Mustafa Ağa Arif
(Şıhh, 1774-?)
"Şiirlerini Arif mahlası ile yazan Mustafa Ağa
1774'de Qazax manalının Şıhh köyünde doğ-
muşdur. Şair Kazım Ağa Salik'in büyük kardeşi
idi. Devrine göre mükemmel tahsil almış, Arap,
Fars, hatta Rus dilini öğrenmişti. Hem de Mustafa
Ağa Arif "ziyade dindar, qeyretkeş ve hakikatte
arif ve dana bir şahıs idi. Veli bu biçare dahi öz
gayret ve milletperverliği yüzünden çox belalar ve
musibetlere duçar olmuştur." (Firudinbey Köçerli,
Azerbaycan Edebiyatı, c. I, Bakı, 1978, s. 263).
Ruslar 1805-1813'de İran'la yaptıkları savaşlar
sonucu, Azerbaycan'ın bir bölümünü , o cümleden
de, şairin vatanı olan Qazax'ı işgal ettikten sonra
Mustafa Ağa Arif de, bölgedeki Rus iktidarına şüp-
heli gözüken diğer asilzadelerle birlikte Rusya'nın
içerilerine sürgün etmişlerdi. Bir rivayete göre şair
Harkov, başka bir rivayete göre ise Kazan şehrine
sürgün olunmuş ve burada polis nezareti altında
sıkıntılı bir hayat geçirmiştir. Onun şiirlerinin esas
konusunu vatan hasreti, sevdiği evlatlarından,
a) Qoşma
AĞLARAM
Fikr elerem, bir-bir düşer yadıma1,
Yar ü hemdem2, dost, yaranlar, ağlaram.
Dolar bu gözlerim eşk-i al ile,
Gözlerimden axar qanlar, ağlaram.
1. hatırıma 2. aynı zamanda bulunma; sadık, arkadaş, sevgili 3. sebepsiz 4. gündüz ve gece 5. açık 6. gizliler
dostlarından ayrılık, bir zamanlar at oynatdığı, av
avladığı yerleri, dağları, ormanları, pınarları bir
daha görmek isteği oluşturmaktadır. Şairin şi-
irlerinde ifade etdiği en büyük korku ise vatanın
kutsal topraklarından uzaklarda, kâfirler arasında
hayatla vedalaşmaktır. Ne yazık ki, Rus me-
zaliminin ilk kurbanlarından olan millî şair Mus-
tafa Ağa Arifin hayatı böyle tamamlanmıştır. O,
bilinmeyen bir yılda, vatandan uzaklarda, dost-
larından ve evlatlarından uzaklarda dünyaya göz
yummuştur. Kardeşi Kazım Ağa Salik onun ölümü
münasebeti ile şiirlerinin birinde şöyle yazmıştır:
Bir Arif ki, ona cövr etdi dövran,
Ki, qurbetde şehid ü mübteladır.
Kaynak:
Firudinbey Köçerli. Azerbaycan Edebiyyatı, C. I, Bakı, 1978, s.
263-268.
Saldı meni felek işe bisebeb3,
Sen eyle bir elac, ya qadir Çeleb,
Anıb yar ü hemdemleri ruz ü şeb4,
Gah aşikar5, gâh nihanlar6 ağlaram.
 Name yazdım yare badı-sebaden7,
Derd-i dilim izhar etdim hevaden,
Düşmüşem avare elden, oba den,
İtirmişem xanimanlar8, ağlaram.
Ve'de keçdi günlerimi sanaram,
Aylar, iller hesabına qanaram,
Her zaman yadıma düşer, yanaram,
O dövranlar, o zamanlar, ağlaram.
Gürüm dönsün bele dövran, zamanlar,
Terk eleyib bağlarım bağbanlar,
Xezan9 deyib, solub gül-ü reyhanlar,
Saralıbdır gülüstanlar, ağlaram.
Seyr eleyib gezib getdiyim yerler,
Ovlağmdan10 keçib ötdüyüm11 yerler,
Terlan12 ile şikar13 etdiyim yerler,
Yade düşer o mekanlar, ağlaram.
Serçeşmeli, niluferli bulağlar14,
Süsenli, sünbüllü, laleli dağlar,
Dumanlı, çiskinli15, qarlı yaylağlar,
Hanı bizim o meydanlar, ağlaram.
Ellerimiz vardı, beyli, paşah,
Dağlarımız vardı elvan meşeli1^
Süsenli, sünbüllü, ter benövşeli,
Qaldı bağlar, xiyabanlar17, ağlaram.
Bilmem noldu bizim Qazax, Şemseddin,
Gelmedi onlardan bir xeber yeğin,
Qeza-yi ilahi bu imiş, hemin,
Getdi elden o dövranlar, ağlaram.
Dad eylerem18, yeten yoxdu feryade,
Derdim olur günü günden ziyade,
Ağlaram her zaman düşende yade,
Bizim Qazax-Qaramanlar, ağlaram.
7. saba rüzgarından 8. ev, bark, ocak 9. rüzgar, güz yaprağı, sararmış yaprak 10. av yerinden 11. geçtiğim, gittiğim 12.
doğan, şahin 13. av 14. pınarlar, kaynaklar 15. dumanlı, sisli 16. ormanlı 17. çöller, sahralar 18. imdat ederim,
yalvarırım 19. misafir 20. merhametli olma, merhametlilik, içtenlik 21. salınarak yürüyenler 22. ağlayan, ağlayıcı 23.
kırık 24. ansızın 25. taze yetişen gençler, delikanlılar
Gazel
GAZEL
Rusya sürgününden oğlu Elİ'ye yazılmtşdır.
Olma tarik1 dersden, ey nur-i cananım Eli!
Pendimi2 eyle qebul, ey xan ü xaqanım Eli!
Var ümidim etmeye zaye efendi se'yini3,
Qoymaya dersinde bir kem-kesr, Osmanım, Eli.
Men seninçün eylerem xeyir dualar ruz ü şeb4,
Saxlasm hifz ü himayetinde sübhanım Eli!
1. yol 2. nasihatimi, öğüdümü 3. çalışmam, çabalamam,
gayret etmeni 4. gündüz ve gece 5. ayak altında kalmış,
çiğnenmiş 6. düşman 7. kıskanç 8. gam yüklü, kederli,
tasalı 9. Allah'ın aslanı 10. ayrılık 11. şen, bayındır,
mahmur 12. toplamada, cevi etme; kıyamette
Qaldı paydar Borçalı'nm beyleri,
Meydan günü birbirinden yeyleri,
Mehman19 qarşısma nıerd gelmekleri,
Yadıma düşende onlar, ağlaram.
Hanı Qazax, Mehribanlıq20 gedibdir,
Ağahq, suîtanhq, xanhq gedibdir,
Nücabadan alışanlıq gedibdir,
İtibdir şövketin şanlar, ağlaram.
Alovlanır, yamr, bağrım sökülür,
Axar, gözlerimden qanlar tökülür,
Düşende yadıma qeddim bükülür,
Boyu serv-i xuramanlar21, ağlaram.
Diyar-ı qurbetde gözlerim giryan22,
Xatirim şikeste23, könlüm perişan,
Geler xeyalıma düşer nagahan24,
O gördüyüm növcavanlar25, ağlaram.
Bülbülümü qaçırmışam elimden,
Ayrılmışam gülşenimden, gülümden,
Cüda düşüb ulusumdan, elimden,
İtirmişem dudımanlar, ağlaram.
Qerq olur keştiler eşqim selinde,
Yaşılbaşîar oynar çeşminı gölünde,
Esir oldum ben-i esfer elinde,
Ağlaram, ey Müselmanlar, ağlaram.
KÖnlüm qalıb ehl-i tufan içinde,
Dolanır sergerdan25 heyran içinde,
Qurxuram ki, ölem küfran içinde,
Bada27 gede din-imanlar, ağlaram.
Bu demlerde getmek eğer olmasa,
Veten sarı eznvi sefer olmasa,
Arif’e bir yaxşı xeber olmasa,
Gör eylerem ne tufanlar, ağlaram.
Payimal5 etsin edivvü6 hasidin7 lütf-i ilah,
Her zaman qemxarm8 olsun şir-i yezdanım9 Eli.
Gerçi, ey dil, men Ebu Bekr ü Ömer, Osmaniyem,
Heqq imamımdır menim olu şir-i merdanım Eli.
Köniümün şehrin feraq ü10 hesretin qılmış xerab,
Bir üzün görsem olur abad11 viranım, Eli!
Olsun Arif, heşrde12 evvel şefim Mustafa,
Sonra Ebu Bekr ü Ömer, Osmanü aslanım Eli!