Yahya Bey Dilqem
(Şamhor, ?-1838)
18. yüzyılın ikinci yansı ile, 19. yüzyılın birinci
yarısında Şamhor vilayetinin Deller Cirdahan kö-
yünde yaşamıştır. Rivayete göre 1838 veya 1840
yıllarında vefat etmiştir. 15 yaşlarında şiir yaz-
maya başlamıştır.
Sevgilisinin vefasızlığı, zamanın bozukluğu
gibi konular onun şiirinin ana temasını teşkil eder.
Bütün âşıklarda olduğu gibi o da sevgilisinin ve-
fasızlığını, onun arkasından nasıl koştuğunu, ge-
raylı ve koşmalarında akıcı ve tatlı bir üslupla
anlatmıştır. Sevgiliden bahsederken bazı edebi sa-
natları ustalıkla kullanmıştır. "Gördüm" isimli koş-
masının ilk dörtlüğünde bunun en güzel örneklerini
bulabiliriz.
Senuber qemetli, sürahi gerden,
Könül el götürmez bele dilberden.
Göyde meleklerden, yerde beşerden,
Hüsnü vecahetde bir efzel gördüm.
Geraylı
GÖRDÜM
Gencenin Şemkir elinde,
Bugün bir novcavan1 gördüm.
Gözleri canlar alandı,
Qoşların kaman gördüm.
Duruşu geldi xoşuma,
Yem verdi könlüm quşuna,
Sevdası doldu başıma,
Oldu halım yaman gördüm.
1.taptaze genç, delikanlı 2. dilenci 3. yüzörtüsü, tül 4. kısaca 5. yılın en uzun gecesinde 6. parlak ay, dolunay
İçtimaî meselelerle de yakından ilgilenmiş,
devrindeki kötülükleri hicveden şiirler yazmıştır.
Ancak içtimaî konularda yazmış olduğu şiirler,
sevgili için yazılanların yanında çok cılız kalır.
Çağdaşı olan âşıklar, şen, neşeli, şakrak şiirler
söylerken, o bunların tam aksine, dertli, gam ehli
bir âşık olarak tanınmıştır. Talihsizlik, içine ka-
panıklık, dünyaya küskün hali, onun şiirlerinde
görülür. Devamlı olarak sevgilisinden ayrıdır; onu,
"Şemseddin elinde" "Kür kenarında" görür, şiir
söyler, fakat kavuşamaz. Bazen de sevgiliyi bekler,
fakat gelmez, bunun en güzel örneğini "gelmedi"
redifli koşmasında bulabiliriz.
Geraylı ve koşmalarının dışında onun de-
yişmeleri de çok mühimdir. Dilqem'in kendi adı ile
söylenen bir de halk hikâyesi vardır.
Kaynaklan
Azerbaycan Aşıqlan ve El Şairleri, Bakı 1983,179-191
Azerbaycan Edebiyyah İncileri/Bayatı, Qoşma, Tecnis, Bakı
1988, 209-210
Telli Saz Üstadlan, Bakı 1964, 54-58
Gölde üzen gözel sona,
Ne girişen dondan dona,
Nece molla, alim ola,
Verdi elden iman gördüm.
Gözüm düşdü o dilbere,
Baxmadı mene bir kere,
Ele bil ki, göyden yere,
Yendi huri qılman gördüm.
Dilqem'i saydı bir geda2,
Rubend3 açdı melekzade,
MüKteser4, şeb-i yeldada5,
Men onu mahtaban6 gördüm.
Qoşmalar
YETİŞER M'OLA
Bir name yazaram canan eline,
Envalim canana yetişer m'ola?
Felek meni terk-i veten eyledi,
Nazlı yar ehvalım soruşar m'ola?
Ezelden müşteqam tuti dillere,
Müselsel1 saçlara, siyah tellere,
Axdı eynim2 yaşı, döndü sellere,
Yar içen sulara qanşar m'ola?
O qızılgülleri dermeyen Dilqem,
Derib pünhan3 yere sermeyen Dilqem,
Bu dünyada yarı görmeyen Dilqem,
Ya Reb o dünyada görüner m'ola?
1. zincir gibi, birbirine bağlı olan 2. gözüm 3. gizli
GELMEDİ
Laçm beresinde1, Kür kenarında,
Getdi telli sonam göle gelmedi.
İstedim ki, onun te'rifin yazam,
Sığışıb qeleme, dile gelmedi.
Can verdim, cananın yolunda durdum,
O dağı, düyünü sineme vurdum, bir
terlanm beresinde tor qurdum,
Dedim belke tora2 gele, gelmedi.
Bele gözel olmaz, xüld-i berinde3,
Ağıllı, kemallı, huşu yerinde,
Mecnun kimi durdum ve'de yerinde,
Leyli kimi getdi çöle, gelmedi,
Yene yada düşdü o servinazım4,
Şe'nine qafiye, qezeller yazım,
Havalı ceyramm, şahım, şahbazım,
Qırdı şikarı bendin5, ele gelmedi.
Dilqem ayrı düşdü qonçe dehandan6,
Etri benevşeden7, gülü reyhandan,
Cennet-i rizvandan8, huri qılmandan,
Efzel olan bu müşküle gelmedi.
1. Laçm'm arayolunda 2. tuzağa 3. Cenneti'nde 4.
uzun boylu sevgili, servi boylu sevgili 5. av tuzağını 6-
ağızdan 7. menekşeden 8. Cennet'ten, Cennett'in
bekçisinden
MENİ
Leyli camalını görende, dilber,
Eyledi Mecnun tek divane meni.
Eşqin zencirini açma boynundan,
Bağışla o ehd-i peymana1 meni.
Gördüm camalım, oldum qelender,
Laçm tek qıya bax2, üz beri dönder,
Yanaram oduna misl-i semender,3
Görse, qanlar ağlar pervane meni.
Qaşlarm aşiqe nezaket eyler,
Gözlerin can alar, qiyamet eyler,
Zülflerin sayile4 hidayet eyler,
Gözlerin getirer imane meni.
Kuyinde5 Dilgem'em Tersa dağında,
Bülbül feğan eyler, gül budağında,
Könül quşu, yar camalm bağında,
Dönderdin o Şeyh-i Senana meni.
1. ahdimiza, ettiğimiz yemine 2. yan bak 3. ateşte
yanmayan efsanevi bir kuş 4. dilenciye, yetime,
düşküne, âşığa 5. yerinde, mahallesinde, yaşadığı yerde
AGLARAM
Seyr-i gülistanda, Kür kenarında,
Bugün bir hesretkeş qalıb ağlaram.
Ayrılıq cövrünün, dost ferağının,
Sevdası başıma gelib ağlaram.
Yadıma düşübdü1 şuh melekzada,
Gören o da meni salır mı yada?
Menim cismim semenderden ziyada,
Hicran ateşine dolub ağlaram.
Laçm qanadlıdan, terlan tavardan,
O hüsn-i Yusif den, mehr-i ruxsardan2,
Züleyxa camallı, mehcebin3 yardan,
Felek meni cida sahb ağlaram.
Qeddi senuberdi4,üzarı bir gün,
Sevdim camalını, oldum did ergin5,
Leyli'siz Dilqem'em, men oldum Mecnun,
Sehralar meskenim olub ağlaram.
1. aklıma geldi, hatırıma geldi, hatırladım 2. kırmızı
yanaklıdan 3. ay alınlı, parlak alınlı 4. çam fıstığı ağacı;
sevgilinin boyu 5. ayrı düştüm, ayrı kaldım
GÖRDÜM
Senuber qametrİ1, sürahi qerden,
Könül el götürmez bele dilberden.
Göyde meleklerden, yerde beşerden,
Hüsnü vecahetde2 bir efzer gördüm.
Deyib danışmadım boylandım herden,
Ağıl başdan getdi, dizlerim girden,
Bir şuh qıya baxdı3, huş aldı serden4,
O cadu gözlerde bir emel gördüm.
Dilqem'em qarşıma çıxdı xuraman5,
Bir şeb-i yeldada6 bir mah-i taban7,
Gözleridi mücrim, qaşlan kaman,
Zülf-i siyahını müselsel gördüm.
1. boylu poslu 2. güzel yüzde 3. yan baktı
4. aklım başımdan aldı 5. salma salma, naz ve eda ile
yürüyen 6. yılın en uzun gecesinde 7. ay ışığı
GELSİN
Başına döndüyüm Cjasid1 xoş qedem2,
Erzimi get söyle canana gelsin.
Gece gündüz şama, pervane kimi,
Oduna alışıb yanana gelsin.
Dilim tutmur yara derdimi yazam,
Celalli canandan artıbdı cezam,
Sara'm Mahmud'a veren Mirnizam,
Menim işim senden imkana gelsin.
Görmedim bir leb-i piyala3,
Buxağı4 benövşe, yanağı lala,
Celalli canana gelen bir bela,
Uzax olsun ondan bu cana gelsin,
Herkes yarı mene inayet eyler,
Ele bil Ke'be ni ziyaret eyler,
Qafil geden qasid xeyanet eyler,
Yar özü ilqara5, imana gelsin.
Düqem'e lütf eyle keremin kanı,
Novreste6 nobarı7, o novcavanı,
Ya kes başım, ya da yetir cananı,
Menim mürg-i cismim8 dermana gelsin.
1. ulak, postacı 2. güzel yurüyüşlü 3. kadehin dudakla
temas ettiği yer 4. insanın çenesi ile boğazı arasındaki
kısmı 5. verilmiş söze, anda, yemine 6. yeni yetişen
genç, yeni nesil 7. yeni meyve, yeni ürün; ilk çıkan ürün
8. gönül kuşum
DAĞLAR
Ziyneti nezgizden, ter benöfşeden,
Al yaşıl geyinib şad olan dağlar.
Ruhu tezeleyir gülab1 suları,
Dehanları2 şirin dad olan dağlar.
Qerenfil, şeqayip3, lale taze ter,
Baharın gülleri onu al bezer,
Qara gelsin süsen, sünbül, serbeser4,
Bülbülü güllerden yad olan dağlar.
Qızılcadı soyuq bulaq5 yaylağı,
Bereleri6 şahin şahbaz oylağı,
Ab-i heyat7 kövser gözeller sağı,
Canlara mö'tedil bad olan dağlar.
Bir yanda yaylardı Keçili, DeUer,
Bir yanda yurd salır o ağır eller,
Açılıb nesteren8, qırmızı güller,
Lalezar türfeli9 ad olan dağlar.
1. gül suyu 2. ağızları 3. horoz gülü 4, baştanbaşa
5. kaynak, pınar, göze 6. küme, av yeri, pusu 7. hayat
suyu, ölümsüzlük suyu 8. beya? renkli yaban gülü
9. yeni, taze
YADIMA DÜŞDÜ
Dilber ehtiramla1, merhemet ile,
Yanıma geldiyi yadıma düşdü.
Bir şirin söz ile, qaş ü göz ile,
Derdimi bildiyi yadıma düşdü.
Endelib2 gülünnen, kemer belirmen,
Ülfet qıl qulunnan, danış dilinnen,
Zülfünnen, telinnen, nazik elinnen,
Göz yaşım sildiyi yadıma düşdü.
Dilqem terlanısan, uyma sar3 ile,
Qizılgül bülbüle uymaz xar4 ile,
Bir şirin dil ile xoş qoftar5 ile,
Ucadan güldüyü yadıma düşdü.
1. hürmete lâyık bir şekilde; gösterişle 2.
bülbül 3. aladoğan cinsinden et yiyen bir kuş 4.
diken