1

SLLOVENIA, NGA
JUGOSLLAVIA N
BASHKIMIN EVROPIAN

Komisioni Evropian
Qendra pr Krkim
dhe Zhvillim
2
Rreth autorit
Grupi i puns:
Mirlinda Rusi (M.A. Integrimi Evropian), Drejtore Ekzekutive, QKZH Tiran,
Dr. Ledia Muo, Rozi Beqiri (prpunim informacioni), Komola Sako, QKZH Tiran.
Qndra pr Krkim dhe Zhvillim
QKZH, Tiran sht organizat jo fitimprurse e regjistruar n Gjykatn e Tirans
n mars te vitit 2001. Qllimi i QKZH sht t mbledh, prpunoj dhe analizoj
t dhna mbi ecurin e sektorit privat dhe publik. Ajo ka si objektiv t ndihmoj
institucionet publike dhe komunitetin e biznesit n hartimin e politikave t drejta
pr zhvillimin e biznesit dhe prmirsimin e menaxhimit t buxhetit.
Adresa:
Qendra pr Krkim dhe Zhvillim
Rr. Luigj Gurakuqi P.15/1, Sh.1, Ap.1
P.O.Box: 218/1
Tiran, Shqipri
Tel +355 4 230445
Internet: www.qkzh.org
E-mail: qkzhtir@icc-al.org
Layout: Rozi Beqiri
Shtypur n shtypshkronjn: albPAPER
Ky dokument botohet me mbshtetjen financiare t Unionit Evropian. Prmbajtja
e ktij botimi sht prgjgjegjshmri vetm e Qendrs pr Krkim dhe Zhvillim
dhe n asnj rrethan nuk pasqyron qndrimin e Unionit Evropian.
3
Lnda
1. Hyrje.................................................................................... 5
2. Sfidat e tranzicionit ........................................................... 6
3. Politika Makroekonomike dhe Reformat Strukturore... 8
4. Sfidat pr t ardhmen.......................................................... 13
4.1 Kostot dhe Prfitimet nga antarsimi n BE................ 15
4.2 Efekti i integrimit n BE fokusuar tek e ardhmja e
ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme................................... 19
4.3 Madhsia e shtetit aderues dhe rndsia e tij n
antarsimin n BE............................................................... 21
Tabela 1: Tregues t caktuar t Ekonomis Sllovene
n vitet 1991-2004................................................................ 26
Tabela 2: Prodhimi industrial si pjes e PBB-s.................. 27
Tabela 3: Prodhimi Bujqsor si pjes e PBB-s.................. 28
4
5
1. HYRJE
Kjo broshur sht prpunuar nga Qendra pr Krkim dhe
Zhvillim mbi bazn e przgjedhjes s librit me titull n origjinal Slovenia,
t autorve Mojmir Mrack, Matija Rojec, Crlos Silva J uregui, botuar n
vitin mars.
Nprmjet ksaj broshure ne krkojm q lexuesi shqiptar t
gjej prgjigjen e pyetjeve: prse zgjidhet eksperienca Sllovene pr syt
e lexuesit Shqiptar dhe cilat jan sfidat q kaloi Sllovenia derisa u
antarsua n Bashkimin Evropian.
Eksperienca Sllovene sht e veant prsa i prket
dimensioneve t tranizionit q kaloi, q me krijimin e saj e m pas me
konsolidim e deri me integrimin n BE. Nga ana tjetr, pozicioni i saj n
rajon, veorit gjeografike dhe t popullsis, karakteristikat e nj ekonomie
q vinte nga nj sistem i planifikuar/centralizuar drejt nj ekonomie tregu,
dhe aspiratat e vendit drejt Bashkimit Evropian e bjn kt model
interesant dhe t vlefshm pr tu studiuar n lidhje me zhvillimet paralele
n Shqipri.
Shqipria si nje vend q aspiron integrimin n BE, dhe q ka
nnshkruar marrveshjen e Stabilizim Asociimit n 2005, vlen t studioj
nga afr eksperiencn Sllovene, prsa i prket procesit paraprgatitor t
asociimit n BE, si dhe sfidave me t cilat u prball dhe politikat e
ndjekura. Nga ana tjetr, njohja e prfitimeve dhe kostove nga antarsimi
n BE, do t lehtsonte edhe ndrmarrjen e vendimeve strategjike dhe
politikave q do t zbusnin efektet negative, dhe do t gjenin nj vend t
prgatitur pr sfidat e s ardhmes.
Ne besojm se kjo broshur do t jet e vlefshme pr t gjith
nivelet e lexuesve si student, studiues t historis, ekonomist dhe t
gjith ata t cilt dshirojn t ken njohuri mbi historikun e integrimit t
fqinjve tan n tranzicion.
I japim falenderimet dhe mirnjohjen ton bashkpuntorve tan t
ngusht si dhe financuesit t ktij projekti, Delegacionit t Komisionit
Evropian n Shqipri, n kuadrin e projektit Debati studentor n lidhje
me shtjet e BE dhe perspektiva e Shqipris n BE.
6
2. SFIDAT E TRANZICIONIT
Gjat 13 viteve t para si nj shtet i pavarur modern, Sllovenia
kaloi nj tranzicion tre dimensional. Kshtu, prve tranzicionit nga regjimi
socialist n ekonomin e tregut, nj tranzicion t cilin Shqiprise iu desh
ta kalonte pr m shum se 10 vjet, Sllovenia u prball me tranzicionet
paralele nga nj ekonomi rajonale n nj ekonomi kombtare dhe nga t
qnit pjes e Republiks Federale t J ugosllavis n nj shtet t pavarur
dhe q aspironte pr tu antarsuar n Bashkimin Evropian.
Fakti q prpara 1991 Sllovenia ishte pjes e Republiks Federale
t J ugosllavis kishte dy impakte t rndsishme pr konceptin Slloven
t reformave dhe proceseve q i shoqronin. Gjat dekadave t para t
pavarsis, Sllovenia ishte pjes e nj sistemi socialist unik t tregut ku
reformat e tranzicionit filluan q n fund t viteve 1980, dhe q prfunduan
n kolapsin e Federats J ugosllave. Si pjes e nj federate t madhe,
Sllovenia ishte e detyruar t ndiqte modelet e zhvillimit t federats.
Gjat vitetve 1980 filluan t shtohen kontradiktat ndrmjet ktyre
modeleve si dhe aspiratat e zhvillimit t Sllovenis si pjesa me e zhvilluar
e Federats J ugosllave.
Procesi i reformave t Sllovenis bazohej n dy shtylla kryesore
politike: s pari, ajo lidhej me politikat q synonin stabilizimin
makroekonomik dhe liberalizimin e brendshm dhe t jashtm. S dyti,
ajo lidhej me reformn strukturore dhe institucionale, duke prfshir
ndrmjet t tjerave krijimin e institucioneve, privatizimin e ndrmarrjeve
shtetrore dhe reformn n sektorin e ndrmarrjeve, sektorin financiar,
t shrbimeve publike, pensioneve dhe sistemit tatimor (ngjashmria
me Shqiprin).
Tre tiparet dalluese t tranzicionit n Slloveni
Tre tiparet dalluese q karakterizojn tranzicionin n Slloveni n krahasim
me vendet e tjera q dilnin nga regjimi komunist dhe planifikimi i
centralizuar jan:
- Sllovenia zgjodhi nj drejtim gradual t tranzicionit (Shqipria ndoqi
terapin e Shokut)
- Tranzicioni i Sllovenis nga nj ekonomi e planifikuar n nj ekonomi
tregu u shoqrua me nj tranzicion nga nj ekonomi rajonale n nj
ekonomi kombtare (eksperienc e ndryshme me Shqiprin)
7
- Sllovenia trashgoi nga ish J ugosllavia nj struktur pronsie t
ndrmarrjeve q ishte e veant e q bazohej n vet-administrimin dhe
n nj organizim institucional t veant si dhe pronn shtetrore.
(Shqipria por edhe vende t tjera hyn n tranzicion me nj
struktur pronsie t dominuar nga shteti.)
Avantazhi kryesor i drejtimit t nj tranzicioni gradual- krahasuar
me drejtimin big bang, ishte se vendet ku tranzicioni ndoqi drejtimin e
dyt, u shoqrua me pasoja shoku ekonomik, duke uar n mjaft raste
n rnie t mdha t produktit t prgjithshm dhe rritje t papunsis
dhe si rrjedhim t paqndrueshmris sociale, q tek e fundit do t vn
n pikpyetje vet reformat e ndrmarra (Rasti i Shqipris).
Politikant e rryms gradualiste t tranzicionit mendojn se ky
drejtim do t lejonte q t ri-alokoheshin ca aktivitete ekonomike dhe
vende pune ndrmjet firmave dhe industrive, se sa t sillnin humbjen e t
trave.
Arritja m e madhe e Sllovenis gjat dekads s fundit, ndrkoh
q ishte n listn e vendeve kandidate pr n BE ishte norma m e lart
e rritjes ekonomike. Pr m tepr, pas stabilizimit fillestar t treguesve
makroekonomik, rritmet e saja e larta t rritjes u arritn pa disbalanca
t ndjeshme makroekonomike gjat viteve 90, dhe pothuajse e njjta gj
mund t thuhet pr zhvillimet sociale dhe politike. Sidoqoft, politika
gradualiste duket se sht nj alternativ vetm pr ekonomit well-off
dhe mund t mos jet nj alternative pr shum ekonomi t tjera n
tranzicion.
sht e qart se qndrueshria ekonomike, sociale dhe politike
e procesit t reformave ka qen nj prfitim i qart pr gradualizmin n
Slloveni.
Po prse u zgjodh sistemi gradualist?
Konsensusi i fort politik dhe tradita n reformat ekonomike ishin arsyet
kryesore prse ishte e natyrshme q t zgjidhej ky sistem reformash t
tranzicionit n fillesat e tij. Por sidoqoft, sipas analistve, zhvillimet n
vitet e fundit para hyrjes s Sllovenis n BE kan treguar se
vazhdueshmria e nj drejtimi gradualist mund t rrezikoj seriozisht
konkurrueshmrin dhe madje t dmtoj stabilitetin makroekonomik q
ishte i vlersuar deri ather.
8
3. POLITIKA MAKROEKONOMIKE DHE REFORMAT
STRUKTURORE
Me fitoren e pavarsis, Sllovenia trashgoi nj situat t vshtir
ekonomike, qoft prsa i prket situats hiper-inflacioniste, ashtu edhe
borxhit t jashtm.
N t njejtn koh, Sllovenia humbi tregje nga Federata e
Jugosllavis, nuk kishte rezerva n valut t huaj pr t mbajtur n kontroll
valutn vendase dhe sapo kishte filluar t zbatonte nj politik t
ekonomis s hapur t orientuar drejt eksporteve, e cila krkonte
liberalizimin e transaksioneve me jasht. Pr t gjitha kto arsye stabilizimi
makroekonomik dhe liberalizimi i tregut ishin nevojat absolute dhe
prioritete t periudhs s par t tranzicionit n Slloveni.
Suksesi n reformat e liberalizimit t tregut dhe stabilizimit
makroekonomik bn t mundur q n vitin 1993 t ndrmerreshin
reformat strukturore dhe institucionale, q lidheshin me politikat monetare,
fiskale, t t ardhurave dhe Politikat e tregtis.
Politika fiskale
Nj llogari fiskale e balancuar dhe krijimi i mjedisit fiskal t aft
pr t nxitur rritjen ekonomike ishin objektivat kryesore t politiks fiskale
Sllovene. Reformimi i institucioneve t financave publike n vitin 1991
solli prmirsim t situats fiskale, duke sjell rritje t efektivitetit t
mbledhjes s taksave dhe prmirsoi kontrollin e shpenzimeve publike.
S bashku krijuan bazat pr tranzicionin e Sllovenis n nj ekonomi
tregu dhe siguruan mbshtetje pr politikat monetare n stabilizimin e
ekonomis.
Politika Monetare
Gjat fillimeve t tranzicionit, politika monetare e Sllovenis u
prqndrua n dy drejtime kryesore: n futjen e monedhs s re Tolari
Slloven, pr tu identifikuar ndryshe nga ish Republika Federative e
J ugosllavis; dhe n stabilizimin e mimeve. Arritjet e para t politiks
efektive monetare mund t vrehen n 1995, kur Sllovenia kishte nj
valut t sajn t konsoliduar n treg, kur rezerva valutore e huaj kishte
filluar t rritej dhe norma e inflacionit ishte vendosur n kontroll. Kto
9
rezultate t para t reforms n politikn monetare bn q n vitin 2003
e m von Sllovenia t kishte nj bilanc t pagesave t prmirsuar
ndjeshm, normat e interesit t ulura dhe nj marrveshje me Fondin
Monetar Ndrkombtar n lidhje me stabilitetin e sektorit Bankar.
Politika e t ardhurave
Politika e t ardhurave sht e rndsishme pr shtje t
stabilizimit makroekonomik, punsimit dhe konkurrueshmris s
eksporteve pr vende t vogla si Sllovenia. Q nga koha kur fitoi
pavarsin Sllovenia krijoi mekanizmat institucional n t cilt
marrveshjet kolektive jan aparatet baz t prcaktimit t pags dhe
ku legjislacioni luan nj rol t rndsishm.
Marrveshjet sociale tri-partiake ndrmjet qeveris, sindikatave
dhe pundhnsve krijojn nj mekanizm uniform pr prshtatjen e
pagave. Sidoqoft, kto marrveshje nuk kan qn t mjaftueshme pr
t kontrolluar rritjen e pagave. Indeskimi i pagave ka ndryshuar disa
her, duke u nisur nga rregullime mujore dhe tremujore n varsi t
mimeve deri tek ndryshime m t pakta dhe pjesore dhe nga ex post n
ex ante. Mbas ktyre zhvillimeve, vlen t prmendet vendimi i rndsishm
i marr n vitin 1997 pr indeksimin e pagave nj her n vit, dhe
zvendsimi i metods s vlersimit ex post me ex ante n vitin 2001, n
prputhje me Indeksin e mimeve t Konsumit
Deri n vitin 1996, politika e pagave n Slloveni nuk e mbshteste
shum politikn e stabilizimit. Rritjet e vazhdueshme t pagave t
punonjsve pr puntort ndikuan negativisht n aftsin konkurruese
t eksporteve t vendit. Pavarsisht rnies s induktuar t punsimit pr
shkak t tranzicionit, rritja e pagave reale pr punonjsit solli rritje t
produktivitetit t puns. Vetm n vitin 1997 si rezultat i nj mekanizmi
indeksimi t ri, rritja e pagave u ngadalsua. Vendosja n kontroll e rritjes
s pagave n sektorin publik mbetet ende nj objektiv q duhet arritur n
t ardhmen.
Politika tregtare
Pr shkak t madhsis s vogl gjeografike, Sllovenis i
interesonte t zhvillonte nj politik t hapur ndaj vendeve t tjera, duke
synuar zhvillimin e eksporteve dhe politikave q promovonin eksportin.
10
Q nga viti 1991 pjesa e tregtis s jashtme n PBB sht prmirsuar
ndjeshm. Partnert kryesor t Sllovenis jan dhe do t mbeten Shtete
fqinje Evropiane, kryesisht antare t BE-s. Sllovenia ndrmori nj sr
reformash e politikash tregtare q synonin t ri-orientonin strategjin e
subvencionimit t importeve me nj strategji t orientuar drejt eksporteve.
Q me fitoren e pavarsis, Sllovenia ka ndjekur disa reforma tregtare
(ulja e taksave doganore, eliminimi apo reduktimi i barrierave jo-tarifore)
me qllim q t rritej shkalla e hapjes s ekonomis me ekonomin
ndrkombtare, dhe t ngriheshin mekanizmat institucional pr t siguruar
konkurrueshmrin e produkteve vendase. Sot Sllovenia sht antare
e OBT-s dhe antare e BE-s.
Reformat strukturore dhe institucionale.
Pr t zhvilluar nj ekonomi t fort, q t jet e aft ti bj
ball shokut t tranzicionit dhe pr t ulur normn e inflacionit n nivele
t kontrollueshme, politikat makroekonomike duhet t shoqrohen me
nj sr reformash institucionale dhe strukturore. N Slloveni kto reforma
synonin s pari, q t krijonin kushtet bindse pr thithjen e investimeve
t huaja, aq t nevojshme pr nj rritje ekonomike t qndrueshme, s
dyti, nj rritje t aftsive konkurruese t ekonomis n tregjet botrore,
duke prmirsuar eficiencn e tregut t brendshm vendas, dhe s treti,
n hartimin e politikave dhe masave q do t bnin tranzicionin nj proces
t qndrueshm nga pikpamja sociale dhe mjedisore.
Ky proces reformash institucionale kishte filluar q n vitet 1980
por u prqndrua m shum pas fitores s pavarsis, me procesin e
privatizimit, rehabilitimin e sistemit bankar, prshtatjet e rrjetit t sigurimeve
shoqrore dhe iniciativa t tjera. Huaja e marr nga Banka Botrore n
vitin 1993 solli nj kontribut t rndsishm n arritjen e rezultateve
pozitive nga kto reforma. Sllovenia ka br mjaf progres n reformn
strukturore dhe institucionale, por sidoqoft thellimi i ksaj reforme mbetet
nj sfid pr t ardhmen e afrt.
Ngritja e institucioneve
Krijimi i institucioneve t prshtatshme sht nj shtje sa e
rndsishme aq edhe komplekse pr vendet q kalojn tranzicionin nga
socializmi n ekonomin e tregut. Kshtu n Slloveni, ngritja e
11
institucioneve ka vijuar n disa drejtime: drejt krijimit t nj ekonomie
kombtare dhe shtetrore, drejt tranzicionit nga nj sistem socialist n
nj sistem t ekonomis s tregut, dhe drejt sistemit t Bashkimit Evropian.
Prgjithsisht sht mbajtur nj qndrim gradualist gj q nuk e prshpejtoi
shum ngritjen e institucioneve pas fitores s pavarsis, por me
prfshirjen n reformat pr integrimin n BE, masa konkrete pr ngritjen
e institucioneve u prshpejtuan ndjeshm.
Reforma n sektorin e ndrmarrjeve
Ristrukturimi i sektorit t ndrmarrjeve filloi n fund t viteve
1980 n Slloveni. N fazn fillestare, vmendja kryesore u prqndrua
n tre aspekte t reforms. S pari, n hartimin e nj kuadri ligjor
institucional pr krijimin e ndrmarrjeve dhe promovimin e iniciativs
siprmarrse, s dyti, n rehabilitimin e sektorit t ndrmarrjeve drejt s
cils ishin prqndruar nj sr programesh. Pr arsye politike u desh t
kalonte nj koh e gjat deri sa t arrihej n aktin e transformimit t
pronsis n vitin 1992 dhe ndrmarrjet ekzistuese t fillonin t
privatizoheshin.
Reforma n sektorin financiar
Ndrmjetsit financiar n Slloveni jan bankat. Gjat fillimeve
t tranzicionit sektori bankar kaloi nj periudh t rehabilitimit t drejtuar
nga qeveria, q u zbatua me sukses deri n 1997. Q athere industria
bankare ndrmori nj konsolidim intensiv dhe me pak ndryshime n
struktur duke synuar n rritjen e eficiencs. Banka m e madhe n
Slloveni- Nova Ljubanska Banka u privatizua pjesrisht n 2002 por
mbetej kryesisht n pronsi t shtetit
1
. N t njjtin vit u lanua edhe
privatizimi i banks s dyt m t madhe n vend, por prpjekjet pr
privatizim nuk ishin shum t suksesshme. Sektori i sigurimeve kishte
akoma nevoj t konsolidohej e t ristrukturohej, kryesisht pr shkak t
shtjeve t pazgjidhura t pronsis n kompanit m t mdha t
sigurimeve n at koh.
N ndryshim me bankat dhe sistemin e sigurimeve, tregu i
kapitaleve n Slloveni paraqitet i liruar nga probleme t trashguara
1
Slovenia - nga -Jugoslavia ne Bashkimin Europian, Banka Boterore, 2004
12
nga e kaluara. Zhvillimi i tregut t kapitaleve u ndikua mjaft nga procesi
i privatizimit, por ende nuk sht shndrruar n nj kanal kryesor pr
ndrmjetsimin e kursimeve t reja. Kapitalizimi i tregut sht i ult dhe
tregtia sht prqndruar n nj numr t kufizuar kompanish t mdha.
Reforma e pensioneve me nj theks t madh n skemat e financuara ka
filluar por efektet e saj pozitive mund t jen t dukshme vetm n nj
moment afatgjat.
Reforma n shrbimet publike dhe prmirsimet n infrastruktur
Reformat n sektorin e shrbimeve publike kan ecur m ngadal
s n sektort e tjer, dhe me hapa m t ngadalt se sa nevojitet pr
zhvillimin e ekonomis s tregut. Veanrisht ajo ishte e ngadalt n
periudhn e par t tranzicionit dhe m pas me fillimin e procesit pr
antarsim n BE filloi t kishte impakte pak m t ndjeshme.
Reforma n sistemin e sigurimeve shoqrore dhe t pensioneve
Sllovenia ka patur sukses n mbajtjen e nj sistemi sigurimesh
shoqrore, shndetsore dhe t pensioneve n kushte t mira. Reforma
e kujdesit shndetsor daton n vitin 1992 ku u prezantua sistemi vullnetar
i sigurimit shndetsor, i cili pak nga pak mori atributet e nj sistemi
mandator t detyrueshm, pr shkak t nj game t madhe shrbimesh
q ofronte. Nj tjetr reform e rndsishme n sigurimet shoqrore
ishte reforma e pensioneve n vitin 2000, e cila kombinoi shtylln kryesore
pay as you go me at t ren skemn vullnetare t pensioneve.
Me gjith se kto reforma patn nj ndikim pozitiv n stabilitetin fiskal,
jan t nevojshme edhe hapa t tjer me qllim q t ruhet
qndrueshmria fiskale afatmesme, veanrisht po t merret n
konsiderate mosha e popullsis s Slovenis.
13
4. SFIDAT PR T ARDHMEN
Sfidat pr t ardhmen lidhen me antarsimin n BE, me
vleresimin gradualist t reformave q duheshin ndjekur, por jan gjithashtu
t lidhura me proceset e zhvillimit t Sllovenis, dhe shkalln e maturimit
t ekonomis pas periudhs s tranzicionit.
Sfida kryesore n fushn e makroekonomis mbetej vnia n
kontroll e norms s inflacionit. Nj norm e lart e inflacionit e shoqruar
me nj kurs fiks t kmbimit t tolarit (monedha vendase) n kuadr t
sistemit t kmbimit t valuts ERM II mund t shkaktoj probleme t
mdha pr vendet e orientuara drejt eksporteve. Por ulja e norms s
inflacionit nuk sht e vetmja sfid pr Sllovenin. Ajo duhet t punoj
pr t vn n zbatim acqui communitair (legjislacionin e BE-s) n
kuadrin e integrimit n BE
2
.
Menaxhimi i mir i ktyre dy sfidave do t onte n sigurimin e
stabilitetit makroekonomik. Me hyrjen n sistemin e Euros, Sllovenia do
t humbiste pavarsin e valuts, t ciln e konsideronte si nj prej
arritjeve t saj n zhvillimin ekonomik dhe stabilitetin gjat 10 viteve t
fundit.
Humbja e pavarsis s politiks monetare do t nxiste zhvillimin
e reformave t tjera makroekonomike t lidhura me politikn fiskale dhe
at t t ardhurave q pavarsisht se mbeten n kompetencat e vendit,
duhet t jen fleksible pr tu prshtatur me direktivat e BE-s.
Nuk ka dyshim q Sllovenia ishte n presion pr t prshpejtuar
reformn strukturore me qllim hyrjen n BE dhe m pas n njohjen e
unifikimit t valuts pa vshtirsi. Pr t shmangur situatat e vshtira e
pr t thithur sa m shum prfitime nga integrimi n BE, ishte e
nevojshme t bheshin m shum prpjekje n mjaft zona t reforms
strukturore me qllim q t sjellnin dinamizmin dhe rritjen m t madhe
ekonomike.
Sipas analistve, reforma e shrbimeve publike duhej
implementuar me nj vendosmri t madhe si politikat financiare ashtu
dhe t promovimit t ndrmarrjeve pr t krijuar kushte m t favorshme
n drejtim t konkurrueshmrin s sektorit privat. Politika sociale duhej
te fokusohej m shume n prfitimet indirekte prt ndihmuar m von
grupet vulnerable si dheprmirsimi i kuadrit veprimtaris ekonomike
2
Sllovenia - nga -Jugoslavia n Bashkimin Europian, Banka Botrore, 2004
14
duke u thjeshtzuar dhe duke u br m transparent. Zbatimi i ktyre
reformave strukturore do t shoqrohej me nj politik pagash e politik
fiskale shtrnguese (restriktive) pr t siguruar nj futje t ngadalt t
Sllovenis n sistemin e Euros ERM II, pas antarsimit t Sllovenis n
BE n vitin 2004.
Ashtu si n t kaluarn, nuk ka munges njohurish n Slloveni
prsa i prket asaj se far sht e nevojshme pr tu br. Ashtu si
prmend J anesz Susteric n kapitullin 24 t Botimit Sllovenia- nga
J ugoslavia n Bashkimin Evropian, ajo q sht e nevojshme tani sht
vendosmria pr t vepruar pr realizimin e atyre synimeve t mira (t
zbatohen masat politike pr t cilat sht rn dakord) n vend t presionit
nga interesa t caktura dhe n vend t riskut politik t shoqruara kto
me nj qndrim t kujdesshm pr reformat.
Sfidat n reformn strukturore jan m t dukshme n
ristrukturimin dhe privatizimin e sektorve financiar dhe t korporatave
si dhe t shrbimeve publike.
15
4.1 KOSTOT DHE PRFITIMET NGA
ANTARSIMI N BE
Sllovenia u antarsua n BE n vitin 2004. Rasti i Sllovenis
mund t konsiderohet unik n listen e vendeve q kandidojn pr tu
antarsuar pr n BE, nisur nga dy drejtime kryesore: s pari, ishte
vendi me ekonomin m t zhvilluar n tr rajonin duke realizuar 70%
t PBB-s t vendeve t BE-s dhe s dyti, ishte n kushte t tilla zhvillimi
q mundi ta menaxhonte pa shum vshtirsi tranzicionin dhe t kapte
reformat q e onin drejt BE-s si nga pikpamja sasiore dhe ajo cilsore
3
.
Kta dy faktor bn q n Slloveni t kishte nj shkall m t ult t nj
entuziazmi t pakufizuar pr hyrjen n BE (rasti i kundrt me Shqiprin),
dhe n t njejtn koh t shqetsohej m shum pr masat q duhej t
ndrmerrte dhe t kishte m shum besim n vete pr mundsit dhe
kapacitetet q kishte pr t arritur objektivat.
Vonesat e prsritura n privatizim, hyrja e ult dhe e ngadalshme
e kapitalit, dobsia e sektorit bankar dhe kostot e larta t prodhimit vendas
krahasuar me Republikn eke, Hunagrin, Polonin dhe Sllovakin
ngushtuan shum diapazonin e avantazheve krahasuese t Sllovenis n
gjysmn e dyt t viteve 1990 (situat e ngjashme me Shqiprin).
Edhe pse kapitali i huaj krijoi ndrmarrje t reja n Hungari, e
m pas n eki e Sllovaki, kompanit shumkombshe q vepronin n
rajon tentonin t shmangin Sllovenin, pavarsisht nivelit t saj t lart t
zhvillimit dhe pozicionit gjeografik t favorshm.
Avantazhet krahasuese t Sllovenis bazuar n zhvillimin
strukturor t Sllovenis, cilsia e lart e produkteve q eksportonte, rrjetet
e shrbimeve dhe tregtis t krijuar m par dhe pozicioni gjeografik
filluan t kishin nj efekt m t vogl tek investitort e huaj pr shkak s
kta t fundit duke punuar n vende si Hungaria, filluan t ofronin
produktet dhe shrbimet n t njjtn cilsi por m mime m t ulta.
Pr m tepr, mjaft kompani t teknologjis s lart zgjodhn t
hidhnin produktet e tyre rajonale n vende t tjera t Evrops Qndrore.
Megjithse Sllovenia arriti t mbante nj pjes t tregut Gjerman me
eksportet e veta, nuk mundi t arrinte n nivelet e eksporteve t Hungaris
dhe ekis e t Sllovakis t cilat u rritn me shpejtsi.
3
Sllovenia - nga -Jugoslavia n Bashkimin Evropian, Banka Botrore, 2004
16
Arsyet q theksuan rndesin e antarsimi t Sllovenis n BE, jan t ngjashme
me ato t nj sr vendesh t tjera t Evrops Qendrore dhe Lindore
- S pari, ato shpresojn t marrin nj zhvillim m t madh ekonomiko-
social dhe siguri ushtarake, nj stabilitet t kuadrit ligjor dhe institucione
t forta demokratike. Ky faktor ishte mjaft i rndsishm pr Sllovenin,
veanrisht prsa i takon arsyeve q lidhen me sigurin e jashtme.
- S dyti, nj sr argumentash ekonomik flasin n favor t antarsimit
t tilla si: tregtia e lir e produkteve, n kushtet kur do t prdoreshin
klauzolat e mbrojtjes s tregtis dhe produkteve t BE-s prsa i prket
rregullave t tregtis s lir. Gjithashtu, antart e rinj t BE-s bhen
pjes e tregut t brendshm t BE-s duke ndikuar n rritjen ekonomike
dhe prmirsimet strukturore. S fundi, tregtia ndrmjet vendeve t reja
vet, qe ishte ndeshur deri n at koh nga pengesa bilaterale dhe
sektorale (pavarsisht nga synimi origjinal i CEFTA) do t bhet plotsisht
e lir n momentin e antarsimit n BE.
- S treti, antarsimi n BE do t zvogloj barrierat n punsim.
- S katrti, aksesi n burimet financiare t BE-s ka qen gjithmon
nj forc drejtuese pr antarsimin n BE pr nj sr vendesh kandidate.
Srish Sllovenia pr shkak t nivelit t lart t zhvillimit, dhe forcimit t
valuts s saj nuk e konsideronte kt faktor si m t rndsishmin, por
sigurisht ishte e interesuar t prfitonte nga kapitali i BE-s.
- S psti, i nj rndsie t madhe ishte fakti se vetm antarsimi mund
t zgjidhte problemin e Sllovenis n qoft se kjo do t varej nga vendimet
e Brukselit, ku vendet jo antar t BE-s nuk e kan kt mundsi.
Cilsia e lart e administrats publike, nj konsesus i gjer politik n
lidhje me hyrjen n BE, dhe mbshtetja sociale e fort duket se ishin
edhe garancit m t forta pr nj bashkrendim t interesave t
Sllovenis dhe qndrimeve pr antarsimin n BE.
Sipas ekspertve dhe politikanve t Sllovenis, por edhe opinionit
t gjer publik aksesi n BE konsiderohet si nj proces me rezultat pozitiv.
Opinioni publik i Evrops Perndimore i qndron mendimit se prfitimet
nga zgjerimi i BE-s shtrihen kryesisht n shtetet q antarsohen n
BE, ndrkoh q kostot e antarsimit mbetet t ndahen kryesisht
ndrmjet vendeve antare t BE-s. Sigurisht q kto vende nuk jan t
informuara n lidhje me kostot pr prgatitjen pr antarsim n BE,
ndrkoh q ato marrin mjaft prfitime nga zgjerimi i BE-s.
Nj llogaritje e plot e prfitimeve dhe kostove duhet t prfshij nj
sr treguesish cilsore t till si siguria, stabiliteti, parashikueshmria
17
dhe besueshmria, t cilt jan faktor t rndsishm n procesin e
vendimarrjes ekonomike, sociale dhe politike, por q vshtir se mund t
maten.
Kostot reale t mungess s siguris, stabilitetit dhe t tjerave
mund t bhen mjaft t dukshme n kushtet e proceseve q sjellin
shkatrrim t procesit dhe marrjes s rezultateteve negative.
Nga ana tjetr, prfitimet dhe kostot duhen par t shtrira n
disa sektor. Kshtu, n qoft se nga hyrja n BE, disa biznese mund t
sigurojn fitime t menjhershme, bizneseve t tjera do tu duhej t
ndrmerrnin nj sr investimesh dhe ristrukturimesh, me qllim q t
mund t mbijetonin n treg. Sipas Majcen (1999) grupi i par sht ai i
sektorve t orientuar drejt eksportit, ku efektet pozitive do t priteshin
pavarsisht nga ndryshimi i kursit t kmbimit, financat publike ose
politikat ekonomike. Grupi i dyt prfshin sektor ku efektet negative
priten pavarsisht politikave qeveritare t ndrmarra (bujqsia, pyjet).
Grupi i tret prfshin sektort ku efektet varen gjersisht nga kursi i
kmbimit dhe politikat e financave publike t ndjekura (t tilla si energjia,
gazi).
Prfitimet dhe kostot do t shprndahen n mnyr t
pabarabart ndrmjet rajoneve. Veanrisht n periudhn e
menjhershme t hyrjes n BE, rajonet m t zhvilluara jan ato q
thithin m shum prfitimet nga BE dhe q thithin burimet e BE-s m
shpejt dhe me m eficienc se sa rajonet e tjera. Kjo pabarazi e shfaqur
dukshm n vitin e par, vjen duke u zvogluar n periudhn afatmesme,
duke qen se aftsia e rajoneve m pak t zhvilluara pr t thithur burime
rritet. Sidoqoft, politikat qeveritare t qarta q synojn zvoglimin e
pabarazive ndrmjet rajoneve dhe ndarjeve shoqrore jan mjaft t
nevojshme.
Prfitimet dhe kostot mund t shprndahen n mnyr t
pabarabart edhe n koh. Prfitimet afatashkurtra nuk duket se rezistojn
edhe n periudhat afatgjate, por gjithsesi nuk mund t mendohet se
prfitimet n periudhn afatshkurtr shndrrohen n humbje n periudhn
aftagjat. Gjithshka varet shum nga prgatitja e vendit pr t ndrmarr
procesin e reformave, shkalls s hapjes s ekonomis ndaj vendeve t
tjera, aftsive pr t thithur burimet e BE-s si dhe inputet e brendshme.
Eksperienca e prgjithshme ndrmjet vendeve q kan hyr n BE n t
shkuarn sht se prfitimet nga integrimi duket se shfaqen plotsisht
vetm pas disa vitesh.
18
Sidoqoft, sht mjaft e rndsishme q kto procese reformash t
paraprihen nga analiza ekonomike e politike t cilat do t vendosnin edhe
shtyllat ku do t drejtoheshin reformat. Rritja e mimeve, rritja e
papunsis, falimentimi i nj sr ndrmarrjesh t vogla e t mesme,
rritja e gepit t zhvillimit ndrmjet rajoneve t ndryshme, dhe humbja e
pavarsis, do t ishin pjes e nj analize t thelluar ekonomike.
mimet do t synojn drejt niveleve ndrkombtare, si rezultat i
tregtis s lir dhe liberalizimit t tregut dhe kapitalit n vendet q hyjn
n BE, megjithse disa t mira dhe sidomos shrbimet do t prballen
me nj rritje shum t vogel t mimeve. Rritja e mimeve mund t
shkaktohet pr nj sr faktoresh, si pr shembull prshtatja e takss
mbi vlern e shtuar n nivelet e BE-s, apo si rezultat i liberalizimit t
menjhershm t disa sektorve q pr shkak t politiks shtetrore
kan qen t mbyllur, qoft si rezultat i mbajtjes n kontroll t mimeve
apo edhe pr t subvencionuar nj segment t shoqris q nuk arrin dot
t marr kto shrbime me burimet e veta.
Prsa i prket punsimit, hyrja n BE do t lehtsonte mundsit
e individve pr tu punsuar n tregjet ku ka krkes pr pun, dhe nj
sr investitorsh t huaj mund t nxiten pr t investuar aty ku fuqia
puntore sht e lir dhe e gatshme. Nga ana tjetr nj sr kompanish
q kan probleme me ristrukturimin dhe nevojn pr investime kapitale
do t prballen me rritje t papunsis. Sigurisht q edhe ndrmarrjet e
vogla do t ndikohen nga integrimi n BE. Kjo pr faktin se kjo faz e
modernizimit t ekonomis do t krkoj nj prqndrim t kapitalit (t
huaj dhe vendas), duke ndikuar n SME-t n bashkimin, shkrirjen apo
falimentimin e disave prej tyre. Sidoqoft, nga ana tjetr kjo duhet kuptuar
si nj tendenc drejt zhvillimit t kompanive t fuqishme e t
qndrueshme, kundrejt atyre kompanive t dobta e t paqndrueshme
q ekzistonin m par. sht e vshtir t kuptohet se si kompani vendase
q synonin vetm nj treg t vogl t brendshm t mos prfitojn nga
hapja e tregut me 450 milion konsumator.
19
4.2 EFEKTI I INTEGRIMIT N BE TEK E ARDHMJA E
NDRMARRJEVE T VOGLA DHE T MESME
sht e qart se hapat e tjer t modernizimit ekonomik do t
krkojn nj prqndrim t kapitalit (qoft ai i brendshm apo i jashtm)
i cili do t ndikoj n nj sr ndrmarrjesh t vogla e t mesme.
Bashkimet, shkrirjet, fillimet dhe falimentimet e nj pjese t ndrmarrjeve
t vogla e t mesme dominojn situatn n periudhn e par t hyrjes n
BE. Megjithat, kjo do t ishte e nevojshme edhe n qoft se nuk do t
ishte rasti i hyrjes n BE. N kt kuadr hyrja n BE mund t
konsiderohet si nj faktor katalizues
4
pr t pastruar tregjet e pr t
nxitur konkurrencn ndrkombtare.
Me prjashtim t disa sektorve t mbrojtur, dhe disa kompanive
t lidhura me shrbimet, t gjith aktort ekonomik n vendet e Evrops
Qendrore dhe Lindore jan prballur me konkurrencn e lir pr disa
vite me rradh. N kto kushte ata jan n gjendje t mbijetojn edhe n
qoft se do tu duhet t prshtaten me krkesat e reja.
Megjithat nuk mund t prfshihen t gjitha SME-t n nj
kategori e tu vendosen t njjtat karakteristika prsa i prket reagimit
ndaj konkurrencs ndrkombtare. Kshtu, parukieret q operojn n
Shtutgart pr shembull nuk mund t mendojn t shkojn t hapin nj
sallon bukurie n Slloveni, ose n Shqipri, thjesht pr nj interes t t
brit biznes, pasi klientela e tyre sht e prcakuar. Disa kompani t
tjera jan t bazuara n tregun e brendshm dhe nuk interesohen pr
prodhim pr eksport. Disa t tjer do t shihnin mundsin e eksportimit
t produkteve si mjaft fitimprurse, dhe disa t tjer do t shndrroheshin
n nnkontraktor t kompanive shumkombshe.
Ato kompani q gzonin reputacion n treg si rezultat i ekonomis
s mbyllur do t ndodhen n vshtirsi, por jo n nj situat t pashpres
pr t arritur t prfitojn nga procesi i integrimit n BE.
Pra, s fundi, prsa i takon ksaj pike mund t thuhet se
ndryshimet strukturore n sektorin e SME-ve vijn si rezultat i presioneve
t zhvillimit ekonomik dhe arritjes s avantazheve krahasuese
ndrkombtare.
4
EU membership, Costs, Benefits and Rationale, Andras Inotai, Peter Stanovnik, World
Bank
20
Kjo sht edhe ajo far Sllovenia duhej t mbante parasysh e mbi t
gjitha t diskutonte n shkall t gjer me komunitetin e biznesit, pr ta
prgatitur pr rezultatet q do t merreshin.
Nj situate e ngjashme ekziston edhe n Shqipri, q me
nnshkrimin e marrveshjeve t Tregtis s Lir me vendet e Rajonit,
q tek e fundit shrben si nj trampolin pr tu prshtatur drejt integrimit
n BE dhe kushteve t tregtis me t.
21
4.3 MADHSIA E SHTETIT ADERUES DHE RNDSIA E
TIJ N ANTARSIMIN N BE
N fillim t viteve 90 Bashkimi Evropian e gjeti veten disi t pa
prgatitur ndaj mnyrs se si vendet e ish kampit socialist, q n at
koh dalloheshin me termin vendet e Evrops Lindore do t hynin n
BE. Mbas 15 vjetsh, prgjigja sht e thjesht, BE ndodhet para nj
dyndje t vendeve t ish-kampit socialist- prfshir dhe Slovenin.
Antarsimi n BE mund t konsiderohet si nj shprblim pr t gjitha
prpjekjet e bra nga ky vend pr t investuar n ngritjen e tij si nj aktor
n komunitetin ndrkombtar. Megjithat, antarsimi n BE sht edhe
nj sfid pr Sllovenin pr t vazhduar strategjin e saj dhe prmbushjen
e qllimeve t vendit.
Pr far ishte e prgatitur Sllovenia nga antarsimi n BE?
Historia e Bashkimit Evropian sht ndrmjet t tjerash histori e
antarve t vegjl dhe e partnerve t mdhenj. Sidoqoft, parimi i
prgjithshm q rregullon marrdhniet institucionale ndrmjet shteteve
antare t BE-s, edhe n rastet kur mund t mendohet se ekzistojn
argumente t kundrta ndrmjet shteteve t mdha dhe atyre t vogla,
sht ai i t qenit t paanshm. Pra e thn ndryshe, ajo q duhet t
qndroj n respekt t rolit t shteteve antare n nj sistem vendim
marrs ndrkombtar si Bashkimi Evropian, sht nj pik balance
ndrmjet dy barazive- barazis formale, q mendohet t ket ekzistuar
q n traktatin e Westphalise n 1648 dhe zbatimin e t cils ndjekin t
gjith vendet antare t BE-s, dhe barazia aktuale, q nuk ka ekzistuar
kurr dhe q duhet nxitur gjithmon nprmjet marrveshjeve (Sabic
1999).
Sllovenia sht nj nga shtetet e vogla q ka msuar nga mnyra
e antarsimit n BE. Nj nga kto msime sht se megjithse shtjet
institucionale kan rndsi, ato jan ndoshta fusha e vetme n politik-
brjen e BE-s q mund t sjellin shtetet e vogla bashk si nj grup,
veanrisht n qoft se ata ndjejn rrezikun e t qenit grup i marxhinalizuar
kundrejt shteteve t mdha. Tek e fundit BE sht nj bashkim shtetesh
t cilt ruajn antarsin e tyre pr sa koh q nuk ndihen t cnuara
apo t trajtuara padrejtsisht. Perceptimi i nj balance ndrmjet barazis
22
formale dhe aktuale sht thelbi i nj traktati t till. N qoft se kjo nuk
do t ekzistone, BE do t shkonte drejt shkatrrimit.
Fleksibiliteti i vendeve si Sllovenia n krkim t bashkpunimit
dhe ndihms, q prcaktohet nga ajo se far dshiron t arrij n t
vrtet nj vend n fushn e bashkpunimit me vendet e BE-s sht
edhe drejtimi kryesor strategjik i tyre. Ministri i J ashtm i Irlands, Brian
Cowen, e ka prshkruar qllimin e tij si m posht:
Ne kemi ngjashmri me vende si Suedia dhe Finlanda sa i takon siguris
dhe mbrojtjes. Pikpamjet tona lidhur me Komisionin koincidojn me ato
t vendeve t BENELUX-it. Ne bashkpunojm me Mbretrine e
Bashkuar n lidhje me tatimet dhe me Francn n lidhje me Bujqsin
5
Cilat jan ose mund t jen prioritetet imediate pr Sllovenin si nj vend
antar i ri i BE-s? Po Shqipria a mundet t marr n konsiderat
msimet e nxjerra nga Sllovenia sa i prket antarsimit n BE n t
ardhmen?
S pari, Slovenia duhet t msonte t thithte sa m shum t
ishte e mundur oportunitetet e nj tregu t madh e t hapur dhe ti prshtatej
ktij tregu nprmjet nj ristrukturimi t prshtatshm drejt konfigurimeve
t reja si dhe faktorve t rinj t prodhimit.
Sidoqoft, sht mjaft e rndsishme t njohsh sfidat, por mbi
t gjitha t mund t shohsh prtej tyre. N kto kushte, Slovenia nuk
duhet t humb nga syt ato vende q presin antarsimin e plot n
BE.
Prcaktimi i nj rruge t qart pr zgjerimin n t ardhmen, me
qllim krijimin e nj mbshtetje ekonomike e politike t nevojshme pr t
ndrmarr reformat e duhura duhet t jen prioritet pr Sllovenin, por
edhe pr BE-n.
Shtyrja e zgjerimit t BE-s dhe kalimi npr procesin e stabilizim
asociimit, sigurisht q do t thot shtyrje e transformimit dhe progresit jo
vetm pr vendet kandidate pr n BE por edhe pr ato q jan antare
t saj.
Prioriteti i dyt q duhet t merret n konsiderat nga vende t
vogla, si ishte Sllovenia, apo si sht edhe Shqipria, sht zgjidhja e
strategjive t duhura t specializimit, pr t gjetur pikat e forta n t
cilat ekspertiza e tyre do t kishte avantazhe t larta konkurruese (Sabic
2002). E ardhmja e vendeve t vogla si Sllovenia n BE nuk prcaktohet
5
Le Monde, 4 Prill 2003,i prmendur nga MAgnette dhe Nicolaidis (2003), prmendur n Slovenia - nga -Jugoslavia n
Bashkimin Evropian, Banka Botrore, 2004
23
nga madhsia e tyre. Prkundrazi, madhsia nuk mund t konsiderohet
si nj handicap. Specializimi n ekonomi dhe politik sht nj nga disa
avantazhe q vendet e vogla kan n nj ekonomi gjithnj e m shum
globale. Me hyrjen n BE vendet e vogla fitojn fuqi strukturore dhe
racionale. N qoft se ato do t kishin sukses n specializimin e tyre, ato
mund t merrnin pushtet e t ndikonin n t mir t tyre, si sht rasti i
Luksemburgut dhe Irlands. T tilla fusha specializimi pr Sllovenin do
t ishin: Marrdhniet me vendet e Ballkanit kjo sht nj zon q
vazhdon t mbetet nga zonat me prioritet pr BE-n. Sllovenia duke
qen pjes e ish republiks J ugosllave, ka njohuri t mjaftueshme pr
kto vende si motra t saj n Ballkan. N kto kushte, ajo do t luante
nj rol t madh pozitiv n ndryshimin e drejtimit t polikave pritse drejt
atyre proaktive.
Nj tjetr fush e specializimit sht mnyra e trajtimit t
shtjeve t minoritetit nj fush ku Sllovenia ka eksperienc dhe mund
t ndihmoj arritjen e standarteve t BE-s (Roter 2003)
Prioriteti i fundit por gjithashtu i rndsishm do t ishte q
Sllovenia t prpiqej t krijonte nj mjedis t brendshm t fort, t
qendrueshm q t mund t mbshteste vendin n realizimin e aspiratave
ndrkombtare.
Duke iu referuar Katzenstein (1985) dhe Kindleberger (1984),
del e qart se: qllimet q i vendos vetes nj shtet i vogl mund t arrihen
vetm n qoft se ekzistojn themele t qndrueshme, aftsia pr t
arritur nj kohezion social m t mir, nj marrdhnie pune, kapital m t
mir-strukturuar dhe nj zbatim m t mir t politikave.
Q n vitin 2004, kur Sllovenia u antarsua n BE, fatet e saj
prcaktohen jo vetm nga mjedisi i ri- zgjerimi i BE-s por njkohsisht
edhe nga veprimet e ndrmarra nga politikbrsit n vendin e tyre.
Asgj nuk do t ishte e nevojshme pr tu specifikuar ndryshe sa i takon
prioriteteve, q Shqipria si nje vend i vogl, q ka nnshkruar
Marrveshjen e Stabilizim-Asociimit me BE-n n vitin 2005, do t duhej
ti vinte vetes me qllim q t prmbushte qllimin e vendit pr antarsim
n BE.
Fakti q Procesi i Stabilizim Asociimit vazhdon ende sht nj
tregues, q Shqipria duhet t punoj akoma pr t krijuar themelin e
qndrueshm, t brendshm, pr t qen n gjendje pr tiu prshtatur
zgjerimit t BE-s n t ardhmen.
EBRD vlerson progresin e vendeve n tranzicion nprmjet nj grupi
treguesish t tranzicionit. Kjo metod sht prdorur pr t ndjekur hapat
24
e zhvillimit n t gjitha vendet q nga fillimi i tranzicionit. Sigurisht q
shkalla e progresit matet kundrejt standarteve t vendeve t
industrializuara, pa mohuar faktin q n koncept pranohet se nuk ka
ekonomi tregu t pastr dhe nuk ka nj pik fundore unike pr tranzicionin.
Vlersimi i br sipas shkalls 1-4+shrben pr t treguar ecurin, ku 1
paraqet pak ndryshim ose aspak nga nj ekonomi e centralizuar dhe 4+
paraqet standartet e nj ekonomie tregu t industrializuar.
Analiza prqndrohet n vlersimin e treguesve n kto fusha t
rndsishme: privatizimi i ndrmarrjeve t mdha, privatizimi i
ndrmarrjeve t vogla, liberalizimi i mimeve, qeverisja dhe ristrukturimi
i ndrmarrjeve, sistemi i kmbimit t valuts dhe i tregtis me jasht,
politika e konkurrueshmris, sistemi bankar, liberalizimi i normave t
interesit, tregjet e sigurimeve dhe institucionet financiare jo-bankare si
dhe infrastruktura.
SHQIPRIA
Siprfaqja: 28000 km2
Popullsia: 3.2 milion banor
Vendndodhje Gjeografike:
Gadishulli Ballkanik, Pjesa
Perndimore
Ndryshimi i regjimit politik:
1992
Sistemi: Republik
Nnshkroi MSA-n me BE-n n
vitin 2005
SLLOVENIA
Siprfaqja: 20000 km2
Popullsia: 2 milion banor
Vendndodhje Gjeografike:
Gadishulli Ballkanik
Ndryshimi i regjimit politik:
1989
Sistemi: Republik
Antaresohet n BE n vitin
2004
0.0
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Sllovenia Shqipria
Indeksi i tranzicionit i vlersuar nga EBRD
(vlera mesatare e treguesve t indeksit t tranzicionit)
1
-
s
h
u
m

p
a
k

p
r
o
g
r
e
s
;

4
+

-

p
r
o
g
r
e
s

m
j
a
f
t

i

m
a
d
h
25
Sllovenia si nj vend kufitar me vendet e Bashkimit Evropian
Si nj rezultat i zgjerimit, BE ka aktualisht dy lloj kufijsh- kufij t
fort dhe kufij t dobt. Tek kufijt e fort prfshihen ato kufij q ndahen
ndrmjet vendeve t BE-s dhe Rusis, Bjellorusis, Ukrains, ndrkoh
q kufij t dobt jan ato me vendet kandidate pr n BE. Deklarata e
Selanikut, e vitit 2003 mbi Vendet e Ballkanit Perndimor, duke iu orfuar
atyre mundsin pr tu antarsuar n BE, e ka br edhe m t
dukshm dallimin.
Politika gjeografike e Sllovenis, biodiversiteti, afrsia me Alpet
dhe detin Adriatik i kan krijuar mundsi Sllovenis q t vlersoj m
shum avantazhet e saj n nj zon t BE-s. Integrimi sigurisht q nuk
kupton vetm marrdhnie m t afrta ekonomike me vendet e BE-s
(n tregti, investime, zonn e Euros, politikat fiskale, lvizjen e kapitalit,
bashkpunimin rajonal, t teknollogjis dhe n fushn e krkimeve), por
edhe n intensifikimin e lidhjeve politike dhe kulturore dhe harmonizimin
me vendet fqinje dhe t rajonit.
Duke u nisur nga mundsit dhe rrisqet e zgjerimit dhe
rajonalizimit, sht e qart q Sllovenia duhet t ndjek nj strategji
zhvillimi q do t:
lejoj nj rritje ekonomike t qndrueshme duke theksuar mjaft
synimin pr t arritur vendet e BE-s;
t fokusohet n nj vizion t prbashkt pr nj ekonomi rajonale
t integruar, prfshirje sociale dhe marrdhnie t fqinjsis s
mir n Rajon;
t siguroj infrastrukturn q do t bj kalimin e kufijve m t
leht dhe t orientohet drejt integrimit t kufijve t rajonit;
t marr n konsiderat mbrojtjen e mjedisit, burimeve natyrore
dhe nevojave t popullsis vendase; dhe
t ndihmoj n krijimin e institucioneve ndrkufitare pr
shkmbimin e kulturave dhe zhvillimin rajonal.
Hyrja n BE i sjell Sllovenis dhe fqinjve t saj n rajon mundsit
pr rritjen dhe zhvillimin ekonomik n nj shkall t lart; mundsin pr
t zgjeruar tregjet n vendet fqinje; arritjen e prfitimeve nprmjet
produkteve t integruara (zinxhiri i prodhimit n vendet fqinje).
Nga ana tjetr, rrisqet lidhen me: humbjen e tregjeve me pakic pr nj
sr produktesh pr shkak t konkurrencs nga tregjet e huaja, ndryshimet
26
Treguesi 1991 2004
Siprfaqe 20.2 20.2
Popullsi (n mij) 1,996 2,000
Punsimi (n mij) -7.8 2.9
Papunsia 7.3 6.4
PBB pr frym (EUR) 6,339.90 16,650.40
Borxhi i jashtm (mil.USD) 1,753.90 12,196.80
Norma e borxhit ndaj exporteve (prqindje) 31 97.6
Norma e borxhit ndaj PBB (prqindje) 15 57.5
Exportet e mallrave dhe shrbimeve (n prqindje t PBB) -20.1 12.5
Importet e mallrave dhe shrbimeve (n prqindje t PBB) -22.4 13.3
Pjesa e Industris n PBB (n prqindje) 39.9 24.9
Pjesa e Bujqsis n PBB (n prqindje) 5.7 2.3
Konsumi Privat -10.9 -10.9
Konsumi Publik -0.3 -0.3
Investimet e Huaja Direkte -41.3 281.1
Indeksi i mimeve t konsumatorit (IK) 115 3.6
Burimi: EBRD, Transition Report 2007
e mimeve, prballja e sektorve t SME-ve, ndrtimit, shrbimit me
konkurrencn e vendeve t BE-s, prfshirja e puntorve nga vende
t tjera fqinje n fuqin puntore t vendit n fjal, rrezik i migrimit t
trurit dhe i humbjes s fuqis puntore t kualifikuar drejt vendeve t
tjera t rajonit.
Gjat periudhs s tranzicionit pr t hyr n BE, Sllovenia prfitoi
nj prvoj t madhe n nj sr fushash, si: zhvillimi i kuadrit ligjor dhe
institucional, ngritja e kapaciteteve, mundsia e pjesmarrjes n
Programet Evropiane. T gjitha kto shrbejn si instrumenta n
transferimin e njohurive n vendet e reja kandidate t Evrops Juglindore.
Tabela 1: Tregues t caktuar t Ekonomis Sllovene n vitet
1991-2004
27
1
9
9
1
1
9
9
2
1
9
9
3
1
9
9
4
1
9
9
5
1
9
9
6
1
9
9
7
1
9
9
8
1
9
9
9
2
0
0
0
2
0
0
1
2
0
0
2
2
0
0
3
2
0
0
4
2
0
0
5
S
h
q
i
p

r
i
a
3
2
.
1
1
6
.
9
1
0
.
2
1
0
.
2
1
0
.
2
9
.
6
9
.
8
9
.
4
8
.
4
8
.
2
7
.
8
7
.
7
7
.
5
7
.
3
7
.
1
S
l
l
o
v
e
n
i
a
3
9
.
9
3
5
.
9
3
3
.
4
3
4
.
7
2
9
.
9
2
5
.
4
2
5
.
8
2
6
.
3
2
5
.
4
2
5
.
6
2
5
.
9
2
5
.
3
2
5
.
4
2
4
.
9
2
3
.
9
S
l
l
o
v
a
k
i
a
3
5
.
2
2
9
.
3
2
4
.
6
2
9
.
1
2
9
.
5
2
6
.
8
2
5
.
5
2
4
.
6
2
5
.
5
2
5
.
2
2
3
.
5
2
4
.
3
2
5
.
9
2
5
.
6
P
o
l
o
n
i
a
4
0
.
2
3
4
3
2
.
9
3
2
.
2
3
2
.
1
3
0
.
8
3
0
.
7
3
0
.
3
2
9
.
7
3
1
.
7
2
9
.
5
2
8
.
7
2
9
.
6
3
0
.
8
3
0
.
7
H
u
n
g
a
r
i
a
2
1
2
0
.
4
2
1
.
3
2
1
.
9
2
3
.
1
2
3
.
5
2
5
2
5
.
9
2
6
.
7
2
7
.
3
2
6
.
6
2
6
.
1
2
6
.
7
2
6
.
5
2
6
.
6
S

r
b
i
a
2
6
2
6
.
1
2
5
.
5
2
6
2
7
.
2
3
4
.
3
2
6
2
5
.
7
2
4
.
6
R
u
m
a
n
i
a
4
9
.
4
3
8
.
3
3
3
.
8
3
6
.
2
3
2
.
9
3
4
.
2
3
5
.
6
2
6
.
3
2
4
.
8
2
7
.
3
2
8
.
2
2
8
.
4
2
5
2
4
.
7
2
4
.
1
M
a
c
e
d
o
n
i
a
2
7
.
1
2
5
.
6
2
4
.
3
1
9
.
6
1
9
.
5
1
9
.
9
1
9
1
8
.
4
1
8
.
1
1
7
.
5
1
7
.
2
1
7
.
6
1
6
.
5
1
7
R
e
p
u
b
l
i
k
a

e
k
e
3
7
.
9
3
9
.
4
3
3
.
3
3
3
.
6
3
3
.
3
3
3
.
8
3
5
.
9
3
6
.
9
3
5
.
5
3
6
3
7
.
5
3
7
.
5
3
8
.
2
4
0
4
0
.
1
K
r
o
a
c
i
a
2
2
.
8
2
1
.
6
2
1
.
9
2
1
.
1
2
0
.
7
2
0
.
7
2
0
.
4
1
9
.
4
1
9
.
5
2
0
.
2
2
0
.
7
B
u
l
l
g
a
r
i
a
3
9
.
8
3
9
3
2
.
7
3
0
3
1
2
9
2
5
2
2
.
3
2
5
.
1
2
5
.
8
2
5
.
2
2
5
.
6
2
0
.
6
2
6
2
6
.
1
T
a
b
e
l
a

2
:

P
r
o
d
h
i
m
i

i
n
d
u
s
t
r
i
a
l

s
i

p
j
e
s

e

P
B
B
-
s

28
1
9
9
1
1
9
9
2
1
9
9
3
1
9
9
4
1
9
9
5
1
9
9
6
1
9
9
7
1
9
9
8
1
9
9
9
2
0
0
0
2
0
0
1
2
0
0
2
2
0
0
3
2
0
0
4
2
0
0
5
S
h
q
i
p

r
i
a
4
2
.
5
5
4
.
2
3
3
.
8
3
0
.
6
2
8
.
6
2
9
.
8
2
4
.
8
2
8
.
8
3
4
.
1
3
2
.
2
3
2
.
2
2
8
.
4
2
7
.
6
2
6
.
8
2
6
.
4
S
l
l
o
v
e
n
i
a
5
.
7
5
.
8
5
.
1
4
.
5
4
.
2
3
.
4
3
.
5
3
.
3
2
.
8
2
.
7
2
.
5
2
.
7
2
.
2
2
.
3
2
.
2
S
l
l
o
v
a
k
i
a
5
.
7
5
.
4
5
.
9
5
4
.
7
4
.
4
4
4
4
.
2
4
.
5
4
3
.
6
4
3
.
9
P
o
l
o
n
i
a
6
.
8
6
.
7
6
.
6
6
.
2
5
.
6
5
.
2
4
.
5
3
.
9
3
.
2
3
3
.
2
2
.
7
2
.
6
2
.
5
2
.
5
H
u
n
g
a
r
i
a
7
.
8
6
.
5
6
.
1
5
.
9
5
.
9
6
.
1
5
.
8
5
.
4
5
.
3
4
.
5
5
4
.
4
4
.
2
6
.
1
5
.
8
S

r
b
i
a
2
9
.
4
1
9
2
5
.
1
1
7
.
6
1
7
.
2
1
9
.
3
1
3
.
7
1
5
1
3
.
5
R
u
m
a
n
i
a
2
3
.
6
1
9
2
1
1
9
.
9
1
9
.
8
1
9
.
1
1
8
.
8
1
4
.
4
1
3
.
3
1
1
.
1
1
3
.
3
1
1
.
3
1
1
.
6
1
2
.
8
8
.
5
M
a
c
e
d
o
n
i
a
9
.
4
8
.
2
9
.
1
1
0
.
6
1
0
.
7
1
0
.
9
1
1
.
4
1
1
1
0
9
.
8
9
.
5
9
.
7
9
.
8
9
.
7
R
e
p
u
b
l
i
k
a

e
k
e
5
.
6
4
.
6
5
.
3
4
.
9
4
.
7
4
.
9
5
4
.
8
3
.
9
3
.
9
3
.
7
3
.
8
3
.
4
3
.
3
3
.
3
K
r
o
a
c
i
a
8
.
6
8
.
4
7
.
8
7
.
9
8
.
1
7
.
4
7
.
5
7
.
3
6
6
.
5
6
.
3
B
u
l
l
g
a
r
i
a
1
5
.
4
1
1
.
6
9
.
9
1
1
.
5
1
2
.
7
1
4
.
2
2
3
.
4
1
6
.
8
1
4
.
5
1
2
.
3
1
2
.
1
1
0
.
7
1
0
.
1
9
.
4
8
T
a
b
e
l
a

3
:

P
r
o
d
h
i
m
i

B
u
j
q

s
o
r

s
i

p
j
e
s

e

P
B
B
-
s