UNIVERSITETI I TIRANS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

PROGRAMI MASTER I NIVELIT T DYT N STUDIME EVROPIANE
DREJTIMI: POLITIKA DHE QEVERISJA N EVROP

TEM DIPLOME

MODELI SOCIAL SHQIPTAR NN PRIZMIN E ANTARSIMIT T VENDIT

N BASHKIMIN EUROPIAN

DIPLOMANTI

UDHHEQSI SHKENCOR

Jorida Sknderasi

PROF.AS.DR. EVA HYSKAJ (TAFILI)

Tiran, 2015

Mirnjohje
Prgatitja e ksaj teme, q shnon nj hap t rndsishm n jetn akademike ka gjetur
mbshtetjen dhe dashamirsin e shum personave t rndsishm n jetn time, t cilt gjej rastin
ti falenderoj.
Mirnjohje dhe falnderim t veant pr udhheqsen shkencore, Prof.As.Dr. Eva Hyskaj
(Tafili), pr ndihmn q m ka dhn gjat strukturimit dhe shkrimit t tems.
Mirnjohje dhe falenderim pr familjen time, e cila pandrprer, m ofroi mbshtetjen dhe
inkurajimin gjat ktyre viteve t studimit, po kaq sa gjat gjith jets sime.

Przemrsisht
Jorida Sknderasi

Abstrakt. Ekziston nj model social pr vendet antare t Bashkimit Europian, i pranuar

nga shum autor, i cili definohet m shum n planin normativ, duke u lidhur ngushtsisht me
arritjen e standarteve pr mirqenie sociale. Duke analizuar modele t ndryshme dhe elementt e
tyre, n Europ dhe rajon, dalin qartsisht n pah veorit dh n t njjtn koh problemet e
modelit social shqiptar. Shqipria, si nje vend q prej vitesh aderon t bhet pjes e familjes
europiane, duhet tu prafrohet sa m shum shifrave t komponentve social, e lidhur kjo me
punsimin, pensionet, shndetsin dhe arsimin. N ndryshim nga vendet BE-s, Shqipria vuan
nga nj pabarazi gjinore n lidhje me punsimin. Problem sht edhe marxhinalizimi i grupeve t
ndryshme sociale si jan romt dhe personat me aftsi t kufizuar. Ata jo rrallher diskriminohen
n terma punsimi dhe arsimimi. Nga ana tjeter si pasoj e nj zhvillimi ekonomik t ngadalt dhe
t ult, pagat dhe pensionet jan shum her m t ulta krahasuar me ato europiane. N kt
mnyr, t paturit prpara e nj tablloje t till si dhe e nj modeli social normativ, ajo far i
mbetet Shqipris t bj sht ndrthurja e aspektit ekonomik me at social, duke patur nj qasje
t plot, pjesmarrse, gjithprfshirse pr zhvillimin e politikave sociale.

Fjalt kye: model social europian, Bashkimi Europian, Shqipri, rajon

ii

Prmbajtja
Mirnjohje..i
Abstrakt.....ii
Hyrje..1
Metodologjia......2
Kapitulli 1.........3
Modeli Social Europian...............................................................................................................3
1.1 Lindja e Modelit Social Europian..3
1.2 Kuptimi dhe karakteristikat e Modelit Social Europian5
1.3 Modelet sociale europiane...........................................................................................11
Kapitulli 2...................................................................................................................................17
Shqipria dhe modeli social......17
2.1 Zhvillimi historik i sigurimeve shoqrore n Shqipri....17
2.1.1 Zhvillimet e sigurimeve shoqrore para vitit 1993 dhe m tej..........................18
2.1.2 Insituti i Sigurimeve Shoqrore n Shqipri......................................................21
2.1.3 Organizimi i strukturs s organeve t sigurimeve shoqrore...........................22
2.2 Sistemi i pensioneve n Shqipri........................................23
2.2.1 Historik i shkurtr i sistemit t pensioneve...23
2.2.2 Pagesat e kontributeve.......................................................................................26
2.2.3 Prqindjet e kontributeve n Shqipri...............................................................27
2.2.4 Sistemi aktual i pensioneve.......28
2.3 Arsimi dhe e drejta pr arsim.30
2.4 Barazia gjinore dhe mundsit e barabarta....35
2.5 Punsimi dhe papunsia.............................................................................................39
2.6 Sfidat n sistemin e mbrojtjes sociale dhe ndihms sociale..42
Kapitulli 3.......45
Rajoni dhe modeli social europian...45
3.1 Nj vshtrim i situats s prgjithshme n rajon.......................................................45
3.2 Sistemi i pensioneve..48
3.2.1 Maqedonia........................................................................................................48
3.2.2 Kosova..............................................................................................................48
3.2.3 Rumania............................................................................................................50
3.2.4 Greqia...............................................................................................................52
3.3 Varfria dhe prjashtimi social.................................................................................52
3.4 Barazia Gjinore dhe Bashkimi Europian..................................................................53
3.5 Kroacia.....................................................................................................................57
3.5.1 Sigurimi shndetsor.......................................................................................57
3.5.2 Sigurimi i pensioneve......................................................................................58
3.5.3 Punsimi..........................................................................................................59
3.5.4 Arsimi dhe formimi profesional......................................................................60
3.5.5 Prfshirja sociale.............................................................................................61
3.5.6 (Mos)diskriminimi..........................................................................................62
Konkluzione dhe propozime.....................................................................................................63
Bibliografia.................................................................................................................................68

Hyrje
T pasurit e nj modeli social europian nga njra an dhe dshira e Shqipris pr tu br
pjes e Bashkimit Europian jo domosdoshmrisht shkojn bashk me njra-tjetrn. Modeli social
europian, padyshim nj nga arritjet m t mdha europiane t ditve t sotme, sht prdorur pr
t prshkruar prvojn europiane, e n t njjtn koh promovimin e rritjes s qndrueshme
ekonomike dhe kohezionin social. Koncepti sht i karakterizuar nga nj shkall e lart paqartsie
dhe polemikash, ku si kam trajtuar n vazhdim t punimit, nuk ka nj prkufizim t sakt t ktij
koncepti, duke u par kshtu si nj koncept normativ, i cili prcaktohet lirshm dhe si i till, sht
prdorur me kuptime t ndryshme.
Punimi, duke analizuar konceptin n mnyr q t identifikohen kuptimet kryesore dhe
dimensionet e ndryshme t tij nga njra an, dhe klasifikuar dhe diskutuar mnyrat n t cilat
modeli sht interpretuar m shpesh nga ana tjtr, ka pr qllim t propozoj nj qasje t re n t
kuptuarit e tij, duke e lidhur kt ngusht me vendin ton, si nj vend aspirues i integrimit europian,
elementet sociale t t cilit krkojn shum pr tu br.
Rregullat n rritje t tregut t Bashkimit Europian (BE) vendosin kufizime politike dhe
ekonomike ndaj shteteve antare. Kjo ka pasur prirje q t shkaktoj konvergjencn e politikave
sociale, prgjithsisht n nj drejtim n rnie. Ky punim shqyrton aspekte kye t zhvillimit t
programeve kryesore t sigurimeve shoqrore n Europ, si edhe n vendin ton, gjat periudhave
t ndryshme kohore, pr t prballur kshtu elementet e ktij modeli, si edhe zhvillimit prkats,
kusht pr t qen pjes e familjes europiane. A shfaqen n t vrtet shenja t rndsishme t
konvergjencs n normat e zvendsimit t programeve t sigurimeve shoqrore dhe a bjn
trendet m t mdha t zhvillimit t sistemeve t sigurimeve shoqrore t tregojn modele
konvergjente institucionale? Rezultatet tregojn divergjenc sesa konvergjenc t normave t
zvendsimit t sigurimit social. N kushtet e modeleve institucionale nuk ka asnj dshmi t nj
modelit social europian t prbashkt n fushn e sigurimeve shoqrore gjat dekadave t fundit.
Dy nga elementet kryesore t modelit social prfshijn jan: punsim dhe nj regjim
mirqenie. Elementii par i referohet mnyrs sesi rregullohen marrdhniet industriale, zhvillimi
i aftsive dhe vendosjen e pagave. Elementi i dyt i referohet mnyrs se si organizohet mbrojtja
sociale dhe si sigurohen shrbimet sociale nga ana e shtetit, tregu dhe familja n prodhimin dhe
shprndarjen e mirqenies. Punsimi dhe regjimi i mirqenies jan t ndrlidhura, por jo
domosdoshmrisht koherente n nj periudh t gjer dhe ndryshimi intensiv institucional.
1

Ajo q vihet re, sht s pavarsisht arritjeve dhe prmirsimeve t vazhdueshme ndr vite
q Shqipria ka br, ajo ende mbetet prapa dhe ka ende pun pr t br pr t ecuar paralel me
modelin social europian, duke ln t kuptoj krijimin e nj modeli t sajin, tipik i vendeve t
Europs Lindore, nse do t mund t pranonim ekzistencn e nj modeli t till. Diskriminimi
gjinor dhe respektimi i t drejtave t njeriut n prgjithsi, mbeten ende sfida drejt arritjes s ktij
modeli, si edhe nj norm e vendeve t Bashkimit Europian. Barazia gjinore sht nj element
shum i rndsishm i modelit social europian dhe sht mse efikase pr shtetet q t vazhdojn
prpjekjet e tyre pr sigurimin e trajtimit t barabart pr burrat dhe grat n tregun e puns dhe t
arrijn rritjen e punsimit t femrave, pjesmarrja e t cilave n tregun e puns dhe zvoglimi i
hendekut ndrmjet gjinive n fusha t ndryshme jan jetsore pr arritjen e ksaj objektive jetike.
Sakaq, edukimi i brezave sht shpresa e nj vendi pr zhvillim, ndaj vendi yn, n kuadr t
modelit social europian, duhet t bj ende shum pr t luftuar analfabetizmin dhe braktisjen e
shkollave. Ajo q punimi thekson sht se dimensioni i shtetit social (dhe "ndrhyrja" e tij) n
sistem ekonomik sht nj tem shum e ndjeshme n integrimin europian. Kjo sht edhe pr
shkak t theksit t dhn ndaj qllimit t konkurrencs, lidhur ngusht me BE-n, si edhe lidhjen
e fort t modelit social europian dhe integrimit n Bashkimin Europian, statusin kandidat t s
cilit mban edhe Shqipria.

Metodologjia
Pr t realizuar qllimin e ksaj teme diplome sht prdorur metoda cilsore e krkimit
shkencor. Puna krkimore sht fokusuar kryesisht n krkim literature, si pr shembull: libra dhe
artikuj shkencor t lidhur me koncepte kye t ktij punimi. Gjithashtu kam prdorur dokumenta
zyrtare, raporteve t ndryshme, ligje kombtare dhe faqe interneti t institucioneve t lidhura
ngushtsisht me temn q kam przgjedhur. Ky spektr i gjer materialesh shte prdorur me
qllim prshkrimin dhe analizimin e komponentve social t Bashkimit Europian, Shqipris dhe
jo vetm. Nga ana tjetr, krahasimi i modelit social europian, rajonal dhe atij shqiptar, q del si
rezultat i ksaj analize t mirfillt, thekson rndsin e marrjes s masave t menjhershme
sociale nse vrtet vendi yn dshiron t bhet pjes e Bashkimit Europian e pr nj antarsim t
shpejt n t.

Kapitulli 1
Modeli Social Europian
1.1 Lindja e Modelit Social Europian
Nga studiues t shumt modeli social europian sht par si produkt i rirregullimit politik
q u zhvillua n Europ si pasoj e Lufts s Dyt Botrore. Periudha e paslufts ka dshmuar nj
konsensus politik t bazuar n forcat kundrshtare t fashizmit, q solli iden se Europa duhej t
prqndrohej n prpjekjet pr t shmangur konfliktet sociale q kan karakterizuar periudhn e
gjat lufts. sht tashm e ditur, se pikrisht pr t parandaluar tensionet e tilla shrbeu lvizja e
re pr integrimin europian dhe u formua interkoneksioni, q m pas oi n krijimin e Bashkimit
Europian, shtete t bashkuara me interesa t prbashkta.
Koncepti i nj modeli social europian e ka origjinn n Traktatin e Roms t 1957 dhe
Kartn Sociale Europiane e vitit 1961, dhe vazhdon n Kartn Sociale t t Drejtat Themelore t
Puntorve t vitit 1989 dhe Protokollin e saj Shtes t 1998. Edhe pse objektivat fillestare t
Komunitetit Europian kan prfshir konceptin e "shtetit social", ato mbetn pr nj koh t gjat
rreptsisht me karakter ekonomik. Dimensionet sociale t Komunitetit t ri nuk jan t
prshkruara: kto mbeten detyr e shteteve kombtare, t cilat ishin trsisht prgjegjse pr
krijimin e politikave sociale, t cilat synojn prodhimin e gjendjes s dshiruar t mirqenies.
Megjithat, disa nga objektivat kye t Traktatit t Roms ishin qartsisht sociale si: ruajtja e nj
norme t lart t punsimit, garantimi i siguris sociale, duke rritur standardet e jetess dhe cilsin
e jets, kohezioni ekonomik e social, si edhe solidariteti mes vendeve antare.1
sht pranuar gjithashtu gjersisht se koncepti i nj modeli social europian u konsolidua
n Kartn Sociale Europiane t vitit 1961, hartuar nga Kshilli Europian, duke u fokusuar n rritjen
e homogjenitetit social brenda Komunitetit Europian. Drejtimet kryesore t politiks sociale
iniciuar prmes ksaj Karte jan:

ofrimi i shrbimeve shndetsore,

sigurimet shoqrore,

mbrojtja e t drejtave t familjes, si dhe

prmirsimi i kushteve t puns, e drejta pr arsim.

Official Journal of the European Communities, 24.12.2002,

http://eurlex.europa.eu/en/treaties/dat/12002E/pdf/12002E_EN.pdf.

Megjithat, koncepti i kohezionit social2 u formulua m shum se 25 vjet m von, n Aktin

Unik Europian t vitit 1987, dokument sipas t cilit, n nj shoqri t karakterizuar nga kohezioni
social antart e saj ndajn nj angazhim pr t ruajtur rendin shoqror dhe marrin prgjegjsi pr
mirqenien e prgjithshme t shoqris. Prandaj, interesat sociale kaprcejn marrdhniet
imediate personale dhe kohezioni social sht interpretuar disi n kundrshtim me
individualizmin.3
N vitet 1980, prpjekjet e Komisionit Europian pr t promovuar nj politik aktive
sociale kan qen t kufizuara. Nj nga shkaqet kryesore t ktij kufizimi ka qen kthimi i
Britanis s Madhe pr nj model t ndryshm social (anglo-sakson), n baz t liberalizimit t
tregut t puns, n kontrast me politikat dhe praktikat e puns n vendet e Europs kontinentale.
Megjithat, n fund t viteve 1980 integrimi europian u rigjallrua prmes nisms s krijimit t
tregut t prbashkt europian, nj proces i prfunduar n vitin 1992. Pr pasoj u vu n dukje
ekspozimi i shteteve antare drejt nj konkurrence t nivelit europian. N kt kontekst, hyrja n
fuqi e Karts Sociale n vitin 1989 mund t shpjegohet si nj mas pr mbrojtje sociale kundr
tejkalimeve t mundshme t tregut. Karta, gjithashtu shkaktoi nj debat publik rreth shtetit t ri
t mirqenies".4
Modeli Social Europian sht zhvilluar gjat dekads s fundit t shekullit t 20-t. Termi
"modeli social europian u b i njohur n gjuhn e politiks europiane n fillim t 1990, me
zbatimin fillestar t Traktatit t Mastrihtit. Ky term sht prdorur m par n nj Letr t Gjelbr
t vitit 1993, dhe m pas n Librin e Bardh t 1994, i cili sht prqndruar n t ardhmen e
politikave sociale dhe ka prcaktuar nj sr vlerash t prbashkta si pjes e nj projekti kryesisht
normativ. Kto vlera ishin liria personale, dialogu social, mundsit e barabarta dhe solidariteti n
2

Nj shoqri konsiderohet se ka kohezion social kur antart e saj, megjithse jan me etni t ndryshme, besim

tjetr apo prejardhje t ndryshme gjeografike, kan t prbashkt normat dhe vlerat, respektojn identitetin e njritjetrit, dhe kur nuk ka dallime t pakaprcyeshme n pasuri dhe n mundsi ekonomike.
3

Akti i Vetm Europian, 1987 (Single European Act) http://europa.eu/scadplus/treaties/singleact_en.htm#TOP.

Karta Sociale 1989, http://europa.eu/scadplus/leg/en/cha/c10107.htm. Karta Sociale Europiane: [Europian Social

Charter]: dokumenti baz mbi t drejtat njerzore i hartuar nga Kshilli i Europs. Karta e par Sociale Europiane
sht prezantuar nga Kshilli i Europs n vitin 1961 n Torino. Karta Sociale Europiane e Rishikuar sht prezantuar
n vitin 1996. Kjo karta njeh tre kategori t t drejtave njerzore. Kategoria e par lidhet me t gjith qytetart e nj
vendi, kategoria e dyt lidhet me t drejtat e qytetarve n fushn e punsimit dhe e treta mbulon t drejtat e grupeve
sociale specifike.

t gjitha nivelet e shoqris. Ky theks n cilsin sociale sht br m specifik n dokumente e

akte t mvonshme europiane. Pr shembull, Deklarata e Kshillit Europian, mars 2000 thot:
"Bashkimi Europian i ka vendosur sot vetes nj qllim t ri strategjik pr dekadn e ardhshme: t
bhet m konkurruese dhe dinamike ekonomia e bazuar n dituri n bot, e aft pr rritje t
qndrueshme ekonomike me m shum vende pune dhe kohezion m t madh social".5
Nj pamje e rndsishme e ktij drejtimi t ri politik sigurohet nga autori ickham, i cili
argumenton se theksi n cilsin e marrdhnieve shoqrore ka ndikuar n rritjen e nj liste
normative, q sfidon situatat dhe parimet nga mungesa e ekonomis klasike, duke u shprehur se:
"Ky sht versioni europian i "byrekut amerikan me moll, jo vetm rritje, jo vetm punsim, por
pun t mir dhe madje edhe kohezion social. N nj faz t par, dikush mund t ket thn arm
dhe gjalp, ndrsa sot cinikt mund t thon t kesh tortn tnde dhe t hash at. Nuk ka zgjedhje
t vshtira, vetm do gj q ju dshironi".6
Pavarsisht analogjis q bn ickham, modeli social europian ndryshon n mnyr t
konsiderueshme nga ajo e homologut amerikan sepse n rastin e modelit, t drejtat pr arsim,
sigurim social dhe shndetsor jan t lidhura me prgjegjsin e qeveris pr t br kto
shrbime universale. Nga ana tjetr, modeli amerikan, ndrkoh q avokon objektiva t ngjashme,
bazohet n prgjegjsin individuale. Modeli social europian nuk prbhet nga nj model i vetm
social, por respekton diferencat ekonomike, kulturore dhe historike ndrmjet vendeve antare t
Bashkimit Europian. Modeli influencon dukshm politikat kombtare t vendeve antare.

1.2 Kuptimi dhe karakteristikat e Modelit Social Europian

Bashkimi Europian duke qen se prbht nga 28 shtete antare, t kulturave dhe stadeve
t ndryshme t zhvillimit t tyre, sht shum e vshtir t gjesh nj emrues t prbashkt social
q i karakterizon t gjitha kto vende. Patjetr q kto t fundit i bashkon dshira pr t qen pjes
e familjes europiane; i bashkon legjislacioni europian, tregu i prbashkt, monedha e vetme euro,
lirshmria n lvizje e shum e shum gjra t tjera duke prfshir kshtu edhe bashkjetesa n nj
histori t prbashkt pr m shum se gjysm shekulli. Shoqrit europiane jan bazuar n nj
kompromis midis kapitalizmit, pronsis private dhe fuqis s tregut n njrn an dhe socializmit,
5

Neni 2 i Deklarats s Kshillit Europian, 2002, http://www.europarl.europa.eu/summits/lis1_en.htm.

Wickham, J. The End of the European Social Model: Before It Began?, National Forum on Europe, Janar, 2002,

faqe 28.

rishprndarjes dhe produktit publik n ann tjetr. Por, kur bie fjala pr nj model social europianunik shum studiues jan skeptik e mendojn ndryshe nga njri-tjetri. Ka paqartsi n mnyrn
se si sht prdorur koncepti i nj modeli social europian. Kjo sht nj przierje midis
perceptimeve pozitive dhe atyre normative, midis asaj q n fakt ekziston dhe asaj far dshirohet.
sht e qart se ka modele t ndryshme t politikave sociale n pjes t ndryshme t Europs dhe
e paqart se far karakteristike kan t prbashkt kto modele t ndryshme politikash e traditash.
Pr t folur n lidhje me nj model social europian t dallueshm, sht n nj far mnyre e qart
n kundrshtim me dallimet e vazhdueshme strukturore dhe institucionale midis vendeve n fusha
t tilla si sigurimet shoqrore7, politikat familjare8 dhe mbrojtja e t ardhurave minimale9. Nga ana
tjetr, nuk ka shum rndsi n qoft se hartohen politika institucionale t ndryshme pr aq koh
sa ofrojn rezultate t ngjashme.
N kuptimin minimal modeli prcaktohet si nj mnyr/rrug karakteristike n t ciln
shtetet antare zgjidhin problemet sociale10. Sipas ktij prkufizimi vendet antare bashkpunojn
m njra-tjetrn duke krijuar instrumente t ndryshme me qllim prballimin e situatave t
ndryshme sociale dhe zgjidhjen e tyre. Domethn, nj problem i nj vendi nuk izolohet vetm
brenda tij, por ai shndrrohet n nj problem komunitar dhe zgjidhja e tij prfshin shum aktor jo
vetm t atij vendi. Tashm ai sht nj problem i Bashkimit Europian. Ky i fundit krijon kshtu
nj precedent ku shpeshtia e tij sjell si rezultat krijimin e nj modeli social midis vendeve antare
t BE-s. N kt rast, modeli social europian sht prdorur pr t prshkruar prvojn europiane
e njkohsisht pr t promovuar zhvillimin e qndrueshm ekonomik dhe kohezionin social.
Jacques Delors shpiku termin modeli social europian n mesin e viteve 90 pr t
krijuar nj form alternative ndaj kapitalizmit t pastr amerikan. Idea e prgjithshme ishte se
progresi ekonomik dhe social duhet t shkoje krah pr krah; rritja ekonomike me pak fjal duhet
7

Montanari, I. Modernization, globalization and the welfare state: A comparative analysis of old and new

convergence of social insurance since 1930, British Journal of Sociology, Londwr, 2001, faqe 52.
8

Ferrarini, T. Families, States and Labour Markets _/ Institutions, Causes and Consequences of Family Policy in

Post War Welfare States, Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 2006, faqe 68.
9

Nelson, K. The last resort: Determinants of generosity of meanstested minimum income protection in welfare

democracies, Eriksson eds, Amsterdam, Holand, 2006, faqe 30.

10

The European Social Model(s): Which directions and responsibilities for the EU? Presentation and summary of the

contributions, Joint Workshop Notre Europe & eur-IFRI, 9 Mars 2006, faqe 18
http://www.notreeurope.eu/media/Semi09.03.06.pdf.

t kombinohet me kohezionin social. Kohezioni social duhet t konsiderohet si nj parakusht pr

nj ekonomi t qndrueshme dhe dinamike. Mbshtetja e rrugve t reja pr investime financiare
dhe lufts ndaj varfris dhe pabarazis do t jen kriteret pr suksesin e BE-s.11 Kishte lindur
nevoja q qytetari, shoqria t ishte n themel t Bashkimit Europian. Institucionet komunitare
duhet t ishin n funksion t individit europian e t prpiqeshin t prmbushnin krkesat dhe
nevojat e ndryshme t tij. N kt prizm, modeli social europian do t prfshinte nj sr
rregullash, ku zhvillimi ekonomik n trsi do ti vlente qytetarit europian n veanti.
N kt rrjedh logjike, Jacques Delors e cilson kohezionin social si pjes t modelit social
europian, i kompozuar n katr elemente kryesore:
a) tregu;
b) shteti, duke dhn udhzime t prgjithshme pr zhvillimin dhe rregullimin e dshtimeve t
tregut;
c) kontrata sociale;
d) shteti i mirqenies sociale, duke garantuar t drejta minimale pr qytetart12.
Nj nga objektivat fillestare t BE-s sht krijimi i nj shoqrie me paga e jetes t
barabart pr t'i dhn fund varfris, pr t garantuar t drejtat themelore t njeriut, shrbimet
thelbsore dhe paga q lejojn nj jetes t mir pr do individ. N kt pik, jan identifikuar
pes elemente thelbsore:
T drejtat themelore sociale, duke prfshir edhe t drejtn sindikale, t drejtn pr grev,
mbrojtjen kundr pushimit t pajustifikuar nga puna, t drejtn pr kushte t mira pune, barazin
dhe mosdiskriminimin.
Mbrojtja sociale13, e cila ofrohet nprmjet sistemeve t mirzhvilluara universale dhe
rishprndarja e masave t mirqenies, t tilla si pagat minimale dhe taksimi progresiv.

11

Social Europe Guide: Social Dialogue, Vllimi 2, Zyra e Publikimeve t Bashkimit Europian, Luksemburg, 2012,

faqe 28.
12

Po aty, faqe 58.

13

Mbrojtja sociale prfshin t gjith legjislacionin, masat dhe praktikat pr t mbrojtur individt nga rreziqet m t

shumta t jets, t tilla si: smundjet e tejzgjatura ose aksidentet (dmtimet) dhe rreziqet financiare (kryesisht kostot
e trajtimit dhe humbjes s t ardhurave), paaftsia, humbja e puns, fatkeqsit natyrore, lufta dhe rebelimet, etj.., ose
pr t lehtsuar ndodhit e tilla pr personat e prekur. Pr m tepr shih Fjalor i Sigurimeve Shoqrore, Shkup, 2006.

Dialogu social me t drejtn pr t arritur marrveshje kolektive, kur prfaqsuesit dhe

punmarrsit jan konsultuar midis tyre.
Rregulloret sociale n lidhje me mbulimin e punsimit, pr shembull, shndeti dhe siguria, duke
kufizuar numrin e orve t puns, pushimet, sigurin n pun dhe mundsi t barabarta.
Prgjegjsia e shtetit pr punsim t plot, pr t ofruar shrbime n interes t prgjithshm dhe
kohezion ekonomiko-social.
Nj ndr kuptimet e para t modelit social europian gjendet tek Karta e bardh mbi
politikn sociale14. Atje sht prcaktuar si nj set vlerash t prbashkta prkatisht: demokracia,
liria personale, dialogu social, mundsi t barabarta pr t gjith, solidariteti dhe siguria sociale e
prshtatshme ndaj individve m t dobt n shoqri.
Gjithashtu, disa autor t tjer e prcaktojn modelin social europian si nj grup i regjimeve
sociale i karakterizuar nga mbrojtja e gjer sociale, plotsisht gjithprfshirse; q sanksionon
ligjrisht institucione t tregut t puns dhe n t njjtn koh prdorimin e mjeteve konsensuale
dhe demokratike n zgjidhjen e konfliktit shoqror15. Ajo far vihet re n kt prkufizim (por
edhe n shum t tjer) sht rndsia q merr puna; t punuarit apo t paturit nj pun n arenn
europiane dhe prfshirja e institucioneve kombtar dhe komunitare n sigurimin/ prmirsimin e
do elementi apo shtje q ka t bj me t.
Nj tjetr autor16 prfshin nj sr komponent duke filluar q me ligjin e puns pr t
drejtat e puntorve, punsimin, mundsi t barabarta, anti-diskriminimin e kshtu me radh. Ai
thekson se modeli social europian nuk sht vetm nj grup rregulloresh t Komunitetit Europian
dhe vendeve antare, por edhe nj varg praktikash q synojn promovimin e politikave vullnetare
dhe sociale t Bashkimit Europian.17 Duke ndjekur t njjtn linj arsyetimi, modeli social
europian identifikohet si nj shtet bujar i shrbimeve dhe mirqenies sociale s bashku me nj
14

Comission of European Communities, European soccial policy-A way forward for the union: A white paper, COM

(94) 333, Bruksel, Belgjik, 27.07.1994.

15

Colin H, Watson M dhe Wincot D: Globalisation, European Integration and the Persistence of European Social

Models, POLSIS, University of Birmingham, 1999, faqe 17.

http://www.mcrit.com/scenarios/visionsofeurope/documents/one%20Europe%20or%20Several/C%20Hay%20D%2
0Wincott%20D%20Watson%20.pdf
16

Vaughan-Whitehead, D. EU enlargement versus social Europe? The uncertain future of the European social mode,

Edward Elgar Publishing Limited, Cheltenham, 2003, faqe 4.

17

Po aty

rregullore sociale t ekonomis.18 Kjo prkthehet n ofrimin e ndihms sociale pr personat n

nevoj, arsim (fillor dhe t mesm) dhe kujdes shndetsor publik si dhe krijimin e nj
marrdhnieje midis midis sigurimeve sociale dhe shrbimeve sociale.
Modeli social europian i ka rrnjt n demokraci, duke prqafuar fort pjesmarrjen dhe
prfshirjen e qytetarve n shoqri dhe institucionet publike. Ai prbn nj vizion t shoqris, i
cili kombinon rritjen e qndrueshme ekonomike me prmirsimin e jetess dhe kushteve t puns.
Kjo nnkupton punsim t plot, cilsi t mir pune, mundsi t barabarta, mbrojtje sociale pr t
gjith, prfshirje sociale dhe pjesmarrje t qytetarve n vendimet q i prekin atyre19. Ekziston
nj frym e prgjithshme midis shteteve antare pr ta vn n zbatim kt plan. Europa duhet t
vazhdoj t ruaj kt model social si nj shembull pr shtetet e tjera kudo n bot20. Dhe ajo q
qndron n themel sht dialogu social. Ky i fundit sht nj vler e rndsishme europiane dhe
mjet vendimtar pr arritjen e t dy objektivave: ekonomike dhe sociale. N nj shtrirje m t gjer,
pasja e nj dialogu social sht nj msim nga vet historia europiane q zgjidhja e problemeve
prmes dialogut sht m pak e kushtueshme se sa metodat e tjera. Dialogu social prfshin nj
trsi procesesh dhe marrveshjesh, ku organizata t nivelit europian, duke prfaqsuar
pundhnsit dhe puntort, diskutojn dhe negociojn mes tyre, ndrmarrin veprime t tjera t
prbashkta dhe s bashku jan t prfshira n politika e vendimmarrje n BE. Ky dialog merr dy
forma baz dhe ndodh n dy nivele kryesore. Format e tij mund t jen: dypalshe, q prfshin
vetm partner social (organizatat q prfaqsojn pundhnsit dhe puntort) ose trepalshe,
q prfshijn t dy partnert social dhe institucionet e BE-s. Prsa i prket niveleve t dialogut,
ato jan: ndr-industrial, q do t thot nj dialog q mbulon gjith ekonomin e BE-s e tregun
t puns dhe t gjith sektort; sektoriale, duke mbuluar nj industri t veant n t gjith BEn.21

18

Scharpf, F.W. The European social model: coping with the challenges of diversity2 JCMS 40 (4): 645-70, 2002.

http://eucenter.wisc.edu/omc/papers/scharpf_jcms.pdf
19

Vaughan-Whitehead, D. EU enlargement versus social Europe? The uncertain future of the European social mode,

Edward Elgar Publishing Limited, Cheltenham, 2003, faqe 46.

20

Po aty

21

Social Europe Guide: Social Dialogue, Vll. 2, Zyra e Publikimeve t Bashkimit Europian, 2012, Luksemburg faqe

8.

N nivelin europian, dialogu social europian sht par si nj komponent unik dhe i
pazvendsueshm i modelit social europian, me nj baz t prcaktuar qart n traktatin e KE. Ai
i referohet diskutimeve, konsultimeve, negociatave dhe veprimeve t ndrmarra nga organizata
sociale partnere.22 Lind pyetja, se prse na nevojitet pasja e ktij dialogu dhe cila sht lidhja e tij
me modelin social europian? Vendet e Europs kan zhvilluar nj mnyr t veant t organizimit
t tyre t shoqris dhe ekonomis, i cili njihet si modeli social europian. Ekziston nj pranim i
prgjithshm se ky model prfshin t paktn rritje t qndrueshme ekonomike, standard jetese i
lart ose n rritje, nivele t larta punsimi, cilsi e lart arsimimi, ndihm dhe mbrojtje sociale
gjithprfshirse, nivel i ult pabarazie dhe nivel i lart solidariteti dhe sht m e rndsishmja,
rol i rndsishm e prfaqsuesve t puntorve dhe pundhnsve dhe dialogu mes tyre. Dialogu
social sht pjes e modelit social europian, sepse reflekton parimin demokratik (t prfshira n
nenin 11 t traktatit t Bashkimit Europian), q shoqatat e prfaqsuesve duhet t jet n gjendje
t shprehin pikpamjet e tyre pr t'u konsultuar dhe dialoguar me autoritetet publike, n t njjtn
koh dh pikpamjen se sht e drejt q puntort dhe pundhnsit t mos prfshihen n
vendimmarrje pr shtje q i prekin drejtprdrejt ata. N nj koh kur ekonomia europiane sa
vjen bhet m e integruar dhe Bashkimi Europian ka zhvilluar nj politik sociale dhe punsimi t
zgjeruar, institucioent e BE-s si dhe vendet antare jan dakortsuar se prfitimet mund t arrihen
vetm n saj t dialogut n nivel europian. Pr kt arsye, dialogu social formon pjes t acquis
communautaire t familjes europiane.
Si rrjedhoj e t gjitha ktyre, disa nga karakteristikat e modelit social europian jan:
zhvillim ekonomik dhe social i njkohshm dhe proporcional, politika aktive punsimi, standarde
t ekualizuara dhe t denja jetese, vlera t prbashkta: barazi, solidaritet dhe subsidiaritet; dialog
social dhe pjesmarrje sociale, prfshirje sociale dhe roli i rndsishm i politiks sociale
shtetrore.23 Kjo do t thot se t gjitha kto elemente vihen re n t gjitha vendet antare t

22

Golinowska, S, Hengstenberg, P dhe ukowski, M. Edt Diversity and Commonality in European Social Policies:

The Forging of a European Social Model, Friedrich-Ebert-Stiftung and Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2009, faqe
18.
23

Golinowska, S.; Hengstenberg, P. dhe ukowski, M. Edt Diversity and Commonality in European Social Policies:

The Forging of a European Social Model, Friedrich-Ebert-Stiftung and Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2009, faqe
18.

10

Bashkimit Europian, ka do t thot se ky sht emruesi i prbashkt e se kto rezultate

formsojn modelin social europian.
Nga ana tjetr, disa autor mendoj se nuk ekziston nj model social europian i mirfill.
Nuk ka asnj model social europian, por ekzistojn modele t ndryshme kombtare q i bashkojn
vetm objektivat dhe qasje t gjera.24 Sistemet e mirqenies sociale karakterizohen nga diversiteti.
Modelet e ndryshme europiane do t trajtohen m posht.

1.3 Modelet sociale europiane

Modeli i par, ai nordik (skandinav) i nj shteti tipik t mirqenies, sht par
prgjithsisht si m i suksesshmi n prshtatjen e ndryshimeve demografike t nj bote t
globalizuar. Vendet e Danimarks, Finlands, dhe Suedia kan prjetuar rritje t favorshme t
popullsis dhe kan tejkaluar objektivin e Lisbons pr normn shtatdhjet pr qind t punsimit,
si dhe nivelin amerikan t punsimit.25 Megjithat, etika skandinave historikisht ka qen e
barabart dhe kjo sht e dyshimt nse sistemi i tyre i suksesshm i niveleve t larta t taksimit
mund ose duhet t prsriten kudo n Europ. Prve ksaj, sistemi i tyre i mirqenies nuk sht
pa ekzistencn e disa aspekteve t pasigurta, si ilustrohet n rnien q psoi Suedia n vitet 1990.
Punsimi n sektorin publik sht pothuajse dyfishi i mesatares s OECD-s, ndrsa nga ana tjetr
punsimi i biznesit sht pak nn mesatare26. E teksa kjo dobsi relative n punsimin e biznesit
duket t jet shkaktuar nga efikasiteti i sistemit t tyre t mirqenies, n prgjithsi vendet
skandinave jan duke prballur vshtirsi n financimin e shteteve shum t shtrenjta sociale nn
kushtet e lvizshmris s lart t kapitalit dhe rritje t taksave politike t qndrimit, dhe prve
ksaj kan nevoj pr t zgjeruar punsimin n sektorin privat pr t kompensuar kshtu
stanjacionin n sektorin publik27.

24

Turner, A. Just Capital: The Liberal Economy, Macmillan, Basingstoke, 2002, faqe 165.

25

Alber, J. The European Social Model and the United States, European Union Politics, 2006, faqe 393-419.

26

Scharpf, F. The Viability of Advanced Welfare States in the International Economy: Vulnerabilities and Options,

Journal of European Public Policy, 2000, faqe 190- 228.

27

Scharpf, F. The Viability of Advanced Welfare States in the International Economy: Vulnerabilities and Options,

Journal of European Public Policy, 2000, faqe 190- 228.

11

Ndryshimet q ka psuar sistemi i sigurimeve shoqrore n Suedi, bn q t ardhurat q

lidhen ngusht me kontributet t zvoglojn rolin e prfitimeve universale.28 Me ndryshimet e
bra, "siguria e t ardhurave pr shembull, sht ulur n 80% n sigurimet pr smundje dhe n
sigurimin e papunsis, dhe sht risi q rregulla t ashpra kualifikimi jan futur n shum
programe29. S fundmi, jan privatizuar disa shrbime pr t moshuarit30, por shrbimet e
privatizuara kan mbetur n gjendjen e rregullimit dhe financimit31. Rregullimet e reja bazohen n
nj politik t re ekonomike t quajtur "Rruga e Tret", e cila sht prshkruar si nj rrug e
ndrmjetme mes neo-liberalizmit dhe kejnsianizmit; duke sugjeruar transformimin e shoqris
suedeze n "ekonomi t re" dhe duke shrbyer kshtu si nj zgjidhje pr problemet e vazhdueshme
t Suedis, q jan rnduar nn ndikimin e globalizimit.
Shteti suedez i mirqenies ka futur nj sistem t ri pensionesh pr shkak t kostos s shkallzuar
t sistemit t vjetr t pensioneve, si pasoj e nj rritjeje n prqindjen e moshs s popullsis.
Shkalla e ult e rritjes ekonomike n vend dhe fakti se sistemi i vjetr kishte humbur cilsin e tij
t drejtsis, jan arsye t tjera t rndsishme q e bn kt reform t nevojshme. Objektivi pr
reformatort e pensioneve ishte hartimi i nj pensioni t qndrueshm fiskal. Elementet kryesore
t sistemit t ri jan t ardhurat q lidhen me pensionin, pensioni paraprak dhe pensioni i
garantuar.32
Shteti skandinav i mirqenies sociale ndryshon nga t tjert pr vet faktin se prfitimet
monetare jan plotsuar nga mbshtetja n natyr33.34 Shteti operon me an t kopshteve,

28

Timonen, V. Earning Welfare Citizenship: Welfare State Reform in Finland and Sweden, Sage Publications,

Suedi, 2001, faqe 29.

29

Lundberg, U. & mark, K., Social Rights and Social Security: The Swedish Welfare State, 19002000,

Scandinavian Journal of History, Vll. 26, 2001, faqe 157.

30

Gould, A.. The Erosion of the Welfare State: Swedish Social Policy and the EU, Journal Of European Social

Policy, Vol. 9 No. 2, 1999, faqe 165.

31

Stephens, J.D., The Scandinavian Welfare States: Achievements, Crisis, and Prospects, Sage Publications,

Skandinavi, 2001, faqe 35.

32

Ministry of Health and Social Affairs, Old Age Pensions in Sweden, No.4, Fact Sheet [FS], Stockholm 2000, The

Printing Works of the Government Offices.

33
34

Mbshtetje jo n para; n formn e mallrave dhe shrbimeve

Heintze, C. dhe Lehndorff, S. Der Staat als Investor und als Dienstleister im gesellschaftlichen Interesse,

Arbeitsgruppe Alternative Wirtschaftspolitik (ed.): Kln, 2009, faqe 45.

12

shkollave dhe shtpive t t moshuarve. Kjo ka tre avantazhe t mdha: grat, q kujdesen e
zotrojn nj pun m pages; puntorve u sht dhn pag e kushte pune t arsyeshme si dhe
aksesi e cilsia jan t njjt pr t gjith qytetart. Me pak fjal, vendet e reja q i bashkohen
unionit europian, nuk mjaftojn thjesht t rishprndajn t ardhurat, por duhet t ndrtojn nj
infrastruktur t gjer sociale35.
Modeli i dyt mirqenies, ai anglo-sakon, i prdorur nga vendet anglo-saksone t
Irlands dhe Mbretris s Bashkuar, e modeluar kryesisht sipas neo-liberalizmit t Shteteve t
Bashkuara t Ameriks (SHBA), ka arritur t zgjeroj punsimin dhe rritjen e puns n prputhje
me tregun dhe pr t mbajtur nivele t ulta t tatimeve. Nga ana tjetr, n t njjtn koh ka marr
numr t konsiderueshm kritikash pr nivelet e pabarazis q ky model prodhon. Diferencimi i
pagave dhe kushtet fleksibile t punsimit kan lehtsuar n mas t madhe zgjerimin e shrbimeve
t sektorit privat dhe sistemi duket t inkurajoj rritjen n degt e teknologjis s lart industriale
dhe n shrbimet financiare, ku suksesi varet nga kreativiteti dhe motivimi i profesionistve shum
t aft, disponueshmria e kapitaleve, dhe risia i atribuohet tregjeve t parregulluara36. N prgjigje
ndaj pabarazis s lart n mnyr disproporcionale q sistemi prjetson, format e asistencs
sociale dhe prfitimet n punn, e modeluar n kredi tatimore, ka sjell fitime t t ardhurave n
SHBA. Megjithat, prkufizimi i pabarazis n shoqri sht prcaktuar nga shum individ si nj
mundsi e pabarabart. Mirqenia e shtetit neo-liberal tenton t shkaktoj qasje t pabarabart n
mundsi t tilla37, prandaj kto masa korrigjuese do t duhet ende t plotsohen nga investimet n
arsim dhe n masat q rrisin mundsit pr trajnim dhe lvizshmrin n rritje, t inkurajuar nga
nismat e prjetshme t t msuarit38.
Sistemi britanik i marrdhnieve industriale sht transformuar rrnjsisht gjat katr
dekadave t fundit. Shum pasqyrojn ndryshimet e brendshme sociale, ekonomike dhe zhvillimet
politike n Mbretrin e Bashkuar. Por, antarsimi n BE gjithashtu ka pasur nj ndikim t

35

Hirsch, J. Der Kampf um ffentliche Gter oder weshalb der Ausbau einer sozialen Infrastruktur ntig ist,

Oehrlein (eds.), Pekaritt, Hamburg, 2007, faqe. 137-146.

36

Po aty

37

Rasmussen P. Education, Equality and the European Social Model, R. Dale and S. Robertson (eds.) Globalisation

and Europeanisation in Education (forthcoming), Angli, 2008, faqe 9.

38

Scharpf, F. The Viability of Advanced Welfare States in the International Economy: Vulnerabilities and Options,

Journal of European Public Policy, Taylor & Francis Ltd, Angli, 2000, faqe 190.

13

rndsishm. Duke pasur parasysh rezistencn e dy qeverive, konservatore dhe at laburiste pr

rregullimin ligjor t tregut t puns, sht e pamundur q legjislacioni mbi kohn e puns dhe
informacioni mbi konsultimet t miratohen vullnetarisht, dhe kjo sht e vrtet pr shum nga
legjislacionet mbi sigurimin e punsimit dhe mundsit e barabarta pr punsim. N t vrtet,
rezistenca e qeveris s Britanis s Madhe pr legjislacionin social t BE-s, dhe qasja minimale
e tyre pr zbatimin e ktyre direktivave, t cilat jan miratuar, tregon se ligji britanik i puns sot
do t jet shum m ndryshe. Pr shkak t antarsimit n BE, gjat dekadave t fundit, qeverit
anglo-saksone kan qen t detyruara t lvizin gjithmon e m tepr drejt modelit social europian
t t drejtave individuale t punsimit, edhe pse BE-ja ka pak kapacitet pr t krijuar marrdhnie
kolektive industriale.
Pavarsisht nga t metat e natyrshme t sistemit anglo-sakson, sistemi q e vuan m tepr
modernizimin n bot duket t jet ai kontinental, n mirqenien e shetit social europian q
zbatohet n Gjermani, Franc, Spanj, Belgjik dhe Itali 39. Ky model mbshtetet gjersisht mbi
sigurimin baz, prfitimevet e jo-punsimit dhe pensionet e pleqris. Edhe pse ai ruan nivele t
larta t taksimit dhe shpenzimeve sociale, metoda joefikase e ktij modeli sht e papajtueshme
me ndryshimin e sotm t shoqris dhe shkakton tendosje t konsiderueshme n vet at. Dy
problemet kryesore t sistemit jan mbshtetja e tepruar n modelin, ku mashkulli shihet si
siguruesi i t ardhurave dhe modeli femra-kujdestar me transfertat dhe ngurtsin e ligjeve t puns
q dekurajon investimin ndrkombtar.40 Normat e ulta t lindshmris vazhdojn t paraqesin
nj sfid t rndsishme n sistemin tashm t tensionuar t pensioneve e paragjykimet familjare
t modelit kontinental detyrojn nj mas t lart t grave t arsimuara pr t zgjedhur ndrmjet
nj familje dhe nj karrier duke mohuar shrbimet themelore pr kujdesin ndaj fmijve. Esht e
panevojshme t thuhet, ky brez i grave po zgjedh dukshm pr kt t fundit, duke vn n rrezik
qndrueshmrin e sistemit n trsi41. Pr m tepr, punsimi sht nevoj jetike e ristrukturimit
ashtu si sht e njohur gjersisht se tregu i puns krkon fleksibilitet m t madh.

39

Hermann, C. dhe Mahnkopf, B. The Past and Future of the European Social Model, HWR Berlin, Berlin,

Gjermani, 2010, faqe 12. Pr m tepr shih: www.ipe-berlin.org.

40

Andersen, E. Welfare States without Work: The Impasse of Labour Shedding and Familialism in Continental

European Social Policy, Sage, Londr, 1996, faqe 66.

41

Po aty, faqe 67.

14

Dalja e hershme n pension e meshkujve dhe mosplqimi pr pun me koh t pjesshme

q prjashton sektor t mdha t popullats n mosh t re dhe emigranteve, jan kombinuar pr
t krijuar nj dinamik kryesore t brendshme e t jashtme me nj rnie t puns industriale dhe
rritje t ngadalt t shrbimit t punsimit, t referuara si "Eurosclerosis". Edhe pse ky sistem ka
promovuar nj norm relativisht t ult t pabarazis, duket m e prshtatshme pr periudhn
kohore pas lufts n t ciln sht krijuar, dhe do t duhet t prshtatet me shpejtsi n shekullin
aktual, n mnyr q t shmangen prishjet e mtejshme.
S fundmi, modeli mesdhetar (Greqia, Italia, Portugalia dhe Spanja). Brenda ktij modeli
social shpenzimet jan prqndruar n pensionet e pleqris dhe lejojn nj segmentim t lart t
t drejtave. Ky sistem i mirqenies sociale n mnyr tipike arrin t nxjerr n mbrojtje t
punsimit dhe daljes s hershme n pension dispozita e hershme q prjashtojn segmente t
popullsis n mosh pune nga pjesmarrja n tregun e puns. Struktura e pagave sht, t paktn
n sektorin formal, e mbuluar nga bisedimet kolektive. N modelin mesdhetar, niveli i ult i
transfertave sociale balancohet pjesrisht nga roli i fort mbshtets q kan rrjetet familjare.
Familjet luajn ende nj rol t rndsishm n ofrimin e siguris dhe t strehimit; kto vende
mbajn disa aspekte t nj shoqrie patriarkale; sidomos sht e theksuar pabarazia gjinore42. Nse
prfitimet e pleqris jan t larta, prfitimet familjare dhe ato kundr varfris jan t ulta.
Normat e punsimit t femrave jan shum t ulta dhe shkalla e prgjithshme e punsimit sht e
ult. Mbrojtja e puns sht shum e lart, por ndihmat e papunsis jan t ulta.
Me vler sht deklarimi, q padyshim ekzistojn jo vetm diferenca t mdha midis ktyre
katr modeleve, por edhe brenda secilit prej tyre43. Boeri44 e krahason performancn e katr
modeleve n drejtim t tre objektivave t politikave sociale: eduktimi i pabarazis n t ardhura
dhe varfria; mbrojtja kundr rrezikut t tregut t puns, si edhe shprblimi pr pjesmarrjen n
tregun e puns. Nj grup i pest do t ishte ai i vendeve t Europs Lindore q jan bashkuar koht

42

Mathieu, C. dhe Sterdyniak, E European social model(s) and social Europe, OFCE, Paris, Prill 2008. faqe 5.

http://www.ofce.sciences-po.fr/pdf/dtravail/WP2008-10.pdf
43

Sapir, A. "Globalization and the Reform of European Social Models." Journal of Common Market Studies, Angli,

2006, faqe 369.

44

Boeri, T. "Let Social Policy Models Compete and Europe Will Win." Paper presented at a Conference hosted by

the Kennedy School of Government, Harvard University, 2002, faqe 11.

15

e fundit n BE, por ky grup sht konsideruar si nj grup kalimtar, q shum shpejt me shum t
ngjar do t miratojn nj nga modelet e mparshme.

16

Kapitulli 2
Shqipria dhe modeli social
2.1 Zhvillimi historik i sigurimeve shoqrore n Shqipri
Sigurimet shoqrore n Shqipri jan nj nga komponentt e shtetit t mirqenies sociale,
krahas kujdesit e sigurimit shndetsor, asistencs dhe prfitimeve familjare. N Kushtetutn e
Republiks s Shqipris, n objektivat sociale deklarohet se Shteti, brenda kompetencave
kushtetuese dhe mjeteve q disponon, si dhe n plotsim t nisms dhe t prgjegjsis private,
synon standardin m t lart shndetsor, fizik e mendor, t mundshm, prkujdesjen dhe ndihmn
pr t moshuarit, jetimt dhe invalidt, riaftsimin shndetsor, edukimin e specializuar dhe
integrimin n shoqri t t paaftve. Neni 52 i Kushtetuts parashikon se kushdo ka t drejtn e
sigurimeve shoqrore n pleqri, ose kur sht i paaft pr pun, sipas nj sistemi t caktuar me
ligj. do njeri, kur mbetet pa pun pr shkaqe t pavarura nga vullneti i tij, dhe kur nuk ka mjete
t tjera jetese, ka t drejtn e ndihms n kushtet e parashikuara me ligj. Sigurimi i detyrueshm
shoqror rregullohet me ligjin nr. 7703, dat 11.05.1993 Pr sigurimet shoqrore n Republikn
e Shqiprise (i ndryshuar). Parimi baz i funksionimit t skems s sigurimit t detyrueshm
shoqror sht parimi i solidaritetit, sipas t cilit ai q punon si i punsuar, i vetpunsuar apo
pundhns, paguan kontribute dhe me kontributet e grumbulluara paguhen prfitimet e atyre q
jan t paaft pr pun pr shkak moshe, smundje etj. Ndrsa nga njra an e drejta pr sigurime
shoqrore, si e drejt e individit pr mbrojtje n rast pleqrie, smundje etj, sht nj e drejt
kushtetuese dhe bn pjes n grupin e t drejtave eknomike dhe sociale t Kushtetuts, nga ana
tjetr e drejta pr sigurime shoqrore sht pjes e rndsishme e korpusit t t drejtave q burojn
nga marrdhnia e puns. Kshtu, duke punuar e paguar kontribute, individi merr vetprgjegjsi
pr risqet e s ardhmes, pasi nj pjes t t ardhurave nga puna i heq mnjan pr tu siguruar.
Sigurimet shoqrore n Shqipri kan nj historik t vetin. Duke filluar q nga viti 1912, krijimi
i shtetit shqiptar, paralelisht me aktet kushtetuese q kan dal n Shqipri (akti themelor i nj
shteti dhe q parashikon t drejtat themelore, ku prfshihet edhe e drejta pr sigurime shoqrore),

17

jepen aktet ligjore n fushn e sigurimeve shoqrore, sipas nj rendi q ndjek zhvilimet historike
t sigurimeve shoqrore n Shqipri45.
2.1.1 Zhvillimet e sigurimeve shoqrore para vitit 1993 dhe m tej
Shqipria, pas themelimit t shtetit t pavarur, nn monarkin e Mbretit Zog, ka ndjekur t
njjtin drejtim si Gjermania nn udhheqjen e kancelarit Bismark n fund t shekullit t XIX, duke
vendosur skemat e pensioneve kontributive shtetrore pr npunsit civil dhe pr forcat e
armatosura46. Sipas ligjit nr.129, dat 28.10.1927, pr pensionet civile, npunsit pensionoheshin
detyrimisht kur kishin shrbyer 35 vjet ose kishin arritur moshn 60 vje (artikulli 4), por mund ta
krkonin pensionin edhe nse kishin plotsuar 25 vjet n administrat. E drejta pr pension pr t
gjith npunsit civil t Republiks Shqiptare fillonte mbas dats 28 Nandor 19912, thuhej n
artikullin 7 t ktij ligji. N nenin 31, parashikohej themelimi i Arks s Prgjithshme t
Pensioneve pr Npunsit Civil. Kjo ark formon nji institut t veant dhe funksionon pran
Ministris s Financavet, nn autoritetin e Ministris s Financave dhe lehet nn drejtimin e
administrimin e nji kshille administruese, e prbame prej nji Senatori, nji Deputeti, nji antari t
Diktimit, nji antari t Kshillit Kontrollues, dhe prej nga nji funksionarit t nalt t `do
Ministrije.
Pas Lufts s Dyt Botrore, sistemi i sigurimeve shoqrore q u vendos ndoqi modelin
rus. Ky sistem mbulonte ata q punonin n sektorin shtetror, e dukej se kishte nj diskriminim
pr shumicn e popullsis q jetonte n zonat rurale. Pensionet e fermerve u vendosn pr her
t par vetm n vitin 1972. Fillimisht, u morn masa pr zgjidhjen e problemeve t ngutshme t

45

Disa nga aktet Kushtetuese n Shqipri:

1912-1913 Statuti organik i Shqipris (10.4.1914);

1914-Komisioni Ndrkombtar i Kontrollit (sipas vendimeve t Konferencs s Ambasadorve, Princ Vidi);
1925- Statuti Themeltar i Republiks s Shqipris;
1928-Statuti Themeltar i Mbretris Shqiptare;
1946-Kushtetuta e Republiks Popullore t Shqipris;
1976-Kushtetuta e Republiks Popullore Socialiste t Shqipris;
1991-Pr dispozitat Kryesore Kushtetuese; etj
1998 Kushtetuta e Republiks s Shqipris, si edhe shumw akte n fushn e sigurimeve shoqrore n Shqipri.
46

Kancelari gjerman Bismark, n fund t shekullit t XIX, vendosi sistemin e sigurimeve shoqrore PAYG, qeverit

e vendeve t tjera europiane prfituan nga ajo prvoj pr ngritjen e sistemeve t tilla n vendet e tyre.

18

sigurimeve shoqrore. N fillim iu dha zgjidhje provizore problemit t ndihms n t holla pr

smundje dhe maternitet. Iu dha pension invalidve dhe familjeve t dshmorve t LAN
(Lvisjes Antifashiste Nacional-lirimtare), si dhe patriotve t Rilindjes Kombtare dhe
familjeve t tyre, neni 21 i Ligjs nr. 82, dat 09.07.1945 dhe ligja nr.109, dat 29.08.1945.
N 1947, u krijua nj sistem unik i sigurimeve shoqrore, q prfshinte sigurimin pr
smundje, pr maternitet, pensionin e pleqris, invaliditetit etj, prmes ligjit nr. 528, dat
26.08.1947. N kt periudh nuk paguheshin 3 ditt e para t paaftsis. Mosha e pensionit t
pleqris ishte 65 vje pr burrat dhe 60 vje pr grat. Bashkshortja pasjetuese quhej e paaft
pr pun n moshn 40 vje. N dhnien e pensionit t pleqris nuk bhej dallim pr punt shum
t rnda.
Me Dekret Ligjn nr. 734 dhe 735, dat 21.09.1949, u hoq kufizimi pr mospagimin e 3
ditve t para t smundjes duke u paguar q nga dita e par. U prcaktuan kritere pr dhnien e
pensioneve, duke u marr pr baz vjetrsia dhe vshtirsia e puns, gjinia dhe mosha. Kshtu,
mosha pr grat u ul nga 60 vje n 55 vje dhe nga 65 n 60 pr burrat etj. U njoh e vlefshme pr
pension, koha e puns e kryer q nga shpallja e pavarsis s vendit 28 nntor 1912, Dekret Ligja
123, dat 05.03.1951.
N vitin 1958, u bn ndryshime t tjera n ligjin e sigurimeve shoqrore shtetrore. U ul
mosha dhe vjetrsia n pun pr grat q lindin 6 fmij e lart n mosh deri n 8 vje. U vendosn
pensionet e pjesshme, n prpjestim me vjetrsin e puns. U vendos q pensioni i pleqris mund
t llogaritej, jo vetm mbi pagn e vitit t fundit, por edhe mbi pagn e tre viteve me rradh, gjat
10 vjetve t fundit e t tjera. N kuadrin e rishikimit t legjislacionit n fuqi u b unifikimi i
dispozitave t sigurimeve shoqrore t punonjsve civil dhe ushtarak47. U hoq kriteri i dhnies
s sigurimit pr paaftsi, barrlindje dhe shtesat pr pensionin, n baz t puns s pandrprer. U
hoqn shkallzimet e shumta n dhnien e sigurimeve dhe u rrit shprblimi mesatar ditor. U hoqn
shkallzimet n caktimin e pensionit dhe u vendos nj prqindje e vetme pr t gjitha pagat (70
%)-pensioni ti prgjigjet puns s kryer.
N vitin 1972, me Ligjin nr. 4976, u vendos nj sistem sigurimesh pr antart e
kooperativave bujqsore, duke iu parashikuar dhnie pensionesh pleqrie, invaliditeti, familjar dhe

47

Canko, N.; Barhani, S. Mbi sqarimin e disa shtjeve q dalin lidhur me zbatimin e ligjs s sigurimeve shoqrore,

Buletin I sigurimeve shoqrore, Tiran, 1969, faqe 15.

19

sigurime pr lejen e barrs dhe t lindjes. Kushtet pr pension, sipas ktij ligji, ishin pr burrin,
mosha 65 vje me 25 vite pun, pr gruan mosha 55 vje dhe me 20 vjet vjetrsi n pun.
Sistemi aktual i sigurimeve shoqrore n Shqipri q filloi n vitin 1993, me hyrjen n fuqi
t Ligjit nr. 7703, dat 11.05.1993 Pr sigurimet shoqrore n Republikn e Shqipris. Skema
aktuale e sigurimeve t detyrueshme shoqrore n Shqipri sht nj skem jo fitimprurse, q
mbron me t ardhura personat e punsuar n rast smundje, papunsie, barrlindje, aksidenti n
pun/smundje profesionale, pleqrie, invaliditeti apo humbje t mbajtsit t familjes dhe personat
e tjer ekonomikisht aktiv (t vetpunsuarit dhe pundhnsit) n rast barrlindje, pleqrie,
invaliditeti dhe humbje t mbajtsit t familjes. Skema e sigurimeve t detyrueshme shoqrore n
Shqipri sht nj skem e bazuar n parimin pay-as-you go, n parimin e prgjegjsis
individuale pr risqet sociale t s ardhmes dhe n parimin e solidaritetit midis brezave. Kjo sht
nj skem e financuar nga kontributet e pundhnsve, t punsuarve dhe t vetpunsuarve.
Pagesat e prfitimeve garantohen me nj shum, q mbulon s paku standartin minimal t jetess,
t prcaktuar nga Kshilli i Ministrave. Mbulimi fillon ditn q personi fillon ligjrisht aktivitetin
ekonomik dhe mbaron ditn q prfundon ky aktivitet. Kontributet mblidhen nga organet e tatimtaksave. Prfitimet paguhen nga zyrat postare dhe nga bankat.
Pr administrimin e skems s detyrueshme t sigurimeve shoqrore, n Qershor t vitit
1992, me Vendim t Kshillit t Ministrave u krijua Instituti i Sigurimeve Shoqrore, i drejtuar
nga nj Kshill Administrativ tripalsh, me prfaqsues t qeveris,

t punmarrsve dhe

pundhnsve. Ndryshimi i marrdhnieve ekonomike solli si pasoj edhe ndryshimin e strukturs

sociale t shoqris son. Sistemi i ri i sigurimeve shoqrore reflektoi kto ndryshime, duke
parashikuar skema t panjohura m par si sigurimi vullnetar, suplementar apo krijimin e
instituteve private t pensioneve.
Ekzistenca e skems vullnetare lidhet me rastet objektive, q nj person mund t mos jet
n skemn e detyrueshme dhe pr kt shkak mund t lejohet pagesa vullnetare e kontributeve, t
vlefshme

pr

prfitime

nga

skema

detyrueshme

sigurimeve

shoqrore.

U vendos sigurimi suplementar, me synim prfitimin e pensioneve n nj mas m t madhe ose

m par se sa ofron skema e sigurimit t detyrueshm shoqror. Baza ligjore e skemave
suplementare t sigurimit sht neni 4, i Ligjit nr.7703, dat 11.05.1993 Pr sigurimet shoqrore
n Republikn e Shqipris. Mbshtetur n kt nen doln tre ligje q trajtojn skemat
suplementare pr tre subjekte t veanta, pr npunsit civil dhe personat q kryejn funksione
20

kushtetuese, pr ushtarakt dhe pr privatt. Konkretisht, Ligji nr. 7943, dat 01.06.1995 Pr
pensionet suplementare dhe institutet private t pensioneve, Ligji nr. 8087, dat 13.03.1996 Pr
sigurimin shoqror suplementar t ushtarakve t forcave t armatosura t Republiks s
Shqiprise, Ligji nr. 8097, dat 21.03.1996 Pr pensionet shtetrore suplementare t personave
q kryejn funksione kushtetuese dhe t punonjsve t shtetit. Sistemi i prgjithshm aktual i
sigurimeve shoqrore prbhet nga sigurimi i detyrueshm, vullnetar, suplementar, pensionet
shtetrore t posame, pensionet sociale dhe fondet profesionale dhe fondet e pensionit vullnetar.

2.1.2 Insituti i Sigurimeve Shoqrore n Shqipri

Insituti i Sigurimeve Shoqrore Shtetrore u themelua n vitin 1947. N gjenez t tij ky
institut konceptohej si nj hallk e sistemit unik t financave midis shtetit dhe shtetasve n
marrdhnie pune lidhur me sigurimin e tyre me mjete monetare pr jetes n rastet e humbjes s
aftsis pr pun, smundje , mosh etj. Para tranzicionit ky sistem ishte i shtrir n qytet e fshat,
i garantuar n Kushtetut dhe zbatohej pa prjashtim pr t gjith shtetasit n marrdhnie pune e
pr familjart n ngarkim t tyre. N Fjalorin Enciklopedik Shqiptar48, gjejm kt prkufizim:
Burimi i fondeve q shpenzohen pr Sigurimet Shoqrore sht produkti nga puna pr shoqrin,
ndrsa puntori, nuk paguan gj nga paga e tij. Brezat e rinj, t aft pr pun, punonin pr t
siguruar jo vetm veten e tyre, por edhe brezat e moshs s tret, t paaft pr pun. Ky parim u
ruajt n vitet e regjimit komunist, por gjithka u centralizua dhe kontrollohej nga shteti. N nj
munges totale transparence asnj individ nuk dinte sa prqind t pags paguante pr pensionin e
tij t pleqris, apo n rast invaliditeti, lindjesh dhe sa pr solidaritet. Sistemi u trashgua edhe pas
prmbysjes s atij regjimi. N harkun kohor t 20 viteve t regjimit demokratik, sistemi publik i
sigurimeve shoqrore ka ardhur duke u reformuar dhe iu prshtatur zhvillimeve ekonomikosociale.
Po t hedhim nj vshtrim prapa, do t ndrgjegjsohemi pr evoluimin e ktij insitucioni
sot. Misioni i Institutit t Sigurimeve Shoqrore49 (ISSH) sot sht m i gjer dhe prfshin
administrimin e sigurimeve shoqrore n prgjithsi dhe t politikave t pensioneve n veanti,
vendosjen e personave t siguruar dhe prmirsimin e shrbimit ndaj tyre, mbulimin e popullsis
me element t sigurimeve shoqrore n do vend dhe koh kur lind kjo e drejt, rritjen e numrit
48

Fjalori Enciklopedik Shqiptar, fq 955

49

www.issh.gov.al

21

t kontribuesve dhe grumbullimin e t ardhurave nga kontributet e fermerve dhe t siguruarit

vullnetar, prmirsimin e efiiencs n menaxhimin e fondeve t sigurimeve shoqrore, t
fondeve prkohsisht t lira dhe fondit rezerv.
2.1.3 Organizimi i strukturs s organeve t sigurimeve shoqrore.
Sigurimet shoqrore shtetrore, q nga krijimi kan patur organizime dhe riorganizime t
vazhdueshme. N fillim u krijuan si institut m vete n varsi t Drejtoris s Puns, m von u
ndan: sigurimet pr paaftsi e ndihmat n Bashkimet Profesionale, pensionet n Drejtorin e
Kujdesit Social dhe m von n Ministrin e Financave. M pas, n vitin 1958 edhe pensionet i
kaluan Bashkimeve Profesionale dhe n tetor t vitit 1965 i gjith sistemi i sigurimeve shoqrore
i kaloi Ministris s Financave dhe m von nj nga funksionet e rndsishme t sigurimeve
shoqrore si sht ekspertiza mjeksore, i kaloi Ministris s Shndetsis. Kujdesi social pr
personat pa kujdestar, ndihma pr nnat me shum fmij, azilet e pleqve, shtpit dhe kampet e
pushimit, t cilat prballoheshin nga fondet e sigurimeve shoqrore, ishin t shprndara n
institucione t ndryshme, nga pikpamja e administrimit t prditshm.
Prmirsimi i kushteve t puns dhe t jetess, sigurimi teknik e mbrojtja n pun ishin
ngushtsisht t lidhura me sigurimet shoqrore. Ishte hedhur idea (1969) e riorganizimit t
sigurimeve shoqrore n nj institucion m vete, ku t prmblidheshin ekspertiza mjeksore e
puns, inspektoriati shtetror i sigurimit teknik dhe i mbrojtjes n pun, shtpit e pleqve dhe
shtpit e pushimit.
Ndryshimi i sistemit politik, ekonomik dhe i marrdhnieve shoqrore bri t
domosdoshm rimodelimin e sistemit t mbrojtjes shoqrore sipas skemave bashkkohore.
Reformimi i sistemit t sigurimeve shoqerore sht realizuar duke vendosur n themel t tij parimet
e drejtsise sociale. Vendosja e parimit kontributiv nnkupton q pr kontribute t barabarta t
sigurohen prfitime t barabarta. Kriteret e prfitimit jan unike pr t gjith pjesmarrsit n
skemn e sigurimeve, kshtu psh. mosha e daljes n pension sht 60 vje pr grat dhe 65 vje
pr burrat dhe periudha e sigurimit sht 35 vjet (ndryshimet n ligj kan parashikuar rritjen e
moshs n vitet n vijim, n 63 e 67 vje)50. Masa e pensionit t pleqris prbhet nga nj nivel

50

Poteraj, J.Pension system in

Albania,

Lomza,

Poloni,

www.arpapress.com/Volumes/Vol11Issue1/IJRRAS_11_1_09.pdf

22

2012, faqe

85.

Pr m

tepr

shih

baz prfitimesh pr t gjith shtetasit, q duhet t siguroj minimumin jetik t domosdoshm n

shoqrin ton, dhe nj shtes q prcaktohet n lidhje me kontributet individuale.

2.2 Sistemi i pensioneve n Shqipri

2.2.1 Historik i shkurtr i sistemit t pensioneve
Sistemi i pensioneve dhe dalja n pension kan dal n pah n shekullin e nntmbdhjet
dhe fillim t shekullit t njzet n ekonomit e zhvilluara. Bismark formoi shtetin e par q
posedonte nj sistem shtetror pensioni, Gjermanin n vitet 1880. Gjat shekullit t njzet,
skemat shtetrore dhe profesionale t pensioneve u zhvilluan edhe n vendet e tjetra t Europs
dhe n ekonomit e zhvilluara si SHBA dhe Australia. Megjithat, n disa vende si Afrika, Azia
dhe Amerika Latine, ideja e daljes n pension mbetet akoma nj ndrr.
Mbshtetja e individve n moshn e vjetr mund t klasifikohet n tre shtylla. Shtylla e par
ofrohet nga shteti si pjes e tij e sistemit social t siguris. Ekzistojn dy lloje kryesore t sistemit
t sigurimeve shoqrore: sistemi beverixhian dhe bismarkian. I pari ofron vetm mbshtetje
minimale t jetess, dhe nse individt preferojn t ken nj standard m t lart jetese, ata duhet
t krkojn pr alternativa t tjera. Shtetet si Britania e Madhe dhe SHBA jan pjes e sistemit
Beveridgean t siguris sociale. Sistemi i dyte siguron nj mbshtetje shum m t gjer, ku shpesh
individt nuk kan nevoj pr t ardhura t tjera shtes. Gjermania, Italia dhe Franca prdorin
sistemin bismarkian t sigurimeve shoqrore. Shtylla e par financohet nga mbledhja e tatimit
(pjes t tatimit t sigurimeve shoqrore q qeveria vendos t mbledh) nga puntort, e cila
paguhet menjher pr pensionistt. Ky sistem njihet si nj sistem i pa financuar, sepse nuk ka
asnj fond t grumbulluar nga pensioni. sht e qart se niveli i mbledhur i tatimit t sigurimeve
shoqrore do t jet m i ult n sistemet e mparshme sesa ato t fundit.
Shumica e skemave t shtylls s par jan prfitime t prcaktuara (jo-t financuara).
Koht e fundit, vende t tilla si Suedia dhe Polonia kan eksperimentuar me skemn e kontributeve
t prcaktuar jo-t financuar (ose imagjinare) (NDC) pr shtylln e par51.Kto jan skema t
pafinancuara n t cilat antart kan llogari t kontributit individual t prcaktuar (DC) ku kthimet
q jan kredituar n kontributet nuk kan lidhje me kthimin e aseteve financiare, por me disa

51

Holzmann, R. dhe Edward, P. Pension Reform: Issues and Prospects for a Non-Financial Defined Contribution

(NDC) Scheme, Washington, D.C, World Bank, 2006, faqe 69.

23

variabla jofinanciar, t tilla si norma e rritjes s PBB t vendit apo norma e rritjes mesatare n t
ardhurat kombtare. Shkalla e kontributit sht nj prqindje fikse e t ardhurave. Kapitali
imagjinar n llogarin e antarve sht konvertuar n nj pensioni t jets, duke prdorur nj
faktor vjetor pensioni q reflekton njkohsisht pritshmrin e jetgjatsis pr t gjith gjeneratn
e antarve si dhe shkalln e kthimit n skemn prmbi shumn e pritur t pensionit vjetor52.
Shtylla e dyt ofrohet nga kompanit n formn e pensioneve ose planeve profesionale.
N kt rast kompanit quhen sponsor t ktyre skemave. N mnyr tipike, skemat e pensioneve
profesionale jan t financuara, dmth, fondi i aseteve t pensionit realizohen nga kontributet ose
primet e paguara nga pundhnsi (skema sponsor) dhe nga puntori (skema antar) dhe nga
kthimet e investimeve t ktyre kontributeve. Pensioni paguhet nga fondi i prllogaritur duke
filluar nga momenti i daljes n pension i puntorit (antarit). N prgjithsi kompanit e vogla
japin fondin e prllogaritur nj kompani sigurimi t jets e cila m pas ofron nj pension pr gjat
gjith jets pr pensionistin53.
Shtylla e tret sht do lloj kursimi shtes pr pension q individi zgjedh t ket m tepr
nga shuma q sigurohet nga shteti apo nga kompania pr t ciln ka punuar. Kto kursime
zakonisht mbahen n llogari depozituese ose n fonde t prbashkta t investuara n kapitale ose
obligacione. Nse individi zgjedh pr t br kt nprmjet nj skeme formale pensioni, kjo lloj
skeme do t jet nj skem pensioni personale ose nj llogari individuale pensioni.
Vendosja e nj sistemi t plot t sigurimeve shoqrore n Shqipri evidentohet n vitin
1947, madje akti i par ligjor n fushn e sigurimeve shoqrore, q disponon ISSH-ja, sht Ligji
Pensionet Civile, Nr. 129, dat 28.10.1927. Vet prmbajtja e ktij akti ligjor presupozon se
kan ekzistuar, edhe m par, dispozita rregulluese pr pensionet. Disa shoqri t huaja, q
vepronin n Shqipri, n mnyr vullnetare kishin zhvilluar rrjetin e mbrojtjes n pun, ku nj
vend t veant zinin sigurimet shoqrore nga aksidentet n pun. Po kshtu, me akte t veanta,
shteti kishte prcaktuar pensionet pr punonjsit shtetror dhe ushtarakt.Vendosja e nj sistemi
m t plot t sigurimeve shoqrore prkon me gushtin e vitit 1947. Ky sistem u plotsua dhe
konsolidua m tej n vitin 1966, me miratimin dhe fillimin e zbatimit t Ligjit nr. 4171, dat
13.09.1966 Pr sigurimet shoqrore shtetrore n RPSSH. Sistemi fillestar i sigurimeve
52

Hysa, E, Disertation, Sigurimet shoqrore n Shqipri: impakti i ndryshimeve demografike n zgjedhjet

individuale, Tiran, 2013, fq 6.

53

Po aty, faqe 8.

24

shoqrore, modeluar n prshtatje me sistemin politik socialist, u konsolidua gradualisht n dy

skema: nj pr t punsuarit e sektorit shtetror dhe nj tjetr pr antart e kooperativave
bujqsore. Ky sistem ishte shum bujar dhe siguronte mbrojtje t plot sociale. Ai parashikonte
mosha t ulta t daljes n pension dhe trajtim t diferencuar pr kategori t caktuara t punsuarish.
Sistemi financohej nga kontributet e pundhnsve shtetror dhe t kooperativave bujqsore, t
cilt natyrshm ishin pjes e kostos dhe e mimeve t planifikuara. N themel sistemi bazohej n
solidaritetin e brezave, ku me kontributet e paguara financoheshin prfitimet e prcaktuara gjat
asaj periudhe, dhe ndrkoh, nprmjet tyre t punsuarit siguronin t drejta t ardhshme n fushn
e sigurimeve shoqrore. Deri n vitin 1991 numri i t punsuarve n ish-ndrmarrjet shtetrore dhe
n ish-kooperativat bujqsore, t cilt prbnin edhe kontribuesit n sistemin e sigurimeve
shoqrore, ishte 1 milion e 446 mij. Prfituesit e par t sistemit filluan t prfitonin pensione n
vitin 1960. Sipas statistikave t kohs, n vitin 1966 evidentohen rreth 35 mij prfitues, kryesisht
me pensione t pjesshme, kundrejt 263 mij kontribuesve. N fund t vitit 1991 numri i
prfituesve kishte arritur n 329 mij, duke reflektuar nj norm vartsie 4.5 kontribues pr 1
prfitues, krahasuar me 7.4 kontribues pr do prfitues n vitin 1966.
Numri i kontribuesve sht rritur vit pas viti dhe po kshtu edhe numri i prfituesve.
Fillimisht, n vitet e para, norma e vartsis s sistemit ka qen mjaft e favorshme, ka bnte t
mundur mbajtjen e nj norme mjaft t ult t kontributit ndaj pags. N vitin 1991, raporti
kontribues prfitues ishte 4.5 me 1, me nj norm kontributi prej 15% t pags54. Numri i
kontribuesve psoi nj rnie drastike n vitin 1993, por n fakt kt vit numri i kontribuesve ishte
akoma edhe m i ult. Kjo pr faktin se n shum ndrmarrje shtetrore nj pjes e madhe e
puntorve merrnin pages papunsie t financuar nga buxheti i shtetit n masn 60% t pags dhe
njkohsisht evidentoheshin edhe si kontribues.
N vitin 1994, kur edhe u ndrpren kto pagesa, numri i kontribuesve ra n 386 mij. Nga
ana tjetr, mbyllja e ndrmarrjeve shtetrore bri t nevojshme vendosjen e skemave t pensioneve
t parakohshme dhe si rrjedhim numri i pensionistve n vitin 1993 u rrit me 123 mij duke shkuar
n 453 mij n total55. N sistemin e pensioneve para vitit 1993, pensioni maksimal ishte
prcaktuar se nuk mund t ishte m i lart se dyfishi i pensionit minimal (pensioni maksimal ishte

54

Dokumenti i politikave t pensioneve, MMSR, Tiran, Shqipri, Prill, 2014, faqe 4.

55

Dokumenti i politikave t pensioneve, MMSR, Tiran, Shqipri, Prill, 2014, faqe 5.

25

700 lek n muaj, ndrsa pensioni minimal 350 lek)56, pavarsisht nga paga, ndrkoh q edhe
pagat mbi t cilat paguheshin kontributet ishin n raportin 1 me 2. Pr ish-antart e kooperativs,
pensioni minimal ishte 100 lek n muaj, ndrkoh q pensioni maksimal jo m shum se 350
lek. Sipas t dhnave t kohs, pensioni mesatar ishte rreth 460 lek, ose rreth 30% m i lart se
pensioni minimal57.
T dy sistemet e pensioneve u zhvilluan dhe u zbatuan deri n fund t vitit 1993, duke ln
pr legjislacionin e ri, q do t ndrtohej n prputhje dhe n koherenc me zhvillimet e reja
ekonomike, nj detyrim t hapur, kryesisht n dy drejtime: sistemi i ri q do t ndrtohej, nga njra
an, do t prballonte dhe zhvillonte t gjitha pagesat pr prfitimet e njohura dhe, nga ana tjetr,
ky sistem ishte i detyruar t njihte dhe konsideronte t mirqen t gjith periudhn e sigurimit t
do pjesmarrsi n skemat e mparshme. T drejtat e fituara nga sistemi i mparshm, t cilat do
t zbatoheshin n vitet e ardhshme, ishin t konsiderueshme58. Mjafton t prmendim ktu q
prve rreth 453 mij pensioneve q duheshin paguar do muaj, ishte akumuluar si e drejt e fituar
nj periudh sigurimi e konsiderueshme pr mbi 1100 persona. N kto kushte t vshtira
ekonomike, u prcaktuan edhe parimet baz t sistemit aktual t pensioneve, i cili do t vazhdonte
t ishte kontributiv; do t zbatonte nj skem solidariteti me financim ndr-brezor; do t mbante
parasysh t drejtat e fituara pr mbi 1450 mij kontribues; do t vazhdonte t zbatonte t ndara dy
skema pensionesh nje pr punonjsit me historik pune n ish ndrmarjet shtetrore dhe nj pr ish
punonjsit e kooperativave bujqsore, kjo pr shkak t historikut t ndryshm t kontributeve, t
cilat do t duhej t harmonizoheshin prgjat viteve n vazhdim; do t vazhdonte t mbante n
funksion tavanet e mass se prfitimeve si dhe do t duhej t vendoste nj shum baz, e cila i
prgjigjej nj kontributi baz, dhe q do t prfaqsonte minimumin jetik.

2.2.2 Pagesat e kontributeve

56

Andrews E. S., Rashid M. The Financing of Pension Systems in Central and Eastern Europe, World Bank

Technical Paper No. 339, 1996.

57

Fultz E., Ruck M. Pension reform in Central and Eastern Europe: An Update on the Restructuring of National

Pension Schemes in Selected Countries, International Labour Office, Central and Eastern European Team, Budapest,
Hungari, 2006, faqe12.
58

Snelbecker D. Pension Reform in Eastern Europe and Eurasia: Experiences and Lessons Learned, Washington,

D.C., Qershor 2005, faqe 29.

26

Personat e punsuar dhe pundhnsit e tyre, jan t detyruar t paguajn kontribute pr

smundje, barrlindje, pensione dhe sigurime shndetsore, n nj shum e cila varet nga paga e
tyre bruto. Pundhnsi sht i detyruar t paguaj kontribute t sigurimeve shoqrore, pr
punmarrsit e tij edhe pr aksidente n pun e smundje profesionale dhe pr papunsi.
Kontributet pr personat e punsuar me kontrat pune, vendim emrimi, marrveshje etj.,
llogariten dhe paguhen nga pundhnsi. Pundhnsi sht i detyruar t mbaj nga paga e t
punsuarit shumn e kontributit t sigurimeve shoqrore, q ligjrisht prballohet nga punmarrsi
sipas prqindjeve t prcaktuara n ligjin e sigurimeve shoqrore, mbi pagn bruto dhe bashk me
pjesn e tij ti paguaj ato n llogarit e organeve tatimore, pr fondin e sigurimeve shoqrore.
Paga bruto, pr efekt t llogaritjes s kontributeve t sigurimeve shoqrore e shndetsore sht
paga e caktuar sipas legjislacionit n fuqi ose n kontratn e puns, sipas rastit, me koh ose vllim
pune, dhe shtesat e tjera me karakter t prhershm, q lindin n marrdhniet e puns.
N skemn e sigurimeve t detyrueshme administrohen mbi 544 mij pensione nga t gjith
kategorit dhe q u shtohen 68 mij persona n ngarkim t pensionistve pr t cilt paguhen
kompensime. N skem jan edhe 14 200 veteran dhe rreth 500 invalid t puns.
Skema e sigurimet suplementare fatura e t cilave sht gati plotsisht buxhetore prbhen nga tre
nnskema baz: sigurimet suplementare t punonjsve t lart t shtetit, sigurimet suplementare t
ushtarakve dhe sigurimet suplementare t policis s shtetit. Por programi ka n brendsi t tij
edhe miniskema t tjera si ajo pr minatort, punonjsit e industris ushtarake, pilott, punonjsit
e nndetseve dhe pagesat pr familjet e dshmoreve. Jan rreth 25 mij prfitues t ktyre
skemave, t cilt po ashtu gjithka e marrin t kanalizuar nga sigurimet shoqrore.

2.2.2.1 Prqindjet e kontributeve n Shqipri

Prqindjet e kontributeve n Shqipri jan t larta n krahasim me mesataret e ktyre
kontributeve pr vendet e OECD-s59. Le t bjm nj rezyme t ktyre prqindjeve n Shqipri .
N fillim programi prfshinte nj shkall relativisht t lart kontributive, n fillim e prcaktuar tek
41.9 prqind t pags, nga e cila 0.8 prqind ishte pr t mbuluar smundjet, 2.3 prqind ishte pr
leje lindjeje, 29.9 prqind pr pensionet, 3.4 prqind pr sigurimet shndetsore, 0.5 prqind pr

59

Vendet e OECD jan vende q bjn pjes n Organizatn pr Bashkpunim Ekonomik dhe Zhvillim.

27

dmtime profesionale dhe 5 prqind ishte sigurim (pages) pr papunsin. Ligji, i miratuar n
2006, e uli totalin e kontributit me 9 pik, duke e ulur pagesn pr papunsin n 2 prqind dhe
duke ulur me 6 pik prqindjeje taksn pr pensionet. Shkalla e kontributit shkoi 32.9 prqind. Kjo
deri n vitin 2009. Kontributet llogariten nga pundhnsi, mbi pagn bruto, t prcaktuar n kt
vendim. Ai mban nga paga e puntorit 9.5%, pr sigurim shoqror dhe 1.7%, pr sigurim
shndetsor; dhe s bashku me pjesn e tij 15 % t pags, pr sigurim shoqror dhe 1.7% t pags
pr sigurim shndetsor, e deklaron dhe e paguan n llogarin bankare t prcaktuar pr
kontributet.

2.2.3 Sistemi aktual i pensioneve

Ligji nr. 7703 dat 11.05.1993 Pr Sigurimet Shoqrore n Republikn e Shqipris (i
ndryshuar), krijoi nj sistem t detyrueshm, publik dhe me mbulim universal t sigurimeve
shoqrore dhe nj kolon suplementare vullnetare, e cila momentalisht nuk paraqitet e zhvilluar
me gjith masat q jan marr dhe kuadrin ligjor tashm t plotsuar.
Sistemi i detyrueshm prbhet nga:
i. Nj skem sigurimesh shoqrore e detyrueshme, q administrohet nga Insituti i Sigurimeve
Shoqrore dhe mbulon t punsuarit n shtet dhe n sektorin privat dhe t vetpunsuarit n zonat
urbane dhe rurale, me kusht q ata t ken kontribuar pr nj koh t prcaktuar n skem.
ii. Nj skem vullnetare, q prfshin ata q nuk jan m t siguruar, q kan qen dhe duan t
vazhdojn t jen si edhe ata q nuk jan t mbuluar nga ligji, prfshi edhe studentt e universitetit.
iii. Nj skem suplementare, pr personat q ushtrojn funksione ose detyra t veanta
kushtetuese dhe personat me tituj shkencor; punonjsit e shtetit, ushtarakt q shrbejn n
strukturat e Forcave t Armatosura, punonjsit e Policis s Shtetit, t Gards s Republiks, t
Shrbimit Informativ t Shtetit, t Policis s Burgjeve, t Policis s Mbrojtjes nga Zjarri dhe t
Shptimit, punonjsit e Shrbimit pr Ankesat dhe shtjet e Brendshme. Pensionet suplementare
financohen drejtprdrejt nga buxheti i shtetit.
iv. Pensione t veanta, pr ata q kan marr pjes n luft, q kan tituj n fushn e kulturs,
arteve, ekonomis dhe politiks si edhe t prndjekurit nga regjimi totalitar. Pensionet e veanta
financohen gjithashtu drejtprdrejt nga buxheti i shtetit.
v. Pensione sociale, ku me pension social kuptohet nj prfitim q i jepet do shtetasi shqiptar, i
cili ka mbushur moshn 70 vje, sht me qndrim t prhershm n Shqipri t paktn pr pes
28

vitet e fundit, nuk plotson kushtet pr asnj lloj pensioni nga skema e detyrueshme e sigurimeve
shoqrore dhe nuk ka t ardhura ose t ardhurat, q prfiton nga do burim tjetr, jan m t ulta
se t ardhurat q jep pensioni60.
vi. Fondet profesionale dhe fondet e pensionit vullnetar, t cilat rregullohen me ligj t veant.61
Ligji i sigurimeve shoqrore u jep mbrojtje t punsuarve edhe n rastin e smundjeve,
papunsis, aksidenteve n pun dhe n rastin e barrlindjes. Aktualisht pr sigurimet shoqrore
norma e kontributit sht 24.5%, dhe nga kjo 21.6% paguhen pr degn e pensioneve. Skema
publike e pensioneve ofron tre lloje pensionesh: pensionin e pleqris, t invaliditetit dhe at
familjar.
Shkalla e mbulimit, q shpreh raportin e numrit t kontribuesve ndaj forcave t puns, ka
rn gradualisht nga 33.76% n 32.41% n periudhn 1994-1999. M pas ky tregues vjen n rritje,
duke arritur n 58.4% n vitin 2012. Ky tregues dshmon pr zvoglimin e dukuris s evazionit
t kontributeve n skemn e sigurimeve shoqrore. Nse krahasojm numrin e t siguruarve me
popullsin n mosh pune situata bht akoma m alarmante. Vetm 1/3 e popullsis n mosh
pune sht e mbuluar nga sistemi i sigurimeve shoqrore, ka do t thot se aftrsisht 2/3 e
shqiptarve q sot jan n mosh pune rrezikojn t mbeten pa pension n t ardhmen 62. Niveli i
lart i papunsis, puns s zez dhe mospjesmarrja n skem e t vetpunsuarve n bujqsi do
t jet nj barr sociale shum e madhe pr shoqrin n vitet e ardhshme, pasi kjo kategori e
pasiguruar nuk do t ket t drejt prfitimi ose prfitime t ulta nga skema e pensionit dhe do tiu
drejtohen skemave t tjera t mbrojtjes shoqrore si ndihma ekonomike, asistencave t ndryshme
etj. Kto skema t tjera t mbrojtjes shoqrore financohen nga buxheti i shtetit dhe rritja e numrit
t prfituesve do t bj t pamundur financimin e tyre.
Skema e pensionit n Shqipri nuk sht e balancuar financiarisht. Kjo paqndrueshmri
financiare sht rezultat i rritjes s shpejt t mass s pensioneve. Shkaqe t tjera jan numri i ult
i kontribuesve, mosdeklarimi i pags reale, numri relativisht i lart i pensionistve krahasuar me
moshn e re t popullsis, mosha e ult e pensionistve si rezultat i daljes s parakohhme n
pension n fillim t viteve 90 dhe mosha e ult e daljes n pension pr disa kategori t veanta,
60

Ligj Nr. 104/2014 Pr disa ndryshime dhe shtesa n Ligjin nr. 7703, dat 11.5.1993, "Pr sigurimet shoqrore n

Republikn e Shqipris", t ndryshuar, neni 5/1.

61

Po aty, neni 5/2.

62

Dokumenti i politikave t pensioneve, MMSR, Tiran, Shqipri, Prill, 2014, faqe 13.

29

ndryshimet demografike, niveli i papunsis dhe niveli i lart i emigracionit i forcave t puns. N
vitin 2013, defiiti mes t ardhurave nga kontributet dhe shpenzimeve pr prfitime ka qen rreth
26.8 mln lek. Defiiti sht shum m i madh, rreth 42.5 mln lek, nse marrim n konsiderat
shpenzimet totale t skems ku prve shpenzimeve pr prfitime, prfshihen edhe shpenzimet pr
skemat suplementare, programet e veanta qeveritare si edhe shpenzimet administrative. Ky defiit
e ka vn n rrezik qndrueshmrin financiare t sistemit t pensioneve63. Shqipria sot ka nj
popullsi t re, por parashikimet afatgjata tregojn se n t ardhmen do t ket nj plakje t
popullsis, e cila reflektohet n nj rritje t pjess s popullsis mbi moshn e pensionit ndaj totalit
t popullsis. Ky tregues rritet pothuaj gjat gjith periudhs s parashikimit nga 14.9% n vitin
2012 n 25% n vitin 2031 duke prfunduar n rreth 35.0% n vitin 208064.

2.3 Arsimi dhe e drejta pr arsim

Arsimi dhe e drejta pr arsim sht nj nga prioritetet kye t zhvillimit dinamik t
shoqris referuar veanrisht fmijve, t rinjve, ku synohet ofrimi i mundsive pr pjesmarrje
n arsim. Shteti duhet t hartoj politika plotsuese lidhur me nevojn pr punsim t
menjhershm t t diplomuarve, duke vendosur rezultate konkrete. Cilsia n arsim mbetet sfid
pr brezat, gj e cila do reflektonte vlera dhe bashkjetes gjithprfshirse pr t gjith. Barazia
dhe mosdiskriminimi n auditore sht elsi i suksesit pr do vend t zhvilluar demokratik.
Arsimi sht themeli i nj shoqrie. Pr t ndrtuar nj Shtet gjithprfshirs dhe t
suksesshm ekonomikisht, ku cdo individ merr prgjegjsi pr mirqnien e prgjithshme t
vendit, rndsi t vecant ka edukimi dhe arsimimi qytetar. Kjo e drejt parashikohet n
Kushtetutn e Republiks s Shqipris65, ku shprehimisht thuhet: kushdo ka t drejtn pr
arsimim, dhe Nenit 59 Objektiva sociale, pika , Arsimimin dhe kualifikimin sipas aftsive
t fmijve dhe t t rinjve, si dhe t personave t pazn me pun, m tej Ligjit 9741 dt.
21.05.2007 Pr Arsimin e Lart n Republikn e Shqipris. Gjithashtu E drejta e arsimit,
shprehet n nenin 28 t Konvents Evropiane Pr t Drejtat e Fmijs, q citon : Shtetet Pal
njohin t drejtn e fmijs pr arsimim.

63

Dokumenti i politikave t pensioneve, MMSR, Tiran, Shqipri, Prill, 2014, faqe 15.

64

Po aty, faqe 17.

65

Neni 57/1, Kushtetuta e Republiks s Shqipris.

30

Pragu i viteve 90 u shoqrua me nj kriz t thell t brendshme, q bhej gjithnj e m e

pranishme n jetn ekonomike, politike dhe shoqrore. Politizimet e tejskajshme filluan t
liberalizoheshin e t zbuten disi n prag t ktyre viteve, si dhe dogmat e theksuara ideologjike,
prfshir edhe ato q kishin penetruar gjersisht edhe n jetn e shkolls, por edhe me nj ngadalsi
t theksuar, t padurueshme.66
N Projekt Kushtetutn e vitit 1994 n pjesn e dyt t Drejtat dhe Lirit Themelore t
Njeriut neni 53 E Drejta pr Arsim shprehet qart e drejta e arsimit falas q zgjat jo m pak se
tet vjet dhe e drejta e arsimimit n shkolla private si dhe garantimin e autonomis s
universiteteve.67
Pas vitit 1997 filluan prpjekjet masive pr rindrtime shkollash dhe plotsime t mjeteve
didaktike. Filluan t zbatohen programe msimore t reformuara, prmirsime n
dokumentacionin shkollor, ndryshime n tekstet msimore si dhe n strukturat e brendshme t
shkollave. Arsimi 8-vjear, tani 9-vjear ndiqet nga rreth 90% e nxnsve; arsimi i mesm nga
65% e nxnsve q mbarojn 8-vjearen dhe arsimi i lart nga 60% e nxnsve q mbarojn
shkolln e mesme.68 Me ndryshimet kushtetuese t 1998 n kreun III Lirit dhe t Drejtat Politike
n nenin 57 jan shtuar, n ndryshim nga Projekt Kushtetuta e 1994, pikat dy dhe pes ku shprehet
se arsimi shkollor detyrohet me ligj si dhe arsimi i detyrueshem dhe ai i mesm jan falas.
Q n vitin 2008, arsimi i detyruar fillon n moshn 6-vjeare dhe vazhdon deri n moshn
15-vjeare. Shkalla e aftsis pr shkrim e kndim tek t rriturit e moshs 15-vjeare sht rreth
96 prqind, dhe n radht e t rinjve nga 15 deri 24 vje kjo shkall kap masn 99 prqind (shifr
e shprndar n mnyr t barabart midis gjinive). Megjithat, shkalla e analfabetizmit funksional
t t rinjve raportohet t jet 57 pr qind69. Raporti neto i regjistrimeve n arsimin baz sht 85
pr qind (86 pr qind pr djemt dhe 84 pr qind pr vajzat)70. Arsimi i prgjithshm ka numrin
m t madh t t diplomuarve, meqense sht edhe ofruesi m i madh i arsimit t mesm. Prirjet
e prgjithshme tregojn se diplomimi nga arsimi i mesm ka patur rritje t vazhdueshme, por
66

Kraja, M. Msuesi pr kombin shqiptar, Toena, Tiran, 1993, faqe. 57.

67

Palnikaj, D. Kushtetutat, Grand Print, Tiran, 2006, faqe. 95.

68

Po aty. f. 60.

69
70

Palnikaj, D. Kushtetutat, Grand Print, Tiran, 2006, faqe 22.

UNICEF, Statistikat sipas vendeve, pr m tepr shih:

http://www.unicef.org/infobycountry/albania_statistics.html

31

ndryshe nga arsimi i prgjithshm, arsimi profesional ka patur nj prirje n rnie. Kjo sht
pjesrisht rrjedhoj e faktorve demografik (numri i nxnsve q ndjekin arsimin parsor dhe
dytsor pati nj rnie me afrsisht 10 pr qind gjat periudhs 2001-2010), por kryesisht pasoj e
arritjeve t dobta t sistemit t AP-s, duke uar n uljen e aftsis trheqse t ktij drejtimi
arsimor n radht e nxnsve dhe t familjeve t tyre. T diplomuarit nga arsimi profesional gjat
ktij viti akademik ishin 2,844, krahasuar me 4,801 n vitin e mparshm, ndrsa femrat e
diplomuara prbjn nj shifr dy her m t vogl.
T diplomuarit nga shkollat profesionale jan kryesisht meshkuj, veanrisht gjat viteve t fundit,
gj e cila tregon se arsimi profesional ndiqet kryesisht nga meshkujt. Arsyet pas ktij fenomeni
gjinor jan t ndryshme. Prsa i prket oferts, faktort q i shkurajojn vajzat (dhe prindrit e
tyre) pr t mos zgjedhur arsimin profesional kan t bjn me stereotipin thellsisht gjinor t
profileve dhe kurseve, vendndodhjen e shkollave profesionale, mungesn e transportit, konviktet
e pasigurta dhe klimn e prgjithshme sociale n shkollat e AFPs. Afrsisht 35% e
bashkmoshatarve nuk marrin ose nuk kan marr arsim t mesm n Shqipri71. N vitin 2012,
pjesa e personave q e lan shkolln m hert n Shqipri (p.sh. t rinjt e moshs 18-24 vje me
t paktn arsimin e ult dytsorr), ishte afrsisht norma e regjistruar n BE (prkatsisht 31.6 pr
qind dhe 17 pr qind). Gjithashtu, shkalla e regjistrimeve n t gjitha nivelet sht ende m e ult
sesa mesatarja e regjistruar n vendet e Europs Lindore.
Arritjet arsimore t t rinjve (15-29 vje) duhen zhvilluar dhe rritur m tej. Shqipria
vazhdon t shpenzoj m pak pr arsimin n prpjestim me PBB-n (3 pr qind n vitin 2011),
sesa vendet e tjera n rajon (mesatarisht 4.4 pr qind) dhe vendet e BE-s (5.4 pr qind).
Shpenzimet pr do nxns n nivelet fillore dhe dytsore mbeten m t ultat n rajon. Arsimi
fillor merr shumicn e shpenzimeve pr arsimin (61 pr qind), ndrsa arsimi profesional ka pjesn
m t ult t shpenzimeve (5.9 pr qind). Arsimi i mesm i prgjithshm prbn 13.3 pr qind t
shpenzimit t prgjithshm pr arsimin dhe universiteti 16.1 pr qind.
Kuvendi i Republiks s Shqipris, me dat 22.7.2010 miratoi ligjin nr. 10 307 Pr Arsimin e
Lart n Republikn e Shqipris. Ky ligj ka pr qllim t prcaktoj misionin, objektivat
kryesor t arsimit t lart dhe t rregulloj aspekte t krijimit, organizimit, drejtimit,

71

T dhnat e INSTAT dhe MASH, pr t diplomuarit n vitin 2009 t diplomimit.

32

administrimit, financimit, sigurimit t cilsis n institucionet e arsimit t lart, n prputhje me

standardet europiane, si dhe rolin e shtetit e t shoqris n arsimin e lart.72
Ndryshime rrnjsore vazhdojn t ndodhin n arsim n kuadr t globalizimit duke synuar
integrimin dhe prgatitjen e njeriut n Europ e m gjr. Pr shkollat e larta, shtrohet problemi
pr njohje e zbatim t karts s Bolonjs, pr t reflektuar n strukturat e shkollave, t katedrave
nisur nga krkesat e karts s Bolonjs, duke ruajtur si specifikat e vendit, ashtu edhe ato
bashkohore, q ojn n lvizjen e lir t studentve, ekuivalentimin dhe njohjen e lndve dhe
diplomave tona n Europ, Amerik e kudo n bot.
Ligji Nr. 9741, dat 21.5.2007 Pr Arsimin e Lart n Republikn e Shqipris i
ndryshuar me ligjet Nr. 9832, dat 12.11.2007 dhe Nr.10 307, dat 22.7.2010, ka pr qllim t
prcaktoj misionin, objektivat kryesor t arsimit t lart dhe t rregulloj aspekte t krijimit,
organizimit, drejtimit, administrimit, financimit, sigurimit t cilsis n institucionet e arsimit t
lart, n prputhje me standardet europiane, si dhe rolin e shtetit e t shoqris n arsimin e lart.
Shndrrimet arsimore jan gjithmon rezultat dhe sinonim i shndrrimeve shoqrore me
gjuhn e t cilave ato duhen shpjeguar. Ndrkoh, politikat qeverisse n fushn e arsimit t lart
synojn ekselencn dhe cilsin n arsimin e lart,73 pjesmarrje t gjer, diversitet t njohurive,
kompetencave dhe aftsive t domosdoshme pr t mbshtetur prosperitetin e aspiruar dhe
integrimin Europian t Shqipris. Fokusi kryesor i politikave n arsimin e lart do t jet sigurimi
i cilsis institucionale, cilsis n msimdhnie dhe n aktivitete krkimore, forcimin e lidhjes
mes edukimit dhe tregut t puns, diversifikim t instrumentave t financimit t arsimit t lart si
dhe forcimin institucional t Insitucioneve t Arsimit t Lart (IAL) nprmjet rritjes s
autonomis, llogaridhnies publike si dhe qeverisjes dhe menaxhimit t reformuar. Ky objektiv
politik mbshtetet n Strategjin Kombtare pr Arsimin e Lart 2008-2013, dhe Strategjin
Kombtare pr Zhvillim dhe Integrim 2007-2013. Objektivi i vendosur realizon nj
prputhshmri t trajektores s zhvillimit t arsimit t lart shqiptar me at t hapsirs europiane

72

Kuvendi Popullor i Republiks s Shqipris. (2010). Ligji Nr. Nr.10 307, dat 22.7.2010 Pr Arsimin e Lart n

Republikn e Shqipris, neni 43.

73

Raportim pr Komitetin e Stabilizim Asocimit pr periudhn Qershor 2011-Mars 2012 n fushn e arsimit dhe

shkencs, (Shkurt 2012). Arsimi dhe shkenca. http://www.mash.gov.al/. faqe. 6.

33

t prcaktuar n strategjin europiane Europe Strategy 2020 si dhe parashikimeve t caktuara n

axhendn e Komisionit Europian pr Modernizimin e Arsimit t Lart - Shtator 2011.74
Reformat e kryera gjat viteve t fundit kan br hapa t rndsishm n drejtim t rritjes
s sasis s prgjithshme t arsimit, megjithat nj gj e till duhet t prputhet trsisht me rritjen
e cilsis dhe m e rndsishmja, me lidhjen e rezultateve arsimore kundrejt nevojave t tregut t
puns. Mosprputhja e aftsive n Shqipri paraqitet n dy forma: i) mbikualifikimi, pra individ
q punojn n profesione pr t cilat jan t mbikualifikuar ose n fusha q nuk kan lidhje me
fushn e tyre t studimit; dhe ii) nnaftsit q rrjedhin nga mangsit e aftsive, t cilat bjn q
pundhnsit t punsojn puntor, q nuk jan m t prshtatshmit pr punn e cila u ofrohet75.
Ka nj mosprputhje midis nevojave pr aftsi nga bizneset dhe fushave t studimit nga t
diplomuarit. Ka shum pak t diplomuar n fusha t caktuara dhe prve ksaj, programet
universitare jan kryesisht teorike dhe kan mangsi prsa u prket aftsive praktike. Nga ana
tjetr, ka nj numr t madh t diplomuarish n deg t tilla, si studime arsimore, administrim
biznesi, financ, juridik, gjuh angleze, histori dhe gjeografi. Ky rezultat on te shtrembrimi i
tregut t puns, te mungesa e oferts s puns, ndrkoh q ka krkes pr pun dhe n mbiofert
t puns n fusha t tjera pr t cilat ka m pak krkes76.
Sistemi i arsimit dhe kualifikimit profesional vazhdon t ndikohet nga prfshirja e kufizuar
e partnerve social; nga nj sistem shum i centralizuar me plotsim t ult t nevojave lokale;
nga ndarja midis arsimit profesional dhe formimit profesional; dhe nga qasjet jo t prshtatshme
t monitorimit dhe vlersimit pr t matur si cilsin, ashtu edhe sasin e arsimit, formimit
profesional dhe t nxnit gjat gjith jets. Kto mbeten probleme pr tu zgjidhur me prparsi.
Mungesa e kualifikimeve, q reflektojn kompetencat e reja t krkuara nga sektort e rinj
ekonomik dhe nj ekonomi e orientuar nga risit, e shoqruar kjo edhe me mangsit e
informacionit mbi tregun e puns, i bjn kto shtje edhe m t ndrlikuara. Megjithse deri m
sot jan futur disa koncepte n lidhje me siprmarrjen, ka ende pr t br pr trajnimet serioze
mbi siprmarrjen, si prsa i prket vetpunsimit, ashtu edhe hapjes s bizneseve t reja, ndrkoh
74

Raporti pr Arsimin dhe Kulturn. (2012). http://www.mash.gov.al/ .faqe. 9.

75

Aftsi m t larta dhe pun m t mir pr t gjith femrat dhe meshkujt Strategjia kombtare pr punsim dhe

aftsi 2014-2020, MMSR, Tiran, faqe 14.

76

Aftsi m t larta dhe pun m t mir pr t gjith femrat dhe meshkujt Strategjia kombtare pr punsim dhe

aftsi 2014-2020, MMSR, Tiran, faqe 15.

34

q nj gj e till sht vendimtare duke patur parasysh faktin q m shum sesa 96% e bizneseve
n Shqipri jan ndrmarrje t vogla dhe t mesme.
Ende ka pak programe ekzistuese pasdytsore t arsimit dhe kualifikimit profesional pr t
diplomuarit nga shkollat e mesme, t cilat t jen n gjendje tu prgjigjen krkess n rritje t
ndrmarrjeve dhe q u mundsojn individve t hyjn dhe t dalin nga arsimi e kualifikimi n
koh t ndryshme t karriers s tyre.
2.4 Barazia gjinore dhe mundsit e barabarta
Zhvillimi i Bashkimit Europian nuk sht thjesht nj proes teknik, q duhet vlersuar
vetm nga institucionet apo qeverit. Ai konsiston n nj bashkpunim t gjer mes shteteve
antare dhe prfshirje gjithnj e m t madhe t qytetarve n kt thellim integrimi. Pr t qen
sa m pran qytetarve dhe nevojave aktuale t tyre, n traktatet e miratuara, BE-ja sht prpjekur
t kthej vshtrimin nga nevojat e tyre. Nj ndr to sht edhe nevoja pr garantimin e kushteve t
puns, e t drejtave dhe lirive t punmarrsve.
Nse do t bnim nj skematizim t parashikimeve ligjore t traktateve t BE-s do ta
nisnim me Traktatin e Roms, sepse ishte i pari q sanksionoi parimet e lvizjes s lir t
puntorve dhe t drejtat e tyre pr t punuar lirisht pa asnj lloj diskriminimi pr shkak shtetsie
n vendet antare. Edhe pse kto parashikime ishin n nj faz embrionale dhe nevojiteshin
prmirsime t mtejshme, vlen t prmendet fakti q ky traktat i hapi rrugn garantimit t
mtejshm t t drejtave t punmarrsve n BE.
M von n vitin 1992 me Traktatin e Mastrithtit konfirmohen t gjitha arritjet e
deriathershme n fushn e modelit social europian. Me rndsi paraqitet Marrveshja mbi
Politikn Sociale, e cila i bashkangjitet protokollit dhe zgjeron detyrat e BE-s n kt fush.
Gjthashtu edhe shtetet antare prfshihen m shum me an t detyrimeve n kt fush. N
Traktatin e KEE-s parashikohoj q, secili shtet antar duhet t siguroj dhe m pas t ruaj
zbatimin e parimit se burrat e grat duhet t marrin pag t barabart pr pun t barabart, si edhe
termi pag duhet t kuptohet si rroga ose paga e zakonshme baz ose minimale dhe do pages
tjetr, pavarsisht nse sht n t holla ose n natyr, q e merr punonjsi, direkt apo indirekt, n
lidhje me punsimin e tij nga pundhnsi.77 N kt analiz, pra n kundrshtim me diskriminimin
77

Neni 119 i Traktatit t Roms

35

me baz gjinore n punsim, pag e barabart do t thot se, paga pr t njjtn pun me cop do
t llogaritet n baz t s njjts njsi matse dhe paga pr pun me tarifa kohore do t jet e njjt
pr t njjtn pun.
Traktati i Amsterdamit sht m i rndsishm, prsa i prket garantimit t nj seti t
vrtet dhe lehtsisht t zbatueshm n praktik t t drejtave pr punmarrsit. Ai sht cilsuar
si traktati i t gjith qytetarve, pasi siguria, punsimi, politika e jashtme, mbrojtja, legjitimiteti i
institucioneve jan shtje e t gjith qytetarve europian.
Nj sr prmasash ekonomike, shoqrore, psikologjike, politike dhe t natyrave t tjera
kan ndikimin e tyre mbi aftsin e njerzve pr tu prfshir dhe pr t konkurruar n treg dhe n
kt mnyr pr t kontribuar dhe prfituar nga zhvillimi ekonomik n Shqipri. Nj numr
dokumentesh parashikojn zbatimin e masave t veanta pr fuqizimin gjinor78. Grat dhe vajzat
prbjn grupin m t madh si numr t personave t cenueshm n Shqipri. Shpesh grat e vajzat
prballen me trajtim t pabarabart kundrejt burrave n marrdhnien e puns, ku duhet theksuar
se trajtimi i barabart pr burrat dhe grat n shtjet e punsimit dhe profesionit sht
parim, i cili rregullohet nga Direktiva 76/207/EEC. N shkelje t ktij neni, Gjykata Europiane e
Drejtsis (GJED) i referohet nj shtje79 pr nj vendim paraprak nga Gjykata e Lart e Austris
dhe ka t bj me interpretimin e Nenit 3(1) t Direktivs s Kshillit 76/207/EEC (ndryshuar nga
Direktiva 2002/73/EC pr zbatimin e parimit t trajtimit t barabart pr burrat dhe grat n lidhje
me aksesin tek punsimi, trajnimin profesional dhe ngritjen n detyr). Neni 3 (1) i ndalon do lloj
diskriminimi t drejtprdrejt apo t trthort gjinor n sektort publik dhe privat n lidhje me
punsimin dhe kushtet e puns, duke prfshir pagn dhe shkarkimet nga puna.
N nj shtje80 t GJED-s, objekti i gjykimit lidhet me politikat sociale t ndjekura pr
burrat dhe grat e punsuar mbshtetur n Direktivn 76/207/ t EEC, nenet 2 dhe 5 q lidhen me
t drejtn pr tu shkputur pr nnat e punsuara, prdorimi i mundshm i kohs s ushqyerjes
me gji nga nna e punsuar. Prjashtimi nga e drejta pr tu larguar pr shkak t ushqyerjes s
fmijs nga nj baba i punsuar nga pikpamja ligjore, vendimi i referohet neneve 1(1) e 5 t

78

Strategjia Gjinore e BE-s, Konventa pr Eliminimin e t Gjithave Formave t Diskriminit kundr Grave 2010 dhe

Strategjia Kombtare pr Barazin Gjinore, Dhunn me Baz Gjinore dhe Dhunn n Familje.
79

shtja CJEU, Pensionsversicherungsanstalt v. Christine Kleist C-356/09, 18 Nntor 2010.

80

shtja C-218/98 GJED

36

Direktivs 76/207; n planin kombtar i referohet nenit 1(1) t Ligjit 8/1980 mbi Statutin e
puntorve; neni 37(4) i ktij ligji.
shtja e shtruar nga gjykata pr diskutim sht: nse Direktiva 76/207 duhet t
interpretohet si parathnie e nj mase kombtare e cila t parashikoj q punonjset femra q jan
nna t punsuara kan t drejt n mnyra t ndryshme t largohen nga puna pr t ushqyer fmijt
e tyre, (gjat nnt muajve t par t lindjes)81, ndrkoh q baballart e punsuar nuk e kan kt
t drejt, nse nna e fmijs sht po ashtu e punsuar. N gjykimin e ksaj shtje, gjykata
analizoi se Direktiva 76/207/EEC duhet t interpretohet si nj parathnie e masave kombtare duke
parashikuar q punonjset femra q jan nna t punsuara kan t drejt n mnyra t ndryshme
t largohen nga puna pr t ushqyer fmijt e tyre, gjat nnt muajve t par t lindjes, ndrkoh
q baballart e punsuar nuk e kan kt t drejt, nse nna e fmijs sht po ashtu e punsuar.
Parimi i mosdiskriminimit pr shkak t moshs, parashikohet nga Direktiva
2000/78/KE, n frymn e s cils sht edhe ky vendim q un zgjodha t paraqes n kt
mikrotez. Gjykata Europiane e Drejtsis konfirmon jurisprudencn e saj pr fushveprimin e
parimit t mosdiskriminimit pr shkak t moshs dhe pr detyrimin e gjykatave kombtare pr t
zbatuar t drejtn e Bashkimit Europian direkt, duke evituar legjislacionin kombtar t
papajtueshm. Pasi punoi pr 10 vjet q nga mosha 18 vje pr shoqrin Sedex, Zj. Kckdeveci
u pushua nga puna me nj lajmrim prej nj muaji. Pundhnsi llogariti periudhn e njoftimit
sikur punonjsja t kishte vetm tre vjet kohzgjatje n shrbim, n prputhje me legjislacionin n
fuqi, i cili parashikon se periudhat e punsimit t prfunduara prpara moshs 25 nuk merren n
konsiderat n kt prllogaritje. Zj. Kckdeveci e oi shtjen n gjykat, duke pretenduar se ky
legjislacion prbnte diskriminim pr shkak t moshs, q ishte i ndaluar sipas t drejts s
Bashkimit Europian. Pr mendimin e saj, periudha e njoftimit duhet t kishte qen katr muaj, q
korrespondonte me kohzgjatjen e shrbimit prej 10 vjetsh. Gjykata e Lart pr shtjet e Puns
e Dsseldorf-it, duke shqyrtuar shtjen n apel, i drgoi pyetje Gjykats s Drejtsis pr
papajtueshmrin e rregullave n fjal me t drejtn e Bashkimit Europian dhe pr pasojat e do
papajtueshmrie.

81

shtjet e barazis gjinore n standardet ligjore dhe jurisprudencn kombtare e ndrkombtare. Udhzues, Shkolla

E Magjistraturs, PEGI, Tiran 2012, faqe 104.

37

Gjykata s pari solli n vmendje se parimi i mosdiskriminimit pr shkak t moshs sht

nj parim i prgjithshm i t drejts s Bashkimit Europian dhe se ajo sht gjithashtu e prfshir
n Kartn e t Drejtave Themelore. S dyti, ajo specifikon se sjellja n fjal n procedimin kryesor,
miratuar sipas legjislacionit kombtar n fjal, sht brenda fushzbatimit t t drejts s
Bashkimit Europian. N fakt, sht brenda fushzbatimit t Direktivs 2000/78/EC q krijon nj
kuadr t prgjithshm pr t luftuar diskriminimin pr shkaqe t ndryshme, duke prfshir
moshn. Sipas Gjykats, legjislacioni n fjal sht n kundrshtim me parimin e
mosdiskriminimit pr shkak t moshs, sepse sht n disavantazh ndaj personave q kan punuar
prpara moshs 25 vje n lidhje me personat me nj kohzgjatje t krahasueshme t shrbimit q
ishin m t vjetr kur u futn n shrbim. Pr pasoj, i takon gjykats kombtare, q shqyrton
procedimet ndrmjet individve q kan t bjn me parimin e mos-diskriminimit pr shkak t
moshs, t garantoj efektivitetin e plot t t drejts s Bashkimit Europian duke prcaktuar
legjislacionin kombtar n kundrshtim me at parim t papajtueshm dhe duke mos e zbatuar at
nse sht nevoja, pavarsisht nse gjykata e shfrytzon at, n shtjet e referuara me paragrafin
e dyt t Nenit 267 t TFEU, pr t pyetur Gjykatn Evropiane t Drejtsis pr nj vendim
paraprak pr interpretimin e atij parimi.
Trajtimi i barabart n punsim do t thot mosdiskriminim direkt, indirekt apo t trthort
t punmarrsve, pr asnj arsye. Sot, shfaqen forma t ndryshme t shkeljes s ktij parimi,
diskriminim pr shkak t gjinis, pr shkak t bindjeve fetare, moshs, diskriminim racor etj, ku
un trajtova disa prej tyre. N vendin ton, si rrjedhoj e roleve stereotipike gjinore dhe e
diskriminimit, femrat jan dukshm n pozit t pafavorshme, q karakterizohet nga pjesmarrja
e ult n forcn e puns dhe nga nj shkall e lart pasiviteti, q shkaktohet prej roleve t tyre t
paracaktuara si ofrueset parsore t prkujdesjes brenda familjes. Mungesa e politikave q
mbshtesin balancimin e puns dhe prgjegjsive familjare pr grat, i pakson punsimin dhe
mundsit e tyre t karriers, si edhe i vendos ato n profesione m t ulta dhe m pak t paguara,
kushte t cilat ruajn ose prforcojn stereotipat gjinor n punsim. Megjithat, pasojat e ndarjes
gjinore n programet arsimore, mundsit e kufizuara pr punsim, vendet e puns me
produktivitet t ult, hendeku i zgjeruar n paga, dhe prjetsimi i roleve gjinore q pengojn
aktivitetin ekonomik t femrave, emancipimin dhe fuqizimin e tyre, shpesh nuk kuptohen
plotsisht nga vendimmarrsit.

38

Sidoqoft, politikat q shprfillin faktorin gjini ojn drejt uljes s produktivitetit, shtimit
t pabarazis dhe n fund t fundit drejt thellimit t varfris, duke kufizuar ose duke shkurajuar
pjesmarrjen e forcs femrore t puns. N vendin ton, s pari82, duhet br prcaktimi i grupeve
t veanta t cnueshme dhe i barrierave me t cilat ato prballen prsa u prket mundsive t
qasjes, pjesmarrjes, shrbimeve dhe prfitimeve me qllim krijimin e kushteve n t cila femrat
dhe grupet e tjera n disavantazh t mund t kontribuojn aktivisht n rritjen ekonomike t
Shqipris. S dyti83, duhen marr masa t posame proaktive, si dhe duhen br t qarta rezultatet
e fuqizimit ekonomik t femrave, meqense rritja e qndrueshme ekonomike nuk mund t arrihet
pa pjesmarrjen e femrave si faktor t barabart ekonomik edhe si puntore me pag, por edhe
si t vetpunsuara dhe siprmarrse. S treti84, duhet t krijohen mekanizmat e duhur, t cilt
sigurojn q prfitimet e shoqruara me reformn ekonomike t ken rrjedhoja t barabarta si pr
grat edhe burrat, vajzat edhe djemt.

2.5 Punsimi dhe papunsia

Rnia e regjimit komunist n Shqipri dhe kalimi nga nj ekonomi e kontrolluar nga shteti
n nj ekonomi tregu solli ndryshime drastike n funksionimin e tregut t puns dhe pr pasoj
dhe ristrukturimin e politikave t punsimit. Kto vite tranzicioni e kan ekspozuar Shqiprin
ndaj vshtirsish t mdha n prshtatjen me realitetin e ekonomis s tregut t lir. N kto
rrethana, vendi ka prjetuar kriza t prsritura papunsie dhe aktivitet t ult t fuqis puntore.
Kjo veanrisht pr sa u takon viteve 1990, periudh n t ciln papunsia sht luhatur mes 26%
n vitin 1992 dhe 18% n vitin 1999 (INSTAT). Edhe pse mund t vrehet nj prmirsim n
gjendjen e tregut t puns, kryesisht n saj t disa valve rritjeje ekonomike ndr vite; sfida
madhore n prmbajtjen dhe uljen e papunsis vazhdojn t jen t pranishme. Paralelisht me
kto sfida, intensifikimi i procesit t integrimit europian shton presionin dhe prgjegjsin e
Shqipris pr t siguruar nj treg pune m eficient. Pritshmrit n kt drejtim kan t bjn m
s shumti me zbatimin e politikave m efektive t punsimit, t afta pr t adresuar problemet e

82

Aftsi m t larta dhe pun m t mir pr t gjith femrat dhe meshkujt, Strategjia kombtare pr punsim dhe

aftsi 2014-2020, MMSR, Tiran, faqe 77.

83

Po aty.

84

Aftsi m t larta dhe pun m t mir pr t gjith femrat dhe meshkujt, Strategjia kombtare pr punsim dhe

aftsi 2014-2020, MMSR, Tiran, faqe 78.

39

theksuara nga Komisioni Europian dhe aktor t tjer. Ato gjithashtu nnkuptojn gatishmri
institucionale n mnyr q vendi t jet n gjendje t prballoj detyrimet e integrimit n BE dhe
mundsit q lindin n kt rrugtim. N veanti, Bashkimi Europian mbshtet prpjekjet e
Shqipris pr t prmbushur krkesat e antarsimit nprmjet Instrumentit t Para-Aderimit
(IPA), nj instrument financiar i ndrtuar rreth pes komponentve.
Reformat makroekonomike dhe ristrukturimi i fillimit t viteve 90 paksoi krkesn pr
pun n Shqipri, ashtu si dhe n vendet e tjera n tranzicion ekonomik; vendi psoi nj rnie t
norms s pjesmarrjes n forcat e puns. Privatizimi n mas i ndrrmarjeve shtetrore t
mbyllura, gjithashtu dhe rritja e konkurrencs pr nj numr t reduktuar vendesh pune, detyroi
shum njerz t trhiqeshin nga forcat e puns. N situatn e sotme t tregut t puns, punsimi i
femrave bie pr shkaqe si: (1) mbyllja e mjaft aktiviteteve t mparshme industriale t zhvilluara
para viteve 90-t, me numr t lart t femrave t punsuara n to; (2) zhvillimi i aktiviteteve
ekonomike t orientuara m shum nga punsimi i meshkujve si tregtia apo ndrtimi; (3) lvizja
rurale-urbane, e cila nuk u jep shum mundsi femrave t ardhura nga zonat rurale t hyjn n
tregun urban t puns, kjo pr shkak t nivelit t ult t arsimimit, nivelit aktual t teknologjive,
etj.
Shkalla e pjesmarrjes s meshkujve n forcat e puns ka qen historikisht m e lart sesa
shkalla e pjesmarrjes s femrave dhe vitet e tranzicionit ndikuan n punsimin e m shum
femrave se meshkuj. N vitin 2012 shkalla e pjesmarrjes n forcat e puns ishte 65.5 pr qind
(74.3 pr qind pr meshkujt dhe 56.6 pr qind pr femrat), tri pik prqindje m e ult se ajo e
regjistruar n vitin 2011.85 Nj rnie e till sht rrjedhoj e rnies s shkalls s pjesmarrjes n
forcat s puns n radht e t rinjve t moshs 15 deri n 24 vje (nga 44.8 pr qind n vitin 2011
te 37.4 pr qind n vitin 2012) dhe veanrisht tek femrat n mosh t re. T dhnat e riprpunuara
tregojn nj shkall edhe m t ult t pjesmarrjes s forcs s puns n 51.4% me nj hendek
gjinor prej 24.4% n favor t meshkujve. Shkalla e pjesmarrjes s forcs s puns tek t rinjt e
moshs 15-24 vje del se sht shum e ult (27.4%), ndrsa pr femrat ky tregues sht shum
m i ult, n masn 18.3%. Aktiviteti i ult i tregut t puns sht ndikuar nga nj sr faktorsh,

85

Burimi: INSTAT, Buletini i Ankets s forcs s puns 2012, http://www.instat.gov.al/al/themes/tregu-ipun.

40

si pr shembull, pjesmarrja m e lart e t rinjve n arsim, apo nga fakti q nj numr i madh t
rinjsh dhe femrash po shkurajohen gjithnj e m shum nga punkrkimi86 etj.
Gjat periudhs 1998-2006 raporti punsim-popullsi, si tregohet nga t dhnat administrative,
psoi rnie nga 57 pr qind n 48.7 pr qind. Megjithat, n vitin 2007, Anketa e par e Forcs s
puns regjistroi nj shkall punsimi prej 56.4 pr qind. Kto shifra dshmojn se hapja e vendeve
t puns n sektorin privat, pavarsisht faktit se u dyfishua n numr gjat periudhs 1996-2008
nuk ishte aq e fuqishme sa t kompensonte humbjet n punsim n sektorin publik (30 pr qind)
dhe bujqsi (28 pr qind). Po njsoj me at ka vrehet pr normat e aktivitetit, shkalla e punsimit
ka rn nga 58.7 pr qind n vitin 2011 te 56.3 pr qind n vitin 2012.
Pjesmarrja e femrave n forcn e puns, ndonse ka nj prirje n ngjitje q prej vitit 2001,
sht m shum se 17 pik prqindje m e ult se pjesmarrja e meshkujve, ndrsa hendeku n
punsim sht rreth 14 pik prqindjeje. Megjithat, hendeku gjinor vjen duke u zvogluar n
nivelet m t larta arsimore. N vitin 2012, hendeku n aktivitet midis meshkujve dhe femrave t
mirarsimuar ishte 7.5 pik prqindje, ndrkoh q hendeku n punsim ishte 10.4 pik prqindje.
N tregun e puns femrat kan mesatarisht rreth 1.3 vite m shum arritjesh arsimore, krahasuar
me meshkujt. Pavarsisht ksaj, ato marrin paga m t ulta. N vitin 2008, hendeku gjinor n
paga ishte rreth 18% (mesatarja kombtare). Kjo shifr ishte 16.20 % n zonat urbane dhe
pothuajse dy her m e lart, d.m.th. 32.7 %, n zonat rurale, duke nxjerr n drit pozitn
veanrisht n disavantazh t femrave q jetojn n zonat rurale. Krahasuar me t dhnat e AMNJ
n 2008, hendeku gjinor kombtar n paga sht rritur me dy pik prqindje q ather, q mund
t jet pjesrisht pr shkak t krizs ekonomike, duke dshmuar kshtu q femrat jan m t
cenueshme n tregun e puns. Mes faktorve t tjer, si rrjedhim i nj arsimimi shtes apo i nj
ndrprerje/shkputjeje t mundshme nga tregu i puns pr tu kujdesur pr fmijt, grat e zna
me pun kan mesatarisht rreth 3.5 vjet m pak prvoj pune. Pr pasoj, me m pak vite prvoj
pune shprblehen m pak n tregun e puns, duke prbr kshtu nj pjes t hendekut gjinor n
lidhje me pagat.
Femrat q punojn kan mesatarisht m pak fmij t vegjl, t moshave 0 deri 5 vje dhe
si rrjedhim, jan pjes e familjeve m t vogla n madhsi. Sipas Ankets mbi Prdorimin e kohs

86

Aftsi m t larta dhe pun m t mir pr t gjith femrat dhe meshkujt, Strategjia kombtare pr punsim dhe

aftsi 2014-2020, MMSR, Tiran, faqe 92.

41

2010-11, femrat kryejn 86% t puns s papaguar n Shqipri dhe jan pothuajse trsisht
prgjegjse pr detyrimet familjare (96%).87 Mungesa e mjediseve t prshtatshme pr kujdesin e
fmijve dhe e programeve pr rihyrjen n treg pas lejes s lindjes, si dhe veprimtarit e papaguara
pr kujdesjet brenda familjes (duke prfshir kujdesin pr fmijt dhe t moshuarit) ndikojn
negativisht n pjesmarrjen e femrave n forcat e puns. Kshtu, femrat t cilat nuk jan t
punsuara, ose q nuk marrin pjes n tregun e puns, kan m shum fmij dhe m t vegjl n
mosh krahasuar me femrat q punojn.
Politikat ekonomike dhe sociale q mbshtesin pajtueshmrin midis puns dhe jets n
familje do t kishin nj ndikim t madh n rezultatet e punsimit t femrave, n fuqizimin e tyre
ekonomik, si edhe n ekonomin shqiptare n shkall m t gjer. Femrat q punojn jan kryesisht
t prqndruara n zonat urbane dhe n rajonet qendrore, bregdetare, si edhe n Tiran. Zonat
urbane vazhdojn t ofrojn m shum mundsi punsimi pr femrat krahasuar me zonat rurale, si
rrjedhim i nj numri m t madh veprimtarish ekonomike dhe prparimit shoqror. N zonat rurale
femrat jan kryesisht t kufizuara me punn e papaguar n ferm. Prqindja e t punsuarve n
rajonet malore sht shum e vogl, duke nxjerr na pah mundsit e kufizuara n kto rajone.
Hapja e vendeve t reja t puns n sektorin privat jobujqsor me m shum produktivitet
dhe me pag m t lart, prbn nj element t rndsishm pr uljen e varfris dhe prmirsimin
e standardit t jets. Tregu shqiptar i puns vuan akoma nj nivel t lart informaliteti. Pr m
tepr, ka pak lvizshmri ndrmjet sektorit informal dhe atij formal. Sigurimi i stimujve m t
favorshme pr formalizmin e vendeve t puns, kontraktimi m fleksibl do t ndihmonte n
mnyr t veant t punsuarit m vulnerabl. Personat me nivel arsimor t ulet ndeshen me
probleme t konsiderueshme n tregun e puns, ku ka nj prqndrim t personave me arsim
minimal apo pa arsim n sektorin informal. Niveli i arsimimit sht i lidhur ngusht dhe me nivelin
e t ardhurave. Zgjerimi i aksesit pr arsimin dhe formim profesional sht shum i rndsishm.

2.6 Sfidat n sistemin e mbrojtjes sociale dhe ndihms sociale

Shqipria sht nj vend me shum burime natyrore dhe njerzore dhe sht e prkushtuar
pr t ndjekur procesin e integrimit Europian nprmjet reformave. Megjithat, ndrsa disa procese
integrimi kan ecur m shpejt se n vende t tjera, disa t tjera kan mbetur mbrapa. Nj nga kto
procese q ka nevoj pr m shum vmendje sht reforma sistematike e shrbimit social shqiptar.
87

NSTAT (2011). Shqipri, Anketa pr Prdorimin e Kohs 2010-11.

42

Sistemi i mbrojtjes sociale pr t papunt sht relativisht i dobt, pasi vetm nj pjes e vogl e
t papunve kualifikohen pr t marr prfitime sigurimi pr papunsin. Kjo shpjegohet nga fakti
q sistemi aktual parashikon prfitime vetm pr ata q kan paguar kontribute sociale gjat vitit
t fundit t punsimit t tyre.
Sfidat e tjera me t cilat po prballet sistemi aktual jan sigurimi i prfitimeve t mbrojtjes
sociale pr t gjith popullsin n t ardhmen, gj q ka qen aspekti kryesor i sistemit t
mparshm t paktn pr pensionet e moshs s vjetr. Ve ksaj, sigurimi i prfitimeve pr tiu
prgjigjur nevojave kryesore t cilat aktualisht nuk sigurohen n mnyr t prshtatshme, kryesisht
nga sigurimi i papunsis dhe asistenca sociale s bashku me prgjigjen ndaj problemeve t reja
sociale t grave, fmijve, personave me aftsi t kufizuara, emigrantve dhe grupeve tjera n
nevoj me an t integrimit t prfitimeve t ndryshme, n pagesa e shrbime, n nivel qendror
dhe vendor, prbjn sfida t tjera t sistemit88.
sht i nevojshm krijimi i nj skeme t re pr mbrojtjen e familjes dhe fmijve n veanti.
N kontekstin e problemeve ekonomike dhe sociale, vlerat dhe rolet tradicionale n familje, izolimi
dhe mungesa e arsimimit/shndetit t mjaftueshm dhe shrbimeve tjera, si dhe tendencat
demografike pr reduktimin e numrit t lindjeve, krkojn ndrhyrje n mbshtetje t familjes,
prindrve dhe zhvillimit t hershm t fmijs89. Fakti q grat po punsohen gjithmon e m tepr
n sektorin informal ose n aktivitete familjare t papaguara, prgjegjsia e prkujdesjes s
papaguar pr fmijt dhe t moshuarit, krkojn forma t reja t skemave t mbrojtjes sociale. Ndaj
duhet t konsiderohet shtrirja e sistemit t mbrojtjes sociale me prfitime pr familjet dhe fmijt
si pjes e sistemit t sigurimeve shoqrore ose asistencs sociale dhe shrbimeve90.
Arsimi sht element ky pr t luftuar varfrin, fuqizuar grat, mbrojtjen e fmijve nga
punt e rrezikshme dhe shfrytzuese, si dhe nga shfrytzimi seksual. Ndaj sht e rndsishme
cilsia e sistemit t arsimit n t gjitha nivelet n mnyr q t plotsohen nevojat e fmijve/t

88
89

Social inclusion and social Protection in Albania, KE, 2008, http://ec.europa.eu/employment_social/spsi, faqe 12.
Evans, M. Change and Choice in Social Protection: The Experience of Central and Eastern Europe, phare

Consensus, The University of York, SHBA, Pantheron 1999, faqe 12.

90

Almenberg J., Nikel Ch. Ageing, Pension Reforms and Capital Market Development in the New EU Member

States and Other Transition Countries, Research Institute of Industrial Economics, IFN Policy Paper No. 17,
Stockholm, 2007.

43

rinjve dhe t rriturve. Prmirsime thelbsore duhen br n shkall t gjer duke prfshir
prmirsimet n programet msimore, futja e metodave t reja t msimdhnies e studimit, libra
t rinj dhe materiale msimore, trajnimet pr msuesit dhe pjesmarrjen e prindrve.

44

Kapitulli 3
Rajoni dhe modeli social europian
3.1 Nj vshtrim i situats s prgjithshme n rajon
Vendet e rajonit synojn e po punojn pr tu integruar n Bashkimin Europian, duke marr
masa jo vetm politike, por edhe ekonomiko-sociale, prfshir ktu edhe arritjen e modelit social
europian; ndaj sht e rndsishme t analizohen karakteristikat e elementeve kryesore t tij.
Rajoni n trsi ka nj tradit t shquar zhvillimi dhe nj infrastruktur dhe praktika t zhvilluara
t mbrojtjes sociale. Megjithat, n pjesn m t madhe t rajonit, kombinimi i konflikteve,
paqndrueshmris dhe tranzicionit i kan destabilizuar harmonizimin institucional dhe kan ln
pas defiite t konsiderueshme n qeverisje. Disa vende t rajonit kan struktura qeverisjeje
jashtzakonisht komplekse dhe t kontestuara ku institucionet qendrore shtetrore, entitetet lokale
dhe organizatat supranacionale prpiqen pr autoritet. Sovraniteti sht fare i paqart n kontekstin
e prplasjeve territoriale, pretendimeve konkurrente midis vendeve si edhe ekzistencs s
minoriteve pran me njri-tjetrin. Mundsia e antarsis n BE pr vendet kandidate potenciale
bazohet mbi gatishmrin pr t prmbushur kushtet e nevojshme dhe pranohet tashm q nga kjo
pikpamje progresi ka qen i ngadalt.
Nga pikpamja e performancs ekonomike, duhet t vihet re se rritja ekonomike e viteve
t fundit nuk ka rezultuar n krijimin e vendeve t konsiderueshme t puns. Megjithat, treguesit
e tregut t puns duhet t trajtohen me kujdes n kontekstin e informalitetit t madh n ekonomi
dhe emigracionit masiv. N prgjithsi, nivelet e punsimit jan n stanjacion e nn mesataren e
BE-se me norma t ulta punsimi pr t rinjt e moshs 15-24 vje; pr grat; dhe pr njerzit e
nj mosh m t madhe 55-64 vje. Ka papunsi t konsiderueshme, pjesa m e madhe e s cils
sht afatgjat dhe vihet re nj rritje e konsiderueshme e puns s pasigurt.
Sistemet arsimore u zhvilluan mir n t gjith rajonin pas Lufts s Dyt Botrore, me
shkollimin e br t detyrueshm prej moshs 6 ose 7 vje deri n moshn 14 ose 15 vje, ndrsa
arsimi parashkollor, shpesh i lidhur me vendet e puns, ishte gjersisht i prhapur. N vitet 1990,
pavarsisht nevojs pr tu modernizuar, sistemet u prballn me nj dekad nninvestimesh
kronike, gj q oi n standarde m t ulta, rritje t pabarazis pr sa i prket aksesit, si edhe nj
erozion n aksesin thuajse universal. Ndrsa u prhapn konfliktet etnikenacionaliste, shkollimi u
b nj fush beteje ideologjike n pjes t ndryshme t rajonit, gj q u shoqrua me barriera n

45

aksesin dhe zhvillimin e disa minoriteve dhe grupeve t tjera t cnueshme. Regjistrimi n sistemin
parashkollor sht i ult n t gjith rajonin sidomos n zonat rurale. Ndrsa niveli i shkollimit t
detyrueshm mbetet i lart. Prve popullsis rome, ka nj shkall t konsiderueshme t largimit
nga shkolla n moshm 15 vje, ku i gjith rajoni e ka shkalln e regjistrimit n shkoll t moshs
15-18 vje nn 50%91. Gjithashtu, n arsimin e mesm, ka diferenca t konsiderueshme midis
zonave urbane dhe rurale si dhe sipas t ardhurave t prindrve. T gjitha raportet e Mbrojtjes
Sociale dhe Prfshirjes Sociale nxjerrin n pah problemet pr sa i prket infrastrukturs arsimore,
motivimit t ult t msuesve dhe shkall t larta t qarkullimit t tyre, si edhe nevojn q n disa
qendra urbane t punohet me dy apo me tre turne.
Pr sa i prket barazis gjinore, ka ende hendeqe n shtjet si pagesa e barabart; trajtimi
i barabart n punsim, trajnim dhe kushte pune; dhe t drejtat e punonjseve shtatzna dhe nnave
q rikthehen n pun92. Ka evidenc t nj rritje t feminizimit t varfris; rritje t familjeve
me kryefamiliare femra; nivele m t larta t papunsis s grave; reduktim i t drejtave
riprodhuese; rritje e barrs dyfishe t puns dhe kujdesjes n kontekstin e kolapsit t strukturave
formale mbshtetse; dhe nj rritje t dhuns me baz gjinore.
Sistemet e mbrojtjes sociale prve Shqipris, sistemet e mbrojtjes sociale t zhvilluara
mir bazuar n sigurime kan nj trashgimi t gjat n rajon, t kombinuar me punonjs social
t trajnuar n universitete q adresojn problemet n Qendrat e Puns Sociale (QPS-t), themeluar
n fillim t viteve 1960. Sistemet e mbrojtjes sociale ende e reflektojn kt trashgimi, ndonse
financimi dhe funksionimi i QSP-ve ndryshon konsiderueshm, dhe prfitimet jan dmtuar n
kontekstin e konflikteve dhe krizave ekonomike, ndrsa sistemet e bazuara n sigurime jan
dmtuar nga nivele t ulta t punsimit formal. T gjitha vendet dhe territoret kan nj lloj skeme
baz t ndihms sociale t bazuar mbi vlersimin e t ardhurave dhe aseteve. Shum prej ktyre
skemave aplikohen vetm kur nuk ka njerz t aft pr pun apo ku familja ka fmij n varsi.
Skemat e prfitimit pr fmijt nuk ekzistojn n Shqipri apo Kosov si edhe n pjes t
Bosnjes. N vendet e tjera ato kan ndryshuar nga skema universale n skema t bazuara mbi
testimin e burimeve t t ardhurave, zakonisht me nivele m t larta prfitimi pr familjet ku t
91

Karamessini, M. The Southern European social model: Changes and continuities in recent decades, ILS, Zvicr,

2007, faqe 14.

92

Gonzlez M.-J. Introduction: Interpreting the Transformation of Gender Inequalities in Southern Europe, Gender

Inequalities in Southern Europe. Women, Work and Welfare in the 1990s, Frank Cass, Londr, faqe 44.

46

paktn nj fmij sht me aftsi t kufizuara fizike. Ndrsa i gjith rajoni prve Kosovs ka
skema t pagess pr papunsin, natyra e kualifikimit pr kt pages bn q ajo t aplikohet
vetm te nj pjes e vogl e t papunve, me prjashtim t rastit t Serbis, dhe vetm pr nj pjes
t periudhs s papunsis, gj q ngre pikpyetje mbi rolin e ktyre pagesave n uljen e varfris
dhe mbrojtjen q ato ofrojn ndaj shokut t papunsis.
Ndrsa shrbimet sociale jan t zhvilluara mir n t gjith rajonin, lidhjet e tyre me
shrbimet shndetsore dhe ato pr fmijt dhe me shrbimet arsimore nuk jan fort t zhvilluara.
Pr m tepr, pr fmijt dhe pr njerzit me aftsi t kufizuara ende ka nj mbshtetje tejet t
madhe tek institucionet rezidenciale n dm t kujdesit komunitar. Megjithse nuk kan arritur
akoma dimensionet e nj krize si n rastin e Rumanis dhe Bullgaris, rajoni me prjashtim t
Shqipris dhe Kosovs, ka nj numr t madh t fmijve n kujdes rezidencial, duke prfshir
dhe ata nn moshn 3 vje. Prpjekjet e vazhdueshme pr reformimin e shrbimeve sociale, deri
m tani jan prqndruar n ndrhyrjet me shkall t vogl n nivelin e institucioneve dhe jo me
nj qasje sistemike dhe shum planshe pr t reduktuar numrin e hyrjeve dhe pr t prshpejtuar
daljen prej ktyre institucioneve.
Shrbimet pr fmijt dhe t rriturit me aftsi t kufizuara kuadrohen brenda nj tradite t
nj sistemi kryesisht t pafinancuar mir t kombinuar me nj qasje shum mjeksore gj q on n
nj mbi-prfaqsim t fmijve dhe t t rriturve me aftsi t kufizuara n institucionet e kujdesit
rezidencial apo t izoluar n mjedise familiare pa mbshtetje93. Shrbimet sociale ende nuk jan
transformuar pr t qen nj mjet mundsues n t mir t njerzve me aftsi t kufizuara pr t
siguruar aksesin n shrbimet arsimore, kujdesin shndetsor dhe mbi t gjitha aksesin n tregun
e puns pa diskriminim dhe barriera94. Shkollimi i fmijve me aftsi t kufizuara nuk sht i mir
integruar n sistemin arsimor dhe mbshtetja arsimore ofrohet vetm n shkollat e tipit rezidencial.
N kto shkolla, aftsit e kufizuara klasifikohen nga pikpamja mjeksore, t tilla q pr
shembull, shkolla m e afrt pr nj fmij me dmtime t shikimit mund t jet shum larg nga
vendndodhja e baness. N prgjithsi, prfitimet bazohen mbi modelet mjeksore t nivelit dhe

93

Becker S., Youth Emancipation and Perceived Job Insecurity of Parents and Children, ISL, Bonn, Gjermani,

2012, faqe 29.

94

De Henau J., D. Meulders, S. The relative generosity of the EU countries childcare systems, Transfer. European

Review of Labour and Research, Vol. 10, No 1, Bruksel, 2010, faqe 62.

47

llojit t aftsis s kufizuar dhe tentojn t jen t orientuara drejt ndihmave dhe jo drejt
mbshtetjes pr hyrjen n sistemin e prgjithshm arsimor dhe/apo n tregun e puns.
Popullsia rome n pjes t ndryshme t rajonit njihet gjersisht si prfituese e asistencs
sociale, ata jan gjithashtu po aq shum pjesmarrs n aspektet m ndshkuese t sistemit,
sidomos n institucionet e riedukimit pr t rinj. Deprivimet e shumllojshme dhe diskriminimi
tentojn t prforcojn njra-tjetrn nga pikpamja e aksesit n qytetari, arsim, punsim, shndetsi
dhe siguri me rezultate negative pr sa i prket rrezikut t varfris dhe prjashtimit social95. Romt
m t arsimuar prballen veanrisht me vshtirsi n gjetjen e punsimit sa q niveli deri ku arsimi
i lart e prmirson prespektivn e punsimit sht m i ult pr popullsin Rome, dhe shum m
i ult pr grat Rome. N t gjith rajonin, ka gjithashtu komunitete t tjera minoritare duke
prfshir dhe ato gjuhsore si edhe minoritete q ndodhen ngjitur me njri tjetrin e q mund t jen
n qendr t interesit t nj shteti apo territori fqinj96.

3.2 Sistemi i pensioneve

3.2.1 Maqedonia
Maqedonia sht modeli m i suksesshm n rajon. Ajo ndan kontributin prej 21 % t pags n 14
% pr skemn shtetrore dhe 7 % pr skemn private97. N kt mnyr do individ, q del n
pension, prfiton nga t dyja skemat. Ngritja e pensioneve minimale prej m pak se 100 eurosh n
Shqipri do t bhet e mundur me aplikimin pikrisht t tri skemave98, si ndodh n pjesn m t
madhe t vendeve t BE dhe t rajonit.
3.2.2 Kosova
Q nga periudha e paslufts n Kosov rregullimi legal i qshtjes s pensioneve ka filluar q n
vitin 2001, me Rregulloren e UNMIK-u 2001/35Mbi Pensionet n Kosov99, duke u pasuar m
pas me Rregulloren 2002/15 Pr shpalljen e Ligjit t miratuar nga Kuvendi i Kosovs mbi
metodologjin e caktimit t lartsis s pensionit baz n Kosov dhe caktimin e dats pr

95

Mbrojtja sociale dhe prjashtimi social n Ballkanin Perndimor. Raport prmbledhs, Komisioni Europian-

Drejtoria ePrgjithshme Pr Punsimin, Punt Sociale dhe Shanseve t Barabarta, Janar 2009, faqe 12.
96

Po aty.

97

http://www.docstoc.com/docs/23725996/Pension-Funds-and-Capital-Markets-in-Macedonia

98

www.mtsp.gov.mk

99

http://www.unmikonline.org

48

sigurimin e pensioneve baz100. M pas Rregullorja 2001/35 ndryshohet shum siprfaqsisht me

Rregulloren 2005/20 pr ndryshimin e Rregullores s UNMIK-ut 2001/35 mbi Pensionet n
Kosov101. S fundmi me 13.06.2008 Kuvendi i Kosovs miratoi Ligjin pr ndryshimin e
Rregullore s UNMIK-ut 2005/20 pr ndryshimin e Rregulloes 2001/35 pr Fondin Pensional t
Kosovs102.
N Kosov, Sistemi i Pensioneve pr shkak t nj mori arsyesh politike dhe sociale sht i
organizuar n tri shtylla kryesore. N organizim t till ka ndikuar baza legale e paunifikuar si dhe
nevoja pr t br zgjidhje ad hoc varsisht prej paraqitjes s situatave t presionit nga grupe t
caktuara t shoqris.
Shtylla I Prfshin pensionet baz, pensionet e parakohshme dhe t veanta, pr kategorit
t cilat nuk kan kontribuar n fondin pensional.
Shtylla II Kursimet pensionale n llogari individuale t cilat jan t obligueshme, prkatsisht
kontributet n Trustin e Kursimeve Pensionale t Kosovs, ku pundhnsi dhe punmarrsi
kontribuojn me nga 5% secili.
Shtylla III - Jan kursimet suplementare, pjes kjo e liberalizuar pr fondet private.
Q n vitin 2002, u vendos q pagesat e pensionistve t sotm n Kosov, t mbulohen
totalisht nga buxheti i shtetit, ndrsa kontributet e t punsuarve t sotm, t menaxhohen nga nj
fond pensionesh, n llogari individuale. N kt mnyr parat mbesin pron vetjake e kontribuesit
dhe ky i fundit do t marr pr pension at q ka kursyer gjat jets, plus interesat. Kjo skem bn
q do i punsuar t jet i interesuar t paguaj sigurime shoqrore, pasi nuk ka transferuar nga t
varfrit te m t varfrit. Edhe pse pron private, mandati i ktyre kursimeve sht specifik, ato mund
t prdoren vetm pr pension. Fondi i pensioneve i investon kontributet dhe ia shton interesat
kontribuesit. Ekzistojn dy lloje kryesore t sistemeve shoqrore: ai i bazuar n transfert
(PAYG)103 dhe sistemi i investuar. Sistemi i bazuar n transfert sht program shtetror q
financohet nga tatimet ose kontributet q mblidhen nga popullata dhe u transferohen grupeve t

100
101

Po aty.
http://www.unmikonline.org

102

http://www.assembly-kosova.org

103

Gubbels, J., Snelbecker, D dhe Zezulin. L. The Kosovo Pension Reform: Achievements and Lessons, WB, Prill,

2007, faqe 24.

http://siteresources.worldbank.org/SOCIALPROTECTION/Resources/SP-Discussion-papers/Pensions-DP/0707.pdf

49

veanta n popullat. Sipas ksaj skeme puntort financojn pensionistt104. N Kosov sistemi i
transferit sht eliminuar. T ardhurat e prgjithshme t buxhetit t Kosovs financojn pensionin
baz. Pr t financuar kt nuk jan fuqizuar tatime t tjera n t ardhura; prioritet i strategjis ka
qen q t mbahen tatimet n paga t ulta kshtu q puntort kosovar t jen konkurrent dhe
t mos ket nxitje pr tu fshehur n ekonomin gri. Fjala e investuar i shkon secilit program n
t cilin parat mblidhen dhe ruhen n llogari prgjat periudhs kohore, t cilat investohen n tregje
t kapitalit pr t siguruar t ardhura n t ardhmen. Dallimi kryesor mes sistemit tipik t bazuar
n transfert dhe sistemit t investuar sht, se parat e grumbulluara nn sistemin e investuar
kursehen dhe investohen n vend se t shpenzohen menjher. Sipas sistemit t investuar
kontributet transferohen n llogarit individuale t pjesmarrsve, investohen n portfole financiare,
dhe akumulohen prgjat kohs s punsimit t pjesmarrsit duke fituar prqindje nga investimi.
Parat e mbledhura jan t sigurta dhe plotsisht t ndara nga buxheti shtetror105. Ky sistem sht
m transparent ndaj pjesmarrsve se lejon definimin e qart t drejtave n pronsi mbi kontributet
dhe t akumuluarat. Kur pjesmarrsit pensionohen, pensioni i tyre do t varet nga kontributet q
ata i kan br n llogarin e tyre106. N Kosov, sistemi i till do t prfaqsohet nga Llogarit
Individuale t Kursimeve Pensionale q mirmbahen nga Trusti i Kursimeve Pensionale t
Kosovs (TKPK)107.
3.2.3 Rumania
Ndr ata shtete t cilat jan ballafaquar me krizn pensionale dhe t cilat pr shkak t ksaj duhet
q urgjentisht t ndryshojn dika, sht edhe Rumania. Ndoshta rumunt akoma do t vazhdonin
me t vjetrn, duke thelluar humnern ndrmjet asaj q vjen n fondet e pensionit dhe ajo q rrjedh
nga ata, nse edhe atje nuk sht krcnuar nga FMN (Fondi Monetar Ndrkombtar) i cili
prcakton sa dhe pr far shteti mund t shpenzoj, si avantazh i saj dhe ardhmris kah FMN-ja.
Rumania n fillim t krizs financiare botrore, nga Fondi Monetar Ndrkombtar ka fituar nj
pako t madhe financiare prej 19,95 miliard euro. Por, si dhe n vendet tjera, ashtu edhe n Rumani
kto mjete nuk arrijn menjher, por paguhen n kste, gjat s cils jo vetm kontrollohen pr

104

http://www.unmikonline.org

105

Monitoring report of the work in Kosova Assembly Kosov, 2011, (KDI)/ faqe 4 www.Kdi-kosova.org

106

Gubbels, J., Snelbecker, D dhe Zezulin. L. The Kosovo Pension Reform: Achievements and Lessons, WB, Prill,

2007,faqe 12.
107

TKPK: Trusti i Kursimeve Pensionale t Kosovs http://www.trusti.org.ks

50

far shpenzohen por edhe se sa pranuesi sht i disiplinuar n vendosjen e disiplins s tij
buxhetore. Pr shkak t ksaj, pagesa e kstit t dyt prej 1,85 miliard euro sht kushtzuar nga
baraspesha e deficitit buxhetor, q, ndr tjerash, nnkupton edhe prshtatje t sistemit pensional t
realiteteve t reja108.
Sipas propozimit t ligjit t ri i cili n parlament hyn me procedur urgjente (q nnkupton
t mos kt amendamente parlamentare), kufiri i moshs pr pensionim pr meshkujt nga t
tanishmet 63 vjet kalon n 65 vjet109, ndrsa grat, n vend t 58 vite dhe 8 muaj, tani duhet t
punojn derisa t mbushin 60 vjet110. Rritja e kufirit t moshs do t zbatohej deri n vitin 2014,
derisa n afat m t gjat sht parapar se edhe femrat, pas vitit 2030 do t duhet t punojn deri
n 65 vjet. Sidoqoft, sipas sistemit t ri, tanim nuk do t ket as pensione speciale pr pensionistt
e privilegjuar ushtart, polict, gjyqtart, edhe deputett dhe diplomatt deri m tani n pension
kan shkuar me 55 vjet, ndrsa n t ardhmen kufiri pr ata do t jet 60 vjet (prsri, deri diku
mbeten t privilegjuar). Arsye pr kt privilegj ishin edhe t ashtuquajturat kushte speciale t
puns s tyre dhe kishte t bj me rreth 300.000 persona t cilt kan pranuar pag nga buxheti
shtetror. Kjo kategori ka pasur edhe shkall m t ult t kontributeve, q, gjithashtu do t
ndryshohet: t gjith nga t ardhurat bruto pr pensione do t ndajn nga 31,3 prqind111. Indeksimi
i pensioneve sipas sistemit t ri do t kryhet n at mnyr q do t merret parasysh shkalla vjetore
e inflacionit dhe vetm 50 pr qind nga rritja reale e pagave t puntorve aktiv.

3.2.4 Greqia
Grekt jan ballafaquar me probleme t cilat seriozisht jan krcnuar q tu prishin jo
vetm imazhin por edhe pamjen e arritur n dekadat e fundit si antare e Bashkimit Europian e cila
mund t shrbej si shembull i t rinjve, apo i atyre t cilt kan dshir t jen antar t Bashkimit
Europian. Ndrmjet ndryshimeve, t cilat tanim paraqiten, sht edhe ndryshimi i sistemit
pensional. Ironia n fatin e Greqis qndron n faktin se reforma paraprake n parlament sht

108

Miricescu E. Difficulties in Romanias Public Pension System, Iasbu, Bukuresht, Rumani, 2014, faqe 29.

www.buget-finante.ro.
109

Dragot, I. The Public Pension System of Romania between Crisis and Reforms. The Case of Special Pensions

System, MIRICESCU, 2010, No. 9(550), faqe 113 http://store.ectap.ro/articole/514.pdf.

110

Po aty.

111

The pension system in Romania http://cef-see.org/pension_reform/Romania.pdf, faqe 3.

51

miratuar m hert, n mars t vitit 2008, e q ishte mundsi gjithprfshirse. Ather, njqind
fonde pensionale ishin t riorganizuara dhe reduktuara n vetm 13, q nnkuptonte reduktim t
shpenzimeve pr administrimin e tyre, e jan ndrprer shum skema pr pensionim t
prkohshm, vitet pr t dal n pension n 2013 jan vrtetuar n 65 vjet pr meshkuj dhe 60 vjet
pr femrat112.
3.3 Varfria dhe prjashtimi social
Krahasuar me nn-rajonet e tjera, Europa Jug-Lindore (duke prfshir Kroacin, Bullgarin
dhe Rumanin) ka nivele t moderuara t cnueshmris ekonomike t cilat q t reduktoheshin
do t krkonin nj rritje t konsiderueshme ekonomike. Duket q ka nj marrdhnie komplekse
midis varfris, prjashtimit social dhe deprivimeve t shumta, me nj numr agjentsh t
prjashtimit q prfshijn aftsit e kufizuara, moshn (si fmijt, t rinjt ashtu dhe t
moshuarit), gjinin, ata q jetojn me HIV/AIDS; etnicitetin apo statusin e Refugjatit dhe Personat
e Zhvendosur Brenda Vendit (RPZH), prjashtimi hapsinor (veanrisht ata q jetojn n zonat e
largta rurale) papunsin, nivelin e ult arsimor; dhe pjesmarrjen n ekonomin informale113.
Shqipria ka prjetuar nj ulje n nivelet administrative t varfris, me varfrin n zonat
urbane n rnie m pak t theksuar krahasuar me varfrin n zonat rurale. Megjithat, ruraliteti,
varfria, gjinia dhe mosha duken t jen agjentt kryesor t prjashtimit social. Pr sa i prket
grupeve t cnueshme, studimet tregojn nj konsistenc me disa nga faktort kryesor t rrezikut
prfshir: papunsin; nivelin e ult arsimor; familjet me shum antar; familjet e vetmuara si
dhe prsonat me aftsi t kufizuara ose prkatsia n nj minoritet. Sfidat kryesore prfshijn
nevojn pr prmirsime n matjen e varfris dhe, n mnyr t veant, nj lidhje m e ngusht
midis sistemeve kombtare t monitorimit t varfris dhe praktikave m t mira Europiane.
Ndrsa, duket q nivelet e varfris t matura sipas shkalls s varfris absolute kan pasur
tendenc n rnie prgjat rajonit, kjo nuk ka ndodhur n mnyr t njjt. Sidoqoft, ka ndodhur
n nj ritm m t ult se sa far mund t sugjeroj rritja ekonomike. Prve ksaj, pabarazit
rajonale dhe pabarazit e bazuara n madhsin e familjes, prkatsis etnike, dhe aftsit e
112

Pensions at a Glance 2013, OECD and G20 Indicators: Greece, fq 2. http://www.oecd.org/greece/OECD-

PensionsAtAGlance-2013-Highlights-Greece.pdf
113

Mbrojtja sociale dhe prjashtimi social n Ballkanin Perndimor- nj raport prmbledhs nga Komisioni Europian,

Janar 2009, faqe 13.

52

kufizuara nuk jan zhdukur dhe madje mund t jen theksuar m tepr n rajon. Treguesit jo
monetar fillojn t prshkruajn nj tabllo m komplekse, ku zonat rurale dhe periferit e reja
urbane dalin veanrisht keq114.

3.4 Barazia Gjinore dhe Bashkimi Europian

Prtej t qenit nj e drejt themelore dhe nj vler e prbashkt, barazia gjinore mbetet nj
kusht i domosdoshm pr rritjen ekonomike, punsimin e veanrisht pr garantimin e kohezionit
social n nj shoqri moderne. Barazia e pjesmarrjes s grave dhe burrave n proceset
vendimmarrse socio-ekonomike simbolizon gjithashtu edhe nivelin e pjekuris politike s nj
shoqrie. Sigurimi i mundsive t barabarta dhe arritja e nj ekuilibri gjinor n kushte barazie
mbetet nj prej prioriteteve m t spikatura n politikat e Bashkimit Europian. Arritja e barazis
gjinore n t gjith aspektet jetsore t qytetarve t vendeve t BE-s sht nj nga perspektivat
themelore t politikave sociale, ekonomike, kulturore dhe politike. Ajo sht ideuar e tashm
drejtohet dhe monitorohet nga mekanizmat institucional prkats, t ngritur qllimisht pr kt
shtje. Teksa shoqrit e zhvilluara europiane modelojn dhe formsojn marrdhniet publike e
familjare n varsi t ndryshimeve galopante me kahje globale, barazia gjinore gjithashtu merr
vlera t reja dhe shtron krkesa e nevoja n prputhje me kto ndryshime115. Nse do ta
prcaktonim gjinin si nj mekanizm social q funksionon me efikasitet n t gjitha aspektet
jetsore t nj individi, ather barazia gjinore do t ishte prher n vrap pr tu prshtatur me
aspekte dhe elemente t reja t jets s prditshme.
Ideimi i barazis gjinore ka nj histori po aq t vjetr sa dhe vet ajo e Bashkimit Europian.
Fillesat e saj datojn q me Traktatin e Roms (1957), i cili prezantoi nenin 119 EEC mbi parimin
e pagess s njjt pr grat dhe burrat116. Pranimi i ktij parimi nga vendet antare t BE-s s
asaj kohe pati mjaft diskutime. Fillimisht ai u prqafua nga Gjermania dhe vendet e Beneluksit, t
cilat favorizuan nj ndrhyrje minimale t Komunitetit n prcaktimin e pagesave, ndrkoh q

114

Mbrojtja sociale dhe prjashtimi social n Ballkanin Perndimor- nj raport prmbledhs nga Komisioni Europian,

Janar 2009, faqe 14.

115

Plantenga J. dhe Remery, C. Reconciliation of work and private life. A comparative review of thirty European

countries, KE, Luksemburg, 2005, faqe 95.

116

KE, Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities. Unit G1. Equality between

women and men in the European Union. Gusht, 2005.

53

Franca insistonte pr prfshirjen e Komunitetit pr arsye konkurrimi. Por m pas, t gjitha vendet
antare, duke e par t pamundur arritjen e ktij detyrimi, ran dakord me an t nj rezolute pr
prezantimin e masave zbatuese n nivel kombtar pr pages t barabart n disa faza117.2 M tej
ecuria e dimensionit gjinor n legjislacionin e Bashkimit Europian ndoqi nj rrug t gjat dhe
gradualisht t suksesshme, duke prezantuar direktiva, rregullore, rekomandime e vendime me
qllim arritjen e krijimit t nj bashksie europiane pa dallime gjinore. Shkurtimisht kto direktiva
prmbledhin: M 1975-n u kalua direktiva e par europiane mbi shtjen e pagess s njjt. M
pas, n 1976 kjo direktiv u pasua nga nj tjetr mbi trajtimin e barabart n krijimin e aksesit n
punsim, trajnim, promovim dhe kushteve t puns. Ky ligj arriti t fuqizohej vetm n 2002 dhe
u shtua me prfshirjen e ndalimit formal t ngacmimit seksual n vendin e puns. Direktiva t tjera
q plotsuan t parat ishin: trajtimi i barabart n skemat e sigurimeve shoqrore (1978); trajtimi i
barabart n skemat e sigurimeve shoqrore bazuar n statusin profesional (1986); trajtimi i
barabart pr t vetpunsuarat/rit dhe bashkshortt q i asistojn (1986); direktiva mbi lejen e
lindjes, shndetin dhe kushtet e siguris n pun pr grat shtatzna dhe nnat me fmij n gji
(1992); organizimi i kohs s puns (1993); leja prindrore dhe ajo pr arsye familjare (1996);
direktiva mbi rndsin e provs pr t lehtsuar vrtetimin e diskriminimit n raste t ndryshme
para gjykats (1997); puna me koh t pjesshme (1997), etj118.
Sugjerimet e rekomandimet mbi plotsimin e ligjeve e direktivave pr barazin gjinore
filluan t merrnin nj pushtet e trajt m t plot me themelimin e Komitetit t Kshillimit pr
Mundsit e Barabarta pr Grat dhe Burrat m 9 Dhjetor 1981, me vendim t Komisionit
82/43/EEC detyra e t cilit ishte dhe vazhdon t jet t ndihmoj Komisionin n formulimin dhe
zbatimin e masave t Komunitetit q kan pr qllim promovimin e mundsive t barabarta pr
grat dhe burrat. Gati nj dekad m von, m 1990-n dimensioni gjinor i trajtsuar tashm n
nj promovues t integrimit gjinor e masave specifike filloi t shndrrohej n sisteme e struktura
m formale q fokusonin vmendjen e tyre karshi marrdhnieve t grave dhe burrave n t gjitha
aspektet jetsore t nevojave t tyre. Me themelimin e ktij Komiteti Kshillues u shfaqn dhe

117

Handelshjskolens, F. Equal Treatment Between Men and Women, Franc, 1991, faqe 39.

118

Kjo prmbledhje e shkurtr e ligjeve sht marr nga European Comission, Directorate General for Employment,

Social Affairs and Equal Opportunities, Unit B4. EQUAL Guide on Gender Mainstreaming. 2004. Mbi ligjin e BE-s
lidhur me aspektin e barazis gjinore mund t lexoni dhe: Picari, B. Barazia gjinore, kusht pr integrimin europian.
Qendra e Aleancs Gjinore pr Zhvillim. Tiran, 2008.

54

prpjekjet e para t veprimtarive specifike, veanrisht n fushn e arsimit dhe trajnimeve,

diskriminimin n media dhe prmirsimin e aksesit t gruas n pozicione vendimmarrse. Kjo
prqasje dykahshe fitoi nj miratim mbarbotror n Konferencn e Katrt Botrore t Kombeve
t Bashkuara m 1995 n Pekin119.4 Me nnshkrimin e Traktatit t Amsterdamit m 1997-n u
shnua nj kthes e fuqishme lidhur me promovimin e t drejtave t barabarta ndrmjet grave dhe
burrave, si nj detyr themelore e BE-s. Pr her t par u prezantua krkesa pr eliminimin e
pabarazive ndrmjet dy gjinive n t gjitha sferat e veprimtarive dhe gjithashtu u prfshi nj nen i
ri, i cili lejon Bashkimin Europian t marr masa parandaluese q prekin t gjitha format e
diskriminimit me baz gjinie, seksi, race, etnie e t tjera. Tre vite m von nnshkrimi i Karts s
t Drejtave Themelore t BE-s riafirmon ndshkimin e t gjitha formave t diskriminimit si dhe
detyrimin pr sigurimin e barazis ndrmjet dy gjinive n t gjitha sferat.5
Puna e br pr gati nj dekad nga Bashkimi Europian pr arritjen e integrimit gjinor q nga
viti 2001 deri m sot ka pasur ndikim pozitiv, paka se t ngadalt, veanrisht n sfern e
punsimit sasior t grave dhe t trajnimit t tyre profesional. Gradualisht po shnohen ecuri t
mtejshme n pjesmarrjen e grave n krkime shkencore t fushave ku ato jan m pak t
prfaqsuara, si dhe po rritet me ritme t ngadalta niveli i prfaqsimit t tyre n vendimmarrje
politike120. Politikbrja Europiane ka investuar n krijimin e nj kuadri t favorshm n kt
drejtim dhe s bashku me aktort e tjer shoqror sht n pritje t progresit pr prmirsimin e
situats. Pavarsisht ecuris pozitive t viteve t fundit, grat vazhdojn t jen t n pozicion t
pafavorshm prsa i prket disa treguesve si punsimi, paga, prfaqsimi politik etj. n shum prej
vendeve t Bashkimit Europian.
Sipas statistikave121 t tremujorit t tret t vitit 2012 p.sh, n 27 vendet antare t BE-s
asokohe (pa prfshir Kroacin) niveli i punsimit pr grat nga 15-64 vje ishte 58,8% krahasuar
me 73,2% pr burrat. Danimarka dhe Suedia (t dyja me 73,3%)122 si dhe Hollanda (70,1%)

119

Pr informacion m t detajuar shih faqen e internetit t Komitetit Kshillimor pr Mundsi t Barabarta pr Burrat

dhe Grat: http://europa.eu/scadplus/leg/en/cha/c10919.htm

120

Saraceno C. Gendered policies: family obligations and social policies in Europe Routledge, New York, 2000,

faqe 14.
121

Karamessini, M. The Southern European social model: Changes and continuities in recent decades, Gjenev,

Zvicr, 2013, publikimi i par m 2007, faqe 33.

122

Fulya, F. An introduction to the swedish welfare state. Tepe, Stamboll, 2013, faqe 21.

55

shnuan nivelin m t lart t punsimit pr grat. Ndrkoh Malta (37.5%), Italia (46,9%) dhe
Greqia (48,3%) shnuan normat m t ulta. Interesante sht lidhja ndrmjet tradits kulturore dhe
shifrave t punsimit. Pes vendet e BE-s q shnojn pjesmarrjen m t madhe t grave n
tregun e puns, me shifra q luhatin midis 47 dhe 50%, q t gjitha kufizohen me detin Balltik,
konkretisht Estonia, Lituania, Letonia, Finlanda dhe Suedia123. Nga ana tjetr, n disa nga vendet
q kufizohen me detin Mesdhe grat jan m pak t punsuara, si p.sh. n Spanj (41%), Itali dhe
Greqi (39%), dhe Malt (32%). Dimensionet dhe karakteristikat e ktij hendeku luhaten sipas
shteteve. Pr shembull n Itali apo Spanj, ndonse pjesmarrja e grave n tregun e puns sht
ndr m t ultat, dallimi gjinor pr angazhimin n postet menaxheriale nuk shfaqet shum
domethns (duke luhatur nga 5 deri n 7 pik prqindjeje)124. N vende t tjera si jan Islanda,
Finlanda, Norvegjia dhe Suedia, ku prqindja e grave t punsuara sht ndr m t lartat, nuk
reflektohet e njjta tendenc n ndarjen e posteve menaxheriale125.
Promovimi i barazis gjinore jasht BE-s theksohet n fushn e gjasht parsore t veprimit
t Platforms Udhzuese t BE-s pr Barazin ndrmjet Grave e Burrave126. Pika 6.1 trajton
zbatimin e legjislacionit t BE-s n vendet e sapo antarsuara, ato kandidate dhe kandidate t
mundshme. Gjithashtu, pika 6.2 shtjellon promovimin e barazis gjinore n Politikat Europiane t
Fqinjsis127, politikat e jashtme dhe ato t zhvillimit.
N kndvshtrimin e shoqris shqiptare barazia gjinore mbetet nj sfid e madhe, q krkon
vmendjen e aktorve shoqror dhe politik. Duke iu referuar statistikave mbi dallimet gjinore
n shoqrin shqiptare vrehen hendeqe t shumta si n punsim, pjesmarrjen n vendimmarrje

123

Timonen, V. Earning Welfare Citizenship: Welfare State Reform in Finland and Sweden, Sage Publications,

Suedi, 2009, faqe 29.

124

Fraile L. Tightrope. Spanish Unions and Labor Market Segmentation, Berghahn Books, SHBA, 1999, faqe 47.

125

Gonzlez M. Introduction: Interpreting the Transformation of Gender Inequalities in Southern Europe, Frank

Cass, Londr, 2000, faqe 26.

126

Pr m tepr informacion, shih Komunikatn e Komisionit Europian pr Kshillin, Parlamentin, Komitetin

Europian Ekonomik dhe Shoqror dhe Komitetin e Rajoneve. Platforma Udhzuese e BE-s pr Barazin ndrmjet
Grave e Burrave 2006-2010. Prkthyer nga Qendra e Aleancs Gjinore pr Zhvillim. Tiran, 2008.
Ky botim mund t gjendet edhe n faqet e internetit www.gad-al.org (n versionin shqip) dhe
http://64.233.183.104/search?q=cache:n59hSvG7CEJ:ec.europa.eu/ (n versionin anglisht)
127

N anglisht: European Neighbourhood Policies (ENP).

56

politike, pjesmarrje n pronsi etj. Niveli i punsimit t burrave arrin deri n 85 %, ndrsa n
rastin e grave maksimumi arrin n 65% duke krijuar n kt mnyr nj diferenc t dukshme128.
Pavarsisht natyrs s puns t BE-s, ku theksi kryesor i vihet puns individuale t vet shtetit
kandidat, nisur nga sasia e dokumenteve t nnshkruara dhe kritereve t shumta n shum fusha,
t vna si kusht pr antarsimin n BE, prfshi ktu dhe at t barazis gjinore, mund t arrihet
lehtsisht n prfundimin se sfidat kryesore pr Shqiprin si vend kandidat qndrojn n zbatimin
e ktyre krkesave, t prvetsuara n kuadrin ligjor vendas. Pr realizimin e ktyre kritereve,
prve prkushtimit t vet shtetit kandidat, BE ofron pr vendin n fjal mbshtetje financiare me
an t fondeve t prcaktuara pr kt qllim.

3.5 Kroacia
N 2013 Kroacia u b shteti antar i 28-t i Bashkimit Europian, duke prfunduar kshtu
procesin e antarsimit, i cili zgjati m shum se nj dekad. Megjithat, viti i antarsimit u
shnua nga recesioni i vazhdueshm, q vazhdoi prej nj periudhe prej pes vjet rresht pa rritjen e
PBB, q rezulton n nj ulje kumulative t PBB-s prej rreth 12 pr qind q nga viti 2009.
Papunsia ka vazhduar t rritet gjat 2013, pa ndonj shenj t prmirsimit ekonomik. Edhe pse
Qeveria planifikoi masa pr t kufizuar shpenzimet e buxhetit, kryesisht prmes shkurtimeve t
pagave n sektorin publik; deficiti u rrit n mnyr t konsiderueshme n pjesn e dyt e vitit,
ndrsa buxheti sht bazuar n shum parashikime optimiste makro-ekonomike. Ende mungojn
reformat e fokusuara n mbledhjen efikase t taksave dhe reformat e punsimit dhe legjislacionit
social.

3.5.1 Sigurimi shndetsor

Sigurimi shndetsor sht i detyrueshm pr t gjith banort e Republiks s Kroacis,
duke prfshir edhe t huajt me qndrim t prhershm, si dhe qytetart e shteteve t tjera antare
t BE-s me qndrim t prkohshm n Kroaci. Kujdesi shndetsor financohet nga kontributet e
puntorve (13 pr qind), buxheti shtetror dhe buxheti i njsive administrative lokale. Pr kategori
t caktuara t qytetarve dhe banorve t prhershm, prfshir t papunt, pensionistt, nxnsit

128

Barazia gjinore n procesin e integrimit europian: Shifra dhe fakte, Tiran, 2008 Botim i Qendrs Aleanca

Gjinore pr Zhvillim, faqe 37. www.gadc-al.org

57

dhe studentt, kontributi i kujdesit shndetsor financohet nga buxheti i shtetit. Pr shkak t
shkalls s ult t punsimit dhe plakjes s popullsis, sistemi shndetsor shkon n nj deficit t
vazhdueshm, i cili mbulohet nga buxheti i qeveris qendrore. Pr shkak t kufizimeve t
burimeve, pacientt jan t prirur t bjn bashk-pagesat pr nj gam n rritje t shrbimeve129.

3.5.2 Sigurimi i pensioneve

Sigurimi i pensioneve mbulon t gjith t punsuarit dhe nj pjes t papunve, sigurimi
i t cilve (rregullore t veanta) paguhet nga buxheti pr periudhn deri n nj vit. Sistemi i
pensioneve sht i przier: sigurimi i detyrueshm n formn e pay-as-you-go t sistemit publik
(shtylla e par, 15 pr qind), kursimet e detyrueshme individuale me grma kapitale n fondet
private (shtylla e dyt, 5 pr qind), dhe vullnetar n shtylln e tret. Edhe t vetpunsuarit, duke
prfshir edhe mjeshtrit, artist t pavarur dhe personat q punojn n bujqsi jan t mbuluar nga
sigurimi i pensioneve130. Ka nj problem rreth puntorve n kompanit e falimentuara,
pundhnsit e t cilve nuk kan paguar kontributet e tyre, t cilat do t ndikojn n mnyr t
veant te pensionet te shtylla e dyt, t cilat varen vetm n pagesat aktuale131. Nj situat e
ngjashme ekziston edhe me ata puntor deklaruar mbi pagn minimale, pjes e pags t t cilve
paguhet n dor (cash). N dhjetor 2013, pensioni mesatar ishte 2.486 HRK132 (326 euro), e cila
sht 45 pr qind e pags mesatare, por shumica e pensionistve marrin pensione m t ulta se
mesatarja133. Mosha e daljes n pension sht 65 vje pr meshkujt dhe 60 vje dhe 9 muaj pr
grat, gradualisht n rritje nga tre muaj n vit pr t arritur moshn 65 vje n 2030, me t paktn
15 vjet t mbulimit. Mosha e daljes n pension pr burrat dhe grat do t rritet gradualisht nga tre
muaj n vit deri n 2031, deri n arritjen e moshs 67 vje n vitin 2038.

129

Mastilica, M. Health reforms in Croatia from the user perspective. Rechel (eds.) Basingstoke: Palgrave

Macmillan, 2012, faqe 31.

130

Marusic, Lj. Dhe Skember. A. Social and Economic Aspects of the Introduction of Mandatory Pension Insurance

based on Individual Capitalized Savings. Revija za socijalnu politiku 15(3), Kroaci, 2012, faqe 343.
131

Balokovic, S. Overview of the pension reform in the Republic of Croatia and future perspectives, SSCSSR,

Ankara, Turqi, Mars 2013, faqe 14.

132

T dhna nga Instituti Kroat i Sigurimit t Pensioneve.

133

http://www.mrms.hr.

58

N lidhje me pensionin e hershm mosha sht 60 (meshkujt) me t paktn 35 vjet t

mbulimit ose mosha 56 pr femrat, gradualisht n rritje n 60 vje nga 2030 me t paktn 31 vite
t mbulimit (gradualisht n rritje pr 35 vite nga 2030). Mosha e daljes n pension t hershm pr
dy burrat dhe grate do t rritet gradualisht nga tre muaj n vit nga viti 2031 deri n arritjen e moshs
62 vjeare n vitin 2038134. Ndrkoh, n Shqipri q nga viti 2002, mosha e daljes n pension n
Shqipri sht rritur me 0.5 vjet do vit, deri n vitin 2012, kur u arrit mosha 65 vje pr burrat
dhe 60 vje pr grat. Mosha mesatare efektive n rastin e Shqipris ka ndjekur nga afr moshn
zyrtare pa ndryshime t mdha. Mosha e daljes n pension pr burrat nuk do t ndryshoj deri n
vitin 2032, ndrkoh q pr grat do t filloj q nga viti 2015, duke u rritur nga dy muaj pr do
vit. Kjo sht parashikuar n reformn e propozuar nga qeveria shqiptare pr sistemin e
pensioneve, ndrkoh q pas 42 vitesh, duke rritur muajt gradualisht nga viti n vit, pritet q grat
dhe burrat do t dalin n pension vetm kur t arrijn moshn 67-vjeare.

3.5.3 Punsimi
Si rezultat i recesionit ekonomik, shkalla e papunsis sht rritur n katr vitet e fundit.
Arsyeja kryesore pr rritjen e saj ka qen rnia e krkess agregate, por kjo sht prkeqsuar nga
mosprputhja e krkess dhe t krkess n rajon. Grupet e popullsis t cilat jan m t prekura
nga papunsia prfshijn t rinjt deri n 25 vje, grat mbi 45 vje dhe burrat mbi 50 vje. Tregu
kroat i puns ka mosprputhje t mdha n tregun e puns pr t rinjt, dhe sipas krkimeve t
bra, deri n dy t pestat e t sapodiplomuarve dshtojn pr t gjetur nj pun n profesionin pr
t cilin jan trajnuar135. Papunsia e t rinjve pothuajse sht dyfishuar nga 22% n 2009-43% n
vitin 2014. Pr m tepr, papunsia afatgjat gjithashtu u dyfishua nga 5,1% n 2009 n 10.3% n
2013. Vetm nj e pesta e t papunve marrin ndihm papunsie, dhe kohzgjatja mesatare pr
marrjen e prfitimit sht tre muaj. Politikat e tregut t puns n Kroaci jan t pamjaftueshme pr
t trajtuar shpejt rritjen e papunsis. Shpenzimet n politikat aktive t tregut t puns jan
relativisht t ulta, n vetm 0,51% t PBB-s. Pavarsisht nga nj nivel i lart e afatgjat t
papunsis, jan br relativisht pak shpenzime pr rikualifikim, t msuarit gjat gjith jets dhe
134

European Commission, 2013: Assessment of the 2013 economic program for Croatia. SWD, Bruksel, Maj 29,

2013. http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/nd/swd2013_croatia_en.pdf
135

Matkovic, T. Educational Origins and Occupational Destinations? Dissecting the Education-Job Mismatch in

School to Work Transitions in Croatia, FREN, Beograd, Serbi, 2012, faqe 73.

59

arsimin e t rriturve. Vetm 2,4% e popullsis s rritur marrin trajnim, krahasuar me nj mesatare
prej 9% n Bashkimin Europian. Paga minimale n Kroaci nuk sht e lart; n ekuivalentin e
371,34 n muaj, t ngjashme me Polonin dhe Hungarin. Ktu mund t dallojm disnivelin e
vendit ton, ku paga minimale sht jo m pak se 19 026 (nntmbdhjet mij e njzet e gjasht)
lek136. Megjithat, kontributet e larta sociale sigurojn nj dekurajim pr pundhnsit pr t
punsuar puntort. N mnyr q t zvoglohen dekurajimet, n 2013 u ul norma e kontributit t
sigurimit shndetsor t detyrueshm pr pundhnsit pr pagat bruto prej 15% deri 13% dhe u
miratua nj Aktin Stimulues i Punsimit, i cili i liron pundhnsit nga pagesa e shndetit dhe
kontribute t tjera nse ata punsojn t papun afatgjat pa prvoj pune. Megjithat, normat e
larta t taksave pr t papunt, t cilt marrin asistenc sociale imponoj dekurajim shtes pr t
papunt pr t gjetur pun137.
Masat e nxitjes s punsimit dhe prfitimet e papunsis financohen nga kontributet e
pagave n 1,7% dhe buxheti i shtetit, dhe paguhen nga Shrbimi Kroat i Punsimit (HZZ). Nj
puntor ka t drejt t prfitimit t papunsis pas t paktn nnt muaj t puns n 24 muajt e
fundit, dhe n varsi t kohzgjatjes s puns ose viteve t shrbimit mund t marr at nga 90450 dit (n 90 ditt e para n 70 pr qind, dhe deri n 450 dit 35 pr qind t pags, por jo m
shum se 70/35 pr qind e pags mesatare). Nj puntor me m shum se 32 vite shrbimi dhe m
pak se 5 vite pr t daljes n pension ka t drejt t prfitoj deri n nj punsim t ri apo deri n
fitim t s drejts pr pension138.

3.5.4 Arsimi dhe formimi profesional

Sipas rezultateve t Regjistrimit n 2012, 16.4 pr qind e popullsis kroate e ka
prfunduar arsimin e lart, at t mesm 52,6 pr qind dhe 30,8 pr qind kan prfunduar vetm
arsimin fillor139. Prmirsimi i cilsis s prgjithshme t programeve t arsimit, harmonizimi i
sistemit t arsimit me nevojat e tregut t puns dhe rritja e pjess s popullsis q merr pjes n

136

Vendimi nr.1114, dat 30.7.2008, i Kshillit t Ministrave, i ndryshuar.

137

Matkovic, T. Long-term unemployment 2012, Croatia EEO, Bruksel, 2013, faqe 48.

138

Nesti, D. Differing Characteristics or Differing Rewards? What Is Behind the Gender Wage Gap in Croatia,

EIZ, Zagreb, 2013, faqe 74.

139

Seperic, D. 2013 Annual Review of Labour Relations and Social Dialogue in South East Europe: Croatia, FES,

Beograd, Serbi, Janar, 2014, faqe 10. Mund t gjendet online: www.fessoe.de.

60

procesin e edukimit gjat gjith jets mbeten sfidat kryesore n fushn e arsimit. Sistemi arsimor
kroat vepron n prputhje me standardet e BE-s (proceset e Kopenhagenit dhe Bolonjs jan n
aplikim). Megjithat, arsimi i detyrueshm sht ende ndr m t shkurtrit n BE, edhe pse
ndryshimet e legjislacionit n vitin 2012 e bn vitin e fundit t arsimit parashkollor t
detyrueshm, i cili sipas mendimit t MZOS140 e rriti periudhn e arsimit t detyrueshm n Kroaci
8-9 vite (shkolla fillore zgjat ende tet vite). Edhe pse gjithnj e m shum t rinjt diplomohen
nga universitetet, Kroacia sht ende mbrapa krahasuar me pjesn tjetr n BE kur sht fjala pr
pjesn e shum t arsimuarve n mesin e t punsuarve. Nga ana tjetr, n Tetor t vitit 2013 ka
pasur 23.710 persona me arsim t lart (6,6%) n mesin e t papunve141.
Nga statistikat q lidhen me barazin gjinore t botuar dy vitet e fundit, vihet re se nuk
ka as statistika t sakta t tregut t puns t veuara sipas gjinis, ose sektort (dallimet ndrmjet
sektorit privat dhe publik), etj. Ndarja e grave n tregun e puns vazhdon, veanrisht n drejtim
t vendeve t puns t paguara m pak. Ndr t punsuarit n 2012, ka qen 26% femra dhe 18,3%
e burra me nj diplom universitare, dhe 19,2% e femrave dhe 14,8% e burrave me arsim fillor ose
m pak142. Paga mesatare bruto e grave n 2012 ishte 90% e pags s burrave143.
3.5.5 Prfshirja sociale
Varfria dhe prjashtimi social jan probleme t mdha n Kroaci. Sipas vlersimeve t
Eurostat, bazuar mbi studimin e BE-s mbi t ardhurat dhe kushteve t jetess, nj e treta (32.7%)
e popullsis kroate rrezikohen nga varfria ose prjashtimi social, n krahasim me vetm nj t
katrtn e popullsis s Bashkimit Europian si nj i tr. Politikat e prfshirjes sociale pr t luftuar
varfrin dhe prjashtimin social n prgjithsi kan qen t dobta, por q nga antarsimi n BE
situata sht prmirsuar ndjeshm. Problemet e prjashtimit social dhe varfris jan shkaktuar
kryesisht nga tregu i dobt n kryerjen e puns, ku nj pjes e konsiderueshme e popullsis n
mosh aktive sht n papunsi afatgjat. Politika e tregut t puns dhe politikat q kan t bjn
me prjashtimin social jan institucionalizuar n mnyr t dobt, shpesh t prirur pr ndryshime,
por mungon objektivi strategjik dhe fokusi, e si pasoj jan vlersuar pothuajse asnjher n baz

140

Shpjegim: Ministria e Shkencs, Arsimit dhe Sportit.

141

Croatian Employment Servic- monthly bulletin, Nntor 2013.

142

Servisi kroat i punsimit http://www.hzz.hr.

143

Minimum Wage Act (Official Gazette No. 67/08), Publication of the amount for 2012/2013 (Official Gazette No.

60/12, 51/13).

61

t efikasitetit. Arsimi e edukimi prbn ende rrugn m t mir kundr prjashtimit social,
megjithat, segmente t rrezikuara t popullsis jan transferuar n qarkullimin profesional t
arsimit t mesm, i cili nuk lejon qasje n arsimin e lart144.

3.5.6 (Mos)diskriminimi
Edhe pse diskriminimi sht ndaluar nga disa akte legjislative t ndryshme, ligji i ri
kundr diskriminimit (ADA), i cila ka hyr n fuqi n 2009, ishte nj hap i rndsishm. Ky ligj
ndalon diskriminimin n 10 fushat e jets shoqrore dhe dallon 17 forma t ndryshme t
diskriminimit, si edhe ka mundsuar forma t reja t dmshprblimit nga gjykatat n rastet e
diskriminimit. Institucionet e Avokatit t Popullit kan nj rol t madh n luftn kundr
diskriminimit, po kshtu Zyra e Avokatit Publik t Popullit ka rolin e nj organi qendror antidiskriminimit nn frymn e ADA-s. Megjithat, edhe pse diskriminimi sht i ndaluar nga ligji,
legjislacioni nuk sht zbatuar plotsisht, dhe disa grupe prjetojn ende diskriminim t prhapur.
N veanti, romt, ashtu si edhe n Shqipri, jan pre e diskriminimit n pothuajse t gjitha fushat
e jets dhe veanrisht n arsim dhe punsim. Gjithashtu, edhe pse Kroacia ka nj qeverisje t mir
e korniz ligjore t t drejtave t minoriteteve, qytetart kroat e ata t komunitetit serb vazhdojn
t prjetojn diskriminim. Sipas zyrs s Avokatit t Popullit, m i shpesht sht diskriminimi i
bazuar n prkatsin etnike (31% e rasteve)145. Ajo pasohet nga diskriminimi n baz t gjinis,
statusit social, origjins dhe paaftsis. Nj nga format e diskriminimit e prhapur masivisht sht
diskriminimi i shfaqur prmes ngacmimeve t drejtprdrejta n vendin e puns, q sht nj nga
format e diskriminimit t ndaluara nga Ligji Kundr diskriminimit.

144

Mink, R. General Government Pension Obligations in Europe, Frankfurt, Gjermani: European Central Bank,

2013, faqe 61.

145

Bakalovi, V. Racism and related discriminatory practices in employment in Croatia, Centre for Peace Studies,

Zagreb, Kroaci, 2014, faqe 16.

62

Konkluzione dhe propozime

Modeli social europian ishte histori suksesi i periudhs s paslufts, por rrnjt e tij mund
t ndiqen n fillim t shekullit t 16-t. Traditat e ndryshme t siguris sociale kan evoluar n
Europ nga shekulli i 16-t e tutje, duke formuar ide dhe strategji se si duhet t trajtohen problemet
e ndryshme sociale. Modeli social europian sht nj grup parimesh dhe vlerash, i prbashkt pr
t gjitha rajonet europiane, duke prfshir solidaritetin, drejtsin sociale, kohezionin social,
qasjen e barabart n punsim, barazin gjinore, qasjen e barabart n mbrojtjen shndetsore dhe
sociale, t drejtn universale pr arsimimin, aksesin universal t shrbimeve shndetsore dhe
sociale, mundsit e barabarta pr t gjith n shoqri, veanrisht t moshuarit, t rinjt, t paaftt,
si edhe grupet e pakicave t prjashtuara shoqrisht.
Nj traktat mbi politikat sociale u nnshkrua n vitin 1991 pr t nxitur bashkpunimin e
shteteve antare n fushn e politikave sociale. Ai u inkorporua n Traktatin e Amsterdamit, si
kapitulli i tij social. Kto dokumenta ishin baza e masave europiane t marra gjat viteve 1990;
ato jan gjithashtu baza e strategjis Evropiane t punsimit dhe e masave pr t nxitur integrimin
social europian.
Modeli social europian sht nj zhvillim i hollsishm i Strategjis s Lisbons, adoptuar
n vitin 2000, q ka pr qllim ta kthej Bashkimin Europian n ekonomin m dinamike n rrafsh
botror e mbshtetur n dije, me nj punsim t plot dhe nj zhvillim ekonomik t qndrueshm,
q t ofroj vende pune t kualifikuara dhe nj kohezion social n rritje.
Koncepti i modelit social europian sht kuptuar si nj trsi institucionesh (shtet i
fuqishm i mirqenies sociale, partnert sociale etj); si nj trsi vlerash t caktuara n baz t t
cilave kto institucione jan ndrtuar; si nj rrug e caktuar pr t zgjidhur probleme t
prbashkta; gjithashtu dhe n aspektin e rezultateve t ktyre institucioneve dhe vlerave.
Megjithse Bashkimi Europian prmban nj diversitet i modeleve sociale q bashkjetojn me
njra-tjetrn, qllimi nuk ka qen zhdukja apo zvendsimi i tyre me nj model t vetm. Synimi
ka qen t tregohej se si vendet antare t mund t arrinin midis tyre nj emrtues t prbashkt.
Komuniteti do t konsolidohet duke krijuar nj Europ politike: nj Europ politke dhe nj identitet
europian ky njri stimulon rritjen e tjetrit.
Ekzistojn katr lloje modelesh: modeli nordik- cilsohet m gjithprfshirsi, me nj
nivel t lart n rishprndarjen e t ardhurave, prfshirjes sociale dhe universalitetit, dialog i fort
social, taksim progresiv. Modeli nordik ka nivelet m t larta t shpenzimeve t mbrojtjes sociale.
63

Ndrhyrja e qeveris n ekonomin e tregut sht e ult; n vend t ksaj, ajo ofron politika "aktive
" pr t papunt, ku sindikatat e puntorve jan t fort. Modeli liberal (anglosakson)- thekson
prgjegjsine e individve pr veten e tyre, nj mbrojtje sociale minimale sht siguruar pr
njerzit e varfr, tregu i puns i parregulluar, shteti inkurajon aktort tregtar. Shkalla e punsimit
sht m e lart se mesatarja n BE, dhe sistemi kombtar i mirqenies duket financiarisht i
qndrueshm. Sindikatat jan t dobta, shprndarja e pags sht e lart dhe n rritje, me nj prani
t madhe t vendeve t puns q paguhen pak,q nnkupton nj probabilitet jo t paprfillshm t
rnies s varfris. Modeli europian kontinetal- modeli gjerman i sigurimeve shoqrore,
karakterizohet me mbulim t mir t mirqenies, q sht financuar n nj mas t madhe nga
taksat. Normat e punsimit n mnyr relativisht t ult dhe sfida demografike e plakjes s
popullsis, prcaktimi i nj tkurrje n popullsin aktive, sjellin rrezikun e brjes s sistemit t
paqndrueshm financiarisht. Gjermania n veanti dhe Europa Jugore, e gjen veten n nj
"mirqenie pa kurth pune" n t ciln t rinjt dhe grat n veanti jan penalizuar nga mungesa e
vendeve t puns.
Modeli mesdhetar- nivel i ult i transfertave shoqrore, niveli i punsimit t grave sht i ult, por
sindikatat e puntorve ende luajn nj rol t rndsishm.
Kto katr lloje ose modele jan ndrthurur ngadal s bashku, por ende ekzistojn dallime
shoqrore n Europ. Nj grup i pest do t ishte ai i vendeve t Europs Lindore q jan bashkuar
koht e fundit n BE, por ky grup sht konsideruar si nj grup kalimtar, q shum shpejt me
shum t ngjar do t miratojn nj nga modelet e mparshme. Duke patur modele t ndryshme
sociale, rrjedhimisht performanca e tyre do t jet e ndryshme.
Reformat n vend kan prekur t gjith sektort dhe shrbimet kryesore si arsimin,
shndetsin dhe kujdesin social, sigurimet dhe sisteme t tjera mbrojtjeje, strukturat qeveritare
nuk jan ende t afta tu prgjigjen n mnyr t prshtatshme nevojave t grupeve t
marxhinalizuara dhe n nevoj, pr shkak t burimeve t kufizuara njerzore dhe financiare si dhe
t kapaciteve t pamjaftueshme institucionale. Si pasoj, Shqipria po prballet me sfida t
rndsishme n mbrojtjen sociale, luftn kundr varfris, pabarazin, dhe me nevojn pr t
modernizuar sistemin e shndetsis dhe mbrojtjes sociale bazuar n standardet europiane.
Sistemi publik i mbrojtjes sociale ofron mbulim t kufizuar t shrbimeve sociale, duke
adresuar kategorit e personave n nevoj: t moshuarit, personat me aftsi t kufizuara dhe
jetimt. Sistemi i mbrojtjes sociale n Shqipri sht i projektuar t siguroj mbrojtje ndaj risqeve
64

sociale t njohura, t bazuara kryesisht n kontributet e bra nga pundhnsit dhe punmarrsit.
Nga prvoja e vendeve t BE-s, ky lloj sistemi funksionon mir n konteksin e punsimit formal
t lart, q ka qen karakteristik e sistemit t mparshm t Shqipris. Pr sa i prket situats s
krkess nga tregjet e puns n Shqipri, tendencat demografike t reduktimit t numrit t lindjeve,
rritja e jetgjatsis, migracioni, ndryshimet n tiparet e familjes dhe vlerat tradicionale, po ngren
pikpyetje mbi se sa i prshtatshm sht sistemi aktual i mbrojtjes sociale pr t arritur t paktn
standardet minimale n sigurimet shoqrore, n rastet e moshs s vjetr, vdekjes, smundjeve,
shtatzanis, aftsive t kufizuara, dmtimeve n pun dhe smundjeve pr shkak profesioni,
papunsis dhe prkujdesjes shndetsore. Edhe pse n sistemin aktual t mbrojtjes sociale n
Shqipri, shum nga kto kategori jan t mbuluara, ka ende shum prmirsime q duhen br n
cilsin e shrbimeve t ofruara. Situata sociale dhe demografike, e influencuar nga ndryshimet
ekonomike, shkakton nj nevoj n rritje pr t futur skema t reja t mbrojtjes sociale pr familjet
dhe fmijt.
Kontributet sociale jan burimi kryesor financiar pr skemat e mbrojtjes sociale si
sigurimet shoqrore, sigurimet shndetsore dhe prfitimet e sigurimit pr papunsin. Shteti luan
rolin e kontribuesit pr grupe t veanta, s bashku me popullsin ekonomikisht aktive.
Skemat e sigurimeve sociale e shndetsore publike (t detyrueshme, vullnetare e suplementare)
jan t financuara nga kontributet (PAYG) me buxhete t ndara nga kontributet e popullats
ekonomikisht aktive (pundhns, punonjs dhe t vetpunsuar). Prve pensioneve, sistemi i
sigurimeve shoqrore siguron prfitime n rast smundjeje apo paaftsie t prkohshme pr t
punuar, si dhe prfitime shtatzanie. T dyja kto deg t sigurimeve shoqrore, gjenerojn
rregullisht suficite, t cilat transferohen n degt e pensioneve pr t mbuluar deficitet e krijuara.
N

Shqipri

nuk

ka

ndonj

prfitim

specifik

pr

familjet

ose

ndonj

program

mbshtetjeje/asistence pr fmijt. Ka disa kompensime suplementare pr shumn e pensioneve

dhe t prkrahjes sociale pr fmijt/antart e familjeve q varen nga prfituesi, si dhe
kompensime t lidhura me rritjen e mimit t buks dhe energjis elektrike, t gjitha t financuara
nga buxheti i shtetit.
Sistemi i sigurimeve shoqrore n Shqipri pas vitit 1993 trashgoi nga e kaluara e tij
mbulimin me sigurim gjithprfshirs ndaj rrezikut t vjetrsis, aftsive t kufizuara, vdekjes,
smundjeve me afat t shkurtr, shndet i dobt dhe papunsi. Sistemi bazohet n kontribute t
paguara nga pundhnsi dhe punonjsi. Prpara vitit 1972, sektori rural n Shqipri ishte i
65

prjashtuar nga skema e sigurimeve shoqrore. Si rezultat, sistemi i ri n Shqipri trashgoi nj

diferencim t konsiderueshm mes t dy sistemeve dhe nj moshe pensioni relativisht t ult n
vitin 1993. Prfitime t pamjaftueshme pr nj standard jetese normale dhe zvoglimi i burimeve
financiare t skems pr shkak t faktorve si jan struktura e moshs s popullsis, ushtrojn
presion financiar dhe social n rritje mbi qeverin dhe institucionet e tjera q jan prgjegjs pr
politikat sociale. Prirja e politikave qeveritare pr t rritur pensionet e ulta ka favorizuar kontributet
pr zonat rurale dhe ka gjeneruar pabarazi mes kategorive t ndryshme. N Shqipri, vetm 8.5
prqind e popullsis mbi 65 vje merr pension, ndrsa popullata q prfiton nga Sistemi i
Sigurimeve Shoqrore sht 17 prqind.
Skema aktuale e pensioneve t Shqipris vuan nga nj defiit i thell, duke ofruar
prfitime t ulta dhe mbuluar nj numr t ult t popullsis n mosh pune. Projeksionet afatgjata
tregojn se nse kjo skem nuk reformohet prfitimet do t jen gjithnj e m t ulta krahasuar
me pagn mesatare dhe nj numr i konsiderueshm qytetarsh do t mbeten pa pension pleqrie.
Sistemet e pensioneve synojn si parandalimin e varfris n pleqri ashtu edhe rnien e
menjhershme t t ardhurave dhe konsumit kur njerzit kalojn nga punsimi n pension. Kto
dy objektiva prjashtojn njri-tjetrin, sepse sa m shum nj sistem pensionesh fokusohet mbi
reduktimin e varfris dhe rishprndarjen, aq m pak t ardhura do t disponohen pr tu garantuar
individve me paga t mesme e t larta nj pension m afr t ardhurave t tyre gjat viteve t
puns. Vendet ndryshojn prsa i prket rndsis q u japin secilit prej ktyre elementve pasi
disa vende fokusohen vet mbi reduktimin e varfris ndrsa disa t tjera mbi zvendsimin e t
ardhurave gjat viteve t puns.
Fushat e ndrhyrjes n mbshtetjen e familjes mund t prfshijn programe mbi
mbshtetjen e prindrve dhe zhvillimin e hershm t fmijs. Zhvillimi i hershm i fmijs me
mbshtetjen e integruar t familjes mund t prbj nj qasje t re pr Shqiprin n sigurimin e
nj shrbimi social pr fmijt dhe zhvillimin e fmijve t mitur, si dhe rolin q luajn prindrit
n mbshtetjen ndaj ktij zhvillimi. Shtrirja e sistemit t mbrojtjes sociale n prfitimet e familjeve
dhe fmijve si pjes e asistencs sociale ose sistemit t sigurimeve shoqrore sht nj
rekomandim q sugjerohet edhe nga Komisioni Europian.
Barazia gjinore sht nj element shum i rndsishm i modelit social europian. Ajo shihet
n aspekte t ndryshme por nj prej tyre sht mosdiskriminimi n pag. Diskriminimi i gruas
prmes pags ka ndikim t gjithanshm n statusin e saj socio-ekonomik, n jetn e saj profesionale
66

dhe m gjer. Ky diferencim prbn gjithashtu nj penges serioze n kontekstin e pavarsis

ekonomike t grave. N vendet e Bashkimit Europian niveli i punsimit t burrave sht m i lart
se ai i grave. Gjithashtu, sht mse efikase pr shtetet q t vazhdojn prpjekjet e tyre pr
sigurimin e trajtimit t barabart pr burrat dhe grat n tregun e puns dhe t arrijn objektivin e
Lisbons pr rritjen e punsimit t femrave, ku pjesmarrja aktive e grave n tregun e puns dhe
zvoglimi i hendekut ndrmjet sekseve n fusha t ndryshme jan jetsore pr arritjen e ksaj
objektive.
Grat vazhdojn t ken nivele t ulta punsimi dhe nivele t larta papunsie. Pagat pr
grat jan 35% m t ulta se sa ato pr meshkuj, duke patur parasysh moshn, arsimimin dhe
karakteristika t tjera personale. Ndrsa, niveli i papunsis n komunitetin e romve sht rreth
70% dhe pjesa e atyre q jan t punsuar prgjithsisht marrin paga shum t ulta dhe shpesh jan
t punsuar n pun me rrezikshmri t lart n sektorin informal, gj e cila ka pasoja negative, si
edhe ndikon n mirqenien sociale t ktyre grupeve.
Nj aspekt i rndsishm i asistencs s BE-s n prmirsimin e shrbimeve sociale do t
ishte prafrimi i ligjislacionit t vendit me standardet dhe objektivat e BE-s. Objektivi kryesor do
ishte shfrytzimi i plot i potencialit t shoqris me baza dijesh dhe t teknologjive t reja t
informacionit dhe komunikimit, dhe sigurimit q asnj nuk prjashtohet, duke i dhn rndsi t
veant nevojave t personave me aftsi t kufizuara.
Pavarsisht diversitetit n politikat dhe praktikat n nivelin shoqror q tashm ekzistojn
n t gjith Bashkimin Europian, un besoj se sht e nevojshme t ndrtohet mbi kto dhe m tej
t prpunohen t gjitha kto parime q un trajtova, n mnyr q t arrihet nj Bashkim Europian
q zhvillon politika koherente, t cilat lejojn arritjen e plot t tyre. N kt kuptim, modeli social
europian duhet t prbhet nga nj grup i elementeve baz q t siguroj nj qasje t plot,
pjesmarrse gjithprfshirse pr zhvillimin e politikave sociale.

67

Bibliografia
1. Aftsi m t larta dhe pun m t mir pr t gjith femrat dhe meshkujt Strategjia
kombtare pr punsim dhe aftsi 2014-2020, MMSR, Tiran, 2014.
2. Alber, J. The European Social Model and the United States, European Union Politics,
SHBA, 2006.
3. Almenberg J., Nikel Ch. Ageing, Pension Reforms and Capital Market Development in
the New EU Member States and Other Transition Countries, Research Institute of
Industrial Economics, IFN Policy Paper No. 17, Stockholm, 2007.
4. Andersen, E. Welfare States without Work: The Impasse of Labour Shedding and
Familialism in Continental European Social Policy, Sage, Londr, 1996.
5. Andrews E. S., Rashid M. The Financing of Pension Systems in Central and Eastern
Europe, World Bank Technical Paper No. 339, 1996.
6. Bakalovi, V. Racism and related discriminatory practices in employment in Croatia,
Centre for Peace Studies, Zagreb, Kroaci, 2014.
7. Balokovic, S. Overview of the pension reform in the Republic of Croatia and future
perspectives, SSCSSR, Ankara, Turqi, Mars 2013.
8. Becker S., Youth Emancipation and Perceived Job Insecurity of Parents and Children,
ISL, Bonn, Gjermani, 2012.
9. Boeri, T. "Let Social Policy Models Compete and Europe Will Win.", Kennedy School of
Government, Harvard University, SHBA, 2002.
10. Canko, N.; Barhani, S. Mbi sqarimin e disa shtjeve q dalin lidhur me zbatimin e ligjs
s sigurimeve shoqrore, Buletin I sigurimeve shoqrore, Tiran, 1969.
11. Colin, H., Watson, M. dhe Wincot, D.: Globalisation, European Integration and the
Persistence of European Social Models, POLSIS, University of Birmingham, 1999.
12. De Henau J., D. Meulders, S. The relative generosity of the EU countries childcare
systems, Transfer. European Review of Labour and Research, Vol. 10, No 1, Bruksel,
2010.
13. Dragot, I. The Public Pension System of Romania between Crisis and Reforms. The Case
of Special Pensions System, MIRICESCU, 2010, No. 9(550).
68

14. Evans, M. Change and Choice in Social Protection: The Experience of Central and Eastern
Europe, phare Consensus, The University of York, SHBA, Pantheron 1999.
15. Ferrarini, T. Families, States and Labour Markets _/ Institutions, Causes and
Consequences of Family Policy in Post War Welfare States, Cheltenham: Edward Elgar
Publishing, 2006.
16. Fjalori Enciklopedik Shqiptar.
17. Fjalor i Sigurimeve Shoqrore, Shkup, 2006.
18. Fraile L. Tightrope. Spanish Unions and Labor Market Segmentation, Berghahn Books,
SHBA, 1999.
19. Fultz E., Ruck M. Pension reform in Central and Eastern Europe: An Update on the
Restructuring of National Pension Schemes in Selected Countries, International Labour
Office, Central and Eastern European Team, Budapest, Hungari, 2006.
20. Fulya, F. An introduction to the swedish welfare state. Tepe, Stamboll, 2013.
21. Golinowska, S, Hengstenberg, P dhe ukowski, M. Diversity and Commonality in
European Social Policies: The Forging of a European Social Model, Friedrich-EbertStiftung and Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2009.
22. Gonzlez M. Introduction: Interpreting the Transformation of Gender Inequalities in
Southern Europe, Frank Cass, Londr, 2000.
23. Gould, A., The Erosion of the Welfare State: Swedish Social Policy and the EU, Journal
Of European Social Policy, Vol. 9 No. 2, 1999.
24. Gubbels, J., Snelbecker, D dhe Zezulin. L. The Kosovo Pension Reform: Achievements
and Lessons, WB, Prill, 2007.
25. Handelshjskolens, F. Equal Treatment Between Men and Women, Franc, 1991.
26. Heintze, C. dhe Lehndorff, S. Der Staat als Investor und als Dienstleister im
gesellschaftlichen Interesse, Arbeitsgruppe Alternative Wirtschaftspolitik (ed.): Kln,
2009.
27. Hermann, C. dhe Mahnkopf, B. The Past and Future of the European Social Model,
HWR Berlin, Berlin, Gjermani, 2010.
28. Hirsch, J. Der Kampf um ffentliche Gter oder weshalb der Ausbau einer sozialen
Infrastruktur ntig ist, Klautke Roland und Brigitte Oehrlein (eds.): Pekaritt
Neoliberalismus Deregulierung. Hamburg, 2007.
69

29. Holzmann, R. dhe Edward, P. Pension Reform: Issues and Prospects for a Non-Financial
Defined Contribution (NDC) Scheme, Washington, D.C, World Bank, 2006.
30. Hysa, E, Disertation, Sigurimet shoqrore n Shqipri: impakti i ndryshimeve
demografike n zgjedhjet individuale, Tiran, 2013.
31. Karamessini, M. The Southern European social model: Changes and continuities in recent
decades, Gjenev, Zvicr, 2013, publikimi i par m 2007.
32. Kraja, M. Msuesi pr kombin shqiptar, Toena, Tiran, 1993.
33. Lundberg, U. & mark, K., Social Rights and Social Security: The Swedish Welfare
State, 19002000, Scandinavian Journal of History, Vll. 26, 2001.
34. Marusic, Lj. Dhe Skember. A. Social and Economic Aspects of the Introduction of
Mandatory Pension Insurance based on Individual Capitalized Savings. Revija za
socijalnu politiku 15(3), Kroaci, 2012.
35. Mastilica, M. Health reforms in Croatia from the user perspective. Rechel (eds.)
Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2012.
36. Mathieu, C. dhe Sterdyniak, E. European social model(s) and social Europe, OFCE,
Paris, Prill 2008.
37. Matkovic, T. EEO Review: Long-term unemployment 2012, Croatia EEO, Bruksel,
2013.
38. Matkovic, T. Educational Origins and Occupational Destinations? Dissecting the
Education-Job Mismatch in School to Work Transitions in Croatia, FREN, Beograd,
Serbi, 2012.
39. Mink, R. General Government Pension Obligations in Europe, Frankfurt, Gjermani:
European Central Bank, 2013.
40. Miricescu E. Difficulties in Romanias Public Pension System, Iasbu, Bukuresht,
Rumani, 2014.
41. Montanari, I. Modernization, globalization and the welfare state: A comparative analysis
of old and new convergence of social insurance since 1930, British Journal of Sociology,
Londr, 2001.
42. Nelson, K. The last resort: Determinants of generosity of meanstested minimum income
protection in welfare democracies, Eriksson eds, Amsterdam, Holand, 2006.

70

43. Nesti, D. Differing Characteristics or Differing Rewards? What Is Behind the Gender
Wage Gap in Croatia, EIZ, Zagreb, 2013.
44. Palnikaj, D. Kushtetutat, Grand Print, Tiran, 2006.
45. Picari, B. Barazia gjinore, kusht pr integrimin europian. Qendra e Aleancs Gjinore pr
Zhvillim. Tiran, 2008.
46. Plantenga J. dhe Remery, C. Reconciliation of work and private life. A comparative
review of thirty European countries, KE, Luksemburg, 2005.
47. Poteraj, J.Pension system in Albania, Lomza, Poloni, 2012.
48. Rasmussen P. Education, Equality and the European Social Model, R. Dale and S.
Robertson (eds.) Globalisation and Europeanisation in Education (forthcoming), Angli,
2008.
49. Sapir, A. "Globalization and the Reform of European Social Models." Journal of Common
Market Studies, Angli, 2006.
50. Saraceno C. Gendered policies: family obligations and social policies in Europe
Routledge, New York, 2000.
51. Scharpf, F. The European social model: coping with the challenges of diversity2 JCMS
40 (4): 645-70, 2002
52. Scharpf, F. The Viability of Advanced Welfare States in the International Economy:
Vulnerabilities and Options, Journal of European Public Policy, Taylor & Francis Ltd,
Angli, 2000.
53. Seperic, D. 2013 Annual Review of Labour Relations and Social Dialogue in South East
Europe: Croatia, FES, Beograd, Serbi, Janar, 2014.
54. Snelbecker D. Pension Reform in Eastern Europe and Eurasia: Experiences and Lessons
Learned, Washington, D.C., Qershor 2005.
55. Stephens, J.D. The Scandinavian Welfare States: Achievements, Crisis, and Prospects,
Sage Publications, Skandinavi, 2001.
56. Shkolla e Magjistraturs, shtjet e barazis gjinore n standardet ligjore dhe
jurisprudencn kombtare e ndrkombtare. Udhzues, PEGI, Tiran 2012.
57. Timonen, V., Earning Welfare Citizenship: Welfare State Reform in Finland and
Sweden, Sage Publications, Suedi, 2009.
71

58. Turner, A. Just Capital: The Liberal Economy, Macmillan, Basingstoke, 2002.
59. Vaughan-Whitehead, D. EU enlargement versus social Europe? The uncertain future of
the European social mode, Edward Elgar Publishing Limited, Cheltenham, 2003.
60. Wickham, J. The End of the European Social Model: Before It Began?, National Forum
on Europe, Janar, 2002.

Legjislacion i brendshm
1. Kushtetuta e Republiks s Shqipris.
2. Ligji nr. 7703, dat 11.05.1993 Pr sigurimet shoqrore n Republikn e Shqipris.
3. Ligji nr. 7943, dat 01.06.1995 Pr pensionet suplementare dhe institutet private t
pensioneve.
4. Ligji nr. 8087, dat 13.03.1996 Pr sigurimin shoqror suplementar t ushtarakve t
forcave t armatosura t Republiks s Shqipris.
5.

Ligji nr. 8097, dat 21.03.1996 Pr pensionet shtetrore suplementare t personave q

kryejn funksione kushtetuese dhe t punonjsve t shtetit.

6. Ligji Pensionet Civile, Nr. 129, dat 28.10.1927.

7. Ligji nr. 4171, dat 13.09.1966 Pr sigurimet shoqrore shtetrore n RPSSH.
8. Ligji Nr. 9741, dat 21.5.2007 Pr Arsimin e Lart n Republikn e Shqipris i
ndryshuar me ligjet Nr. 9832, dat 12.11.2007 dhe Nr.10 307, dat 22.7.2010
9. Ligj Nr. 104/2014 Pr disa ndryshime dhe shtesa n Ligjin nr. 7703, dat 11.5.1993, "Pr
sigurimet shoqrore n Republikn e Shqipris", t ndryshuar.
10. Vendimi nr.1114, dat 30.7.2008, i Kshillit t Ministrave, i ndryshuar.

Faqe interneti
1. www.ipe-berlin.org.
2. http://www.ofce.sciences-po.fr/pdf/dtravail/WP2008-10.pdf
3. www.issh.gov.al
4. www.arpapress.com/Volumes/Vol11Issue1/IJRRAS_11_1_09.pdf
5. http://www.hzz.hr
6. http://www.unicef.org/infobycountry/albania_statistics.html
72

7. http://www.mrms.hr.
8. http://www.mash.gov.al/
9. http://www.instat.gov.al/al/themes/tregu-ipun.
10. http://ec.europa.eu/employment_social/spsi
11. http://www.docstoc.com/docs/23725996/Pension-Funds-and-Capital-Markets-inMacedonia
12. www.mtsp.gov.mk
13. http://www.assembly-kosova.org.
14. http://siteresources.worldbank.org/SOCIALPROTECTION/Resources/SP-Discussionpapers/Pensions-DP/0707.pdf
15. http://www.unmikonline.org
16. http://cef-see.org/pension_reform/Romania.pdf
17. http://store.ectap.ro/articole/514.pdf.
18. www.buget-finante.ro.
19. http://www.oecd.org/greece/OECD-PensionsAtAGlance-2013-Highlights-Greece.pdf
20. http://europa.eu/scadplus/leg/en/cha/c10919.htm
21. www.gad-al.org
22. http://64.233.183.104/search?q=cache:n59hSvG7CEJ:ec.europa.eu/
23. http://ec.europa.eu/europe2020/pdf/nd/swd2013_croatia_en.pdf
24. www.fessoe.de.
25. www.Kdi-kosova.org
26. http://eurlex.europa.eu/en/treaties/dat/12002E/pdf/12002E_EN.pdf.
27. http://www.mcrit.com/scenarios/visionsofeurope/documents/one%20Europe%20or%20S
everal/C%20Hay%20D%20Wincott%20D%20Watson%20.pdf
28. http://eucenter.wisc.edu/omc/papers/scharpf_jcms.pdf
29. http://www.notreeurope.eu/media/Semi09.03.06.pdf.
30. http://europa.eu/scadplus/treaties/singleact_en.htm#TOP.
31. http://europa.eu/scadplus/leg/en/cha/c10107.htm.
32. http://www.europarl.europa.eu/summits/lis1_en.htm.
73

Raporte e akte t ndryshme

1. Akti i Vetm (Unik) Europian, 1987 (Single European Act)
2. Barazia gjinore n procesin e integrimit europian: Shifra dhe fakte, Tiran, 2008 Botim
i Qendrs Aleanca Gjinore.
3. Comission of European Communities, European soccial policy-A way forward for the
union: A white paper, COM (94) 333, Bruksel, Belgjik, 27.07.1994.
4. Croatian Employment Servic- monthly bulletin, Nntor 2013.
5. Direktiva 76/207/EEC
6. Dokumenti i politikave t pensioneve, MMSR, Tiran, Shqipri, Prill, 2014
7. Europe Strategy 2020
8. European Commission, 2013: Assessment of the 2013 economic program for Croatia.
SWD, Bruksel, Maj 29, 2013.
9.

INSTAT (2011). Shqipri, Anketa pr Prdorimin e Kohs 2010-11.

10. Karta Sociale Europiane 1989.

11. KE, Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities. Unit
G1. Equality between women and men in the European Union. Gusht, 2005.
12. Ligji Kundr diskriminimit, Kroaci, 2009.
13. Mbrojtja sociale dhe prjashtimi social n Ballkanin Perndimor. Raport prmbledhs,
Komisioni Europian-Drejtoria ePrgjithshme Pr Punsimin, Punt Sociale dhe Shanseve
t Barabarta, Janar 2009.
14. Minimum Wage Act (Official Gazette No. 67/08), Publication of the amount for
2012/2013 (Official Gazette No. 60/12, 51/13).
15. Ministry of Health and Social Affairs, Old Age Pensions in Sweden, No.4, Fact Sheet
[FS], Stockholm 2000, The Printing Works of the Government Offices.
16. Monitoring report of the work in Kosova Assembly Kosov, 2011, (KDI).
17. Official Journal of the European Communities, 24.12.2002.
18. Pensions at a Glance 2013, OECD and G20 Indicators: Greece.
19. Raportim pr Komitetin e Stabilizim Asocimit pr periudhn Qershor 2011-Mars 2012 n
fushn e arsimit dhe shkencs, (Shkurt 2012). Arsimi dhe shkenca.
20. Social inclusion and social Protection in Albania, KE, 2008.

74

21. Social Europe Guide: Social Dialogue, Vllimi 2, Zyra e Publikimeve t Bashkimit
Europian, Luksemburg, 2012.
22. Strategjia Gjinore e BE-s, Konventa pr Eliminimin e t Gjithave Formave t Diskriminit
kundr Grave 2010 dhe Strategjia Kombtare pr Barazin Gjinore, Dhunn me Baz
Gjinore dhe Dhunn n Familje
23. Strategjia Kombtare pr Arsimin e Lart 2008-2013, Shqipwri 2008.
24. Strategjia Kombtare pr Zhvillim dhe Integrim 2007-2013.
25. The European Social Model(s): Which directions and responsibilities for the EU?
Presentation and summary of the contributions, Joint Workshop Notre Europe & eur-IFRI,
9 Mars 2006.

75