3.

TEORIT KLASIKE T RRITJES DHE ZHVILLIMIT EKONOMIK

do komb angazhohet pr zhvillim ekonomik. Progresi ekonomik sht nj komponent
thelbsor, por nuk sht i vetmi komponent. Si sht theksuar n Kapitullin 1, zhvillimi nuk
sht thjesht nj fenomen ekonomik. N nj kuptim t prgjithshm, ai duhet t prfshij m
shum se ann materiale dhe financiare t jets s njerzve, q t zgjeroj lirit e njeriut. Prandaj
zhvillimi ekonomik duhet t perceptohet si nj proces shumdimensional q prfshin
riorganizimin dhe riorientimin e gjith sistemeve ekonomike dhe sociale. Prve prmirsimeve
n t ardhura dhe prodhim, ai zakonisht prfshin ndryshime radikale n strukturat institucionale,
shoqrore, dhe administrative, si dhe n qndrimet popullore dhe madje edhe zakonet dhe
besimet. S fundi, edhe pse zhvillimi prcaktohet zakonisht n nj kontekst kombtar, realizimi
m i prhapur i tij mund t krkoj modifikimin e sistemit ndrkombtar ekonomik dhe social.
N kt kapitull, kemi shqyrtuar evolucionin historik dhe intelektual n t menduarit shkencor,
n t cilin si dhe pse zhvillimi ekonomik merr apo nuk merr pjes.Ne e bjm kt duke
shqyrtuar katr teori t mdha dhe shpesh konkuruese t zhvillimit. Ju do t shihni se, secila
ofron njohuri t vlefshme dhe nj perspektiv t dobishme pr natyrn e procesit t zhvillimit.
Disa modele t reja t zhvillimit dhe prapambetjes sjellin teori me heterogjene n teorit klasike,
dhe ne i konsiderojm ato n Kapitullin 4.
Qasjet n analizn e rritjes ekonomike jan paraqitur gjat ktij rishikimi t teorive alternative t
zhvillimit dhe jan t prforcuar m pas n tre kapituj shtes.

3.1 TEORIT KLASIKE T ZHVILLIMIT EKONOMIK: KATR QASJE

Literatura klasike e pas - Lufts s Dyt Botrore pr zhvillimin ekonomik ka qen e dominuar
nga katr qasje t mdha dhe ndonjher konkurruese t mendimit: (1) fazat-lineare-t-modelitt-rritjes, (2) teorit dhe modelet e ndryshimeve strukturore, (3) revolucioni-varsisndrkombtare, dhe (4) kundrrevolucioni neoklasik i tregut t lir. N vitet e fundit, nj qasje
eklektike ka dal q trheq t gjitha kto teori klasike.
Teoricient e viteve 1950 dhe 1960 e shihnin procesin e zhvillimit si nj seri t fazave t
njpasnjshme t rritjes ekonomike prmes t ciliave t gjitha shtetet duhet t kalojn. Kjo ishte
kryesisht nj teori ekonomike e zhvillimit n t ciln sasia dhe przierja e sakt e kursimeve,
investimeve, dhe ndihmave t huaja ishte gjithka q ishte e nevojshme pr t mundsuar
zhvillimin e vendeve pr t vazhduar s bashku nj rrug t rritjes ekonomike q ka qen
historikisht e ndjekur nga vendet m t zhvilluara. Zhvillimi kshtu u b sinonim me rritje t
shpejt, agregate ekonomike.

Kjo qasje faz-lineare u zvendsua n mas t madhe n vitin 1970 nga dy shkolla t tjera t
mendimit. I pari, i cili u prqndrua n teorit dhe modelet e ndryshimeve strukturore, prdori
teorin moderne ekonomike dhe analizat statistikore n nj prpjekje pr t portretizuar procesin
e brendshm t ndryshimeve strukturore q nj vend "tipik" n zhvillim duhet t'i nnshtrohet
nse dshiron q t ket sukses n gjenerimin dhe mbajtjen e shpejt t rritjes ekonomike. E dyta,
revolucioni varsis-ndrkombtare, ishte m radikal dhe m shum politik. Kuptonte
prapambetjen n aspektin e fuqise n marrdhniet ndrkombtare dhe vendore, ngurtsin
ekonomike institucionale dhe strukturore, si dhe dhe prhapjen e ekonomive dhe shoqrive t
dyfishta si brenda ashtu edhe midis kombeve t bots. Teorit e varsis kishin prirje pr t
theksuar kufizimet e jashtme dhe t brendshme institucionale dhe politike pr zhvillimin
ekonomik. Theksi u vu n nevojn pr politika t reja pr t zhdukur varfrin, pr t siguruar
mundsi m t mdha t punsimit, dhe pr t reduktuar pabarazit n t ardhura. Kto dhe
objektiva t tjer ishin duke u arritur brenda kontekstit t nj ekonomie n rritje, por rritja
ekonomike n vetvete nuk i ishte dhn statusi sipas modelit t fazave-lineare dhe modelit t
ndryshimeve strukturore.
Gjat shumics s viteve 1980 dhe 1990, nj qasje e katrt mbizotronte. Ky kundrrevolucion
n mendimin ekonomik neoklasik (i quajtur nganjher neoliberal) theksoi rolin e dobishm t
tregjeve t lira, ekonomive t hapura, dhe privatizimin e ndrmarrjeve publike joefikase.
Dshtimi pr t zhvilluar, sipas ksaj teorie, nuk sht pr shkak t forcave shfrytezuese t
jashtme dhe t brendshme si shpjegohet nga teoricien t varsis. Prkundrazi, ajo sht
kryesisht rezultat i ndrhyrjes s madhe t qeveris dhe rregullimit t ekonomis. Qasja e sotme
eklektike bazohet n t gjitha kto perspektiva, dhe ne do t nxjerrim n pah ant e forta dhe
dobsit e secils.
3.2 ZHVILLIMI SI RRITJE DHE TEORIT E FAZAVE-LINEARE
Kur interesi n vendet e varfra t bots me t vrtet filloi t materializohet pas Lufts s Dyt
Botrore, ekonomistt n vendet e industrializuara u kapn n befasi. Ata nuk kishin aparat n
dispozicion me t cilin do t analizonin procesin e rritjes ekonomike n shoqrit kryesisht
agrare t cilave u mungonin strukturat moderne ekonomike. Por ata kishin prvojn e fundit t
Planit Marshall, sipas t cilit, nj shum masive e ndihms financiare dhe teknike e dhn nga
SHBA-te u mundsoi vendeve t Evrops t shkatrruara nga lufta pr t rindrtuar dhe
modernizuar ekonomit e tyre pr disa vite. Pr m tepr, nuk ishte e vrtet se t gjitha kombet
moderne industriale ishin dikur shoqri t pazhvilluara agrare? Sigurisht se prvoja e tyre
historike n transformimin e ekonomive t tyre nga shoqri t varfra t jetess bujqsore n
gjigand modern industrial shrbeu si msim i rndsishm pr vendet e "prapambetura" t
Azis, Afriks dhe Ameriks Latine. Logjika dhe thjeshtsia e ktyre dy shkollave t mendimit dobia e sasis masive t kapitalit dhe prvojs historike t vendeve t zhvilluara - ishte shum e
parezistueshme pr t'u hedhur posht nga studiues, politikan dhe administrator n vendet e
pasura, pr t cilit njerzit dhe mnyra e jets n botn n zhvillim shpesh ishin jo m shum se
statistika t OKB-s ose kapituj t shprndar n librat e antropologjis. Pr shkak q kjo teori v

theksin n rolin qendror t akumulimit t kapitalit t prshpejtuar, kjo qasje shpesh sht quajtur
"fundamentalizm i kapitalit."
FAZAT E RRITJES S ROSTOV-it
Mbrojtsi m me ndikim dhe i njohur i modelit t zhvillimit 'fazat-e-rritjes' ishte historiani
ekonomis amerikan Walt W. Rostow. Sipas Rostow, kalimi nga prapambetja n zhvillim mund
t prshkruhet n termat e nj seri hapash apo fazave npr t cilat t gjitha vendet duhet t
kalojn. Si shkroi Rostow n kapitullin hyrs s Fazat e Rritjes Ekonomike:
Ky libr paraqet mnyrn e nj historiani ekonomik pr t prgjithsuar pastrimin e historis
moderne. . . . sht e mundur pr t identifikuar t gjitha shoqrit, n dimensionet e tyre
ekonomike, si pjes e nj nga kto pes kategori: shoqrin tradicionale, arritja e parakushteve
pr t mbajtur nj rritje t qndrueshme, rruga drejt maturimit,ngritja dhe periudha e konsumit
masiv...Kto faza nuk jan thjesht prshkruese. Ato nuk jan thjesht nj mnyr pr t
prgjithsuar observime t caktuara faktike n lidhje me sekuencn e zhvillimit t shoqrive
moderne. Ato kan nj logjik t brendshme dhe vazhdimsi. . . . Ato prbjn, n fund, si nj
teori n lidhje me rritjen ekonomike dhe nj teori m t prgjithshme, nse ende shum t
pjesshme, pr historin moderne si nj e tr.
Vendet e prparuara, sht argumentuar, kan kaluar t gjith fazn e "ngritjes n rritjen e
vetqndrueshme ", dhe vendet e pazhvilluara q nuk ishin ende n fazn e shoqris tradicionale
apo tek faza e "parakushteve" duhej vetm t ndjeknin nj grup t caktuar t rregullave t
zhvillimit pr t arritur rritjen ekonomike t vetqndrueshme.
Nj nga strategjit kryesore t zhvillimit e nevojshme pr do ngritje ka qen mobilizimi i
kursimit vendas dhe t huaj n mnyr q t gjenerohen investime t mjaftueshme pr t
prshpejtuar rritjen ekonomike. Mekanizmi ekonomik sipas t cilit m shum investime ojn n
m shum rritje mund t prshkruhet n terma t modelit t rritjes Harrod-Domar, sot shpesh i
referuar si modeli AK, sepse sht i bazuar n nj funksion linear t prodhimit me prodhim t
dhn nga stoku i kapitalit K shumzuar me konstanten, shpesh t quajtur A. N nj form apo
nj tjetr, kjo shpesh sht aplikuar n shtjet e politikave me t cilat prballen vendet n
zhvillim, t tilla si n modelin e dy hendeqeve shqyrtuar n kapitullin 14.
MODELI I RRITJES HARROD-DOMAR
do ekonomi duhet t ruaj nj pjes t caktuar t t ardhurave t saj kombtare, n qoft se
vetm pr t zvendsuar mallrat kapitale t vjetra apo t dmtuara (ndrtesa, pajisje, dhe
materiale). Megjithat, n mnyr q t ket rritje, investimet e reja q prfaqsojn shtesa neto
ndaj kapitalit jan t nevojshme. N qoft se ne supozojm se ka nj marrdhnie t
drejtprdrejt ekonomike n mes t madhsis s stokut total t kapitalit, K, dhe PBB-s totale,
Y-pr shembull, n qoft se $ 3 t kapitalit sht gjithmon e nevojshme pr t prodhuar nj PBB

vjetore prej $ 1, rrjedh se do shtes neto ndaj kapitalit n formn e investimeve t reja do t
sjell rritje korresponduese n rrjedhn e prodhimit kombtar, PBB-s.
Supozoni se kjo marrdhnie, e njohur n ekonomi si raport kapital-prodhim, sht afrsisht 3
me 1. N qoft se ne prcaktojm raportin kapital-prodhim si k dhe t supozojm m tej se
raporti i kursimeve kombtare neto, s, sht nj pjes e caktuar e prodhimit kombtar (p.sh., 6%)
dhe se investimi total i ri prcaktohet nga niveli i kursimeve totale, ne mund t ndrtojm
modelin e mposhtm t thjesht t rritjes ekonomike:
1. Kursimi neto (S) sht nj pjes, s, i t ardhurave kombtare (Y) i till q ne kemi
ekuacionin e thjesht:
S=sY........................................................................(3.1)
2. Investimi neto (I) prkufizohet si ndryshim n stokun e kapitalit, K, dhe mund t
prfaqsohet nga K n at mnyr q
I = K .................................................................. (3.2)
Por pr shkak se stoku total i kapitalit, K, mbart nj marrdhnie t drejtprdrejt n t
ardhurat e prgjithshme kombtare ose prodhim, Y, si shprehet nga raporti kapitalprodhim, c, rrjedh se
K
Y
ose perfundimisht

=c

ose

K
Y

=c

K = c Y...

(3.3)
3. S fundi, sepse kursimet neto kombtare, S, duhet t jen t barabarta me investimet neto,
I, ne mund t shkruajm kt barazim si
S = I

(3.4)

Por nga ekuacioni 3.1 ne e dim se S = sY, dhe nga ekuacionet 3.2 dhe 3.3 ne e dim se
I=

K=c Y

Prandaj rezulton q mund t shkruajm "identitetin" kursimet e barabarta me investimet

t treguar nga ekuacionin 3.4 si
S = sY = c Y = K = I
(3.5)

ose thjesht sikur

sY = c Y
(3.6)
Pjestimi i t dy anve t ekuacionit 3.6 fillimisht me Y dhe pastaj me C, ne fitojm
shprehjen:
Y
Y

s
c

(3.7)
Vini re se ana majt e ekuacionit 3.7, Y / Y, prfaqson normn e ndryshimit apo
normn e rritjes s PBB-s.
Ekuacioni 3.7, i cili sht nj version i thjeshtuar i ekuacionit t famshm n teorin HarrodDomar t rritjes ekonomike, thot thjesht se norma e rritjes s PBB-s ( Y / Y) prcaktohet
bashkrisht nga raporti i neto kursimeve kombtare, s, dhe raporti i kapitalit kombtaroutput, c.
M konkretisht, ai thot se n munges t qeveris, norma e rritjes s t ardhurave kombtare do
t jet direkt ose pozitivisht n lidhje me raportin e kursimeve (dmth, aq m shum q nj
ekonomi sht n gjendje pr t kursyer dhe pr t investuar nga nj PBB e caktuar, aq m e
madhe do t jet rritja e PBB-s) dhe anasjelltas ose negativisht lidhur me raportin kapital
prodhim t ekonomis (dmth, sa m i lart sht c, aq m e ult do t jet norma e rritjes s
PBB). Ekuacioni 3.7 gjithashtu sht shpesh i shprehur n termat e kursimeve bruto, s G, n t
cilin rast norma e rritjes sht dhn nga
Y
Y

sG
c

(3.7)
ku

sht shkalla e amortizimit t kapitalit.

Logjika ekonomike e ekuacioneve 3.7 dhe 3.7' sht shum e thjesht. Q t rriten,
ekonomit duhet t kursejn dhe t investojn nj pjes t caktuar t PBB-s s tyre. Sa m
shum q ata mund t kursejn dhe t investojn, aq m shpejt ata mund t rritin ekonomin e
tyre. Por norma aktuale n t ciln ata mund t rriten pr do nivel t kursimeve dhe investimeve
- sa prodhim shtes mund t ket nga nj njsi shtes t investimeve - mund t matet me t
anasjelltn e raportit kapital-output, c, sepse kjo, 1 / c, sht thjesht raporti prodhim-kapital ose
prodhim-investim. Vijon se duke shumzuar normn e investimeve t reja, S = I / Y, me

produktivitetin e saj, 1 / c, do t jap normn me t ciln t ardhurat ose PBB kombtare do t

rritet.
Prve investimeve, dy komponent t tjer t rritjes ekonomike jan rritja e fuqis
puntore dhe progresi teknologjik. Rolet dhe funksionimi i ktyre tre komponentve sht
shqyrtuar n detaje n Shtojcn 3.1. N kontekstin e modelit Harrod-Domar, rritja e fuqis
puntore nuk sht prshkruar n mnyr eksplicite. Kjo pr shkak se puna sht supozuar t jet
e bollshme n kontekstin e nj vendi n zhvillim dhe mund t punsohen puntort si t jet
nevojshme n nj proporcion t caktuar t investimeve kapitale (ky supozim nuk sht gjithmon
i vlefshm). N mnyr t prgjithshme, prparimi teknologjik mund t shprehet n kontekst t
Harrod-Domar si nj rnie n raportin e krkuar t kapitalit - t prodhimit, duke i dhn m
shum rritje pr nj nivel t caktuar t investimeve, sic paraqitet m posht nga ekuacioni 3.7 apo
3.7 '. Kjo sht e qart kur kuptojm se n periudh afatgjat ky raport nuk sht fiks, por mund
t ndryshoj me kalimin e kohs n prgjigje t funksionimit t tregjeve financiare dhe t
mjedisit t politikave. Por prsri, fokusi ishte n rolin e investimeve kapitale.
PENGESAT DHE KUFIZIMET
I kthehemi teoris fazat-e rritjes dhe duke prdorur ekuacionin 3.7 t modelit ton t thjesht t
rritjes Harrod-Domar, ne msojm se nj nga strategjit themelore t rritjes ekonomike sht
thjesht rritja e prqindjes s kursimeve t t ardhurave kombtare (dmth, nuk konsumohen). N
qoft se ne rrisim s n ekuacionin 3.7, ne mund t ngrisim Y / Y, normn e rritjes s PBBs. Pr shembull, n qoft se ne supozojm se raporti kombtar i kapitalit-prodhimit n ndonj
vend m pak t zhvilluara sht, t themi, 3 dhe raporti neto kursimit agregat sht 6% t PBBs, rrjedh nga ekuacioni 3.7 q ky vend mund t ket rritje me nj norm prej 2 % n vit pr
shkak
Y
Y

s
c

6
3

= 2%

(3.8)
Tani n qoft se norma e kursimeve kombtare neto disi mund t rritet nga 6% n, t themi, 15%
prmes nj kombinimi t rritjes s taksave, ndihms s huaj, dhe sakrificave t konsumit t
prgjithshm PBB mund t rritet nga 2% n 5%, sepse tani
Y
Y

s
c

15
3

= 5%

(3.9)

N fakt, Rostow dhe t tjert prcaktuan fazn e ngritjes pikrisht n kt mnyr. Vendet q
ishin n gjendje pr t kursyer 15% deri 20% t PBB-s mund t rriten ("zhvillohen") n nj
norm shum m t shpejt se ata q kursejn m pak. Pr m tepr, kjo rritje do t jet e
vetqndrueshme. Mekanizmat e rritjes dhe zhvillimit ekonomik, pr kt arsye, jan thjesht nj
shtje e rritjes s kursimeve kombtare dhe investimeve. Pengesa kryesore apo kufizimi n
zhvillimin, sipas ksaj teorie, sht niveli relativisht i ult i formimit t kapitalit t ri n shumicn
e vendeve t varfra. Por n qoft se nj vend dshiron t ket rritje n, t themi, nj norm prej
7% n vit dhe n qoft se ajo nuk do t mund t gjeneroj norm t kursimeve dhe investimeve
prej 21% t t ardhurave kombtare (duke supozuar se c, raporti prfundimtar agregat i kapitalprodhimit, sht 3), por mund t arrij t kursej vetm 15%, ai vend mund t tentoj t mbush kt
"boshllk t kursimeve" prej 6% prmes ndihms s huaj apo investimeve t huaja private.
Kshtu qasja e fazs s ''kufizimit t kapitalit'' ndaj rritjes dhe zhvillimit u b nj racionale dhe
(n termet e politiks s Lufts s Ftoht), nj mjet oportunist pr t justifikuar transferimet
masive t kapitalit dhe asistencs teknike nga t vendet e zhvilluara pr kombet m pak t
zhvilluara. Kjo kishte pr qllim t ishte Plani Marshall prsri, por kt her pr kombet e bots
n zhvillim.
KUSHTET E NEVOJSHME KUNDREJT KUSHTEVE T MJAFTUESHME: DISA
KRITIKA T MODELIT T FAZAVE
Pr fat t keq, mekanizmat e zhvillimit t mishruara n teorin e fazave t rritjes nuk
funksionuan gjithmon. Dhe arsyeja themelore pse nuk funksionuan nuk ishte pr shkak se m
shum kursim dhe investim nuk sht nj kusht i nevojshm pr normat e prshpejtuar t rritjes
ekonomike, por m tepr pr shkak se kjo nuk sht nj kusht i mjaftueshm. Plani Marshall
funksionoi pr Evropn, sepse vendet e Evrops q morn ndihm posedonin kushtet e
nevojshme strukturore, institucionale, dhe t qndrimit (p.sh., mallrat e integruar mir dhe tregjet
e parave, objektet e zhvilluara t transportit, nj fuqi puntore t trajnuar mir dhe t edukuar,
motivimi pr t pasur sukses, nj burokraci efikase qeveritare) pr t kthyer kapitalin e ri n
mnyr efektive n nivele t larta t prodhimit. Modelet e Rostow dhe HarrodDomar supozojn
n mnyr implicite ekzistencn e qndrimeve dhe rregullimeve t njjta n vendet e
pazhvilluara. Megjithat, n shum raste u mungojn, si jan faktor plotsues t till si
kompetenca menaxheriale, fuqia puntore e kualifikuar, dhe aftsia pr t planifikuar dhe
administruar nj shumllojshmri t gjer t projekteve t zhvillimit. Ka pasur edhe fokus t
pamjaftueshm n nj tjetr strategji pr ngritjen e rritjes q sht e dukshme nga ekuacioni 3.7:
ulja e raportit kapital output, C, e cila prfshin rritjen e efikasitetit me t ciln investimet
gjenerojn prodhim shtes, nj tem q do ta diskutojm m von.
3.3 MODELET E NDRYSHIMEVE STRUKTURORE
Teoria e ndryshimit strukturor fokusohet n mekanizmin me t cilin ekonomit e pazhvilluara
kan transformuar strukturat e tyre t brendshme ekonomike nga ekonomi t bazuara n jetesn

n bujqsin tradicionale n ekonomi m moderne, m t urbanizuar, dhe me prodhim industrial

m t larmishm dhe t ekonomis s shrbimit. Kjo v n pun mjetet e teoris s mimit
neoklasik dhe t alokimit t burimeve si dhe ekonometrin moderne pr t prshkruar se si ky
proces i transformimit ndodh. Dy shembuj t njohur prfaqsues t qasjes s ndryshimit
strukturor jan "teprica e puns e dy-sektorve" model teorik i W. Arthur Lewis dhe "modelet e
zhvillimit" analiz empirike e Hollis B. Chenery dhe bashkautorve t tij.

TEORIA E ZHVILLIMIT LEWIS

Modeli Bazik: Nj nga modelet e para dhe m t njohura teorike t zhvillimit q ishte e fokusuar
n transformimin strukturor t ekonomis kryesisht asaj t mbijetess ishte formuluar nga
laureati i cmimit nobel W. Arthur Lewis n mes t viteve t 1950ta dhe q m von u modifikua,
formalizua dhe zgjerua nga John Fei dhe Gustav Ranis. Modeli i dy sektorve i Lewis-it u b
teoria e prgjithshme e procesit t zhvillimit n vendet n zhvillim me tepric t puns gjat
pjess m t madhe t viteve 1960 dhe fillim t viteve 1970, dhe ndonjher ende aplikohet,
veanrisht pr t studiuar prvojn e fundit t rritjes n Kin dhe tregjet e puns n t tjera
vende t zhvilluara.
N modelin Lewis, ekonomia e pazhvilluar prbhet nga dy sektor: nj tradicional, t
mbipopulluar, sektor rural q karakterizohet me produktivitet margjinal t puns zero, nj situat
q lejon Lewis ta klasifikoj kt si tepric t puns n kuptimin q ajo mund t trhiqet nga
sektori i bujqsis tradicionale pa asnj humbje t prodhimit -dhe nj sektor industrial modern e
urban me produktivitetit t lart n t cilin puna nga sektori mbijetess transferohet gradualisht.
Fokusi kryesor i modelit sht n t dyja proceset e transferimit t puns dhe rritjen e prodhimit
dhe punsimit n sektorin modern. (Sektori modern mund t prfshijn bujqsin moderne, por
ne do ta quajm sektor "industrial", si nj shkurtes).
T dyja transferi i puns dhe rritja e punsimit n sektorin modern jan sjell nga zgjerimi
prodhimit n kt sektor. Shpejtsia me t ciln ndodh ky zgjerim prcaktohet nga shkalla e
investimeve industriale dhe akumulimi i kapitalit n sektorin modern. Investim i till i br i
mundur nga fitimet e teprta t sektorit modern mbi paga mbi supozimin se kapitalistt
riinvestojm tr fitimet e tyre. S fundi, Lewis supozon se niveli i pagave n sektorin industrial
urban ishte konstant, i prcaktuar si nj premis e caktuar mbi nj nivel t caktuar mesatar jetese
s pagave n sektorin tradicional bujqsor. Te paga konstante urbane, kurba oferts s puns
rurale n sektorin modern konsiderohet t jet krejtsisht elastike.
Ne mund t ilustrojm modelin e Lewis t rritjes s sektorit modern n ekonomin e dy sektorve
duke prdorur figurn 3.1. Konsideroni fillimisht sektorin e bujqsis tradicionale portretizuar n
dy diagramet nga krahu i djatht i figurs 3.1b. Diagrami i siprm tregon se si prodhimi i
ushqimit ndryshon me rritjen e inputit t puns.
Ky sht nj funksion tipik i prodhimit bujqsor n t cilin prodhimi i prgjithshm (TP A) ose
produkti i ushqimit prcaktohet nga ndryshimet n sasin e imputit t vetm t ndryshueshm,

puns (LA), dhn nj sasi t caktuar t kapitalit (K A), dhe teknologji t pandryshueshme
tradicionale (tA). N diagramin e ult - djathas, ne kemi produktin mesatar dhe margjinal t
kurbs s puns, APLA dhe MPLA, t cilat jan nxjerr nga kurba e produktit total e treguar
menjher sipr. Sasia e puns bujqsore (QLA) n dispozicion sht e njjt n t dy boshtet
horizontale dhe sht shprehur n miliona puntor, si Lewis prshkruan nj ekonomi t
pazhvilluar, ku pjesa m e madhe e popullsis jeton dhe punon n zonat rurale.

Lewis bn dy supozime pr sektorin tradicional. S pari, ka tepric pune n kuptimin q MP LA

sht zero, dhe s dyti, t gjith puntort marrin pjes n mnyr t barabart n prodhim kshtu
q paga reale rurale prcaktohet nga mesatarja dhe jo produkti margjinal i puns (si do t jet
rasti n sektorin modern). N mnyre metaforike, kjo mund t shpjegohet sikur nj familje e cila
gjat dreks kalon tasin me oriz, nga e cila do person merr nj pjes t barabart (nuk ka nevoj
q patjetr secili t merr pjesn e barabart, por q kuptohet ideja). Supozojm se ka puntor
bujqsor LA q prodhojn ushqim TPA, i cili sht ndar n mnyr t barabart si W A ushqim
pr person (ky sht produkti mesatar, i cili sht i barabart me TP A / LA). Produkti margjinal i
ktyre puntorve LA sht zero, si tregohet n diagramin e poshtm t figurs 3.1b; prandaj
supozimi i teprics s puns zbatohet pr t gjith puntort, m s teprmi pr L A (vini re
kurbn horizontale TPA prtej puntorve LA n diagramin e siprm n an t djatht).

Diagrami i siprm-majtas i figurs 3.1a portretizon kurbn e produktit t prgjithshm

(funksionin e prodhimit) pr sektorin modern industrial. Edhe nj her, prodhimi, i t themi,
mallrave t prodhuara (TPM) sht funksion i nj inputi t ndryshueshm t puns, LM, pr kapital
KM dhe teknologji t caktuar, tM. N boshtet horizontale, sasia e puntorve t punsuar pr t
prodhuar nj prodhim prej, t themi, TP M1, me stok t kapitalit KM1, sht shprehur n mijra
puntor urbane, L1. N modelin Lewis, stoku i kapitalit n sektorin modern lejohet t rritet nga
K M1 n KM2 n KM3 si rezultat i riinvestimit t fitimeve nga kapitalistt industrial. Kjo do t
shkaktoj kurbn e prodhimit t prgjithshm n figurn 3.1a t zhvendoset lart nga TP M (KM1)
pr TPM (KM2) n TP M(KM3). Procesi q do t gjeneroj kto fitime kapitaliste pr riinvestime dhe
rritje ilustrohet n diagramin n ann e ult-majtas te figura 3.1a. Ktu kemi kurbn e produktit
t puns margjinale t sektorit modern q rrjedh nga kurba TP M n diagramin e siprm. Nn
supozimin e tregjeve krejtsisht konkurruese t puns n sektorin modern, kto produkte
margjinale t kurbs s puns jan n fakt kurbat aktuale t krkess pr pun. Ktu sht se si
funksionon sistemi.
WA n diagramet e poshtme t figurave 3.1A dhe 3.1B prfaqson nivelin mesatar t t
ardhurave reale pr mbijetes n sektorin tradicional rural. Prandaj WM n figurn 3.1A sht
paga reale n sektorin modern kapitalist. N kt pag, oferta e puns rurale supozohet t jet e
pakufizuar ose krejtsisht elastike, si tregohet nga kurba horizontale e oferts s puns WMSL.
Me fjal t tjera, Lewis supozon se n pagn urbane WM mbi t ardhurat mesatare rurale WA,
pundhnsit e sektorit modern mund t punsojn sa m shum puntor rurale q ata duan pa u
friksuar se duhet t rrisin pagat. (Vini re prsri se sasia e puns n sektorin rural, figura 3.1B,
sht shprehur n miliona, ndrsa n sektorin modern urban, figura 3.1A, njsit e puns jan t
shprehura n mijra.) Me nj sasi t dhn t kapitalit KM1 n fazn fillestare t rritjes t sektorit
modern, kurba e krkess pr pun prcaktohet rnia e produktit margjinal t puns dhe sht
treguar nga kurba negativisht e pjerrt D1 (KM1) n diagram e poshtm majtas. Sepse
pundhnsit fitim-maksimizues t sektorit modern supozohet t punsojn puntor deri n
pikn ku produkti margjinal fizik sht i barabart me pagn reale (dmth, pika F ku kryqzohet
kurba ekrkess pr pun dhe oferts), punsimi i prgjithshm n sektorin modern do t jet i
barabart n L1. Prodhimi total i sektorit modern, TPM1, do t jepet nga zona e kufizuar nga
pikat 0D1FL1. Pjesa e ktij prodhimit total q paguhet pr puntort n formn e pagave do t
jet e barabart, pra, me hapsirn e drejtkndshit 0WMFL1. Balanca e prodhimit treguar n
zonn 0WM FL1 paraqet fitimet totale q grumbullohen nga kapitalistt. Sepse Lewis supozon
se t gjitha kto fitime riinvestohen, stoku i kapitalit t prgjithshm n sektorin modern do t
rritet nga KM1 pr kM2. Kjo sasi m e madhe e kapitalit shkakton kurbn e produktit total t
sektorit modern t zhvendoset n TPM (KM2), e cila shkakton nj rritje n kurbn e krkess s
produktit margjinal pr pun. Ky ndryshim i jashtm n kurbn e krkess pr pun sht treguar
nga linja D 2 (KM2) n gjysmn e poshtme t figurs 3.1A. Nj ekuilibr i ri n nivelin e
punsimit n sektorin modern do t themelohet n pikn G me puntor L2 tani t punsuar.
Gjithsej rritet outputi n TP M2 ose 0D2GL2 ndrsa pagat totale dhe fitimet rriten n 0WMGL2,
dhe WMD2G respektivisht. Edhe nj her, kto fitime t mdha (WMD2G) jan riinvestuar,
duke rritur stokun e kapitalit total n K M3, duke zhvendosur kurbat e produktit total dhe

krkess n TPM (KM3) dhe D3 (km3), respektivisht, duke rritur nivelin e punsimit n sektorin
modern n L3.
Ky proces i rritjes s vetqndrueshme dhe zgjerimit t punsimit n sektorin modern supozohet
t vazhdoj deri sa e gjith teprica e puns rurale absorbohet nga sektorin i ri industrial. Pas
ksaj, puntor shtes mund t trhiqen nga sektori i bujqsis vetm me nj kosto m t lart t
prodhimit t ushqimit t humbur pr shkak se rnia e raportit te puns - dhe - toks do t thot se
produkti marxhinal i puns rurale nuk sht zero. Kjo sht e njohur si "Pika kthyese e Lewisit."
Kshtu kurba e oferts s puns bhet pozitivisht e pjerrt perderisa pagat dhe punsimi n
sektorin modern vazhdojn t rriten. Transformimi strukturor i ekonomis do t ndodh, me
balancn e aktivitetit ekonomik q zhvendoset nga bujqsia tradicionale rurale n industrin
moderne urbane.
Kritikat ndaj Modelit Lewis: Edhe pse Lewis modeli i zhvillimit me dy sektor sht i thjesht
dhe afrsisht reflekton prvojn historike t rritjes ekonomike n Perndim, katr prej
supozimeve kryesore t saj nuk i prshtaten realiteteve institucionale dhe ekonomike t shumics
s vendeve bashkkohore n zhvillim.
S pari, modeli supozon pa dyshim se norma e transferimit t puns dhe krijimit t punsimit n
sektorin modern sht proporcionale me shkalln e akumulimit t kapitalit n sektorin modern.
Sa m e shpejt q sht shkalla e akumulimit t kapitalit, aq m e lart norma e rritjes s sektorit
modern dhe aq m e shpejt sht shkalla e krijimit t vendeve t reja t puns. Por, far nse
fitimet kapitaliste jan riinvestuar n pajisje kapitale m t sofistikuara t kursimit t puns n
vend se vetm duke dyfishuar kapitalin ekzistues, si supozohet n mnyr implicite n modelin
Lewis? (Ne jemi, natyrisht, ktu duke pranuar supozimin e debatueshm q fitimet e
kapitalistve jan n fakt t riinvestuara n ekonomin lokale dhe jo drguar jasht vendit si nj
form e "fluturimit t kapitalit", q do t shtohen n depozitat e bankave perndimore.) Figura
3.2 riprodhon diagramin m t ult t sektorit modern t figurs 3.1A, vetm q kt her kurbat
e krkess pr pun nuk zhvendosen n mnyr uniforme jasht, por n fakt kryqzohen. Kurba e
krkess D 2 (KM2) ka nj pjerrsi m t madhe negative sesa D2 (K M1) pr t pasqyruar
faktin q shtesat n kapital mishrojn progresin teknik t kursimit t puns, domethn,
teknologjia KM2 krkon shum m pak pun pr njsi t prodhimit se teknologjia KM1.

Ne e shohim se edhe pse prodhimi i prgjithshm sht rritur ndjeshm (p.sh., 0D2EL1 sht
dukshm m i madh se 0D 1EL1), paga totale (0WMEL1) dhe punsimi (L1) mbesin t
pandryshuara. I gjith prodhimi shtes i shtohet fitimit t kapitalistve n formn e fitimeve.
Figura 3.2, pra, ofron nj ilustrim t asaj q disa mund ta quajn rritje ekonomike
"antizhvilluese" - t ardhurat dhe prodhimi shtes jan t shprndar te disa pronar t kapitalit,
prderisa nivelet e t ardhurave dhe punsimit pr masat e puntorve mbeten kryesisht t
pandryshuar. Edhe pse GDP totale do t rritet, do t ket pak ose aspak prmirsim n
mirqenien sociale agregate t matur, t themi, n aspektin e prfitimeve t shprndara m
gjersisht n t ardhura dhe punsim.
Supozimi i dyt i diskutueshm i modelit Lewis sht nocioni q ekziston tepric e puns n
zonat rurale, ndrsa ka punsim t plot n zonat urbane. Shumica e hulumtimeve bashkkohore
tregojn se ka pak tepric pune n vende rurale. Vrtet, ka dy prjashtime sezonale dhe
gjeografike nga ky rregull (p.sh., t paktn deri koht e fundit n disa pjes t Kins dhe
nnkontinentit aziatik, disa ishuj Karaibe, dhe rajone t izoluara t Ameriks Latine ku pronsia e
toks sht shum e pabarabart), por n prgjithsi, ekonomistt e zhvillimit sot pajtohen se
supozimi i Lewisit i teprics s puns rurale n prgjithsi nuk sht e vlefshme.
Supozimi i tret diskutabil sht nocioni i nj tregu konkurrues t puns n sektorin modern q
garanton ekzistencn e vazhdueshme t pagave reale urbane konstante deri n pikn ku oferta e
teprics s puns rurale sht shterur. Para viteve 1980, nj tipar godits i tregjeve urbane t
puns dhe prcaktimit t pagave n pothuajse t gjitha vendet n zhvillim ka qen tendenca q
kto paga t rriten ndjeshm me kalimin e kohs, si n terma absolut dhe relativ me t ardhurat

mesatare rurale, madje edhe n prani t rritjes s niveleve t papunsi n sektorin modern dhe
produktivitet margjinal t ult ose zero n bujqsi. Faktort institucional t tilla si fucia e
ndikimit t sindikatave, shkalla e pagave t shrbimit civil, si dhe praktikat e punsimit t
korporatave multinacionale q 'priren t mohojn forcat konkurruese n tregjet e puns n
sektorin modern n vendet n zhvillim.
Nj shqetsim i fundit me modelin Lewis sht supozim i tij i zvoglimit t t ardhurave n
sektorin modern industrial. Megjithat, ka shum dshmi se fitimet mbizotroj n kt sektor,
duke paraqitur problem t veant pr politikbrjen e zhvillimit q ne do t shqyrtojm n
Kapitullin 4.
Ne studiojm modelin Lewis sepse, shum specialist t zhvillimit ende mendojn pr zhvillimin
n kt mnyr direkt ose indirekt, dhe kjo i ndihmon studentt t marrin pjes n kto debate.
Pr m tepr, modeli konsiderohet gjersisht relevant me prvojat e kohve t fundit n Kin, ku
puna sht absorbuar n mnyr t qndrueshme nga bujqsia dhe prodhimi dhe disa vende t
tjera me modele t ngjashme t rritjes. Pika kthimit e Lewisit n t ciln pagat n prodhimtari
fillojn t rriten sht identifikuar gjersisht me rritjen e pagave n Kins n vitin 2010.
Megjithat, kur marrim parasysh paragjykimin e kursimit t puns te shumica e transferit
teknologjik modern, ekzistencn e fluturimit t konsiderueshm t kapitalit, me mosekzistencn
e gjer t teprics s puns rurale, rritjen e mbizotrimit t teprics s puns urbane, dhe
tendencn q pagat e sektorit modern t rriten me shpejtsi edhe kur ekziston papunsia e
konsiderueshme e hapur, ne duhet t pranojm se modeli i dy sektorve i Lewisit megjithse i
vlefshm si nj portretizim i hershm konceptual i procesit t zhvillimit t ndrveprimit sektorial
dhe ndryshimi strukturor dhe nj prshkrim i disa prvojave historike, duke prfshir disa t
fundit t tilla si Kina, krkon modifikim t konsiderueshm q supozimet dhe analizat t
prshtaten me realitetin e shumics s vendeve t bashkkohore n zhvillim.
NDRYSHIMI STRUKTUROR DHE MODELET E ZHVILLIMIT
Ashtu si modeli i mparshm i Lewisit, analiza e modeleve t zhvillimit t ndryshimit strukturor
fokusohet n procesin vijues prmes t cilit struktura ekonomike, industriale, dhe struktura
institucionale e nj ekonomie t pazhvilluar sht transformuar me kalimin e kohs pr t lejuar
industrit e reja pr t zvendsuar bujqsin tradicionale si motor i rritjes ekonomike.
Megjithat, n kontrast me modelin e Lewisit dhe pikepamjes origjinale te fazat e zhvillimit,
rritja e kursimeve dhe investimeve jan perceptuar nga modelet e analistve t zhvillimit si
kushte t nevojshme por jo t mjaftueshme pr rritjen ekonomike.
Prve akumulimin e kapitalit, si fizik dhe njerzor, nj grup i ndryshimeve t ndrlidhura n
strukturn ekonomike t nj vendi jan t nevojshme pr kalimin nga nj sistem tradicional
ekonomik n nj modern. Kto ndryshime strukturore prfshijn pothuajse t gjitha funksionet
ekonomike, prfshir transformimin e prodhimit dhe ndryshimet n prbrjen e krkess
konsumatore, tregti ndrkombtare, dhe t prdorimit t burimeve, si dhe ndryshimet n faktort
socio-ekonomike si jan urbanizimi dhe rritja si dhe shprndarja e popullsis s nj vendi.
Analistt empirik t ndryshimeve strukturore theksojn kufizimet vendore dhe ndrkombtare
pr zhvillim. Ato t brendshme prfshijn kufizimet ekonomike t tilla si burimet e ndihmat t
nj vendi dhe madhsin e tij fizike dhe t popullsis, si dhe kufizimet institucionale t tilla si

politikat dhe objektivat e qeveris. Kufizimet ndrkombtare mbi zhvillimin prfshijn qasje n
kapitalin e jashtm, t teknologjis, dhe t tregtis ndrkombtare. Dallimet n nivelin e
zhvillimit n mesin e vendeve n zhvillim kryesisht i atribuohet ktyre kufizimeve vendore dhe
ndrkombtare. Megjithat, jan kufizimet ndrkombtare q e bjn tranzicionin e vendeve
aktualisht n zhvillim t ndryshoj nga ajo e vendeve t industrializuara. N at mas q vendet
n zhvillim kan qasje n mundsit e paraqitura nga vendet industriale si burime t kapitalit,
teknologjis, dhe importet t prodhuara, si dhe tregje pr eksportet, ata mund t bjn kalimin n
nj shkall edhe m shpejt se ai i arritur nga vendet industriale gjat periudhave t hershme t
zhvillimit t tyre ekonomik. Kshtu, ndryshe nga modeli i fazave t hershme, modeli ndryshimit
strukturor pranon faktin se vendet n zhvillim jan pjes e nj sistemi t integruar ndrkombtar
q mund t promovojn (si dhe pengojn) zhvillimin e tyre.
Modeli m i njohur i ndryshimeve strukturore sht ai i bazuar kryesisht n punn empirike t
ekonomistit t Harvardit Hollis B. Chenery dhe kolegve t tij, i cili shqyrtoi modelet e
zhvillimit pr shum vende n zhvillim gjat periudhs s paslufts. (Kjo qasje u ndrtua edhe n
krkimet e laureatit t cmimit nobel Simon Kuznets n rritjen moderne ekonomike t vendeve t
zhvilluara.) Studimet e tyre empirike, t kryqzuara (n mesin e vendeve n nj moment t
caktuar kohor) dhe n seri- kohore (mbi periudha t gjata kohore), t vendeve n nivele t
ndryshme t t ardhurave pr frym banori oi n identifikimin e disa tipareve karakteristike t
procesit t zhvillimit. Kto prfshinin kalimin nga prodhimi bujqsor te ai industrial, akumulimin
e qndrueshm t kapitalit fizik dhe njerzor, ndryshimin e krkesave t konsumatorit nga
krkesat bazike dhe pr ushqim n t mira dhe shrbime t ndryshme, rritjen e qyteteve dhe
industrit urbane si njerzit emigrojn nga ferma dhe qytete t vogla, si dhe rnien e madhsis
s familjes dhe rritjen e prgjithshme t popullsis, si fmijt humbin vlern e tyre ekonomike
dhe prindrit zvendsojn at q sht emrtuar tradicionalisht cilsi e fmijs (arsim) pr
sasin (shih Kapitullin 6), fillimisht me rritjen e popullsis dhe m pas uljen e popullsis n
procesin e zhvillimit. Prkrahsit e ksaj shkolle shpesh bjn thirrje pr specialistt e zhvillimit
q t "ln faktet t flasin pr veten e tyre" sesa t perfshihen n teori misterioze t tilla si fazat e
rritjes. Kjo sht nj kundrpesh e vlefshme pr teori bosh, por ajo gjithashtu ka limitet e veta.
KONKLUZIONET DHE IMPLIKIMET
Ndryshimet strukturore q kemi prshkruar jan modelet "mesatare" t zhvillimit q Chenery dhe
kolegt e tij kan vrejtur n mesin e vendeve n analizat me seri kohore dhe t kryqzuara.
Hipoteza m e madhe e modelit t ndryshimit strukturor sht se zhvillimi sht nj proces i
identifikueshm i rritjes dhe ndryshimit karakteristikat kryesore t t cilit jan t ngjashme n t
gjitha vendet. Megjithat, si u prmend m hert, modeli pranon se dallimet mund t lindin n
mes t vendeve n ritmin dhe modelin e zhvillimit, n varsi t rrethanave t veanta ku gjenden.
Faktort q ndikojn n procesin e zhvillimit prfshijn burimin dhe sasin e ndihmave, politikat
dhe objektivat e qeveris s tyre, disponueshmrin e kapitalit t jashtm dhe t teknologjis, dhe
t mjedisit t tregtis ndrkombtare.
Nj mangsi pr t mbajtur n mend sht se duke theksuar modelet m tepr se teorit, kjo qasje
shkon rrezikun pr t drejtuar praktikuesit t nxjerrin prfundime t gabuara rreth shkaksis - n

efekt, pr t vn "karrocn para kalit". Duke observuar modele t vendeve t zhvilluara, si rnia
e pjesmarrjes s fuqis puntore n bujqsi me kalimin e kohs, shum politikbrs t vendeve
n zhvillim kan qen t prirur pr t ln pas dore kt sektor jetik. Por sic do ta shihni n
kapitullin 9, q sht pikrisht konkluzioni i kundrt me at q duhet t nxirret. Duke observuar
rolin e rndsishm t arsimit t lart n vendet e zhvilluara, politikbrsit mund t jen t
prirur pr t theksuar zhvillimin e nj sistemi t avancuar universitar edhe para se shumica e
popullsis t fitoj shkrim e kndim baz, nj politik q ka uar n pabarazi t mdha edhe n
vende t paktn q formalisht jan angazhuar pr rezultatete t barazis, t tilla si Tanzania.
Studimet empirike mbi procesin e ndryshimit strukturor ojn n prfundimin se ritmi dhe
modeli i zhvillimit mund t ndryshojn sipas dy faktorve t brendshm dhe ndrkombtar,
shum prej t cilave shtrihen prtej kontrollit t nj kombi t veant n zhvillim. Megjithat,
pavarsisht nga ky ndryshim, ekonomistt e ndryshimeve strukturore argumentojn se mund t
identifikohen modele t caktuara q ndodhin n pothuajse t gjitha vendet, gjat procesit t
zhvillimit. Dhe kto modele, argumentojn ata, mund t ndikohen nga zgjedhja e politikave t
zhvillimit t ndjekura nga qeverit n vendet n zhvillim, si dhe politikat tregtare dheasistencs
s huaj ndrkombtare t kombeve t zhvilluara. Pr kt arsye analistt e ndryshimeve
strukturore jan n thelb optimist se przierja "e sakt" e politikave ekonomike do t gjeneroj
modelet e dobishme t rritjes s vetqndrueshme. Shkolla ndrkombtare e varsis ndaj t cils
ne po drejtohemi tani sht, n t kundrt, shum m pak optimiste dhe sht n shum raste
pesimiste.
3.4 REVOLUCIONI I VARSIS NDRKOMBTARE
Gjat viteve 1970, modele t varsis ndrkombtare fituan mbshtetje n rritje, veanrisht n
mesin e intelektualve n vendet n zhvillim, si pasoj e rritjes s zhgnjimit me t dyja modelet,
at t fazave dhe t ndryshimeve strukturore. Ndrsa kjo teori n nj shkall t madhe doli prej
favorit gjat viteve 1980 dhe 1990, versionet e saj kan gzuar nj rigjallrim n shekullin 21,
pasi disa nga pikpamjet e tyre jan adoptuar, megjithse n form t modifikuar, nga teoricien
dhe lider t lvizjes antiglobalizim. N thelb, modelet e varsis ndrkombtare i shohin vendet
n zhvillim si t rrethuara nga ngurtsa institucionale, politike dhe ekonomike, si vendore dhe
ndrkombtare, dhe t lidhur n mardhnie deri n varsi dhe dominim me vendet e pasura. N
kuadr t ksaj qasjeje t prgjithshme jan tre drejtime kryesore t mendimit: Modeli i varsis
neokoloniale, modeli i paradigms s gabuar, dhe teza e zhvillimit dualist.

MODELI I VARSIS NEOKOLONIALE

Rryma e par e madhe, t cilin ne e quajm modelin e varsis neokoloniale, sht nj rezultat i
trthort i t menduarit marksist. Ajo atribon ekzistencn dhe vazhdimsin e moszhvillimit
kryesisht n zhvillimin historik t nj sistemi shum t pabarabart kapitalist ndrkombtar t
marrdhnieve t vendeve t pasura me ato t varfra. Nse pr shkak se vendet e pasura jan

qllimisht shfrytzuese apo pa dashje t pakujdesshm, bashkjetesa e vendeve t pasura dhe t

varfra n nj sistem ndrkombtar t dominuar nga marrdhnie t tilla t pabarabarta t
pushtetit midis qendrs (vendet e zhvilluara) dhe periferis (vendet n zhvillim) bn q
prpjekjet e bra nga vendet e varfra t jen t pavarur t jen t vshtira dhe ndonjher edhe t
pamundura. Grupe t caktuara n vendet n zhvillim (duke prfshir pronart, siprmarrsit,
udhheqsit ushtarak, tregtart, zyrtart publik dhe udhheqsit e sindikatave), t cilt gzojn
t ardhura t larta, status social, dhe pushtet politik prbjn nj klas t vogl qeverisse elit,
interesi kryesor i t cilve, me vetdije ose jo , sht n vazhdimsin e sistemit ndrkombtar
kapitalist t pabarazis dhe t konformitetit n t ciln ata shprblehen. Direkt dhe indirekt, ata
shrbejn (jan t dominuar nga) dhe shprblehen (jan t varur) nga grupe ndrkombtare me
interes t veant n pushtet, duke prfshir korporatat shumkombshe, agjencit kombtare t
ndihmave bilaterale, dhe organizatat e ndihms shumpalshe si Banka Botrore apo Fondi
Monetar Ndrkombtar (FMN), t cilat jan t lidhura me besnikri ose financim n vendet e
pasura kapitaliste. Aktivitetet e elitave dhe kndvshtrimet shpesh shrbejn q t pengojn do
prpjekje pr reforma t vrteta nga t cilat mund t prfitoj popullata e gjer dhe n disa raste
ojn n nivele edhe m t ulta t jetess dhe n vazhdimsin e prapambetjes. Me pak fjal,
pikpamja neo-Marksiste, neokoloniale e moszhvillimit i atribuon nj pjes t madhe t varfris
s vazhdueshme t bots n zhvillim me ekzistencn dhe politikat e vendeve industriale
kapitaliste t hemisfers veriore dhe zgjerimet e tyre n formn e grupeve t vogla, por t
fuqishme t elits apo blers n vendet m pak t zhvilluara. N kt mnyr moszhvillimi pra
shihet si nj fenomen i imponuar nga jasht, n kontrast me modelet e fazave lineare dhe
ndryshimeve strukturore q theksojn kufizimet e brendshme t tilla si kursimet dhe investimet e
pamjaftueshme ose mungesa e arsimit dhe aftsive. Tentimet revolucionare ose t paktn
ristrukturim i madh i sistemit kapitalist botror pr kt arsye sht i nevojshm pr t liruar
vendet n zhvillim, t varura nga kontrolli direkt dhe indirekt ekonomik nga bota e tyre e
zhvilluar dhe shtypsve t brendshm.
Nj nga deklaratat m t fuqishme t shkolls s mendimit t varsis ndrkombtare sht br
nga Theotonio Dos Santos:
Moszhvillimi, larg q prbn nj gjendje t prapambetjes para kapitalizmit, sht m tepr
pasoj dhe nj form e veant e zhvillimit kapitalist i njohur si kapitalizm i varur. . . . Varsia
sht nj situat e kushtzuar n t ciln ekonomit e nj grupi t vendeve jan t kushtzuar nga
zhvillimi dhe zgjerimi i t tjerve. Nj marrdhnie e ndrvarsis ndrmjet dy ose m shum
ekonomive apo ndrmjet ekonomive t tilla dhe sistemit botror t tregtis bhet nj marrdhnie
e varur kur disa vende mund t zgjerohen prmes vet-nxitjes, ndrsa t tjert, duke qen n nj
pozit t varur, mund t zgjerohen vetm si nj reflektim i zgjerimit t vendeve dominuese, t cilat
mund t ken efekte pozitive apo negative n zhvillimin e tyre t menjhershm. N t dy rastet,
gjendja themelore e varsis shkakton kto vende t jen t dyja t prapambetur dhe shfrytzuar.
Vendet dominuese jan t pajisura me superioritet teknologjik, tregtar, kapitalit dhe sociopolitik
mbi vendet e varura, kjo form e ktij superioriteti ndryshon sipas momentit historik t caktuar,
dhe pr kt arsye mund t shfrytzoj ato, dhe t marr pjes t teprics s prodhuar n vend.
Varsia, ather, sht e bazuar mbi ndarjen ndrkombtare t puns e cila lejon zhvillimin

industrial t zhvillohet n disa vende, ndrsa e kufizon at n disa vende t tjera, rritja e t
cilave kushtzohet nga dhe sht e nnshtruar nga qendrat e pushtetit t bots.
Nj perspektiv e ngjashme, por natyrisht jo-marksiste u shpjegua nga Papa Gjon Pali II n
citimin e letrs s tij enciklike t vitit 1988 (nj shprehje formale, e prpunuar e msimdhnies
papale) Sollicitude rei socialis (Shqetsimet shoqrore t Kishs), n t ciln ai deklaroi:
Secili duhet t deklaroj ekzistencn e mekanizmave ekonomike, financiare, sociale dhe t cilat,
edhe pse ata jan t manipuluar nga njerzit, shpesh funksionojn pothuajse automatikisht, duke
theksuar gjendjen e pasuris pr disa dhe varfris pr pjesn tjetr. Kto mekanizma, t cilat
manovrohen direkt ose indirekt nga vendet m t zhvilluara, me funksionimin e tyre, favorizojn
interesat e individve q i manipulojn ato. Por n fund ata ju ndalin frymn apo i kushtzojn
ekonomit e vendeve m pak t zhvilluara.
MODELI I PARADIGMS S GABUAR
Nj qasje e dyt dhe m pak radikale e varsis ndrkombtare pr zhvillimin, t ciln ne mund
ta quajm modelin paradigm e gabuar, thot se prapambetja vie pr shkak t kshillave t
gabuara dhe t paprshtatshme t dhn nga ekspertt ndrkombtar shpesh t painformuar, t
njanshm, q vijn si ndihm nga agjencit pr asistenc nga vendet e zhvilluara dhe organizatat
donatore shumkombshe. Kta ekspert thuhet q japin modele komplekse, por mashtruese t
zhvillimit q shpesh ojn n politika t paprshtatshme apo t pasakta. Pr shkak t faktorve
institucional t tilla si roli qendror dhe jashtzakonisht elastik i strukturave tradicionale
shoqrore (fisi, kasts, klass, etj), pronsia shum e pabarabart e toks dhe t drejtave t tjera
t pronsis, kontrolli joproporcional nga elitat lokale mbi asetet financiare vendore dhe
ndrkombtare , dhe qasja shum e pabarabart n kredi, kto politika, t bazuara sic jan shpesh
n rryma, modelet neoklasike (ose ndoshta lloji i teprics s puns t Lewis ose tipi i
ndryshimeve strukturore i Cheneryt), n shum raste thjesht u shrbejn interesave vetjake t
grupeve t pushtetit ekzistuese, si vendore dhe ndrkombtare.
Prve ksaj, sipas ktij argumenti, intelektualt universitar, sindikalistt, ekonomistt
qeveritare t nivelit t lart, si dhe npuns t tjer civil t gjith marrin trajnimin e tyre n
institucionet e vendeve t zhvilluara ku ayre u shrbehet padashur nj doz e modeleve teorike jo
t shndetshme dhe elegante e koncepteve t huaja, por t pazbatueshme. Duke pasur pak ose
aspak njohuri t dobishme pr tu mundsuar atyre q t kuptojn n mnyr efektive problemet e
vrteta t zhvillimit, ata shpesh kan tendenc t bhen mbrojts t sistemit ekzistues t
politikave elitiste dhe strukturave institucionale. N kurset universitare t ekonomis, pr
shembull, kjo zakonisht nnkupton prsritjen e pandrprer t msimit t shum koncepteve dhe
modeleve perndimore "t parndsishme", ndrsa n diskutimet e politikave qeveritare, shum
theks vhet n prpjekjet pr t matur raportet kapital-prodhim, raportet e rritjes s kursimeve
dhe investimeve, privatizimin dhe crregullimin e ekonomis, ose maksimizimin e normave t
rritjes s GDPs. Si rezultat i ksaj, prkrahsit thon se reformat e dshirueshme institucionale

dhe strukturore, shum prej t cilave i kemi diskutuar, jan ln pas dore ose u sht dhn vetm
vmendje t pakt.
TEZA E ZHVILLIMIT DUALIST
Nnkuptuar n teorit e ndryshimit strukturor dhe deklaruar n teorit e varsis ndrkombtare
sht nocioni i nj bote me shoqri t dyfishta, t kombeve t pasura dhe vendeve t varfra dhe,
n vendet n zhvillim, shum pasuri brenda zonave t gjera t varfris. Dualizmi sht nj
koncept q diskutohet gjersisht n ekonomin e zhvillimit. Ajo prfaqson ekzistencn dhe
vazhdimsin e divergjencave t konsiderueshme dhe madje n rritje mes vendeve t pasura dhe
t varfra dhe individve t pasur dhe t varfr n nivele t ndryshme. N mnyr t veant, edhe
pse hulumtimi vazhdon, koncepti tradicional i dualizmit prqafon katr argumente kryesore:
1. Kushte t ndryshme, nga t cilat disa jan "superiore" dhe t tjerat "inferiore", mund t
bashkjetojn n nj hapsir t caktuar. Shembuj t ktij elementi t dualizmit prfshijn
nocionin e Lewisit t bashkjetess s metodave moderne dhe tradicionale t prodhimit
n sektort urban dhe rural; bashkjetesn elitave t pasura, me arsim t lart, me masat e
njerzve analfabet e t varfr; dhe nocionin e varsis t bashkjetess s kombeve t
fuqishme dhe t pasura e t industrializuara me shoqrit e varfra fshatare e t dobta, n
ekonomin ndrkombtare.
2. Kjo bashkjetes sht kronike dhe jo leht e ndryshueshme. Kjo nuk sht pr shkak t
nj dukurie t prkohshme, n t cilin rast koha mund t eliminoj mosprputhjen mes
elementeve superiore dhe inferiore. Me fjal t tjera, bashkjetesa ndrkombtare e
pasuris dhe varfris nuk sht thjesht nj fenomen historik q do t korrigjohet n koh.
Edhe pse t dyja teoria e fazave t rritjes dhe modelet e ndryshimeve strukturore,
nnkuptojn nj supozim t till, pr ithtart e tezs s zhvillimit dualist, faktet e rritjes s
pabarazive ndrkombtare duket se hedhin posht at.
3. Jo vetm q shkallt e superioritetit apo inferioritetit dshtojn t tregojn shenja t
zhdukjes, por ato kan edhe nj tendenc t natyrshme pr tu rritur. Pr shembull,
hendeku midis produktivitetit t puntorve n vendet e zhvilluara dhe homologve t
tyre n shumicn e vendeve n zhvillim duket se zgjerohet me kalimin e do viti.
4. Ndrlidhjet ndrmjet elementeve superiore dhe inferiore jan t tilla q ekzistenca e
elementeve superiore bn pak apo asgj pr t ndihmuar elementin inferior. N fakt, ai
shrben pr t nxitur at edhe m posht t "zhvilloj moszhvillimin e saj."
KONKLUZIONET DHE IMPLIKIMET
fardo cofshin dallimet e tyre ideologjike, prkrahsit e varsis neokoloniake, paradigms s
gabuar, dhe modelet e dualizmit refuzojn theksin ekskluziv mbi teorit tradicionale neoklasike
ekonomike t dizajnuara pr t prshpejtuar rritjen e GDP-s si indeksin kryesor t zhvillimit.
Ata vn n dyshim vlefshmrin e modelit me dy sektor t Lewisit t modernizimit dhe
industrializimit n dritn e supozimeve t tyre t diskutueshme dhe historis s fundit t bots n
zhvillim. Ata m tej refuzojn pretendimet e bra nga Chenery dhe t tjert se ka modele t mir-

prcaktuara empirike t zhvillimit q duhet t ndiqen nga shumica e vendeve t varfra. N vend
t ksaj, teorit e varsis, paradigms s gabuar, dhe dualizmit vendosin theksin m shum n
pabarazit n fucive ndrkombtare dhe n reformat e nevojshme themelore ekonomike, politike,
dhe institucionale, si t brendshme edhe n mbar botn. N raste ekstreme, ata duan
shpronsimin e drejtprdrejt t aseteve private n pritje q pronsia dhe kontrolli i aseteve
publike do t jet nj mjet shum efektiv pr t ndihmuar rrnjosjen e varfris absolute, ofrojn
mundsi t zgjeruara pr punsim, paksojn pabarazit n t ardhura, dhe pr t rritur nivelet e
jetess (duke prfshir shndetsin, arsimin, dhe pasurimin kulturor) t masave. Edhe pse disa
radikal neo-marksist shkuan aq larg sa t thon se rritja ekonomike dhe ndryshimi strukturor nuk
kan rndsi, shumica e vzhguesve pranojn se mnyra m efektive pr t'u marr me kto
probleme t ndryshme sociale sht q t prshpejtohet ritmi i rritjes ekonomike prmes
reformave t brendshme dhe ndrkombtare t shoqruar nga nj przierje e matur e veprimtaris
ekonomike publike dhe private.
Teorit e varsis kan dy dobsi t mdha. S pari, edhe pse ata ofrojn nj shpjegim trheqs
pse shum vende t varfra mbeten t pazhvilluar, ata nuk japin shpjegim se si vendet t fillojn
dhe mbajn zhvillimin. S dyti dhe ndoshta m e rndsishmja, prvoja aktuale ekonomike e
vendeve n zhvillim q kan ndjekur fushatat revolucionare t industrializimit t shtetit dhe t
prodhimit t drejtuar nga shteti ka qen kryesisht negativ.
N qoft se ne marrim teorin e varsis n vler nominale, ne do t konkludojm se kursi m i
mir pr vendet n zhvillim sht q t ngatrrohen sa m pak q t jet e mundur me vendet e
zhvilluara dhe n vend t ksaj t ndjekin nj politik t tyre, ose zhvillim t drejtuar s
brendshmi, ose m s shumti t tregtojn vetm me vendet e tjera n zhvillim. Por vendet e
mdha q hyn n politikat vetanake, t tilla si Kina dhe, n nj mas t konsiderueshme, India,
prjetuan nj rritje t ngecur dhe prfundimisht vendosn t hapin ekonomit e tyre, Kina filloi
kt proces pas 1978 dhe India pas 1990. N ekstremin e kundrt, ekonomit e vendeve si
Tajvani dhe Korea e Jugut, dhe Kina n koht e fundit, q kan rritur eksportet n vendet e
zhvilluara kan pasur rritje ekonomike t madhe. Edhe pse n shum raste lidhje t ngushta me
vendet metropolitane gjat periudhs koloniale me sa duket prodhuan rezultate dmtuese si n
Peru nn Spanjn, Kongo nn Belgjikn, India nn Britanin e Madhe, dhe Afrika Perndimore
nn Francn n shumicn e rasteve, kjo marrdhnie duket se ka ndryshuar n mnyr t
konsiderueshme gjat periudhs postkoloniale. N mnyr t qart, megjithat, konfliktet e
interesit midis botve t zhvilluara dhe n zhvillim, t tilla si ajo q ishte n qendr t vmendjes
n samitin e klims n Kopenhag n dhjetor t vitit 2009 dhe q kan luajtur nj rol n takimet e
fundit t OBT-s dhe G20, jan t vrteta dhe nuk mund t injorohen.
Ne e konsiderojm pikpamjen tjetr se zgjidhjet e zhvillimit jan gjetur n tregjet e lira. Pr
perspektivn, si do t vrehet n kapitujt m von, qeverit mund t ket sukses ose t dshtojn
ashtu si tregje; elsi pr arritjen e suksesshme t zhvillimit sht arritja e nj ekuilibri t
kujdesshm mes asaj far suksesi qeveria mund t arrij, far mund t bj sistemi i tregut
privat, dhe far mund t bjn q t dyja duke punuar s bashku.

Ndrsa revolucioni i varsis ndrkombtare n teorin e zhvillimit po kapte imagjinatn e

shum dijetarve perndimor dhe t vendeve n zhvillim, nj reagim doli n fund t viteve 1970
dhe n fillim t viteve 1980 n formn e nj kundrrevolucioni neoklasik t tregut t lir. Kjo
qasje shum e ndryshme dominoi teorit Perndimore (dhe n nj mas m t vogl t vendeve
n zhvillim) t zhvillimit ekonomik gjat viteve 1980 dhe fillim t viteve 1990.
3.5 KUNDRREVOLUCIONI NEOKLASIK : FUNDAMENTALIZMI I TREGUT
DUKE SFIDUAR MODELIN STATISTICIEN: TREGJET E LIRA, ZGJEDHJA E PUBLIKUT,
DHE QASJET ETREGUT MIQSOR
N vitet 1980, eprsia politike e qeverive konservatore n Shtetet e Bashkuara, Kanada, Britani,
dhe Gjermani Perndimore doln me nj kundrrevolucion neoklasik n teorin ekonomike dhe
t politiks. N vendet e zhvilluara, ky kundrrevolucion favorizoi politikat e oferts
makroekonomike, teorit e pritjeve racionale, dhe privatizimi i korporatave publike. N vendet
n zhvillim, kjo bri thirrje pr tregje t lira dhe privatizimin e pronsis publike, planifikimin
statist, dhe rregullimin e aktiviteteve ekonomike nga qeveria. Neoklasistt prftuan kontrollin e
votave n bordet e dy agjencive m t fuqishme ndrkombtare financiare t bots, t Banks
Botrore dhe Fondit Monetar Ndrkombtar. Gjithashtu me ndikimin e organizatave t tilla si
Organizata Ndrkombtare e Puns (ILO), Programi pr Zhvillim i Kombeve t Bashkuara
(UNDP), dhe Konferencs s Kombeve t Bashkuara pr Tregti dhe Zhvillim (UNCTAD), t
cilat prfaqsojn m plotsisht pikpamjet e delegatve nga vendet n zhvillim, ishte e
pashmangshme q sfida neokonservative e tregut t lir t argumenteve ndrhyrse t
teoricienve t varsis do t fitonin. Argumenti kryesor i kundrrevolucionit neoklasik sht se
rezultatet e moszhvillimit nga alokimi i dobt i burimeve pr shkak t politikave t gabuara t
mimeve dhe ndrhyrja e tepruar e shtetit nga qeverit tepr aktive n vendet e zhvilluara.
Prkundrazi, shkrimtart kryesor t shkolls s kundrrevolucionit, duke prfshir Lord Peter
Bauer, Deepak Lal, Ian Little, Harry Johnson, Bela Balassa, Jagdish Bhagwati, dhe Anne
Krueger, argumentuan se kjo ndrhyrje e shtetit n aktivitetin ekonomik sht ajo q ngadalson
ritmin e rritjes ekonomike. Neoliberalt argumentojn se duke lejuar tregjet e lira konkurruese t
lulzojn, duke privatizuar ndrmarrjet shtetrore, duke promovuar tregtin e lir dhe zgjerimin e
eksportit, duke mirpritur investitort nga vendet e zhvilluara, dhe duke eliminuar rregulloret e
qeveris dhe shtrembrimet e mimeve n faktor, produkte, dhe tregjet financiare, do t
stimulohet edhe efikasiteti ekonomik dhe rritja ekonomike.
N kundrshtim me pretendimet e teoricienve t varsis, neoklasistt kundrrevolucionar
argumentojn se bota n zhvillim sht e pazhvilluar jo pr shkak t aktiviteteve grabitqare t
bots s zhvilluar dhe agjencit ndrkombtare q ajo kontrollon, por m tepr pr shkak t dors
s rnd t shtetit dhe korrupsionit, joefikasitetit dhe mungess s stimujve ekonomik q
prshkojn ekonomit e vendeve n zhvillim. far sht e nevojshme, prandaj, nuk sht nj
reform e sistemit ekonomik ndrkombtar, nj ristrukturimi i ekonomive dualiste n zhvillim,
rritje t ndihms s huaj, prpjekjet pr t kontrolluar rritjen e popullsis, ose nj sistem m

efektiv i planifikimit t zhvillimit. Prkundrazi, sht thjesht nj shtje e promovimit t tregjeve

t lira dhe ekonomis laissez-faire brenda kontekstit t qeverive tolerante q lejojn "magjin e
tregut" dhe "dorn e padukshme" t mimeve t tregut t udhzojn alokimin e burimeve dhe
nxitjen e zhvillimit ekonomik. Ata tregojn pr suksesin e ekonomive, si Koreja e Jugut, Tajvani
dhe Singapori si shembuj t "tregut t lir" (edhe pse, si do ta shohim m von, kta Tigra
Aziatik jan larg nga prototipi neokonservativ i laissez-faire) dhe pr dshtimet e ekonomive t
ndrhyrjes publike t Afriks dhe Ameriks Latine.
Kundrrevolucioni neoklasik mund t ndahet n tri qasje prbrse: Qasja e tregut t lir,
zgjedhja e publikut (ose qasja "ekonomia e re politike"), dhe qasja "tregu-miqsor". Analizat e
tregut t lir argumentojn se tregjet n vetvete jan efikase, tregjet e produkteve japin sinjalet
m t mira pr investime n aktivitete t reja; tregjet e puns iu prgjigjen ktyre industrive t
reja n mnyra t prshtatshme; Prodhuesit e din m s miri se far t prodhojn dhe si ta
prodhojn at n mnyr efikase; dhe mimet e produkteve dhe faktorve pasqyrojn vlerat e
sakta t mungess s mallrave dhe burimeve tani dhe n t ardhmen. Konkurrenca sht efektive,
n qoft se jo e prsosur; teknologjia sht n dispozicion dhe gati pa kosto pr tu absorbuar;
informacioni sht gjithashtu i prkryer dhe gati pa kosto pr tu marr. N kto rrethana, do
ndrhyrje e qeveris n ekonomi sht sipas definicionit deformuese dhe kundrproduktive.
Ekonomistt e zhvillimit t tregut t lir kan qen t prirur t supozojm se tregjet n botn n
zhvillim jan efikase dhe se fardo paprsosmrie q ekziston ka pak pasoja.
Teoria e zgjedhjes s publikut, e njohur gjithashtu si qasje t re ekonomis politike, shkon edhe
m tej duke argumentuar se qeverit mund t bjn (pothuajse) asgj n rregull. Kjo sht pr
shkak teoria e zgjedhjes s publikut supozon se politikant, burokratt, qytetart, dhe shtetet
veprojn vetm nga nj perspektiv t vet-interesit, duke prdorur pushtetin e tyre dhe
autoritetin e qeveris pr qllimet e tyre egoiste. Qytetart prdorin ndikimin politik pr t marr
prfitime t veanta (t quajtura "Qira") nga politikat qeveritare (p.sh. licencat e importit ose
kmbimi i huaj racional), q kufizojn qasjen n burime t rndsishme. Politikant prdorin
burimet e qeveris pr t konsoliduar dhe pr t ruajtur pozitat e pushtetit dhe autoritetit.
Burokratt dhe zyrtart publik prdorin pozitat e tyre pr t nxjerr ryshfete nga qytetart q
krkojn "qira" dhe t operojn bizneset e mbrojtura n ann tjetr. S fundi, shtetet prdorin
fuqin e tyre pr konfiskimin e prons private nga individ. Rezultati neto sht jo vetm nj
mosshprndarje e burimeve, por edhe nj ulje e prgjithshme n lirit individuale. Prfundimi,
pra, sht se qeveria minimale sht qeveria m e mir.
Qasja miqsore n treg sht nj variant i kundrrevolucionit neoklasik lidhur kryesisht me
shkrimet e Banks Botrore dhe ekonomistt e saj n vitin 1990, shum prej t cilve ishin m
shum n ann e tregut t lir dhe t zgjedhjes s publikut gjat viteve 1980. Kjo qasje pranon se
ka shum paprsosmri n tregjet e produkteve dhe faktorve n vendet n zhvillim dhe se
qeverit kan nj rol ky n lehtsimin e funksionimit t tregjeve nprmjet ndrhyrjeve
"joselektive" pr shembull (tregu-miqsor), duke investuar n infrastrukturn fizike dhe sociale,
objektet e kujdesit shndetsor, dhe institucionet arsimore dhe duke siguruar nj klim t

prshtatshme pr ndrmarrje private. Qasja tregu-miqsor gjithashtu ndryshon nga shkollat e

mendimit t tregut t lir dhe zgjedhja publike, duke pranuar iden se dshtimet e tregut (shih
kapitujt 4 dhe 11) jan m t prhapura n vendet n zhvillim n fusha t tilla si koordinimi
investimeve dhe rezultateve t mjedisit. Pr m tepr, fenomene t tilla si mungesa informacionit
dhe informacioni i paplot, eksternalitetet n krijimin e aftsive dhe t t msuarit, dhe
ekonomit e shkalls n prodhim jan tipike pr tregjet n vendet n zhvillim. N fakt, njohja e
ktyre tre fenomeneve t fundit krijon shkolla t reja t teoris s zhvillimit, qasja e rritjes
endogjene, pr t ciln ne t flasim n Shtojcn 3.3, n fund t ktij kapitulli, dhe qasjen e
dshtimit t koordinimit, q diskutohet n Kapitullin 4.
TEORIA TRADICIONALE NEOKLASIKE E RRITJES
Nj tjetr gurthemel i argumentit neoklasik t tregut t lir sht pohimi se liberalizimi (hapja) e
tregjeve kombtare trhek investime shtes t brendshme dhe t jashtme dhe n kt mnyr rrit
normn e akumulimit t kapitalit. N kushtet e rritjes s GDP-s, kjo sht e barabart me rritjen
e normave t kursimeve t brendshme, e cila rrit raportet kapital-pun dhe t ardhurat pr frym
n vendet n zhvillim t varfra me kapital. Modeli Solow i rritjes neoklasike n veanti
prfaqson kontributin seminal n teorin neoklasike t rritjes dhe q m von ndikoi q Robert
Solow t fitonte cmimin Nobel n ekonomi. Kjo teori ndryshonte nga formulimi i Harrod-Domar
duke shtuar nj faktor i dyt, t puns, dhe duke futur nj variabl t tret t pavarur,
teknologjin, n ekuacionin e rritjes. Ndryshe nga koeficienti fiks, supozimi kthimet-konstantet-shkalls i modelit Harrod-Domar, modeli i rritjes neoklasike Solow ekspozoi rnien e kthimit
t t ardhurave t puns dhe kapitalit ve e ve dhe t kthimit t vazhdueshm pr t dy faktort
bashkrisht. Progresi teknologjik u b faktor i mbetur q shpjegonte rritjen afatgjat, dhe
supozohej nga Solow dhe teoricien t tjer t rritjes neoklasike q nivelet e teknologjis
prcaktoheshin n mnyr ekzogjene, q sht, n mnyr t pavarur nga t gjith faktort e tjer
n model.
M formalisht, modeli standard i rritjes neoklasike i Solow prdor nj funksion t prodhimit total
n t ciln
Y = K (AL)1- ................................................. (3.10)
ku Y sht produkti i brendshm bruto, K sht stoku i kapitalit (i cili mund t prfshij kapitalin
njerzor, si dhe kapitalin fizik), L sht puna, dhe A prfaqson produktivitetin e puns, e cila
rritet n nj norm ekzogjene. Pr vendet e zhvilluara, kjo norm sht vlersuar t jet rreth 2%
n vit. Ajo mund t jet m e vogl apo m e madhe pr vendet n zhvillim, n varsi t asaj nse
ata kan ngecur apo po zn hapin me vendet e zhvilluara. Pr shkak se shkalla e progresit
teknologjik sht ekzogjene (le t themi me 2% n vit), modeli neoklasik Solow sht
nganjher i quajtur model i rritjes "ekzogjene", n kontrast me qasjen endogjene t rritjes
(diskutuar n Shtojcn 3.3). Ekuacioni 3.10, prfaqson elasticitetin e prodhimit n lidhje me
kapitalin (rritjen e prqindjes t GDP-s q rezulton nga nj rritje 1% n kapitalin njerzor dhe

fizik). Meq sht supozuar t jet m pak se 1 dhe kapitali privat sht supozuar q paguan
produktin e tij margjinal n mnyr q t mos ket ekonomi t jashtme, ky formulim i teoris
neoklasike t rritjes jep kthim t t ardhurave n paksim t kapitalit dhe t puns. Modeli i
rritjes neoklasike Solow sht shqyrtuar n detaje n Shtojcn 3.2.
Sipas teoris tradicionale t rritjes neoklasike, rritja e prodhimit rezulton nga nj ose nga tre
faktor: rritja n sasi dhe cilsi e puns (prmes rritjes s popullsis dhe edukimit), rritjet n
kapital (nprmjet kursimeve dhe investimeve), dhe prmirsimeve n teknologji (shih Shtojcn
3.1).
Ekonomit e mbyllura (ato pa aktivitete t jashtme), me norma t ulta kursimi (gjrat e tjera
jan t barabart) rriten m ngadal n afat t shkurtr se sa ato me norma t larta t kursimeve
dhe kan tendenc t ken nivele t t ardhurave pr frym t ulta.
Ekonomit e hapura (ato me tregtin, investimet e huaja, etj), megjithat, prjetojn
konvergjenc me t ardhura me nivele t larta, pasi kapitali kalon nga vendet e pasura n vendet
e varfra ku raportet e kapitalit dhe puns jan m t ulta dhe kshtu kthimet n investime jan
m t larta. Rrjedhimisht, duke penguar fluksin e investimeve t huaja, kokfortsia e qeverive t
shum vendeve n zhvillim, sipas teoris neoklasike t rritjes, do t vonoj rritjen n ekonomit e
bots n zhvillim. Prve ksaj, hapja sht thn q inkurajon qasje m t madhe n idet e
huaja t prodhimit q mund t rritin normn e progresit teknologjik.
KONKLUZIONET DHE IMPLIKIMET
Ashtu si revolucioni i varsis i 1970, kundrrevolucioni neoklasik i viteve 1980 kishte origjinn
e vet n pikpamje t ideologjis ekonomike t bots n zhvillim dhe problemet e saj. Ndrsa
teoricient e varsis (shum, por jo t gjith, ishin ekonomist nga vendet n zhvillim) pan
moszhvillimin si nj fenomen i detyruar nga jasht, revizionistt neoklasik (shumica, por jo t
gjith, prej t cilve ishin ekonomist perndimor) pan problemin si nj fenomen t detyruar
nga brenda vendit te vendet n zhvillim, shkaktuar nga ndrhyrja e teprt e qeveris dhe politikat
e kqija ekonomike. Probleme t tilla nga t dyja palt nuk sht e pazakont n shtjet e
diskutueshme q ndajn kombet e pasura dhe kombet e varfra.
Por far pr pretendimin e kundrrevolucionit neoklasik se tregjet e lira dhe m pak ndrhyrje t
qeveris sigurojn prbrsit baz pr zhvillim? N kriter krejtsisht t efikasitetit (n krahasim
me at t barazis), mund t ket pak dyshim se shprndarja e mimit t tregut zakonisht e bn
nj pun m t mir se ndrhyrja e shtetit. Problemi sht se shum nga ekonomit n zhvillim
jan aq t ndryshme n struktur dhe organizim nga homologt e tyre perndimor sa q
supozimet e sjelljes dhe parimet e politikave t teoris tradicionale neoklasike jan nganjher t
diskutueshme dhe shpesh t pasakta. Tregjet konkurruese t lira n prgjithsi nuk ekzistojn, as,
duke pasur parasysh kontekstin institucional, kulturor, dhe historik t shum vendeve n
zhvillim, do t jet domosdoshmrisht i dshirueshm nga pikpamja ekonomike dhe sociale
afatgjat (shih kapitullin 11). Konsumatort si trsi jan rrall sovran n at q cfar mallra dhe

shrbime do t prodhohen, n cfar sasie, dhe pr k. Informacioni sht i kufizuar, tregjet jan t
fragmentuara, dhe pjesa m e madhe e ekonomis n vendet me t ardhura t ulta sht ende e
jomonetarizuar. Ka eksternalitete t prhapura t prodhimit dhe konsumit, si dhe ndrprerje n
prodhim dhe pandashmri (dmth, ekonomit e shkalls) n teknologji. Prodhuesit, privat ose
publik, kan fuqi t madhe n prcaktimin e mimeve t tregut dhe sasit e shitura. Ideali i
konkurrencs sht zakonisht vetm nj ideal me pak substance t realitetit. Edhe pse monopolet
e blerjes s burimeve dhe shitjen e produktit jan t prhapura n botn n zhvillim, teoria
tradicionale neoklasike e monopolit gjithashtu ofron shum pak njohuri pr aktivitetet e
prditshme t korporatave publike dhe private. Rregullat e vendimmarrjes mund t ndryshojn
shum n mjedise shoqrore, n mnyr q maksimizimi i fitimit mund t jet nj objektiv i
prioritetit t ult, sidomos n ndrmarrjet shtetrore, n krahasim me, t themi, krijimi i vendeve
t puns apo zvendsimi i menaxherve t huaj me personelin vendas. S fundi, dora e
padukshme shpesh vepron jo pr t promovuar mirqenien e prgjithshme, por m tepr pr t
ndihmuar ata q jan tashm t pasur, ndrsa dshtojn pr t ofruar mundsi pr mobilitet pr
shumicn drrmuese. Shum mund t msohet nga teoria neoklasike n lidhje me rndsin e
analizs elementare t oferts dhe krkess n arritjen e "sakt" t produktit, faktorit, dhe mimet
valutore pr prodhimin efikas dhe alokimin e burimeve. Megjithat,
qeverit e mencura mund t bjn gjithashtu prdorimin efektiv t mimeve si sinjale dhe stimuj
pr t ndikuar n shprndarjen e burimeve optimale shoqrore. N t vrtet, ne shpesh do t
demonstrojm dobin e mjeteve t ndryshme t teoris neoklasike n analizn ton t
mvonshme t problemeve t tilla si rritja e popullsis, stagnimi bujqsor, papunsia dhe
nnpunsimi, puna e fmijve, krkesat arsimore, ambienti, promovimi eksportit kundrejt
zvendsimit t importit, zhvlersimi, planifikimi i projekteve, politika monetare, dhe privatizimi
ekonomik. Megjithat, realiteti i strukturs institucionale dhe politike i shum ekonomive t
bots n zhvillim, pr t mos prmendur sistemet e tyre t ndryshme t vlerave dhe ideologjive,
shpesh e bn arritjen e politikave t duhura ekonomike t bazuara ose n tregjet ose n
ndrhyrjen publike nj prpjekje jashtzakonisht t vshtir. N nj mjedis me ngurtsi t gjer
institucionale dhe pabarazi t rnd socio-ekonomike, t dyja tregjet dhe qeverit n mnyr tipike
do t dshtojn. Kjo nuk sht thjesht nj pyetje n baz t bindjeve ideologjike; por sht nj
shtje e vlersimit t situats n secilin vend. Vendet n zhvillim duhet t miratojn zgjidhje
lokale n prgjigje t kufizimeve lokale. Ekonomistt e zhvillimit duhet pra t jen n gjendje t
bjn dallimin midis teksteve t teoris neoklasike dhe realitetit institucional dhe politik t
vendeve bashkkohore n zhvillim. Ata pastaj mund t zgjedhin konceptet tradicionale
neoklasike dhe modelet m t mira q mund t ndriojn shtjet dhe dilemat e zhvillimit dhe
hedhin ato q nuk u shrbejn. Kjo do t jet detyra jon n pjesn dy dhe tre.
3.6 TEORIT KLASIKE T ZHVILLIMIT: HARMONIZIMI I DALLIMEVE
N kt kapitull, ne kemi shqyrtuar nj gam t teorive konkurruese dhe qasjeve n studimin e
zhvillimit ekonomik. do qasje ka ant e forta dhe dobsit e saj. Fakti se ekzistojn polemika t
tilla, qoft ideologjike, teorike, apo empirike, sht ajo q e bn studimin e zhvillimit ekonomik

sfidues dhe emocionues. Edhe m shum se fushat e tjera t ekonomis, ekonomia e zhvillimit
nuk ka pranuar universalisht asnj doktrin apo paradigm. N vend t ksaj, ne kemi nj model
q vazhdimisht evoluon nga njohurit dhe kuptimet t cilat s bashku prbjn bazn pr
shqyrtimin e mundsive pr zhvillimin bashkkohor t kombeve t ndryshme t Afriks, Azis
dhe Ameriks Latine.
Ju mund t pyesni veten se si mund t del nj konsensus nga aq shum mosmarrveshje. Edhe
pse nuk nnkuptohet ktu se nj konsensus i till ekziston sot ose ndonjher do t bhet kur
vlera t tilla t ashpra kontradiktore dhe ideologjit mbizotrojn, ne sugjerojm q dika e nj
rndsie mund t nxirret nga secili prej katr qasjeve q kemi prshkruar. Pr shembull, modeli i
fazave lineare thekson rolin vendimtar q kursimi dhe investimet luajn n promovimin e rritjes
s qndrueshme afatgjat. Modeli Lewisit i dy sektorve i ndryshimeve strukturore nnvizon
rndsin e transferimit t burimeve nga aktivitetet me produktivitet t ult te ato me
produktivitet t lart n procesin e zhvillimit ekonomik, duke u prpjekur pr t analizuar lidhjet
e shumta midis bujqsis tradicionale dhe industris moderne, dhe duke qartsuar prvojat e
kohve t fundit t tilla si ajo e Kins. Hulumtimi empirik i Chenery dhe bashkpuntorve t tij
krkon t dokumentoj saktsisht se si ekonomit psojn ndryshime strukturore duke
identifikuar vlerat numerike t parametrave kryesor ekonomik t prfshir n kt proces.
Mendimet e teoricienve t varsis ndrkombtare na lajmrojn pr rndsin e strukturs dhe
punimet e ekonomis botrore dhe shum mnyra n t cilat vendimet e marra n botn e
zhvilluar mund t ndikojn n jetn e miliona njerzve n vendet n zhvillim. Nse jan apo jo
kto aktivitete t dizajnuara me qllim pr t ruajtur vendet n zhvillim n nj gjendje t varsis
sht shpesh jasht diskutimit. Vet fakti i varsis s tyre dhe ndjeshmria e tyre ndaj
vendimeve kye ekonomike t bra n kryeqytetet e Ameriks s Veriut, n Evropn
Perndimore, apo Japoni (pr t mos prmendur ato t bra nga FMN-ja dhe Banka Botrore) na
detyron t njohim rndsin e disa prej njohurive t shkolls s varsis ndrkombtare. E njjta
gj vlen edhe pr argumentet n lidhje me strukturat dualiste dhe rolin e elitave n ekonomit e
brendshme t bots n zhvillim. Edhe pse nj pjes e mir e teoris konvencionale ekonomike
neoklasike duhet t modifikohet q tu prshtatet rrethanave unike shoqrore, institucionale, dhe
strukturore t vendeve n zhvillim, nuk ka dyshim se promovimi i prodhimit dhe shprndarjes
efikase prmes nj sistemi t duhur funksional t mimeve sht pjes integrale e do procesi t
suksesshm t zhvillimit. Shum nga argumentet e kundrrevolucionarve neoklasik, veanrisht
ato q lidhen me mungesn e efikasitetit t ndrmarrjeve shtetrore dhe dshtimet e planifikimit
t zhvillimit (shih kapitullin 11) dhe efektet e dmshme t shtrembrimeve vendore dhe
ndrkombtare t mimeve t detyruar nga qeveria (shih Kapitujt 7, 12, dhe 15) mirren, si ato t
shkollave t varsis dhe strukturaliste. N t kundrt, lartsimi i padyshimt i tregjeve t lira
dhe ekonomive t hapura s bashku me nnvlersimin universal t lidershipit t sektorit publik
n nxitjen e rritjes me barazi n botn n zhvillim sht e hapur pr sfida serioze. Si kapitujt n
pjesn e dyt dhe tret zbulojn, zhvillimi i suksesshm krkon nj balancim t aft dhe t
menur t mimeve t tregut dhe promovimin ku tregjet mund t ekzistojn dhe t veproj n
mnyr efikase, s bashku me ndrhyrjen inteligjente dhe t barazis t qeveris n zonat ku

forcat e papenguara t tregut do t ojn n rezultate ekonomike dhe sociale t padshirueshme.

Prparime t mdha jan br n analizn ekonomike t zhvillimit modern n sqarimin e logjiks
se si politika qeverisse e formuluar mir mund t lehtsoj zhvillimin e tregjeve dhe rritjen e t
prbashkt, si do t shpjegohet n Kapitullin 4.
N prmbledhje, secila prej qasjeve pr t kuptuar zhvillimin ka dika pr t ofruar. Kontributet e
tyre prkatse do t bhen t qarta m von n libr kur kemi shqyrtuar n detaje edhe origjinn
edhe zgjidhjet e mundshme pr nj gam t gjer t problemeve t tilla si varfria, rritja e
popullsis, papunsia, zhvillimi rural, tregtia ndrkombtare, dhe ambienti. Ata gjithashtu
informojn modele bashkkohore t zhvillimit dhe t moszhvillimit, pr t cilat ne t kthehemi
n kapitullin e ardhshm.