UNIVERSITETI I PRISHTINS FAKULTETI FILOZOFIK

Departamenti i Shkencave Politike dhe Administrats Publike

PRISHTIN

Punim Seminarik
Lnda : Ekonomia dhe Politika Botrore Tema : Ekonomia e Tregut
Mentor : Dr.Sc. Sejdi Rexhepi Kandidatet : Besarta Kllokoqi Laura Xhelili
PRISHTIN, 2006

Prmbajtja
Ekonomia e Tregut . 2 Rndsia e ekonomis s tregut ... 3 Tregu i lir dhe aktualiteti Ekonomik n Kosov . 3 Infrastruktura ligjore pr zhvillimin e ekonomis s tregut 4 Liberalizimi i Tregut n Evropn Juglindore 5 Prfundim .. 8 Literatura 9

Ekonomia e Tregut
Hyrje

Orientimi ka Ekonomia e Tregut sht karakteristik dhe sinonim universal i pothuajse t gjitha shoqrive moderne. Faktor themelor n kt segment vlersohet t jet karakteri integrues i shteteve n krahasim me qytetrimet tradicionale. Nj ekonomi e mirfillt liberale lejon brenda saj grupe dhe fraksione me interesa konkurruese duke i ardhur sa m afr shprehjes s egos q ka njeriu. N ekonomin globale, aktualisht sht e padiskutueshme tendenca e zhvillimit e cila pa diskutim shkon drejt integrimit, q edhe pse dalngadal, por e sigurt sht duke i mbizotruar kornizave t zhvillimeve dinamike ekonomiko- politike n bot me qllim t margjinalizimit sa m t mundshm t formave tradicionale t organizimit dhe t menaxhimit t jets s qytetarve q jo rrall dalin si pengesa serioze. Ekspertt ekonomik vlersojn se shum vende q deri dje kufirin e perceptonin si barrier mekanike t imponuar nga regjimi dhe lirin e mishronin rndom n mitin modern t arratisjes, tani detyrohen tia pranojn vetes, se zhvendosja fizike npr kontinent nuk i dobson kto barriera. Kshtu q edhe vendet te cilat jan n proces zhvillimi dhe integrimi duhet t prqasin kto vlera q po krijon bota e prparuar. Kosova, vlersoht t jet n mes t ktyre stadeve, aty dikund duke krkuar dhe sprovuar vetn n ujrat e tregut liberal. Rndsia e ekonomis s tregut N nivelet intelektuale, n rrafshin global nuk ekziston dilema se a sht pozitiv liberalizimi i tregut. Madje orientimi ka ekonomia e lir vlersohet si e vetmja shpres pr integrimin e vendeve n bashksit e fuqishme evropiane e botrore. Pr vendet e zhvilluara kjo dilem deri diku sht materializuar prmes formave t reja integruese, kurse pr ato n zhvillim ende ka ngecje dhe ngurrime pr sa i prket rolit t ktij institucioni n procesin e mbartjes s nj pjese t kompetencave n forma t reja integruese rajonale. Kosova poashtu nuk ka shtruar asnjher kt dilem, e madje roli I ekonomis s tregut n zhvillimin e vendit, ze vend dhe potencohet n do tryez a debat q prmendet termi ekonomi. Tregu i lir dhe aktualiteti Ekonomik n Kosov Kosova sht n fazn ku provon t aplikoj konkurencn dhe tregun e lir. Rrjedhat e vendeve t rajonit, ajo sht duke i provuar ti shfrytzoj si modele se si aplikohet ekonomia tregut. Ato vlersohet t jen barometri m i mir se sa i efektshem sht tregu i lir dhe konkurenca. Por t gjitha kto jan vetm n fillim t rrugs, pasiqe gjurmt dhe ndikimi i ekonomis s dirigjuar dhe centraliste jan ende shum t pranishme. N Kosov vazhdon t ket monopol, konkurenc jo korrekte dhe shum barriera administrative q pamundsojn zhvillimin e nj ekonomie t mirfillt. Ekspert e analist ekonomiko-politik, vlersojn se barrierat, s paku ato administrativo-politike do zgjidhen bashk me definimin e statutit politik t vendit. Infrastruktura ligjore pr zhvillimin e ekonomis s tregut N kt rrafsh ligjor, Kosova vlersohet se ka br mjaft hapa drejt harmonizimit t ligjeve me ato evropiane. Standardet e vena si kusht pr Kosovn, n nj mnyr kan ndikuar q Kosova t detyrohet t hartoj e miratoj ligje konform legjislaturs evropiane. Por, edhe n kt segment problemi qendron tek aplikueshmeria e ktyre ligjeve. Jo rrall ato mbesin t pazbatuara, si pasoj e prgjegjsive t ngatrruara vends-ndrkombtar dhe kontesteve ndermjet Kosovs dhe Serbis n raport me vendet e treta.

Statuti vlersohet t jet parakushti kryesor q Kosova t nis rrugtimin drejt integrimeve. Por nuk mund t thuhet asesi se pas definimit t statusit do gj sht e sqaruar dhe e knaqshme n aspektin ekonomik. Madje vlersohet se aty mund t fillojn edhe problemet e mdha. Por lehtsimi n kt aspekt shihet n at prizm ku sqarimi i statusit do t sqaroj problemin e infrastrukturs juridike, pasi m nuk do t ket nevoj q t pritet nse ligjet do ti nnshkruaj nj person apo jo. Kjo njhersh paraqet edhe bazn pr implementim e investimeve t huaja dhe rrjedhimisht hapjen e tregut karshi vendeve t rajonit dhe m gjer. Statuti rol t madh ka edhe n aspektin e mentalitetit dhe orientimit t qytetarve dhe ndrmarrsve ku m nuk do t harxhohen energji rreth problemit t statusit krejt energjia do t orientohet n zhvillimin qoft t bizneseve individuale, familjare si mikrobiznese, qoft t bizneseve mesatare, qoft t zhvillimit ekonomik n prgjithsi. Liberalizimi i Tregut n Evropn Juglindore Fushata pr t krijuar nj zon t tregtis s lir n Ballkanin Perndimor prfundoi pak a shum me sukses m 20 tetor t vitit t kaluar, pas katr raundesh bisedimesh q u prmbylln me zgjerimin e Zons s Tregtis s Lir t Evrops Qendrore, CEFTA. Ekonomistt e prshndetn si nj hap t rndsishm n marrdhniet tregtare rajonale, derisa ende duhet t bhen paralajmrime pr ti ndryshuar trsisht ekonomit m problematike. Zgjerimi i CEFTA-s do t mbuloj nj pjes m t madhe se sa Ballkanin Perndimor. Moldavia gjithashtu do ti bashkngjitet, derisa Kroacia dhe Maqedonia tashm jan antare. Lvizjet pr t krijuar nj zon t re t tregtis s lir n Evropn Juglindore fillimisht krijoi paknaqsi n disa vende q frikoheshin se rregullimi i till i ngjante ish Jugosllavis. Kroacia n veanti ishte e shqetsuar se mos BE po e braktiste rrugn individuale pr vendet n rajon pr nj pako rajonale. Integrimi i tregtis nuk sht asgj e re pr Ballkanin Perndimor, ku vendet i kan nnshkruar s paku 32 marrveshje bilaterale pr lvizje t lir t mallrave dhe shrbimeve. Mirpo rezultatet kan qen zhgnjyese. Tregtia e prgjithshme n mes t shteteve mbetet n nivel t ult. Tregjet e vogla dhe t fragmentuara kan qen n prgjithsi t ngadalshme pr t br konkurrenc dhe pr tu zhvilluar. Pr disa vende, fqinjt jan br partnert m t rndsishm tregtar. Pr t tjert, tregtia rajonale sht pothuajse e parndsishme. Eksportet e prbashkta jan t parndsishme. Mendohet se barrierat n mes t tregtis n rajon i kan dekurajuar investitort e huaj, pasi tregjet e vogla individuale t nj vendi nuk jan par si atraktive nga t jashtmit. Marrveshjet ekzistuese n bujqsi n mes t Bosnj dhe Hercegovins, Kroacis dhe Serbis, shrbejn si shembull i mir pr kt problem. N teori, traktatet e tyre bilaterale e kan liberalizuar trsisht kt tregti. Mirpo, pas prfundimit t periudhs s tranzicionit, kur bujqit boshnjak nuk mund ta prballonin konkurrencn nga fqinjt e tyre m t fort, Sarajeva njanshm i ri-imponoi tarifat mbrojtse. Zona e tregtis s lir i futi brenda shtetet n Evropn Qendrore dhe Lindore q mbetn si kandidate t BE-s. Kroacia e pastaj edhe Maqedonia iu bashkuan m von, derisa antart e par u shkputn duke iu bashkuar BE-s. Provizionet pr ti qeverisur rregullat e origjins pr produkte premtojn ta bjn prodhimin dhe tregtimin n rajon m trheqs si pr biznesment e huaj edhe pr ata lokal, p.sh. duke e br m t leht vendosjen e produkteve rajonale n tregjet e BE-se. Por megjithat nuk jan t gjith entuziast pr marrveshjen e re. Nj numr i hulumtuesve t BE-s theksojn se ende ka barriera pr tregti dhe investime. Ata thrrasin pr nj metod m ambicioze pr tua kompensuar kohn e humbur dhe pr tu dhn nj fillim t beft ekonomive t dobta t Ballkanit. Nj letr e dal n gusht nga Qendra pr Studime t Politikave Evropiane me seli n Bruksel thrret pr

metoda m muskulore n formn e nj unioni t doganave. Autori, David Kernohan vlerson se CEFTA nuk i prgjigjet si duhet specifikave t situatave t shteteve n Evropn Juglindore. Kritikt poashtu thon se vlera e antarsimit n CEFTA sht zhvleftsuar nga vendimi pr ta br zgjerimin prmes zbutjes s kritereve pr antarsim. Pr shembull antarsimi n Organizatn Botrore t Tregtis dhe realizimi i marrveshjes s asocijim stabilizimit nuk jan m krkesa obligative. Por sponsort evropian t marrveshjes CEFTA i hedhin posht kto kritika, duke thn se t gjitha palt jan duke punuar drejt antarsimit n TO. BE poashtu tashm i ka hequr barrierat e tregtis pr shtetet antare, derisa zyrtart thon se SAA-t kan prfunduar ose jan nn negociata. Mirpo pr vendet si Bosnja e Hercegovina dhe Serbia, antarsimi n TO dhe t prfunduarit si nj SAA ende duket shum larg. Ky nuk sht problemi i vetm i tyre n zhvillimin e tregtis, derisa niveli i infrastrukturs dhe kualiteti i produktit mbeten t ulta. Ekspert besojn se t marrurit me vijat e varfra t transportit, kapacitetet administrative t brishta dhe kualitetin e ult t produkteve sht esenciale pr vendet e Ballkanit nse ato dshirojn ta shfrytzojn avantazhin e kushteve q i ofron CEFTA. Mbetet t shihet se kush do t prfitoj m s shumti nga ky rregullim. Kroacia mund t prfitoj m s shumti, pasi ekonomia m e zhvilluar e saj do ti ndihmoj ta marr eprsin e kushteve t prmirsuara pr t investuar n fqinjt e saj. N t njjtn koh, eprsia e Kroacis do t ndihmoj q ajo tu asistoj t tjerve n rajon q ti rregullojn legjislacionet e tyre dhe t prgatiten pr integrim m t afrt n BE. Prfundim Kosova nse jo krejt praktikisht sht duke br at q duhet br. Nj ekonomi q pr dekada t tra ka vuajtur izolimin deri n ekstrem , nuk ka shum arsye t friksohet nga hapja. N parim, duhet t jet i qart pr t gjith se n prgjithsi liberalizimi i tregut sht nj proces q shoqrohet n mnyr t pandashme si me prfitimet ashtu edhe me kostot prkatse t paevitueshme. Eksperienca botrore vrteton se liberalizimi sht instrument pr t mundsuar rritjen dhe zhvillimin ekonomik. Shkmbimi i opinioneve dhe debati pr sfidn e integrimit evropian n shoqrit aspirante, sht jo vetm frytdhns, por edhe nj tregues i ndrgjegjsimit se integrimi nuk sht vetm shtje e strukturave t qeveris, por n mnyr t veant ajo mbetet nj shtje e rndsishme edhe pr operatort ekonomik q do prballen n mnyr t drejtprdrejt me efektet pozitive e negative t tij. Integrimi dhe tregu i lir krkon angazhimin e kapaciteteve t vendit, prtej atyre qeveritare, sidomos atyre n fushn ekonomike, pr t vlersuar objektivisht prparsit por edhe pasojat q mund t lindin mbi biznesin dhe qytetart nga marrveshjet e tregtis s lir me organizma te ndryshm dhe pr realizimin e reformave q duhen pr t'u prqasur me standardet e tyre. Marrja e ktyre hapave, n nj plan kohor t prekshm, do ndikojn n krijimin e nj ekonomie tregu funksionale dhe rrjedhimisht rritjen e t ardhurave t vet ktyre shoqrive. Status quo-ja q duan t gjitha marrveshjet dhe konventat i prkasin: qeverisjes s mir dhe forcimit t institucioneve, aftsis dhe qndrueshmris s tyre pr t garantuar drejtimin demokratik t vendit, shtetin ligjor, zhvillimin ekonomik, luftn kundr krimit t organizuar, trafiqeve t paligjshme (drog, arm, njerz), kundr pastrimit t parave, terrorizmit, respektimin e t drejtave t njeriut dhe mbrojtjen e minoriteteve. Ksisoj, ligjet ekzistuese, rregullat dhe marrveshjet e organizmave ndrkombtar, do t zbatohen edhe n vendet q duan t prfshihen.

Literatura 4. Qorraj, Gazmend Ekonomia e Centralizuar dhe tregu i lir / analiz http://www.albic.net/Shqip/InfoShqiperia/Ekonomia/ekonomia.htm, Prishtin, dhjetor 2005. www.birn.eu.com/al/56/10/1403/ -Anna McTaggart www.wikipedia.org www.dadalos.org Joshua S. Goldstein, Marrdhniet Ndrkombtare