Dr Mirjana Vasovi

161
Mr Milena Gligorijevi
162
DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI
I PROCES DEETNIFIKACIJE DRUTVENE SVESTI
163
Saetak:
U ovom radu prikazuju se i komparativno analiziraju rezultati socijalnop-
siholokih istraivanja geopolitikih identiteta u Srbiji sprovedenih na-
kon demokratskih promena. Osnovni cilj rada je da se utvrde eventualne
promene u obimu i intenzitetu geopolitikih identiteta graana Srbije,
te utvrde faktori koji su uticali na njihovo menjanje. Promene geopoliti-
kih identiteta autori su razmatrali na dva nivoa: horizontalnom (identi-
fikacija sa osnovnim drutvenim grupama kao to su generacijska, etni-
ka, profesionalna, konfesionalna i dr.) i vertikalnom nivou identifikacije
(identifikacija sa geopolitikim celinama od lokalne zajednice do ko-
smopolitske pripadnosti). Rezultati sprovedene analize pokazali su da je
nakon demokratskih promena nastavljen trend deetnifikacije drutvene
svesti u Srbiji koji je zapoeo jo sredinom devedesetih godina. Promene
u kolektivnim identitetima graana Srbije, na koje upuuju rezultati em-
pirijskih istraivanja, izraenije su na horizontalnom, nego na vertikal-
nom planu. U tom smislu proces naputanja nacije kao primarne osnove
identiteta na horizontalnom nivou identifikacije i proces opadanja rai-
renosti evropskog identiteta na vertikalnom nivou identifikacije, autore
navode na pretpostavku o nacionalnom defetizmu i evroskepticizmu
kao sastavnim delovima procesa deetnifikacije drutvene svesti u Srbiji
koju bi valjalo proveriti u nekom narednom istraivanju.
Kljune rei: geopolitiki identiteti, deetnifikacija drutvene svesti, na-
cionalni defetizam, evroskepticizam, Srbija
161 Profesorka, Univerzitet u Beogradu Fakultet politikih nauka.
e-mail: mirjana.vasovic@fpn.bg.ac.rs
162 Asistent, Univerzitet u Beogradu Fakultet politikih nauka.
e-mail: milena.gligorijevic@fpn.bg.ac.rs
163 Rad je nastao u okviru nauno-istraivakog projekta Univerziteta u Beogradu Fakulteta po-
litikih nauka, Politiki identitet Srbije u regionalnom i globalnom kontekstu, (evidencioni broj: 179076),
koji finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije. Tekst primljen 01. marta 2011. godine.
UDC 316.334.3(497.11)
323.2(497.11)
FPN
|
GODINJAK BR. 5, JUN 2011.
|
I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem 104
Istraivanja rasprostranjenosti i karakteristika socijetalnih grupnih iden-
tifikacija (sindroma tzv. geopolitikih identiteta, tj. osobenih tipova socijalnih
identiteta koji se odnose na makro drutveni nivo) sprovode se u Srbiji jo od
70-tih godina prolog veka. irina grupnih identifikacija, odnosno oblici gru-
pno-teritorijalnih afilacija, u ovim istraivanjima bili su operacionalizovani kao
subjektivno oseanje pripadnosti pojedinim geopolitikim zajednicama koje se
moe kretati u rasponu od lokalnog do mondijalnog; jedan kraj kontinuuma
tako ine oseanja vezanosti za veoma uske, lokalne zajednice, kao to su mesto
roenja i/ili stanovanja, dok drugi kraj ine uverenja o kosmopolitskoj pripad-
nosti koja se ogledaju u tome da se ljudi oseaju kao graani sveta i pripadnici
oveanstva (Rot i Havelka, 1973; Panti, 1991; Vasovi, 1997; Vasovi, 2000;
Vasovi 2001). Mada ovakva istraivanja u nas nisu bila dovoljno sistematina i
organizovana (u smislu ujednaenosti uzoraka i primenjene metodologije) nji-
hovi nalazi nesporno su potvrdili polazna uverenja istraivaa da geopolitike
identifikacije znaajno koreliraju sa nizom drugih specifinijih socijalnih i po-
litikih stavova. Stoga se one smatraju vanim stavskim predispozicijama razlii-
tih vidova politikog ponaanja, manifestovanog kako na individualnom tako i
na grupnom planu. Posmatrano sa ovog stanovita, nuno se namee zakljuak
da je analiza geopolitikih identifikacija neophodna za razumevanje politikih
procesa koji se odigravaju u drutvu u celini, posebno onih koji predstavljaju is-
hodite meugrupnih etnikih sukoba, odnosno tolerancije.
U tom kontekstu istraivanja geopolitikih identifikacija koje karakteriu
graane Srbije imaju smisla samo ukoliko se njihovi nalazi posmatraju i analizi-
raju komparativno (u poreenju sa drugim etnikim grupama u region) i dina-
miki (u smislu registrovanja trendova znaajnih promena koje se odigravaju u
vremenskoj perspektivi). U ovom radu autori e se baviti dinamikim promena-
ma geopolitikih identifikacija graana Srbije pri emu e pokuati da ustanove
da li je izmenjen drutveni i politiki kontekst (promene politikog sistema, et-
niki sukobi, tranzicioni socioekonomski i politiki procesi i sl.) uticao na pro-
mene u irini identifikacija njenih graana.
ETNIFIKACIJA DRUTVENE SVESTI
KAO DEO PROCESA RETRADICIONALIZACIJE
Sve do raspada bive Jugoslavije i izbijanja graanskog rata rezultati empi-
rijskih istraivanja su ukazivali na znaajne integralisitike integratistike po-
tencijale jugoslovenskog drutva i tenju velikog dela graana za pripadanjem
irim geopolitikim zajednicama (Baevi, 1990; Panti, 1991). Primera radi,
rezultati istraivanja jugoslovenskog javnog mnjenja iz 1990. godine (Panti,
1991) pokazali su da je graanima Jugoslavije u ovom periodu najvanija bila
105 Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi
|
DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...
jugoslovenska pripadnost (62%), iza koje su sledile evropska (53%), republiko/
pokrajinska (52%), mondijalna (44%) i tek na kraju lokalna (39%). Ono to su
istraivai kasnije oznaili sintagmom kopernikanski obrt u domenu odno-
sa graana Srbije prema naciji odigralo se poetkom decenije. Nacija postaje
dominantna osnova identifikacije tek sa izbijanjem otvorenih meuetnikih
sukoba na tlu bive Jugoslavije i ostaje na vrhu prioriteta graana Srbije sve
do pred kraj devedesetih godina. Meutim, proces etnifikacije drutvene sve-
sti u bivoj Jugoslaviji koji je tekao sasvim postepeno zapoeo je daleko ranije.
Istraivanja javnog mnjenja, istina vie posredno nego neposredno, nagoveta-
vala su sve izraeniji trend nacionalne homogenizacije koja se ogledala u sve
veoj diferencijaciji miljenja o vanim drutvenim problemima na nacional-
noj i republikoj/pokrajinskoj osnovi (Baevi, 1989; Mihailovi i dr., 1990).
U prilog tvrdnji o rastuoj nacionalnoj homogenizaciji govori i injenica da u
sprovedenim istraivanjima sve vie slabio uticaj socijalne diferenciranosti na
opredeljenja i stavove ispitanika, a sve vie jaao uticaj etnike diferenciranosti.
To znai da je veina graana poela da posmatra i tumai drutvene probleme
iz etnike (etnocentrike) perspektive.
Ovakav relativno brz i poprilino lak prelazak sa jugoslovenskog i evrop-
skog na nacionalni identitet tokom devedesetih godina prolog veka nedvosmi-
sleno ukazuje na situaciona ishodita jaanja nacionalnog identiteta. Ipak, ne-
jednaka rasprostranjenost ove vrste socijalnog identiteta unutar jugoslovenske
populacije, kao i razlike u njegovoj izraenosti koje su zabeleene izmeu razlii-
tih drutvenih kategorija unutar svake etnike grupe, ukazuju na to da se pri raz-
matranju uzroka ovakvih promena kolektivnih identiteta moraju uzeti u obzir i
trajnije i/ili dublje osnove razvoja identifikacije sa nacionalnom grupom.
to se pak tie srpske populacije, nagle promene u obimu rasprostranjeno-
sti i jaini vezanosti za naciju tokom devedesetih godina prolog veka, na koje
upuuju komparativne analize, moemo objanjavati uticajem tri grupe faktora:
nasleem tradicionalne kulture i patrijarhalnog drutva; nasleem autoritarnog
reima i uticajem situacionih faktora.
Imajui u vidu da se tradicionalna kultura uobiajeno vezuje za sistem
vrednosti i obrazaca ponaanja koji karakterie usmerenost na primarne grupe,
kolektivistika orijentacija, homogenizacija zasnovana na principu krvi i tla i
socijalna zatvorenost, pridavanje vanosti nacionalnoj u odnosu na sve ostale
vrste pripadnosti od strane graana Srbije tokom devedesetih godina svakako
je regresivne prirode i jednim delom moe se shvatiti kao proces obnavljanja
elemenata tradicionalne svesti. Tradicionalna svest na ovim prostorima oduvek
je bila rairena meu onim kategorijama koje se smatraju klasinim nosioci-
ma tradicionalnih vrednosti (seljatvo, manje obrazovano stanovnitvo i starije
generacije) i koje su najdue odolevale procesima modernizacije. U uslovima
FPN
|
GODINJAK BR. 5, JUN 2011.
|
I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem 106
vrednosnog vakuuma i drutvene anomije koji su nastupili nakon raspada po-
litikog i drutvenog poretka, ak i do tada modernizacijski usmerene grupe
(mladi, visokoobrazovani) okrenule su se naciji tj. tradicionalnim identitetima
koji su u tom trenutku nudili pouzdane i proverene orijentacije u sferi vredno-
sti i simbola identifikacije. Meutim, proces retradicionalizacije u Srbiji, ba
kao i proces modernizacije koju je sprovodio komunistiki reim, bio je hao-
tian, nekonzistentan i konfuzan; u nekim elementima bio je veoma pojaan
(nacionalna identifikacija), u nekima umeren (identifikacija sa konfesionalnom
grupom), dok u nekim aspektima nije uoen povratak na stare stavove (pitanje
ravnopravnosti polova).
Naglo pridavanje znaaja nacionalnom identitetu tokom devedesetih nije
bio samo izraz tradicionalne svesti u Srba nego i patrijarhalne autoritarnosti
koja, izmeu ostalog, diktira podreivanje pojedinaca autoritetu voe i zahteva
grupnu lojalnost. Autoritarnost, koja u znaajnoj meri i izvire iz tradicionali-
stikog kulturnog obrasca predstavljala je pogodan psiholoki most od ko-
munistike ka tradicionalistikoj kulturi, kao to je nekada bila most za obrnutu
tranziciju (Kuzmanovi, 1998: 276). S tim u vezi, vano je napomenuti da je
dolaskom komunista na vlast autoritarna svest, koja u Srbiji inae predstavlja
kulturnu konstantu, dodatno ojaana. Naime, naglaavanjem kulta voa (oso-
bito glavnog), hijerarhije, partijske discipline (u okviru samo jedne dozvoljene
partije) i poslunosti, komunistika kultura i autoritarna politika klima u bivoj
Jugoslaviji uticali su kako na odravanje kulturno uslovljene autoritarnosti, tako
i na formiranje autoritarnog raspoloenja i orijentacije pojedinaca. To znai da
tokom itavih pedeset godina komunistike vladavine nije dolo do razaranja
ve postojeeg krutog autoritarnog modela, ve samo do zamene autoriteta u
politiki i ideoloki relevantnim sferama. U takvim okolnostima dolo je do
spajanja tradicionalnih i novih vidova autoritarnosti tako to su ouvani i uvr-
eni osnovni obrasci autoritarnog rezonovanja, ponaanja i odnoenja pojedin-
ca prema drugim ljudima, grupama i institucijama, samo to su u mnogim slu-
ajevima bitno promenjeni sadraj i funkcije tih obrazaca (Kuzmanovi, 1995:
71). Ovakvo naslee autoritarnog komunistikog reima, koje je umnogome
doprinelo uvrivanju autoritarnog mentalnog sklopa za koji je karakteristino
drutveno ponaanje koje se, izmeu ostalog, odlikuje neautonomnou, rigid-
nou i podanikim mentalitetom, uinila je pojedince, pa i itavu naciju, lakom
metom populistikih pokreta koji su se javili krajem osamdesetih i poetkom
devedesetih godina. U prilog tome govori ne samo prihvatanje novog harizmat-
skog voe Slobodana Miloevia (I posle Tita Tito), ve i nekih drugih
elemenata politikog ivota kao to su: oligarhijsko ustrojstvo politikih parti-
ja, netolerancija prema drugaijim politikim miljenjima, tretiranje politikih
protivnika kao neprijatelja koje treba unititi i sl.
107 Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi
|
DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...
ini se da je uspostavljanje nacionalnog identiteta kao dominantnog ose-
anja grupne pripadnosti u Srbiji u najveoj meri bilo situacione i psiholoke
prirode. Naime, reenje za duboku politiku, ekonomsku i drutvenu krizu koja
je zadesila jugoslovensku dravu i drutvo politike elite nisu umele i/ili nisu e-
lele da pronau. Umesto toga, vladajue republike oligarhije prebacivale su kri-
vicu sa jedne na drugu republiku to je rezultiralo shvatanjem da se nepovoljan
poloaj ne moe promeniti sopstvenom akcijom i mehanizmima individualne
pokretljivosti, nego iskljuivo promenom statusa svoje etnike grupe u odnosu
na ostale. Situacija u zemlji interpretirala se tako u smislu meurepublike i me-
unacionalne eksploatacije to je doprinelo jaanju nacionalne homogenizacije
i meuetnike agresije. Pri tom, trebalo bi imati u vidu da se nije radilo toliko o
spontanoj reakciji koliko o procesu koji je bio indukovan od strane politikih i
intelektualnih elita. Doivljaj ugroenosti, realne ili samo nasluivane, koji je u
velikoj meri bio poduprt medijskom propagandom, sve vie je pojaavao nepo-
verenje u druge nacije, a samim time i identifikaciju sa vlastitom etnikom gru-
pom ak i kod onih grupa i pojedinaca kojima ranije nacionalni identitet nije
bio mnogo znaajan. Sukobi interesa i meusobni animoziteti uinili su da se
nacionalna samosvest pojaa pod uticajem stvarnih i/ili samo opaenih odnosa
izmeu etnikih grupa. Ukoliko svemu ovome pridodamo i otvorene meuet-
nike sukobe, eskalaciju graanskog rata u Hrvatskoj i Bosni, kao i uvoenje
meunarodnih sankcija koje su Srbiju u potpunosti izolovale od sveta, te veli-
ku ekonomsku krizu uzrokovanu hiperinflacijom, postaje jasno zato je nacija
poela da se doivljava kao primordijalna zajednica, a etniko jedinstvo dobilo
primat u odnosu na politiko. Sve ovo dovelo je do radikalne redefinicije ko-
lektivnih identiteta u srpskoj populaciji u kojoj je nacionalni identitet zadobio
ekskluzivni znaaj i nadjaao sve ostale.
POLITIKE PROMENE U SRBIJI
I POSTEPENA DEETNIFIKACIJA DRUTVENE SVESTI
Dramatine politike promene koje su obeleile poetak novog mileniju-
ma (ruenje reima i uspostavljanje demokratske vlasti) nisu dovele i do drama-
tinih promena u nacionalnoj svesti koje bi se mogle oekivati. Sudei prema
nalazima raspoloivih empirijskih istraivanja, meu graanima Srbije u ovom
periodu dolazi do veoma postepenog opadanja rairenosti i intenziteta identi-
fikacije sa nacionalnom grupom (Vasovi, 2000). Na primer, u populaciji Srbije
u odnosu na 1996. godinu (Vasovi, 1997) oseanje pripadnosti naciji opada (sa
52% na 37%) ba kao i pripadnost konfesionalnoj grupi (sa 41% na 33%), dok
raste identifikacija sa profesionalnom (sa 20% na 36%) i generacijskom grupom
(sa 17% na 42%). Kao to je tendencija jaanja nacionalne vezanosti poetkom
FPN
|
GODINJAK BR. 5, JUN 2011.
|
I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem 108
devedesetih godina obuhvatila sve kategorije stanovnitva, tako i opadanje na-
cionalne identifikacije u ovom periodu karakterie pripadnike svih socijalnih
kategorija. Iako razlike u pogledu karaktera grupnih identifikacija meu poje-
dinim kategorijama stanovnitva nisu bile izraene u meri u kojoj se to oeki-
valo, podaci istraivanja govore u prilog tome da su nacionalna i konfesionalna
identifikacija bile rasprostranjenije meu poljoprivrednicima, penzionerima i
domaicama, kao i meu manje obrazovanim, vie religioznim i starijim ispita-
nicima, dok je interesno, profesionalno i generacijsko pripadnitvo u veoj meri
karakterisalo uenike, studente, privatnike i mlae ispitanike. Primeuje se da
su tradicionalistike grupe potraile novu afirmaciju svog identiteta kroz gene-
racijsku pripadnost, a one modernistiki usmerene kroz interesno i profesional-
no pripadnitvo. Sve ovo upuuje na zakljuak da je u ovom periodu dolo do
pomeranja od tradicionalnih vidova grupne vezanosti ka identifikacijama koje
su primerene modernom (civilnom) drutvu (Vasovi, 2000: 22).
Postepeno naputanje tradicionalnih (nacionalnih i konfesionalnih) za ra-
un civilnih (generacijskih i profesionalnih) identiteta posledica je, pre svega,
okonanja otvorenih meuetnikih sukoba, koji, po prirodi stvari, potenciraju
etniku homogenizaciju. Jednim delom to predstavlja i psiholoku reakciju na
viegodinji status srpske nacije kao prokaene grupe u svetskim razmerama
(Vasovi, 2000: 23). Ovo objanjenje sledi osnovne postavke Tajfelove teorije
socijalnog identiteta (Social Identity Theory) koja predvia da jedan deo pri-
padnika one socijalne grupe iji je drutveni status nizak, a tretman diskrimi-
natorski, simboliki ili stvarno pokuava da je napusti u cilju uspostavljanja
pozitivnog socijalnog identiteta (Tajfel, Turner, 1979; Tajfel, 1981).
Meutim, pokazalo se da su promene u kolektivnim identitetima graana
Srbije bile izraenije na horizontalnom (identifikacija sa osnovnim drutvenim
grupama kao to su generacijska, etnika, profesionalna, konfesionalna i dr.),
nego na vertikalnom planu (identifikacija sa geopolitikim celinama od lo-
kalne zajednice do kosmopolitske pripadnosti). Navedene promene nisu tako
znaajne kada je re o geopolitikim identitetima. Rezultati istraivanja poka-
zuju da je oseanje pripadnosti najuoj, lokalnoj zajednici i dalje predstavlja-
la osnovni okvir geopolitikih identifikacija graana Srbije (30%), iza koje su
sledile pripadnost Srbiji (20%), SR Jugoslaviji (20%) i kosmopolitska pripad-
nost (12%) (Vasovi, 2000). Sve ostale vrste pripadnosti (oblast u kojoj se ivi,
oseanje pripadnosti Balkanu i evropska pripadnost) u ovom periodu bile su
zastupljene ispod 10%. Povlaenje u parohijalne okvire identifikacije zabelee-
no je meu svim kategorijama ispitanika, ali su meugrupne razlike odslikavale
poloaj pojedinih kategorija ne samo u drutvenoj strukturi, ve i na vredno-
snoj dimenziji tradicionalizam modernizam. Najizraenije razlike zabelee-
ne su u vezi sa lokalnom pripadnou izmeu najmanje i najvie obrazovanih
109 Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi
|
DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...
ispitanika. Meu tzv. demografskim varijablama, starost se takoe pokazala
znaajnim iniocem. Naime, mlae i srednje kategorije u veoj meri su prihva-
tale evropski identitet u odnosu na najstarije, kojima su bili blii lokalni, repu-
bliki i jugoslovenski identitet. Takoe, ruralno stanovnitvo, poljoprivrednici
i domaice bili su skloniji prihvatanju lokalnog i republikog identiteta za ra-
zliku od strunjaka i studenata koji su prevashodno isticali evropsku i kosmo-
politsku pripadnost. Iako su zabeleene razlike u irini grupnih identifikacija
u zavisnosti od nivoa obrazovanja, zanimanja i uzrasta, one nisu dovoljne da
otklone utisak da se meu stanovnitvom Srbije i dalje manifestovao relativ-
no suen okvir identifikacije kada je o geopolitikim zajednicama re (Vasovi,
2000: 30). Graani Srbije u ovom periodu psiholoki su vie bili ukorenjeni u
okvire lokalne i nacionalne pripadnosti nego u okvire irih geopolitikih ire
(evropske i kosmopolitske) zajednice.
Situacioni politiki inioci kao to su prestanak otvorenih etnikih suko-
ba na tlu bive Jugoslavije, NATO bombardovanje i povlaenje srpske drave
sa Kosova i Metohije imali su izvesnog udela u ovom procesu postepene deet-
nifikacije drutvene svesti graana Srbije. Sam proces deetnifikacije, meutim,
kako je pokazano, nije bio konzistentan. Sa jedne strane, pomenuti dogaaji su
uticali na to da deo drutva odustane od nacionalnog i d primat graanskim
identitetima. Sa druge strane, ti isti dogaaji uticali su na povlaenje dela dru-
tva u parohijalne okvire identifikacija, uz istovremeno odbacivanje svih nad-
nacionalnih identiteta (Balkanski, Evropski, kosmopolitski). Tako je u situaciji
neposredne nacionalne ugroenosti i pretnje opstanku drave istovremeno jaao
i nacionalni defetizam i evroskepticizam.
Istraivanja iz narednog perioda potvruju ovakvu tendenciju, tj. da se
struktura kolektivnih identiteta graana Srbije nije bitnije promenila. Mada
identifikacija sa nacijom i dalje postepeno opada, rezultati istraivanja koje je
izvrio Centar za slobodne izbore i demokratiju (CeSID) u okviru projekta
Izgradnja proevropske demokratske kulture kroz jaanje kapaciteta kreatora
javnog mnjenja, pet godina nakon politikih promena u Srbiji, ne pokazuju
da je evropski identitet ojaao. Sredinom ove decenije graani Srbije i dalje
najveu vanost pridaju lokalnoj pripadnosti (36,8%), pa zatim Srbiji (35,2%),
etnikoj (29,6%) i konfesionalnoj grupi (15%), i tek na kraju Evropi (10,3%).
164

Identifikacija sa lokalnom zajednicom, Srbijom i nacijom i dalje su ostali naj-
vaniji okviri identifikacija graana Srbije, dok se evropska pripadnost i ovoga
puta nala na zaelju liste.
164 U obzir su uzeti samo odgovori mnogo vana.
FPN
|
GODINJAK BR. 5, JUN 2011.
|
I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem 110
Identifikacija sa lokalnom zajednicom, dravom Srbijom i nacijom nat-
proseno je rasprostranjena meu najstarijima (60 i vie godina), ispitanicima sa
zavrenom osmogodinjom kolom i kolom za radnika zanimanja, NK i PK
radnicima, poljoprivrednicima i KV i VKV radnicima, penzionerima i poljopri-
vrednicima klasinim nosiocima tradicionalnog sistema vrednosti. Meutim, i
za ove tradicionalne grupe postaje karakteristino da se iz nacionalnih postepe-
no povlae u lokalne okvire identifikacije (identifikacija sa mestom u kojem
ivim). S druge strane, iako znaaj identifikacije sa Evropom (nadnacionalni
identitet) uestalije od ostalih istiu najmlai ispitanici (od 18 do 29 godina), is-
pitanici sa zavrenom viom kolom i fakultetom, uenici, studenti, slubenici i
strunjaci modernizacijski usmerene grupe stepen identifikacije sa Evropom
je, zapravo, veoma nizak i kod svih ovih grupacija ne prelazi 15%.
OSOBENOSTI GEOPOLITIKIH IDENTITETA
NAKON DECENIJE DEMOKRATSKE VLADAVINE
U najnovijem istraivanju geopolitikih identiteta graana Srbije, koje je
sprovedeno 2010. godine
165
primenjena su dva razliita indikatora identifikaci-
je sa teritorijalno definisanim geopolitikim celinama: skala procene kojom se
meri relativna vanosti koja se pridaje svakoj vrsti pripadnosti (moe se tumaiti
kao intenzitet vezanosti) i izbor samo jedne, najvanije vrste pripadnosti (lokal-
ne, nacionalne ili nadnacionalne).
Ukoliko uzmemo u obzir samo odgovore veoma vana, zakljuujemo da
graani Srbije danas manifestuju najjau vezanost za Srbiju (46%), zatim, za me-
sto i regiju u kojoj ive (42%), za svet u celini (19%) i, najzad za Evropu (16%)
koja je gotovo u rangu vanosti koja se pridaje pripadnosti bivoj Jugoslaviji, koja
je u ovom istraivanju, takoe, ispitivana (15%). Prosene ocene jaine identifi-
kacije pokazuju da intenzitet vezanosti za navedene geopolitike zajednice opada
du dimenzije nacionalno/lokalno nadnacionalno/mondijalno, i to na sledei
nain: Srbija kao drava dobija prosenu ocenu, 3.97, mesto/regija 3.95, svet u
celini 3.17, a Evropa 3.13, i najzad, biva Jugoslavija najniu 2,84.
Druga vrsta indikatora (izbor samo jedne, najvanije, od navedenih vr-
sta politiko-teritorijalnih pripadnosti) daje sledee nalaze: pripadnost Srbiji
bira 43% ispitanika, pripadnost mestu/regiji 26%, kosmopolitsku pripadnost
165 Kako graani Srbije vide tranziciju iz socijalizma u kapitalizam obavljeno je prolog
meseca na uzorku od 1.800 ispitanika, u okviru projekta Dometi tranzicije od socijalizma ka
kapitalizmu koji realizuju Fondacija Fridrih Ebert, Centar za studije socijalne demokratije i
Centar za slobodne izbore i demokratiju.
111 Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi
|
DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...
neto vie od 8%, to je priblino jednako procentu onih koji daju primat
Evropi (neto ispod 8%); najmanji procenat ljudi (4%) bira bivu Jugoslaviju
kao okvir geopolitikog identiteta. Ostatak do 100% ispitanika ine oni koji
odgovaraju sa ne znam.
Mada je teko metodoloki opravdati direktno poreenje sa nalazima pret-
hodnih istraivanja (postoje razlike ne samo u metodologiji, ve je i geopolitiki
kontekst znaajno promenjen) neki zakljuci se prosto nameu. Poetkom 2000.
godine oseanje pripadnosti najuoj, lokalnoj, zajednici (mestu u kojem se ivi)
predstavljalo je prvi izbor i bilo zastupljeno kod 1/3 graana Srbije. Rairenost
identifikacije sa Srbijom (koja se nalazila u sastavu tadanje SRJ) bila je upola
manja u odnosu na dananju (20%) i gotovo izjednaena sa obimom identifika-
cije sa SRJ. Kosmopolitizam je zastupalo neto preko jedne desetine graana dok
su ostale vrste identiteta (region, Balkan, Evropa) karakterisale manje od 10%
populacije. Ovo uslovno poreenje govori o tome da je Srbija kao samostalna
drava postala privlaniji objekat identifikacije, da je lokalna (parohijalna) pri-
padnost zadrala svoju privlanost, ali da se malo toga promenilo kada je re o
prihvatanju nadnacionalnog, evropskog i kosmopolitskog, identiteta.
Razlike u odgovorima pojedinih socioekonomskih kategorija pokazuje
ve ranije utvrene pravilnosti: da su obrazovanije i urbane grupe manje sklone
parohijalnim identifikacijama i neto ee prihvataju nadnacionalne identitete.
Meutim, najzanimljiviji nalaz ovog istraivanja jeste da identif ikacija sa (dra-
vom) Srbijom karakterie veinu graana iz svih socioekonomskih kategorija (u
ovom sluaju homogenost odgovora je najvea).
Prvi i preliminaran osvrt na nalaze istraivanja o intenzitetu i prirodi geo-
politikih identifikacija graana Srbije stvorenih nakon demokratskih promena
ostavlja utisak da se u ovom pogledu malo toga promenilo u poslednjih deset
godina demokratske vladavine. Podaci poslednjeg istraivanja donekle su oe-
kivani i uklapaju se u dosadanje, empirijski zacrtane, trendove. Identifikacija sa
etnikom grupom je i dalje jaka, a lokalni i nacionalni identiteti imaju primat
nad nadnacionalnim i kosmopolitskim. Ukupno posmatrano, moe se ponoviti
zakljuak ranijih istraivanja da su stanovnici Srbije psiholoki pre ukorenjeni u
okvire uih, parohijalnih, nego irih, graanskih, geopolitikih identiteta.
NACIONALNI DEFETIZAM I EVROSKEPTICIZAM
LICE I NALIJE PROCESA DEETNIFIKACIJE
Nestanak paternalistikog voe sa jugoslovenske politike scene otvorio
je Pandorinu kutiju politikog razdora i secesionistike tenje vladajuih na-
cionalnih oligarhija izbile su u prvi plan. Narodi bive Jugoslavije koje je do
jue spajalo bratstvo i jedinstvo prestali su sebe da doivljavaju kao deo mi
FPN
|
GODINJAK BR. 5, JUN 2011.
|
I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem 112
kategorije i jedni drugima postali oni. U takvoj situaciji tenja da se pronae
nov izvor sigurnosti navela je pripadnike svih etnikih grupa da se okrenu naciji
kao psiholokom uporitu kolektivnog identiteta. Tako je nacionalni identitet
zadobio ekskluzivni znaaj i nadjaao sve ostale grupne identitete ime je ui-
njen konani raskid sa dotadanjim anacionalnim modelom politike kulture
koji je diktirala oficijelna, komunistika, ideologija. Ekskluzivnost etnike iden-
tifikacije posluila je kao socijalnopsiholoki katalizator izbijanja meuetnikih
sukoba na prostoru bive Jugoslavije, a povratna reakcija na otvorene sukobe
manifestovala se kroz dalje jaanje identifikacije sa etnikom grupom i snaenje
nacionalne homogenizacije.
Nalazi istraivanja koje smo u osnovnim crtama prikazali u prethodnom
delu rada, ukazuju na to da ve od sredine devedesetih godina zapoinje poste-
peni proces deetnif ikacije drutvene svesti u Srbiji. Iako ovi nalazi predstavljaju
samo naznake odreenih tendencija, oni nam dozvoljavaju da, uslovno, iznesemo
odreene pretpostavke koje bi valjalo proveriti u nekim narednim istraivanjima.
Jedna od njih je da se proces deetnifikacije drutvene svesti u Srbiji odvija posred-
stvom dva paralelna, ini se nezavisna, procesa: sa jedne strane, kroz proces koji
bismo mogli nazvati nacionalnim defetizmom (nepoverenje u mogunost ostvari-
vanja nacionalnog projekta), a sa druge, kroz blagi porast, ve znaajno prisutnog,
evroskepticizma (proces slabljenja podrke evropskim integracijama). Kao indika-
tor prvog procesa u obzir smo uzeli proces naputanja nacije kao primarne osno-
ve identiteta na horizontalnom nivou identifikacije, dok nam je u sluaju drugog
kao osnovni indikator posluio proces opadanja rairenosti evropskog identiteta.
Ukoliko prihvatimo ovu polaznu pretpostavku kao validnu, pred analitiarima
se otvaraju dva osnovna pitanja. Prvo pitanje je vie teorijske prirode i odnosi na
adekvatnost, u literaturi preovlaujuih, modela kojima se generalno objanjava
odnos izmeu nacionalnog i nadnacionalnog (evropskog) identiteta. Drugo pi-
tanje odnosi se na mogunost tumaenja ovih empirijski utvrenih socijalnopsi-
holoki tendencija, odnosno na to kakav smisao imaju ova dva procesa u datom
drutvenom i politikom kontekstu.
Kada je re o prvom pitanju, povlaenje iz nacionalnog (etnikog) okvira
identifikacije, uz istovremeno slabljenje nadnacionalnog (evropskog) identite-
ta koje je zabeleeno meu graanima Srbije, nije u skladu sa tezom o jedno-
dimenzionalnosti ove vrste socijalnih identiteta; po kojoj jaanje jednog tipa
identiteta nuno ide sa slabljenjem drugog, odnosno na raun onog drugog.
To znai da se evropski i nacionalni identiteti vide kao meusobno iskljui-
vi: pojedinci sa izraenim etnikim (nacionalnim) identitetom ne mogu imati
istovremeno razvijen i evropski identitet i obratno. Drugi, alternativni, dvo-
dimenzionalni pristup razumevanju odnosa izmeu nacionalnog i nadnacio-
nalnog identiteta poima ove identitete kao meusobno nezavisne psiholoke
113 Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi
|
DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...
entitete, iz ega proistie da pojedinci mogu imati jednako ili u razliitoj meri
izraen i nacionalni i evropski identitet. U okviru ovog pristupa mogue je razli-
kovati nekoliko modela. Jedan od njih je tzv. model uklopljenih ili ugnjedenih
identiteta (nested identities) koji identitete slikovito predstavlja koncentri-
nim krugovima u ijem se jezgru nalazi lokalni identitet, zatim slede nacionalni
i regionalni, dok se u krajnjem spoljanjem krugu nalaze evropski i mondijalni
identitet (Medrano, Gutirrez, 2001). Prema drugom, tzv. modelu mramornog
kolaa, nacionalni i evropski identitet postoje paralelno u svesti pojedinca, a
njihova neprestana interakcija dovodi do toga da postaju meusobno zavisni, iz-
meani i nerazdvojivi (Kamenov, Jeli, Hui, Franceko, Mihi, 2006). inirela
(Cinnirella, 1997) takoe smatra da ovi identiteti mogu postojati paralelno i
istovremeno, ali da se njihova vanost menja u zavisnosti od referentnog kon-
teksta, tj. grupe sa kojom se vri poreenje (Ja sam Srbin u odnosu na Francuza,
ali sam i Evropljanin u odnosu na Amerikanca).
Prema ovom, dvodimenzionalnom, modelu (za koji postoji vie empirij-
ske evidencije), postoji mogunost da ni jedan od ovih identiteta ne bude u do-
voljnoj meri razvijen. U prilog tome govore rezultati mnogobrojnih empirijskih
istraivanja sprovedenih u drugim zemljama Evrope koja su pokazala da gra-
ani koji imaju slabiji nacionalni identitet ne moraju nuno razviti jak evropski
identitet. Pri tom, intenzitet vezanosti za naciju nije bio manji u onim zemljama
u kojima je veliki procenat graana imao izraen evropski identitet u poree-
nju sa zemljama u kojima su se graani prvenstveno deklarisali kao pripadni-
ci sopstvene nacije (Ruiz Jimnez, Grniak, Kosic, Kiss, Kandulla 2004; Ruiz
Jamenez, Kosic, Kiss 2005).
Podaci novijih istraivanja drutvene svesti u nas govore o naizgled nekon-
zistetnom modelu: naime, obim etnike identifikacije i identifikacije sa Evropom
postepeno opada dok identifikacija sa Srbijom znaajno raste. Empirijska pravil-
nost koja se moe nazreti iza ovih nalaza vie odgovara ovom drugom teorijskom,
dvodimenzionalnom, modelu, to znai da promene u obimu rairenosti etni-
kog i evropskog identiteta u naem sluaju nisu meusobno uslovljene.
Ostaje pitanje koji smisao znaajnog porast identifikovanja sa Srbijom
ima u datom politikom i drutvenom kontekstu?
injenica je da u poslednjih deset godina identifikacije graanskog tipa
postepeno potiskuju etniki identitet u drugi plan dok istovremeno, identifika-
cija sa lokalnom zajednicom (koja je preovladavala krajem devedesetih) opada
za raun identifikacije sa Srbijom kao dravom. Ovo povlaenje iz parohijalnih
okvira identifikacije i vraanje Srbiji kao okosnici kolektivnog identiteta otvara
pitanje o kakvoj vrsti identifikacije je zapravo re. Da li prelazak na graanske
identitete na horizontalnom nivou i porast identifikacije sa Srbijom na vertikal-
nom nivou vodi izgradnji jednog u osnovi politikog identiteta?
FPN
|
GODINJAK BR. 5, JUN 2011.
|
I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem 114
Valja se podsetiti da je nacija na ovim prostorima oduvek poimala prevas-
hodno kao organska zajednica zasnovana na zajednikom poreklu, tradiciji, je-
ziku i religijskoj pripadnosti (tzv. etniki model nacije). Iako je komunistika
vlast pokuala da umanji ulogu nacije, injenica da su sve republike, manje ili
vie, bile konstituisane na nacionalnoj osnovi, dovela je do toga da se etnicitet
poima kao sutina nacije kojoj se pripada po roenju, a ne na osnovu ugovora i
slobodne volje. Ovakvo razumevanje nacije u suprotnosti je sa onim koje vlada
u veini zapadnoevropskih zemalja u kojima se nacija vidi kao zajednica zasno-
vana na zajednikim vrednostima, pravima i dunostima civilnog drutva (tzv.
graanski model nacije). Ukoliko poemo od erutijeve definicije politikog
identiteta kao skupa socijalnih i politikih vrednosti i principa koje pripadnici
odreene politike grupe ili entiteta prepoznaju ili oseaju kao svoje (Cerutti,
2003) da li, u ovom sluaju, moemo zakljuiti da je re identifikaciji graana sa
institucijama i simbolima drave Srbije, odnosno politikim sistemom u kome
ive, a ne o identifikaciji sa zajednicom zasnovanom na zajednikim precima i
vernakularnoj (narodnoj) kulturi?
Iako odgovor na pitanje da li jaanje identifikacije sa Srbijom podrazu-
meva izmenjeno poimanje identiteta prevazilazi okvire ovog rada, na osnovu
nalaza istraivanja sprovedenog 2010. godine moemo izneti neke generalne
zakljuke.
Kada je re o identifikaciji sa Srbijom kao dravom, uoavaju se relativno
male, ali statistiki znaajne razlike izmeu religioznih (48,8%) i nereligioznih
(37,4%) graana Srbije. S obzirom na to da je etniki identitet (i teorijski i em-
pirijski) blisko povezan sa konfesionalnim identitetom, a da na ovim prostori-
ma nacionalni i etniki identiteti esto jedan drugog podupiru, mogli bismo da
zakljuimo da se oseanje pripadnosti Srbiji izjednaava sa etnikom pripad-
nou. Ove razlike, meutim, nisu dovoljno ubedljive da bi mogli da govorimo
o dominaciji etnikog poimanja identiteta budui da se i oni ispitanici koji se
deklariu kao nereligiozni gotovo u jednakoj meri identifikuju sa Srbijom kao
dravom. Razlike su male i kada je re o drugim socioekonomskim obele-
jima koji inae podrazumevaju podelu na vrednosnoj dimenziji tradicionali-
zam-modernizam. Iako znaaj identifikacije sa Srbijom iznadproseno istiu
poljoprivrednici (51,1%), a ispodproseno strunjaci (35,4%), razlike s obzirom
na kolsku spremu izmeu ispitivanih kategorija nisu statistiki znaajne to
takoe moe da govori u prilog tome da se iza identifikacije sa Srbijom ne krije
etniko poimanje nacije.
Kada je pak re o identifikaciji sa Evropom, iji je obim rairenosti u po-
pulaciji relativno mali, takoe su ustanovljene male (ali statistiki znaajne ra-
zlike) s obzirom na kolsku spremu, zanimanje i religioznost ispitanika. Male
razlike izmeu fakultetski obrazovanih (20,7%) i onih bez kolske spreme
115 Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi
|
DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...
(13,7%), izmeu strunjaka (21%) i poljoprivrednika (14,9%), kao i izmeu
religioznih (17,1%) i nereligioznih (13,4%), govore u prilog tome da su pre-
vashodno situacioni faktori ti koji utiu na pad identifikacije sa Evropom, a ne
sistem usvojenih tradicionalnih naspram modernistikih vrednosti.
Kako su registrovane razlike unutar ispitivanih socioekonomskih ka-
tegorija gotovo zanemarljive i kada je u pitanju identifikacija sa Srbijom, i
kada je re o identifikaciji sa Evropom, namee se zakljuak da su porast u
obimu prvog i opadanje identifikacije sa drugim prevashodno situacione, a
ne vrednosne prirode, tj. da zavise od datih drutvenih i politikih okolnosti,
a ne od usvojenih vrednosnih orijentacija kao trajnijih psihikih dispozicija
za odreeno ponaanje.
Uprkos tome to izloeni podaci (kada je re o identifikaciji sa Srbijom)
govore o mogunosti uspostavljanja graanskog (politikog) identiteta, ostaje
otvoreno pitanje da li je uopte mogua identifikacija graana sa nedovre-
nom dravom dravom bez jasno definisanih granica u kojoj se postoje-
e politike institucije suoavaju sa krizom legitimiteta? U ve spomenutom
istraivanju koje je sprovedeno 2010. godine utvreno je da nepoverenje gra-
ana u institucije sistema daleko izraenije nego poverenje u iste, ali i da pad
poverenja ne prati istovremeni porast nepoverenja, to govori o ambivalen-
tnom odnosu graana prema njima.
166
Meutim, odgovor na pitanje da li po-
rast identifikacije sa Srbijom podrazumeva i promenjeno poimanje nacional-
ne pripadnosti zahteva dodatna istraivanja u kojima bi se preispitao odnos
graanskih i kulturnih elemenata (onih koji se odnose na politiki sistem i
institucije odnosno onih koji se odnose na simbole i nacionalnu kulturu) ovog
novog nacionalnog identiteta.
Iako su nacionalni defetizam sa jedne i evroskepticizam sa druge strane,
prema miljenju autora ovog rada, dva nezavisna procesa, pretpostavka je da
oni predstavljaju lice i nalije procesa deetnifikacije drutvene svesti u Srbiji.
Naime, ambivalentan stav Evropske unije prema Srbiji verovatno pobuu-
je ambivalentan stav graana Srbije prema evropskim integracijama. U tom
kontekstu, neispunjena obeanja meunarodne zajednice da e Srbija posta-
ti lanica EU u rekordnom roku, stalno uslovljavanje Srbije saradnjom sa
Hakim tribunalom od strane Evropske unije, priznanje nazavisnosti Kosova
od strane zemalja lanica Evropske unije, podela unutar demokratskog blo-
ka na Evropejce (one koji su eleli brze reforme i veu otvorenost prema
svetu) i nacionaliste (one koji su teili kontinuitetu institucija i nekoj vrsti
166 Dnevni list Danas, 25/10/2010
FPN
|
GODINJAK BR. 5, JUN 2011.
|
I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem 116
restauracije), ini nam se, od presudnog su znaaja. Ambivalentan stav gra-
na prema Evropskoj uniji se pak ogleda u sledeem: kada se naelno postavi
pitanje oportunosti pristupa Srbije Evropskoj uniji, deklarativan stav gra-
ana prema evropskim integracijama je pozitivan; ali, kada se pridruivanje
evropskim integracijama uslovi odustajanjem od Kosova i Metohije, podr-
ka evropskim integracijama se ozbiljno dovodi u pitanje. Sve ovo upuuje
na zakljuak da je opadanje identifikacije sa Evropom kao nadnacionalnim
entitetom i jaanje identifikacije sa Srbijom kao dravom da su pre posledi-
ce delovanja aktuelnih drutvenih i politikih inilaca, nego to su nuspojave
etnocentrinog nacionalizma.
Generalni zakljuak koji iz svega navedenog moemo izvesti jeste da po-
litike promene s poetka ovog veka nisu bile praene oekivanom promenom
drutvene svesti graana Srbije. Jedan od razloga moe biti taj to ni deceniju
nakon demokratskih promena nije do kraja reeno nijedno od nacionalnog
interesa vano pitanje, dok su, pri tom, otvorena neka nova. Pomirenje u regi-
onu, problem spoljanjih dravnih granica (pitanje nezavisnosti Kosova), ne-
reena unutranja pitanja (pitanje Sandaka i Vojvodine), kao i ulazak Srbije u
Evropsku uniju, svakako su imali uticaj na usporavanje procesa deetnifikacije
drutvene svesti, ali i na pojavu (na prvi pogled suprotnih) procesa nacional-
nog defetizma i evroskepticizma meu graanima Srbije.
LITERATURA
Baevi, Lj. (1989): Meunacionalni odnosi, u Goati, V.: Jugosloveni o drutvenoj krizi,
Komunist, Beograd.
Baevi, Lj. (1990): Nacionalna svest omladine, u Mihailovi i dr.: Deca krize, institut drutvenih
nauka, Beograd.
Cinnirela, M. (1997): Towards a european identity? Interactions between the national and
European social identitites manifested by university students in Britain and Italy, British
Journal of Social Psychology, 36(1), 19-31.
Dnevni list Danas, 25/10/2010, Preuzeto oktobra 2010 sa http://www.danas.rs/danasrs/dijalog/
institucije_politickog_sistema_bez_lokomotive_promena.46html?news_id=202222
Flere, S. (1986): Odnos prema etnosu, u Vrcan, S. i dr.: Poloaj, svijest i ponaanje mlade generaci-
je Jugoslavije: preliminarna analiza rezultata istraivanja, CIDID i IDIS, Zagreb, Beograd.
Golubovi, Z., Kuzmanovi, B., Vasovi, M. (1995): Drutveni karakter i drutvene promene u
svetlu nacionalnih sukoba, Institut za filozofiju i drutvenu teoriju Filip Vinji, Beograd.
Panti, D. (1987): Nacionalna svest mladih u SR Srbiji bez SAP (radni naslov), Preliminarni istrai-
vaki izvetaj, Istraivako-izdavaki centar SSO Srbije i Centar za politikoloka istraivanja
i javno mnjenje instituta drutvenih nauka, Beograd.
117 Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi
|
DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...
Panti, D. (1991): irina grupnih identifikacija graana Jugoslavije: vrednovanje pripadno-
sti od lokalne do mondijalne, u Baevi i dr.: Jugoslavija na kriznoj prekretnici, Institut
drutvenih nauka, Beograd.
Ruiz Jimnez A. M., Grniak J. J., Kosic A., Kiss P., Kandulla M. (2004): European and National
Identities in EU's Old and New Member States: Ethnic, Civic, Instrumental and Symbolic
Components, European Integration online Papers (EIoP), Vol. 8, No. 11, Preuzeto januara
2010. sa http://eiop.or.at/eiop/pdf/2004-011.pdf
Ruiz Jamenez A. M., Kosic A., Kiss P. (2005): A pablic view on European and National
Identification, Preuzeto januara 2010. sa
http://www.europhd/net/html/_onda02/07/PDF/Kiss, P.%20%282005%29.pdf
Kamenov, ., Jeli, M., Hui, A., Franceko, M. i Mihi, V. (2006): Odnos nacionalnog i europ-
skog identiteta i stavova prema europskim integracijama graana Zagreba i Novog Sada,
Drutvena istraivanja, Vol. 15, Br. 4-5 (84-85), str. 867-890.
Kuzmanovi, B. (1995): Autoritarnost kao socijalnopsiholoka karakteristika, u Golubovi, Z.,
Kuzmanovi, B., Vasovi, M.: Drutveni karakter i drutvene promene u svetlu nacionalnih
sukoba, Institut za filozofiju i drutvenu teoriju Filip Vinji, Beograd.
Kuzmanovi, B. (1998): Retradicionalizacija politike kulture, u Vasovi, M. (red): Fragmenti
politike kulture, Institut drutvenih nauka, Beograd.
Medrano, J. D., Gutirrez, P. (2001): Nested identities: national and European identity in Spain,
Ethnic and Racial Studies, Vol. 24, 5, 753-778.
Mihailovi, S. i dr. (1990): Deca krize: Omladina Jugoslavije krajem osamdesetih, Institut dru-
tvenih nauka, Beograd.
Rot, N., Havelka, N. (1973): Nacionalna vezanost i vrednosti srednjokolske omladine, Institut za
psihologiju i Institut drutvenih nauka, Beograd.
Tajfel, H., Turner, J. C. (1979): An integrative theory of intergroup conflict, in Austin, W. G.,
Worchel, J. (eds): The Social psychology of intergroup relaations, Calif: Brooks/Cole, Monterey.
Tajfel, H. (1981): Human Groups and Socilal Categories, Cambridge University Press, Cambridge.
Vasovi, M. (1997): Karakteristike grupnih identifikacija i odnos prema drugim etnikim grupa-
ma, u Mihailovi, S (red.): Izmeu osporavanja i podrke Javno mnenje o legitimitetu tree
Jugoslavije, Institut drutvenih nauka, Friedrich Ebert Stiftung, Beograd.
Vasovi, M. (2000): Karakteristike grupnih identiteta i odnos prema drutvenim promenama, u
Mihailovi, S. (ur): Javno mnenje Srbije, CPA/CPS, Beograd.
Vasovi, M. (2001): Socijalno-psiholoki aspekti formiranja jugoslovenskog identiteta, u Sekelj,
L. (ur.): Identitet: Srbi i/ili Jugosloveni, Institut za evropske studije, Beograd.
FPN
|
GODINJAK BR. 5, JUN 2011.
|
I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem 118
Mirjana Vasovi
Milena Gligorijevi
DEMOCRATIC CHANGES IN SERBIA
AND THE PROCESS OF DE-ETHNIFICATION OF SOCIAL CONSCIOUSNESS
Summary:
This paper presents and comparatively analyses the results of social-
psychological research of geopolitical identities in Serbia carried out af-
ter the democratic changes. The main goal of the paper is to determi-
ne eventual changes in the volume and intensity of geopolitical identity
of the citizens of Serbia and define the factors influencing the changes
thereto. The authors considered the changes of geopolitical identities
at two levels: horizontal (identification with basic social groups such
are generational, ethnic, professional, confessional etc.) and vertical le-
vel of identification (identification with geopolitical entities from local
community to cosmopolitan affiliation). The results of the conducted
analysis showed that the trend of de-ethnification of social consciou-
sness in Serbia, which began already in mid-1990s, was continued after
the democratic changes. The changes in collective identities of the citi-
zens of Serbia pointed out in the results of empirical research are more
emphasized at the horizontal than at the vertical plan. In that sense, the
process of abandoning the nation as the primary basis of identity at the
horizontal level of identification and the process of shrinking the diffusi-
on of European identity at the vertical level of identification make the
authors to assume that national defeatism and Euro-skepticism are in-
tegral parts of the process of de-ethnification of social consciousness in
Serbia which should be probed in some subsequent research.
Key words: geopolitical identities, de-ethnification of social consciou-
sness, national defeatism, Euro-skepticism, Serbia