ORTARETM

TARH

9
YAZARLAR
Yasemin OKUR
lhan GEN
Turul ZCAN
Mevlt YURTBAY
Akn SEVER

DEVLET KTAPLARI
YEDNC BASKI
..........................., 2014

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI..................................................... 4554

DERS KTAPLARI DZS.......................................................................... 1328
14.?.Y.0002.3739

Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metin, soru ve ekilleri
ksmen de olsa hibir surette alnp yaymlanamaz.

Editr
Dil Uzman
Rehberlik Uzman
lme ve Deerlendirme Uzman
Program Gelitirme Uzman
Grsel Tasarm Uzman

: Do. Dr. K. Tuncer ALAYAN

: Erdoan AKIR
: Ahmet YILDIZ
: Ahmet CANSIZ
: Berna OTUZ
: Ahmet Suat KEECOLU
: Ahmet Hamdi KAMA
: Zekai KAYA

ISBN 978-975-11-3107-2

Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 30.06.2008 gn ve 144 sayl karar
ile ders kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 28.03.2014 gn ve
1310094 sayl yazs ile yedinci defa 388.955 adet baslmtr.

Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak;

Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak.
O benim milletimin yldzdr, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.

Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan:

Dn altndaki binlerce kefensiz yatan.
Sen ehit olusun, incitme, yazktr, atan:
Verme, dnyalar alsan da bu cennet vatan.

atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!

Kahraman rkma bir gl! Ne bu iddet, bu cell?
Sana olmaz dklen kanlarmz sonra hell.
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll.

Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda?

heda fkracak topra sksan, heda!
Cn, cnn, btn varm alsn da Huda,
Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cda.

Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm.

Hangi lgn bana zincir vuracakm? aarm!
Kkremi sel gibiyim, bendimi iner, aarm.
Yrtarm dalar, enginlere smam, taarm.

Ruhumun senden lh, udur ancak emeli:

Demesin mabedimin gsne nmahrem eli.
Bu ezanlar -ki ehadetleri dinin temeliEbed yurdumun stnde benim inlemeli.

Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar,

Benim iman dolu gsm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar,
Medeniyyet dediin tek dii kalm canavar?

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam,

Her cerhamdan lh, boanp kanl yam,
Fkrr ruh- mcerret gibi yerden nam;
O zaman ykselerek ara deer belki bam.

Arkada, yurduma alaklar uratma sakn;

Siper et gvdeni, dursun bu hayszca akn.
Doacaktr sana vadettii gnler Hakkn;
Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn

Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill!

Olsun artk dklen kanlarmn hepsi hell.
Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihll;
Hakkdr hr yaam bayramn hrriyyet;
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll!

Mehmet kif Ersoy

GENLE HTABE
Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk Cumhuriyetini,
ilelebet muhafaza ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin en
kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek
isteyecek dhil ve hric bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti
mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan
vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin! Bu imkn ve erait, ok
namsait bir mahiyette tezahr edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek
dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann btn kaleleri zapt edilmi, btn
tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil
igal edilmi olabilir. Btn bu eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere,
memleketin dhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet
iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs menfaatlerini,
mstevllerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret iinde
harap ve btap dm olabilir.
Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde dahi vazifen,
Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhta olduun kudret,
damarlarndaki asil kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatrk

NDEKLER
I. NTE: TARH BLM
1. KONU:TARH BLMNE GR
1. nsan ve Tarih............................................................................................................................ 4
2. Tarihin Konusu........................................................................................................................... 5
3. Tarihte sebep-Sonu ve Yer-Zaman likisi................................................................................ 6
4. Tarih Biliminin Yntemi............................................................................................................... 8
a. Tarama(Kaynak Arama) ....................................................................................................... 8
b. Tasnif (Snflandrma) ........................................................................................................... 10
c. Tahlil (zmleme) .............................................................................................................. 10
d. Tenkit (Eletiri) ..................................................................................................................... 10
e. Terkip (Sentez) ..................................................................................................................... 12
5. Tarihin Tasnifi (Snflandrlmas) ...............................................................................................12
a. Zamana Gre Tasnif .............................................................................................................12
b. Mekana Gre Tasnif ............................................................................................................. 13
c. Konuya Gre Tasnif...............................................................................................................13
6. Zaman ve Takvim.......................................................................................................................14
7. Trklerin Kulland Takvimler.................................................................................................... 14
8. Tarih reniminin nemi........................................................................................................... 15
9. Atatrkn Tarih renimine Verdii nem............................................................................... 16
10. Tarihi Olaylarn Deerlendirilmesi........................................................................................... 17
11. Tarihi Bilgilerin Deiebilir zellii........................................................................................... 18
12. Tarihe Adanm Bir mr, HALL NALCIK............................................................................. 19
2. KONU: TARH YAZICILII
1. Tarih Yazclnn Geliimi........................................................................................................ 21
2. Trklerde Tarih Yazcl........................................................................................................... 23
a. Osmanllar Dneminde Tarih Yazcl................................................................................ 23
b. Cumhuriyet Dneminde Tarih Yazcl............................................................................... 24
3. KONU: TARHN FAYDALANDII BLM DALLARI
1. Corafya................................................................................................................................... 25
2. Arkeoloji.................................................................................................................................... 26
3. Antropoloji................................................................................................................................. 28
4. Etnografya................................................................................................................................. 28
5. Hukuk........................................................................................................................................ 29
6. Kronoloji.................................................................................................................................... 30
7. Edebiyat.................................................................................................................................... 30
8. Felsefe...................................................................................................................................... 31
9. Paleografi.................................................................................................................................. 31
10. Epigrafi.................................................................................................................................... 31
11. Sosyoloji.................................................................................................................................. 32
12. Filoloji...................................................................................................................................... 32
13. Diplomatik............................................................................................................................... 33
14. Nmizmatik............................................................................................................................. 33
15. statistik................................................................................................................................... 34
16. Ekoloji..................................................................................................................................... 34
17. Kimya...................................................................................................................................... 35
18. Sanat Tarihi............................................................................................................................. 35
19. Heraldik................................................................................................................................... 36
LME VE DEERLENDRME

II. NTE: UYGARLIIN DOUU VE LK UYGARLIKLAR

1. KONU: TARH ALARA GR
1. Tarih ncesi alar................................................................................................................... 40
a. Ta a............................................................................................................................... 40
b. Maden a.......................................................................................................................... 42
2. Tarih alar.............................................................................................................................. 42
2. KONU: LK A UYGARLIKLARI
1. Kltr ve Uygarlk...................................................................................................................... 43
2. Mezopotamya Uygarl............................................................................................................ 44
a. Smerler............................................................................................................................... 45

NDEKLER
b. Akadlar................................................................................................................................ 46
c. Elamlar................................................................................................................................. 46
d. Babiller................................................................................................................................. 46
e. Asurlular............................................................................................................................... 47
3. Orta Asya Uygarl................................................................................................................... 47
4. Msr Uygarl........................................................................................................................... 49
5. ran Uygarl............................................................................................................................ 51
6. Hint Uygarl............................................................................................................................ 52
7. in Uygarl............................................................................................................................. 53
8. Dou Akdeniz Uygarl............................................................................................................ 53
a. Fenikeliler............................................................................................................................ 53
b. braniler................................................................................................................................ 54
9. Anadolu Uygarl..................................................................................................................... 55
a. Hattiler................................................................................................................................. 55
b. Hititler.................................................................................................................................. 55
c. yonyallar............................................................................................................................ 57
d. Urartular.............................................................................................................................. 58
e. Frigyallar............................................................................................................................. 58
f. Lidyallar.............................................................................................................................. 59
10. Ege ve Yunan Uygarl.......................................................................................................... 60
a. Girit...................................................................................................................................... 61
b. Miken (Aka).......................................................................................................................... 61
c. Eski Yunan........................................................................................................................... 61
d. skender mparatorluu....................................................................................................... 62
11. Roma Uygarl....................................................................................................................... 64
LME VE DEERLENDRME

III. NTE: LK TRK DEVLETLER

1. KONU: TRKLERN TARH SAHNESNE IKII
1. Trk Adnn Anlam.................................................................................................................... 72
2. Trklerin lk Ana Yurdu.............................................................................................................. 73
3. Orta Asyadan Yaplan Trk Glerinin Sebepleri ve Sonular................................................ 73
2. KONU: ORTA ASYADA KURULAN LK TRK DEVLETLER
1. Asya Hun Devleti...................................................................................................................... 75
2. Kavimler G ve Avrupa Hun Devleti...................................................................................... 78
a. Kavimler G..................................................................................................................... 78
b. Avrupa Hun Devleti.............................................................................................................. 80
3. Kk Trk Devleti....................................................................................................................... 83
a. I. Kk Trk Devleti............................................................................................................... 83
b. II. Kk Trk.(Kutluk) Devleti................................................................................................. 86
4. Uygur Devleti.............................................................................................................................89
3. KONU: DER TRK DEVLETLER VE TOPLULUKLARI
1. Avarlar....................................................................................................................................... 93
2. Bulgarlar................................................................................................................................... 94
3. Hazarlar.................................................................................................................................... 95
4. Macarlar.................................................................................................................................... 96
5. Peenekler................................................................................................................................ 96
6. Kpaklar (Kumanlar)................................................................................................................ 96
7. Ouzlar (Uzlar)......................................................................................................................... 96
8. Sabirler (Sibirler-Sabarlar)........................................................................................................ 97
9. Bakrtlar (Bakurtlar)............................................................................................................... 97
10. Trgeler (Trgiler)............................................................................................................... 97
11. Krgzlar................................................................................................................................... 97
12. Karluklar.................................................................................................................................. 98
13. Kimekler.................................................................................................................................. 98
LME VE DEERLENDRME

IV. NTE: SLAM TARH VE UYGARLII (13. YZYILA KADAR)

1. KONU: SLAMYETN DOUU VE LK SLAM DEVLETLER
1. slamiyet ncesi Dnyann Genel Durumu............................................................................... 102

NDEKLER
a. Avrupa.................................................................................................................................. 102
b. Afrika.................................................................................................................................... 102
c. Asya......................................................................................................................................102
d. Arap Yarmadas...................................................................................................................104
2. slamiyetin Douu ve Yayl...................................................................................................106
a. Hz. Muhammetin Peygamberlik ncesi Hayat................................................................... 106
b. Mslmanlarn Mekkedeki Faaliyetleri................................................................................ 107
c. Hicret ve Medine slam Devleti............................................................................................. 108
Hz. Muhammet Dnemi......................................................................................................109
Hz. Ebubekir Dnemi..........................................................................................................116
Hz. mer Dnemi...............................................................................................................117
Hz. Osman Dnemi............................................................................................................ 118
Hz. Ali Dnemi.................................................................................................................... 118
d. Emeviler Devleti................................................................................................................... 120
e. Endls Emevi Devleti......................................................................................................... 123
f. Beni Ahmer Devleti...............................................................................................................124
g. Abbasiler...............................................................................................................................125
2. KONU: TRK VE SLAM BLGNLER
LME VE DEERLENDRME

V. NTE: TRK-SLAM DEVLETLER (10-13. YZYILLAR)

1. KONU: TRKLERN SLAMYET KABUL
1. Trkler ve slamiyet................................................................................................................... 134
2. Trklerin slamiyeti Hizmetleri....................................................................................................136
3. Msrda Kurulan Trk Devletleri................................................................................................ 137
a. Tolunoullar......................................................................................................................... 137
b. hidiler (Akiller).................................................................................................................. 138
2. KONU: LK TRK-SLAM DEVLETLER
1. Karahanllar............................................................................................................................... 139
2. Gazneliler...................................................................................................................................143
3. Byk Seluklular...................................................................................................................... 147
LME VE DEERLENDRME

VI. NTE: TRKYE TARH (11-13. YZYILLAR)

1. KONU: MALAZGRT SAVAINDAN SONRA ANADOLUDA KURULAN LK TRK DEVLET VE
BEYLKLER
1. Danimentliler............................................................................................................................167
2. Saltuklular..................................................................................................................................167
3. Mengcekliler.............................................................................................................................168
4. Artuklular....................................................................................................................................168
5. aka Beylii ve Dier Trk Beylikleri.........................................................................................169
2. KONU:TRKYE SELUKLU DEVLET
1. Trkiye Seluklu Devletinin Kurulu Dnemi............................................................................ 170
2. Hal Seferleri............................................................................................................................172
I. Hal Seferi............................................................................................................................173
II. Hal Seferi...........................................................................................................................174
III. Hal Seferi..........................................................................................................................174
IV. Hal Seferi..........................................................................................................................175
3. Trkiye Seluklu Devletinin Ykselme Dnemi........................................................................ 177
4. Trkiye Seluklu Devletinin Dalma Dnemi...........................................................................190
5. Trkiye Seluklu Devletinin Ykl Dnemi.............................................................................. 192
LME VE DEERLENDRME
SZLK............................................................................................................................................... 194
BBLYOGRAFYA................................................................................................................................ 198
KRONOLOJ........................................................................................................................................ 202

ORGANZASYON EMASI

hazrlanalm nite ile ilgili sorularla rencilerin n bilgisinin yoklanmas amalanr.

Metin iinde nemli noktalarn irdelenmesini amalar.

tartalm
Metin sonunda rencilerin konuyu tartarak irdelemeleri amalanr.

? cevaplayalm
Metnin geneline ynelik sorularn cevaplandrlmas amalanr.
yorumlayalm

iir, harita, metin ve grsellerin yorumlanmas amalanr.

Konu ile ilgili bilgiler verilir.

canlandralm
Metnin drama olarak canlandrlmas amalanr.

uygulayalm
Ders ii ve ders d etkinlikleri ierir.
lme ve
deerlendirme

nite ile ilgili sorularn cevaplandrlmas amalanr.

dnelim
Konuya girerken rencilerin derse motive edilmeleri amalanr.

gezelim
Konuyla ilgili meknlarn gezilerek bilgi edinilmesi amalanr.

1. NTE
1. NTE: TARH BLM
1. KONU: TARH BLMNE GR
2. KONU: TARH YAZICILII
3. KONU: TARHN FAYDALANDII BLM DALLARI

hazrlanalm

1. Tarih kavram size neleri artrmaktadr?

2. Gemiteki insanlarn yaaylarn neden
renmek isteriz?

NEMRUT DAI-ADIYAMAN
3

1. KONU
TARH BLMNE GR
TEMEL KAVRAMLAR

F
R
A
N
S
I
Z

TA

, UN

L
H
T
B
E
N
F
U

1.
yy.

F
R
A
N
S
I
Z

HTLAL

FE N
TH

TARH
OLAY VE OLGU
YER VE ZAMAN
SEBEP VE SONU
KAYNAK
TAKVM VE ZAMAN
NESNELLK
KANIT
SREKLLK

TA R H
GL

HTLAL

7.
yy.

LE
KA
AK
N
A AI
II.DNYA SAVAI
SAV

15.
yy.

Tarih nedir? sorusuna ilk

ZA

21.
yy.

MA
NE N
HR

cevabm u olacaktr: Tarihi ile

olgular arasnda kesintisiz bir

NS

karlkl etkileim sreci, bugn

ile gemi arasnda bitmez bir

AN

LIK

GE

diyalogtur.
Edward H. Carr (Edvrd Kar)
Salih zbaran, Tarih,
Tarihi ve Toplum, s. 10.

dnelim
1. Resme bakarak tarihle ilgili hangi yarglara ulalabilir?
2. E. H. Carr yandaki sz ile tarihin hangi zelliini vurgulamtr?

1. nsan ve Tarih
Tarih, insanlarn gemiteki her trl faaliyetini, olaylarn birbirleriyle olan ilikilerini, sebep-sonu
belirterek, yer ve zaman gstererek belgelere dayal olarak inceleyen bir bilim daldr. Tanmdan da
anlalaca zere tarihi meydana getiren insandr. Hikye, masal, efsane ve kssalarda deimez
kahraman olarak ne kmas insann tarihe kar ilgisini artrmtr.
Tarih, insan hafzasnda hep gemie ait bir kavram olarak yer edinmitir. Bunun sebebi, tarihin
gemite yaanan olaylar konu edinmesidir. ngiliz tarihi Collingwood (Kolinvud)un dedii gibi
Gemi, bir anlamda bugn, hl yaayan bir zaman dilimidir. Gemite yaanan olaylarn etkisi uzun
sre devam edebilir. Bu yzden gnmzdeki olaylarn aklanmasnda gemi, nemli bir yere
sahiptir. ngiliz tarihi Edward H. Carr Tarih Nedir? adl kitabnda tarihi, bugn ile gemi arasnda
bitmez bir diyalog olarak ifade etmektedir. nsan, tarih bilimiyle gemii sorgulayarak geleceine yn
vermektedir. Nereden gelip, nereye gidiyoruz? sorusunun cevabn tarihin nda aramaktadr.
Bylece insan, gemiini tarih araclyla anlamaya ve sorgulamaya almaktadr.
yorumlayalm

amz bilgi adr. nsanolu, icad ettii aletler sayesinde, uzaya gitmekte, insan eliyle
yaplacak ilemler, ok ksa srelerde bilgisayarlara yaptrlmaktadr. Ama btn bu gelimeler, tarihi
ihmal edilebilir hle getirmemekte, bilakis amz, ayn zamanda tarihi kafasyla dnme a
hline sokmaktadr.
Mbahat Ktkolu, Tarih Aratrmalarnda Usl, s. 1.

? cevaplayalm
Yukardaki metne gre tarihi gibi dnmek amz insanna hangi faydalar salar?

2. Tarihin Konusu
yorumlayalm

Aadaki grsellere gre tarihin konusu ile ilgili neler sylenebilir?

Yukardaki grsellerden de anlald zere insanlarn her trl faaliyeti tarihin konusunu oluturur.
Daha geni anlamda tarih, gemite yaayan insanlarn siyasi, sosyal, kltrel, ekonomik vb. faaliyetlerini konu edinir.
yorumlayalm

Aadaki grsellere gre tarih olaylarn zellikleri ile ilgili neler sylenebilir?
nsanolunun ilk kez Aya k

OLAY

stanbulun Fethi

Trk Harf nklab

Fransz htilali

yorumlayalm
SORUYORUM

Aadaki grsellere gre tarih olgu kavramnn zelikleri ile ilgili neler sylenebilir?

Divanhmayun

Osmanl Mebusan Meclisi

Trkiye Byk Millet Meclisi

nsan unsuru ile birlikte corafi olaylarn ortaya kard baz sonular da tarihin ilgi alanna girer.
Byk depremler, tufanlar, kuraklklar, salgn hastalklar gibi felaketler tarihin akn etkilemektedir.
rnein; deprem, corafyann konusu iken depremin meydana geldii blgedeki binlerce insann
hayatn kaybetmesi, iskn yerlerini terk etmesi, tarihin konusunu tekil eder.
Hayat ierisinde tek tek meydana gelen deimelere olay denir. Olgu ise ayn trdeki olaylar bir
btn olarak anlatmak iin kullanlan bir kavramdr. Olgu, olaya gre daha soyut ve geneldir. Belli bir
yer ve zaman sz konusu deildir. Olay olgudan ayran dier nemli bir zellik ise olayn balang ve
biti tarihinin belli olmasdr. Olaylar belli bir sre ierisinde meydana gelir; Anadolunun fethi, Kurtulu
Sava, Lozan Bar Antlamas tarih olaya rnek olarak gsterilebilir. Olgu genellik ve sreklilik
gsterir. Anadolunun Trklemesi, Trkiyenin adalamas tarih olguya rneklerdir. O hlde ksa
srede olup biten iler olay, uzun bir zaman diliminde oluan durumlar ise olgudur.

3. Tarihte Sebep-Sonu ve Yer-Zaman likisi

Bir olayn tarih olay kapsam ierisinde deerlendirilebilmesi iin olayn yeri ve zaman bilinmeli ve
olayn zerinden belli bir zaman gemi olmaldr. Tarih olaylar belirli bir corafyada gerekleir ve bu
corafyann olayn oluumu ve geliiminde etkisi vardr. Bu nedenle olaylarn sebep ve sonularnn
btn ynleriyle anlalp aklanabilmesi iin olayn getii meknn bilinmesi gerekir.
Tarih olaylar sreklilik gsterdii iin olaylar arasnda neden-sonu ilikisi vardr; bir olay
kendinden nceki bir olayn sonucu ve kendisinden sonraki bir olayn sebebini oluturabilir. Bu nedenle
tarihte zaman ve kronoloji son derece nemlidir. Olaylarn zerinden belli bir zamann gemesi ise
olayn sonularnn ve etkilerinin tm ynleriyle grlp analizinin yaplmas ve hangi olayn nedeni ya
da sonucu olduunun tespit edilmesi asndan nemlidir.
yorumlayalm

CORAFYANIN TOPLUMA ETKS

Bir milleti bilimsel adan aratrarak yakndan tanmak iin, ilk nce onun nasl bir toplumsal
yapya sahip olduunu aratrmak gerekir. Toplumsal yaplar meydana getiren unsurlar arasnda en
nemlilerinden biri de toplumlarn yaadklar blgelerdir. Her corafi blge, zerinde yaayan
toplumlar, kendi zelliklerine gre hayat srmeye mecbur klar. Bu mecburiyet ise o milletin
kurumlarn, ahlaki kurallarn, inanlarn ve sanatlarn ekillendirir. Corafi blgenin inkr edilemez
bu etkisi, nesiller boyu devam ederek o milletin karakterini oluturur.
Corafi blgenin gerekleri bir toplumun yalnz ruhi ve toplumsal zelliklerinin ekillenmesine
neden olmaz. Ayn zamanda o blgede yaayan insanlarda fiziki etkiler de brakabilir. Yazn ok
scak, kn ok souk olan blgelerde yaayan insanlarn salam vcutlu, cesur, azimli ve iradeli
olduklar tecrbeyle sabittir. Geni ve orak araziler ise insanlarn yaama isteini artrp, sava
hislerini uyandrr. Arazisi engebeli, iklimi iddetli dalk arazide yaayan insanlar kanaatkr, sava
olup tehlikeden ekinmezler. klimi yumuak, etraf sakin ve rahat blgelerde oturanlar ise topraa
bal olup itaatkr, sebatl ve alkanlk gibi bir takm huylara sahip olurlar.
te corafyann toplumlar zerindeki uzun sreli etkisi, milleti medeniyet yolunda deiik
yollardan ilerletmitir.
emsettin Gnaltay, Trk-slam Tarihine Eletirel Bir Yaklam, s. 51-52.

?cevaplayalm
Tarih olaylarn oluumunda corafyann etkisi nedir?

yorumlayalm

I. DNYA SAVAI
I. Dnya Sava, dnyann 1914 ylna kadar grmedii en byk savatr. Savan, en nemli
sebebi, Almanyann ngiltere egemenliindeki smrgeleri ele geirme isteidir. Fransann
1871de Almanyaya yenilerek Alsace-Lorraine (Alsas-Loren)i kaybetmesi ve bu yenilgiyi
unutamamas savan dier sebebini oluturur. te yandan ngilterenin Balkanlar zerinde
Rusyay serbest brakmasyla Ruslarn Balkanlarda Panslavizm politikasn aktifletirmesi,
Avusturya-Macaristan mparatorluu ile Ruslar kar karya getirmiti.
Osmanl Devleti ise 1870lerden itibaren hzl bir ekilde toprak kaybetmiti. Osmanl devlet
adamlar da savaa girerek kaybedilen topraklar geri almay amalamt. Osmanl Devleti nce
tilaf grubuna bavurmusa da ittifak teklifi kabul edilmedi. ngiltere ve Fransa bu savata Osmanl
Devletinin tarafsz kalmasn istemiti. nk ngiliz smrgelerine giden kestirme bir yol olan
Svey Kanal ve Rusya ile tilaf Devletlerinin balantsn salayan boazlar Osmanl hkimiyetindeydi.
Almanya ise Osmanl Devletini kendi yannda savaa dhil ederek sava geni alanlara
yaymak istiyordu. Ayrca Almanya, Osmanl Devletinin egemenliindeki boazlar zerinden
Rusyay; Svey Kanal zerinden de ngiliz smrgelerini saf d brakmay amalamaktayd.
Oral Sander, Siyasi Tarih, s. 252-260tan zetlenmitir.

SV

Tarafszlar

Stockholm

l ttifaktan l tilafa katlanlar

Tarafszken l tilafa katlanlar

DANMARKA

Tarafszken l ttifaka katlanlar

RLANDA
Kopenhag

Dublin

Minsk

NGLTERE
Berlin

Amsterdam

A
N

BELKA

U
S
U

KARADA
D

RT

EK

PO

Roma

ARNAVUTLUK

YU
Z

AN
ST

stanbul

AN

300

600

O S M A N L I
D E V L E T

Atina

SCLYA
0

KARADENZ

Sofya

SARDNYA

BULGARSTAN

TAN

A
KORSKA

Bkre

Belgrat

BS

Kiev

SIR

Viyana

SVRE
Cenevre

AN
ST
AR
AC
U
M

ALU
RY
OR
TU
AT
US
ROMANYA
AR
P
AV
M

Paris

MPARAT ORLUU

Brksel

Madrid

ALMAN

900

1200

KIBRIS

SU
RY
E

HOLLANDA

Londra

F R A N S A

Lizbon

tilaf Devletleri
ttifak Devletleri

NO

RV
E

FNLANDYA

Oslo

1. Harita: I. Dnya Savanda Avrupa ve Osmanl Devleti

?cevaplayalm
I. Dnya Sava adl metne ve haritaya gre aadaki sorular cevaplandrnz.
1. Almanya hangi nedenlerle Osmanl Devletini I. Dnya Savanda kendi tarafnda savaa dhil
etmek istemitir?
2. I. Dnya Savann kmasnda hangi olaylar birbirlerinin sebep ve sonularn tekil etmektedir?

4. Tarih Biliminin Yntemi

Bir sonuca ulamak iin bilim ve manta uygun biimde yaplan aratrma ekline yntem denir.
Her bilim dal mutlaka bir yntem kullanmak zorundadr. Sosyal bilimler ve fen bilimlerinin yntemleri
birbirinden farkldr. Fen bilimleri; gzlemlere, deneylere, laboratuvar lmlerine, formllere, kural,
yasa ve sonulara dayal bir yntem kullanr. Sosyal bir bilim olan tarih ise gemite yaanm ve bitmi
olaylar konu edinir. Bu nedenle gemite yaanm olaylar yeniden deneye tabi tutmak ve olayla ilgili
genel kanunlara ulamak mmkn deildir. Ayrca gemiteki bir olayn ayn artlarda tekrarlanmas
da imknszdr. Tarihi, bilim hline getiren aratrcl ve sorgulaycldr.
Tarihin yntemi, tarih olaylar inceleyerek anlamak ve aklamaktr. Tarih olaylar hakknda doru
bilgi edinmek ancak o dnemden kalan ve olaya tanklk edebilecek belge ve bulgularn
deerlendirilmesi ile mmkndr. Bu deerlendirmede sistematik bir yntem izlenir.

e. TERKP
(Sentez)
d. TENKT
(Eletiri)
c. TAHLL
(zmleme)
b. TASNF
(Snflandrma)
a. TARAMA
(Kaynak Arama)
Tarihe kaynaklk
edebilecek her
trl bilgi ve verilerin
bulunmas aamasdr.

Toplanan verilerin
bir sistem dahilinde
snflandrlmas
aamasdr.

Elde edilen verilerin

kaynak ve bilgi
ynnden yeterli
olup olmadnn
kontrol edilmesi
aamasdr.

Toplanan verilerin
gereklii ve bilgi
asndan gvenirliliinin tespit edildii
aamadr.

Toplanan verilerin
birletirilerek sonuca
ulalmas aamasdr. Bu aamada
olaylar deiik
alardan
(kltrel, ekonomik
vb.) incelenerek
sonuca ulalr.

Tarih biliminin aratrma yntemi

a. Tarama (Kaynak Arama)

Tarih bilgilerin doru ve gvenilir olmas iin tarih olaylarla ilgili kaynaklara bavurmak gerekir.
Tarih bir olayla ilgili bilgi veren her trl malzeme kaynak adn alr. Tarihin kaynaklar, birbirinden farkl
niteliklere ve zelliklere sahiptir. Kaynaklar olutuu dneme ve tarihinin kullanm nceliine gre iki
gruba ayrlr:
1. Birinci elden kaynaklar: Tarih olayn getii dneme ait her trl bulgudur.
2. kinci elden kaynaklar: Olayn getii dneme yakn ya da o dnemin kaynaklarndan yararlanlarak meydana getirilen eserlerdir.
Ayrca tarih kaynaklar bilgi veren kaynan ve malzemenin trne gre u ekilde snflandrlr.
1. Yazl kaynaklar: Ferman, mhr, para, gazete, hatra vb.
2. Szl kaynaklar: Destan, efsane, hikye, iir vb.
3. Kalntlar: Arkeolojik buluntular; ta, toprak, kemik, madenden yaplm eyalar, mezarlar vb.
4. izili, sesli ve grntl kaynaklar: CD, film, fotoraf, resim vb.
Kaynaklarn kullanm konusunda dikkatli olunmaldr. nk kaynaklarda verilen bilgiler btnyle
doru olmayabilir. Bu nedenle bilgilerin karlatrlarak kontrol edilmesi gerekir.
Atatrkn Samsuna k hakknda bir aratrma yapan tarihi bu dnemle ilgili kaynaklara
ulamaldr. Dneme ait resm belgeler, dnemin gazeteleri, tilaf Devletlerine ait belgeler, o dneme
ait resim, fotoraf, harita, hatra vb. kaynaklar taranmaldr.

?cevaplayalm
Aadaki grsellere gre sorular cevaplandrnz.
1. Birinci elden kaynaklar hangileridir?
2. Szl kaynaklar hangileridir?
3. Yazl kaynaklar hangileridir?

yorumlayalm

Gazete

Nfus Czdan

Kitabe
Ferman

Tablet
Lahit (Mezar)

Seyahatname

ERGENEKON
DESTANI
Destan

Arkeolojik Buluntular

Eski Para
Tarih biliminin kaynaklar

Heykel

stiklal Madalyas

b. Tasnif (Snflandrma)
ncelenen konu hakkndaki kaynaklarn bulunmasndan sonra bunlardan elde edilecek bilgiler bir
sistem dhilinde snflandrlr. Tarihi almasnn amacna ve konusuna gre bilgi ve verileri istedii
ekilde snflandrabilir. eitli kaynaklardan elde edilen bilgi ve veriler snflandrldktan sonra eserin
genel olarak yazm plan yaplr.
Tasnif aamasnda Atatrkn Samsuna k hakknda bir aratrma yapan tarihi gerekli
kaynaklara ulatktan sonra ncelikle elde ettii bilgi ve verileri kronolojiyi dikkate alarak konuya gre
snflandrr. Bylece aratrd konunun plann oluturur. Ana balklar ve iindekiler blm ana
hatlaryla ortaya km olur:
Mondros Atekes Anlamasndan Atatrkn Samsuna kna Kadar Meydana Gelen Siyasi
Gelimeler
Atatrkn Dokuzuncu Ordu Mfettilii Grevine Getirilme Sreci
Atatrkn Samsuna k ve Buradaki almalar gibi.

c. Tahlil (zmleme)
Tahlil, elde edilen bilgi ve verilerin kaynak deeri asndan yeterli olup olmadnn aratrlmasdr.
Bu aamada snflandrlan bilgilerin ierii deerlendirilmeye alnr. Bilginin nesnelliine, gvenirliine
ve kantlanabilirliine dikkat edilir. Bilginin tahlil edilmesiyle eldeki malzeme kullanma hazr ve ie
yarar hle getirilir.
Tahlil aamasnda ise Atatrkn Samsuna k ile ilgili bilgi ve veriler gzden geirilerek
verilerin,konunun tam anlamyla aklanmasnda yeterli olup olmad belirlenir; verilerin nerede nasl
kullanabileceine karar verilir.

d. Tenkit (Eletiri)
yorumlayalm

Baz yazarlar, ahidi olmadklar olaylar veya hi grmedikleri memleketleri bizzat grm gibi
anlatrlar. Aslnda yazdklar tamamen kendilerinden nce kaleme alnm eserlere dayanmaktadr.
Bu yalan ve mbalaada bazen o kadar ileri giderler ki ayn ya da birbirlerine ok yakn tarihlerde,
fakat birinden dierine ksa zamanda ulalmas imknsz iki mekndaki olaylarn ahidi olduklarn
dahi yazmakta tereddt etmezler. Bylece kendilerini kolaylkla ele vermi olurlar.
Mbahat Ktkolu, Tarih Aratrmalarnda Usl, s. 35.

?cevaplayalm

Yukardaki metinde belirtilen zellikleri tayan bir kaynaktan yararlanmak tarih aratrmalarnda hangi sorunlara neden olabilir?
Belge ve eserlerin kullanlmasnda bazen problemler kabilir. Eldeki belgelerde aratrlan konu
hakknda snrl veya yanl bilgi olabilir, belge okunamayabilir. Her bir yazarn olaya farkl bakmas,
alglamas ve farkl anlatmas mmkndr. Bu nedenle yazl kaynaklarn doruluk derecesi,
gvenilirlii, yazld tarih, yazar, ayn olaydan sz eden farkl kaynaklar arasnda uyum ve
uyumsuzluk tenkit aamasnda aratrlr.
Kaynaklarn tenkidi i tenkit ve d tenkit olmak zere iki ekilde yaplr.

TENKT
TENKT

DI TENKT

Yazar grlerinin eser zerindeki

etkileri aratrlr.

Eserin ad, yazar, basld yer ve

basm tarihi tespit edilir.

Verilen bilgilerin farkl kaynaklarda

ne ekilde yer aldna baklr.

Belgelerin orijinallii, tarihi vb.

ynleri aratrlr.

10

?cevaplayalm
1. Sadece d tenkit yaplarak bir eserin kaynak olup olmayacana karar verilebilir mi? Niin?
2. tenkit yaparak bir eserin bilgi asndan gvenilir olup olmadn anlayabilir miyiz? Niin?
Tenkit aamasnda Atatrkn Samsuna k ile ilgili dokmanlar nce d tenkide gre
deerlendirilir. Kullanlacak eserlerin ad, yazm ve basm tarihi, vesikalarn cinsi, hangi kuruma ait
olduu, kullanlan kt, yaz karakteri vb. zellikler asndan gvenilir olup olmad tespit edilir. D
tenkitten sonra kullanlabilecek nitelikte olan eser ve belgeler i tenkide gre deerlendirilir. Bu
aamada eser ya da belgelerdeki bilgilerin doruluu o dneme ait dier bilgilerle karlatrlarak ve
yazarn bilimsel kiilii dikkate alnarak incelenir.
yorumlayalm

DNYANIN BYK NEHRLER

Nil Nehri, dier nehirlerin tersine gneyden kuzeye doru akmaktadr. iddetli scaklarda azalp
kuruyan nehirlerden farkl olarak Nilin suyu oalmakta; dier nehirlerin sularnn oalp tat
srada, Nilin suyu azalmaktadr.
Sind Nehri de Nile benzemektedir. Nilin sularnn kabarmaya balamas haziran ayna rastlar.
Suyun ykseklii on alt ziray bulduundan sultann geliri de artar. Eer bir zira (ykseklik l
birimi) daha ykselirse, o yl byk bir bolluk ve bereket olur. Ykseklik on sekiz ziray aarsa
iftliklere zarar verir. On alt ziradan bir zira eksik olduunda sultann geliri azalr. Suyun iki zira
alalmas durumunda byk zararlar yaanr, blge halk yamur duasna kar.
Nil, Msrdan denize yaklatka kola ayrlr. Yaz k bu kollardan gemisiz gemek mmkn
deildir. Her belde halknn Nile alan kanallar olup nehir ykseldiinde bu kanallar vastasyla
tarlalar sulanr.
Nil Nehri; Frat, Dicle, Seyhun ve Ceyhun nehirleriyle birlikte dnyann be byk nehri arasndadr. Bunlardan baka Pencap olarak da bilinen Sind ile Hindistandaki Ganj da byk nehirlerdendir.
Hint halk bu nehri ziyaret eder, llerini yaktktan sonra kln oraya atar. Ganjn cennetlerin birinden ktn iddia ederler.
Hindistanda bulunan Cuma Nehri ile Hazarn kuzeyindeki Volga Nehri de byk ve nemli
nehirlerdendir. Volga Nehrinin kenarnda Saratov ehri vardr. Kuzey indeki Sar Irmak Nehri
kysnda ise Pekin ehri kurulmutur.
bn-i Batuta, Byk Dnya Seyahatnamesi, s. 46-47den derlenmitir.

?cevaplayalm
1. Yukardaki metin ne tr bir eserden alnm olabilir?
2. Bu metnin ait olduu eser hangi kaynak grubuna dahil edilebilir?
3. Bu metin i tenkit unsurlarna gre deerlendirildiinde hangi yarglara ulalr?

uygulayalm
ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU
TRK TARH KURUMU YAYINLARI
XVI. Dizi - Sa. 381

Trkiye nin Siyasal Andlamalar adl eserin d

tenkidini yaparak aaya yaznz.

SMAL SOYSAL

TARHELER VE AIKLAMALARI LE BRLKTE

..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................

11

TRKYENN
SYASAL ANDLAMALARI
I. CLT (1920 - 1945)

2. BASKI

TRK TARH KURUMU BASIMEV - ANKARA

1989

e. Terkip (Sentez)
Terkip; bilgi ve verilerin snflandrlp tahlil ve tenkitlerinin yaplmasndan sonra bir araya getirildii
aamadr. Bu aamada bilgi ve veriler esere dntrlmek zere gzden geirilir. Bilgilerin hangi
sraya gre yaplandrlaca tespit edilir. Tespitler yapldktan sonra eksiklii duyulan bilgiler
tamamlanr; fazlalk tekil eden bilgiler ise karlr. Daha sonra eserin yazmna geilir. Yazm
srasnda anlatma akc, sade ve anlalr bir slup kazandrlr.
Tarih bir olay yazlrken olayla ilgili corafi, sosyolojik, ekonomik, ticari, kltrel vb. etkenler (iklim,
tabiat olaylar, yeryz ekilleri, ele alnan toplumun yaps ve kltr seviyesi, retim ekilleri, yollar,
kervan ticareti, denizcilik, bilim, sanat, edebiyat vb.) gz nnde bulundurulmaldr.
Tarih olaylar, meydana geldikleri zamann artlarna gre deerlendirmelidir. yi bilinmeyen bir olay
benzer bir olayn neden ve sonularyla aklanmamaldr.
Bilgilerin terkibi yaplrken tarafsz olmaya zen gsterilmelidir. Kantlanabilir ve nesnel olan
bilgilerin kullanlmasna dikkat edilmelidir.
Terkip aamasnda Atatrkn Samsuna k ile ilgili toplumsal ve siyasal gelimeleri dikkate
almak gerekir. Ayn zamanda Mondros Atekes Anlamasnn yol at siyasi, asker ve sosyal
sonular ve bu sonularn Osmanl Devletine etkilerini dikkate alarak objektif bir deerlendirme
yaplmaldr.

5. Tarihin Tasnifi (Snflandrlmas)

Tarih bilimi ok geni bir alma alanna sahiptir. alma alannn geni olmas onun
incelenmesini gletirmitir. Bu nedenle tarih olaylar iyi bir ekilde incelemek ve renmek iin
zamana, mekna ve konuya gre bir snflandrma yaplmtr.

a. Zamana Gre Tasnif

Bu snflandrmaya gre tarih; a ve yzyl gibi zaman dilimlerine ayrlmtr. Zaman dilimlerine lk
a, XX. yzyl gibi farkl isimler verilmitir.
Tarihi zamana gre snflandrmann
Tarihin alara ayrlmasnda evrensel nitelikteki
sakncalar neler olabilir?
olaylar gz nnde bulundurulmutur: yaznn bulunmas, Kavimler G, stanbulun Fethi, Fransz htilali
gibi.
alarn balangc olarak seilen olaylar tarihilere gre deiiklik gstermektedir. rnein; baz
tarihiler, lk an sonu olarak Kavimler Gn, baz tarihiler de Roma mparatorluunun ikiye
ayrlmasn ya da Bat Roma mparatorluunun ykln kabul etmektedirler.
Tarih olaylar belli bir zaman aral iinde deerlendirmek tam bir deerlendirme yapmak iin
yeterli deildir. Baz tarih olaylar meydana geldikleri dnemin yannda daha sonraki dnemleri de
etkilemitir. rnein, tarih bilimi asndan yaznn icad nemli bir dnm noktasdr. Be bin yl nce
icat edilen yaznn toplumlar zerindeki etkisi gnmze kadar devam etmektedir.

?cevaplayalm
Aadaki grsellerden ayn zaman diliminde farkl corafyalarda yaayan insanlarn yaam
standartlar ve a kavram hakknda hangi yarglara ulaabiliriz?
yorumlayalm

Etiyopyadan Shantytown ehri

stanbul-stiklal Caddesi

12

Herhangi bir yzylda veya ada dnyann her yerinde ayn siyasi, sosyal, kltrel zelliklerin
grlmesi beklenemez. rnein Anadoluda Demir ann yaand bir dnemde dnyann baka
bir yerinde Tun a ya da Bakr a yaanabilmekteydi.

?cevaplayalm
Aadaki tabloya gre yzyl ve milat kavramlarn aklaynz.

yorumlayalm

Milattan nce (M)

Milattan Sonra (MS)

99 - 0
1. yzyl

0 - 99
1. yzyl

99 - 50
1. yzyln
ilk yars
99 - 75
1. eyrek

74 - 50
2. eyrek

49 - 0
1. yzyln
ikinci yars
49 - 25
3. eyrek

0 - 49
1. yzyln
ilk yars

24 - 0
4. eyrek

0 - 24
1. eyrek

25 - 49
2. eyrek

50 - 99
1. yzyln
ikinci yars
50 - 74
3. eyrek

75 - 99
4. eyrek

0 (MLAT)
Yzyl Kavramlar

b. Mekna Gre Tasnif

Mekna gre snflandrmada belli bir corafi blge incelenir; ktalarn, lkelerin, blgelerin,
ehirlerin tarihi sz konusudur: Asya Tarihi, Trkiye Tarihi, Amasya Tarihi gibi. Belli bir corafi blgeyi
ele alan eserlerden, o corafya ile ilgili siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik bilgiler elde etmek
mmkndr.

c. Konuya Gre Tasnif

Konuya gre snflandrmada, toplumlarn siyasi, sosyal, ekonomik, hukuki, din, kltrel ynlerinin
ayr ayr incelenmesi sz konusudur. renilmek istenen konu ayrntlaryla ele alnr. Aratrlmak
istenen konunun snrlar bellidir. rnein; dinler tarihi, hukuk tarihi, kltr tarihi, asker tarih, tp tarihi,
iktisat tarihi.
Bu snflandrmalar, incelemeyi kolaylatrsa da tek bana aratrmann btnln salama
asndan yeterli deildir. Bundan dolay bu snflandrmalarn en byk yarar almalar kolaylatrmasdr.
yorumlayalm

TARHTE SAMSUN
Samsun ve evresine ilk yerlemenin tarih ncesi dnemde olduu tarihiler tarafndan tespit
edilmitir. Romallarn ve Bizansllarn milattan sonra Samsuna yerletii ve burada bir ehir
kurduklar bilinmektedir. 1071 Malazgirt Zaferinden sonra Samsunun da iinde yer ald Canik
Blgesi, nce Danimentliler, sonra Trkiye Seluklu Hkmdar II. Kl Arslan (1155-1192)
tarafndan hkimiyet altna alnmtr. Samsun, 1243 Kseda Savandan sonra zaman zaman
farkl devletlerin hkimiyetinde yaad. XV. yzylda Osmanl hkimiyetine giren Samsun, XVIII.
yzyla kadar kk bir sahil ehri olarak varln srdrd. 19 Mays 1919da Atatrkn Samsuna
karak Kurtulu Savan burada balatmas ehrin tarih nemini artrd.
Samsunun verimli topraklara sahip olmas sebebiyle blgede birok tarm rn
yetitirilmektedir. Bu rnlerden biri de ttndr. Ttnn Samsuna nasl getirildii konusunda
eitli sylentiler vardr. Evliya elebi; ttnn ilk nce Selanikin Yenice Vardar kazasnda
yetitirildiini, IV. Muratn ttn retilmesi ve iilmesini yasaklamas sebebiyle o zaman denetimi g
bir yer olan Samsunda retilmeye balandn belirtmektedir. Samsunda byk bir zenle
yetitirilen ttn, iklim koullarnn uygunluu, topran verimlilii ile byk rabet grmtr.
Baki Sarsakal, Bir Kentin Tarihi Samsun, s. 16 ve 273ten zetlenmitir.

13

?cevaplayalm
Tarihte Samsun adl metin tarihin hangi tr snflandrlmasna rnek oluturabilir?

6. Zaman ve Takvim
Takvim, zaman yllara, aylara, haftalara ve gnlere ayrma yntemidir. Zaman bilme ve verimli
kullanma gereklilii takvim gibi nemli bir buluun ortaya kmasna yol amtr. nsanlar tarihin ak
iinde zaman ls olarak eitli takvimler kullanmlardr. Yaptklar astronomik gzlemler
sonucunda yldzlarn, Ayn ve Gnein hareketlerine dayanan takvimler meydana getirilmi ve
gelitirilmitir.
Takvimin kullanlmasnda Smerler ve Msrllar nc olmulardr. lk Gne takvimini Msrllar, ilk
Ay takvimini ise Smerler oluturmutur. Smerler, 360 gnden ibaret olan ay yln, 30 gnlk 12 aya
blmlerdir. Ayn dnya evresinde 12 kez dnmesi, bir ay yln oluturur. Msrllar ise gne yln
365 gn olarak kabul ederek 12 aya blmlerdir. Dnyann Gne evresinde bir kez dnmesi gne
yln oluturur.
Msrllar tarafndan gne yl esasna
Toplumlarn takvimlerde balang yl olarak
gre oluturulan takvim Roma Hkmdar
kabul ettikleri olaylarn ortak zellii nedir?
Julius Caesar (Jl Sezar) zamannda
yeniden dzenlenmi ve Jlien (Jlyen)
takvimi adyla kullanlmaya balanmtr. Daha sonra Jlien takvimi, Papa XIII. Gregorious tarafndan
yeniden oluturularak Gregoryen takvimi adn almtr. Zaman ierisinde kullanm yaygnlaarak
gnmze kadar ulamtr. Bugn dnya genelinde bu takvim kullanlmaktadr.
Takvime balang olarak da tarih olaylar esas alnmtr. braniler, M 3761 yaratl yln;
Yunanllar, ilk olimpiyat oyunlarnn yapld M 776; Romallar, Roma ehrinin kuruluu olan M 753;
Mslmanlar da Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye hicret ettii 622 yllarn balang olarak
kabul etmilerdir.

7. Trklerin Kulland Takvimler

Trklerin kullanm olduklar ilk takvim; gne yln esas alan ve yllarn hayvan isimleriyle
belirtildii on iki hayvanl Trk takvimidir.
Trkler slamiyetin kablnden sonra hicri takvimi kullanmaya balamlardr. Byk Seluklular
dneminde Sultan Melik ah tarafndan hazrlatlan ve gne yl esas alnan Celali takvim kullanlmtr.
Osmanllar Devletinde mali ilerde gne yl esasna gre dzenlenen Rumi takvim kullanlmaya
baland.1917 ylnda ise Takvim-i Garbi adyla Miladi takvime yakn bir takvim kullanlmtr.
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan sonra ise 26 Aralk1925te Miladi takvim kabul edildi ve
1 Ocak 1926dan itibaren kullanlmaya baland.
yorumlayalm

BR ANI
Miladi takvim Orta Asyada Ruslarn blgeye hkim olmasyla birlikte yaylmaya balar. Ancak
Rus okuluna gitmemi yal Trkler, Rus takvimi olarak grdkleri bu Miladi takvimi bilmezler ve On
ki Hayvanl Trk takvimini kullanrlar. Ayn konumda olan byk annem Cumagl, 1932-Maymun yl
doumlu babamn doum belgesini baz sebeplerden dolay alamaz. Ancak, 1939 ylnda olunu ilk
okula kayt yaptrmak iin bu belgeye ihtiya duyulunca oturduklar kyn muhtarlna gider. Ky
muhtarlnn ilgili Rus memuresi, byk anneme ocuunun doum tarihini sorar.
Bykannem: Olum, maymun ylnda, in Kuran aynn 15. gnnde, byk g srasnda
dodu. diye cevap verir.
Krgzlarn On iki Hayvanl Trk Takvimi sisteminden haberi olmayan Rus memure arp hatta
kzarak: Bu cahil Krgz benden ne istiyor? Ne maymunu? Ne kuran? Yoksa benimle dalga m
geiyor der. Durum dier memurlar tarafndan anlalr ve byk anneme olunun 15 Haziran
1932 ylnda doduuna dair bir doum kd verilir. Rahmetli byk annem ona cahil demelerine
ok alnr ve kzar. Asl siz cahilsiniz. diyerek mrnn sonuna kadar bu hakareti unutmaz. Ama
yine de bu Miladi takvimi bir trl renemez.
Glnisa Aynakulova, Gregoryen Kpaklar ve Oniki Hayvanl Trk Takvimi zerine, s. 24.

14

TRKLERN KULLANDII TAKVMLER

TAKVMN
ADI

ESAS
ALDII
YIL SSTEM

12 Hayvanl
Trk Takvimi

Gne

ZELLKLER
?
1 yl 365 gn, 5 saat olarak kabul edilmitir.
?
12 ylda 1 devir yapar.
?
Yllar say ile deil, hayvan adlaryla gsterilir.
?
Aylar saylarla belirtilmitir.
?
Bu takvim Trklerden baka inliler, Tibetliler tarafndan da kullanl-

mtr.

Hicri Takvim

Ay

?
Bir yl 354 gndr.
?
Kamer (ay) takvim olarak da bilinir.
?
Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye hicretini (622) balang yl

olarak esas almtr.

?
Hz. mer Dneminde oluturulmutur.
?
lkemizde 1 Ocak 1926ya kadar yrrlkte olan bu takvim, gnmzde

sadece din ay ve gnlerin belirlenmesinde kullanlmaktadr.

Celali Takvim

Rumi Takvim

Gne

Gne

?
Bir yl 365 gn 6 saat olarak kabul edilmitir.
?
Byk Seluklu Sultan Melikah tarafndan hazrlatlmtr.
?
Takvimin balang tarihi olarak 1079 yl kabul edilmitir.
?
Babr Devleti tarafndan da kullanlmtr.

Bir yl 365 gn 6 saat olarak kabul edilmitir.

?
?
Takvimin balang tarihi olarak hicret kabul edilmitir.
?
Gndelik hayatta Hicri takvim kullanlrken1839 ylndan itibaren
Osmanl Devletinde mali ilerde (vergi, maa vb.) aksama olmamas iin kullanlmtr.

Miladi Takvim

Gne

Bir yl 365 gn 6 saat olarak kabul edilmitir.

?
?
Gregoryen takvimi olarak da bilinir.
?
Balang olarak 1 Ocak tarihi kabul edilmitir.
?
Miladi takvimin ilk ekli Msrllara aittir.
?
Romallar ve Papa XIII. Gregorious tarafndan gelitirilmitir.
?
Hz. sann doumu takvim balangc olarak kabul edildiinden bu
takvime Miladi takvim ad verilmitir.
?
lkemizde 1 Ocak 1926dan itibaren kullanlmaya balanmtr.

?cevaplayalm
1. Trklerin Hicri takvimi kullanmalarnn sebebi ne olabilir?
2. Celali takviminin On ki Hayvanl Trk takvimi ile benzer ve farkl ynleri nelerdir?
3. Miladi takvim ile Hicri takvim arasndaki farklar nelerdir?

8. Tarih reniminin nemi

yorumlayalm

Aada verilen zdeyilerden tarihin yararlar ile ilgili hangi yarglara ulaabiliriz ?
Dn bilmeyen bugn anlayamaz; bugn anlamayan yarn gremez, yarn ina edemez;
hatta dnden gelen hamlelerin nedenlerini bile dnemez. (Abdlbki Glpnarl)
Tarih; okuyana, kendi gznn grme derecesine gre, yol gsteren bir klavuzdur.(J.J. Rousseau)
Tarihini bilmeyen milletler baka milletlerin av olurlar. ( Mustafa Kemal Atatrk)
Tarih kinatn vicdandr. (mer Hayyam)
Ecdadn unutanlar, kaynaksz rmaa, kksz aaca benzerler. ( in Atasz)
Tarih, milletlerin tarlasdr. Her toplum, ne ekmise gelecekte onu bier. F. M. Arouet (Voltaire)
Tarih ile efsanenin amac birdir: Geici insanda ebed insan anlatmak. (Victor Hugo)

15

Tarih renimi, bireysel, toplumsal ve evrensel llerde fayda salar. Tarih eitimi her eyden
nce bugnk uygarln nasl meydana geldiini retirken, uygarln tm toplumlarn katksyla
olutuu bilincini oluturur. Bylelikle bireyler, ortak deerlere sahip karak din, dil, rk gibi ayrmlara
girmeden bar iinde yaamay renir.
Bir milletin ferdi olarak gemiini renen kii, mill deerlerini, kltrn tanyarak mill bilin
kazanr. Sorumluluk ve vatandalk duygusu geliir. Toplumlar gemiten kardklar derslerle
geleceklerine yn verir.
Tarih reniminin bireysel olarak da kiiye kazandrdklar vardr. eitli olaylar arasnda iliki
kurup, mantk yrterek sonuca varabilme yetenei kazandrr. Kii tutucu ve bilime aykr dnme
biimi yerine ileriye dnk, gncel olaylar geni adan deerlendirebilen, toplumsal gelimeleri
anlayp yorumlayabilen bir dnme tarzna sahip olur.

9. Atatrkn Tarih renimine Verdii nem

Tarihe byk ilgi duyan Atatrk, Eer bir millet bykse kendisini tanmakla daha byk olur.
diyerek tarih renimine verdii nemi
gstermitir. O, Trkln btn zelliklerini,
niteliklerini dile getirmekle kalmam, Trk
gencine kendi tarihini renmeyi bir hedef
olarak gstermitir.
Atatrk Trk ve dnya tarihinin aratrlmas
konusunda byk gayret gstermitir. O bu
konuda yle demektedir: Trk milletinin tarihi,
imdiye kadar sanld gibi yalnz Osmanl
tarihinden ibaret deildir. Trkn tarihi ok
daha eskidir. Byk devletler kuran ecdadmz
byk ve mull medeniyetlere de sahip
olmutur. Bunu aramak, tetkik etmek, Trkle
ve cihana bildirmek bizler iin bir bortur. Trk
ocuu ecdadn tandka daha byk iler
Tarih Kurumu almalar ve Atatrk
yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr.
Atatrk, Trkiye Cumhuriyetini kurduktan
sonra Trk tarihinin doru kaynaklara dayandrlarak aratrlmasna byk nem vermitir. Trk tarihi
ile ilgili bilimsel almalar yaplabilmesi iin 1931 ylnda Trk Tarihi Tetkik Cemiyetini kurdurmutur.
Atatrk mirasnn bir blmn, daha sonra ad Trk Tarih Kurumu olan bu cemiyete brakmtr.

yorumlayalm

ATATRK VE TARH
Bilinen 3200 yllk tarihinde Hatti ve Hitit uygarlklarndan izler tayan; Frigya, Likya ve Pers
egemenliklerini; skenderi, Trakya ve Selefki krallklarn; Roma ve Seluklu dnemlerini, Osmanly
ve Timuru gren Ankara, binlerce yl boyunca deiik isimlerle anlmt. Bunlardan birka, ayn
anlamlarda olan Ankuwa, Ankira, Ankagra, Angori, Engri, Angora ve benzerleridir. Frigya kral
Gordiosun olu Kral Midasn, denizden 960 metre ykseklikteki Ankara platosunda Ankor ad
verilen bir gemi apas bulup evreye bu ismi verdii efsanesi yaygn bir grt. Ankara ad
gerekten bir gemi apasnda m gelmiti? Atatrk hi de byle dnmyordu...
Yunanistan Babakan Venizelosun, Atatrk resmen Nobel Bar dlne aday gsterdii
yllard. Trkiyeyi ziyaret etmekte olan Yunanistan Babakan General J. Metaksas ve beraberindeki
heyet, 17 Ekim 1937 Sal gn saat 17.00 de Atatrk tarafndan ankayada kabul edildi.
Atatrk: Ankara adnn nereden geldiini bilir misiniz ekselans?
General J. Metaksas: Bilemiyorum.
Atatrk: (Dnya atlasnn bir sayfasn ap Asyada Baykal Gl yaknndaki Angarsk kentini
gsterir.) te buradan geliyor, ekselans!
General J. Metaksas: Pek ikna olmadm. Baka bir fikriniz var m?
Atatrk: Orta Asyadaki Seyhun ve Ceyhun nehirlerinin isimleri nasl Adana evresindeki
nehirlere Seyhan ve Ceyhan olarak verilmise, Ankara ad da ok eski tarihlerde (Trklerce) Orta
Asyadan getirilmi olamaz m?
General J. Metaksas: Dikkate almak lazm. Tarih bunu netletirecektir.
Atatrkn Mill D Politikas, C 2, s. 371den uyarlanmtr.

16

?cevaplayalm
Atatrk ve Tarih adl metinde Atatrkn, Trk Tarihi ile ilgili vurgulamak istedii nedir?

10. Tarih Olaylarn Deerlendirilmesi

tartalm
Alman tarihi Leopold von Ranke (Lepold fon Ranke) Aratrd dneme kendisini gtrebilen
insan tarihidir. szyle tarih aratrmalarnn hangi zelliine vurgu yapm olabilir? Tartnz.

Gemite meydana gelen olaylar, meydana geldii dnemin siyasi, sosyal, kltrel, ekonomik ve
din zelliklerini yanstr. Bu nedenle bir olay deerlendirirken olayn meydana geldii dnemin artlar
dikkate alnmaldr. rnein, Kurtulu Savan deerlendirirken o dnemin kendine zg siyasi,
sosyal, ekonomik ve psikolojik zelliklerini gz nnde bulundurmak gerekir. Trk milletinin varn
younu ortaya koyarak girdii ve kazand bu mcadele ancak dnemin artlar dikkate alndnda
tam olarak anlalabilir.
yorumlayalm

TANZMAT FERMANI
Tanzimat, Osmanl mparatorluunda 1839 ylnda Glhane Parknda Glhane Hatt-
Hmayununun okunmasyla balayan modernleme ve yenileme dneminin addr. Tanzimat
reformlarnn ana gerekesi, Avrupann asker, teknik ve ekonomik alanlardaki geliimi karsnda
aresiz kalan Osmanl Devletini yeni dzenlemelerle ayaa kaldrmaktr. Bunun yannda Balkanlarda
Srp ve Yunan ayaklanmalarna yol aan honutsuzluklarn giderilmesi, Osmanl toplumunda adalet ve
eitlik anlaynn onarlmas, Osmanl vatandalnn n plana karlmas da hedeflenmitir.
Osmanlclk fikri bu bakmdan Tanzimatn ynlendirici dncesi olarak kabul edilebilir. Tanzimat
Fermannda, devletin bir gerileme dneminde olduu vurgulanm, yaplacak yenilikler ve karlacak
yasalarla bu durumun dzeltilecei mjdelenmitir. Fermanda din ve mezhep ayrm gzetmeksizin tm
Osmanl ahalisinin can ve mal gvenliinin gvence altna alnmas gerei belirtilmi, haksz ve dengesiz
vergilerin zararlarndan sz edilerek herkesten mali gcne gre vergi alnaca, malna devlete el
konulamayaca, zel mlkiyete snr getirilmeyecei, yeni ceza kanunlarnn dzenlenecei, memur
maalarnn adalete uygun olarak denecei bildirilmitir.
Fermanla, Osmanl hukuk tarihinde ilk kez vatandalk kavram ve vatandalktan doan haklar
tanmlanm, bu haklarn korunmas iin yaplmas gereken iler saylmtr. Buna karlk Ferman,
getirdii yenilikleri Osmanl Devletinin eski tre ve kanunlarna dayandrmaya zen gstermitir.
Tanzimat Fermannn tarihilerce deerlendirilii:

Tarihilerin bir ksmna gre; Tanzimatla

beraber Osmanl Devleti Baty rnek almam,
Batnn kontrolne girmitir. Batnn kurumlaryla
beraber kltrel deerleri de benimsenmitir.
Bylece Trk tresinden ve slam dininin
kurallarndan uzaklalmtr. Devletin asli unsuru
olan Mslmanlar, stnlklerini kaybederek
Mslman olmayanlarla eit tutulmulardr. Bu da
Mslmanlarn devlete olan ballklarn
zayflatmtr.

Yine baz tarihilere gre; Tanzimatn

ilan, Osmanl Devletinde nemli bir dnm
noktasdr. Fermann padiahn dahi
kanunlara uyacan belirtmesi, kanun
gcnn stnln vurgulamas, herkesin
kanun nnde eit olmas modern devlet
anlaynn yerlemeye baladnn
gstergesi olarak kabul edilmektedir. Bu
fermanla Osmanl Devleti, Avrupal devlet
olma yolunda nemli bir adm atmtr.

www.dicle.edu.tr den yararlanlmtr.

?cevaplayalm
Yukardaki metinden hareketle tarih olaylarn deerlendirilmesi ile ilgili neler sylenebilir?

17

yorumlayalm

HALL NALCIKLA TARH ZERNE

Tarihilerin Kutbu adl eserde Halil nalck, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesinde ilk seminer devini
hazrlayn yle anlatr:
Ben Yeni a Krssnde olmama ramen, Fuad Kprlnn Orta a Tarihi Krssndeki
seminerlerine ve derslerine giriyordum. Bir seminerinde Timur zerinde tartma balad.
Biliyorsunuz biz, Anadolu Trk tarihiliinde Timuru yerin dibine batrrz; imparatorluu ykt, elli
sene gelimeyi geciktirdi diye Fuad Beyin seminerinde yine Timur zerinde mnakaa ediyoruz,
ben o zaman Bartholdun ve Fransz Bouvatn Timur zerine kitabn okumutum. Timur tarihinin
objektif incelenmesi gerektiini nce Zeki Velidi Togan ortaya atmtr. Kendisi Anadolu doumlu
olmad, Kazandan geldii iin olaya farkl bakm...
Seminerde byle bir hava vard. Ben o havada aykr dnceleri ortaya attm, Fuad Bey dedi ki
bana, yleyse bir seminer raporu hazrla. Gelecek toplantda ben Timuru yazarn grleriyle
karlatrarak anlattm. Bartholdu objektif bir tarihi olarak gsterdim. Fuad Bey etkilendi. yle
durdu, te ocuklar, hepinizden bu seviyede vazife isterim. dedi...
Emine aykara, Tarihilerin Kutbu (Halil nalck Kitab), s. 72-73.

?cevaplayalm
Yukardaki metne gre tarih olaylar ele alnrken nelere dikkat edilmelidir?
Tarih olaylar deerlendirirken karlalan sorunlardan biri de olaya tarafsz yaklaamamaktr.
Tarihinin belirli bir lkeye ya da millete mensup olmas, inanlar, siyasi anlay, ald eitim vb.
nedenlerle tarih olaylara duygusal yaklamas mmkndr. Atatrk; Tarih yazmak, tarih yapmak kadar
mhimdir. Yazan, yapana sadk kalmazsa deimeyen hakikat insanl artacak bir mahiyet alr. szyle
de tarih olaylarn deerlendirilmesinde tarafsz olmann nemini vurgulamtr.

11. Tarih Bilgilerin Deiebilir zellii

yorumlayalm

LK OSMANLI AKES
Osman Gazi, dnyann sayl imparatorluklarndan biri olacak olan Osmanoullarnn ilk
sikkesini kestirerek Anadolunun karmak ortamnda adn duyurdu. Gmten kesilen ve ake ad
verilen bu sikke, Osmanlnn para birimi olarak 15. yzyla kadar deerinden hibir ey
kaybetmeden geldi. Beyliin snrlarn baarl aknlarla genileten Orhan Gazi, akelerini nce
Anadoludaki lhanl basks yznden lhanl tarznda, vali Timurtan lmnden sonra ise sadece
kendi adnn ve ksa bir duann bulunduu farkl bir tarzda kestirdi.
Yakn zamana kadar Osmanl Devletinde ilk parann Orhan Gazi zamannda bastrld gr
egemenken, yaplan aratrmalar sonucunda bunun Osman Gazi zamannda gerekletii
kesinleti.

Osman Gazi zamannda baslan para

Orhan Gazi zamannda baslan para

kultur.gov.trden yararlanlmtr.

18

yorumlayalm

GEMTEN BUGNE BTMEYEN TARH: ATALHYK

atalhyk kazlarna ait buluntular

Dnyann en nemli tarih ncesi yerleimlerinden atalhykte sezonun kazlar heyecan verici
buluntularla sona erdi. 2007 ylnn keiflerinden biri, iki tarafnda insan yz kabartmas bulunan
toprak kap oldu. M 6700 yllarna ait olduu dnlen ki tarafnda insan yz bulunan toprak
kabn ilk paralarna 2006 kazlarnda p yn iinde rastland. nsan yzn tamamlayan kilit
paralarna ise 2007 Temmuz ayndaki kazlar sonucunda ulald.
Paralarn birletirilmesiyle ana hatlar ortaya kan kabn insan yz kabartmalar arasndaki iki
boa figr bulunmaktayd. Bu toprak kabn erken neolitik dneme ait olduu ancak daha nce
benzer bir rneinin olmad anlald.
Kaz arkeologlarndan biri: Geen sezon ulatmz paralardan, mlein sivri iki kenarndaki
kabartmalarn insan yzne ait olduu anlalyordu. Yeni paralar kabartmalarn ortasndaki
betimlemelerin iki boa figrne ait olduunu ortaya koydu. Daha nce Nidedeki Kkhyk ve
Tepecik iftlik gibi yerleimlerde kabartma boa figrleri bulunmutu. Ancak bu tr izgisel bir boa
betimlemesiyle ilk kez karlayoruz. dedi.
Atlas, say 174, Eyll 2007, s. 51den zetlenmitir.

?cevaplayalm
lk Osmanl Akesi ve atalhyk adl metinlerde, tarih aratrmalarnn hangi zelliine
vurgu yaplmaktadr?
Yukardaki rneklerde grld zere tarihte bilgiler olayn getii dneme ait verilere dayanr.
Zamanla yeni belge ve bulgularn elde edilmesiyle yeni bir bilgi elde edilebilecei gibi mevcut bilgiler de
deiime urayabilir.

12. Tarihe Adanm Bir mr: Halil NALCIK

Dnyaca nl tarihimiz Halil nalckn soyu baba tarafndan Krm Trklerine dayanr. Babas
Osman Nuri, 1905 Rus-Japon Sava esnasnda vatan Krm terk edip stanbula g eder. Burada
kolonya imalathanesi iletir. Annesi Bahriye Hanm ise Osmanl Deniz Subay Seyit Mehmet Beyin
kzdr.
Halil nalck, 26 Mays 1916 ylnda stanbulda dnyaya gelir. ocukluk yllar sava skntlaryla
geer. Aile, 1924 ylnda Ankaraya yerleir. Ankarada Gazi lkokulunu bitiren Halil nalck, babasnn
Msra yerlemesi zerine annesi Bahriye Hanm tarafndan bytlr. Lise renimine yatl Sivas
retmen Okulunda balayan nalck, 1932 ylnda Balkesir retmen Okuluna nakledilerek buradan
1935 ylnda mezun olur. retmen olmas beklenen Halil nalck, tarih tezini bilimsel temellere
dayandrmak iin Atatrk tarafndan kurulan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi snavlarna girer. Bu snav
birincilikle kazanarak bu fakltede eitim almay hak eden krk renci arasnda yer alr. Bu fakltede
Nazi Almanyasndan kaan nl profesrlerle Fuad Kprl, emseddin Gnaltay, Muzaffer Gker ve
Yusuf Hikmet Bayur gibi nemli isimlerden ders alma ansna sahip olur.

19

1940 ylnda mezun olduktan sonra

Yakn a Blmnde asistan olur. Bu
arada evkiye Hanmla evlenir ve 1948
ylnda Gnhan adl ocuklar dnyaya
gelir.
1942 ylnda Tanzimat ve Bulgar
Meselesi adl doktora tezi belgelere
dayandrlarak hazrland iin byk
ilgi uyandrr ve Trk Tarih Kurumu
tarafnda yaymlanr. 1972 ylna kadar
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde
Osmanl ve Avrupa Tarihi dersleri verir.
Yine ayn yl Chicago (ikago)
niversitesi Tarih Blmne Osmanl
Tarihi niversite Profesr olarak
davet edilir. 1986 ylnda buradan
emekli olur. 1993 ylndan itibaren
Bilkent niversitesinde tarih dersleri
Halil nalck
vererek gelecein Trk tarihilerini
yetitirmektedir. Drt uzmanla birlikte
hazrlad eseri The Economic and Social History of Ottoman Empire (Osmanl mparatorluunun
Sosyal ve Ekonomik Tarihi) bugn dnya niversitelerinde el kitab hline gelmitir. nalck bu eserle
Osmanl Trk tarihinin medeni yzn dnyaya tantmaktadr. Sadece Trkiyede deil, dnyada da
tarih alannda saygn bir yere sahip olan nalck, birok dl ve fahri doktora unvanlar almtr. Ayrca
1986da Amerikan Akademisine, 1993te British Academy (Briti Akademi)ye ye seilerek
uluslararas alanda sekin bir yer almas ve UNESCOnun karmay tasarlad Dnya Tarihi adl
kitapta grev almas onun tarihiliine olan uluslararas saygnn bir iaretidir.
yorumlayalm

TARHE YOLCULUK
Halil nalck, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesine giriiyle balayan tarihe yolculuunu Aslnda o zamana
kadar benim aklmda tarih yoktu. Ben daha ok edebiyat, felsefe gibi alanlar istiyordum. Dil ve Tarih Corafya
Fakltesine ilk girdiimde Sinolojiyi dndm. Fakat sonra tarihimizin en nemli dneminin Osmanl tarihi
olduunu grdm. Osmanl arivlerinde milyonlarca vesika vard ve ben en iyi ii burada yapabilirdim. eklinde
ifade eder. Ancak Halil nalckn hayat incelediinde tarihe ilgisinin daha ncelere dayand, ocukluk
yllarnn ve babasnn tarihe ynelmesinde etkili olduu anlalr. Babas Osman Nurinin milliyetilik akmnn
nde gelen liderleri Yusuf Akura ve Sadri Maksudi ile yakn dostluu ve Mill Mcadeleyi yakndan takip etmesi
ve onu sk sk tarih meknlara gtrmesi, Halil nalckn evresinde gelien olaylar deerlendirmesini ve tarih
olaylara ilgisinin artmasn salar.
Halil nalckn, ilkokul drdnc snfa kadar eski yaz ile okumas eski belgeleri okumasnda yardmc olur.
Bunun yannda ngilizce, Almanca, Franszca, talyanca, Arapa ve Farsa bilmesinin iyi bir tarihi olmasnda
etkisi byktr. Kaynaklar aratrmasna ve eserlerini yabanc dillerde yaymlamasna olanak salamaktadr.
Tarafsz ve doru tarih yazm konusundaki hassasl ile tannan nalck, kendisi iin en nemli urann
bilimsel aratrmaclk olduunu belirtir. Tanzimat ve Bulgar Meselesi adl doktora tezi ile Bulgar tarihine
yapt katklardan dolay Bulgarlar tarafndan takdir edilir. Tarihilik anlayn Fransz Annales (Anal) ekolu
dorultusunda tanmlayan Halil nalck, Trk tarihilerine gerekleri belgelere dayandrarak, arptmadan ve
abartlara kamadan yazmalarn nermitir. Trk tarihi konusunda da Halil nalck: Trk tarihilii geliiyor.
Gemite iki byk stat var: Fuad Kprl, mer Ltf Barkan. Bu iki usta Trk tarihiliine getirdikleriyle bir
yn vermitir. Bugn tarihimizi onlarn yolunda iyi inceleyebilmek iin Osmanlcaya hkim olmak, bunun
yannda bat tarihiliini iyi izlemek gerekir. Bana, siz btn kariyeriniz boyunca ne yaptnz, diye sorarsanz
unu syleyebilirim: Btn abalarm Trk tarihiliini modern tarihilik dzeyine karmaktr. Benim tarih
anlaym devletlerin tarihini ortaya karmaktan ziyade halkn tarihini, halkn gemite nasl yaadn, sosyal
hayatn, ekonomisini, gndelik yaantsn ve bunlar belirleyen artlar ortaya karmaktr. Bizim tarihiliimiz
ise bu konulara yeni yeni ilgi duyuyor. demitir.
Emine aykara,Tarihilerin Kutbu (Halil nalck Kitab), s. 53-152den yararlanlmtr.

?cevaplayalm
1. Halil nalcka gre tarih aratrmalar yaplrken nelere dikkat etmek gerekir?
2. Halil nalckn uluslar aras bir tarihi olarak kabul grmesinin nedenleri nelerdir?

20

2. KONU
TARH YAZICILII
TEMEL KAVRAMLAR
TARH FELSEFES
TARH YAZICILII
TRK TARH KURUMU

BYK
MLLET MECLS

VAKANVS
EKOL
T. C .

S TA N B U L N V E R S T E S

Vatan ve memleketini seven,

devlet ve milletin geleceini
dnenler asrlarnn
olaylarn ve haberlerini
kaydederek gelecek nesillere
aktarrlar.

dnelim

Ahmet Cevdet Paa

Ahmet Efe, slam Bykleri
Ansiklopedisi, s. 21.

1. Grselleri inceleyiniz. Grsellerden yararlanarak tarih yazclnn

hangi alanlarda gelime gstermi olabileceini syleyiniz?
2. Ahmet Cevdet Paa yandaki sz ile neyi vurgulam olabilir?

1. Tarih Yazclnn Geliimi

nsanlar, eitli alanlarda edindii tecrbeleri gelecek nesillere aktarma ihtiyac duymutur. Bundan
dolay kendileri ile ilgili eitli konular yazl hle getirmilerdir. Hititlerde anallar (yllklar), Kk
Trklerde kitabeler, Osmanllarda vakayinameler, Ruslarda kronikler tarih yazclna rnek gsterilebilir.
nsanlarn olaylar kaydetme ihtiyac tarih yazcln ortaya karmtr. Ancak tarih yazcl
insanlarn ihtiyalarna, beklentilerine, dnemin siyasi, sosyal, ekonomik, kltrel zelliklerine gre
deiiklik gstermitir. Bunun sonucunda farkl tarih yazm ve kuramlar ortaya kmtr. Bunun temel
sebebi, insanlarn zaman ierisinde dnce ve ihtiyalarnda meydana gelen deiikliklerdir.
GEMTEN GNMZE TARH YAZICILII
HKYEC TARH YAZICILII
lk olarak Eski Yunanda M V.
yzylda yaam olan Herodotos (Herodot)un yazd Tarih
(Historia) bu trn ilk rneidir.
Bu tr tarih yazclnda hikye
ve efsanelerle dolu bilgiler nakledilir. Genellikle yer ve zamandan bahsedilmekle birlikte sebep
ve sonu ilikileri zerinde ok
durulmaz. Ancak Herodot, olaylar pepee sralamakla kalmayp onlar bir dzen ierisinde
aktarmtr. XVIII. yzyla kadar
Avrupa ve slam dnyas tarihiliinde bu tarzda kaleme alnan
eserler vardr.

RETC TARH YAZICILII

retici tarzda eser veren
tarihiler, mensup olduklar
toplumu harekete geirerek
mill birlik ve ahlaki deerleri
gelitirmeyi istemilerdir. Bu
tarz tarih yazclnda topluma
fayda salamak amalanr. Bu
tarzn ilk temsilcisi Thukydides
(Tukidides)tir. Byk yenilgileri
takip eden zamanlarda ya da
toplumun fikir ynnden birlik
iinde olmad dnemlerde bu
eserler ilgi ekmitir. zellikle
Avrupada ve Trkiyede XIX.
yzyla kadar bu tarih yazcl
devam etmitir.

21

ARATIRICI TARH YAZICILII

Aratrc tarih yazm XIX.
yzylda domutur. Bu tarz tarih
yazclnda tarih olaylar tek bir
sebebe dayandrlmam, dnemin
toplumsal, ekonomik, siyasi, din,
kltrel yaplar ayrntlaryla ele
alnmtr. Bu tr tarih yazclnda
tarih olaylar kaynaklara dayal
olarak aratrlr ve bavurulan
kaynaklar oluturulan eserde dipnot
olarak belirtilir. Ayrca eserlerde
aratrc tarih yazclnda olaylarn
geliimi, yeri, zaman, sebep ve
sonular ve bunlar arasndaki
ilikiler bir btn olarak deerlendirilmitir.

? cevaplayalm
Aadaki metinlerde hangi tarih yazclna ait rnekler bulunmaktadr?

yorumlayalm

Anlatlanlara gre gne yln ilk kefedenler ve onu on ikiye taksim edenler Msrllardr.
Msrllar bu bilgiyi yldzlardan rendiler. Bana kalrsa Msrllar seneyi, Yunanllardan daha doru
hesap ediyorlar. nk Yunanllar, seneye birer ay katarlar. Msrllarsa her seneyi otuzar gnlk
aylara taksim ederler ve her seneye be gn katarlar, bu suretle mevsimler, ayn zamanla tevali
ederler. Bundan baka Msrllar herkesten nce, on iki ilahn isimlerini kullandklarn ve
Yunanllarn bunlar Msrllardan aldklarn, Msrllarn herkesten nce mezbahlar ina ettiklerini,
ilahlar iin heykeller ve mabedler yaptklarn, talar zerinde hayvan resimleri yaptklarn
sylyorlar. Sonra khinler Msr zerinde hkm sren ilk adamn Men olduunu, o srada Teb
lkesi mstesna olmak zere, btn Msrn bataklk olduunu, Moeris Glnden baka hibir
yerin su zerinde grlmediini sylyorlar. Buras denizden nehir boyunca yedi gnlk bir
mesafedir.
George Rawlinson, Herodot Tarihi, 141.

...
Sylendiine gre hastalk, ilk nce Habeistanda balam, sonra Msra, Libyaya ve kraliyet
arazisinin byk bir ksmna da yaylmt.

Bu hastalk, Atinallarn ehrine de birdenbire girdi. Zenginlerde olduu kadar, nceden hibir
eyi olmayp lenin mallarn alan kimselerde ani deimeler grld. nsanlar hoa vakit
geirmenin zevk ve sefa etmenin gerekliliini anladlar. Hayat da mal da fani kabul edildi. Sonra hi
kimse hi bir ey iin sknt ekmeye meyletmedi. nk hi kimse istediini elde edinceye kadar
bu dnyadan gitmeyeceini kesin olarak biliyordu. Ho ve ayn zamanda her ynden krl olan ey
iyi ve faydal grnd. Artk ne Allah korkusu ne de kanunlar, insanlar yollarndan dndremedi.
Hi kimse yapt su ve ktlkten dolay bir davann almasn gerekli grmyordu. nk
sulularn, davann bitmesine ya da suun cezasnn ekilmesine kadar geecek srede
yaayacan bilemiyordu. Aksine bu cezadan ok daha bynn artk balarnda dolatn ve
bunun azabna uramadan nce hayattan biraz daha zevk almak gerektiine inanyordu.
Thukydides, Peloponnesoslularla Atinallarn Sava, s. 31-32-35-36dan yararlanlmtr.

Tarihteki en eski Trk devleti Hunlar kabul edilmekle beraber, M 1050-247 yllar arasnda
inde kurulmu olan Chou Devletinin Trklerle alakal olabilecei eitli deliller gsterilerek ispat
edilmeye allmtr. Hun adnn M 1000 yllarnn banda ortaya kt ileri srlm olmasna
ramen, Hun birliinin teekkl M IV. asrdan itibaren balamakta ve ilk defa kaynaklarda M
318 ylnda yaplan bir andlama vesilesiyle zikredilmektedir. Daha sonra Hunlarn Asyann en
gl devleti hline geldiini ve inlilerin, Trklere kar in Seddini yapmak zorunda kaldklarn
gryoruz. ini korumak amacyla oluturulan bu engelin inasnda on binlerce insan altrld.
Pek ou ar artlara dayanamayarak ld ve oralara gmld. Ama yine de binlerce kilometre
uzunluundaki bu duvar Trklerin zerinden atlamasna mni olamad. Bununla beraber baz ilim
adamlar bu durumun Trklerin lehine olduunu savunmaktadr. in Seddinin birletirilmesiyle
Trk ve akraba topluluklarn birbirlerine daha sk bir ekilde sarldklar grlmtr.
Saadettin Gme, Trk Kltrnn Ana Hatlar, s. 319.

22

Eski Yunanllarda M V. yzylda Herodotos ile balayan tarih yazcl Thukydides ile devam
etmitir.
slam tarih yazcl, VII. yzylda olaylarn hikyeci anlatm tarzyla nakledilmesi eklinde ortaya
kmtr. IX.yzylda yaam olan Taberi , slam tarih yazcln hikyeci bir anlatmdan kurtarrken
eserlerini eitli kaynaklardan yararlanarak yazmtr. XV. yzylda bn Haldun konularn tarih felsefesi
erevesinde ele almtr. XVII ve XVIII. yzylda olaylar aktarmak amacyla ansiklopedik tarzda
eserler yazlmtr. XIX. yzylda genel tarih, milletler ve lkeler tarihi, dinler ve medeniyetler tarihi,
dnce ve felsefe tarihleri yazlmtr.
Orta a Avrupasnda ise tarih anlay, eletiriden
uzak, kilise tarihi eklinde bir geliim gstermitir. Orta
an sonunda tarih yazclna eletirel yntemi
kazandran Rnesans dnrleridir.
XVIII. yzylda tarihi yazmak iin sadece belgenin
derlenmesinin yeterli olmayaca anlalmtr. Bu
dnemde tarihinin gemie daha geni adan bakmas
gerektii ortaya kmtr. Bu anlay Alman Tarih Okulunun
kurulmasnda nemli rol oynamtr. XVIII. yzylda
tarihiler bir yandan kaynaklar aratrmay srdrrken bir
yandan da eitli tarih felsefelerinden ve eitli dnce
akmlarndan esinlenmilerdir.
XVIII. yzylda Voltaire (Volter) o zamana kadar din ve
siyaseti konu alan tarih anlayn gelitirerek uygarln
genel tarihini yazmtr. XIX. yzyl ve sonrasnda onun
at yoldan devam eden tarihiler, deiik alanlarda
almalar yapmlardr. Bu almalar Toplum Bilimleri
Yksek Aratrma Okulunun ve talyan Mikro Tarih
Okulunun almasn salamtr.
XX. yzylda biyografi almalar, gazetecilie ve sosyolojiye dayanan yeni tarih anlay, ABD ve ngilterede saThukydidesin bst
nayi kurulularna ynelik Dnyas Tarihi gibi yeni yaklamlar ortaya kmtr.

2. Trklerde Tarih Yazcl

a. Osmanllar Dneminde Tarih Yazcl
Osmanl Devletinde tarih yazcl, devlet politikas
dorultusunda yneticilerin hayatlar, baarlar, siyasi ve
asker olaylarn anlatlmas eklinde bir gelime
gstermitir. Osmanl tarih yazclndaki temel ama,
devletin baarlarnn gelecek nesillere aktarlmasdr.
Bununla birlikte devletin uygulamalarna ynelik, sonradan
ortaya kabilecek iddia ve taleplere kar bir kant
oluturmaktr.
Osmanl Devleti XVIII. yzylda, idari, siyasi ve toplumsal
alanlarda olduu gibi tarih felsefesi ve yazcl konusunda
da Avrupadan etkilenmitir. Bunun sonucunda Osmanl
tarih yazclnn en nemli unsurlarndan biri olan vakanvislik, XVIII. yzyln balarndan itibaren n plana
kmtr. Osmanl merkez tekilatnda devlet tarihisi olan
vakanvisler, kendilerinden nce yazlan olaylar derlemiler ve grevli bulunduklar dnemin olaylarn kaydetmilerdir. Osmanl Devletinde vakanvislerden nce olaylarn
kaydn ehnameci ad verilen grevliler tutmutur.
lk vakanvis Halepli Mustafa Naima Efendidir. Naima
Efendi, tarihin sadece olaylar dizisinden ibaret olmadn
belirterek belgelerin dnda sosyolojik yorumlara yer
verilmesini savunan bir tarihilik anlayn benimsemitir.
Ahmet Cevdet Paa
Vakanvislerin eserleri dnda Hoca Sadeddin Efendi,
Ak Paazade, Oru Bey, Behiti, Peev, Selanik ve
nemli bir devlet adam olan Ahmet Cevdet Paa da tarih alannda eserler yazmtr.

23

yorumlayalm

YAVUZ SULTAN SELM

Drst dnceli, deerli hkmdar Sultan Selim
yeryzne dzen verme kaygusunu kendisine dert
edinmi bulunuyordu. Padiah hazretlerinin esenlik
getirecek buyruklarna uymay da kendi mutluluunun
temeli saymakta idi. Saltanat trelerine gre davranlarn dzenlemeyi de det edinmiti. Trabzon sanca
haset gnller gibi darack, her yan dalarla evrili bir
sancakt. Bundan baka taht kentinden ve padiahn
gznden rakta bulunmaktayd. Sultan Selim bunca
zaman uc boyu saylan bu ilde kalm sesini karmadan
yaayp gitmiti.
...
Onurlu ehzade, Burak andran imek hznda bir
ata, an ve devletle binerek padiah babasnn elini pmek
erefine, Tanrnn desteini salamada arac ve sonsuz
lutuflarnn ba bilip ol sidre deerindeki otaa doru gm
ve grkemle salnm, ol kulu makam ziyarete eteklerini
toplayp yrmt. Yaya ve atl kapu halk da nnce
dzlp gereken hizmeti grmek zere eteklerin bellerini
balamlard. Bab- humayuna yaklaacak Yenieri
bl iki yanda saf tutarak geerli treleri gereince,
selamlayp onurlama trenini yerine getirdiler.
Yavuz Sultan Selim
Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevarih, C 4, s. 10, 94ten derlenmitir.

? cevaplayalm
1. Yukardaki metin hangi tarih yazmna rnek gsterilebilir?
2. Metne gre Osmanl Klasik Dnem tarih yazcl ile ilgili neler sylenebilir?

b. Cumhuriyet Dneminde Tarih Yazcl

Cumhuriyet Dneminde yeni tarih anlaynn ortaya kmasnda Atatrkn byk rol olmutur.
Atatrkn tarihe olan ilgisi okul yllarna dayanr. anakkale Cephesinde stlendii grevleri ieren
Arburnu Muharebeleri Raporu adl eserinin ilk kelimesi tarihtir. O, eserini gelecek kuaklara doru
bilgi aktarmak iin kaleme aldn belirtmitir.
Atatrk, yapt inklaplar halka ve Meclistekilere anlatmak iin sk sk tarihin tanklna
bavurmu ve bu sayede muhaliflerini ikna etmitir. Atatrk, Anadolu ve Trk tarihi ile ilgili gereklerin
gn na karlmasna yardmc olmak amacyla u sorulara cevap verilmesini istemitir:
Trkiyenin en eski yerli halklar kimlerdir? Anadolu uygarlklar nasl ve kimler tarafndan
oluturulmutur? Trklerin dnya tarihindeki yeri nedir? Trklerin slam tarihinde rol ne olmutur?
I. Trk Tarih Kongresinde Trk tarihileri Atatrkn izdii ana hatlar zerinde almalar yapmlar
ve kongrede yukardaki sorulara cevap aramlardr. Bu almalar sonucunda ortaya Trk tarih tezi
kmtr. Osmanl tarih yazclnn miras olan slam merkezli tarih yorumlarna alternatif olarak
1930larda ortaya kan bu tez, Trklerin dnya uygarlklarnn geliiminde nemli bir yere sahip
olduunu kantlamay amalamtr.
Atatrkn 1931de kurduu Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin amac Trk, slam ve dnya tarihini
incelemek ve elde edilen sonular her trl yolla yaymaktr. Kurum bu amalarn gerekletirmek iin
anma trenleri, konferanslar, seminerler, kongreler dzenlemekte, kazlar yaptrmakta; Trk ve
Trkiye tarihine ait kitaplar yaymlamaktadr.

24

3. KONU
TARHN FAYDALANDII BLM DALLARI
TEMEL KAVRAMLAR
ARKEOLOJ
KRONOLOJ
ETNORAFYA
HERALDK
NMZMATK
PALEOGRAF
ANTROPOLOJ
EPGRAF
DPLOMATK
CORAFYA
SOSYOLOJ

Tarih, insann yeryznde

grnd andan itibaren
yapt ya da dnd her
bir izi, artakalan her eyi
ierir.
J. H. Robinson,
Salih zbaran, Tarih,
Tarihi ve Toplum, s. 63.

dnelim
1. Grsellere gre tarih bilimi olaylar incelerken hangi bilim dallarndan
yararlanabilir?
2. Tarihi J. H. Robinson yandaki sz ile tarih biliminin hangi zelliini
vurgulam olabilir?

Sosyal bilimler, insann faaliyetlerini ve bu faaliyetler sonunda ortaya kan sonu ve eserleri
aklamaya alr. yleyse insan ve insan faaliyetlerini deiik ynleriyle aklamaya alan
bilimlerin birbirleriyle iliki iinde olmas zorunludur. Dier taraftan tarih, ilgi alan geni bir bilim
daldr. Buna paralel olarak tarihe temel tekil eden kaynaklar da ok eitlidir. Bu kaynaklar tarih
bilimi asndan dorudan doruya incelemek, deerlendirmek her zaman mmkn deildir. Bu
nedenle tarihi, baz belge, bulgu ve bilgilerin aklanmasnda dier bilim dallarndan yararlanr.

1. Corafya
Her tarih olay belli bir corafi meknda meydana gelir. Tarih olaylarn oluumu esnasnda iklim,
yeryz ekilleri, ekonomik faaliyetler, konum vb. corafi faktrler etkili olabilmektedir. Bu faktrlerin
bilinmesi tarih olayn tm ynlerinin aydnlatlmasna byk lde katk salamaktadr.
yorumlayalm

SARIKAMI HAREKTI (Aralk 1914 - Ocak 1915)

Sarkam Harekt, I. Dnya Sava srasnda Osmanl Devleti tarafndan Rus arlna kar
dzenlenmi ve Osmanl Devleti iin byk bir baarszlkla sonulanmtr.
Sarkam, Berlin Antlamas (1878) ile Rusyaya verilmiti. 1914 ylnda Bakomutan Vekili
Enver Paa, Sarkam geri almak amacyla 19 Aralk tarihinde harekt plann kurmaylarna
sunmu ve harektn yaplmasna karar vermiti.
Harekta katlan Trk askerlerinin byk bir ksm tehizat ynnden iklim artlarna kar
hazrlkszd. III. Ordunun IX, X ve XI. kolordular, 24 Aralk 1914 gn -39 derece soukta Sarkam
Harektna balad. Ayrca, gerilla sava yapan Trk eteleri de Ardahana hareket etti. III. Ordudan
baz ktalar, 24-25 Aralk gecesi, Sarkama ulamay baard. Ancak, Allah Ekber Dalarn
aarken zor k artlar sebebiyle gerek say gerekse tehizat ynnden byk kayp verdiler.

25

Trk eteleri de 1915 yl banda Ardahana girdi. Rus

Kafkas Ordusu bakumandan, III. Ordunun ilerleyii
zerine, telsiz ve telgraf araclyla mttefiklerine: K
artlarndan dolay Trk ordusu durdurulamyor. kinci bir
cephe alarak Trk ordusu bu cepheye ynlendirilmeli. Bu
yaplamazsa Bak petrolleri, Osmanl-Alman ittifaknn
eline geecek ve Hindistan yolu onlara ak bulunacaktr!
haberini gnderiyordu.
Her ey Trk ordusunun lehine iken k artlar 3-4
Ocak 1915 gecesi daha da arlat. Kar, yollar kapad.
adrlara zarar verdi. Arkasndan da dondurucu souklar
bastrd. Trk ordusu souk ve salgn hastalklar nedeniyle
byk kayplar verdi. Bu harektta Ruslar, 32.000 kayp
verdiler.
Sarkam Harekt; dman kuvvetleri arkadan
kuatmay hedef alan, baarl bir pland. Ancak iklim
artlarnn dikkate alnmamas bu plan baarsz kld.
Sarkam Cephesinde
Trk askerleri

www.marmara.edu.trden derlenmitir.

? cevaplayalm
1. Yukardaki metne gre Sarkam Harektnda doal artlarn etkisi nelerdir?
2. Tarih olaylarn anlalmas ve aklanmasnda corafyadan nasl yararlanlabilir?

2. Arkeoloji
Arkeoloji kaz bilimidir. zellikle yazl kaynaklarn olmad dnemlerin aydnlatlmas asndan
nemlidir. Arkeoloji, yalnzca toprak altndaki buluntular konu edinen bir bilim dal deildir.
Gnmzde denizaltnda yaplan aratrmalar sonucunda da eski uygarlklar ile ilgili birok tarih
buluntu elde edilebilmektedir.
yorumlayalm

YAAM TESNDEN GELEN ZENGNLK: AMSOS HAZNES

1995 ylnda Samsunda Amisos antik kenti snrlar
iinde bir kaz yapld. Bu kazlarda yumuak kaya
kitlesinin oyulmasyla yaplm, tavan, taban ve duvarlar
svanm yaklak metre yksekliindeki bir mezar
odas bulundu. Bulunan mezar odasnn ierisine
yerletirilmi be mezar tespit edildi. Bu mezarlardan
nn kullanld, ikisinin bo olduu grld. Yaplan
bilimsel aratrmalardan sonra bu mezarlarn aile mezar
olduu anlald. Birok mezardan oluan bu odalarda
som altndan ziynet eyalar, anak, mlek, cam ve
mermerlerden yaplm arkeolojik eserler bulundu.
Yaplan ilk inceleme ve deerlendirmelerde mezarlarn
Pontus Krallnn en st dzeydeki yneticilerinden
birine ait olduu tahmin edildi. Odada bulunan dier
Amisos kazlarnda bulunan altn bir tak
mezarlarn da tahmin edilen kiinin eine ve kzna ait
olabilecei dnld. Bilim adamlar tarafndan Amisos
mezar odasnda bulunan eserlerin M IV. yzyl sonu ile M III. yzyl balarna ait olabilecei
akland. Altn eserlerden ta, kpe, bilezikler iiliklerinin gzelliiyle dikkat ekmektedir.
www.samsun.meb.gov.tr den faydalanlmtr.

26

?cevaplayalm
Amisos Hazinesi adl metne ve fotorafa gre, arkeolojik buluntular, bu blgenin ekonomik,
sosyal, sanat anlay ile ilgili hangi bilgileri vermektedir?

Gnmzde denizalt arkeolojisi sayesinde ticaret, sanat, ekonomi, kltr ve ulam gibi birok
konuda bilgilere ulamak mmkndr.
yorumlayalm

SULAR ALTINDA SAKLANAN TARH

Trkiyede su alt arkeolojisinin domas, ekmeini denizin derinliklerinde arayan gz pek, cesur, yrekli
snger avclar sayesinde oldu. 1960 ylnda snger avcs Kemal Arasn, Gelidonya Burnu civarnda yapt
dallar srasnda grdklerini anlatmas, ilk su alt kazsn balatt.
Su alt arkeologlarnn ii ilk
yllarda olduka zordu. Teknoloji
elvermedii iin dalglar her
dalta ancak yarm saat kaz
yapabiliyorlard. Antik dneme ait
bir batn sonarla tespit edilmesi
1960l yllarda, Bodrum-Yalkavakta gerekletirildi. lk kez
1970li yllarda saf oksijen
kullanlarak su altnda kaz yapma
sresi uzatld. 1990l yllarda
kk denizaltlar ve uzaktan kumandal robotlar devreye girdi. Su
alt arkeolojisi, imdilerde tm
dnyann ilgisini eken bir alma hline geldi. Her batk, gemiin stndeki bilinmezlik perdesini biraz daha aralad. rnein,
1025 ylnda Marmaris yaknlarndaki Sere Limannda batan
gemi, Orta a slam cam sanatnn btn inceliklerini gzler
Su alt arkeolojisi metodolojisine uygun yaplan kaz almas
nne serdi. Bu gemiden karlan ve Bodrum su alt Arkeolojisi
Mzesinde sergilenen eyalar, dnyann en zengin antik cam koleksiyonunu oluturdu. Bu batktan ayrca bir
de satran takm gn yzne karld.
Ka yaknlarnda Uluburunda 1300 yllarnda batan dier bir gemi ise 20. yzyln en nemli arkeolojik
keiflerinden biri olarak nitelendi. eitli renklerde cam kleleri, fildileri, Kenan uygarlna ait altn
madalyonlar ve gm bilezikler, Msr Kraliesi Nefertitinin bilinen tek altn mhr bu batktan karld.
Dou-Bat deniz tamaclnn en nemli limanlarna sahip olan Anadolu, bugn su alt arkeolojisi
bakmndan dnyann en zengin blgelerindendir. Ancak sularn gzlerden gizledii arkeolojik zenginlikler,
kltr turizminden yeteri kadar nasibini alamad.
Kltr Bakanl su alt arkeolojisini gelitirmek iin yeni bir proje oluturdu. Bu projeye gre Trkiyenin, su
alt zenginliklerinin envanterleri karlp, su alt arkeoloji parklar kurularak, buralar yerli ve yabanc merakllarn
ziyaretine alacaktr. Eer bu proje gerekletirilirse Anadolu sahilleri su alt arkeologlarnn gzde
adreslerinden biri hline gelerek Gne-Kum-Deniz lsne bir de su alt arkeolojisi eklenecektir. Bakanlk,
heyecan veren bu projenin bir an nce hayata geirilmesi iin, Uluslararas Su Alt Arkeoloji Enstits (INA),
Trkiye Su Alt Arkeoloji Vakf (TINA) ve niversitelerin su alt kulpleri ile i birlii yapmaktadr.
Atlas, say 102, Eyll 2001, s. 34.

?cevaplayalm
Sular Altnda Saklanan Tarih adl metne gre tarih bilimi su alt arkeolojisinden nasl faydalanr?

27

gezelim
Bulunduunuz yrede varsa kaz alanlarn geziniz. Grdklerinizi arkadalarnzla paylanz.

3. Antropoloji
nsan rklarn inceleyen bilim daldr. nsann iskelet, kafatas gibi fiziki yapsn aratran
antropoloji, insanlk tarihinin en eski dnemlerinin aydnlatlmasnda yardmc olur. Antropolojinin bir
dal olan sosyal antropoloji ise toplumlarn kltrlerinin balangcndan gnmze kadar olan
gelimelerini inceler.
yorumlayalm

BUZ ADAM: TZ
M 3300 yllarnda yaam olan Buz Adam tzi, 1991 ylnda Avusturya-talya snrndaki
tzlar Alplerinde kefedilmi mumyadr. Mumya, bu ismi bulunduu vadiden almtr. tzi
antropologlar ve arkeologlar iin Bakr ann yaam tarzna ilikin ok deerli bilgiler
salamtr.
tzi zerinde adli tbbn, arkeolojinin, antropolojinin ve dier ilgili disiplinlerin en ileri bilgi
dzeylerini ieren ok titiz bir alma yaplm, mumya kapsaml bir ekilde llm, rntgen
nlarndan geirilmi ve tarihlendirilmitir. Dokular ve sindirim sistemi iindeki buluntular,
tad aletlerdeki polenler ve dier kalntlar mikroskopla incelenmitir.
tzinin, lm esnasnda 30-45 ya arasnda ve yaklak 1.60 boyunda olduu anlalmtr.
tzinin vcudunun eitli yerlerinde toplam 57 dvme bulunmaktadr. Daha da ilginci, bu
dvmelerin, gnmzde akupunktur tedavisi asndan nem arz eden noktalar zerinde veya
ok yaknnda bulunmasdr. Hatta, dvmelerin denk geldii akupunktur noktalarndan hareketle,
tzinin sindirim sistemi ile ilgili salk sorunlar yaad anlalmtr.
tzinin kuru otlardan rlm bir pelerin, deri yelek ve ayakkablardan oluan giysilerinin
byk bir ustaln rn olduu grlmtr. Ayakkablar geni, su geirmez nitelikte ve karda
yrmek iin zel olarak tasarlanmtr. Ayakkablarn tabannda ay derisi, st ksmlarnda
geyik derisi kullanlm ve bu ikisinin aras aa kabuu paralar ile birbirlerine balanmtr.
Ayakkablarn etraf ve ii kuru otlarla kaplanarak orap ilevi grmtr.
tzi ile birlikte bulunan dier nesneler arasnda, sap porsuk aacndan bir bakr balta, sap
dibudak aacndan bir akmak ta bak, sopalar kartopu als veya kzlcktan yaplm ve
ucu akmaktal oklarla dolu bir sadak ve yapmnn henz tamamlanmad anlalan ve
tzinin boyundan daha uzun ve yine porsuk aacndan yaplm bir yaydr.
tzinin sindirim sisteminin analizinde, ilki dakeisi eti, ikincisi kzl geyik eti olmak zere iki
ayr yemein kalntlar bulunmutur ve etlerin tahl beraberinde yendii anlalmtr. lk yemein
kalntlarnda yer alan polenler aratrmaclar bu yemein orta rakmda bir kozalakl aa
ormannda yendii sonucuna ulatrmtr.
ncelemelere gre tzinin lm annda, omzuna muhtemelen bir ok saplanm bulunduu
ve bu okun pelerinini hafife yrtt sonucunu vermitir. Okun ucu tzinin vcudundan
karlm olmaldr. Ayn taramadan grld zere tzinin ellerinde, bileklerinde ve
gvdesinde de yara ve bereler bulunmaktayd.
Kan kaybndan zayf den tzi, grlebildii kadaryla, silahlarn ve dier tehizatn
dzgn bir ekilde bir kayann yanna sralam ve ardndan da son nefesini vermitir.
Paul Bahn, Arkeolojinin ABCsi, s. 59-60dan yararlanlmtr.

?cevaplayalm
1. tzinin yaad dnemle ilgili hangi antropolojik bilgilere ulaabiliriz?
2. Tarihi, tzinin yaad dnemle ilgili elde edilen antropolojik buluntulardan nasl yararlanr?

4. Etnografya
Bu bilim, toplumlarn yaay, gelenek, rf ve detlerini inceler. Bu incelemeler sonucunda etnografyann ortaya kard bilgiler, tarih belgelerin az olduu durumlarda byk nem tar.

28

yorumlayalm

KINALI HASAN
anakkale Savalar srasnda cepheye devaml gencecik, prl prl insanlar yamtr. Bu
gencecik ocuklar savaa gitmeden evvel ksa bir eitimden geer, sonra cepheye giderlerdi. Yeni
erleri denetleyen komutan Srr Bey, gen er Hasann sandaki knay grp ona taklr.
Hi erkek adam sana kna yakar m?
Bilmiyorum komutanm anam yakmtr!
Gen adam gerekten de anasnn neden sana kna yaktn bilmez. Anasna bir mektup
yazarak neden byle bir ey yapma ihtiyac duyduunu sorar.
Anasnn cevab ok duygusaldr.
Olum, aslanm: Sen bu yaa gelene kadar bu vatann ekmeini yedin, suyunu itin. Artk bu
vatana borcunu deme vaktin geldi. Sen babann, benim, kardelerinin bu vatana bir kurbansn.
Olum syle kumandanna bizim buralarda kurbanlk diye ayrlan koyunlar knalanr. Ben de seni
evlatlarmn arasndan vatana kurban adadm, onun iin san knaladm.
Ne yazk ki Knal Hasan mektubu kumandanna okuyamadan girdii atmada yaralanm ve
kurtulamamtr. Knal Hasan defnetmeden evvel zerindekiler alnm, cebinden anasnn
mektubu da kmtr.
okulweb.meb.gov.tr

?cevaplayalm
1. Yukardaki metinde Trklerde vatan sevgisi ile ilgili hangi zellikler vurgulanmaktadr?
2. Kltrel zelliklerin bilinmesi tarih olaylarn aklanmasna nasl bir katk salar?

gezelim
Bulunduunuz yrede etnografya mzesi varsa geziniz. Grdklerinizi arkadalarnzla paylanz.

5. Hukuk
Hukuk, toplu hlde yaayan insanlarn birbirleriyle ve devletle ilikilerini dzenleyen kurallara denir.
Bir topluma ait hukuk kurallaryla o toplumun iktisadi, siyasi, kltrel yapsyla ilgili bilgiler elde edilebilir.
Hukuk ile tarih ilikisi insanln var oluundan beri devam etmektedir.
yorumlayalm

Eski Trklerde;
?
Devlete kar isyann, adam ldrmenin, ordudan kamann, vatana ihanetin, at koum
takm almann cezas lmdr.
?
Uzun sreli hapis cezas verilmez.
?
Kadn kocasnn kt muamelesinden dolay boanma davas aabilir.
?
Evlenen en kk oul baba evinin mirassdr.
?
Su ileyenleri cezalandrma grevi sadece devlete aittir. ahsi intikam almak yasaktr.
?
Evlatlk, hukuki babasnn mirasndan hisse alr.
?
Devlet mirastan vergi alma hakkna sahiptir.
?
Evlenen oul, babann byk oullarndan birisi ise baba oulu iin bir ev yaptrr ve
servetinden bir ksmn ona tahsis eder.
Trkler Ansiklopedisi, C 2, s. 870 ve C 3, s. 88den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Metinde verilen bilgilerden tarihi nasl yararlanr?

29

BMMnin Almas
23 Nisan 1920

Sivas Kongresi
4-11 Eyll 1919

Erzurum Kongresi
23 Temmuz 7 Austos 1919

Amasya Genelgesi
22 Haziran 1919

Atatrkn
Samsuna k
19 Mays 1919

Mondros Atekes
Anlamas
30 Ekim 1918

6. Kronoloji

Kurtulu Sava kronolojisi

?cevaplayalm
Kurtulu Sava ile ilgili kronoloji bilgisine sahip olmak tarihiye nasl yardmc olur?
Kronoloji zaman bilimidir. Tarih bir olay iin zaman nemli bir unsurdur. Olaylarn meydana geldii
tarihin bilinmesi olaylar arasnda neden-sonu ilikisi kurulmasna yardmc olur. Tarih olaylarn
zamannn belirlenmesinde ve sralanmasnda tarih bilimi kronolojiden faydalanr.

7. Edebiyat
Edebiyat duygu ve dnceleri sz veya yaz ile etkili bir biimde anlatma sanatdr. Tarih boyunca
meydana gelmi nemli olaylar edebiyata konu olmu, bu olaylarn aktarlmasnda edebiyat nemli bir
rol oynamtr.
yorumlayalm

ANAKKALE EHTLERNE
u Boaz harbi nedir? Var m ki dnyada ei?
En kesif ordularn ykleniyor drd bei.
Tepeden yol bularak gemek iin Marmaraya
Ka donanmayla sarlm ufack bir karaya.
Ne hayszca tahat ki ufuklar kapal!
Nerde gsterdii vahetle bu: bir Avrupal
Dedirir-Yrtc, his yoksulu, srtlan kmesi,
Varsa gelmi, alp mahbesi, yhud kafesi!
Eski dny, yeni dny, btn akvm- beer,
Kaynyor kum gibi, maher mi, hakikat maher.
Yedi iklimi cihnn duruyor karnda,
Ostralyayla beraber bakyorsun: Kanada!
ehreler baka, lisanlar, deriler rengrenk:
Sde bir hdise var ortada: Vahetler denk.
Kimi Hind, kimi yamyam, kimi bilmem ne bel...
Hani, tuna da zldr bu rezil istil!
Ah o yirminci asr yok mu, o mahlk-i asil,
Ne kadar gzdesi mevcd ise hakkyle, sefil,
Kustu Mehmedciin aylarca durup karsna;
Dkt karnndaki esrr hayszcasna.
Maske yrtlmasa hl bize fetti o yz...
Medeniyyet denilen kahbe, hakikat, yzsz.

anakkale Savandan bir grnt

Mehmet kif ERSOY

www.meb.gov.tr

?cevaplayalm
anakkale ehitlerine adl iirden anakkale Sava ile ilgili hangi bilgiler elde edilebilir?

30

8. Felsefe
Felsefe, akl ve mantk ilkelerine uygun dnmeyi esas alan bir bilimdir. Bu bilim ncelikle varlk,
bilgi ve ahlakla ilgilidir. Felsefenin tarih olaylar deerlendiren kolu ise tarih felsefesidir. Olaylarn
doru tahlili ancak o devrin felsefesinin bilinmesiyle mmkn olur.
yorumlayalm

slam dnyas Orta ada en parlak dnemini yaamtr. Ekonomik ve siyasi adan gl slam
devletlerinin olduu bu dnemde bilimsel adan da byk gelime kaydedilmiti. zellikle Abbasiler
dneminde eski kltrlerden yaplan tercmeler nedeniyle Badat ktphanesindeki kitap saysnn bir
milyonu at belirtilmektedir. Dnyann en nemli niversiteleri, hastaneleri slam lkelerinde idi. Bu
dnemde birok bilim adam yetimi ve bilimsel faaliyetler hkmdarlar tarafndan desteklenmitir. Avrupal
zenginler yksek tahsil iin Endlsteki (spanya) niversitelere giderlerdi.
Orta ada Avrupa ise en karanlk dnemini yaamt. Burada ekonomik ve siyasi adan zayf devletlerin
olduu bu dnemde kltrel ve bilimsel hayat son derece geriydi. Toplum snflara ayrlm, kilise toplum
zerinde byk bir bask kurmutu. Okuma yazma oran son derece dkt. Krallarn ktphanesindeki kitap
says onlu rakamlarla ifade ediliyordu.
www.egitim.aku.edu.trden yararlanlmtr.

?cevaplayalm
Metinden yola karak Orta ada slam dnyas ile Avrupay bilime bak alar ynnden
karlatrnz.

9. Paleografi
Eski yazlarn okunmasn salayan, bu yazlarn tr ve ekillerini inceleyen bilim dalna paleografi
denir. Bir toplumun dilini bilmek tarih aratrmalar iin yeterli deildir. Dille birlikte kullanlan yaznn da
bilinmesi gerekir. rnein, Msr tarihi incelenirken hiyeroglif; Orta Asya Trk tarihi incelenirken Orhun,
Uygur ve in alfabeleri bilinmelidir.
Tarih bilimi asndan yazlarn tr ve
ekillerinin bilinmesi nemlidir. Yazlarn tr ve
ekilleri topluluklarn akrabalk ilikileri,
kullanld dnem ve blge hakknda baz
ipular verebilir. Tarih iin ferman, kronik, anal
gibi yazl belgelerin okunabilmesi ve
anlalabilmesi nemli bir sorundur. Tarih
bilimi bu konuda paleografi biliminden
yararlanr.

10. Epigrafi
Epigrafi, antlar zerindeki kitabeleri ve
yazlar inceleyen bilim daldr. Filoloji ve
paleografi bilimleri ile i birlii ierisinde
alr. Antlar zerindeki kitabeler ait olduu
dnem hakknda nemli bilgiler verir. rnein;
Asur ve Urartu hkmdarlar saltanatlar
boyunca kazandklar zaferleri ve yaptklar
ileri kronolojik olarak kitabeletirmilerdir.
Kk Trkler zamannda oluturulan Orhun
Kitabelerinde ise devletin siyasi, sosyal yaps
hakknda birtakm bilgiler verilmitir. Tarih
bilimi, kitabelerdeki bu bilgilerin anlalmas ve
okunmasnda epigrafi biliminden yararlanr.

Trkiye Seluklular
Dnemine ait bir kitabe

?cevaplayalm
Kitabeler hangi kaynak grubuna dhil edilebilir? Kitabelerin kaynak olarak kullanlabilmesi
iin tarih bilimi paleografi ve epigrafiden nasl faydalanr?

31

11. Sosyoloji
Sosyoloji, genel olarak toplumu inceleyen bir bilim daldr. Toplumsal olaylarn bal olduu genel
kurallar, toplumlarn oluturduklar kurum ve kurulularn insan ve toplum yaamna etkilerini inceleyerek tarih bilimine yardmc olur.
Tarih bir olayn deerlendirilebilmesi iin olayn meydana geldii dnemin toplum yaps, deer
yarglar vb. zelliklerin bilinmesi tarih bilimi asndan ok nemlidir.
yorumlayalm

SLAMYETTEN NCE ARAP TOPLUMU

slamiyet ncesi Araplar, kabileler hlinde yaarlard. Kabilelerin banda eyh, emir denilen
yneticiler vard. Kabileler, ayn kkten gelen ailelerden oluurdu. Ailede erkek sz sahibiydi.
Erkeklerde ok elilik grlrd. Kz ocuklarna deer verilmez, kadn miras hakkndan
yararlanamazd.
slamiyet ncesi Arap toplumunda kabileler aras kan davalar yaygnd. Halk genel olarak kleler
ve hrlerden oluuyordu. Kleler, sahipleri tarafndan alnr, satlr ve ticari mal olarak kabul edilirdi.
Arabistanda slamiyet ncesinde Haniflik, Hristiyanlk, Yahudilik gibi tek tanrl inanlar da
grlmekteydi. Putperestlik ise en yaygn inant.
Mekke, Medine ve Taif ehirlerinin bulunduu Hicaz, zellikle ticaret yollarnn getii nemli bir
blgedir. Panayrlarn dzenlendii dnemlerde Araplar Kbeyi ve buradaki putlar ziyaret ederlerdi.
Ylmaz Boyunaa, Tebliinden Gnmze slam Tarihi, s. 26-35ten zetlenmitir.

?cevaplayalm
slamiyet ncesi Araplarn toplumsal yaaylarna anlayabilmek iin sosyoloji biliminden nasl
yararlanlr?

12. Filoloji
Filoloji, dnyada var olmu ve var olan dilleri inceler. Diller arasndaki akrabalk balarn, szck
al verilerini aratrr. G hareketlerinin aklanmasnda, topluluklarn yaknlk derecelerini ortaya
koymada tarih bilimine yardmc olur.
yorumlayalm

ALTAY DLLERNDEN...

Altay dilleri iinde birbirine en yaknlk gsteren, Trke ile Moolcadr. Moollar, Cengiz Han
dneminde Uygur yazsn alrlar ve kendi yaz dillerini kurarlar. Moolca 18.yzyla dein kendi
iinde geliir. En eski Mool yazt, Orhun Irma kysnda granit bir ta stnde yazlmtr.
Moolcann en eski yazl rn 13.yzyla aittir.
Her iki dilde sz varl asndan u benzerlikler bulunur. Trke kulak sz Moolcada kulagu
biiminde kulak ve kulak kiri anlamnda kullanlr. Trke omuz szc Moolcada omurugun
biimindedir, gsn st blm anlamna gelir. Trke sa szc Moolcada saug olarak geer,
aln peremi yerine sylenir. Trke topuk szc Moolcada toyik olarak geer. nek, kz,
buza, teke, koyun, ko, kuzu gibi hayvan adlar arasnda da yaknlk ve benzerlikler vardr. Ayrca
anlamak, yapmak-etmek, a, yl, kat, g, gl gibi soyut kavramlarn karlklar arasnda
koutluklar bulunur. Yeil, sar, kara, gk gibi renk adlar arasndaki benzerlikler de gz nne
alnacak olursa, aradaki ortaklk kmsenemez.
Ayrca Trke ile Moolca arasnda kimi ses benzerlikleri de bulunmutur. Szgelimi Moolca i
nlsnn ya da u nls ile karland sylenir. Gnmzde sar biiminde sylediimiz Eski
Trke sarg szc Moolcada sira biimindedir. Moolcada yeni anlamnda nira szc vardr.
Bu szck ile Trke yaz szc arasnda koutluk olduu dnlr. Yine Moolcada var
anlamnda bu szck geer. Bu szckle Eski Trke bar szc arasnda yaknlk olduu gzlenir.
Fuat Bozkurt, Trklerin Dili, s. 74.

?cevaplayalm
1. Trke ile Moolca arasndaki benzerliklerin nedeni neler olabilir?
2. Filoloji hangi bilim dallaryla alr?

32

13. Diplomatik
Belgeleri tr (ferman, eriye sicili, antlama metinleri vb.), ekil ve ierik bakmndan deerlendiren
bilim dalna diplomatik denir. Belgelerin sahte olup olmad, hangi makamdan hangi makama
yazld, belgelerin zerindeki iaretlerin ve ekillerin ne anlama geldii, kurumlar ve devletler aras
yazma ekilleri, brokrasi, hukuk, devlet politikas, ynetim anlay vb. konularda tarih bilimine yarar
salar.
yorumlayalm

BALKAN ANTANTI
Atina, 9 ubat 1934
Antlama Metni
Balkanlarda barn glendirilmesine katkda bulunmak isteinde olan;

Trkiye Cumhurbakan, Yugoslavya Yce Kral, Yunanistan Cumhurbakan ve Romanya

Yce Kral bir Balkan Anlama Yasas yapmay kararlatrm ve bu amala, yetkili temsilcileri
olarak;
Trkiye Cumhurbakan: Dileri Bakan Sayn Tevfik Rty,
Yugoslavya Yce Kral: Dileri Bakan Sayn Bogolioub Jevtichi,
Yunanistan Cumhurbakan: Dileri Bakan Sayn Demtre Maximosu,
Romanya Yce Kral: Dileri Bakan Sayn Nicolas Titulescuyu atamlardr.
Bu yetkili temsilciler, aadaki hkmleri kararlatrmtr.
(Maddeler)
Atinada 9 ubat 1934 gn 4 rnek dzenlenmi ve her Batl Yksek Tarafa bunlardan biri
sunulmutur.
Dr. Tevfik RT
D. MAXMOS
N. TTULESCU
B. JEVTCH
smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, C 1, s. 454-455ten derlenmitir.

?cevaplayalm
Yukardaki antlama metninden hangi tarih bilgilere ulalabilir?

14. Nmizmatik
Nmizmatik, eski paralar inceler. Bu paralarn ait olduklar medeniyetlerle ilgili bilgi edinilmesinde
tarih bilimine yardmc olur. Para zerinde yer alan baz yazlar, devlet, hkmdar, devletin mali gc
gibi konularda tarihiye nemli ipular verebilir.
yorumlayalm

Osmanl Devletine ait altn para

Osmanl Devletine ait kt para

?cevaplayalm
Osmanl Devletine ait paralardan hangi tarih bilgilere ulalabilir?

33

15. statistik
statistik, belirli bir ama iin veri toplama, tablo ve grafiklerle zetleme, sonular yorumlama,
zellikler arasndaki ilikiyi aratrma, eitli konularda gelecee ilikin tahmin yapma ilkelerini
kapsayan bir bilimdir. Fizik ve doa bilimlerinden sosyal bilimlere kadar geni bir alanda
kullanlabilmektedir. statiksel veriler, tarih bir olayn deerlendirilmesinde nemli bir yere sahiptir.
yorumlayalm

BYK TAARRUZDA TRK VE YUNAN KUVVETLERNE AT STATSTKLER

ASKER, SLAH, CEPHANE

TRK KUVVETLER

YUNAN KUVVETLER

SUBAY
ER
TFEK
KILI
HAFF MAKNEL TFEK
AIR MAKNEL TFEK
TOP
UAK

8.659
199.283
100.352
5.000
2.025
839
340
8

6.564
218.000
83.000
1.300
3.113
1.280
418
50
Durmu Yaln vd., Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 311.

?cevaplayalm
Tablodan yararlanarak Byk Taarruz (1922)la ilgili hangi tarih bilgilere ulalabilir?

16. Ekoloji
Ekoloji, canllarn birbirleri ve evreleriyle ilikilerini inceleyen ve doann korunmasna ynelik
almalar yapan bir bilim daldr. nsann retim ve tketim faaliyetlerinin doann dengesini bozmas
bu bilimin domasna neden olmutur. Doal dengedeki bu bozulma da insan yaam, olaylarn
oluumu ve tarihin akn nemli bir ekilde etkilemitir.
yorumlayalm

Atom bombas atldktan sonra Hiroima

Atom bombas atlmadan

nce Hiroima

Atom bombas atldktan

sonra Hiroima 1945

Hiroima 2007

? cevaplayalm
Yukarda atom bombas atlmadan nce ve sonra Hiroimaya ait fotoraflar grlmektedir. Fotoraflara
gre atom bombasnn neden olduu evresel deiiklikler insanlarn yaamn nasl etkilemi olabilir?

34

17. Kimya
Ele geen eserlerin hangi dneme ait olduunun belirlenmesinde kimya bilimi, tarihe yardmc olur. Kimyada kullanlan
Karbon 14 metoduyla, tarih buluntularn madde yaps incelenerek ait olduklar dnem belirlenmeye allr. Ayn zamanda
belgelerin ya da bulgularn kimyasal zellikleri incelenerek orijinal
olup olmad hakknda deerlendirmelerde bulunulur. rnein,
kimyasal analiz neticesinde yazl bir belgenin orjinal olup olmad
ktlarn cinsine, mrekkeplerin ya da boyalarn zelliklerine
baklarak anlalabilmektedir. Bu adan kimya bilimi tarih bilimine,
doru ve gerek bilgiye ulamada katk salar.
anakkale Savanda
kullanlm top mermileri

?cevaplayalm
Yukardaki fotorafta yer alan top mermilerinin anakkale Sava dnemine ait olup olmad
nasl tespit edilebilir?

18. Sanat Tarihi

Sanat tarihi, ksmen arkeolojinin de metotlarn kullanarak son zamanlarda gelime gstermi bir
bilim daldr. Sanat tarihi, bir sanat eserinin sanatsn ve sanatsal deerini, toplumun sanata kar
bak asn belirlemeye alr. Ayrca toplumlarn kltr seviyelerinin, medeniyete katklarnn tespiti
ve o toplumdaki sanatn gelitii ortamn ayrntlaryla bilinmesi aamasnda tarih bilimine yardmc
olur.
yorumlayalm

LK TRK HALISI
Gnmzde bilinen en eski dml hal olan
Pazrk hals 1947 ve 1949 yllar arasnda Altay
Dalar eteklerinde, Pazrkta bir mezar odasnda
yaplan kazlar srasnda ortaya karlmtr.
Arkeologlar bu halnn M 2-3 ya da M 3-5. yy. da
dokunmu olabileceini belirtmektedirler. Mezar
odas iine dolan suyun buz tutmas ve halnn bu
buzun iinde kalmas gnmze kadar korunarak
gelmesini salamtr. Hal svari ve geyik figrleri
ieren, bordrlerden olumaktadr.
Pazrk hals dm skl son derece fazla
olan bir haldr; desimetrekaresinde 3600 dm
vardr. Pazrk hals; stil, l ve ekil bakmndan
Trkmen hallarn andrmaktadr. Halnn dokumasnda kullanlan atklar yn olup olduka ince ve ok
bkmldr. Yine halda kullanlan zglerde
yndr. Motifler birbirlerine byk bir uyum ierisinde balanmtr. Yine motiflerin birletirilii
bakmndan da halclk tekniine tam uyulmutur.
Bugn Leningrad Ermitaj Mzesinde sergilenen bu
lk Trk hals-Pazrk kurgan
halyla birlikte ortaya karlan dier mezar odas
buluntular ve Kk Trk yazs ile yazlm Trke
kelimeler, halnn Hun Trkleri ile balant olduunu ortaya koymutur. Pazrk hals Trk dm olarak
bilinen Grdes dmyle dokunmutur ve devrine gre olduka ileri bir teknie sahiptir. Bu da halcln
Trklerde ok daha eskilere dayanan bir gemii olduunu dndrmektedir.
papirs.ankara.edu.tr

?cevaplayalm
Yukardaki metin ve fotoraftan yola karak Pazrk halsnda Trklerin yaay ile ilgili hangi
bilgilere ulalabilir?

35

19. Heraldik
Heraldik armalar inceleyen bilim daldr. Armalar da tarihin aydnlatlmasnda nemli rol oynad
iin heraldik, tarihin faydaland bilim dallarndan biri kabul edilmektedir.

yorumlayalm

4
5
6

Osmanl armas
Yukardaki Osmanl armasnda yer alan baz sembollerin anlamlar aada belirtilmitir.
1. Hilafet sanca.
2. Terazi, adaleti temsil eder.
3. (stte) Kuran- Kerim, (Altta) Kanunnameler.
4. Turann etrafndaki gne motifi, padiahn gnee benzetilmesinden ileri gelir.
5. Sorgulu serpu, Osman Gaziyi ve taht temsil eder.
6. Osmanl sanca.

?cevaplayalm
Yukarda yer alan Osmanl armasna gre Osmanl Devleti ile ilgili hangi tarih bilgilere
ulalabilir?

36

lme ve
deerlendirme

A. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz.

1. Gemiteki insan topluluklarnn yaaylarn, birbirleriyle olan ilikilerini, kltr ve uygarlk
alanndaki ilerlemelerini yer ve zaman gstererek, neden-sonu ilikisi iinde inceleyen bilim
dalna tarih denir.
Bu tanmda tarih biliminin hangi zellii yer almamtr?
A) Belgelerden yararlanmas
B) Eski devirleri ele almas
C) Olaylarn tahlilini yapmas
D) Olaylarn getii yeri ve zaman belirtmesi
E) Kronolojiye yer vermesi
2. Tarihi, alara ayrmann amac aadakilerden hangisidir?
A) Takvimin balangcn belirlemek
B) Tarihe yardmc bilimlerden yararlanmak
C) Tarih olaylar nemine gre sralamak
D) Toplumlar birbirinden ayrt etmek
E) Tarih olaylarn incelenmesini kolaylatrmak
B. Aadaki boluklar doldurunuz.
1. Dorudan doruya tarih bir olay yaayan, bu olay gren veya olayla ada yazarlarn
verdikleri bilgi ve eserlere .................... denir.
2. Hikye, efsane, destan ve menkbe gibi kaynaklara .................. kaynak denir.
3. Asya tarihi, Anadolu tarihi, Samsun tarihi biiminde yaplan snflandrmaya ..........................
...... gre snflandrma denir.
4. Hikyeci tarihin ncs .........
C. Aadaki ifadelerin bandaki bolua doru ise (D), yanl ise (Y) koyunuz.
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)

1. Tarih olaylarda ayn sebepler, her zaman ayn sonular verir.

2. Aratrc tarihilik XIX. yzyln ortalarndan itibaren gelimeye balamtr.
3. Tarih zaman zaman deney ve gzleme de bavurabilir.
4. Ana kaynaklar her zaman doru bilgi ierir.
5. Kitabeler birinci elden kaynaktr.

D. Aada soldaki stunda tarihin faydaland bilimler, sadaki stunda da bu bilimlerin aklamalar verilmitir. likili olan tanmlar eletiriniz.
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)

1. Antropoloji
2. Arkeoloji
3. Kronoloji
4. Nmizmatik
5. Paleografi
6. Corafya

A. Eski yazlarn okunmas

B. Kitabelerin okunmas
C. Kaz almalar sonucu yeni bulgulara ulalmas
D. Olaylarn tarih srasna konmas
E. Toplumlar kltrel geliimlerinin incelenmesi
F. Para zerindeki bilgilerin tespit edilmesi
G. Tarih olayn getii yerin tespit edilmesi

E. Aada sizden istenenleri yapnz.

1. On yl sonra bir arkadanza iletilmek zere bir mektup yazmanz isteniyor. Siz de tarih bir olay
nitelii tayabilecek gnmzde gerekleen bir olay tespit ediniz. Bu olay tarih biliminin
yararlarn gz nnde bulundurarak bir sayfay gemeyecek ekilde yaznz.
2. yi bir tarihide bulunmas gereken zellikleri gerekileriyle birlikte ksaca aklaynz.

37

2. NTE
2. NTE: UYGARLIIN DOUU VE LK
UYGARLIKLAR
1. KONU: TARH ALARA GR
2. KONU: LK A UYGARLIKLARI

38

hazrlanalm

1. Yrenizde eski alardan kalma yerleim yeri var mdr?

Aratrnz.
2. Eski a uygarlklarnn kurulduu blgelerin zelliklerini
aratrnz.
3. nsanlar topluluk hlinde yaamaya niin ihtiya duyarlar?
Topluluk olarak yaamak hangi sonular ortaya karr?
4. Anadolunun en eski devirlerden beri birok topluma yurt
olmasnn sebepleri neler olabilir?

ALACAHYK-ORUM

39

1. KONU
TARH ALARA GR
TEMEL KAVRAMLAR
YAZI
NEOLTK
HYK
A
TUN
PALEOLTK
MEZOLTK
KALKOLTK

dnelim
alarn deimesi ile millet ve

toplumlarn tarih karsndaki

durumlarnn da deiecei gereinin dikkatten kamas tarihi
deerlendirirken karlatmz
hatalardandr.

1. Yukardaki grsellerin her biri farkl tarih dneme aittir. Buna gre
alarn snflandrlmasnda hangi ltler kullanlm olabilir?
2. bn-i Haldunun yandaki szne gre a kavramyla ilgili hangi
yarglara ulalabilir?

bn-i Haldun, Mukaddime, C I, s. 241.

nsan, dnebilme ve dndn yaama aktarabilme yetenei ile dier canllardan ayrlr. Bu
farkl zellii neticesinde hayatn kolaylatrmak, yapsnda var olan merak ve kefetme duygusunu
tatmin etmek maksadyla gemii ve evresini tanma ihtiyac hissetmitir. Bu nedenle tarihe ynelik
aratrmalara byk nem vermitir. Ancak insanlk tarihinin uzun bir zaman kapsamas gemi ile
ilgili ayrntl aratrma yapmay zorlatrm, tarih zamana gre snflandrlmtr. Yaznn bulunmasndan nceki dneme Tarih ncesi alar, yaznn icadndan sonraki dneme Tarih alar denilmitir.
TARH NCES ALAR
TA
AI

MADEN
AI

1. Eski Ta
a

1. Bakr a

2. Orta Ta
a

2. Tun a

3. Yeni Ta
a

3. Demir a

TARH ALARI
LK A
M 3200
MS 375

ORTA A
375-1453

YEN A
1453-1789

Yaznn
icadndan
Kavimler
Gne
kadar olan
dnemi kapsar.

Kavimler
Gnden
stanbulun
Fethine
kadar olan
dnemi kapsar.

stanbulun
Fethinden
Fransz
htilaline kadar
olan dnemi
kapsar.

YAKIN A
1789- ......

Fransz
htilalinden
gnmze
kadar
olan dnemi
kapsar.

1. Tarih ncesi alar

Yazl kayt ve belgelerin olmad Tarih ncesi alar hakknda tarih bilimi en ok arkeolojiden
yararlanr. Bu dneme ait bilgiler daha ok arkeolojik bulgulardan elde edilir. Yeni bulgularla birlikte bu
dneme ait bilgilerimiz de deiebilir. Tarih ncesi alar Ta a ve Maden a olarak ikiye ayrlr.

a. Ta a (M 600.000 - 5.500)
Eski Ta (Paleolitik) a (M 600.000 - 10.000): Yz binlerce yl sren bu dnem insanlk
tarihinin en uzun dnemidir. Genellikle akmak talarnn yontulmasyla ekillendirilmi kesici, delici ve
kazc aletler bu dnemin en belirgin buluntulardr.
Tarihin bu dneminde insanlar tamamen doaya bal kalm, avclk ve toplayclk ile hayatlarn
srdrmlerdir. Hayvan postlarndan giysi yaparak souktan korunmulardr. Maara ve kaya
snaklarn barnak olarak kullanmlardr. Bu an sonlarna doru maara duvarlarna hayvan ve
av sahneleri resimleri yapmlardr.

40

yorumlayalm

Aada Eski Ta ana ait grseller verilmitir. Grsellerden hareketle bu dnem

hakknda neler sylenebilir?

Duvar resimleri
Lasque Maaras-Fransa

Paleolitik Dneme
ait ta aletler

Karain Maaras-Antalya

Dnyada Paleolitik Dneme ait ilk izlere spanyadaki Altamira, Fransada Lasque (Lask)
maaralarnda rastlanmtr. Trkiyede bu dneme ait kalntlarn bulunduu yerlere Antalyada
Karain, Beldibi ve Belba; stanbulda Yarmburgaz maaralar rnek gsterilebilir. Yarmburgaz
Maaras, Trkiyedeki bilinen en eski yerleim yeridir.
Orta Ta (Mezolotik) a (M 10.000 - 8.000): Bu dnemde insanlar, Eski Ta anda olduu
gibi hayatlarn avclkla ve toplayclkla srdrmler; maara ve kaya snaklarnda yaamaya
devam etmilerdir. Daha sonra buzullar erimeye
Atein bulunmas insan yaamnda
balam ve bu dnemin sonlarna doru ate
ne gibi deiikliklere sebep olmutur?
bulunmutur.
Bu an en zgn buluntular akmak tandan
yaplm, mikrolit ad verilen ve gnlk yaamda kullanlmaya ynelik kk ara gerelerdir.
Orta Asyada Mezolotik aa ait en eski yerleim yeri Gney Tacikistandaki Kuldara (Ceyhun
Nehrinin yukar ksm) blgesidir. Trkiyede bu dnemi aydnlatan merkezlerden bazlar Antalyada
Beldibi, Ankarada Macunay, Gller yresinde Baradiz, Samsunda Tekkeky maaralardr.

PAFLAGONYA

Yarmburgaz

Kumtepe

Hattua

F R G YA

Ahlatlbel

zl

G
E

Sardes

Horoztepe
Yazlkaya

rm

A
KY
DO
A
P

KA

Kltepe

Van
Gl

Tuz
Gl

Beycesultan

L D YA

kiztepe

Aliar

Gordion

ak

zmir

Tekkeky

Ankara

Sipilos

Alacahyk

Zippasla

M S YA

Truva

Baradiz

Ephesos

Dicle

Haclar

Gurgum

vriz

Antalya Beldibi

Rodos

K L K Y A

L K YA

an

atalhyk
ha
n

P S D YA
PA M
FL
YA
Karain

K A R Y A

Ce
yh

Miletos

Tilkitepe

ayn
Eflatunpnar

Se
y

Midilli

Karatepe
Sakagz Kargam

Girit

KIBRIS

1. Harita: Eski alarda Anadoludaki yerleim yerleri

41

100

200

300

400 km

Yeni Ta (Neolitik) a (M 8000 - 5500): Maara ve

kaya snaklarnda yaayan insanlar, ovalara ve su
kenarlarna inmiler; topra ilemeye balayarak tarmsal
retime gemilerdir. lk kez kylerin kurulduu bu dnemde insanlar kendilerine aa dallarndan ve kamlardan
kulbeler yapmlar; korunmak amacyla kulbelerini amurla svamlar, kylerin etrafn hendek ve itlerle
evirmilerdir. Bu ada insanlar, yiyecek ve ieceklerini
muhafaza etmek iin kilden kp, anak, mlek yapmlardr. Baz bitkilerin liflerinden elbise dikmilerdir. Kpek,
atalhyk-Konya
at, koyun, kei, sr gibi hayvanlar evcilletirilmitir.
Yeni Ta ana nce n Asyada (Mezopotamya,
Anadolu, ran, Suriye) girilmitir. Trkiyede bu aa ait kalntlara Konya yaknlarnda bulunan
atalhyk, Diyarbakr yaknlarnda bulunan ayn ve Gaziantep Sakagznde rastlanmtr.
ayn Trkiyede ve Gneydou Avrupada Yeni Ta anda kurulan ilk ky yerleim yeri, Konyada
bulunan atalhyk ise insanlk tarihinin ilk ehir yerlemesi olarak kabul edilmektedir.

b. Maden a (M 5500 - 1200)

Bakr (Kalkolitik) a: Ta ann sonlarna doru maden kefedilmitir. nsanlarn ilk bulduklar
ve kullandklar maden bakrdr. Bakrn tabiatta bol bulunmas ve kolay ilenir olmasndan dolay bu
madenden silah, gnlk kullanma ynelik kap kacak yaplmtr. Altn ve gm madenleri daha ok
ss eya yapmnda kullanlmtr. Madenin insan yaamna girmesiyle tarmda bereketi simgeleyen
maden heykelcikler yaplmaya balanmtr.
Trkiyede bu dneme ait merkezler arasnda orumda Alacahyk, Denizlide Beycesultan,
anakkalede Kumtepe ve Truva, Samsunda kiztepe gibi yerleim yerleri bulunmaktadr.
Tun a: nsanlar zamanla bakrla birlikte kalay eriterek daha sert bir karm olan tuncu elde
ettiler. Bu dnemde site ad verilen ilk ehir devletleri kurulmu, bunun ardndan Mezopotamyada
Smer ve Akad; Anadoluda Hitit Devleti gibi ilk byk devletler ortaya kmtr. Bu devirde yaznn
bulunmasyla Tarih alarna geilmitir.
Trkiyede bu dnemi aydnlatan en nemli merkezler arasnda Ankarada Ahlatlbel, Kayseride
Kltepe yer almaktadr.
Demir a: Demirin bulunup ilenmesi insanlk tarihinin en nemli bulularndan biridir.
Balangta dvme teknii ile demirden az sayda ara retilebilmitir. Bu ada, retim artm,
ticaret ve silah yapm teknikleri gelimitir. Kk ehir devletlerinin yerini byk devletler almaya
balamtr.
Anadoludaki baz yerleim yerleri, tarih ncesi alarda kurulmu, varlklarn daha sonraki
dnemlerde de devam ettirmitir. Burdurda Haclar, anakkalede Truva, Yozgatta Aliar, orumda
Alacahyk bu tr yerlemelere rnek gsterilebilir. Haclar Hynn etraf duvarlarla evrilidir. Bu
duvar, dman tehlikesine kar yaplan surlarn ilk rneklerindendir.
Truvada yaplan kazlarda st ste dokuz ehir
kurulduu ortaya karlmtr. Bu ehirlerin ilk
bei, Tarih ncesi alara, drd ise lk aa
aittir. Aliarda yaplan kazlarda burann yedi
yerleim katndan olutuu anlalmtr. Bunlardan ilk , Tarih ncesi alara, drd ise lk
aa aittir. Aliardan elde edilen buluntulardan
burada yaayanlarn anak ve mlek yapmnda
ilerlemi olduklar anlalmaktadr.
Alacahyk ise drt yerleim merkezinden
olumaktadr. Bunlardan ilk ikisi tarih ncesine,
dierleri lk aa aittir. Kazlarda bulunan altn,
gm ve bakrdan yaplm gne kurslar, Orta
Anadoluda ileri bir uygarln varln gstermekTruva-anakkale
tedir.

2. Tarih alar
I. nitedeki Tarihin Snflandrlmas konusunda tarih biliminin ok geni bir alma alanna sahip
olduu ve bu nedenle gemiin ayrntlaryla incelenmesinde zorluklar yaandndan bahsedilmiti.
Tarih ncesi alarda olduu gibi Tarih alar da blmlere ayrlm, bu blmler lk a, Orta a,
Yeni a ve Yakn a adlarn almtr.

42

2. KONU
LK A UYGARLIKLARI
TEMEL KAVRAMLAR
ANAL
HELENZM
POLS
FRAVUN
SATRAPLIK
ZGGURAT
KOLON
PANKU
Kltr, bir milletin din, ahlaki,
hukuki, iktisadi, fenn
hayatlarnn ahenkli bir
btndr.
Ziya Gkalp
brahim Kafesolu,
Trk Mill Kltr, s. 16.

dnelim
1. Grsellerde Nil Nehri ve bir l grlmektedir. Grsellerden yola karak
uygarlklarn geliiminde corafi artlarn etkilerinin neler olabileceini
belirtiniz.
2. Ziya Gkalpe gre kltr oluturan unsurlar nelerdir?

1. Kltr ve Uygarlk
yorumlayalm

Aadaki haritaya gre ilk uygarlklarn kurulduu blgeler hakknda neler sylenebilir?
Hangi uygarlklar birbirinden etkilenmi olabilir? Bu etkileim hangi yollarla gereklemi olabilir?

ORTA ASYA
TRK UYGARLII
in Seddi

ROMA

TA
M

YA

RAN
UYGARLII

TBET

YA

NU

BENGAL
KRFEZ

OK

EN

UMMAN
DENZ

HNT
UYGARLII

LD

Msr Pramitleri

H N T

NKA
UYGARLII

4500

PO

MISIR

N
UYGARLII

AKDENZ

ZI

3000

ZO

KI

S
N U
YA
O K
1500

S U
N U
YA
O K

K
Y
B
0

S
L A
AT

MAYA
UYGARLII

EGE ANADOLU
M
E

6000 km

2. Harita: Dnya zerinde ilk uygarlklar

43

O K Y A N U S U

Kltr, bir millete ait maddi ve manevi deerler btndr. Bu deerler g, sava, ticaret gibi
yollarla dnyann farkl blgelerine tanm ve kltrler aras etkileim meydana gelmitir. Bunun
sonucunda zaman ierisinde uygarlk ad verilen milletleraras ortak deerler olumutur.
nsanln ortaya kt andan itibaren dnyann farkl yerlerinde birok uygarlk meydana gelmitir.
nsanlar, ilk alardan itibaren verimli tarm alanlarn, su kenarlarn yerleim yeri olarak semiler ve
buralarda ilk uygarlklarn temellerini atmlardr.
Anadolu, Mezopotamya, Msr, ran, in ve Hindistan nemli uygarlklarn kurulmu olduu
blgelerdir. Smer, Akad, Elam, Babil, Asur kltrleri Mezopotamyay; Hitit, Frigya, yon,Lidya ve
Urartu kltrleri ise Anadoluyu nemli bir uygarlk merkezi hline getirmitir. Anadolu ve
Mezopotamyada olduu gibi Orta Asya bozkrlar ve inin Sar Irmak blgesi de birer uygarlk
merkezidir.

?cevaplayalm
Kltr ile uygarlk kavramlarn karlatrnz.

2. Mezopotamya Uygarl
yorumlayalm

H
A
Z
A
R

K A R A D E N Z

D
E
N

ak

NZ

ASUR

E
K
T

SMER

Tinis

Kene

00)

Laga
Asur kral Asurbanipal

K
D
E
N
Z

250

500

750

1000 km

FE

U M M A N

D E N Z

Hammurabi zamannda Eski Babil Krall (M 2100)

Ramsesler zamannda Msr egemenliinin yayld

en geni snrlar (M 13. yy)

A F R K A
0

Msr da eski ve orta krallk (M 2413-1560)

IL

Msr Firavunu
Tutankhamon

Eski Babil Krallnn en geni snrlar

IZ

Teb

Ur

Kald

Hermopolis

ELAM

enil

Kenanile

Menfis
Herakleopolis

Aramiler(1500)

Sais

r(2000)

Aa Mezopotamya

er(G
(30 eldan
00)
iler)

Yafa
Kuds

00)

(30

dlar

Aka

FE

Agade AKAD
Babil

Ninova

Drangiana

Alasya
(Kbrs)

r(30

Girit

rrula

DE

Harran
Kargam

Amu

EG

Hattua URARTULAR
(Boazky)
Tupa
(Van)
Kani
(Kltepe)
Yukar Mezopotamya

lr

Ankara

MARMARA
DENZ

3.Harita-Mezopotamya,

Mezopotamya ve Suriyeye gelen Samiler

branilerin Filistine gelii (M 19. yy)
Hitit aknlar (M 20. yy)
Fenike
Filistlerin Filistine gelii (M 12. yy)

3. Harita: Mezopotamya Uygarl

Anadolu, Akdeniz, Arabistan, ran, Hindistan ve Trkistanda kurulan uygarlklarn kesime noktas
Mezopotamya iki nehir arasndaki lke olarak tanmlanmtr. Frat ve Dicle Irmaklar arasnda yer
alan, olduka verimli bir tarm havzas olan Mezopotamyada Smer, Elam, Akad, Babil ve Asur gibi
devletler kurulmutur.

?cevaplayalm
Mezopotamyann corafi konumunu inceleyerek tarih boyunca bu blgeye niin birok
kavmin g ettiini belirtiniz.

44

a. Smerler (M 4000 - M 2350)

Mezopotamyada ilk ehir devletlerini Smerler kurmulardr. En nemlileri Ur, Uruk, Ki, Laga
olan bu ehir devletlerine site ad verilmitir. Bu devletler arasnda siyasi ve ekonomik nedenlerle sk
sk savalar yaplmtr. Siteler, etraf surlarla evrili, ziggurat ad verilen tapnak ve onun etrafndaki
evlerden meydana gelmitir. Sitelerin balarnda patesi veya ensi ad verilen krallar bulunur ve Tanr
adna lkeyi ynettiklerini iddia ederlerdi. Patesi evresindeki sitelere hakim olursa lugal Smer
lkesine hkim olursa lugal kalma unvann alrd. Devlet ynetiminde krala yardmc olan danma
meclisleri de bulunurdu. Ayn zamanda Smer krallar, din trenleri idare eder, sava srasnda
ordunun banda bulunur ve hukuki yetkileri elinde toplard. Kralie devlet ilerinde olduka etkiliydi.
Smer Devletinde krallar ve rahipler en st snf olutururken halk, hrler ve kleler olmak zere
sosyal snflara ayrlmt. Smerlerde kleler haricinde her erkek asker saylm, ordu yaya ve sava
arabalarn kullanan svarilerden olumutur.
ok tanrl bir inanca sahip Smerler lmden sonraki yaama inanmamlardr. Glgam, Tufan ve
Yaratl destanlar Smerler tarafndan meydana getirilmitir.
Smerler, ev ve tapnaklarn atete piirilmi kerpi ve tulalardan yapmlardr. Mimaride stun,
kubbe, kemer tarzn kullanmlardr. Oymaclk, kuyumculuk, heykel vb. sanat dallaryla ilgilenmilerdir.
Smerler kara saban kullanarak ve sulama amal kanallar ina ederek tarmn gelimesini
salamlardr.
Smerler, astronomi alannda gelimitir. Ayrca matematik ve geometride gelime gstererek drt
ilemi kullanmlar, blme ve arpma cetvelleri hazrlamlar, yzey ve hacim lmeyi gerekletirmiler, daireyi 360 dereceye blmlerdir.
yorumlayalm

ZGGURATTAN YAZIYA
Ziggurat, Mezopotamya ve evresinde piramitlere benzeyen bir eit tapnaktr. Bu zelliinin
yannda ok fonksiyonlu olmas kltrel gelimelere de nclk etmesini salamtr. Bu kltrel
gelimelerden biri de yaznn icaddr.
Smerlerde tapnaklara teslim edilen
tarm rnleri, satlan ve satn alnan
her trl ticari mal, rahipler tarafndan
kil tabletler zerine resimler ve
iaretlerle kaydedilmitir. Zamanla bu
resim ve iaretlerin heceye dnmesiyle yaz ortaya kmtr.
Zigguratlar tahl ambar, gzlemevi gibi ilevleri yannda ilk dnemlerde Smerlerde okul olarak kullanlmtr. Okullarda eitim ilk olarak
tapnak ve sarayn yazmanlarn yetitirmek iin yaplmtr. Bu okullarda,
matematik, botanik, zooloji ve corafya gibi konularda dersler verilmitir.
Eitimin yaygnlamas ve gelimesiyle okullar bilim ve kltr merkezi
Ziggurat
hline gelmitir. Okullar zamanla
dinden bamsz bir kurum olmutur.
Okullarda varlkl ailelerin erkek ocuklar eitim almtr. Fakir aileler eitim masraflarn
karlayamadndan ocuklarn okullara gnderememitir. Sk bir disiplin anlaynn olduu
okullarda tam gn eitim yaplmtr.
Samuel Noah Kramer, Tarih Smerde Balar, s. 21-26dan yararlanlmtr.

?cevaplayalm
Zigguratlar yaamn hangi alanlarnda etkili olmutur?

45

b. Akadlar (M 2350 - M 2100)

Sami kkenli Akadlar, M 4000de Arap Yarmadasndan gelerek Orta
Mezopotamyaya yerlemilerdir. Kral Sargon dneminde devlet hline
gelmiler; ksa srede Mezopotamyaya hkim olmulardr. Bakentleri Agade
ehridir. lk dzenli ordu sistemini meydana getiren Akadlar, tarihte bilinen ilk
imparatorluu kurmulardr. Akadlar, M 2100 yllarnda Smerler tarafndan
ortadan kaldrlmtr.
Smer kltrnden etkilenen Akadlar, onlar gibi ok tanrl bir inanca
sahiptiler; kurduklar imparatorluk sayesinde Smer kltrn n Asyaya
yaymlardr.
Akad Kral Sargon

c. Elamlar (M 3000 - M 640)

Mezopotamya uygarl ierisinde incelenen Elamlar, Mezopotamya

blgesinin dnda; Smer lkesinin dousunda yaamlardr. Smer egemenliine son veren
Elamlar, ilk dnemlerinde ehir devletleri eklinde rgtlenmilerdir.
M 3000 yllarnda Sus sitesi prensi, dier siteleri de egemenlii
altna alarak kralln merkez Sus olmak zere Elam Kralln
kurmutur.
Elamlar madencilik, mlek yapm ve seramik sanatnda
ilerlemilerdir. Elamlar ivi yazsn kullanmlardr.
Elamlara Asurlular son vermitir.

d. Babiller (Amurrular) (M 2100 - M 539)

Samilerin bir kolu olan Amurrular tarafndan kurulmutur.
Bakenti Babildir. I.Babil Devletinin Hititler tarafndan yklmasndan
sonra M 612de II. Babil Devleti kurulmu ve bu devlet M 539
ylnda Persler tarafndan ortadan kaldrlmtr.
I. Babil Devletinin en gl Kral Hammurabi dine dayal devlet
anlay yerine, gcn ordudan alan mutlak krallk anlayn
getirmitir. Ayn zamanda Hammurabi, ceza, mlkiyet, ticaret alanlarnda dneminin en gelimi kanunlarn yapmtr.
Babiller, Smerlerin etkisi altnda kalmlar, tapnaklarna
ziggurat adn vermilerdir.
Babiller, tp ve astronomi alannda ilerlemilerdir. Balca geim
kaynaklar tarm ve ticarettir.
Mimari adan Mezopotamyann en gelimi uygarl Babillerdir.
Babilin Asma Baheleri bu alandaki en gzel rnektir.

Kraln Tanrdan kanunlar

aln gsteren Hammurabi steli

BABLN ASMA BAHELER

Bir efsaneye gre, Babilin Asma Baheleri, II.
Babil Devletinin kurucusu Kral Nabukadnezar
tarafndan yaptrlmtr. Nabukadnezar Amyitis
isimli bir prensesle evlenir. Dalk ve yeil bir
lkeden gelen Amyitis Mezopotamyann farkl
corafi yapsna ve iklimine alamaz. Sla hasreti
eken eini memnun etmek isteyen Nabukadnezar, onun memleketinin bir benzerini yapmaya
karar vererek yapay dalar, iinde sular akan
yemyeil baheler yaptrr.
Bir piramit oluturacak biimde taraalar
hlinde ykselen bu baheler, 80 km uzunlukta,
100 m ykseklikte ve 30 m geniliktedir. Frattan
getirilen sularla yeillendirilen taraalara dnyann drt bir yanndan getirilmi aa ve iekler
dikilir. Gzellik ve ihtiamlaryla grenleri hayrete
dren bu bitkiler asl yapy saklayarak uzaktan
bakldnda sadece havada asl gibi duran
baheler grnts verir.

Babilin Asma Baheleri

www.baskent.edu.tr

46

yorumlayalm

MEZOPOTAMYADA HUKUK
Smerlerde ilk kanuni dzenleme
Urgakina tarafndan M 2750de yaplmtr. Urgakina, kitabelerde klelik
devrine son vermek; dullar, kszleri ve
dier gszleri koruyacak bir dzen
kurmak iin kanunlar koyduunu sylemitir. Onun koyduu kanunlarn bir
maddesinde rzas alnmayan kylye ait
hayvann, bir bey tarafndan satn alnamayacana dikkat ekilmitir.
Urgakinadan sonra Smerlerde Kral
Urnamu baz hukuki dzenlemeler
yapmtr. Onun yapt dzenlemelere
gre;
Bir adam, bir adamn ayana bir
?
aletle vurur ve ayan krarsa 10 egel
gm verir.
Bir adam, bir adam silahla vurup
?
kemiini krarsa bir mana gm verir.
Bir adam, bir adama bir aletle vurup
?
burnunu koparrsa bir mana gmn te
ikisini verir.

Babil Kral Hammurabi, Smerlerin eski

kanunlarndan yararlanarak yeni kanunlar
hazrlamtr. Byk bir ta zerine yazlm
olan bu kanunlar, mlkiyet, ticaret ve ceza
gibi konulara deinmitir. Hammurabi
tarafndan hazrlanan kanundaki esaslardan
bazlar unlardr:
Birisini sulayan ispata mecburdur.
?
spat edemezse lm cezasna arptrlr.
Bir tapnakta veya hkmdar hazine?
sinde hrszlk yapann cezas idamdr.
Bir hrsz duvar delerek bir eve
?
girmise idam edilerek at deliin nne
gmlr.
Babasn dven evladn iki eli kesilir.
?
Bir adamn gzn karann gz
?
karlr.
Mezopotamyann dier sakinlerinden
olan Asurlular da Hammurabi Kanunlarndan
faydalanmlardr. Yalnz Asur kanunlarnda
cezalar daha iddetlidir.

Ali Narn, Adan Zye Smer, s. 181, 182, 434, 435ten zetlenmitir.

?cevaplayalm
1. Urgakina hangi alanda kanunlar yapmtr?
2. Hammurabi Kanunlarnda nasl bir cezalandrlma yntemi ngrlmtr?
3. Smer ve Babil kanunlarn verilen cezalar asndan karlatrnz.

e. Asurlular (M 2000 - M 609)

Asya kkenli kavimlerle Arabistan kkenli Samilerin karmndan oluan Asurlular, Yukar
Mezopotamyada yaamlardr. Yaadklar topraklar tarma elverili olmad iin hayvanclk ve
ticaret ile uramlardr. Asker gce dayal bir imparatorluk kurmulardr.
Bakentleri Ninova olan Asurlular, Anadoluda Kltepe, Aliar ve Boazkyde ticaret kolonileri
kurmulardr. Bu koloniler araclyla yazy Anadoluya tamlardr. Ticareti canlandrmak amacyla
Sarddan balayp Ninovaya kadar uzanan Kral Yolunu kullanmlardr.
Asurlular, Mezopotamyada kurulan dier devletlerde olduu gibi ivi yazs kullanmlardr.
Anadoludaki ilk yazl kaynaklar Asur tccarlarnn braktklar Kltepedeki tabletleridir. Asurlular,
tarihte bilinen ilk ktphaneyi Ninovada kurmulardr. Heykeltralkta nemli gelimeler gsteren
Asurlular n kabartmalar nldr.

tartalm
1. Asurlularn gnmz uygarlna katklar nelerdir? Tartnz.
2. Uygarlklarn geliimi ile ktphaneler arasnda nasl bir iliki vardr? Tartnz.

3. Orta Asya Uygarl

Orta Asyada kurulan kltr merkezlerinin tarihi M 5000 yllarna kadar uzanmaktadr. Burada
yaplan kazlar sonucu Yontma Ta ana uzanan gelimi kltr blgeleri ortaya karlmtr.
Kazlarda elde edilen bulgulardan bu kltrlerin Orta Asyada kurulan Trk devletlerini birok ynden
etkiledii anlalmtr.

47

RI

LA
DA

AFANESYEVO KLTR

Baykal Gl

AL

UR

TL

MOOLSTAN

al
G

HAZAR DENZ

Pazrk
TAGAR KLTR
ANDRONOVA KLTR
tken
KARASUK KLTR
AL
TA
Y
Balka Gl
DA
L
AR
ANAV KLTR
I
Anav
Ar

ER

TANR
I

SARI DENZ

N DENZ

DAL

ARI

SR

BA
A

EZ

RF

UMMAN DENZ
0

450

900

1350

HNDSTAN
BENGAL
KRFEZ

1800 Km

4. Harita: Orta Asya Uygarl

Anav kltr, Bat Trkistanda Akabat yaknlarnda yaplan kazlarda ortaya karlm en eski
kltrdr. Afanesyevo kltr ise Altay-Sayan dalarnn kuzey batsnda yaplan kazlarda ortaya
karlm, Trklerin en eski kltrdr. Andronova kltr, Hazar Denizinin kuzeydousundan Ural
Dalarna kadar uzanan blgede en geni yaylma alanna sahip kltrdr. Tuntan ve altndan
yaplm eyalar ilk defa bu kltr blgesinde bulunmutur.
Karasuk kltr, Yenisey Irmann bir kolu olan Karasuk Nehri kenarnda oluturulmutur. Abakan
blgesindeki Tagar kltr ise en gelimi kltrdr. Bu blgede yaplan kazlarda Tagar kltrne ait
ok ular, ine, bilezik, kpe, tarak vb. eyalar bulunmutur.
Orta Asya ve Karadenizin kuzeyinde nemli uygarlk kuran topluluklardan biri de skitlerdir. skitler,
M VII ile M II. yzyllar arasnda yaamlardr. Yaplan kazlarda ortaya karlan kalntlar skitlerin,
Trk kkenli olduklarn ortaya koymutur.

yorumlayalm

Aadaki arkeolojik buluntulara gre Orta Asya uygarl ile ilgili neler sylenebilir?

Seramik
buluntular

Keeden
dokunmu hal

Kei boynuzu
ilemeli balk

48

Altn elbiseli
adam

Sava bir topluluk olan ve Kafkasya zerinden

Anadoluya seferler yapan skitler, Medlerle birleerek
Urartu Devletini ykmlar, Suriyeyi geerek Msra
kadar ilerlemilerdir. skit-Pers savalar skitlerin Alp Er
Tunga, ranllarn da ehname destanlarna konu
olmutur. Genellikle konarger hlde yaayan ve
hayvanclkla megul olan skitler, adr ekline
getirilmi arabalar iinde yaamlardr. At zerinde ok
atmakla nlenmilerdir.
skit kurganlarnda kan eserler onlarn, medeskitler Dnemine ait altn figr
niyette ileri olduklarn gstermitir. skitler altn, gm
iiliinde ustaydlar. Onlar, bozkrlarn kuyumcular
olarak tanmlanmlardr. zellikle bozkr hayvan slubunu yanstan eserler altn ve gmle
ilenmitir. skit sanatnda, hayvan slubu nemli yer tutar. At, geyik, ku motifleri arlktadr. skitler
Gk Tanr dinine inanyorlard.

4. Msr Uygarl
yorumlayalm

Aadaki haritadan Msrn corafi konumunu inceleyiniz.

1. Msrllarn hangi uygarlklarla iliki kurmu olabileceklerini belirtiniz.
2. Corafi konumu Msr uygarln nasl etkilemi olabilir?
H
A
Z

Tuna

A
R

K A R A D E N Z

D
E
N

EG

lr

URARTULAR

Aliar ak

Ankyra
(Ankara)

Tupa
(Van)

Kani
HTTLER (Kltepe)

DE

Yukar Mezopotamya
Dic

Ninova
ASUR
Asur
Mezopotamyada
le

Rodos

KIBRIS
M
Biblos
A K D E N Z
Sidon
Kade
(Sayda)
Damaskos
Tir
(am)
Yafa
Sais

a
Fr

Halep

Girit

Menfis

Agade

Babil

Sus

Aa M

Tapnak

Ziggurat

AKAD

ezopota

mya
O Uruk Ur
T A SMER Laga ELAM
BA
M
SR
Y
A
A
K

FE

UMMAN DENZ
Z

Tinis

AFRKA

MISIR

IZ

Karnak
Luksor

Teb

IL
D
E

250

500

750

Msr uygarlnn nemli

kalntlarndan
Piramit ve Sfenks

Msr uygarlnn ulat

en geni snrlar (M 13. yy.)
Mezopotamya uygarlklar
(M 4000 - 539)

1000 km

5. Harita: Msr ve Mezopotamya uygarlklar

Afrikann kuzeydousunda yer alan Msrda ilk yerlemeler Nil Nehri kylarnda olmutur. Msr da
ilk siyasi tekilatlanma nom ad verilen ehir devletleri eklindedir. M 3000 ylnda Kral Menes,
Msra tamamen hkim olarak lkede ilk kez siyasi birlii salamtr. Kral Menes ile beraber Msrda
firavun ad verilen din ve siyasi gc olan tanr-krallarn ynetimi balamtr. Firavunlar dneminin
en nemli olay, M 1280de Hititlerle yaplan Kade Antlamas olmutur. Bu antlama tarihte bilinen
ilk yazl antlamadr.
M VI. yzylda Pers igaline urayan Msr, M IV. yzylda skenderin blgeye gelmesine kadar
bu devletin egemenliinde kalmtr.

49

yorumlayalm

Aada Msr uygarlna ait grseller bulunmaktadr. Grsellere gre Msr uygarl hakknda neler
syleyebilirsiniz?

FRAVUN

RAHPLER, ASKERLER VE KATPLER

TCCARLAR VE ZANAATKRLAR

FTLER

KLELER

Msrda toplum yukardaki grselde grld gibi ktipler, rahipler, askerler; tccarlar,
zanaatkrlar; iftiler ve kleler olmak zere eitli snflara ayrlmtr. Msr ekonomisi tarm, ticaret
ve madencilie dayanmtr. Msrllar, Asya ve Afrika lkeleri ile ticari ilikilerde bulunmulardr.
Msrllar, hiyeroglif ad verilen resim yazs kullanmlardr. Yazlarn papirs bitkisinden yaplan
ktlara yazmlardr. ok tanrl dine inanan Msrllar, lmden sonraki yaama inandklar iin
llerini mumyalamlardr. Mumyalama teknikleri sayesinde insan vcudunu tanyan Msrllar, tp
alannda ve eczaclkta gelimilerdir. Matematikte ondalk say sistemini bulmular, ilk defa drt ilemi
kullanm, pi saysn bugnk deerine yakn hesaplamlardr. Msrllar geometride de nemli
ilerleme kaydetmilerdir. Nil Nehrinin hareketlerini incelemeleri astronomide gelimelerine katkda
bulunmu, bu da takvimi icat etmelerini salamtr. Msrda firavunlar iin piramitler, halk iin ise
labirent ad verilen mezarlar yaplm; bu mezarlara her trl ara, gere ve yiyecekler konulmutur. Bu
anlay Msrllarn lmden sonraki yaama inanmalarndan kaynaklanmaktadr.

yorumlayalm

HERODOTOS ANLATIYOR
Rahipler bana dediler ki kral btn topraklar Msrllar arasnda bltrm, herkesin payna
ayn lde toprak dmtr. Her toprak sahibi ylda bir kez ve belli zamanda kira gibi bir ey
dyor. Kral da kendisine bu yolla bir gelir salam oluyordu. Irmak tamasyla toprak su altnda
kalrsa toprak sahibi krala durumu anlatyor, bunun zerine kral adamlarn gnderip topra
ltryor ne kadar eksildii saptanyor ve kyl vergisini o lde eksik dyordu. Bana yle
geliyor ki sonradan Yunanistana gemi olan geometrinin kkeni budur.
George Rawlinson, Herodot Tarihi, s. 122.

?cevaplayalm
Yukardaki metne gre Msrda geometrinin gelimesinde hangi faktrler etkili olmutur?

50

5. ran Uygarl
ran tarihinin ilk dnemlerine ait bilgilerin az olmas nedeniyle bu dnem yeterince
aydnlatlamamtr. Bu dnemlerde rann farkl blgelerinde deiik kavimlerin prenslikler kurduunu bilmekteyiz. Bu kavimlerden Medler ve Persler ran siyasi tarihinde nemli bir yer tutmutur.
Medler, M VII. yzyl ortalarnda siyasi bir g oluturmular, Keyeksar Dneminde (M 625-585)
bamsz olmulardr.

tl

er

skitler

ki
s

skitler

A
Z

K A R A D E N Z

Trakya

R
D

Yo
lu

Am

ud

al

Kr

Gordion

LDYA
Sardes

Harizm

er

ya

cle

NK
E
FE

A K D E N Z

Di

Karkam
F

ra

Ninova
Asur

am

R
A

Ekbatan

Partya

Babil

K
I Z

A R A B S T A N

Persepolis

I L

D
E

200

300

400 km

100

Medler (M VII. yy. - M 550)

Persler (M 550 - M 330)
Kral Yolu

du

Ni

M I S I R

(s

in

Sus

d)
H
N D
S
T A

Kuds

6. Harita: Medler ve Persler

Keyeksarn lmnden sonra lke iinde huzursuzluklar kmtr. Med Devletine M 550de
Persler son vermilerdir. Makedonyadan ndus Irmana kadar olan corafyada byk bir
imparatorluk kurmay baaran Perslere Makedonya Kral Byk skender son vermitir.
Pers mparatorluu mutlakiyetle ynetilmitir.
Pers hkmdarlarnn yetkileri snrsz olup
istekleri kanun nitelii tamtr. lke satraplk
ad verilen eyaletlere blnmtr. Satraplklar,
satrap ad verilen grevliler tarafndan ynetilmitir. Satraplar, her yl kraln grevlendirdii
kiiler tarafndan tefti edilmitir. Ynetimde
yetersiz grlen satraplar grevden alnm ya da
cezalandrlmtr.
Persler, Zerdt dinini benimsemilerdir. Bu
dinde iyilii Ahuramazda, karanlk ve ktl
de Ahriman (Angramanyu) temsil etmitir. Zerdtln zn iyilikle ktln mcadelesi
oluturmutur. ok tanrl Zerdt dininin tapnaklarna ategede ad verilmitir.
Persepolis Saray
Pers ordusu, ran halkndan toplanan daimidzenli piyade ve svari kuvvetlerinden oluuyordu. Bunlar mzrak, ok, yay, kama ve kalkanla donatlmlard. Savalarda demir pullardan yaplm
zrh giyerlerdi. Stratejik neme sahip yerlerdeki kalelerde srekli birlikler bulundurdu.
Persler dneminde haberleme, ulam ve dzenli bir posta rgt vard. lke ulamna verilen
nem sonucu ticaret gelimi, Kral Yolu zerinde nemli ticaret merkezleri kurulmutur.
Perslerden kalan sanat eserlerinin en nemlileri, krallar iin yaplan byk saraylardr. Persler,
Mezopotamya, Msr, Anadolu ve Yunan sanatlarnn etkisinde kalarak bir Pers slubu yaratmlardr.
Mimarinin yan sra kabartmacla da nem vermilerdir. Byk kayalar oyarak mezarlar yapm ve
bunlar kabartmalarla sslemilerdir.

51

yorumlayalm

RANDA DEVLET YNETM

Dareios (Daryus) lkeyi satraplk denilen yirmi hkmete ayrd, hepsinin bana birini koydu.
Egemenlii altnda bulunanlar rklarna gre blp ayrarak her birini vergiye balad. Bu ayrm yaparken
kimi zaman komu olanlar birletiriyor kimi zaman da snr komusunu atlayp daha uzakta kalan bir
milleti u ya da bu rka balad oluyordu. Baknz bu hkmetleri nasl datm ve yllk vergi gelirlerini
nasl dzenlemiti: Vergi taksitlerini gm olarak deyenler iin l Euboia (Eski Yunanda Giritten
sonra en gelimi ada) talantyd (arlk birimi). Kyros (Kiros) ve Kambyses (Kambizes) zamannda vergi
konusunda belirli, deimez kurallar yoktu; krala armaanlar sunulurdu. Vergilerin bu ekilde dzenlenmesi ranllara Dareios iin tccar, Kambyses iin zorba, Kyros iin de baba dedirtmitir. nk birincisi
her eyde bir kazan arard, ikincisi sert ve duygusuzdu, ncs ise iyi bir adamd ve halknn iyilii iin
alrd.
George Rawlinson, Herodot Tarihi, s. 179-180.

?cevaplayalm
Perslerin lkeyi eyaletlere blmesinin nedeni neler olabilir?

6. Hint Uygarl
Hindistan Asya Ktasnn gneyinde, Hint Okyanusuna doru uzanan byk bir yarmadadr.
Hindistanda ilk uygarlk, M 4000li yllarda ndus Nehri boyunca ortaya kmtr. Doal kaynaklar
asndan zengin olan Hindistan, tarih boyunca bu zelliinden dolay birok kavmin istilasna
uramtr. Bunlardan birisi de Arilerdir. Ariler, M 1500lerde Orta Asyadan Hindistana gelmiler;
siyasi, sosyal ve kltrel yaplarn bu blgeye tamlar ancak burada merkez bir otorite
salayamamlardr. Bu nedenle Hindistan racalk ad
verilen kk prenslikler tarafndan ynetilmitir.
Ariler, Hindistana gelmeleriyle birlikte kast sistemini
bu blgeye tamlardr. Kast, meslekleri babadan oula
geen ve ayn geleneklere bal bulunan eitli sosyal
snflardan oluan bir sistemdir. Bu sistemde brahmanlar,
din adamlarndan; katriyalar, raca, asker ve asillerden;
vaysiyalar, tccar ve iftilerden; sdralar, zanaatkr ve
iilerden olumutur. Kast sisteminin dnda kalanlar da
paryalar meydana getirmitir.
Hindistanla ilgili ilk bilgiler Veda ad verilen din ierikli
metinlerde gemitir. Ariler blgeye geldiklerinde vedalar
Hinduizme gre kutsal kabul edilen
Ganj Nehrinde ykanan Hindular
gelitirerek Hinduizme hayat veren Brahmanizmin ortaya
kmasn salamlardr. Farkl topluluklarn Brahmanizm
dinine girememesi nedeniyle bu din Hindistanda fazla yaylamamtr. Hinduizm ve Brahmanizmden
baka Hindistanda Taoizm, Konfyslk, Manihaizm dinleri varlk gstermitir.
yorumlayalm

KAST SSTEMNN ZELLKLER

?
Her kastn bir ad vardr. Kast yeleri kendi adlar ile birlikte bu ad da belirtirler.
?
Kast d sosyal iliki kurmak yasaktr. Her ye kendi kast iinde evlenir.
?
Bir Hindu kendi kast dndaki bir kast yesi ile yemek yiyemez.
?
Her kastn kendine zg trenleri vardr.
?
Brahmanlarn kast btn kastlar tarafndan stn kast olarak kabul edilir.
?
Kast usullerine sayg gsterilmesini ve kastn ileyiini salamak iin kast iinde zel tekilatlar vardr.
?
Kast kurallarna uymayanlara verilen en ar ceza kasttan karlmadr. Bu da toplumdan dlanma

anlamna gelir.
Kastlar arasnda gei yoktur. Her ye doduu kast iinde yaamn srdrr. Meslekler babadan
?
oula geer.
Y. Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, s. 14-18den zetlenmitir.

?cevaplayalm
Kast sistemi Hindistann siyasi ve sosyal hayatn nasl etkilemi olabilir?

52

7. in Uygarl
in, Asya Ktasnn gneydousunda geni topraklara sahip bir lkedir. in uygarlnn
olumasnda in kltrnn yannda Trk, Mool ve Tibet kltrleri de etkili olmutur.
in hakknda tarih deer tayan ilk bilgilere M XI. yzylda rastlanmtr. Merkez otoritenin gl
olduu in, tarih boyunca hanedanlklarca ynetilmi, M III. yzyldan itibaren siyasi birliini
tamamlayp gl bir imparatorluk hline gelmitir.
inde tanrnn olu unvann tayan
imparatorlarn kutsal olduuna inanlrd. in
imparatorlarnn gc daimi ordulara
dayanmtr. in ordusu, yaya ve arabal
askerler olmak zere iki snfa ayrlmtr.
Ancak Trklerin rnek alnmasyla bu snflara
atl birlikler de dhil edilmitir.
inde sosyal yapy asiller ve kyller
oluturmutur. Kyllere hrriyet hakk
tanmayan bu sosyal yapda, snflarn yaay
ve hukuklar birbirinden farkldr.
inde en yaygn dinler Konfyslk,
Taoizm ve Budizmdir. in uygarlnn temeli,
Konfyslk retisine dayanmtr. Bu
in Seddi
din retinin temeli erdem ve grev ahlakna
dayaldr.
inde ekonomi byk lde tarma dayaldr. Tarmn yannda iplik, ipek, porselen ve kuma
retimi de yaplmtr. inli tccarlar pek Yolu araclyla inden Romaya kadar olan blgede ticari
faaliyetlerde bulunmulardr.
Tek heceli bir dil konuulan inde bu dile ait farkl leheler kullanlmtr. in yazs gnmzde de
kullanlmaktadr.
inde resim, kuma ileme, porselen imalat, heykelcilik, inicilik gibi zanaat ve sanat dallar
gelimitir. Budizm, resim ve heykelciliin geliiminde etkili olmutur.
in mimarisi, asker ve din yaplar ynnden gelime gstermitir. in Seddi ve Budist tapnaklar
in mimarisinin en gzel rnekleridir. in mimarisinde ince, zarif sluplu, birbirine geirilmi atlar
nemli bir yer tutmutur.
inliler, mrekkep, kt, barut, pusula ve matbaay kullanarak dnyada birok gelimeye nclk
etmitir.

8. Dou Akdeniz Uygarl

a. Fenikeliler
Sami rkndan olan Fenikeliler, Lbnan Dalar ile Dou Akdeniz kylar arasndaki blgede
yaamlardr. Fenikeliler blgeye M 3000 yllarnda gelmilerdir. Sur, Sayda, Biblos gibi liman
ehirleri kuran Fenikeliler, M 2500 yllarndan itibaren Msrllarla ticari ilikilere
balamlardr. Bir sre sonra Msrn nfuzuna giren Fenikeliler, onlarn nfuzundan
ancak M XIV. yzyln sonunda kmlardr.
M IX. yzyldan itibaren sk sk Fenike
zerine seferler dzenleyen Asurlular blgeyi
ksa aralklarla hkimiyetleri altna almlardr.
Fenike, M VI. yzylda da Perslerin istilasna
uramtr. Daha sonra Byk skender
tarafndan zapt edilen Fenike, M 65 ylnda
Romann Suriye eyaletine balan-mtr.
Fenikeliler ok tanrl bir inanca sahiptiler.
Her ehrin bir tanr veya tanras vard.
Mimaride daha ok ta kullanan Fenikelilerin evleri tek katl olup, evlerin salonu,
hamam ve su kuyusu bulunurdu. Tapnaklar
dikdrtgen eklinde olup, koridor, avlu ve adak
yerlerinden meydana gelirdi. ehirleri kaln
surlarla evriliydi.
Fenikede deniz ticareti

53

Fenikelilerin deniz ticareti ile ilgilenmeleri kltrel

yaamlarn nasl etkilemitir?

Fenikeliler, rnlerini satmak ve ihtiya duyduklar altn, gm,

bakr ve kalay gibi madenleri temin etmek iin Akdeniz kylarnda
ticaret kolonileri meydana getirmilerdir. Ticaret araclyla dou
lkeleri ile Akdeniz lkeleri arasnda kltrel bir etkileim salamlardr.
Fenikelilerin uygarla en byk katklar, harf yazsn bulmalar
ve 22 harften meydana gelen Fenike alfabesini oluturmalardr.
Fenike alfabesini daha sonraki dnemlerde Yunanllar ve Romallar
yeniden dzenlemilerdir. Bu alfabeye yeni harfler ekleyerek
bugnk Latin alfabesini meydana getirmilerdir.

b. braniler
Sami asll bir kavim olan braniler, Eski ada Suriye ile
Mezopotamya arasnda gebe olarak yaamlar, daha sonra
Filistine yerlemilerdir. Burada M 1040lara doru bir krallk
kurmulardr. Bu kralln bana geen Hz. Davut, Kuds ehrini
kurarak bakent yapmtr. Olu Hz. Sleyman zamannda Akdeniz
lkeleri, Msr, Mezopotamya ve Arabistan ile ticaret yaplm, bu
sayede lke zenginlemitir.
Hz. Sleymann lmnden sonra braniler arasnda birlik
bozulmu, biri srail, dieri de Yuda (Yahudi) olmak zere iki devlet
hline gelmilerdir. Bu iki devletin karlkl mcadelesinden yararlanan Asurlular, M VIII. yzylda srail Devletine son
vermitir. M VI. yzyln ikinci
yarsnda da II. Babil Devleti,
Yuda Devletini ykm ve Yahudileri Babile srmtr. BaLatin alfabesinin tarih geliimi
biller, Yahudileri yalnzca srmekle yetinmemiler onlara ait
Mescid-i Aksay da ykmlardr.
Pers hkmdarnn Babili almas zerine esaretten kurtulan
Yahudiler M VI. yzyln ilk yarsnda Kudse gelerek Mescid-i
Aksay yeniden ina etmilerdir. Kuds, eski nemini kazanp din
merkezi hline gelmesine ramen Yahudiler bir daha devlet
kuramamlar, srasyla Pers, skender ve Roma imparatorluklarnn hkimiyeti altnda yaamlarn srdrmlerdir.
Hristiyanln yaylmasyla din birlikleri bozulan braniler, Roma
mparatorluuna kar ayaklanma giriimlerinde bulunmulardr.
Alama Duvar, Kuds
Bu isyan giriimlerinde baarl olamadklar gibi M 70 ylnda
ikinci kez yurtlarndan srlmlerdir.
yorumlayalm

MLL BR DN: MUSEVLK

lk a uygarlklar ierisinde ilk defa tek tanrl dine inanan topluluk olma zelliiyle ayr bir yere
sahip olan braniler farkl corafyalarda birok devletin egemenliinde yaamlarn srdrmlerdir.
Buna ramen gnmze kadar vatan ve millet bilincine sahip, asimile olmayan bir topluluktur.
braniler srgn dneminde gelenek ve greneklerini korumu, deien koullara ramen
kendilerine has zelliklerini yitirmemilerdir. Bu Museviliin sadece branilere ait bir din olarak kabul
edilmesini salamtr.
Niyazi Akit, Adan Zye Kltr ve Tarih Ansiklopedisi, s. 366-377den yararlanlmtr.

?cevaplayalm
1. Yahudilerin farkl corafyalarda yaamalarna ramen gnmze kadar varlklarn korumalarnn sebebi nedir? Aklaynz.
2. Musevilii dier dinlerden ayran en nemli zellik nedir?

54

9. Anadolu Uygarlklar
Anadolu, g ve ticaret yollarnn zerinde bulunmas, Asya ile Avrupay birbirine balamas,
topraklarnn verimli olmas ve ikliminin insan yaamna uygun olmas gibi nedenlerden dolay birok
kltre yurt olmutur. Kltrel etkileim Anadolu uygarlnn geliimini hzlandrmtr.

a. Hattiler
M 2500-M 1700 yllar arasnda Anadoluda byk bir uygarlk oluturmu olan Hattiler
hakknda elde edilen bilgiler olduka kstldr.
Hattilerin, gler sonucunda Anadoluya geldikler tahmin edilmektedir. Yaplan aratrmalar
Hititlerin kltr ve inan bakmndan Hattilerden
olduka etkilendiklerini ortaya koymutur. Hatti
kltrne ait en nemli eserler Alacahykte
bulunmutur. 1935te Atatrkn himayesinde
balayan kazlar sonucu bugn Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenen gne kurslar,
altn kupalar, heykelcikler gibi birok eser ortaya
karlmtr. Hattilere ait ssleme ve bezeme
ekillerinin Anadolunun birok yerinde grlmesi bu uygarln ne kadar yaylm olduunu
gstermektedir. Hatti halk, hayvan biimli tanr
kltn gelitirmi, zellikle de boa nemli bir
simge olmutur. Hattiler Hititlerle kaynam,
Hatti kltr, Hitit kltr iinde yaamaya
devam etmitir.

Alacahykten bir grnm

b. Hititler (M 1700 - M 700)

Hititler, M 2000 yl balarnda Kafkaslardan Orta Anadoluya gelerek Kzlrmak boylarna
yerlemiler, M 1400 yllarnda imparatorluk hline gelmilerdir. Bakentleri Hattuatr. Hattua,
Anadoluda dou-bat ve kuzey-gney dorultusunda ileyen yollarn kesitii bir noktada
bulunmaktayd. Bylece Anadolunun byk bir ksm kontrol altnda tutulabilmitir. Hititlerin
merkeziyeti politikalar, buraya ulaan yollarn ilek olmasn, yollar zerinde de eitli yerlemelerin
kurulmasn salamtr. Bu dnemin en nemli siyasi gelimesi, Hititler ile Msrllar arasnda yaplan
Kade Antlamasdr (M 1280).
M 1200lerde Ege gleri ile batdan gelen kavimlerin Hitit Devletini ykmas sonucunda
Gneydou Anadoluda Hitit ehir devletleri kurulmu ve bu dnemi tarihiler Ge Hitit ehir Devletleri
Dnemi olarak adlandrmlardr. M 700 yllarnda nce Asurlulara balanan bu ehir devletleri daha
sonra Perslerin hkimiyetine girmitir.

?cevaplayalm
Tarih eridine gre Hititlerin ada olan devletler hangileridir?

55

stanbul

PA L

MARMARA
DENZ

Troia
(Truva)

A
Alacahyk

GAK
A

Hattua
(Boazky)

Gordion

E G E

H T TKzlrm D E V L E T
ak

Smyrna
(zmir)

Sakz

Tuz
Gl

Z
D E N

Efes
Milavanda
(Milet)

A
A
TN
A V U V A Sakagz
Z
A R K Z ZZincirli
Kargam

LUGGA

L i k y a

Ugarit

Ninova

A S U R
cle

Kade Sava
(M 1296)

Asur

Di

E
Y
RU
UR
AM

at

Fr

M T A N N

Halpa
(Halep)
Biblos
(Cebel)

Tupa
(Van)
Urumiye
Gl

vriz

Rodos

Van
Gl

Kani
(Kltepe)

Tir
(Sur)

Hitit Devleti
Msr Devleti

Kuds

Hititlerin Msrllardan aldklar yerler

Hitit Devletine bal blgeler
Sais
0

M I S I R

100

200

300

400 km

7. Harita: Hitit Devleti

Balangta Hitit Krall, feodal beyliklerden olumutur. Daha sonralar merkezi krallk glenerek
eyaletlere merkezden valiler atanmtr. Krallar yerine gre bakomutan, bayarg ve barahipti.
Hititlerin ilk dneminde kraln yetkileri soylulardan oluan Panku meclisi tarafndan snrlandrlmtr.
Ancak imparatorluk dneminde Panku meclisinin yetkileri azalrken kraln yetkileri artmtr.

vriz kabartmalar-Konya

Yazlkaya kabartmalar-Konya

Devlet ynetiminde kraldan sonra en yetkili kii Tavananna ad verilen kralieydi. Tavananna, din
trenlere bakanlk yapar, kral savaa gittiinde lkeyi ynetirdi. Hititlerde kraln buyruklarna kar
gelmek, devlete ba kaldrmak byk su saylm ve lmle cezalandrlmtr.
Hititlerdeki sosyal yapda en st snf kral ve ailesi oluturmutur. Bu sosyal yapda asillerden
baka rahipler, sanatlar, askerler, memurlar ve kleler gibi snflar da yer almtr.
Hitit sanat, Mezopotamya sanatnn etkisinde gelimitir. Heykelcilik ve kabartmaclk gelien
balca sanat dallardr. Yazlkaya ve vriz kabartmalar Hitit sanatnn en nemli rnekleridir.

56

Anadoluya yazy Asurlular getirmitir. Hititler, Asurlulardan

aldklar ivi yazsyla beraber kendilerine ait olan hiyeroglif
yazsn da kullanmlardr. Hititlerden kalan en nemli yazl
eserler anallardr. Anallar, kral tarafndan Tanrya hesap
vermek iin yazlan yllklardr.

Hitit yllklarnn incelenmesinde tarih

hangi bilimlerden faydalanabilir?

Hititler, Mezopotamyadan aldklar kanunlara eklemeler ve

dzeltmeler yaparak Anadoludaki ilk kanunlar oluturKade Antlamasnn tableti
mulardr. Medeni hukuk ve ceza hukuku byk gelime
gstermitir. Hitit kanunlar, hr vatandalara olduu kadar
klelere de mlkiyet hakk tanmtr.
Hititler dneminde Anadoluda ok tanrl bir din anlay hkimdi. Hititler evre kltrlerin
tanrlarna da inanmlardr. Bu nedenlerle Anadolu iin Bin Tanr li denilmitir.

c. yonyallar
Tarihte yonya, zmir ile Byk Menderes Nehri arasndaki blgeye verilen addr. Dorlarn basks
sonucunda Akalarn bir ksm Yunanistandan Bat Anadoluya g etmiler ve burada ehir devletleri
kurmulardr. Bu ehir devletleri arasnda siyasal birlik salanamamtr. yon ehir devletleri arasnda
en tannmlar Efes, Milet, Foa ve zmir (Smyrna)dir.
yonyallar zgr dncenin ve pozitif bilimlerin ncs olmalar ynyle nem tarlar. Felsefe,
matematik ve tp bilimlerinin temeli yonyada atlmtr. yonyallar, saray ve tapnak mimarisinde
gelimilerdir.

canlandralm
TALESE ANADOLUYU SORDUK
yonya, filozoflar ve bilim insanlaryla n salm bir lke. Dnce zgrlnn var olduu bu
lkede rencimiz Mehmet, matematik ve astronomi almalaryla tannan Talesi buldu ve sizler
iin kendisine aadaki sorular yneltti.
Mehmet: Bize kendinizi tantp almalarnz hakknda bilgi verir misiniz?
Tales: M 625te Milet ehrinde dodum. yonyada geometrinin ilk temsilcisiyim. Geometri
eitimimi Msr da astronomi eitimini de Babilde aldm. Piramitlerin yksekliini glgelerini lerek
hesapladm. Gemilerin kydan ne kadar uzakta olduklarn lebilmek iin geometrik yntemler
gelitirdim. Kkay takmyldzn kefettim. Ayrca depremin nedenleri hakknda teori de
gelitirdim. Bana gre geminin dalgalar zerinde hareket ediine benzer bir biimde, karalar su
stnde yzer ve bu nedenle depremler oluur. Gne tutulmasn bilimsel olarak akladm.
Mehmet: Anadolu hakknda bize neler sylemek istersiniz?
Tales: Anadoluyu birok kavmin istila etmesine ramen gvenli, ekonomik ynden gelimi,
deiik kltrlerin buluma noktas olan bir lke olarak gryorum.
Mehmet: Kral Yolu hakknda neler dnyorsunuz?
Tales: Kral Yolu Lidyallar tarafndan yaplmtr. Bat Anadoludan balayp Mezopotamyaya
kadar uzanmtr. Bence bu yol ticari neminden daha ok kltrel neme sahiptir. nk
Mezopotamya ve Anadolu uygarlklar bu yol aracl ile birbirlerini etkilemiler ve ilerleme
kaydetmilerdir.
Mehmet: yonyann her ynden gelimesinin nedenleri nelerdir?
Tales: yonyann Asyadan gelen ticaret yollarnn biti noktas olmas, yonyada zgrln
daha fazla olmas, bu blgenin ekonomik olarak gelimi olmas kltrel adan gelimeye katk
salamtr.
Mehmet: Kolonicilik nedir? yonyallar niin deniz ticaretine ynelmitir?
Tales: Bir lkenin kendi snrlar dnda ekonomik, sosyal, siyasal nedenlerle ele geirip
ynettii ehirlere koloni denir. Biz yonyallar kolonilerimizi vatan olarak grmeyiz. yonya ehirlerinin sahilde olmas ve Lidyallarn kara ticaretinde ilerlemeleri bizleri denizcilie yneltti.
Mehmet: Verdiiniz bilgiler iin teekkr ederim.
Tales: Ben teekkr ederim.

?cevaplayalm
Ticaret, yonyada hangi alanlardaki gelimeleri etkilemitir?

57

d. Urartular(M 900 - M 600)

Urartu Devleti, Dou Anadoluda
Asya kkenli Hurriler tarafndan
kurulmutur. Urartularn merkezi
Tupa (Van)dr. Asurlular, M 743
tarihinde Tupay kuatnca Urartu
egemenliine byk bir darbe vuruldu.
Ayn dnemde de kuzeyden Kimmerlerin saldrlar balad. Bu nedenlerle
Urartular M 8. yzyl sonlarnda Van
Gl yresine ekilmek zorunda kaldlar.
Urartular sk sk Asurlularn istila ve
basknlarna uramtr. Bylece hem
Urartu medeniyeti zarar grm hem
de bu dnemde sk mee ormanlaryla
Van Kalesi
kapl Van yresi tahrip edilmitir.
Nitekim Asur kralnn diktii kitabe
zerindeki Gzel fidanlklar dattm, zm balarn geni lde tahrip ettim, sazlk kadar sk
ormanlar kestirdim ibaresi bu durumu aka ortaya koymaktadr. Kimmer aknlaryla sarslan
Urartu Devletine M 600de Medler son vermitir.
Sava bir toplum olan Urartular; maden ilemecilii, kaya oymacl, kabartma sanat, resim, gibi
sanat dallarnda ileri bir dzeydeydi. Urartularn en nemli ekonomik etkinlii hayvanclkt. Dou
Anadoluda Van Gl evresinde ileri bir uygarlk kuran
Urartular, kaleler, su kanallar ve su bentleri yapmlardr.
Hatta gnmzde bile varln koruyan gelimi bir sulama
KBELE
ve ehir ime suyu sistemi kurmulardr.
iftilikle uraan Friglerin
bereket tanras Kibeledir. Frigler,
Kibeleyi ana tanra kabul ederlerdi.
Frig inancna gre, Kibele her yl
sonbaharda sevgilisi Attisi lme
tevik eder, Attisin lm ile tabiat
da lrd. Attis, ilkbaharda yeniden
dirildiinde Kibele ile buluurdu.
Kibele ile Atttisin bulumasyla
tabiat yeniden dirilirdi.

e. Frigyallar (M 800 - M 676)

Frigler, ilk siyasi birliklerini M 750li yllarda kurmulardr. Friglerin bilinen ilk kral Gordiostur. lkenin bakenti
Gordion, adn Kral Gordiostan almtr.
M 700 ylna doru, Kafkaslar zerinden Dou
Anadoluya giren Kimmerlerin saldrlar sonucunda Frig
lkesi tamamen tahrip olmutur. Bu nedenle batya ekilen
Frigler, nce Lidyallarn, daha sonra da Perslerin egemenliine girmilerdir.
Nazmi zelik, lk a
Frigler iftilik ve hayvanclkla uramlar, tarm
Tarihi ve Uygarl, s. 110.
korumak ve gelitirmek iin zel kanunlar ve kurallar
koymulardr. Yaplan kanunlarda tarmla ilgili ar cezalar
ngrlmtr. Bu kanunlara gre, kz kesenin ya da
saban krann cezas lmdr.
Friglerin yaz sistemi ve dilleri tam olarak zlememitir. Ancak Frig dilinin Hint-Avrupa kkenli
olduu tahmin edilmektedir. Frig
edebiyat hakknda fazla bir bilgi
yoktur. Fakat ilk hayvan hikyelerinin
(fabl) kayna olarak kabul edilmilerdir.
Frig sanatnn ve mimarisinin en
nemli rnekleri Gordion ve Midas
ehirlerindeki kayalar iine oyulmu snaklardr. Frigler, evlerini dikdrtgen
biiminde yapmlar, temellerinde ta,
st ksmlarnda kerpi kullanmlardr.
zerlerinde hayvan figrleri olan
anak, mlekler yapmlardr. Maden
iiliinde, aa oymaclnda, nak
ilemeciliinde, dokumaclkta ileri
gitmilerdir.
Frigyallarn bakenti Gordion-Ankara

58

MARMARA
DENZ

Hattua
(Boazky)

Gordion
L

Midilli

Alacahyk

FRGLER

Truva

Efes

L
Milet

Tupa
(Van)

Konya
I

Karaman

Kargam

Ninova

Halpa
Ugarit (Halep)

L K Y A

Asur

Rodos

E G E D E N Z

zmir

Kani
(Kltepe)

Sardes

Z Biblos
(Cebel)

Kade

Babil

KIBRIS

Girit

Tr

(Sur)
M

R
0

100

200

300

400 Km

Lidyallar
Urartular
Frigler

8. Harita: Frigler, Lidyallar, Urartular

f. Lidyallar (M 687 - M 546)

Lidyallar, M 1200lerde Anadoluya gelmilerdir. Gediz ve Kk
Menderes vadileri arasnda kalan
blgede yaamlardr. Lidya Devleti
Kral Giges tarafndan Friglerin ve
Urartularn son dnemlerini yaad
sralarda kurulmutur. Devlet merkezi
Sardes (Sard) ehridir.
Pers saldrlarna dayanamayan
Lidya Devleti, M 546 ylnda
yklmtr. Ticaret faaliyetleriyle zenginleen Lidyallar, Anadoluda cretli
askerlik sistemine dayal bir ordu
kurmulardr. Lidya ordusu istenilen
dzeyde tekilatlanamadndan
asker adan yetersiz kalmtr. Bu
durum Lidyallarn yklmasnda etkili
olmutur.
Lidya Devleti, feodal bir sisteme
dayanmtr. Kraln yannda tccar ve
toprak sahiplerinden oluan sekin bir
Lidya paras
zmre vardr. Krsal alandaki halk,
byk toprak sahiplerinin arazilerinde
cretsiz olarak almtr.
Kara ticaretine byk nem veren Lidyallar, Sardesten balayarak Mezopotamyaya kadar
uzanan Kral Yolunu yapmlardr. Kral Yolu zerinden yaplan ticaret sayesinde Dou ile Bat kltrleri
arasnda etkileim artmtr.
Lidyallar, M VII. yzylda mal takasna dayal ekonomiden paraya dayal ekonomiye geii
salamlardr. Uygarlk tarihine yaptklar en nemli katk tarihte ilk defa paray kullanmalardr. Bunun
sonucunda ticarette kolaylk ve akclk salanmtr.

59

10. Ege ve Yunan Uygarl

Ege ve Yunan uygarl, Ege Denizindeki adalar, Yunanistan, Makedonya, Trakya, Bat ve GneyBat Anadoluda yaayan topluluklarn meydana getirdii bir uygarlktr.
yorumlayalm

1. Aadaki haritaya gre Yunanistann corafi konumu ile Yunanllarn deniz ticaretine
ynelmeleri arasnda nasl bir iliki kurulabilir?
2. Yunan uygarlnn gelimesinde deniz ticaretinin etkisi neler olabilir?

RY

Y A
Bizantion

YA

Pennthos

Pella

Taoz
Kios

Halkidiko

an
ya

Gkeada

Larissa

T E S E LYA

si

Halkis

Lidya

Manisa

ia

a
Andros

Konn
Miken

Milet

Karya
Halikarnas Kaunos

Naksos

Lakonya

stanky

yonyallarn yaad blgeler

Nikarya

Paros

Melos

Tenos

PELOPONNES
M e s e n y a Sparta

Atina ve mttefikleri

Efes
Sisam

Argos

Perslerin mttefikleri

yonya

Arkadya

Sardes
Sakz

tik

Megara Atina

Pylos

Pergamon

Skiros

li

At

Ahhaayyaa
A
E

kri

vb

Keralonya

Zakintos

Lo

n a Etolya
ni
a

ar

Misya

Midilli

Dolopia
Ak

Tr u v a
Assos

Korkira

ne

Limni

ag

Abidos

Kafke

Knidos

Rodos

Tarafsz blgeler
Perslerin egemenlik blgesi

100

200

300 km

9. Harita: Ege ve Yunan uygarl

M 2000den itibaren Eski Yunanda ve Egede

polis ad verilen ehir devletleri (Atina, Sparta, Korint,
Larissa, Megara gibi) ortaya kmtr. ehir
devletlerinin merkezinde tapnak bulunurdu. Ynetim
binas, resm yaplar ve pazar meydanlar tapnan
etrafnda yer alrd. Herhangi bir tehlikeye kar
ehirlerin etraf surlarla evrilmitir. Bu ehirlerde
yaayanlar, tarma elverili topraklarn azl, nfus
art, ticaret vb. nedenlerle Ege, Karadeniz ve Akdenizde koloniler kurmulardr.
Ege ve Yunan uygarl, koloni faaliyetleri ve kolay
ulam imknlaryla Bat ile n Asya arasndaki sosyal,
siyasi ve kltrel ilikilerin gelimesini salamtr. Bu
uygarlk ileri seviyedeki Msr, Mezopotamya ve
Tarih Korint ehri kalntlar (Yunanistan)
Anadolu uygarlklaryla etkileimde bulunmutur.
Ayrca Yunan uygarl, Byk skenderin fetihleri
sonucu Asya kltrleriyle kaynaarak Helenistik kltr meydana getirmitir. Yunan uygarl, daha
sonraki dnemde ortaya kan Roma uygarlnn da temelini oluturmutur.
Ege ve Yunan uygarl, Girit, Miken ve Yunan olmak zere dnemde ele alnmaktadr.

60

M 3500

M 2000

M 1200

M 337

a. Girit (M 3500 - M 1200)

Ege uygarlklarnn ilki Girit Adasnda
kurulmutur. Girit en parlak dnemini M 24001400 tarihleri arasnda yaamtr. En nemli
yerleim yeri Knossostur. Girit Krallna M
1200 yllarnda Dorlar son vermitir.
Girit uygarlnda balklk, avclk, tarm,
ticaret, gemicilik ve deniz ulam gelimitir.
Giritin Egeden Akdenize uzanan deniz yolu
zerinde bir urak yeri olmas Girit kltrnn
evre kltrlerle yakn iliki iinde olmasn
salamtr.

b. Miken (Aka) (M 2000 - M 1200)

M 2000 yllarnda Mora Yarmadasna ulaan Akalar, Miken ehrini kurdular. M 1400 yllarnda Morann tamamn ele geirdiler. anakkale Boazna
sahip olmak iin Truvallarla savatlar.
Akalarn egemenliine M 1200 yllarnda Yunanistana giren Dorlar son verdi.

c. Eski Yunan (M 1200 - M 337)

Akalarn egemenliine son vererek Yunanistan ve Ege adalarn ele geiren Dorlar,
polis ad verilen ehir devletleri kurdular. Atina, Sparta, Korint, Tebai bu ehir devletlerinin
en nemlilerindendir. Bu devletler Yunanistan ele geirmek isteyen Perslere kar
baarl oldular. Pers savalarndan sonra Atina ile Sparta arasnda sava balad.
Peloponnes Savalar olarak bilinen bu savalardan Sparta stn kt. Bu durum Byk
skenderin Yunanistan ele geirmesine kadar srd.

ehir devletlerinin hkm srd Yunanistanda halk siyasi haklara sahip olan yurttalar, siyasi
haklar olmayan yurttalar, topraa bal hibir hakk olmayan kyller ve kleler olmak zere snflara
ayrlmt. Snflar aras mcadeleden dolay sosyal yaama ynelik birtakm hukuki dzenlemeler
yaplmtr. Bunlardan biri Drakon tarafndan yaplan kanunlardr. Drakon Kanunlar, soylularn keyf
ynetimini orta snf lehine dzenlemitir. Eski Yunanllarda, Solon Kanunlar ile kleliin ve doutan
soyluluun kaldrlmas, Kleistenes (Klistenes) tarafndan yaplan dzenlemelerle halk meclisinin
nemli bir kurum hline getirilmesi ve snf farkllnn ortadan kaldrlmas demokrasi anlaynn
gelimesini salamtr.
ok tanrl bir dine inanan Eski Yunanllarda tanrlar, insan eklinde ve lmsz olarak
dnlmtr. Bu dnce onlar, tanrlarn heykellerini yapmaya yneltmitir. Bylelikle Eski
Yunanllarda heykel sanat ve mimari gelimitir. Eski Yunan mimarisine Knossos Saray rnek
gsterilebilir.
Eski Yunanllar zeri bitki ve hayvan motifi, insan figr ile bezenmi vazolar yapmlardr. Bu
vazolar, Yunan sanat anlay, din ve gnlk yaam hakknda nemli bilgiler vermitir.
Yunan uygarl tarih, tp, aritmetik, geometri, astronomi ve felsefe alanlarnda da ne kmtr.
Yunan felsefesinin ilk temsilcileri Sokrates (Sokrat), Platon (Eflatun) ve Aristoteles (Aristo)dur. Eski
Yunanllar M VII. yzyl balarna doru Fenike alfabesini alarak gelitirmilerdir.
yorumlayalm

OLMPYATLAR
Yunanistanda din trenlerde ve bayramlarda tanrlar adna ilahi okunur, mzik eliinde danslar yaplr,
spor yarmalar dzenlenirdi. Yarmalarda birinci gelenin bana zeytin dalndan bir elenk konur ve
heykelinin yaplmasna izin verilirdi. Bu bayramlarn en nemlisi Yunanistann her tarafndan gelen sporcularn
katlmyla Olimpiya Danda yaplan olimpiyatlardr.
Olimpiyat oyunlar ilk kez M 776 ylnda dzenlendi. Bu tarihten itibaren drt yllk aralklarla
dzenlenmeye devam edildi. Yunanlarn yllar sayma yntemleri bu oyunlar zerine kurulmutu. ki oyun
arasna bir Olimpiad denirdi ve buna gre tarih belirlenirdi. Modern olimpiyat oyunlarnn aksine, bu antik
olimpiyat oyunlarna yalnzca Yunanca konuan zgr, gen ve erkek sporcular katlabiliyordu. Daha sonraki
dnemlerde kadnlarn binicilik yarmalarna katlmalarna msaade edilmeye baland. Deniz ar yerlere
kurulmu koloni ehirlerinden de katlm kabul ediliyordu. Herhangi bir oyun iinde yer alabilmek iin bir kii
ncelikle semelere katlmak, ardndan adn yetkili kiiye yazdrmak zorundayd. Yarmalara katlmadan
nce her bir yarmacnn Zeus heykeli nne geerek en azndan 10 ay boyunca eitim grm olduuna ve
hibir hile yapmayacana dair ant imesi gerekiyordu.
Niyazi Akit, Adan Ze Kltr ve Tarih Ansiklopedisi, s. 172-173ten yararlanlmtr.

?cevaplayalm
Eski Yunanda olimpiyatlarla din inan arasnda nasl bir iliki vardr?

61

d. skender mparatorluu
Makedonya Kral II. Philip (Filip), Yunan ehir devletlerini birletirerek Helen birliini kurmutur.
Byk skender, babas II. Philipin ldrlmesinin ardndan Helen birliinin bana gemitir. kan
ayaklanmalar bastran skender, btn Yunan ehir devletlerini Makedonya Devletine balamtr.
lkede istikrar salayan skender, M 334te Makedonyal ve Yunanllardan oluan 35 bin kiilik
ordusuyla Asya Seferine kmtr.
yorumlayalm

Aadaki haritaya gre skender in Asya Seferinin sonular neler olabilir?

AVRUPA

KA

AR

SOGDYON

N
Z

BZANS

Ankyra

Pella

(Ankara)
LDYA FRGYA

Kapadokya

Sardes

Efes
Milet

Tupa
(Van)

ED
YA

BAK

A
NY
R KA

TA R

PARTYA

KLKYA

KARYA

SKTLER
HARE

K A R A D E N Z

TRAKYA

DA

AS

FK

M A S A G E T L E R

ARAL
GL

R
P E R S YA

A K D E N Z

am

Babil

Persepolis

Karmania
(Kirman)

HNDSTAN

N
Pasargad

Gazze

Ammon

Menfis

R
Teb

H N T O K YA N U S U

A R A B S T A N
0

300

600

900

1200 Km

skender mp. snrlar

skendere bal devletler
skenderin getii yollar

10. Harita: skender mparatorluu

skender, anakkale Boaz zerinden Anadoluya geerek Persleri Granikos ve ssos

savalarnda yenilgiye uratm, Suriyeyi ve Msr ele geirmitir. Bir sre bu blgede kaldktan
sonra Asur lkesine ynelmi, btn Mezopotamyay egemenlii altna almtr. Hayber Geidini
aarak Hindistana girmitir. Askerlerin isteksizlii ve yorgunluu zerine Babile geri dnmtr.
skender 33 yandayken hayatn kaybetmitir.
Onun lmnden sonra lke skenderin generalleri
arasnda paylalmtr. mparatorluk topraklar zeGORDON DM
rinde krallk kurulmutur. Bunlar; Msr da kurulan
M 334te skender, Gordiona gelir. Bir
Ptolomeler, Makedonyada Antigonitler ve Anado- efsaneye gre, Gordion dmn
ludan Hindistana kadar uzanan topraklarda ise (halatlarn kz arabasna balanarak
Selevkoslardr. Selevkos Krallnn paralanma- gerdirilmesi ve ularnn grnmemesiyle
syla Anadoluda Pontus, Kapadokya, Bitinya ve oluan dm) zen kiinin Asyaya
Bergama krallklar ortaya kmtr.
hkim olaca sylenmektedir. Efsaneyi
skender, lkeyi Perslerde olduu gibi satraplk- bilen ve hzl bir zm yolu kullanan
lara blmtr. Doudaki satraplklarn bana Pers- skender, klcyla halat bir hamlede kesip
leri, batdaki satraplklarn bana Makedonyallar dm yok eder. Bylelikle Asyaya, hkim
geirmitir. Ancak asker ynetimle sivil ynetimi olabilecei inancnn halk arasnda yaylbirbirinden ayrmtr. Pers saraynn protokol kural- masn salar.
larn benimsemitir. Merkez bir vergi toplama sistewww.pto.org.tr
mi oluturmutur.

62

skenderin kurduu skenderiye

gibi ehirler, zamanla birer kltr ve
ticaret merkezi hline gelmitir.
skenderin Asyaya ynelik faaliyetleri,
bat ve dou kltrlerinin karmasyla
yepyeni bir kltrn ortaya kmasn
salad. Bu yeni kltre Helenistik
kltr, bu kltrn ortaya kt
yaklak yz yl devam eden (M
330 - M 30) dneme Helenistik Dnem denilmitir.
Bergama-zmir

?cevaplayalm
Helenistik uygarlk hangi kltrlerin etkileimi sonucunda ortaya km olabilir?

yorumlayalm

PARMEN
Bilgi a olarak adlandrlan gnmzde,
kitap okuma ve ktphaneye gitme alkanlnn az olduuna dikkat ekilirken eski
alarda birok ktphanenin var olduu tespit
edilmitir. Yaplan aratrmalar eski alarn en
nemli ktphanesinin Asurlular tarafndan
Ninovada kurulduunu ortaya koymutur.
Asurlularn yazy kil tabletler zerine kaydederek bu tabletlerin her birinden ikier tane
oluturmak suretiyle kilden yaplm zarf
arasnda sakladklar anlalmtr. Bu dnemde
zerine yaz yazlan dier nemli nesne ise
Msr da yetien bir bitkiden elde edilen papirstr.
lk ada Anadoluda da kltr-sanat merkezi olan kentlerde nl ktphaneler vardr.
Bunlarn en nls de Bergama Ktphanesidir.
200 bin kitapla donanm Bergama Ktphanesi
skenderiye Ktphanesi ile rekabet iindedir.
yle ki skenderiyeliler, Bergama kenti bu yar
kazanmasn diye papirs ihra etmeyi yasaklamlardr. Bunun zerine hayvanclkla uraan Bergamallar kei derisinden kt elde
etmilerdir. Bergamann antik sylenii Pergamon olduundan bu kda parmen ad verilmitir. Fakat parmenin papirsten farkl olarak
ok ince olmas ve kuruduu zaman kvrlmas
parmenin kenarlarna tahta aklmasna neden olmutur. Bylece Codex (Kodeks) denilen
ilk kitap olumutur.

LM TANRISI HADES GREMEZ

Kuruluu M IV. yzyla kadar uzanan
Asklepion Salk Merkezi, mitolojideki
salk tanrs Asklepieosa adanarak
yaplm ve MS V. yzyla kadar, nl bir
tedavi merkezi olarak etkinliini srdrmtr. Bergamann eski alarda nemli
bir salk kenti olduunu ispatlayan
Asklepionun giri kaps, bugn Viran Kap
olarak ayakta durmakta olup bu kapnn
zerinde u yaz yer almaktadr: Btn
tanrlar adna kurulmu bu kutsal yere,
yalnz lm Tanrs Hades giremez!
Rivayetlere gre; yzlerce yl boyunca
Asklepionda kimse hayatn kaybetmemi.
nk Asklepion Salk Merkezine gelen
hastalar girite muayene edilip tedavisi
mmkn olmayan lmcl hastalar ieri
alnmamtr. eri alnan hastalar, 650
metre uzunluundaki kutsal yoldan
yryerek, bugn bile iilebilen ifal sudan
iip ykandktan sonra hastaln tedavisine
balanmtr. Buluntulardan, ameliyatlarn
da yapld anlalan Asklepionda ilala,
bitkilerle, mzikle, su, amur ve gne
banyolaryla tedavinin yannda telkinle tedavinin uyguland anlalmtr. Galenos
gibi nl hekimlerin yetitii bilinen
Asklepionda tbbn simgesi ylanl stun da
yer almtr.
www.bergama.bel.tr

?cevaplayalm
Yukardaki metinlerden yola karak Bergama Krallndaki bilim ve kltr hakknda neler
syleyebilirsiniz?

63

11. Roma Uygarl

Britanya

Arkeolojik aratrmalar, Apenin Yarmadasnda bulunan talyada uygarln Orta Ta andan

itibaren baladn ortaya koymutur. Bu yarmada, M 3000lerde Yeni Ta an yaam ve
zaman ierisinde byk gler almtr. talyaya g eden kavimlerin en eskileri taliklerdir. Daha
sonra buraya Etrskler gelmilerdir. Bu gler, Fenikeliler ile Yunanllarn kurduklar kolonilerle devam
etmitir.
talya Yarmadas ve Akdeniz evresinde kurulan byk bir uygarla adn veren Roma ehri, M
753 ylnda Romulus tarafndan kurulmutur. Balangtan M 510 ylna kadar Roma, krallk ile
ynetilmitir. Krallk dneminde, kral ihtiyarlar meclisi tarafndan teklif edilmi, kuria ad verilen halk
meclisi tarafndan seilmitir. Kral senatoya kar sorumludur.

Germania
Sarmatya

Galya

Alanlar
Daya

DE

Z
EN
ED
EG

Kapadokya

Asia

Bitinya

Mak

Sicilya

ZA

KARADENZ

Tra
ky
a
a
y
edon

ya

Numidya

Mauretania

lm

ya
Sardinya

HA

Da

tal

Hispania

Kilikya

Me

Partlar

zo

Suriye

po

tam

ya

Filistin
Msr

300

600

Roma mparatorluu
Snrlar

900

11. Harita: Roma mparatorluu

Roma toplumu patriciler, plepler ve kleler olmak zere snfa ayrlmtr. Patriciler, Romal
soylulardan meydana gelmitir. Mlkiyet, devlet memuru ve asker olabilme hakkna sahiptiler. Sosyal
yaam asndan dier snflarda yer alanlara gre daha rahattlar. Romaya sonradan gelip
yerleenler plepleri oluturmutur. Plepler, hibir siyasi hakka sahip deillerdir. Daha ok hayvanclk,
tarm, ticaret vb. ilerle uramlardr. Kleler ise Romann igali altndaki lkelerden getirilmilerdir.
Patricilerin evlerinde hizmetilik ya da uaklk, tarlalarda iilik ve khyalk gibi iler yapmlardr.
Hibir hakk olmayan bu snf, efendisinin her istediini yapmak zorunda kalmtr. Elence
maksadyla vahi hayvanlarla dvtrlmlerdir. Snfsal ayrm yznden kt artlarda yaayan
kleler, zaman zaman ynetime kar ayaklanmlardr.
M 510 ylnda krallk ynetimine son verilerek Cumhuriyet Dnemine geilmitir. Romada
Cumhuriyet Dneminde devlet konsl ad verilen iki yksek memur tarafndan ynetilmitir. Konsller,
bir yllk sreyle grevlendirilmilerdir. Konsller birbirlerine ve senato ad verilen meclise kar
sorumluydular. Konsllerin balca grevleri, orduya komuta etmek, gerektiinde senatoyu toplantya
armak, vergi sistemini dzenlemek ve vergilerin toplanmasn salamaktr.
Cumhuriyet Dneminde Roma, genileyerek talya Yarmadasn ve Akdenizin batsnda bulunan
yerleri hkimiyeti altna almtr. Daha sonra Makedonya, Suriye ve Msr zapteden Roma, Dou
Akdenizin fethini tamamlamtr. Snrlarn genilemesinde dzenli Roma ordusunun etkisi byktr.
Roma ordusu yaya ve atl askerlerden olumutur. Ordunun temelini lejyonlar (asker birlikler)
meydana getirmitir.

64

Romann geni bir corafyaya hakm olmas, sosyal yapnn ve dzeninin bozulmasna neden
olmutur. Patriciler zamanla zenginleirken plepler ve kyller yoksullamlardr. Bu nedenle
pleplerle patriciler arasnda uzun sren atmalar ortaya kmtr. Bu atmalarn sonucunda
plepler ile patriciler arasndaki snfsal farkllklar ortadan kaldrmak iin On ki Levha Kanunlar
adyla bilinen hukuki dzenlemeler yaplmtr.
Pleplere de memur ve asker olma hakk
On ki Levha Kanunlarnn toplum ve
tannmtr. Buna benzer dzenlemelerle Roma
devlet hayatna yansmalar neler olabilir?
hukuku birok devlete rnek olmutur.
Romada kan snfsal atmalara dtan gelen saldrlar da eklenince bu durumdan yararlanan
baz komutan ve konsller ynetimi ele geirmek istemilerdir. Bunlardan bir tanesi de Julius Caesar
(Sezar)dr. Julius Caesar ile Romada Cumhuriyet Dnemi sona ermitir.

yorumlayalm

JULIUS CAESAR
Julius Caesar, M 101 ylnda Romada
soylu bir ailenin olu olarak dnyaya geldi. Yirmi
yalarndayken siyasi nedenlerle Romadan
kamak zorunda kald. Daha sonra Romaya
dnen Caesar krk bir yana geldiinde,
Romann sekin kiilerinden biri olmutu.
Dnemin nl generalleri ile anlaarak kendisini
konsl (devlet bakan) setirtti. Galya (Fransa)
valiliini de zerine ald. Caesarn, Galya valisi
olarak Romadan uzaklamas senatonun iine
geldiinden bu duruma ses karmadlar.
Caesarn amac, Galyada kendine bal bir
ordu kurmak ve Romann zerine yryerek
diktatr olmakt. Konsllk sresi bir yl sonra
bitince Caesar Galyaya gitti ve sekiz ylda
btn Galyay Roma mparatorluu snrlar
iine katt.
M 50de Caesar ordusuyla, Roma zerine
yrye geti. Caesarn bu hareketi ksa sre
Ceasarn Heykeli
iinde btn Roma mparatorluuna yaylarak,
bir i sava hline geldi. Sava kazanan
Caesar, Romaya hkim oldu. Caesar, kendisini senatoya nce bir, sonra on yllna ve aradan
ok gemeden de, mr boyunca diktatr setirtti. Ayrca Caesarn toprak reformu, eyaletlerde
koloniler kurulmas gibi yoksullar yararna ald nlemler senatonun tepkisini ekti. Sonunda,
soylular Caesar ldrmek iin gizli bir rgt kurdular. Bu rgte, Casearn evlatl baz
kaynaklara gre de z olu Brts de girmiti.
Caesar, senatoda, suikastlar tarafndan ldrld. Suikastlar Caesarn lmnden
halkn sevin duyacan sandlar. Fakat Roma halk bu durum karsnda umulann aksine
ayakland. Bunun zerine Caesarn katilleri Romadan katlar ama peleri braklmad.
Bunlardan, Caesarn ok sevdii Brts, Makedonyada yakalanacan anlaynca intihar etti.
Sabahat Atlan, Roma Tarihinin Ana Hatlar, s. 135-176dan yararlanlmtr.

?cevaplayalm
Ceasar n ldrlmesine halkn tepki gstermesinin nedeni ne olabilir?

Romada M I. yzyln sonlarnda Cumhuriyet Dnemi sona ermi ve M 27 ylnda Oktavianus

(Oktavyanus)a Augustus (Agustus) unvan verilerek mparatorluk Dnemi balamtr. Bu dnemde
i gvenlik salanarak halkn refah seviyesi ykseltilmeye allmtr. Ancak III. yzyldan itibaren
Roma mparatorluu gcn kaybetmeye balamtr. Merkez otoritenin zayflamas, Kavimler G,
savalarn uzun srmesi ve i karklklar gibi nedenler imparatorluun 395 ylnda ikiye blnmesine

65

neden olmutur. Bu blnme sonucunda bakenti Roma olan Bat Roma mparatorluu ile bakenti
stanbul olan Dou Roma mparatorluu kurulmutur. 476 ylnda kuzeyden gelen barbar kavimlerinin
saldrlaryla Bat Roma yklmtr.
Romallar ilk dnemlerde tarm ve hayvanclkla uramlardr. Zamanla Akdeniz ve evresinin
Roma egemenliine girmesi Romann zenginlemesini salamtr. Yaplan yollar sayesinde ticaret
gelimitir.
yorumlayalm

ROMALININ BR GN
Romallar erken kalkarlard. Sabah kahvalts, Romallar iin pek nemli saylmazd. Evin
beyi kahvaltdan sonra alma odasna geerdi. Sabahn en nemli olay himaye edilenlerin
hamilerine sayglarn sunduklar ve eitli isteklerini dile getirdikleri selamlama ziyareti idi.
Sonrasnda ise genellikle villann n tarafnda yer alan dkknlarna urarlard.
ocuklarn eitimi okuma, yazma ve hesap yapma becerilerinin gelitirilmesinden ibaretti. 16
yandan sonra hitabet eitimi verilirdi. Evin ocuklar okuldan eve geldiklerinde ya hafif bir eyler
yer ya da villalarnn bahelerinde hemen oyuna dalarlard.
Evin hanm ise kahvaltdan
sonra uzun sren bir makyaj
yapar, daha sonra arkadalarna
giderdi. le yemei buday
veya arpa ekmei, et veya balk,
sebze ve peynir gibi hafif
yiyeceklerle geitirilirdi. ecek
olarak da su, ball su iilirdi.
leden sonra dinlenmede
geen sreye siesta ad verilirdi.
Romallar siesta ile hem scaktan
korunur hem de egzersiz ve
banyoyla geirilecek olan
leden sonraya hazrlanrlard.
Hamamlar, Romallarn gnlk
hayatnda nemli yer tutan
meknlard. Sadece temizlik iin
Romada elence hayatn tasvir eden temsil resim
deil sosyal, kltrel ve eitim
faaliyetlerinin yapld bir kulp
eklinde dzenlenmiti. Okumak, dinlenmek, gezinmek, mzik resitalleri dinlemek ve sohbet iin
odalar ayrlmt. Hamamdan sonra eitli tahta oyunlar oynanrd. Romallar oyundan baka,
gladyatr yarlarn, vahi hayvan avlarn, at ve araba yarlarn izlerlerdi. Kltre dkn
olanlar ise tiyatroya gitmeyi, mzik dinlemeyi ve kitap okumay tercih ederlerdi.
Birok kltrde olduu gibi Roma kltrnde de akam yemei nemli bir yere sahipti. Mutfak
alanlar misafirlerin statlerine gre sade ya da gsterili yemekler hazrlarlard. Misafirlere
yemek servisi kleler tarafndan yaplrd. Yemekte oturma dzeni sosyal statye gre
belirlenirdi. Yemek sonrasnda dzenlenen elencelerden bazlar mzik, okuma, dans ve
akrobasi gsterileri idi.
www.if.sakarya.edu.tr

?cevaplayalm
1. Yukardaki metne ve resme gre Romada sosyal yaam statlere gre nasl deiiklik
gstermitir?
2. Eski Romadaki ve gnmzdeki gnlk yaam arasnda ne gibi benzerlikler ve farkllklar
vardr?
Roma uygarl, mimari ve sanatsal adan byk bir gelime gstermitir. Romallar, Yunan
tiyatrolarna yeni bir boyut kazandrmtr. eitli yarlar ve gsteriler iin kullanlan amfi tiyatrolar,
hayvan ve insan dvlerinin yapld bir alan olarak kullanlmaya balanmtr.

66

Yaplarda kemerli ve kubbeli yapm teknii byk lde gelitirilmitir. mekn n plana karan
ve antsal bir yap zellii kazandran bir slup benimsenmitir. Romallarn gelitirdikleri mimari slup
gnmze kadar varln korumutur. Agustus Tapna, Roma Hamam, Aspendos Tiyatrosu, Valens
(Bozdoan) Su Kemeri Romallardan gnmze ulaan eserler arasndadr.
Romallar, ok tanrl inanca sahip olup Yunan tanrlarn benimsemilerdi. Tanrlarn insan
eklinde dnmlerdi. Hristiyanlk, 313 ylnda serbest braklm, 381de de devletin resm dini
hline getirilmiti.
Latince konuan Romallarda edebiyat Yunan edebiyatnn etkisinde gelimitir. Romallar,
zellikle tarih yazcl ve hitabet sanatnda byk
gelime gstermilerdir.
Dou Roma mparatorluu Dneminde stanbul,
kltr ve sanat merkezi hline getirilmitir. Bunun
yannda, skenderiye, Efes, Antakya, Atina da birer
kltr merkezi olmutur. Dou Roma sanatnn en
nemli eseri Ayasofyadr. Bunun yannda Aya rini,
Hora (Kariye Camii), Sergios ve Baks, Efesteki
Meryem Ana kiliseleri ile Binbirdirek ve Yerebatan
sarnlar Dou Roma Dneminin en nemli sanat
ve kltr deerleridir.
Dou Roma mparatorluu, ayn zamanda
Bizans mparatorluu olarak da bilinmektedir. Bu
devletin en parlak dnemi Justinianus (Justinyen)
Dnemidir (527-565). Bizans Byk Seluklu
Devletiyle Malazgirt Savan, Trkiye Seluklu
Devletiyle de Miryokefalon Savan yapmtr. Her
iki savata da aldklar yenilgilerle Anadoluda Trk
Yerebatan Sarnc
hkimiyetine engel olamamlardr. Dou Roma,
1453 ylnda Fatih Sultan Mehmetin stanbulu
fethiyle yklmtr.
Bizansta Bat Romadan farkl olarak lke thema ad verilen eyaletlere blnmtr. Bu
eyaletlerde bulunan kalelerde ise tekfur ad verilen valiler grevlendirilmitir. Latin kltr yerine Helen
kltrn benimseyen Dou Roma, Hristiyanln Ortodoks mezhebini ve resm dil olarak da Grekeyi
benimsemitir.
AYASOFYA
mparator Justinianus hibir devirde grlmemi
ve grlmeyecek bir ibadethane yapmak iin
harekete geti. 532 ylnda yaplmaya balanan,
Hristiyanlk leminin bu en byk kilisesi be ylda
tamamlanarak, 537de merasimlerle ald.
mparator hibir masraftan kanmayarak devlet
hazinesini mimarlarn nne sat. Kubbe inaat
Roma mimarisine gre gelitirilmitir, Ancak
Ayasofyadaki gibi dikdrtgen bir mekan ortasnda,
dev lde bir merkez kubbe yapm, mimarlk
tarihinde ilk kez deneniyordu. Justinianus devrinde
Ayasofya bir zevk ve gsteri rn olarak ortaya
kmt. Sonraki devirlerde ise bir efsane ve
sembol olarak kabul edilmitir. Ayasofya VI. yzyla
ait dev bir Bizans eseri olmakla beraber, daha nce
rnei olmayan, sonraki devirlerde de taklit
Ayasofya
edilmeyen Roma mimari geleneine bal bir
Deneme dir. D ve i grnteki tezat ve iri kubbe Romann mirasdr. D grn zarif
deildir. Bunun tersine i grnm saray gibi grkemlidir, gz alcdr. Bazilika etrafn evreleyen
yksek binalar ile byk bir din merkez olarak gelimiti. Esiz mimarisine ramen yapnn
hayati nemde hatalar vard. Bu nedenle Ayasofya her devirde hazineler dolusu paralar
hacanarak ayakta tutulabilmitir.
www.istanbul.gov.tr.

67

lme ve
deerlendirme

A. Aada verilen oktan semeli sorular cevaplandrnz.

1. Tarih ncesi alarn srasyla yaand bir hykte yaplan kazlar neticesinde tarih
ncesi alara ait eyalar bulunmutur. st katmandan balayarak bu hykte
srasyla hangi maddelerden yaplm eyalara rastlanr?
A) Toprak - Ta - Maden
B) Maden - Toprak - Ta
C) Toprak - Maden - Ta
D) Maden - Ta - Toprak
E) Ta - Toprak - Maden
2. Uygarlklarn olumasnda farkl kltrlerin etkileimi nemli bir yere sahiptir. Fenikeliler
deniz ticareti yoluyla alfabeyi Batya tayarak Latin ve Yunan alfabelerinin olumasnda
etkili olmutur. Byk skenderin Asya Seferi sonucunda Dou ve Bat kltrlerinin
kaynamasyla Helenistik uygarlk domutur. in uygarlnn olumasnda ise ine g
eden Trklerin de etkisi olmutur.
Buna gre kltrlerin yaylmasnda aadakilerden hangisi en az etkili olmutur?
A) Savalar
B) Gler
C) Ticaret
D) Yaz
E) Posta Tekilat
3. lk a uygarlklarnda din olgusu aadaki alanlardan hangisinde en az etkili
olmutur?
A) Ynetim
B) Hukuk
C) Edebiyat
D) Mimari
E) Ticaret
4. Aadakilerden hangisi lk aa ait gelimelerden biri deildir?
A) yonyallarn koloni kurmalar
B) Hal Seferleri
C) Mutlak krallklarn kurulmas
D) Kade Antlamas
E) Hristiyanln domas
5. Hindistanda kast sisteminin kurulmasnda aadaki dncelerden hangisi daha
etkili olmutur?
A) lkenin ok geni olmas
B) Mill birlii ve beraberlii salama dncesi
C) Hint dinlerinin kast sistemini tevik etmesi
D) Arilerin kendilerinden kalabalk Hint halkn daha kolay ynetme dncesi
E) Hindistanda ekonomik skntlarn yaanmas
6. Bir blgede yaplan aratrmalar sonucunda o blgede yaayan topluluklar ile ilgili aadaki
bilgilere ulalmtr:
?
Ayn dnemde yaam olan topluluklara ait eyalar bulunmutur.
?
Baz topluluklar maden ve topraktan yaplan ara gere kullanmtr.
?
Baz topluluklar sadece topraktan yaplan ara gere kullanmtr.
?
Topluluklarn devlet anlayna sahip olmad grlmtr.
Bu bilgilere gre aadakilerden hangisi sylenemez?
A) Devlet anlaynn olmaynn topluluklar geri brakt
B) Ayn dnemde yaayan toplumlarn farkl ara gereler yapt
C) Gemiteki insanlarn retici olduu
D) Topraktan yaplan ara gerelerin madeni ara gerelerle birlikte kullanlabildii
E) Baz toplumlarn sadece toprak ara gere kulland

68

lme ve
deerlendirme

B. Aadaki yarglarn bana doru ise (D), yanl ise (Y) iareti koyunuz.
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)

1. Msr uygarl evre uygarlklardan etkilenmitir.

2. Hz. sann doumu ile Tarih alar balamtr.
3. Yunan ehir devletleri arasnda siyasi birlik vardr.
4. yonya kltr bilimsel alanda byk gelime gstermitir.
5. Antalyadaki Karain Maaras ile spanyadaki Altamira Maaras ayn dneme ait
yerleim yerleridir.

C. Aadaki eletirmeleri yapnz.

(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)

1. lk ehir devletleri
2. lk ky yerleimi
3. Kibele
4. Yaz
5. Gne takvimi
6. Kast sitemi
7. lk imparatorluk
8. On ki Levha Kanunlar
9. Satraplk

A. Yeni Ta a
B. Orta Ta a
C. Tun a
D. Persler
E. Akadlar
F. Frigyallar
G. Msrllar
H. Smerler
I. Roma
J. Asurlular
K. Hint

D. Aadaki cmlelerde bo olan yerlere uygun kelimeleri yaznz.

1.
2.
3.
4.

Hitit yllklarna ....................... ad verilir.

Tarihte bilinen ilk tek Tanrl inan ................................. grlmtr.
Babillerin en nl hkmdar .....................
Tarihte bilinen ilk yazl antlamann ad .
E. Aadaki sorular cevaplandrnz.

1. Trkiye topraklar tarih boyunca birok kavmin istilasna uram ve zerinde birok uygarlk
kurulmutur. Bunun sebeplerini aklaynz.
2. Mezopotamya uygarlnn Anadolu uygarlna etkileri neler olmutur?
3. Roma uygarlnn gnmz uygarlna katklar nelerdir?
4. lk a deniz ve kara ticaretinde gelien devletlerin uygarlk tarihi asndan ortak ynn
rneklerle ksaca aklaynz.
5. Msr bilimsel alanda gelimesine ramen hukuk alannda ayn gelimeyi gsterememitir.
Bunun sebepleri neler olabilir?
6. Anadolu-Asur-Lidya-para-ticaret kavramlarn kullanarak bir paragraflk metin yaznz.

69

3. NTE
3. NTE: LK TRK DEVLETLER
1. KONU: TRKLERN TARH SAHNESNE IKII
2. KONU: SLAMYET NCES KURULAN TRK DEVLETLER
3. KONU: DER TRK DEVLETLER VE TOPLULUKLARI

70

hazrlanalm

1. Trk adnn hangi anlamlara geldiini aratrnz.

2. Trklerin ana yurtlarndan g edilerinde corafi
artlarn etkileri neler olabilir?
3. Trklerin ana yurdunun neresi olduunu ve ana yurdun
snrlarn aratrnz?
4. Trk topluluklarnn Avrupaya yaptklar gler
Avrupann siyasi yapsnda hangi deiimlere yol am
olabilir?
5. Orta Asyada ve Avrupada kurulan Trk devletleri hangileridir? Aratrnz.

ALTAY DALARI-ORTA ASYA

71

1. KONU
TRKLERN TARH SAHNESNE IKII
TEMEL KAVRAMLAR
TRKSTAN
BOZKIR
G
KONARGER
ANAYURT
Batda Ye-ileri ve 26 kavmi
daha yendim. Yay ekebilen
btn kavimler tek bir aile gibi
birletiler.
Mete Hann in imparatoruna
yazd mektup
Ye Fan, Xian Li, Han
Slalesi Tarihi, s. 61.

dnelim
1. Yukarda yer alan grsele gre Orta Asyann corafi artlar Trklerin
yaamn nasl etkilemi olabilir?
2. Temel kavramlar size neleri artrmaktadr?
3. Yanda verilen sz Trk milletinin hangi zelliini vurgulamaktadr?

1. Trk Adnn Anlam

Trk adnn hangi anlama geldii konusunda birok aratrma yaplmtr. Trk ad Uygur
metinlerinde g, kuvvet, Kagarl Mahmutun Divan- Lgatit-Trk adl eserinde olgunluk a,
eski in kaynaklarnda mifer anlamnda kullanlmtr. Ziya Gkalp ise Trk adnn treli (treli),
kanun nizam sahibi anlamna geldiini belirtmitir.
Trk adndan ilk olarak in yllklarnda bahsedilmitir. Bizansllar, ranllar ve Araplar ise VIII.
yzyldan itibaren Trke konuan ve boylar hlinde yaayan topluluklara Trk adn vermilerdir.
Trkiye ad VI. yzyldan itibaren Bizans kaynaklarnda Orta Asya iin kullanlan corafi bir terim
olmutur. Daha sonraki dnemde ise Trkiye ve Trkistan ad Trk hkimiyet sahasnn genilemesine
paralel olarak IX ve X. yzyllarda Volga Nehrinden Orta Avrupaya kadar uzanan blge iin, XI.
yzyldan itibaren Anadolu iin kullanlan bir ad olmutur.
yorumlayalm

ATATRKE GRE TRK MLLET

?
Trkn saygnl, onuru ve kabiliyeti ok yksek ve byktr. Byle bir millet, esir
yaamaktansa mahvolsun daha iyidir.
?
Trk milleti, gzel her eyi, her medeni eyi, her yksek eyi sever, takdir eder.
?
Az zamanda ok ve byk iler yaptk. Bu ilerin en by, temeli Trk kahramanl ve
yksek Trk kltr olan Trkiye Cumhuriyetidir. Bundaki muvaffakiyeti Trk milletinin ve onun
deerli ordusunun bir ve beraber olarak kararl bir ekilde yrmesine borluyuz. Fakat
yaptklarmz asla kfi grmeyiz. nk daha ok ve daha byk iler yapmak mecburiyetinde ve
azmindeyiz. Yurdumuzu dnyann en mamur ve en medeni memleketleri seviyesine karacaz.
Mill kltrmz ada medeniyet seviyesinin stne karacaz.
?
Trkiye halk yzyllardan beri hr ve bamsz yaam ve bamszl, yaamn bir
gerei olarak dnm bir kavmin kahraman evlatlardr. Bu millet baml yaamamtr.
Yaayamaz ve yaamayacaktr.
Genelkurmay Bakanl, Atatrklk I, s. 49-52.

? cevaplayalm
Yukardaki szlere gre Atatrk, Trk milletinin hangi zelliklerine vurgu yapmtr?

72

2. Trklerin lk Ana Yurdu

Trklerin ilk ana yurtlar Orta Asyadadr. Orta Asya,
douda Kingan Dalarndan, batda Hazar Denizi ve til
boylarna, gneyde Hindiku ve Karanlk Dalarndan
kuzeyde Sibiryaya kadar uzanr. Bu geni alanda
Trklerin ilk ana yurtlar; Altay-Sayan Dalarnn
kuzeybats, Tanr Dalarnn kuzeyi, Aral Glnn
evresi ve Hazar Denizinin dousu arasnda kalan
blgedir.

Trklerin ilk anayurdunun snrlarnn kesin

olarak izilememesinin nedenleri neler olabilir?

Orta Asya, geni bozkrlarn ve llerin bulunduu bir

blgedir. Altay Dalar, tken Dalar, Sayan Dalar
blgenin en nemli dalardr. Bu blgede Amuderya
(Ceyhun), Siriderya (Seyhun), Orhun, Selenga ve rti
rmaklar vardr. Karasal iklimin hkm srd Orta
Asyada klar souk, yazlar scak ve kuraktr.

Orhun Nehrinden bir grnm

3. Orta Asya Trk Glerinin Sebepleri ve Sonular

Trkler, tarih boyunca farkl sebeplerle ana yurtlarndan deiik blgelere g etmek zorunda
kalmlardr. Trklerin ana yurttan ilk glerinin, M XVI. yzylda balad, M XII. yzyl ve MS
IV-IX. yzyllar arasnda younlat bilinmektedir.

na

Le

AV
YA

Irm

Obi Irma

KA

FNLANDYA

S B R Y A
Volga

rti

Baykal Gl

T
AL
YA

Ha

BALKANLAR

SUR
YE

BURMA

A F R K A

ND
H

Dekka

iz
en

AS

l D

AD

O K Y A N U S

ya

m
ta

po

YA
R

IM

Kz

Nil
MISIR

DE

o
ez

AR

AP

K U
Z E
Y A
F R
K A

JAPON
DENZ

RI

i
niz

A K D E N Z

Gobi l
Altay Dalar
Am Siriderya(Seyhun) Tanr Dalar
u
Buhara der
Tarm
Havzas
Kagar
ya
(C
Sar Irmak
Taklamakan l
ey
hu
Karanlk Dalar
n)
Gk Irmak
RAN
N
SNT
Ganj Irma
SA

De

ANADOLU

Balka Gl

Harzem

zar

KARADENZ

Cend
Aral Gl

FRANSA

B Y K

R U S Y A

MA

A V R U P A

UR
YA

Sayan Dalar
tken

Don

BENGAL
KRFEZ

UMMAN
DENZ

H N T

O K Y A N U S U
Genileme alanlar
Trklerin ilk ana yurtlar
G yollar
0

750

1500

2250

3000 Km

1. Harita: Orta Asyadan yaplan Trk gleri

Trkler bamszlklar tehlikeye girdiinde,bir baka topluluun egemenlii altna girmektense

zgr yaayabilecekleri yerlere g etmilerdir. Bunun sonucunda Trkler zamanla Asyann yannda
Avrupa ve Afrika ktalarna da yaylmlardr.
Gemite ve gnmzde farkl corafi blgelerdeki Trk topluluklarnn varl bu tarih gereklie
dayanr.

73

ORTA ASYA TRK GLERNN NEDENLER

?
Kuraklk
?
Salgn hastalklar ve hayvan hastalklar
?
Otlak ve tarm alanlarnn daralmas

klim
deiiklii
Nfusun
artmas

?
Yaanlan topraklarn artan nfusa yeterli olmamas
?
Boylar aras mcadele
?
D basklar
?
Trk boylarnn birbirine ball (g eden bir boyu dier boylarn takip etmesi)
?
Yeni yurtlar edinme dncesi

Siyasi
ve
sosyal durum
stiklal
(Bamszlk)
duygusu

?
Trk boylar, bamszlklar tehlikeye dtnde, bir baka topluluun

egemenlii altna girmektense zgr yaabilecekleri yerlere g etmilerdir.

ORTA ASYA TRK GLERNN SONULARI

Trk gleri sonunda;
?
Orta Asyadan g eden Trkler, Anadolu, Suriye, Orta Avrupa ve Sibiryaya yerletiler.
?
Deiik blgelere g eden Trkler farkl kltrleri etkilediler ve kendileri de o kltrlerden

etkilendiler. Bu etkilenmeler sonucu Trk boylar arasnda din, kltrel, ekonomik, sosyal
ve siyasi farkllklar meydana geldi.
?
G ettikleri yerlerde Trkler deiik adlarla devletler kurdular.
?
G ettikleri blgelerde devlet ynetimi ve asker tekilatlanma asndan rnek oldular.

yorumlayalm

SOSYAL BR OLGU OLARAK G

G, kiilerin ya da topluluklarn yerlemek amacyla bir iskn blgesinden dierine giderek
meydana getirdikleri yer deitirme hareketidir. G, doal afet ve ktlktan korunmak, verimsiz
topraklar terk edip daha iyi bir yaama imkn aratrmak gibi doal, siyasi, sosyal, din, iktisadi
sebeplerle yaplmaktadr. Zorunlu glerde, din ve siyasi etkenler; istee bal glerde ise
sosyal, ekonomik ve psikolojik durumlar sz konusudur. Her ne sebeple olursa olsun g,
insanlarn dnyaya bakn, kltrn, davrann ve felsefesini kkl bir deiiklie uratr. G
edenler gittikleri yerlerde mill benliklerini koruduklar gibi yerli toplum tarafndan asimile de
edilebilirler.
Nedim pek, mparatorluktan Ulus Devlete Gler, s. 17-18den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Metinden hareketle g olgusunun neden ve sonular hakknda fikir yrtnz.

74

2. KONU
ORTA ASYADA KURULAN LK TRK DEVLETLER
TEMEL KAVRAMLAR
PEK YOLU
KUT
KURULTAY
FEODALTE
MANHAZM

Atalarmzdan iittik ki
Roma elileri geldii
zaman bu bizim iin
artk yeryzn
fethedeceimizin
iaretidir.
stemi Han
Osman Turan, Trk Cihan
Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, s. 161.

dnelim
1. Yukardaki fotoraflar incelendiinde Trk-in ilikileri hakknda
ekonomik ve asker alardan neler sylenebilir?
2. Yandaki kavramlar size neleri artrmaktadr?
3. stemi Hann szne gre Trk fetih anlayyla ilgili neler
sylenebilir?

1. Asya Hun Devleti (Byk Hun Devleti)

Orta Asyada bilinen ilk tekilatl Trk devleti Hunlar tarafndan kurulmutur. Hunlarn ilk oturduklar
yer Sar Irmakn kuzeyi idi. Daha sonra Orhun ve Selenga rmaklar ile tken evresinde geni bir
alana yaylmlardr. Bu blgede gl bir devlet kuran Hunlar, tkeni bakent yapmlardr.
<
Teoman (Tuman) Dnemi: Asya Hun Devletinin bilinen ilk hkmdar Teomandr. Teoman
zamannda (M 220-209) inliler, Ye-iler ve Mool asll Tunguzlarla savalar yaplm, bu
savalarn sonucunda in topraklarnn bir ksm ele geirilmitir.
yorumlayalm

TEOMAN - METE MCADELES

Teomann, Mete adnda bir olu vard. Teomann, ikinci einden bir olu daha olunca O, Meteyi
ortadan kaldrmak istedi. Teoman, varisi olarak dier olunu grmekteydi. Bu yzden Meteyi Yeilere rehin olarak gnderdi. Ye-ilerin kendisini ldreceini dnen Mete, bir frsatn bularak
kamay baard ve Hun topraklarna snd. Metenin bu baars ksa srede Hun lkesinde duyuldu.
Teoman, Metenin bir kahramanlk gstererek Ye-ilerin elinden kurtulmasndan etkilendi.
Olunun cesaretini ve baarsn takdir ederek, idaresine on bin atl verdi. Bununla birlikte Mete,
babasna gvenemeyeceini dnmekteydi.
Mete, babasna kar bir darbe hazrlna balad. Metenin yapt hazrlk in yllklarnda yle
anlatlmtr: Mete, hedefe giderken, slk karan bir ok yapt. Atl oku birliinin eitimi esnasnda
kendisi bu oku nereye atarsa, askerlerin de hep birlikte o hedefi vurmalarn emretti. Emrine
uymayanlar idam ettireceini syledi. Bir gn Mete, okunu ok sevdii atlarndan birine yneltti.
Kendisiyle birlikte emrindekilerin de oklarn ata atmalarn emretti. Mete bylece emrindeki askerlere
kendisine tam bir itaatle balanmalarn istemiti. Mete askerlerine uzun ve meakkatli bir eitim
srecinden sonra onlara gvenebileceini anlamt. Mete bir sre sonra gvendii askerleriyle babas
Teomana kar taht mcadelesine giriti. Mcadeleyi kazanarak Hunlarn ynetimini ele geiren Mete
Han ksa srede dier Trk ve Mool boylarn hkimiyet altna almay baard.
Trkler Ansiklopedisi, C 1, s. 687-708den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Teoman dneminde devletler aras ilikiler ve devlet ynetimi hakknda neler sylenebilir?

75

<
Mete (Mao-dun) Dnemi: Mete (M 209-174), cesareti ve tekilatl sayesinde ksa bir
srede lke gvenliini salayarak Hun Devletinin snrlarn geniletmitir. Mete, hkmranl
boyunca Orta Asyada yaayan btn Trk boylarn, bata Moollar olmak zere dier kavimleri
hkimiyeti altna almay baarmtr. nce Tunguzlar itaatine alm, daha sonra Ye-ilerle savaarak
btn topraklarn ele geirmitir.
Mete, Asya Hun Devleti asndan bir tehlike olarak grd ini bask altna almaya alm, bu
yzden ine birok sefer dzenlemitir. Metenin izledii devlet politikas yznden bask atnda kalan
in, bundan kurtulmak iin Hunlarla bir antlama yapmtr (M 200). Yaplan antlama gereince,
inin kuzeyindeki bozkrlar Hunlara braklm, inliler Hunlara yllk vergi vermeyi kabul etmitir.
Mete, ini tamamen etkisiz hle getirdii hlde in topraklarna yerlemek istememi, bunu devletin
gelecei asndan sakncal bulmutur.
Mete nin yenilgiye uratm olduu in
nk Trklerin bu kalabalk kavim aratopraklarna yerlemek yerine ini sadece
snda benliklerini kaybedeceini dnvergiye balamasnn nedenleri neler olabilir?
mtr.
Mete zamannda Asya Hun Devleti ile
in arasnda ticaret anlamalar yaplmtr. Bu anlamalarn yaplmasnda pek Yolunun etkisi
byktr. pek Yolu zerinde hkimiyet istei zaman zaman bu iki devleti, siyasi ve asker alardan
kar karya getirmitir.
Mete zamannda Asya Hun Devleti en geni snrlarna ulamtr. Mete, M 174te ldnde sivil
ve asker tekilat ile d siyasette gl bir devlet brakmtr. Bu devlet daha sonra kurulacak olan
dier Trk devletlerine rnek tekil etmitir.
Metenin lmnden sonra yerine Ki-ok gemitir (M 174-160).
<
Ki-ok Dnemi: Ki-ok babasnn yolunu izlemi, devrald devleti ve dzeni devam ettirmek
istemitir. Onun dneminde in ile olan siyasi ve ticari ilikiler gelitirilmeye allmtr. Ki-ok, bir in
prensesiyle evlenerek inlilerle akrabalk kurma yoluna gitmitir.

yorumlayalm

TRKLERDE VATAN SEVGS

Metenin Tunguzlarla mcadelesi onun politik dehasn, Trk devlet anlaynn zn ve temelini
oluturur. Bu olay in kaynaklarnda yle anlatlr: Mete idareyi ele ald zaman, Tunguzlar
glerinin zirvesinde bulunuyordu. Metenin tahta oturduunu renen Tunguzlar, Teomana ait bir at
istediklerini eli vastasyla bildirdiler. Mete danmanlaryla grt. Onlar, atn verilmemesi
gerektiini sylediler. Mete, Tunguzlarn isteini yerine getirdi. Bunun zerine Tunguzlar, Metenin
kendilerinden korktuuna inand ve Meteden daha ar isteklerde bulundular. Metenin danmanlarnn iddetle kar kmasna ramen Mete bu isteklerini de kabul etti. Fakat Tunguz
hkmdarnn haksz istekleri daha da artt.
ki devlet arasnda kullanlmayan byk bir toprak paras vard. ki devletin askeri birliklerinin
dnda insan bulunmayan toprak paras Hunlara ok uzakt. Tunguz hkmdar, gnderilen eli
vastasyla bu toprak parasn Meteden istedi. Mete tekrar danmanlarna sordu. Bazlar, bu
toprak parasnn verilebileceini, bazlar da verilemeyeceini syledi. Bunun zerine Mete hiddetle
parlayarak Devletin temeli olan topra biz nasl verebiliriz. diyerek Tunguzlara sava at.
Trkler Ansiklopedisi, C 1, s. 687-708den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Metenin izledii devlet politikasnn esaslar nelerdir?
yorumlayalm

HUNLARA KARI ZLENLEN N POLTKASI

Hunlar, M IV. yzyl balarnda ine srekli aknlar yaptlar. Bu nedenle in, Hun aknlarn
durdurmak amacyla daha nce kuzey snrnda ina ettii kaleleri, yaplan duvarlarla birletirdi. Bylece
nl in Seddi ina edildi. in hkmdarlar buna ramen Hunlar durdurmay baaramad. Bu aresizlik
ini baka nlemler almaya sevk etti:
in prenseslerini Hun hakanlaryla evlendirerek, prensesin yannda Hun sarayna ok sayda
?
hizmetkr gnderdiler. Bu hizmetkrlar casusluk faaliyetinde bulunarak Trkler hakknda bilgi
topladlar.
Trk beylerine hediyeler gndererek onlar kendilerine balamaya ve ekonomik olarak ine
?
baml yaamaya altrdlar.

76

Hediyeleri ve ekonomik yardmlar birden keserek Trkleri itaat altna almaya altlar.
?
?
Trk beylerini birbirlerine kar kkrtarak Trk devletinin paralanmasna neden oldular.
Trkler Ansikopedisi, C 1, s. 704ten zetlenmitir.

? cevaplayalm
inliler Hun saldrlarna kar hangi politikalar gelitirmilerdir?
Ki-oktan sonra yerine geen hkmdarlar zamannda Asya Hun Devleti, inlilerin etkisi ve
entrikalaryla sarlm, in hkimiyetine girmemek iin byk mcadeleler verilmitir. Ancak baz
baarlara ramen lke btnl korunamamtr. Bylece Hun Devleti bat ve gney olmak zere
ikiye ayrlmtr (M 58). Batda bulunan Hunlar inlilerin hkimiyetine girmilerdir (M 36). Gney
Hunlar ise tekrar kuzey ve gney olmak zere ikiye ayrlmtr (48). Bunlardan kuzeyde olan
Siyenpiler, gneyde olan ise inliler tarafndan yklmtr.
Asya Hun Devletinin paralanmasyla birlikte Hunlar, inin idaresinde kalmlarsa da mill
varlklarn korumaya almlardr. Bunlarn bir ksm kuzeye ekilerek bamsz topluluklar hlinde
yaam, bir ksm da batya g etmitir. Batya g edenler Kavimler Gne sebep olmutur.
Asya Hun Devletinin yklmas ve baz Trk boylarnn batya g etmesinden sonra in, Asyann
en gl devleti konumuna gelmitir. Asya Hunlarnn bir kolu olan Tabgalar, indeki karklklardan
yararlanarak inin kuzeyinde devlet hline gelmilerdir. Ayrca Asyada Orhun ve Selenga rmaklar
arasnda Avar, randa Sasani, Maverannehir blgesinde Akhun Devleti kurulmutur.

yorumlayalm

ESK TRKLER
Eski Trklerde lke, daha kolay ynetilmesi asndan
dou ve bat olmak zere ikiye ayrlmtr. Devletin dousunu
asl hkmdar, batsn da ise yabgu unvan ile hkmdarn
kardei ynetmitir. lke, hkmdar ailesinin ortak mal
saylm, aileye mensup her erkee hkmdar olma hakk
tannmtr. Bu anlay sk sk taht kavgalarna neden
olmutur. Hkmdarlara devleti ynetme yetkisinin tanr
tarafndan verildiine inanlm, bu yetkiye kut ad verilmitir.
lke, tre ad verilen yazl olmayan hukuk kurallarna gre
ynetilmitir. Hkmdara devlet ynetimiyle ilgili konularda
toy, kenge, kurultay gibi adlarla bilinen danma meclisi
yardmc olmutur.
Eski Trklerde toprak, yurt olarak adlandrlmtr .Yurt
hkmdarn ahsi mal deildir. Gebe toplumlarn zellii
olarak Trkler, hr ve bamsz yaayabildii topraklar lke
olarak grmlerdir. Bamszlklarn kaybetmektense
Turan taktii
mmkn olduu zaman
ailelerini yanlarna alarak, hayvanlarn nlerine katarak
bamsz yaayabilecekleri topraklara gmlerdir.
Trklerde ordu tekilatn ilk Mete Han kurmutur. Onun
kurduu ordu onlu sisteme gre tekilatlanmtr. Trklerde
askerlik zel bir meslek deildi. Kadnlar bile sava sanatn
bilirler, gerktiinde kendi beylerinin komutasnda orduya
katlrlard. Bu bakmdan Trk toplumu ordu-millet tabiri ile
nitelendirilmiti. Trkler savalarda turan ad verilen sava
taktiini kullanmlardr. Turan taktii, ordunun kuvvete
ayrlp ortadaki kuvvetin dmana saldrmasyla balar. Daha
sonra bu kuvvet yenilmi gibi aniden geri ekilir. Bunun zerine
Atna bakm yapan bozkrl
dman ordusu kar taarruza geer. Bu srada sa ve soldaki
Trk kuvvetleri dman ember iine alarak yok etmeye alr.

77

Hun Devleti, hayvancla elverili bozkrlarda kurulmutur.

Tarma uygun topraklarn azl nedeniyle ekonominin temeli
hayvancla dayaldr. klim ve arazi artlarndan dolay
genellikle at, koyun, sr, deve gibi hayvanlar yetitirmilerdir. At,
Trklerin yaamlarnn vazgeilmez bir paras olmutur.
Ulamda, orduda, spor faaliyetlerinde atlara byk lde yer
verilmitir. Trklerin hayvanclkla uramalar konarger hayat
tarzn benimsemelerinde etkili olmutur. Trkler, bozkr artlarnn gerei olarak yaz aylarn yaylak denilen yksek
yerlerde, k aylarn ise klak denilen alak yerlerde geirmilerdir.
Trkler, tabiatta bulunan birtakm varlklarn ruhu olduuna ve
lmden sonraki yaama inanmlardr. Bu yzden len kiinin
eyalar kurgan ad verilen mezara konulmutur. Mezarlarnn
bana da kiinin hayattayken ldrd dman says kadar,
balbal ad verilen talar dikilmitir. len kiinin ardndan yaplan
trene yu ad verilmitir. Trklerin asl dini Gk Tanr dini idi.
Eski Trklerde sanat, Trklerin yaadklar konarger hayat
artlarna uygun olarak gelimitir. Arkeolojik kazlarda onlara ait
kemer tokalar,
kl kabzalar,
ss eyalar, at
koum takmlar
Balbal
gibi tanabilir
eyalar bulunmutur. Bu eyalarn zerine pars, kaplan, kurt,
geyik, koyun ve at gibi hayvanlarn birbirine kar
mcadelelerini gsteren figrler ilenmitir.
Trkler arasnda, dokumaclk, dericilik, ve
maden ilemecilii yaygnlamtr. Bakr ve
demiri eski dnemlerden beri kullanan Trkler,
altn ve gm gibi deerli madenleri de
ilemilerdir.
Altn kemer tokas
Trkler Ansiklopedisi, C 2, s. 874-888den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Metne gre Hunlar Dnemi Trk kltr ve uygarl hakknda neler sylenebilir?

2. Kavimler G ve Avrupa Hun Devleti

a. Kavimler G
Asya Hun mparatorluunun dalmasndan sonra Asyann batsnda bulunan Hunlar, Hazar
Denizi ile Aral Gl arasndaki blgede yaayan Alanlarn topraklarn ele geirmilerdir. Bu blgenin
Hunlarn eline gemesi, onlarn Avrupa ilerine kadar ilerlemelerinin balangc olmutur.
Karadenizin kuzeyi ile Dou Avrupada IV. yzylda Ostrogotlar, Vizigotlar, Gepitler ve Vandallar
gibi birok Germen kavmi bulunmaktayd. Hunlarn til (Volga) Nehrinin batsna geerek Karadenizin
kuzeyine gelmeleri, bu blgede bir g hareketini balatmtr (375). Hunlarn bu hareketiyle blgede
tutunamayan kavimler, batya g etmek zorunda kalmlardr. Bu kavimler, nlerine kan dier
kavimlerin yerlerinden ayrlmalarna neden olmutur. Kavimlerin yllarca sren bu yer deitirmelerine
Kavimler G denilmitir.

78

Kavimler Gnn nemli sonular unlardr:

Roma mparatorluu dou ve bat olarak ikiye ayrlmtr (395). Bat Roma mparatorluu 476da
?
yklm ve topraklar zerinde birok Germen devleti kurulmutur.
Avrupann etnik yaps deierek yeni milletler ortaya kmtr. Alanlar, Vandallar ve Vizigotlar,
?
spanya Yarmadasna gelerek spanyollarn; Angllar ve Saksonlar, Britanya adalarna yerleerek
ngilizlerin; Germen kavimleri, Ren Nehri kylarna yerleerek Almanlarn olumasn salamlardr.
Bunun sonucunda bugnk ngiltere, Fransa, spanya, Almanya gibi Avrupa devletlerinin temelleri
atlmtr.
Trkler, Avrupada bir Hun Devleti kurmulardr.
?
Trk kltr Avrupada yaylmtr.
?
lk a sona ermi, Orta a balamtr.
?
Avrupada kilise nem kazanm, Skolastik dnce egemen olmutur.
?
Avrupada feodalite (derebeylik) rejimi ortaya kmtr.
?

yorumlayalm

Aadaki haritalara gre Kavimler Gnn Avrupa tarihine etkileri neler olabilir?
ANGILLAR

O K AT L A
YA
S
NU
SU

Britanya

ANGILLAR

BURGONDLAR

SAKSONLAR

SAKSONLAR
HUNLAR

Galya

375

VANDALLAR

BURGONDLAR
SEVLER
SEVLER

OSTRO
GOTLAR

HUNLAR

Alanlar

434 - 454

OSTRO
GOTLAR

VZGOTLAR

VZGOTLAR
VZGOTLAR

tal
ya

VZGOTLAR
VANDALLAR

600

onya

900

Kapadokya

Z
EN
ED
EG

300

Asia

A K D E N Z

Alanlar

Bitinya

Maked

Sicilya

VANDALLAR

KARADENZ

VZGOTLAR

Sardinya

Mauretania
0

Alanlar

Kilikya

2. Harita: Kavimler G

Piktler
Yutlar

skolar
Angllar

T
GO
600

VANDAL
KRALLII

r
on

an

do

ak

rK

rla

a
ac

Al
m

Burgand
KrallO

LI
300

S
Thringler

la
r

Syagrius
Krall

AL
0

Sa
ks

Frank
Krall

VZ

la

ar
nl
ks
o

Sa

Britonlar

la

on

ris

O K AT L A
YA
S
NU
SU

Britonlar

Avarlar

Ostrogot
Krall

ra

ll

KAR

Do

u Ro

ma

mp

900

3. Harita: Kavimler Gnden sonra Avrupa

79

arat

Hazarlar

ADE

orlu

NZ

HAZAR DENZ

OSTRO
GOTLAR

BURGONDLAR

SEVLER

FEODALZM
Bat Roma mparatorluu ykldktan sonra yerine kurulan krallklar arasndaki anlamazlklar, Avrupada
feodalite rejiminin domasna sebep olmutur. Avrupada Kavimler Gnn meydana getirdii karklklar
devam ederken halk ve byk toprak sahipleri, kendilerini emniyette grmediklerinden hayatlarn devam
ettirebilmek iin gl kiilerin korumas altna girme ihtiyac hissettiler. Halkn himayesine girdii kiilere
szeren, himaye edilenlere de vassal denilirdi. Bylece IX. yzylda senyrler ve vassalar arasnda bir hiyerari
geliti. Senyrler, ball sebebiyle vassalara kira karl bir topran ileme hakkn vermeye baladlar.
Bylece feodalite(derebeylik) rejimi ortaya kt. Feodal dzenin nemli zelliklerinden biri de senyrn iinde
yaad ato veya kalelerdi. Bu ato veya kaleler asker birlik tarafndan korunuyordu.
Feodalite, btn Orta a boyunca devam etti. XV. yzylda barutun ateli silahlarda kullanlmasyla sona
ermeye balad. Feodalitenin yklmas mutlak krallklarn glenmesini salad. Yeni a banda Almanya
dnda tm Avrupada feodalite ykld. Almanyada ise Yakn ada ortadan kalkt. Orta a Avrupasnda halk
eitli snflara ayrlmt.

ASLLER

ORTA A AVRUPASINDA SOSYAL SINIFLAR

Orta a Avrupasnn en imtiyazl snf asillerdi. Bunlarn
en stnde senyr denilen derebeyleri bulunurdu.
Senyrlerin en by krald. Derebeylerden sonra
srasyla dkler, kontlar, baronlar,vikontlar ve valyeler yer
almtr. Asiller her trl hakka sahipti.

RAHPLER
Asillerden sonra en imtiyazl snftr. Papaya bal olarak
alrlard. Kilise topraklarnda senyrler gibi yaarlard.
Orta ada nemli miktarda toprak elde ederek
zenginlemilerdir. Vergi ve askerlikten muaf tutulmulardr.
Hem devlet hem de din ileriyle uramlardr.

BURJUVALAR
Kasaba ve ehirlerde oturup ticaret ve sanayi ile
uraanlara burjuva denilirdi. Senyrlere belli miktarda para
vererek onlarn himayesinde yaarlard.

KYLLER
En kt artlar altnda yaayan snft. Kyller iki ksma
ayrlmt. Serf ad verilen kyllerin hibir haklar yoktu.
Efendileri iin tarlalarda alrlar ve kazanlarn onlara
verirlerdi. Toprakla beraber alnp satlrlard. Serbest
kyller, ekip bitikleri topraklardan kazandklarnn bir
ksmn senyre vergi olarak verirlerdi. stedikleri zaman
baka bir yere gidebilir, istedikleri gibi alrlard. Mallar da
ocuklarna kalrd.

b. Avrupa Hun Devleti

Balamir Dnemi: Hunlar Balamir nderliinde Karadenizin kuzeyinden batya geerek ksa srede
<
Tuna boylarna ulamtr (375). Avrupa Hunlarnn batya ynelmesi nce Ostrogotlarn (Dou Gotlar), sonra
Vizigotlarn (Bat Gotlar) yerlerini terk etmelerine neden olmutur.
<
Uldz Dnemi: Balamirden sonra Avrupa Hunlarnn bana Uldz gemitir (378). Uldz Dneminde
Avrupa Hunlar iki kol hlinde hareket etmitir. Bunlardan biri Roma topraklarna girerken dieri de Kafkaslar
zerinden Anadolu topraklarna girmitir. Bylelikle Trkler ilk kez Anadoluya ayak basmlardr.
Uldz, Avrupa Hun Devletinin geleneksel politikasnn temellerini atmtr. Onun politikas iki aamaldr:
Dou Romay bask altnda tutmak,
?
Bat Roma ile iyi ilikiler kurmak.
?
Uldz 410da lmtr. Uldzdan sonra Hunlarn ynetimine Karaton, Rua daha sonra Atilla ve Bleda birlikte
gemitir.
<
Attila Dnemi: Avrupa Hunlarnn en parlak dnemi Attila ile balamtr. Attila, devletin bana getikten
sonra Dou Roma ile olan ilikilerin yeniden dzenlenmesi gerektiini dnmtr. nk iki devlet arasnda
baz sorunlar yaanmaktayd. Bu sorunun temelini Dou Roma mparatorluu tarafndan esir edilen veya eitli
nedenlerle bu lkeye snan Trkler tekil etmitir. 434 ylnda Dou Roma imparatoru, iki devlet arasndaki
sorunlarn grlmesi iin Attilaya bavurmu ve bir heyet gndermitir.
Bunu bir frsat gren Attila, Dou Roma heyetiyle tarihe Margos Bar adyla geen bir antlama
imzalamtr.

80

BAYKAL GL

tken

Hoten

TBET

AN

LA

rfe

zi

IM

E
N
Z

3000

YA

2250

sr

IL

1500

KU

Ba

IZ

750

ER

ya

N
L

am

JAPON
DENZ
Turfan

AK HUN DEVLET

SA

ot

Semerkant
Kagar
Yarkent

Karakurum

GNEY HUNLARI

Z
EN
I D

op

ra

MISIR

SA

le

ez

BALKA GL

Buhara

ic
D

SUR
YE

ARAL GL

R
SA

Ostrogotlar
Lombartlar
.
P
A M
KARADENZ
DO
OM
U
TI R
RO
BA
MA
MP
. M
A K D E N Z

HUNLARI
B Y K H U N D EKUZEY
VLET

Kavimler Kaps
Bulgar

AVRUPA HUN DEVLET

O K Y A
N U S

Burgontlar

B Y
K

UR
YA

MA

SI

U M M A N
D E N Z

B E N G A L
K R F E Z

3750 km

H N T

O K Y A N U S U

Byk Hun Devleti

Kuhanlar Devleti
Attila zamannda Avrupa Hun Devleti
Ak Hun Devleti
Hunlarn ilk yurtlar
Avrupa Hunlarnn Avrupada ilk yerletikleri alan
in Seddi

4. Harita: Avrupa ve Byk Hun Devleti

yorumlayalm

MARGOS ANTLAMASI (434)

Margos Kalesinin tam karsnda ve Tunann kuzey kysnda bulunan Konstantia surlar nnde
yapld iin bu anlamaya Konstantia Bar da denilmektedir.
Bizans elileri, Margos Kalesi nnde Attila tarafndan at
zerinde karland. Attila, isteklerini bar art olarak yazdrd.
Margos Bar Antlamasnn balca maddeleri unlardr:
Hunlarca esir edilmi Romallar ile eitli nedenlerle
?
lkelerini terk eden Hunlar, Dou Roma Devletine kabul
edilmeyecekler.
Romal mlteciler ve esirlerin her biri iin Avrupa Hunlarna
?
sekiz altn fidye denecektir.
Romallar, Hunlarn hkimiyeti altnda olan kavimlerle i
?
birlii yapmayacaktr.
Ticaret yapmak iin eit artlar altnda bir araya gelinecek,
?
ticari faaliyetler belirli snr kasabalarnda devam edecektir.
Yaplan antlama devaml olacak ve antlamaya her iki taraf
?
da uyacaktr.
Avrupa Hun Hkmdar
Romallar tarafndan Avrupa Hun Devletine denen vergi
?
Attila
300 libre altn yerine 700 libre altn olacaktr.
Dou Roma imparatoru kinci Theodosios bu artlar aynen
kabul etmek zorunda kald. Bunun zerine Dou Roma kendilerine snan Hunlar iade etti. ade edilen
Hunlar, kamalar dolaysyla vatana ihanet ettikleri dncesiyle Attila tarafndan cezalandrld.
Trkler Ansiklopedisi, C 3, s. 900den zetlenmitir.

? cevaplayalm
1. Attilann, gelen heyete isteklerini bar art olarak yazdrmas Hun Devletinin gc hakknda
sizlerde nasl bir dnce oluturuyor?
2. Antlama maddelerine baktnzda Avrupa Hun Devleti ile ilgili hangi bilgilere ulaabilirsiniz?

81

Attila, Bat Roma zerine gidebilmek iin Dou Romann hkimiyetindeki Balkanlarda gvenliin
salanmas gerektiini dnmekteydi. Bunun iin Balkanlar bask altnda tutmaya alm, bu
blgeye pe pee seferler dzenlemitir. Bu seferler sonucunda Dou Roma mparatorluu ile
Anatolios (Anatolyus) Bar (447) imzalanmtr. Bu
antlamaya gre Bizansn demesi gereken vergi
miktar katna karlmtr. Ancak daha sonraki
dnemlerde Dou Roma imparatoru bu vergiyi demek
istememitir. Bunun da Attilann ldrlmesiyle mmkn olabileceini dnmtr. Bu dnce Dou
Roma imparatorunu Attilaya kar bir suikast giriimine
sevk etmitir. Ancak bu giriim baarszlkla sonulanmtr.
Dou Roma mparatorluunu tamamen etkisiz hle
getiren Attila, Bat Roma zerine younlamtr. Bat
Roma zerine gidebilmek iin eitli sebepler
aramtr. Attila, Bat Roma imparatorunun kz kardei
Honoria (Honarya)nn evlilik teklifini bir frsat olarak
grmtr. Honoriann teklifini kabul eden Attila, eyiz
olarak Roma topraklarnn yarsn istemi, bu istei
kabul edilmeyince de Galya Seferine kma karar
almtr. Bu sefer srasnda her iki taraf da ok kayp
vermesine ramen kesin bir sonu alnamamtr
Attilann Papa ile grmesi
(451). Ertesi yl Attila, Alpleri aarak talyaya girmeyi
baarmtr. Attilann durdurulamayacan anlayan
Romallar, Papadan arabuluculuk iin yardm istemilerdir. Papann bakanlndaki heyet Attiladan
Romann balanmasn talep etmitir. Attila, Papa ile anlatktan sonra ordusuyla birlikte geri
dnmtr (452).
Attilann Romay igal etmesine hibir engel yokken geri dnmesinin nedenleri;
Romann Hristiyan dnyas iin kutsal bir merkez olmas,
?
Bat Romann gcn krdna inanmas,
?
Douda bir tehlike olarak grd Sasani Devleti zerine sefere kmak istemesidir.
?
yorumlayalm

TANRININ KAMISI ATTLA

Hunlarn byk han, cesur kavimlerin efendisi Attilann hayat 453 ylnda sona erer. Avrupann
tarihine yn veren Attilann ani lm Avrupal kavimlerce aknlkla karlanr. Hatta Bizansllar,
Attilann lmne inanmazlar ve bunun bir komplo olduunu dnrler. Attilann lmesinden ksa sre
sonra kurduu devlet yklr. Buna ramen Attilann Avrupallar zerindeki etkisi gnmze kadar devam
eder. yle ki Avrupal kavimler tarafndan Attila ve Hunlar hakknda lkelere gre deiiklik gsteren
efsaneler oluturulur. Hristiyanlar, gnahlarndan dolay Tanrnn kendilerini cezalandrmak maksadyla,
Attilay gnderdiini dnrler ve Ona Tanrnn Kams unvann verirler. Got-Longobard efsanelerinde Attila, savamaktan holanan, yumuak huylu ve keskin zekl bir hkmdardr. Fransada sylenen
menkbelerde Attila, genellikle ok kan dkc ve merhametsizdir. Paris halk Attiladan korktuu iin daha
emin bir yere snmay dnr. Efsaneler halk dncesini yanstmakla beraber tarih ierik bakmndan
zayftr.
Buna karlk Germen efsanelerinde Attila, ok byk ve iyiliksever bir hkmdardr. Attilann
saraynda birok Germen hkmdar yaar. Nibelungen Destan, Hun-Germen mcadelelerinden meydana gelir. Bu hikyelerde Attila, Etzel adnda byk otoriteye sahip, barsever ve yalnz asilere kar kl
kullanan asil ruhlu bir hkmdardr.
Macarlar da bilinen ilk liderleri Arpadn kkenini Attila ile ilikilendirerek soylarn Hunlara dayandrrlar. Macarlar arasnda yaylm efsaneye gre iki karde Azak Denizi kysndaki ovalarda avlanrken
karlatklar Alan hkmdarnn kzlar ile evlenirler ve bu evlilikten Hunlar ve Macarlar trer. Macarlar,
Attilay ve Hunlarn daima sevgi ve byk bir ilgi ile anarlar. Bunun temelinde, Macarlarn doulu oluu ve
Trk karakteri tayan bir kavim olmalar yatar.
Trkler Ansiklopedisi, C 1, s. 853-886dan zetlenmitir.

? cevaplayalm
Attilann kiilii hakkndaki bilgilerin efsanelere gre farkllk gstermesinin nedenleri neler
olabilir?

82

Attila, Roma Seferinden dndkten sonra hayatn kaybetmitir (453). Baz kaynaklarda Attilann
zehirlenerek ldrld belirtilmitir. Attila ve Hunlar, Avrupallarn zihninde nemli bir yer igal
etmitir. Henz Attila hayattayken onunla ilgili efsaneler sylenmeye, yazlmaya balanmtr.
Attila, Avrupa Hun Devletinde babadan oula geen bir hkmdarlk sistemini yrrle
koymutur. Attiladan sonra yerine oullar lek, Dengizik ve rnek gemitir. Ancak onlar devleti
babalar kadar iyi ynetememilerdir. lek, ayaklanan Germen kavimleriyle savarken, yerine geen
Dengizik ise Dou Roma ile yapt mcadele srasnda hayatn kaybetmitir (469). rnek, Orta
Avrupada tutunamayacan anlaynca kendine bal Trk boylar ile beraber Karadenizin kuzeybat
sahillerine dnmtr. Trk boylarndan bir ksm da geldikleri yer olan Orta Asyaya geri gitmilerdir.
Avrupada kendi gebe geleneklerini devam ettiren Hunlar, ele geirdikleri blgelerdeki kavimlerle
bir arada yaamlardr. Bu yzden kavimler arasnda kltrel bir etkileim meydana gelmitir. IV.
yzyldan itibaren Tuna boyundaki Hunlarn bir ksm Hristiyanlamtr.
Avrupa Hunlar, ok gl devlet idareleri, snrlar ierisinde salad emniyet ve huzur sayesinde
kuzey-gney, dou-bat arasndaki ticari ve kltrel faaliyetleri kolaylatrmtr.
Hunlar, pantolon ve ceket giyme, at koumlar ve atlar eyerleme konularnda Avrupaya rnek
olmutur. Baz Avrupa kavimleri, ordularn Trk ordusu dzeninde yeniden yaplandrmlardr.

3. Kk Trk Devleti
yorumlayalm

ERGENEKON DESTANI
Trk illerinde, Trke boyun emeyen bir yer yoktur. Bu durum yabanc kavimlerin birleerek
Trklere kar bir mcadelenin balamasna sebep olur. Yaplan savata Trkler stn gelir.
Aldklar yenilgi zerine dman kavimleri toplanp konuurlar; Trklere bir sava hilesi yapmaya
karar verirler.
Dman kavimleri, banda l Kaann olduu Trklere bir saldr giriiminde bulunurlar.
Giriilen bu saldrda dman kavimleri, yenilgiye uram gibi yaparlar ve arlklarn brakp
kaarlar. Trkler, dmanlarn katklarn grnce pelerine derler. Ancak dmann kann
bir sava taktii olduunu anlamazlar. Dman, Trk ordusunun disiplininin bozulduu bir anda
aniden geri dnerek vurumaya balar. Vurumada aknla urayan Trkler yenilir ve bunlarn
bir ou hayatn kaybeder. Meydana gelen savata l Kaann olu Kay ile yeeni Tokuz Oguz esir
dmelerine ramen ksa srede kurtulmay baarrlar ve Trk yurduna dnerler. Burada eitli
hayvanlar bulurlar. Bu hayvanlar alp, geldikleri yoldan baka bir k olmayan bir dadan
geerek uygun grdkleri bir yere yerleirler. Burada akarsular, trl bitkiler, yemiler, av hayvanlar
vardr. Trkler buray yurt edinip, Ergenekon adn verirler.
Zaman ierisinde Kaynn ve Tokuz Oguzun birok ocuu olur. Drtyz yl sonra Trkler,
Ergenekona samazlar. Kurultay toplanr ve Ergenekondan g etme karar alnr. Ancak
Ergenekondan kmak iin yol bulamazlar. O zaman bir demirci: Bu dada demir madeni var.
Demiri eritirsek, belki da bize geit verir. der. Trkler, dan her yerini odun ve kmrle doldurup
krkle atelerler. Da erir ve bir ykl deve geecek geniliinde yol olur. Gk yeleli bir bozkurt
ortaya kar. Bu bozkurt Trklere rehberlik eder. Onun rehberliinde Trkler, Ergenekondan
kmay baarrlar. Ergenekondan k gn, Trklerin bayram (Nevruz Bayram) olur ve her yl
byk trenlerle kutlanr.
Kemal Zeki Genosman, Trk Destanlar, s. 14-16dan zetlenmitir.

? cevaplayalm
1. Trklerin Ergenekondan kn kolaylatran nedir? Aklaynz.
2. Ergenekon Destannda Trklerin o dnemdeki yaaylaryla ilgili hangi bilgilere ulalabilir?

a. I. Kk Trk Devleti (552 - 659)

Kk Trk Devleti 552de kurulmutur. I. Kk Trk Devleti, Asya Hun Devletinden sonra Orta
Asyada kurulan ikinci byk Trk devletidir. Tarihte ilk kez Trk adn devlet ad olarak
kullanmlardr. Ergenekon Destanna gre Kk Trk Devletini kuran kabile Ana adyla
bilinmektedir. Ana kelimesi Treyi Destannda belirtildii zere kurt anlamna gelmektedir.

83

<
Bumin Kaan Dnemi: Kk Trk DevBUMN KAAN ANLATIYOR
letinin kurucusudur. tkeni devlet merkezi
Ben, Bumin Kaan! Kk Trk Devletinin kuruyapmtr. Onun dneminde bir Trk boyu olan cusuyum. Biz Kk Trkler, Avar egemenliinde
Tlesler hkimiyet altna alnm, in ile siyasi onlara silah yaparak varlmz srdryorduk.
ve ekonomik ilikiler kurulmu, Avarlar etkisiz Gn geldi Avar hakan lke iinde isyanlarla
hle getirilmitir. Onun lmyle yerine olu Ko- karlat. Tleslerin isyann bastramayan Avar
lo, devletin bana gemitir. Ko-lo, bir sre hakan benden yardm istedi. Emrimdeki kuvsonra hayatn kaybedince yerine Mukan Kaan vetlerle Tleslerin isyann bastrdm. Bu baar ile
gemitir.
ne kadar gl olduumun farkna vardm. Ona
<
Mukan Kaan Dnemi: Mukan Kaan denk olduumu dnerek Avar hakannn
zamannda Kk Trk Devleti en parlak dnemini
huzuruna ktm ve kzyla evlenmek istedim. Avar
yaamtr. yi bir komutan ve devlet adam olan
hakan bana: Siz bizim klelerimiz, demircileriMukan Kaan (553-572), devleti amcas ile
mizsiniz. Byle bir talepte bulunmaya nasl cesabirlikte ynetmitir. Devletin batsn amcas
ret edersiniz? szleriyle karlk verdi. Bunun
stemi Yabgunun (552-576) ynetimine
zerine Avar kaanna kar in imparatoru ile i
brakmtr.
birliine karar verdim. in sarayndan bir prenses
Mukan Kaan, stemi Yabgunun yardmyla ile evlendim. Bu i birlii inlilerin de iine
Avarlar ortadan kaldrm, lke snrlarn batda gelmekteydi. Bu olaylarn zerinden bir yl sonra
Hazar Denizine kadar geniletmitir. Onun 552de Avar hakann byk bir hezimete uratdneminde doudaki Kitanlar ve kuzeydeki tm. Avar hakan zntsnden kendini ldrd.
Krgzlar hkimiyet altna alnm, in, bask Avar egemenliindeki btn kavimler ve lkeler
altnda tutulmu, Ak Hunlar zerine seferler benim egemenliime geti ve Kk Trklere kaan
yaplmtr.
oldum.
lkenin bat kanadn yneten stemi Yabgu,
Bu mcadelemde kardeim stemi Yabgunun
pek Yolunun kontrolnn Trklerin elinde olma- ok yarar oldu. lkenin Dou kanad benim, bat
sn istiyordu. Bu amala Ak Hunlara kar kanad kardeimin ynetimindeydi.
Sasanilerle i birlii yapm, Ak Hun Devletinin
Trkler Ansiklopedisi, C 2, s. 16dan zetlenmitir.
yklmasn salam, bu devletin topraklarn
Ceyhun Nehri snr olmak zere Sasanilerle
paylamtr (557). stemi Yabgu, bir sre sonra, Sasanilerle olan ilikiler bozulunca bu devlete kar
Bizansla i birlii yapma yollarn aramtr. Onun bat ynnde izledii bu politika ve yapt fetihler
sonunda devletin snrlar Byk Okyanustan Volga Nehrine kadar genilemitir.
Mukan Kaann lmnden sonra yerine Tapo Kaan gemitir.
<
Tapo Kaan Dnemi: Tapo Kaan (572-581), lkenin ok geni olduunu dnerek douyu
yeeni barann, baty da kardei Jo-tann idaresine vermitir.
Tapo Kaan, Budizmi kabul ederek bu dinin halk arasnda yaylmasna gayret gstermitir. Onun bu
hareketi Kk Trk ileri gelenleri tarafndan ho karlanmamtr. Bu yzden halkyla ters dmtr.
D politikada da st ste hatalar yapan Tapo Kaann itibar iyice sarslmtr.
Tapo Kaan 581de hayatn kaybetmitir. Taponun lm zerine kurultay, baray kaan ilan
etmitir. bara zamannda in, Trkleri asimile etme ynnde youn almalarda bulunmutur. in
imparatorunun ondan Trk tresinden vazgemesini istemesi zerine: Bizim det ve geleneklerimiz
ok eski alardan beri devam ede gelmitir.
Bundan dolay onlar deitirmeye benim gcm
in imparatorunun Trk tresini deitiryetmez. Bizim kuzey blgelerimizde idare
mek istemesinin nedenleri neler olabilir?
edilenlerle idare edenler arasnda kurulmu olan
kaideleri yaralamaya ben cesaret edemem. demitir.
Kk Trk Devleti kuruluundan 30 yl sonra, i karklklar sonucunda 582 ylnda resmen ikiye
ayrlmtr. Dou Kk Trk Devleti 630 ylnda, Bat Kk Trk Devleti ise 659 ylnda in egemenliine
girmitir.

AK HUN DEVLET
AVRUPA HUN DEVLET
ASYA HUN DEVLET

200

MLATTAN NCE

200

UYGURLAR KIRGIZLAR

SASANLER
DOU ROMA

ROMA MPARATORLUU

300

SLAM DEVLET

KK TRKLER

BATI ROMA

300

400

500

600

700

MLATTAN SONRA

84

800

900

1000

? cevaplayalm
Tarih eridine gre Kk Trklerle ayn yzylda yaam olan devletler hangileridir?

Ob
i

S B R Y A

LA

on

LAR
AVA R
Ur

ti

al

LA
LUK

IZ
RG
K IHive

K
K

AN

rid
Si

AL

HAZAR DENZ

MANURYA

TUNGUZLAR

Urumi

Karakurum

BALKA GL

er
ya

Turfan

(S
hu

ey

Aksu

n)

Buhara

Kagar

er

CE

E
NL

SED

Pekin
(Hanbalk)

SARI DENZ

Karaar

ya

Semerkant

le

SA
SA
N
R A N
LE
R
sfahan

n)

ic

hu

ey

(C

Tahran

Bebalk

Almalk

ud

Am

Akabat

AR
LBAYKAL
GL

O
tken S
Karabalgasun

BATI KK TRK DEVLET

Hive

RLAR

T R K D E V gaL En T
uDOU KK TRK DEVLET
n
ela
rh

KAR

Cend

TATA

Yarkent

ra
F

Hoten

T B E T

K A V M L E R

N DENZ

SR

BA

Seuan

EZ

RF

Ganj

Yunnan

N HND
Kk Trk Devleti snrlar (MS 552 - 659)
UMMAN DENZ
400

800

1200

1600

2000 km

H N D S TA N

Dou ve Bat Kk Trk Devletini ayran snr

in Seddi

5. Harita: I. Kk Trk Devleti

I. KK TRK DEVLET
BATI (SOL) TARAF

DOU (SA) TARAF

Bumin Han (552 - 553)

stemi Yabgu (552 - 576)
Mukan Kaan (553 - 572)

Tardu (576 - 603)

TAHT
KAVGALARI

BENGAL
KRFEZ

Tapo Kaan (572 - 581)

bara Kaan (581 - 587)

I. Kk Trk Devletinin kiye Ayrlmas (582)

Bat Kk Trk (582 - 659)

Dou Kk Trk (582 - 630)

85

b. II. Kk Trk (Kutluk) Devleti (682 - 744)

Trkler I. Kk Trk Devletinin yklndan sonra 50 yl akn bir sre in esaretinde yaamak
zorunda kalm, bu sre ierisinde tekrar bamszlklarn kazanmak iin birok kez ayaklanmlardr.
Bu ayaklanmalar, inliler tarafndan kanl bir biimde bastrlmtr. Bu ayaklanmalarn biri de in
sarayn basarak imparatoru ele geirmek amacyla yaplan Krad Ayaklanmasdr.
yorumlayalm

BAIMSIZLIK YOLUNDA BR AVU TRK: KRAD VE ARKADALARI

Trkler, 630da inlilerle yaptklar savata yenilince Dou Kk
Trk Devleti ykld. Binlercesi, inlilere esir derek ine
gtrld ve orada kendilerine tahsis edilen blgede yaamaya
mecbur edildi. inliler, Trkleri asimile etmek amacyla Kk Trk
soylularn in ordusunda subay olarak grevlendirdi. Dou Kk
Trk Kaan ulukun kk olu olan Krad da bu subaylardan
biriydi.
Esaretin onuncu ylnda, Krad, 39 arkadayla birlikte ihtilal
yapmaya karar verdi. Geceleri klk deitirerek halk arasnda tek
bana dolaan in hkmdar Tay-tsungu rehin almay; imparaKrad Ayaklanmasnn
torun hayatna karlk in saraynda bulunan yeeni Urku Tigini
temsil resmi
kurtarmay planlad. Dier taraftan da toplayabildikleri kadar Trk
ile birlikte tkene giderek bir devlet kurmay ve Urku Tigini de
kaan ilan etmeyi dnd.
htilal iin kararlatrlan gecede saanak yamur yznden in hkmdar sarayndan dar
kmad. htilali ertelemenin sakncal olacan dnen Krad, arkadalaryla birlikte imparatoru
esir almak zere in sarayn bast. Kanl bir vuruma oldu. Sarayn iinde meydana gelen
mcadelede adamlarnn bir ksm hayatn kaybetti. inli muhafzlarla ba edilemeyeceini ve
imparatorun ele geirilemeyeceini anlayan Krad, adamlarna saray terk etmelerini syledi.
Krad, adamlaryla birlikte sarayda bulunan atlara atlayarak buradan ayrld. Ancak in ordusu
Krad ve arkadalarn takip etti. Vey Irma kysna gelince duraklayan Krad ve arkadalar, in
askerlerine kar koymaya altlarsa da baarl olmadlar. Vey Irman geip tkene
ulaamadlar. Byk bir ordu karsnda daha fazla dayanamayp hayatlarn kaybettiler. Krad ve
arkadalarnn giriimi her ne kadar baarya ulaamasa da in boyunduruundaki Trkleri alma
dncesiyle harekete geirdi. Bu giriim sonrasnda korkuya kaplan inliler, btn esir Kk
Trkleri serbest brakmak zorunda kaldlar. Krad ve arkadalarnn yapt ihtilal, dier Trk
boylarna inlilere kar cesaret ve mcadele hrs verdi. Mill benliklerine daha ok sahip kan
Trkler, bamszlklarn elde edecekleri frsat beklediler.
Refik zdek, Trklerin Altn Kitab, s. 175ten zetlenmitir.

? cevaplayalm
Krad ve arkadalarnn mcadelesinin Trklerin bamszlna katklar nasl olmutur?

<
Kutluk (lteri) Kaan Dnemi: Kk
Trkler, Kutluk liderliinde birleerek bamszlklarn elde ettiler (682). Bu bamszlk
hareketi iinde byk bir devlet adam olan
Tonyukuk da vard. tken ve evresini ele
geirerek II. Kk Trk Devletini kuran Kutluk,
lteri unvan ile Kaan ilan edildi. lteri, devleti
derleyen, toparlayan demektir. Trkler, Kutluk
Kaan zamannda ine 46 baarl sefer yapmlardr.
Kutluk lteri Kaan devletin merkezini Karakuruma tamtr.

86

Kk Trk savas

<
Kapgan Kaan Dnemi: Kutluk Kaan ldnde ocuklar,
Bilge ve Kltigin kk olduklar iin yerine kardei Kapgan Kaan
(692-716) geti. Kendisine tecrbeli bir devlet adam olan Tonyukuk
yardmc olmutur. Kapgan iktidarda bulunduu sre iinde ini
bask altnda tutarak btn Trk boylarn Kk Trk egemenliinde
toplamay amalamtr. Bunlar gerekletirmek iin Maverannehir
blgesini ele geirmek istemitir.
Kapgan Kaan dneminde Trk boylarnn ou Kk Trk
hkimiyetine girmi, Trk birlii byk lde salanmtr. Bir
taraftan da in ile yaplan savalar devam etmitir. Dneminde
yaplan 25 savatan 13n Kapgann kendisi ynetmitir.
Kapgan Kaan, bir ayaklanmann bastrlmas srasnda hayatn
kaybetmitir (716). Onun yerine olu nal gemitir. Ancak Bilge ve
Kl Tigin kardeler naln ynetimine kar kmtr. Tonyukukun da
yardmyla nal ortadan kaldrlmtr. naln yerine Bilge, kaan
olmutur. Kl Tigin, ordularn bakomutanlna getirilmitir.
<
Bilge Kaan Dnemi: Bilge Kaan zamannda II. Kk Trk
Devleti en parlak dnemini yaamtr. Onun zamannda Basmiller,
II. Kk Trk Bakomutan
Karluklar, Krgzlar ve Trgiler yeniden Kk Trk hkimiyetine
Kl Tigin
alnmtr. Dmanca tavrlarndan dolay in zerine seferler
yaplmtr. Fakat Bilge Kaan bar siyaseti gtmek istediinden inle savamann toplumuna bir
yarar salamayaca dnmtr. Bu yzden onlarla bar yapmtr.
II. Kk Trk Devletinin kuruluunda ve gelimesinde nemli almalar olan Tonyukuk 727,
cesareti ve savalyla nl Kl Tigin 731, Bilge Kaan ise 734 ylnda lmtr. Bilge Kaann
lmnden sonra ynetime gelenler baarl olamamlardr. Hanedan yeleri arasnda
anlamazlklar balamtr. Karluklar, Uygurlar ve Basmiller birleerek II. Kk Trk Devletinin
ynetimini ele geirmilerdir (744).
Kk Trkler Dneminden gnmze ulaan temel kaynak Orhun Yaztlardr. Bu yaztlar Trk
tarihinin ve edebiyatnn ilk yazl rnekleridir. Trk devlet adamlarnn millete hesap vermesi, devletin
ve halkn karlkl olarak grevlerinin belirtilmesi, Trklerde devlet anlaynn kavranmas asndan
nemlidir.
yorumlayalm

TRK TARHNN YAZILI TANIKLARI

Trk dilinin ve tarihinin en eski yazl rnekleri Kk Trk alfabesi ile
yazlm olan yaztlardr. En nemlileri Orhun Irma vadisindeki Orhun
Yaztlar (Kk Trk Kitabeleri) ile Talas ve Yenisey blgesindeki Yenisey
Yaztlardr. Danimarkal Wilhelm Thomsen (Vilhelm Tomsen) tarafndan
1893de okunan Orhun yaztlar, Tonyukuk (725), Kl Tigin (732) ve Bilge
Kaan (735) adna dikilmitir.
Bilge Kaan yaztnda Kk Trk Devletinin kuruluu ve elli yllk
tutsaklk dnemi yle anlatlmaktadr: stte mavi gk, altta yaz yer
klndkta, ikisi arasnda insanolu klnm. nsanolunun zerine
ecdadm Bumin Kaan, stemi Kaan oturmu. Oturarak Trk milletinin
ilini, tresini tutuvermi, dzene sokuvermi. Beyleri, milleti ahenksiz
olduu iin, in milleti hilekr ve sahtekr olduu iin, kk karde ve
byk kardei birbirine drd iin bey ve milleti karlkl ekitirttii
iin, Trk milleti il yapt ilini elden karm, kaan yapt kaann
kaybedivermi. in milletine beylik erkek evladn kul kld, hanmlk kz
evladn cariye kld. Trk beyleri Trk adn brakt. inli beyler in adn
tutarak, in kaanna itaat etmi. Elli yl ii gc vermi... Trk halk kitlesi
yle demi: lli millet idim, ilim imdi hani. Kime illi kazanyorum der imi.
Kaanl millet idim, kaanm hani, ne kaana ii gc veriyorum der imi.
yle deyip in kaanna dman olmu. Dman olup, kendisini tanzim Kk Trklere ait bir yazt
ve tertip edemediinden yine tabi olmu.

87

Bilge Kaan, Kl Tigin antnda da in politikas hakkndaki grlerini belirtmektedir: in

milletinin sz tatl, ipek kuma yumuak imi. Tatl szle, yumuak ipek kumala aldatp uzak milleti
ylece yaklatrrm. Yaklatrp konduktan sonra, kt eyleri o zaman dnrm. yi bilgili
insan, iyi cesur insan yrtmezmi. Bir insan yanlsa, kabilesi, milleti, akrabasna kadar
barndrmazm. Tatl szne, yumuak ipek kumana aldanp ok ok, Trk milleti, ldn; Trk
milleti, leceksin! Trk, Ouz beyleri, millet iitin: stte gk basmasa, altta yer delinmese, Trk
milleti, ilini, treni kim bozabilir?
Tanr buyurduu iin kendim devletli olduum iin, kaan oturdum. Kaan oturup a, fakir milleti
hep toplattm. Fakir milleti zengin kldm. Az milleti ok kldm. Yoksa, bu szmde yalan var m? Trk
beyleri, milleti, bunu iitin! Trk milletini toplayp il tutacan burada vurdum. Drt taraf hep dman
imi. Ordu sevk ederek drt taraftaki milleti hep alm, hep tabi klm. Balya ba edirmi, dizliye
diz ktrm. Douda Kadrkan ormanna kadar, batda Demir Kapya kadar kondurmu. kisi
arasnda vefat etmi.
Tonyukuk da kendi adyla anlan yaztnda, II. Kk Trk Devletinin kurulu dnemini
zetlemektedir: Kapgan Kaan oturdu. Gece uyumad, gndz oturmad. Kzl kanm dktrerek,
kara terimi koturarak ii, gc verdim hep. Uzun keif kolunu yine gnderdim hep. Siperi, nbet
yerini byttm hep. Geri dnen dman getirirdim. Kaanmla ordu gnderdim. Tanr korusun, bu
Trk milleti arasnda silahl dman koturmadm. Damgal at koturmadm. lteri Kaan
kazanmasa ve ben kendim kazanmasam, il de millet de yok olacakt. Kazand iin, ve kendim
kazandm iin il de il oldu, millet de millet oldu.
Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Orhun Abideleri, s. 61-71den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Orhun Yaztlarna gre;
1. inin Trk devletlerine kar uygulad politika nedir?
2. Orta Asyada kurulan Trk devletlerinin yklma sebepleri neler olabilir?
3. Trk kaanlarnn grevleri nelerdir?
Gelimi bir ticaret hayatna sahip olan Kk Trkler paray deiim arac olarak kullanan ilk Trk
Devletidir.
i

Ob

S B R Y A
MANURYA

on

BAYKAL GL

Ur

ti

al

KARL

UKLA

ya

er

BALKA GL

n)

ya

er

ir

eh

nn

hu

ey

a
ud
Am

Aksu

Karakurum

Urumi

A
LY

GO

MO

Turfan
Balasagun

un

rh

D E V L E T

Bebalk

ga

lan

Se

(S

er

av
M

Buhara

SED

Kumul
(Hami)

Pekin
(Hanbalk)

SARI DENZ

Karaar

Kagar

Semerkant

ey

(C

Akabat

tken

K U T L U K

Cend

Si

ARAL
GL

rid

Z
HAZAR DEN

hu
n)

le
ic

Tahran

Yarkent
Hoten

ra
F

sfahan

T B E T

K A V M L E R

A
SR

BA

EZ

RF

Ganj

Yunnan

N HND
Kutluk Devleti (682 - 744)
UMMAN DENZ
0

400

800

1200

1600

2000 km

BENGAL
KRFEZ

H N D S TA N

6. Harita: Kutluk Devleti

88
89

Trgiler (650 - 766)

in Seddi

N DENZ

yorumlayalm

TRKLERDE KADININ TOPLUMDAK ROL

slamiyetten nceki Trklere ait bilgiler M 4000
yllarna kadar gitmektedir. Bu bilgilere gre kadn ata
binme, silah kullanma, savaabilme zelliklerine
sahiptir. Trkler tarihleri boyunca kadna deer vermiler ve onu yceltmilerdir. Dede Korkut Hikyelerinde
ve Kutadgu Biligde Trk kadnndan saygyla bahsedilir.
Ziya Gkalpin Trkln Esaslar adl eserinde
slamiyetin kabulnden nceki dnemde Trk
kadnnn konumu ayrntl bir biimde verilir. Bu
eserde yer alan bilgilere gre eski Trklerde ana ve
baba soyu deerce birbirine eit tutulur. Ailede mal ve
mlk tmyle ortaktr. ocuklarn velayetinde anne ve
baba ortak hakka sahiptir. Trk toplumlarnda devlet
ynetiminde hakan ve hatunun sorumluluklar ortaktr.
Hatta yasa mahiyetindeki emirnameler hatun ve
Tarihte Trk kadn
hakann imzas olmazsa yrrle konulmaz. Ayrca
eli kabulnde, lenlerde, kengelerde, kurultaylarda, ibadetlerde ve ayinlerde, harp ve sulh meclislerinde hatun da mutlaka hakanla beraber bulunur.
Trk devletlerinde kadn yalnz ev iinde deil, tarlada, pazarda ve hatta devlet ilerinde einin
yardmcs olup, zellikle sosyal etkinliklerde n planda yer almaktadr.
Vahap Sa, Tarihsel Sre erisinde Trk Kadn ve Atatrk, s. 11-13ten zetlenmitir.

? cevaplayalm
Yukardaki metne gre eski Trklerde kadnn toplumdaki konumunu deerlendirerek gnmzle karlatrnz.

4. Uygur Devleti (744-840)

Uygurlar, Asya Hun Devletine bal olarak Orhun ve Selenga nehirleri kylarnda yaamlardr.
II. Kk Trk Devletinin son zamanlarnda Basmiller ve Karluklarla birleen Uygurlar, bu devlete son
vererek kendi devletlerini kurmulardr (744). Uygurlarn merkezi tkendir.
yorumlayalm

G DESTANINDAN
Bir gn Uygur tahtna yeni bir hakan oturdu. Bu hakan, inlilerle yaplan savalara son vermek
iin, olu Gal Tigini Kiyu- Liyen adl bir in prensesi ile evlendirmek istedi. Bu prenses sarayn
Hatun Danda kurdurdu. O evrede Tanr Da adnda bir da ve onun gneyinde de Kutlu Da
denilen byk bir kaya vard.
in elileri, yardmclar ile birlikte geldiler. Onlar kendi aralarnda dediler ki: Hatun Dann
saadeti bu kayaya baldr. Bu hkmeti zayflatmak iin onu yok etmeli. Fakat bu kolay gtrlecek
bir kaya deildi. ok bykt. Onun iin inliler kayann etrafna odun yp ate yaktlar. Ta iyice
kzdrdktan sonra zerine keskin sirke dkerek paraladlar. Paralar arabaya ykleyip birer birer
ine gtrdler. Bu byk olay oldu. Vatandaki btn kular, hayvanlar, kendi dilleriyle bu kayann
gidiine aladlar. Yedi gn sonra da Tigin ld. Memleket felaketten kurtulamad. Halk, rahat yz
grmedi. Irmaklar kurudu. Gllerin suyu tkendi. Toprak atlad, yiyecek vermez oldu. Nihayet Buu
Hann ocuklarndan bir bakas yurda hakan seildi. Onun zamannda memleketteki evcil, vahi
btn hayvanlarn, btn ocuklarn hatta btn canszlarn G! G! diye, derin zntyle
bardklar duyuldu. Uygurlar bu manevi iarete uyarak toplandlar. Yurtlarn brakp gmeye
baladlar. Nerede durmak istedilerse bu sesleri duydular. Nihayet Bebalkn bulunduu yere
geldiler. Orada sesler kesildi. Uygurlar da burada durup be ehir yaptlar. Adn Bebalk koydular.
Burada yaayp oaldlar.
Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, s. 89-93ten zetlenmitir.

89

? cevaplayalm
G Destanna gre;
1. inin Uygurlar zerine uygulad politikann esaslar nelerdir?
2. Uygurlar neden g etmilerdir?
n
Kutluk Bilge Kl Kaan Dnemi: Uygurlarn ilk hakan, Kutluk Bilge Kl Kaandr (744-747).
Onun dneminde bakent tkenden Orhun Nehri kysndaki Ordubalga (Karabalgasun) tanm,
devletin snrlar Amur Irma boylarndan Altay Dalarna kadar uzanmtr. Kutluk Bilge Kl Kaann
lmnden sonra yerine Uygurlarn en parlak dnemini oluturan olu Moyen-ur (747-759) gemitir.
n
Moyen-ur (Bayan-ur) Dnemi: Moyen-ur baa getiinde inde byk bir karklk
yaanmaktayd. Talas Sava (751)
nedeniyle in imparatoruna kar isyanlar
kt. Zor durumda kalan imparator, Moyenurdan yardm istedi. Moyen-ur imparatorun arzusunu yerine getirmekten
kanmayarak harekete geti. mparator bu
yardmndan dolay kzn e olarak Moyenura verdi. Bu durum Trk-in yaknln
salamtr.
Moyen-ur komu Trk boylar zerine
seferler yapp onlar ynetimi altna ald.
lke snrlarn geniletti.
Moyen-urun lmnden sonra yerine
olu Bg Kaan gemitir.
n
Bg Kaan Dnemi: Bg Kaan
(759-780) zamannda da in karklk
iindeydi. Bg Kaan, ayaklananlara
Moyen-ur Yazt
kar in imparatorunu tutmu, ayaklanmalara mdahale etmitir. Fakat bir sre
sonra ine kar uygulad korumac politikadan vazgeti. inin iinde bulunduu karklktan
yararlanmak isteyen Bg Kaan bu lkeyi ele geirmek istedi ve inin birok ehrini igal etti. Bu
igaller srasnda pek ok ganimet elde edildi.
Uygur Devleti, Bg Kaan zamannda olduka zenginlemitir. Byk saraylar onun dneminde
yaplmtr.
Bg Kaan Dneminin nemli olaylarndan biri de Manihaizm dininin lkeye girmi olmasdr.
Manihaizm dinini kabul eden Bg Kaan, Karabalgasun ehrinde bir tapnak yaptrmtr. Onun
zamannda Mani dini devletin resm dini hline gelmitir. Ancak bu din sadece kaan ve evresinde
kabul grmtr.
Manihaizm dini, et yemeyi ve savamay yasaklad iin Trk inanc ve yaantsna uygun deildi.
Bu zellikleri ile Uygurlarn sava yeteneklerini azaltmtr. Manihaizmin Uygurlar zerinde olumlu
etkileri de oldu: Uygurlar bu dinin etkisi ile yerleik hayata getiler. Yeni dinlerini halkn renmesi
amacyla ok sayda kitap yazdlar. Bu kitaplarn basmnda matbaann temeli saylabilecek kalplar
kullanmlardr. Yerleik hayata geen Uygurlar, tarm ve ticarette nemli gelimeler kaydettiler. Tarm
alannda sulama kanallar yaptlar. Ticari alanda daha ok inlilerle iliki kurmulardr.
Bg Kaan, in seferine karar verme konusunda kan bir anlamazlk bahanesiyle veziri Baga
Tarkan tarafndan ldrlmtr (780). Ondan sonra Uygur Devletinin bana Baga Tarkan (780-789)
gemitir.
n
Baga Tarkan Dnemi: Baga Tarkan, lkede dzeni salamak iin baz kanunlar karmtr.
Uygurlar iinde bulunan Dokuz Ouzlara kar olumsuz tutum sergilemitir. Onun bu tutumu devlet
iinde byk karklklara sebep olmutur.
Baga Tarkan ve daha sonraki kaanlar zamannda ortaya kan alk, ktlk ve salgn hastalklar
devleti iyice zayflatt. 840 ylnda Krgzlar, Uygur lkesine girdiler, bakenti alarak hakan ldrdler
ve Uygur Devletine son verdiler.

90

Ob

S B R Y A

LA

Don

HA
ti

ZAR

LAR

AN

Ural

KIRGIZLAR

U Y G U R

D E V L E T
ela

BALKA
GL TURFAN

KA

UK

Kagar

KE

Turfan

MOOLSTAN L A
N
TA
HTAY DEVLET K

RA
YT

LE

SED

Pekin
(Hanbalk)

Aksu

SARI DENZ

LA

D O U T R K S TA N

SARI UYGURLAR

Hoten

le
ic

D
t

ra
F

A B B
A S
L E R

u
rh

Kumul
(Hami)

UYGURLARI
Karaar

RL

i
un
eh
yh
nn
Se
un
a
yh
er
av
Ce

ARAL
GL

MANURYA

BAYKAL GL

tkennga

BZAN
MP. S

Urumi

Z
HAZAR DEN

AL

IR

N DENZ

T B E T K AV M L E R

BA
A
SR
RF
K

EZ

Ganj

Uygur Devleti (744 - 840)

Turfan Uygur Devleti (856 - 1209)
Sar Uygur Devleti (840 - 1226)
UMMAN DENZ
0

400

800

1200

1600

2000 km

BENGAL
KRFEZ

H N D S TA N

Hitay Devleti (907 - 1211)

in Seddi

7. Harita: Uygur Devleti

Uygur Devletinin yklmasndan sonra

Uygurlarn ounluu Karluk lkesine, in
snrlarna, Bebalk ve Turfana yerletiler.
Buralarda yeni devletler kurdular.
Kansu Uygur Devleti (Sar Uygurlar):
?
Uygur Devleti ykldktan sonra Uygurlarn bir
ksm, inin kuzeyindeki Kansu blgesine
gelerek burada Kansu Uygur Devletini kurdular.
Kansu Uygurlar inle ticari ilikilerde bulundular.
Bu ilikileri akrabalk balar ile de glendirdiler.
X. yzyldan itibaren bamsz yaamaya
baladlarsa da siyasi ve asker bakmdan glenemediler. 940 ylnda, nce Kuzey ine hkim
olan Kitanlarn, sonra Tangutlarn, daha sonra da
Cengiz Han idaresindeki Moollarn egemenliini kabul ettiler (1226).
?
Dou Trkistan Uygur Devleti (Turfan
Uygurlar): Bebalk, Turfan, Kou blgelerine
yerleen Uygurlarn 856da kurduklar devlettir.
inliler, Tibetlilerin kendilerine ynelik
hcumlarna engel olur dncesiyle bu devleti
tandlar. Uygurlar, ticaret yaparak ekonomik
ynden glendiler. Varlklarn uzun sre
srdrdler. 1209 ylnda Moollarn egemenliini
tandlar. Turfan Uygurlar, Mool devlet kademelerinde memurluk, ktiplik hatta yneticilik
yaptlar. Moollarn Trk kltrnden etkilenmesinde rol oynadlar.

91

Uygur Dnemine ait minyatr

Uygur Dnemine ait fresk

yorumlayalm

UYGUR SANATI
Uygurlar, gerek gebelikten yerleik hayata geileri, gerekse temsil ettikleri din inanlarnn
mimari, resim, heykel, yaz vb. sanat alanlarnda ynlendirici bir rol oynamas sonucu birok sanat
dalnda eserler meydana getirmilerdir. Mimari, resim, heykel gibi sanat dallarnda kendilerinden
sonraki dnemleri etkilemilerdir. Budist mezar yaplar ve tapnaklar ile gelime gsteren Uygur
mimarisi Karahanllar, Gazneliler, Byk Seluklular, Moollar gibi devletleri mimari adan
etkilemitir. Uygurlar, duvar sslemeleri ve minyatrleriyle Arap, Seluklu ve Osmanl sanatna
kaynaklk etmitir.
Ayn blgelerde Uygurlardan nce faaliyet gsteren ve gebe bir yaantya sahip bulunan dier
Trk devletlerinin sosyal ve kltrel hayatlarn gnmze yanstan sanat eserlerinin says yok
denecek kadar azdr. Bunda yerleik hayata yeterince geilememesinin ve bu devletlerin daha ok
asker bir tekilat yapsna sahip olmalarnn da rol byktr.
Uygurlar daha ok din konularda sanat eserleri meydana
getirmilerdir. Duvar resimleri
byk bir ounlukla din konulu
olup zaman zaman gnlk hayat, sosyal konular, av sahnelerini veya resmini yaptrmak
isteyen insanlarn portre zellii
tayan resimlerinden olumutur.
Uygurlar resim sanatnda
Orta Asyada yaadklar kltr
ortamnn birok etkisini baarl
bir ekilde zmseyerek deta
kendilerine has bir portre sanat
gelitirmiler ve bu slubu eitli
kltr merkezlerine de ihra
etmilerdir.
Uygurlarn sanat tarihi bakmndan dier nemli bir yn de
minyatrl kitap rneklerini oluturmalardr. Bunlardan bazlar
gnmze kadar ulamtr.
Uygurlar, gelitirdikleri eitli
sanat sluplarn Talas Savandan sonra batya tamlardr.
Uygur Dnemine ait fresk
Saadettin Gme, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltrleri, s. 87-89dan zetlenmitir.

? cevaplayalm
1. Uygur sanatnn olumasnda neler etkili olmutur?
2. Uygurlarn sanat alannda dier uygarlklara katklar nelerdir?

92

3. KONU
DER TRK DEVLETLER VE TOPLULUKLARI
TEMEL KAVRAMLAR
AVAR
HAZAR
BULGAR
PEENEK
OUZ
TRGE

S B R Y A

TL BULGARLARI

KIPAKLAR

BAYKAL GL

KMEKLER
OUZLAR

HAZARLAR

ARAL
GL

BULGARLAR KARADENZ

DO

U RO

MA

Tahran

AKDENZ

Karakum

Bebalk

KARLUKLAR Turfan

Akabat

GO

Hanbalk
(Pekin)

TBETLLER

sfahan Gazne

BA

Hami

Semerkant Kagar
Yarkent
Buhara
Hoten

SAMANOULLARI

MOOLLAR

tken

Cend

Z
EN
RD
ZA
HA

AVARLAR
MACARLAR

BALKA GL

SR

RF

A R A B S TA N

IL

NZ

DE

memleket, imedii su

EZ

KIZ

Trklerin almad
kalmad. ehirleri ve

UMMAN DENZ

HNDSTAN

N HND

BENGAL
KRFEZ
0

600

1200

1800

2400

DE

3000 km

lkeleri doldurup her

tarafa hkim oldular.
mameddin sfahani
Osman Turan, Trk Cihan
Hkimiyeti Mefkresi Tarihi,
s. 247.

dnelim
1. mameddin sfahani Trk tarihinin hangi ynlerine vurgu yapmtr?
2. Yukardaki haritaya gre Trklerin geni bir corafyaya yaylm
olmalar hangi sonular dourmu olabilir?

1. Avarlar
in kaynaklarnda Juan-Juan, Arap ve Bizans kaynaklarnda Avar adyla anlan bu kavim, Kk
Trkler tarafndan da Apar olarak adlandrlmtr. Asya Hun Devletinin yklmasndan sonra ortaya
kan Avarlar, IV. yzyln sonlarnda bugnk Moolistanda bir devlet kurdular. Orta Asyada
kurduklar bu devlete Kk Trkler son verince (552) batya g ettiler. 558de Kafkaslara ulatlar, ksa
zamanda Tuna boylarna getiler. Orta Avrupada banda Bayan Hann bulunduu byk bir devlet
kurdular (562). Avarlar bir sre sonra stanbulu Sasanilerle birlikte, 619 ve 626 yllarnda iki kez
kuattlar ancak sonu alamadlar. Bu baarszlktan sonra Avar Devleti, iyice zayflad. Avar
Devletine Franklar son verdiler (805).
Balkanlarda ve Avrupada iki asrdan fazla
devam eden Avar hkimiyeti, Orta Avrupa
topluluklar zerinde kltrel izler braktlar.
Avarlar, Slavlar ve Ruslar ordu dzeni ve devlet
rgtlenmesi alanlarnda etkilediler. Gnmzde Kafkaslarda yaayan ve kendilerine
Avar denilen topluluun bunlarn soyundan
geldikleri kabul edilmektedir. Avarlar, lmden
sonraki yaama inanmlardr. Bu inan onlarn
yaam ekillerini byk lde etkilemitir.
Avarlar, mezarlara eya, yiyecek ve iecek
gibi eyler koymulardr. Devlet adamlarnn
llerini deriye sararak lahit iine yerletirmeleri
de bu inantan kaynaklanmtr. Avarlara ait
mezarlarda yaplan arkeolojik kazlarda at,
koum takm, eitli silahlar elde edilmitir.
zengi kullanm Avarlarla birlikte ortaya kt.
Hristiyanl kabul eden Avarlar, bir sre sonra
Avarlara ait ss eyas
benliklerini kaybederek Slavlatlar.

93

2. Bulgarlar
Avrupa Hun mparatorluunun yklmasndan sonra (469) Karadenizin kuzeyine
gelen Hunlar, buradaki deiik Trk boylarndan oluan Ogurlarla birletiler. Ortaya
kan bu yeni topluluk Bulgar adyla anld.
Bulgarlar, 630 ylnda Kk Trk Devletinin
yklmas zerine Kafkaslarn kuzeyinde
Kubrat ynetiminde Byk Bulgar Devletini
kurdular. Onun lmnden sonra Hazarlar,
Bulgar Devletine son vererek Bulgarlarn
dalmasna yol atlar.
?
Tuna Bulgar Devleti: Byk Bulgar
Devletinin sona ermesiyle bir ksm
Bulgarlar, Kubratn kk olu Asparuh
ynetiminde Tuna boylarnda devlet
kurdular (679). Tuna Bulgarlar adyla
anlan bu devlet Bizansllarla mcadele
etmi, Slavlar ynetimleri altna almtr.
Nfuslarnn az olmas, hkmdarlar Boris
Hanla birlikte Hristiyanl kabul etmeleri
(864) nedenleriyle Slavlarn arasnda eriyip
yok oldular.

DNEMN SEYYAHLARINA
GRE BULGARLAR
Bulgarlar en ok ekmek, dar ve et yerlerdi.
Evlenme ve enliklerde sa adeti yaygnd. Cenaze
trenlerinde elileri para saarak karlamak ve
mezarlarna lleri iin pirin ve arap brakmak
detlerindendir. Hkmdarlar, sofrada yemee
balamadka kimse balamazd. Ayrca hkmdar
kime sofrasndan bir lokma verirse ona ayr bir sofra
gelirdi. Buradan hann meclisinde bulunan herkesin
ayr bir sofras olduu anlalyor. Kpek havlamalarn
uurlu sayarlar, o senenin bolluk iinde geeceine
inanrlard.
Bir kimse her eyi kendi ailesi iin ekerdi.
Hkmdarn ekilen rnde hissesi yoktu. Her aile,
senede bir kez hkmdara samur krk verir, ayrca
hkmdar ganimetlerden belli bir pay alrd. Dn
yapan kimse verdii ziyafete gre hkmdara at,
buday gibi hisse ayrrd.
Bulgar lkesinde rutubetli havasndan dolay
yiyecekler kuyu iinde saklanrd. Zeytinya, susam
ya ve tereya yerine balk ya kullanlrd. Et ve
dardan yaplan orba temel besin kaynadr. Bulgar
lkesinde yaayanlar kalpak giyerlerdi. Hkmdar
sokaktan geerken herkes kalpan kartarak onu
selamlarlard. Onun nnde herkes diz kerek
otururdu. Genelde kubbeli adrlar kullanlrd.
Hkmdar adr bin kiiyi alabilecek byklkteydi.
Erkek bebek doarsa bebek byyene kadar ona
dedesi bakard. Biri lnce ocuklar deil, kardeleri
mirass olurdu.
Biri, adam ldrrse suuna kar o da ldrlrd.
Hrszln ve zinann cezas da lmd.
lnn arkasndan kadnlar deil, erkekler alard.
Bulgarlar Mslman olduktan sonra cenaze detlerini
deitirdiler.
Bulgar lkesine ticaret gemisi gelirse hkmdar
gemiyi gezer, mallarn sayar, r vergisi alrd.
Kuzeyden gelen gemiler, kle, samur, tilki, sincap
krkleri; gneyden gelenler ise ilenmi maddeler ve
tarm rnleri getirirdi.
bn-i Fadlan, Seyahatname, s. 47den zetlenmitir.

Bulgarlardan kalma testi

?
til (Volga) Bulgar Devleti: Balangta Hazar Hakanlna bal yaayan til Bulgarlar, bu
devletin yklmasndan sonra bamsz oldular. til ve Kama nehirlerinin birletii blgede kuruldu.
Bakenti Bulgar ehridir. Bulgar ehri, IX. ve XII. yzyllar arasnda Avrupann en nemli ticaret merkezlerinden biri idi. Buras, yerleim alan olarak geni ve kalabalk bir ehir olup byk mescitleri ve
hamamlar vard. Bulgarlardan gnmze seramik ve maden ileme sanatna ait eserler de kalmtr.
Bulgarlar, Alm Han zama-nnda ticari faaliyetler esnasnda tantklar slam dinini kabul ettiler.
Bulgar han, Abbasilerden din
til Bulgarlarnn Tuna Bulgarlarndan farkl olarak
adamlar istedi. Bu istei 922
Trk kimliini koruyabilmelerinin nedenleri nelerdir? ylnda yerine getirildi. Din
adamlarnn gelmesinden sonra
slamiyet, Bulgarlar arasnda daha abuk yayld. til Bulgar Devletine Altn Orda Devleti 1237 ylnda
son verdi.
Baz aratrmaclar, til Bulgar Devletini ilk Mslman Trk Devleti olarak kabul etmilerdir. til
Bulgarlar, slamiyeti kabul etmelerinden dolay kimliklerini korudular. Bulgarlar kuzey-gney ticaret
yolu zerinde ulam saladlar.

94

3. Hazarlar
Hazarlar, I. Kk Trk Devletinin
KUZEYDOU ANADOLUDA HAZARLAR
yklmasndan sonra Karadenizin kuzeyi ve
Hz. mer Dneminde Emir Habib Bin Mesleme,
Kafkaslar blgesinde bir hakanlk olarak Erzurum yaylasnda Bizans ordusunu yenilgiye
kurulmutur (630). Hazarlar, Bizans, uratmtr. oruh boylar da kaplarn slam
Sasani ve Mslman Araplarla asker, ordularna kendiliinden amlardr. Mslmanlarn
siyasi ve ticari ilikide bulundular. Bizans- bar yolu ile aldklar ehirler arasnda bata Artvin
Sasani savalarnda Bizans tarafn tutarak olmak zere avat ve Ardanu da vard. lk slam
Sasanilerin zayflamasnda rol oynadlar. aknlarndan yedi yl sonra Artvin ve evresi
Zayflayan Sasani Devleti, Hz. mer Bizansllarn eline geti. VIII. yzyln ikinci yarsnda
zamannda ykld. ran, Mslmanlarn Hazar Trkleri, Kr ve Aras dolaylarna yayldlar. Bu
eline geti. Bylece Hazarlar ve Msl- srada Artvin Blgesi de Hazarlara tabi oldular.
manlar kar karya geldi. Hazarlar ile Hazarlara kar baarl bir sefer dzenleyen Emevi
Mslman Araplar arasndaki ilk sava, Hz. Halifesi Hiamn yeeni II. Mervan, Hazar
Osman zamannda meydana geldi. Hazar Seferlerinden dnerken spir blgesine kadar oruh
topraklarna giren Arap ordular geri evresini tekrar itaati altna ald. Bu srada Bagatl
ekilmek zorunda kald. Emeviler zama- Adamase Bey, Klaret - avat - Acara blgelerinin
nnda iddetli bir ekilde devam eden bu ilbeyi olarak Emevilere tabi oldu. Bir sre sonra
savalar Abbasiler zamannda yavalad. Hazarlar, Kafkaslar aarak Kr, Aras, oruh evresini
VIII ve IX. yzyllarda, Dou Avrupann en Abbasilerden aldlar.
byk devleti hline gelen Hazarlar, X.
www.artvin.meb.gov.tr
yzyldan itibaren Peenek aknlaryla
zayflad. Ticaret yollar zerindeki denetimlerini kaybettiler. Bu durum, ekonomilerinin bozulmasna neden olmutur. Bundan yararlanan
Ruslar, Hazar Hakanlna son verdiler (968).
Hazarlar, gl ordularyla VII ve IX. yzyllar arasnda bulunduklar blgede huzuru ve ulam
gvenliini saladlar. Hazarlarn bu dnemi Hazar Bar a olarak adlandrld. Bu dnemdeki
ticari canllk, Hazar lkesine bolluk ve zenginlik getirdi. Ynetici zmresinin Musevi olduu Hazarlar
arasnda dier devletlerle kurduklar ilikiler sonucunda slamiyet, Hristiyanlk ve Musevilik yayld.
Din hogrnn bulunduu Hazar lkesinde, farkl dinlere inananlar ibadet ve ayinlerini serbeste
yapabilmitir.
Hazarlarn en byk etkisi Ruslar zerinde oldu. Rus prenslikleri, Hazarlarn devlet ve ordu
tekilatn rnek alarak glendiler. Gnmzdeki Hazar Denizinin ad bu Trk devletinden kalmtr.
Hazar lkesinin corafi konumu ticaretin gelimesini salad. Arap lkelerinden kuzeye Bizanstan
douya uzanan ticaret yollar buradan gemekteydi.
yorumlayalm

DNEMN SEYYAHLARINA GRE HAZARLAR

Hakanlarn hkmdarlk sresi en fazla krk yl srer. Hakanlarn askerleri asla savatan
kamazlar. Yenilip de geri dnenler ldrlr. Hazar hakanlnn Volga Nehrinin iki tarafnda kurulu
bir ehri vardr. Nehrin bir tarafnda Mslmanlar, dier tarafnda hakan ve taraftarlar oturur.
Mslmanlarn banda hazz denilen hakann grevlisi vard. Hazar hakanlar Musevidir.
bn-i Havkal, dil ehrinde Mslmanlara, Yahudilere, Hristiyanlara ait ikier kad, amanistlere
ait bir kad olmak zere yedi kad grevlidir. der. Hazar lkesi genitir. Hazarlar, kn ehirde, yazn
bozkrlarda yaarlar.
dil ehri, Volga Nehri tarafndan ksma blnmtr. Douda Mslman ve amanist
Hazarlar, Batda Yahudi ve Hristiyan Hazarlar, nehrin ortasndaki adada hakan oturur. Hazar
hakanlar btn Trkler zerinde mutlak otoriteye sahipti. Onun bulunduu orduya kar dier
Trkler, harp etmez. Hazarlar balarna bir felaket gelince bunun hakan ile Gk Tanr arasndaki
anlamazlktan kaynaklandn dnr ve hakan ldrrler. Hakan idam edilirken kanlar kutsal
kabul edildii iin kannn akmamasna dikkat edilir.
bn-i Fadlan, Seyahatname s. 80den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Yukardaki metne gre Hazarlarn sosyal ve siyasi yaam hakknda neler sylenebilir?

95

4. Macarlar
Fin-Ugor kavimlerinin byk bir blm, Volga Nehri ile Ural Dalar arasnda yaamlardr. Bu
kavimler V. yzylda Don Nehri kylarna gelerek burada yaayan Onogurlar ile kaynatlar. Bunun
sonucunda Macarlar ortaya kt. Macarlar, Avar ve Sibir basklaryla g ederek adlarn verdikleri
bugnk Macaristana yerletiler (896).
XI. yzyln balarnda Hristiyanl kabul eden Macarlar zamanla Trk kimliklerini kaybettiler. Bu
tarihten sonra kabile birliine dayal siyasi yapdan karak krallk sistemine dayal bir ynetim biimini
benimsediler. Macarlar, genel olarak konarger olup adrlarda yaamlardr. Slavlara ve Ruslara
kar savalarda baarl oldular.

5. Peenekler
Balka Gl evresinde I. Kk Trk Devletine bal olarak yaayan Peenekler Talas Savandan
(751) sonra glenen Karluklarn basksyla batya ynelerek Volga boylarna yerletiler. Bu blgeden
Hazarlarn ve Ouzlarn basklar sonucunda, Karadenizin kuzeyine gelen Peenekler, burada
yaayan Macarlar ge zorladlar. X. yzyl sonlarna doru bu blgeye yerletiler. Burada Ruslarla,
yz yldan fazla mcadele ederek onlarn gneye inmesini engellediler.
Peenekler, XI. yzyln ortalarnda Ouzlarn saldrlar karsnda, Balkanlar a geldiler.
Peeneklerin bir ksm Bizans ordusunda grev aldlar. Bizansllar Peenekleri, Seluklulara kar
Anadoluya gndermek istediler. Ancak skdar yakasna geen 15 bin kadar Peenek atls, bu
grevi kabul etmeyerek tekrar Balkanlara dnd. Malazgirt Savanda Bizans ordusundaki Peenek
kuvvetleri, Seluklularn tarafna geerek Trklerin sava kazanmalarnda nemli rol oynadlar. Daha
sonra glenen Peenekler, Bizansla iddetli bir mcadeleye giritiler. stanbulu kuatmay planlayan
zmir Beyi aka Bey ile Peenekler ve Seluklular ittifak yaparak Bizans l bask altna aldlar. Bu
baskdan kurtulmak isteyen Bizansllar, Kpaklarla anlaarak Kpaklarn Peeneklere saldrmalarn
saladlar. Kpaklar, Peenekleri yenerek siyasi varlklarna son verdiler (1091).

6. Kpaklar (Kumanlar)
Balka Gl ile rti Irma arasndaki
blgede yaadlar. X. yzyln sonlarnda
Mool kkenli Karahitaylarn basklar sonucunda batya g ettiler ve Dou Avrupaya
yerletiler. Burada Rus prenslikleriyle iddetli
mcadeleler yaptlar. Balkanlara inen Kpaklar, Bizansllarla anlap Peeneklere ar
bir darbe vurdular (1091).
Kpaklar, XIII. yzylda Moollarn ilerleyii
karsnda tutunamayp geri ekildiler.
Kpaklarn bir ksm Macaristana giderek
Hristiyanl kabul ettiler. Bu yzden mill benliklerini yitirdiler. Bir ksm da yurtlarnda kalp
Altn Orda Devletinin hizmetine girdi. Bu
devletin Trklemesinde nemli rol oynadlar.
Altn Orda Devletinin egemenliinde yaayan
Kpaklarn ou, daha sonraki yllarda Msra
gtrld. Eyybi ve Memlk ordusunda grev
yapan Kpaklarn bir ksm bu devletlerin
ynetiminde grev aldlar.
Eyybiler Kpaklardan setii erkek
ocuklar Nil vadisinde zel eitimle yetitirerek ordularnn temelini oluturmulardr.
Kpaklar, dilleri ve din trenleri ile Romenleri
etkilediler.

Kumanlara ait balballar

7. Ouzlar (Uzlar)
Kk Trk Yaztlarndaki bilgilerden Ouzlarn Orhun ve Selenga nehirleri blgesinde yaadklar
anlalmaktadr. Kk Trk devletlerinin egemenliinde yaayan Ouzlar, Uygur Devletinin kurulmasyla onlarn egemenliine girdiler. Krgzlarn, Uygur Devletine son vermesi zerine Ouzlar, batya
g ederek Seyhun blgesine yerletiler. Bu blgede yaayan Ouzlarn bir ksm, Kpaklarn ve
Karluklarn basklar sonucunda Peenekleri batya iterek Karadenizin kuzeyindeki Peenek yurduna
yerletiler.

96

Ouzlar Kpaklarn ve Ruslarn basklar yznden XI. yzyln ikinci yarsndan itibaren
yerletikleri yerlerden ayrlp Tuna Nehrini geerek Balkanlara gelmilerdir. Balkanlara gelen
Ouzlarn bir ksm, Bizans ordusunda grev ald. Malazgirt Sava srasnda Peenekler gibi Bizans
ordusundan ayrlarak Seluklularn safna getiler. Ouzlar, XI. yzyln sonlarna doru Peenek
saldrlar, iddetli souklar ve salgn hastalklar yznden dalp siyasi varlklarn kaybettiler. Bizans,
bunlardan bir ksmn Romanyann Dobruca blgesine yerletirdi. Gnmzdeki Gagavuzlar, buraya
yerlemi olan Ouzlarn torunlardr.
Seyhun blgesinde kalan Ouzlar bu blgede Ouz Yabgu Devletini kurdular. X. yzyln sonlarna
doru slamiyeti kabul eden Ouzlar, XI. yzylda Byk Seluklu Devletini kurarak Trklerin
Anadoluyu yurt edinmelerine nclk ettiler. Anadoluda nce Trkiye Seluklu Devletini, sonra
Osmanl Devletini kuran Trk boyu olmulardr. Yirmi drt boydan oluan Ouzlarn byk bir blm
ilk balarda gebe olarak yaad. Ancak batya gitmeleriyle birlikte yerleik hayata geerek ehirler
kurdular. Onlarn yerleik hayata gemelerinde slamiyetin byk rol oldu.
Kervan yollarnn Ouz ehirlerinden gemesi, ehirlerdeki ticaret hayatn canlandrd. Ouzlarn
en nemli ticaret mal koyun idi. Horasan ve Maverannehir blgelerindeki et ihtiyac Ouzlar
tarafndan karlanmtr.

8. Sabirler (Sibirler - Sabarlar)

Issk Gl civarnda Asya Hun Devletine bal olarak yaadlar. V. yzylda Avarlarn basks
sonucunda Ural-Altay Dalar blgesine yerletiler. VI. yzyl balarnda Dou Avrupaya gelen
Sabirler, Sasanilerle birleerek Bizansllarla savatlar. Avarlar, Bizansllar ve Sasanilerle yaptklar
savalar sonucu zayfladlar. stemi Han zamannda Kk Trk Devletine balanan Sabirler, daha
sonra Hazarlarn egemenliine girdiler.
Bugnk Sibirya adn Sabirlerden almtr.

9. Bakrtlar (Bakurtlar)
Ural Dalar evresinde yaayan Bakrtlar, IV. yzyldan X. yzyla kadar eitli Trk boylarna
bal olarak varlklarn srdrdler. Cengiz Han Dneminde Mool egemenliine girdiler. XIII. yzylda
Altn Orda Devletine balanarak slamiyeti kabul ettiler. XVII. yzyldan itibaren Ruslara balanan
Bakrtlar, zorlu mcadeleler vererek bamszlklarn kazanmaya altlar. zellikle 1730-1736
yllarndaki ayaklanmalar Ruslar tarafndan kanl bir ekilde bastrld. 1872 ylnda tamamen
Rusyann egemenliine giren Bakrtlar, gnmzde Rusya Federasyonuna bal olarak varlklarn
srdrmektedirler.

10. Trgeler (Trgiler)

Talas ve u rmaklar ile Issk Gl kenarnda yaamlardr. Egemenlikleri altnda yaadklar Bat
Kk Trk Devletinin yklmasndan sonra bamszlklarna kavumulard. Bilinen ilk hkmdarlar
Baga Tarkandr. II. Kk Trk Devletinin kurulmasyla, Kk Trklere balanan Trgeler, Kk Trklere
kar direnerek tekrar bamsz hle geldiler (717).
Trgeler, Sulu Kaan zamannda Maverannehir blgesine giren Emevilerle mcadele ederek
Mslmanlarn ilerlemesine engel oldular. Sulu Kaann lmnden sonra inlilerin kkrtmalaryla
Trge beyleri birbirine dtler. Bunun sonucunda Sar ve Kara Trgeler olmak zere ikiye ayrldlar.
Sar Trgeler, Altay Dalarnn kuzeyinde, Kara Trgeler de Talas Vadisinde yaadlar. Sar ve Kara
Trgelerin aralarndaki mcadeleden yararlanan Karluklar, Trgelerin siyasi varlklarna son verdiler
(766).
Trgeler, Emeviler Dneminde Maverannehir blgesinde fetihlerde bulunan slam ordusuna
kar mcadele vererek Orta Asyann Araplarn eline gemesini engellediler.

11. Krgzlar
Krgzlar, Asya Hun Devleti zamannda rti Nehri civarnda yaadlar. Daha sonra Yenisey Irma
blgesine yerletiler. Bir sre Kk Trk ve Uygurlarn egemenlii altnda kaldlar. 840 ylnda Uygurlar
malup ederek merkezi tken olmak zere bir devlet kurdular. Ksa bir sre sonra, Kitanlar tarafndan
Orhun blgesinden karldlar. Bunun sonucunda Orhun blgesi, Trk yurdu olmaktan kp
Moolistann bir blgesi hline geldi. Krgzlar, XIII. yzyl balarnda Cengiz Han zamannda
Moollara boyun eerek siyasi egemenliklerini kaybettiler. XIX. yzylda Ruslarn egemenliine giren
Krgzlar, 1991de Sovyet Rusyann dalmasyla bamszlklarn kazandlar.
Canl bir halk edebiyatnn gstergesi olan destanlardan Manas Destan Krgzlara aittir. Bu destan
dnyann en uzun destan olarak bilinmektedir.

97

Krgzistann bakenti Bikekten bir grnm

12. Karluklar
Karluklar, Kk Trk Devletine bal olarak Altay Dalarnn batsnda yaadlar. inlilerin kkrtmasyla sk sk Kk Trklere kar ayaklandlar. II. Kk Trk Devletinin yklmasnda, Basmil ve
Uygurlarla birlikte rol oynadlar. Bir mddet Uygurlarn egemenliinde yaayan Karluklar, Uygurlarla
anlaamaynca batya g ettiler. Karluklar, 766 ylnda, Trgilerin siyasi varlklarna son verdiler.
Talas Nehri dolaylarnda bir devlet kurdular. Uygur Devleti ykldktan sonra devletin merkezini
Balasagun ehrine naklettiler. X. yzyln ilk yarsnda Karahanllar Devletinin kurulmasnda etkin rol
oynadlar. Uygurlar ve Trgilerle Trk yaayna giren ehirleme anlay, Karluklar tarafndan
gelitirilerek devam ettirildi.
Mslmanlarla inliler arasndaki Talas Savanda (751) Karluklar, Mslmanlarn yannda yer
alarak inlilerin yenilmesini saladlar. Bylece Orta Asyann Trk hkimiyetinde kalmasnda etkili
oldular.
Karluklar, XII. yzylda Karahitaylarn ve Moollarn hkimiyeti altna girmi, Cengiz Hana itaat
eden ilk Mslman Trk topluluu olmulardr.
Karluklar, tarihte slamiyeti kabul eden ilk Trk topluluu olarak bilinmektedir.

13. Kimekler
Kimekler, VII. yzylda Altay Dalarnn kuzeybats ile rti Irmann orta blgelerinde Kk Trk
egemenliinde yaadlar. Ancak VIII. yzyln ortalarnda Kk Trk Devletinin yklmasndan sonra
bamszlklarn elde edebildiler. X. yzylda Kitanlarn basklar sonucunda Ural Dalarnn gney
blgelerine gmek zorunda kaldlar. XI. yzyla gelindiinde Kimeklerin boy birliine dayal yaplar
bozulmutur. yice zayflayan Kimekler, Kpaklarn egemenliini kabul etmek zorunda kaldlar.
Kimeklerde lke on bir ile ayrlm, her ilin bana tutug ad verilen yneticiler grevlendirilmitir. l
yneticileri hakann soyundan gelenler arasndan belirlenmekteydi.

98

lme ve
deerlendirme

A) Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz.

1. Asya Hun Devleti;
I. in seddinin yaplmasna neden olmutur.
II. ok geni bir alanda hakimiyet kurmutur.
III. Orta Asya Trkleri arasnda siyasi birlii salamtr.
Bu bilgilere bakldnda Asya Hun Devleti hakknda aadaki yarglardan hangisine
ulalabilir?
A) Ticari faaliyetlere byk nem vermilerdir.
B) Bu dnemde Orta Asyada gl bir devlet durumundadrlar.
C) Devlet olarak gl bir merkeziyeti anlaya sahiptirler.
D) in ve Bizans devletlerini kendilerine balamlardr.
E) lke iindeki deiik topluluklara hogrl davranmlardr.
2. Uygurlar, yerleik hayata getii bilinen ilk Trk devletidir. Bu durum Uygurlarn kltr ve uygarlk
tarihinde dier Trk devletlerinden farkl zellikler gstermesini salamtr.
Uygurlarda yerleik hayata geilmesine ramen deiiklie uramayan zellikler aadakilerden hangisidir?
A) Bilim - Ekonomi
C) Savalk - Ynetim
B) Sanat - Dil
D) Ynetim - Dil
E) Ekonomi - Sanat
3. ?
Trk devletleri iinde ilk kez Musevilii benimsediler.
?
slamiyetten nceki Trk devletlerinde en geni snrlara ulatlar.
?
stanbulu kuatan ilk Trk devletidir.
?
Trk devletleri iinde ilk kez kendi adna para bastlar.
Trk devletleriyle ilgili olarak yukarda verilen bilgilere gre aadakilerden hangisi bu
zellikleri tamaz?
A) Krgzlar
B) Kk Trkler
C) Avarlar
D) Trgiler
E) Hazarlar
4. Karasal iklimin hkm srd Orta Asyada geni bozkrlar, yksek dalar, nehirler ve gller
bulunmaktadr.
Bu durum Trk kltr ve uygarlnn unsuru olan aadaki alanlardan hangisi zerinde
daha etkili olmutur?
B) Yaam tarz
C) Edebiyat
A) Hukuk kurallar
D) Sanat eserleri
E) Din inan
B. Aadaki ifadelerin bandaki bolua doru ise (D), yanl ise (Y) harfi koyunuz.
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)

1. Kavimler Gnn sonucunda Avrupann sosyal ve siyasi yaps deimitir.

2. til Bulgarlar Mslman tccarlarla ilikileri neticesinde slamiyeti semilerdir.
3. Orhun Abideleri Uygurlar Dneminde meydana getirilmitir.
4. Kagarl Mahmuta gre Trk ad gl, kuvvetli anlamna gelir.
5. Ouzlar Trk tarihinin en kalabalk ve siyasi adan en nemli boyudur.

C. Aadaki devletleri uygun bilgilerle eletiriniz.

(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)

1. Asya Hun Devleti

2. Kk Trkler
3. Krgzlar
4. Avrupa Hun Devleti
5. Karluklar

A. Orta Asyada ilk Trk-Bizans ittifak

B. Manas Destan
C. Orduda Onlu Sistem
D. lk Mslman Trk topluluu
E. Margus Antlamas
F. Boris Han

E. Aadaki sorulara cevap veriniz.

1. inliler - Trkler - Orta Asya - G - pek Yolu kelimelerini kullanarak Trk-in ilikileri hakknda ksa
bir metin oluturunuz.
2. Trklerin ayn dnemde farkl corafyalarda bir ok devlet kurmasnn sebepleri nelerdir?
3. Hunlar, Avrupa tarihinde hangi deiimlere sebep olmulardr?

99

4. NTE
4. NTE: SLAM TARH VE UYGARLII
(13. YZYILA KADAR)
1. KONU: SLAMYETN DOUU VE LK SLAM DEVLETLER
2. KONU: TRK-SLAM BLGNLER

100

hazrlanalm
1. slamiyetin douu srasnda dnyada hangi inanlar bulunuyordu? Aratrnz.
2. Halifelerin belirlenmesi asndan Drt Halife Devri hangi
zellie sahiptir? Aratrnz.
3. slam Uygarlnn dnya uygarlna katklar nelerdir?
Aratrnz.
4. Abbasilerin Trklere ynetim ve orduda grev vermelerinin
nedenleri sizce neler olabilir?
5. spanyada Endls Emevilerinden gnmze kalan eserleri
aratrnz.

MESCD- NEBEV-MEDNE

101

1. KONU
SLAMYETN DOUU VE LK SLAM DEVLETLER
TEMEL KAVRAMLAR
MABET
MECUSLK
HANFLK
SKOLASTK
SLAMYET
PANAYIR
PUTPERESTLK

S
S

YA

AC
AR
LA
R

KK TRK DEVLET

H A Z A R L A R

KARADENZ

BA

RD

LA

HNDSTAN

SUR
D

IL
Z

B E N G A L
K R F E Z

ND

U M M A N
D E N Z

Sasaniler

Kk Trk Devleti

RAN
K
RF
EZ

O K Y A N U S

MISIR
A

Bizans mparatorluu

B Y K
D

TBET

IZ

BA
SR
A

SASANLER

Dic
le
Fr
at

A K D E N Z

JAPON
DENZ

ORTA ASYA
S

BZANS
MPARATORLUU
YE

S PA N YA

BALKA GL
ARAL GL

Z
EN
RD
ZA
HA

LO

Ahmet Grta, Atatrk ve

Din Eitimi, s.71.

BAYKA GL

AVA R L A R
FRANK
KRALLII

Btn dnyann Mslmanlar

Allahn son peygamberi Hazreti
Muhammedin gsterdii yolu takip
etmeli ve verdii talimatlara tam
olarak uymal. Tm Mslmanlar
Hazreti Muhammedi rnek almal
ve kendisi gibi hareket etmeli.
slamiyetin hkmlerini olduu gibi
yerine getirmeli. Zira bu ekilde
insanlar kurtulabilir ve kalknabilir.
M. Kemal ATATRK

in
Hindistan

H N T

750

1500

2250

3000

3750 km

O K Y A N U S U

dnelim
1. Yukardaki haritaya gre slamiyetin doduu VII. yzylda
dnyada hangi devletler vardr?
2. Atatrk, Hz. Muhammedin hangi ynne vurgu yapmtr?
3. Yukardaki kavramlar sizlere neleri artrmaktadr?

1. slamiyet ncesi Dnyann Genel Durumu

slamiyetin meydana getirdii deiimi anlayabilmek iin, slamiyetten nceki dnyann genel
durumunu bilmek gerekir. Bunun iin Asya, Avrupa, Afrika ktalarndaki ve slam dininin ortaya kt
Arabistan blgesindeki yaam biimleri, devlet yaplar ve din dnceler incelenmelidir.

a. Avrupa
Avrupa, Kavimler Gnn etkisiyle byk karklklar iindeydi. Fransada, Vizigotlarla Franklar
arasndaki savalarda binlerce insan lmt. spanya ve Gney Fransada taht kavgalar hkm
srmekteydi. ngiltereyi Anglo Saksonlar istila etmiti. Bu istilalarda binlerce insan ldrlmt.
Gotlarn, Vandallarn ve dier Germen kavimlerin srekli aknlar yznden, Avrupa deta bir harabe
hlindeydi.
Ayn dnemde Macaristanda devlet kuran Avarlar, Dou Romayla ve barbar kavimlerle mcadele
ierisindeydi.
Avrupallarn byk ounluu Hristiyand. Gzlem ve deneyi reddeden skolastik dncenin etkisi
ile bilim ve dnce snrlandrlmt. Kilise farkl anlaylar ortadan kaldrmaya almt. Aznlk
durumundaki Yahudilere ve farkl inan sahiplerine ar basklar yaplmt. Halk, toplumsal snflara
blnmt. Geni halk kitleleri kilise ve toprak sahiplerinin basks altnda bulunmaktayd.

b. Afrika
slamiyetin douu srasnda Afrikann siyasi bakmdan nemli olan blgeleri, Kuzey Afrika ile
Habeistand.
Afrikann kuzey ksmlar Dou Romann egemenliindeydi. Dou Roma-Sasani rekabeti
yznden Msr halk srekli bask altnda tutulmutu. Habeistanda ise Habe Krall vard.
Hristiyanlk, bu lkede IV. yzyldan itibaren yaylmaya balam ve mparator Ezana da 320 ylnda
Hristiyanl kabul etmiti. Hristiyanlk, mparatorluun resm dini olmasna ramen yerli halkn bir
ksm eski dinleri olan putperestlii srdrmtr.

c. Asya
Dou Roma: Kavimler Gnden sonra Roma mparatorluu, Dou ve Bat Roma olmak zere
ikiye ayrlmt (395). Dou Roma mparatorluunun bakenti stanbuldu.

102

Dou Romay gsteren temsil resim

VI. yzylda Justinianos Dneminde en parlak devrini

yaayan Dou Romann snrlar, douda Kafkaslardan
batda Bat Akdeniz havzasna, kuzeyde Balkanlardan
gneyde Msr ve Kuzey Afrika kylarna kadar uzanyordu.
slamiyetin douu srasnda, Dou Romada
Herakleios (Herakliyus) slalesi iktidardayd. Dou Roma
mparatorluu batda Avar ve Slavlarla, douda ise
Sasanilerle mcadele hlindeydi.
Dou Romada halk, sosyal snflara ayrlmt. Halkn
ounluu Kilise ile toprak sahiplerinin etkisi altnda
yayorlard.

Dou Roma, slamiyetin douu

esnasnda en gl Hristiyan devleti idi.
slamiyetin douu srasnda Dou Romann
Sasaniler: n Asyada, Dou Romadan
gc hakknda neler sylenebilir?
sonra en gl devletti. slamiyetin douu
srasnda Sasaniler, Dou Romayla
yaptklar mcadeleler ve kendi iindeki taht kavgalar sonucu iyice zayflamt. Halk, sava ve i
karklklar sonucu sknt ierisindeydi. randa esas atee tapclk olan Zerdtlk dini egemendi.
Kk Trkler: Orta Asyann en gl devletini kuran Kk Trkler, 582 ylnda ikiye blnmt.
slamiyetin douu srasnda Dou ve Bat Kk Trk devletleri olarak, siyasi varlklarn srdrmekteydiler.
Trklerle Araplar arasndaki ilikiler Cahiliye Dnemi ad verilen slam ncesi dneme kadar
uzanyordu. Trkler ve Araplar, Sasani ordusunda grev alm ve ipek yolu zerinde yaptklar ticari
faaliyetlerle birbirleriyle karlamlard. Trk-Arap ilikilerine ait ilk bilgiler, cahiliye iiri olarak bilinen
edebi rnlerde ve Hz. Muhammedin baz szlerinde grlmtr.
Halk arasnda ada olan dier toplumlardan farkl olarak klelik anlay ve sosyal snf farkll
yoktu.

Farkl dinlere ait tapnaklar

Kk Trkler, Gk Tanr dinine inanyorlard. Kk Trk hanedanlar arasnda Budizmi benimseyenler

de vard.
Hindistan: Hindistan, Asyann gneyinde yer alan byk bir yarmadadr. Blgede eitli rk, din ve
kltrler var olduundan siyasi birlik salanamam ve gl bir devlet kurulamamt. Hindistanda
siyasi bir birlik kurulamamasnn nedenlerinden biri halk kesin snrlarla sosyal snflara ayrm olan
kast sistemidir.
slamiyetin douu srasnda Hindistan, siyasi olarak Asya ktas zerinde etkin bir devlet
konumunda deildi. Hindistann en eski inanc, Veda inandr. Bu inan, tabiata ve tabiat
kuvvetlerine tapnma esasna dayanrd.
in: in, Gneydou Asyada yer alan byk bir lkedir. Eski ve kkl bir medeniyet merkezidir.
slamiyetin douu srasnda inde Sui hanedan egemen durumdayd. inliler Kk Trklerle srekli
mcadele iindeydiler. lke iinde de taht kavgalar vard.
Halk, sosyal snflara ayrlmt. inde grlen iki byk inan, Taoizm ve Konfyslk
inanlardr. Bu inanlarn yannda inde Budizm de yaylmt.
Japonya: Asyann dousunda Byk Okyanusta birok ada zerinde kurulmu olan lkedir.
slamiyetin douu srasnda siyasi bir etkinlii yoktu.
Japonlar, intoizm inanna sahiplerdi. Bu din, tabiat kuvvetlerine tapnma esasna dayanmaktadr. Ayrca Japonyada Budizm, Taoizm ve Konfyslk inanlar da yaylmt.

103

d. Arap Yarmadas
Asyann gneybatsnda yer alan Arap Yarmadasnn en nemli blgeleri Hicaz, Necid ve
Yemendir. Yemen tarma elverili topraklara sahip bir blgedir. Necid blgesi ise hayvancla
elverilidir. Mekke, Medine ve Taif ehirlerinin bulunduu Hicaz, zellikle ticaret yollarnn getii
nemli bir blgedir. Arabistanda slamiyet ncesinde yldzlara tapnma, putperestlik, Hz. brahimin
dini olan Haniflik inan ile Hristiyanlk ve Musevilik gibi inanlar da bulunmaktayd.
yorumlayalm

Arap Yarmadas halknn ounluunu Araplarn oluturmasna ramen ayn dnemde

birden fazla devletin kurulmasnn sebepleri neler olabilir?
TE
DM
R
L
LE
R

am
Kds

Basra

GASSANLER

R A N

BA

SR

N E C D

NEBATLILAR

RF

EZ

Tebk
Hayber

MISIR

K
I

Medine

ARABSTAN

E
VL

Mekke
Taif

Nil nehri

SEBA DEVLET

DE

ER

L
R

Sana

YE

UMMAN DENZ

YEMEN
Aden

HABESTAN
0

300

600

900

1200 km

1. Harita: slamiyet ncesi Arap Yarmadas

yorumlayalm

Aadaki fotoraflar incelendiinde Arabistan corafyas Mekke halkn ekonomik ve sosyal

ynden nasl etkilemi olabilir?

Mekkenin eski grnts

Arabistann byk ksmn kaplayan ller

104

slamiyetten nce Araplar, kabileler hlinde yaarlard. Kabilelerin banda eyh denilen reisler
vard. Kabileler ayn kkten gelen ailelerden oluurdu. Ailede erkek sz sahibiydi. Erkeklerde ok
elilik grlrd. Kz ocuklarna deer verilmez, kadn miras hakkndan yararlanamazd.
slamiyet ncesi Arap toplumunda, kabileler aras kan davalar yaygnd. Araplarda halk genel
olarak kleler ve hrler olmak zere iki gruba ayrlrd. Kleler sahipleri tarafndan alnr, satlr ve
ticaret mal olarak kabul edilirdi.
Araplarn ehirde yaayanlarna medeni, lde yaayanna bedevi denilirdi. Bedeviler daha ok
gebe biiminde yaar ve hayvanclkla urarlard. l artlarna dayankl olan deve ile koyun, kei
ve at beslenirdi. Medeniler ise tarm ve ticaretle geinirlerdi. Tarm, vahalarda yaplrd. En nemli tarm
rn hurma idi.
slamiyetten nce konuma ve yaz
Arap toplumunun Cahiliye Dnemi yaantlarna
dili
olarak Arapa kullanlrd. Arap
ait hangi karmlarda bulunulabilirsiniz?
alfabesi Nebatllarn kulland yazdan
yararlanlarak oluturulmutu.
Arabistanda ticari ve toplumsal hayatn en nemli unsuru, belli zamanlarda Mekke ve evresinde
kurulan panayrlard. Bu panayrlardan en nemlisi ve en by Mekke civarnda kurulan Ukaz
Panayrdr.

yorumlayalm

UKAZ PANAYIRI

Ukaz Panayr kalntlar

Arabistanda ticari ve toplumsal hayatn en nemli unsuru, belli zamanlarda Mekke ve

evresinde kurulan panayrlard. Bu panayrlar Araplarn birbirleriyle savamadklar drt aydan
oluan Haram Aylarnda dzenlenirdi. Arap halknn sosyal ve kltrel hayatnda nemli gelimeler salayan panayrlarda ticaret, elence ve yarmalar n plana kmtr. Panayrlarn
dzenlendii dnemlerde Araplar Kbe ve putlarn ziyaret ederlerdi. Panayrlarda dzenlenen
yarmalar ksa sreli de olsa toplumsal bar ve hogry salard. iir okuma yarmalar Arap
edebiyatnn gelimesinde etkili olmutur. Yarmada beenilen iirler, Kbenin duvarna aslr,
yarmalar kazananlara eitli dller verilirdi.
Nuri nl, Ana Hatlaryla slam Tarihi, s. 35ten zetlenmitir.

? cevaplayalm
Yukardaki metne gre Mekke ve evresinde panayrlar dzenlenmesinin sebepleri neler olabilir?
Mekkeliler kervan ticareti ile de urarlard. Afrika ve Hindistandan gelen mallar, kervanlar
aracl ile Suriye ve Msra tanrd. Mekke, Medine ve Taif ehirleri, ticaret sayesinde olduka
zenginletiler. Ticaretle uraanlar, toplumda itibarl kiiler olarak kabul edilirdi.

105

yorumlayalm

BR GECE
On drt asr evvel, yine byle bir geceydi
Bir kerre, zuhur ettii l en sapa yerdi;
Kumdan, ayn ondrd, bir ksz kverdi!
Bir kerre de, mamure-i dnya, o zamanlar,
Lakin o ne hsrand ki; hissetmedi gzler;
Buhranlar iindeydi, bugnden de beterdi.
Ka bin senedir, halbuki beklemedelerdi!
Srtlanlar gemiti beer yrtclkta;
Nerden grecekler? Gremezlerdi tabi:
Disiz mi bir insan, onu kardeleri yerdi!
Mehmet kif ERSOY, Safahat, s. 179.

? cevaplayalm
Yukardaki iirde slamiyet ncesi Arabistann durumu anlatlmaktadr. Buna gre;
1. slamiyet ncesi Arabistanda insanlar arasndaki ilikiler hakknda neler sylenebilir?
2. Kumdan, ayn ondrd, bir ksz kverdi ifadesiyle kast edilen kimdir?

2. slamiyetin Douu ve Yayl

a. Hz. Muhammedin Peygamberlik ncesi Hayat
Hz. Muhammed, 571 ylnda Mekkede dodu. Babas
Abdullah, annesi minedir. Babas Hz. Muhammed domadan
lmt. Hz. Muhammed doduktan sonra stannesi Halimeye
verildi. Alt yana geldiinde annesi lnce dedesi Abdlmuttalipin yannda yaamaya balad. Hz. Muhammed sekiz
yandayken dedesinin lm zerine, amcas Ebu Talip onu
yanna alarak bytmtr.
Hz. Muhammedin doduu evin
Hz. Muhammed, dedesinin vefatndan sonra amcasnn
bugnk hli, Mekke Ktphanesi
kervanlarna yardm etmeye balad. Hz. Muhammed amcasnn kervanyla ama giderken am ve Kuds arasndaki Busrada, Bahira adnda bir rahiple
karlatlar. Rahip, Hz. Muhammedi grnce amcasna Hz. Muhammedin son peygamber olacan
ve gelecek peygambere ait zellik ve belirtilerini bilen Yahudilerce ldrlebileceini syledi. Bunun
zerine amcas, Hz. Muhammedle birlikte Mekkeye geri dnd.
Hz. Muhammed daha nce olduu gibi genlik alarnda da gvenilirlii, doruluu ve drstl
ile n sald. Yalan syledii hi grlmedi. te bu nn duyan Hatice adndaki Mekkeli bir tccar, Hz.
Muhammede ticaret kervanlarnn sorumluluunu verdi. Hz. Muhammed 25 yanda iken Hz. Hatice
ile evlendi. Hz. Haticeden ikisi erkek, drd kz olmak zere alt ocuu oldu.
Hz. Muhammedde gzel huylarn tm vard. Cmertti, yardmseverdi, kinci deildi. Mtevaz
tavrlaryla saygnln kabul ettirmiti. Putlara itibar etmez, putlara tapmann yanl olduunu
dnrd. Ticaretle urat hlde, hi kimse ile ticari anlamazla dmedi. Halkn arasnda
gvenilir Muhammed anlamna gelen Muhammedl Emin unvanyla tannmt.
yorumlayalm

KBE HAKEML
Hz. Muhammed 35 yana girmiti. Bu srada Kbenin tamiri devam ediyordu. Son durumu grmek
iin Hz. Muhammed evinden kp Kbeye doru yrmeye balad. Kbeye yaklat srada;
te Muhammed, doru ve drst bir adam! diye bir ses duydu.
Hz. Muhammed ard. nce ne olduunu anlayamad. Kendisine;
Biliyorsun, uzun sredir Kbeyi tamir ediyoruz. Dedelerimizin Hacerlesved adn verdikleri ta
yerinden kardk. imdi de onu yerine koymak istiyoruz. Ancak her kabile dierlerinden stnm,
diyerek ta oraya kendisi koymak istiyor. Aramzda byk bir kavga kmak zereyken Kureyin en
yals Huzeyfe bin Mugire, Kbenin kapsndan ilk kim girerse ta yerine koymak iin hakemlik
yapsn, dedi. Bu teklifi herkes kabul etti. Biraz bekledik, seni kapda grnce ok sevindik. Mekkede
buna en layk kii sensin. nk kardeimize bile gvenemediimiz bir ortamda mallarmz ancak
sana emanet edebiliyoruz, denildi.
Hacerlesvedin nemini bilen Hz. Muhammed, ta bir yaygnn zerine koydu her kabilenin ileri
gelenini yaygnn ucundan tutmaya ard. Herkes tutup kaldrnca, o da ta alp yerine yerletirdi.
Hz. Muhammedin bu zmnden btn kabileler memnun oldu ve herkes onun zeksn takdir
etti.
bn-i Hiam, Hz. Muhammedin Hayat, s. 218-223ten zetlenmitir.

106

? cevaplayalm
Mekkeliler, Hz. Muhammedin Kbe hakemliine neden sevinmilerdir?

uygulayalm
Hz. Muhammedin Mekkedeki faaliyetlerini rapor halinde yaznz.

b. Mslmanlarn Mekkedeki Faaliyetleri

Hz. Muhammed, sk sk Nur Dandaki Hira Maarasna giderek burada yalnz kalyor ve Haniflik
inanc zere Allahn varl ve birliini dnyordu. Krk yana girdii 610 yl Ramazan aynn 27.
gecesi Hira Maarasnda ibadetle megulken, Cebrail adl melek tarafndan
kendisine Allahn ilk vahyi ulatrld. Bu
vahiyde Yaratan Rabbinin ad ile oku. O,
insan alaktan yaratt. Oku! Senin Rabbin en
cmert olandr. O, kalemle yazmay reten,
insana bilmediini retendir. denildi. ok
endielenen ve heyecanlanan Hz. Muhammed, evine gelerek bandan geenleri ei
Hz. Haticeye anlatt. Daha sonra ikisi birlikte
Mekkede nemli bir bilgin olan Hz. Haticenin amcasnn olu Varakann yanna
gittiler. Varaka, Hz. Muhammedi dinledikten
sonra, Mjde ey Muhammed! Meryemolu
sann haber verdii son peygambersin.
Sana gnderilen melek, Musaya da gelen
Hira Maaras
Cebraildir. dedi.
lk vahiyden sonra Cebrail uzun bir sre
grnmedi. Sonunda bir gn Cebrail tekrar geldi. Bu kez kendisine Ey Muhammed! Kalk ve insanlar
Allahn azabndan sakndr. ayetini bildirdi. Bylece Hz. Muhammedin peygamberlik grevi balam
oldu.
Hz. Muhammed, insanlar slam dinine davet etmeye balad. Kendisine ilk olarak ei Hz. Hatice
inand. kinci olarak Hz. Ali, daha sonra azat ettii klesi Zeyd ve Hz. Ebu Bekir Mslman oldular.
Bunlara ilk Mslmanlar denilmitir.
nceleri slamiyeti gizlice anlatan Hz. Muhammed, Allahtan gelen emirle, slamiyeti aktan
yaymaya ve putlara tapnmann yanlln anlatmaya balad. Puta tapnan mrikler, Hz.
Muhammedin slam dinini anlatmak iin yapt almalar pek fazla nemsemediklerinden nceleri
Hz. Muhammedin davetine ses karmadlar. Zira bu yeni dinin insanlar arasnda kabul grmeyeceini dnyorlard. Bunun iin de Hz. Muhammed ve Mslmanlarla sadece alay etmekle
yetindiler.
Hz. Muhammed, nsanlar, gerek ve bir olan sonsuz kudret sahibi Allah tanmaya, ona ibadet
etmeye, ktlklerden uzaklamaya ve iyilik yapmaya, putperestlii brakmaya, dnya ve ahiret
mutluluunu salayacak iler yapmaya davet ediyordu. Hz. Muhammedin slam dinine daveti,
insanlar arasnda yaylm, her yerde konuulur olmutu. Bu davetini her yerde srdrmesi Mekkeli
mrikleri kzdrd. Mrikler, slamiyete kar tavr alarak Mslmanlara bask yapmaya ve kt
davranlarda bulunmaya baladlar. Mriklerin basklar sonusuz kalnca, Hz. Muhammedle
anlamak istediler. Ona, amcas Ebu Talip araclyla slamiyeti anlatmaktan vazgemesine karlk
devlet bakanl, mal ve ok miktarda para teklif ettiler. Fakat Hz. Muhammed bu teklifleri hemen
reddetti ve u cevab verdi:
Vallahi, bu ii brakmam iin gnei sa elime, ay da sol elime koyacak olsalar yine de
davamdan vazgemem. Ya Allah bu dini
Hz. Muhammedin kararl cevab kendine
hkim klar ya da onun urunda lrm. Ben
inananlar nasl etkilemi olabilir?
Allahn bana bildirdiinden baka bir ey
sylemiyorum.
Hz. Muhammedin bu cevab zerine mrikler, Mslmanlara uyguladklar bask ve ikenceleri
artrdlar. Mriklerin eziyetleri dayanlmaz bir hl alnca Hz. Muhammed, bir ksm Mslmann
Habeistana g etmesine izin verdi. Mslmanlardan, nce on alt daha sonra doksan kii

107

Habeistana g etti (615). Mrikler, Mekkedeki Mslmanlara eziyet etmeyi srdrdler onlar a
ve susuz braktlar. Bu gelimelerle birlikte, Mekkelilerin Mslmanlar zerindeki basklar younlat.
Peygamberliin yedinci ylnda slamn yayln engelleyemeyen mrikler, btn Mslmanlar
ve Beni Haim kabilesi ile grmeyi, ticaret yapmay yasakladlar. Bunu bir szleme hline getirip
Kbe duvarna astlar. Bylece Ebu Talip mahallesinde toplanan Mslmanlara boykot uygulamas
balad. Bu kuatma yl srd. Fakat yine de Mekkeli mrikler istedikleri gibi bir sonu elde
edemediler. Sonunda boykot kalkt. Peygamberliin onuncu ylnda Hz. Muhammedin iki byk
manevi destei olan amcas Ebu Talip ile ei
Hz. Hatice vefat etti. Bylece Mslmanlar
slamiyetin yayl karsnda mriklerin
boykotun kaldrlnn sevincini ve Ebu Talip ile
baskya ynelmelerinin sebepleri nelerdir?
Hz. Haticenin vefatnn zntsn birlikte
yaadlar.
Hz. Muhammed, Mekkede Mslmanlara ynelik basklara ramen Kbeyi ziyarete gelen
kabilelere slam dinini tebli etmeyi srdrd. 619 ylnda Kbeyi ziyarete gelen alt Medineli ile Akabe
denilen yerde karlaan Hz. Muhammed,
onlar slamiyete davet etti. Medineliler de
slamiyeti kabul ettiler. Medinelilerle 621
ve 622 yllarnda iki grme daha yapld.
Bu grmelere I ve II. Akabe Biadlar
denilmitir. Bu grmelerde Medineli
Mslmanlar, Hz. Muhammede bal
kalacaklarna ve emirlerine uyacaklarna
sz verdiler. Bunun zerine Mekkedeki
Mslmanlar, Hz. Muhammedin izniyle
Medineye g etmeye baladlar.

c. Hicret ve Medine slam Devleti

Mslmanlar, Mekkedeki sknt ve
ikencelerle dolu hayattan kurtulmak iin
Medineye birer ikier g etmeye
baladlar. Kureyli mriklerin endiesi
Akabe Grmelerinin yapld yer
bsbtn artmt. nk slamiyetin
Arabistann her tarafna yaylmas ve
Medine gibi Suriye ticaret yolu zerindeki nemli bir merkezin Mslmanlarn eline gemesi
Kureyin korkulu ryas idi. Mekkeli mrikler kesin tedbir almaya ve Hz. Muhammedi ldrmeye
karar verdiler. Bunun iin faaliyete getilerse de baarl olamadlar. Mriklerin Mslmanlar
sindirmeye ynelik tavrlar sonucu Hz. Muhammed, Hz. Ebu Bekirle beraber hicret etmeye karar
verdi. Hz. Muhammedin ve Mslmanlarn inanlar uruna Medineye yaptklar g Hicret olarak
adlandrlmtr.

Mescidi Nebevi ve Ravzai Mutahhara - Medine

108

Hicret esnasnda mrikler

tarafndan gerekletirilen takip
ve pusu engellerini aan Hz.
Muhammed ve Hz. Ebu Bekir, ilk
nce Medineye bir saat mesafede olan Kubaya ulatlar. Burada ilk mescidi ina ettiren Hz.
Muhammed, ilk cuma namazn
kld, oradan da Medineye geldi.
Medineliler kendisini sevin,
heyecan, byk bir iman ve samimiyetle karladlar.
Hicretle birlikte slam devletinin temelleri atld. Medineye
yerleen Mslmanlar, slamiyeti ksa srede Medine dna
yaymaya baladlar. Hz. Muhammed bu srada 53 yanda
idi. Daha nce ad Yesrib olarak

anlan bu ehir Peygamber ehri anlamnda Medinetn Nebi adn alm ve daha sonra da ksaca
Medine olarak adlandrlmtr. Hicretten sonra Medineye gle gelen Mslmanlara muhacir,
Medinenin yerlisi olan Mslmanlara da yardm eden anlamnda ensar denildi. Hz. Muhammed,
muhacirle ensarn din kardei olduklarn belirterek ensarn mallarn muhacirlerle paylamasn
salad.
n
Hz. Muhammed Dnemi (622 - 632)

Hz. Muhammed, slam Devletinin temellerini Medinede att. Bylece Hz. Muhammed,
Mslmanlarn hem peygamberi hem slam ordularnn bakomutan hem de devlet bakan oldu.
slam Devletinin ekonomik temelini de yine Hz. Muhammed tesis etti. slamiyet, oluturduu
ekonomik sistemle gelir gruplar arasndaki ekonomik dengesizlii ortadan kaldrmay hedeflemitir.
yorumlayalm

SLAM DEVLETNN OLUUMUNDA KARDELN ROL

Hz. Muhammed Mekkeden Medineye hicret ettii zaman, orada iki byk Arap kabilesi
yayordu. Bunlardan biri Evs, dieri Hazrec kabileleri idi. Bu iki kabile Cahiliye Dneminde
birbirlerine son derece dman idiler. Aralarnda savalar km, bu savalar aralklarla uzun yllar
devam etmiti. Hz. Muhammed Hicretten sonra ncelikle toplumsal bar oluturmaya alt.
Nitekim Hz. Muhammedin Medinede, ensar ve muhacirler arasnda tesis etmi olduu kardelik
anlay, maddi ve manevi yardmlama esasna dayanyordu. Ensar, muhacir kardelerini alp
evlerine gtrdler, mallarna ortak yaptlar. Hz. Muhammede bavurarak:
Ya Resulallah! Hurmalklarmz muhacir kardelerimizle aramzda paylatr, demilerdi.
Hz. Muhammed:
Hayr, yle olmaz, buyurdu ve hurmalklarn mlkiyetinin kendilerine ait olmasn, muhacirlerin
de hurmalarn bakmn yaparak kacak mahsul paylamalarn istedi.
Hicretle birlikte Medinede balayan kardelik ve yardmlama anlay slam medeniyetinin
temelini oluturmutur.
Nuri nl, Ana Hatlaryla slam Tarihi, s. 35ten zetlenmitir.

? cevaplayalm
Metne gre Medinede Hicretle birlikte toplum hayatnda ne gibi bir deiim yaanm olabilir?
yorumlayalm

MEDNE SZLEMES
Hz. Muhammedin Medineye hicreti ncesinde Medine ehri Mekkeye oranla her bakmdan
geri kalm bir yerdi. Medinede putperest, Yahudi ve Hristiyan bulunmaktayd. Bir sre sonra Hz.
Muhammed, Medinede yaayanlarla bir szleme yapt. Bylece Hz. Muhammed ayn topraklar
zerinde yaayan insanlarn, dinleri, inanlar ve idealleri ayn olmasa da uymalar gereken
evrensel kurallar bu szlemeyle ortaya koymu oluyordu. Bu szleme, Medine Szlemesi
olarak bilinir.
Tamam krk yedi maddeden oluan Medine Szlemesinin baz maddeleri u ekildedir:
?
Diyetlerle fidyelere ait kurallara nceden olduu gibi bundan sonra da uyulacaktr.
?
Museviler din hrriyetine sahip olacaklardr.
?
Yahudiler veya Mslmanlar nc bir tarafa kar sava ilanna mecbur kalrsa birbirlerine
yardm edeceklerdir.
?
ki taraf da Kureyli mrikleri korumayacaktr.
?
Medineye kar bir saldr olduu takdirde ehrin korunmas iin taraflar birlikte hareket
edeceklerdir.
?
ki taraftan biri, bir dmanla bar yaparsa iki taraf da bar artlarna uyacaktr.
?
zerinde ihtilafa dlen herhangi bir konuda, Allahn Resulne bavurulacaktr.
Yusuf Ziya Yrkn, Hz. Muhammed'in Doumundan
lmne Kadar slam Dini Tarihi, s. 202-207den zetlenmitir.

Hz. Muhammed Mekkeden hicrete mecbur edilmi ve Mekkeli mrikler tarafndan ldrlmek
istenmi olmasna ramen, Mekke halkna kar daima iyi hisler besliyordu. Ama mrikler,
Mslmanlara hayat hakk tanmak istemiyordu. Mekkelilerin bu tutumu Mslmanlar ile Mekkeli
mrikler arasnda savalarn yaplmasna neden oldu.

109

? cevaplayalm
Medine Szlemesini, Medine halknn birlik ve beraberlii asndan deerlendiriniz?

n
Hz. Muhammed Dnemi siyasi olaylar

Bedir Sava (624): Hz. Muhammed

Medineye hicret edince mriklerin ileri
gelenleri, Medineli Mslmanlara mektuplar
ASHAB-I SUFFA
yazarak tehdit etmiler, Arap ve Yahudi
Hz.
Muhammed
Dneminde Mescid-i Nebevinin
kabilelerini Mslmanlara kar kkrtmbir
ksm
eitim
ve
retim
iin ayrlmt. Sofa ad
lardr.
verilen
bu
blmde
eitim
gren kiilere Ashab-
Mekkeden g eden Mslmanlar, g
srasnda btn mallarn Mekkede brak- Suffa ad verilmitir. slamn ilk eitim kurumu olma
tklarndan Medinede ekonomik ynden zelliini tayan bu okulda Hz. Muhammed bizzat
glk ekmekteydiler. Mslmanlar, Ebu ders veriyordu.
Sfyan bakanlnda Mekkelilere ait bir
Martin Lings, Hz. Muhammedin Hayat, s. 188-189dan
kervann Medine yaknlarndan geeceini,
zetlenmitir.
bu kervann gelirleriyle silah alnacan ve
Mslmanlara saldrlacan duyunca kervan ele geirmeye karar verdiler. Bu amala
Mslmanlar, Hz. Muhammed komutasnda 300 kii ile yola ktlar. Ancak bunu haber alan kervann
bandaki Ebu Sfyan, yolunu deitirerek baskndan kurtuldu.

Bedir kuyular

Bedir

? cevaplayalm
1. Sava alan olarak neden Bedir kuyularnn evresi tercih edilmi olabilir?
2. Bedir yresinin corafi konumu hakknda neler sylenebilir?
Ebu Sfyan kervann yolunu deitirerek Mekkeye ulat. Mekkeliler, Mslmanlarn, kervanlarna
saldracaklarn renince, Ebu Cehil komutasnda 900 kiilik bir orduyu, Mslmanlarn zerine
gnderdi. Bedir Kuyular yaknlarnda yaplan sava Mslmanlar kazand. Mslmanlarn ilk asker
baars olan Bedir Sava sonucunda:
?
Hz. Muhammed, iyi bir komutan olduunu gstermi ve siyasi gcn artrmtr.
?
Mslmanlarn kendine olan gveni artmtr.
?
Sava sonunda elde edilen ganimetlerin bete biri devlete braklrken geri kalan savaa
katlanlar arasnda bltrlmtr. Daha sonra bu uygulama btn slam devletlerinde kural
hline gelmitir.
?
Bedir Sava sonrasnda slamiyet Arabistanda daha hzl bir ekilde yaylmtr.

110

yorumlayalm

Bedir Savanda Mekkeli mriklerin ileri gelenlerinden bazlar ld, bazlar da esir alnd.
Esirlerin bir ksm fidye karl serbest brakld. Kurtulu iin fidye deyecek durumda olmayp da
okuma yazma bilenler, Medineli on kiiye okuma yazma retmeleri artyla esaretten kurtulabilecekti.
Ylmaz Boyunaa, Tebliinden Gnmze slam Tarihi, s. 171den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Bedir Savanda esirlere uygulanan kurtulu ynteminin amalar neler olabilir?
Uhud Sava (625): Bedir Savandaki yenilgiyi kabul edemeyen Mekkeliler, intikam almak
amacyla 3000 kiilik bir ordu ile Medine zerine sefere ktlar. Sava haberini alan Hz. Muhammed,
bir danma meclisi toplad. Hz.
Muhammed savunma sava
Hz. Muhammedin sava ncesi danma meclisini
yapmann daha iyi olacan dtoplayp bu meclisin kararna uymas ne anlama gelir?
nyordu. Gen Mslmanlar ise
Medinenin dnda savamak
istediklerini Hz. Muhammede bildirdiler. Hz. Muhammed ounluun kararna uyarak 700 kiilik bir
kuvvetle Mekkelilerin zerine harekete geti.

Uhudda Okular tepesi

Hz. Muhammed, iki ordunun karlat Uhud Dandaki dar bir geidin iki tarafna okularn
yerletirdi. Mekkelilerin Uhud Dann etrafndan dolaarak Mslmanlara saldrma ihtimalini nlemek
istiyordu. Okularna, Kularn bizim
llerimizi yediini, ganimetler iinde
Mslmanlarn Uhud Savanda istenilen baary
yzdmz grseniz bile haber
elde edememelerinin sebepleri neler olabilir?
verilmeden yerinizi terk etmeyiniz.
emrini verdi. ki tarafn kuvvetleri
Uhud Da eteklerinde karlat. Mslmanlarn saldrsyla Mekke ordusu bozguna urad. Bunu
gren okular, savan kazanldn sanarak yerlerini terk etmiti ve Mekkelilerin braktklar
ganimetleri yamalamaya baladlar. Bundan yararlanan Halid Bin Velid, yanndaki kuvvetlerle okularn terk ettii geitten Mslmanlara saldrd. Bu saldr sonucu slam ordusu g kaybetti. Mekke
ordusu da kesin bir stnlk elde edemeyip geri dnd.

111

Bu savata, Hz. Muhammed yaraland, amcas Hz. Hamza da ehit oldu.

Uhud Sava sonucunda;
?
Mslmanlar nemli kayplar vermelerine ramen Mekkeliler, Mslmanlar zerinde kesin bir
stnlk salayamadlar.
?
Mekkelilerle i birlii yapan Medinedeki Beni Nadir Yahudileri ehirden karld. Hz. Muhammedin Medinedeki otoritesi kesinleti.
Hendek Sava (627): Mekkeliler, Uhud Savanda istedikleri sonucu alamadlar. Bu nedenle
slamiyeti ortadan kaldrmak iin hazrlklar yapmaya baladlar. ki yl sonra 10.000 kiilik orduyla
Medine zerine hareket ettiler.
Mrik ordusu iinde, Mekke dndaki kabilelerden ve daha nce Medineden karlan
Yahudilerden de askerler vard. Ayrca Medine ierisindeki Ben Kureyza ad verilen Yahudi kabilesi de
gizli anlama ile bu ittifaka katld. Bu Yahudiler Mslmanlarn savata zor durumda kalmas iin
alacakt.
Hz. Muhammed, mriklerin saldr hazrl iinde olduunu
renince Mslmanlarla fikir alveriinde bulundu. Toplant
Hendek Savanda oluturusonunda ranl Selman- Farisinin nerisi ile Medinenin
lan hendein uzunluu yaklak
etrafna hendek kazp savunma sava yaplmasna karar
5,5 kilometre, genilii 9 metre,
verildi. Hendeklerin kazlmasnda Hz. Muhammed de alderinlii ise 4,5 metre kadardr.
mtr.
Arabistanda byle bir savunma
Hendei gren Mekkeli mrikler ve mttefikleri daha nce
stratejisi daha nce hi uyguArabistanda grmedikleri bu savunma taktii karsnda
lanmamt.
ardlar. Hendei amak iin uzun sre mcadele ettiler.
Necati ztrk, Fotoraflarla
Ancak kum frtnas gibi olumsuz hava koullar altnda bir ey
Kutsal Topraklar, s.146.
yapamayacaklarn anlayarak geri ekilip gittiler.

Hendek Savanda Hz. Peygamberin kararghn kurduu yer (bugnk Fetih Mescidi)

Hendek Savandan sonra:

?
Mekkeliler, Mslmanlara bir daha saldrda bulunmadlar.
?
Mslmanlar, savunma durumundan karak slamiyeti Medine dnda yaymay hzlandrdlar.
?
Mriklere gizlice destek olan Ben Kureyza Yahudileri ehirden karldlar.

112

Hudeybiye Bar (628): Hz. Muhammedin hicretinin

zerinden mcadeleler ve savalarla dolu alt yl gemiti.
Hem muhacirler hem de Ensar, Kbeyi ziyareti ok
arzuluyorlard. Hz. Muhammed, hac zamannn geldiini
belirterek Kbeyi ziyaret etmek isteyenlerin hazrlanmasn
emretti.
Kbeyi ziyarete gitmek iin 1500 kiiyle Mekkeye doru
hareket edildi. Hudeybiye ad verilen yere geldiklerinde Hz.
Muhammed, Hz. Osman Mekkeye eli olarak gnderdi ve
Mekkelilere hac yapmak amacyla geldiklerini bildirdi. Mekkelilerin Hz. Osman tutuklad haberinin yaylmas zerine
Mslmanlar Hz. Osmann intikamn alncaya kadar savaacaklarna dair Hz. Muhammede sz verdiler. Durumun ciddiHudeybiye Barnn imzaland yer
yetini anlayan Mekkeliler bar istediler. Yaplan grmeler
sonucunda Hudeybiye Bar imzalanmtr.
Antlama maddelerine gre:
?
Mslmanlar, o yl Kbeyi ziyaret etmeyecekler; buna karlk ertesi yl hac yapacaklar,Mekkeliler ise hac srasnda ehri boaltacaklard.
?
Reit olmayan Mekkeli Mslmanlardan Medineye snanlar geri verilecekti. Medineden
Mekkeye snanlar ise geri verilmeyecekti.
?
Arap kabileleri Mekkeliler ve Mslmanlardan istedikleri taraf tutabilecekler ancak Mekkeliler
ve Mslmanlar kendilerini destekleyen kabilelere herhangi bir yardmda bulunmayacaklard.
?
ki taraf arasnda on yl sreyle sava yaplmayacakt.
Antlama maddeleri Mslmanlarn aleyhine
Hudeybiye Antlamasnn imzaland
gzkmesine ramen, slamiyetin yaylmasn
dnemde yaam olsaydnz antlamay
hzlandrm ve Mslmanlarn lehine sonular
nasl deerlendirirdiniz?
ortaya karmtr. zellikle antlamaya gre,
reit olmayan Mslmanlar Medineye alnmaynca bu Mslmanlar Mekke ile Medine arasnda bir yere yerlemi ve Mekkelilerin kervanlarn
yamalamaya balamlard. Mekkeliler bu durumdan ikyeti olup antlamann bu maddesinin
kaldrlmasn istediler. Ayrca kabileler zerinde eskisi gibi Mekke basks kalmamt. Bunun
sonucunda baz kabileler bar dneminin de etkisi ile n yargdan kurtulup slamiyeti kabul ettiler.
On yl sreyle Mekke ile savamama kararndan yararlanan Mslmanlar, baka blgelere seferler
dzenlediler.

yorumlayalm

ANTLAMAYA VEFA
Hudeybiye Antlamasnn imzaland srada, Mslmanlarn Mekke yaknlarnda olduunu
bilen ve Mekkeli gizli Mslmanlardan biri olan Ebu Cendel bunu frsat bilerek kap Mslmanlara
snd. Ne var ki antlamann artlarndan biri Mekkeden Mslmanlara snan kiilerin geri
verilecei ynndeydi. Mekkeli delegeler daha mrekkebi kurumam bu maddenin uygulanmasn
istediler. Mslmanlar zldler. Ama sz vermilerdi. Hz. Muhammed, Ebu Cendeli karsna ald:
Ey Ebu Cendel! Sabret. Szmzden dnemeyiz. Allah sana yaknda bir yol aacaktr, dedi.
Ebu Cendel Medineye kabul edilmedi.
...
Bar dnemi slamiyetin yaylmasnda ok faydal oldu. Hudeybiye Antlamasndan sonraki iki
yl iinde Mslman olanlarn says; slamiyetin douundan antlamaya kadar geen srede bir
ka misli artt. Mslmanlardan bazlar antlama maddelerini kendi aleyhinde grmelerine ramen
Hz. Muhammed bu antlamay Mekkenin fethinin balangc olarak grmekteydi.
Yusuf Ziya Yrkn, Hz. Muhammed'in Doumundan lmne Kadar slam Dini Tarihi, s. 207-210dan zetlenmitir.

? cevaplayalm
1. Hz. Muhammed ve Mslmanlarn kendi aleyhlerinde olsa bile antlama maddelerine uymalar o dnemde toplumlar aras ilikiyi nasl etkilemi olabilir?
2. Hudeybiye Bar, slamiyetin yaylmasn nasl etkilemitir?

113

Hayberin Fethi (629): Mslmanlarn glendiini gren

Yahudilerin, slamiyetin yaylmasn nlemek iin, Hendek
Sava srasnda Mekkelileri desteklemeleri, Medine am
arasnda ticaret yapan Mslman tccarlara zarar vermeleri
zerine Hz. Muhammed , Yahudilerin elinde bulunan Hayber
Kalesini kuatt. 10 gn sren kuatma sonucunda Hayber
Kalesi alnd. Hayberin fethi sonucunda:
?
Savaabilecek durumdaki Mslman olmayan erkeklerden gvenliklerinin salanmas karlnda cizye
vergisi alnmaya baland.
Hayber Kalesinden bir grnm
?
Verimli Hayber topraklar, rnlerinin yarsn slam
Devletine vermeleri karlnda, Yahudilere braklarak
rn vergisi uygulamas balatld.
?
am ticaret yolunun gvenlii saland.
Mute Seferi (629): Hz. Muhammedin slamiyete davet iin gnderdii eli Busra Valisi
tarafndan ldrtlnce Zeyd b. Harise komutasnda bir orduyu zerine gnderdi. Busra Valisi
Bizanstan yardm istedi. Yardma gelen ve sayca Mslmanlardan kat kat fazla olan Bizans ordusu
ile slam ordusu Mutede kar karya geldi. Yaplan savata nemli kayplar veren ve byk
komutann kaybeden slam ordusunu Halid bin Velid toparlad. iddetli bir saldryla Bizans
ordusunu geri pskrterek ordusuyla Medineye dnd. Hz. Muhammed, Halid bin Velide Seyfullah
(Allahn klc) unvann verdi. Mute seferi, Mslmanlarla Dou Romallar arasnda yaplan ilk
sava ve Mslmanlarn Bizans mparatorluuna kar kazand ilk zaferdir.
Mekkenin Fethi (630): Muteden geri dnen Mslmanlarn durumunu gren Mekkeli mrikler,
Mslmanlarn zayfladklar dncesiyle kendi taraflarnda olan Ben Bekr kabilesine silah yardm
yaparak onlar Medinelilerle anlama yapm olan Huzaa kabilesinin zerine saldrtt. Bu durum Huzaa
kabilesinin Mekkeden kamasna neden oldu. Bunun zerine Hz. Muhammed, Mekkeli mriklerin bu
kabilelerden birine yardm etmesi ile Hudeybiye Barnn bozulduunu syleyerek Mekkenin fethine
karar verdi.
slam ordusu Mekkeye doru hareket etti. Bunu haber alan Mekkeliler, Ebu Sfyan Mslmanlara
eli gnderdiler. Hz. Muhammed ile gren Ebu Sfyan, Mslman oldu. Ardndan Mekke ileri
gelenleri kan dklmemesi artyla Mekkeyi teslim etmeye raz oldular. Bunun sonucunda slam
ordusu Mekkeye girdi. Hz. Muhammed Mekkeliler iin genel af ilan etti. Kbe putlardan temizlendi.
slamiyet, Hicaz Blgesinin byk blmne yayld (630).
Huneyn Sava (630): Mekkenin fethinden sonra henz Mslman olmayan Taifliler, Mslmanlara kar gl olmak iin dier putperest kabileleri de yanlarna alarak Mslmanlarla savamak
zere bir ordu hazrladlar. Bunun zerine Hz. Muhammed, ordusuyla Huneynde toplanm olan bu
kabileler zerine sefere kt. ki ordu Huneyn denilen yerde karlat. Yaplan sava Mslmanlar
kazand.
Taif Seferi (630): Huneynde yenilenler, Taif ehrine snmlard. Hz. Muhammed, Taifi ele
geirmek iin kuatt fakat alamad. Bir yl sonra Taifliler slamiyeti kabul ettiler.
Tebk Seferi (631): Dou Romann Mslmanlara saldraca haberi zerine Hz. Muhammed,
Dou Roma zerine sefere kt. Dou Roma snrndaki Tebke gelindiinde haberin aslsz olduu
anlald. Hz. Muhammed, ordusuyla geri dnd. Bu sefer
srasnda Suriyedeki Gassani Araplar Mslmanl kabul
ettiler.
Veda Hacc ve Hz. Muhammedin Vefat (632): Hz.
Muhammed, ailesi ve kalabalk bir Mslman grubuyla hac
grevini yerine getirmek iin Mekkeye gitti. Bu hac srasnda
100.000 kiiye hitaben okuduu hutbesinde, Allahtan baka bir
ilah bulunmadn, btn Mslmanlarn karde olduunu
belirterek kadnlara iyi davranlmasn istedi ve Kurann tamamlandn bildirdi. Bu ziyaret, Hz. Muhammed bu hacda
Mslmanlara veda ettii iin Veda Hacc diye anlmtr.
Veda Haccndan sonra, Hz. Muhammed, Medineye dnd.
Dou Romaya kar yeni bir seferin hazrlklarn yaparken
hastaland. Hastal srasnda Mescid-i Nebevide Mslmanlara namaz kldrma grevini Hz. Ebu Bekire verdi. Hz.
Muhammed, 632 ylnda Medinedeki evinde vefat etti ve
Hz. Muhammedin kabrinden
Ravza-i Mutahhara ad verilen ayn yere defnedildi.
bir grn

114

yorumlayalm

VEDA HUTBES
Ey nsanlar! Szm iyi dinleyiniz! Bilmiyorum, belki bu seneden sonra, sizinle burada bir daha
buluamayacam.
nsanlar!
Bu gnleriniz nasl mukaddes bir gn ise bu aylarnz nasl mukaddes bir ay ise bu ehriniz (Mekke)
nasl mbarek bir ehir ise canlarnz, mallarnz, namuslarnz da yle mukaddestir, her trl saldrdan
korunmutur.
Ashabm!
Hz. Muhammed, temel insan haklaryla slamiyetin
Muhakkak, Rabbinize kavuacaksnz.
kutsal deerleri arasnda nasl bir ba kurmaktadr?
O, sizi, yaptklarnzdan dolay sorguya
ekecektir. Sakn benden sonra, eski
sapklklara dnmeyiniz ve birbirinizin boynunu vurmaynz! Bu vasiyetimi, burada bulunanlar,
bulunmayanlara ulatrsn. Olabilir ki burada bulunan kimse, bunlar daha iyi anlayan birisine ulatrm
olur.
Ashabm! Kimin yannda bir emanet varsa, onu hemen sahibine versin. Biliniz ki faizin her eidi
kaldrlmtr. Allah, byle hkmetmitir. lk kaldrdm faiz de Abdulmuttalipin olu (amcam) Abbasn
faizidir. Ne zulm ediniz, ne de zulme uraynz.
Ashabm!
Dikkat ediniz! Cahiliyeden kalma btn detler kaldrlmtr, ayamn altndadr. Cahiliyet Devrinde
gdlen kan davalar da tamamen kaldrlmtr. Kaldrdm ilk kan davas Abdulmuttalipin torunu lyas
bin Rabiann kan davasdr.
Ey nsanlar!
Muhakkak ki eytan, u topranzda, kendisine tapnlmaktan tamamen midini kesmitir. Fakat, siz
bunun dnda, ufak tefek ilerinizde, ona uyarsanz, bu da onu memnun edecektir. Dinimizi korumak iin
bunlardan saknnz.
Ey mminler!
Size bir emanet brakyorum. Siz ona smsk sarldka ynnz hi armazsnz. O emanet de
Allahn kitab Kuran- Kerimdir.
Ey mminler!
Szm iyi dinleyiniz ve iyi belleyiniz! Mslman Mslmann kardeidir ve bylece btn
Mslmanlar kardetirler. Bir Mslmana, kardeinin kan da mal da helal olmaz. Fakat, maln gnl
holuu ile vermise o bakadr.
Ey nsanlar! Cenab- Hakk, her hak sahibine hakkn vermitir. Her insann mirastan hissesini
ayrmtr. Mirasya vasiyet etmeye lzum yoktur.
Ey insanlar! Rabbiniz birdir.
Babanz da birdir. Hepiniz, demin ocuklarsnz. dem ise topraktandr. Arapn Arap olmayana,
Arap olmayann da Arap zerine stnl olmad gibi; beyaz tenlinin siyah tenli zerinde, siyahn da
krmz tenli zerinde bir stnl yoktur. stnlk, ancak takvada, Allahtan korkmaktadr. Allah yannda en
kymetli olannz, ondan en ok saknannzdr.
Sulu, kendi suundan baka su ile
Hz. Muhammedin insanlar arasndaki farksulanamaz. Baba, olunun suu zerine, olu da
llklara bak hakknda neler sylenebilir?
babasnn suu zerine sulanamaz. Dikkat ediniz!
u drt eyi kesinlikle yapmayacaksnz:
Allaha hibir eyi ortak komayacaksnz.
Allahn haram ve dokunulmaz kld can, haksz yere ldrmeyeceksiniz.
Zina etmeyeceksiniz.
Hrszlk yapmayacaksnz.
Ey nsanlar, dinde ar gitmeyiniz. Daha ncekilerin helak olmalar, dinde ar gitmelerinden trdr.
Peygamberimiz, bu cmlesinden sonra bir sre sustu ve sonra sordu:
nsanlar! Yarn beni sizden soraHz Muhammedin ifade ettii su ve sulu kavramlarn
caklar, ne diyeceksiniz?
evrensel hukuk kurallar asndan deerlendiriniz.
Mminler, hep birlikte yle karlk
verdiler:
Allahn eliliini tam olarak yerine
getirdiniz, diye ahadet ederiz.
Bunun zerine, Rasl-i Ekrem Efendimiz, ahadet parman semaya doru kaldrarak (mbarek
gzleri mminlerin zerinde olduu hlde) yle nida etti:
ahid ol ya Rabb, ahid ol ya Rabb, ahid ol ya Rabb!..

Muzaffer Gnay, Peygamberimizin Hayat, s. 444-447den zetlenmitir.

115

uygulayalm
nsan Haklar Evrensel Beyannamesini aratrarak Hz. Muhammedin Veda Hutbesinde
ortaya koymu olduu ilkelerle karlatrnz.
Veda Hutbesi (632)

nsan Haklar Beyannamesi (1948)

Can ve mal emniyeti

Mlkiyet hakk
Kadn haklar
Suun ahsilii

Hz. Muhammedin vefat, slam dnyasnda byk bir aknlk ve zntye yol at. Mslmanlarn
ileri gelenleri bu durumu deerlendirdiler. Dinin ve devletin geleceini gvence altna almak iin devlet
bakan olan kiinin din bir unvannn da olmas gerektiini belirterek bu kiinin din adna yeni kurallar
koyamayaca hususunda gr birliine vardlar. Bu unvan da halife olarak belirlediler. Halife,
sonradan gelen anlamndaki Arapa halef kelimesinden tretilmi bir unvandr. slamn ileri gelenleri,
Hz. merin nerisiyle Hz. Ebu Bekiri halife setiler. slam Devletinin Hz. Muhammedden sonra
devlet bakanl sorununun bir eit seimle zmlenmesi, dnemine gre ileri bir uygulamadr.
n
Hz. Ebu Bekir Dnemi (632-634)

Hz. Ebu Bekir, Hz. Muhammedin lmyle ortaya kan karklklar nlemek iin kesin tedbirler
ald. Hz. Ebu Bekir, ilk olarak Yemende ortaya kan yalanc peygamberleri ortadan kaldrd. Zekt
vermek istemeyen Arap kabileleri zerine ordu gnderdi. Bu kabilelerin zekt vermesi saland.
Hz. Ebu Bekirin byk hizmetlerinden birisi de Kuran- Kerimin bir kitap hline getirilmesidir. Hz.
Muhammede gelen ayetler, vahiy ktipleri tarafndan yazlm ve Mslmanlar tarafndan ezberlenmiti. Hafzlarn bir blm savalarda ehit olunca Kuran-
Kerimin bir kitap hline getirilmesi zorunluluu ortaya kt. Hz.
KORUNAN KTAP
Ebu Bekirin isteiyle, Hz. Muhammedin vahiy ktiplerinden olan
Zeyd bin Sabitin bakanlnda bir kurul oluturuldu. Bu kurul, ayr
Kuran- Kerim slam dininin
ayr sahifelerde bulunan Kuran sure ve ayetlerini bir araya ana kayna olduundan onun
toplayp, hafzlarn ezberledikleri Kuran ile bunlar karlatrarak kitap hline getirilmesi slamikitap hline getirmitir. Hz. Ebu Bekir Dneminde Suriye toprak- yetin zn korumas husularnda yaplan Yermk Savanda (634) Dou Roma kuvvetleri sunda nemli bir adm olmutur.
ar bir yenilgiye uratld. Bu zaferle, ileride yaplacak byk
Nuri nl, Ana Hatlaryla
fetihlerin n almtr.
slam Tarihi, s. 59dan zetlenmitir.
Hz. Ebu Bekir, Yermk zaferinden ksa bir sre sonra vefat etti
(634).

yorumlayalm

HZ. EBU BEKRN TALMATNAMES

Hz. Ebu Bekir in Suriyenin fethi iin grevlendirdii komutanlara verdii tavsiyelerinden:
Gizli ve ak her konuda Allahtan kork, ondan utan. nk Allah hem seni hem de yaptklarn
grr.
Seni, senden daha nce Mslman olan, slama senden daha ok hizmet eden, senden daha
faziletlilerin zerine komutan tayin ettiimi biliyorsun. Allah iin alp Allahn rzasn isteyenlerden ol. Yanndakilere bir baba gibi davran.
nsanlarn gizli hllerini aratrma, iinde ciddi ol. Dmanla karlatn zaman korkma. Ar
hareket edenleri ikaz et. Arkadalarna yapacan nasihatler ksa ve veciz olsun. Sen doru ol ki
beraberinde olanlar da sana bakarak doru olsunlar.
smail Mutlu, Drt Halife Devri, s. 70-71den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Hz. Ebu Bekirin komutanlarna yapt tavsiyeleri devlet ynetimi asndan deerlendiriniz.

116

Hz. mer Dnemi (634 - 644):

Hz. Ebu Bekir vefat edince Mslmanlar, onun vasiyetine uyarak Hz. meri halife setiler. Hz.
mer Dneminde Msr, Suriye,Irak, ran ve Azerbaycan fethedildi.
Suriyenin Fethi: Hz. mer, halife olduunda Suriyedeki slam ordularnn fetihleri devam ediyordu. Ebu Ubeyde komutasndaki slam ordusu am kuatt, alt ay sren kuatma sonunda am
fethedildi. Suriyenin tamamen fethi 636 ylna kadar srd. Bu arada Bizans ordular ile Ecnadeyn
Sava yaplmt (636). Bu savatan sonra Suriyede tutunamayacan anlayan Bizans, ordularn
Suriyeden ekti.
rann Fethi: Hz. Ebu Bekir Dneminde Mslmanlar ile Sasaniler arasndaki ilk sava Hirenin
alnmasyla balamt. Halit Bin Velidin Suriyeye gnderilmesinden sonra Ebu Ubeyde Hiredeki
ordularn komutanlna atanmt. Bu ordu, Kfe yaknlarnda Frat Nehrini sallarla geerek Sasani
ordusuna saldrd. Sasani ordusundaki filleri gren Mslmanlar, ok ardlar. Kpr Sava olarak
bilinen bu sava slam ordularnn yenilgisiyle sonulanmt (634).
Mslmanlar, Kpr Savanda yenilmelerine ramen rann fethini gerekletirmek iin faaliyetlerine devam ettiler. Sasani hkmdar da Mslmanlar zerine bir ordu gnderdi. Mslman ve
Sasani ordular Kadisiye denilen yerde gn sreyle savat ve sava Mslmanlar kazand (636).
Kadisiye Sava denilen bu savatan sonra Irak, Mslmanlarn eline geti. Mslmanlar, Basra ve
Kfede ordugh ehirleri kurarak rann fethine devam ettiler. Sasaniler, Celulada Mslmanlara
kar direnmek istedilerse de 637 ylnda tekrar yenildiler. Mslmanlar, Sasanilerin bakenti Medaine
girdi.
Sasaniler yeni bir ordu kurarak rann fethini tamamlamaya alan slam ordusunu Nihaventte
durdurmak istediler. Yaplan savata, iki ordunun komutan da ld. Sava Mslmanlar kazand ve
Sasani ordusu tamamen dald (642).
Nihavent Savandan sonra randa Mslmanlarn nne kacak g kalmamt. Hz. mer
Dneminin sonlarna doru ran, tamamen fethedildi. rann fethi tamamlannca Mslmanlar,
Horasan blgesinde Trklerle komu oldular.
rann fethi srasnda slam ordular, bir taraftan da Azerbaycana doru ilerledi. 643-644 yllarnda,
btn Azerbaycan ele geiren slam ordular Kafkaslar ve Hazar Denizine ulatlar.

canlandralm
HZ. MERN ADALET VE HOGR ANLAYII
Okuyucu: Kudsn fethi iin grevlendirilen Amr Bin As, Kuds kuatm ve kuatma drt ay srmtr.
nk evredeki Hristiyan kuvvetleri de Kudse ylmt. Savunma hlindeki Hristiyan askerler ve Patrik
Sofronius, ehri daha fazla savunamayacaklarn anlaynca ehrin anahtarn Hz. merin bizzat kendisine
vermek artyla teslime raz oldular.Bu haber halifeye ulanca;
Hz. mer: Mademki benim gitmemle bir ehir fethedilecek ve kan dklmeyecek, yleyse ne kadar zor ve
zahmetli olursa olsun oraya gitmek vazifemdir.
Okuyucu: Hz. mer, Medineden kalkarak hizmetlisi ile nbetlee bindikleri deve srtnda Kudse geldi.
Kuds yaknlarnda slam komutanlar kendisini karlamaya kt.
Hz. mer: (Komutanlara) Ssl elbiseleriniz hi houma gitmedi. Kiinin ss gzel davranlardr, elbisesi
deil. Sizden ncelikle bunu beklerim.
Okuyucu: ehre girerken deveye binme sras hizmetlisine gelmiti.
Hizmetli: Ben imdi deveye
oturmak istemiyorum. Deveye oturma hakkm size veriyorum.
Hz. mer: Hayr bu adaletli bir
teklif deil.
Okuyucu: Kuds halk, hizmetlisini halife Hz. mer zannetmilerdi.
...
Hz. mer Kuds Patriki Sofroniusla anlama yapt (637).
Okuyucu: Hz. mer Kudsteki
Hristiyan halka, o zamana kadar
Hristiyan Avrupa dnyasnn duymad sayg ve gstermedii toleransla davranarak, onlara can, mal
ve vicdan hrriyetlerini verdi.
Hz. mer Cami (Kubbet-s Sahra)-Kuds

117

Msrn Fethi: slam ordusu komutanlarndan Amr bin As, Msr seferine kt. Buradaki Dou
Roma ordusunu yenerek Msr ele geirdi (640-641). Hristiyanlar cizye vergisi demeleri karlnda
din ve ibadetlerinde serbest brakldlar. Amr bin As, Msrda Kahire yaknlarnda Fustat ehrini kurdu.
Amac, Kuzey Afrikann fethine hazrlanrken bu ehri ordugh olarak kullanmakt. Msrn fethi, 642
ylnda skenderiyenin ele geirilmesi ile tamamland. Hz. mer 644 ylnda vergisinin indirilmesini
isteyen bir demirci tarafndan ehit edildi.
Hz. mer Dneminde slam Devletinin kurumlar oluturuldu:
?
lke topraklar ynetim birimlerine ayrlarak valilik
sistemi kuruldu.
Hz. mer Dneminde yaplan
?
Adli sistem kurularak mahkemeler oluturuldu ve
almalar devlet tekilatlanmas
illere kadlar tayin edildi.
asndan deerlendiriniz.
?
Dzenli ordular ve ordughlar kuruldu.
?
Vergiler sistemli hle getirildi.
?
slam devlet hazinesi Beytl Ml adyla sistemletirildi.
?
Asker ikta sisteminin temelleri atlarak fethedilen topraklarn verimli kullanmnn yolu ald.
?
Asker posta tekilat kuruldu.
n
Hz. Osman Dnemi (644 - 656)
Hz. merin ehit edilmesinden sonra Hz. Osman ra denilen bir kurul tarafndan halife seildi.
Hz. Osmann halifelii dneminde Dou Roma ile savalar srd.
Suriye valisi Muaviye, Anadoluda Kayseriye kadar seferler dzenlemi ve kurduu donanma ile
Kbrs fethetmiti (649). Zamanla daha da gelien slam donanmas ile Dou Roma donanmas
arasnda yaplan deniz savan Mslmanlar kazand (655). Zats Savr adyla anlan bu zafer
Mslmanlarn ilk deniz zaferidir.
Hz. Osman zamannda slam ordular douda
Horasana kadar ilerledi. Horasana gelen slam
ordular ilk defa Trklerle mcadeleye balad. slam
ordular Horasan ve Harzem lkelerini fethetti ve
Ceyhun Irmana kadar ilerledi. Azerbaycan ve
Grcistan da fetheden Mslmanlar, Kafkas
Dalarna dayanarak Hazar Trkleriyle komu
oldular. Dier taraftan Kuzey Afrikada Tunus ele
geirildi. Tunusun fethinden sonra slamiyet, Kuzey
Afrikann yerli halk olan Berberiler arasnda hzla
yayld.
Hz. Osman, Kuran- Kerimi oaltarak Mekke,
Basra, Kfe, am ve Msr gibi nemli slam
beldelerine gnderdi. Bir rnei de bakent Medinede kald.
Hz. Osman, Kureye mensup meyyeoullar
olarak da bilinen Emevi ailesindendi. Hz. Osman,
ahlak itibaryla iyi niyetli ve hogrl bir yapya
Hz. Osmann ehit edildii srada
sahipti. Halifelik makamna geldii dnemde slam
okuduu Kuran - Topkap Saray Mzesi
Devletinin snrlar ok geni corafyalara ulam,
deiik din ve kltrden insanlar ayn devlet ats
altnda birlemilerdi. Bu durum, devletleri yklan bir ksm insanlarn honutsuzluuna ve i isyanlar
balatmalarna neden oldu.
Emevi ailesinden olanlar devletin st kademelerine getirilince dier Mslmanlar bu durumu ho
karlamad. Kfe ve Msrda yneticilere kar ayaklanmalar kt, ayaklananlarn elebalar
Medineye giderek Hz. Osman Kuran- Kerim okuduu srada ehit ettiler (656).
n
Hz. Ali Dnemi (656 - 661)
Hz. Osmann ehit edilmesi, Mslmanlar arasnda byk bir zntye neden oldu. syanclar
Medineye hkim oldular. Bu isyanclar Hz. Aliye bavurarak ona halifelik teklif ettiler.
Hz. Osman gibi yce bir sahabeyi ve halifeyi ehit etmi olanlar tarafndan halife ilan edilme
grnts, Hz. Ali tarafndan iddetle reddedildi. Ancak daha sonra ensar ve muhacirin teklifi zerine
Hz. Ali, Mslmanlar arasndaki huzursuzluun daha fazla srmemesi ve Mslman kan akmamas
iin halifelik teklifini kabul etti. Hz. Ali halife olduktan sonra, Hz. Osmann katillerini cezalandrmadn
iddia edenler, Hz. Alinin halifeliine kar ktlar. Hz. Ali ise tam bir adalet gerekletirmek istiyordu.
Henz kargaa dneminin devam ettii bir srete; masum insanlarn zarar grmemesi iin katillerin
olaylar yattktan sonra cezalandrlmasn istiyordu.

118

Bata Muaviye olmak zere Hz. Aye, Talha ve Zbeyr ise sulularn ne olursa olsun bir an nce
yakalanmasn istiyorlard. Bu durum taraflarn savamasna neden oldu.
Deve Olay (Cemel Vakas) (656): Hz. Ali kendisine
Cemel Vakas ncesi Hz. Aliye
kar olanlar ikna edemedi. Hz. Aye, Talha ve Zbeyr,
Yarn bir ey olduu takdirde bizim ve
Iraktan topladklar kuvvetlerle harekete getiler. Bunun
onlarn durumu hakknda ne dersin?
zerine iki taraf kuvvetleri Kfede kar karya geldiler.
diye sorulduunda Bizden ve onlarYaplan sava Hz. Ali kazand. Savata, Talha ve
dan kimsenin katledilmesini istemem,
Zbeyr ehit oldu. Bu savan en iddetli arpmalar,
kalbi Allaha bal olan Allah cennete
savaa katlan Hz. Ayenin bindii devenin etrafnda getisokar. cevabn veriyordu.
inden bu sava slam tarihinde Cemel Vakas olarak
Hz. Ali askerlerine: Yarn karlabilinir. Savatan sonra Hz. Aye, Medineye gnderildi. Bu
acanz insanlara kar ellerinizi ve
olaydan sonra devlet merkezi, Medineden Kfeye tand.
dillerinizi tutunuz. demitir. nk
Sffn Sava (657): Hz. Alinin halifeliine am Valisi
kar karya gelenler Mslmanlarn
Muaviye de kar kyordu. Cemel Vakasndan sonra Hz.
nde gelen kiileri idiler.
Aliye kar olanlar, Muaviyenin etrafnda birleip onu halife
smail Mutlu, Drt Halife Devri, s. 329dan
ilan ettiler.
zetlenmitir.
ki taraf arasnda sava kanlmaz duruma gelince iki
ordu Sffn ovasnda kar karya geldi. Muaviye,
Muaviyenin Hz Alinin halifeliini
sava kaybetmek zere iken Msr Valisi Amr bin As,
kabul etmeyiinin sebebi ne olabilir?
askerlerin mzraklarna Kuran- Kerim sayfalarn
taktrarak sorunun bitmesi iin Kurann hkmlerini iyi
bilen hakemlerin nerecei zme raz olunmasn istedi. Hz. Ali, bunun bir hile olduunu
sylemesine ramen Hz. Alinin askerleri, Kuran sahifelerine kar savaamayacaklarn bildirdi. Sffin
Savandan bir sonu alnamaynca sorunun hakemlerle zlmesi kararlatrld.
Hakem olay ile halifelik sorunu zmlenemedii gibi daha byk bir kmaza girdi. Mslmanlar
gruba ayrldlar:
?
Muaviyeden yana olanlar.
?
Hz. Aliden yana olanlar
?
Hariciler: Hz. Aliye ve Muaviye ye kar olanlar.

Hz. Alinin trbesi - Necef

Hariciler, slam Devletindeki ayrlklara son vermek

iddiasyla Hz. Ali, Muaviye ve Amr bin Asn ldrlmesi
gerektiine karar verdiler. Alnan karar gerei de ayn
anda seilen fedailerce ldrlecekti. Muaviye ve Amr bin
As, dzenlenen suikastten kurtuldu. Hz. Ali sabah namazna giderken yaraland ve birka gn sonra da vefat etti (661). Hz. Ali, ilk Mslmanlardan olup Hz.
Muhammedin damaddr. Atak ve cesur bir karaktere sahip olan Hz. Aliden slam tarihinde Allahn
Aslan ya da Haydar- Kerrar olarak sz edilmitir. Hz. Alinin ehit edilmesiyle Drt Halife Devri sona
ermitir.

Hz. Ali Dneminde meydana gelen

i karklklar slam tarihini nasl
etkilemi olabilir?

119

d. Emeviler Devleti (661 - 750)

ARAL GL

AVRUPA

Z
EN
RD
ZA
HA

AT L A S O K YA N U S U

Hz. Ali ehit edildikten sonra Kfeliler, Hz. Alinin olu Hz. Hasan halife setiler. Muaviye de
amda halifeliini ilan etti. Mslmanlar arasnda kan dklmesini istemeyen Hz. Hasan, Muaviye ile
anlaarak halifelikten ekildi. Yaplan anlamaya gre Muaviye yerine herhangi birini halife tayin
etmeyecekti. Bu anlamadan sonra Medineye giden Hz. Hasan bir mddet sonra vefat etti.
Emevi soyundan gelen Muaviyenin halife olmasyla slam tarihinde Emeviler Dnemi balad.
Muaviye halife olunca ilk i olarak am slam Devletinin merkezi yapt ve btn Mslmanlarn
kendisine biat etmesini salad.
Muaviye, Mslmanlar arasndaki karklklar nleyerek lkede huzuru salamaya alt.
Muaviye i huzuru saladktan sonra kara ve denizden Dou Roma zerine, Kuzey Afrika sahillerine,
douda Maverannehire, kuzeyde Kafkasya ve Anadolu ilerine ordular sevk ederek fetih hareketlerine balad.

KARADENZ

Bizans

Endls

BALKA GL

ASYA

Badat
am D
i
cl
e

A K D E N Z

Kuds Fr Kfe
at

skenderiye

BA
SR
A

Medine

K
RF
EZ

K
IZ
IL

AFRKA

Mekke

E
N
Z

Emevi Devletinin snrlar

1000

2000

3000

4000 km

HNT
O K YA N U S U

2. Harita: Emeviler Devletinin fetihlerden sonraki snrlar

Emeviler Dnemindeki siyasi gelimeler unlardr:

stanbul kuatmas: Muaviye, stanbul zerine bir ordu gnderdi. Bu ordu stanbulu kuatt (668)
fakat kuatmadan sonu alnamad. Kuatma srasnda daha nce Hz. Muhammedin sancaktarln
yapan Eyp El Ensari ehit oldu. Bugn stanbuldaki Eyp Sultan Trbesi, Eyp El Ensari ye aittir.
Birinci kuatma baarsz olunca, 674 ylnda stanbul ikinci kez kuatld. Denizden yaplan bu kuatma aralklarla yedi yl srd. Bu kuatmadan, iklim farkllna askerlerin uyum salayamamas,
stanbulun merkeze uzak olmas, stanbulun etrafnn surlarla evrili olmas ve Bizansn grejuva
denilen denizde de yanabilen Rum atei ile savunma yapmas yznden sonu alnamad.
Muaviye ve olu Yezid dneminde douda Trklerin hkimiyetinde olan Maverannehir, Harzem,
Trkistan ve Buhara ele geirilerek Hindistana kadar olan yerler fethedildi. Mslmanlar, Tunustaki
Kartacaya kadar olan blgeleri de fethedince Kuzey Afrikadaki Bizans egemenlii sona erdi.
Muaviye lmeden nce olu Yezidi halife tayin ederek halifelii saltanat hline getirdi. Bylece Drt
Halife Dneminde devam eden seimle ynetime gelme anlay son bulmu oldu.
Kerbela Olay (680): Muaviye lnce olu Yezid halifeliini ilan etti. Yezidin halifeliini kabul
etmeyen Kfeliler, Hz. Alinin kk olu Hz. Hseyini halifelie getirmek iin Kfeye ardlar. Bunu
haber alan Yezid, Hz. Hseyinin Kfeye gitmesini engellemek iin zerine kuvvet gnderdi. Hz.
Hseyinin yolu Kerbela denilen yerde kesildi. Hz. Hseyin ve beraberindekileri gnlerce kuatma
altnda tutarak teslim olmalarn istediler. Bu istekleri kabul edilmeyince Hz. Hseyin ve yanndakileri
ehit ettiler. Bu olay Kerbela Olay olarak tarihe geti.
Hz. Hseyinin ehit edilmesinden sonra slam dnyasnda daha nce ba gsteren ayrlklar Hz. Ali
taraftarlar ve Muaviye taraftarlar eklinde kesin ayrlklara dnt.
Kuzey Afrika ve spanyann Fethi: Emevilerin en parlak dnemi halife Abdlmelik ve Velid
devirleridir. Velid zamannda Kuzey Afrika valiliine getirilen Musa bin Nusayr, Atlas Okyanusuna
kadar btn Kuzey Afrikay fethetti. Kuzey Afrikada yaayan Berberiler, slamiyeti kabul ederek Arap
kltrnn etkisi altna girdiler. Vizigot kralnn spanya halkna bask ve zulm yapmas zerine
spanyann yerel yneticileri, Mslmanlardan yardm istediler. Tark bin Ziyad komutasndaki slam
ordusu blgeye gnderildi.

120

yorumlayalm

TARIK BN ZYAD VE SPANYANIN FETH

spanyay fethetmek iin frsat arayan Musa
bin Nusayr spanyada i karklk olduu
haberini alnca Tark bin Ziyad adl
komutann, Vandalisia adndan dolay
Mslman Araplarn Endls dedikleri
spanyay fethetmek iin grevlendirdi.
Deerli bir komutan olan Tark bin Ziyad Septe
Boazn aarak spanyaya girdi. Artk
spanyann fethi balamt. Tark bin Ziyad
daha sonra kendi adyla anlacak olan Cebel-i
Tark Dan ele geirdi. zerine Vizigot
kuvvetlerinin geldiini renince gemileri
yaktrd. Ykseke bir yere kan komutan
Tark, askerlerine: Sabr ve sebat ederseniz
zafere ularsnz, Endls fethederiz. Aksi
hlde, dman hepimizi denize dker! diye
hitap etti.
Tark bin Ziyadn spanyaya knn
temsil resmi

Ylmaz Boyunaa, Tebliinden Gnmze

slam Tarihi, s. 312den zetlenmitir.

? cevaplayalm
1. Tark bin Ziyadn spanyaya getikten sonra gemileri yaktrmasnn nedeni neler olabilir?
2. Septe Boaznn adnn kalc olarak deimesinde neler etkili olmutur?
spanyaya geen slam ordusu Mslman Araplarn Endls dedikleri bu lkeyi Kadiks Zaferi
(711) sonucunda fethetmiti.
Avrupadaki ilerleyi Fransada Franklarla yaplan Puvatya Savana kadar srd (732). Bu
savatan sonra Mslmanlar Avrupada toprak kaybetmeye balad.
Trk-Arap likileri: Hz. Osman Dneminde Trklerin doudaki en son snr olan Ceyhun
Irmana kadarki blgeler fethedildi. Arap ordular, Muaviyenin halife olmasndan sonra Trklerle
mcadele etti ve bu mcadelelerde Horasan bir s olarak kullanld. Blgede Trkler, kalabalk
olmalarna ramen siyasi birlik oluturamadlar. Bu durum Araplarn blgeyi fethini kolaylatrd.
Horasan valiliine getirilen Kuteybe, Ceyhun Irman geerek Takent, Buhara, Semerkant
ehirlerini ele geirdi. Trge Kaan Sulu Han, Emevi valisini yendiyse de daha sonra geri ekilmek
zorunda kald (720).
Emevi Devletinin Yklmas (750): Dnya tarihinin byk imparatorluklarndan biri kabul edilen
Emevi Devleti, varln uzun sre devam ettiremedi. Bu devletin yklmasnda;
?
mparatorluun ok geni snrlara ulamas sonucu merkez otoritenin zayflamas,
?
Emevi ailesinin Arap milliyetilii politikas izlemesi sonucu, Emevi egemenliindeki mevli diye
tabir edilen Arap olmayan Mslmanlarn ynetime kar tavr almalar,
?
Devlet makamlarna genellikle Emevi ailesi dnda yneticilerin getirilmemesi,
?
iilerin halifelii ele geirme mcadelelerini srdrmeleri,
?
Hz. Muhammedin soyundan gelenlerin Emevi ynetimine kar mcadeleleri etkili olmutur.
Emevi ynetimine kar ilk bakaldr, Horasanda balad. Horasanda Trk asll Ebu Mslim adl
bir komutann balatt bu ayaklanma, Irak ve rana yayld. Emevilere kar oluturulan muhalefetin
ncln Hz. Muhammedin amcas Abbasn soyundan gelenler yapmaktayd. Bu ayaklanmalar,
Ebul Abbas Abdullahn Kfede Ebu Mslim tarafndan halife ilan edilmesiyle son buldu. Msra kaan
son Emevi halifesi II. Mervan ldrld. Bylece Emevi Devleti sona erdi (750).
Emeviler Dneminde yneticilerin uygulad Arap milliyetilii politikas yznden halk drt snfa
ayrld:
Mslman Araplar: Bunlar kendilerini Arap olmayan dier Mslmanlardan stn tutmutur.
Mevl: Mslmanl kabul etmi Arap olmayan Mslmanlara azatl kle manasndaki bu isim
verildi. Bunlar Mslman Araplarn stn tutulmasndan rahatszlk duyuyorlard.
Zmm: slam Devleti iinde yaayan Mslman olmayan halktr. slam Devletinin kendilerine
salad koruma karlnda devlete vergi dyorlard.

121

Kleler: slamiyetin douundan ok daha nceki dnemlere giden klecilik anlayn slamiyet
slah etme yoluna gitmitir. Klelerin hrriyetlerine kavuturulmasn tevik etmitir.
Emeviler Dneminde halifeler gsterili bir hayat srmeye balad. Bu dnemde halifeler ordu
komutanln brakarak, sadece devlet bakanl grevini yrttler. Ancak Emevi hanedanndan
mer bin Abdulaziz gerekletirdii faaliyetlerle dier Emevi halifelerinden ayrlr.
yorumlayalm

EMEVLERE FARKLI BR BAKI: MER BN ABDLAZZ

Anne tarafndan soyu halife Hz. mere dayanan Emevi halifesi mer bin Abdlaziz, mevcut
slam lkelerinin geniliinin yeterli olduuna inandndan yeni fetihler yerine var olan snrlar
ierisinde adaletli bir ynetim oluturmaya almtr. Emevi Devletinin kuruluundan beri
oluturulmu olan btn ihtiam ve lks yaant tarzn ortadan kaldrarak slamn ilk halifeleri gibi
sade bir hayat srmeye ve devletten ald belirli bir gndelikle geinmeye balamtr.
mer bin Abdulaziz halka zulmeden valileri deitirip yneticilerinden halka hogr ile davranmalarn istemitir. Bu yolla kendinden nceki Emevi halifelerinin bask yoluyla salayamadklar
sosyal ve ekonomik dzeni sevgi ve hogr ile ksa zamanda gerekletirmitir. Onun dneminde
lkede yle bir zenginlik, yle bir huzur belirmiti ki Trkistandan spanyaya, Anadolunun
dousundan Arabistann en gney ucuna kadar geni olan slam lkesinde zekt verecek fakir
bulunamam, zenginler zektlarn verecek yer aramaya balamlard.
Ylmaz Boyunaa, Tebliinden Gnmze slam Tarihi, s. 341-344ten zetlenmitir.

? cevaplayalm
mer bin Abdlazizin dier Emevi halifelerinden farkl bir ynetim uygulamasnn sonular
neler olabilir?

DRT HALFE DNEM

EMEVLER DNEM

Halifeler bir eit seim yoluyla belirlendi.

Babadan oula geen saltanat modeli uyguland.

Devlete ait merkez binas yoktu.

Devlete ait merkez binalar ina edildi.

Btn Mslmanlar eit kabul edilmiti.

Arap milliyetilii politikas izlendi.

Devlete ait resm dil ve resm para yoktu.

Arapa resm dil hline getirildi, ilk slam paras

bastrld.

? cevaplayalm
Drt Halife ve Emeviler Dnemini devlet tekilatlanmas asndan karlatrnz?
slam dinini yaymak iin yaplan fetihler ayn zamanda slam sanatnn gelimesini de salad.
nk fethedilen lkelerdeki sanat anlay slam sanatn da etkiliyordu. Bunun sonucunda farkl
sanat anlaylarndan oluan yeni ve daha gelimi bir slam sanat ortaya kt. slam sanatnda en
byk gelime mimari alanda olmutur. slam Devletinin her yerine camiler, medreseler, kprler,
hanlar, kervansaraylar yapld. Mimari eserlerde kubbe ve kemer kavramlar Trklerden Araplara geti.
Camilerde mihrap, minare ve adrvan gibi yaplar ilk olarak Emeviler zamannda kullanlmaya
baland. Emevi sanatnda genel yap malzemesi olarak ta kullanld. Sslemelerde insan ve hayvan
figrlerine yer verildi ve estetik deer n plana karld. Kubbe ile at nal ve yuvarlak dilimli kemerler
baarl ekilde eserlerde uyguland. Kare minareler de Emevi mimarisini yanstan rneklerdendir.

122

slamiyetin ilk yllarnda Arap Yarmadasnda Arap alfabesi, Msr ve Suriyede Eski Yunan alfabesi
kullanlmaktayd. Emevi Halifesi Abdlmelik, lk slam parasn bastrd, resm yazmalarda Arap
alfabesinin kullanlmasn zorunlu hle getirdi. Bylece Arap
alfabesi Arabistan dnda da
EMEVLERDE SALIK
yaygnlat.
Emevi halifesi Velidin hastanesini
Kuran- Kerimin dili Arapa
oluturmas ve hastaneye doktorlar
olduu iin slamiyetin yayld
grevlendirmesinden sekiz yz yl
blgelerde Arapa, konuma dili
sonra, batda ilk defa 1500 ylnda
olmaya balad. slamiyeti kabul
Strazburger Hastanesi bir doktora
sahip olur; bunu 1517de Leipzig
eden dier milletler, slamiyeti
Abdlmelik Dneminde renirken Arapay da renHastanesi, 1536da Pariste Hotelbastrlan dinar
Dieu takip eder.
diler. Bylece Arapa, slamiyetle beraber btn dnyaya yaSigrid Hunke, Avrupa zerine
yld. Trke, Farsa ve daha
Doan slam Gnei, s. 220.
birok dile Arapa kelimeler
girdi.
Saray hayatnn balad
Emeviler Dneminde iir yeniden nem kazand. slami dnemde gelien dier bir edebiyat tr de
toplumun bilgi, grg ve ahlakn ykseltmek gayesiyle yazlm nesir
trndeki eserlerdir. Edeb ad verilen bu tarzn en nemli ismi, Hilafet
I. Velid Dneminde
Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri adl bir kitap yazm olan
bastrlan dirhem
Cahizdi.
slam dnyasnda sanayi, fetihler sonucunda ortaya kt. Sanayi, tarm rnlerine dayal olarak el
sanatlar retimiyle balad. Daha sonra gelierek imalathanelere dnt. Dokuma sanayinde yn,
pamuk ve ketenden eitli kumalar retildi. Bu kumalar, Avrupada byk ilgi grmtr.

e. Endls Emevi Devleti (756 - 1031)

Abbasilerin, Emevi hanedanna son vermesiyle Emevi slalesinden Hiamn torunu Abdurrahman, spanyaya giderek burada Endls Emevi Devletini kurdu(756). Abdurrahman, Abbasilerle
mcadele etti, Franklara kar baarlar kazand.
Endls Emevilerinin en parlak dnemi III. Abdurrahman (912-961) ve II. Hakem (961-976) zamanlardr. III. Abdurrahman, halife unvann da kullannca slam tarihinde ayn anda Abbasiler,
Fatimiler ve Endls Emevilerinde olmak zere halife ortaya kt.
II. Hakem zamannda, devletin bakenti olan Kurtuba, yaplan birok cami, ktphane, medrese ile
kltr ve bilim merkezi
hline getirildi.
Endls Emevi Devletinde siyasi g zamanla farkl etnik kkenden
gelen devlet grevlilerinin
eline gemiti. Bu grevlilerin birbirleriyle mcadelesi i karklklara
neden oldu. kan isyanlar devletin zayflamasna yol at. 1031 ylnda
devlet dald, spanyada
Tavaif-i Mlk ad verilen
kk devletler kuruldu.
Zamanla Hristiyanlarn
eline geen bu devletlerin
en nemlisi Beni Ahmer
Devletiydi.
Endlsten bir grnm (spanya)

123

yorumlayalm

MUHTEEM ENDLS
III. Abdurrahman Devrinde spanyada slam medeniyeti hzla geliti. Kurtuba ile dier ehirler
arasnda posta tekilat kuruldu. Tersaneler ve silah imalathaneleri ina edildi. Badat ile temaslar
saland. Oradan, bol paralar vermek suretiyle sanatkrlar getirildi. Endls fatihlerinin dil, edebiyat
ve dier sosyal kurumlarnn etki ve ekicilii o derece byk oldu ki tamamen slam dinine girmi
olmamakla birlikte, ehirlerde yaayan Hristiyan halkn ou Mslmanlar gibi bir hayat srmeye
baladlar. Sanat, iir, felsefe ve ilimler alannda kendilerinin ne kadar geri olduunun farkna
vardlar. slam medeniyetinin parlaklndan gzleri kamam yerli Hristiyanlar ksa zamanda,
slami yaay tarz ve biimini taklit ettiler.
Nuri nl, Ana Hatlaryla slam Tarihi, s. 115ten derlenmitir.

? cevaplayalm
Endlste kltr ve sanat alanndaki gelimeler Hristiyan halkn yaayna nasl yansmtr?

f. Beni Ahmer Devleti (1232 - 1492)

Oviedo

L e o n
Leon

Navarra
Aragonya

lya

Valladoid

Oparto

Salamanca

Katalonya
Barselona

Sarkosta
Alcala

Alkantara

Madrid
r

ala

Belensiye
(Valensia)

Tuleytula

Lizbon

ATLAS

sti

OKYANUSU

F r a n s a
Santiago

Ka

spanyadaki son Mslman

devlet olan Beni Ahmer Devletinin
kurucusu Muhammed Bin Ahmer,
bu devletin bakenti ise Grnata
ehriydi. Devlet 250 yldan fazla bir
sre siyasi varln devam ettirdi.
spanyadaki slam kltr Beni
Ahmer Devleti zamannda byk bir
gelime gsterdi. Bakent Grnata
bilim, kltr ve sanat faaliyetlerinin
nemli bir merkezi hline geldi.
Ancak bu devlet, asker bakmdan
nemli bir gce sahip deildi.
Gerekletirilen bilim ve sanat
alanndaki faaliyetler Avrupada Rnesansn douunda etkili olmutur.

r
lea

Ad

Ba

Batlabus
Kurtuba
biliye
Palos

Grnata

125

250

Kadiz
Cebelitark
Septe
Tanca

Mersiye

D
K
A
Oran

375

500 km

750 ylnda spanyada slam

hkimiyetinin snrlar
Endls Emevi Devleti
Leon Krall
Kastilya Krall
Navarra Krall
Aragonya Krall
Katalonya Krall

3. Harita: XI. yzylda spanyada slam hkimiyeti

yorumlayalm

EL HAMRA SARAYI
El Hamra, Grnataya hkim bir tepe zerindeki dzlkte, savunma
kalesi ve saray olarak yaplmtr. Bu yzden ilk bakta estetikten
uzak bir grnm arz etse de kale duvarlarnn iinde esiz gzellikte
bir sarayla karlalr. Duvarlarnda krmz tula, damnda krmz
kiremit kullanld iin adna da El Hamra, yani Krmz denilmitir.
Nasri hkmdarlar yeni yaplarla kaleyi byttler. Bylece El
Hamra, saray ve kklerden kurulmu bir topluluk hline geldi.
Saraylarn ii kadar avlular da gzeldir.
Bunlardan en gzelleri uzun bir havuzla
El Hamra Saraynn
ssl olan El Brke Avlusu, demesi
dtan grnm
mermer kapl Meksuar Avlusu ve Arslanl
Avludur. El Hamra Saray, zarif ve zengin
sslemeleri, baheleri ve havuzlaryla komple bir yapdr. arlken
Endls zaptedince sarayn bir blmn yktrd ve yerine Rnesans
slubunda bir saray yaptrmak istedi. 1522deki depremde ve 1590da
saray bir miktar daha hasar grd. Ancak, XIX. yzyl ortalarndan
itibaren korunmaya alnd ve gnmze dek gelebildi.
El Hamra Saraynn
iten grnm

Ziya Paa, Endls Tarihi, s. 293-294ten derlenmitir.

124

? cevaplayalm
El Hamra Saraynn iinin ve dnn farkl zellikler gstermesinin sebebi ne olabilir?
Aragon kralnn Kastilya kraliesiyle evlenmesi sonucu spanyada Katolik Hristiyan birlii saland.
1492 tarihinde Grnatay ele geiren Hristiyanlar, slam kltr ve medeniyetine ait birok eseri yktlar.
Bylece spanyada 750 yl sren slam egemenlii sona erdi.
spanyada yaayan Mslmanlarn bir ksm Hristiyanlarca katledildi. Bu srada Osmanl Devleti,
kendi iinde yaad i karklklardan dolay buradaki Mslmanlara yeterince yardm edemedi. Bu
dnemde Akdenizde bamsz hareket eden Trk denizcilerinden Oru ve Hzr Reisler, spanyadan
srlen ve baskya urayan Mslmanlarn birounu kurtarmay baard. Bu arada, spanyada
baskya maruz kalan Yahudiler Osmanl padiah II. Bayezid tarafndan spanyadan Osmanl lkesine
getirilerek Selanik, zmir ve stanbula yerletirildi.
yorumlayalm

ENDLSTE BLMSEL ORTAM

Endls Emevi Devleti, spanya ve Avrupa milletlerinin ihtiyac olduu bir zamanda bilim, kltr ve
eitim merkezi olarak hizmet vermiti. Vizigotun bakenti Tuleytula, Endls slam medeniyetinin
nemli merkezlerinden biriydi ve Hristiyanlarn eline geerek VI. Alfonsonun yeni baehri olduktan
sonra, bu medeni birikimi sayesinde zamanla spanya devletleri ve dier Avrupa lkelerinden gelen
rencilere hizmet veren bir bilim merkezi hline geldi. VI. Alfonso, Endls medeniyetinin etkisinde
kalarak saraynn her yann slam kltrnn izleriyle bezemi ve kendisini de iki milletin imparatoru
ilan etti.
Hristiyanlar, slam kltrn tanmaya baladlar. Felsefede, bilimde, dounun dnce akmlarna
yer verdiler. Avrupa niversiteleri Dou bilgisini edinip an felsefesiyle kpr kurdular. nce doa
sonra gk bilimiyle ilgilendiler. Ellerine ne getiyse dillerine evirdiler. Felsefe almalarna ok sonra
sra geldi.
zzet Tanju, Endlste Raks, s. 132-134ten zetlenmitir.

? cevaplayalm
Endls Emevi Devletinin Avrupa tarihine en ok hangi alanlarda katkda bulunmutur?

g. Abbasiler (750 - 1258)

Ebu Mslimin Emevi Devletini ykarak Kfede Ebul Abbbas halife ilan etmesiyle Abbasi Devleti
kuruldu. lk Abbasi halifesi Ebul Abbas Abdullah, Hz. Muhammedin amcas Abbasn soyundandr.Bu
nedenle devletin ad Abbasi Devleti oldu. Ebul Abbas Abdullah Emevi slalesinden olan muhaliflerini
etkisiz hle getirerek otoriteyi salad. Daha sonra halife olan Ebu Cafer Mansur, devletin bakentini
Kfe den Badata tad.
Abbasilerin en parlak dnemi Harun Reid dnemidir (786-809).Harun Reidden sonra yerine
srasyla oullar Emin, Memun ve Mutasm halife oldular. Emeviler zamannda srekli olarak Araplarla
savaan Trkler, Abbasiler zamannda slamiyeti benimsemeye baladlar. nk Abbasiler, Emeviler
gibi Arap milliyetilii yapmadlar. Trklere ve Arap olmayan Mslmanlara kar iyi davrandlar.
Onlarn bu siyasetleri sonucu Talas Savandan sonra Trkler arasnda slamiyet hzla yayld.
zellikle Mutasm zamannda Trkler, nemli devlet makamlarna ve ordu komutanlklarna getirildiler. Mutasm, Trklerin Araplarla karp sava zelliklerini yitirmemelerini salamak amacyla
Trklerin yerlemesi iin Samarra ehrini ina ettirdi.

Samarra ehrine ait

bugnk grnm

Samarra ehrine ait eski grnm

125

? cevaplayalm
Samarrann fotoraflar dikkate alndnda;
1. Mimari tarzda ne gibi deiiklikler olmutur?
2. Bu mimari eserin yaplma sebebi ne olabilir?
3. Eski fotorafta da grld gibi neden ehir dnda bir yer seilmi olabilir?

Samarra, Abbasi Devleti zamannda Irakta Badatn yetmi mil uzanda ve Dicle kenarnda
kurulmutu. Bu ehri, Halife Mutasma ve cretli Trk ordusuna yeni bir yerleim merkezi salamak
gayesiyle nl Abbasi kumandan Trk asll Enas 836 senesinde, kurmutu. Samarra kuruluundan
892 senesine kadar 56 sene, Abbasi Devletine baehir oldu. 892 senesinde ise Halife Mutedid
Badat tekrar baehir yapt.
Trklerin bir ksm da Anadolunun gneyinde Mara, Diyarbakr, Malatya, Adana, Tarsus gibi
ehirlerde Dou Romallara kar
ASTURYA-LEON
UYGUR DEVLET
FRANK
KRALLII
KIRGIZ DEVLET
kurulan Avasm hattna yerletirildi.
KRALLII
HAZAR
MACARLAR
DEVLET
ehirlere yerleen Trkler, Dou
Kurtuba
BULGARLAR KARADENZ
KARAHAN DEVLET
Romallara kar slamiyeti savunmak
BZANS MP.
iin savatlar ve kan isyanlarn
HORASAN
bastrlmasnda Abbasilere yardmc DRSLER ALEBOULLARI A K D E N Z
am
oldular. Mutasm zamannda Dou
ZRLER
BARKA
Romaya kar dzenlenen seferler
MISIR
TOLUNOULLARI HCAZ
devam etti. Afin idaresindeki slam
OMAN
HDOULLARI
Medine
KRFEZ
ordusu, Dou Romay yenilgiye
Mekke
uratmt. Bu zaferden sonra da
NBYE
ALLER
Eskiehire kadar seferler dzenlendi.
HNT
O K YA N U S U
YEMEN
Abbasi Halifesi Mutasmdan
sonra devlet ierisindeki Trklerin
etkisi giderek artmt. Abbasi
ETYOPYA
Devletinin siyasi birlii IX. yzyln
ortalarndan sonra zlmeye
4. Harita: VIII - IX. yzylda Abbasi Devleti
balamt. 847 tarihinden itibaren
halifelerin otoritelerinin zayflamas,
Abbasi Devletinin paralanmasna sebep oldu. Abbasi snrlar iinde ksa mrl olan yeni devletler
kuruldu. Bu devletler;
?
Msrda Tolunoullar ve hidiler,
?
Kuzey Afrikada Aglebiler,
?
Horasanda Tahiriler,
Aadaki tarih eridine gre Abbasi Devleti
?
Maverannehirde Samanoullar,
ile ada olan devletleri belirtiniz.
?
Irak ve randa Bveyhoullardr.
(744-840)

MA
VE

HA

TOLEDO CUM.

HARZM

(840-924)

RA

NE

HR

ZA

KORSKA

Buhara

DE

SARDNYA

Z
N

Septe

(960-1089)

Merv

AZEBAYCAN

Fas

Fergana
Semerkant

SCLYA

Tebriz

AVASIM

Kayrevan

Herat

Musul

Gazne

Dic

GRT

le

KIBRIS

Fr

at

SURYE

skenderiye

Kerbela

Kuds

Kahire 969

Samara 762
Badat 762

IRAK

Kfe

Basra

Fustat

EY

(868-905)

Nil

(935-969)

Abbasi Halifelii (750)

900l yllarda Abbasi
hkimiyetindeki yerler

Kurtuba Emevi Halifelii

(929). 1012/31 ykl.

Fatimi Halifelii (909-1171)

Samanoullarnn hkim olduu

yerler (945-1055)
Araplar tarafndan kurulan
ehirler

250

500

750

1000 km

!!

TRGELER
HAZARLAR
HZ. MUHAMMED
VE DRT HALFE

EMEVLER

KK TRKLER

GAZNELLER
ABBASLER

ENDLS EMEVLER
B. SELUKLU DEVLET

SASANLER

DOU ROMA MPARATORLUU (BZANS)

200

300

400

500

600 700
800
900
MLATTAN SONRA
126

1000

1100 1200

1300

KTAP VE MEDENYET
Kitap, politikann yntemini belirler. Bilgi, bara
gtren bir eli grevi grr. Kitaplara Mslman
nasl bir sevgi ile bal olmal! Hem de tp,
astronomi ve felsefenin dndaki geometri ve
matematik gibi soyut konulu kitaplarda bile.Galip bir
devletin bar antlamas art olarak, silah ve harp
gemilerini istemeye zen gstermesi gibi, Abbasi
halifesi Harun Reid de Amoria ve Ankarann
fethinden sonra ayn zen ve titizlikle eski yunan el
yazmalarn Dou Romadan ister. Ayn ekilde
slam dnyasnda halife Memun, Dou Roma kral
III. Michaele kar kazand zaferden sonra,
tazminat olarak antik filozoflarn henz Arapaya
evrilmemi eserlerini, gerek bir bar oluturmaya yarayan fikrin aralarn ister.
Ylmaz Boyunaa, Trk-slam Sentezi,
s. 271-272den alnmtr.

Bu devletlerden Bveyhoullar 945 ylnda

Badat igal ederek halifeyi bask altna ald.
Gazneli hkmdar Mahmut, Abbasi halifesini bu
baskdan kurtararak halifeden sultan unvann
ald. Bveyhoullar bir sre sonra halifeyi yeniden
bask altna alnca, 1055 ylnda Badata giren
Byk Seluklu Hkmdar Turul Bey, halifeyi bu
durumdan kurtard. Bu olaydan sonra Abbasiler,
Badattaki varlklarn yaklak 250 yl daha srdrd. Ancak bu dnemde, siyasi ve asker g
olarak etkili olamadlar. Halifelii ellerinde bulundurduklar ve Arap olmayan dier Mslmanlara da
eit davrandklar iin btn slam dnyasnda
sayg ve ilgi grdler.
Abbasiler btn Mslmanlara yeniden deer
vererek onlara eit davrandlar. Bylece mevl
kavram ortadan kalkt. Bu dnemde ranllar ve
Trkler nemli devlet grevlerine getirildiler.
Abbasiler, ehirleri imar ederek Badat gibi yeni
yerleim birimleri kurdular. ehir halk askerler,
tccarlardan oluurdu. Kyller tarm, bedeviler ise

memurlar, din adamlar, esnaflar, zanaatkrlar,

hayvanclkla geimlerini salard.
Abbasilerde halifeler devlet ilerinin yrtlebilmesi iin vezirlik makamn kurdular. Vezirlere geni
yetkiler verdiler. Vezirlerin yan sra Hz. mer Dneminde kurulan divan gelitirdiler. Divan devlet
ynetiminde en etkili kurum hline getirdiler. Devlet ve memleket sorunlarn, nce divanda grerek
divann nerdii zmleri uyguladlar. Bu divanlarn bazlar ve grevleri unlardr:
?
Divan- na: Devletin yaz ilerini yrtmtr.
?
Divan- Mezalim: Adalet ilerine bakmtr.
?
Divanl Cey: Askerlik ileriyle ilgilenmitir.
?
Divan- Beytl Ml: Devletin gelir ve giderleri ile ilgilenmitir.
Abbasiler Dneminden itibaren Mslmanlar, Hint ve in uygarlklarndan da yararland. Hintlilerden matematikte onlu sistemi alarak Hint rakamlarn yeniden dzenleyip kullandlar ve astronomi
cetvellerinin hazrlanmasn rendiler. Ayrca corafya, tp,
eczaclk alanlarnda da nemli bilgiler edindiler. inlilerden
rendikleri kt yapmn Semerkantta kurduklar kt
atlyelerinde gelitirdiler. Daha sonra, bata Badat olmak zere
dier kentlerde de kt retimini balattlar.
Msr, Suriye, Filistin ve Gney Anadolunun fetihleri srasnda
Mslmanlar, Yunan kltryle karlat. nemli bilim merkezleri olan Urfa, Antakya, skenderiyede Eski Yunan medeniyetine
ait yazma eserler buldular. Eflatun, Aristo gibi filozoflarn, klid
gibi matematikilerin, Ptolemaios (Ptolemyos) gibi tp bilginlerinin eserleri, Yunancadan Sryaniceye evrildi; daha sonra da
Mslmanlar tarafndan Sryaniceden Arapaya evrilerek
slam dnyasnda bilimsel almalar gelitirildi. Bu almalar,
zellikle Harun Reid, Memun ve Mutasm zamannda en ileri
boyutlara ulat. Harun Reid Dneminde zengin bir ktphaneye sahip Beytl-Hikme adyla ilim merkezi kuruldu.
1258 ylnda lhanl Hkmdar Hlgu Han, ordusu ile
Badat
ele geirerek Abbasi Devletine son verdi. lhanllar BaBeytl-Hikmeden bir resim
datta bulunan ktphaneleri tahrip ettiler. Ktphanelerdeki on
binlerce kitabn bir ksmn yakarken byk bir ksmn da Frat
Nehrine attlar. Badat yakp ykarak
byk katliamlar yaptlar.
Mool asll lhanllarn, kltr merkezlerini tahrip
Abbasi ailesinden kurtulabilenler
etmeleri slam kltr ve medeniyetinin geliimini
Msra gitti. Msrdaki Memluk sultan
nasl etkilemi olabilir?
Baybars, Abbasi ailesinden Mustansr
Msrda halife ilan etti. Memluklu himayesindeki Abbasi halifelii, Osmanllarn Msr fethine kadar
(1517) Msrda devam etti.

127

2. KONU
TRK VE SLAM BLGNLER
TEMEL KAVRAMLAR
BLGN
LM
HADS
CEBR
AVCENNA
EBCED
USTURLAP
MUALLM- SAN

Bizim Rnesansmz
slam Medeniyetinin
hatrasn abuk unuttu;
halbuki ona kar ok
byk minnetleri vard.

dnelim

Prof. E. F. Kautier
Ylmaz Boyunaa,
Tebliinden Gnmze
slam Tarihi, s. 434

1. Yukarda bn-i Sinaya ait eczahanenin minyatr grlmektedir. X. yzyl yanstan bu minyatr slam dnyasnda
bilim adna nasl bir arm yapmaktadr?
2. Yandaki szde Trk-slam bilginleriyle ilgili nasl bir tespit
yaplmaktadr?

slam dini insanlarn sadece inan dnyalarn etkilemekle kalmam, siyaset, ekonomi, sanat, bilim
ve dnce gibi hayatn tm alanlarn da etkilemi ve gelitirmitir. Tabiat ve kinat Allahn birliinin
delili olarak gren slamiyet, lde yaayan ve cahil olarak nitelenen bir topluluktan bilimin her alannda
nclk yapan bilim insanlar yetitirdi. Trkler slamiyeti kabulleriyle birlikte devraldklar bilimsel
miras gelitirmiler, siyasi alanda olduu gibi bilimsel alanda da medeniyetin gelimesine katkda
bulunmulardr.
slam dnyasndaki bilimsel gelimeler, Mool istilas ve Endlsteki slam devletlerinin saldrlar
sonucunda yklmasndan olumsuz ynde etkilendi.
slam dnyasnda, din ilimler ve fen bilimleri birbirinden ayr dnlmeyip tam aksine birbirini
tamamlayan bilimler olarak kabul edildi. Sadece renmekte ve aratrmakta kolaylk salamak
amacyla bilimler, kendi arasnda slami, sosyal ve fen bilimleri eklinde gruplandrlmaktayd:
slam bilimler: Kuran- Kerimin ve slam dininin doru biimde anlalmas iin yaplan almalar
sonucunda slami bilimler dodu. Bu bilimler;
Tefsir: Kuran- Kerimi aklayan ve yorumlayan bilimdir. Bu bilimle uraanlara mfessir denir.
En nl mfessirler; Taber, Zemaher, bn-i Mesuddur.
Hadis: Hz. Muhammedin Mslmanlar aydnlatmak iin syledii szlere hadis denilir. Bu konularla ilgili bilime de hadis bilimi ad verilir. Hadis, Kuran- Kerimden sonra slam dininin ikinci ana
kaynadr. Hadis bilimiyle uraanlara muhaddis denir. En nl muhaddisler Buhar, Mslim, Ebu
Davud, Tirmiz, bn-i Mce ve Nesadir.
Fkh: slam hukukudur. Bu bilimle uraanlara fakih, fakihlerin verdikleri kararlara fetva
denilmitir. En nl fakihler Ebu Hanife, mam Malik, mam af ve mam Ahmet bin Hanbeldir.
Kelam: Allahn birliini, sfatlarn, peygamberlik ve ahiretle ilgili konular akl ve mantk yoluyla
ispat eden bilimdir. En nl kelamclar; mam Maturidi, mam Earidir.
Tasavvuf: Allah tanmay ve ona kalp yoluyla yaknlamay ama edinen ilim daldr. En nemli
mutasavvflardan biri de Muhyiddin-i Arabidir.
Sosyal ve fen bilimleri: Mslmanlar ran, Suriye, Msr ve Orta Asyay fethettiklerinde astronomi,

128

tp, matematik, felsefe gibi bilimlerle karlatlar. Mslmanlar bu bilim dallarn Arapaya yaplan
tercmeler vastasyla tandlar. zellikle Abbasiler Dneminde bilimsel almalarda nemli ilerlemeler grld.
Tarih: slam tarihileri, slam tarihinin yan sra dnya tarihi ile ilgili eserler de verdiler. En nl
tarihiler; Taber, bnl Esir, Mesuddir.
Corafya: slam lkelerinin snrlar geniledike bu lkeleri gezen
seyyahlar ve bilim insan says artt. Bu seyyah ve bilim adamlar gezip
grdkleri yerler hakknda kitaplar yazdlar. Bunlar arasnda corafya
alannda eser veren Mesud, bn-i Fadlan ve dris en nl isimlerdir.
Astronomi: slam dnyasnda astronomiyle ilk olarak Fezr ilgilendi.
Usturlap ad verilen bir aletle yldzlarn hareketlerini izleyerek, Gne ve Ay
tutulmalarnn zamann tahmin etti. Gece ve gndzn ksalp uzamasn
gsteren cetveller hazrlad. El Harizm ise astronomi cetvelleri hazrlayarak
yldzlarn hareketlerini izledi. Yine bu dnemde astronomi ile ilgili almalarn
yapld rasathaneler kuruldu.
Matematik: Araplar, Hint rakamlarn alarak matematikte kullandlar. Bu
dnemde cebir ve logaritma ile ilgili birok kural oluturuldu. Trigonometri ve
Usturlap
geometri alanlarnda da birok eser verildi. Bu eserlerden Harizmnin
Hisabel-Cebr adl eseri, Avrupa dillerine evrildi ve Avrupadaki niversitelerde yllarca okutuldu.
Kimya: slam dnyasnda bilinen en nl kimyac Cbirdir. Kendisi ilk hassas teraziyi kullanm,
eitli madenlerin alamlaryla yapay altn yapmaya almtr. Kuma ve deri boyama yntemlerini
gelitirmitir.
Tp ve eczaclk: Bu alanda en nl bilim adamlar bn-i Sina ve Erraz idi. bn-i Sinann El Kanun
Fit-tp adl eseri 500 yl sreyle Avrupada temel tp kitab olarak okutuldu. bn-i Sina Avrupada
Avicenna adyla tannd. Erraznin iek ve kzamk hastalklarn konu edindii eserleri de Avrupada
okutuldu. slam bilim adamlar birok hastaln tedavisi iin eitli bitkilerden ilalar yaptlar.
Fizik: Bugnk fiziin k bilimi sahasnda, temel olarak ne grlyorsa ilk kez ortaya koyan, slam
dnyasnn nl fizik limi bnl-Heysem, 960-1039 yllar arasnda yaamtr.
Felsefe: slam dnyasnda felsefe bilimi, lk a Yunan eserlerinin incelenmesiyle balad. Eski
Yunan filozoflarnn grleri temel alnarak yeni grler ortaya konuldu. Buna bal olarak slam
felsefesi gelitirildi. En nl slam felsefecileri; Kind, Farabi, bn-i Sina ve bn-i Rddr. Farabiye
ikinci retmen anlamnda Muallim-i Sani denilmitir.
BLM
ADAMININ ADI

YAADII
DNEM

BAZI ESERLER

ALITII
ALANLAR

GENEL ZELLKLER

Kitab-l Musiki
hsaul-ulum

Mzik zerinde ilk yazlm bir eserdir.

limlerin tarif ve tasnifini yapar.

Mzik, Fizik, Felsefe,

Psikoloji

1058 - 1111

hy-Ulmid Dn
El-Munkizu-mined-Dall
Meksidul-Felsife

nan,badet ve tasavvufa dair konularn ele alr.

Dnce hayatndan bahseder.
Felsefenin mahiyetini ele alr.

Felsefe, Hukuk,
lahiyat

BN- SNA

980 - 1037

Kitab-ifa
El-Kanun ft-tp

Byk ansiklopedik bir eserdir.

Tbbn btn yasalarn ele alan bir eserdir.

Tp, Eczaclk, Felsefe

TABER

838 - 923

Trhul-men vel-Mlk
Cmiul-Beyn an (fi) Tevli yatil-Kuran

Kendi zamanna kadar olan olaylar ele alr.

Taber Tefsiri olarak bilinir.

Tarih, Tefsir, Tp,

Matematik

FARAB

870 - 950

GAZAL

BN- RD

1126 - 1198

Tehaftt Tehaft
Makela fl Mizac

Felsefenin temeli zerine yaplan almadr.

Felsefe, Matematik,
Fkh, Tp ve Kelm

EL DRS

1100 - 1165

El Kitabr-Rcari
Kitabl Memalik vel Mesalik

Farkl lkelerin zelliklerinden bahseden bir

eserdir.

Corafya ve Eczaclk

BNL-HEYSEM

960 - 1039

Kitabl Menazir

Optik zerine yazlan en salam eserdir.

Fizik

MUHYDDN- ARAB

1165 - 1240

Fususul-Hikem
Muhadertul-Ebrr ve Msameratl-Ahyr

Hikmet incilerinden bahseder.

Tasavvuf unsurlar ieren bir eserdir.

Tasavvuf, Fkh,
Hadis, Tefsir, Felsefe,
Edebiyat, Kelm

bn-i Fadlan Seyehatnamesi

921-922 tarihlerindeki Trk lkelerini anlatr.

Corafya, Diplomasi

BN- FADLAN

10. Yzyl

? cevaplayalm
1. Trk-slam bilginlerini n plana karan zellikleri yaznz.
2. Trk-slam bilim insanlarnn tek alanda ihtisas yapmam olmalar o dnemdeki bilimsel gelimelerle ilgili nasl bir fikre varmamz salamaktadr?

129

lme ve
deerlendirme

A. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz.

1. Abbasiler btn Mslmanlara deer vererek onlara eit muamele yaptlar. Bylece mevl
kavram ortadan kalkt. Bu dnemde nce ranl, sonra Trk subay ve memurlar nemli grevlere
getirildiler.
Buna gre aadakilerden hangisi sylenemez?
A) Mevl sosyal staty belirleyen bir kavramdr.
B) Abbasiler ordu komutanl gibi nemli asker grevlere Trkleri getirmilerdir.
C) Abbasiler ordu komutanl gibi nemli asker grevlere ranllar getirmilerdir.
D) Trkler ve ranllar Abbasi Devletinde memurluk yapmlardr.
E) Araplar Abbasiler Dneminde devlet kademesinde grev almamlardr.
2.

I. Yalanc peygamberler ortadan kaldrlmtr.

II. Kuran- Kerim ayetleri toplanarak kitap hline getirilmitir.
III. Arapa resm dil hline getirilmitir.
IV. lk deniz sava yaplmtr.
V. Avasm ehirleri kurulmutur.
Bu gelimelerden hangileri Drt Halife Dnemine ait deildir?
A) I - III - V
B) II - IV
C) III - V
D) I - IV

E) II - IV - V

3. Aadakilerden hangisi slamiyetten nceki Arap Yarmadas iin sylenemez?

A) Toplumda snf farkllklarnn olmas
B) Kabileler aras savalar olmas
C) Akrabalk balarnn gl olmas
D) Ticaretin gelimemi olmas
E) Gzel konumaya ve iire nem verilmesi
4. Avrupada Mslmanlarn ilerleyiinin durmas aadaki olaylarn hangisinin sonunda
gereklemitir?
A) Nihavent Sava
B) Talas Sava
C) Puvatya Sava
D) Kpr Sava
E) Mute Seferi
B. Aadaki ifadelerin bandaki bolua doru ise (D), yanl ise (Y) koyunuz.
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)

1. slamiyetten nce Araplar sadece putperestlie inanyorlard.

2. Abbasiler fetihlerden ok bilimsel faaliyetlere nem vermilerdir.
3. Endlste kurulan slam devletlerinin bilimsel faaliyetleri Rnesansa zemin hazrlamtr.
4. Drt halife Dneminden sonra kurulan Emeviler Devleti ile Abbasiler ayn dnemde yaamlardr.
(.....) 5. Mslmanlar ilk olarak Habeistana g etmilerdir.
C. Aadaki cmlelerde bo olan yerlere uygun kelimeleri yaznz.
1.
2.
3.
4.

slam tarihinde slamiyetten nceki dnem, ........................ ....................... olarak adlandrlr.

Medine slam Devleti ..................... olay sonucunda kurulmutur.
lk slam Devletinde, devlet tekilatlanmas, ............................ dneminde olmutur.
Emeviler Dneminde Mslmanlarn Avrupadaki ilerleyii ......................................... Sava ile
durmutur.
5. Abbasiler Dneminde alan ilim merkezine ....................................... denir.

130

lme ve
deerlendirme

D. Aadaki ifadeleri uygun olan aklamalarla eletiriniz.

(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)
(.....)

1. Kurtuba
2. Cemel Olay
3. Hudeybiye Antlamas
4. Hendek Sava
5. bn-i Sina
6. Kerbela Olay
7. Ukaz
8. Samarra
9. Farabi

A.
B.
C.
D.
E.
F.
G.
H.
I.
J.
K.

Mslmanlar aras ilk i sava

Kitab-l Musiki
Abbasilerin Trkler iin oluturduu ehir
Mslmanlar aras ilk ayrlklar
Mslmanlarn ilk kez hukuksal olarak tannmas
Mslmanlarn son savunma sava
Endls Emevi Devleti
Mslmanlar aras ilk kesin ayrlklar
El-Kanun ft-tp
Panayr
Mriklerin putlarndan birisi

E. Aadaki sorulara cevap veriniz.

1.
2.
3.
4.
5.

slam, Hicret, Medine, devlet, vahiy kavramlarn kullanarak bir paragraflk metin yaznz.
slam uygarlnn oluumunda hangi uygarlklarn etkisi olmutur?
Emevilerle Abbasileri siyasi, sosyal ve kltrel adan karlatrnz.
Endlste kurulan devletler Avrupa tarihini nasl etkilemitir?
Trk-slam bilginleri slamiyetin yaylna ne gibi katklar salamlardr?

131

5. NTE
5. NTE: TRK-SLAM DEVLETLER
(10-13. YZYILLAR)
1. KONU: TRKLERN SLAMYET KABUL
2. KONU: LK TRK-SLAM DEVLETLER

132

hazrlanalm

1. Kagarl Mahmutun Trk tarihindeki yerini aratrnz.

2. Gazneli Devletinin Trk tarihindeki nemini aratrnz.
3. Byk Seluklu Devleti kurulduu srada Anadolunun siyasi
durumunu aratrnz.
4. Dandanakan ve Malazgirt savalarnn nemini Trkiye tarihi
asndan aratrnz.
5. Byk Seluklu Devletinin yklnda Batnilik faaliyetlerinin
etkisini aratrnz.
6. Byk Seluklu Devleti Dneminde bilim alannda meydana
gelen nemli gelimelerin neler olduunu aratrnz.

REGSTAN MEDRESES-SEMERKANT
133

1. KONU
TRKLERN SLAMYET KABUL
TEMEL KAVRAMLAR
MAVERANNEHR
GK TANRI
UMA
TAMU
KUBBE
KMBET
KEMER
TRKMEN
nsanlara feyz ruhu vermi olan
dinimiz, son dindir. En mkemmel dindir. nk dinimiz akla,
manta, geree tamamen
uyuyor ve uygun dyor. Eer
akla, manta ve geree uymam olsayd, bununla dier ilahi
tabiat kanunlar arasnda eliki
olmas gerekirdi. nk tm
evren kanunlarn yapan Tanrdr.
M. Kemal ATATRK
Atatrkn Sylev ve
Demeleri, C 2, s. 98.

dnelim
1. Yukardaki grselde Semerkanttaki Registan Medresesi
grlmektedir. Grselde slam ncesi dneme gre kltrel
deiimi ifade eden hangi unsurlar grlmektedir?
2. Atatrkn sznden hareketle Trklerin slam dinini benimsemelerinin sebebi sizce neler olabilir?

1. Trkler ve slamiyet
slamiyetin ortaya kt dnemlerde Kk Trk Devleti in saldrlar sonucunda yklm, bu
devletin yerine Orta Asya ve Bat Trkistanda birok yeni Trk devleti kurulmutu. Bu devletlerin byk
ounluu, Gk Tanr, amanizm, Manihaizm, Budizm gibi dinleri benimsemilerdi.
Hz. mer Dneminde rann fethedilmesiyle Mslman Araplarla Trkler komu oldu. Bu dnemde
slam Devletinin snrlar Kuzeyde Kafkasyaya douda ise Horasana ulamt. Hz. Osman
Dneminde ise slam Devletinin snrlar Ceyhun Nehrine kadar genileyerek Trklerle Mslman
Araplar arasnda mcadeleler balad. Emeviler Dneminde slam ordularnn Horasan ve
Maverannehir blgesini fethetmesi bu blgedeki Trklerle Mslman Araplar arasnda iddetli
savalara neden oldu. Bu mcadelenin yaanmasnda Emeviler Dneminde devlet politikas hline
gelen Arap milliyetiliinin byk etkisi olmutu. slamiyetin Trkler arasnda yaylmas ve etkin bir hle
gelmesi Abbasiler Dneminde mmkn oldu.
VIII. yzyln ortalarna doru Orta Asya zerinde Abbasiler ile inliler arasnda bir mcadele sz
konusuydu. Orta Asya zerindeki bu g mcadelesi 751de Mslman Araplarla inliler arasnda
savaa dnmt. Talas Sava ad verilen bu savata Karluk Trklerinin Mslman Araplarn
yannda yer almas ile inliler Trk-Arap ittifakna kar byk bir yenilgiye urayarak Orta Asya
zerindeki hkimiyet mcadelesinden vazgemek zorunda kaldlar.
Talas Savandan sonra Trkler, slam dinini yakndan tanma imknna kavuarak kitleler hlinde
Mslman olmaya baladlar. Talas Sava kltr tarihi bakmndan da nemlidir. Mslmanlarn eline
esir den inliler araclyla in dnda ilk defa
Talas Savann Trk ve dnya
Semerkantta kt retilmeye baland. Mslman
tarihi asndan sonular nelerdir?
Araplar kd inin dnda imal ederek medeniyetin
btn dnyada hzla yaylmasna hizmet ettiler.

134

Kt retimiyle medeniyetin yaylmas

arasnda nasl bir iliki olabilir?

Daha ilk savalardan itibaren Trkleri tanyan

Mslman Araplar onlarn cesur, disiplinli, sadk
gzel grnl ve gsterili olduklarn
grmlerdir. Horasan valisi Ubeydullah B.
Ziyadn 674te Buharada yapt savata 2.000
yetenekli Trk okusunu greve almas,
Trklerden zel birlik oluturulmasna ilk rnektir.
Daha sonra halife Mansur ve Harun Reid
dnemlerinde halifenin ve devlet byklerinin
hizmetlerinde grevlendirilenler arasnda Trkler
de vard. Halife Memun, kardei Emin ile yapt
taht mcadelesinde emrindeki Trk askerlerine
gvenmiti.
Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri
Trk Tarihi, s. 8den zetlenmitir.

Trklerin Mslman Arap ordularnda

yer almalar onlarn Mslman Araplarla
ilikilerini nasl etkilemi olabilir ?

TL BULGARLARI
Bulgar lkesine gelen Abbasi elilik
heyeti ierisinde yer alan bn-i Fadlan,
yazd seyahatnamesinde, bu lke
insanlarnn temiz, doru, alkan ve
samimi Mslman olduklarndan bahsetmekte ve Bulgar ilinde gecelerin ok ksa
olmas dolaysyla Trklerin, sabah
namazn karmamak iin bir ay, geceleri
uyumadklarndan sz etmektedir. Bu
szler, Trklerin, slam ne derece gl bir
inanla kabul ettiklerini gstermektedir.
Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi
Tarihi, s. 152-153ten zetlenmitir.

Trklerin, Abbasiler Dneminde ordu ve

devlet tekilatlarnda grev almalar, onlarn
slamiyete giriinde etkili oldu. zellikle Maverannehir, Seyhun ve Ceyhun rmaklar
arasndaki blgede yaayan Trkler arasnda
slamiyet yayld. Bu srete til (Volga) Bulgarlar da slam dinini tanma frsat buldu.
Trkler arasnda slamiyetin yaylmas Orta
Asya ve Horasan blgesinde slam kltrne
dayanan yeni bir uygarlk ortamnn olumasn
salamtr.

yorumlayalm

SLAM NCES NANI

SLAM NANII

?
Gk Tanrya inanlyordu.

?
Tek Allah inanc vardr.

?
Trk tresinde hrszlk, yalanclk,

?
slam ahlak anlaynda hrszlk,

adaletsizlik yasaklanmt.
?
Ahiret inanc iinde iyi insanlarn
dllendirildii Ucma (Cennet), ktlerin ise cezalandrld Tamu
(Cehennem) isimli yer inan vard.
?
Temizlie nem veriliyordu.
?
Farkl inanlara hogrl bir bak
sz konusuydu.
?
Din adamlarnn herhangi bir stnl bulunmuyordu.

yalanclk ve adaletsizlik gnah saylr.

?
Ahiret inanc vardr. lmden sonra
iyi, gzel ahlakl insanlarn cennete,
kt ahlakllarn cehenneme gideceine inanlr.
?
Temizlik imandandr ilkesi vardr.
?
slamiyet hogr dinidir.
?
Din adamlarna ayrcalk tanyan ruhban snf yoktur.

Trkler Ansiklopedisi, C 4, s. 258den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Yukardaki bilgilere gre Trklerin slamiyeti benimseme sebepleri neler olabilir?

135

2. Trklerin slamiyete Hizmetleri

Trklerin slamiyeti kabul etmeleri, slam ve dnya tarihi asndan nemli sonular dourmutur.
Trkler, Abbasiler Dneminde slam Devletini Bizansa kar korudular, Gazneliler Dneminde
slamiyet Hindistana kadar Trkler sayesinde ulat. Byk Seluklu Devleti Dneminde ise slam
dnyasnn koruyucusu oldular ve Anadoluda slamiyetin yaylmasn saladlar. Yine Trkiye
Seluklular Dneminde Hal saldrlarna kar nemli baarlar elde ettiler. Osmanl Devleti
Dneminde ise Trkler slam dnyasnn siyasi lideri oldular ve slam dininin Balkanlarda yaylmasn
saladlar.
slam dinini kabul eden Trkler mill benliklerini koruduklar gibi ayn zamanda, slam medeniyetine
katlarak bu medeniyetin temel talarndan biri oldular. Trklerin slam medeniyetine girmi olmalar
yurt aray ile birleince onlar Asya bozkrlarndan n Asyaya getirip oraya yerlemelerini salad.
Bu suretle Trkler tutunabilecekleri, byk ve dzenli devlet kurabilecekleri bu blgeye yerletiler.
slam medeniyetinin gelimesinde de Trklerin byk katklar olmutur. Batda unutulmu olan
eski medeniyetlerin eserleri, slam medeniyeti sayesinde tekrar Avrupaya tand. slam medeniyetinin ncleri durumunda olan Trk bilginler
Trklerin slamiyete olan hizmetleri,
btn dnya tarafndan tannd ve eserleri
Trk-slam ve dnya tarihinde hangi
yzyllarca bilime rehberlik etti. Bu Trk bilgingelimelerin yaanmasna neden olmutur?
lerinin en nlleri Farabi, Birun ve bn-i Sinadr.
Seluklu veziri Nizamlmlk tarafndan Badatta kurulan Nizamiye Medresesi (1066), Trklerin eitim alannda yapm olduklar hizmetlere
rnektir.

yorumlayalm

SLAMYET VE OUZLAR
slamiyetin Ouz ve Karluklar arasnda yaylmas Trk tarihinde olduu gibi slam ve dnya tarihinde de
byk neticeler dourmutur. Bu iki Trk kavmi, Kk Trklerden sonra, iki asr kadar kendi yabgular idaresinde
Araplara ve Samanilere kar bamszlklarn korumular fakat hakanlk derecesine ykselememilerdi.
slamiyet imdi bunlarn idaresinde bulunan ehirlerde manevi kudretini hissettiriyor ve sulh yolu ile
yaylyordu. Hakikaten bu aamal nfuz ve yayllar sayesindedir ki kaynaklar 960 ylnda 200.000 adr halk
gibi byk bir gebe kitlesinin toptan slam dinini kabul ettiine dair mhim bir hadiseyi bildirmilerdir. Bu
byk hadise, birka asrlk yaklama ve temaslarn artk ciddi semereler vermeye baladn gsterir.
Bylece slamiyet Trklerin evrensel ve mill din hline gelmekte ve byk bir inklap balam bulunmakta idi.
Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, s. 239dan zetlenmitir.

? cevaplayalm
Trklerin Mslman olmas slam dnyasn nasl etkilemitir?

yorumlayalm

TRK-SLAM SANATI
Trklerin slam sanat dnyasna kazandrd biimleri grmek
mmkndr. Farkl uygarlklardan alnp Trkler tarafndan gelitirilen
kubbe, kemer ve stun biimleri, Orta Asya yaants ve adr kltrnn,
slam mimarisine yanstld yeni bir mimar slubu getirmitir. zellikle
tekke, kmbet, cami ve medrese gibi yaplarda, Trk mimari slubunun
esiz rnekleri grlr. Trkler yaz, cilt, ini, minyatr sanatlar ile
seramik, dokumaclk, ta ve maden iilii vb. alanlarda esiz eserler
vermilerdir. Trkler kabartma sanatlarnda da baarl rnekler
vermilerdir. rnein birok yapda hayvan figrleri kullanlm, Sultan
Turul bastrd madalyona kabartma resmini koydurmutur. Mzik
alannda da Trkler yenilikler getirmilerdir. Farabi mzik zerine iki eser
yazm ve bunlar dnya mzik tarihine gemitir.
brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, s. 120-121den zetlenmitir.

Ahmet Yesevinin Trbesi

? cevaplayalm
Orta Asyada Trk-slam sanatnn zellikleri hakknda neler sylenebilir?

136

3. Msrda Kurulan Trk Devletleri

slam Devleti topraklarna katldktan sonra eyalet hline getirilen Msr, merkezden gnderilen
valiler tarafndan ynetiliyordu. Ancak zamanla
Abbasi halifelerinin otoritesi zayflaynca eyaAbbasi Devletinin durumundan yola karak
letlere tayin olan valiler merkezde kalarak,
k dnemine giren devletlerin genel
yerlerine naipler gnderdiler. Abbasi Devletini
zellikleri hakknda neler sylenebilir?
paralanma srecine girdii srada Msrda vali
olarak grevli olan Tolunolu Ahmetin burada
kendi devletini kurmas ile birlikte 1000 yl boyunca srecek olan Trk egemenlii balam oldu.

MISIRI YNETEN TRK DEVLETLER

HDLER
935 - 969

TOLUNOULLARI
868 - 905

EYYBLER
1174 - 1250

MEMLKLER
1250 - 1517

OSMANLILAR
1517 - 1881

? cevaplayalm
Yukardaki emadan hareketle Trk-Msr ilikileri hakknda hangi karmlarda bulunabiliriz?

a. Tolunoullar (868 - 905)

Abbasiler Mslman Trklere deer vermiler, Trkleri valilik, ordu komutanl gibi st dzey
devlet grevlerine getirmilerdi. Abbasi halifesinin takdirini kazanm Trk komutanlardan biri olan
Tolunolu Ahmet vey babasnn yerine Msra naip olarak gnderildi.
Tolunolu Ahmet babasnn lm zerine Badattaki saltanat kavgalarndan da yararlanarak
bamszln ilan etti ve Tolunoullar Devletini kurdu (868). Bu devlet ayn zamanda Msrda kurulan
ilk Trk devletidir. Devletin bakenti Fustat olup halkn ounluu Arap, yneticileri ise Trkt.
Tolunolu Ahmet; Suriye, Lbnan, Filistin ve Bingaziyi fethederek lkesini geniletti. Anadoluyu
elinde tutan Bizans ile iyi ilikiler kurdu.
Ahmet lnce (884) yerine, olu Humaraveyh geti. Humaraveyhin hkmdarln kabul etmeyen
baz devlet adamlar ve komutanlar ayaklandlar. Humaraveyh bu ayaklanmalar bastrd ancak bu
olaylar sonucu kendisi de yprand. Daha sonra Tolunoullar Devletinin bana gemek isteyenler
arasnda taht kavgalar balad. Bu kavgalardan yararlanan Abbasiler, Tolunoullar Devletine son
vererek Msr tekrar ele geirdiler.
yorumlayalm

Haritadaki bilgileri dikkate alarak yanndaki sorular cevaplaynz.

Selanik

Trabzon

stanbul

Edirne

Ankara

znik

Sivas
Bak

BZANS MPARATORLUU
Kayseri
Konya

zmir

Van

HAZAR DENZ

K A R A D E N Z
Sinop

BULGARLAR

Harran Diyarbakr

Adana
Nusaybin
Antakya
Humus
HAMDANLER
KIBRIS Trablus

GRT
A K D E N Z

am
Akka
Yafa
Kuds

Gazze
Svey

Kahire
(Fustat)

UN

F A T M L E R

UL

R
LE
S
BA
B
A

Tebk

Basra

A R A B S T A N

LA

Tinis

Kene

IL

Medine

Teb

IZ

RI

Badat

Sidon

skenderiye

TO
L

Musul

250

500

750

1000 Km

1. Harita: Tolunoullar Devleti

137

TolunoullarDevletinin
corafi konumunu yaznz.

Tolunoullar ile siyasi

mcadelede bulunabilecek
gleri yaznz.

yorumlayalm

TOLUNOULLARI DNEMNDE MISIR

Tolunolu Ahmet, Msr sosyal ve ekonomik ynden kalkndrd. Nil Nehri zerinde bentler ve
su kanallar yaparak tarm gelitirdi. Halkn refah seviyesini ykseltti. lkesinde din ayrm
yapmadan herkese eit davrand. Tolunoullar Dneminde Msr, mimaride altn an yaamtr.
Bu dnemde yaplan Ulu Cami ve Tolunolu Ahmet Cami Kahiredeki en nemli mimari eserlerdir.
Tolunolu Ahmet Caminin bitiiinde hamam ve eczane de vard.
Tolunolu Ahmet, kurmu olduu Maristan adn verdii hastane ve eczane iin 60.000 dinar
ayrmt. Hastaneye esir, asker, zengin veya fakir herkes alnr, hastalardan tedavi iin herhangi bir
cret alnmazd.
Ylmaz Boyunaa, Tebliinden Gnmze slam Tarihi, s. 482den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Yukardaki metinde bahsedilen hizmetleri gerekletiren Tolunoullarnn blge halk zerinde
etkileri neler olabilir?

b. hidiler (Akitler) (935 - 969)

Msrda kurulan ikinci Trk devletidir. Kurucusu Abbasi Devleti tarafndan Msra vali olarak tayin
edilen Muhammeddir. Muhammedin bbas Toga, Ferganal bir Trkt ve Abbasilerin Suriye valiliini
yapmt. Muhammed de eitli valiliklerde bulunduktan sonra 933te Msr valiliine tayin edildi.
Abbasi Halifesi Er-Razi Billah, Muhammede Akit unvann verdi. Muhammed Msrda bamszln
ilan ederek bakenti Fustat olmak zere hidiler Devletini kurdu (935).
Msrda adaletli bir ynetim uygulayan Muhammed, Suriye, Filistin ve Lbnan ele geirdi.
slamiyetin kutsal ehirleri olan Mekke ve Medineyi kendine balad.
K A R A
D E N Z
Sinop
stanbul
Trabzon
Ankara
Sivas
znik
Bak
BZANS MPARATORLUU
Van
Kayseri
Harran Diyarbakr
Konya
zmir
Adana Kargam
Nusaybin
Musul
Antakya

BULGARLAR
Selanik Edirne

GRT
A

skenderiye
I

F A T I M L E R

Kahire
(Fustat)

Humus
Trablus
am

KIBRIS

Yafa
Kuds
Gazze

Badat

sfahan
Yezd

R
L E
S
A
B
A B

Svey

Nesa

H A Z A R
D E N Z

iraz
B

Basra

A
K

Tebk

K
IZ

Medine

IL
D
E
N

Cidde

Mekke
Arafat

250

500

750

1000 Km

2. Harita: hidiler Devleti

Muhammed lnce (946) yerine olu Unur geti. Ancak ocuk yata olduundan naipliini
Habeli Kfur stlendi. Kfur, yklna kadar devletin en etkili yneticisi oldu. Daha sonra kardeler
arasnda kan taht kavgalar, karklklara yol at. Bu karklklardan usanan baz devlet adamlar,
bat komular olan Fatmlerden yardm istediler. Msrda gz olan Fatmler, bu istei kabul ederek
Msra girdiler ve hidiler Devletine son verdiler (969).

138

2. KONU
LK TRK-SLAM DEVLETLER
TEMEL KAVRAMLAR
DANDANAKAN
KINIK
DVAN-I LGATT-TRK
BATINLK
KUTADGU BLG
SULTAN
NZAMYE MEDRESELER
BUHARA
SEMERKANT

Trklerin tarihini bilmeden

slam tarihini anlamak
mmkn olamayaca nasl
tabii ise, slam tarihi erevesi
ierisine sokmadan Orta
zaman Trk tarihini anlamak
mmkn olamayaca da o
kadar tabiidir.
M. Fuat KPRL
Wilhelm Barthold, slam
Medeniyeti Tarihi, s. 13.

dnelim
1. stteki grselde Karahanllar Dnemine ait mimari bir eser
grlmektedir. lk Trk-slam devletlerinin bu tr eserleri yapmalar onlarn hangi zeliini gsterir?
2. Yanda verilen kavramlar size neleri artrmaktadr?
3. Yandaki szn Trk-slam tarihi ile ilgili yapt vurgu nedir?

1. Karahanllar (840 - 1212)

Karahanllar, Orta Asyada kurulan lk Mslman Trk devletidir. Bu zeliinden dolay Trk
tarihinde Karahanllarn zel bir yeri ve nemi vardr. Hkaniye ve lig-Hanlar eklinde de isimlendirilen
Karahanl Devleti, bata Karluklar olmak zere Yama, iil ve Tuhsi gibi Trk boylarnn desteiyle
kuruldu. Karluk yabgusu, bal bulunduu Uygur Hakanlnn 840 ylnda Krgzlar tarafndan
yklmas zerine bamszln ilan etti. Kendisini Trk hakanlarnn mirass sayan yabgu,
karahan unvann ald.
Karahanllar Devleti slam ncesi Trk devletlerinde grlen ikili ynetim anlayn devam ettirdi.
Karahanllarn ilk hkmdar olarak bilinen Bilge Kl Kadr Han, Maverannehirdeki Samanoullar
Devleti ile mcadelelerde bulundu. Kadr Han 893te bakenti Kagara nakletti. Bu dnemde yeeni
Satuk Bura Han Mslmanlarla temas kurmu ve slam dinini kabul etmitir. Mslman olduktan
sonra Abdulkerim adn alan Satuk Bura Han, amcasndan sonra tahta geince slamiyeti resm din
olarak kabul etti (920). Satuk Bura Han Mslman olduktan sonra slamiyetin Trkler arasnda
yaylmas iin alt.
Karahanl Hkmdar Ebu Nasr Ahmed zamannda, kardei lig Nasr tarafndan Gaznelilerle birlikte
Karahanl Devletinin Trk tarihindeki
Samanoullar Devletine son verildi (999). Ebu Nasr
nemi hakknda neler sylenebilir?
Ahmed, Abbasi halifesi tarafndan slam hkmdar
olarak tannan ilk Karahanl han oldu. Karahanl Devletinin snrlar Balasagun, zkent ve Tarm Havzasnn bat ksm ile Karakurum dalar dolaylarna
kadar geniledi. Gneyde Gazneliler ile komu oldular ve sk sk attlar. Ancak hanedan arasnda
kan anlamazlklar neticesinde devlet Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrld (1042). Dou
Karahanllarn banda Tamga Bura Han; Bat Karahanllarn banda ise Ahmet Arslan Han
bulunmutur.
Dou Karahanl Devleti (1042 - 1211)
<
Dou Karahanl Devletinin snrlar Kagar, Fergana, Balka Gl civarna kadar uzanmt. En
nemli ehirleri Balasagun, Talas ve Kagar ehirleri idi.

139

Dou Karahanl Devleti 1090 ylnda Seluklulara baland. Devlet 1130 ylnda Mool asll
Karahtaylarn hkimiyetine girdi. Bu durum 1211e kadar devam etti. Bu tarihte hanedann son
yesinin lm ile devletin siyasal varl sona erdi.
Dou Karahanl Devletinin ilk hkmdar saylan Tamga Bura Han adil bir hkmdar olarak
tannmaktayd. Yusuf Has Hacipin yazd Kutadgu Bilig bu hkmdara sunulmutur.

O U Z L A R
HAZAR

ARAL GL

BALKA GL

i Ne

DENZ

Otrar
K A

Buhara

Semerkant
Tirmiz

Almalk
Hami

hr i

A H
Kagar

A
I L
Karaar

Tarm Havzas
Hoten

BA

SR

RF

EZ

UMMAN DENZ

450

900

1350

1800

2250 Km

Karahanllar

3. Harita: Karahanl Devleti

yorumlayalm

TRK EHRLER
VIII ve IX. yzyllar slamiyetle tanlan zamandr. Yeni bir ruha brnmekte olan Trk ehirleri,
Trk-slam izgisine kaymakta ve yeniden ekillenmektedir. Sasaniler ve daha sonra da Trk
boylarnn gayretiyle oluan bu gelime, Mool saldrlaryla alt st olur. Semerkant ve Buhara, sk
sk el deitiren, istikrar aray iinde olan ehirlerdir. zellikle Semerkant, ok gzde bir merkezdir.
Ksa dnemlerle bakentlik yapan bu stratejik ehir, daha sonraki zamanlarda da Timurla birlikte
ehirlerin ah unvanna ulamt. Bugnk Semerkant ve Buhara, grenleri bylyordu. Orta
a Avrupa ehirleri ise feodalizmin kklemesine byk lde katkda bulundu. Bu, Avrupann
yeni saldrlarla kar karya kalmas idi. Yeni saldrlar daha ok yamaya ve yakp ykmaya
dnt. Saldrganlar, kilise, kasaba ve manastrlar yama edip rahip ve keileri kltan
geiriyorlard. Avrupa ehirleri dou medeniyetlerindeki ehirlemenin aksine ie kapank ve souk
bir grnt arz ediyordu. lerleyen yllarda dou ehirleri Avrupa ehirlemesinin de rnei olmutu.
V. V. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, s. 67-94ten zetlenmitir.

? cevaplayalm
Orta ada Mslman ehirleri ve Avrupa ehirleri hakknda neler sylenebilir?

140

yorumlayalm

YUSUF HAS HACP

Karahanl Devleti Dneminde yaayan Yusuf Has Hacip, Balasagun ehrinde 1017 ylnda
dodu. lk eitimini Balasagunda ald. Onu btn dnyaya tantan nl eseri Kutadgu Biligi elli
yalarnda yazd. 18 ayda tamamlad bu eseriyle deta lmszleti.
Yazd bu eserini 1070 ylnda Karahanl hkmdar Ulu Kara Bura Hana takdim etti. Kendisi
de edebiyat ve sanat merakls olan Ulu Kara Bura Han, sarayda kitab okuttuktan sonra
Balasagunlu Yusufa Ulu Has Hacip unvann verdi.
Devrinin sekin bir bilgin ve yazar olan Yusuf Has Hacip, eseri gnmze ulaan slamiyet
Etkisinde Gelien Trk edebiyatnn ilk yazardr. Yusuf Has Hacip, 1077 ylnda vefat etmitir. Kabri,
Dou Trkistann en nemli ehirlerinden birisi olan Kagarda bulunmaktadr.
Kutadgu Bilig ksaca mutluluk veren bilgi anlamna gelir. Eserde birbiriyle i ie olan birey, toplum
ve devlet yaamnn, en iyi ekilde dzenlenmesinde gerekli olacak bilgi, dnce, anlay ve
erdemlerin neler olmas gerektii, bunlarn hangi yolla elde edilebilecei ve nasl faydalanlaca
anlatlmaktadr.
Kutadgu Bilig, Uygur alfabesi ile yazlm Trklerin slami dnemdeki ilk edebi rndr.
Hkmdarlara t veren ilk Siyasetname zellii de tar.
Fikri Silahdarolu, Yusuf Has Hacib, Gnmz Trkesi ile Kudatgu Bilig Uyarlamas, s. 95-110dan derlenmitir.

? cevaplayalm
Yusuf Has Hacipin yaad dnemdeki toplumsal sorunlar neler olabilir?
yorumlayalm

KUTADGU BLGDEN TLER

(Bir gn hkmdar, Kn-Togd, gdlmi ve Odgurm bir araya gelerek devlet meseleleri zerine
sohbet ederler.)
Kn-Togd: Ay- Toldnn emaneti akll ve bilgili gdlmi, halkn benim zerindeki haklar nelerdir?
gdlmi: Halkn senin zerinde hakk vardr; bunlardan biri memleketinde gm temiz kalsn,
onun ayarn koru. kincisi halk adil kanunlar ile idare et; birinin dierine bask yapmasna meydan
verme, onlar koru. ncs btn yollar emin tut; yol kesici ve haydutlarn hepsini ortadan kaldr.
Odgurm: Ey kudret sahibi hkmdarm, bu beyler batr; ba nereye giderse halk da onu takip
eder. Sen tavrn dzeltirsen halkn hareketi kendiliinden dzene girer. Bu yzden her trl ii bilgi ile
ile; her gzel i bilgi ile meydana gelir.
gdlmi: (Hkmdara dnerek) Akl kaana yetiir, uan yakalar, kr sarar ve bozuu dzeltir.
Beyler bilgi ile halka ba olur. Kl memleket zapt eder ve zafer kazanr; kalem de memleket tanzim
eder ve hazine toplar. Kl kan damlatrsa memleket alr; kalemden mrekkep damlarsa, altn gelir.
Ayrca hizmet edenin hakk verilmelidir. Fakir zenginletirmeli ve a doyurmaldr. Orta hlli kimselerin
yk fakirlere yklenmemeli; yoksa fakir alktan krlr ve mahvolur. Fakiri korursan, o orta hlli olur;
orta hlli biraz kendini toplarsa zengin olur. Fakirler orta hlli olursa, orta hlliler zenginleir; orta hlliler
zenginleirse, memleket zengin olur ve halk huzura kavuur. yi bir bey halka kar cmert olur, efkat
gsterir. lenin ardnda kalan oluk-ocuunun haklarn verir.
Odgurm: Doru sylersin gdlmi, fakir, dul ve yetimleri koruyup kollamak, kanunu gerekten
uygulamak demektir.
Kn-Togd: Kullar zerinde beyin o kadar hakk var da beyler zerinde kullarn hakk yok mudur?
gdlmi: Halk zerinde senin de hakkn var: Birincisi halk senin emirlerine hrmet etmeli ve
onu derhal yerine getirmelidir. kincisi hazine hakkn gzetmeli ve bunu vaktinde demelidirler.
ncs senin dostuna dost ve dmanna dman olmaldr.
gdlmi: Hkmdardan sonra, onun yerine, hareket ve sz ile memlekete hkmeden insan
vezirdir. Bu yzden vezir gz tok, hay sahibi ve nazik olmal, vazife banda rvet almamaldr.
Kn-Togd: Sen benim gzm ve kulamsn, sen gr ve iit; uygunsuz ne grrsen, onu yle
brakma, dzelt.
Fikri Silahdarolu, Yusuf Has Hacib, Gnmz Trkesi ile Kudatgu Bilig Uyarlamas, s. 95-110dan derlenmitir.

? cevaplayalm
Eserde verilen tlerden hangileri gnmzde de geerli olabilir?

141

yorumlayalm

KAGARLI MAHMUT
XI. yzylda yaayan Trk dil bilginidir. Divn- Lgatit-Trk adl eseriyle nldr. Karahanllar
soyundandr. 1072 ylnda yazmaya balad eserini 1074te tamamlayarak Badatta Abbas
halifesi El-Mukted Billaha sunmutu. Karahanllar dneminde yetien ve ilk Trk dil bilgini olan
Kagarl Mahmutun doum tarihi, kesin olmamakla birlikte 1025 olarak biliniyor. Babas Barsaganl
bir bey idi. 1071-1077 arasnda Badatta bulunan Mahmut, Trk kltrnn Araplara
tantlmasnda byk rol oynad. Ayn zamanda filolog, etnograf ve ilk Trk haritacs olan Kagarl
Mahmut, mrnn sonlarna doru tekrar memleketi Kagara dnerek tahminen 1090da burada
vefat etti. Kagar, dnemin bilimsel almalarnn deerlendirildii ve kltrel ilikilerin yorulduu
bir ehirdi. Dou Trkistanda bulunan Kagar ehrine 35 kilometre uzaklktaki Azak kynde olan
kabri, 1983 yl Temmuz aynda bulundu.
DVN-I LGATT-TRK
Divn- Lgatit-Trk, bir n szle szlk ksmndan meydana gelmitir. n szde yazar Trk
dilinin tarifini, lehelerinin zelliklerini sayar ve dilbilgisi kurallarn, Arapadakilere kyasla gsterip
tespit eder. Ana dilinin Arapadan ok stn olduunu syler ve rnekler verir. Bu arada, o bilgileri
nasl elde ettiini, nasl btn memleketleri gezip dolatn da anlatr. kinci yani szlk blm,
Trke kelimelerin Arapa izahlarn kapsar. Bu nedenle, eser, Arapa yazlm bir Trke
szlktr. Ya da Trkeden Arapaya szlktr. Arapa dil bilgisindeki ekillerine gre sralanm
7500den fazla kelime hakknda aklama yaplmtr. Byk bilgin bu aklamalar yaparken
kelimelerin nerelerde ve hangi anlamlarda kullanldn gstermitir. Bu esere ve onu izleyen
baka eserlere kadar yazl edebiyat rneklerimiz bilinmedii iin, daha nceki yzyllara ait szl
edebiyat rneklerini Kagarlnn kitabndan renmekteyiz. Ayrca eserde Trk Dnyas Haritas
da bulunmaktadr.
Sagu denilen atlar, kouk denilen komalar, sav denilen ataszleri ve nazm ekillerinden
baka, verdii destan rneklerine bakarak Alp Er Tunga adndaki kahramann varln da yine
Divn- Lgatit-Trkten renmi bulunuyoruz.
Bu sebeplerden dolay Kagarl Mahmutun Divn- Lgatit-Trk hem dil hem edebiyat hem
toplum ve sosyoloji tarihimiz bakmndan ok nemli belgeleri toplayan bir kaynaktr.
Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C 1, s. 250-257den zetlenmitir.

? cevaplayalm
1. Kagarl Mahmutun, Divn- Lgatit-Trk adl eserini yazma sebepleri neler olabilir?
2. slamiyetin Trkler arasnda yaylmasndan sonra Trk kltrn koruma hususunda Kagarl
Mahmut ve eserinin rol nedir?

yorumlayalm

YAZAR

ESER

ZELL

Yusuf Has Hacip

Kagarl Mahmut
Yknekli Edip Ahmet

Atebet-l Hakayk

Ahlak kitabdr.

Ahmet Yesevi

Divn- Hikmet

slamiyeti tasavvufi olarak anlatan Trke eserdir.

? cevaplayalm
1. Yukardaki tabloda yer alan, XI. yzylda Trk-slam dnemine ait yazarlarn karsndaki
boluklara, eserlerini ve eserlerinin zelliini yaznz.
2. XI. yzylda yaam olan Trk-slam bilginleri topluma kar sorumluluklar gerei neler
yapmlardr?

142

<
Bat Karahanl Devleti (1042 - 1212)
Bat Karahanllarn snrlar batda Aral Glnden douda imkent ve zkente kadar uzanyordu.
Devletin bakenti nceleri zkent idi. Devlet
snrlarnn genilemesiyle daha sonra Semerkant merkez oldu.
Byk Seluklu Sultan Melikah bir Karahanl prensesi ile evlenerek iki devlet arasnda
akrabalk kurdu ve bylece Karahanllar
kendisine balad (1074). Seluklularn Katvan
Savanda yenilmesiyle beraber Bat Karahanllar da Karahitay hkimiyetine girdi (1141).
Harzemahlar blgedeki Mool hkimiyetine
son vermi, son Karahanl hkmdar Osman
Han da ortadan kaldrarak bu devleti ykmlardr (1212). Karahanl Devleti, kendisinden
sonra kurulacak olan Trk-slam devletlerinden
farkl olarak halknn tamamna yaknnn Trk
olmasyla n plana kar. Halkn ounluunun
Karahanl Dnemine ait mimari yap
Trk olmas resm dilin, eitim ve edebiyat dilinin
Trke olmas sonucunu ortaya karmtr.
Karahanllarda tarmn yan sra dokumaclk, el sanatlar, mimari ve maden ilemecilii de
gelimiti. Karahanl lkesinde yetitirilen tarm rnleri bata Badat olmak zere eitli ehirlerde
satlrd.
yorumlayalm

KARAHANLILARDA SOSYAL HAYAT

Hkmdarn halkna kar sorumluluklar:
Parann istikrarn, daha dorusu ekonomik istikrar salamak, geim sknts oluturmamak,
kanunlar adalete uygun olarak belirleyip uygulayarak zorbalk ve kargaaya engel olmak, lke
iinde dirlik ve dzeni temin ile huzur ve gven iinde yaanmasn salamak.
Halkn hkmdara kar sorumluluklar:
Hkmdarn emir ve fermanlarna mutlak itaat etmek, hazine hakk olan vergiyi demek.
Hkmdarn dostunu dost, dmann dman bilmek.
Reat Gen, Karahanllarda nsani Deerler ve Hukuk,
Tarih Boyunca Trklerde nsani Deerler ve nsan Haklar, s. 336-338den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Karahanl Devletinde devlet vatanda ilikileri hakknda hangi karmlarda bulunulabilir?

2. Gazneliler (963 - 1187)

Devlet, ismini Dou Afganistanda bulunan ve devlet merkezi olarak seilen Gazne ehrinden
almtr. Samanoullar Devletinin (819-1005) dalmaya balad dnemde, bu devlette komutanlk
ve valilik yapan Trklerden Horasan Emiri Alp Tigin, Dou Afganistandaki Gazne ehrini ele geirerek,
Gazne Devletinin temelini att (963). Alp Tiginden sonra gelen brahim Bilge Tigin ve Piri Tigin
zamanlarnda Gazneliler, Samanoullar Devletine bal olarak varlklarn devam ettirdi.
Sebk Tigin in baa gemesiyle Gazneliler bamsz devlet hline geldi. Sebk Tigin bu nedenle
asl kurucu kabul edilir. Bu dnemde hkmdarln babadan oula getii bir hanedann idaresine
girildi. Sebk Tiginin lmyle birlikte tahta olu Mahmut geti. Gazneli Mahmut zamannda, devlet en
parlak devrini yaad.
Gazneli Mahmut, devletin snrlarn hzla geniletti. Samanoullarna kar Karahanllarla ittifak
oluturarak bu devletin topraklarn paylatlar. Gazneli Mahmut, Samanoullarnn elinde kalm olan
Buhara, Horasan, Herat, Belh ve Kbili zaptetti.
Gazneli Mahmut randa bulunan ii Bveyhoullar zerine sefer dzenleyerek Abbasi halifesini
ii tehlikesine kar korudu. Bu hizmetine karlk Abbasi halifesinden Sultan unvann ald. Sultan

143

unvann kullanan ilk Trk hkmdar olan Sultan

Mahmut, Abbasi halifeleri adna para bastrarak
hutbe okuttu. Bylece Seluklular ve Osmanllar
dnemlerinde de srdrlecek olan slam dnyasnn lideri ve koruyuculuu politikasnn temelini
atm oldu.
Sultan Mahmut, hizmetleri karl Abbasiler
tarafndan gnderilen hediyeleri kabulden sonra
slamiyeti yaymay ve her yl Hindistana sefer yapmay vaad etti. Sultan Mahmut, srasyla Horasan ile
bugnk Afganistan ve Belcistan tamamen
hkimiyeti altna ald. Maverannehire, Ceyhunun
tesine ve Harezme kadar snrlarn genileterek
ran ve Irak taraflarnda fetihler yapt. Bylece
lkesinin kuzeyini emniyete aldktan sonra, Hint
seferlerine balamaya karar verdi. Sultan Mahmut,
Hindistana on yedi byk sefer dzenledi.

SULTAN MAHMUT
Gazneliler Devletinin en byk
hkmdar ve Hindistan Fatihi Gazneli
Mahmut, daha genlik yllarnda devlet
idaresinde grev almaya balad ve
babasnn yannda katld savalarda
cesaret ve zeksyla kendini gsterdi.
Babas Sebk Teginin vefat zerine,
orada bulunan kk kardei smail, yerine
geti ise de Sultan Mahmut, hemen
Gazneye giderek devlet ynetimini
kardeinin elinden ald (997).
Trkler Ansiklopedisi, C IV, s.481den zetlenmitir.

Gazneli Mahmutun Abbasi halifelerinin

yannda yer almas Trk-slam tarihinin
akn nasl etkilemi olabilir?

KA

tken

RA

DE

BZ
M ANS
PA
RA
TO
R

Sinop
Tiflis

Halep
am

Tebriz
Musul

ABBASLER
Badat

HAZAR DENZ

U
Diyarbakr
Van
Urfa

Kuds

Urumi

Cend

LU

Kazvin
Hemedan

iraz
A R A B S TA N

BALKA GL

ARAL GL

Almalk

Turfan

Otrar
Karaar

Takent
Harezm Buhara
Akabat
Rey

Kagar

Aksu

Semerkant
Hoten

Merv

E R
Niabur
L
L
Kbil
N E Herat
A Z
Sistan

Medine

Kumul

Kamir

Gazne

Simia

Kandehar

Delhi

Multan
Mekke

Mekran

Benares

Agra

UMMAN DENZ
Abbasiler
Gazneliler Devletinin en geni snrlar

TAN

DS

HN

450

900

1350

1800 Km

4. Harita: Gazneli Devleti

Sultan Mahmut, Hindistana yapt seferler sonucunda Kuzey Hindistan topraklarna katarak bu
blgede Mslmanln yaylmasn salad. Bu seferler srasnda byk ganimetler ele geirdi.
Gazneli Mahmutun elde etmi olduu ganimetlerle Gazne ehri; parklar, baheler, zafer abideleri,
camiler gibi mimari eserlerle sslendi. Ayrca Belh, Niabur gibi byk ehirler de o devrin en gzel ve
bakml beldeleri oldu, fethedilen Kuzey Hindistan, Trklerin uzun sre hkm srdkleri blgelerden
biri hline geldi.

144

yorumlayalm

Aadaki minyatr inceleyiniz.

Gazneli Dnemine ait minyatr

? cevaplayalm
Minyatre bakarak dnemin sava teknolojisi hakknda hangi bilgilere ulalabilir?

yorumlayalm

Sebuk Tiginin, olu sultan Mahmuta nasihatleri:

Hkmetmek iin hazinenin dolu olmas gerekir. Zulm ve hakszlkla bir mal alr ve hazinene
koyarsan dnya ve ahiret dmanm sen olursun. Ynetimle ilgili hibir ite ihmal gsterme
adalet ve hakikat yolundan kma. Yneticilerini kontrol et, ordunun silahlarndan, maa ve
yiyecek durumlarndan haberdar ol. Yiit kimselere iyi davran ta ki sana kar mfik olsunlar.
Hak sahibinin hakkn ver. ktay adaletli dat. Mal, senin lkenin menfaati iin alana bala.
Yol gvenliini sala. Bil ki soyulan tccarn her mal hazineden gtrlmtr. Kendi divan-
mezalimine otur ve bu ite dikkatli davran, nk zulm yapm olan ok kimse, huzurunda yle
grnrler ki ondan daha mazlumu yoktur. Halkn ekonomik durumundan haberdar ol ve
ekonominin istikrar iin gvenilir adamlar tayin et. Halk fakir olduu zaman lke fakir olur. Kendi
dostunu ve dmann tanmalsn. Hkmdarn en byk dmannn kendini beenmilik ve
baskc ynetim olduunu bil. Karar verirken drst dostlarnn tavsiyelerini al. Fakat karar kendi
aklnla ver. Yaknlarn ve akraban sevmelisin memleketin her tarafna haberciler tayin etmelisin
ta ki, gece gndz durumdan seni haberdar etsinler zira hkmdarlarn bana gelen her
olumsuzluk gaflet ve ihmalden gelir. lkenin gelir ve giderine vakf olmalsn.
Enver Konuku, Gaznelilerde nsani Deerler ve Hukuk, s. 365-366dan derlenmitir.

? cevaplayalm
Gazneliler Dnemi ynetim anlay hakknda hangi karmlarda bulunabiliriz?

145

Gazneli Sultan Mahmut ve daha sonra Hindistanda

kurulan Mslman Trk sultanlklarnn almalar sonucunda slamiyet Hindistanda geni bir alana yaylarak
gnmzde Pakistan, Afganistan, Banglade devletlerinin
ortaya kmasnda etkili olmutur. Ayrca gnmzde
Hindistana bal Kemir Blgesinde nemli oranda
Mslman nfus bulunmaktadr.
Gazneli Mahmut, ilme ve sanata byk nem verirdi.
Sultann saraynda her gn lim ve airlerle ilm fikir
alverii yaplrd. Sultan bu toplantlarn birouna kendisi
de katlrd. Sultan Mahmutun adna birok eser yazlm
olup kendisine sunulmutur. Firdevsnin ehnmesi
bunlardan biridir. Otuz sene adalet ve baarlarla saltanat
srp, 1030da Gaznede vefat etti. Sultan Mahmut, mrnn krk be senesini sava meydanlarnda geirmiti. Son
derece cesur bir hkmdard.

Gazneli Mahmutun farkl fikirleri dikkate almas

yneticiliini nasl etkilemi olabilir?

Gazneli Mahmutun lm zerine (1030) yerine geen

Sultan Mesut, babas gibi devlet tecrbesine sahip deildi.
Seluklu tehlikesinin artmasna ramen, o kuzey Hindistana sefer dzenlemiti.

Gazneli Mahmutun temsil resmi

uygulayalm
Gaznelilerin Hindistan tarihine etkilerini aratrarak bir gazete oluturunuz. Gazete resim kd
boyutunda tek sayfa hlinde olmal.
Gazeteyi Hintli ve Gazneli bak alarn ele alacak ekilde hazrlaynz.

yorumlayalm

KARAHANLI - GAZNEL ZRVES

Seluklularn glenerek kalabalk Trkmen topluluklarn bir araya getirmeleri Gazneli ve
Karahanl Devleti iin tehdit oluturmaktayd. zellikle Seluk Yabgusu Arslan Beyin Karahanl
prensi Ali Tigin ile ittifak oluturmas, Karahanl ve Gazne devletlerinin bir araya gelmesini zorunlu
klyordu.
1025 ylnda Karahanl hkmdar Yusuf Kadr Han ile Sultan Mahmut arasnda tarih Maverannehir grmeleri yapld. Bu grmelerde Seluklularn her iki devlet iin de tehdit oluturduu
ve bir an nce etkisiz hle getirilmesi karar alnd.
Sultan Mahmut, kalabalk ve sava ordusuyla mehur Arslan Yabguyu davet edip Hindistanda
slam dinini yaymak iin yardm isteini bildirdi. Arslan Yabgu yardm konusunu grmek iin
gidince Sultan Mahmut tarafndan Kalincar Kalesine hapsedildi. Bylece Seluklu tehlikesi geici
de olsa nlenmi oluyordu. Yedi yl kalede hapsolan Arslan Yabgu 1032de ld.

yorumlayalm

Ylmaz Boyunaa, Tebliinden Gnmze slam Tarihi, s. 532den zetlenmitir.

? cevaplayalm
1. Gazneli ve Karahanl devletleri neden Seluklu Trklerinden rahatsz olmu olabilir?
2. Gazneli ve Karahanllarn Seluklulara kar ittifak oluturmalarnn sonular sizce neler
olabilir?
3. Arslan Yabgunun hapsettirilmesi siyasi adan nasl deerlendirilebilir?

146

Dandanakan Sava (1040): Seluklularn Horasana yerlemeleri ve Turul Beyin Niaburda

DANDANAKAN
adna hutbe okutup bamszln ilan etmesi
23 Maysta Gazne ordusu savaarak
zerine Sultan Mesut, byk bir ordu ile Seluklular
Dandanakan Kalesine ulat ve burada
zerine yrd. Gazneli ordusunun gc karsnda
durdu. Seluklularda harp nizamnda
Seluklular, meydan savandan kandlar ve geri
karlarnda yer aldlar. Gazneli ordusu
ekildiler. Daha sonra dzenledikleri ani basknlarla,
susuzluktan bitkin duruma dt. nk
kendilerini takip eden Gazneli ordusunu yprattlar.
Seluklular kuyularn azn kapatmt.
Gazneli ordusu iyice ypratldktan sonra, Seluklu
Sultan Mesut sava srasnda kuyularn
ve Gazneli ordular Dandanakan denilen yerde kar
bulunduu yere hareket etmek istiyordu.
karya geldiler. gn sren sava sonunda Gaz- Ordu hareket edince dzen bozuldu. Gazne
neliler yenildi. Gazneli ordusunun btn hazinesi, ordusunun bir ksm ayrlarak Seluklu
silahlar ve mallar Seluklularn eline geti. Sava- ordusuna katldlar. Bu askerler Seluklu
tan sonra;
ordusu ile birlikte Gazne ordusuna hcum
?
Gazneliler Devleti zayflayarak ykl sre- ettiler. Gazne ordusu dald ortada yalnz
cine girdi.
hkmdar ve birka byk komutan kald.
?
Byk Seluklu Devleti kuruldu.
Sultan Mesut, kardei, olu ve btn ileri
?
Seluklu Trklerinin batya doru ilerleyileri gelen komutanlar Merv ovasndaki Berkdiz
hzland.
Kalesine doru ekilmek zorunda kaldlar.
Gazneliler, Dandanakan Savanda Seluklular
Mehmet Altay Kymen, Seluklu Devri
karsnda byk bir yenilgiye urad. Topraklarn
Trk Tarihi, s. 53ten zetlenmitir.
kaybederek Hindistana ekilmeye mecbur kald.
Afgan asll Gurlular, 1187 tarihinde Gazneli
Devletini ortadan kaldrdlar.
Dandanakan Savan Gazneliler ve SelukGazne halknn ounluunu Afgan, Hint,
lularn gelecei asndan deerlendiriniz.
Fars ve eitli Trk boylar oluturuyordu. Bu
durum Gazne Devletini siyasi, kltrel ve
toplumsal ynden etkiledi. ok geni bir sahada halk idare eden Gazne Devleti az saydaki Trklerden
oluan merkez kuvvete dayanyordu. Bu durum Gazne ordusunun da farkl topluluklardan olumasn
zorunlu klyordu. Gazneli orduGaznelilerin Tolunoullar ve hidilere benzeyen ynleri sunda askerler deiik etnik topnelerdir? Bu benzerlikler Gaznelileri nasl etkilemitir?
luluklardan toplanmtr. eitli
topluluklar birbirine kar denge
unsuru olarak kullanan Gazneliler Devletinin ynetim anlay, bir grup ayaklanrsa dier topluluklar
ayaklananlarn zerine gndererek dzeni salamak eklindeydi.

3. Byk Seluklu Devleti (1040 - 1157)

Byk Seluklu Devleti, Trk-slam devletlerinin en nemlilerindendir. Ouzlarn oklar kolunun,
Knk boyuna mensupturlar. X. yzyln sonu ile XI. yzyln balarnda slam kabul etmilerdir.
Seluklu Devletinin toplum ve devlet yapsn anlayabilmek iin devletin kurucusu olan Ouzlarn
incelenmesi gerekir.
?
Ouz Trkleri ve Ouz Adnn Anlam: Ouz boylar, kabileler demektir. Ouzlarn ortaya k
tarihi bilinmemektedir. Ouz Kaan Destanna gre Ouz Han, ilk oluna ok, dier oluna
Bozok unvanlarn vererek Ouzlar iki kola ayrmtr. Kkeni, Ouza dayanan btn Trk boylar
ok ve Bozok kollarndan tremilerdir. Ouz adndan ilk kez Orhun Yaztlarnda bahsedilmitir.
Ouzlar, Uygur Devleti kurulunca Uygur egemenliine girdiler. Uygur Devleti ykldktan sonra Seyhun
Nehri evresine yerletiler. Burada, Ouz Yabgu Devletini kurdular.
Devlete adn veren Seluk Bey, Aral Gl ile Hazar Denizi arasna hkim olan Ouz Yabgu
Devletinin komutanlarndan Dukak Beyin oludur. Dukak lnce, Seluk Bey Ouz Yabgu Devletinde
suba (ordu komutan) oldu. Daha sonra Yabgu ile aras alan Seluk Bey kendisine bal Ouzlar
alarak Cend ehrine geldi. Burada ksa sre iinde Seluk Bey ve beraberindekiler slam dinini
benimsediler.

uygulayalm
1. 24 Ouz boyunu aratrarak ema hlinde iziniz.
2. evrenizde Ouz boylarndan hangilerinin olduunu aratrnz.

147

Seluk Beyin Mikil, Arslan, Yusuf ve Musa adlarnda drt olu vard. Byk olu Mikail Seluk
Beyden nce ld iin ocuklar Turul ve ary, Seluk Bey yetitirdi. Seluk Beyin lm
zerine ynetime Arslan Bey Yabgu unvann alarak geti. Arslan Yabgu Dneminde, Seluklular Cend
emiri ile anlaamaynca Maverannehire ekildiler. Samanoullar Devletinin snrlarn koruma
grevini zerlerine almlard. Samanoullar Devletinin Karahanllar ve Gazneliler tarafndan ortadan
kaldrlmas, Ceyhun Irman kendi aralarnda snr
Seluklularn g kazanmalar hangi kabul etmeleri Seluklularn zor durumda kalmasna
sonular ortaya karm olabilir?
neden olmutu.

Arslan Yabgu Dneminde Seluklularn Maverannehirde g kazanarak Karahanl Devletinin

iilerine karmas, Karahanl-Gazne ittifaknn olumasna neden oldu.

RUSLAR

Cend

ARAL GL

MACARLAR

BATI TRKEL

Harzem

DE

Kahire
250

500

750

Nesa

Dandanakan
AN
Bak
Van
ST
Tus
Kayseri
R
Diyarbakr
E
Konya
B
Harran
Rey
TA
HORASAN
Adana
Herat
Kargam
RAN
Musul
Antakya Nusaybin
BYK SELUKLU DEVLET
Hama
Badat
Humus
Kbrs
Trablus
sfahan
Kirman
IRAK
N Z Sidon
am
Yezd

skenderiye

Merv

Girit

Sinop
Trabzon
stanbul
Ankara Sivas
Selanik Edirne
znik
zmir

EH

R Semerkant
Buhara

KARADENZ

BZANS MPARATORLUU

NN

ZA

HA

PEENEKLER
BULGARLAR

Talas

MA
VE

KUMANLAR

Yafa
Kuds
Gazze

iraz
Hrmz

Basra BA

SR

Svey

1000 Km

Byk Seluklu Devleti

Bizans mparatorluu

RF

ARABSTAN

EZ

6. Harita: Byk Seluklu Devleti

HDLER
KARAHANLILAR
ABBASLER
B. SELUKLU DEVLET

ENDLS EMEVLER
TOLUNOULLARI

GAZNELLER
BZANS MPARATORLUU

750

800

850

900

950 1000 1050 1100

MLATTAN SONRA

1150 1200

1250

? cevaplayalm
Yukardaki tarih eridine gre Byk Seluklular ile ada hangi devletler bulunmaktadr?

148

1300

Gaznelilerle Karahanllar arasnda yaplan

Seluklularn bulunduu blgenin
grmeler sonrasnda Arslan Yabgu Gazneli
siyasi yaps Seluklu Devletinin
Sultan Mahmut tarafndan tuzaa drlerek
kurulma srecini nasl etkilemi olabilir?
hapsedildi. Arslan Yabgu hapis hayat srasnda
ld. Bu karklk dneminde kendilerine bal
boylarla bir sreden beri bamsz hareket eden Turul ve ar beyler Knk boyu ynetiminde n
plana ktlar.
Turul ve ar beyler kumandasndaki Seluklu gleri, blgenin en stratejik mevkiinde yer alan
ve Gaznelilere ait olan Horasana ani bir taarruzla girerek Merv, Niabur ve Serahs havalisini ele
geirdiler. Gazne Sultan Mesut, Seluklular siyasi bir g olarak tanmak zorunda kald. Turul ve
ar beylere bulunduklar yerlerin valiliklerini
verdi. 1035 ylnda yaplan bu antlama, drt ay
KARARLILIK VE ZAFER
gibi ksa bir sre devam etti. Yeniden balayan
Dandanakan Savann ok uzamasndan dolay Gazneli-Seluklu mcadelesi, daha da iddetbir ara Ouz beylerinin morali bozuldu; ylgnlk iine
lendi. Seluklular hafif svari kuvvetleriyle, Gazdtler. Hatta onlardan bazlar, i iten gemeden,
bir an nce Horasann terk edilmesini istediler. nelilerin fillerle takviye edilmi, ar tehizatl,
Amacna ulama hususunda sarslmaz bir inanca ou piyadeden meydana gelen ordusuna,
sahip olan ar Bey balanlan iin sonunun gerilla savalaryla ok kayp verdirdiler. 1038
getirilmesi szn syleyerek, ylgnlk iinde olan ylnda Serahs civarnda yaplan savata,
beyleri savan devam konusunda ikna etti. Bundan Gazneli ordusu ar bir yenilgiye urad. Gazneli
sonra Ouz beyleri, yeni bir mcadele azmiyle btn Sultan Mesut, byk bir devlet adam, cesur bir
kuvvetlerini dmana ynelterek zaferi kazandlar.
kumandan olmasna ramen, bu yenilgiden
sonra Niaburu Seluklulara brakp kesin
Trkler Ansiklopedisi, C 4, s. 539dan zetlenmitir.
sonu alnacak byk sava geciktirdi. Turul
Beyin vey kardei brahim Ynal, 1038de
Niaburu alp, Turul Bey adna hutbe okuttu.
Niabura gelen Turul Bey muhteem bir trenle karland. Seluklu-Gazneli mcadelesi, 1040
Dandanakan Savandan sonra Seluklularn stnl ele geirmesiyle neticelendi.

yorumlayalm

SELUKLU KUVVETLER
Seluklular, kalabalk hayvan srleri ve atlar iin bol otlakl, geni yaylalar aradlar. Bu amala
zaman zaman, komular Karahanllar ve Gaznelilerin snrlarn ihlal ettiler ve halkn ikyetlerine
sebep oldular. Onlarn bu durumunu kendileri iin tehlikeli gren Karahanllar, Seluklu ailesi iinde
karklk karmak istedilerse de baaramadlar. zerlerine kuvvet gnderildi. Amcalar Musa
Yabgu ile birleen Turul ve ar beyler, Karahanl kuvvetlerini yendiler. Siyasi durum iyice
gerginleti. Blgede deiiklikler oldu. Bir basknla Seluklular bir hayli zayiata uratldlar. Bunun
zerine ar Bey, dalan Seluklulardan bin kiilik bir svari kuvvetiyle, Gazneli asker
blgelerini aarak Dou Anadolu snrlarna kadar gitti. Van Gl havzasndan, kuzeyde Tiflise
kadar uzanan blgede keif harekt yapt. Ermeni ve Grc kuvvetlerini yenerek blgenin otlak ve
yaylaklarnn kefiyle, gerekli siyasi, etnik, kltrel ve asker stratejik bilgileri toplad. Bizans
ehirlerine girdi. Keif harekt neticesinde, blgenin, Seluklularn yerlemesine msait olduunu
tespit ederek Turul Beye bildirdi.
Trkler Ansiklopedisi, C IV, s. 529-552den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Siyasi sorunlar, Seluklularn yeni yurt arayn nasl etkilemitir?
ar Bey, Dandanakan zaferi sonrasnda verilen toyda, yani byk ziyafette, stn idarecilik vasf
ve keskin siyasi zeksn takdir ettii kardei Turul Beyi Seluklu sultan ilan etti. Merv, bakent
yapld. Toplanan kurultayda, fethedilecek yerlerle idareciler tespit edildi.
Kurultay sonunda Ceyhun ile Gazne arasndaki blge ar Beye, Niaburdan itibaren btn bat
blgeleri Turul Beye verildi. ar Beyin olu Yakut ile brahim Ynal, bat cephesinde grev aldlar.
Hanedandan Arslan Yabgunun olu Kutalm, Crcna, ar Beyin olu Kara Arslan Kavurd ise
Kirman evresine grevlendirildi. Grev paylamnn ardndan, ksa zamanda yaplan fetihlerle
devletin snrlar geniletildi. Anadoluya dzenli aknlar balatld.

149

Turul Bey, Seluklu Devletinin snrlarn geniletip glendirmitir. Halkna yeni bir yurt iin Anadoluyu hedef gstermiti. Bu dorultuda Bizans
mparatorluunu Pasinler Savanda yendi (1048).
Bu sava Seluklu Trkleri ile Bizans arasnda
yaplan ilk nemli savatr. Bu galibiyet sonrasnda
yaplan antlama ile Bizans, stanbuldaki caminin
onarlmasn, bu camide hutbenin Abbasi halifesi ve
Turul Bey adna okunmasn kabul etti. Bu olay,
Turul Beyin etkinliini arttrd.

1048 Pasinler Savann nemini Trkslam tarihi asndan deerlendiriniz.

Ksa bir sre sonra Sultan Turul, Bveyhlerin

igalindeki halifelik merkezi olan Badat kurtarmak
iin, Abbasi Halifesi Kaim bi-Emrillahn davetiyle
1055te Badata girdi. Halifenin, limlerin ve Snni
Mslmanlarn byk memnuniyetle karlad
Turul Bey, Bveyh Hkmdarln ykarak Abbasi
Halifeliini yeniden glendirdi. Halifelie kar
yaplan Fatm saldrlarn bertaraf etti. Halifelik
makamna ve Badat ehrine hizmetinden dolay,
1058de Turul Beye iki altn kl kuatan Halife,
onu Dounun ve Batnn Sultan unvanyla dllendirdi.
Bu slam aleminin dnyev hakimiyetinin resmen
Trk hkmdarna verilmesi demekti. Artk halifeye
bal btn slam dnyasnn siyasi kudretini Trkler
temsil ediyordu.

Turul Beyin Abbasi halifesinden Dounun

ve Batnn Sultan unvann almasn Trk
ve slam tarihi asndan deerlendiriniz.

Turul Beyin trbesi

ar Bey, 1060ta, Turul Bey ise 1063te

vefat ettiler. Turul Beyin olu olmadndan,
ar Beyin olu Alp Arslan, Seluklu sultan
oldu.
Alp Arslan, baa geer gemez, amcasnn
veziri Amdlmlk grevden alarak yerine
Nizamlmlk tayin etti. Sultan Alp Arslan,
tahta gemek iddiasnda bulunan dier
rakiplerini bertaraf ettikten sonra, batya
ynelerek fetihlere balad. Dou Anadolunun
kuzeydou ucundaki Ani Kalesini 1064te
fethederek Karsa girdi. Ani, Hristiyan leminin
kutsal yerlerinden biriydi. Bu fetihler slam
dnyasnda byk sevin kayna oldu ve
Halife Kaim bi-Emrillah, Alp Arslana, fetihler
babas anlamna gelen Ebl-Feth lakabn
verdi.

Sultan Alp Arslann yapm olduu

fetihler slam dnyasnda nasl bir
etkiye neden olmu olabilir?

Alp Arslan, 1067 senesinde Kirman meliki

olan kardei Kavurdun isyanyla karlat. Bu
isyan ksa srede bastrarak douda ve batda
sistemli bir ekilde fetih hareketlerine balad.
Anadoluya yaplan ypratma ve yldrma
aknlar, 26 Austos 1071deki Malazgirt Savana kadar devam etti.

Ani Harabeleri-Kars

150

Malazgirt Meydan Sava (26 Austos 1071): Trklerin Anadoluya dzenledikleri aknlar
durdurmak isteyen Bizans mparatoru Romanos Diogenes (Romen Diyojen)in, 200.000 kiilik bir
orduyla stanbuldan yola kp, yolu stndeki yerleri yakp ykarak ilerlediini haber alan Seluklu
Sultan Alp Arslan, Halepten ayrlarak 50.000 kiilik bir orduyla Ahlata ulat. Bizans nc kuvvetleri ile

Malazgirt Savan gsteren temsil resim

Sanduk komutasndaki Trk birlikleri arasnda yaplan ilk arpmada Bizans birlikleri yenilgiye
uratldysa da Bizans ordusunun Malazgirte girerek buray yakp yktn haber alan Alp Arslan kan
dklmemesi iin Romanos Diogenese bar nerisinde bulundu. Bar teklifi kabul edilmeyince, hzla
Malazgirte yrd ve iki ordu Malazgirtte kar karya geldiler.

canlandralm
MALAZGRT SAVAI NCES TRK ELLER
Alp Arslan: Anadolu Trk yurdu olmal bu niyetimi halifeye bildireyim.
Okuyucu: Alp Arslan, sava balamadan evvel, Halife El-Kaimin gnderdii bnl-Mahleban, deerli
komutanlarndan Sav Tiginle birlikte Diogenese eli gnderdi.
Sultan Alp Arslann heyeti: (25 Austos 1071 sabah, Bizans ordugh) Eliye zeval olmaz bize
sylenenleri anlatmak vazifemiz. Ancak Bizansllar bize iyi davranmyor.
Okuyucu: Alp Arslann heyeti hafife alnp hakarete urad.
Diogenes: Klamak iin sfahan m, yoksa Hemedan m daha iyidir?
Heyet Bakan: Biz Sultan Alp Arslann bar teklifini size getirdik. Bize ncelikle den grev bunu
bildirmektir.
Diogenes: Sulhu kabul etmek zayflarn iidir. Biz ise ok glyz. Sultannza syleyiniz; kendileriyle sulh
mzakerelerini Reyde yapacam. Ordumu sfahanda klatp, atlarm Hemedanda sulayacam.
Heyet bakan:(Diogenese) Atlarnzn Hemedanda klayacaklarndan ben de eminim, fakat sizin nerede
klayacanz bilemiyorum.
Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, s. 131-132den derlenmitir.

? cevaplayalm
Sultan Alp Arslann sava ncesi eli gndermesi ve bar nerisinde bulunmas ile Trk
devlet gelenei hakknda nasl bir balant kurulabilir?

151

Cuma gn leden sonra balayan sava

Malazgirt zaferinin kazanlmasnda
akam zeri sona erdi. Dman takibe gece de
Sultan
Alp Arslan ve askerlerinin hangi
devam edildi. Hatta tam bir baar iin takibat ertesi
zellikleri
etkili olmu olabilir?
akama kadar devam etti. Sava ok iddetli olmu,
dman askerlerinin ou ldrlm, bata Bizans
mparatoru olmak zere Bizans askerlerinin bir ksm esir edilmi, pek az bir ksm oraya buraya
kaarak canlarn kurtarabilmiti. Tarihin en byk meydan savalarndan biri olan Malazgirt Sava
Trk ordusunun kesin galibiyeti ile sonuland. Alp Arslann sava taktii, Trk askerinin cesaret ve
kahramanl sayesinde Trk ordusu Bizans ordusunu birka saat iinde kesin bir yenilgiye uratt ve
sava kazand.
Tarih boyunca ilk defa bir Bizans mparatoru, Mslman bir sultann eline esir dmt. Malazgirt
Meydan Savandan sonra srekli artan gler ve aknlarla, Anadolunun kaplar alp Anadolunun
btnyle bir Trk toprana dntrlme frsat olutu. Sultan Alp Arslan Toprak fethedenin maldr.
diyerek Anadoluda Trk beyliklerinin oluumuna zemin hazrlayp Trk tarihinde yeni bir dnemi
balatt. slam dnyas zerindeki Bizans basks
tamamen
ortadan kalkt. Hristiyanln Ortodoks
Alp Arslan, topran fethedene ait
mezhebine
bal olan Dou Roma ilk defa Papalktan
olmasn neden istemi olabilir?
yardm isteyerek Hal Seferlerinin balamasna neden
oldu.
Trkmen boylar, Dou Anadoludaki Bizans hududuna gnderildi. Seluklularn aknlarna kar
koyamayan Bizans kale ve garnizonlar, Trklerin eline geti. Trk aknlar, Marmara Denizi sahillerine
kadar ulat. Trkmenler Anadoluyu fethetmeye baladlar. Anadoluda ilk Trk devletleri kuruldu.
Sultan Alp Arslan, kt Maverannehir seferinde, esir alnan bir kale kumandan tarafndan ehit
edildi.
Alp Arslan vefat ettiinde, devletin snrlar Ege kylarndan Tanr Dalarna Kafkaslardan Basra
Krfezi ve Hint Okyanusuna kadar ulamt.

yorumlayalm

SULTAN ALP ARSLAN

Trk tarihinin byk sultanlarndan olan Alp Arslan, enerjisi, disiplini,
yiitlii ve adaletiyle ne kmt. En byk yenilgiyi Alp Arslandan
grdkleri hlde Bizansl ve Avrupal tarihiler de onun yksek insanlk
zelliklerini vmekte ve kendisine adil unvann vermektedirler.
Seluklu hkmdar Alp Arslan, slam adaletini dnyada yaygnlatrmay grev olarak kabul ediyordu. O, iktidar gcnn ekiciliine
kaplp byklenmekten ekinirdi. Sultan Alp Arslan hkmdarln
kendisine ilahi emirler dorultusunda adalet, iman, insaniyet ve
iyilikseverlik duygularyla idare etmek iin Allah tarafndan verilmi
olduunu dnyordu. Alp Arslan tm zafer ve baarlarnn kendisinin
olmayp Allahn eseri olduuna inanyor ve zafer annda yenilen
hkmdara dosta davranmann nemini biliyordu.
Bir kale komutan tarafndan ldrc bir ekilde yaralandnda
Malazgirtteki
azndan kan son szler unlar oldu:
Alp Arslan ant
Genliimde bana, Rabbimin nnde daima alak gnll olmam,
gcm nedeniyle bbrlenmemem, dmanm kmsememem retilmiti. Sonra da Mervdeki mezarna u szlerini kazmalarn emretti. Alp Arslann annn
gklere vardn gren siz insanlar, onu topran altnda gml grebilmeniz iin Merve geliniz.
Diogenesin rakibi bu Mslman Trk hkmdar ite bylesine ahlaki karakter ve eitime
sahipti.
Pavlos Karolidis, Romanos Diogenis / stanbula Yollar Alrken, s. 41den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Sultan Alp Arslann karakter zellikleri ile gsterdii baarlar arasnda nasl bir ba vardr?

152

Alp Arslan olu Melikaha byk bir imparatorluk ve NizamlmIk gibi sekin bir devlet adamn miras brakmt. Gen yata
sultan olan Melikah, karsnda tek engel olan amcas Kavurdun
lmyle de devlet iinde asayii ksa srede salad. ilerini
zme kavuturan Melikah, taht mcadelesinden faydalanarak
Seluklu snrlarna saldran Gaznelilerle Karahanllara kar sefere
kp onlar anlamaya mecbur etti. Alp Arslan tarafndan Kudsn
fethiyle grevlendirilen Atsz Bey, Melikah Dneminde Kuds ve
am ele geirdi. Melikah, dzenledii seferlerle Kafkasyay ve
Trabzon sahillerini fethetti. Bu srada Artuk Bey ve Kutalmoullar
ile dier Trk beyleri, Anadoluya Trk aknlarn srdryorlard. Bu
beyler zmite kadar btn Anadoluyu fethettiler. Bizansdaki taht
kavgalarndan ve Bizansn Anadoludaki zayf durumundan
yararlanan Kutalmolu Sleyman ah, znik ve evresindeki
kaleleri ele geti. Melikaha bal hareket eden Sleyman ah, Sultan Alp Arslann temsil resmi
daha sonra Byk Seluklu Devletine bal bir devlet olarak Trkiye
Seluklu Devletini kurdu (1077). Melikah tarafndan gnderilen komutanlar, Diyarbakr, Meyyafarikin
(Silvan) Halep ve Urfa ehirlerini fethettiler.
Melikah Dneminde Byk
Seluklu Devletinin snrlar, Orta AsyaMelikah Dneminde devletin snrlarnn hzl bir
dan stanbul Boazna; Umman Deniekilde genilemesinin sebepleri neler olabilir?
zinden Aral Glnn kuzeyine kadar
genilemitir.

yorumlayalm

BATINLK
Batnilik, Hasan Sabbah n grleri
etrafnda olutu. Hasan Sabbah 1049da
rann Rey ehrinde dodu, 1134te Kazvin
dolaylarnda Alamut Kalesinde ld. Yemenden gerek Reyde yerletii sylenen Ali bin
Mehmedin oludur. Hasan Sabbah, ondrt
yana dein babasnn gzetimi altnda din
bilgileri edindi, sonra o dnemin nl slam
bilginlerinden mam Muvaffak Niaburinin
rencisi oldu; onun bulunduu medresede
gkbilim, matematik renimi grd. Beraber
Gnmzde Alamut Kalesi
eitim ald kiiler arasnda, sonradan rann
en nl ozanlarndan ve bilim adamlarndan
biri olan mer Hayyam ile Seluklularn veziri Nizamlmlk vard. Hasan Sabbah, sonralar, btn
almalarn Batnilik zerinde younlatrd Btn yetkileri zel olarak Tanrdan aldn etkileyici
bir dille anlatmaya koyuldu. Hasan Sabbah, kendine balad insanlarn says Kazvin, Rey
yrelerini etki altna alacak bir g oluturunca, saldrlar dzenledi, lkenin drt yanna yaylan
fedaileri araclyla ilerinde Nizamlmlkn de bulunduu kendisine kar olan birok devlet
adamn gizlice ldrtt. Artk Batniler, Seluklu Devletini bir elmann iini kemiren kurtlar gibi
yemeye balamlard. Seluklu Sultan Melikah bir mektup gndererek Hasan Sabbahtan
karkla sebep olan faaliyetlerinden vazgemesini istedi. Hasan Sabbah, ondan korkmadn,
Tanrnn kendisiyle olduunu bildiren bir karlk gnderdi. Melikah Alamut Kalesine yerleen
Batni Hasan Sabbah ve adamlar zerine ordu gnderdi. Kuatma devam ederken Melikahn
lmesi zerine kale alnamad. Daha sonra Hasan Sabbah, ld 1134 ylna dein saldrlarn
srdrd, 1256da Hulagu Han, Alamut Kalesini ykt, btn Batinileri ortadan kaldrd.
Trkler Ansiklopedisi, C IV, s. 618den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Batniliin Byk Seluklu Devletinin g kaybetmesindeki etkisi ne olmutur?

153

slam ncesi Trk devletlerinde grlen ynetim

anlaynn etkisi Seluklu Devletinde de grlmekte
ETMN NEM
Yapt hibir savata yenilmeyen idi. Tanr tarafndan hkmdara verilen ynetme
Melikah, ldnde 38 yandayd (1092). yetkisinin hkmdar ailesinin erkek ocuklarna geDevleti ok iyi ynetmiti. Sultan Melikah, tii dnlyordu. Bu nedenle hkmdarn tahttan
ok sakin, affedici fakat devlet ve millet ayrlmas durumunda lke hkmdar ailesinin erkek
ilerinde ok cidd bir ahsiyetti. Melikah, yeleri arasnda paylalyor ve btn yeler hkmveziri NizamlmIk ile beraber Batnilik dar olma hakkn elde ediyordu. Seluklularda da
tehlikesini genlii bilgiyle donatarak yaplan taht mcadelesi sonucunda mcadeleyi kazadurdurmay dndler. Nizamiye medre- nann, Tanrdan ynetme yetkisini ald kabul ediliseleri bu amala yapld ve faaliyete yordu. lkenin hkmdar ailesi arasnda paylalmas
geirildi.
ve sonu gelmez taht mcadeleleri slam ncesi Trk
devletlerinde olduu gibi Seluklu Devletinin de
Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi
yklnda etkili olmutur.
Tarihi, s. 199-200den zetlenmitir.
Melikahn hanm Karahanl prensesi Terken
Hatunun drt yandaki olu Mahmutu veliaht tayin
ettirmek istemesi, buna kar kan Nizamlmlk ile
Sultan Melikahn arasnn almasna sebep olmutu. nce Nizamlmlkn, ardndan da
Melikahn lm Terken Hatun iin frsat oldu. Terken Hatunun, Melikahn lmn gizleyerek
devlet hazinesini olu Mahmutu tahta geireceklerini mit ettii askerlere datmas ve drt yandaki
olu Mahmut adna hutbe okutup Sultan ilan etmesi rakiplerini harekete geirdi.
Sultan Melikah Dneminde in snrndan Akdeniz
kylarna
kadar uzanan Byk Seluklu Devleti bu
Terken Hatunun Seluklu tarihine
olayla birlikte taht kavgalar ve karklk ierisine dt.
etki eden faaliyetleri nelerdir?
Fetret Dnemi ad verilen bu dnem, 1092 ile 1118
yllarn kapsar. Bu dnemde lke ynetimi Mahmut,
Berkyaruk, Mehmet Tapar ve Sencer arasndaki taht kavgalaryla bunalml gemitir. Bu taht kavgalar
Byk Seluklu Devletinin eski gcn kaybetmesine ve paralanmasna neden oldu. Byle bir
dnemde balayan Hal Seferleri slam dnyasnn daha byk kayplara uramasna yol at.
Melikahn lm zerine oullarndan Berkyarukun idaresi ile balayan Fetret Devri Sultan
Sencer ile son buldu. Sencer, Melikahn oullarndan biri idi. Daha nce Horasan valilii yaparak
devlet ilerinde tecrbe kazanmt. Gaznelilerle savat. Karahanllar kendisine balad. Sencer
dnemi, Seluklularn son parlak devriydi. Bu arada Byk Seluklu Devletini iki byk tehlike
bekliyordu. Bunlardan birisi, batdan
Anadolu ve Suriyeye saldrmakta olan
slam ncesi Trk devletlerinde grlen
Hallar, dieri doudan gelen ve devletin
ynetim anlaynn Seluklularda Fetret
dou snrlarn zorlayan Karahtaylard.
Dneminin yaanmasndaki etkisi ne olabilir?
Sultan, ikinci tehlikeye ncelik verdi. Dou
Karahanllar Devletini hkimiyeti altna alarak Seyhun boylarna ulaan Sencer, 1141 ylnda
Karahitaylarla gerekletirdii Katvan Meydan Savan kaybetti. Bu savatan sonra, Seyhun
Nehrine kadar olan topraklar Karahtaylarn eline geti. Katvan Meydan Muharebesiyle, Byk
Seluklu Devleti tarihinde yeni bir devir balam ve Seluklu lkesi, Mslman olmayan Trk ve Mool
birliklerinin istilasna uramtr.
Sultan Sencerin bu yenilgisinden faydalanFetret Dnemi Byk Seluklu Devletinin mak isteyen Gur hkmdar Aleddin Hseyin,
i ve d olaylarn nasl etkilemi olabilir? yllk vergiyi vermemek, sultanlk peinde
komak gibi davranlarla, Sencere olan
ballndan kurtulmaya alyordu. Byk kuvvetlere sahip olan Gurlular zerine yryen Sultan
Sencer, 1152de yapt savata Gur ordusunu yenerek Katvanda kaybedilen itibar yeniden
salamtr.
Sencer, kendi halk olan gebe Ouzlarn isyann bastramad. Ouzlar Senceri esir alarak
devletin en gzel, en zengin ehirlerini yama ettiler. Sultan uzun zamandan sonra esirlikten kurtuldu.
Ancak ok yaamad ve 1157de ld. Sultan Sencerin lmyle Byk Seluklu Devleti tarih
sahnesinden ekilmi oldu. Ancak Byk Seluklu Devleti topraklarnda daha nce bu devlete bal
olarak kurulan tbi devletler siyasi varlklarn devam ettirdi.

154

BYK SELUKLULARIN DAILMASIYLA ORTAYA IKAN

DEVLET VE ATABEYLKLER

BALI DEVLETLER

ATABEYLKLER

Irak ve Horasan Seluklular

(1119 - 1194)

Salgurlular (Fars Atabeylii)

(1147 - 1284)

Kirman Seluklular
(1048 - 1187)

ldenizoullar (Azerbaycan Atabeylii)

(1146 - 1225)

Suriye Seluklular
(1069 - 1118)

Beg-Teginoullar (Erbil Atabeylii)

(1146 - 1232)

Trkiye Seluklular
(1077 - 1308)

Brililer (am Atabeylii)

(1128 - 1154)
Zengiler (Musul - Halep Atabeylii)
(1127 - 1259)

yorumlayalm

OUZLAR VE SULTAN SENCER

Gur galibiyetinden sonra ulalan toparlanma umudu
fazla uzun srmedi. Vergi tahsili srasnda yaplan
hakszlklar yznden, kendi soyundan olan Ouzlarla
baz emirler arasndaki ayrlklar gittike byd. Sultan
Sencer, bir ksm emirlerin srar ile gebe Ouzlarn
zerine yrmek zorunda kald. 1153 yl Mart aynda Belh
civarnda, Ouzlarla yaplan sava Seluklular
kaybettiler. Bu ar yenilginin sonunda Sultan Sencer esir
dt. Ouzlar, Sencere esir de olsa sultan gzyle
baktlar.
Sencer, her ne kadar gndz tahtta oturtuluyor ve grnte bir iltifat gryorsa da geceleri demir bir kafeste
uyuyordu. Onun adna ok usulsz iler yaplyor ve baz
vaatlerde bulunuluyordu. Bu durum karsnda Sencer,
1156 yl Nisan aynda kamay baard. Fakat ar Ouz
darbesi altnda ken, i huzursuzluk ve istikrarszla
maruz kalan Byk Seluklu Devleti, kendini toplayamad. Her ne kadar bal beyler, Sencere kurtuluundan dolay memnuniyetlerini ve ballklarn
bildirmilerse de Seluklu kumandanlar arasndaki mcadele Sultana gerekli imkn salamad. Sencer, 9 Mays 1157 senesinde yetmi yanda vefat etti. Mervde
daha nce yaptrd ant mezara defnedildi. Onun vefatndan sonra Byk Seluklu Devletinin ran, Irak, Suriye
ve Anadoludaki paralar, Seluklu Hanedanna mensup
kiilerce idare edildi. Aralarnda XIV. yzyla kadar devam
edenler oldu.

Sultan Sencer in trbesi-Trkmenistan

brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, s. 55ten zetlenmitir.

? cevaplayalm
1. Ouzlarn Byk Seluklu Devleti ile aralarnn alma sebebi nedir?
2. Sultan Sencerin Ouzlarn elinden kurtulup tekrar ynetime gemesinden sonra baarsn
srdremeyiinin nedenleri neler olabilir?

155

KLTR VE MEDENYET
Devlet Tekilat
Trk devlet geleneinin esasn oluturan Seluklu devlet tekilat; Karahanl, Samanl, Gazneli ve
Abbasi devletlerinin tekilatndan geni lde faydalanm ve bunlar kendi bnyesinde mkemmel
bir surette uygulamtr.
Hkmdar: Tre ve messeselerin tand haklarla devletin tek hkimidir. Sultan
SYASETNAMEYE GRE HKMDAR
unvanl hkmdarlara genellikle sultaPadiahlar, gzel yzl, iyi huylu, mert, cesur, iyi
nlazam denilirdi. Trklerdeki hakan veya ata binen, her trl silah kullanabilen, sanattan
kaan, batdaki imparator kelimesinin anlayan, verdii szleri yerine getiren, fakirlere iyi
karldr. Sultan, Trke adnn yannda muamele eden, emri altndakilerle iyi geinen, halkn
slami ad da tard. Halife tarafndan knye zerinden zalimlerin zulmn kaldran kimseler
ve lakap da verilirdi. Sultan merkezde olmaldr.
oturur, lke topraklar hanedan mensupSiyasetnamede hkmdarn yapmasi gerekenlarnca idare edilirdi. Merkeze bal beylik ler:
ve atabeylikler vard. Atabey, sultan
?
Kale ve ehirler ina etmelidir.
ocuklarnn eitimi ile ilgilenen grevlilere
?
Tarmn gelimesi iin byk sulama tesisleri
verilen unvand. Daha sonra bu kiilerin
kurmaldr.
kendilerine ait devlet oluumu ierisine
?
Kprler ve yollar ina etmelidir.
girmeleriyle siyasi bir kimlik kazanmlard.
Mehmet Altay Kymen, Nizamlmlk Trk devletlerinde hutbe okutmak, para
Siyasetname, s. 6-8den zetlenmitir.
bastrmak etr denilen hkmdar emsiyesi, tu, sancak, ota denilen hkmdar
adr ve nevbet ve mhr bamszlk
sembol olarak kullanlmtr.
Atabeylik: Seluklularla birlikte slam dnyasna giren ve kendilerinden sonraki devletleri
etkileyen kurumlardan biri de atabeyliktir. Devlet hanedan yelerinin ortak mal olduundan
ehzadeler daha kk yalarda eyaletlere melik olarak gnderiliyor; kendilerini iyi bir devlet adam ve
asker olarak yetitirmek zere onlara birer atabey tayin ediliyordu. ehzadeler bydkten sonra da
onlarn veziri, komutan veya danman atabey olarak grevinde kalrd. Atabeyler ehzadelerin
devlet adam olarak yetimelerinde ne kadar faydal olmularsa da, onlar sultanla veya hkimiyetlerini geniletmeye kkrtarak o derece de zararl olmulardr. Atabeylerin hanedann zayflad
dnemlerden itibaren Seluklu ailesi zerinde etkili olmaya balamalar ve daha sonra kendi aile
hkimiyetleri altnda, blgesel hkmetler kurmalar devletin paralanmasnda ve knde etkili
oldu.

uygulayalm
Byk Seluklularda grlen atabeylik kurumunun Osmanl Devletindeki uygulamas nasl
olmutur? Aratrarak rapor hlinde yaznz.

yorumlayalm

ATABEY EMSETTN LDENZ

Irak Seluklu Devletinde taht mcadelesini kazanan Gyasettin Muhammed, Harzemahlar ve
Abbasilerle mcadeleye giriti. Badat kuatan ve baarl olamayan Muhammede kar Sultan
Turulun dul ei ile evli Azerbaycan atabeyi emsettin ldeniz, Turulun olu Aslan ah Byk
Seluklu ynetimine getirdi. Gyasettin Muhammedin ldrlmesi zerine Atabey emsettin ldeniz
Irak Seluklu Devletini fiilen ynetimi altna ald.
Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, s. 221den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Atabey emsettin ldenizin yaptklarn dikkate alarak atabeyliin fayda ve zararlar hakknda
neler sylenebilir?

156

Hkmet: Byk divan denilen divan- saltanatta, devletin genel ileri grlp yrtlrd.
Seluklularda byk divandan baka, devletin mali, asker, adli ve dier ilerine bakan divanlar da
vard.

BYK SELUKLULARDA DVANLAR VE GREVLER

DVANIN ADI

GREV

Divan- stifa

Devletin mali ileriyle ilgilenirdi. Bakanna mstevfi ad verilirdi.

Divan- Arz

Ordunun her trl ihtiyalarn karlar, hassa askerlerinin maalarn verirdi.

Bakanna emir-i arz denirdi.

Divan- raf

Devletin mali ve idari ilerini denetlerdi.

Bakanna mrif denirdi.

Divan- na

Devletin i ve d yazmalarn yrten divand. Bakanna tura denirdi.

Hkmdara ait yazlara hkmdarn turasn ekerdi.

Niyabet-i Saltanat

Hkmdar bakentte olmad zamanlarda devlet ileri ile ilgilenen divand.

Bu makamda bulunan ve sultana vekalet eden kimseye naib ad verilirdi.

Divan- Mezalim

Ar siyasi sular grlp karara balanrd.

? cevaplayalm
Byk Seluklu Devletinde ynetim sistemi ve divan tekilat hakknda hangi karmlarda
bulunulabilir?
Ordu
Seluklu ordusu dnemin en byk asker kuvvetlerinden biri idi. Seluklularn ordu tekilat daha
sonra kurulan Trk devletlerinde baz deiikliklerle uygulanmtr. Seluklu ordusunun gezici
hastaneleri ve hamamlar vard. Orduda hafif silah olarak ok, yay, kl, kalkan, mzrak, sk, bozdoan
da denilen topuz, grz, balta, nacak, pala, zrh kullanlrd. Ordunun silahlar lke iinden, en iyi
malzeme kullanlarak, sanatnda uzmanlam ustalar tarafndan imal edilirdi.

ORDU TESKILATI
HASSA ASKERLER

GULAMAN-I SARAY

EYALET ASKERLER

TRKMENLER

SIPAHLER

YARDIMCI KUVVETLER

Sultana bal

Dorudan
sultana bal
muhafz
birlikleridir.
Farkl
milletlerden
seilip zel
olarak
yetitirilen
cretli
askerlerdir.

Melik ve

Sultann

kta sahibi

Seluklulara

eyalet

daveti

olanlarn

bal

valilerine

sonucu

ikta gelirleri

devlet ve

bal

Trkmenlerden

karl

beyliklerin

birliklerdir.

sava

beslemek

sava

zamannda

zorunda

zamannda

orduya

olduklar

gnderdikleri

katlan

atl askerlerdir.

cretli

zel birliklerdir.
Hizmetlerinin
karlnda
kendilerine
ikta denilen
belirli bir arazi
tahsis edilirdi.

askerlerdir.

157

askerlerdir.

Saray Tekilat
Sarayda sultann ailesi ve maiyeti otururdu. Saray tekilat ve terifatlk, nceleri Ouz tresine
gre yaplrken, sonralar slami hviyet kazand. Saray grevlilerinden bazlar unlardr:

uygulayalm
Aadaki rnekler dorultusunda saray grevlilerinin grevlerini aratrarak yaznz.

SARAY TEKLATI
Emir-i Alem

.......................................................................................
.......................................................................................

Emir-i Candr

.......................................................................................
.......................................................................................

Hcibl-Hccab

.......................................................................................
.......................................................................................

Emir-i enigr

.......................................................................................
.......................................................................................

erabdar- Has

.......................................................................................
.......................................................................................

Serhenk

Emir-i hur

Emir-i Silahdar

Emir-i Meclis

Trenlerde ve sultann seyahatlerinde yol dzenini salard.

Sultann atlarnn ve saraydaki dier atlarn
bakmn yaptrrd.
Merasimlerde sultann silahlarn tard ve silahhanedeki muhafzlarn amiriydi.
Sultann

ziyafetlerini

yapard.

158

hazrlatp

terifatlk

Hukuk Sistemi
Byk Seluklularda hukuk eri ve rfi olmak zere ikiye ayrlrd. eri hukuk temelini slam
hukukundan alrd. rfi hukuk ise devlet kurumlarnn almasn dzenleyen ve temelini eski Trk
geleneinden alan hukuk kurallaryd.
eri davalara kadlarn bakanlk ettii mahkemelerde baklrd. Ba kadya kadil kudat denilirdi.
Ba kad dier kadlar da kontrol ederdi. rfi hukuk konular ile ilgili davalara bakan mahkemelerin
ba ise emir-i dad idi. Bir tr yksek mahkeme demek olan Dvan- Mezalime sultan bakanlk ederdi.
Kazaskerler, ordu mensuplarnn davalarna bakard.

uygulayalm
Yukardaki bilgilere gre aadaki emay tamamlaynz.

ADL TEKLAT
.......................................................

RFI HUKUK

............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................
............................................................

Devlet kurumlarnn
ileyii ile ilgili siyasi
davalar zme
kavuturulurdu.

yorumlayalm

ADALET
Ar iiten hkmdarlardan birisi ikyet iin huzuruna gelen insanlarn engellenecei ve
adaletin gerekleemeyecei dncesi ile yle bir uygulama balatt ve bu konuyla ilgili bir
ferman yaynlad: Zulme urayanlarn krmz elbise giymeleri gerekir; baka hi kimse krmz
elbise giymesin; yle ki onlar tanyaym.
Bu hkmdar bir file binerdi ve ovada dururdu. Krmz elbiseli herkesin toplanmasn
emrederdi; sonra kimsenin bulunmad bir yerde otururdu; onlar huzuruna getirirdi; onlar
durumlarn yksek sesle sylerlerdi. O da onlara hakkn verirdi; btn bu tedbirler teki dnyaya
cevap iin yaplrd; yle ki, ahirette hibir ey gizli kalmaz.
Mehmet Altay Kymen, Nizamlmlk - Siyasetname, s. 10dan zetlenmitir.

? cevaplayalm
Hkmdarn, adaleti salamak iin hassas davranmasnn sebepleri neler olabilir?
Sosyal Hayat
Seluklularda sosyal yap, Orta a Avrupasndan tamamen farkldr. Toplum; Seluklu hanedan
ve mensuplar bata olmak zere asker ve mlki rical ile devlet tekilat dnda kalan ahaliden
meydana geliyorsa da Avrupadaki gibi snf, Hindistandaki gibi kast sistemi mevcut deildi. Hanedan
ve devlet ileri gelenlerinin nemli yetkileri olmasna ramen, ehirde ve kyde yaayan halkn, kanun
karsnda hak ve vazifeleri vard. Kyl hr olup topran has ve ikta oluuna gre hkmetin
himayesi altnda alrd. Vergisini verirdi. Mlk topraklar, veraset yoluyla ocuklara geerdi.

159

Seluklularda mlkiyeti devlete ait olan miri topraklar drt blmde deerlendirilir:
a. Has arazi: Geliri hkmdara ait olan arazidir.
b. kta arazi: Byk Seluklu Devleti sahip olduSeluklularda toprak ynetimi ve
u topraklarn bir blmn emirlere, valilere, kosonular hakknda neler sylenebilir?
mutanlara ikta olarak vermitir. Bu ikta sahipleri
kendilerine ayrlan araziden elde ettikleri gelirlerle
geinirlerdi.
c. Mlk (hususi) arazi: ahslara ait arazilerdir. Arazi sahibi isterse araziyi ocuklarna miras
brakabilir satabilir veya vakfedebilirdi.
d. Vakf arazi: Gelirleri ilm veya sosyal kurumlarn kurulmas ve masraflarnn karlanmas iin
ayrlan topraklardr.

ktisadi ve Ticari Hayat

Seluklularn hkim olduu Horasan, ran, Irak, Anadolu ve Suriye bu devirde, ekonomik bakmdan
en st seviyeye karak, milletler ve ktalar aras ticarette kpr grevi gryordu. Seluklu lkesinde
her trl tarm rnlerini yetitirmeye uygun iklim, corafi ve doal zenginlikler bulunuyordu. Tahl
sknts ekilmeyip, o gnk artlarda fiyat da ucuzdu. Ticareti gelitirmek iin yollar ve kervansaraylar yaplmt.
yorumlayalm

SELUKLULARDA EKONOM
Byk Seluklu Devleti Dneminde asker ve siyasi baarlarn yannda ekonomik ve kltrel
alanda da nemli gelimeler olmutur. Seluklular Dneminde istikrarla birlikte ticaret gelimi,
ehirlerin nfuslar artmt. ehirlerde byk bir sermayedar snf meydana gelmiti. Ticaret ve
ekonomi alannda gelitirilen yeni modellerle birlikte ehir ve blgeler arasnda sermaye aktarm
kolaylatrld. Bu dnemde kullanlan ek yntemi para ekonomisinde uygulanan ileri dzeydeki
anlay ifade ediyordu. Daha sonra bu yntem ek kelimesiyle birlikte Avrupaya aktarlm ve
modern bankacln bir yntemi olarak bu gne kadar gelmitir. Bu dnemde Trk ve slam
dnyasyla Avrupa arasndaki ekonomik durumu karlatracak olursak XIV. yzyl banda Fransa
ve ngiltere krallklarndan her birinin bteleri ancak 3,5 - 4 milyon altn civarndayd. Ayn dnemde
Tebriz ehrinin btesi ise bu krallklardan biri seviyesinde bulunuyordu.
Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, s. 241den yararlanlmtr.

? cevaplayalm
1. Seluklularn dnya ekonomi anlayna kazandrm olduu kavramlar nelerdir?
2. Ekonominin gl devlet olmadaki yeri ne olabilir?
Ftvvet, esnafn kendi aralarnda birleerek kurduklar din-iktisadi bir tekilatlanmadr. Her
zanaat kolu, bir lonca tekilatna balyd. Loncalar, meslek ve erbabn kontrol altnda tutard. Bu
tekilat daha sonra Osmanllara geti. Esnaf ve tccar mallarnn alnp satld, tantld pazarlar
kurulurdu. Seluklular, eker ve eya alp; at, hal, ipek ve maden satarlard. Devletin gelir kaynaklar,
arazi vergisi olan hara, ziraat vergisi olan r, iltizam, ganimet, bal ve komu devletlerin hediye ve
yllklar idi. Hayat pahall, yok denecek kadar azd.
lim
Devlet, ilim ve limlerin yannda olup gelimesi iin btn imknlarn seferber etmiti. Din eitim
ve retimin yapld medrese, tekke ve zaviyeler lkenin her tarafnda yaygnd.
Seluklular Dneminde, rasathaneler kurularak gk cisimlerinin hareketleri izlendi ve Celali
Takvimi hazrland. Matematik ve astronomi alanlarnda mer Hayyam, Muhammed Beyhak, EblMuzaffer sferyin, Vst, Ahmed Ts ve daha
pek ok lim yetiip deerli eserler verdiyse de
Seluklularn bilim ve bilim insanlarna
yaklamlar hakknda neler sylenebilir? XIII. yzylda slam lkelerindeki Mool tahribat
sebebiyle bunlardan faydalanma imkn byk
lde kaybolmutur.
Seluklu sultan ve devlet adamlarnn desteiyle nemli edebiyat ve airler yetimitir. Seluklu
saraynda, devlet kurumlarnda ve edeb eserlerde genellikle Farsa, medrese evrelerinde Arapa,
Seluklu hanedan ile Trkmenler arasnda ve orduda da Trke konuulup yazlrd.

160

Sadi-i iraz, mer Hayyam, Enver, Lami-i Crcn, Ebyurd, Ezrk gibi edip ve airler, nesir ve
nazm eserler verdiler. Gaza ve fetih ruhunu canl tutan destani eserler yazdlar.
yorumlayalm

SELUKLU MEDRESELER

sfahan Medresesi

slam dnyasnda Hz. Peygamberin uygulamalar ile balayan bilim alanndaki kurumsallama,
Seluklular Dneminde yeni bir boyut kazanmtr. Seluklular, slami ilimlerin eitim ve retiminin
yapld, zamann fen bilimlerinin retildii eitli fakltelere sahip, niversite mahiyetinde byk
medreseler yaptrdlar. lk medrese Turul Bey tarafndan Niaburda ald. Medreselerin en
by, Alp Arslan Dneminde Nizamlmlk tarafndan alan Badattaki Nizamiye Medresesi
olup sfahan, Niabur, Belh, Herat, Basrada benzerleri vard. Medreselerde, uzmanlarca okutulan
matematik, astronomi, geometri, cebir, fizik, kimya sahalarnda derin bilginler yetiti. En tannm
bilgin ve dnce adamlar mderris denilen eitimciler olarak greve alnm, sadece mderrisler
deil renciler de maaa balanmt.
Dneminin en ileri dzeyde eitim programlaryla zengin ktphane ve eitim aralaryla donatlan medreseler sadece ilim adam yetitirmekle kalmad. Bu eitim kurumlar dnemin kltr ve
sanat anlayn etkiledii gibi toplumsal yapsna da yn verdi. Medreseler uygulam olduu eitim
retim programyla bir taraftan bilim ve sanat adamlar yetitirirken dier taraftan da Batni
hareketine kar toplumu bilinlendiriyordu.
Seluklu medreseleri mimari tarzyla yeni Trk yap sanatnn ilk rnekleri olarak Trk ve slam
dnyasnda egemen olmutur.
brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, s. 115-120den zetlenmitir.

? cevaplayalm
1. Seluklular eitim kurumlarna hangi grevleri yklemekteydiler?
2. Seluklu medreseleri bilim ve sanat alanndaki gelimeleri nasl etkilemitir?

uygulayalm
Nizamiye Medreseleri ile ilgili aratrma yaparak aratrma sonularn rapor hlinde yaznz.

161

sfahandan bir grnt

Mimarlk ve Sanat
Seluklu mimari ve sanat eserlerinin ou birer aheserdir. Batnilerin ve Moollarn tahribatna ramen
kalabilenleri, uzmanlarnca hl hayranlkla incelenmektedir. Seluklu saray, medrese, cami, mescit, trbe,
kmbet, kervansaray, ribat, han, ar, hastane, kaplca,
hamam, eme, ev, yol, kale, sur, kule, tersaneler ve
dier sosyal, sivil ve asker eserler belli bal Seluklu
mimari eserlerini oluturur.
Seluklular nemli ticaret yollar zerinde kervanlarn
gvenliini salamak iin byk bir zen gstermiler,
zengin ticaret kervanlarna muhafzlar tayin etmilerdi.
Konaklama yerlerinde kervansaraylar ina edilmi,
burada konaklayan herkese, ister Mslman ister
Hristiyan olsun ayn yemek verilmi ve eit davranlmtr.
Kitabe, hat, tezhip, minyatr, ini, hal, kilim ve seccadeler ise Seluklu eserlerine ayr bir zenginlik
kazandrr. adr eklinde yaplan kubbeler de Seluklu
mimari eserlerinin bir zelliidir. adr eklinde kubbe,
trbelerde ok kullanlmtr. Sultan, evliya, lim, devlet
adamlar ve hrmete layk kiiler adna yaplan
muhteem trbeler, lkenin her tarafnda mevcuttu.
Seluklulara ait trbe-Merv
lk Byk Seluklu Hkmdar Turul Beyin
defnedildii, Reydeki Kmbet-i Turul ile sfahan,
Hemedan ve Mervde dier sultanlara ait muhteem trbeler Seluklu mimarisinin nemli
eserlerindendir. Badatta mam- Azam Ebu Hanifeye ve Necefte Hazret-i Aliye ait trbe ve
klliyelerin Sultan Melikah tarafndan yaplmas, Seluklularn Sahabe-i Kiram, Ehl-i Beyt ve limlere
sayglarnn bir gstergesidir. Seluklular, Merv, Rey, sfaSeluklu sanat ve mimarisinin
han, Hemedan, Badat ve Niaburda muhteem saraylar
genel zellikleri nelerdir?
ve camiler de ina ettiler.

162

lme ve
deerlendirme

A. Aadaki, oktan semeli sorularn cevaplandrnz.

1. Trklerin slamiyeti kabul aadaki alanlarn hangisinde deiiklie neden
olmamtr?
A) Bilim
B) Edebiyat
C) Hukuk
D) Asker
E) Mimari
2. Trk-slam devletlerinde aadaki hangi dalda eser verilmemitir?
A) Mimari
B) Minyatr
C) Resim
D) Oymaclk
E) Nakkalk
3. inliler ile Mslman Araplar arasnda yaplan Talas Savann Trk dnyas asndan
sonucu aadakilerden hangisidir?
A) Trk-in ilikileri son bulmutur.
B) Orta Asya in hkimiyetine girmitir.
C) Trkler kitleler hlinde slam dinine girmeye balamlardr.
D) Anadolu Trk yurdu olarak seilmitir.
E) Trkler slam dnyasnn liderliini stlenmitir.
4. ?
Resm yazma dili Trkedir.
?
Nfusu tamamen Trklerden oluur.
Aadaki devletlerden hangisi yukardaki zellikler asndan dierlerinden ayrlr?
A) Karahanllar
B) Byk Seluklular
C) Gazneliler
D) Tolunoullar
E) hidiler
B. Aadaki ifadelerin bana doru ise (D), yanl ise (Y) harfi koyunuz.
(.....) 1. Trkler, Turul Beyin Badat seferinden sonra slam dnyasnn koruyuculuunu ve
liderliini stlenmilerdir.
(.....) 2. slamiyetle birlikte Trkler heykel ve kabartma sanatlarnda da baarl rnekler vermilerdir.
(.....) 3. Talas Savanda Karluk Trkleri inlilere kar Araplara yardm etmitir.
(.....) 4. Karahanllarla Gazneliler ayn dnemde yaam, komu Trk devletleridir.
(.....) 5. Malazgirt Savandan sonra Anadolu tamamen Trklerin eline gemitir.
C. Aada yer alan ifadeleri tamamlaynz.
1. Orta Asyada slamiyeti kabul eden ilk Trk devleti ............................................. .
2. Byk Seluklu Devletinde ilk medrese .....zamannda ....almtr.
3. Dandanakan Sava . ile .. devletleri arasnda meydana gelmitir.
4. .............................................. sonucunda Trkler Anadoluya yerlemeye balamtr.
5. .... tarihte Sultan unvann kullanan ilk Trk hkmdardr.
D. Aadaki eserleri yazarlar ile eletiriniz.
(.....) 1. Divn- Lgatit-Trk
A. Yusuf Has Hacib
(.....) 2. Divn- Hikmet
B. Kagarl Mahmut
(.....) 3. Atebetl Hakayk
C. Hoca Ahmet Yesevi
(.....) 4. Kutadgu Bilig
D. Yknekli Edip Ahmet
E. Evliya elebi
F. Mevlana Celaleddin-i Rumi
E. Aadaki sorular cevaplandrnz.
1. Katvan Sava - Ouz syan - Karahtaylar - Byk Seluklu Devleti - Sultan Sencer kelimelerini
kullanarak bir metin oluturunuz.
2. Byk Seluklu Devletinin Trkiye tarihine yapm olduu en nemli katk nedir?
3. Trk-slam devletlerinde halkn etnik yaps bu devletleri hangi ynlerden, nasl etkilemitir?
4. Trkler, slamiyetten nceki hangi zelliklerini slamiyetten sonra da korumulardr?
5. Malazgirt Sava ncesi Anadolunun siyasi ve ekonomik durumunu gz nnde bulundurarak
bu savan Anadoluya etkilerini aklaynz.

163

6. NTE
6. NTE: TRKYE TARH (11-13. YZYILLAR)
1. KONU: MALAZGRT SAVAINDAN SONRA ANADOLUDA
KURULAN LK TRK DEVLET VE BEYLKLER
2. KONU: TRKYE SELUKLU DEVLET

164

hazrlanalm
1. Trklerin Anadoluya yaptklar aknlarn nedenleri
neler olabilir?
2. Bir blgenin ele geirilmesini kolaylatran etkenler
neler olabilir?
3. Trklerin Anadoluya sahip olmalar Avrupada nasl
karlanm olabilir?
4. Bir lkede ticaretin gelimesi iin hangi politikalar
izlenmelidir?
5. Bulunduunuz yrede, Anadoluda kurulan ilk Trk
devletlerine ait eserlerin olup olmadn aratrnz.

FT BALI KARTAL-SELUKLU ARMASI

165

1. KONU
MALAZGRT SAVAINDAN SONRA ANADOLUDA
KURULAN LK TRK DEVLET VE BEYLKLER
TEMEL KAVRAMLAR
FETH
MAR
MEDRESE
TRKMEN
KMBET
KLLYE

SELUKLU
Geldik kopup i Asyadan altn yeleli
Atlarla; zaferler nice bin velveleli

dnelim

Geldik, soyumuz Trk, admz Seluklu,

1. Yukardaki fotoraflardan hareketle Anadoluda kurulan Trk devletlerinin Trkiye tarihine katklar hakknda neler sylenebilir?
2. Yukardaki kavramlar hakknda neler sylenebilir?
3. Yandaki iire gre Seluklularn Trkiye tarihine katklar ile ilgili
neler sylenebilir?

Bir baka bahardr yaanan biz geleli.

Beir Ayvazolu
Doutan Gnmze Byk
slam Tarihi, C 7, s. 16.

yorumlayalm

Malazgirt Savandan sonra ilk Trk devletlerinin birounun Dou Anadoluda kurulmasnn
nedenleri neler olabilir?
K

Edirne
Tekirda

stanbul

Zonguldak

Samsun

E G E D E N Z

MARMARA
DENZ

Amasya
znik
Bursa

anakkale

Trabzon

Eskiehir

Kars
SALTUKLULAR

MENGCEKLLER

Ankara

DANMENTLLER
Yozgat

Balkesir

Rize

Erzurum

Sivas

UBUKOULLARI
Van
Afyon

AKA BEYL

Elaz

zmir
Efes
Denizli
TANRIVERM
OULLARI

Malatya
Nide
Konya

SKMENLLER
Diyarbakr

NALOULLARI DLMAOULLARI
ARTUKLULAR

Karaman

Adana

Mardin
ABBASLER

Urfa

NANOULLARI Antalya

Hakkari

EYYBLER

Alanya

Antakya

FATMLER

Rodos

KIBRIS

100

200

300

400 Km

1. Harita: Anadoluda kurulan ilk Trk devletleri ve beylikleri

Trklerden nce Anadolunun Durumu

Trklerin fethinden nce Anadolu, yllarca devam eden Sasani-Bizans savalar yznden
harabeye dnmt.

166

Uzun sren bu savalar blgede yaayan nfusun azalmasna neden olmu, can gvenlii
nedeniyle g eden insanlar ehirlerde toplanmt. XI. yzylda Anadoluda Rum, Ermeni ve Sryani
gibi kavimler yaamaktayd. Bizans mparatorluunun Anadoludaki otoritesi zamanla zayflad,
Anadolunun dousunda Ermeni ve Grc prenslikleri kuruldu. Kendilerine yurt arayan Ouzlar iin
Anadolunun bu kark siyasi durumu yerlemeye olduka elveriliydi. Bu elverili artlar
deerlendiren Trkler, Malazgirt Savandan sonra Anadolunun farkl blgelerinde devletler kurmaya
baladlar.

1. Danimentliler
Danimentliler,Seluklu komutanlarndan
Daniment Ahmet Gazi tarafndan Orta
Anadoluda kuruldu (1080). Merkezi Sivast.
Daniment Ahmet Gazi, Trkiye Seluklular
ile birlikte Eskiehir yaknlarnda Hallara
kar mcadele etti. Daniment Ahmet Gaziden sonra yerine geen olu Emir Gazi
Dneminde Frattan Sakaryaya kadar Orta
ve Kuzey Anadolu, Danimentlilerin egemenliine girdi.
Emir Gazinin lmnden sonra yerine
geen olu Muhammed, Ermenilerle, Bizans
mparatorluuyla ve Hallarla savat. lYabasan Medresesi kalntlar, Niksar-Tokat
mnden sonra oullar arasnda taht kavgalar balad. Danimentliler Kayseri, Sivas,
Malatya olmak zere kola ayrld. Trkiye Seluklu Sultan II. Kl Arslan, kolu da ele geirerek
1178de Danimentlilere son verdi.
Danimentlilerde kendi adna para bastran ilk hkmdar Daniment Ahmet Gazidir. Danimentlilere ait paralarda Greke yazlar vardr. Tokat ve Niksardaki Yabasan Medresesi dnemin
nemli eitim kurumlarndandr. Danimentlilerden kalma Kayseri Ulu Cami bir baka nemli eserdir.
Dnemin nemli edeb eseri Danimentnamedir. Danimentli Ahmet Gazi ve Danimentli beylerinin
Bizans mparatorluuna kar mcadelelerini, kahramanlklarn anlatan bu destan, Trkiye Seluklular Dneminde yazya geirilmitir.
yorumlayalm

DANMENTNAMEDEN
Peygamberimizin hicretinden yz altm sene sonra, Battal Gazinin torunlarndan Melik Ahmed
Daniment, halifeden izin alarak birok beyle birlikte Anadoluda fetihlere balar. Uzun zamandan beri harap
olan Sivas mamur hle getirerek buraya yerleir. Burada mcahitleri ikiye ayrr. Turasan idaresindeki
mcahitler, stanbul zerine giderler. Fakat Alemda nlerinde ehit olurlar. Melik Ahmet Daniment ise
Sivastan Karadenize uzanan blgeyi fethetmeyi kararlatrr. Artuhi isminde bir Hristiyann Mslman
olmasna vesile olur ve onu yanndan ayrmaz. Tokat, Zile, Amasya, orum ve Niksar blgelerini fethederek
halk Mslman olmaya davet eder. Halkn byk bir ksm slamiyeti seve seve kabul eder. Ancak bir mddet
sonra Niksarllar slam terk ederek blgedeki birok Mslman ldrrler. Daniment Gazi, Niksar tekrar
alarak Canike doru yola kar. Fakat yolda pusuya drlerek ehit edilir. Vasiyeti zerine Niksar Kalesi
karsnda bir yere defnedilir.
Atilla zkrml, Trk Edebiyat Ansiklopedisi ,C 2, s. 346.

? cevaplayalm
Metne gre Danimentlilerin Trkiye tarihindeki nemini ifade ediniz.

2. Saltuklular
Saltuklular, Byk Seluklu Devleti komutanlarndan Ebulksm Saltuk tarafndan Erzurum ve
evresinde kurulan Anadoludaki ilk Trk devletidir (1072). Danimentlilerle birlikte Hallara kar
baaryla mcadele eden Saltuk Bey Grclerle savat. lmnden sonra yerine geen olu Ali Bey,
Artuklularla birlikte Grclere kar yaplan savalara katld fakat baarl olamad. II. Saltuk zamannda (1132-1168) Trkiye Seluklu Devleti ile iyi ilikiler kuruldu.

167

II. Saltukun lmnden sonra devlet zayflad. Trkiye Seluklu Sultan Rkneddin Sleyman
ahn, Grclere kar dzenledii sefere Saltuklu Beyi Aleddinin katlmay reddetmesi zerine
Rkneddin Sleyman ah, Erzurumu ele geirerek Saltuklu Devletine son verdi (1202).
Erzurum, Akdeniz limanlarndan Azerbaycan ve Trkistana uzanan ticaret yollar zerinde
kurulmu bir ehirdi. Bu nedenle Saltuklular zamannda ticari adan nemli bir merkezdi. Ayrca blge,
geni otlaklara sahip olduundan hayvanclk gelimiti.
Kale Cami, Tepsi Minare, Ulu Cami, Kmbetler, Mama Hatun Trbesi Saltuklulardan gnmze
kalan nemli mimari eserlerdir.

3. Mengcekliler
Mengcekliler, Seluklu Sultan Alp Arslann komutanlarndan Mengcek Gazi tarafndan
kurulmutur. Bu devlet Erzincan merkez olmak zere Kemah, Divrii ve ebinkarahisar blgelerinde
hkm srmtr (1080-1228). Mengcek Gazi, Grclere ve RumIara kar yaplan savalarda
baarl oldu. Mengcek Gazinin lmnden sonra yerine geen olu shak, Artuklularla ve Danimentlilerle yapt savata yenildi ve Danimentlilerin himayesine girdi.
shakn lmnden sonra Mengcekliler, Erzincan ve Divrii olmak zere iki kola ayrldlar. shak
Beyin oullarndan Sleyman Divriide, Davut ise Erzincanda hkm srd. Her iki kol da Mool
istilasndan nce Trkiye Seluklu Devletine baland.
Mengcekliler zamannda Kemah ve
Erzincan, tarm, ticaret, sanayi asndan
byk gelime gstermi, iktisadi gelimenin
yannda devrin en nemli kltr merkezlerinden biri olmutur. Divriide darifa ile
birlikte klliye olarak yaptrlan Ulu Cami,
dnemin en nemli eseridir. Erzincan ve
evresinde meydana gelen depremler eserlerin gnmze ulamasn engellemitir.
Mengcekliler, bilimin gelimesine nem
vermilerdir. Hkmdar Davut ahn Erzincandaki sarayna davet ettii dnemin bilim
insan Muvaffakuddin Abdlltif, tp, fizik ve
felsefe alanlarnda eserler vermitir.

Divrii Ulu Cami

4. Artuklular
Anadolunun fethi srasnda Dou ve Gneydou Anadoluda Artuk Beyin oullar tarafndan
kurulmutur. Devlete adn veren Artuk Bey, Seluklu Sultan Melikah Devrinde zmite kadar yaplan
fetihlerde bulunmu, ancak Diyarbakr kuatmas srasnda
Melikahla aras almtr. Artuk Bey bu olaydan sonra Suriye
Meliki Tutuun hizmetine girmi, Tutu da ona Kuds dirlik
olarak vermitir.
Artuk Beyin lmnden sonra oullar Skmen ve l Gazi,
Kuds Fatmlere kar koruyamaynca Diyarbakr yresine
geldiler (1098). Bu blgede Artuklu Beyliini kurarak kol hlinde
ynetimlerini srdrdler (1102). Bunlar; Hasankeyf Artuklular
(1102-1231), Mardin Artuklular (1108-1409), Harput Artuklulardr
(1112-1234).
Batman Irma zerinde bulunan Malabadi Kprs, Mardinde
Hatuniye Medresesi, Kohisarda Ulu Cami, Muzafferiye,
Semanin, ehidiye ve Hsamiye Medreseleri bu dneme ait
eserlerdir.
Artuklular Devrinin en tannm bilim insanlarndan biri EICezerdir. Haberleme, kontrol, denge kurma ve ayarlama ilmi
olan sibernetiin ilk kurucusudur. Sibernetiin gelimesiyle
elektronik beyinler ve otomasyon denilen sistemler ortaya kt.
Cezer dili arklarla alan eitli makineler yapt. Bunun
yannda su saatleri, kendiliinden kesilip akan fskiye, mekanik
Cezernin Tavuskulu Saat
olarak alan mzik aletleri, tulumbalar ve ifreli kilitler yapmay
almasn gsteren minyatr
baard.

168

yorumlayalm

ARTUKLULARDA TCAR HAYAT

Artuklular Dneminde halktan ok az bir vergi alnd iin komu
lkelerden, Artuklu topraklarna gler olduu bilinmektedir. na
edilen kprler, kervansaraylar, camiler, medreseler, su kanallar
Artuklularn iktisadi olarak gelitiinin birer kantdr. Metal ilemecilii,
dericilik ve el sanatlar olduka gelimiti. Etraf balarla evrili olan
Mardinde pamuk ekimi yapld, dokumacln gelitii seyyahlarn
gezi notlarndan anlalmaktadr. Van Gl zerinde gemilerle yaplan
nakliyat, Ahlatn ticari merkez olmasnda nemli rol oynamt. ran ve
Anadoludan gelen tccarlar, Mardin Kzltepedeki pazarlarda
mallarn satmaktaydlar. lkedeki bu canllk Mool istilasna kadar
srmt.

Malabadi Kprs-Batman

Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C 6, s. 189, 190.

? cevaplayalm
Artuklularn ok canl bir ticari hayata sahip olmasnn etkileri neler olabilir?

5. aka Beylii ve Dier Trk Beylikleri

Ouzlarn avuldur koluna bal olan aka Bey, Bizans mparatorluuna dzenlenen aknlar
srasnda esir dt ve stanbula gtrld. aka Bey bir frsatn bulup stanbuldan katktan sonra
zmir ve evresini ele geirip kendi adyla anlan beylii kurdu (1081). stanbulda iken denizcilii
renen aka Bey, kurduu donanma ile Midilli, Rodos, Sakz ve stanky adalarn fethetti. Bizans
mparatorluuna kar byk zaferler kazand.
aka Bey, stanbulu ele geirmek amacyla Peenekler ve Trkiye Seluklular ile ittifak kurdu.
Ancak bunu renen Bizans imparatoru, Trkiye Seluklular Sultan I. Kl Arslan, aka Beye kar
kkrtt. Bizans mparatorluunun bu kkrtmalar sonunda I. Kl Arslan, kaynpederi aka Beyi
ldrtt. Bizans mparatorluu, aka Beyin lmnden sonra zmir ve evresine hkim oldu ve bu
devlete son verdi (1093). aka Bey, ilk Trk donanmasn kuran ve ilk deniz komutan olan Trk beyidir.
Anadoluda kurulan dier Trk beylikleri, kurucular ve kurulduu blgeler tabloda gsterilmitir.

ANADOLUDA KURULAN DER TRK BEYLKLER

BEYLN ADI

KURUCUSU

KURULDUU YER

Skmenliler

Kutbeddin l-Arslann komutanlarndan

Skmen

Ahlat ve Van Gl
havzasnda

naloullar

Trkmen komutanlarndan Sadr

Diyarbakr ve evresinde

ubukoullar

Melikahn komutanlarndan ubuk Bey

Harput ve evresinde

Dilmaoullar
Sultan Alp Arslann komutanlarndan
(Togan Arslanoullar) Dilmaolu Mehmet Bey

Bitlis ve civarnda

nanoullar

Mehmet Bey

Ladikte (Denizli)

Tanrvermioullar

Tanrvermi adl bir Trkmen beyi

Efes ve evresinde

? cevaplayalm
Anadoluda kurulan ilk Trk devletlerinin ve beyliklerinin Anadoluyu Trkletirmek iin yapt
almalar neler olabilir?

169

2. KONU
TRKYE SELUKLU DEVLET (1077 - 1308)
TEMEL KAVRAMLAR
HALI SEFERLER
YASSI MEN
KSEDA
KERVANSARAY
BABALK
MEVLEVLK

Keykubdn vakf eserleri

zamann sahifeleri zerinde
ve cihann her tarafnda
gne gibi parlayacaktr.
Kerimddin Aksaray
(Seluklular Dnemi
Tarihisi)
Osman Turan, Trk Cihan
Hkimiyeti Mefkuresi
Tarihi, s. 309.

dnelim
1. Yukardaki resimlere gre Trkiye Seluklularnn Anadolunun Trklemesi iin yapt almalar neler olabilir?
2. Kavramlar sizde hangi armlar oluturmaktadr?
3. Kerimddin Aksaray szyle Trkiye Seluklularnn hangi ynlerine
vurgu yapm olabilir?

1. Trkiye Seluklu Devletinin Kurulu Dnemi

Trkiye Seluklu Devleti, Seluklu soyundan gelen
Kutalm Beyin olu Sleyman ah tarafndan kuruldu.
Kutalm, Byk Seluklu Devletinin hkmdar Alp Arslan
ile yapt taht mcadelesini kaybetti. Alp Arslann lmnden sonra Kutalmn oullar Mansur ve Sleyman ah
Suriyeye geldiler. Fakat buradaki faaliyetlerinde baarl
olamaynca Anadoluya getiler.

Trkiye Seluklularnn kuruluunda Byk

Seluklu Devletindeki veraset sisteminin
etkisi hakknda neler sylenebilir?

Bizans mparatorluundaki taht kavgas ve i karklklardan yararlanan iki karde Konya, Afyon, Ktahya ve
zniki ele geirerek bat ynnde fetihlere devam etti.
Mansurun, Sleyman ah ortadan kaldrarak Anadoluda
tek bana devlet kurmak istemesi zerine Sleyman ah,
Melikahdan yardm istedi. Melikah Porsuk Bey komutasnda bir orduyu Anadoluya gnderdi. Sleyman ahn
kuvvetleriyle birleen Porsuk Bey kuvvetleri Mansuru
yenilgiye uratt ve Sleyman ah, Anadoluya tek bana
hkim oldu. Melikah 1077de Sleyman aha hkmdarlk
unvan veren bir ferman gnderdi. Abbasi halifesinin ise
Sleyman aha hkmdarln onaylayan menur gndermesiyle, merkez znik olmak zere Trkiye Seluklu Devleti
kuruldu.
Sleyman ah, devleti kurduktan sonra fetihlere bat
ynnde devam ederek bir yandan Marmara ve Karadeniz
sahillerine, dier taraftan da Ege Denizi kylarna ulat
(1080). Bylece devletin snrlarn Marmara kylarndan

170

SLEYMAN AH ANLATIYOR
Ben Sleyman ah! Seluklu hanedanndanm. Bykbabam Arslan Yabgu,
Seluk Beyden sonra Ouzlarn bana
gemi ancak Gazneli Mahmutun bir hilesi
sonucu hapsedilmiti. Ouzlar iin ok ey
yapan bykbabamn yerine geen Mikail
amcamn ocuklar Turul ve ar beyler
buna karlk onu kurtarmak iin pek fazla
aba sarf etmediler. Hapsedildii yerde
dedem Arslan Yabgunun hayatn kaybetmesi zerine harekete geen babam
Kutalm, Seluklu tahtn ele geirmek
amacyla Rey ehrini kuatmsa da baarl olamayarak hayatn kaybetmiti. Ben
ve kardelerimin hayat, vezir Nizamlmlkn ldrlmeleri aileye uursuzluk
getirir. szyle baland. Ancak bizi
kendisine rakip gren Melikah, Anadolunun fethinde bizi grevlendirdi. Amac
bizi merkezden uzaklatrp rahat hareket
etmek ve ayn zamanda Anadolunun fethini gerekletirerek devlet hizmetinde
bizden yararlanmakt. ayet bu mcadelede ehit olursak bizden kurtulacakt.
Btn bu yaananlar zerine Anadolunun
fethinde grev aldm ve Trkiye Seluklu
Devletinin temellerini attm.
Trkler Ansiklopedisi, C 6,
s. 529-530dan zetlenmitir.

ukurovaya kadar geniletti. Bu gelimeler neticesinde Bizans mparatoru Aleksios Komnenos

(Aleksi Komnen) ile Trkiye Seluklular, stanbul
Boazn snr olarak belirleyen bir antlama
imzalad. Bu antlamayla devletin bat snrlarn
gvence altna alan Sleyman ah, yerine
komutanlarndan Ebul Kasm brakarak gneye
yneldi. Tarsus, Adana, Antalya, Antep ve Antakyay fetheden Sleyman ahn bu fetihleri Suriye
Seluklu Meliki Tutula aralarnn almasna neden
oldu. Halep yaknlarnda karlaan iki ordunun
yapt mcadeleyi Sleyman ah kaybetti ve sava
srasnda ld (1086). Sleyman ah, Suriyede
Caber Kalesi yanna gmld. Lozan Bar Antlamasna gre Sleyman ahn mezarnn bulunCaber Kalesi-Suriye
duu yer Trk topra kabul edildiinden, burann
koruyuculuunu da Trk askerleri yapmaktadr.
Sleyman ah, gneye inerken yerine Ebul Kasm brakmt. Sleyman ah lnce Ebul Kasm,
devleti idare etmeye balad. Bu arada Melikah, Trkiye Seluklu Devletini bask altnda tutmaya
alyordu. Fakat Melikahn 1092de lmesi bu istein sonusuz kalmasna yol at. Melikahn
lmesiyle birlikte Sleyman ahn oullar Kl Arslan ve Kulan Arslan Anadoluya geldi. Kl Arslan
Trkiye Seluklu Devletinin bana geti.
<
I. Kl Arslan Dnemi: Kl Arslan hkmdar olunca devlet ilerini dzene koydu. Bizans
zerinde bask kurdu. zmirde devlet kurmu olan aka Beyin kzyla evlendi. Bizans, aka Beyin
baarlarndan rahatsz oluyordu. Kendi devleti asndan aka Beyin kuvvetlenmesini istemeyen
Bizans imparatoru, I. Kl Arslan aka Beyin arasn at. I. Kl Arslan ile aka Beyi ortadan kaldrd. Bylece Bizansla bir antlama yaparak bat snrn gvence altna alan I. Kl Arslan douya
yneldi. Malatyay kuatt srada, byk bir hal ordusunun Anadoluya doru ilerledii haberini
ald. Kuatmay kaldrarak znike dnd.
I. Kl Arslan, I. Hal Seferi esnasnda baarl savunma yaptysa da zniki Bizansa terk etmek
zorunda kald ve devlet merkezini Konyaya tad. Hallara kar Bizans imparatoru ile bir antlama
yaparak douya yneldi. nce Danimentlileri yendi. Malatyay ald. Daha sonra Suriyeye yneldi.
Musulu ele geirdi. Bunun zerine Byk Seluklu Sultan Muhammed Tapar, Emir avl komutasnda
bir orduyu I. Kl Arslan zerine gnderdi.
Yaplan savata yenilen I. Kl Arslan, atyla
SULTAN MESUT
Habur Irman geerken boularak ld
Sultan Mesut, 40 yla yakn sren saltanat sresinde
(1107).
<
I. Mesut Dnemi: I. Kl Arslann izledii sabrl ve dikkatli siyaset yntemi ile Seluklu
Devletini yok olmaktan kurtard. Anadoluya hkim olmalmnden sonra Seluklu taht bir sre bo y baard. Sultan Mesut, zeks ve enerjisi sayesinde
kald. Trkiye Seluklu Devletindeki taht Bizans mparatorluu ve Hallar malup ederek Trkler
kavgalarndan yararlanan Bizansllar, Anado- iin Anadoluyu emniyetli bir vatan hline getirdi. lk defa
luya tekrar sahip olmak iin saldrya getiler. onun zamannda Bat kaynaklarnda Anadolunun Turkia
Daha sonra I. Kl Arslann olu ahin ah (Trkiye) adyla kaydedilmesi de ok manaldr. Bir
tahta geti. Fakat kardei Mesut, Danimentli Hristiyan kroniinin ifade ettii zere adaleti ve iyi idaresi,
Emir Gazinin yardmyla Seluklu hkmdar- Bizans egemenliinde yaayan Rumlarn, onun idaresine gemesini salad. Seluklu Trkiyesinde ilk imar ve
ln ele geirdi (1116 ).
Sultan Mesut, Danimentlilerle i birlii ehirleme faaliyetleri onunla balad.
yaparak Bizansa kar baarlar kazand.
Osman Turan, Seluklular Tarihi ve
Trk-slam Medeniyeti, s. 207-208.
Daha sonra I. Mesut, Danimentlilerin taht
kavgalarndan yararlanarak Ankara, ankr,
Kastamonu ve Elbistan ele geirdi.
Trkiye Seluklu Devletinin Anadoluda glenmesinden rahatsz olan Bizans imparatoru, Trkleri
Anadoludan atmak iin sefere kt. Bizans ordusunun Akehiri igal etmesi zerine Sultan Mesut,
Bizans ordusunun zerine yrd. Konya yaknlarnda Bizans ordusunu yendi. Bu arada II. Hal
ordusunun Anadoluya doru geldiini haber alan Sultan Mesut, Bizans imparatoru ile bir antlama
imzalad. Bu antlamaya gre Antalya ve evresindeki baz yerler Bizansa brakld (1146).
Sultan Mesut, II. Hal ordusunu Eskiehir yaknlarnda yenerek byk n kazand. Daha sonra
Danimentlilerden Sivas ve Malatyay ald. ukurovadaki baz ehirleri de ele geiren Sultan Mesut
1155 ylnda Konyada ld.

171

2. Hal Seferleri
Orta an en byk siyasi ve asker olaylarndan biri Hal Seferleridir. XI - XIII. yzyllar arasnda
Hristiyan Bat dnyasnn Mslmanlarn elinde bulunan ve Hristiyanlarca kutsal saylan Kuds ve
evresini geri almak iin dzenledikleri seferlere Hal Seferleri denir. Mslmanlara kar yaplan bu
savaa katlan Hristiyan askerlerin elbiselerinde ha semboln kullanmalar, Hal Seferlerinin din
sebeplerini n plana karmsa da bu seferlerin siyasi, sosyal ve ekonomik sebepleri de vardr.
yorumlayalm

MSLMANLARIN GZYLE
HALI SEFERLER
Badat, Austos 1099.
Saygdeer Kad Ebu Said el-Herevi,
haykrarak Halife el-Mutazhirbillahn geni
divanna dald. Peinden gelen insanlar, onun
azndan kan her sz grltl bir biimde
onaylyordu. Saray erknndan baz kiiler kady
yattrmay deniyor, ama baaramyordu.
Salona doru kararl admlarla ilerleyen elHerevi, ateli konumasyla orada bulunan
herkesi mevki ve rtbelerine hi aldrmadan
acmaszca eletiriyordu:
Suriyedeki kardelerinize develerin eyerlerinden veya akbabalarn kursandan baka
eleecek bir mekn kalmamken, bahe iei
gibi bir hayat srp talih eseri banz
soktuunuz u emniyetli kuytuda miskin miskin
uyuklamaya nasl cret edersiniz? Ne ok insan
ld! Kim bilir ka gen kz utan iinde o tatl
yzlerini elleriyle gizlemek zorunda kald! Deerli
Mslmanlar hakarete alyor mu...
Sahneyi izleyenlerin hepsi inlemeler ve
alayp szlamalarla sarslyor, ama el-Herevi
onlarn hkrklarn duymak istemiyordu.
Kllar sava ateini krklerken insann
kullanabilecei en kt silah gzya dkmektir.
diye haykryordu.
Suriye lnde, nne konan her engeli ap
hafta boyunca am-Badat yolculuuna
katlanan el-Herevinin istei merhamet dilenmek
deildi. Onun amac slamn en yetkili
makamlarn Mslmanlar zerine ken felaket
hakknda uyarmak ve bir an nce mdahale
etmelerini salamakt. Mslmanlar asla byle
aalanmamt ve memleketimiz imdiye dek
hi byle vahice yaklp yklmamt. diye
syleniyordu. Yanndakilerin hepsi istila
kuvvetlerinin yamalad kentlerden kap
gelmi; bazlar Kudsten sa kabilmi az
sayda insanlardand. Onlar bir an nce
yaadklar dram birinci azdan anlatabilsinler,
diye getirmiti.

VALYE PHLPPE (FLP)

IX. yzylda Frank mparatoru arlman ile
Abbasi halifesi Halife Harun Reit iyi ilikiler
kurdular. Bylece Harun Reit Hristiyanlara Kuds
ziyaret edebilme hakkn verdi. Hristiyanlar, din
adamlar bakanlnda kervanlar tertipleyerek
Kudse gelmeye baladlar. Ancak bu tr seyahatler g ve yorucu hal almaya balaynca bu
gezilere ilgi azald. Bunun zerine Katolik din
adamlar, Hristiyanlarn hac ziyaretinde bulunabilmeleri iin baz teviklerde bulundular. Bu ziyareti
gerekletirenler ar bir gnah veya suun
cezasndan kurtulacakt.
Papa II. Urban, Hal Seferine asker toplamak
amacyla bir toplant dzenledi. Papa konumasnda; ilk nce Trklerin Hristiyan lkelerini ele
geirip kt muamelede bulunduklarn, kutsal
yerlere hakaret ettiklerini belirtti. Ayrca hac
ziyaretinde haclarn ektikleri skntlar ve
Kudsn kutsalln ifade ederek doudaki
Hristiyanlarn yardm istediini belirtti. Bu kutsal
mcadelede Tanrnn Hristiyanlara rehberlik edeceini, savata hayatn kaybedenlerin gnahlarnn
af olacan bildirdi.
Bu toplantya suundan dolay aforoz edilen
Kont Philippe de katld ve duyduklarndan ok mutlu
oldu. nk hem ar bir cezadan hem de gnahlarndan kurtulabilecekti. Ayn zamanda sahip
olduu mal ve mlklerin o seferdeyken kilise
tarafndan korunup sava dn aynen kendisine
teslim edileceini bilmek onu olduka rahatlatmt.
Kim bilir belki de zenginliini duyup hayran olduu
dou ehirleri ele geirilir daha da zenginlemi
olarak lkesine geri dnerdi. ayet talihi yaver
gitmez de lrse gnahsz bir Hristiyan olarak
cennette en iyi yeri alacak ve tarih onu kahraman bir
valye olarak lmszletirecekti. Bal olduu
papaza giderek adn yazdrd. Kuds seferine
katlacana ant itikten sonra toplantda alnan
karara uygun olarak krmz bezden yaptrd ha
mantosuna diktirtti. Geriye sadece 15 Austosa
yani Meryemin ge uu gnne kadar, mahsuln toplayp gerekli hazrl yaptktan sonra
yurdunu ve ocan terk etmek kalyordu.

Amin Maalouf, Araplarn Gznden

Hal Seferleri, s. 13-14ten zetlenmitir.

Steven Runciman, Hal Seferleri Tarihi,

C 1, s. 84ten yararlanlmtr.

? cevaplayalm
1. Yukardaki metinlere gre Hristiyanlar Hal Seferlerine niin katlmlardr?
2. Mslmanlarn bu seferlere bak asyla ilgili neler sylenebilir?

172

HALI SEFERLERNN SEBEPLER

?
Hristiyanlarn kutsal yerleri, zellikle Ku-

ds Mslmanlardan geri almak istemesi

DN

?
Fransada ortaya kan Kluni tarikatnn

Hristiyanlar Mslmanlara kar kkrtmas

?
Papa ve din adamlarnn nfuzlarn artr-

Hristiyanlarn, Kds
Mslmanlardan geri
almak istemelerinin
nedeni ne olabilir?

mak istemeleri

?
Trkler karsnda zor durumda kalan

SYAS

Bizans mparatorluunun Avrupadan yardm istemesi

?
Avrupallarn Trkleri Anadolu, Suriye, Filis-

tin ve Akdenizden uzaklatrmak istemesi

Avrupal devletlerin
Bizansa yardm etmek
istemelerinin nedeni ne
olabilir?

?
Senyr ve valyelerin macera arzular

?
Avrupallarn doudan gelen ticaret yollarna

hkim olmak istemesi

EKONOMK

?
Avrupada toprak sahibi olmayan soylularn

toprak elde etmek istemesi

?
Avrupallarn dounun zenginliklerine sahip

Ticaret yollarnn
Mslmanlarn elinde
bulunmas Avrupallar
ekonomik adan nasl
etkilemi olabilir?

olmak istemesi

? cevaplayalm
Hal Seferlerinin knda yukarda verilen sebeplerden hangisi daha etkili olmutur?
<
I. Hal Seferi (1096 - 1099): Avrupada farkl lkelerden
gelen kiilerin oluturduu ilk hal grubu, Piyer LHermite (Piyer
Lermit) komutasnda Bat Avrupadan yola kt. Getii yerleri
yamalayarak, Bizans zerinden znike kadar ilerledi ancak bu
ilk gelen hallarn tamamna yaknn Trkiye Seluklu ordusu
yok etti.Bu yenilgiden sonra 600.000 kiilik dzenli bir Hal
ordusu stanbula geldi (1097). Hallar Bizans imparatoru ile bir
szleme yaptlar. Bu szlemeye gre; Hallar, Anadoluda ele
geirdikleri yerleri Bizans mparatorluuna brakacaklar, buna
karlk Bizans mparatorluu da Hallara gda yardmnda
bulunacak ve Anadoluda rehberlik yapacakt.
stanbuldan Anadoluya geen bu Hal ordusu Trkiye
Seluklularnn bakenti zniki kuatt. Bu srada Malatya
kuatmasnda olan I. Kl Arslan, ordusuyla znike dnerek
Hallara kar baarl mcadele verdiyse de baarl
olamayacan anlayarak geri ekildi. znik, Bizans tarafndan
teslim alnd (1097).
I. Kl Arslan Danimentlilerle birleerek Eskiehir yaknlaPiyer LHermitei Hal Seferinde
rnda Hallara yeniden saldrd. Ancak hal kuvvetlerinin say
iken tasvir eden minyatr
itibaryla fazla olmas zerine Trk ordusu yenileceini anlaynca
yeniden geri ekildi (1097). Bundan sonra I. Kl Arslan ete
savalar ile Hallarn geecei blgelerdeki yiyecek ve iecek kaynaklarn yok ederek, ypratma
taktii uygulad. Hallar byk kayplar vererek Kudse ulatklarnda saylar 50.000 kadard.
Fatmlerden Kuds alan Hallar, burada bir Latin Krall kurdular (1099). Eskiehir-Antalya hattna
kadar Bat Anadolu topraklarn ele geiren Hallar, Antakya ve Urfay da almlard. I. Hal Seferi
sonunda Hallar Kudste kurduklar Latin Krallndan baka Antakya, Urfa, Sur, Trablusam ve Yafa

173

ehirlerinde kontluklar oluturdular.

<
II. Hal Seferi (1147 - 1149): Musul Atabeyi madeddin Zengi, Urfa Ltin Kontluuna son
verince Alman mparatoru III. Konrad ile Fransa Kral VII. Lui, ordularyla II. Hal Seferine ktlar.
Anadoluya nce ulaan III. Konrad Konya ovasnda Trkiye Seluklular Sultan Mesutla yapt
savata yenildi. znike ordusuyla gelen Fransa Kral, Alman mparatorunun Seluklular tarafndan
bozguna uratldn renince Efes, Denizli, Antalya yolundan Suriyeye gemek istedi fakat
Seluklu ordusu Hallara byk kayplar verdirdi. Antalyaya ulaabilen Hallarn bir ksm Suriyeye
gittiler. Kalanlar da Trkler karsnda perian oldular. Bu sefer sonunda Antalyada terk edilen
binden fazla Hal askeri Trkler tarafndan himaye altna alnm, yarallar tedavi edilmitir. Bylece ilk
defa kral ve imparatorlarn da katld bu Hal Seferi amacna ulaamad.
<
III. Hal Seferi (1189 - 1192): Selahattin Eyybi, Httin Savanda (1187) Kuds kraln yenilgiye
uratt ve Kuds ele geirdi. Kudsn, Mslmanlar tarafndan geri alnmas III. Hal Seferinin
dzenlenmesine neden oldu.
yorumlayalm

ASLAN YREKL RCHARD III. HALI SEFERNDE

Ben ngiltere Kral Aslan Yrekli Richard otuz
yamda ngiltere tacn giydim. Cesur, canl, savata
gz pek bir valyeyim. deallerime ulamada ne
snr tanrm ne de kural.
1187 sonlarna doru Eyybi hkmdar Selahattinin kutsal ehir Kuds fethettii haberi
Avrupaya ulanca byk yanklara neden oldu.
Mslman ordusunun Suriyede fetihleri hzlandrp
buradaki Hristiyan savalar zor durumda
brakmas III. Hal Seferinin dzenlenmesini
kanlmaz hle getirdi. Avrupann en gl krallar
Alman mparatoru Friedrich Barborassa (Frederik
Barbaros), Fransa Kral Philippe Auguste (Filip
Ogst) ve ben ngiltere Kral Aslan Yrekli Richard
aramzda anlatk. Alman mparatoru Friedrich
Barborassa yaklak 250.000 kiilik ordusuyla
stanbul zerinden Suriyeye geecek, biz de deniz
yolu ile gidip orada buluacaktk. Ancak, Friedrich
Barborassa Anadoludan geerken Trkiye Seluklu
hkmdar II. Kl Arslann ypratma savalar
neticesinde byk kayplar verdi.
Selahattin Eyybiyi esirleri
Ben ve Fransa Kral Philippe Auguste deniz
karlarken tasvir eden minyatr
yoluyla Nisan 1191de Akka yaknlarnda karaya
ktk. Ayrca sefer yolu zerinde bulunan zenginlii
ve stratejik nemi tartlmaz Kbrs Adasn almay da ihmal etmedim.
Nihayet Akkaya geldiimde bir taraftan ehri geri almak iin sava hazrl yaparken bir taraftan da Selahattin ile grmeye altm. Ancak baarl olamadm.
11 Temmuz 1191de Akkaya Hal bayran dikmeyi baarnca sahil boyundan gneye doru
hareket ettim. Donanmam da beni takip ediyordu. Amacm Kuds Mslmanlardan geri almakt.
Ancak ar artlara katlanamayan Fransa kral Philippe Augusten beni bu topraklarda yalnz
brakmas iimi zorlatrmt. Bu yzden Selahattin ile anlamak istiyordum.
Selahattin ise herkesin elindeki topraa raz gelmesini, Kudsn Mslmanlarn elinde kalmasn, buna karlk Hristiyanlarn kutsal ehre silah tamadan gelip hac ziyaretini gerekletirmesini
istiyordu. Bu artlar bana uygun deildi. Ancak Austos 1192de ar bir hastalk geirdim, ordum ve
arkadalarm da artk burada kalmak istemiyordu. Bir yllk diplomatik uradan sonra Eyll
1192de be yllk bir bar antlamasn imzalamay baardm. Selahattinin artlarn kabul ettim.
Ancak bu sefer neticesinde izin alnmasna ramen ne sann kutsal mezarn ne de Selahattini
grebildim.
Amin Maalouf, Araplarn Gznden Hal Seferleri, s. 194-199dan uyarlanmtr.

174

<
IV. Hal Seferi (1202 - 1204): Eyybilerin Filistindeki Yafay ve Suriyedeki baz ehirleri ele geirmesi
zerine IV. Hal Seferi dzenlendi. stanbula gelen
Hal ordusunun ehri yamalamas ve Bizans tahtnda
deiiklie gitmesi zerine halk ayakland ve bu
ayaklanma neticesinde imparator ile olu ldrld. Bu
durumdan yararlanan Hallar stanbulda bir Latin
mparatorluu kurdular (1204). Bunun zerine Bizans
mparatorluundaki hanedan mensuplar stanbuldan
ayrlarak biri znikte, dieri Trabzonda olmak zere iki
ayr devlet kurdular. znik Devleti, 1261 ylnda stanbuldaki Latin egemenliine son verdi, Bizans mparatorluunu yeniden canlandrd. Trabzon mparatorluu
ise Fatih Sultan Mehmetin Trabzonu fethettii tarihe
kadar varln srdrd (1461).
IV. Hal Seferinden sonra drt byk Hal Seferi
daha dzenlenmitir. Bu seferlerden hibiri Anadolu
zerinden yaplmam ve Hallar bir baar elde edememilerdir.

ZNK
bn-i Batuta znike gelmeden nce Gerle
kynde bir gece kaldktan sonra, znik Glne
bal, bir insan geecek genilikte kpr gibi bir
yoldan geerek ehre ulaldn belirtir. bn-i
Batuta beldenin viran olduunu bildirmektedir.
ehir, drt surla evrilmitir. Her iki sur arasnda
su ile dolu bir hendek bulunur. ehre istenildii
zaman kaldrlabilen ahap kprlerden girilir.
ehrin iinde baheler, evler ile arazi ve tarlalar
mevcuttur. Herkesin birbirine bitiik meskeni ile
tarla ve bostanlar vardr. Su yakn kuyulardan
salanr. znikte her eit meyve yetiir. Ceviz
ve kestane boldur ve fiyat da uygundur. Orada
yetien zmn baka yerde benzerini grmedim. ok tatl ve iri olup rengi saf ve kabuu incedir. Her tanede bir ekirdei bulunur.
bn-i Batuta, Byk Dnya
Seyahatnamesi, s. 213.

yorumlayalm

LATNLER STANBULDA
Latinler, drdnc kez, kutsal toprak Kudse sefer
yapmak zere Hal ordusunda yer almlard. Aleksisos
Angelos, 1195te kardei sakios Angelosu tahtndan
indirip olu ile birlikte zindana atmt. Ama gen prens bir
yolunu bulup kaarak Hallardan yardm istedi. Bu yardm istei zerine seferin Bizans zerinden yaplmasna
karar verildi. Bylece 13 Nisan 1204te stanbul zapt
edildi. Kent, ok ksa bir sre iinde Latinlerin eline geti.
ehirde karlan bir yangnla kentin Ayasofya ile ky
kesimi arasndaki blm harabeye dnd...
Trkler Ansiklopedisi, s. 661den zetlenmitir.

Hallarn stanbul
kuatmasn gsteren minyatr

? cevaplayalm
IV. Hal Seferi, Hristiyan dnyasn din ve siyasi adan nasl etkilemi olabilir?
DANMENTLLER EYYBLER
MENGCEKLLER
SALTUKLULAR
HARZEMAHLAR

MEMLKLER
LHANLILAR

BYK SELUKLU DEVLET

TRKYE SELUKLU DEVLET
DOU ROMA MPARATORLUU (BZANS)

300

400

500

600

700 800
900 1000
MLATTAN SONRA

1100 1200

? cevaplayalm
Tarih eridine gre Trkiye Seluklu Devletinin ada olan devletleri belirtiniz.

175

1300

1400

HALI SEFERLERNN SONULARI

DN

?
Avrupada Kiliseye ve din adamlarna

duyulan gven sarsld.

Kilise ve din adamlarna

duyulan gvenin azalmas
ler, yine Mslmanlarn egemenliinde Avrupada sosyal ve
kltrel yaam nasl
kald.
?
Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasndaki etkilemi olabilir?
ayrlklar daha da derinleti.
?
Hristiyanlarca kutsal kabul edilen yer-

SYAS

?
Seferler srasnda birok soylunun l-

mesi Avrupadaki topraklarn sahipsiz

kalmasna bu da feodalitenin zayflamasna neden olmutur.
?
Anadolu Seluklu Devleti batdaki

topraklarn kaybetti, Trklerin batya

doru ilerleyileri bir sre iin durdu.
?
Hallarla yaplan mcadeleler, slam

dnyasn Mool saldrlar karsnda

gsz brakt.

Seferler srasnda
soylularn lmesi
Avrupada siyasi yaam
nasl etkilemi olabilir?
Hal Seferlerinden en
olumsuz etkilenen devlet
hangisidir?

?
Hallara kar byk baarlar elde

eden Trklerin slam dnyasndaki

saygnlklar artt.

EKONOMK

EKONOMK

?
Akdenizde

ticaret geliti. Bunun

sonucu olarak Marsilya, Venedik ve
Cenova limanlar nem kazand.

?
Papalarn ve krallarn seferlere mali

destek salamak iin talyan bankerlerine bavurmalar bankacl

gelitirdi.
?
Avrupada hayat standartlar ykseldi.

TEKNK-KLTREL

Hal Seferleri Avrupann

sosyal ve ekonomik
dengesini nasl etkilemi
olabilir?

Ticaretle uraan burjuva snf ortaya

kt.
?
Anadolu, Suriye ve Filistindeki birok

yer Hallar tarafndan tahrip edildi.

BLMSEL

?
Avrupallar pusula, barut ve kt yap-

mn Mslmanlardan rendi.
?
Avrupallar slam medeniyetini yakn-

dan tandlar ve faydalandlar.

?
Avrupallar, Trk-slam ehirlerinde

kullanlan kpr, kemer ve kervansaray yapm tekniklerini rendiler.

Pusula, barut, kt ve
matbaann kullanlmas
Avrupadaki, bilim, teknik
ve dnce hayatnn
geliimini nasl etkilemi
olabilir?

?
Avrupallar dokuma, cam ve deri ile-

me sanatn rendiler.

? cevaplayalm
Hal Seferlerinin dnya tarihine etkilerini tartarak seferlerin olay m, olgu mu olduunu
deerlendiriniz.

176

3. Trkiye Seluklu Devletinin Ykselme Dnemi

<
II. Kl Arslan Dnemi: I. Mesutun lm zerine
II. Kl Arslan (1155-1192) tahta kt. Sultan II. Kl
Arslann ilk yllar kardeler arasndaki taht kavgalaryla
geti. Bu durumdan faydalanmak isteyen Danimentliler
ve Musul Atabeyi Nureddin Mahmut Zengi, II. Kl
Arslana kar kardei ahin ah ile ittifak oluturdu. Bu
srada Trkmen saldrlar yznden II. Kl Arslann
Bizans ile aras ald.
II. Kl Arslan ittifak bozmak ve bat snrlarn gvence altna almak iin Bizans mparatorluu ile bir saldrmazlk antlamas yapt (1162). Daha sonra Kardei
ahin ahn isyann bastrd. Danimentlilerin zerine
yryerek Elbistan ve Kayseriyi ald.
II. Kl Arslan, Danimendlilerin mttefiki Musul Atabeyi Nureddin Zenginin lmnden sonra Tokat, Niksar
ve Sivas ele geirdi. Mengcekoullarn da egemenlii
altna alarak Frat Nehrinden Sakarya Nehrine kadar
uzanan topraklar Trkiye Seluklular Devletinin ynetimi altnda birletirdi.

Trkiye Seluklu Devletinin snrlarn

geniletmesi Bizansta nasl bir tepkiye
neden olmutur?

Trklerin Anadoluyu hzla ele geirdiini gren

Bizans mparatoru 1176 yl Eyll aynda ordusuyla
Eirdir Gl kenarnda Sultanda blgesine geldi. Ani
basknlarla Trkler tarafndan ypratlan Bizans ordusu
Miryokefalon (Kumdanl)da II. Kl Arslan tarafndan
ar bir yenilgiye uratld.

SVAS
Miryokefalon Zaferi (1176) ile Bizansn
Anadolu zerindeki hkimiyeti sona erdi. Bu
noktadan itibaren Trkiyedeki ticari faaliyetler
Seluklularn kontrolne geti. Trkiye Seluklular Dneminde Karadenizin kuzeyi ile
Suriye ve Badat arasnda youn bir ticari
alveri ortaya kt. Anadoludan geen bu
ticari trafikte kuzeyden gelen kereste, krk,
balmumu zengin slam lkelerine gnderilirken,
Badat ve Halep yoluyla da eitli maml
rnler baharat ve mcevherler ayn yoldan
deiik blgelere sevk ediliyordu. Asyadan
gelen tarih pek Yolu da kuzey gney yoluyla
Sivasta birleiyordu. Sivas bu uluslararas
ticaret ilikileri iinde nemli bir istasyon
merkezi durumunda idi.
Aleddin Keykubad Dneminde Sivas hzla
geliti. nl seyyah Marco Polo (Marko
Polo)ya gre; blgeye yerleen ger
Trkmenler dnda her kavim ve dinden
tccarlar ve sanatkrlar ehre yerleti. ehirde
ok sayda Ermeni ve Rum gibi deiik
milletlerden insanlar da bulunmaktayd. Bunlar,
ehirde yaayan Mslmanlar gibi ticaret ve
zanaatla urarlar; hal, ipekli kuma dokurlard. ehrin sosyal ve ekonomik geliimi
zerinde esnaf rgtleri ve tasavvuf cemaatler
etkiliydiler.
lhan Erdem, Trkiye Seluklu-lhanl
likilerinde Sivas, s. 75-78den zetlenmitir.

yorumlayalm

MRYOKEFALON SAVAI (1176)

Trkiye Seluklu ordusu, say itibaryla Bizans ordusuna denk olmakla beraber asker tehizat asndan
ayn denklie sahip deildi. II. Kl Arslan, ordusunu Bizans ordusunun ilerledii vadiye hkim olacak ekilde
yksek tepelere yerletirdi. Bylelikle Trk kuvvetleri Bizans ordusuna gre daha fazla hareket imknna
kavumu oluyordu. 17 Eyll 1176 da Bizans ordusunun tamam geitten ieri girince, Trk ordusu taarruza
balad. Bu srada kan bir frtna yznden gz gz grmez hle geldi. Frtna dinince manzara korkun
ekliyle ortaya kt. Vadi, hayatn kaybeden ya da yaralanan insan ve hayvanlarla doluydu. Gnn sonunda
Bizans ordusunun byk bir blm yok edildi.
Trklerin elinden kurtulan mparator Manuel de farkl durumda deildi; akn, aresiz ve perian vaziyette
bir aacn altnda ylece oturmu kalmt. Bir Bizans atls, imparatoru Trklerin eline esir dmekten son anda
kurtarmt. Dehet iinde kalan mparator Manuel, komutanlarn adrnda toplam ve ka plann aklamt. Herkes imparatorun akln kardn sand, zellikle komutan bu plana iddetle itiraz etti.
Bizans tarihisi Niketasn rivayetine gre, toplantnn yapld adrn nnde bulunan ve konuulanlar
duyan bir asker yle haykrmt: Sen deil misin bizi Tanrnn terk ettii dar geide zorla tktran... Bu
felaket vadisinde, bu cehennemi andran boazda ne iimiz vard? Biz basit insanlarn Trklerle ne alp
verecei vard? imdi bu adamlar bu dar, ne saklad grnmez vahi toprakta bizi sarm bulunuyorlar ve bizi
tuzaa drdler, imdi sen bize ihanet edip bizi koyunlar gibi boazlanmak zere dmanlara brakyorsun
haaa! mparator, nbetinin bu ar szleri zerine kama teebbsnden vazgemiti.
Sabahleyin Trkler, Bizans ordusu zerine tekrar saldrya geti. Bizans ordusu taarruzu pskrtmeye
altysa da baarl olamad. Bizans ordusundan son kalanlar da yok edilmek zereyken Sultan II. Kl
Arslan taarruzu durdurma emri vererek mparator Manuele eli gnderdi. Tazminat demesi, Eskiehir ve
Uluborludaki kaleleri ykmas karlnda bar yaplabileceini belirtti. Sultan dman tamamen yok
etmektense istedii artlarda antlama yaplmasnn Trkler iin daha faydal olacan dnmt.
Trkler Ansiklopedisi, C 6, s. 631-632den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Miryokefalon Savann yurt tutan sava olarak adlandrlmasnn sebebi ne olabilir?

177

II. Kl Arslann toprak taksim

ettii oullar sultan unvann almadlar. Ancak melik sfat ile idarelerinde
bulunan memleketlerde tam bir
bamszla sahiptiler. bn-i Bibinin
ifade ettii zere meliklerin hkmet
merkezlerinde kendilerine mahsus
idare ve tekilatlar vard. Kendi emirlerinde ordu, saraylarnda lim ve
airler bulunuyor, vergilerini kendi
memurlar tahsil ediyor, halkn ileri
bizzat onlarn divannda grlyordu. Bu memleketlerin merkez ile mnasebetleri sadece meliklerin ylda bir
kere Konyaya gidip babalarn itaat ve
tabiiyetlerini arz etmekten ibaret idi.
Hatta d ilikilerde tamamen mstakil
olup, Bizansllar ile ayr ayr sava ve
bar yapyorlard.
Trkler Ansiklopedisi, C 8,
s. 573-574ten zetlenmitir.

BZ

AN

Edirne

Zonguldak

D E N
Sinop

Samsun

Trabzon

M
S

Tekirda stanbul

Rize

BULGARLAR

PA TRA
RA B
TO ZO
RL N
U

Miryokefalon zaferiyle, Anadolunun Trk yurdu olduu

ispatland. Bizans mparatorluunun Anadoluyu geri alma
dncesi ortadan kalkt. Trkiye Seluklu Devleti, bu zaferle
Trk ve slam dnyasnda nemli devlet konumuna ykseldi.
Avrupada byk endie yaratan bu zafer, III. Hal Seferinin
yaplmasnn nemli nedenlerinden biri oldu. Bizans mparatorluu, bu zaferden sonra saldr durumundan savunma
durumuna geti, Bat Anadolu kylarn elinde tutabilmek iin
byk aba gsterdi.
Miryokefalon Savadan sonra II. Kl Arslan, Ktahya ve
Eskiehiri fethetti. Bu faaliyetler neticesinde yorulan II. Kl
Arslan, yalandn ileri srerek, lke topraklarn on bir olu
arasnda paylatrd. Bir mddet sonra ehzadeler arasnda taht
kavgalar balad. Bu karklklar ierisinde II. Kl Arslan 1192
ylnda ld.
Sultan II. Kl Arslan Dneminde devletin tam bamszl
ve Anadolu Trk birlii byk lde gerekletirilmitir. Onun
dneminde imar hareketine giriilmi ve Trkistandan gelen
binlerce Trkmen Anadoluya yerletirilmitir. Sultan II. Kl
Arslan, 37 yllk ynetimi srasnda baars ve adaletiyle sadece
Trklerin deil ynetimi altnda yaayan Hristiyanlarn da gvenini kazanmt.

Kars

Amasya
znik
Ankara
Bursa Eskiehir
anakkale
Erzurum
Yozgat
Balkesir
Sivas
O
R
TRKYE SELUKLU DEVLET
Van
LU
Malatya
U
Diyarbakr
zmir
Afyonkarahisar
Efes
Nide
Konya
Denizli
Mardin
Adana
Urfa
Karaman
A

E D

Hakkari

Antakya

Antalya

Alanya

KIBRIS
A

100

200

300

400 Km

1070de Bizans mp. dou snr

1180de Bizans mp. dou snr
XI. yzylda ele geirilen yerler
XII. yzylda ele geirilen yerler
XIII. yzyln ilk yarsnda ele geirilen yerler
Bizans mparatorluu
Trabzon mparatorluu

2. Harita: Trkiye Seluklu Devleti

<
I. Gyaseddin Keyhsrev Dnemi: II. Kl Arslann lm zerine I. Gyaseddin Keyhsrev
hkmdar oldu. I. Gyaseddin Keyhsrev, kardei II. Rkneddin Sleyman ahla yapt mcadelede
baarl olamad ve taht brakmak zorunda kald (1196). II. Rkneddin Sleyman ah, Trk birliini
yeniden kurmaya alt. Ermenilerle savat, Erzurumu alarak Saltuklulara son verdi (1202).
II. Rkneddin Sleyman ah 1204 ylnda ld. Rkneddinin lm zerine I. Gyaseddin Keyhsrev yeniden tahta kt (1205).
I. Gyaseddin Keyhsrev fetih politikasn ekonomik ve ticari hedeflerine gre belirledi. nce znik

178

mparatorluu ile antlama yaparak bat snrlarn gvence altna ald. Daha sonra Karadeniz ticaretini
tehdit eden Trabzon mparatorluu zerine sefer dzenledi. Samsun ve evresini ele geirip
Karadeniz ticaretini gvenlik altna ald. Bundan sonra Akdenizde nemli bir liman ehri olan
Antalyay alarak (1207) ticaret liman hline getirdi. Venediklilerle ilk defa ticaret antlamas yapt. Bir
donanma kurarak denizcilik alannda faaliyet gsterdi. Vergisini demeyen znik imparatoruna sava
aan I. Gyaseddin Keyhsrev, Alaehir yaknlarnda yaplan savata ehit oldu (1211).
ANTALYA
Antalya yzlmnn genilii ve planl
ehirlemesi itibaryla blgenin en nde gelen
ehirlerindendir. Hristiyan tccarlar Mina ad ile
bilinen mahallede oturmaktadr. ehrin eski
sakinleri olan Rumlar, dierlerinden ayr olarak
baka bir mahallede otururlar. Bunlarn mahallesi
de bir sur ile evrilmitir. Ayn ekilde Yahudilerin
de sur iinde ayr bir mahallesi bulunur. ehrin
hkimi olan devlet ricali de ehrin teki
mahallelerinden ayr olarak etraf surlarla evrilmi
bir kalede oturmaktadrlar. Mslmanlar ise asl
ehirde ikamet ederler.
bn-i Batuta, Byk Dnya Seyahatnamesi, s. 203.

<
I. zzettin Keykavus Dnemi: I.Gyaseddin Keyhsrevin lmnden sonra devletin
bana I.zzeddin Keykavus geti. Kardelerinin
isyann bastrd. 1214 ylnda Sinopu fethetti,
Trabzon mparatorunu ve ukurovadaki
Ermenileri vergiye balad. Artuklu ve Erbil
hkmdarlarn hkimiyetine ald. Eyybiler
zerine kt sefer esnasnda Malatyada ld
(1220).

I. Gyaseddin Keyhsrevin heykeli-Antalya

ALANYA
Aleddin Keykubadn kurduu ehirler
arasnda kendi adn tayan tek ehir Alaiyedir
(Alanya). Antalya ve Alanya Seluklu hkmdarlarnn k mevsimini geirdikleri yerlerdir.
Alanya, deniz kysnda byk bir ehirdir. Alanya, kurulurken Konya ehri rnek alnmtr. Dnemin tarih kitaplarnda Alanyada burlar,
saraylar, kkler yaptrld, bu ehrin kurulmas
iin byk para harcand belirtilmektedir.
Ahalisi Trkmendir. Msr, skenderiye ve am
tccarlar alveri yapmak zere buraya gelirler.
Burada bol miktarda kereste imal edilmekte olup
skenderiye, Dimyat ve dier Msr ehirlerine ihra olunur.
bn-i Batuta, Byk Dnya Seyahatnamesi, s. 233.

<
I. Aleddin Keykubad Dnemi: I.zzeddin Keykavusun ardndan, devletin bana I.
Aleddin Keykubad geti (1220-1237). Bu
srada Moollar, byk istila hareketlerine
balamlard. I. Aleddin Keykubad Moollara
kar baz tedbirler ald. Sivas, Konya, Kayseri
gibi nemli ehirlerin sur ve kalelerini yeniden
ina ettirdi. Eyybilerle dostluk kurdu.
Moollarla iyi geinmeyi tercih etti. Alnan bu
tedbirlerden sonra I. Aleddin Keykubad,
fetihlere balad. Kalonoros (Alaiye-Alanya)
Kalesini fethetti (1223). Gnderilen kuvvetler
Krmdaki Sudak ele geirdi. Kpak beyleri
ve Rus Knezleri itaat altna alnd.
I. Aleddin Keykubad douda ilk nce Erzincan alarak Mengceklilere (1228) ardn-dan
Harputu alarak Artuklularn Harput koluna son
verdi. Trabzon kuatld fakat alnamad.

yorumlayalm

YASSI MEN SAVAI (1230)

Neseviye gre Harzemah-Seluklu ilikileri 1225 ylnda Celaleddin Harzemahn Trkiye
Seluklu Devleti Sultan I.Aleddin Keykubada bir mektup ve eli gndermesiyle balamtr.
Ama, iki Trk devleti arasnda dostluk ve birlik kurmakt. Dostane bir ekilde balayan bu iliki, gn
getike pekimi ve Eyybilere kar ittifak yapacak bir hle gelmiti. Daha sonra Celaleddin

179

Harzemahn istikrarsz siyaseti, Moollar

hie sayarak Ahlat muhasara etmesi, ayrca
I. Aleddin Keykubada kar sadakatsizlik
gsteren Erzurum Meliki Cihanah ile ittifak
yapmas iki tarafn aralarnn bozulmasna
neden oldu. Bunun zerine Trkiye Seluklu
Sultan I. Aleddin Keykubad, Celaleddin Harzemaha kar Eyybilerden Melik Eref ile
anlat ve 10 Austos 1230 tarihinde iki taraf
Yass imen mevkiinde birbiriyle karlat. I.
Aleddin Keykubad ve Melik Eref, Celaleddin Harzemah ile Erzurum Meliki Cihan
aha kar byk bir zafer kazand. Bu
savan Trkiye Seluklu tarihi asndan tek
kazanc, Erzurumun alnmas olmutur.

HARZEMAHLAR (1097 - 1231)

Byk Seluklu Devletinin valisi l-Arslan tarafndan Harzem blgesinde merkezi rgen (Grgen)
olmak zere kuruldu. Maverannehir, ran ve
Azerbaycan olmak zere topraklarn geniletti. 1218
ylnda Otrar ehrinde Mool tccarlarn casus olduklar
gerekesiyle idam edilmesi zerine saldrya geen
Moollarla (Cengiz Han) yapt mcadeleyi kaybetti
(1220). Topraklarnn bir ksm Moollar tarafndan igal
edilen Harzemahlar, Azerbaycana ekildi. Trkiye
Seluklular ile komu oldular. Harzemahlar, Moollara kar oluturulan Trkiye Seluklu-Eyybi ittifaknn
ierisinde yer ald. Buna ramen Ahlat hkimiyeti
yznden
124 Trkiye Seluklular ile yapm olduu Yass
imen Savan kaybederek 1231de ykld.

Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C 8, s. 294, 295ten zetlenmitir.

? cevaplayalm
Corafi konumunu asndan, Harzemahlar Devletinin yklmas Trkiye tarihini nasl
etkilemi olabilir?
Moollar, 1231 ylnda Dou Anadoluya girerek Sivasa kadar ilerlediler. Bu gelime zerine
Aleddin Keykubad, Mool Han gedaya eli gndererek bar yapt. Dier taraftan da Mool
kuvvetlerini lke snrlarnda durdurmak iin yeni tedbirler almaya balad. Ahlat, Van, Bitlis ve
Adilcevaz evrelerini topraklarna katt, harap durumdaki kaleleri onard. Bu arada, Dou Anadoluda
bulunan Harzemli askerlerin beyleriyle grmeler yaparak onlarn Seluklu hizmetine girmelerini
salad.
Seluklularn douda kazanm olduu baarlar Eyybileri harekete geirdi. Harput Artuklular da
Eyybilerle birleti. Bu ittifaka kar yaplan sava kazanan Seluklular, Harputu ele geirdiler (1234).
Sultan Aleddin Keykubad, Diyarbakr ele geirip Eyybi sorununu kknden hlletmek iin
Kayseride hazrlklar yapmaya balad. Eyybiler ile Trkiye Seluklular arasndaki mcadelenin
Moollara yarayacan dnen Abbasi halifesi iki hkmdar arasnda arabuluculuk yapt. Ancak
Aleddin Keykubadn Ramazan Bayram dolaysyla elilere verdii ziyafet srasnda zehirlenerek
ldrlmesi, bu bar giriiminin gereklemesini engelledi (1237).
Sultan Aleddin Keykubad Dnemi, Trkiye Seluklular Devletinin en gl olduu dnemdir.
Aleddin Keykubad, siyasi dehas ile Mool tehlikesini kendi dneminde durdurmay baard. Bilimsel
almalar destekledi, sanatlara hrmet gsterdi. Adalete ok nem verdi. Ticaretin gelimesini
salad.
yorumlayalm

R
Rum lkesine (Anadolu) varnca ok mamur bir lke grdler.
Orda ne dert, ne zulm, ne sava, ne karklk,
Ne ldrmek, ne gtrmek, ne ykmak, ne de zorbalk vard.
Dnyann her yanndan gelip oraya snm kimseler aradklarn bulmu,
Padiahn engin adaleti sayesinde huzur iindeydi.
O zaman padiaha vg yadrarak; Byle bir padiahn saltanat ebedi olsun.
Snrdan iki aylk yol mesafesinde bile halka bir zarar gelmez.
Hkmdar her yerde byle olmaldr.
Kimse onun lkesindeki adaleti baka yerde grmedi. dediler.
bn-i Bibi, Selukname, C 1, s. 380.

? cevaplayalm
Yukarda Aleddin Keykubad Dnemini anlatan iire gre bu dnem hakknda neler sylenebilir?

180

KLTR VE MEDENYET
Devlet ynetimi:
<

Tarihte kurulan Trk devletleri kendisinden nce kurulmu Trk devletlerini

rnek ald gibi Trkiye Seluklu Devleti de birok alanda Byk Seluklu Devletini rnek almtr.
Devlet ynetiminde de iki devlet arasnda benzer zellikler grlmektedir. lke topraklarnn hkmdar
ailesinin ortak mal kabul edildii veraset anlay, hkmdarn grev ve yetkileri, hkmdarlk alametleri, merkez, toprak ve eyalet ynetimi anlay her iki devlette de temelde ayn ekildedir. Ancak
Trkiye Seluklu Devletinde merkezi otorite daha glyd. Trkiye Seluklu sultanlar Byk
Seluklu hkmdarlarndan farkl olarak Farsa unvanlar (keyhsrev, keykavus, keykubat gibi)
kullanmlardr.
Trkiye Seluklu sultanlar da hutbelerde halifenin adn kendi adlarndan nce okuturlard. Sultann grevi lkeyi en gzel ekilde idare etmekti.
Sultanlarn ocuklar melik unvanyla eyaletleri ynetirlerdi. Meliklere yardmc olarak atabey
denilen devlet adamlar grevlendirilirdi.
Trkiye Seluklu Devletinde devlet ileri Byk Seluklu Devletinde olduu gibi Byk Divanda
(Divan- Saltanat) grlrd. Ayrca bu divana bal olarak u divanlar oluturulmutur: Divan-
stifa (Mal ilerle ilgilenir.), Divan- Arz (Ordunun maa, giyecek, yiyecek, techizat ileriyle
ilgilenir.), Divan- raf (Asker ve hukuki iler dnda devletin tm ilerini tefti eder.), Divan- na
( ve d yazmalarla ilgilenir.), Niyabet-i Saltanat (Hkmdar bakentte olmad zamanlarda
devlet ileri ile ilgilenir), Pervaneci Divan (lke topraklarnn kayt defterlerini tutar, has ve iktalara
ait kararlar dzenler.).
Trk-slam devletlerinde daha nce oluturulmu olan memuriyetler ayn ekilde devam
ettirildi. Bizans mparatorluu ve Ermeni
snrlarndaki uc denilen blgeleri ise beyler
ynetirdi. Uc beyleri snrlar korur, sultan sefere
ktnda onun yannda yer alrd.
Seluklular bakr, gm ve altn paralar
bastrmlard. Paralarn zerine genellikle
sultanlarn resimleri bulunurdu. lk maden paray
I. Mesut, ilk altn paray ise II. Kl Arslan bastrmt.
Ordu tekilat: Trkiye Seluklularndaki
<
asker tekilat, Byk Seluklu Devleti
ordusunun devam durumundayd. Fakat Trkiye
Seluklu Devleti deniz ticareti ve donanmaya
verdii nemle Byk Seluklu Devletinden
ayrlmaktayd.
Trkiye Seluklu Devletinin ordusu Byk
Seluklu Devletinde olduu gibi be ana gruptan
oluurdu:
Hassa askerleri (Hkmdarn ahsna bal
askerlerdi.), Sipahi askerleri (kta sahiplerinin
Grz eitleri
yetitirdii askerlerdi.), Trkmenler (uc blgelerinde yaayan ve her an savaa hazr olan
askerlerdi.), cretli askerler, bal devletlerin ve beyliklerin askerleri. Trkiye Seluklular ordusunun
silahlar; ok, yay, kl, karg, topuz, zrh, glle, mancnk ve kalkand. Sava zamannda ordu merkez,
sa ve sol olmak zere kola ayrlrd. Ayrca ordunun nnde nc kuvvetler bulunurdu.
Trkiye Seluklular, hem ticareti gelitirmek hem de denizlerde hkimiyeti salamak iin Sinop ve
Aliye (Alanya) gibi liman ehirlerinde tersaneler kurdu. Trkiyede denizciliin balamasna nc
oldu. Trkiye Seluklularnda donanma komutanlarna Reisl bahr veya Meliks sevahil ad verilirdi.
<
Sosyal hayat: Malazgirt Savandan sonra Anadolunun fethiyle balayan Trkmen gleri ksa
srede Anadoluyu Trk yurdu hline getirdi. Trkler, Anadoluya geldiinde nce krsal kesime yerleerek tarm ve hayvanclkla uratlar. Daha sonra ehirlere yerlemeye baladlar. Cami, medrese,
hastane, yol, kpr ve saraylar yaparak ehirleri bayndr hle getirdiler. Anadoludaki birok ehir,
kasaba, ky, nehir ve gln adlarn Trke olarak deitirdiler.
Trkiye Seluklularnda halk, Byk Seluklularda olduu gibi yaam ekillerine gre konarger,
kyller, ehirliler olmak zere gruba ayrlyordu.

181

TRKYE SELUKLULARINDA SOSYAL YAPI

Kyller
Devlete ait topraklarda
kyller topran ileticisi
durumundaydlar.
Kyllerin banda ky
kethdas vard. kta
sahibi sipahiler ise
kylnn gvenliini
salarlard.

Konargerler
Trkmenler, genellikle
uc blgelere yerleerek
geimlerini hayvanclkla
salarlard. Boy beyinin
liderliinde tekilatlanan
konarger
Trkmenlerin byk bir
ksm zamanla yerleik
hayata getiler.

ehirliler
Devlet memurlar, tccarlar, bilim adamlar,
esnaf ve zanaatkrlar ehir halkn
olutururlard. Devlet memurlar, devlete
hizmet ederler ve hizmetleri karlnda maa
alrlard. Bu snf iinde yneticiler ve askerler
bulunurdu. Ba, bahe ve emlak sahibiydiler.
Tccarlar, ticaretle urarlard. Mderrisler,
kadlar, medrese rencileri ilmiye grubunda
yer alrlard. Esnaflar, ahilik kurumuna
balydlar.

yorumlayalm

SELUKLULAR DNEMNDE KONYA

Yeni bir vatanda, yeni bir milletin, etin artlarda Seluklu Devletini kurduu bu asrlarda Konya ne hlde
idi? Bakent sfatyla nasl yayor ve ne dnyordu? Bunu bilmiyoruz. Balangta mutlak hkmdarlk
sisteminin, feodalitenin, vezir aristokrasisinin nfuzu ve Mool mdahalesi ehre kendi sesini duyurma frsatn
pek vermiyordu. Aslen Trk olan byk halk kitlesinin yannda, Hristiyan Rum ve Ermeni gibi yerli kavimlerle,
Grc, Suriyeli, Msrl, Irakl, Latin tccarlarn, Harezmlilerin, Bizanstan gelen askerlerin, Hal dkntlerinin
baz Anadolu ehirleri gibi Konyada da byk bir sayya ulatn syleyebiliriz.
Bu deiiklik phesiz rfe, dete ve kyafete de yansyordu. mparatorlua yaylm olan birok tarikat
Konyada da geni bir yaylma alan bulmutu. Bunun hayata yansmas da deiik bir manzaraya neden
oluyordu. Sa, sakal ve byk uzatlmas veya bsbtn kesilmesinin insan ehresi zerinde meydana getirdii
deiiklik, kiinin hangi meslee veya tarikata mensup olduunun bir gstergesiydi. Elbise veya baa giyilen
eyler kiilere gre deiiklik gsterirdi. Mslman olmayanlar da kavimlerine zg kyafetler giyerlerdi.
Bylece eski Konyann ar ve pazarn, dar sokaklarn, ok renkli ve deiik bir kalabalk dolduruyordu. Ahi
kyafeti Aleddin Keykubad zamanndan itibaren yksek tabaka dndakilerin yaygn olarak giydii bir kyafetti.
Bir bakma hayat, ufak tefek tepkilere ramen hi olmazsa mnakaa kabul edecek derecede msamahal idi.

Seluklular Dneminden kalma Aleddin Cami-Konya

182

Saray, stanbulla, Latinlerle, znik hanedan ile devaml irtibat hlindeydi. Saray ve yksek tabaka,
Trkmen airetlerle balar koparacak derecede ran kltrn benimsemiti. Mool istilasndan nce, Msr,
Suriye ve bat lkelerine kaamayan veya kltr ve evre yznden bunu istemeyen btn sekin Asyallar
XIII. asrda Anadoluda toplanmt.
Btn belgeler bu ehrin Mool istilasna ve hatta XIII. asrn sonuna kadar byk bir refah iinde olduunu
gsteriyor. Bu servet yalnz ticaretten gelmiyor, byk bir zanaat mensubu da onu besliyordu. Eski Konya
ars bu devirde btn Anadolu arlar gibi Ahilerin egemenliinde idi. Abbas Halifesi Nasrn nfuzunu
kuvvetlendirmek iin nceden beri tasavvuftan kuvvet alan Ahilii Seluklu sarayna yerletirmeye altn
biliyoruz. Halife, Aleddin Keykubad hkmdar olunca, ona ftvvet alvar ve kua gndermiti. ar ve
zanaat atlyeleri de saray gibi Ahi idi.
II. Gyaseddin Keyhsrevin lmnden sonraki kark devirde hemen her byk meselede Konya
Ahilerinin yardm istenirdi. 1291de Mool ordusu Konyay muhasara ettii zaman ehrin hkiminin Ahmed
ah Kazzaz adnda bir ahi olduunu biliyoruz.
Konyada farkl topluluklarn ve kltrlerin etkisiyle halk iinde birlik ve beraberlik duygular gelimemiti.
Belki de bu nedenle Seluk hkmdarlar baz nemli i meselelerini Kayseri veya Sivasta hlletmeyi tercih
ediyorlard. Aleddin Keykubad gibi tuttuunu koparan bir hkmdar bile, tahta ktktan sonra yardm ettikleri
iin nfuzlarn suiistimal eden eski emirleri Kayseride bask altnda tutmay tercih etmiti. Yaanan olaylarn
etkisi ile tm ehir halk arasnda zamanla birlik ve beraberlik duygular gelimitir.
Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir, s. 82-86dan zetlenmitir.

? cevaplayalm
Seluklular Dneminde Konya metnine gre toplumun zellikleri ile ilgili neler sylenebilir?
Trk-Ermeni ilikileri: Trkler Anadoluya geldik<
lerinde Sryani, Rum ve Ermeni halklaryla karlatlar.
Bir hkmdar olan sizlere (Seluklulara)
Trkler ynetimi altndaki bu topluluklara hogrl
gnl rzasyla itaat ediyoruz. nk siz bizim
davrandlar. Seluklu egemenliinde Ermeniler, Kayseri,
geliip ykselmemizi hibir vakit kskanmaMalatya, Sivas ve Niksarda Ermeni Piskoposlarn dnz ve memleketimizi tahrip etmediniz.
nderliinde kilise toplantlar dzenlemiler, zaman
Kilikya Ermeni Kral II. Toros
zaman sultanlardan da yardm grmlerdir. Ermeniler
Trkler Ansiklopedisi, C 6, s. 638.
Seluklu Devleti idaresinde de grevler almlardr.
Mesela, Sinop donanmasnn bana Hayton adnda bir
Ermeni getirilmitir.
Seluklu Dneminde Anadoludaki nfuslar kesin olarak bilinmeyen Ermeniler, kasaba ve kylerde
ticaret, ve eitli sanat dallaryla uratlar. Seluklu idaresindeki Ermeniler, Bizans basksndan kurtuldular, din hayatlarn zgrce yaadlar, siyasi ve iktisadi adan nemli gelimeler gsterdiler.
Ahilik: Anadoluda XIII. yzylda Ahi Evran tarafndan bata Kayseri, Konya ve Krehirde esnaf
<
birlikleri olarak yaplandrlm sosyo ekonomik bir tekilatlanmadr. Ahilik, ahlaki, ekonomik, sosyal,
siyasi ve asker sahalarda nemli bir ileve sahiptir.
yorumlayalm

BN- BATUTAYA GRE AHLER

Ahi unvan Anadoluda evlenmemi, sanat ve meslek
sahibi genlerden seilmi, kendisine reislik payesi verilmi
nder kiilere verilmektedir. Ahi topluluuna, delikanl,
yiit, eli ak, gz pek, iyi huylu kiiler anlamnda Ftvvet
ve Ahiyyetl-Fityan unvan verilmektedir.
Ahilerin toplandklar ve toplumsal hizmet verdikleri
yerlere Zaviye ad verilmektedir. bn-i Batuta Antalyada
gittii zaviyeyi yle tanmlyor: Nefis Anadolu hals denmi ve Irak camndan birok avize ile sslenmiti.
Misafir odasnda be tane, ayakl bakrdan yaplm
kandil ve yannda da bakrdan yedek yadanlklar vard.
Buraya, fitili kesmek iin bir de makas konmutu. Bu
kandiller erimi i ya doldurularak yaklmt. Misafirlere
Ahilie kabul treni
mahsus bir tahtadan oturak vardr.

183

Ahi zaviyelerinde iki snf insan bulunmaktadr. Bunlardan bir

grubu, misafir olarak gelip burada bulunan gelip geici kiiler,
dier grubu ise bu zaviyelerin mensuplardrlar. Her iki snfn da
birlikte geirdikleri gnlk hayatlar hakknda bn-i Batuta
unlardan bahseder: Zaviyenin daimi mensuplar olan Ahiler,
gndz geimlerini salama yolunda alrlar, ikindiden sonra
elde ettiklerini reislerine verirler. Bununla meyve, yiyecek ve
zaviyede ihtiya olan eyleri satn alrlar. O gn beldeye bir
yabanc gelirse zaviyelerine konuk ederler. Alnan eylerle ona
ziyafet ekerler. O kimse ayrlncaya kadar onlarn misafiri olur.
Hi kimse gelmezse, yine yemek iin toplanp yemek yerler,
ark sylerler. Sabahleyin de yine ayn eyleri tekrarlarlar.
Ahi treni
Zaviyenin daimi mensuplarn bekr, meslek sahibi genler tekil
eder. Bu genler, zaviyede kalmakta ve zaviyenin ileri iin
bunlardan yararlanlmaktadr. Zaviyelerde namaz klnd gibi yemeklerden sonra Kuran okunur ve hep
birlikte semah ve raksa kalklrd. Eer zaviyenin reisi olan Ahi, ulemadan birisi ise bu zaviyelerdeki dier Ahiler
renci olarak da hem renimlerini devam ettirir hem de zaviyenin hizmetlerini grrlerdi.
bn-i Batuta eserinde Ahiler hakknda genel bir tanmlama yaparken Yabanclara yardm etmek, onlar
konuklayp yedirip iirmek, btn ihtiyalarn grmek hususunda bir benzeri yoktur. demektedir.
bn-i Batuta, Byk Dnya Seyahatnamesi, s. 208.

? cevaplayalm
Yukardaki metne gre Ahilerin zellikleri nelerdir?
Ahiliin temel amac, zenginle fakir retici ile tketici, emek ile sermaye, halk ile devlet arasnda iyi
ve salam ilikiler kurarak sosyal adaleti gerekletirmektir. yi bir tekilatlanma ve eitimle bu amaca
ulaan Ahilikte yamak, rak, kalfa ve usta arasnda deimez bir hiyerari vardr. Belirli aamalardan
sonra kiiler bir st basamaa kabilirler. En st basamakta herkesin saygsn kazanm olan bir Ahi
baba vardr. Ahilik, yar gebe Trkmenleri yerleik
hayata geirmekte de nemli rol oynamtr.
Ahiler;
Ahi tekilatna ye esnaf ve sanatkrlar, bu tekilata
ait genel sermayeyi oluturmak zere kazanlarnn bir 1. retimi, ihtiyaca gre ayarlamlardr.
blmn orta sandk ad verilen yerde toplarlar. Orta 2. Kolayca i deitiremezler.
3. Kalitesiz ve bozuk mal retemezler.
sandkta toplanan bu sermaye ile herkesin ihtiyac olan 4. Piyasadaki mallarn fiyatlarn ayarlarlar.
alet ve hammadde alnr, tezghlar kurularak yeni
teebbsler tevik edilir, ihtiyac olanlara yardm edilir.
Ahiler kazanlarnn bir ksmn fakirlere ve isizlere yardm olarak verirler.Ahilikte esnaf iin gerekli
hammadde ve mamul maddelerin alnp satlmas, yasalar ile kontrol edilir. lme, sanata ve ahlaka son
derece nem verilen Ahilikte, kadnn da sosyal ve ekonomik hayatta nemli bir yeri vard.
yorumlayalm

ENE, NE, AINA DKKAT ET

Seluklular zamannda Kayseride kurulan Ahi tekilatnn yannda Ahi Evrann ei Fatma Bac liderliinde
Trkmen hanmlar da kendi aralarnda rgtlenerek bir kadn tekilat kurdular. Bu tekilata Bacyan- Rum
(Anadolu Baclar) adn verdiler. Bacyan- Rum tekilatna mensup olanlar daha ok adrclk, keecilik,
naklk, rgclk, kilim ve hal dokumacl, ipek ve pamuk iplii retimini gerekletirdiler.
Bacyan- Rum tekilatndaki Anadolu kadnlar, gerektiinde dmana kar vatan savunmasnda elerinin
yannda mcadele ederlerdi. Bu tekilat, kadnlar arasnda yardmseverliin, konukseverliin, doruluun benimsenmesine katk salad gibi Trk dilinin, Trk kltrnn ve slam anlaynn kadnlar arasnda yaylmasn hzlandrd. Ayrca yetim ve kimsesiz gen kzlar himayesine alr, onlarn eitimlerinden, ev-bark sahibi
olmalarndan sorumlu olurdu. Bunun dnda kimsesiz ihtiyar kadnlarn bakmn stlenir ve maddi sknt iinde
olanlara da yardm ederdi.
Anadolu kadnlar, o gnk adyla Bacyan- Rum tekilat hanmlara, Eine, iine ve ana dikkat et! prensiplerini benimsetirlerdi.
Trkler Ansiklopedisi, C 8, s. 365-368den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Yukardaki metne gre Trkmen kadnnn zelliklerini ve toplumdaki roln deerlendiriniz.

184

<
Din ve inan: Trkiye Seluklular, Moollarn basksndan kaan Trkmenleri Anadoluya
yerletirdiler. Bunlar arasnda mutasavvflar da bulunmaktayd. Mutasavvflar, yerletikleri blgelerde
sosyal, kltrel ve din alanlarda faaliyet gsterdiler. Bu faaliyetlerin sonucunda Mevlevlik, Bektalik,
Ekberlik, Nakibendlik, Kadirlik ve Rufalik gibi tarikatlar ortaya kt. Bu mutasavvflardan Muhyiddin Arab, Mevln Celleddin-i Rm, Yunus Emre ve Sadrettin Konev gr ve dnceleriyle
sadece yaadklar dnemi deil daha sonraki zamanlar da etkilemi, Anadoluda tasavvufun
gelimesinde, Anadolunun Trklemesinde ve slamlamasnda nemli bir rol oynamlardr.

Hukuk: Trkiye Sel<

uklu Devletinde hukuk,
Byk Seluklu Devletinde
olduu gibi eri hukuk ve
rfi hukuk olmak zere iki
ksmdan oluuyordu.
eri hukuk sisteminde
kadlar, din ve hukuk ile ilgili
ilerde yetkili idiler. Evlenme, boanma, nafaka, miras, hrszlk gibi davalara
kadlar bakar, kadlarn
bakanna kadil kudat
denirdi. Bakent Konyada
oturan kadil kudat, btn
kadlar denetleme yetkisine sahipti.
rfi hukuk sisteminde
mahkeme, devlete isyan
etme, devletin dzenini
bozma ve kanunlara uymama gibi siyasi sularla ilgili
davalara bakard. Bu trden davalara bakan mahkemelerin bakanna emir-i
Mevln Trbesi-Konya
dad denirdi. Emir-i dad,
geni yetkilere sahipti.
Veziri ve divan yelerini yarglama ve tutuklama yetkisi vard.
Sanayi: XII. yzyldan itibaren Anadoluya yerleen Trkler, Anadoluda tarm, sanayi ve ticaretin
<
gelimesini saladlar. Trkiyede sanayinin temelini, dokumaclk ve dericilik olutururdu. Konya,
Aksaray, Kayseri, Erzincan ve baz kasabalarda dokumaclk ok ilerlemiti. Konya, Sivas, Krehirde
boya retiliyor ve kumalar boyanyordu. Kilim ve kuma, kk el tezghlarnda dokunur, hal, kilim ve
kumalar birok lkeye ihra edilirdi. Deriden eitli eyalar yaplyordu. Sabun, boya ve aydnlatma
malzemeleri imal ediliyordu. Askerlerin silah ihtiyacn karlamak iin demircilik ile ura-an birok
zanaatkr vard. Kuatmalarda kullanlan neft, katran Erzurum ve Antalyann kuzeyinden temin
ediliyordu. Demir, bakr, gm gibi madenler ile tuz ve ap ocaklar iletiliyordu.
Sivas, Kastamonu ve Diyarbakrda bakr; Gmhane, Gmhacky ve Ktahyada gm
kartlyordu.
<
Ticaret: Trkiyenin corafi konumu nedeniyle, transit ticaret yollarnn nemini kavrayan
Trkiye Seluklu sultanlar kara ticaretini, deniz ticaretine balamak iin Sinop ve Antalya gibi liman
ehirlerini ele geirerek bu liman ehirlerine Trk tccarlar yerletirdiler.
Trkiye Seluklular, ran, Grcistan, Bizans mparatorluu, Venedik, Floransa ve Arap lkeleriyle
ticaret yaparlard. Onlara canl hayvanlar, hayvan rnleri, yn, tiftik, ham ve ilenmi deri, deriden
yaplm eyalar, dokuma sanayi rnleri, ipek, demir, bakr, ap ve kereste satarlard.
Trkiye Seluklu sultanlar ticaretin gelimesi iin ehirler arasnda yollar, kprler, hanlar ve
kervansaraylar yaptrmtr. Trkiyede ilk kervansaray II. Kl Arslan zamannda Kayseri-Aksaray
yolunda yaplan Alay Handr. Dier nemli hanlar Antalya-Isparta yolu zerinde Evdir Han, KonyaAksaray yolu zerinde Sultan Han, Antalya-Alanya yolu zerinde Alara Han ve Sivas-Malatya
arasndaki Hekim Handr. Btn bu faaliyetler sonucunda Trkiye Seluklularnda ticaret ok
gelimitir. Ticari canllk, Mool istilasna kadar srmtr.

185

Sinop
Kastamonu

stanbul

Trabzon

zmit
anakkale

ankr

Eskiehir

Kars

Amasya
Tokat

Ankara

Erzurum

Sivas
Erzincan
VAN
GL

Manisa
E G E D E N Z

Kayseri

zmir

Burdur

Malatya

Konya

Antalya

Adana
Alaiye

Rodos
0

Girit

300

600

Antakya
900

1200 Km

Diyarbakr

Mara

KIBRIS

_
_

Seluklular devrinde ana ticaret yollar

Badat
Seluklular devrinde ikinci derecedeki ticaret
yollar

3. Harita: Seluklular Dneminde Trkiyedeki balca ticaret yollar

yorumlayalm

TRKYE SELUKLU DEVLETNDE TCAR HAYAT

XIII. yzylda Trkiye Seluklu sultanlar tarafndan Anadoluda birok kervansaray yaptrlmtr. ou, gnmzde harabe hlinde olan bu kervansaraylar, bar zamannda kervanlarn
konaklamas, sava zamannda
ise asker s olarak kullanlmtr.
Kervansaraylar, yolcularn,
tccarlarn her trl ihtiyacn
karlayacak ekilde dzenlenmitir. Buralarda insanlarn
statlerine, inanlarna ve milliyetlerine baklmadan herkese
eit hizmet verilmitir. cretsiz
Evdir Han, Antalya
barnma, yiyecek, ibadet, temizlik, tamirat salk hizmetleri, hayvan yemi ve veteriner temini, fakir yolculara bedava ayakkab, hasta yolcular iin cretsiz tedavi ve
ila, eyas kaybolan yolcunun eyasnn bedelinin denmesi, len fakir yolcunun defin masraflarnn karlanmas gibi.
Gyaseddin Keyhsrevin Antalyay fethettii srada, orada Msrdan gelen ve Frenkler tarafndan soyularak mallar ve kumalar yamalanan tccarlarn zararn, alnan ganimetten ve
ksmen de hazineden deme yoluna gittii anlalmaktadr. Yine Aleddin Keykubad, yaplan
savalarn ardndan yamaya urayan kervanlarn sahiplerine, ald ganimetlerden ve devlet
hazinesinden deme yaparak onlarn btn zararlarn tazmin etmitir.
Trkler Ansiklopedisi, C 8, s. 78-79dan zetlenmitir.

? cevaplayalm
Yukardaki metne gre Seluklularn ticari faaliyetleri hakknda neler sylenebilir?

186

Kltrel Hayat: Trkiye Seluklularnn XII. yzyln ortalarndan itibaren Anadoluda

<
oluturduklar gven ortam, sosyal ve kltrel faaliyetlerin artmasn salad. Trkiye Seluklular
zamannda devletin yazma ve bilim dili Arapa;
edebiyat dili ise Farsa idi. Farsa, XIII. yzyln
Seluklularda deiik alanlarda farkl
ikinci yarsnda devletin yazma dili oldu. Bu
dillerin kullanlmasnn nedeni ne olabilir?
srada, Anadoluda yaayan insanlarn byk
ounluu Trk olduu iin Trke her yerde en
ok konuulan dildi.

TRKYE SELUKLULARINDA
TARH YAZICILIINA BR RNEK
Szne gvenilir kimselerden duyduuma
gre, Baba shak Smeysat kalesine bal,
Kefersud blgesinden idi. Genlik yllarnn
balarndan, hayatnn ilkbaharndan beri
kafasnda insan aldatmak ve mrit avlamak
sevdas vard. Gz boyama ve by sanatnda
eli abuk ve ustayd. Bata ehir ile ilikisi az
olan kyllerle, bilgisiz bir fakihten veya szde
bir mftden duyduklar en ufak bir yaldzl
sze aldanan, inanlarnda itiraz etmek diye
bir ey bulunmayan, onlarn szlerine hibir
ekilde kar gelmeyen Trk topluluklarn
davetle megul oldu. Her zaman gz yal,
hali zgn ve vcudu zayft. Konuurken ksk
bir sesle konuurdu.
bn-i Bibi, Selukname, C 1, s. 49.

Trkenin resm dil olarak yerleip gelimesinde,

Trkmen beylerinin nemli hizmeti vardr. Karamanolu
Mehmet Bey 1277 ylnda Konyada aklad fermanla,
Bu gnden sonra divanda, derghta, mecliste ve meydanda Trkeden baka dil kullanlmayacaktr. diyerek
Trkeyi devlet dili hline getirmitir. Anadoluda
Trkenin gelimesinde Mool saldrlarnn byk etkisi
oldu. Mool saldrlarnn nnden kap Anadoluya
gelen Trk kitleleri arasnda yazar, air ve bilim adamlar
da vard. Bu air ve bilim adamlar Anadoluda bilim ve
edebiyatn gelimesinde nemli katk salamlardr.
Trkiye Seluklu Devleti, bilim alannda en gelimi dnemini Aleddin Keykubad zamannda yaamtr.
Trkiye Seluklularnda sultanlar ve beyler, Konya,
Sivas, Kayseri, Amasya, Mardin, Erzurum ve Erzincan
gibi ehirlerde birok medrese ve ktphane yaptrdlar.
Seluklu medreselerinde, din bilimlerin yannda tp, matematik, astronomi gibi fen bilimleri de okutuldu.

Trkiye Seluklular zamannda tarih yazcl da gelimiti. Ravend, yazd Seluklu Tarihini
I. Gyaseddin Keyhsreve sundu. bn-i Bibi, I. Aleddin Keykubad Dnemini de kapsayan 1192-1280
yllar arasna ait Trkiye Seluklu Tarihini hazrlad. Kerimddin Aksaray, Moollar zamanndaki
Trkiye Seluklu tarihini anlatan eserini kaleme ald.
<
Sanat: Trkiyede kurulan lk Trk devletleri dneminde sanat, Byk Seluklu Dnemindeki
sanat anlaynn devam ve gelimi hlidir. Sslemede ve iilikte daha ileri bir seviyeye ulalmtr.
Trkiye Seluklular, amalar topluma hizmet etmek olan din, sosyal ve ticari nitelikte cami, imaret
ve kervansaray gibi birok mimari eser ortaya koydular. Yaplan bu eserlerde ta ilemecilii, yazlar ve
geometrik ekiller ile sslemeler n plandadr. Bu yaplarn her trl giderleri vakf topraklarnn gelirlerinden ve vakf yapan insanlar tarafndan karlanrd.
yorumlayalm

SELUKLULARDA MMAR
Seluk mimarisinin en zengin noktas binalarn cephesidir. Yerli hayatta ok mhim bir yeri olan adr rnek
alan bu mimari, ta iiliinin btn imknlarn dener.
Hakikatte Seluk mimarisi ok defa dince yasak olan heykelin peinde gibidir. Bu binalarn cephelerinde
durmadan onun tesirlerini arar. Mektepten mektebe kk madalyonlar, emseler, yldzlar, korniler, su yollar
ve asl kap stnde k ve glge oyununu salayan istalaktitler, iki yana fener gibi aslm oymal kntlar,
iek demetleri, firizler ve kordonlar, arabesk levhalar bu cephelerde bazen yazya pek az yer brakr, bazen de
onu ancak seilebilecek bir oyun hline getirir. Seluk kfsi denen o ok sanatkr yaz ekli, hiyeraltik izgi ile
-ve hatta tbir caizse ekilleriyle- bu oyunu bir taraftan airet ii kilim ve dokumalarn ssne yaklatryor,
bazen de nisbetler byd m btn bir kabartma oluyordu. Bu emsalsiz ta iilii bazen de heykel zevkinin
yerine kitap sahifesini, yahut kitap gibi dokunmu kilim veya al koyuyordu.
Sahip Atann yaptrd nce Minarelinin cephesi tiftikten dokunmu byk bir sultan adrna benzer.
Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir, s. 89-90dan zetlenmitir.

? cevaplayalm
Yukardaki metne gre Seluklu sanat hakknda neler sylenebilir?

187

Camiler, Trkiye Seluklular sanatnn

en nemli mimari eserleridir. Bunlarn en
nemlileri Konya ve Nidedeki Aleddin
camileridir. Mescitler iinde Konyada Ta
Mescit, Sral Mescit ve Karatay Mescidi
bu dneme ait nemli eserlerdendir.
Orta ve yksek retimin yapld
kurumlar olan medreseler, hemen hemen
her ilde bulunurdu. Medreselerde Kuran-
Kerim, hadis, kelam, fkh gibi din bilimlerinin yannda matematik, tp, felsefe ve
filoloji gibi fen ve sosyal bilimler de
okutulmaktayd. zellikle tp alannda
yksek retim yapan medreselerin
yannda hastaneler bulunurdu. Konyada

Karatay Medresesi-Konya

Trkiye Seluklularnda eitim sis- Karatay, Sral ve nce Minareli medreseler dnemin
temi hakknda neler sylenebilir? eserlerindendir.
Klliye, caminin etrafna yaplm medrese, ifahane,
ktphane, hamam, trbe ve imaret gibi deiik grevleri olan
yaplar topluluuna verilen addr. Trkiye Seluklular zamannda yaplan klliyeler iinde Hunad Hatun Klliyesi ve Hac
Kl Klliyesi en nemlileridir.
Trbe ve kmbetler, hkmdarlar ve nemli devlet
adamlar iin yaplan ant mezarlardr. Trkiye Seluklular
mimari eserleri arasnda ska trbe ve kmbetlere rastlanr.
Bunlardan drt duvarnn st kubbeyle rtl olanlara trbe;
duvarlar silindir veya okgen; atlar da konik veya piramit
eklinde olanlarna da kmbet denir. nemli kmbetlere
rnek olarak Kayserideki Dner Kmbet, Ahlatta Ulu, Konyada II. Kl Arslan kmbetleri gsterilebilir.
Saray ve kkler Trkiye Seluklular mimarisinin dier
nemli rneklerindendir. Bunlarn en nemlileri I. Aleddin
Keykubad tarafndan yaptrlan Kayserideki Kubdiye ve
Beyehir Kubdbd yazlk saraylar ile Alanyadaki klk
Alaiye saraydr.
Dner Kmbet-Kayseri
Darifalar, gnmzde hastahane olarak bilinen mimari
eserlerdir. Kayseri Gevher Nesibe Darifas, dnemin en
byk hastahanesi idi. Hastahanenin yannda bir de tp eitimi veren okul vard.Dnemin dier nemli
darifalar, Amasyada Amasya Darifas, Sivasta I. Aleddin Keykavus, Kayseride Gyasiye
darifalardr.

yorumlayalm

DEVRN MODERN HASTANES: DARFA

Darifalar poliklinikler, eczane, kiler, zel diyet mutfa, hasta koular ve personel odalar gibi blmlerden olumaktayd. Darifalarda i meknn aydnlk ve havadar olmasna dikkat edilirdi. Hasta odalar, bir
merkez evresinde toplanr ve az personelle hizmet verilmesi amalanrd. Personel tm odalar kolaylkla
gzetleyebilir ve gerektiinde acil olan hastalarn yardmna koard.
Darifalarn akustik sistemi olduka hassastr. Musiki ile hasta tedavisi, bu hastanelerin zellikleri
arasndadr. Haftann belirli gnlerinde verilen musiki konserleri, yanklanmadan binann her tarafndan
rahata dinlenebilirdi. Bu konuda inceleme yapan hekimler, Trk musikisindeki baz makamlarn baz
hastalarn tedavisinde zel bir iyiletirici etkisi olduunu saptamlardr. Mesela raks makam, felce, epilepsiye;
rak makam ocuklarda menenjit ve afagan hastalklarna, Hicaz makam ocuklarda grlen idrar zorluuna;
buselik makam, kulun ve kala ars, souk ba ars ve eitli gz hastalklarna, uak makam ocuklarn
uykusunu getirmeye, yetikin erkeklerde meydana gelen ayak arlarna faydal olduu tespit edilmitir.
Tedavide yalnz musikiden deil, su sesi ve gzel kokulardan da yararlanlmaktadr. adrvandan akan suyun

188

Gevher Nesibe Darifas-Kayseri

sesi, hastalar huzura kavuturmaktadr. Darifalarda bu yntemle hasta tedavisi yaplrken, ayn dnemde
Avrupada akl ve ruh hastalar iin kafasna eytan girmi tansnn konulduu bilinen bir gerektir.
ster zengin, ister fakir olsun, tbbi tedavileri karl hastalardan bir cret alnmad, ilalarn tamamen
bedava olduu, ayrca fakir olan hastalar taburcu edilirken kendilerine bir kat elbise ile bir aylk yiyecek
masraflarn karlayabilecek miktarda para verildii bilinmektedir.
www.gevhernesibe.erciyes.edu.tr ve www.kultur.gov.tr sitelerinden yararlanlmtr.

? cevaplayalm
Yukardaki metne gre Trkiye Seluklularnda hasta tedavilerinden herhangi bir cret
alnmamas, Seluklu devlet anlay ile ilgili hangi yarglara ulamamz salar?

Hat sanat rnei

ini sanat rnei

Minyatr sanat rnei

Trkiye Seluklular zamannda, resim ve heykel sanatlaryla da ilgilenilmitir. Trkiye Seluklular,

saray kaps ve duvarlarn, kale surlarn insan ve hayvan kabartmalaryla sslemilerdir. Seluklularn
din yaplarnda ift bal kartal, at stnde avclk yapan insan kabartmalarna rastlanr.
Hkmdarlk alametlerinden nevbet, saray grevlileri tarafndan sarayn nnde her gn belirli
vakitlerde alnrd. Mevlev ve Ahi zaviyelerinde grlen musiki, tasavvuf mziinin de temelini oluturmutur. Destanlar ve Dede Korkut Hikyeleri kopuz eliinde alnp sylenirdi.
Yaygn grlen sanatlardan inicilik ise zellikle cami, medrese, trbe ve mescitlerin i ve d sslemelerinde kullanld.
Ayrca kuma, hal ve kilim dokumacl, hat sanat, tezhip (kitap ssleme), ciltilik, oymaclk ve
kakmaclk ile maden iilii de gelimiti.

189

4. Trkiye Seluklu Devletinin Dalma Dnemi

I. Aleddin Keykubad lnce yerine II.Gyaseddin Keyhsrev tahta kt. II.Gyaseddin Keyhsrev,
Seluklu tahtna kmasnda nemli rol olan Sadettin Kpek ve yandalarnn etkisinde kald. Vezir
Sadettin Kpek, kendi kartlarn ortadan kaldrmak iin onlara kar sultan srekli kkrtt. Onun
etkisinde kalan sultan, birok devlet adam ve komutan ortadan kaldrd.
yorumlayalm

BABA SHAK SYANI

II. Gyaseddin Keyhsrevin saltanat srasnda Asyadaki Mool yayl etkisini hissettirmekteydi. Doudan gelen Mool tehlikesi nedeniyle pek ok Trkmen, Trkiye Seluklu Devletine
snmt. Trkiyeye snan Trkmenlerin ilk geldii yer, Gneydou Anadolu blgesiydi. Seluklu, Harzemli ve Eyybi askerlerinin sk sk faaliyet gsterdii Gneydou Anadoluda ekonomik
artlar olduka zordu. Ayrca Trkmenlerin slamiyeti kabul etmekle beraber, eski inanlarn
tamamyla terk edememeleri, devletin kt ynetilmesi, Trkmenlerin otlaklar yznden yerli halkla
geinememesi, isyana zemin hazrlamtr. Byle bir ortamda Horasanl Baba lyasn mritlerinden
olan Baba shak Trkmenleri kendisinin peygamber olduuna inandrd. Yeteri kadar kuvvet
topladktan sonra Khta Adyamanda isyan balatt. Taraftarlar, bata Sivas olmak zere ehirleri
ve kyleri yamaladlar. Seluklu ordularn yenilgiye urattlar. Tokat ve Amasyaya doru ilerlediler.
Amasya Subas Armaanah, ayaklanan Trkmenler gelmeden Amasyay kuatt. Baba shak
zaviyesinden kararak ldrd. Baba shakn lm haberine inanmayan asler, yeniden saldrya
getiler.Bu arpmalarda Armaanah ehit oldu. Konyaya doru ilerleyen Babaler, Krehir
yaknlarnda Seluklu ordusu karsnda yenilerek tamamen ortadan kaldrldlar (1240).
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C 8, s. 303, 304ten zetlenmitir.

? cevaplayalm
Metne gre isyan srasnda Trkiye Seluklu Devletinin siyasi, sosyal, ekonomik durumu
nasld? Tartnz.
Trkiye Seluklu Devleti, Babalerin isyann ok zor bastrmt. Seluklu Devletinin gszln
gren Mool ordusunun komutan Baycu Noyan Erzurumu ele geirip yamalad (1242). Bu olay
zerine II. Gyaseddin Keyhsrev, Mool saldrlarna kar Eyybiler ve dier hkmdarlarla birlikte
hareket etmek iin almalar yaptysa da baarl olamad. Sultann Sivasta olduunu haber alan
Baycu Noyan da buraya hareket etti. Seluklular, Sivasn seksen kilometre kadar dousunda bulunan
Kseda mevkiinde ordugh kurdu. Buras asker bakmdan savunmas kolay bir yerdi.
yorumlayalm

CENGZ HAN VE MOOL MPARATORLUU

(1196 - 1227)
1206 ylnda Mool kabilelerinin kaanlna
getirilen Cengiz Han, snrlar douda byk okyanustan batda Anadoluya, kuzeyde Sibiryadan
gneyde Himalaya dalarna kadar uzanan byk bir
imparatorluk kurdu. 1218 ylnda Harzemahlar Devletiyle balayan anlamazlk iki devlet arasnda
savaa dnt. Mool ordusunun Harzem lkesine
girmesiyle balayan istila hareketi ksa srede
geniledi. Cengiz Hann 1227 ylnda lmyle birlikte
kurmu olduu imparatorluk ocuklar arasnda drde
blnd. Cengiz Hann lmnden sonra randa
kurulan devletlerden biri olan lhanllar Trkiye Seluklular dneminde Anadolu zerinde de egemenlik
kurmutur.
Niyazi Akit, Adan Zye Kltr ve Tarih
Ansiklopedisi, C 1, s. 125-127den zetlenmitir.

190

KSEDA SAVAI (1243)

Da geitleri tutulmu, dmann
gelmesi bekleniyordu. Ne yazk ki sultan, yine tecrbesiz kimselerin tevik ve
tahrikiyle, mstahkem mevkileri brakarak dmann karlanmasn emretti.
Galip geleceinden emin bir hlde,
tedbire bile lzum grmeden ilerleyen
gen sultan, az sonra Mool ordusuyla
karlat. Mool kuvvetleri turan taktiini kullanarak Seluklu nc kuvvetlerini bozguna urattlar. Hi harp
grmemi tecrbesiz sultan, nc kuvvetlerinin bozguna uradn duyunca,
ordunun tamamen yenildiini sand.
Dman eline gememek iin otan ve
hazinelerini harp meydannda brakp
Tokata, oradan da Konyaya doru kamaya balad. Sultann harp meydanndan katn henz duymayan Seluklu

askerleri, akamn ge vakitlerine kadar dmanla arpmaya devam ettiler. Sultann harp meydann terk ettiini renince, onlar da adrlarn brakarak firar ettiler. Ertesi sabah, adrlarda bir
hareket gremeyen Moollar, bunun bir harp hilesi olduunu zannederek, adrlara iki gn
yanaamadlar. Hibir hareket grmeyince de ordugha girdiler. 3 Temmuz 1243 Cuma gn sava
bitmi, Seluklu ordusu yenilgiye uramt. Kaynaklara gre Moollar ganimet olarak 300 deve
yk altn, 3.000 hayvan yk altn ve gm eya ele geirdiler.
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C 8, s. 305, 306dan zetlenmitir.

? cevaplayalm
Yukardaki metne gre Seluklularn Kseda Savan kaybetmelerinde hangi faktrler
etkili olmutur?
yorumlayalm

Aadaki haritaya bakarak Kseda Savann Anadolunun siyasi yapsna etkileri neler
olabilir? Aklaynz.
K A R A D E N Z
Krklareli
Edirne

Sinop
Kastamonu

stanbul
Adapazar

Trabzon
TRABZON MPARATORLUU

L
U

anakkale

KARESOULLARI
Balkesir

NO
MA Bilecik

R
LA

Mula

Erzurum

UL

NO

KARAKOYUNLULAR
Kayseri

R
GE

MENTEEOULLARI

Bayburt

Sivas

A
Y

AYDINOULLARI
Aydn

Tokat

ERETNA DEVLET

Manisa
zmir

E G E

ANKARA

OS

SARUHANOULLARI Ktahya

D E N Z

Samsun

CANDAROULLARI

I
AR

Elaziz
Diyarbekir

LL

LL

Beyehir

ZA

Van

AKKOYUNLULAR

Mara

DULKADIROULLARI

HAMTOULLARI

U Nide

Isparta

Alanya

Konya

Midyat

Adana

LE

EM

A K D E N Z
KIBRIS

90

180

270 km

4. Harita: XIII ve XIV. yzylda Anadoluda kurulan beylik ve devletler

yorumlayalm

MOOLLAR ANADOLUDA
Baycu Noyan, Kseda Savandan sonra Seluklu ordusunu takip amacyla Sivasa doru
ilerledi. Sivas kads Moollara kar koyulamayaca dncesiyle ehrin ileri gelenlerini teslim
olmaya raz etti. Yaplan anlamaya gre Sivasllar hayatlarn, mallarn ve paralarn kurtaracaklard. Baycu Noyan ehri teslim alnca Erzincan kaps hari btn kaplarn kapatlarak gn
yama edilmesine izin verdi. Seluklularn nemli bir asker ss olan Sivastaki btn sava aletlerini, makineleri ve silahlar yaktrarak surlarn bir ksmn tahrip ettirdi.
Moollar, Sivastan sonra Kayseri zerine de yrdler. ehir halk, surlar ve burlar tamir
ederek Moollar beklemeye balad. Moollar Kayseriye gelince varolar igal edip yamadlar.
ehrin kaplarn ve kilitlerini grzle kran Mool askerleri ehrin iine dalarak kaleyi ele geirdiler.
Moollar, ehrin btn servet ve hazinelerini yamaladlar. ehrin saray, kk ve gzel evleri, surlar
yaklp ykld. ehir, harabeye evrildikten sonra binlerce insan ldrld.

191

Moollar Kayseriden sonra

Erzincan da kuatarak ehri ele
geirdiler. Yama ve katliamlardan sonra ehir, tamamyla harap
oldu. Moollar arasnda iddetiyle nl olan Baycu Noyan, kolayca kazand Kseda zaferiyle
Seluklu ordusunun zayfln
grp baz ehirleri tahrip, yama
ve savasz teslim aldndan,
ikinci bir seferle Anadolunun istilasn tamamlamak dncesiyle
kararghna dnd.
Kayseri Kalesinden bir grnm

Doutan Gnmze Byk slam

Tarihi, C 8, s. 307, 308den zetlenmitir.

? cevaplayalm
Yukardaki metne gre Moollarn Trkiye tarihine etkileriyle ilgili neler sylenebilir?

Kseda yenilgisinden sonra Trkiye Seluklu Devleti Moollara yllk vergi vermek artyla bar
antlamas imzalad. Bylece Trkiye Seluklular Mool hkimiyetine resmen girmi oldu.
Seluklulara bal olan ukurova Ermenileri ve Trabzon mparatorluu da Moollara balandlar.
Moollarn Anadoluyu tahrip etmeleri ve ar vergiler nedeniyle ticaret geriledi .Birok Trk ehrindeki
bilim ve kltr faaliyetleri durdu. Trkmenler, Mool basksndan uzak olan Trkiyenin bat blgelerine
g ettiler. Buralarn Trklemesini saladlar. Trkiye Seluklu Devletinin otoritesi zayfladka Trk
beyleri, Trkiye Seluklularndan ayrlarak bamsz devletler kurdular.

5. Trkiye Seluklu Devletinin Ykl Dnemi

II. Gyaseddin Keyhsrevin II. zzeddin Keykavus, IV. Rkneddin Kl Arslan, II. Aleddin
Keykubad adnda olu vard. lk nce II. zzeddin Keykavus hkmdar oldu. Daha sonra Moollar,
lkeyi bu oul arasnda paylatrd.
Bylece devlet bir sre karde
lhanl Devletinin Anadoluda sk sk ynetim
tarafndan ortak ynetildi.Bir sre sonra II.
deiikliine gitmesinin sebepleri neler olabilir?
Aleddin Keykubad ld. II. zzeddin Keykavus ve kardei IV. Rkneddin Kl Arslann hkmdarlnda vezirlii Sleyman Pervane stlenmiti Sleyman Pervane taht mcadelesinde IV. Rkneddin Kl Arslan tarafnda yer ald. Moollarn da desteini alan IV. Rkneddin Kl
Arslan tek bana sultan oldu. Sleyman Pervanenin bir sre sonra IV. Rkneddin Kl Arslan
zehirleyerek ldrmesi zerine kk yataki III. Gyaseddin Keyhsrev hkmdar oldu. Onun
zamannda Vezir Muineddin Sleyman Pervane, devlet idaresini ele ald. Muineddin Pervane, bir
taraftan Moollarla iyi geinirken dier taraftan onlar Anadoludan atma areleri arad. Memluk Sultan
Baybarstan yardm istedi. 1277 ylnda Anadoluya gelen Baybars, Moollar Elbistan Ovasnda
malubiyete uratarak Kayseriye kadar geldi. Ancak Muineddin Pervanenin yardma gelmemesi ve
kn yaklamas zerine geri dnd. Bu olay duyan
Muineddin Pervanenin Memluk Sultan lhanl Devleti hkmdar Abaka Han, Muineddin
Baybarsa gereken yardmda bulunma- Pervaneyi ldrtt ve Anadoluda Mool lhanllamasnn sonular neler olmutur?
rnn hkimiyetini yeniden glendirdi.
1281 ylnda Seluklu lkesini Moollar III.
Keyhsrev ile II. Mesut arasnda paylatrdlar. III. Keyhsrevin lmyle II. Mesut tek bana hkmdar oldu. Ancak bir sre sonra lhanllar II. Mesutu tahttan indirdiler, onun yerine III. Aleddin
Keykubad geirdiler. lhanl hkmdar sultann yeteneksizliini grerek onu tahttan indirdi. Yerine
ikinci defa II. Mesutu ynetime getirdi. Bu dnemde Mool lhanllarnn basks artarak devlet dzeni
sarsld. lke genelinde isyanlar grld. 1308 ylnda II. Mesutun lmesiyle birlikte, Trkiye Seluklular tahtna hibir hkmdar karlmad. Bylece Trkiye Seluklular Devleti son buldu. Moollar,
merkezden yolladklar valilerle Anadoluyu ynetmeye baladlar. Moollarn Anadolu zerindeki
etkisi 1336da lhanl Devletinin yklmasna kadar devam etti.

192

lme ve
deerlendirme

A. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz.

1. Trkiye Seluklu Devleti ticaret yollarn ele geirmeye nem vermi; gayrimslim topluluklara din ve
ibadet zgrl tanm, onlar vergi vermeleri karl askere almamlardr.
Aadakilerden hangisi bu politikalarn sonularndan biri deildir?
A) ehir hayatnn nem kazanmas
B) kta sisteminin kurulmas
C) Hogrye dayal bir dzen olumas
D) Kervan ticaretinin yaygnlamas
E) Farkl zellikteki topluluklar zerinde siyasi otoritenin kurulmas
2. Aadakilerden hangisi Trkiye Seluklu Devletinde uc tekilat oluturulmasnn
sonularndan biri deildir?
A) Trkmenlerin yerleik unsurlara verecei zararn engellenmesi
B) Zor durumda kalan Trkmenlere yardmc olunmas
C) Trkmenlerin snr gvenliini salamalar
D) Federatif yapnn yok edilerek ynetimin merkeziletirilmesi
E) Uclara yerletirilen Trkmenlerin vergilendirilmesi
3. Aadakilerden hangisi Trkiye Seluklu Devletinde ticareti gelitirme amacna ynelik
olarak yaplmamtr?
A) Yabanc tccarlara dk gmrk tarifelerinin uygulanmas
B) Kervansaraylarn yaplmas
C) Yabanc gruplarn Anadolu ehirlerine yerletirilmesi
D) Trklerin Kbrs, Suriye ve Krma yerletirilmesi
E) Mool tehlikesine kar ittifak oluturulmas
4. Trkiyede XIII. yzylda yaanan Mool igallerinin olumlu yan aadakilerden hangisidir?
A) Trklerin sanat ve ticareti renmesi
B) Anadolunun Trklemesini hzlandrmas
C) Trklerin sava sanatn gelitirmesi
D) Trkiye ile Orta Asya Trkl arasnda iliki kurulmas
E) Trklerin Avrupaya gemeleri
B. Aadaki cmlelerin karsna ifadeler doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz.
(..) 1. Baba shak Ayaklanmas, Kseda Sava ncesinde Adyamanda balam, Amasya ve Tokat
civarna sramtr.
(..) 2. Trkiye Seluklu Devletine bal Trabzon mparatorluu Kseda Savandan sonra bamsz
olmutur.
(..) 3. Trkiye Seluklu Devletinin ykl ile Trkiyede beylikler dnemi balamtr.
(..) 4. Antalya Trkiye Seluklularna bakentlik yapm nemli bir sahil ehridir.
(..) 5. Ordu grevlilerine ve devlet memurlarna hizmetlerine karlk verilen topran gelirine ikta
denir.
C. Aadaki boluklar uygun ekilde doldurunuz.
1.
2.
3.
4.

Kutalmolu Sleyman ahn hkmdarln onaylayan Seluklu hkmdar ..............

Trkiye Seluklu Devletinin ilk bakenti .........................
Miryokefalon Sava ........... zamannda meydana gelmitir.
Moollar, ............... Devletinin yklmasna kadar Trkiye Seluklularn merkezden
gnderdikleri valiler araclyla ynettiler.
5. Yass imen sava Trkiye Seluklular ile ............... arasnda meydana gelmitir.
D. Aadaki eletirmeleri yapnz.
(..)
(..)
(..)
(..)

1. Kuds Latin Krall

2. Yass imen Sava
3. Hallarn stanbulda bir Latin krall kurmas
4. Baba shak Ayaklanmas

A. I. Hal Seferi
B. I. Alaeddin Keykubat
C. IV. Hal Seferi
D. II. Gyaseddin Keyhsrev
E. III. Hal Seferi

F. II. Hal Seferi

E. Baba shak syan - Kseda Sava - Mool hkimiyeti - lhanl Devleti - II. Gyaseddin
Keyhsrev kelimelerini kullanarak bir paragraflk metin oluturunuz.

193

SZLK
A
aforoz
ahilik
akvam
alak
alp
arabesk
Ar
aristokrat
Ashab
Ashab- Suffa
asil
atabey
Avasm
ayin

: Hristiyanlkta kilise tarafndan verilen cemaatten kovma cezas. Kilise birliinden

karmak. Dinden karmak.
: Kk eski Trk tresinde olan ve Anadoluda yksek bir geliim gsteren esnaf. Zanaat,
ifti gibi btn alma kollarn iine alan ocak.
: Kavim, millet.
: Phtlam kan. nsann yaratl safhalarndan olan alanm yumurta, hcre, embriyo.
: Yiit, kahraman.
: slam lkelerinde grlen birbirleriyle kesien geometrik ve izgisel gelerden oluan bir
bezeme tr.
: randan geerek Kuzey Hindistana yerleen halk veya bu halktan olan kimse. Hint-Avrupa
dil ailesinin Hint-ran grubuna verilen ad.
: Siyasi iktidar elinde bulunduran soylu snf.
: Hz. Muhammedin meclislerinde ve konumalarnda bulunanlar, sahabeler.
: Suffa ehli, Hz. Muhammedin mescidine bitiik, st rtl ve etraf ak bir meskende
oturup Hz. Peygamberden ilim tahsil eden Mslmanlara verilen isim.
: Soylu.
: Seluklularda hkmdar ocuklarnn eitim ve yetimelerinden sorumlu kii.
: Abbasilerin Bizans snrnda savunma amal kurduklar snr ehirleri.
: Din tren.

B-C-
Babai
balbal
barbar
Batnilik
bedevi
beeriyet
beylik
beytl mal
biat
boy
bozkr
burjuva
cihad
cizye
ini

: Babalik tarikatndan olan kimse.

: Trklerde len kahramanlarn mezarlarnn ba tarafna dikilen mezar ta. Trklerde, len
kahramanlarn ldrdkleri insan saysn temsil eden ba.
: Romallarn, Roma mparatorluu snrlar dndaki kavimlere verdikleri isim.
: Kuran- Kerimde yer alan kelime ve hkmlerin ak manalarndan baka birtakm mecaz
manalarnn olduunu ileri sren gr.
: Arabistanda gebe yaayanlara verilen ad.
: nsanlk.
: Merkeze tam bal olmayarak bir beyin ynetimi altndaki lke, emirlik, emaret, mirlik.
: Devletin hazinesi.
: Bir kimsenin devlet bakanln ya da hkmdarln tanmak.
: Ortak bir sosyal dzen iinde bir arada yaayan, ayn soydan insanlarn meydana getirdii
topluluk.
: Aasz, susuz geni ova.
: ehirlerde yaayan, zel ayrcalklardan yararlanan ehirli. Orta snftan olan kimse.
: Din urunda yaplan her trl alma, din yolunda sava.
: slam devletlerinde, Mslman olmayanlardan askerlik grevi ve devlet gvencesinde
bulunmann karl olarak alnan vergi.
: Duvar kaplamas olarak kullanlan renkli ve genellikle bezeli ve srl seramik plak.

D
Darl hikme
Darn nedve
derebeyi

destan
dinar
dirhem
divan

: Fatmilerin ia mezhebini yaymak amacyla atklar eitim kurumu.

: slamiyetten evvel, Kurey kabilesinin istiare iin topland bir yerin ad.
: Orta ada, Avrupa topraklarnda yaayan insanlara kar istedikleri gibi davranan, sk sk
birbirleriyle savaan ve ou kez hkmdara kar gelerek lkelerinin bana dert olan
geni toprak aalarndan her biri. Senyr. Szeren.
: Bir kahramanl, bir zaferi manzum ekilde anlatan eser.
: Emeviler dneminde bastrlan altn para.
: Emeviler dneminde bastrlan gm para.
: slam devletlerinde devlet ilerinin grld kurul.

194

E-F
ekol
ensar
etnik
eyalet
federasyon
feodalite
ferman
fkh
fidye
figr
firiz
fresk

: Genel izgileri ile ayn slup kapsamnda deerlendirilmekle beraber, bir toplulua,
blgeye zg baz ayrlklar gsteren gruba verilen ad.
: Mekkeden Medineye g eden Mslmanlara yardm eden Medineliler.
: Herhangi bir kavme ait, kavimle ilgili.
: lden byk ynetim birimi.
: Birok siyasal topluluktan oluan ve bu topluluklarn stnde yer alan devlet iin kullanlr.
: Topra ve zerinde yaayan kylleri tek bir kiinin mal sayan Orta a devlet sistemi.
Derebeylik.
: Devlet bakannn verdii, uyulmas gerekli hkmleri tayan yazl buyruk.
: slam diniyle ilgili kurallarla birlikte devlet ve zel yaayla ilgili kurallar da ieren slam
hukuku.
: Kurtulma bedeli.
: Resim ve heykel sanatlarnda tasvir edilen, hayal edilen varlklarn ad.
: Batabanla korni arasnda yer alan resim, kabartma ya da ssleme.
: Ya duvar svas zerine kire suyunda eritilmi maden boyalarla resim yapma yntemi.
Bu yntemle yaplm duvar resmi.

G
ganimet
gaza
gravr
grifon
gulam

:
:
:
:

Savata dmanlardan alnan mal.

slam dinini korumak veya yaymak amacyla Mslman olmayanlara kar yaplan sava.
Aa ya da maden levhalar zerine kazlarak yaplan resim.
Kartal ba, kanatlar ve penesi ile aslan vcudunun birletirilmesinden meydana gelen
hayal yaratk.
: Kle.

H
halef
hanedan
hara
hassa
havar
hyk
hutbe

: Birinden sonra gelen, birinin yerine geen.

: Hkmdar, devlet by vb. bir kiiye dayanan soy, byk aile.
: slam devletlerinde gayrimslimlerden alnan onda bir oranndaki toprak vergisi. Bir
yerden, bir kimseden zorbalkla alnan para.
: Hkmdar korumakla grevli asker snf.
: Hz. sann peygamberliine inanan on iki kiiden her birine verilen isim.
: Bir yerleme ya da yap kalntsnn zerinde olumu yass, yapay, toprak tepe.
: Minberde okunan dua ve verilen t.

I-
rk
ihtilal
ikta sistemi
imaret
istila
ittifak

: nsan cinsinin deimeyen, belirli zellikleri olan eitlerinden her biri.

: Bir devletin ekonomik, sosyal ve politik yapsn birden bire deitirmek iin kan zorlayc
bir eylem. Ayaklanma, devlete isyan. Bozukluk, karklk.
: Mlkiyeti devlete ait olan bir ksm toprak gelirinin bir hizmet karl olarak kiiye
verilmesine dayanan sistem.
: Eskiden yoksullara ve medrese rencilerine yiyecek datmak amacyla kurulmu hayr
kurumu.
: Bir lkeyi zor kullanarak alma.
: Uyuma, birleme, anlama.

K
kabile
kad
kaan
karum
kavim
kervansaray
kesif

: Birlikte yaayan, konup gen, bir slleden tremi insanlar. Bir reisin idaresi altnda
bulunan ve ekserisi ayn soydan gelen insanlar.
: Trk-slam devletlerinde her trl davaya mahkemelerin bakanlar.
: Hanlarn bal olduu devlet bakan, hakan, imparator.
: Asurlularn pazar yerlerine verdii ad.
: Budun. Boylar (kabileler) topluluu.
: Ana yollarda, kervanlarn konaklamas iin yaplan byk han.
: Youn.

195

kssa
klak
kopuz
kubbe
kurgan
kurultay
kut
klt

: Ders alnmas gereken ksa hikye.

: Kn barnlan yer, ordularn, gebe oymaklarn hayvanlar ile birlikte yayladan inip
konakladklar yer.
: Eski Trk airlerinin kullandklar saz.
: Yarm kre biiminde olan ve yapy rten dam, kmbet.
: Oda biimindeki mezar.
: Eski Trklerde devlet ilerinin grld kurul.
: Tanr tarafndan hkmdara verildiine inanlan ynetme hakk ve gc.
: Tanrya, ilah kabul edilen veya Tanrnn zel sevgisini kazanm varlklara gsterilen
sayg.

L-M-N
lahit
libre
mahbes
Maverannehir

:
:
:
:

melik

menur
mevali
mezhep
minyatr

:
:
:
:

mizbah
mutasavvf
naip
nevbet

:
:
:
:

ordugh
ota
r
panayr
papirus
parmen
parya

:
:
:
:
:
:
:

polis
prens
raca
Rnesans

:
:
:
:

Ta veya mermerden oyma mezar. zel tabut.

Romada kullanlan 327 gramlk arlk birimi.
Hapishane.
Aral Glne dklen Seyhun ve Ceyhun rmaklar arasnda kalan geni ve verimli
topraklar.ki nehir aras anlamnda kullanlr.
Seluklularda sultan tarafndan bir eyaleti, blgeyi ynetmekle grevlendirilen hanedan
mensubu.
Padiah tarafndan verilen vezirlik vb. bir unvan gsteren bir ferman tr.
Emevilerin Arap olmayan Mslmanlara verdikleri isim.
Bir dinin gr ve anlay ayrlklar sebebiyle ortaya kan kollarndan her biri.
ounlukla eski yazma kitaplarda grlen, k, glge ve hacim duygusu yanstlmayan
kk, renkli resim sanat.
Eski alarda, din trenlerde Tanrya kurban sunulan yer.
Tasavvufla ilgilenen dnce adam.
Vekil.
Sarayda alnan asker mzik.

O--P-R
Ordunun ihtiyalarn karlamak iin konaklad yer.
Byk ve ssl adr.
slam devletlerinde Mslmanlardan alnan vergi.
Belli zamanlarda kurulan ve sergi nitelii tayan byk pazar.
Eski Msrda kamtan yaplan bir tr kt.
Bergama Krall dneminde koyun ve kei derilerinden yaplma bir cins kat.
Hindistanda kast sisteminin kurallarna uymayp da bu sistemden atlanlarn oluturduu
grup.
Eski Yunanistanda kent devletlerine verilen isim.
Hkmdar ailesinden olan erkeklere verilen unvan.
Hindlilerde merkez otoritenin olmamas nedeniyle kurulan kk devletleri yneten kii.
XV. yzyldan balayarak talyada ve daha sonra dier Avrupa lkelerinde hmanizmin
etkisiyle ortaya kan, klasik lk a kltr ve sanatna dayanarak gelien bilim ve sanat
akm.

S-
Sami
senyr
serpu
sidre
sipahi
site
siyasetname
siyer

: Hz. Nuhun olu Samdan trediklerine inanlan beyaz rkn Arapa, Asurca, branice ve
Habee konuan eitli kavimlerinin topland kol.
: Orta a Avrupasnda topra olan derebeyi.
: Osmanl devlet adamlarnn kullanm olduu bir tr balk.
: Deerli bir aa tr.
: Atl asker.
: ehir devleti.
: dareci ve hkmdarlara devlet ynetimiyle ilgili tler vermek iin yazlan kitaplar.
: Hz. Muhammedin hayatn anlatan eserler.

196

Slav
soy
aman
amanlk
ato
emse
eri
eper
hne
valye

: Rus, Leh, Srp, Hrvat, ek ve Bulgar gibi uluslara dillerindeki yaknlk dolaysyla verilen
ortak ad.
: Kan ba ile birbirine bal bulunanlarn tm.
: Eski Trklerde din adam.
: Kuzey ve Orta Asyada Trkler arasnda gnmze kadar sregelen doaya tapma,
doast ruhlara inanma temeline dayal din.
: Eski alarda ve zellikle Orta ada yaplan savunmas kolay kaln duvarl, korunakl
yaplar.
: Yazma kitaplarn cildine, ba sayfalarnn st blmne veya kumalara, kap, pencere gibi
yerlere ilenen veya izilen gne biiminde ss.
: slam hukuku ile ilgili, din.
: Sava aralarndan alt dilimli topuz.
: Trk-slam devletlerinde eyaletleri yneten, asker ve idari yetkilere sahip kii.
: Orta a Avrupasnda kahraman kabul edilen kiilere verilen unvan.

T
tablet
tahat
taht
takas
tasavvuf
taun
topuz
tre
trbe

: Eski Mezopotamya ve Anadolu uygarlklarndan kalma, zeri yaz ya da resimli pimi

topraktan yaplm kk levha.
: Ynak, birikme.
: Hkmdarlarn oturduu byk, ssl koltuk.
: ki lke arasnda yaplan alveriin karlkl olarak malla denmesi.
: slamiyette din gereine akl ve mantkla deil, sezgi ile gnl yolundan varmay esas
tutan dnce sistemi.
: Veba hastal.
: Ucu top biiminde eski bir silah.
: Bir toplulukta benimsenmi yerlemi kurallarn, gelenek ve greneklerin, ortak alkanlklarn, tutulan yollarn btn.
: Genellikle nl bir kimse iin yaptrlan ve iinde o kimsenin mezarnn bulunduu yapt.

U--V
ucbeyi
zengi
vaha
vahiy
vaka
vakf

vasal

:
:
:
:
:
:

Seluklularda bat snrnda kendisine toprak verilen bey.

Eyerin iki yannda asl bulunan ve ayaklarn basmasna yarayan alt dz demir halka.
llerde ou kez yze kan yer alt sularnn yaratt tarm veya yerleme blgesi.
Din inana gre Allah tarafndan bir dncenin peygambere bildirilmesi.
Olay.
Bir kii veya devlet tarafndan resm nitelikteki artlara uyularak, hayr amal bir hizmetin
gelecekte de yaplabilmesi iin ayrlan mlk veya para amal bir hizmetin gelecekte de
yaplabilmesi iin ayrlan mlk veya para.
: Bir senyre bal olan ve itaat etme grevini tayan daha kk senyre verilen ad.

Y-Z
yabgu
yaylak
yu
zanaat
zekt

: Eski Trklerde kaandan sonra gelen st dzeydeki ynetici. Trklerde ikinci derecedeki
hkmdarlarn unvan.
: Yazn barnlan yer. Ordularn, gebe oymaklarn hayvanlar ile birlikte yaylaya karak
konakladklar yer.
: Yas. l gmme treni.
: nsanlarn maddeye dayal ihtiyalarn karlamak iin yaplan, renimle birlikte tecrbe
ve ustalk gerektiren i. El ustal isteyen iler.
: Mslmanlkta sahip olunan mal ve parann krkta birinin, her yl sadaka olarak datlmas;
slamn be artndan biri.

197

BBLYOGRAFYA
AKT, Niyazi, Adan Zye Kltr ve Tarih Ansiklopedisi, Serhat Yaynevi, Cilt: 1-2, stanbul, 2004.
ALPSOY, Salih, Hz. Muhammed En Sevgili, Gelenek Yaynclk, stanbul, 2006.
ARNOLD, T. W., ntiar- slam Tarihi, Aka Yaynlar, Ankara, 1982.
ASLANAPA, Oktay, Trk Sanat, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1990.
Atatrkn Mill D Politikas, C 1-2, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1994.
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, C 1-2,
Ankara 1997.
ATLAN, Sabahat, Roma Tarihinin Ana Hatlar, .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1970.
AYNAKULOVA, Glnisa, Gregoryen Kpaklar ve Oniki Hayvanl Trk Takvimi zerine, Mill Folklor, Yl
19, Say 74, 2007.
BAHN, Paul, Arkeolojinin ABCsi, ev.: Banu renk, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1999.
BANARLI, Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, C 1, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1987.
BARTHOLD, Wilhelm, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, ev.: K. Y. Kopraman ve . Aka, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara, 1975.
_________, slam Medeniyeti Tarihi, ev.: M. F. Kprl, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1977.
_________, Mool stilasna Kadar Trkistan, ev.: H. D. Yldz, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1990.
BAYKARA, Tuncer, Anadolunun Seluklular Devrindeki Sosyal ve ktisadi Tarihi, Ege niversitesi
Basmevi, zmir, 1990.
BAYLADI, Derman, stanbulun Yreinde Tarihe Yolculuk, Say Yaynlar, stanbul, 1997.
BAYUR, Y. Hikmet, Hindistan Tarihi, C I-III, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1987.
BEHAR, Bra Ersanl, ktidar ve Tarih, Afa Yaynlar, stanbul, 1996.
BOYUNAA, Ylmaz, Tebliinden Gnmze slam Tarihi, Cihan Yaynlar, stanbul, 1985.
_________, Trk-slam Sentezi, Yamur Yaynlar, stanbul, 1970.
BROCKELMAN, Carl, slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, ev.: Neet aatay, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara, 1992.
BOZKURT, Fuat, Trklerin Dili, Kap Yaynlar, stanbul, 2008.
AY, M. Abdlhluk, Anadolunun Trklemesinde Dnm Noktas, Orkun Yaynevi, stanbul, 1984.
AVU, Remzi, Tarihte lgin Gerekler, alayan Matbaas, stanbul, 2005.
AYKARA, Emine, Tarihilerin Kutbu (Halil nalck Kitab), Bankas Yaynlar, stanbul, 2006.
EEN, Anl, Trk Devletleri, nklap Yaynevi, stanbul, 1986.
UBUKU, . Agah, Trk-slam Dnrleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989.
DANMEND, . Hami, Garp Menbaalarna Gre slam Medeniyeti, Yamur Yaynevi, stanbul, 1974.
DEMRCOLU, smail Hakk, Tarih retiminde renci Merkezli Yaklamlar, An Yaynlar, Ankara,
2005.
DLEK, Dursun, Tarih Derslerinde renme ve Dnce Geliimi, Pegem A Yaynlar, Ankara, 2002.
DNMEN, Kriton, 600l Yllardan 1461e, Aron Yaynlar, stanbul, 2004.
DYARBEKRL, Nejat, Hun Sanat, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1972.
DURANT, Will-Ariel, Tarihten Alnacak Dersler, Bedir Yaynevi, stanbul, 1994.
EFE, Ahmet, slam Bykleri Ansiklopedisi, Aka Yaynlar, Ankara, 1990.
EKNC, Yusuf, Ahilik ve Meslek Eitimi, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1990.
ERDEM, lhan, Trkiye Seluklu-lhanl likilerinde Sivas, Seluklular Dneminde Sivas
Sempozyumu 2005, Sivas Valilii, Sivas, 2006.
ERGN, Muharrem, Dede Korkut Kitab, Boazii Yaynlar, stanbul, 1995.
_________, Orhun Abideleri, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1970.
EROLU, Hamza, Trk Devrim Tarihi, Sanem Matbaas, Ankara, 1981.
ERSOY, Mehmet kif, Safahat.
ESN, Emel, slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri, stanbul, 1978.
FAN, Ye, L, Xian, Han Slalesi Tarihi, 1965.
GEN, Mustafa, 333 Soruda slamn Son Peygamberi, Samsun, 2004.
GEN, Reat, Karahanl Devlet Tekilat, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1981.

198

_________, Karahanllarda nsani Deerler ve Hukuk, Tarih Boyunca Trklerde nsani Deerler ve
nsan Haklar, I. Kitap, Trk Kltrne Hizmet Vakf Neri, stanbul 1992.
GENOSMAN, Kemal Zeki, Trk Destanlar, Hrriyet Yaynlar, stanbul, 1972.
Genelkurmay Bakanl, Atatrklk, I. Kitap, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1984.
GME, Saadettin, Trk Kltrnn Ana Hatlar, Aka Yaynlar, Ankara, 2006.
_________, Uygur Trkleri Tarihi ve Kltrleri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, Ankara,
1997.
GRENARD, Fernand, Asyann Ykselii ve D, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1992.
GROUSSET, Ren, Bozkr mparatorluu (Attila - Cengiz Han - Timur), tken Yaynlar, stanbul, 1996.
GNALTAY, emsettin, Anadolu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1946.
_________, Trk-slam Tarihine Eletirel Bir Yaklam, Aka Yaynlar, Ankara, 2003.
_________, Tarih I, Maarif Matbaas, Ankara, 1941.
GNAY, Muzaffer, Peygamberimizin Hayat, Cihan Yaynlar, stanbul, 2003.
GRKAN, Ahmet, slam Kltrnn Garb Medeniletirmesi, Nur Yaynlar, stanbul, 2001
GRTA, Ahmet, Atatrk ve Din Eitimi, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981.
HALAOLU, Yusuf, Atatrkn Tarih Tezi ve Trkiyede Tarih Aratrmalar, Bilim ve Akln
Aydnlnda Eitim, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 2006.
HAMDULLAH, Muhammed, Hz. Peygamberin Savalar, ev.: Salih Tu, Yamur Yaynlar, stanbul, 1962.
HTT, Philip K., Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, 4 Cilt, ev.: Salih Tu, stanbul, 1980.
HZMETL, Sabri, slam Tarihilii zerine, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991.
HOCA SADETTN EFEND, Tact-Tevarih, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1979.
HUNKE, Sigrid, Avrupa zerine Doan slam Gnei, ev.: Servet Sezgin, Bedir Yaynevi, stanbul,1991.
BN- BATUTA, Byk Dnya Seyahatnamesi, Yeni afak Yaynlar, stanbul, 2003.
BN- BB, Selukname, C 1, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996.
BN- FADLAN, Seyahatname, ev.: R. een, Bedir Yaynlar, stanbul, 1975.
BN- HALDUN, Mukaddime, C I, hzl.: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul, 2004.
BN- HAM, Hz. Muhammedin Hayat, ev.: zzet Hasan-Neet aatay, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara, 1992.
NAN, Afet, Eski Msr Tarihi ve Medeniyeti, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1956.
PEK, Nedim, mparatorluktan Ulus Devlete Gler, Serander Yaynlar, Trabzon, 2006.
KABAKLI, Ahmet, Trk Edebiyat, C II, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1973.
KAFESOLU, brahim, Trk Bozkr Kltr, Trk Dnyas Aratrmalar Enstits, Ankara, 1987.
_________, Seluklu Tarihi, MEB Yaynlar, stanbul, 1992.
_________, Trk Mill Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul, 1984.
KANDEHLEV, Yusuf, Hayats Sahabe, Ravza Yaynlar, stanbul, 2000.
KAROLDS, Pavlos, Romanos Diogenis / stanbula Yollar Alrken, ev.: Kriton Dinmen, letiim
Yaynlar, stanbul, 1998.
KINAL, Fruzan, Eski Anadolu Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991.
_________, Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara,
1983.
KONUKU, Enver, Gaznelilerde nsani Deerler ve Hukuk, stanbul, 1993.
KKSAL, M. Asm, Hz. Muhammed ve slamiyet (Mekke Devri), rfan Yaynevi, stanbul, 1973.
KYMEN, M. Altan, Turul Bey ve Zaman, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1976.
_________, Alparslan ve Zaman, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1983.
_________, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, C 5, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991.
_________, Nizamlmlk - Siyasetname, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1999.
_________, Seluklu Devri Trk Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989.
KRAMER, Samuel Noah, Tarih Smerde Balar, Kabalc Yaynlar, stanbul, 1999.
KURAT, A. Nimet, IV-XVIII. Yzyllarda Karadenizin Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Trk Tarih
Kurumu, Ankara, 1972.
KTKOLU, Mbahat, Tarih Aratrmalarnda Usl, Kubbealt Neriyat, stanbul 1991.

199

LNGS, Martin, Hz. Muhammedin Hayat, nsan Yaynlar, stanbul, 1997

MAALOUF, Amin, Araplarn Gznden Hal Seferleri, ev.: Ali Berktay, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2007.
MANSEL, Arif Mfit, Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1984.
MERL, Erdoan, Gazneliler Devleti Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989.
_________, Mslman Trk Devletleri Tarihi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul, 1985.
_________, Fars Atabeyleri Salgurlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991.
MUTLU, smail, Drt Halife Devri, Mutlu Yaynclk, stanbul, 1998.
NARIN, Ali, Adan Zye Smer, Ozan Yaynclk, stanbul, 2008.
NMETH, Gyala, Attila ve Hunlar, ev. : . Batav, A.. Dil ve Tarih-Corafya Fak. Yay., stanbul, 1962.
OCAK, A .Yaar, Babaler syan, Dergah Yaynlar, stanbul, 1980.
ORKUN, H. Namk, Eski Trk Yaztlar, C 4, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1987.
OSTROGORSKY, George, Bizans Devleti Tarihi, ev.: F. Iltan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1981.
GEL, Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri, C 9, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1984.
_________, slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988.
_________, Byk Hun mparatorluu Tarihi, C I-II, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara, 1981.
_________, Trk Kltrnn Gelime alar, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1993.
_________, Trk Mitolojisi, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1971.
ZBARAN, Salih, Tarih, Tarihi ve Toplum, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2005.
ZELIK, Nazmi, lk a Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynlar, Ankara, 2002.
ZDEK, Refik, Trklerin Altn Kitab, Tercman Yaynlar, stanbul, 1990.
ZKIRIMLI, Atilla, Trk Edebiyat Ansiklopedisi, Cem Yaynlar, stanbul, 2001.
ZTUNA, Ylmaz, Byk Trkiye Tarihi, C I-ll, tken Yaynlar, stanbul, 1983.
_________, Trk Tarihinden Yapraklar, Mill Eitim Bakanl, stanbul, 1989.
ZTRK, Necati, ed.: Ahmet zel, Fotoraflarla Kutsal Topraklar, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2007.
PARMAKSIZOLU, smet, Trklerde Devlet Anlay, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1982.
RASONYI, Laszlo, Tarihte Trklk, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara, 1971.
RAWLINSON, George, Herodot Tarihi, ev.: mer Rza Dorul, Kanaat Kitabevi, stanbul, 1941.
RUNCIMAN, Steven, Hal Seferleri Tarihi, C 2, ev.: Fikret Iltan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar Ankara, 19861987.
SA, Vahap, Tarihsel Sre erisinde Trk Kadn ve Atatrk, Cumhuriyet niversitesi ktisadi ve
dari Bilimler Dergisi, C 2, S. 1, Sivas, Nisan 2001.
SANDER, Oral, Siyasi Tarih, mge Kitabevi, Ankara, 1992.
SARISAKAL, Baki, Bir Kentin Tarihi Samsun, Samsun Valilii Kltr Yaynlar, Samsun, 2003.
SEVM, Ali- YCEL, Yaar, Trkiye Tarihi, C 1, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1990.
SLAHDAROLU, Fikri, Yusuf Has Hacip, Gnmz Trkesi ile Kutadgu Bilig Uyarlamas, Kltr
Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996.
SOYSAL, smail, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, C 1, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,1989.
SMER, Faruk, Ouzlar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1992.
_________, Seluklular Devrinde Dou Anadoluda Trk Beylikleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,
1990.
_________, Eski Trklerde ehircilik, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1994.
EKER, Mehmet, bni Batutaya Gre Anadolunun Sosyal-Kltrel ve ktisadi Hayat ile Ahilik, Kltr
Bakanl Yaynlar, Ankara, 1993.
EEN, Ramazan, Selahddin Devrinde Eyybiler Devleti, .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1983.
TANER, Aydn, Trk Devlet Gelenei (Dn-Bugn), Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1997.
TANJU, zzet, Endlste Raks, tken Neriyat, stanbul, 2006.
TANPINAR, Ahmet Hamdi, Be ehir, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1992.
THUKYDIDES, Peloponnesoslularla Atinallarn Sava, ev.: Adnan Demirciolu, A. . Dil ve TarihCorafya Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1958.
TURAN, Osman, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, C I-II, Naklar Yaynevi, stanbul, 1979.
_________, On ki Hayvanl Trk Takvimi, A.. Dil ve Tarih-Corafya Fak. Yay, stanbul, 1941.

200

_________, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, Dergah Yaynlar, stanbul, 1980.

_________, Seluklular Zamannda Trkiye, Turan Neriyat Yurdu, stanbul, 1971.
_________, Seluklular ve slmiyet, Turan Neriyat Yurdu, stanbul, 1971.
_________, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Turan Neriyat Yurdu, stanbul, 1973.
Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1976.
TOGAN, Z. Velidi, Ouz Destan, Tarih Dergisi, S. 26, stanbul, 1972.
_________, Tarihte Usul, . . Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1969.
_________, Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1981.
URAL, afak, Bilim Tarihi, Krkambar Yaynlar, stanbul, 2008.
UZUNARILI, . Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara, 1988.
LK, Hayati, slam Tarihi, ile Yaynevi, stanbul, 1979.
NL, Nuri, Ana Hatlaryla slam Tarihi (Balangtan 1918e), Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf
Yaynlar, stanbul, 1984.
YALIN, Durmu, vd., Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2002.
YILDIRIM, Recep, Uygarlk Tarihine Giri, Meridyen Yaynclk, zmir, 2002.
YILDIZ, Abdullah, Tarih Bilinci, Denge Yaynlar, stanbul, 1994.
YRKN, Yusuf Ziya, Hz. Muhammedin Doumundan lmne Kadar slam Dini Tarihi, Kltr ve
Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001.
ZYA PAA, Endls Tarihi, Selis Kitaplar, stanbul, 2004.
Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Grsel Yaynlar, stanbul, 1982.
Atlas, say 102, Eyll 2001 ve say 174, Eyll 2007.
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, a Yaynlar, stanbul, 1989.
slam Ansiklopedisi, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1978.
Meydan Larousse,
Mslman Bilim Adamlar Ansiklopedisi, C I, II, Trkiye Gazetesi Yaynlar, stanbul, 2005.
Thma Larousse Tematik Ansiklopedi, Milliyet Yaynlar, C 1, stanbul, 1993.
Trkler Ansiklopedisi, C I, II, III, IV, V, VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002.
Byk Larousse, Geliim Hachette ile Trk Ansiklopedisinin ilgili maddeleri.
NTERNET STELER
www.ankara.edu.tr
mail.baskent.edu.tr
www.bergama.bel.tr
www.egitim.aku.edu.tr
gevhernesibe.erciyes.edu.tr
www.kultur.gov.tr
www.kirsehir.gov.tr
www.sakarya.edu.tr
www.artvin.meb.gov.tr

www.meb.gov.tr
www.marmara.edu.tr
www.samsun.meb.gov.tr
www.ttk.gov.tr
okulweb.meb.gov.tr
papirs.ankara.edu.tr
www.pto.org.tr
www.istanbul.gov.tr
www.dicle.edu.tr

201

KRONOLOJ
M 3200
M 1280
M 220
M 209
M174
48
375
381
395
434
476
552
571
619
622
624
625
626
627
628
629
630
632
634
637
642
644
656
657
680
681
732
744
750
751
868
905
935
963
969
1040
1048
1064
1071
1072
1077
1096
1097
1099
1141
1157
1174
1176
1187
1204
1211
1212
1220
1230
1243
1250
1258
1277
1308

: Yaznn icad
: Kade Antlamas
: Byk Hun Devletinin kuruluu
: Mete Hann hkmdar olmas
: Mete Hann lm
: Byk Hun Devletinin ikiye ayrlmas
: Kavimler Gnn balamas
: Hristiyanln Roma mparatorluunda resm din olmas
: Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas
: Atillann, Avrupa Hun Devletinin hkmdar olmas
: Bat Roma mparatorluunun ykl
: Kk Trk Devletinin kurulmas
: Hz. Muhammedin doumu
: Avarlarn stanbulu kuatmas
: Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye hicreti
: Bedir Sava
: Uhud Sava
: Avarlarn stanbulu ikinci kez kuatmas
: Hendek Sava
: Hudeybiye Bar
: Hayberin Fethi
: Mekkenin Fethi
: Hz. Muhammedin Veda Hacc ve vefat. Hz. Ebubekirin halife olmas
: Hz. merin halife olmas
: Kudsn Hz. mer tarafndan teslim alnmas
: ran ve Msrn Mslman Araplar tarafndan fethi
: Hz. Osmann halife olmas
: Hz. Alinin halife olmas
: Sffn Sava
: Kerbel olay
: Kutluk Devletinin kurulmas
: Emevilerin spanyada gerilemeye balamas
: Uygur Devletinin kurulmas
: Emeviler Devletinin sona ermesi, Abbasiler Devletinin kurulmas
: Talas Sava
: Tolunoullar Devletinin kurulmas
: Tolunoullar Devletinin yklmas
: hidiler Devletinin kurulmas
: Gazneliler Devletinin kurulmas
: hidiler Devletinin yklmas.
: Dandanakan Sava, Byk Seluklu Devletinin kuruluu
: Pasinler Sava
: Alp Arslann Anadolu seferi
: Malazgirt Sava
: Sultan Alp Arslann lm, Melikahn sultan olmas
: Trkiye Seluklu Devletinin kurulmas
: Hal Seferlerinin balamas
: Harzemahlar Devletinin kurulmas
: Hallarn Kuds ele geirmeleri
: Katvan Sava
: Byk Seluklu Devletinin yklmas
: Eyybiler Devletinin kurulmas
: Miryokefalon Sava
: Gazneliler Devletinin yklmas
: Hallarn stanbulu igali
: Dou Karahanl Devletinin yklmas
: Bat Karahanl Devletinin yklmas
: Aleddin Keykubadn hkmdar olmas
: Yass imen Sava
: Kseda Sava
: Eyybilerin ykl
: Abbasi Devletinin ykl
: Anadoluda Karamanolu Mehmet Bey tarafndan Trkenin resm dil ilan edilmesi
: Trkiye Seluklu Devletinin yklmas

202

Dinyestr
Krasnoyarsk

YA
AS .
AK C
H

Hakasya C.

Muhtar

Krasnoyarsk