Biyoloji 9 2015-2016 - MEB

Ortaretim
BYOLOJ
9. Snf
Yazarlar
Komisyon
DEVLET KTAPLARI
KNC BASKI
......................................, 2015
Biyoloji
.Snf
MILL ETM BAKANLII YAYINLARI. .........................................................................: 4658. 5951

DERS KTAPLARI DZS ...............................................................................................: 4658. 1634
15.0 .Y.0002.4404
Bu kitap Mill Eitim Bakanl, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl ile TBTAK arasnda imzalanan Eitimde birlii protokol kapsamnda hazrlanmtr.
Kitabn her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn dzeni, metni, soru ve
ekilleri ksmen de olsa hibir ekilde alnp yaymlanamaz.
ETM MATERYALLER GELTRME EDTRLER
Do. Dr. Halil AYDIN
Do. Dr. Nurettin YREK
Yrd. Do. Dr. Ahmet BACANAK
ETM MATERYALLER GELTRME GRUBU

Prof. Dr. Musa DOAN
Do. Dr. Osman Serhat REZ
Do. Dr. Mustafa AKIR
Do. Dr. Sacit KSE
Yrd. Do. Dr. Arzu SAKA
Yrd. Do. Dr. Lale CERRAH ZSEVGE
Yrd. Do. Dr. lker UULU
Dr. zlem KNC
Dr. Blent GZCELOLU
Uzm. retmen Naci KARHAN

retmen Musa ZET
retmen Mustafa EVK
retmen Murat YATAAN
Uzm. retmen Yasemin HORASAN
retmen Arzu Sultan CELLOLU BEGENRBA
Dr. Hlya BAL
retmen Gamze ZL
retmen Salih eref DURAN
GRSEL TASARIM UZMANI

Semih Volkan PKN
DL UZMANI
Mehmet SIIRCI
PROGRAM GELTRME UZMANI

Dr. Seluk ZDEMR
LME DEERLENDRME UZMANLARI

Dr. Beng BRKAN - Dr. Burcu ATAR
REHBERLK VE PSKOLOJK DANIMANLIK UZMANI

Dr. Yasin ZTRK
ISBN 978-975-11-3813-2
Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 29.11.2013 gn ve 153 sayl karar ile ders
kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 10.04.2015 gn ve
3897233 sayl yazs ile ikinci defa 637.744 adet baslmtr.

Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak;

Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak.
O benim milletimin yldzdr, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.
Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan:

Dn altndaki binlerce kefensiz yatan.
Sen ehit olusun, incitme, yazktr, atan:
Verme, dnyalar alsan da bu cennet vatan.
atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!

Kahraman rkma bir gl! Ne bu iddet, bu cell?
Sana olmaz dklen kanlarmz sonra hell.
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll.
Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda?

heda fkracak topra sksan, heda!
Cn, cnn, btn varm alsn da Huda,
Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cda.
Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm.

Hangi lgn bana zincir vuracakm? aarm!
Kkremi sel gibiyim, bendimi iner, aarm.
Yrtarm dalar, enginlere smam, taarm.
Ruhumun senden lh, udur ancak emeli:

Demesin mabedimin gsne nmahrem eli.
Bu ezanlar -ki ehadetleri dinin temeliEbed yurdumun stnde benim inlemeli.
Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar,

Benim iman dolu gsm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar,
Medeniyyet dediin tek dii kalm canavar?
O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam,

Her cerhamdan lh, boanp kanl yam,
Fkrr ruh- mcerret gibi yerden nam;
O zaman ykselerek ara deer belki bam.
Arkada, yurduma alaklar uratma sakn;

Siper et gvdeni, dursun bu hayszca akn.
Doacaktr sana vadettii gnler Hakkn;
Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn
Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill!

Olsun artk dklen kanlarmn hepsi hell.
Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihll;
Hakkdr hr yaam bayramn hrriyyet;
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll!
Mehmet kif Ersoy
GENLE HTABE
Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk Cumhuriyetini,
ilelebet muhafaza ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin en
kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek
isteyecek dhil ve hric bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti
mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan
vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin! Bu imkn ve erait, ok
namsait bir mahiyette tezahr edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek
dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann btn kaleleri zapt edilmi, btn
tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil
igal edilmi olabilir. Btn bu eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere,
memleketin dhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet
iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs menfaatlerini,
mstevllerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret iinde
harap ve btap dm olabilir.
Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde dahi vazifen,
Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhta olduun kudret,
damarlarndaki asil kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatrk
NDEKLER
n Sz................................................................................................................................................ xiii
Kitabmzn Tantm......................................................................................................................... xiv
Gvenlik Sembolleri ........................................................................................................................... 2
Biyoloji Biliminin Vazgeilmezi: Mikroskop.................................................................................................................... 3
1. NTE: YAAM BLM BYOLOJ.............................................................................................................. 4
1.1. Bilimsel Bilginin Doas....................................................................................................................................... 6
1.1.1. Bilim, Biyoloji ve Bilginin Doas............................................................................................................... 6
1.1.2. Bilim Toplum likisi.................................................................................................................................... 16
1.1.2.1. Biyoloji ve Biz..................................................................................................................................... 17
1.1.2.2. evre Sorunlar ve Biyoloji............................................................................................................ 18
1.1.2.3. Salk ve Biyoloji............................................................................................................................... 18
1.1.2.4. Biyoyaktlar......................................................................................................................................... 19
1.1.2.5. Adli Uygulamalar.............................................................................................................................. 20
1.1.2.6. Bir Meslek Olarak Biyoloji.............................................................................................................. 20
1.1.3. Biyolojinin Dier Bilimlerle likisi............................................................................................................. 23
1.1.4. Blm Deerlendirme.................................................................................................................................. 24
1. 2. Canllarn Ortak zellikleri................................................................................................................................ 26
1.2.1. Canl Nedir?....................................................................................................................................................... 28
1.2.2. Canl zellikleri................................................................................................................................................ 30
1.3. Canllarn Yapsnda Bulunan Temel Bileikler.......................................................................................... 38
1.3.1. Organik ve norganik Bileikler.................................................................................................................. 38
1.3.1.1. norganik Bileikler......................................................................................................................... 41
A. Su ve Yaam...................................................................................................................................... 41
B. Asitler ve Bazlar............................................................................................................................... 43
C. Tuzlar.................................................................................................................................................. 45
. Mineraller.......................................................................................................................................... 45
1.3.1.2. Organik Bileikler............................................................................................................................ 47
A. Karbohidratlar................................................................................................................................. 48
B. Yalar.................................................................................................................................................. 54
C. Proteinler.......................................................................................................................................... 60
. Enzimler............................................................................................................................................. 63
vii
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
D. Vitaminler......................................................................................................................................... 68
E. Hormonlar......................................................................................................................................... 70
F. Nkleik Asitler.................................................................................................................................. 70
2. NTE: CANLILAR DNYASI..................................................................................................................... 76
2.1. Hcre ve Hcre Teorisi ............................................................................................................. 78
2.1.1. Hcrenin Tarihi Geliimi............................................................................................................................... 78
2.1.2. Hcrenin Yaps................................................................................................................................................ 83
2.1.2.1. Prokaryot Hcre................................................................................................................................ 84
2.1.2.2. karyot Hcre................................................................................................................................... 86
2.1.3. Hcre Organelleri........................................................................................................................................... 88
2.1.3.1. Hcre Zar............................................................................................................................................ 89
A. Pasif Tama..................................................................................................................................... 90
B. Aktif Tama..................................................................................................................................... 93
C. Endositoz......................................................................................................................................... 93
D. Ekzositoz.......................................................................................................................................... 93
2.1.3.2. Sitoplazma ve Organeller.............................................................................................................. 94
2.1.3.3. ekirdek............................................................................................................................................... 99
2.1.4. Kk Hcre.......................................................................................................................................................... 102
2.1.5. Hcre Kltr ve Teknolojileri.................................................................................................................... 103
2.2. Canllarn eitlilii ve Snflandrlmas................................................................................. 108
2.2.1. Biyolojik eitlilik ve Snflandrma htiyac........................................................................................... 108
2.2.2. Snflandrmann Tarihi.................................................................................................................................. 110
2.2.3. Linnaeusun Snflandrmaya Katks........................................................................................................ 112
2.2.4. Gnmzde Kullanlan Snflandrma Sistemi...................................................................................... 114
2.2.5. Snflandrmann Gnlk Yaammza Katks........................................................................................ 116
2.3. Canl lemleri............................................................................................................................ 120
2.3.1. Canllar Dnyas.............................................................................................................................................. 122
2.3.1.1. Bakteriler............................................................................................................................................. 125
2.3.1.2. Arkebakteriler.................................................................................................................................... 131
2.3.1.3. Protistler.............................................................................................................................................. 136
viii
Biyoloji
9. Snf
2.3.1.4. Mantarlar............................................................................................................................................. 140

2.3.1.5. Bitkiler.................................................................................................................................................. 144
A. Bitkilerin Snflandrlmas.......................................................................................................... 149
a. Tohumsuz Bitkiler.................................................................................................................... 149
b. Tohumlu Bitkiler...................................................................................................................... 149
B. Bitkiler ve Biz................................................................................................................................... 152
2.3.1.6. Hayvanlar............................................................................................................................................................... 156
A. Hayvanlarn Snflandrlmas.................................................................................................... 156
a. Omurgasz Hayvanlar.............................................................................................................. 156
b. Omurgal Hayvanlar................................................................................................................ 158
2.3.2. Canl lemlerinin Biyolojik Srece ve Ekonomiye Katklar...................................................................... 162
2.3.3. Virsler........................................................................................................................................................................ 166
3. NTE: GNCEL EVRE SORUNLARI VE NSAN...................................................................................... 172
3.1. Gncel evre Sorunlar ve nsan.................................................................................................. 174
3.1.1. Hava Kirlilii............................................................................................................................................................... 176
3.1.2. Toprak Kirlilii........................................................................................................................................................... 186
3.1.3. Su Kirlilii................................................................................................................................................................... 190
3.1.4. Ormanlarn Yok Olmas......................................................................................................................................... 194
3.1.5. Radyasyon Nereden Geliyor?.............................................................................................................................. 200
3.1.6. Grlt Kirlilii......................................................................................................................................................... 204
3.1.7. Besin Kirlilii............................................................................................................................................................. 210
3.1.8. Blm Deerlendirme.......................................................................................................................................... 217
3.2. Doal Kaynaklar ........................................................................................................................... 222
3.2.1. Doal Kaynaklar Nelerdir?................................................................................................................................... 222
3.2.2. lkemizde Bor Madeni.......................................................................................................................................... 225
3.2.3. Srdrlebilirlik Ne Demektir?........................................................................................................................... 225
3.2.4. Doal Kaynaklarn Srdrlebilirlii................................................................................................................ 226
3.3. Biyolojik eitlilik ........................................................................................................................ 236
3.3.1. Biyolojik eitlilik.................................................................................................................................................... 237
3.3.2. Canllarn Yaadklar Ortamlar........................................................................................................................... 237
3.3.3. Genetik eitlilik...................................................................................................................................................... 238
3.3.4. Tr eitlilii.............................................................................................................................................................. 238
3.3.5. Biyolojik eitlilie Etki Eden Faktrler........................................................................................................... 238
3.3.6. Biyolojik eitliliin nemi ................................................................................................................................ 239
ix
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
3.3.7. Trkiyenin Biyolojik eitlilii............................................................................................................................ 240

3.3.8. Biyolojik eitliliin Korunmas......................................................................................................................... 243
KAYNAKA .......................................................................................................................................................................................... 250
SZLK ................................................................................................................................................................................................ 253
NDEKS.................................................................................................................................................................................................... 268
GRSEL KAYNAKA.......................................................................................................................................................................... 270
x
Biyoloji
9. Snf
N SZ
Deerli renciler,
Biyoloji, canllarn yap ve ilevlerini, canl ve cansz evreyle ilikilerini, dalmlarn ve eitliliklerini inceleyen, temel olarak da canllk olgusunu aklamaya alan bir bilimdir. Gnmzde
biyoloji birok alt disiplinden oluan, kimya, fizik ve jeoloji gibi dier bilim dallar ile ortak alma
alanlar bulunan ve ok hzl gelien bir bilim alan hline gelmitir. Biyoloji, sunduu bilgilerle
tabiat anlamamza byk katklarda bulunmakta ve toplumsal hayatmzda byk dnmlere
neden olmaktadr. Btn alt disiplinleri ile biyolojinin n plana kt gnmz dnyasna hazrlanmanz hedefleyerek yazdmz bu kitap, biyolojinin temel teori, kavram ve prensiplerini
anlamanz ve biyolojide kullanlan aratrma yaklamlar hakknda bilgi ve anlay kazanmanz
hedeflemektedir. Bu kitap yardmyla kazanacanz bilgi ve becerileri kendi hayatnzda kullanabileceiniz gibi toplum, evre, endstri, ziraat, salk ve teknoloji alanlarnda biyoloji ile ilgili uygulamalar anlamlandrmanzda da kullanabileceksiniz.
Kitapta, biyolojinin insan hayatndaki rol, bilim tarihi ve kltr zerinde durulmutur. Ayrca,
bilim-teknoloji-toplum ve evre arasndaki karlkl etkileimlerle ilgili bilgi ve becerilerinizin gelitirilmesi zerinde durulmutur. Bu balamda biyolojide kazandnz bilgi, beceri ve anlaylar
kiisel, sosyal ve ekonomik alanlarda uygulayabilmeniz, gncel biyoloji uygulamalar hakknda bilinli deerlendirmeler yapabilmeniz ve srdrlebilir kalknmann ekolojik, ekonomik, sosyal ve
kltrel boyutlarn iselletirebilmeniz hedeflenmitir.
Bu amalarla hazrladmz kitap, biyoloji ile ilgili rendiiniz bilgi, beceri ve anlaylar top
lumsal balamlara transfer etmenize ve bilinli karar verme becerilerinizin gelimesine zemin hazrlayacaktr. Ayrca kitabn btn nitelerinde, biyolojinin sunduu bilgilerin hayat anlamanza
salad katklar analiz etme becerilerinizi ve biyoloji ile ilgili olumlu tutum ve deerler gelitirme
nizi salayacak konulara yer verilmitir.
Bireysel olduu kadar dier rencilerle ibirlii iinde almanza imkn salayacak bir yaklamla hazrlanan biyoloji ders kitabnn aratrma ve sorgulamay temel alan bilgi toplumunun
olumasna katk salamas temennisiyle...
ETM MATERYALLER GELTRME EDTRLER
xi
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
Kitabmzn Tantm
nitenin ad ve numaras
belirtilen nite giri
kapanda, baz kazanmlar ve bu nitenin
nemiyle ilgili aklamalar
yer almaktadr.
Ayrca, giri kapanda

yer alan grselle ilgili
yorum ve nite
balnn anlam veya
kkeni ile ilgili aklama
bulunmaktadr.
nite giri kapandan sonra yer

alan blm giri sayfasnda bu
blmn amac, bu blmde yer
alan yeni alan, yeni kavram veya
terimler alan bulunmaktadr.
Blm giri sayfasnda, bu blmle ilgili

nemli bilim adam ve blm temsil
edecek bir grselle ilgili bilgiler
bulunmaktadr.
Blm giri sayfasnda o

blmle ilgili gelimeleri ve
bilim adamlarnn katklarn
gsteren zaman eridi yer
almaktadr.
Yaam Bilimi
Okuma Paras 1
LSERN ARDINDAK BAKTER
1979 ylnda J. Robin Warren aknlk uyandracak
bir gzlem yapmt. Mide preparatlar incelenen insanlarn ounda spiral yapl bir bakteri eidine rastlanmt.
Normal artlarda mide asiti (HCl) herhangi bir canlnn yaamna imkan vermeyecei iin midenin btnyle steril
(mikropsuz) olduu dnlyordu. rneklerde grlen
bakteri ise, yzey blgenin altnda (mukoza alt) olduu
iin zarar grmemi olmalyd. Bu bakteri sadece mide rahatszl olan kiilerde bulunuyordu.
Bu blmde konu ile ilgili

ilgin ve gncel bilgiler
okuma paralar hlinde
verilmitir.
bakteriye Helicobacter pylori ad verildi. nsanlarn yaklak yars bu bakteriyi tayordu. Bu aamadan sonra sorulacak soru, bakteriyi o blgeye gastrit enfeksiyonunun
mu davet ettii yoksa enfeksiyonun bizzat bakteri tarafndan m ortaya karld idi. Daha sonraki almalar ikinci
kkn doru olduunu gstermitir.
Nesiller boyunca tp rencilerine stresin mide asiti
retimini artrd bunun da gastirite neden olduu re-
Bakterinin blgedeki tahrile ilgisinin olup olmad- tilmiti. Yllarca ektikleri mide rahatszlnn H. pyloriden
n merak eden Warren, hemen literatr taramasna giri- kaynaklandndan habersiz olan insanlar, fazla yararn
mi ve yarm yzyl nce Alman patologlarn benzer gz- grmedikleri anti-asit ilalar kullanyorlard.
lemler yaptn tespit etmiti. Sz konusu aratrmalarda,
bu bakterileri kltr ortamnda oaltamadklar iin yaptklar gzlemler unutulmutu.
Aratrmaclar, asit fazWarren, gen pratisyen Barry J.
lalnn lser iin yeterli bir
Helikobakter pilori
enfeksiyonu
Marshalln yardmlarna ramen
sebep olamayacan, ok
Proteaz
bir trl bakteriyi retemiyordu.
asit reten saysz insann lBu aratrmaclar, 50 hastadan Epitel
hasar
ser olmadn hep atlad. Bu
alnan rnekler zerinde gnlernedenle hastalar mr boyu
ce alm ve sonuca ulaamamlard. Ancak tatil nedeniyle
hastane personeli rnekleri allmn dnda, iki gn yerine be
gn boyunca kltr kaplarnda
brakmlard; beinci gnde ise
bakteri kolonilerinin belirdii
gzlenmiti.
anti-asit ila kullanmaya mah-
kum edildi. (lalar kullanld

sre iinde rahatlatyor, kullanm brakldnda ise lser
Mide mukozas
ltihaplanma
Marshall ve bir gnll, hastalk yaptndan emin

olmak iin bu bakteriyi yutmular ve gastrit geirmilerdi. (u unutulmamaldr ki aratrmalar nce hayvanlar
zerinde yaplr daha sonra insanlara uygulanr.) Deneylerde, bakteri enfeksiyonu btnyle giderildiinde gastritin ortadan kalkt gzlenmitir. Warren ve Marshall, ilk
raporlar yaymladlar. Bu aamadan sonra birok bilim
insan, ayn bakteriyi izole (tespit) etmeyi baard ve bu
Gastrik lser
tekrarlyordu.)
H. pylori enfeksiyonu an-
tibiyotik tedavisiyle giderildiinde mide kanserine yakalanma riski ok aalara ekiliyordu. Bir insan H. pylori
enfeksiyonu geirdiinde ilk olarak vcut antikor retir.
Antikorla bakteri etkisiz hle getirilemezse basit bir testle bakterinin varl tespit edilir ve antibiyotik uygulanr.
lserin tedavisi, uygun antibiyotikle ounlukla bir hafta
iinde mmkn olmaktadr.
(TBTAK Bilim ve Teknik dergisi say 345ten derlenmitir.)
11
9. Snf Biyoloji
xii
Biyoloji
9. Snf
Yaam Bilimi Biyoloji
Yaam Bilimi
b) Verilerin toplanmas
Bilimin en nemli ilkelerinden birisi, bilim insanlarnn
ortaya attklar hipotezleri somut delillerle desteklemeleridir.
Biyologlar bu i iin genellikle deney ve gzlemlere bavururlar. Deney, kontroll artlar altnda ortaya konulan hipotezi
test etmek iin gerekli verinin topland aratrma srecidir.
Bilim insanlarnn deney ve gzlem gibi yntemleri kullanarak
aratrdklar konu hakknda topladklar bilgilere veri denir.
Deneyler genelde iki grup ierirler: kontrol grubu ve deney
grubu. Kontrol grubu, deney grubunda yaplan uygulamann
etkilerinin karlatrlmas amacyla kullanlr.
Kontroll deneylerde ortam artlarndan sadece bir

tanesi deitirilir. Deitirildiinde etkisinin ne olaca
aratrlan etkene bamsz deiken denir. Bamsz deikende etkilenen sonuca ise baml deiken denir.
Deneylerde, bamsz deikenin baml deiken zerindeki etkilerini maskeleyecek ortam artlarnn belirlenmesi
ve bunlarn sabit tutulmas ok nemlidir. Siz de Etkinlik 3te yer alan baml ve bamsz deikenleri bulunuz.
Etkinlik - 3
Gzlem / Aratrma : In patatesin imlenmesine olan etkisi
Kullanlan Malzemeler:
Bak ve makas gibi kesici aletleri kullanrken dikkat ediniz.
almalarnzda eldiven kullannz.
Orta boy patates (1 tane)

effaf naylon poet (2 tane)
Bak
Kt havlu (2 para)
Makas
Gruplar hlinde veya bireysel olarak

yapabileceiniz deney veya dier etkinlikler,
bunlar iin kullanlacak malzemeler, bunlar
nasl yapmamz gerektii ile ilgili bilgiler bu
blmde yer almaktadr.
Bilgiyi Analiz Etme:

Yapacanz deney etkinliinde, problem zmnde bilimsel aratrma yntemleri doru bir ekilde kullanlmaldr.
Yntem:
1. almaya balamadan nce gruplara ayrlnz. Daha sonra patateslerin imlenmesi iin a ihtiya olup olmadn
tartnz. Tartma sonucunu yaznz.
2. Patatesi uzunlamasna ikiye kesiniz. Aydnlk ve karanlk ortama konacak olan yarm patatesler zerindeki gzleri saynz ve Tablo 1e kaydediniz.
3. Kt havluyu yarm patates altna konacak ekilde dikdrtgen olarak katlaynz ve Su ile nemlendiriniz. Katlanm her
kt havluyu effaf bir plastik torba iine yerletiriniz.
4. Patatesleri, kesik yzeyleri kt havlu zerine gelecek ekilde effaf torba ierisine yerletiriniz.
5. Hazrlanan effaf torbalardan birini k alan bir yere, dier torbay ise karanlk bir yere koyunuz. Her iki yarm patatesin
kt havlu zerinde ve ayn scaklkta olmasna dikkat ediniz.
6. effaf torbalarn azlarn balaynz ve zerlerine ine ile yeterli miktarda delik anz.
Yapacanz almalar srasnda dikkat

edilmesi gereken gvenlik nlemleri
burada verilmitir.
7. Bir hafta sonra torbay aarak filizleri saynz. Bu sonucu Tablo 2ye kaydediniz.
Filizlerin says
8.
x 100 = Filizlenmi gz yzdesi
Gz says
9. Her gruptan bir renciye Tablo 3 doldurtunuz.
9
9. Snf Biyoloji
Yapacanz almalarla ilgili

verilen bilgilerin bitmediini,
dier sayfada devam ettiini
buradan anlayabilirsiniz.
Konu ierisinde geen

baz yeni kelimelerin
anlam ve kkeni
kutucuklar iinde
verilmitir.
Grsellerin konu ile

ilikisi ve bilgileri bu
blmde verilmitir.
nitelerde ilenen konu ile

ilgili bilgi ve becerileri
lme-deerlendirme
amacyla hazrlanm sorular,
nite sonundaki bu
blmlerde yer almaktadr.
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Gvenlik Sembolleri
Biyoloji dersinde yapacamz birok deney ve etkinlik iin kullanacamz laboratuvarlarda dikkatli olmalyz. Bu yerlerde alanlarn, potansiyel tehlikeyi ve acil durumlarda ne yapacaklarn bilmeleri ok
nemlidir. Laboratuvar ortamnda alanlarn salk ve gvenlii iin gvenlik sembollerinin bilinmesi
ve temel gvenlik kurallarna uyulmas byk nem tamaktadr. Aada kimyasal maddelerle ilgili
baz uyar iaretlerinin ve laboratuvar gvenlik sembollerinin anlamlar aklanmtr.
Elbise Gvenlii
Bu sembol, elbiseyi lekeleyecek veya
yakacak maddeler kullanrken grlr.
Krlabilir Malzeme Uyars

Bu sembol yaplacak deneylerde kullanlacak cam malzemelerin krlabilecek trden olduunu gsterir.
Kesici Cisimler Gvenlii

Bu sembol, kesme ve delme tehlikesi
olan keskin cisimler olduu zaman
grlr.
Gz Gvenlii
Bu sembol, gzler iin tehlike olduunu gsterir. Sembol grldnde
koruyucu gzlk taklmaldr.
Yangn Gvenlii
Bu sembol, ak alev etrafnda tedbir
alnmas gerektiinde grlr.
Patlama (nfilak) Gvenlii

Bu sembol atee yaklatrldklarnda
patlama zellii olan maddeleri ve
ok dikkatli olunmas gerektiini gs-
terir.
2
Biyoloji
9. Snf
Biyolojik Tehlike
Bu sembol, bakteri mantar veya tek
hcreli hayvan veya bitki tehlikesi olduunda grlr.
Is Gvenlii
Bu iaret scak cisimlerin tutulmas esnasnda nlem alnmasn hatrlatmak
iindir.
Kimyasal Madde Gvenlii

Bu sembol yaplacak deneylerde gzleri, deriyi ve kyafetleri korumak iin
zel nlemler alnmas ile buharlarnn
solunmamas gerektiini gsterir.
Bitki Gvenlii
Bu sembol, zehirli veya dikenli bitkiler
tutulaca zaman grlr.
Hayvan Gvenlii
Bu sembol, canl hayvanlar zerinde
alrken hayvanlarn ve renci gvenliinin salanmas gerektiinde
grlr.
Zehirli Madde Uyars

Bu sembol, solunduunda, yutulduunda ve deriye temas ettii durumlarda sala zarar verebilen, hatta
ldrc olabilen maddeleri gsterir.
Biyoloji Biliminin Vazgeilmezi: Mikroskop

Biyoloji ile ilgili konulara gemeden nce, biyolojideki bulularn temeli ve deneysel almalarda ska kullanlan mikroskoptan bahsetmekte yarar var. 2. nitede mikroskop konusu tarihsel geliimi erevesinde ele alnacandan burada daha ok
mikroskobun nasl kullanlaca zerinde duracaz.
Mikroskopta nceleme Nasl Yaplr?

Mikroskopta inceleme yapabilmek iin ncelikle incelenecek rnein ince bir tabaka hlinde olmas gerekir. Bunun iin
incelenecek rneimiz kat ise rnekten ince bir kesit alnr; deilse (r. kan) ounlukla bir damla numune almak yeterlidir.
ncelemeyi yaparken kullandmz ve rneimizi zerine koyduumuz 25 x 75 mm boyutlarndaki cam malzemeye lm,
lmn zerine kapattmz, lma gre daha kk ve ince olan 20 x 20 mm boyutlarndaki cam malzemeye ise lmel ad verilir
(Resim i). Lmelin, lm zerine kapatlmas srasnda genellikle bir damla su da kullanlr. Bylelikle, rneimiz ince bir tabaka
hlinde incelenmeye hazr hle gelmi olur ve preparat adn alr.
Okuler
Boyun
Objektif
Makro
vida
Preparat
tablas
Kska
Ik
kayna
Mikro
vida
Resim i. Preparatlar kendimiz hazrlayp kullanabileceimiz

gibi, daha nceden hazrlanm ve saklanm olan preparatlar
da kullanabiliriz.
Resim ii. Gnmz mikroskoplar tek veya ift

oklerli olabilmektedirler. Ancak her ikisinde de kullanm ekli deimemektedir.
Hazrlam olduumuz preparatmz, mikroskop zerindeki preparat tablasna yerletirilerek kskalar yardmyla sabitlenmelidir (Resim ii).
almaya her zaman bytme gc en kk olan (ounlukla 4x) objektif ile balanmaldr. lk nce makro vida (kaba
ayar dmesi) ile tabla aa-yukar oynatlr ve oklerden baklarak rneimizin grnts netletirilmeye allr. Kaba ayar
yapldktan sonra daha net grnt elde etmek iin mikro vida (ince ayar dmesi) ile ayar yaplr.
rneimizi daha yksek bytmede incelemek iin objektifleri tutan hareketli para klik sesi gelinceye kadar hafife evrilerek objektif deitirilir. Objektif deitirildikten sonra sadece ince ayar dmesi kullanlarak grnt netletirilir.
Daha yksek bytme seviyesinde a ihtiya artaca iin k kayna ayar dmesinden k iddeti artrlabilir.
Kitabmzda baz resimlerin altnda 800x, 5500x vb. rakamlar greceksiniz. Bunlar mikroskop tarafndan grntnn ka
kez bytldn ifade etmektedir. Ayrca kullanlan mikroskobun tr iin; k mikroskobu ise IM , elektron mikroskobu ise
SEM eklinde ksaltmayla gsterilmitir.
3
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Yaam Bilimi
Biyoloji
Bu blmde,
Bilimin ve bilimsel bilginin temel zelliklerini tanyacaksnz.
Biyoloji bilimini ve bu bilim dalnn nemini anlayacaksnz.
Biyoloji biliminin tarih geliimini ve bu geliimde rol oynayan bilim insanlarn tanyacaksnz.
Biyolojinin alma alanlarn renecek ve biyoloji ile ilgili meslekler ve
kariyer alanlar hakknda bilgi sahibi olacaksnz.
Bunlar Neden nemli?
Bilimsel bilginin temel zelliklerini anlamak, bilimle ilgili konulara bilinli yaklaabilmenizi salayacaktr. Dier taraftan bir bilim olarak biyolojiyi ve biyolojinin alma alanlarn tanmak, canllk ve canllar dnyas ile
ilgili reneceklerinize bir temel oluturacaktr.
Fotoraf Yorumlayalm
Biyoloji alannda alan bilim insanlar pek ok alt disiplin aracl ile
canllarn yapsn, ilevini, etkileimini ve eitliliini inceler. Biyolojinin
en nemli ilgi alanlarndan birisi, canllarn ve canlln en temel molekl olan DNA molekldr. Canllarn birbirinden farkl olmasnn nedeni her canlnn DNA diziliminin birbirinden farkl olmasdr.
4
Biyoloji
9. Snf
KELMENN KKEN
Latince yaam anlamna gelen
bios ve bilim anlamna gelen
logos kelimelerinin birleiminden
olumutur. Biyoloji yaam bilimidir.
Neden Latince?
Biyoloji gibi, canllarla ilgili bilimlerde Latince terimlerle sk sk karlarz. Vcudumuzdaki yaplarn adlar, canllarn isimleri ve daha birok bilim alannda karlaabileceimiz terimler, uluslararas dil ve anlam
birlikteliini salayabilmek amacyla Latince olarak ifade edilmektedir. Bilimsel alanda kullanlan Latincedeki terimler genellikle, Trkeden farkl olarak, yazld gibi okunmaz veya okunduu gibi yazlmaz.
5
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
1.1. Bilimsel Bilginin Doas

Amalar
Bilimin ve bilimsel bilginin temel zelliklerini tanmak.
Yeni kavram ve terimler
Bilim
Delil
Snanabilirlik
Bilimsel Yntemler
Baml Deiken
Bamsz Deiken
Gzlem
Deney
karm
Teori
Kanun
A
Biyoyakt
DNA Parmak zi
Louis Pasteur
1860 ylnda, canllarn yoktan kendi
kendine mi olutuunu yoksa daha
nce var olan mikroorganizmalarn
oalmasyla m (Biyogenez) meydana
geldiini ortaya karmak iin bir seri
deney yapt. almalarnda mikroorganizmalarn daha nce var olan mikroorganizmalardan meydana geldiini
ispatlad.
1.1.1. Bilim, Biyoloji ve Bilginin Doas

Bilim, sistematik olarak doadaki olaylarn gzlemlenip deneylerle test
edilmesinden sonraki bilgi retim faaliyetidir. Yaam bilimi olarak tanmlayabileceimiz biyoloji, doay aklama giriiminin nemli bir parasdr.
Biyoloji dersimiz boyunca biyolojide ortaya konulan bilgilerin doa anlaymz nasl deitirdiini ve hayatmz nasl etkilediini reneceiz. Ancak
bu yolculua kmadan nce bilim hakknda bildiklerimizi ve anlaymz
gzden geirmemiz gerekir. Bilimin nasl bir ura olduunu anladmzda
biyolojinin sunduu bilgileri daha iyi deerlendirebiliriz.
KELMENN KKEN
Bilim kavram, Latince bilgi anlamna gelen scientia kelimesinden
gelmekte olup, tekrarlanabilen
gzlemleri ve test edilebilen
hipotezleri ieren bir sorgulama
srecidir.
M
520
350
Yunan felsefeciler evrenin toprak, ate, hava ve

su olarak 4 elementten
olutuunu nerdiler.
6
Biyoloji
9. Snf
MS
1030
1250
500 hayvan trnn ilk

bni Sina
bn-n-Nefis
snflandrmas yapld. Tp alannda kanun diye bilinen Kk kan dolamn, klcal
El-Kanun fit Tb adl kitab yaz- damar ve koroner dolamd. Bu kitap Avrupa tp fakltelerinde 700 yl boyunca ders kitab n buldu.
olarak okutulmutur.
1590-1605
Zacharias Janssen
lk mikroskobu ve teleskobu icat etti.
Etkinlik - 1
Etkinlik Ad: Bilimsel Bir alma Nasl Yaplr?
Ynerge: Bilim insanlar, insanolunun evreni anlamasna ve gelitirilen metotlarla evrenin ileyiinin aklanmasna yardmc olurlar. Biz de bilim insanlarnn almalarn anlayabilmek iin snfmzdaki Atilla ile Sonayn
Gne bitkilerin bymesini olumlu ynde etkiler. hipotezini ortaya atan ve deneylerle ispatlamaya alan iki
bilim insan olduklarn dnelim. Ayn tr ve byklkteki iki bitkiyi, Atilla direkt gne almayan laboratuvar
ortamnda, Sonay ise bahede ak havada 30 gn boyunca gzlemlemilerdir.
FAALYET
Atilla
Sonay
Bitkilerin dikildii toprak tipi
Kumlu toprak
Kumlu toprak
altklar alan
Laboratuvar
Bahe
Bitkiye verilen su miktar
500 mL
500 mL
lm aral
Haftalk
Haftalk
Toplam byme
5 cm
8 cm
Bitkinin bekletildii yer
Cam kenar
Ak alan
Atillann yapm olduu almadan elde ettii lmleri, snf arkada Sibelin yorumlamas istendiinde Sibelin Gne bitki bymesini biraz artrmtr. eklinde sonu kard grlmtr.
Siz de Sonayn bulgularndan nasl bir sonuca varabileceinizi tartnz.
Siz, bu etkinlikte Gne bitki bymesini ok artrmtr. sonucuna ulam olabilirsiniz. Baka bir arkadanz da farkl bir sonuca ulam olabilir. Bilim insanlar da sizin gibi, almalarn kurgularken baz hipotezlerde bulunabilirler, hipotezlerini ispatlamak iin farkl yntemler kullanabilirler, bazen hatal sonulara ulaabilirler veya ulatklar
bulgular farkl ekillerde yorumlayabilirler. Bilimsel almalarn bu zellikleri, bilimsel almalarn delillere dayanmasna karn bilimin mutlak dorular iermediini ve deiken bir yaps olduunu gsterir.
Gzlem yapma, problem belirleme, hipotez ortaya atma ve sonu karma ilemleri dorudan bilimsel srelerle
ilgili iken, bu srelerin bilim insannn sahip olduu anlaylardan nasl etkilendii bilimin doas ile ilgilidir.
1650
1675
1735
1771
Robert Hooke
A.Van Leeuwenhoek
Carolus Linnaeus
Joseph Priestley
Hcre kavramn Kendine zg bir Sistematiin temelini ata- Bitkilerin oksijen vererek
ilk kez kulland.
mikroskop geli- rak trn deimezliini havay temizledii fikrini
tirdi.
savundu.
ortaya atmtr.
1779
Jan Ingenhousz
Fotosentezde k ve
karbondioksitin etkisini bulmutur.
1838 - 1839
Matthias J. Schleiden
Theodor Schwann
Bitki ve hayvan hcrelerini inceleyerek canllarn en kk
biriminin hcre olduunu belirtmilerdir.
7
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Bilimsel bilgi delillerle desteklenmitir ve snanabilir bir yapdadr.

Bilimin en nemli zelliklerden birisi bilimsel iddialarn delillerle desteklenmi olmasdr. Sunulan bilgiler dier bilim
insanlarnn sorgulamasna ve kontrolne aktr. Gerekten de bu bilgilerin dier bilim insanlar tarafndan kontrol edilebilirlii ya da snanabilirlii bilim iin ok nemlidir.
Bilim ve teknoloji ayn anlama gelmemektedir.

Bilim ve teknolojinin yakn ilikisinden dolay baz insanlar ikisinin ayn anlama geldiini dnebilirler. Ancak ikisi
birbirinden farkl ura alanlardr. Bilim, bilme istei ve merak duygusuyla doal dnyada gerekleen olaylar aklayabilmek iin yaplan bir giriimken, teknoloji bir tasarm srecidir. Bilim ve teknoloji, ama ve rnler asndan farkl
alanlar olsa da her iki alan birbiri ile etkileim hlindedir. Teknoloji, bilimin rettii bilgileri kullanrken ayn zamanda
bilimsel aratrmalarn gelimesini salayacak rnler
ortaya koymaktadr.
Etkinlik - 2
Etkinlik Ad: Bilimsel Olan fadeyi Bulalm

Ynerge: Tabloda verilen aklamalarn bilimsel olup
olmadn belirtiniz. Neden bu karar verdiinizi
tablonun en sa stununa yaznz.
Aklama
Bilimsel
Otobste yallara
ve hamilelere yer
vermeliyiz.
Kara kedi grmek
uursuzluktur.
Nazar boncuu bizi
kazalardan korur.
Ik 299.792 m/s
hzla hareket etmektedir.
Btn canllar hcrelerden meydana
gelmitir.
8
Biyoloji
9. Snf
Bilimsel
Deil
nk
Bilim insanlar doay anlamak iin uygun

yntemleri seerler.
Bilimsel bilginin delillerle desteklenmesi gerektiini
rendik. Peki, bilim insanlar bu delilleri nasl toplar ve kullanrlar? Bilim insanlar bilimsel sorulara cevap ararken pek
ok farkl yntem kullanrlar; hangi yntemin kullanlaca
aratrlan problemin doasna, bilim dalna ve bilim insannn olaya bak asna gre deiir. Bununla birlikte, modern bilim rastgele ileyen bir sre sonucunda ortaya kmaz. Bilimde ve bilim insanlarnn aratrmalarnda zenle
uygulanmaya allan eitli ilkeler ve sreler mevcuttur.
Bunlar u ekilde zetlenebilir:
a. Problemin Tanmlanmas
Bilimsel bir almann yaplabilmesi iin zm
aranacak problemin net bir ekilde ortaya konulmas ok
nemlidir. Bilim insanlar problemi net bir ekilde ortaya
koyabilmek iin gzlemler yapar ve konu ile ilgili alanda
daha nceden yaplm almalardan yararlanrlar. Bu sre, bilim insanlarnn problemin zmne iaret edebilecek bir hipotez oluturabilmesi iin gereklidir. Hipotez,
aratrlacak probleme zm nerisi getiren, ncl gzlemlere ve tecrbelere dayanan, mevcut bilgi birikimi nda hazrlanm, test edilebilir bir aklamadr.
b. Verilerin Toplanmas
Bilimin en nemli ilkelerinden birisi, bilim insanlarnn
ortaya attklar hipotezleri somut delillerle desteklemeleridir.
Biyologlar bu i iin genellikle deney ve gzlemlere bavururlar. Deney, kontroll artlar altnda ortaya konulan hipotezi
test etmek iin gerekli verinin topland aratrma srecidir.
Bilim insanlarnn deney ve gzlem gibi yntemleri kullanarak aratrdklar konu hakknda topladklar bilgilere veri denir. Deneyler genelde iki grup ierir: kontrol grubu ve deney
grubu. Kontrol grubu, deney grubunda yaplan uygulamann
etkilerinin karlatrlmas amacyla kullanlr.
Kontroll deneylerde ortam artlarndan sadece bir tanesi deitirilir. Deitiinde deneyin sonucunu etkileyen de-
ikene, dier bir deyile deneyde etkisi aratrlan deikene

bamsz deiken denir. Bamsz deikene bal olarak
deien deikene ise baml deiken denir. rnein k
renginin fotosentez hzna etkisi aratrlrken dier tm artlar
sabit tutulur ve k rengi deitirilir. Burada kullanlan k rengi bamsz deikendir. Kullanlan k rengine gre fotosentez hznda meydana gelen deiim ise bu renge bal olarak
deien sonu yani baml deikendir.
Deneylerde, bamsz deikenin baml deiken zerindeki etkilerini maskeleyecek ortam artlarnn belirlenmesi
ve bunlarn sabit tutulmas ok nemlidir. Siz de Etkinlik -3te
yer alan baml ve bamsz deikenleri bulunuz.
Etkinlik - 3
Etkinlik Ad: In Patatesin imlenmesine Olan Etkisi

Kullanlan Malzemeler: Orta boy patates (1 tane, imlenmeye balam), effaf naylon torba (2 tane),
bak, kt havlu (2 para), makas
Bak ve makas gibi kesici aletleri kullanrken dikkat ediniz.

Yapacanz etkinlikte, problem zmnde bilimsel aratrma yntemleri doru bir ekilde kullanlmaldr.
Yntem:
1. almaya balamadan nce gruplara ayrlnz. Daha sonra patateslerin imlenmesi iin a ihtiya olup olmadn
tartnz. Tartma sonucunu yaznz.
2. Patatesi uzunlamasna iki paraya ayrnz. Aydnlk ve karanlk ortama konacak olan yarm patatesler zerindeki gzleri
saynz ve tabloya kaydediniz.
3. Kt havluyu yarm patates altna konacak ekilde dikdrtgen olarak katlaynz ve su ile nemlendiriniz. Katlanm her
kt havluyu effaf bir plastik torba iine yerletiriniz.
4. Patatesleri, kesik yzeyleri kt havlu zerine gelecek ekilde effaf torba ierisine yerletiriniz.
5. Hazrlanan effaf torbalardan birini k alan bir yere, dier torbay ise karanlk bir yere koyunuz. Her iki yarm patatesin
kt havlu zerinde ve ayn scaklkta olmasna dikkat ediniz.
6. effaf torbalarn azlarn balaynz ve zerlerine ine ile yeterli miktarda delik anz.
7. Bir hafta sonra torbay aarak filizleri saynz. Bu sonucu tabloya kaydediniz.
Filizlerin says
x 100 = Filizlenmi gz yzdesi
8.
Gz says
9. Her gruptan bir renciye tabloya doldurtunuz.
9
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Etkinlik - 3
Gz Says
Filizlerin Says
Filizlenen Gz Says
Karanlktaki Patates
Aydnlktaki Patates
Analiz ve Deerlendirme:
1- Filizlerin ou karanlkta m yoksa kta m geliti?
. . . .
2-Deneyi tamamladktan sonra sonularnzla kurduunuz hipotezi karlatrnz.
3-Bu deneyden hangi sonucu karabilirsiniz?
4- effaf torbalarn az neden baland?
5-Yarm patatesleri nemlendirilmi kt havlu zerinde tutmak neden gerekliydi?
6-Scaklk veya su gibi baka etkenlerin, filiz saysn etkileyip etkilemediini gsteren bir deney tasarlayabilir misiniz?
c. Verilerin Analizi
Bir bilimsel almada verilerin elde edilmesi almann sonuna gelindii anlamna gelmez. Verilerin analizi ve deerlendirilmesi bilim insanlar iin ok nemli bir aamay temsil eder. Bu aamada bilim insanlar, elde edilen verilerin hipotezlerini destekleme durumlarn deerlendirir ve gerektiinde ilave veri toplarlar. Elde edilen verilerin hipotezlerini destekleme durumuna gre sonuca ynelik karmda bulunurlar.
. Raporlama
Verilerin analiziyle ulalan deerlendirme sonular dier bilim insanlar ile paylalr. Bunun iin bilim insanlar alma
sonularn bilimsel dergi ve konferanslarda sunarlar. Bu, bilim iin ok nemli bir durumdur. Bilim insanlar kendi alanlar
ile ilgili gelimeleri bu yolla takip ederler. Ayrca yaplan aratrmalarn sonularnn tekrar test edilmesi, yeni problemlerin
tanmlanmas, hipotezlerin kurulmas ve aratrmalarn yaplmas iin bu paylam ok nemlidir.
10
Biyoloji
9. Snf
Okuma Paras 1
LSERN ARDINDAK BAKTER
1979 ylnda J. Robin Warren aknlk uyandracak
bir gzlem yapmt. Mide preparatlar incelenen insanlarn ounda spiral yapl bir bakteri (Bacterium-Bakteriyum) eidine rastlanmt. Normal artlarda mide asiti
(HCl) herhangi bir canlnn yaamna imkn vermeyecei
iin midenin btnyle steril (mikropsuz) olduu dnlyordu. rneklerde grlen bakteri ise, yzey blgenin altnda (mukoza alt) olduu iin zarar grmemi olmalyd. Bu bakteri sadece mide rahatszl olan kiilerde
bulunuyordu.
insan, ayn bakteriyi izole (tespit) etmeyi baard ve bu

bakteriye Helicobacter pylori ad verildi. nsanlarn yaklak yars bu bakteriyi tayordu. Bu aamadan sonra sorulacak soru, bakteriyi o blgeye gastrit enfeksiyonunun
mu davet ettii yoksa enfeksiyonun bizzat bakteri tarafndan m ortaya karld idi. Daha sonraki almalar ikinci
kkn doru olduunu gstermitir.
Nesiller boyunca tp rencilerine stresin mide asidi
retimini artrd bunun da gastirite neden olduu re-
Bakterinin blgedeki tahrile ilgisinin olup olma- tilmiti. Yllarca ektikleri mide rahatszlnn H. pyloriden
dn merak eden Warren, hemen literatr taramasna kaynaklandndan habersiz olan insanlar, fazla yararn
girimi ve yarm yzyl nce Alman patologlarn benzer grmedikleri anti-asit ilalar kullanyorlard.
gzlemler yaptn tespit etmiti. Sz konusu aratrmalarda, bu bakterileri kltr ortamnda oaltamadklar iin yapAratrmaclar, asit fazlalHelikobakter pilori
enfeksiyonu
tklar gzlemler unutulmutu.
nn
lser iin yeterli bir sebep
Proteaz
Warren, gen pratisyen Barry J.
olamayacan, ok asit reten
Marshalln yardmlarna ramen Epitel
hasar
saysz insann lser olmadbir trl bakteriyi retemiyordu.
n hep atlad. Bu nedenle hasBu aratrmaclar, 50 hastadan altalar mr boyu anti-asit ila
nan rnekler zerinde gnlerce
kullanmaya mahkum edildi.
alm ve sonuca ulaamamlard. Ancak tatil nedeniyle hastane personeli rnekleri allmn Mide mukozas
dnda, iki gn yerine be gn
boyunca kltr kaplarnda brakmlard; beinci gnde ise bakteri kolonilerinin belirdii gzlenmiti.
(lalar kullanld sre iinde

hastalar rahatlatyor, ilalarn
ltihaplanma
Marshall ve bir gnll, hastalk yaptndan emin

olmak iin bu bakteriyi yutmular ve gastrit geirmilerdi
(u unutulmamaldr ki aratrmalar nce hayvanlar zerinde yaplr daha sonra insanlara uygulanr). Deneylerde,
bakteri enfeksiyonu btnyle giderildiinde gastritin
ortadan kalkt gzlenmitir. Warren ve Marshall, ilk raporlar yaymladlar. Bu aamadan sonra birok bilim
Gastrik lser
kullanm brakldnda ise lser tekrarlyordu.)
H. pylori enfeksiyonu antibiyotik tedavisiyle giderildiinde mide kanserine yakalanma riski ok aalara ekiliyordu. Bir insan H. pylori enfeksiyonu geirdiinde ilk
olarak vcut antikor retir. Antikorla bakteri etkisiz hle
getirilemezse basit bir testle bakterinin varl tespit edilir
ve antibiyotik uygulanr. lserin tedavisi, uygun antibiyotikle ounlukla bir hafta iinde mmkn olmaktadr.
(TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Say 345, Sayfa 34-39)
11
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Etkinlik - 4
Etkinlik Ad: Bilim nsannn zellikleri Ve zledii alma Metodlar

-Gzlem
-Hipotez kurma
-Kontroll deney
-Objektiflik (Tarafszlk)
-Tekrarlanabilirlik
-Bilgiyi paylama
-Veri toplama
-Sonu karma ve genelleme
-Teori
-Kanun
-Problemi belirleme
-Tahminde bulunma
-Kararl, istekli ve sabrl olma

-Aklc ve pheci olma
-nceki almalardan yararlanma
Warren ve Marshallin almasndan baz bilgiler

aada verilmitir. Bu bilgilerde yer alan ve bilim insannda bulunmas gereken zellikleri yukardaki listeden
seerek ilgili boluklara yaznz.
Warren ve Marshalln almasndan baz bilgiler

aada verilmitir. Bu bilgilerde yer alan ve bilim insannn bilimsel bir almada izledii srele ilgili baz zellikleri yukardaki listeden seerek ilgili boluklara yaznz.
Warren ve Marshall, elde ettikleri bakteriyi bir trl retemiyorlard. Bu aratrmaclar, 50 hastadan alnan rnekler
zerinde gnlerce alm ve sonuca ulaamamlard. Ancak
tatil nedeniyle hastane personeli, rnekleri alldk iki gn yerine be gn boyunca kltr kaplarnda brakmlar ve beinci
gnde ise bakteri kolonilerinin belirdii gzlenmiti.
Warren, hastalardan elde edilen mide preparatlarnda

H. pyloriye rastlam, bu bakterinin gastrit ve lserle ilikisini
bulmaya almtr. Bylece gastrit, bakteri ilikisini problem
olarak ele almtr. Bu aamadan sonra sorulacak soru, bakteriyi o blgeye gastrit enfeksiyonunun mu davet ettii yoksa
enfeksiyonun bizzat bakteri tarafndan m ortaya karld
idi. Daha sonraki almalar ikinci kkn doru olduunu gstermitir.
..................................................................................
Marshall bir pratisyen hekim olmasna ramen aratrmaya katlm ve aratrmada etkin rol almtr. Pratisyen olduu iin n yargl olunmamtr.
..................................................................................
Warren ve Marshall, ilk raporlar yaymladktan sonra

birok bilim insan ayn bakteriyi izole etmeyi baard. Bu bakteriye Helicobacter pylori adn verdiler. Bu aratrmaclarn, almalarn dier bilim insanlaryla paylamas sayesinde hem
sonuca ulamalar kolaylam hem de yaptklar almalar
kabul grmtr.
..................................................................................
Warren, almalarna balarken hemen literatr taramasna girimi ve yarm yzyl nce Alman patologlarn benzer
gzlemler yaptn tespit etmitir. Sz konusu aratrmalarda,
bu bakterileri kltr ortamnda oaltamadklar iin yaptklar gzlemler unutulmutu. Eer Warrenin Alman patologlarn
almasndan haberi olmasayd bakteriyi retmek iin o kadar ura vermeyecekti. Belki de sonuca ulaamayacakt.
..................................................................................
..................................................................................
Warren, problemle ilgili baka almalarn olup olmadn aratrm ve eitli gzlemler sonucu gastritli insanlarda
bakterinin varln tespit etmitir. zellikle H.pylorinin retiminin g olmasn nceki almalardan renmesi sonuca
gitmesinde etkili olmutur.
..................................................................................
nsanda, gastrit ve lsere H. pylori bakterisi neden olur.

..................................................................................
Eer H. pylori lser ve gastrite neden oluyorsa gastrit ve

lserli insanlarn tamamnda bu bakteri bulunmaldr.
..................................................................................
Midelerinde H.pylori olduu belirlenen gastritli ve lserli

hasta gruplarndan bir ksmna herhangi bir uygulamada bulunulmayp (kontrol grubu) dierinde H. pylori bakterilerini
yok eden antibiyotik kullanlr. Buna gre, kontrol grubunda
hastaln srd hlde deney grubunda sona erdii gzlemlenir.
..................................................................................
Warren ve Marshalln yapt almalar, ok sayda bilim

insan tarafndan desteklendii iin hipotezleri glenmitir.
Sonuta bu bakteriye kar antibiyotik ieren reeteler yazlmaktadr.
..................................................................................
Bilimde hayal gcnn, yeniliki ve zgn dnmenin nemli bir yeri vardr.
Sistemli alma ve akl yrtme bilimsel almalar iin gereklidir ancak tek bana yeterli deildir. Bilim tarihini incelediimizde, bilim insanlarnn problemleri zmeye alrken mantn yannda hayal gcn, yeniliki ve zgn dnmeyi de
kullandklarn grrz (Okuma Paras 2). Bilim, bilim insanlarnn kiisel zelliklerinin yok olduu bir sre deildir. Bilimsel
aklamalar, bilim insanlar tarafndan retilir ve retim srecinin her aamasnda hayal gc ve yenilikilik nemli rol oynar.
Bilimin ortaya koyduu en nemli bilgiler (rnein atom teorisi, DNA modeli) hayal gc ve zgn dnmenin eseridir.
12
Biyoloji
9. Snf
Okuma Paras 2
SADECE HAYAL ETTLER

Bilim znel ve insani bir akl yrtme srecidir.
Bilimin insan rn olmas nedeniyle znellii, bilimsel
bilgi retim srecinden ayr dnmemiz mmkn deildir.
Bu durumu anlayabilmek iin gzlem ve gzlemler sonunda
yaplan karmlarn birbirinden farkl sreler olduuna dikkat etmeliyiz. Gzlem, duyu organlarmz veya baka aralar
yardmyla incelediimiz olay hakknda veri toplama srecidir. karm ise, topladmz verileri yorumlama srecidir.
Resim 1. zincirli model Paulingin gl hayal gcnn rnyd. Ancak Pauling bile Watson ve Crickin ikili sarmal
modelini grnce kaltm materyalinin
kendini elemesi iin en uygun modelin
ikili sarmal olduuna karar vermitir. Watson ve Crick DNA modeli ile 1962 Nobel
Fizyoloji/Tp dln almlardr.
Ayn gzlemleri yapan ya da ayn verileri inceleyen bilim insanlar birbirlerinden farkl karmlarda bulunabilir. Bu
duruma bir rnek olarak, dinozorlarn nesillerinin tkenme
nedenleri ile ilgili bilim dnyasnda yaplan tartmalar ve
gr farkllklar verilebilir. Dinozorlarn bundan 65 milyon
yl nce nesillerinin tkendiini biliyoruz. Bir grup bilim insanna gre bundan 65 milyon yl nce, dnyaya arpan
byk bir meteor ve bu arpmann neden olduu artlar, di-
"Hayal etmek bilgiden daha nemlidir..."

Albert Einstein
1950li yllarn banda, DNAnn kaltsal madde olduu konusunda bilim insanlar fikir birliine vardktan sonra,
bilim dnyasnda DNAnn yapsnn ortaya karlmas konusunda bir yar balad. Watson ve Crickle beraber Linus
Pauling, Maurice Wilkins ve Rosalind Franklin de DNAnn
yapsn ortaya karmak iin ok alyorlard. Aslnda ilk
aklama Paulingden geldi. Pauling, DNAnn yapsn elindeki verileri kullanarak zincirli bir modelle aklad.
Ancak iki gen bilim insan Watson ve Crick zincirli
modelin hcre kimyasna uygun olmadn aklayp, hayal
gcnn tm snrlarn zorlayarak iki zincirli DNA modelini
oluturmulardr (Resim 1).
nozorlarn yok olmasna neden olmutur. Dier bir grup bilim insan ise o dnemde meydana gelen byk ve iddetli
volkanik patlamalarn dinozorlarn yok oluundan sorumlu
olduunu iddia etmektedir.
Bilim insanlarnn altklar alan, eitimleri, n bilgileri, tecrbeleri, beklentileri gibi etkenler yaptklar almalar
ve karmlar eitli ekillerde etkiler. Btn bu saydmz
etkenler bilim insanlarnn almalarn nasl kurgulayacaklarn, neyi gzlemleyeceklerini, gzlemlerine nasl anlam
ykleyeceklerini ve gzlemlerini nasl yorumlayacaklarn
etkileyen bir zihin yaps oluturur. Merdivenler etkinlii bu
durumu aklamak iin rnek olarak verilebilir (Etkinlik - 5).
13
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Etkinlik -5
Etkinlik Ad: Merdivenler
Amac:
Bu etkinliin amac, gzlem ve karm arasndaki fark daha iyi anlamanz salamaktr.
Yntem:
Yandaki ekle dikkatlice baknz. Ne gryorsunuz?
ekle 15 saniye dikkatlice bakmaya devam edin. lk grdnz
grnt deiti mi?
Grntnn deime nedeni ne olabilir?
Baz Afrika kabileleri zerinde ayn resimle yaplan deneyler, bu kabile
yelerinin ekli merdiven olarak deil iki boyutlu izgi dizileri olarak grdklerini ortaya koymutur. Bunun nedeni ne olabilir?
"Bouna urama, seni ancak grdkleri ve duyduklar kadar anlayacaklar. Grdkleri de ancak
kendi anladklar kadar olacaktr."
Mevlana
Dnelim:
lk incelemede, st yzeyde basamaklar grlebilen bir merdiven resmi fark edilecektir. imdi resme 15 sn. aralksz
baknca bu kez basamaklar alt yzeyleri ile grnen bir merdiven resmi fark edilecektir. Resme daha uzun sre baklrsa
grntnn srekli iki alg arasnda deitii grlecektir. Burada, beynimiz grme duyumuzdan elde ettii veriyi srekli
olarak farkl yorumlamaktadr. Peki, bahsedilen Afrika kabilelerinde durum neden farkldr? Bizim kltrmzde boyutlu
nesneleri iki boyutlu perspektife dayal izimlerle resmetme gelenei olduundan biz bu resimde merdivenleri fark edebilmekteyiz ancak byle bir gelenekleri ve alkanlklar olmayan bu kabile yeleri, ekli merdiven olarak deil iki boyutlu izgi
dizileri olarak grmektedir. Bu durum, gzlemcinin grd eyin (karmnn) onun gemi tecrbesine, beklentilerine ve
bilgisine bal olduunu ortaya koymaktadr.
Tartalm:
Bilim insanlarnn ellerindeki veri ve gzlem sonularn yorumlamalarnda da bilgileri, tecrbeleri ve beklentileri
etkili olabilir mi?
Bilim nesnellii hedefler.

Bilim insanlarnn karmlar arasnda farkllklar olsa bile,
bilim nesnellii amalar ve bilimde znellii en aza indirecek mekanizmalar mevcuttur. Burada bilim toplumunun ok
nemli bir yeri vardr. Bilim toplumu bir disiplindeki almann, delillerin ve yorumlarn uygunluunu dolaysyla nelerin
kabul edilebilir olduunu yarglayan bir kltr olarak i grmektedir. Bahsi geen mekanizma sekin bilim insanlarndan
olumu bir kurul deildir; daha geni anlamda dnlmesi
14
Biyoloji
9. Snf
gerekmektedir. Yaplan almalar, eitli bilimsel dergi ve

benzeri yayn organlarnda yaynlanmadan nce bir seme
srecine tabi olur ve ancak kabul edilebilir yntem ve delillere sahip, znellii en aza indirgemeyi baarm almalar
yaynlanr. Bununla birlikte sre burada sona ermez. Yaynlanan almalar bilim toplumu iinde de sorgulanmaya devam
eder. Bilim toplumu tarafndan yntem ve yorum olarak kabul
edilenler, dier almalarda da bilgi kayna olarak kullanlrken, dierleri tarih sayfalarndaki yerlerini alr.
Bilimin ortaya koyduu bilgiler gvenilir olduu

kadar deiime de aktr.
Baz insanlar, bilimsel bilgilerin doruluu ispatlanm ve
deimez bilgiler olduunu dnebilirler. Ancak bu dncenin aksine bilim, doa hakkndaki bilgilerimizin gelitii ve
deitii bir sretir. Bilimsel bilgiler teknoloji ve bilgi dzeyindeki ilerleme, yeni bulgularn ortaya kmas, eski bulgularn yeniden yorumlanmas veya sosyokltrel faktrlerin etkisiyle deiebilir. rnein 1960lara kadar mantarlar bitkiler
lemi altnda snflandrlyordu. Mantarlar hakkndaki anlaymz elde edilen bulgular nedeniyle deimi, bitkilerden ayr
bir lem olduklar anlalmtr.
Teoriler ve kanunlar birbirinden farkldr.

Bilimsel bilgiden bahsederken, nemli bilimsel bilgi
trlerini oluturan bilimsel teori ve bilimsel kanunlara ayr
bir parantez amak gerekir. Teori ve kanunlar ile bunlar arasndaki iliki, insanlarn sklkla yanlgya dtkleri konulardr.
Bunun sebebi ayn terimlerin gnlk hayatmzda da kullanlmas olabilir. Ancak teori ve kanunlar, bilimde gnlk hayatta
kullanlan anlamlarndan farkl anlamlara sahiptir. Bilimsel
kanunlar, bir olayn belli artlar altnda nasl gerekletiini
tarif eder. Teoriler ise doada gerekleen olaylar hakknda
yaplan ve arkasnda gl deliller bulunan aklamalardr.
Kanunlar doal olaylarn nasl gerekletii sorusuna cevap
verirken, teoriler kanunlar aklar ve neden sorusuna cevap
vermeye alr. Ska karlalan bir yanlg, hipotezlerin teorilere dnt daha sonra teorilerin yeterli delille ispatlanmas durumunda kanunlara dnt dncesidir. Ancak,
teoriler ve kanunlar arasnda bu ekilde hiyerarik bir iliki
yoktur. Teori ve kanun birbirlerinden farkl bilimsel bilgi trleridir ve teoriler hibir zaman kanunlara dnmez (Okuma
Paras 3).
Okuma Paras 3
Newtonun tiraf
Newton, nesneler arasndaki (var olduu dnlen) ekim etkileimini ktle ve
ktleler aras uzaklk deikenlerini kullanarak tarif etmi ve bugn bildiimiz ktle ekim kanunu, fiziin temel kanunlar arasna girmitir. Newtonun yapt i sadece doada gerekleen bir olay tarif etmektir. Ancak, objelerin neden Newtonun tarif ettii
kanundaki gibi birbirini ektii konusunda bugn bile zerinde uzlalm bir aklama
yoktur. Yani bugn genel olarak kabul grm bir ekim teorisi bulunmamaktadr. Eer
teori ve kanunlar arasnda hiyerarik bir iliki olsayd ve teoriler ancak ispatlannca kanun
olsayd Newtonun nce ekim teorisini ortaya atmas gerekmez miydi? Son derece ilgin bir ekilde; aslnda Newton, kendisi, almalarnda teori ve kanun arasndaki ayrm
yapmtr. Newton, nl eseri Doa Felsefesinin Matematik Prensiplerinde (Mathematical Principles of Natural Philosophy), ... yerekimi gerekten var ve tarif ettiimiz kanunlara
gre hareket ediyor. ... [ancak] yerekimine neden olan olaylar aklayan bir aklama [teori]
gelitiremedim. demitir.
15
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
Resim 2. Paleontologlar bulduklar fosiller zerinde

gzlem ve karlatrmalar yapar, fosilin hangi zaman
temsil ettiini renmek iin radyolojik ya tayini testleri uygular.
Deney, bilim denilince aklmza ilk gelen yntemlerden

birisi olsa bile btn bilimsel almalar deneyleri kullanmaz.
Bilim doay eitli disiplinler aracl ile inceler ve her disiplinin inceledii alann zelliklerine uygun aratrma yntemleri
vardr. Hatta biyoloji iindeki farkl aratrma alanlar da birbirinden farkl yntemler kullanmaktadr. rnein eski yaam
formlar zerine almalar yapan bir paleontolog (Resim 2) ile
bir molekler biyolog (Resim 3) birbirlerinden farkl yntem
ve yaklamlar kullanr.
1.1.2. Bilim Toplum likisi

Bilimin toplumu ve toplumun bilimi nasl etkiledii sorular cevap aranan iki ynl bir tartmadr. ncelikle bilim,
bulunduu toplumdan ve onun zelliklerinden etkilenen bir
giriimdir. Bilim insanlar yaadklar toplumun birer yesi olduklarndan onlarn kiilikleri, fikirleri ve ilgileri toplumun fikir,
deer ve beklentilerini yanstr. Bu durum da bilim insanlarnn
hangi aratrmalar yapacaklarn etkiler. Ayrca gnmzn
bilimsel almalar byk bteler gerektiren almalardr.
Bu almalar toplumun oluturduu eitli kurumlar ve sivil
toplum rgtleri tarafndan desteklenir. Bu kurumlarn hangi
almalar destekleyeceinde toplumun inanlar, fikirleri ve
beklentileri etkili olur.
Dier taraftan bilimin ortaya koyduu bilgiler toplumun
anlayn ve yaantsn yakndan etkiler. Atomun yapsnn
16
Biyoloji
9. Snf
9. Snf
Resim 3. Bir molekler biyolog genler ve ilevleri zerine alrken daha ok kimyasal analiz
yntemleri ve modellemeler kullanr.
KELMENN ANLAMI
Molekler biyolog, canllarn yapsn molekler dzeyde inceleyen bilim insandr.
aydnlatlmas, kaltsal materyalin ifresinin zlmesi gibi bilgiler insanlarn doa anlaylarn deitirdii gibi toplumsal
yaam da derinden etkilemitir. Bazen insanlarn, bilim insanlarn topluma zararl rnler ortaya koyduu iin suladn
duyabiliriz. Ancak anlalmas gereken nemli bir nokta udur:
Bilimde ve biyolojide yaplan almalar kt ya da iyi olarak
nitelendirmemiz mmkn deildir. nk bilimsel almalar
doay anlamak iin yaplan, bu srete ortaya kacak rnlerin zelliklerine odaklanmayan almalardr. Bilimin ortaya
koyduu bilgilerin insanlar tarafndan nasl ve hangi amalarla kullanlaca bilimin kontrol altnda deildir.
Son olarak unutulmamaldr ki, ortaya ktndan bugne kadar btn toplumlar ve kltrler bilime katk salamtr
ve salamaya devam etmektedir.
1.1.2.1. Biyoloji ve Biz

Her geen gn biyoloji alannda ortaya kan yeni bulular
insanlar heyecanlandrmaktadr. zellikle biyoteknoloji ve salk alanndaki gelimeler insanlarn gelecee gvenle bakmalarn salamaktadr. Bu almalarda lkemiz insanlarnn yer alyor olmas bu bilime olan heyecanmz ve ilgimizi artrmaktadr
(Resim 4).
Biyoloji renmek, iinde yaadmz doay tanmamza
yardmc olacaktr. Bu ders srecinde canllarn yapsn, ilevlerini ve eitliliini, canllarn dier canl ve cansz evredeki deiimlerden nasl ve neden etkilendiini reneceksiniz.
Doadaki mekanizmay zmek, bu mekanizmann ileyiini anlamak bizlere doaya kar daha hassas ve bilinli bireyler olabilmemiz konusunda yardmc olacaktr. Biyoloji renmemizin dier nemli bir nedeni ise, biyolojinin ve biyoloji ile
ilgili almalarn gnmzdeki yeri ile ilgilidir.
Resim 4. Canll aratrma merak biyologlar laboratuvar almasna yneltir.
Gnmzde biyoloji altn an yaamaktadr. 400den

fazla alt alma alan ile (tptan eczacla, ziraattan veterinerlie, molekler genetik, embriyoloji, ekoloji gibi birok alan)
biyolojinin sunduu bilgiler doa anlaymz ve hayatmz
deitirecek niteliktedir. Antibiyotiklerin ve DNA yapsnn kefi, insan genomunun zmlenmesi (Resim 5) gibi devrim niteliindeki gelimeler hayatmz yakndan ilgilendirmektedir.
Biyoloji renmek, biyoloji ile ilgili gelimeleri takip edebilen
ve sadece bilgiyi kullanan deil, ayn zamanda bilimsel bilgiyi
reten bilinli bireyler olarak bilim toplumundaki yerimizi almamz salayacaktr.
Hasta olduumuzda neden vcut smzn artt, ocuklarn neden annelerine ve babalarna benzedikleri, bamllk
yapan maddelerin vcudumuzu nasl etkiledii ya da bir yarasann avn gece nasl yakalayabildii sorular biyolojinin ilgi alannda olan baz sorulardr. Bu sorularn cevaplarn bilmemizin
yaantmza nasl bir yarar olabilir?
Resim 5. nsan genom projesi ile insan DNAsnda 20

-25 bin protein kodlayc gen olduu belirlenmitir. Bu
genler kromozomlar zerinde eit dalmamtr.
Biyoloji, tarih boyunca zmsz gibi grnen birok soruya cevap bulmu ve hlen bulmaktadr. Biyoloji hayatmzn
neresinde, ne kadar yer kaplyor diye dndmzde, aslnda biyolojinin etrafmz tam anlamyla sardn grrz. Gelin,
biyolojinin hayatmzn neresinde olduunu birka rnek ile inceleyelim.
17
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
1.1.2.2. evre Sorunlar ve Biyoloji

Hzla artan nfus ve insanlarn ihtiyalar evreye olumsuz
olarak yansyabilmektedir. Artan evre sorunlarnn zmnde
biyolojinin sunduu bilgiler gn getike nem kazanmaktadr.
rnein gnlk hayatta yourt ve peynir yapm, salk alannda
ise antibiyotik retimi gibi amalar iin kullanlan mikroorganizmalar artk evresel sorunlarn zmnde de kullanlmaktadr. Bu
kullanm alanlarna rnek olarak, zehirli ve tehlikeli atk maddeleri
zararsz veya daha az zararl maddelere paralamak iin mikroorganizmalarn ve bitkilerin kullanld artm sistemlerinden biri
olan biyoremediasyon verilebilir. Mikroorganizmalarn ve bitkilerin
kullanld dier alan, petrol kirlenmesinin olduu blgelerde
toprak bakterilerinin blgedeki petrol paralayarak blgenin
temizlenmesine yardmc olmasdr (Resim 6).
KELMENN ANLAMI
Biyoremediasyon su, hava ve
topraktaki kirleticilerin, mikroorganizmalar ve bitkiler gibi
canllar yoluyla zararsz bileiklere dntrlmesidir.
KELMENN KKEN
A (ngilizce = vaccine)
terimi, Latince vacca (sr)
szcnden gelmektedir.
Resim 6. Petrole bulanm sahillerin temizlenmeinde gbre pskrtme ilemi uygulamaktadr. Bu

gbreler blgedeki bakterilerin remesini hzlandrarak petroln paralanmasn balatmaktadr.
Bakteri faaliyetlerinin artmas petroln doal paralanma hzn be kata kadar artrmaktadr. Bu
yntem, ak alanlarda petrol kirlenmesini gideren
en hzl ve ekonomik yntemdir.
1.1.2.3. Salk ve Biyoloji

Biyoloji alannda yaplan almalar, son iki yzylda insan salnn
korunmas ve iyiletirilmesi konusunda nemli katklar salamtr. Bu katklardan biri de a retimidir. Bugn byk ila fabrikalarnda ileri teknoloji
ile retilen alarn olduka ilgin bir tarihi vardr. A ilk defa 1700l yllarn
sonlarnda, ngiliz Doktor Edward Jenner tarafndan kefedilmitir. Bu kefin
ilgin bir hikayesi vardr. 1717-1718 yllar arasnda ngilterenin Osmanl Devleti bykelisi olarak grev yapan Edward Wortley Montagunun ei Lady
Montagu, stanbulda iek hastalndan korunmak iin halkn bir yntem
uyguladn renmi ve bundan bir mektubunda arkadana bahsetmitir
(Okuma Paras 4). ngiltereye dndkten sonra bunu zamann uzmanlaryla paylamtr. Bunu renen Jenner, bu yntemi hayvandan insana olacak
ekilde bilimsel metotlarla gelitirmitir (Resim 7).
Resim 7. 1796da yapt deneyinde Jenner, iek hastal geirmekte olan bir
inekten alnan svy iftlik alanlarndan
birine ineyle kazmak yolu ile aktarmtr.
Bu kii, ileride iek hastal ile karlam
ancak hasta olmamtr.
18
Biyoloji
9. Snf
Bu keif ile son derece ldrc olan iek hastalnn dnyann birok yerinde tamamen yok edilmesi salanmtr. Bunun yan sra ocuk felci
(polio), kzamkk, kabakulak ve hepatit B gibi dier hastalklara kar etkin
alar gelitirilmitir.
Gnmzde tedavisi henz bulunamam olan hastalklar iin bilim insanlar youn olarak almalarn srdrmektedir.
Okuma Paras 4
iek Asnn lgin Tarihi
Lady Mary Wortley Montagu (1689 -1762), 1717-1718 yllarnda ngilterenin stanbul bykelisi olarak grev yapan
kocas ile Osmanl topraklarn gezer. Yazd mektuplarla nl olan Lady Montagu, stanbulda bulunduu srada iek asnn kocakar denilen kiiler tarafndan binlerce kiiye yapldn grm ve bu alama ynteminin ngilterede tannmasna
nclk etmeye almtr. Lady Montagunun iek asndan bahsettii mektup aadadr.
31. Mektup
1 Nisan 1717, Edirne
Bayan S.C.ye,
Hastalklar hakknda size yle bir ey anlatacam ki siz de burada olmak isteyeceksiniz.
Bizde pek tehlikeli ve yaygn bir hastalk olan iek hastal, alama dedikleri bir usln kefi sayesinde burada tamamen zararsz. Bu ii yapmay kendilerine i edinmi birok kocakar var. Bunu her sonbahar mevsiminde havann serinlemeye
balad eyll aynda yapyorlar. Ahali baka ailelerde iek hastal olup olmadn birbirine soruyor. Bu maksatla toplanp
genelde on be-on alt kii olduklarnda bir kocakar en kuvvetli iek iltihabyla dolu bir ceviz kabuuyla geliyor ve hangi
damarn almasn istediklerini soruyor. neyle istedikleri damar ayor ve alan bu yere inenin ba kadar iltihap koyuyor.
Bu ise ancak ufak bir syrk kadar ac veriyor. Ardndan bu ufak yaray bir ceviz kabuu parasyla kapatp saryor. Bu ekilde
drt-be damar daha ayorlar. ocuklar a olduktan sonra o gn kp birlikte oynuyor ve sekiz gn sonrasna dek shhatleri
gayet yerinde oluyor. Sonra ateleri kmaya balyor ve iki, nadiren gn hasta yatyorlar. Yzlerinde yirmi-otuzdan fazla
kabarck pek kmyor, bunlarn da izi kalmyor. Sekiz gn sonra da eskisi kadar shhatli oluyorlar. Hastalk sresince yaralarndan iltihap akyor, ama bunun hastala ifa olduundan phem yok. Bu uygulama her sene binlercesine yaplyor. Bundan
len bir insan olmad. Bana inanabilirsiniz, bu tecrbenin gvenirliine o kadar inandm ki sevgili kk oluma da yaptrmay dnyorum. Memleketimi ok sevdiim iin bu faydal kefin ngiltereye girmesi iin elimden geleni yapabilirim.
lerinde insanln iyilii uruna servetinin mhim ksmn sarf edebilecek hamiyetli kimseler olduunu bilsem, bilhassa bu
konu hakknda hekimlerimizden bazlarna yazmaktan geri durmazdm. Ancak, bu hastalk onlara fayda getiriyor. Buna son
verecek bir cretkar varsa onlarn tm fkesini stne ekmeye mecbur kalr. Ancak geri dnecek kadar yaayabilirsem belki
onlarla mcadele etmeye cesaretim olabilir. Bu vesileyle dostunuzun kahramanln takdir edebilirsiniz (Lady Montagu,
ark Mektuplar, Antik ark Klasikleri, stanbul, 2009, Sayfa 58-59).
Resim 8. Gelitirilen aletlerle eker lm kolayca yaplmaktadr.
nslin, kan ekerini dren bir hormondur. Salkl yaam iin inslin miktarnn kanda
belli dzeyde bulunmas gerekir. Bu nedenle inslin hormonunun yetersizliinde eker hastal grlr (Resim 8). nslin hormonu yllarca, kesilen hayvanlardan elde edilmekteydi. Ancak
bu durum, hem alerjik tepkimelere neden olmaktayd hem de
ekonomik deildi. Gnmzde ise, biyoteknolojik yntemlerle
insana ait inslin geni bakterilere aktarlarak daha ucuz ve daha
bol inslin hormonu retimi yaplmaktadr.
1.1.2.4. Biyoyaktlar
Teknolojik aralarn kullanmnn yaygnlamas insanlarn enerji kaynaklarna olan ihtiyacn artrmaktadr. Biyoloji alannda, artan enerji ihtiyacna
cevap olabilecek, ekonomik ve evreye duyarl alternatif enerji kaynaklar oluturma ynnde
nemli almalar yaplmaktadr. Son yllarda biyoyaktlar nemli bir alternatif enerji kayna olarak ne kmaktadr. Biyoyakt, biyolojik (bitkisel ya da hayvansal) kaynaklardan elde edilen bir
yakttr (Resim 9). Biyoyaktlar son yllarda otomobil motorlarnda yakt ham maddesi olarak kul- Resim 9. Bitkisel ya da
hayvansal kaynaklardan
lanlmakta ve petrol karsndaki ekonomik zellii ile birok lke tarafndan tercih edilmektedir. elde edilen yaktlar ekonomik bir deere sahiptir.
19
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
1.1.2.5. Adli Uygulamalar

Biyolojinin salad bilgi ve yntemler adli bilimler
alannda sulunun yakalanmasnda ya da olayn aydnlatlmasnda ou zaman
etkili olarak kullanlmaktadr.
Tek yumurta ikizleri hari her
Resim 10. Tpk parmak izi gibi bireyin DNA dizisi kiiye zg
DNA dizilimleri de kiiye zeldir. (DNA parmak izi) (Resim 10)
olduu iin sulu birey molekler biyoloji teknikleri ile kolaylkla belirlenebilir. Sadece bir
damla kan, idrar, tkrk, bir doku paras, bir adet kl veya
sa teli gibi DNA bulunduran biyolojik bir rnek kiinin genetik kimliini belirlemek iin yeterlidir. DNA analizinin bize
sunduu imknlar, artk sulular bulmann tesinde babalk ve annelik testleri gibi
ocuun ebeveynlerini belirlemede kullanlan bir yntem
hline gelmitir.
Normal pirin
Betakaroten
genli pirin
Resim 11. Normal olarak A
vitamini retemeyen pirin
bitkisine nergis bitkisinden
alnan ve A vitamini reten
betakaroten geni bir bakteri
araclyla aktarlmtr. Bylece, pirin bitkisinin beta
karoten retmesi salanmtr. Bu yolla, zellikle pirinci fazla tketen toplumlarda A vitamini eksikliine
bal hastalklarn nne
geilmesi amalanmtr.
20
Biyoloji
9. Snf
1.1.2.6. Bir Meslek

Olarak Biyoloji
Canllarn farkl ve ilgin zelliklere sahip olmas
biyologlarda merak duygusunu uyandrmakta ve biyologlarn yeni keifler yapmalarna neden olmaktadr.
Aratrmalar sonucu yeni
trler kefedilmekte, birok
tr ise kefedilmeyi beklemektedir. Bilim insanlarnn
aratrmalar srasnda ilgin
trlere ve gizemli bilgilere
ulatklarn eitli kitap ve
yaynlardan reniyoruz.
rnein belgesellerde de
gzlemlediimiz gibi baz
insanlar hayatlarnn byk
bir ksmn kobralar zerindeki almalarla geirmektedir.
9. Snf
Resim 12. Tarmda verim artn

salayan biyoteknoloji, ayn zamanda evreye
zarar veren tarm
ilalarnn kullanmn da azaltmaktadr.
nsan nfusuna bal olarak, doal kaynaklarn da yeterli dzeyde tutulmas gerekir. nsanlarn salkl yaamas
ve gda probleminin kmamas iin bol, ucuz, kaliteli ve
salkl gda retiminin gerekletirilmesi gerekir. Hayvansal gdalarn kalitesinin ve retiminin artrlmas iin slah
almalarna arlk verilmelidir. Bu yntemle verimli dller
elde edilmeli ve bunlarn retimi yaplmaldr. Bu almalara rnek olarak, A vitamini retemeyen doal pirinlere
nergis bitkisinden alnan ve A vitamini reten betakaroten
geni bir bakteri araclyla aktarlarak pirinlerin vitamin
deeri artrlmtr (Resim 11). Doal pirinlere bakteri genleri aktarlarak pirinlerin vitamin deeri artrlmtr. Yine
genetik mhendislii yntemiyle bakterilerden bitkilere gen
aktarlarak eitli zararllara kar direnli bitkiler retilmitir
(Resim 12).
Molekler genetik alannda ortaya kan bir dier
nemli gelime, insann gen haritasnn karld insan
genom projesidir. Bilim insanlar, bu projenin en nemli
uygulama alannn genetik hastalklarn belirlenmesi ve
zmyle ilgili olacan ifade etmektedirler. Bu alanda
gerekleen dier bir gelime ise kk hcre alanndadr.
Kk hcre; kalp yetmezlii, omurilik zedelenmesi, beyin
hasarlar ve Parkinson gibi bugn tedavi edilemeyen pek
ok hastaln tedavisi iin umut olmaktadr.
Grld gibi biyoloji bilimi geni bir uygulama alanna sahiptir. Molekler biyoloji, tp, eczaclk, evre mhendislii, biyomhendislik, veterinerlik, ziraat, su rnleri ve mikrobiyoloji gibi alanlarda meslek sahibi olmak isteyen renciler,
zellikle bilimsel almalara ilgi duymal ve bilime merakl
olmaldr.
Son yllarda tp ve fizyoloji dalnda kazanlan Nobel dllerini incelediinizde biyolojinin, fizyolojinin ve tbbn ne kadar ok gelitiini ve bu bilimlerin amacnn insanla olumlu
ynde katkda bulunmak olduunu grebilirsiniz (Tablo 1).
Tablo 1: Son yllarda fizyoloji dalnda nobel dl kazanalar.

YIL
ALAN KLER
ALIMA KONULARI
Sir John B. Gurdon, Shinya

Yamanaka
Bir hcrenin baka hcrelere dntrlebilmesinin yntemini keiflerinden

dolay
Bruce A. Beutler, Jules A. Hoffmann
Vcut savunma sisteminin almasyla ilgili keiflerinden dolay
Ralph M. Steinman
Vcut savunma sisteminde baz hcrelerin rol ile ilgili keiflerinden dolay
2010
Sir Robert G. Edwards
Tp bebek (IVF) ynteminin geliiminden dolay
2009
Elizabeth H. Blackburn, Carol W.

Greider, Jack W. Szostak
Kromozomlarla ilgili almalarndan dolay
2012
2011
Biyolojinin alma alan ok geni olduundan biyolojinin eitli alanlarnda eitimlerini tamamlayan biyologlar, eitli
meslek alanlarnda kariyer yapma imknna sahip olmaktadr. Bir biyoloun alabilecei alanlardan bazlarn inceleyelim.
a. Doa Tarihisi
Doa tarihi; zooloji, paleontoloji, jeobiyoloji gibi birok bilim daln ieren ok disiplinli bir alma alandr.
Doa tarihi, biyolojinin dier alma alanlarndan farkl olarak, bilimsel dergilerin yannda yazl ve grsel medyada da
yer bulmaktadr (Resim 13).
Bu alanda alan insanlar doa tarihisi veya doa bilimcisi olarak isimlendirilir. Bilinen en nl doa tarihilerinden olan David Attenborough, almalarn belgesel ve televizyon dizileri hline getirerek tm dnyada yaynlamtr.
Resim 13. Doa tarihi, evremizdeki hayvanlar, bitkileri ve
doada bulunan dier nesneleri inceleyen gzleme dayal
bir alma alandr.
b. Deniz Biyolou
Resim 14. Dnya yzeyinin 3/4nn sularla kapl

olduunu dndmzde, deniz biyologlarnn
aratrma alanlarnn ne kadar geni olduunu tahmin edebiliriz.
Deniz biyolojisi; deniz, okyanus ve dier sulardaki canllar inceleyen bir alandr. Deniz biyolou deyince oumuzun aklna yunus eitmenleri, dalglar gelebilir. Ancak deniz biyologlar daha sistematik bir ekilde sucul organizmalarla alan, onlar gzlemleyen
ve koruyan insanlar olarak tanmlanabilir. Sucul organizmalar bize
ounlukla balklar hatrlatr ancak su alt bitki, hayvan ve mikroorganizmalar asndan olduka farkl trleri barndran bir alandr.
Deniz biyologlar su alt canllarn biyolojik snflandrmadan ok
yaadklar evreye gre gruplandrp haritalandrrlar (Resim 14).
21
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
c. Kriminal Biyolog
Gnderilen numune lif mi kl m? Kl ise insana
m hayvana m ait? Kln kk, gvde, u ve renk yaplar mikroskobik karlatrma iin uygun mu? Bu
gibi sorular ounlukla kriminal biyologlarn cevap
arad sorulardr. Kriminal biyologlar, su tekil eden
adli olaylar aydnla kavuturacak kan, tkrk, ter,
idrar, kl, trnak, deri, kemik, di gibi biyolojik deliller
zerinden bilimsel analizlerle sulunun yakalanmas
konusunda polise yn vererek adaletin salanmasna yardmc olmaktadrlar (Resim 15).
Resim 15. Kriminal biyoloji laboratuvarlar yalnzca DNA

analizinde deil, vcut svlarnda bulunan zararl (uyuturucu) maddenin varlnn ortaya karlmas ve cesetle
birlikte bulunan bcek ve polen gibi canl veya yaplarn incelenmesiyle olayn getii yerin ve lm zamannn tayin
edilmesinde de kullanlmaktadr.
. Doa Koruma Uzman

Biyolojik eitliliin korunmas ve gelitirilmesi amacyla koruma almalar ile ilgili aratrmalar yapan, belirlenen sorunlarla ilgili kurumlar bir araya getirerek ortak alma platformlar kuran ve sorunlara ynelik pratik zmler retmeye alan
uzmanlar doa koruma uzman olarak isimlendirilir. Doa koruma uzmanlar genel olarak iki farkl alanda faaliyet gstermektedir. klim deiikliinin etkileri ve biyoeitliliin korunmas doa koruma uzmanlarnn temel faaliyet alanlarn oluturmaktadr. Toplumu bilinlendirmek ve evre sorunlarna zm retebilmek iin dnyann birok yerinde doa koruma okullar
almakta ve bu okullarda aylk veya dnemlik eitimler verilmektedir.
d. Molekler Biyolog ve Genetik Mhendisi

Bir biyolog olduunuzu varsayarsak molekler biyoloji ve genetik alannda almalar yaptnzda, canllardaki gen dizilimini tespit edebilirsiniz. Bu ekilde kaltsal hastalklara neden olabilecek genleri embriyonik dnemde belirleyerek daha
salkl nesillerin ortaya kmasna katkda bulunabilirsiniz. Ya da canllar arasnda gen aktarm yapabilirsiniz. rnein, yonca
(Medicago sativa-Medikago sativa) bitkisine bir gen aktararak yoncann protein deerini ykseltebilir, yapsnda A vitamini bulunmayan beyaz pirince, bir bakteri ile nergis bitkisinden gen aktararak pirincin A vitamini retmesini salayabilirsiniz. Ayrca
plastik, petrol vb. ile beslenen mikroorganizmalardan yararlanarak yk gemisi kazalarnda denize dklen petroln temizlenmesini salayabilirsiniz. Olumsuz evre koullarna kar daha dayankl ve verimlilii yksek bitki ve hayvan retimi yaparak
ekonomiye katkda bulunabilirsiniz.
22
Biyoloji
9. Snf
1.1.3. Biyolojinin Dier Bilimlerle likisi

Biyofizik, biyokimya, biyomatematik, biyoistatistik, biyomhendislik, biyomedikal, biyoinformatik gibi birok alma alan
biyolojinin dier bilim dallaryla ilikisi sonucunda ortaya kmtr. rnein Avrupa Nkleer Aratrmalar Merkezinde (CERN),
fizikle ilgili bir proje gerekletirilmesinin yan sra salk alannda kullanlan yeni yaklamlarn gelitirilmesi salanmtr (Tpta grntleme, salk fizii, nkleer ve radyoterapi).
Okuma Paras 5
BLM ve FEN
Biyoloji bilim midir? Tabii, elbette. Sosyoloji bilim midir? Bu soruya da ayn kesinlikte olmasa da evet diye
cevap verebiliriz. Biraz daha ileri gidelim: Edebiyat bilim midir? Ya mzik? Ya tarih? Herhlde sorulara evet/hayr ile
cevap vermek hayli zorlat. Bilimin ne olduunu bilmeden, neyin bilim olduunu anlamamz ve dolaysyla yukardaki sorulara tatmin edici cevaplar vermemiz kolay deildir.
Fen bilimlerinin amac fiziki lemde meydana gelen olaylarn arkasnda yatan fiziksel olguyu anlamak, tanmlamak, formle etmek ve gelecekte benzer olaylarn nasl oluacan nceden tahmin etmektir. Bilimin gzleme
dayal ksm, ok defa karm ve genelleme ile kartrlr. Bunun sonucu olarak da bilim d bilgiler bilim olarak
sunulur. Karmaklktan saknmak iin, fen bilimlerinin objektif bilgi ile ilintili olduu ve nedir sorusuyla ilgilendii
unutulmamaldr. Bilimsel bilgi gzlemlenebilir olguya dayaldr ve bakalar tarafndan dorulanmaya veya yanllanmaya aktr.
Fen bilimlerinin amac varlklarn ne olduunu, akla ve be duyuya dayanarak aklamak ama bundan sonu
karmamaktr. Be duyu ile hissedilen ksma dayanarak, aratrlan olgunun hissedilmeyen ksm hakknda karlan
sonular ve yaplan genellemeler fen bilimi deil felsefedir. O yzden, doru yapld zaman nyargsz tm gzlemciler ayn eyi gzlemleyecei iin fen bilimlerinde fikir birlii vardr. Genellemeler ou kez kiisel nyarglar
yanstt iin de felsefede fikir ayrl ortaya kar.
Bilimsel yntem, gzlemlere ve dikkatli akl yrtmeye dayanr. Fen bilimleri duyularla alglanan eyi akl ve
mantk zemininde analiz eder. Alg alann aan durumlar fen bilimlerinin kapsam dndadr. Canl organizmalarn
deiik artlar altndaki davranlarn incelemek fen bilimlerinin ilgi alanna girer. Ancak, Dnyada hayatn nasl
balad hakknda, snrl gzlem ve akl yrtmelere dayal olarak oluturulan kuramlar fen biliminden ok birer
grtr. O yzden, hcre biyolojisi zerine yazl tm kitaplarn birbiriyle uyumlu olmas ama hayatn kayna hakknda yaygn fikir ayrlklarnn olmas srpriz deildir.
(TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Say 537, Sayfa 56-59).
23
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
1.1.4. BLM DEERLENDRME

1. Bilimsel yntemin balca basamaklar nelerdir? Bunlar bir rnek zerinde aklaynz.
....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
2. Biyologlar sadece su ve bakterileri kullanarak, bir enerji kayna olarak kullanlabilen hidrojen gaz retmeyi baardlar. Hidrojen belki de var olan en temiz yakttr. nk oksijenle yanmas sonucu aa kan sadece su buhardr. Ayrca
hidrojen reten bu bakteriler, sudaki kirletici baz maddeleri besin olarak kullandklarndan suyu da temizler.
Yukarda bahsedilen bilimsel gelime aada yer alan, hayat tehdit eden kresel sorunlardan hangilerinin zmne
nasl katkda bulunabilir? Aklaynz.
a) Kresel iklim deiiklii:

.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
b) Gda sknts:
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
c) Salk sorunlar:
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
24
Biyoloji
9. Snf
d) Biyolojik eitliliin azalmas:

.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
e) evre kirlilii:
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
3. Biyoloji alannda yaplan aratrmalarn insan salnn korunmasna ve iyiletirilmesine ynelik katklarn aklaynz.
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
25
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Canllarn
Ortak zellikleri
Bu blmde,
Canl ve cansz varlklar birbirinden nasl ayrabileceinizi renecek ve
baz istisnai rnekleri yorumlayacaksnz.
Canl varlklarn ortak zelliklerinin neler olduunu kavrayacaksnz.
Bunlar Neden nemli?
Canl ve cansz varlklar birbirinden ayrabilmek dndmz kadar
kolay deildir. Bu tanmlamann doru bir ekilde yaplmas, ilerleyen
biyoloji nitelerine temel oluturacaktr.
Fotoraf Yorumlayalm
Fotoraftaki engel Boynuzlu Da Keisi (Rupicapra rupicapra-Rupikapra rupikapra) ve bitkiler birbirinden tamamen farkl gibi grnseler de
onlar canl yapan zellikler ortaktr. Hayvanlar ve bitkiler, bir hcrelilerde olduu gibi canlln tm temel zelliklerini barndrrlar.
26
Biyoloji
9. Snf
27
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
1.2. Canllarn Ortak zellikleri

Amalar
Canl ile cansz varlklar analiz etmek.
Varlklarn canllk zelliklerini zetlemek.
Canllk
Hcre
Byme ve Gelime
Hareket
Metabolizma
Anabolizma
Katabolizma
Uyum
Beslenme
Solunum
Boaltm
Gelime
Uyarlara Tepki
reme
Fotoraf Yorumlayalm
Bir ormanda olduunuzu hayal edin. Grdnz
varlklardan hangileri canldr? Canl varlklar canszlardan ayrmak iin hangi kriterleri kullanyorsunuz?
Canllar hareket eder diyebilirsiniz ama nehir hareket
ederken aalar etmiyor. Canllar byr diyebilirsiniz
ama yetikin bir bcek bymez. Yaam kesin olarak
tanmlamak zordur.
1.2.1. Canl Nedir?
Resim 16. Salarmz ve trnaklarmz.
evremizde karlatmz birok varln canl olup olmadna karar vermekte zorlandmz zamanlar olmutur. Canl ve
cansz varlklarn ayrmn gerekten doru yapabiliyor muyuz?
Snflarmzda, zerinde oturduumuz ahap sralarn cansz olduunu dnrken neden darda grdmz bir aac canl
olarak deerlendiriyoruz? Bu ayrm yaparken nelere dikkat ediyoruz?
Vcudumuzda bulunan baz yaplarn da canl m, cansz m
olduuna karar vermek ok kolay deildir. rnein salarmz ya
da trnaklarmz vcudumuzun bir paras iken ya da kesildikten
sonra canl mdr, deil midir? (Resim 16 ). Blm boyunca bu soruya cevap araynz.
1868
1885
1895
1903
1922
Miescher
Nkleik asitleri buldu.
Louis Pasteur
Kuduz asn buldu.
Wilhelm Rntgen
X nlarn buldu.
Sutten
Kromozom teorisini ortaya
att.
Otto Mayerhof
Kastaki enerji dnmlerini inceleyerek Nobel
Fizik/Tp dln ald.
28
Biyoloji
9. Snf
Resim 17. Canl ve cansz varlklarn ayrm yaplrken belirlenen snrlar net deildir. Canl zelliklerinin bazlarn cansz varlklarda da izleyebiliriz. rnein uaklar en hzl hareket eden aralardan biridir. Ayrca uaklar uabilmek iin yakta ihtiya duyar, kimyasal enerjiyi hareket enerjisine evirir ve atk maddeleri darya boaltr. Bu zellikleri tamas uaklarn canl olduu
anlamna gelmez. Birok insan, tohumlarn cansz olduu gibi yanl bir anlaya sahiptir. Hlbuki tohumlar uygun scaklk ve
nem salayan bir ortamda imlenme ve byme gibi canllk belirtileri gstermeye balar. Bu sebeple tohumlar cansz olarak
deerlendirmek yanltr. Ate de canl zellikleri olarak tanmlanan baz kriterleri salayan bir baka cansz varlktr.
Bu blmde, sizlere verilen canl zelliklerinin bazlarn cansz varlklarda gzlemleyebilirken, baz cansz zellikleri de
canl varlklarda gzlemleyebilirsiniz (Resim17). Otomobil, uak ve gemi gibi tama aralarn dnelim. Bunlar hareket eder,
enerji elde etmek iin yakt kullanr, kimyasal enerjiyi hareket enerjisine dntrr ve atk maddelerini d ortama boaltr.
Dier taraftan tohumlarn canl olduunu bilmemize ramen bir ta paras gibi cansz zelliklere sahip olduu gzlenir. Bu
rnekleri gz nnde bulundurduumuzda canl ve cansz varlklarn ayrmn yaparken belirlenen snrlarn net olmadna
dikkat etmemiz gerekmektedir.
Etkinlik - 6
Etkinlik Ad: Canllarn Ortak zellikleri

Ynerge: Tabloda verilen zellikler bal altnda, bo braklan yerlere canllar canszlardan ayrdn dndnz
zellikleri yaznz. Belirlediiniz zellikler tabloda verilen varlklara uyuyorsa , uymuyorsa - iareti koyunuz. Elde ettiiniz
sonular dorultusunda varlklarn canl veya cansz olduklarna karar veriniz.
zellikler
Aa
Ate
Tohum
Masa
nsan
Beslenme
Sonu
1927
1953
1986
Alexander Fleming
Penisilini buldu.
James WatsonFrancis Crick

DNA molekl
modelini ortaya
koydu.
Steven Howell
Ate bceinden ttn
bitkisine ilk gen naklini
gerekletirdi.
1997
lan Wilmut
lk hayvan klonlamasn
gerekletirdi (Dolly).
2003
nsan Genom Projesi

tamamland.
29
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
1.2.2. Canl zellikleri

Bilim insanlar, varlklar canl olarak nitelendirebilmek iin aada belirtilen baz zelliklerin onlarda bulunmas gerektiini sylemilerdir (Resim
18). Bu zellikler, baz istisna durumlar dnda, incelenen varln canl olup
olmadn ayrt etmemize yardmc olur.
a. En Kk Canl Yap Hcredir.

Btn canllar hcre olarak adlandrlan temel fonksiyonel yap biriminden meydana gelir. Bu yaplar, bazen tek bana bakteriler gibi bir hcreli canllar oluturabilecei gibi bazen de birou bir araya gelerek kelebek, balk ve aa gibi ok hcreli canllar oluturabilir.
Yaamnn balangcnda dllenmi bir yumurta, hcre blnmeleriyle trilyonlarla ifade edilen sayda hcreye sahip olan bir bebek, ocuk,
gen ve yetikin dnemlere doru geliir. Bu geliimin gereklemesi iin
biyolojik bir byme gereklidir. Biyolojik byme, canllarn hcrelerindeki byme veya hcre saylarndaki art olarak tanmlanabilir. Bu byme
canllara gre farkllklar gsterebilmektedir.
b. Canllar Byr, Geliir ve lr.

Bir hcreli canllar hcrelerinin hacimce ve ktlece artmas ile byr
ve geliirler. ok hcreli canllarda ise byme ve gelime, hcrelerin blnmesi ve hcre hacminin artyla olur. Hayvanlarda byme snrl iken,
bitkilerde byme snrszdr. Gelime, canlnn yaam boyunca geirdii
deiikliklerin tmn ierir.
Resim 18. Gzle grebildiimiz veya gremediimiz tm canllar fiziksel adan farkllklar gstermelerine ramen, onlar canl
yapan birtakm ortak zelliklere sahiptirler.
30
Biyoloji
9. Snf
c. Canllar Hareket Eder.
Resim 19. Sngerler, sahip olduklar boluklardan kaml hcrelerinin (koanosit) hareketleri sonucu suyu szer ve ihtiyalar olan
besinleri ve oksijeni elde ederler.
Baz insanlar hareketi, zellikle insan ve hayvanlarn verdikleri fiziksel tepkilerden biri olarak deerlendirir.
nk evremizdeki hayvanlarn hareketlerini ve kendi
hareketlerimizi ak bir ekilde, rahatlkla gzlemleyebiliriz. Koan atlar, yzen yunuslar ve uan kular kolayca
gzlemleriz. Ancak bitkilerin bir yerden baka bir yere
hareket ettikleri gzlenememektedir. Ayrca sngerler
ve mercanlar gibi baz hayvan gruplarnn yetikinlik
dnemlerinde bir yerden baka bir yere hareket ettikleri
gzlenmez (Resim 19). Bu ve benzer hayvan gruplarnda hareket, sil ve kam gibi yaplar sayesinde gerekleir. Siller ve kamlar gibi zellemi yaplarn dzenli
hareketleri ile canl, su iinde besin ve oksijen ihtiyacn
karlamaya ynelik hareketler gerekletirir. Benzer ekilde baz bir hcreli canllar (r. paramesyum (Paramecium-Paramesyum), glena (Euglena-glena) vb.) yaadklar sulu ortamlarda sil veya kamlar yardmyla savunma,
beslenme gibi amalarla hareket edebilirler.
Bitkiler ise hareketlerini farkl ekillerde gerekletirir. rnein ayiekleri gnee doru ynelirler. Bir baka bitki tr olan
sinekkapan bitkisi (Dionaea muscipula-Diyonaeya muipula), zerine konan bceklerin dokunmas sonucu kapanr ve onlar
avlar (Resim 20).
evremizdeki varlklara canl / cansz diyebilmemiz iin hareket zellii tek bana yeterli midir? rnein mercanlar hareket etmedikleri iin cansz olarak nitelenebilirler mi?
Resim 20. Ayiekleri gn iinde gnee ynelirler. Sa tarafta grlen sinekkapan bitkisi, kendisine temas edildiinde hzlca kapanr ve avn yakalar.
31
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
. Canllar Uyarlara Tepki Verirler.

Fillerin scak havadan daha az etkilenmek amacyla hortumlarnn yardm ile vcutlarna toz ve toprak serpmelerini grm veya kstm otunun yapraklarna dokunulduunda kapanmasna ahit olmusunuzdur. Peki, btn bu olaylarn nedeni sizce nedir?
Canllarn kendi yapsndan ve yaad ortamdan kaynaklanan fiziksel ve kimyasal
uyaranlara tepki gstermesine uyarlma denir. Btn canllar evreden gelen uyartlara
farkl ekillerde tepki verebilirler. veya d ortamda gerekleen bu olaylara verilen tepkiler ynelme, kama ve renk deitirme gibi fiziksel veya s dzenleme, younluk deitirme gibi kimyasal olarak iki ekilde gerekleebilir. Bu, canllarn yaamlarn devam
ettirebilmesi asndan nemlidir. Glden alnan bir su numunesi mikroskop altnda incelendiinde bir hcreli organizmalardan bazlarnn aydnlatlan alandan hzla uzaklat,
bazlarnn ise aydnlatlan alana doru hareket ettii grlebilir. Yksek a tepki olarak
Resim 21. Sizce ayieklerin
gzlerimizi kapatmamz ya da scak bir suya dokunduumuzda elimizi sratle ekmemiz,
gnee ynelimi evresel
bebein acknca alamas, bitkilerin a ynelmesi uyarana verilen birer tepkidir. Yksek
uyarclara bir tepki olarak ala tepki olarak gzlerimizi kapatmamz ya da scak bir suya dokunduumuzda elimizi
glanabilir mi?
sratle ekmemiz,
bebein acknca alamas, bitkilerin a ynelmesi uyarana verilen birer tepkidir (Resim 21).
d. Canllar Yaadklar Ortama Uyum

Salar.
Aalarn youn bir ekilde bulunduu bir orman
dnelim. Bu ormanda bulunan aalar, dier bitkiler
gibi yaamlarna devam edebilmek iin gne nlarna
Resim 22. Aa younluu fazla olan bir ormanda boyuna
ihtiya duyar. Enine byme gerekletiren bir aa, dibyme gerekletiren aalar daha rahat byyebilirler.
er aalar onun n kestikleri iin yeteri kadar gne
Sa tarafta grlen resimde ise aacn k elde edebilmesi
alamayacaktr. Bu sebeple, byle bir ormanda aacn
kolay olduundan her ynde byme gerekletirebilir.
yeterince bymesi ve hayatta kalmas pek mmkn deildir. Bunun yannda boyuna byyen bir aacn gne
nlarna ulamas ona bir avantaj salayacak ve aa yaamna devam edebilecektir (Resim 22). Bir sre sonra bu ormanda
sadece boyuna byyen ve dolaysyla o ortama en iyi uyumu salayan aalar kalacaktr.
Canllarn bulunduklar evrede yaamasn salayan kaltsal, yapsal veya davransal deiikliklere uyum denilmektedir.
Nesilden nesile aktarlabilen bu zellikler, yaanlan ortam ierisinde canlnn hayatta
kalabilmesi ve oalabilmesini salar.
e. Canllar Beslenir.
Beslenme, canlnn enerji ihtiyacn karlayabilmek iin gerekli olan maddelerin,
canl d ortamlardan temin edilmesi faaliyetine verilen isimdir (Resim 23, Resim 24). Baz
insanlar bitkilerin topraktan beslendiini dnmektedirler. Bitkiler de beslenir ancak
bitkiler kendi rettikleri besini kullanr. Bitkiler kendi besinlerini retebilmek iin topraktan ve evrelerinden su, mineral, karbondioksit gibi gerekli olan maddeleri ve gne n alr. Bitkiler topraktan aldklar su ve minerallerden enerji retemezler. Bu nedenle
bitkiler topraktan beslenir diyemeyiz.
32
Biyoloji
9. Snf
Resim 23. evrenize baktnzda,

hayvanlarn beslenmek iin besin
aradn rahatlkla gzleyebilirsiniz.
nk hayvanlar besinlerini dardan temin etmek zorundadr.
Resim 24. Mantarlar ihtiya duyduklar enerjiyi yaadklar ortamdaki besinleri paralayarak salar. Bir hcreli bir canl
olan amip (Amoeba-Amoeba) besinini yalanc ayaklaryla dardan alr.
f. Canllar Solunum Yaparak Kullanabilecekleri Enerjiyi Elde Ederler.

Canllar, yaamsal faaliyetlerini yerine getirebilmek iin enerjiye ihtiya duyarlar. Canllar, enerjiyi solunum ad verilen ve
hcre ierisinde gerekleen bir dizi kimyasal reaksiyon sonucu besinlerden elde ederler. Bu yzden canllar srekli solunum
yapmak zorundadrlar.
g. Canllar Boaltm Yaparlar.

Enerji elde etme srecinde meydana gelen atklarn canl vcudundan dar atlmas gerekir. Atklarn hcre veya vcut dna atlmas ilemine boaltm denir. Canllar
boaltm ilemini farkl yntemlerle gerekletirir. rnein insanlar, vcutlarnda oluan
kat atklar sindirim sistemi, sv atklar terleme ve boaltm sistemi, gaz atklar ise solunum sistemi yolu ile vcuttan dar atarlarken bitkiler yapraklarn dkerek, damlama
veya terleme ile boaltm yapar (Resim 25). Bir hcreliler ise atk maddelerini hcre zaResim 25. Bitkiler yapraklarn
rndan dar atar.
dkerek, damlama veya terleme
ile boaltm yapar.
. Canllar reyerek Nesillerini Devam Ettirirler.
Kendisine benzer yeni canllar oluturabilme yetenei, canllar canszlardan ayran nemli bir zelliktir. Baz canllar ksa srede, tek bana ve genetik yaplarn deitirmeden rerler. Bu duruma bir hcreliler ve baz omurgasz hayvanlar rnek olarak
verilebilir. Baz canllarda ise anne ve babadan gelen hcrelerin birlemesi sonucunda
yavru birey veya bireyler meydana gelir (Resim 26). Oluan yavrular anne ve babaya
tam olarak benzemez. Hem anneden hem de babadan gelen zellikleri tarlar. Bu nedenle kaltsal eitlilik ortaya kar. Ayrca bu ekilde, reme sonucu oluan canllar farkl
yaam artlarna daha kolay uyum salarlar.
Resim 26. Canllar nesillerinin devamnn salanabilmesi iin eitli
reme mekanizmalarna sahiptir.
rnein kpekler bir defada ok
Bir hcrelilerde grlen, remeyle oluan yavruyu yaad evreye ve
sayda yavru meydana getirir.
artlara uyumu asndan deerlendiriniz.
33
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Etkinlik - 7
h. Metabolizma
Etkinlik Ad: Bu Yumurtalar Canl m?
Kullanlacak Malzemeler:

Tuzlu su karidesi yumurtalar, su, tuz,
Ynerge: Tuzlu su karidesi yumurtalar balk yemi olarak

kullanlr. Yumurtalar, akvaryumcularda paketler iinde satlmakta olup tuzlu su ierisine brakldklar zaman, ortamda
ortalama 24 saate kadar dii ve erkek bireylerin olutuu grlr. Bu durum canllarn zelliklerine uygun mudur?
Biyologlar, canllarn hcrelerinde meydana gelen sindirim, solunum ve boaltm gibi yaamsal reaksiyonlarn tmne metabolizma adn verirler (Resim 27). Bu reaksiyonlardan bazlar yeni bir rn oluturmak iin (anabolizma)
yaplrken dier bir ksm ise byk moleklleri daha kk
molekllere ykmak iin (katabolizma) gerekleir. Anabolizma reaksiyonlarna rnek olarak proteinlerin ve nkleik
asitlerin sentezini verebiliriz. Katabolizma reaksiyonlarna
rnek olarak ise hcre ii oksijenli ve oksijensiz solunumu
rnek verebiliriz.
Yntem:
1. Paketten kan yumurtalarn canl olup olmadyla ilgili
tahmininizi Birinci Tahmin blmne iaretleyiniz.
2. retmeninizin talimatlar dorultusunda % 2lik tuzlu su
zeltisi hazrlaynz.
3. Paketteki yumurtalarn bir ksmn hazrladnz tuzlu su
ierisine dknz. Tuzlu suyu gzlemleyiniz ve kinci Tahmin ksmna tahmininizi iaretleyiniz .
4. Yaklak 10 saat sonra yumurtalar tekrar gzlemleyiniz ve
deiiklikleri kaydediniz. nc Tahmin ksmna tahminizi iaretleyiniz.
Canl
Cansz
Birinci Tahmin
kinci Tahmin
nc Tahmin
Analiz:
1. Canlln hangi zelliklerini gzlemlediniz?
2. tahmininizi karlatrnz ve gzlemlerinizin, tahminlerinizi nasl deitirdiini aklaynz.
3. Gzlemleriniz srasnda dikkat edilmesi gerekenleri aklaynz. Bu alma baka hangi varlklarla gerekletirilebilir?
34
Biyoloji
9. Snf
Resim 27. Canlnn metabolizma hz yapt ilevlere, yaa veya cinsiyete gre farkllk gsterir.
Canl vcudunda srekli olarak gerekleen metabolizma reaksiyonlar ve hcre dndaki evresel faktrlerin
deiimi sonucu hcre iindeki scaklk, madde younluu
ve pH gibi birok deer deiir. Hcrelerde meydana gelen
bu deiimler hcrenin yaamsal faaliyetlerine zarar verir.
nk yaamn devam iin hcre veya vcut ii ortamn
belirli bir dengede olmas gerekir. Bu i denge durumuna
homeostasi denir. Canllar bu deiimlerin olas etkilerini
en aza indirmek ve i ortamlarndaki dengeyi salamak iin
kimyasal tepkiler verir. rnein komaya balarsanz artan
enerji ihtiyacnz karlamak iin hzl soluk alp vermeye, artan vcut snz drmek iin terlemeye balarsnz.
dengeye bir baka rnek ise kanmzda bulunmas
gereken eker miktardr. Dardan alnan fazla eker kandaki eker miktarn ykseltir. Bu durumda, karacier ve kas
hcrelerimiz eker depo ederek kandaki eker miktarn
ayarlamaya alr.
1. Canllar canszlardan ayran ve btn canl trleri iin geerli olan zellikler nelerdir?
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
2. Canllk zelliklerinin belirlenmesi neden nemlidir?

.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
3. Canllar beslenmeye neden ihtiya duyarlar? Aklaynz.

.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
4. ok scak bir yaz gnnde darya ktnzda vcudunuzda meydana gelen fizyolojik, anatomik ve davran
uyumlarn rnek vererek aklaynz.
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
5. Canldan alnan bir kemik paras vcut dnda da canl mdr? Aratrnz ve bulgularnz snf arkadalarnzla
tartnz.
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
35
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Canllarn
Yapsnda Bulunan
Temel Bileikler
Bu blmde,

Canllarn yapsndaki inorganik bileikleri tanyacaksnz.

norganik bileiklerin canllar iin nemini kavrayacaksnz.
Canllarn yapsndaki organik bileikleri tanyacaksnz.
Organik bileiklerin canllar iin nemini kavrayacaksnz.
Dengeli beslenmenin salmz iin nemini kavrayacaksnz.
Bunlar Neden nemli?

Canl organizmalar cansz varlklardan ayran temel zellikler belirtilmesine ramen, canl ve cansz varlklar arasnda kesin bir snrn bulunduunu sylemek yine de zordur. Canll ve canl organizmadaki ileyii
anlayabilmemiz iin organizmay meydana getiren kimyasal maddeleri
de renmemiz gerekir.
Fotoraf Yorumlayalm
Elementler belirli bir organizasyon ve dzen erevesinde birleerek
canllar oluturur. Bunun iin nce elementlerden hcre yapsnda yer
alan molekller ekillenir. Bu molekllerden hcrenin organelleri ve dier ksmlar oluur. Bu paralardan oluan hcreler ise nce dokular
sonrasnda ise organ ve sistemleri oluturur. Bu mkemmel organizasyonun rn ise canl organizmadr.
36
Biyoloji
9. Snf
37
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
9. Snf
. NTE
1.3. Canllarn Yapsnda Bulunan Temel Bileikler

Amalar

Canllarn yapsn oluturan balca kimyasal maddeleri tanmak ve snflandrmak.

Ya, karbonhidrat, protein, vitamin ve minerallerin yaam
iin nemini kavramak ve salkl beslenme ile ilikisini kurmak.

Organik
Asit
norganik
Baz
Enzim
Tuz
Hormon
Su
Dengeli Beslenme Ya
ATP
Karbonhidrat
DNA
Protein
RNA
Vitamin
Mineral
Obezite
1.3.1. Organik ve norganik Bileikler

Hayatn Elementleri
Etrafmzda canl ve cansz pek ok varlk gzlemleyebiliriz.
Yeryzn oluturan maddelerle canl yapsndaki maddeler
arasnda bir benzerlik olup olmadn hi dndnz m?
Ya da yediimiz besinler ile vcudumuzda bulunan elementler
arasnda bir iliki olabilir mi? Bilim insanlarnn yaptklar aratrmalarda, canl vcudunda yeryznde bulunmayan herhangi
bir elemente rastlanmamtr.
Fotoraf Yorumlayalm
Canllar da tpk puzzle gibi birbirini tamamlayan
birok paradan ve bileenden oluur. Bu bileenlerden birinin bile eksiklii o canlda hastalklardan
yaamn sona ermesine kadar birok durumla sonulanabilir. Canllar oluturan bileenler denildiinde
oumuzun aklna hemen hcre gelir. nk daha
ilkokuldan beri canllarn hcrelerden olutuunu,
hcrelerin dokular, dokularn organlar, organlarn
sistemleri, sistemlerin de organizmay oluturduunu reniriz. Ancak, hcrenin ne kadar gelimi bir
yap olduunu ve onun da birok bileenden meydana geldiini gz ard ederiz.
evremizde grdmz her ey elementlerden oluur.

u anda okuduunuz kitap, oturduunuz sra, tuttuunuz klem, dinlediiniz retmeniniz ve de SZ Doal olarak, canllar oluturan hcrelerin de aslnda elementlerden olutuu sonucuna varabiliriz. O zaman imdiye kadar kimyasal tepkimeler ve formller tarafndan baktmz periyodik cetvele
bir de canllar asndan bakalm.
1828
1845
1850
1856
Friedrich Whler
reyi sentezledi.
Hermann Kolbe
Asetik asidi sentezledi.
Marcellin Berthelot
Stearik asidi sentezledi.
William H. Perkin
lk organik sentetik boya
olan anilin moru (mauveine) sentezledi.
38
Biyoloji
9. Snf
1865
August Kekule
Benzenin yapsn ortaya
kard.
Etkinlik - 8
Etkinlik Ad: Niastada Karbon ve Hidrojen Arayalm.

Kullanlacak Malzemeler: Niasta, bakr
oksit, tp, beher, kireli su
Yntem:
1. Eit miktarda niasta ile siyah bakr oksidi birbiriyle iyice

kartrnz ve bu karmdan bir miktar alarak karm kuru
bir tpe koyunuz.
2. Tpn azn k borusu ile kapatnz ve tp stmaya
balaynz.
3. k borusunun serbest ucunu bir behere koyduunuz
kireli suya batrnz.
Analiz:
1. k borusunda ve tpn st ksmlarnda ne gzlemlediniz? Bunun nedenini aklayabilir misiniz?

2. Kireli suda meydana gelen deiimin nedenini aklayabilir misiniz?
3. Bu deneylerin btnnden nasl bir sonu karabiliriz?
1867
Adolf von Baeyer

Kimsayal boya
olan indigoyu
retti.
1908
Periyodik cetvelde grdnz elementlerden sadece

26 tanesi canllarn yapsnda grev alr. stisnasz tm canl
hcreler bu elementlerden oluur. Tabii ki bu elementlerin
hcrede bulunma oran canldan canlya deitii gibi hcreden hcreye de deiiklik gsterir. Ancak, bahsettiimiz
26 elementin 6 tanesi hcrenin yapmnda ve almasnda
stlendikleri grevler dolaysyla hcrelerde daha ok bulunur. Hcrenin ve hcrelerden oluan canlnn toplam arlnn neredeyse tamamn oluturan bu elementler hidrojen
(H), oksijen (O), karbon (C), azot (N), fosfor (P) ve kkrt (S)
elementleridir. Bu elementlerden bazlarnn varln bizler
de birka deney ile aratrabiliriz.
Etkinlik 8 de btn canllarn vcut yapsnda bulunan
karbon (C) elementinin varl gsterilmektedir. Etkinlik
9da ise azot (N) elementinin varln gzlemleyebilirsiniz.
Bununla birlikte, hcrelerde nemli grevler stlenen elementler sadece bunlar deildir. Canllar hayatta kalmak ve
geliimlerini srdrmek iin daha birok elemente ihtiya
duyarlar. Kemiklerin yapsnda bulunan ve kaslarn almasnda grevli kalsiyum (Ca), besinlerin sindirimi srasnda ve
sinirlerde uyar iletiminde grev alan klor (Cl), di minesinde
yer alan flor (F) ve kanda oksijen tanmasnda grev alan
demir (Fe) insan vcudunda grev alan elementlerden bazlardr.
1932
Gerhard Domagk
Farben Industrie irketi
Antibakteriyel bir kimyasal Sulfanil amidin bakteriyel
hastalklarn tedavisinde
olan sulfanil amidi retti.
kullanlabileceini kefetti.
1965
Gobind Khorana
DNA nkleotitlerinin
ilk kimyasal sentezini
gerekletirdi.
2004
William H. Perkinin inovasyon ruhunu
yaatmak iin mucit liseli rencilerin
de yart IGEM (Uluslararas Genetik
Mhendislii ile Tasarlanm Makineler) yarmas balatld.
39
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Etkinlik - 9
Elementlerden Organizmaya
Etkinlik Ad: Canllarda Azotlu Bileikler
Kullanlacak Malzemeler: Tavuk ty,

krmz et, ispirto oca, tp, turnusol kd, nitrik
asit, amonyak
Yntem:
1. Bir tpe, makasla doranm tavuk tylerini koyunuz.
Tp maa ile tutarak ispirto ocann stnde stnz. kan
gazlara slak turnusol kdn tutunuz.
2. Baka bir tpe bir para et koyunuz. Etin zerine slatacak
miktarda su dknz. zerine 1-2 damla nitrik asit damlatnz ve eti dikkatlice stnz. Et ne renk ald?
3. Tp yavaa eerek asidin fazlasn dknz. Tpn kenarndaki sarmtrak maddeye, birka damla amonyak damlatnz. Tpte oluan renk hangisidir?
4. Ayn deneyi ekmek ii, havu (Daucus carota-Daukus carota) ve yumurta ak ile tekrarlayabilirsiniz.
Analiz:
1. Ku tynden kan gaz turnusol kdn hangi renge evirdi? Bunun nedenini aklayabilir misiniz?
2. Etin zerine asit damlattnzda kan renk neyin gstergesi olabilir?
3. Et deneyinde kan rengin koyulamas nasl yorumlanabilir?
4. Bu deneylerin btnnden nasl bir sonu karabiliriz?
Elementler belirli bir organizasyon ve dzen erevesinde

birleerek canllar oluturur. Bunun iin nce elementlerden
hcre yapsnda yer alan molekller ekillenir. Bu molekllerden hcrenin organelleri ve dier ksmlar oluur. Bu paralardan oluan hcreler ise nce dokular sonrasnda ise organ ve
sistemleri oluturur. Bu mkemmel organizasyonun rn ise
canl organizmadr.
Canllarda, elementlerden sonra bir st organizasyon basama olan molekler dzeyde artk bileikler grev alr. Bir bileik belirli oranda bir araya gelen ve iki ya da daha fazla element
ieren maddedir. Hcrelerin molekler yapsn oluturan bu bileikler inorganik ve organik bileikler olmak zere ikiye ayrlr.
40
Biyoloji
9. Snf
Bir bisiklet yapmaya altmz ve elimizde bisiklet

yapmnda kullanlan demir, alminyum, plastik, lastik gibi
materyallerin bulunduunu dnelim. Sizce bu materyalleri
belli bir plan olmakszn birletirmek bisiklet yapmak iin yeterli olur mu?
Tabii ki ok basit bir makine olarak deerlendirebileceimiz bisikletin bile bu ekilde yaplabilmesi mmkn deildir.
Bisikleti yapabilmek iin nce bisikleti oluturan pedal, zincir,
tekerlekler ve jantlar, direksiyon gibi paralar yapmamz gerekir. Ancak bu paralar yaptktan sonra uygun bir birletirme
ile bisikleti yapabiliriz.
Canllarn da tpk dier her ey gibi elementlerden
olutuunu sylemitik. Basit bir bisikletin bile elementlerin rastgele birleiminden oluamadn dndmzde
dnyadaki her trl makineden ok daha karmak bir yapya
sahip olan canllarn da bu ekilde oluamayaca sonucuna
varabiliriz.
Btn canllar, hcre yapsndaki temel elementler olan C, H, O, N, P ve Sden oluuyorsa sadece bu elementler ile yerkre zerindeki milyonlarca
farkl canlnn eitlilii nasl salanmtr?
1.3.1.1. norganik Bileikler

Hepimiz biliriz ki kemiklerimizin salkl olabilmesi iin kalsiyum ieren st, yourt ve
peynir gibi rnleri ska tketmeliyiz. Kanszlmz varsa demir ieren pekmez ve mercimek
gibi besinlerden yemeliyiz. shalimiz varsa su-eker-tuz karmndan imeliyiz. Anneniz, yksek tansiyonu nedeniyle dedenizi tuzlu zeytin yememesi konusunda uyarr. Uzmanlar gnde
2 litre su tketilmesini srekli vurgularlar. Btn bu tavsiyeler, inorganik bileikler olarak adlandrdmz maddelerin vcuttaki dengesinin, salmz asndan ne kadar nemli olduunu gstermektedir. Canllarn, kendi vcudunda sentezlenmeyip doadan hazr olarak ald bileiklere inorganik bileikler denir. Su, asit, baz, tuz ve mineraller biyolojik adan nemli
olan inorganik bileiklerdir.
KELMENN KKEN
norganik, Franszca kkenli
bir kelime olup in olmayan,
organik canl ile ilgili anlamndadr. Canl ile ilgili olmayan anlam tamaktadr.
A. Su ve Yaam
Su hayattr. slogann hepimiz duymuuzdur. Uzay aratrmalar srasnda bir gezegene yolculuk yapldnda yaam iin ilk aranan, suyun varldr (Resim 28). Dnya yzeyinin nn ve canl
organizmann byk bir ksmnn sudan olutuunu biliyorsunuz.
Etrafnza baktnzda deniz, gl, nehir ya da rmak gibi yeryzn
kaplayan su kaynaklarn gzlemleyebilirsiniz. Bulutlar, yamur, kar,
iy ve nem havadaki su buharnn gstergesidir.
Resim 28. Amerika Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi

(NASA) tarafndan gelitirilen ve Curiosity ad verilen bu robot Mars gezegeninin yzeyinde aratrmalar yapmaktadr. Sizce bu robot, Marsta ilk nce
neyin bulgusunu ortaya karmaldr?
Su canllar iin vazgeilmez bir edir (Resim 29). Fakat canllarda bulunan su miktar, canl trne gre farkllk gsterir. Bazen
bir organizmaya ait organlardaki su miktar bile deiiklik gsterebilir. Sizce, bu su miktar nelere bal olabilir? Tahmin edeceiniz
gibi canl organizmann ya ve metabolik etkinlii su miktar ile
ilikilidir. rnein embriyodaki su miktar ergin bireylerdekinden
daha fazladr ve ya ilerledike su oran azalr. Tohumdaki su miktar
%15in altndadr. Bu nedenle tohumun imlenmesini salayan enzimler alamaz, su miktar arttnda ise imlenme balar.
imdi hangi zelliklerinin su molekln vazgeilmez yaptn dnelim ve beraberce tartalm.
Bilim insanlar erkeklerin vcudundaki su miktarnn kadnlarnkinden daha fazla olduunu sylemektedirler. Bunun sebebi sizce ne olabilir?
Resim 29. Su canllarn yaamlarn devam ettirebilmeleri iin mutlaka gerekli olan bir maddedir.
Ancak, canllarda bulunan su miktar canl eidine
gre deiiklik gsterebildii gibi, ayn trn farkl
bireylerinde ve hatta ayn canlnn dokularnda da
farkllk gsterebilir.
41
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
Resim 30. Toprakta, atmosferde ve btn canl varlklarda su bulunur. nsan vcudunun yaklak te
ikisi, sebze ve meyve gibi yiyeceklerin byk bir blm de sudur.
Suyun yapsn hatrlamaya alalm. Su bir oksijen atomuna iki hidrojen atomunun balanmasyla olumutur. Su
molekllerini ise birbirine balayan ok sayda hidrojen ba
bulunmaktadr. Bu ok saydaki hidrojen ba, beraberce su
molekllerini bir arada tutan bir kuvvet oluturarak suya kararl bir hl kazandrr. Anlayacanz zere suyun bu kararl
yaps canllk olaylar zerinde olduka etkilidir (Resim 30). Suyun kararl yaps, su ve suda znm maddelerin topraktan
alnp yksekteki bitki organlarna tanmasn salar.
Canllarda bulunan suyun zc zellii, ierisinde
iyonlarn bulunmasn mmkn klar. Su, bu zellii ile toprakta bulunan molekllerin znmesini salar. Bylece bitkiler
ihtiyalar olan moleklleri kklerinden su ile birlikte alm
olur (Resim 31).
Nisan aynda, ailenizle birlikte akam haberlerini izlerken
Antalyada denize giren insanlar grdnzde, onlarn ne
kadar ansl olduklarn dnebilirsiniz. Bir tarafta hava scakl dkken dier tarafta yksektir. Yerleim blgelerindeki
bu eit iklim deiikliklerine neden olan faktrlerden birinin
nsan vcut scaklnn dengelenmesinde suyun z s
zelliinin bir etkisi olabilir mi?
Resim 32. Derimiz iklimlendirme cihaz gibi grev yapar.
42
Biyoloji
9. Snf
9. Snf
suyun kimyasal zellii olduunu hi dndnz m? Suyun

z ssnn birok bileiin z ssndan yksek olmasndan dolay scaklk deiimleri hzl gereklemez. Deniz ve okyanus
gibi byk su ktleleri yaz mevsiminde ya da gndzleri, gneten byk miktarda s almalarna ramen scaklklar ar
miktarda artmazken kn
ya da gece olduunda ise
ortama s verirler. Bu nasl
olur, diye aklnza taklm
olabilir. Byk su ktleleri aldklar snn byk
bir ksmn su moleklleri
arasndaki hidrojen balarn krmak iin kullanrlar.
Dolays ile suyun scakl
sadece birka derece artar.
Hava souduunda ise,
ok miktarda yeni hidrojen
ba kurulur ve bu srada
darya s verilir. Suyun
bu yava souma sreci
ortamn snmasn salar.
Btn bunlar, ky blgeleResim 31. Sekoya aac dnrinde lman bir iklimin nayann bilinen en uzun aacdr.
sl hkim olduunu; deniz,
Ykseklii yaklak 115 mdir. Cagl ve okyanus canllarnn
liforniada bulunan sekoyann en
yaama ortamlarndaki stepesindeki dallara ve yapraklara
cakln nasl korunduunu aklamaktadr.
gerekli molekller su ierisinde
znm olarak kkleriyle alnarak tanr.
Hepimiz suyun s aldnda sv hlden gaz hline dntn biliyoruz. Buharlama sonucunda su buhar olutuunu anmsaynz. Gl, deniz, okyanus gibi byk su ktlelerinde meydana gelen su buhar, rzgrlarla birlikte baka
blgelere tanr ve souk hava ile karlatnda younlaarak yamurlar oluturur.
Benzer durum, spor yaptmzda ya da scak gnlerde
de gerekleir (Resim 32). Terleme srasnda deri zerindeki su
buharlatndan su kaybedersiniz. Buharlama srasnda vcut s kaybettiinden scakln dengeye getirmi olur. Atei
ykselen kiiler terlemeye baladnda scaklklar normale
dnyor demektir.
Grsel medyada, ok souk gnlerde gldeki sularn donmasyla oluan buzun zerinde yryen insanlar veya hayvanlar grmsnzdr (Resim 33). Nasl oluyor da bu kadar souk bir ortamda, suda yaayan canllar
donmadan yaamlarn devam ettirebiliyorlar? oumuz buzlua su dolu
bir bardak ya da soda iesi koyup unutmuuzdur. Buzluun kapan atmzda karlatmz manzara krk bir bardak ya da iedir. Bu bize suyun
donduunda hacminin genilediini gsterir. Hacmi geniledii iin de buzun zktlesi suya gre kk olacaktr. Bunu bir buz parasn suya atarak da
gzlemleyebilirsiniz, atlan buz suda yzecektir. Suyun bu zellii canllarn
yaamn srdrebilmesine olanak salamaktadr.
Kan dokusunun byk ounluu sudan oluur ve su, kandaki hcrele0
rin ve maddelerin tanmasnda grev alr. Eer vcudumuz iin gerekli mik- Resim 33. Su +4 Cde en yksek zgl
tarda su almazsak hcreler dolam sisteminden yani kandan sv ekerler. Bu arla sahiptir. Bu scakln altnda ve
da kalbin almasn zorlatrr. Ayn zamanda bbrekler suyu iyi szemedik- stnde hacmi ve zgl arl deimekleri iin bbrein grevini karacier ve dier organlar stlenir ve bu durum tedir.
bu organlarda iddetli tahribata neden olur.
Suyun canllar iin neminin bu kadar olmadn hepimiz biliyoruz. rneklerimizi artrabiliriz. Fotosentezde su kullanlmas, eklemler arasnda svnn bulunmas, gz krenin eklinin korunmas gibi
daha birok rnek suyun canllar iin nemini ortaya koymaktadr.
B. Asitler ve Bazlar
Asit kavramn duyduumuzda oumuzun zihninde her eyi delip geen bir resim canlanrken, bir meyve sepetini
belki de hi dnmeyiz (Resim 34). Oysaki gnlk hayatmzda kullandmz sabun, amar suyu, tuz ruhu, gazoz, sirke,
tra kp, cilt bakm kremi, ketap gibi pek ok maddenin yapsnda asit ya da baz bulunmaktadr.
Bazik
Resim 34. Asitler sadece laboratuvarlarda kullanlan kimyasal maddeler
deildir. Ayn zamanda gnlk yaammzda kullandmz birok maddenin ve tkettiimiz yiyeceklerin yapsnda da bulunabilir.
Asitlerin suya H+ iyonu, bazlarn ise OH- iyonu verdiklerini biliriz. Cansz ortamlar ve canl sistemler iin zeltinin
asidik ya da bazik olma durumu, zeltideki H+ iyonu deriimini gsteren pH deeri ile ifade edilir. Peki hcrede ya da
hcreler aras svlarda H+ ve OH- iyonlarnn dengesinin canllk iin nemi nedir?
pH lmleri metabolizma iin olduka nemlidir. Baz hastalklarn tansnn konmasnda idrarn ve kann pH derecesi aratrlr. rnein kann normal pH deeri 7,2 - 7,4 iken, eker hastas olan insanlarda bu deer normal deerin altndadr. pH deeri organizma iin olduu kadar biyokimyasal tepkimelerin gerekleebilmesi iin de nemlidir. rnein
midenin pH 1 - 3 iken barsan pH 8 - 9dur. Bu deerler enzimlerin en iyi ekilde altklar pH deerlerinin gstergesidir. Ortamn pH deiiklii enzimatik tepkimeleri olumsuz etkiler.
Hibirimizin aklna depresyon, di r, egzama, sa dklmesi, konsantrasyon eksiklii, kondisyon azl gibi
metabolik rahatszlklarn nedenin asit baz dengesinin bozulmasndan kaynakland gelmez. Ar asidik ortam metabolizmann dengesini bozar. Gnlk beslenmemize dikkat etmediimizde vcudumuzda biriken asit oran bizi rahatsz
etmeye balayacaktr.
43
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
Etkinlik Ad: pH lm
Etkinlik -10

Mor lahana (Brassica oleracea-Brassika oleraeya),

limon, sirke, yourt
Yntem:
ncelikle bir bardaa saf mor lahanadan bir miktar koyup
dondurunuz. kardnz bu kalb indikatr olarak kullanacaz. Buz kalb iine pHn merak ettiiniz svlar ekleyiniz
(limon, sirke, yourt vb).
Analiz:
1. Koyduunuz svlarda ne gzlemlediniz?

2. Renk deiimlerini aklaynz.
3. Hangi madde asidik ya da baziktir?
9. Snf
Bu durumda bol su tketilmesi, baz arlkl beslenilmesi gerekmektedir. Biliyoruz ki vcudumuzdaki hcrelerin
beenmedikleri ortam terk edebilme gibi bir yetenekleri
mevcut deildir. evresindeki deiiklikler fazla olduunda,
uyum gsteremediinde ileyiinde problemler olmas kanlmazdr.
Bir limonu srdmzda tkrk salglarz. Salgladmz tkrk aslnda asidi dengeleyebilmek iindir. Hcreler
de asidik bir ortama maruz kaldklarnda, pH deerini sabit
tutacak mekanizmalar kullanrlar. Asit-baz dengesinin korunmasnda, suda zndnde tamamen iyonlamayan ve
metabolizmann dzenlenmesinde etkili olan zayf asitler (r.
karbonik asit) ve bazlar (r. amonyak) nemlidir.
BAZ
AST
Mavi turnusol kd
Maddelerin asidik veya bazik olma durumlarn tespit etmede en ok kullanlan indikatrlerden biri olan turnusol kd bir liken bitkisinden elde edilir. Turnusol, pH= 4,5 iken krmz;
pH=8,3 iken mavidir. Asitler mavi turnusol kdn krmzya, bazlar ise krmz turnusol kdn
maviye dntrr (Resim 35).
Krmz turnusol kd
Tkettiiniz besinlerin pH deerleri vcudunuzdaki i

dengenin korunmas iin nemlidir. rnein fazla asitli iecekler tkettiinizde mide pH deerinin normalin altna dmesine neden olabilirsiniz. Asit fazlal mide dokularnza zarar verebilir ve midenizde gastrit, lser ve mide kanamas gibi
rahatszlklar oluabilir.
Elbette ki bitkiler iin de pH deerleri

nemlidir. Topran asitlii artarsa organik maddelerin paralanmasn salayan, nitrat reten
ve atmosferdeki azot miktarn sabit tutan bakterilerin aktivitesi azalr. Bundan dolay topran
havalanma kabiliyeti der ve toprak yamur
Baz
Asit
Ntr
sularn zor emer, topran ilenmesi gleir.
Organik maddeler paralanmadan uzun sre Resim 35. Bazlar krmz turnusol kdn maviye, asitler ise mavi
toprakta kalr. te yandan topran pH deerine turnusol kdn krmzya evirirler.
gre o toprakta yetien bitkiler eitlilik gsterir.
Birok bitki pH deeri 6 - 7 olan toprakta salkl
byme ve gelime gsterir. ay, am gibi birok bitki asidik; st, akasya, nar, ide gibi bitkiler ise bazik topraklarda yetiir.
rnein ortanca bitkileri topran asidik ya da bazik olma durumuna gre pembe, beyaz, mavi veya mor renkte iek aarlar.
Eer bahenizdeki ya da saksnzdaki topran pH deerini bilirseniz burada uygun bitkiyi yetitirebilirsiniz.
44
Biyoloji
9. Snf
C. Tuzlar
Modern yer biliminin bizlere sunduu bilgilerden nce tuzun
nerede bulunduunu bilmeyen insanolu, 20. yzyla kadar umutsuz bir biimde tuzun peinde kotu (Resim 36). Tarih boyunca tuz
o kadar deerliydi ki baz lkelerde asker ve iiler maalarn tuz
olarak alyordu. Byk Roma yollarndan ilki, tuzu sadece Romaya
deil yarmadann i kesimlerine de tamak iin ina edilmiti.
Bu kadar deerli bir bileik olan tuz, asitlerle bazlarn veya asitlerle baz metallerin tepkimeye girmesi ile oluur. Kalsiyum ve fosfor
tuzlar dilerin ve kemiklerin yapsna katlmaktadr. Kalsiyum tuzlar kaslarn kaslmasnda, kalbin ve sinir hcrelerinin almasnda,
hcreler aras iletiimde ve baz tepkimeleri hzlandran enzimlerin
almasnda etkilidir. Klor tuzlar, mide z suyunun retiminde ve Resim 36. Gnmzde akarsularla beslenmeyen ve
hormonlarn almasnda etkilidir. Magnezyum tuzlar kas ve sinir 600 km civarnda bir alan kaplayan Lut Gl dnsisteminin almasnda kullanlr. Sodyum tuzlar ise kalp ritminin yadaki en byk tuz rezervlerinden birine sahiptir.
dzenlenmesi ve kas kaslmas, sinir hcrelerindeki iletimin salanmas ve enzimlerin almasnda grev alr. Na, K ve Ca tuzlar olmas gereken deerin altnda olursa kalp rahatszl yaayabilir
veya baylabilirsiniz.
Ancak, tuzu gereinden fazla tkettiiniz takdirde yksek tansiyon, kalp ve bbrek rahatszlklar gibi salk sorunlar yaayabilirsiniz. Konserveler, tuzlu peynir ve zeytinler, ketaplar, turular, arkteri etleri, hazr orbalar, salamura besinler, tuzlu kuru
yemiler ve soya sosu gibi besinlerde youn miktarda tuz bulunur. O hlde bu tr besinleri tketmek yerine taze et, balk, meyve
ve sebze tketmeniz salnz asndan daha faydaldr.
. Mineraller
Hastaneye gidip kan tahlili yaptrmsnzdr. Bu tetkiklerde sodyum, potasyum, kalsiyum, demir vb. elementlerin vcuttaki
deerlerinin kontrol edildiine dikkat etmisinizdir. Bu maddeler minerallerdir. Mineraller, vcudun salkl yapsnn korunmas iin gerekli olan, canllarn yaplarnda sentezleyemedii ve dardan almak zorunda olduu inorganik maddelerdir.
Mineraller organizmann yapsnda az miktarda bulunur ve canllk iin gereklidir. Kalsiyum, fosfor, iyot, demir, sodyum,
klor, potasyum, magnezyum ve flor gibi mineraller hcre ve hcreler arasnda bulunmaktadr. Mineraller organizmada, organik
bileiklerin yapsnda ya da mineral tuzlar eklinde bulunabilir. Canllarn doku ve organlarnda gerekletirilen birok metabolik faaliyette grev alrlar. Mineraller zellikle kemiklerin ve dilerin yapsnda, metabolik reaksiyonlarn gerekletirilmesi ve devam ettirilmesinde hayati nem tar.
Diinizde veya aznzda meydana gelen kanama ile kann tadn
algladnz oldu mu? Dilinizde hissettiiniz hafif metalik bir tat hayati
svmzda bulunan demir elementinden ileri gelmektedir. Ayn ekilde
Kak
kokusu da metalik bir kokuya sahiptir. Kanda, hemoglobinin yapsnda
halini alm
trnak
bulunan demir mineralinin eksikliinde kanszlk yani anemi grlr.
Yine trnaklarda kme ve bitkilerin yapraklarnda sararmalar grlr
Resim 37. Yetikinlerde, uzun sreli demir eksiklii
(Resim 37). Minerallerle ilgili bu rnekleri artrmak mmkndr. inko,
trnaklarn kaa benzer ekilde ie kmesine nebakr, selenyum ve kkrt gibi minerallerin insan vcudu iin nemini
den olabilmektedir.
de siz aratrabilirsiniz.
45
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
ok eskiden insanlar odun ve dier bitki atklarn

nce yakarlar sonrasnda kl hline gelen atklar, ykama ve kurutma ileminden sonra bahelerindeki sebze
ve meyve aalarnn diplerine dkerlerdi (Resim 38).
nk yanma sonrasnda kalan kl ierisinde potasyum karbonat bol miktarda bulunur. nsanlar, o yllarda
kimyasal gbreler olmadndan sebze ve meyvelerin
daha iyi yetimesi iin geride kalan kl bahelerinde
kullanrlard. Potasyum bitkiler iin nemli olduu gibi
ayn zamanda insanlarn sinir ve kaslarnn almasnda da olduka nemlidir.
Odun ve bitki artklarndan

oluan kl
nsanlarn mineralleri dzenli almas gereklidir.

Minerallerin vcudun ihtiyac orannda alnmamas durumunda mineral eksiklii ortaya kar. Farkl
nedenlerden dolay vcuttan fazla miktarda dar
atlmas durumunda ise mineral kayb grlr. O hlde minerallerin beslenmeyle yeterli lde alnmas
nemli olduu gibi vcutta belli deerlerde tutulmas
Resim 38. Eskiden kimyasal gbreler olmadndan odun ve
da nemlidir. shal, terleme, baz ilalar, alkol ve sigara
bitki artklar yakldktan sonra kalan kl, patates gibi bitkilerin
kullanm gibi olaylar mineral kayplarna neden olabiyetitirilmesinde gbre olarak kullanlrd.
lir. Gebelik dnemindeki bir kadnn mineral ihtiyac
yksektir. Ayrca sizin gibi byme dneminde olan
bireylerin mineral ihtiyac, yetikin bireylere gre daha fazladr. O hlde hem byme ve gelimenizin daha iyi olabilmesi iin
hem de vcudunuzun salkl yapsnn devamll iin mineralleri yeterli llerde almanz nemlidir (Etkinlik -11).
Etkinlik - 11
Etkinlik Ad: Minerallerin Hayatmzdaki Yeri
Ynerge: Aadaki olaylarda rol oynayan minerallerin adlarn ilgili boluklara yaznz.
Olay: Mineraller:
Trnaklarn kmesi ............................................................
Yaprak kenarlarnn sararmas ............................................................
Salarn dklmesi ............................................................
Kemiklerin dayankszlamas ............................................................
Topran verimsizlemesi ............................................................
46
Biyoloji
9. Snf
1.3.1.2. Organik Bileikler
H
C
Organik bileikler denildiinde

ncelikle kimya ile ilgili kavramlar ve
formller aklnza gelebilir, biyoloji
ile olan ilikilerini merak edebilirsiniz. Organik bileikler yaammzn
HC
HC
srdrlmesinde en temel maddelerden biridir. Hcrelerde metabolik

olaylarn gereklemesi, temel besin
C
H
kaynaklarmz ve gnlk hayatta kullandmz birok materyal, snmada
H
C
zn yakt olan benzin gibi maddeler
H
C
CH
C
H
C H2
C
kullandmz doal gaz ve arabam-
H
C
C
H
CH 3
organik kkenlidir. Yine organizmalarn temel yaplar, canllk iin gerekli

olan enerji ve metabolik tepkimeler
organik molekllerin varlnda gerekleir. Canllarda zelliklerin aktarlmas, bireyin kendine zg davranlar gstermesi bireyle ilgili her
trl bilginin depolanmasnda baz
organik molekler rol oynar.
Grld gibi organik bileiklerin canllarda farkl ilevleri bulunur.
Resim 39. Organik molekllerde karbon, hidrojen, oksijen, kkrt, fosfat,

azot gibi atomlar bulundurabilen bileiklerdir. Bu nedenle birok farkl organik bileik oluturulabilir.
Organik bileiklerde grev ve yap

benzerlii vardr (Resim 39). Bu nedenle ayn cins molekllerde bile grevine uygun yaplanma grlr. rnein canlnn yapsna katlan baz proteinler lif eklinde, bazlar da kremsi yapdadr.
Bileiklerin bir blm dorudan doadan alnd gibi canl yapsna katlrken, bir blm ise alndktan sonra canlnn
yapsna uygun olarak yeniden sentezlenir.
47
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
Birok organik molekln iskeleti, karbon zincirlerinden

olumasna ramen karbon atomu ieren her bileiin de
organik olduunu dnmemek gerekir. rnein karbondioksit inorganik bir molekldr. Organik bileiklerin yapsnda
karbonla birlikte, oksijen ve hidrojen elementleri bulunur. Baz
organik molekllerde bunlara ek olarak azot (N), fosfor (P) ve
kkrt (S) elementleri de bulunur.
Ancak baz organik molekllerde oksijen atomu bulunmaz. Bunlar, karbon ve hidrojen atomlarn ieren molekller
olup hidrokarbonlar olarak adlandrlr. rnein yalar, uzun
hidrokarbon kuyruklar ierir. Hidrokarbonlarda fazla miktarda enerji depolanr. Gnlk yaammzda kullandmz benzin yakt hidrokarbonlar ierir. Yine ya molekllerindeki hidrokarbon zincirleri, yakt depolar olarak kullanlr.
9. Snf
Canllarda bulunan organik bileiklerin en ok bilinenleri:

karbonhidratlar, yalar, proteinler, enzimler, vitaminler, nkleik asitler ve ATPdir. Bu bileiklerin bazlar hcrede enerji kayna (r. karbonhidratlar ve yalar), bazlar yap malzemesi
(r. proteinler, yalar), bazlar da metabolizmada dzenleyici
madde (r. proteinler, vitaminler) olarak grev yaparlar. Organik molekllerin hcrelerde enerji retiminde kullanlma
sras; karbonhidratlar, yalar ve proteinler; canl yapsnda bulunma miktar ise; protein, ya ve karbonhidratlar eklindedir.
Nkleik asitler, kaltm ve hcre ynetiminin gerekletirilmesinden sorumlu; vitaminler, biyolojik tepkimelerde dzenleyici; ATP ise enerji verici molekldr.
Organik molekllerin inorganik molekllerden farkn aratrnz?
A. Karbonhidratlar
Sporcularn ar egzersiz ncesi karbonhidrat ynyle zengin besin tketmeleri gerekir. Yine, birok bitki tohumunda niasta depolanr.
Bu durumu nasl aklarsnz?
Karbonhidratlar bitkisel besinlerde youn olarak bulunur. rnein ekmek, makarna ve patates gibi besinler karbonhidrat ynyle
zengindir (Resim 40).
Karbonhidratlarn grevleri unlardr:

Hcrelerin birinci derecede enerji kayna olan molekllerdir.
Hcre zarnn yapsnda ya ve proteinlere bal olarak ilev yaparlar.
48
Biyoloji
9. Snf
Resim 40. Gnlk yaammzda en ok aldmz

besinlerin banda karbonhidratlar gelir. Makarna da karbonhidrat ynyle zengin besinlerimizdendir.
Karbonhidratlar; karbon (C), hidrojen (H), oksijen (O) elementlerinden yaplm olup, kapal forml olarak (CH2O)n ile
ifade edilen molekllerdir (Resim 41). Karbonhidratlar yapsal
olarak monosakkarit ad verilen birimlerden (nite, monomer)
meydana gelir. Monomerler de yapsndaki karbon saysna ve
C, H, O elementlerinin yapdaki dizililerine gre snflandrlr.
Karbonhidratlar; monosakkaritler (tek ekerler), disakkaritler (ift ekerler) ve polisakkaritler (ok ekerler) olmak zere
grupta incelenir.
Karbondioksit
Oksijen
Su
Su
Resim 41. Karbonhidratlar fotosentetik

canllarda karbondioksit ve su kullanlarak
retilir. Bu nedenle bitkiler karbonhidrat
kaynaklardr.
KELMENN KKEN
Monosakkarit-Disakkarit-Polisakkarit:
Latince mono= tek, di= iki, poli= ok
ve sacchar=eker anlamndadr.
a. Monosakkaritler (Tek ekerler)

Sindirimle (hidrolizle) daha kk birimlere paralanamayan karbonhidratlarn en basit tipleri, basit ekerler ya da monosakkaritlerdir. Bunlarn, karbon
saylar ile sekiz arasnda deiiklik gsteren rnekleri bulunur. Biyolojik ynden nemli monosakkaritler, yaplarndaki karbon saylarna gre pentozlar ve
heksozlar olmak zere iki ana gruba ayrlr.
Pentozlar, yaplarnda 5 karbon (C) atomu bulunduran ekerlerdir. Doada
ok eitli pentoz eker vardr. Bunlardan iki tanesi riboz ve deoksiribozdur. Deoksiribozun, riboz ekerinden fark, yapsnda bir oksijen atomunun eksik olmasdr. Riboz
ve deoksiriboz, ekirdek asitlerinin (DNA, RNA) yapsna katldklarndan ok nemlidir.
Resim 43. zm glikoz ynyle en

zengin meyvelerdendir.
Heksoz ekerlerinin yaplar 6 karbon (C) atomundan yaplmtr. Bunlar,

glikoz, fruktoz ve galaktoz eklinde isimlendirilir (Resim 42). Bu molekller suda znr,
tatldr ve hcre zarndan kolaylkla geebilir.
Resim 42. Meyvelerde fruktoz ekeri bol olarak bulunur.
Glikoz, doal olarak zm ve ekerli meyvelerde bulunmakla beraber ounlukla polisakkaritlerin sindirilmesiyle elde edilir (Resim 43). Glikoz, memelilerin kanlarnda
bulunmas zorunlu olan molekldr. rnein insanlarda hayatn devam iin 100 mL
kanda yaklak 70 -110 mg glikoz bulunmaldr.
49
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Etkinlik -12
Etkinlik Ad: Besinlerde Glikoz Varln Gsterme

Kullanlacak Malzemeler: Test tpleri (3 adet), bal, elma (Malus pumila-Malus pumila), glikoz,
stc, maa, benedikt zeltisi
Tp stcda strken tpn azn kendinize ve rencilerinize doru gelmeyecek ekilde
tutmalsnz. Gzlk ve eldiven kullannz.
Yntem:
1. Tplere srasyla bir miktar glikoz, elma suyu zeltisi ve bal
zeltisi konur.
2. Tplere 2 cm3 benedikt zeltisi eklenir.
3. Tpler maa ile tutularak stcda ya da kaynam suda 5 dakika
bekletilir.
Analiz:
1. Glikozun dorudan kullanlmasnn nedenini aklaynz.
2. Tplerdeki renk deiimlerinin derecesini nasl yorumlarsnz?
3. Tplerin stlmasnn nedenini aklaynz.
Glikoz Elma suyu Bal

zeltisi zeltisi zeltisi
Glikoz Elma suyu Bal

zeltisi zeltisi zeltisi
+
+
+
Benedict Benedict Benedict
+
+
+
Is
Is
Is
b. Disakkaritler (ki ekerliler)

ki basit eker molekl (monosakkarit) birleirse oluan daha byk molekle ift eker ya da disakkarit ad
verilir; kapal formlleri C12 H22 O11 ile gsterilir. ki monosakkaritten disakkarit meydana gelirken aralarnda bir
kovelent ba olan glikozit ba oluur. Olay srasnda bir
molekl su aa kar. Bu ekilde kk molekllerin birlemesi sonucu suyun kmas olayna dehidrasyon denir.
Disakkaritlerin su ile tepkimeye girerek yap birimlerine ayrlmasna ise hidroliz ad verilir. Hidroliz srasnda iki
molekl arasnda bulunan glikozit ba yklr. Grld
gibi hidroliz olay dehidrasyonun tersidir (Resim 44). Disakkaritler, hidroliz olmadan hcre zarlarndan geemez
ve kana karamaz.
50
Biyoloji
9. Snf
Dehidrasyon
Glikoz
Fruktoz
Hidroliz
Sakkaroz
Su
Resim 44. Sakkaroz (skroz): ay ekeri olarak bilinen

sakkaroz, glikoz ve fruktozun birlemesinden oluan disakkarit olup doal olarak eker kam, havu ve eker
pancarnda bol olarak bulunur.
Canllarda en ok bulunan disakkaritler maltoz, sakkaroz ve laktoz ekerleridir. Bunlardan maltoz ve sakkaroz bitki hcrelerinde, laktoz ise hayvan hcrelerinde sentezlenir
(Resim 45).
Maltoz, iki glikoz moleklnn birlemesinden oluan
disakkarit olup zellikle arpada bol olarak bulunur.
Disakkaritler de basit ekerler gibi tatldr ve suda znebilir. Hayvanlar disakkaritleri besinlerle beraber aldktan sonra disakkaritler sindirim sisteminde monosakkaritlere ayrlr ve vcut iin kullanlabilir hle gelir.
Dehidrasyon
Glikoz
Galaktoz
Hidroliz
Laktoz
Su
Resim 45. Laktoz, glikoz ve galaktoz ekerlerinden yaplm st ekeridir. Stle beslenen canllarn besin kaynadr.
c. Polisakkaritler
kiden fazla basit eker moleklnn bir araya gelip, birleerek meydana getirdikleri yeni kompleks molekle
polisakkarit ad verilir. Polisakkaritlerin
grevleri ve retildii canl gruplar farkllk gsterir. Canllarda enerji kayna
ve hcresel yapya katlma gibi ilevleri
bulunur.
Selloz
Niasta
Biyologlar asndan nem tayan

polisakkaritler niasta, glikojen, selloz
ve kitindir.
Niasta, ok sayda glikoz moleklnn bir araya gelmesiyle oluur ve bit- Resim 46. Niasta ve selloz, yap olarak birbiriyle ayn olmasna ramen, birki hcrelerinde depo edilir (Resim 46). birinden tamamen farkl zellik gsterir. kisini birbirinden ayran fark molekl
Bu ilem, bitkilerin fotosentez sonucu balar arasnda bulunan farkllk ve niastann dallanm yap gstermesidir.
rettikleri glikozun bir ksmn kullandktan sonra geriye kalann plastidlerde niastaya dntrerek depolamalar eklinde gerekleir. Hayvanlar, yedikleri bu bitkisel
besinlerle vcutlarna niastay alr. Daha sonra sindirim sisteminde hidroliz olay ile glikoz birimlerine ayrlarak kana gemi olur.
Niasta moleklnn ayrac lugol zeltisidir (iyot ierir). Niasta ve iyot bir araya geldiinde mavi-mor renk oluur (Etkinlik -13).
51
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Etkinlik - 13
Etkinlik Ad: Niasta Molekln Tanma

yot zeltisi, cam levha, niasta, patates, elma

Niasta yalnz bitki hcrelerinde sentezlenir ve depolanr.
Bitki ve hayvan hcrelerinin enerji kaynadr. Bitkilerin meyve, tohum ve kklerinde depolanr.
Yntem:
1. Cam levha zerine bir miktar niasta konur ve zerine
damlalkla iki damla iyot zeltisi damlatlr.
2. Elma ve patates ikiye blnerek iki damla iyot damlatlr.
Analiz:
1. Niastann dorudan kullanlmasnn nedenini aklaynz.
2. Renk deiimlerini yorumlaynz.
3. Hangi bitki tohumlarnda renk deiimi beklenmeyebilir?
Salkl bir diyet iin selloz neden

gereklidir?
nsanlarda, besinlerle alnan selloz sindirilmeden vcuttan atlr.
nk sindirim sistemlerinde sellozu
sindirecek enzimler yoktur. Sellozu
oluturan lifler barsaklarda ilerlerken yzeyi andrmak suretiyle hcrelerin mukus retmelerine neden olur.
Mukus, besinlerin sindirim kanalndan
kayarak ilerlemelerini salar. Bu sayede sindirim hz da artar. Bu nedenle
sellozun salkl bir diyette mutlaka
yer almas gerekir.
52
Biyoloji
9. Snf
Glikojen de niasta gibi byk bir molekldr. Niastadan fark, hayvan hcrelerinin zellikle kas ve karacier hcrelerinde, bakteri ve mantar hcrelerinde depo edilmesidir.
nsanlarda karacierdeki glikojen gerektiinde glikoza dntrlerek kana verilir ve vcudun ihtiyac olan enerji elde
edilir. Kandaki eker miktarn ayarlayan hormanlardan biri
inslindir. Kandaki yksek inslin deerlerine ramen pankreasta retilen inslinin etkisini az gstermesi sonucunda
kan ekeri yksekliinin gelimesi inslin direnci olarak bilinir.
Son dnemlerdeki bilimsel almalarda, inslin direnci ve diyabet bata olmak zere; kalp hastalklar kanser gibi birok
hastaln dengesiz ve dzensiz beslenme sonucu ortaya kan obezite ile ilikili olduu gsterilmitir. Eer insan birka
gn yemek yemezse insann glikojen depolar tkenir.
Bitki hcrelerinde hcre duvarn oluturan balca
madde olan selloz da ok sayda glikoz moleklnden olumaktadr. Selloz suda znmez. Baz plastiklerin, sentetik
ipein, fotoraf filmlerinin, baz cilalarn ve patlayclarn yapmnda ticari amal olarak da kullanlr. Niasta, glikojen ve
sellozun temel yap birimi glikozdur. Aralarndaki fark glikoz
moleklnn saysndan ve balanma dzenindeki deiimlerden kaynaklanmaktadr. Bununla birlikte glikojen ve selloz suda znmezken, niasta ok az znr (Resim 47).
nsanlarda olduu gibi baz omurgal hayvanlarn da sindirim sistemlerinde sellozu sindirecek enzim retilmez. Otla beslenen hayvanlarn sindirim organlarnda baz bakterilerle sellozun sindirimi gerekleir.
Meyve ve sebze gibi btn bitkisel besin eitleri selloz ynyle zengindir. Selloz en ok arpa, buday ve yulaf gibi taneli tahllarn kabuunda bulunur. Buna kepek ad verilir. zellikle salmz iin kepekli ekmek tketimini
tercih etmeliyiz.
cre
kh
leri
Hcre duvar
Selloz moleklleri
Yap
ra
Mikro lif
Makro lif
Bitki yapra
Resim 47. Niasta ve selloz glikozun farkl farkl glikozit bana sahip olmasndan dolay iki molekln boyutlu
yapsnn da farkl olmas salanr. Niasta moleklnn bir ksm sarmal yapda olmasna ramen selloz molekl asla sarmal yapda olmaz; dorusal yapdadr. Bu nedenle niastay hidroliz eden enzimler, selloza etki etmez
(Ik mikroskobu (IM) 800x)
Polisakkaritlerin glikoz biriminden meydana gelmelerine ramen farkl olmalarn nasl aklarsnz?
Kitin, eklem bacakllarn (bcek, rmcek gibi) d iskeletinin

yapsnda bulunan bir maddedir. Bceklerin d iskeleti kitinden
olumaktadr (resim 48). Kitin saf hldeyken yumuaktr. Yapsna
kalsiyum karbonat tuzunun katlmasyla sertleir. Mantarlarn da
hcre duvarnn yapsnda selloz yerine kitin bulunur. Kitinin sellozdan fark yapsnda azot bulundurmasdr. Kitin, salam ve esnek
bir maddedir ve bu nedenle ameliyat ipliklerinin yapmnda kullanlr. Bu iplikler ameliyat yaras iyiletikten sonra kendiliinden ayrr.
H
O
CH2OH
O
H
OH
HN
O
H
C
O
CH3
CH2OH
O
OH
HN
H
C
CH3
CH2OH
O
H
OH
HN
O
H
C
CH3
Resim 48. Kitin, dier polisakkaritlerden farkl

olarak yapsnda azot bulunan ve yapya katlan
bir molekldr.
53
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
B. Yalar
Molekllerin yap ve ilevleri renildike her birine farkl grevler verildiini ve yine birinin dierinin grevini desteklemesiyle canlln srdrlmesinde ortak olarak grev yaptklarn anlyoruz. Karbonhidratlarn, canllarn temel enerji kaynaklar ve yap maddesi olduunu renmitiniz. Bu blmde ise, ya molekllerinin canlln srdrlmesindeki rollerini
reneceksiniz.
Hayvanlarda ya moleklerinin dier molekllerden farkl olarak depoland ya doku vardr. Bu nedenle canllarn ald
farkl organik maddelerin fazlas ya molekllerine dntrlerek ya dokuda depolanr. Bu durumun nemi aadaki rneklerde verildii gibi zor iklim artlarnda yaamlarn srdren canllarda daha iyi gzlemlenebilir.
Resim 49. llerde develer, uzun mesafeli uular ile bilinen gmen kular farkl yaam artlarna uyum
salamtr. Farkl iklimlerde yaayan canllarn vcutlarndaki ya depolama miktar da farkl olabilmektedir.
Bildiiniz gibi deiik iklimlere sahip blgelerde deiik canl gruplar yaar (Resim 49). rnein develer, llerin etin
artlarna uyum salam hayvanlardr. Hayvanlarn fiziksel ve fizyolojik zellikleri l ortamna uyum salayacak ekilde dzenlenmitir. Bu hayvanlarn su ve enerji ihtiyalar, hrglerinde depoladklar ya molekllerinin hcre solunumu ile paralanmasyla gnlerce karlanabilir. Yine gmen kularn, uzun mesafeli uular iin gerekli enerji ve su, ya metabolizmasndan
karlanr.
Ya molekllerinin bir dier zellii de suda znmemeleridir. Bu zelliinden dolay hcre zar gibi birok yapnn temel
maddesidir. Eer ya moleklleri suda znseydi hcreler dalrd, bu ise canlln sonu anlamna gelirdi. Ancak yalar alkol,
eter, kloroform, benzen ve aseton gibi organik zclerde kolaylkla znrler.
54
Biyoloji
9. Snf
Etkinlik - 14
Yalar, karbonhidratlara gre iki kat daha fazla enerji saladklarndan yedek besin olarak depolanr. Hcrede enerji kayna olarak ncelikle karbonhidratlar kullanlr. Karbonhidratlarn fazlas da vcutta yaa evrilerek
saklanr. Bu nedenle unlu besinleri fazla tketenler daha
yal bir yapya sahip olurlar (Etkinlik - 14). Ya dokusu
genellikle derinin altnda bulunmak suretiyle bir yaltm
Etkinlik Ad: Yiyeceklerimizde Ya Var m?

Kullanlacak Malzemeler: Etanol , saf su,
deney tpleri, yiyecek
maddesi gibi grev yaparak vcuttan s kaybn nlemede etkili olur. rnein k uykusuna yatan Kaya Yediuyur-
Aklama:
lar (Dryomys lanige-Diriyomis lanige) gibi (Resim 50).
Yalarn suda znemediini ama alkolde zndn

biliyor muydunuz? Eer alkol ierisinde znm ya solsyonu, suya eklenirse su iinde yzen kk damlacklar
oluur. Bu ya damlacklar da suyun stms olarak grnmesine neden olur.
Yntem:
1. Bir miktar yiyecei paralaynz ve kk paracklar temiz
ve kuru bir deney tpnn iine koyunuz.
2. Tpn ierisine bir miktar saf alkol (etanol) ekleyiniz ve
tp hzla alkalaynz.
3. Baka bir tpe saf su koyunuz.
4. Suyun iine, ilk tpten kat madde gelmeyecek ekilde sv
ekleyiniz.
Analiz:
Fotoraf: Prof. Dr. Ahmet KARATA
Resim 50. Kaya yediuyurlar Toroslarda yaayan endemik bir tr olup, havalar souyunca vcut slarn
1 oCa kadar drerek kalp at ve nefes al hzlarn yavalatabilirler. Havalar snnca da normal kalp
at ve nefes al hzlarna ulaabilirler.
erisinde su olan tpte meydana gelen deiime gre incelediiniz yiyecekte ya olup olmadna karar veriniz.
Baz ilevlerine deindiimiz ya molekllerini yakndan

tanyalm.
Yalar, karbonhidratlar gibi karbon, hidrojen ve oksijen
atomlarndan yaplmtr; baz ya eitlerinde azot ve fosfor
atomlar da bulunabilir.
55
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Yalar; ntral yalar (trigliseritler), fosfolipitler ve

steroidler eklinde gruplandrlr.
a. Ntral Yalar (Trigliseritler)

Hayvanlarda depo edilen ya eidini oluturan
trigliseritler ya da ntral yalar, doada en ok bulunan
ya eididir. Yalarn oksijenli solunumla ykm sonucunda elde edilen enerji karbonhidrat ve proteinlerinkine gre daha fazladr.
Resim 51. Ya moleklleri, gliserol molekl ve ya asitlerinin ester ba ile balanmasyla sentezlenir.
Ntral yalar, molekl ya asiti ile bir molekl gliserinin (gliserol) ester balar ile birlemesiyle meydana gelir (Resim 51).
Trigliseritler, ya asitlerinin zelliine gre doymu ve doymam yalar olarak gruplandrlr.
Doymu yalar oda scaklnda katdr. Hayvansal

yalar genellikle kat hlde bulunur. Bunlara rnek olarak tereya, i ya, kuyruk yan verebiliriz. Doymam
yalar ise oda scaklnda sv olup, msr ya, fndk ya,
pamuk ya gibi bitkisel yalar bu gruptandr (Resim 52).
Bitkilerden elde edilen doymam ya asitlerine hidrojen
katlarak margarinler retilir.
Ya asidi eitlerinden bazlar vcudumuzda sentezlenirken ounu besinlerle alrz. Vcutta retilemeyen ve alnmas zorunlu olan ya asitleri temel (esansiyel)
ya asitleri olarak adlandrlr. Omega ya asitleri, temel
ya asitlerindendir.
Resim 52. Kat yalar doymu, sv yalar ise doymam yalardr.

Besinlerimizle aldmz yalar, bitkisel ve hayvansal kaynakldr. Ayiei, soya fasulyesi (Glycine max-Glikine maks), pamuk ve zeytin gibi bitkilerin tohumlarndan elde edilen yalar gnlk olarak besinlerimizle birlikte almaktayz.
Hayvansal yalar ise zellikle st, st rnleri ve et rnlerinde bulunur. Gnlk ya ihtiyacmz 50 - 100 gram (4 orba
ka sv ya) kadardr. Hayvansal yalarn fazla tketilmesi kalp ve damar rahatszlna neden olabilir. Bu nedenle hayvansal
yalar (doymu) yerine bitkisel yalar (doymam) yalar tketmeliyiz.
56
Biyoloji
9. Snf
Trans Ya Nedir?
Trans yalar sentetik olarak yaplr; bunlar doal
olarak olumaz. Bu tip yalar, sv bitkisel yalar kat
ya yapabilmek iin onlara hidrojen eklenme ilemi
olan endstriyel bir srele meydana getirilir. Ayrca
sv yalarn kzartma ilemlerinde defalarca kullanlmasyla da normal yalar trans yaa dnebilir. Ayrca bu yalar ksmen hidrojenlenmi yalar olarak da
bilinir.
Resim 53. zellikle balklarda omega 3

ya asitleri bulunduu iin belli aralklarda
balk tketilmelidir.
Trans yalar insan hayat iin gerekli deildir ve
genellikle sal iyi ynde desteklemez. Trans ya
tketmek halk arasnda kt olarak bilinen kolesterol
(LDL) seviyesini artrr ve iyi olarak bilinen kolesterol
(HDL) seviyesini azaltr ve bylece koroner kalp damar hastalklar riski artar. Bu nedenle dnyada birok
lkede trans ya kullanm durdurulmaya allmaktadr. Gda firmalar tarafndan daha ok trans yalar
tercih edilmektedir. nk kullanm kolay, retimi
ucuzdur. Ayrca bu yalar uzun sre dayanmakta ve
yiyecee iyi bir tat vermektedir.
Margarinler trans yalar grubu iinde yer alr.
Bu nedenle ya satn alrken paketin zerini mutlaka
okuyun. zerinde "hidrojene edilmi nebati ya" yazanlar doktorlar tarafndan kesinlikle tavsiye edilmemektedir.
Bir deney yaparak margarinin plastik gibi sentetik (yapay) bir rn olduunu anlayabilirsiniz. Bir paket margarin aln ve margarini glge bir yere koyun.
Birka gn iinde, margarinin zerine fazla bir canlnn gelmediini, kt kokmadn ve rmediini
grrsnz. Bunun nedeni plastie benzer bir molekl olmasdr.
Alnan gda maddelerinin zerinde yer alan etiketlerde Trans ya yoktur! ibaresine dikkat edilmelidir.
Salkl yaamay srdrmek iin ya ihtiyacmz doru kaynaklardan salamalyz. nlerimizde zellikle doymam yalar
(zeytinya) tercih etmeliyiz. Trans yalardan uzak durmalyz; yiyeceklerin ieriklerini kontrol edip ona gre tketmeliyiz. Omega 3
ya asitlerini fazla miktarda bulunduran ceviz, balk gibi besinleri
belli aralklarla tketmeliyiz (Resim 53). Unutmayalm ki baz ya
asitleri vcudumuzda retilmez, bu nedenle besinlerle alnmaldr.
Kanmzdaki trigliserit miktar belli oranda olmaldr. Miktarn
bu orann zerinde olmas damar daralmas, kalp krizi gibi durumlara neden olabilir. Bu nedenle belli aralklarla kanmzn trigliserit ve
kolesterol dzeyini ltrmeliyiz.
Ya ihtiyacmz kadar tketmeliyiz. Ya ve dier organik molekllerin fazlas ya olarak depolanr. Normalden fazla alnan yalar, yarar salamak yerine zarar verir. Eer dikkat edilmezse obezite
olarak adlandrlan ar kilo alma durumu ortaya kabilir (Okuma
Paras 6). an hastal olarak bilenen bu durum lmlere neden
olmaktadr. Dolaysyla salkl yaam iin beslenmemize zen gstermeliyiz.
57
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
b. Fosfolipitler
Fosfolipit molekllerinin en nemli zellii, bu molekllerin hcre zarnn yapsna katlmasdr. Zarn yapsna katlan fosfolipitler ift katl bir tabaka eklinde dzenlenmitir.
Fosfolipitler fosfat grubu ieren bir ba ile buraya bal iki ya asidinden meydana gelir. Fosfat grubu suda znrken,
ya asitleri suda znmez. ki sra fosfolipitlerin ya asidi ksmlar srt srta gelecek ekilde dizildiklerinden suyu geirmeyen
bir tabaka meydana getirilir. Bu sayede, hcrelerde bir ortam dier ortamdan ayrlarak i ve d ortamn zgll salanr.
Fosfat gruplar ise, suyla temas edecek ekilde zarn i ve d yzeyinde dizilir.
c. Steroidler
Metabolik faaliyetlerde grev yapan yalardr.
Doada en sk grlen steroid eitleri baz hormonlar (eey) ve kolesteroldr. Erkek ve dii eey
hormonlar ve D vitamini steroid yapdadr. Kolesterol, hcre zarnn geirgenliini artrr ve dayankll salar, sinirlerde yaltc olarak rol oynar.
Kalp ve damar hastalklarnn en nemli nedeni olan kolesterol beyin, bbrek, tavuk derisi ve
hayvansal yalarda fazla bulunduundan bu yiyeceklerin gereinden fazla tketilmesi sakncaldr
(Resim 54).
Daralm
Normal
Resim 54. Kalbi besleyen damarlarn normal ve daralm

durumlar verilmitir. Dzensiz beslenmeye bal olarak kalbi besleyen damarlarda daralma ortaya kabilir. Bu durum
kalp krizine neden olabilir.
Baz sporcular, glerini artrmak iin anabolik steroidleri kullanr. Bu uygulamann bireyin sal zerinde riskler tad yaplan aratrmalarla anlalmtr. Buna gre, belirtilen uygulamann salk asndan risklerini aratrnz; bu riskleri sporcu etii ynyle deerlendiriniz.
Kolesterol ve Salk likisi

Kanda ar miktarda bulunan kolesteroln, yava yava
damar duvarnda birikmesi sonucu damarda daralma,
tkanma oluabilir. Kalbi besleyen damarlarda kolesterol
birikirse gs ars, kalp krizi, kalp yetmezlii sorunlar
oluabilir. Beyni besleyen boyun damarlarnda birikimi
ise fellere, konuma bozukluklarna, dengesiz yrmeye, bilin kaybna yol aabilir.
58
Biyoloji
9. Snf
Okuma Paras 6
OBEZTE
Vcuttaki ya orannn artmasna imanlk, tptaki adyla obezite denir. Eskiden kilolu olmak salkl olmakla neredeyse ayn kefeye konulurdu. Ancak gnmzde bu dnce bir hayli deiti. nsan vcudundaki her fazla kilonun, sal tehdit ettii hatta mr ksaltt gsterildi. Buna karn hl toplumumuzda, ocuklarn tombul olmas, bebeklerin boum boum
olmas annelerin houna gidiyor. Fakat son yllarda yaplan aratrmalar tombul ocuklarn ileride, ar kilolu, yani obez olma ihtimalinin
yksek olduunu gsteriyor.
Obezite vcutta sal tehlikeye sokacak lde fazla miktarda
ya birikmesi sonucu ortaya kan bir hastalktr. Obezite, genetik ve
evresel etkenlere bal olarak meydana gelir ve hayat tehdit eden
sonular dourur. Vcut ya genellikle erkeklerde arln % 1518ini, kadnlarda % 20-25ini oluturur. Erkeklerde bu orann % 25i,
kadnlarda % 35i gemesi obezite olarak kabul edilir. ocuklardaysa
boy-kilo cetvelinde kilonun 95 persentilin zerine kmas, yani ocuun ayn yataki 100 ocuun 95inden fazla kilolu olmas obeziteye
girer.
Obezite hastalnn grlme skl her geen gn artyor. Bu oran ngilterede son 10 ylda % 8den % 17ye, ABDde
% 30dan % 33e kt. Trkiyedeyse obezite son 10 ylda kadnlarda % 65 orannda, erkeklerdeyse % 30 orannda art
gsterdi. Yeni yaplan bir almada obezitenin Anadoluda en fazla (% 25), Dou Anadoludaysa en az (% 17,2) olduu
belirlendi. Trkiyede her kadndan biri ve her be erkekten biri obez kabul ediliyor. Ev kadnlarnda obezite oran % 50.
Son yllarda obezitenin artmasndaki temel unsurlarn hazr gdalar ve hareketsiz yaam tarz olduu kabul ediliyor. Yan
ilerlemesi, evlilik, doum, alkol tketimi gibi unsurlar da obeziteye yol aabilir. Bbrek st bezlerinin fazla, tiroid bezinin
az almas da ar kilo almaya neden olur. lkelerin ekonomik dzeyi ykseldike obezite sorunu da artar. Dnya Salk
rgt (WHO) tarafndan en riskli 10 hastalktan biri olarak kabul edilen obezite birok hastala yol aar. Yksek tansiyon,
kalp-damar hastalklar, eker hastal, karacier yalanmas, erken ergenlik, adet dzensizlikleri, kadnlarda kllanma,
safra kesesi ta, gut, gastrik refl (midedeki gdalarn aza geri gelmesi) gibi hastalk ve rahatszlklar obez kiilerde daha
sk grlr. Yine ayn rgt tarafndan yrtlen son aratrmalar, obezitenin kanserle yakn ilgisi olduunu da belirledi.
EGZERSZN SALIKLI VE KALTEL BR YAAMIN VAZGELMEZ BR PARASI OLDUU VE

AYNI ZAMANDA BEDENMZ N BESLENME VE UYKU KADAR DEERNN BULUNDUU
UNUTULMAMALIDIR.
59
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
C. Proteinler
Organizmalarn at molekl proteinlerdir. Birok
hcrenin kuru arlnn %50den fazlas proteinden yaplmtr. Proteinler organizmalarn gerekletirdii hemen her
faaliyette grev alr. Yapsal destek salama (trnak, kl, deri),
organizmann bir yerinden dierine sinyal iletimi, hareketin
gereklemesi, yabanc maddelere kar savunma gibi olaylar proteinlerin grevlerinden bazlardr. Yine hcrelerde
metabolizmann dzenlenmesi, tepkimelerin gerekletirilmesi gibi ilevler farkl zelliklerde retilen proteinlerle
salanr. Bir insanda on binlerce farkl zellikte protein vardr.
Bunlarn her biri zgl yap ve ileve sahiptir.
Proteinler byk ve karmak yapl organik bileiklerdir.
Dier organik bileiklerde bulunan karbon (C), hidrojen (H),
oksijen (O) ve azot (N) proteinlerin yapsnda bulunur. Ayrca
kkrt (S) ve fosfor (P) ieren proteinler de vardr. Proteinlerin
temel yap birimleri amino asitlerdir (aa) (Resim 55). ok sayda amino asit dehidrasyon sentezi sonucu birleerek proteinleri oluturur. ki amino asit birbirine, birinci amino asidin
karboksil grubu, ikinci amino asidin amin grubuyla balanr.
Bu olay srasnda bir molekl su aa kar. ki amino asidin
arasnda peptid ba kurulur. ki amino asidin balanmasyla
dipeptit, ok sayda amino asidin birbirine balanmasyla ise
polipeptid ad verilen molekller meydana gelir.
KELMENN KKEN
Protein, Latinceden proteios
szcnden gelir. lk yer
veya birincil neme sahip anlamn tar. Bu isim, proteinleri
1838de ilk tanmlayan Jns
Jakob Berzelius tarafndan verilmitir.
H
NH 2
COOH
R
Resim 55. Amino asitlerin tamam amin ve karboksil

grubu ile hidrojen atomu ierir. Amino asitlerin eitlilii
radikal gruplaryla salanr.
Dehidrasyon
Hidroliz
Resim 56. Amino asitlerin proteini oluturmas ve proteinlerin paralanarak amino asitlere dnmesi reaksiyonu.
Canllarda 20 farkl radikal grup tayan 20 eit amino asit bulunur. Bu 20 amino asitten herhangi biri herhangi bir srada
birleerek protein molekln oluturur. Her protein molekl belli bir dzendeki amino asitler ile oluturulur (Resim 56). Proteinlerin birbirinden farkl olmas ierdikleri amino asit eidi, says ve diziliindeki farkllktan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle
milyonlarca farkl protein yaplabilir.
60
Biyoloji
9. Snf
Etkinlik -15
Protein sentezi srasnda amino asitlerin dizilii genlerle kontrol edilir. rnein hemoglobin protein yapl, oksijen
tayan bir molekldr. nslin ise kandaki glikoz dzeyinin
dengelenmesinde grev alan bir hormondur ve protein
yapsndadr. Kaslarn byk ksm miyozin ve aktin denen
protein trlerinden meydana gelir. Ba ve vcudun zerindeki sa ve kllar, el ve ayaklardaki trnaklar, diin zerini
kaplayan mine, burundan girecek mikroplar durdurmaya
yarayan smk protein yapldr.
Sekiz tane, amino asit insan vcudunda sentezlenemez; bu amino asitlerin besinlerle dardan alnmas gereklidir (Etkinlik -15). Bu tr amino asitlere temel (esansiyel)
amino asit denir. Bitkiler ve baz bakteriler kendi amino asitlerinin tamamn kendileri sentezler.
Istma, yksek basn ve asit gibi etkenlerle proteinlerin yaps bozulabilir. Bu olaya denatrasyon denir. Bozulma
srasnda proteinin liflerini bir arada tutan balar kopar ve
znme gerekleir. Bu olaya rnek olarak yumurtann
yada piirilmesini verebiliriz. Eer proteinlere etki hafif ise
protein eski hline dnebilir (renatrasyon); kuvvetli ise deiiklik geri dnmez, tek ynl olur (Resim 57).
Etkinlik Ad: Protein Molekln Tanma

Kullanlacak Malzemeler :
Yumurta, st, et, biret ayrac, nitrik asit,

adet test tp
Nitrik asitle alrken dikkatli olunuz. stenilenlerin
dnda asitle herhangi bir alma yapmaynz.

Protein moleklleri bitkisel ve hayvansal kaynakldr. Proteinler biret zeltisiyle mor, nitrik asitle sar renk verir.
Yntem:
1. Birinci tpe 5 mL st ve 10 damla biret ayrac damlatnz.
2. kinci tpe 5 mL yumurta ak ve 10 damla biret ayrac
damlatnz.
3. nc tpe bir para et ve 10 damla biret ayrac damlatnz.
4. Renk deiimini kaydediniz.
5. Ayn ilemleri nitrik asitle tekrarlaynz.
Biret Deneyi
St
+
Biret
St
Yumurta
+
Biret
Yumurta
Nitrik Asit Deneyi

Et
+
Biret
Et
St
+
Nitrik
asit
St
Yumurta
+
Nitrik
asit
Yumurta
Et
+
Nitrik
asit
Et
Analiz:
Resim 57. Yumurtann piirilmesi srasnda yumurtann
yapsnda bulunan proteinlerin yaps bozulur. Bu bozulma geri dnmszdr.
Renk deiimlerini inceleyiniz.

Protein deeri yksek olan besinlere rnekler veriniz.
61
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Protein Ynyle Zengin Besinler

Temel amino asit eitlerini az olarak bulunduran ve sindirimi g olan proteinler, kalitesiz olarak
deerlendirilir. Genellikle hayvanlardan salanan
proteinler yksek kaliteli, bitki proteinleri ise dk
kalitelidir. Dolaysyla hayvansal proteinler dengeli
olarak beslenme iin nemli olan molekllerdir. Protein deeri yksek olan baz hayvansal besinlere et,
tavuk, balk, st, yourt, yumurtay rnek verebiliriz
(Resim 58). Protein deeri yksek olan bitkisel besinlerden bazlar ise kuru yemiler ve eitli baklagillerdir.
Resim 58. Bitkilerde de protein bulunmasna karn en
nemli protein kaynamz hayvansal besinlerdir. Bu nedenle salkl beslenme iin yeterli miktarda hayvansal
gda tketmek nemlidir.
Proteinli
besin
Alnan
byk
proteinler
Proteinler
a.a
paralanr
Salar
ve
trnaklar
Yeni protein
moleklleri
a.a.ler
vcuda
alnr
Resim 59. Proteinli besinler sindirim sistemimizde amino asitlere paralandktan sonra kana kararak hcre ierisine girer. Hcrelerde ise protein
sentezinde kullanlr. Buna gre, besinlerden protein aldmz hlde neden hcrelerde tekrar protein sentezi yaplr?
62
Biyoloji
9. Snf
. Enzimler
Hcreler minyatr bir kimya fabrikasna benzer. Mikroskobik olan bu fabrikada saniyede binlerce tepkime gerekletirilir. rnein ekerlerden glikojen sentezlenir, glikojenden eker elde edilir, fazla eker yaa dntrlr, hcre solunumuyla besinlerden enerji elde edilir, amino asitlerden protein sentezlenir. Belirtilen olaylarn gereklemesinde ok sayda
enzim ad verilen molekller grev yapar.
u bilinmelidir ki hcre binlerce farkl enzimin geliigzel dolat kimyasal bileikler torbas deildir. Hcre iindeki
tepkimeler bir dzen iinde gerekletirilir. Ayrca hcre ii, farkl olaylarn gerekletirildii farkl laboratuvarlar eklinde
dzenlenmitir. Bu nedenle her hcre
organelinin kendine zg bir kimyasal
ortam vardr. rnein solunum enzimleri mitokondri iinde bulunur. Eer
ayn saydaki enzim sitoplazmaya dalsayd tepkimeler ok yava gerekleirdi. Tepkimeler srasnda kk bir problemin grlmesi hcre lmne neden
olabilir. Bu nedenle btn metabolik
reaksiyonlar ok hassas biimde dzenlenir ve denetlenir.
nceki blmde rendiiniz gibi
canllar, cansz olarak nitelendirilen
varlklardan ayran birok zellik bulunmaktadr. Sindirim, hcre solunumu,
byme ve gelime gibi olaylar bunlardan bazlardr. Belirtilen olaylarn
temelinde enzim ad verilen molekller
bulunur. Bir enzimin etki edecei maddeye ise substrat denir.
Resim 60. Gda endstrisinde de enzimler yaygn olarak kullanlr. Meyve

suyu ve peynir retimi bunlardan bazlardr.
Enzimlerin canl yaamndaki nemi aadaki rnekle daha iyi anlalabilir (Resim 60). Gnlk yaammzda ekmek,
patates gibi karbonhidrat ierii fazla olan besinleri alrz. Bildiiniz gibi enerji ihtiyacmz ncelikli olarak karbonhidratl
gdalardan salarz.
Yediimiz karbonhidratl besinler ilk olarak sindirim sisteminde enzimlerle hidroliz edilerek yap talarna ayrr. Bu
aamadan sonra glikoz, hcrelere iletilerek hcre solunumunda ok sayda enzimin grev almasyla CO2 ve H2Oya paralanr.
63
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Enzimlerin byk bir ksm ilevlerini su iinde gsterir. Enzimler ortamdaki su oran yzde 15 in altna dtnde almaz.
Besinlerdeki su oran azaltldnda bu besinlerde reyebilen mikrorganizmalarn enzim etkinliinde de azalma meydana gelir.
Grld gibi biyolojik olaylar ancak enzimlerin varlnda

gerekletirilir. Bu nedenle enzimlerin eksikliinde eitli metabolik hastalklar ortaya kar. rnein fenilketonri, enzim eksikliine
bal olarak grlen kaltsal bir hastalktr (Resim 61).
Enzimler, gnlk yaammz da dorudan etkiler. zellikle
endstride etkin olarak kullanr. Sabun, meyve suyu ve dericilik
sektrnde yapay olarak retilen enzimler kullanlr. Biyoteknolojik almalarda ise istenilen genlerin kesilmesi, kesilen genlerin
yaptrlmas enzimlerle olur. Bu nedenle enzimsiz bir hayat dnmek imknszdr.
Etkinlik - 16
Etkinlik Ad: Aktivasyon Enerjisini Tanma

Kullanlacak Malzemeler :
Toz eker, potasyum klorat (KClO3), stc,

deney tp, maa, spatul
Istrken deney tpn bolua gelecek ekilde tutunuz.

Aktivasyon enerjisi tepkimelerin gereklemesi iin gerekli
olan enerjidir. Hcre dnda tepkimeler daha yksek sda
gerekleirken hcre iinde vcut scaklnda gerekleir.
KClO3 --> KCl + 3/2 O2
C6 H12 O6 + O2 --> CO2 + H2O
Yntem:
1. Bir miktar KClO3 ile toz ekeri iyice ezerek kartrnz.

2. Karm deney tpne alnz.
3. Tepkime gerekleinceye kadar deney tpn bir sre
stnz.
Analiz:
1. Yksek scakln tepkimeye etkisini aklaynz.
2. Potasyum klorat kullanlmasnn nedenini aratrnz.
64
Biyoloji
9. Snf
Resim 61. Fenilalanin amino asidini paralayan enzimin eksiklii sonucu fenilketonri hastal ortaya
kar. Bu durumda fenilalanin paralanmad iin
vcutta normalden fazla birikir. Yksek miktardaki
fenilalanin, beyni tahrip ederek bireyde zek geriliine neden olur. Bu durum yeni doan bebeklerden topuk kan alnarak tespit edilebilmektedir.
Enzimler biyolojik katalizrlerdir. Katalizr ise, reaksiyonlarn aktivasyon enerjisini dren, vcut scaklnda
gereklemesini salayan ve reaksiyon sonucu deimeden
kan kimyasal molekllerdir. Katalizrler, organik ya da inorganik yapda olabilir. norganik katalizre sv yalarn hidrojenle doyurularak margarin elde edilmesini rnek olarak
verebiliriz.
Katalizr aklarken aktivasyon enerjisi kavram gemiti. imdi de aktivasyon enerjisi kavramn aklayalm:
Aktivasyon enerjisi, bir kimyasal reaksiyonun balayabilmesi
iin gerekli olan en dk enerji miktardr. Hcrelerde biyolojik reaksiyonlarn balamas ve devam etmesi iin tepkimeye girecek molekllerin aktiflemesi ve aktivasyon enerjisi denilen enerji engelinin almas gerekir. Bu engel, ancak
katalizrlerin kullanlmasyla alr (Etkinlik -16).
Bir minede odunu tututurmak istediinizde verilen
s, tepkimenin balamas iin gerekli olan enerjiyi salar (Resim 62). Burada olduu gibi her kimyasal tepkimenin balamas iin enerjiye gereksinim vardr. Oduna verilen s, odunu
oluturan taneciklerin arpmasn ve oksijenle tepkimeye
girmesini salar. Tepkimenin gereklemesi iin ortam scaklnn artrlmas, tepkimeye girecek maddeleri aktivasyon
tepkimenin ynn deil, dengenin orannn belirlenmesinde etkilidir. Sindirim enzimleri ise tek ynl tepkimelerde grev yapar.
- Enzimler, hcre iinde sentezlenir ilevleri ise hcre ii
ve d ortamlarda gerekleir (Resim 63).
- Enzimler etkilerini substratlarnn d yzeyinden balatr; substratn yzeyi ne kadar geni olursa etkinlikleri o kadar
hzl olur. rnein kylm ete enzimin etkisi, ayn miktarda
para etten daha hzldr.
Resim 62. Odunu yakmak iin belli miktarda s vermemiz gerekir. Kibrit ile tututururken verdiimiz bu
s odunlarn yanmas iin gerekli aktivasyon enerjisini
salar.
enerjisine ulatrr; bu da tepkimelerin hzlanmasna neden
olur. Canl sistemlerde ise kimyasal tepkimelerin gereklemesi iin sadece s enerjisinden yararlanlamaz. Hcrelerde de
tepkimelerin balamas aktivasyon enerjisi ile olur.
Bir hcrede saniyede binlerce tepkime gerekleir. Bu
tepkimelerde aktivasyon enerjisi engelini dren, tepkimeleri hzlandran, tepkimelerin sonunda deimeden kan ve
enzim olarak adlandrlan molekller grev yapar. Bylece
hcre zarar grmeden canll srdrlm olur.
- Enzimlerin etkinlikleri son derece hzldr. rnein sr

karacierinden elde edilen katalaz enzimi, bir saniyede 20C
de be milyon H2O2 (hidrojen peroksit) molekln paralayabilir. Katalaz enziminin paralad H2O2yi demir atomu yalnz bana ancak yz senede ayrtrr.
- Enzimler, tek tek veya takm hlinde grev yapar. Enzimlerin takm hlinde grev yapmas durumunda birinin
son rn kendisinden sonraki enzimin substrat (etkiledii
madde) olabilir. rnein amilaz enzimi niastay iki glikozlu
maltoza, maltaz enzimi de maltozu glikoza paralar. Glikoz da
bir seri enzim aracl ile daha kk yap talarna ayrtrlr.
Tepkimelerin her basamanda ayr bir enzim grev alr.
- Reaksiyonlar dizisinde enzimlerden biri bozulursa rn
olumaz. rnn oluabilmesi iin ortama ilgili enzim ilave
edilmelidir.
Mantar
tpa
a. Enzimlerin zellikleri
Enzimlerin yaps, evre faktrleri gibi birok etken enzimlerin zelliklerini tanmamza yardmc olur.
eker
zeltisi
Bunlardan bazlar unlardr:

- Enzimler, genellikle zgl olup her enzim belli bir reaksiyonun ileyiinde grev yapar.
- Enzimler, reaksiyon sonunda deimeden kar ve ayn
reaksiyon iin tekrar tekrar kullanlabilir.
- Baz enzim tepkimeleri ift ynl olup bu yolla molekllerin paralanmas veya birlemesi gerekletirilir. Enzimler,
zt
maya
hcreleri
Resim 63. Enzimler uygun ortam salandnda

hcre iinde ve dnda alabilir.
65
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Besinlerin kurutularak saklanmas ve reellerin uzun sre bozulmadan kalabilmeleriyle su younluu arasnda bir
iliki olabilir mi?
b. Enzimlerin almasna Etki Eden Etmenler

Enzimlerin ilevleri, eitli faktrlerde grlen deimelerden etkilenir. Enzimlerin almasna etki eden etmenleri
enzim younluu, substrat younluu, scaklk, pH derecesi, substrat yzeyi, su ve kimyasal maddeler eklinde sralayabiliriz (Etkinlik -17).
Etkinlik - 17
Etkinliin Ad: Enzimlerin Etkinlii

Kullanlacak Malzemeler: Patates, bak, havan, hidrojen peroksit, adet deney tp, cetvel, mangan-
dioksit, spatul
Bak gibi kesici aletleri kullanrken dikkat ediniz.
Hidrojen peroksit derinizi tahri edebilir. Bu maddeyi dikkatli kullannz.

Hcrede, baz maddeler (alkol gibi) paralandnda hidrojen peroksit (H2O2) adl zararl madde retilir. Hidrojen peroksit,
gl bir oksitleyici madde olduu iin hcreler zerinde zararl etkileri vardr. Bu molekl hcrelerde katalaz enziminin
yardmyla derhal paralanarak oksijen ve suya dntrlr.
Yntem:
1. Patates katalaz kayna olarak kullanlacaktr.
2. Patatesten eit miktarda para alnz. Paralardan birini havanda eziniz, dierini bakla kynz, kalan paray da
paralaynz.
3. Her bir paray test tplerine koyunuz. Tpleri etiketleyiniz.
4. Tplere bir miktar su doldurarak eit miktarda hidrojen peroksit (5 cm3) ilave ediniz.
5. Bir sre sonra tplerden kpk (oksijen) kacaktr.
6. Kpklerin yksekliini cetvelle lerek not ediniz.
7. Spatulla bir miktar mangandioksidi tpe koyunuz. zerine az miktarda su ilave ediniz.
8. Bu aamadan sonra tpe 5 cm3 hidrojen peroksit ekleyiniz.
Analiz:
1. Hangi madde substrattr? Neden?
2. Niin tplerdeki kpklerin ykseklii farkl kt?
3. Deneyde patatesin rol nedir?
4. Deney enzimlerin hangi zellii vurgulanmak iin tasarlanmtr?
5. norganik ve organik katalizr ilevsel olarak farkllk gsterir mi?
66
Biyoloji
9. Snf
Okuma Paras 7
Enzimlerin Baz Uygulama Alanlar
Bugn tp, eczaclk, tarm, hayvanclk, evre, gda,
kt, tekstil, deterjan vb. birok alanda enzimler kullanlmaktadr. Eczaclkta, hazm kolaylatrc baz ilalarn bileimindeki besinlerimizin temel bileenlerinden olan proteini
paralayan proteaz, niastay paralayan amilaz, yalar paralayan lipaz ve laktozu paralayan laktaz enzimleri kullanlr.
Yaplan pek ok aratrma sonucunda, enzimlerin kullanm
alanlar giderek artmaktadr. zellikle 21. yzyln bilimi olan
biyoteknolojinin baz almalarnn temeli, genlerin ilevine
dayanr. Enzimler tpk bir terzinin makas ve diki makinesi
gibi ilev grr. Yani genler enzimlerle kesilir, kesilen genlerin
balanmas yine enzimlerle salanr.
Enzim ve Salk likisi

Enzimler olmazsa vcudumuzdaki faaliyetler yavalayarak durmaya balar. Sigara imek, iki imek, kirlilie
maruz kalmak ve stresli ortamlarda bulunmak gibi olaylar
enzim seviyemizi drr. Taze ve i gdalarda bol miktarda gda enzimleri bulunur. Bu enzimler sindirim sistemimize
dorudan destek verir. Gdalar sindirmek iin ihtiya duyulan dengeyi salar; gdalar bu dengeyle ieriklerindeki besinleri vcuda salar. Bu da sindirim sistemi iin gereken enzim
ihtiyacn azaltr ve enzimlerin snrl olan miktarn muhafaza
eder. Gda enzimleri, son derece hassastr ve syla yok olur.
41 Cde hasar gren enzimler 48 Cnin zerine kldnda
tamamyla tahrip olur. Enzimlerin tkenmesi yalanmada
nemli bir faktrdr ve sindirim sorunlarna yol aar, bakl zayflatr, yaralanma ve sakatlanmalarn iyilemesini
geciktirir, enerji dne neden olur. Yaplan aratrmalarda, gen yetikinlerin tkrklerindeki enzimatik younluunun, 69 yan zerindeki kiilerdekinden 30 kat daha
fazla olduu ortaya kmtr. Bu azalmann i enzim arznn
tkenmesinin bir sonucu olduu ileri srlmektedir. Aratrmalar gstermitir ki gda enzimleri tm seviyelerde sal
ve canll onarmaya yardmc olur, vcudun sindirimi srasnda talep ettii enzim miktarn drr ve enzim miktarn
korur. Ayrca enzimler sindirimi dzenler, besinlerin vcut tarafndan emilerek alnmasn kolaylatrr ve enerjiyi artrarak
hcre onarmn salar. Beslenme dzeninizde daha fazla i
gdaya yer vererek canllnz ve enerjinizi hem bnyenizde
hem de d grnnzde artrabilirsiniz.
Enzim Yetersizliine Bal Olarak Ortaya kan Metabolik Bozukluklar

Canlda her kimyasal tepkimenin belli bir enzim varlnda gerekletiini renmitiniz. Bir enzim, DNA yapsnda bir hataya bal olan genetik bir nedenle yaplamyorsa
grev yapt tepkime gereklemez. Buna bal olarak enzim yetersizliinden dolay anormallikler ortaya kar.
Basnda enzim eksiklii olarak tanmlanan Tay Sachs
hastalna yakalanan bir ocuun yaam mcadelesi gibi
haberleri okumusunuzdur. Bu hastalarda enzim eksikliine
bal olarak genellikle beyin ve omurilikte ya asitleri birikir.
Biriken ya asitleri organlarn normal ilevlerinin gereklemesini engeller. Buna bal olarak ocukta yrme bozukluklar, spastiklik ve dengesizlik grlebilir. Bu hastaln
kk ocuklarda grlmesi durumunda, hastalk lmcl
olabilir. Ancak, destekleyici tedavi uygulanabilir. rnein
yry bozukluu olursa onunla ilgili rehabilitasyon program uygulanabilir.
Baz insanlarn vcudunda gerekli enzimlerin retilememesi ve eksiklii eitli hastalklara yol aar. rnein
fenilketonri denen kaltsal hastalk, bir amino asit olan fenilalanini paralayan fenilalanin hidroksilaz enziminin yokluundan kaynaklanr. Fenilalanin oran dk yiyeceklerle
zel bir beslenme rejimi uygulanmadka enzim eksiklii
nedeniyle bu madde paralanamaz ve hastada beyin dokularnn ykm ve zek gerilii gibi ar belirtiler grlr.
zellikle Akdeniz Blgesinde bakla yiyen baz insanlarn glikoz - 6-fosfat dehidrogenaz enziminin eksikliine bal
olarak ld bilinmektedir. Bu enzim ukurova yresindeki insanlarn %8inde bulunmaz. Glikoz-6-fosfat dehidrogenaz enzimi, oksijen miktarn ayarlanmasnda rol aldndan
eksik olan bnyelerde, antioksijen tayan bir maddenin vcuda girmesi durumunda kan hcreleri hzla lr. Bu yzden
antioksijen tayan bakla da bu zc olayn ortaya kmasna yol amaktadr.
Bu tip hastalklarn genellikle akraba evliliklerinde, zellikle birinci dereceden kuzen evlilii yapan iftlerin ocuklarnda ortaya kma oran yksek olabilir. Hastaln nlenmesi iin zellikle akraba evliliklerinden uzak durulmaldr.
67
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Resim 64. zellikle k aylarnda yeterli dzeyde sebze ve meyve ile beslenenler salkl ve din olur. nk
yaammz iin gerekli olan vitaminlerin ounu bu besin eitlerinden salayabiliriz. Ksacas vitamin, hayatmzn vazgeilmezi olup doal diren kaynamzdr.
D. Vitaminler
Mevsimlerin deiimeyle pek oumuz yorgunluk, hlsizlik ve bitkinliin etkisinde kalrz. Souk algnl, sa dklmesi,
yataktan din ve zinde kalkamama, alma evkinde krklk
gibi problemleri oumuz yaarz. Bu durumda doktorunuza
gittiinizde doktor, size vitamin almanz nerir (Resim 64).
Organik bileiklerden olan vitaminler, genellikle metabolik tepkimelerde grev aldndan hayatsal faaliyetlerin dzenlenmesinde rol oynar. Vitaminler canllarn ou tarafndan
sentezlenemez. Bu nedenle vitamin eitlerinin tamamn bitkisel besinlerden salarz.
Dengeli ve doru beslenme iin vitaminlerle birlikte karbonhidrat, ya, protein, su ve mineraller belirli oranda alnmaldr. Vitaminler basit molekller olup, dier organik molekllerden farkl olarak sindirilmeden kana geer ve hcrelerde yapya
katlmaz.
Vitaminlerin, oksijen, gne , s, bakr, demir gibi baz
metallerle temas gibi nedenlerden dolay kolaylkla yaplar bozulabilir. Bu nedenle besinlerin hazrlanma, piirilme ve saklanma aamalarnda dikkat gsterilmedii taktirde vitamin kayb
oluabilir. rnein vitamin tabletleri koyu renkli ielerde satlr;
bunun nedeni vitamin tabletlerinin ktan zarar grmelerinin
engellenmek istenmesidir. Salata yaparken marul yapraklarnn bakla doranmas yerine elle koparlmas, onlarn metal
68
Biyoloji
9. Snf
ile temasn engelleyecek

KELMENN KKEN
ve vitamin kayb nlenmi
Vitamin, Latince yaam
olacaktr. Gnmzde vitaanlamna gelen vita szminlerin kimyasal bileimcnden gelmektedir.
leri bilindii iin istenilen
vitaminler sentetik olarak
retilir. Sentetik vitaminler, etki ve zellikleri ynyle doal vitaminlerle benzerlik gsterir. Eksiklii tespit edilen sentetik vitamin, doktor kontrolnde alnmaldr. Yalnz, sentetik vitaminlerin istenmeyen yan etkilerinin olabilecei unutulmamaldr.
rnein C vitamininin fazla alnmas bbrek ta oluumuna
yol aabilir. Bu nedenle salkl yaam iin mmkn olduunca
vitamin ihtiyacmz doal besinlerden almalyz.
Vitaminler, yada ve suda znen vitaminler olmak zere ikiye
ayrlr. Yada eriyen vitaminler A, D,
E ve K vitaminleridir. Bu vitaminler
zellikle karacierde depolanr. Eksiklikleri ge ortaya kar. Normalden fazla alnmas durumunda zehir
etkisi yapabilir. Suda eriyen vitaminler C ve B grubu vitaminlerdir. Bu
vitaminler vcutta depolanamad
iin ihtiya fazlas, idrarla vcut dna atlr.
500 mg
A Vitamini:
Hcre yenilenmesi, bakteri ve virslere kar diren kazanlmasn ve gne ndan korunmay salar. Balk ya, havu, domates, kays gibi sar ve krmz renkli sebze ve meyveler ile hayvansal
besinlerden alnr. A vitamini az alndnda gece krl, bymede dzensizlik ve tavukkaras
gibi rahatszlklar grlrken fazla alndnda ise zayflama, sa dklmesi, hlsizlik gibi belirtiler
ortaya kar.
D Vitamini:
Kalsiyum ve fosfat iyonlarnn barsaklardan emilmesini hzlandrr, kemik ve dilerde kalsiyum
birikmesinde etkilidir. ocuklarn bymesi ve yaralarn iyilemesi iin gereklidir. Kaslarn ve sinirlerin almasnda rol oynar. Baklk sisteminin gl olmasnda grev yapar. Atardamar hastalklarnn ve kanserin nlenmesi iin gereklidir. Provitamin Dden gne nda deri altnda D vitamini
sentezlenir. Balk yanda, az miktarda yumurta sarsnda, st ve tereyanda bulunur. D vitamini
yetersizliinde kalsiyum ve fosfat emilmesi azaldndan kemikler yumuar ve bunun sonucu olarak
ocuklarda raitizm hastal grlr.
E Vitamini:
A vitamini ile birlikte reme organlarnn geliiminde etkilidir. Antioksidan zellii vardr. Hcre yenilenmesini salar. Kaslarn dayanklln artrr. Damar sertliini nler. Tahllardan elde edilen
yalarda, yeil sebzelerde, st ve ette bulunur. E vitamini eksikliinde kaslar geliemez, erken yalanma ve ksrlk grlebilir.
K Vitamini:
Kann phtlamasnda ve yaralarn iyilemesinde etkilidir. Barsak bakterileri K vitamini sentezler. K vitaminleri zellikle spanak, karnbahar, lahana, domates, soya fasulyesi, pirin kepei ve yulaf
filizlerinde bulunur. K vitamini eksikliinde vcudun baklk sistemi zayf dt iin hastalklara
yakalanma riski artar. Ayrca yaralar daha ge iyileir ve erken yalanmaya sebep olabilir.
B Vitaminleri:
B vitaminleri bir kompleks olup hem kimyasal yaplar hem de vcuttaki ilevleri farkldr. Karbonhidrat metabolizmasnda etkilidir, dolam ve sinir sisteminin normal almasnda grev yapar.
Kuru fasulye, bal, karnabahar, yumurta, karacier, et, st, baklagiller ve lahanada bulunur. B vitamini
yetersizliinde beriberi ve pellegra hastal grlr. Bu hastalklarn belirtileri kalp yetmezlii, sinir
sisteminde bozukluklar, sindirim sisteminin dzensiz almas ve deride yaralar eklinde ortaya kar.
Ayrca, anemi olarak bilinen kanszlk grlebilir.
C Vitamini:
Hcreler aras maddenin yapm ve korunmas iin gereklidir. Ayrca hemoglobin oluumu ve
alyuvarlarn olgunlamasnda etkilidir. zellikle portakal (Citrus sinensis-Sitrus sinensis), limon (Citrus
limon-Sitrus limon), siyah frenk zm (Ribes nigrum-Rbes nigrum) gibi meyve ve i sebzelerde
bulunur. C vitamini eksikliinde skorbit hastal grlr. Skorbit hastalnda di etlerinde ve deri
altlarnda kanamalar, yaralarn ge iyilemesi gibi belirtiler ortaya kar. Ayrca kemiklerde krlmalar
ortaya kabilir.
69
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf
Okuma Paras 8
NEDEN YASAKLANDI?
Antik alarda turungillere, yasak meyve denilirmi. lgin deil mi? Meyveyi yasaklamak yanl bir dnce olsa da
gereklik pay olabilir mi?
Gnmzde C vitamini kullanm ok yaygn. Suda eriyen
C vitamini insan vcudunda depo edilmiyor. ok meyve yesek
de hcreler ihtiyac kadar olan C vitaminini alr, fazlas ise vcuttan atlr.
lalar genelde acdr. Bunun iin turungilleri tatlandrc
madde olarak kullanmay denemilerdir. Baz ilalar, turungillerle alndnda, karacierdeki baz enzimleri etkilemektedirler.
Bu durum ila zehirlenmelerine yol aabilir.
Baz lkelerde, ilalarn zerinde Bu ilac, turungillerle almaynz! uyars bulunmaktadr. Hatta 1997 ylnda ngilterede,
alerjilere kar kullanlan (antihistaminik) ve terfenadin maddesi
ieren bir ila, hayat tehdit edici zellikte kalp atm dzensizliine yol at iin piyasadan kaldrlmtr. Turungillerdeki
kimyevi maddeler, ilalar vcutta zararsz hle getiren enzim
sistemlerini bloke ettiinden istenmeyen durumlarn ortaya
kmasna sebep olmaktadr.
C vitamini (askorbik asit) vcuttaki binlerce enzimden biri

olan prolil hidroksilaz enziminin normal almas iin gereklidir.
Bu enzim, kolajen isimli proteinin sentezinde kullanlr.
C vitamini ne yapar? Prolil hidroksilaz enzimindeki demir
(Fe) atomunun dengede kalmasn salar.
Kolajen, vcutta en fazla bulunan proteinlerden olup kemik, di, deri, ba dokusu, bbrek ve kkrdak gibi birok vcut
yapsnn hcre d esas maddesini oluturur.
C vitamini eksikliine bal olarak skorbit hastal, ilk defa
1749 ylnda rapor edilmitir. Bu hastalk uzun sre yeil sebze
ve meyve yemeyen denizcilerde grld iin denizci hastal olarak da bilinir. Turungillere ait meyve ve meyve sularnn,
skorbit hastaln nleyici bir faktr olduunun anlalmasyla,
bu meyveler ilgi oda hline gelmitir. Gnmzde bu hastalk
ok nadir grlen bir hastalktr.
E. Hormonlar
Vcudunuzda i salg bezleri tarafndan salglanan, genellikle protein yapl olan, kan tarafndan hedef organa tanan,
dzenleyici organik molekllerdir. rnein pankreas bezinizden salglanan inslin hormonu, kan ekeriniz normalin zerine
ktnda kan ekerinizi karacier, kas ve ya hcrelerinize geirerek normal deerine drr.
F. Nkleik Asitler
Buraya kadar canllarda farkl zellik ve yapda molekllerin bulunduunu rendiniz. Bu molekllerden bazlarnn canlnn yapsna katldn,
bazlarnn enerji kayna, bazlarnn dzenleyici, bazlarnn da biyolojik
tepkimelerin gereklemesinde grev yaptn hatrlaynz. Nkleik asitler
ise yukarda saydmz ilevlerden farkl fonksiyonlarn gerekletirilmesinde rol oynar (Resim 65).
Resim 65. Nkleik asitler canllarda kaltsal
zelliklerin aktarlmas ve hcre ii birok
reaksiyonun kontrol ve gerekletirilmesini salar.
70
Biyoloji
9. Snf
Nkleik asitler, hcredeki metabolik faaliyetleri ynetmek ve kaltm

salamak gibi iki temel grevin gereklemesinde rol alr. Hcrelerdeki
enerji retimi, protein sentezi, kaltsal zelliklerin aktarlmas ve reme gibi
hayati olaylar nkleik asitlerle dzenlenir. Canlnn boy uzunluu, vcut
ekli, metabolizma hz gibi btn zellikleri (genetik bilgi) nkleik asitlerde
bulunur.
Nkleik asitler, olduka byk ve karmak yapda olup karbon (C), hidrojen (H), oksijen (O), azot (N) ve fosfor (P) elementlerinden yaplmtr.
Nkleik asitler DNA ve RNA olmak zere iki farkl moleklden meydana
gelmitir. Her iki molekl de nkleotit ad verilen birimler (monomer) den
yaplmtr (ekil 66). Nkleotitler de birbirlerine balanarak zincir eklinde
bir yap olutururlar.
KELMENN TARHES
ekirdek asitleri olarak da bilinen nkleik asitler, btn canllarda bulunur. Bu molekller ilk defa Friedrich Miescher tarafndan,
1869 ylnda som balnn sperm hcrelerinin
ekirdeklerinde grlmtr. Bu nedenle
ekirdek asidi anlamna gelen nkleik asitler
olarak adlandrlmtr. James D. Watson ve
Francis Crick tarafndan 1953te DNAnn zellikleri aydnlatld.
Bu tarihten sonra nkleik asitlerin yapsnn aydnlatlmasyla ilgili projelerde ok
sayda bilim insan grev yapmtr. zellikle
21. yzyln bilimi olan genetik mhendisliinin temelinde nkleik asit moleklleri vardr.
Ancak, nkleik asitlerle ilgili almalar hlen
devam etmekte olup yeni bululara imza atlmaktadr. zlemeyen birok problemin bu
almalarla zme ulaaca beklenmektedir .
Resim 66. Bir nkleotitin yapsnda baz grubu, eker (be karbonlu)
ve fosfat grubu vardr.
Adenin, Guanin ve Sitozin bazlar hem DNAnn hem de RNAnn yapsnda yer alrken, Timin baz sadece DNAnn, Urasil baz ise sadece RNAnn yapsnda bulunur. Bazlar yaplarna gre ise prin ve pirimidin bazlar eklinde
gruplandrlr. Nkleik asitlerin yapsnda deoksiriboz ve riboz olmak zere iki
eit be karbonlu eker bulunur. DNAnn yapsna deoksiriboz ekeri tayan
nkleotitler, RNAnn yapsna riboz tayan nkleotitler katlr.
DNA levlerini Takm Hlinde almayla Gerekletirir.

Genetik bilginin yeni hcrelere aktarlmas DNA moleklyle salanr
(ekil 67). Hcre blnmesi srasnda DNA moleklleri elenir ve bir hcre kuandan dierine aktarlr. Elenme olay DNA moleklne zg bir zelliktir.
Hcre etkinlikleriyle ilgili btn bilgiler DNA yapsna kodlanmtr. Ancak DNA,
hcre ilevlerinin gerekletirilmesinde dorudan rol almaz.
Resim 67. DNA molekl iki sra nkleotit

zincirinden yaplm olup yaps kule merdivenine benzer. Merdiveninin iki kenar
(omurga) fosfat ve ekerler, basamaklar
ise bazlardan meydana gelir.
71
9. Snf Biyoloji
. NTE
9. Snf
1
c
s
C
Enerjinin Temel Molekl ATP

Btn hcrelerde canlln srdrlmesi iin hem enerji retilmesi hem de
bu enerjinin kullanlmas gerekir. Canllk faaliyetleri iin gerekli olan enerji genelde ATP moleklnden salanr. ATP nkleotit yapl bir molekldr (Resim 69).
Hcrelerde glikojen, glikoz gibi molekllerdeki enerji dorudan kullanlmaz. Bu
molekller bir sre sonucu paralanarak ATP molekl sentezlenir. Eer ATP molekl hcrelerde hazr tutulmasayd evreden gelen uyarlara zamannda tepki
gsterilemez, bu durum bireyin yaamn gletirirdi.
2
31
A
8
t
RNA moleklleri, DNA moleklne gre daha kk yapldr. RNA, tek zincirli nkleotit dizisine sahip bir molekldr. DNA ile birlikte protein sentezinde grev
yapar. DNAdan ald genetik bilgiye uygun olarak protein sentezinin gerekletirilmesinde rol alr. Bu nedenle hcrede yeni proteinlere gereksinim olduunda
DNAdan RNAlar sentezlenir. RNA moleklleri, protein sentezini yrten nkleik
asitler olarak bilinir. Bu nedenle protein sentezinin fazla olduu hcrelerde RNA
miktar da fazladr.
RNA protein sentezinde grev alr.
DNA moleklnn yaps canllar arasnda farkllk gsterir. Farklln nedeni, DNAnn yapsna katlan nkleotitlerin farkl say ve diziliinden kaynaklanr
(Resim 68).
DNA moleklnn de ilevlerini gerekletirmesi RNA, hcre yaplar, protein moleklleri ve ok sayda enzim eitleriyle olur.
n
A
DNAnn bu zellii, bilgisayar programnn kendi bana bir banka dekontunu yazamamas ya da bir kutu zerindeki barkodu okuyamamasna benzetilebilir.
Banka dekontunun yazdrlmas iin bir yazcya, barkodun okunabilmesi iin bir
taraycya ve bunlar ileten bir iletim sistemine gereksinim vardr.
Biyoloji
Resim 68. HAYATIN DL

nsan vcudunda bulunan yaklak 100 trilyon hcrenin her birinde
yaklak 3 milyar baz bulunmaktadr.
Vcudumuzda bulunan her bir hcredeki DNAy karp art arda eklesek
Dnya ile Ay arasndaki mesafe 600
defa kat edilirdi. Bir insann sahip olduu DNA iindeki bilgi 10 punto (bu
yaz bykl), tek satr ve A4 kdna yazlacak olursa her biri yaklak
23.000 sayfadan oluan 46 ciltlik bir
ansiklopedi olurdu.
Adenin
Fosfat grubu
Riboz
Yksek Enerjili Fosfat Balar
Resim 69. ATP moleklnn yaps.Yapsnda adenin baz, riboz ekeri ve fosfat bulunur. ATP moleklnden fosfat
ayrlrsa yksek enerjili ba koparak enerji aa kar. Bu enerji biyolojik olaylarda kullanlr.
72
Biyoloji
9. Snf
Buday baa
Gne enerjisi
Buday bitkisi
Resim 70. Fotosentez olay ile gne enerjisi, besinlerin balarnda kimyasal enerji eklinde depolanr. Hcre solunumu ile organik molekller paralanrken aa kan kimyasal enerji kullanlarak ATP sentezlenir.
ATPnin canllar iin nemi enerji dnmnde grev

almasdr. Organik besinlerin kimyasal balarndan aa kan enerji, ncelikle ATPnin yksek enerjili fosfat balarnda
depolanr. Organik molekllerden enerji alnarak ATP sentezlenmesi solunum reaksiyonlarndan salanr (Resim 70).
Aktif tama, biyosentez, hareket ve sinir hcrelerinde impuls
iletimi gibi birok reaksiyonda ATP gereklidir. Bu reaksiyonlar
esnasnda, ATP bir molekl su harcanarak ADP ve fosfata yklrken enerji aa karr. Bu enerji ilgili reaksiyonun gereklemesi iin kullanlr. ATP molekl hcre iinde sentezlenir
ve hcre iinde harcanr; bir hcreden dierine aktarlamaz,
depolanamaz.
Dengeli Beslenme
Gnlk yaammzda ihtiya duyduumuz enerjiyi yediimiz yiyeceklerden karlarz. Vcudumuzun gnlk enerji
ihtiyacn karlayacak miktardan fazla yiyecek tketilmesi
durumunda enerjinin fazlas karbonhidrat ve ya ierisinde
depolanr. Btn yiyecekler belli bir miktar enerji ierirler; bu

miktarlar marketten aldmz rnlerin zerinde belirtilmektedir. Bize enerji salamasnn yannda baka nedenlerle de yiyeceklere ihtiya duyarz. Dengeli beslenmek iin karbonhidrat, ya ve protein ieren her yiyecekten alnmaldr. Bununla
birlikte vitamin, mineral, selloz ieren yiyecekler ve su dengeli beslenmenin vazgeilmez unsurlarndandr. Herhangi birinin eksikliinde canl vcudu dzgn almayabilir.
Yaplan birok aratrma fazla miktarda doymu ya ieren, kolesterol asndan zengin besinlerle beslenen insanlarn, bunlar tketmeyenlere gre kalp hastalklarna yakalanma risklerinin daha yksek olduunu gstermektedir. nk
yalar atardamarlarn iinde birikerek aplarn daraltr ve sertletirir. St, krema, tereya, peynir, et, yumurta gibi rnler
fazla miktarda doymu ya ierir. zellikle orta yatan sonra,
belirtilen rnler yerine bitkisel yalar ve beyaz et rnlerinin
tercih edilmesi, uzmanlar tarafndan tavsiye edilmektedir.
73
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
. NTE
9. Snf

1. Tuna, karanfilleri farkl renklerdeki svlarda beklettiimizde neler olacan grmek amacyla, beyaz renkli karanfil
alm ve farkl renkte svlar ieren bardaa koymutur. Bir mddet sonra karanfillerin svnn rengine gre renk deitirdiini gzlemlemitir. Bu durumu, su ve suyun canl yaam iin nemi erevesinde nasl aklarsnz? Aratrnz.
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
2. nsan vcudunda yaklak olarak %1 orannda karbonhidrat, %5 orannda mineral, %15 orannda ya, %19 orannda
protein ve %60 orannda su bulunmaktadr. Bu bilgiler nda, vitaminlerin neden bu orana katlmad ve insanlarda bulunan organik ve inorganik maddelerin toplam arlklar hakknda neler sylenebilir?
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
3. Bir besinin organik mi inorganik mi olduuna karar vermeye alan bir bilim insan hangi zellikleri dikkate
almaldr?
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
4. nsan vcudunda karbonhidrat depolanmas snrl olduu hlde fazla miktarda karbonhidrat alndnda kilo
artnn nedenini tartnz.
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
74
Biyoloji
9. Snf
5. Niasta ve glikojen moleklleri hangi zelliklerinden dolay hcrelerde depolanrlar? Aratrnz.

.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
6. Ya moleklleri suda zlmez. Yalarn bu zelliinin canl yaamndaki nemini aratrnz.

.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
7. Uzun sre a kalan bir kiinin idrarnda, yksek miktarda azotlu bileie rastlanmtr.
Bu durumun nedeni aadaki organik molekllerden hangisinin enerji retiminde yksek miktarda kullanlmas olabilir?
a) Karbonhidratlar
b) Yalar
c) Proteinler
d) Vitaminler
e) Nkleik Asitler
Cevabnz aklaynz.
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
75
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Canllar
Dnyas
Bu blmde,
Hcrenin canllar iin temel yapsal birim olduunu kavrayacaksnz.

Hcreyle ilgili yaplan almalarn tarihsel seyrini analiz edebileceksiniz.
Bunlar Neden nemli?
Hcre, canly oluturan temel birimdir. Tek hcre hlinde varlklarn srdren ok farkl canl formlar mevcuttur. Hcreden balayp ekosisteme
kadar uzanan biyolojik organizasyonu anlayabilmek iin hcreyi ve ileyiini bilmek gerekir.
Fotoraf Yorumlayalm
Yandaki ekle baktmzda, bir dala konmu bir kuu gryoruz. Ya
gremediklerimiz; havadaki bakteriler, uuan polenler ve grdnz canllar oluturan hcreler. Hcreler canllar oluturan temel
birimlerdir.
76
Biyoloji
9. Snf
KELMENN KKEN
Hcre, Latince kk odack anlamna gelen cellula kelimesinden
tretilmitir.
Canllar Dnyas
77
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
2.1. Hcre ve Hcre Teorisi

Amalar
Tarihsel srete hcre teorisinin geliimini aklamak.
Hcre teorisini tanmlamak.
Teknolojik gelimeler ile hcrenin grntlenmesi ve hcre bilgisinin
gelimesi arasndaki ilikiyi yorumlamak.
Hcre Teorisi
Difzyon
Osmoz
Aktif Tama
Mikroskop
Prokaryot
karyot
Organel
Kk Hcre
Doku
Organ
Akemsettin, (1389- 1460)

Fatih Sultan Mehmedin yetimesinden sorumlu olan lim Akemsettin
Maddet-l Hayat adl eserinde, Hastalklarn insanlarda teker teker ortaya
ktn sanmak hataldr. Hastalk insandan insana sirayet suretiyle geer.
Bu bulama gzle grlmeyecek kadar
kk fakat canl tohumlar vastas ile
olmaktadr. eklinde gr bildirerek
hastalklarn bir canldan dierine gzle grlemeyecek canllar yoluyla bulatndan bahsetmitir.
2.1.1. Hcrenin Tarih Geliimi

KELMENN KKEN
Mikroskop, Latince kk anlamna gelen mikro ve bakma, gzleme arac anlamna gelen skop
kelimelerinden oluur.
1590-1605
Hi dndnz m, bamz ardnda beynimizdeki, burnumuz aktnda burnumuzdaki hcrelerde neler oluyor? Bu tr sorulara cevap vermek ve salkl yaayabilmemizi salamak amacyla bilimsel almalar btn hzyla devam etmektedir. Gnmzde bilim insanlar salkl kalmann
ancak hcrelerimizin salkl olmasyla mmkn olabileceini sylyorlar.
Btn canllarn temel yapsal ve ilevsel birimi hcredir. Canllk iin gerekli olan zel grevleri tek bana hcre yerine getirebilir. Canllar oluturan
hcreleri plak gzle grmek mmkn mdr?
1665
1675
1830
Zacharias Janssen
Robert Hooke
A. Van Leeuwenhoek
Robert Brown
lk mikroskobu ve teleskopu icat etti.
Hcre kavramn ilk kez

kulland.
ana gre modern

saylabilecek bir mikroskop
gelitirdi.
Bitki hcrelerindeki ekirdei gzlemledi.
78
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
Etkinlik -18
Etkinlik Ad: Hcreyi Nasl Grebilirim?
Kullanlacak Malzemeler: Bitki yapraklar, sebze, marul, gazete veya dergi, tohum, byte, kt, klem
Ynerge: ncelikle hcrelerin boyutlarnn ne

kadar olabileceini dnelim. Bunun iin elimize bir byte alalm ve
evremizdeki canllara bir
bakalm. rnein bir saks
bitkisini, bir bal veya bir elmay elimize alp, bytele
daha yakndan baktmzda acaba bunlarn hcrelerini
grebilecek miyiz?
Analiz:
1. Hcreleri nasl inceleyebiliriz?
2. Hcrelerin boyutlar nelerdir?
Deerlendirme:
Bytele incelediimiz bitkilerde gzle gremediimiz farkl izgiler, renkler var. ncelediimiz materyallerin hepsi farkl gibi grnecektir. Gazetedeki yaznn
aslnda tek bir izgi olmad fark edilir. Yaprak yzeyi
de przsz deildir. Yaprak yzeylerinin farkl izgilerle
dolu olduu bytele grlebilir. Canllarda boyutlar
ok kk olan hcreleri ise bytele gremeyiz.
Bytele incelediimiz bitkilerde gzle gremediimiz farkl izgiler, renkler vb. yaplar grebiliriz. Hcreleri
tek tek grebilmek iin daha ok bytmeye ihtiyacmz
vardr. nk hcrelerin boyutlar ok kktr (Etkinlik
-18).
Gemi alardan beri insanlar hep plak gzle gremedikleri ya da zorlukla seebildikleri nesneleri daha
ayrntl grebilme aray ierisinde olmulardr. Bu amala
gk cisimlerini izleyebilecekleri teleskoplar yapmlardr.
Bizden ok uzaktaki nesneleri grebilmek iin gelitirilen lensler, zamanla bize ok yakn ancak plak gzle
gremeyeceimiz kadar kk nesneleri grebilmek iin
kullanlmaya balanmtr. Bunu ilk dnen Hollandal Zacharias Janssendir.
Zacharias Janssen, teleskobu ile yldzlar izliyordu.
Zacharias Janssen, teleskobunu temizlerken teleskop merceklerini tersine evirerek mercekler ile cisimleri bytebildiini fark etti. 1595 ylnda bir mercek yardmyla kk
nesneleri bytp daha iyi belirtmeye ya da plak gzle
grlmeyenleri gstermeye yarayan cihaz yani mikroskop
ile cisimleri yakndan grme imkn buldu. Daha sonra
1609 ylnda nl fiziki ve astronom Galileo, onun icadn
biraz daha gelitirerek daha iyi grnt veren bir alet tasarlad.
1838
1839
1855
Matthias I. Schleiden
Bitkilerin hcrelerden olutuunu
belirtti.
Theodore Schwann
Hayvanlarn hcrelerden olutuunu
belirtti.
Rudolph Wirchow
Btn hcrelerin daha nce
var olan baka bir hcreden
meydana geldiini belirledi.
79
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Canllar Dnyas
Etkinlik -19
Ancak gelitirilen alet hl hcreyi net olarak grebilecek kadar iyi deildi. 17. yzylda Leeuwenhoek lensler zerine yapt gelitirmeler ve ayarlamalarla hcreyi
incelemeye olanak salayan k mikroskobunu gelitirdi.
Onunla yaklak olarak ayn zamanlarda Robert Hooke, Leeuwenhoekin mikroskop tasarmndan biraz daha farkl bir
mikroskop tasarlad.
Mikroskopla birlikte, insanolu plak gzle gremedii yaplar inceleyebilme olanana kavutu. Tm canllar
oluturan temel birim olan hcrenin kefi de mikroskobun
geliimi ile mmkn olmutur. ngiliz bilim insan Robert
Hooke, evresinde biyolojiye ve doaya ok fazla ilgi duyan
bir insan olmasyla tannrd. Bu zellii, ilerleyen yalarnda, gnmzde ok kullandmz hcre kavramn ortaya
atmasn salayacakt. Hooke 1665 ylnda inceledii l
mantar dokusunda ii bo odacklar grd. Bu bo odacklara hcre adn verdi. Aslnda bu odacklar boluklar deil,
bitki hcrelerinin etrafn saran cansz hcre eperlerinin
oluturduu odacklardr. Biz de bir deney yaparak ie
mantar hcrelerini mikroskopta grebiliriz (Etkinlik -19).
Etkinlik Ad: Robert Hookeun Grd Hcreler
Amac: Hookeun hcre

olarak gzlemledii yaplar
daha gelimi bir mikroskopla
inceleyebilme
Mikroskop, bisturi, ie mantar, lam ve

lamel, damlalk
Yntem:
1- Bir lam alp zerine bir damla su damlatnz.
2- ie mantarndan keskin bir bisturi ile ince bir kesit alnz.
3- Aldnz kesiti lam zerine su damlasnn ierisine yerletiriniz.
Anton van Leeuwenhoek gelitirdii mikroskopla

bakterileri, maya mantarlarn (Saccharomyces uvarum-Sakaromise uvarum), bir damla sudaki canll, klcal damarlarda kanla dolaan paracklar ilk defa gzlemleyip
tanmlamtr.
4- Lam zerindeki kesiti 45 derecelik a yapacak ekilde

lamel ile kapatnz.
17. yzylda gerekleen mikroskobun icad, hcre ile

ilgili almalar istenen dzeyde hzlandrmamtr. Hcrenin biyolojik organizasyondaki nemine iaret eden almalarn balamas iin yz yldan fazla zaman gemesi
gerekti. Bunun nedenleri arasnda, mikroskoplarn hcreye
ait detaylar gstermede yetersiz olmalar ve o dnemlerde
biyologlarn detayl deneysel almalar yerine gzlem metodunu kullanyor olmalar gsterilebilir.
6- Mikroskopta grdnz ekilleri defterinize iziniz.
1830larda gelitirilen ve daha iyi grnt veren mercekler sayesinde ngiliz botaniki Robert Brown, bitki hcrelerini
incelemi ve hepsinde yuvarlak bir yapnn ortak olduunu
tespit etmitir. Bu yapya ekirdek (nukleus) adn vermitir.
3. Mantardaki yaplarn cansz hcreler olduunu nasl

anladnz?
80
Biyoloji
9. Snf
5- Hazrladnz preparat mikroskopta kk objektifle

grnty ayarlayarak inceleyiniz.
Analiz:
1. Gzlemini yaptnz mantar kesitinde neler grdnz?
2. Grdnz yaplar normal bir bitki hcresine benziyor
mu?
Canllar Dnyas
1838 ylnda Alman bilim insan Mathias Schleiden bitkilerin hcrelerden olutuunu ortaya karmtr. Ertesi yl da
vatanda Thedor Schwann hayvanlarn hcrelerden olutuunu belirlemitir. Bu iki bilim insannn birbirinden bamsz
olarak ortaya kard bu bilgiler hcre teorisini dourmutur.
Hcre teorisi zet olarak:
Btn canllar bir ya da birden ok hcreden olumutur.
Hcreler, canllarn temel yapsal ve fonksiyonel birimidir.
Hcreler, daha nce var olan bir hcrenin blnmesi

ile oluur.
Bilim ve teknolojinin ilerlemesi, mikroskoplarn gelimesiyle bir sre sonra bu teoriye yeni bilgiler eklendi:
Hcreler kaltm materyalleri ierir ve ana hcreden

yavru hcreye bu materyaller aktarlr.
Metabolik tepkimelerin gerekletii yer hcredir.
Resim 71. Yemek yiyen bir insan ve besinini yakalayan

bir hcreye baknz. Hcre de ayn insan gibi beslenme
ve benzeri hayat faaliyetlerini yerine getirir (Elektron
mikroskobu (Elektron mikroskobu (SEM) 6500x).
Hcre teorisini oluturan maddeleri deerlendirirsek;

Bugne kadar bilim insanlarnn inceledii btn canllarn hcrelerden meydana geldii tespit edilmitir (Resim 71).
Bu canllar gzle gremeyeceimiz kadar kk olabilecei
gibi bizlerden ok daha byk olabilirler. Ancak yaplan almalarda bu canllarn bir veya daha fazla sayda hcreden
olutuu ortaya konmutur.
Alyuvar Hcresi
Hcre uygun artlarda tek bana yaayabilme zelliine

sahiptir. Eer hcreyi paralarsak, ortaya kan paralarn hi
biri yaamn ayr ayr devam ettiremez. Ayrca, hcreler canlnn sahibi olduu reme yeteneine sahip olmas nedeniyle
canllarn temel yapsal ve fonksiyonel birimi olarak kabul edilmektedir.
Neden canllarn yap ve ilevlerinin temel birimi
bir organel veya bir atom kabul edilmemektedir?
Gnmzde okul laboratuvarlarmzda bile bulunabilecek, daha byk ve ayrntl grnt veren k mikroskoplarnn gelitirilmesiyle incelediimiz nesnenin boyutunu binlerce kez bytmek mmkn olabilmektedir (Resim 72).
Ik Mikroskobu
Resim 72. Ik mikroskobunda krmz kan hcreleri (Alyuvar) kk oval ekilde grlebilir (Ik mikroskobu
(IM) 600x).
81
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Elektron
Mikroskobu
Bilimsel aratrmalarda ise incelenen nesnenin yz binlerce kez bytlebilmesi ancak elektron mikroskoplarnn
gelitirilmesiyle salanmtr (Resim 73). Elektron mikroskobunun salad bu teknolojik avantaj bilim insanlarn hcrenin yaps hakknda daha detayl bilgilere ulatrmtr.
Bilim ve teknoloji alannda yaanan ilerlemeler sadece
hcre yapsyla ilgili almalar deil, ayn zamanda hcrede
meydana gelen kimyasal olaylar ve genetik materyaller konusundaki almalar da hzlandrmtr. Btn bu gelimeler
hcrenin bir btn olarak daha iyi anlalmasna katkda bulunmutur.
Alyuvar
Hcreleri
Resim 73. Elektron mikroskobunda, k mikroskobunda grlen krmz kan hcreleri daha ayrntl grlebilmektedir (SEM 1000x).
Tablo 2. Biyologlar, aratrmalarnda farkl l birimleri kullanrlar. Bu tabloda ls verilenlerin bazlarn plak gzle
gremeyiz. Ancak, mikroskoplarn gelitirilmesi ile hcreye ait yaplar incelenebilir.
82
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
Tuz kristali (SEM 8000x)
nsan sa (IM 430x)
eker kristali (IM 40x)
ilek tohumu (IM 50x)
Sinek kanad (IM 2x)
Ekmek kf (IM 10x)
83
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
2.1.2. Hcrenin Yaps

Daha nceki blmde canllar canszlardan ayran temel
zellikleri ve hcresel yaplanmann bu ortak zelliklerden
birisi olduu bahsedilmiti. Hcre teorisinde de ifade edildii
gibi bilinen btn canllar hcreye sahiptirler. Ancak her canlda bulunan hcre says ayn deildir. Baz canllar bir hcreye
sahipken baz canllar saylmayacak kadar ok hcreye sahiptirler. ok sayda hcreden oluan canllarn hcre saylarnn
sabit olmamas nedeniyle bilim insanlar, canllar hcre saysna gre bir hcreliler ve ok hcreliler olmak zere ikiye
ayrmlardr.
Bilim insanlar sre ierisinde farkl canl trlerindeki,
hatta ok hcreli bir trdeki bir bireyin hcreleri arasnda bile
farkllklar olduunu tespit etmilerdir. rnein oksijen tamakla grevli krmz kan hcresiyle (alyuvar) sinir uyarlarn
iletmekle grevli sinir hcresi ekil, byklk ve fonksiyon ynnden birbirinden farkldr. Ayn ekilde bir aacn yapran
oluturan hcreler arasnda bile bu farkllklar grlr.
9. Snf
KELMENN KKEN
Prokaryot, Latince nce-ilkel
anlamna gelen pro ve ekirdek anlamna gelen karyon
kelimelerinden olumutur.
Gl, tavan, bakteri ve protista (Protoctista-Protoktista)
yelerini dndnzde, bu canllardan hangilerinin prokaryot hangilerinin de karyot hcre tipine sahip olduunu
syleyebilir misiniz?
2.1.2.1. Prokaryot Hcre

1980li yllar ve ncesinde gnmzde kullandmz,
kullanlp atlan enjektrler yoktu (Resim 74). Ya da kullanm
bu kadar yaygn deildi. O zaman salk personeli ineleri
kaynatp kullanrd. Peki, bu ineler neden kaynatlyordu?
Bu farkllklar inceleyen bilim insanlar yeryznde yaayan her organizmann yapsal olarak birbirinden farkl, iki hcre tipinden birine sahip olduunu tespit etmilerdir. Bu hcreler prokaryot ve karyot hcreler olarak isimlendirilmitir.
Resim 74. Cam bir enjektr ve elektron mikroskopta

bytlm bir ine ucundaki bakteriler (SEM 8000x)
Bakteri
(SEM 8000x)
Gl
Protista
Tavan
84
Biyoloji
9. Snf
O gnk koullarda, inenin ucundaki canllarn neden

olduu hastalk etkenleri inenin kaynatlmas yolu ile yok
edilmeye allyordu. Sizce bunlar hangi canllard? Bu yntem ne kadar yeterli idi? Bu canllar sadece hastalk etkeni midir?
Canllar Dnyas
Etkinlik -20
Etkinlik Ad: Yourt Yapalm

Faydalar saymakla bitmeyen yourdu ska tketiriz. Yourdu bu kadar
faydal yapan nedir? Byklerinizi yourt yaparken hi gzlemlediniz mi?
Haydi biz de yourt yapalm.
Yourt yapm iin stmz kaynatalm. Kaynattmz stmz 45
C (eer lme ansmz yok ise, ste parmamz daldrdmzda parmamz yakmayacak) scakla geldiinde 1 litre st iin 3-4 yemek ka yourdu ayr bir kapta tencereden aldmz bir miktar stle kartrarak tenceredeki stmze ilave edelim. Tencereyi kaln bir beze sararak scak bir ortamda
4-6 saat bekletelim. Yourdumuz hazr olacaktr.
Resim 75. Dnyamzda, bulunduumuz her yerde bakteriler vardr. Hatta vcudumuzun iinde
bile. Resimde yourt yapmndan sorumlu bakterileri grlmektedir (SEM 7000x).
Gl, tavan, bakteri ve protista yelerinin hangilerinin prokaryot olduu sorusuna, birok insan bakteri ve protista yeleri
bir hcreden meydana geldii iin prokaryotik hcre yapsna sahiptir, cevabn verebilir.
Oysaki prokaryot hcrelerin en belirgin zellii bir hcreli olmalar deil, zarla evrili bir ekirdek yaplarnn olmamasdr.
Bu hcre tipinde zarl organeller de bulunmaz. Kaltm materyalleri ise sitoplazma ierisinde dank olarak bulunur. Bu canllardaki btn metabolizma olaylar, sitoplazma ve hcre zarndaki yaplarda gerekleir (Resim 76). Bu balamda sorumuzun
cevab, verilen canllardan sadece bakteriler prokaryotik hcre yapsna sahip iken dierleri karyotik hcre yapsna sahiptir,
eklinde olmaldr.
Resim 76. Zarla evrili herhangi bir organeli

olmad hlde btn yaamsal faaliyetleri gerekletirebilen bakterilerde, zarla evrili organellerin yapaca grevleri sitoplazmasndaki
enzimler gerekletirmektedir.
85
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Prokaryotik canllara bakteriler dnda arkebakteriler de

rnektir. Arkebakteriler de bakteriler gibi sitoplazmalarnda
zarla evrili ekirdekleri ve organelleri bulunmayan prokaryot
hcre yapsna sahip ayr bir canl grubudur.
Arkebakteriler arasnda yer alan metanojenik arkebakteriler, iftliklerde hayvan gbresinden ve byk ehirlerde
plerden biyogaz yani metan gaz retmektedir (Resim 77).
Metanojenik arkebakteriler sayesinde retilen gaz enerji ihtiyacn karlamakta ayn zaman da kirlilik engellenmekte ve
atmosferde sera gaz etkisi yapan metan gaz atmosfere salnmamaktadr.
Arkebakteriler hakknda daha ayrntl bilgileri snflandrma ksmnda daha ayrntl olarak greceiz.
Resim 77. Byk ehirlerde

plklerde organik pleri
toprak altna gmerek biyogaz retimi yaplmaktadr.
Baz ky evlerinde hayvan
gbrelerinden evin ihtiyac
olan biyogaz retilmektedir (IM 800x).
Etkinlik -21
2.1.2.2. karyot Hcre

Hep mikroskobik hcrelerden bahsettik. Acaba makroskobik hcre rnekleri de var m? Mikroskobumuz yoksa biz
hi hcre yapsn gremeyecek miyiz? Gzle grlebilir hcrelerden; balk yumurtas, tavuk yumurtas gibi makroskobik
rneklerle karyot hcre yapsn inceleyebiliriz.
Etkinlik Ad: Yumurta Bir Hcre midir?

Ynerge: Tavuk yumurtasn yaklak 2 hafta sirke iinde
bekletelim. Kabuu yumuam olan yumurtay snf ortamna getirelim.
Gl, tavan ve protista yeleri karyotik hcreye sahiptirler. karyotik hcrelerde, zarla evrili ekirdek ve organeller
bulunur. Kaltm materyalleri de ekirdek ierisinde bulunur.
Gzle grlemeyecek kadar kk de olsalar, gzle grlebilebilir de olsalar, bir veya daha fazla hcreden meydana
gelmi de olsalar zarla evrili ekirdei ve organelleri bulunan
btn canllar karyotik hcrelilerdir.
Mantarlar da bitkiler, hayvanlar ve protista yeleri gibi
zarla evrili ekirdekleri ve organelleri bulunduundan karyot hcre yapsna sahip canllardr. Biz de birka etkinlikle
karyot hcre yaplarn inceleyelim (Etkinlik-21, 22 ve 23).
KELMENN KKEN
karyot, Latincegelimi, gerek
anlamna gelen eu ve ekirdek
anlamna gelen karyon kelimelerinden olumutur.
86
Biyoloji
9. Snf
Sirkede bekletilmi olan tavuk yumurtasnda karyot

hcrenin tm ksmlarn grebilir miyiz?
Hepimizin aklnda hcre dediimizde farkl grntler oluabilir.
Sonu olarak etkinliimizde elde ettiimiz yumurtada
karyot bir hcrenin temel ksmlarn grebiliriz.
Canllar Dnyas
Etkinlik -22
Etkinlik Ad: Epitel Hcreleri nceleyelim
Etkinlik -23
Etkinlik Ad: Mikroskopta Telgraf iei (Tradescantia

zebrina-Tradessantiya zebrina)
Kullanlan Malzemeler: Mikroskop, nar (Punica
Kullanlan Malzemeler: Mikroskop, lam ve
granatum-Punika granatum) suyu veya zm sirkesi, lam ve lamel, krdan
Yntem:
1. Bir lam alp zerine bir damla su damlatnz.
lamel, telgraf iei yapra
Yntem:
1. Bir lam alp zerine bir damla su damlatnz.
2. Krdan yardm ile az ii epitel hcrelerden alnz.

3. Epitel hcreleri lam zerinde yaynz.
2. Telgraf ieinin yaprann arka tarafndan bisturi, jilet ya

da trnanzla zarn karnz.
4. Lam zerindeki kesiti 45 derecelik a yapacak ekilde lamel ile kapatnz.
3. zerinde 1 damla su bulunan kesiti 45 derecelik a yapacak ekilde lamel ile kapatnz.
5. Hazrladnz preparat mikroskopta kk objektifle grnty ayarlayarak inceleyiniz.
4. Hazrladnz preparat mikroskopta nce kk objektifle daha sonra byterek inceleyiniz.
6. Lam masa zerine alp damlalkla lamelin bir kesinden

nar suyunu (veya zm sirkesi) damlatrken kurutma kd
ile lamelin dier ucundan fazla nar suyunu ekiniz.
7. Preparat mikroskoba tekrar yerletiriniz.
8. Mikroskopta grdnz ekilleri defterinize iziniz.
(IM 600x)
Analiz:
1. Gzlemini yaptnz preparatta neler grdnz ?
2. Epitel hcrelerle ilgili neler syleyebilirsiniz?
Analiz:
1. Gzlemini yaptnz preparatta neler grdnz?
2. Telgraf iei kesitinde grdklerinizle ilgili neler syleyebilirsiniz?
ki etkinlik yaptnz. Bu iki etkinlikte 2 farkl preparat incelediniz. Grdnz hcre yaplarn karlatrnz. Gzlemlerinizi not ediniz.
87
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
.NTE
2.1.3. Hcre Organelleri

PROKARYOT HCRE
KARYOT HCRE
Sentrozom
Plazma zar
Koful
Lizozom
Sitoplazma
DNA
ekirdek
ekirdek zar
Mitokondri
Sil
Ribozom
Ribozom
Mezozom
Kam
Granlsz
Endoplazmik Retikulum
Golgi Cisimcii
Hcre zar
Granll
Endoplazmik Retikulum
Resim 78. Prokaryot ve karyot hcre yapsna sahip hcreler birbirinden farkl olmalarna karn ortak yaplara
da sahiptir.
Hcrenin, vcudumuz gibi canl bir yap olduunu; byme ve gelime, oalma, sindirim, solunum, boaltm vb. canlla dair btn fonksiyonlar yrttn biliyoruz. Hcreyi kapal sistem bir mekanizmaya benzetecek olursak insan vcuduna benzetebiliriz. Vcudumuz birok doku ve organdan olutuu gibi hcreler de hcre zar, sitoplazma ve organeller ile
ekirdekten oluur. Bu yaplar vcudumuzdaki organlar gibi canldr ancak hcre dna ktklarnda, tek bana canllklarn
srdremezler.
Prokaryot ve karyot hcrelerde ortak yaplar bulunur. Bu yaplar hcre zar, sitoplazma, ribozom ve genetik materyaldir
(Resim 78).
Bununla birlikte yap asndan karyot hcreler, prokaryot
hcrelerden farkl organellere de sahiptir.
Biyologlar, bir karyot hcrenin temel olarak 3 ksmdan olutuunu belirtmektedirler.
1. Hcre zar
2. Sitoplazma ve organeller
3. ekirdek
Ancak bitki, mantar hcrelerinde ve prokaryot hcrelerde bunlara ilaveten bir de hcre duvar bulunmaktadr. Hcre duvar hcrenin en d ksmda bulunur, hcreyi d etkilerden korur ve genellikle
selloz fibriller ierir. Bitki hcrelerinin hcre duvarlar arasnda ara
lameller bulunur. Hcreyi oluturan bu ksmlarn yap ve grevlerine gz atmak iin bir hcrenin i yapsna doru yolculua kalm
(Resim 79).
88
Biyoloji
9. Snf
Resim 79. Bitki hcrelerinde hcre zarnn dnda selloz ieren bir de hcre duvar vardr
(IM 600x - Bitki hcreleri).
Canllar Dnyas
2.1.3.1. Hcre Zar
Hayvan Hcresi
Hcrenin i yapsna yolculuk yaparken karmza kan ilk durak olan hcre zar, hcreyi epeevre saran bir zar
(membran) ve btn hcrelerde bulunan ortak bir ksmdr
(Resim 80).
Hcrelerin bulunduklar ortamda canlln devam ettirmesi ortamdan ihtiya duyduklar maddeleri almas ve ortama metabolik atklarn vermesine baldr. Hcre metabolizmas sonucu retilen atk maddeler de dar verilemezse
bu rnlerin hcrede birikmesi zehir etkisi yapar ve hcrenin
lmne neden olur. Hcre zar esnektir, hcreyi dalmaktan
ve d etkilerden korur, hcreye ekil verir.
Biyologlar, 1900l yllardan itibaren hcre zarnn yapsn aklamaya almlar ve bununla ilgili birok model
nermilerdir. Bugn, 1972de S..J. Singer ve G. Nicholson tarafndan gelitirilen akc mozaik zar modeli hcre zarnn
yapsn aklamada geerli kabul edilen modeldir. Bu modele
gre hcre zar; protein, karbonhidrat ve ya molekllerinden
meydana gelmitir.
Hcre zarnn yapsndaki ift ya tabakas akc olup srekli hareket hlindedir. Protein moleklleri ise ya tabakalarnn yzeyinde ya da arasnda ksmen veya tamamen gml
olarak bulunur. Hcre zar akcdr nk ya tabakas hareketlidir. Hcre zar mozaiktir nk hem ya hem de protein
bulundurur. Hcre zarnda bulunan proteinler yzey ve i
proteinleri olarak iki ksmda incelenebilir. proteinlerin ou
zarn iki yannda, ya tabakalar arasnda kanallar oluturur.
Bu proteinlere kanal proteini ad verilir. Bu kanallar hcrenin
madde alveriinde grev yapar. Proteinlerin says ve dalmlar, hcreler arasnda farkllklar gsterebilir.
Hcre zar, hcrelerin birbirini ve kimyasallar tanmasn
yapsnda bulunan glikoprotein, glikolipid gibi molekllerle
salar.
HCRELER ARASI
Glikoprotein
Karbonhidrat
Glikolipid
protein
Kanal proteini
STOPLAZMA
Resim 80. erisinde karbonhidrat, ya ve protein

trevi birok kimyasal madde bulunan hcre zar
bu yapsyla mozaii andrmaktadr. Srekli hareket
hlinde bulunan tanecikleriyle iki kat ya tabakas ise akc bir zellik gstermektedir. Dolays ile
bilim insanlar hcrenin bu yapsn akc mozaik
zar modeli olarak adlandrmlardr. Proteinler, bir
sandvie benzeyen ift katl ya tabakas ierisinde
dank olarak gml vaziyettedir.
Bu molekllerin zar yapsndaki miktar ve dalmnn

farkll, her hcrenin zar yapsnn kendine zg olmasn
salar. Bylece ok hcrelilerde hcreler birbirine balanr.
Hcreler hcre zarnn zgll sayesinde birbirlerini ve hormonlar gibi zel moleklleri tanyabilir, hcre iine alnacak
maddeleri seebilir.
89
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Canllar Dnyas
Hcre zar seici geirgendir. Bir molekln zardan geip

geemeyecei ya da ne kadar kolaylkla geebilecei molekln ve hcrenin zelliine baldr. Bu molekllerin seilmesinde baz kurallar vardr. Hcre zarndan kk molekller,
oksijen, karbondioksit gibi gazlar, yada znen maddeler
(A, D, E ve K vitaminleri) ya da ya zen maddeler (alkol, eter
vb.) kolaylkla geebilir.
Hcre Zarndan Madde Geileri

Bir hcrenin canlln srdrebilmesi iin hcre zarndan madde geilerinin devaml olmas gereklidir. Hcre zarndan madde geileri, enerji (ATP) harcanp harcanmamasna gre iki grupta incelenir. Bu gruplar unlardr:
karbondioksit ile elde edilen gazl iecekler gibi srekli

olarak karlatmz bir olaydr. Difzyon ok youn ortamdan az youn ortama molekler denge salanncaya kadar devam eder. Bir maddenin difzyon hz zardaki
protein kanalnn says, molekln bykl, scaklk,
difzyon yzeyinin genilii, molekln yapsal zellikleri vb. durumlardan etkilenir. Suda znmeyen ve yada
erimeyen maddelerin (glikoz, galaktoz vb.) hcre zarndan
geileri zarn yapsnda bulunan zel proteinlerle gerekleir (Resim 81). Bu yaplara tayc protein denir. Difzyon
srasnda enerji harcanmaz, enzim kullanlmaz, canllk art
deildir (Etkinlik 24).
Etkinlik -24
A- Pasif tama
B- Aktif tama
Etkinlik Ad: Difizyonu Gzlemleyelim
A. Pasif Tama
Molekllerin hcre zarndan enerji harcamadan, younluk farkndan dolay hcre zarndaki ya tabakasndan veya
protein kanallarndan dorudan gemesi pasif tamadr.
a. Difzyon
Molekllerin ok youn ortamdan az youn ortama
doru yaylmalar ya da geimeleri olayna difzyon denir.
Difzyon, gnlk yaantmzda sabah kahvaltsnda aymza
kartrdmz ekerin znmesi, meyve sularna kartrlan
Kullanlacak Malzemeler: Beher, mrekkep,

su, damlalk
Yntem:
1. i su dolu bir behere bir damla mrekkep damlatnz.
2. Mrekkebin su ierisindeki hareketini
gzlemleyiniz.
Hcre d
Hcre zar
Resim 81. Suda znmeyen ve yada

erimeyen maddelerin (glikoz , galaktoz
vb.) hcre zarndan geileri zar yapsnda bulunan tayc proteinlerle gerekleir. Enerji harcanmayan bu olayda, ayn
tayc protein birden ok maddenin tanmasnda rol oynar.
Kanal proteini
Tayc protein
Hcre ii
eker (glikoz, galaktoz vb.)

Suda znen molekller ve kk molekller
Yada znen molekller
90
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
b. Osmoz
Su molekllerinin, seici geirgen bir zardan, su
miktarnn ok olduu ortamdan, su miktarnn az olduu ortama geerek yaylmasdr (Resim 82).
Hcre iindeki suyun hcre zarna yapt basnca turgor basnc denir (Resim 83). Ortamda znm
maddelerin zara yapt basn ise emme kuvveti olarak
adlandrlr. Emme kuvveti ve turgor basnc birlikte ozmotik basnc meydana getirir. Su moleklleri ozmotik
basncn fazla olduu yere doru hareket eder. Bitki hcrelerinde grlen turgor olay kofullar tarafndan dzenlenir. Yaylma hava basncndan veya turgor basncndan
etkilenebilir.
Bir hcre kendisinden daha youn (hipertonik) bir
ortama konulursa hcre su kaybederek bzlr (Resim
84). Bu olaya plazmoliz denir. Gnlk hayatmzda tuzlanan derinin su kaybederek bzlmesi, balklarn tuzlanarak kurutulmas ve salatann tuzlandktan sonra sulanmas olaylar birer plazmoliz rneidir.
Ozmotik basn arttka emme kuvveti de artar. Ozmotik basn, birim hacimde znm madde miktar
ile doru orantldr. rnein ozmotik basn plazmoliz
olmu hcrede fazla, turgor olmu hcrede azdr. Ortamda monosakkarit saysnn artmas ozmotik basnc daha
ok artrr.
Bir hcre kendisinden daha az youn bir ortama (hipotonik ortam) konursa su alarak ier. Bu olaya da deplazmoliz denir (Resim 85). Bitki hcrelerinde deplazmoliz devam ederse hcre ier ve turgor durumuna geer.
Hayvan hcrelerinde deplazmoliz devam ederse hcre
patlar. Buna hemoliz denir.
Bir hcre denge ortamna (izotonik ortama) konursa
hibir deiiklie uramaz. Bu durumda ozmotik basn
turgor basncna eittir.
Resim 82. Osmoz olay suyun difzyonudur. eklindeki

ifadeler eksik bilgi iermektedir. Osmoz olay difzyondan farkl olarak seici geirgen bir zar iermektedir.
Resim 83. Otsu bitkilerin ve taze bitki dokularnn dik

durmas turgor basnc ile salanr. Bu basn, baz bitki
hareketleri ve stomalarn alp kapanmas salanr.
Hcre
eperi
PLAZMOLZ
Resim 84. Hipertonik ortamda bitki hcresinde meydana gelen plazmoliz olaynda hcre su kaybeder.
zotonik
Hipotonik
Hipertonik
Resim 85. Normal bir hcrenin plazmoliz ile bzmesi

ve daha sonra deplazmoliz olay ile eski hline dnmesi
iin srasyla hangi ortamlara ihtiya vardr?
91
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Okuma Paras 9
Gelecekte dnyamzdaki su kaynaklar tkenebilir. Su dnyada bir dng ile srekli yer deitirir. Su dngsnn gereklemesini salayan enerji Gneten gelir. Su dngsnn gereklemesi iin buharlamann meydana gelmesi gerekir.
Gne, yeryzndeki suyu buharlatrarak su dngsnn devamn salar.
Osmoz olay doada canllarn yaamnda ok nemli bir role sahiptir. Ters osmoz olarak bilinen osmoz eidi ise hassas
membran filtrasyon teknolojisidir. Atk suyun ya da deniz suyunun yeniden kullanlabilmesini salamak amacyla, genellikle
endstriyel atk su artmnda kullanlan znm kimyasal maddelerin sudan uzaklatrlmas ya da geri kazanlmas amacyla yksek basn ve filtrasyon uygulanan bir sistemdir.
Ters osmoz teknii 1970lerden bu yana dnyada kullanlmaktadr. lk balarda ok pahal olduundan yalnzca gemilerde deniz suyundan ime suyu elde edilmesi amacyla kullanlan bu teknik, zaman ierisinde ucuzlayarak evlerimizde
tezgah altna kadar girmitir. Gelien membran retim teknikleri ile ters osmoz teknolojisi gelitirilmitir.
Ters osmoz ileminin alma prensibi cihaz zerinde bulunan membranlardan suyun szlmesidir. Su membranlar
zerinde bulunan gzeneklerden, yksek basn altnda gemeye zorlanr. Bu ilem esnasnda su moleklleri ve baz inorganik molekller bu gzeneklerden geebilirken, suyun iindeki maddelerin ou bu gzeneklerden geemez ve konsantre
su olarak dar atlr. Yaplan bu ilem, dier filtrasyon sistemlerine gre istenilen kapasitede ok daha iyi su kalitesi elde etmeye olanak verir. Gelien teknoloji ile beraber tamamen otomatik ters osmoz cihazlar retimi mmkn olmu ve istenilen
debide, yksek kaliteli su elde edilmesi ile ters osmoz cihazlar profesyonel artmda daha ok kullanlr olmutur.
Ters osmoz cihaznn alma ekli, insan ve hayvandaki bbreklerin almasna benzer. Bbrek, kandaki zararl nesneleri ayrr ve bir miktar su ile bunlar idrar olarak vcut dna atar. Ters osmoz cihaz da sudaki mineralleri ayrr ve bunlar
dar atabilmek iin bir miktar suya ihtiya duyar. Mineralleri atmak iin yeterli miktarda su olmazsa ayn bbrek ta misali
ters osmoz iinde de talar oluur.
92
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
B. Aktif Tama
Maddenin hcre zarndan geii hcrenin enerji kullanmasyla gerekleiyorsa bu olaya aktif tama denir. Aktif tamada tanan madde az youn olduu ortamdan ok youn
olduu ortama doru tanr. Bu tama iin gerekli enerji,
hcre solunumuyla salanan ATP den karlanr. Tayc proteinler, enzimler bu tamada grev alr. Aktif tama canl hcrelerde grlr. Hcre iine potasyum (K+) alnmas ve hcrenin dna sodyum (Na+) verilmesi srasnda ATP harcanr.
(Resim 86).
C. Endositoz
Resim 87. Hcre zarndan geemeyecek kadar

byk sv ve svda znm besinlerin cep
oluturarak hcre iine
alnmasna pinositoz denilmektedir.
Yalanc ekirdek
Ayaklar
Besin
Kofulu
Hcre Zar
Besin
Kontraktil
Koful
Hcre zarndan geemeyecek byklkteki maddelerin hcre iine alnmasna endositoz denir. Endositoz
olay canl hcrelerde gerekleir ve endositoz srasnda
enerji harcanr. Mantar ve
bitkilerde hcre duvar olduu iin endositoz grlmez.
Madde alveriinde sitoplazma ve d ortamdaki maddenin younluk fark nemli deildir. Baz protistlerde (amip,
glena, vb.) ve hayvansal organizmalarn baz hcrelerinde endositoz grlr. Endositozun, fagositoz ve pinositoz
olmak zere iki eidi vardr
(Resim 87 , Resim 88).
Resim 88. Hcre zarndan

geemeyecek byklkteki
kat maddelerin hcre zarndan yalanc ayaklar kararak hcre iine alnmasna fagositoz denilmektedir.
ift ynl geit
Hcre ii
eker
Na
K+
Hcre d
Na+ ve K+ Pompas
Resim 86. Vcuttaki btn hcrelerde aktif tama, hcre iindeki iyon younluunu salamak ve hcre hacmini kontrol etmek iin kullanlr.
D. Ekzositoz
Hcre ii sindirim artklar ile baz metabolik tepkimeler
sonucunda ortaya kan atklarn hcre dna atlmas olaydr (Resim 89). Ekzositoz olaynda hcre zar artar ve hcrenin
ierii azalr. Hcrede bulunan baz organeller ekzositozda grevlidir. Bitki ve hayvan hcrelerinde grlr. rnein, solunum yollarnzdaki mukus salgs yapan hcreler hazrlanan
mukusu bu yolla dar verirler.
Resim 89. Ekzositoz olay salg yapan btn hcrelerde

grlr.
93
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
2.1.3.2. Sitoplazma ve Organeller

Okula giderken her gn o makarna fabrikasnn yanndan geerim. Biyoloji retmenimiz bugn bizi, o fabrikaya
geziye gtrecekmi. Nereden kt imdi bu gezi? Kim bilir
bizi dnte hangi sorular bekliyor? En son hangi konuyu ilemitik? Evet, hatrladm. Sitoplazma ve organeller! Bakalm ne
kacak bu gezinin sonunda.
Arkadalarla beraber servise bindik, makarna fabrikasna
doru hareket ediyoruz. Ksa srede ulatk gideceimiz yere.
Bizi ncelikle kapdaki gvenlik grevlileri karlad. Kaplar
ald ve biz fabrika bahesine girdik. Aa o da ne! Bahede kocaman bir tanker fabrikaya yakt brakyor. nce bize fabrika
bahesindeki budaylar depoladklar byk silolar gsterdiler. Demek ki tarlalardaki budaylar buraya geliyor. eride
ne kadar ok insan alyor. Fabrika alanlarndan biri bize
gezi boyunca elik etti. nce biz budayn nasl irmie dntn grdk. Buradan gittike buday kk paralara
ayrlyor. En sonunda makarna hline dnyor. Bu makarnalarn bu kadar eitli olduunu bilmezdim: burgu, fiyonk,
spagetti, spanakls, domateslisi. Hepsi ayr bantlardan geerek, paketlenip tartld. Aa o da ne! Standardn altndaki paketler kenara ayrlyor. Dierleri depolanmak zere istifleniyor ve
depolara gnderiliyor.
Kapsnda genel mdr yazan bir odadan bir bey karak
bize ho geldiniz dedi. Bize refakat eden personele Misafirlerimize ikramlarmz var. Onlar yemekhaneye alalm. dedi.
Hep birlikte yemekhaneye ulatk. Makarnalarn enfes kokusunu cierlerimize doldurduk. Biraz da midemize alalm.
Bizim iin hazrlanan soslu makarnalar afiyetle yedik. Enerji ile
dolarak okula geldik. Sorular balyor galiba.
retmenimiz Arkadalar bugn gittiimiz fabrikay
hcrelerimize benzetebilir miyiz? dedi (Resim 90).
Hemen atldm. Tabii retmenim hatta fabrikann bahe duvarlarn hcre zarna, gvenlik grevlilerini hcre zarndan giri k denetleyen yaplara benzettim. dedim. Sitoplazma fabrikann bahesi olabilir mi? Peki, siz yeri geldike
organelleri fabrikadaki birimlerle zdeletirebilir misiniz?
Kapda tanker grmtk. Fabrikann yaktn tayordu. Bizim
yaktmz ne olabilir?
Resim 90. 1. ekirdek 2. Kromozom 3. Ribozom 4. Mitokondri 5. Golgi cisimcii 6. Endoplazmik Retikulum
7. Hcre zar
Sitoplazma hcre zar ile ekirdek arasn dolduran yumurtann akna benzer yar akkan svdan oluur. Peki, bu
ksmda neler bulunur? Sitoplazmann byk bir ksmn su
oluturur. Bunun yan sra sitoplazmann yapsnda enzimler,
vitaminler, RNA, aminoasit, glikoz gibi organik bileikler, atk
maddeler vb. bulunmaktadr. Organizma iin byk nem
tayan organeller de sitoplazmada bulunurlar. imdi bu organellere bir gz atalm.
Ribozom ister prokaryot ister karyot olsun, btn
hcreler iin ortak olan bir organeldir.
Ribozomun grevi protein sentezidir. Bu konunun detaylarn ileriki yllarda reneceksiniz.
Proteinler, hcrede dolaysyla organizmada kas hareketinden sindirime, solunum gazlarnn tanmasndan vcut
scaklnn dzenlenmesine kadar pek ok olayda grevlidir.
Protein sentezi olmasayd hcredeki btn hayatsal faaliyetler dururdu.
Resim 91. Ribozom iki temel

alt birimden olumaktadr.
Protein sentezi srasnda bu
birimler bir araya gelirler.
RRbozom
94
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
Sitoplazma iinde serbest veya endoplazmik retikuluma

tutunmu hlde bulunurlar. Ayn zamanda mitokondri ve kloroplast gibi organellerde de bulunmaktadrlar. Ribozom zarsz organeldir. Bu organel protein ve rRNAdan oluur. Saylar
hcreden hcreye deiiklik gstermektedir. Gen ve sentez
yapan hcrelerde daha fazladr. rnein insanlarn baz karacier hcrelerinde milyonlarca ribozom bulunmaktadr.
Ribozom iki temel alt birimden olumaktadr (Resim 91).
Protein sentezi srasnda bu birimler bir araya gelir. Protein
sentezinin gereklemedii zamanlarda ribozomun alt ve st
birimleri ayr hlde bulunurlar. Farkl yapya sahip hcrelerde
ribozomlarn temel yaplar ayn olmakla beraber boyut ve i
yaplar farkllk gsterir. Peki gezimizdeki fabrikada ribozom
neresi olabilir?
Endoplazmik retikulum hcre zarndan hcre ekirdeine kadar uzanan kanallar sisteminden olumutur.
ri zararsz hle dntrmek olduunu biliyoruz. Bu grevi

karacier hcrelerinde granlsz endoplazmik retikulumun
gerekletirdiini biliyor muydunuz? Granlsz endoplazmik
retikulum ya ve karbonhidrat sentezi yapan hcrelerde daha
ok bulunmaktadr. Ayn zamanda kas hcrelerinde kalsiyum
depo ederler. Cinsiyet hormonlar ve hcre zar yapsnda bulunan yalarn sentezinde de grevlidir.
Golgi cisimcii retim, salglama, paketleme ve depolama merkezi gibidir.
Tek kat zarla evrili kesecikler sistemidir. Golgi cisimcii
sadece karyot hcrelerde bulunmaktadr (Resim 93). Salg
yapan hcrelerde ve sinir hcrelerinde Golgi cisimcii iyi gelimitir. Krmz kan hcreleri ve sperm hcrelerinde bulunmaz.
Golgi cisimcii hcre zarnn zglln saptamada nemli
grev alr.
Grevi madde iletimi ve baz maddelerin depolanmasdr. zellikle zerinde ribozom bulunduran endoplazmik retikulumlar proteinin tanmasnda grev alr. Tek katl zar yapsna sahiptir (Resim 92).
Hayvan hcresi
Hayvan hcresi
Endoplazmik retikulum
Resim 92. Endoplazmik retikulum hcre zarndan hcre ekirdeine kadar uzanan kanallar sisteminden olumutur.
Endoplazmik retikulum zerinde ribozom varsa granll
endoplazmik retikulum yoksa granlsz endoplazmik retikulum olarak adlandrlr.
Granll endoplazmik retikulum, ribozomlar tarafndan
sentezlenen proteini alarak iler ve bunu golgi cisimciine
gnderir. Organizmada protein sentezinin fazla olduu hcrelerde granll endoplazmik retikulumun says da fazladr.
Golgi cisimcii
Resim 93. Golgi cisimcii sadece karyot hcrelerde
bulunmaktadr.
Hcre zarnn yapsna katlan ve hcre zgllnn salanmasnda rol alan glikoprotein,
lipoprotein gibi maddeler hcrenin hangi ksmnda retilip hcre zarna katlmas salanr?
Karacierin grevinin organizmadaki zararl moleklle-
95
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
Golgi cisimciinin grevini yapamamas hangi salk sorunlarna yol aar? rnein tkrk bezinden salglanan tkrn azalmas az kuruluuna yol aar. Tkrn salglanmasnda da golgi cisimcii etkilidir. Pankreas gibi enzim ve
hormon salglayan yaplarda da golgi cisimcii byk nem
tamaktadr. Pankreas hcrelerindeki golgi cisimciinde sentezlenen sindirim enzimleri salg keseciklerinde depolanr.
Sindirim enzimleri, ihtiya duyulduunda ekzositoz ile hcre
dna verilmektedir.
9. Snf
Resim 94. Anne karnnda el ve ayak parmaklarnn oluumu srasnda, yallkta ise cilt zerinde lekelerin olumasnda lizozom enzimleri grev yapar.
Fabrika rneini dndmz de lizozomu hangi
olay ile zdeletirebiliriz (Resim 95).
Mitokondriler hcrenin enerji santralleridir ya da
Fabrikamz dnelim. Golgi cisimciini hangi birim ile

zdeletirebiliriz?
Lizozom hcre ii sindirimde grevlidir.
Lizozom ierisinde sindirim enzimleri bulunur. Hcre
ii sindirimde grevlidir. Hcre ierisine endositoz ile alnan
besinler lizozom ile birleerek sindirim kofuluna dnmektedir. Sindirilen besinlerin yap talar sitoplazmaya gemektedir. Lizozomlardaki enzimler sayesinde hcre iinde bazen
ypranan organeller yutulmaktadr. Bu sayede hcre yenilenmesi de salanr. Lizozom tek kat zarla evrilidir. Bu zar zarar
grrse neler olur? erisindeki enzimler hcre iine dalr.
Hcrenin kendi kendini sindirmesine yol aar. Bu olaya otoliz
denilmektedir. Embriyonik geliim srasnda parmak arasndaki perdeleri oluturan hcrelerde bulunan lizozom iindeki
enzimler, kontroll hcre lmlerini balatarak bu perdeleri
ortadan kaldrr (Resim 94). lerleyen ya ile birlikte ayn enzimin sindirim sonucu oluan atk maddelerinin tamam hcre
dna atlamayarak bir ksm hcre iinde birikmektedir. Bu
durum hcrenin yalanmasna yol aar. Yan ilerlemesiyle insann ellerinde ve vcudunda yallk lekeleri bu ekilde meydana gelmektedir.
96
Biyoloji
9. Snf
Hayvan hcresi
Lizozom
Resim 95. Lizozom organeli, alyuvarlar hari tm hayvansal hcrelerde bulunur. Vcut savunmasndan sorumlu akyuvar ve makrofaj hcrelerinde bol lizozom bulunur.
baka deyile ATP retim merkezidir.
karyot hcrelerde enerji ounlukla mitokondride, besinlerin yap talarnn hcresel solunum yardmyla yklmas
ile elde edilmektedir (Resim 94). Memelilerde olgun alyuvarlarda mitokondri bulunmaz.
Resim 96. Sporcularda kas hcrelerinde daha

fazla enerji retilebilmesi iin
mitokondri says
artar.
Canllar Dnyas
Mitokondri ift zarl bir organeldir. Dtaki zar dz, iteki

zar ise kvrmldr. Krista ad verilen i zar kvrmlar yzey alannn genilemesini salamaktadr (Resim 97). Bu sayede oksijenli solunum hzlanmaktadr. Enerji retimi fazla olan hcrelerde krista says fazladr.
Krrsta
Mitokondrinin kendine zg ribozom, RNA ve DNAs bulunur. DNAlarndaki bilgi snrl olduundan ekirdek DNAlarnn kontrolnde blnrler (Resim 98).
Hatrlarsanz fabrikamzda yakt tankerler getiriyordu.
Btn dier ilerin yaplabilmesi iin fabrika gibi bizim de
enerjiye ihtiyacmz var. Biz de ihtiya duyduumuz enerjiyi
yediimiz besinlerden karlyoruz.
Plastidler bitki hcrelerine rengini veren organellerdir.
Alglerde de bulunur. Renklerine gre e ayrlrlar: kloroplast,
kromoplast, lkoplast. Plastidler bulundurduklar renk maddesi ve grevlerine gre birbirlerine dnebilir.
Resim 97. Hayvan hcrelerinde enerji retiminde grev alan mitokondrilerin i zarlarndaki kvrml yaplara
krista ad verilir.
Kloroplastlar klorofil tarlar. Yeil renklidirler. Fotosentezin yapld organellerdir (Resim 99).
Bitki hcresi
rnein, kalp kas hcrelerinin krista says, karacier hcrelerinin krista saysndan 3 kat fazladr. Mitokondrinin i ksm
matriks olarak adlandrlan ve ierisinde DNA, RNA, ribozom
ve solunum enzimlerinin bulunduu bir sv ile doludur.
Kloroplast
Resim 99. Kloroplastlar fotosentez yapan canllarda bulunur. lerinde klorofil bulundurduklarndan yeil renklidirler.
Resim 98. Mitokondrimizi annemizden alrz. Sperm

hcrelerinde mitokondriler kuyruk blgesinde bulunmaktadr. Genellikle dllenme srasnda kuyruk blgesi
yumurta ierisine girmez. Bu yzden sahip olduumuz
mitokondriler yumurta hcresine aittir.
Bitkilerde yaprak, dallar, otsu gvde ve meyvelerde bulunur. Kendine zg DNA, RNA ve ribozomu vardr. ekirdein
kontrolnde kendini eleyebilir ve protein retir. ift zarldr.
Yapsndaki klorofiller gne nn sourulmasn salar.
Kloroplastn iini dolduran svya stroma denir. Kloroplastlarda ATP de sentezlenebilir. Fakat burada sentezlenen ATPler
sadece fotosentez tepkimelerinde kullanlr.
97
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Kromoplast, bitkilerde yeil dndaki dier renk pigmentlerini tar (Resim 100). Bitkinin iek, meyve ve yaprak
gibi ksmlarnda bulunur.
Resim 102. Depo organlarndaki lkoplastlarda depo

moleklleri farkllk gsterir. rnein patateste niasta,
nohutta protein, fndkta ya depolanr.
Resim 100. Sonbaharda k iddeti der. Kloroplast kromoplasta dnt iin yapraklar
sararr.
Kromoplasta krmz renk veren likopen, sar renk veren
ksantofil, turuncu renk veren madde ise karoten olarak adlandrlr (Resim 101).
Resim 103. Siz de ematik resim ile kyaslayarak k mikroskobunda gzlemlenmi paramesyum zerinde, kofulu bulabilir misiniz?
Resim 101. Kloroplastlar olgunlaan domates, limon,

havu gibi sebzelerde, olgunlama srecinde kromoplasta dnr.
Lkoplast renksiz plastittir. Grevi bitkinin kk, toprak
alt gvde, tohum gibi organlarnda niasta, protein, ya gibi besinleri depolamaktadr (Resim 102). Lkoplastlar baz durumlarda
(gn nda) renk kazanarak dier pigmentlere dnebilirler.
Kofulun temel grevi depolamadr. Bununla birlikte
farkl hcre tiplerinde farkl yap ve grevler stlenmektedir.
Tek kat zarla evrilidir. Bitki hcrelerindeki merkezi koful hcrenin bymesi ve korumasnda grevlidir.
98
Biyoloji
9. Snf
Ayn zamanda depolama ve atklarn uzaklatrlmasndan da sorumludur. Olgun bitki hcrelerinde byk bir merkezi koful bulunur. Bitki hcrelerindeki kofullar byk ve az
saydadr. Hayvan hcrelerinde ise kofullar kk ve ok saydadr. Gen bitki hcrelerindeki kofullar daha kk, yal bitki
hcrelerindekiler ise daha byktr.
Besin kofullar fagositoz ile olumaktadr. Tatl sularda yaayan protistler (Protist kelimesinin oulu protistadr.) fazla
suyu hcre dna kontraktil koful ile atar (Resim 103).
Fabrikamz dnelim. Acaba koful fabrikamzn neresi
ile zdeletirilebilir?
Canllar Dnyas
Sitoplazma
Hcre iskeleti, hcreye ekil verir ve destek salar.

Ayn zamanda hcre ii organizasyondan sorumludur. Biyologlar ok nceleri hcre iskeletinin varlndan
habersizdi. Sitoplazma ierisinde organellerin yzdn
dnyorlard. Aratrma ve grntleme tekniklerinin
gelimesi (elektron mikroskobu ve eitleri) sonucunda,
hcrelerin daha kompleks yaplar olduu ortaya konulmutur. Bu yaplar sayesinde hcre ekli korunmakta ve
hcre hareketi salanmaktadr (Resim 104).
Sentrozom hcre blnmesinde grev alr.
Mikroflament
Ara flament
Mikrotbl
Mikroflamentler
(organel ve hcre
iskeletini birbirine
balar)
HCRE SKELET
Resim 104. Hcre iskeleti organellerin

hcre iinde yer deiiminden ve hcre
blnmesi srasnda kromozomlarn hareketinden de sorumludur.
Sentrozom bir ift sentriolden oluur. Sentrioller hcre blnmesi ncesinde elenerek iki katna kar. Blnme baladnda birer ift halinde hcrenin zt kutuplarna
geerek i ipliklerini oluturur. Hcre blnmesi srasnda
kromozomlar i ipliklerine tutunarak zt kutuplara hareket
eder.
Olgun alyuvar, yumurta ve sinir hcrelerinde sentrozom bulunmaz (Resim 105). Bu hcrelerde blnme de
gereklemez. Yosun, erelti ve ginkgo (Ginkgo biloba-Cingi
biloba) dndaki bitki hcrelerinde sentrozom bulunmaz.
2.1.3.3. ekirdek
Makarna fabrikamz hatrlayalm. Hatrlarsanz genel
Resim 105. Hepimiz sentrozomlarmz

babamzdan alrz. Olgunlaan yumurtada
sentrozom yoktur. Yumurta spermle birletiinde, spermin ba ksmndaki sentrozom
yumurtaya gemektedir.
mdr yazan bir oda grmtk. Bu oday ekirdee benzetebilir miyiz?

karyot hcrenin kaltm merkezi olan ekirdek; byme, blnme ve onarm gibi metabolik olaylar denetlemektedir. Hcrelerde baz istisnalar hari tek ekirdek
bulunmaktadr (Resim 106).
ekirdek, hcre blnmesini kontrol ettiinden dolay
alyuvarlar gibi ekirdei olmayan hcreler blnemez. Deneysel olarak blnme aamasna gelmi olan hcrelerin
ekirdekleri kartldnda da blnme ileminin gereklemedii grlmtr.
Resim 106. Karacier hcrelerinde ve memelilerin izgili kas hcrelerinde birden fazla ekirdek bulunabilir
(Ik mikroskobu (IM) 600x).
99
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
Bir hcre ekirdei; ekirdek zar, ekirdek plazmas, ekirdekik ve kromatin iplikii olmak zere drt ksmdan olumaktadr.
9. Snf
yarsn da babamzdan alrz. Bu nedenle kromozomlar 2n ile

gsterilmektedir.
Bunlardan 44 tanesi vcut zelliklerini belirleyen genleri
tar ve otozom adn alr. Dier ikisi ise (XX, XY) cinsiyeti belirleyen genleri tamaktadr. Bunlara da gonozom denir.
ok Hcreli Canllarda Hcre Organizasyonu
Hayvan hcresi
ekirdek
Resim 107. ift katl olan ekirdek zarnn zerinde

madde alveriini salayan porlar bulunmaktadr.
Bir gn mahallenize gezici akvaryum gelse suda yaayan

canllarla ilgili ne sormak istersiniz?
Biraz daha yakndan bakmak ve renkli balklar izlemek
istemez misiniz? Denizlerdeki yaam anlatan akvaryumlarda sadece balklar deil mercanlar, yosunlar, planktonlar gibi
daha birok canl bulunur.
ekirdek zar, ekirdek plazmas ile hcre sitoplazmasn

birbirinden ayrr (Resim 107).
ekirdek plazmas ierisinde kromatin iplikii, ekirdekik, enzim, mineral ve protein bulunur.
ekirdekik ribozomal RNAnn sentezlendii yerdir. Bu
RNA sitoplazmadan gelen proteinlerle birleerek ribozomlar
oluturur.
Kromatin iplikii DNA ve proteinlerden olumu yapdr. Blnme srasnda ksalp kalnlaarak kromozomlar
oluturur. Trden tre kromozom say ve yaplar farkllk gstermektedir.
nsan vcut hcresinde 46 kromozom vardr. Vcut hcrelerimizde her kromozomdan ikier adet bulunmaktadr. Sahip olduumuz bu kromozomlarn yarsn annemizden, dier
Resim 108. Gezici akvaryumu izledikten sonra

elimize kk bir akvaryum alalm. Sizce bu akvaryumda balk dnda
hangi canllar bulunabilir?
Sularda yaayan canllarn besinlerini suda bulunan

planktonlar gibi ok kk canllar oluturur.
2n = 44 + XY
100
Biyoloji
9. Snf
2n = 44 + XX
Canllar Dnyas
Bir hcreli canllardan glena, suda canlln devam

ettirebilmek iin btn canllk faaliyetlerini hcre ierisinde
yapar. Sularda yaayan bir hcreli alglerden bazlarnn ise
birleerek koloni oluturduklar bilinmektedir (Resim 109).
Koloni oluturma hayatta kalmann dier bir yoludur. Kolonilerde klorofil ieren hcreler fotosentez yapar, kam ieren
hcreler ise koloninin hareketini salar. Koloniyi k mikroskobunda inceleyen biyologlar, zel jelatinimsi bir klfn koloniyi oluturan hcreleri evrelediini bulmulardr. Pandorina
kolonisindeki her bir hcre, koloni daldnda bile bamsz
yaayabilir.
Resim 110. Volvox (Volvoks) kolonisinde fotosentezden

ve hareketten sorumlu zellemi hcreler de bulunur
(IM 800x).
Volvox ise hcre kolonileri ierisinde en gelimi olandr
(Resim 110). Bu koloni yaklak 50.000 hcreden oluabilir. Koloniyi oluturan hcrelerin arasnda zelleme ve i blm
vardr.
reme olay iteki byk hcrelerce yrtlr. Dier
hcreler reme yeteneini kaybetmitir.
Resim 109. Eudorina (Yudorina), 32 kaml hcreden oluan dier bir koloni rneidir. Hcre says artm olan bu
koloni kaml hcreleri sayesinde ileri doru hareket eder
(IM 600x).
Hcre saysnn artmas canlya bir avantaj salar m?

ok hcreli bir canlda meydana gelen canllk faaliyetlerinin tamam bir hcreli canllarda da gerekleir. Hcrelerin zelleerek i birlii ierisinde bir araya getirilmesiyle
yani hcresel organizasyonla dokular oluur. Dokulardan
organlar, organlardan sistemler ve sistemlerden de organizma meydana getirilir (Resim 111).
Ka s
dokusu
Kas demeti
Kas teli
Kas hcreleri
nsan kaslar
Resim 111. Hcre organizasyonuyla kas hcrelerinden kas
dokusu, kaslar, kas sistemi ve sonunda dier sistemlerle birlikte organizma meydana gelir.
101
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
2.1.4. Kk Hcre
Canllarn dllenmi yumurtadan yetikin bir birey hline
geliine kadar geen tm hcre deiiklikleri DNA zerinde
ifrelenmitir. Embriyonik dnemde hcreler zelleerek farkllar ve dokular oluturur. zellemi olan bu hcreler grevlerine yeni dokularnda devam eder. DNA zerindeki genetik
ifre her hcrede balang aamasnda ayndr ve hayat boyu
korunur. Farkllama srecinde ise bu ifrelerden bazlar aktif
olur. Bu aktiflik sayesinde baz hcreler vcudu savunmak iin,
baz hcreler duymay salamak iin, baz hcreler ise bbreklerde kan szmek iin farkllar.
nsan vcudunda da kk hcreler, btn dokular ve organlar oluturan ana hcrelerdir. Embriyonun erken dnemlerinde elde edilen kk hcreler embriyonik kk hcre olarak
adlandrlr. Henz farkllamam olan bu hcreler snrsz blnebilme ve kendini yenileme, dokulara ve organlara dnebilme yeteneine sahiptir (Resim 112).
2 Hcre
8 Hcre
hcresi
Buna karn yetikin kk hcreleri, geliimin ilerleyen

aamalarnda oluan doku ve organlarmzn ierisinde, btnyle farkllamadan kalan, doum sonras ve ilerleyen dnemlerde varln srdren kk hcrelerdir.
Gnmzde zm olmayan pek ok hastaln tedavisinde kk hcrelerden yararlanlabiliyor. rnein akut ve
kronik lsemiler, lipozomal depo hastalklar, kaltsal baklk
sistemi hastalklar gibi bozukluklar iin kk hcre tedavileri
kullanlabilmektedir.
Kk hcre teknolojisi, bir hcrenin lmesi ya da grevini
yapamamas sonucu gelien diyabet, parkinson, alzheimer ve
baklk sistemiyle ilikili hastalklarn tedavisinde, yanm
vcut dokularnn onarmnda, organ nakillerinde, kimi kanser
trlerinin ve kalp kaslarnn yenilenmesinde ve daha birok
hastaln tedavisinde umut olmaktadr.
4-6 Gnlk
Kltre edilen i hcre kitlesi
Embriyo
Bebek
nkreas
H
Pa
c
resi
Ka
Yumurta
ve Sperm
9. Snf
es i
cr
Ke
z k a s h
k Hcresi
mi
sh
hcresi
nir
hcre
si
izgili Ka
ri
De
cresi
Si
Resim 112. Kk hcreler uygun ortam hazrlandnda bilinen 200den fazla hcre
trne dnebilme potansiyeline sahiptir.
102
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
2.1.5. Hcre Kltr ve Teknolojileri

Bilim ve teknolojideki ilerlemeler sayesinde, bir zamanlar tedavisi imknsz gibi grnen pek ok hastaln tedavisi bulunmutur. Tm bu gelimeler hcrelerin yapsnn daha
detayl anlalmas ile paralellik gstermektedir. Hcre ii organizasyonun yaps ve mekanizmas anlaldka hastalklarn
kayna tespit edilebilmekte ve bylece yeni tedavi yntemleri gelitirilebilmektedir.
Hastalklarn birou hcrelerin yap ve ilevinin bozulmasndan kaynaklanmaktadr. Bozulmalarn nedenlerinin

anlalmas iin hcrelerin vcut dnda ve uygun ortamlarda oaltlarak aratrlmas gerekmektedir. Bu teknie hcre
kltr denir. Hcre kltr ile ilgili uygulamalar sonucunda
uygun kk hcrelerden doku ve organ gelitirilebilecei fikri
ortaya kmtr. Bu fikir gnmzde uygulama alan bulmu
ve eitli doku ve organlarn yapay olarak retilmesi salanmtr (Resim 113).
Resim 113. Gelecekte bilimsel almalar ve teknolojik gelimelere bal olarak eitli doku ve organlarn
yapay olarak retilmesi beklenmektedir. Ancak gnmzde asl organn ilevini yapan yapay organlar henz retilemedii iin organlarmzn saln korumamz gerekir.
103
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf

1.
Na (%)
0,01
0,04
Hcre ii
Hcre d
H2O (%)
0,05
0,08
Niasta (%)
0,01
0,10
Glikoz (%)
0,05
0,07
K (%)
0,03
0,01
a) Yukardaki tabloda younluklar belirtilen maddelerden hangilerinin hcre dna verilmesi hcrenin canl olduunu
gsterir?
.................................................................................................................................................................................................
b) Yukardaki tabloda younluklar belirtilen maddelerden hangileri hcre dna verilemez?

.................................................................................................................................................................................................
c) Yukardaki tabloda younluklar belirtilen maddelerden hangileri hcre iine enerji harcanmadan alnabilir?
.................................................................................................................................................................................................
2. Younluu %2 tuz ieren bir canl hcre, younluu %92 tuz ieren bir ortama brakldnda meydana gelen olaylarla
ilgili olarak aadaki tabloyu doldurunuz.
Doru
Uzun sre bu ortamda kalrsa hcre lr.
Ozmotik basn artar.
Plazmoliz olay gerekleir.
Hcre z suyunun younluu azalr.
Ozmotik basn ile turgor basnc arasndaki fark artar.
Hcre su kaybeder.
Suyun geii iki ynldr.
Her iki ortamda da su oran eitleninceye kadar yaylma devam eder.
104
Biyoloji
9. Snf
Yanl
Canllar Dnyas
v
3. Aada verilen organeller ve grevleri ile ilgili bilgileri eletiriniz.
a) Endoplazmik Retikulum
Fotosentez

b) Lizozom
Madde iletimi ve baz maddelerin depolanmas

c) Mitokondri
Salglama, paketleme, depolama
d) Golgi Cisimcii
Enerji retim merkezi

e) Kloroplast
Hcre ii sindirim
4. renciler iki deterjandan hangisinin bakterilere kar daha etkili olduunu bulmak iin yaptklar deneyde her deterjan mutfak tezgh ve lavabo olmak zere iki farkl yzeyde kullandlar. Her iki yzeyden de temizlik ncesi ve sonras rnekler
aldktan sonra bu rnekleri besi yerine transfer ettiler. Bir sre sonra her besi yerinde gelien bakteri kolonilerini saydlar ve
aadaki tabloyu oluturdular:
Deterjan
Yzey
Tezgh 1
Temizlik ncesi
koloni says
140
Temizlik sonras
koloni says
2
1
1
Lavabo 1
220
Tezgh 2
125
30
Lavabo 2
230
60
Bu deney iin en iyi kontrol aadakilerden hangisidir?

a) Her iki mutfak tezgh ve lavaboda sadece deterjan 1i kullanmak
b) Lavabolarda deterjan 1i ve mutfak tezghlarnda deterjan 2yi kullanmak
c) Lavabo ve mutfak tezghlarn hibir deterjan kullanmadan sadece slak bez ile temizledikten sonra bakteri koloni
saysna bakmak
d) Her iki mutfak tezgh ve lavaboda baka bir deterjan kullanmak ve sonular deterjan 1 ve deterjan 2 ile karlatrmak
e) Her iki mutfak tezgh ve lavaboda sadece deterjan 2yi kullanmak
Cevabnz aklaynz.
................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
105
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Canllarn
eitlilii ve
Snflandrlmas
Bu blmde,
Canllarn snflandrlmasnda kullanlan yaklam ve modelleri reneceksiniz.
Snflandrma modellerinin tarih geliimini inceleyeceksiniz.
Biyolojik eitlilikte snflandrmann nemini kavrayacaksnz.
Doay anlamlandrmada snflandrmann salad katklarn farkna
varacaksnz.
Bunlar Neden nemli?
Her organizmann dnyadaki yaam dngsnde bir rol vardr. Bu
rol, organizmalarn birbirleriyle ve fiziksel evreyle olan ilikileri belirler. Bu iliki ve grevleri anlamada snflandrma almalar nemli bir
yere sahiptir.
Fotoraf Yorumlayalm
Bilim insanlar bugne kadar yaklak 2 milyon tr tanmladlar. Tanmlanmayan tr saysnn 3 milyonla 100 milyon arasnda olduu tahmin
ediliyor. Tropik yamur ormanlar tr saysnn en fazla olduu, biyolojik
adan en deerli alanlardr. Bu fotorafta insan etkisiyle tahrip edilen
Kosta Rikadaki yamur ormanlar grlmektedir. Ormanlarn yok olmas, baz canllarn yaam alanlarn kaybetmesine ve o blgede yaayan
ve belki de bugne kadar tanmlayamadmz trlerin yok olmasna
neden olmaktadr.
106
Biyoloji
9. Snf
KELMENN ANLAMI
Bilim insanlar dnyada yaayan
ok sayda canl trn biyolojik
eitlilik veya biyoeitlilik terimleri
ile tanmlamaktadr.
Canllar Dnyas
Canllar snflandrmayla uraan sistematikiler, ilgilendikleri canl grubuna ait var olan yeni trleri
aratrr, bunlarn gncel snflandrmadaki yerlerini tespit eder ve bulunan yeni canl trlerine isimler vererek onlar tanmlayarak bilim dnyasna tantrlar. Ancak, genelde bir sistematikinin ii burada bitmez.
Sistematikiler, belirlenen canl trlerinin ekolojik ortamlarn, genetik yaplarn, davranlarn vb. incelemek ve yorumlamak durumunda da olan doa bilimcilerdir. Bu sebeple doa bilimcilerin genetik, ekoloji,
biyokimya ve anatomi gibi baz biyoloji branlarna da hkim olmalar gerekmektedir.
107
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
2.2. Canllarn eitlilii ve Snflandrlmas
Amalar
Yeryzndeki biyolojik eitlilii fark etmek ve canllar snflandrmann
tarihesini ve temel ilkelerini renmek.
Teknolojik gelimeler ile hcrenin grntlenmesi ve hcre bilgisinin
gelimesi arasndaki ilikiyi yorumlamak.
Biyolojik eitlilik
Sistematik
Tr
lem
ube
Snf
Takm
Aile
Cins
Carl Woese, (1928 2012)

Amerikal bir mikrobiyolog ve biyofizikidir. 1977 ylnda gelitirdii ribozomal
RNA analiz yntemi ile Arkebakteriler
ad verilen yeni bir lem tanmlamtr.
KELMENN KKEN
Taksonomi, Latince dzenleme
anlamna gelen taksis ve yntem
anlamna gelen nomia szcklerinin birlemesinden oluan ve canllar snflandrma bilimi anlamna
gelen bir terimdir.
2.2.1. Biyolojik eitlilik ve

Snflandrma htiyac
evrenize baktnzda grdnz canl eitliliini dnn: kular,
aalar, bcekler, otlar... Genellikle etrafmzda grdmz canllar tanmlarken onlar benzerliklerine gre gruplandrma eilimi gsteririz; aalar ve
kular gibi. Peki, btn aalar ayn mdr veya kularn hepsi ayn zellikleri
mi tayor? Detayl dndmz zaman bir am aacyla bir kavak aacnn
veya bir kartal ile bir serenin benzer yanlarnn yannda, onlar birbirinden
ayran zelliklerin de olduunu fark ederiz.
M
350
Aristo
lk snflandrmay yapt.
108
Biyoloji
9. Snf
MS
1172
1686
bn-i Rd
Aristonun almalarn tercme etti ve zgn
yaklamlarda bulundu. Aristonun eserlerinin
Avrupada tekrar tannmasn salad.
John Ray
Bitkilerin Tarihi adl eserinde tr tanmn yapt.
Canllar Dnyas
Dnyadaki canl tr says ne kadardr? Bu soruya cevap

vermek bir hayli zordur. Bugn dnya zerinde biyologlar tarafndan tanmlanm yaklak 2 milyon farkl canl tr vardr.
Bununla beraber her yl yaklak 15 bin yeni canl tr
kefedilmektedir. Bilim insanlar tanmlanm canl trlerinin
dnda henz tanmlanmam milyonlarca canl trnn olduunu tahmin etmektedir. Yaplan tahminler, tanmlanmay
bekleyen 3 ila100 milyon aras farkl tr olduu ynndedir.
Bu rakamlar dndnzde, gezegenimizdeki bu canl eitlilii sizi de artyor mu?
Gezegenimizde yaayan canl gruplarnn her biri, dnyadaki yaamn srdrlebilirlii adna nemli ilevlere sahiptir.
En genel pencereden bakacak olursak, yeil bitkiler yaam
dngsne besin ve oksijen katarlar. Bitkilerin yan sra dier
canllar da bu dngye azot ve karbondioksit kazandrr. Bu
dnceden yola karak bilim insanlar binlerce yldr, yaamn dngsnde yer alan canl trlerini saptamak ve bu canllarn yaama kattklarn belirlemek adna aba sarf etmektedirler. Bilim insanlar canllar tanma ve tanmlama adna
sistemli bir alma iine girmilerdir (Resim 114). Bu dzenli
alma sayesinde biyoloji dnyas byk bir karmaadan kurtulmaktadr. Bu karmaay hayattan baz rneklerle anlamaya
alalm.
Dnyay hangi canllarla paylatmz bulabilmek iin
bir kitap aryorsanz ktphaneye gidersiniz, raflardaki kitaplarn isimlerine bir bir bakarsnz. Aslnda aradnz canllarla
ilgili bir klavuz kitaptr fakat bu kadar ok kitabn olduu bir
ktphanede aradnz kitab hemen bulmanz ok zordur.
Aradnz kitab daha kolay bulabilmek iin farkl yollar ararken kitaplarn konularna gre gruplandrldn grrsnz.
Hatta, bazen konuyu bulmak yeterli olmaz, konuyu da snr-
1753
1749-1788
Carolus Linnaeus
kili adlandrmay
bilim dnyasna
kazandrd.
George Louis de Buffon

Snflandrma yaplrken canllar
arasndaki benzerliklerin nemi
zerinde durdu.
landrmak gerekir. Belki de ktphane grevlisine bavurmanz akllca olacaktr; zira onca konuya ait kitaplar ierisinde,
aradnz kitab bulmak saatlerinizi hatta gnlerinizi alabilir.
Ktphane grevlisi ise bir sistematik ierisinde kitaplarn snflandrld ktphane klavuzuna bakarak ksa srede size
yardmc olabilir.
y
Ba
ku
Le
yle
Resim 114. am ve gl aalar farkl trden bitkilerdir.

Benzer ekilde leylek ve bayku grn ve yap zellikleri
bakmndan olduka farkldr. Farkl trler kendi aralarnda
iftleemezler ve reyebilen yavrular meydana getiremezler.
1959
Robert Whittaker
Hayvanlar, bitkiler, mantarlar,
protistalar ve monera snflandrmasn ilk neren bilim insandr.
1977
Carl Woese
Gelitirdii ribozomal RNA analiz yntemi ile Arkebakteriler ad verilen yeni bir lem tanmlamtr.
109
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Biyoloji alannda canllar belirli bir dzene sokmaya alan ve bu amaca ynelik ilkeler gelitiren bilim dal taksonomidir. Canllarn tanmlanmasn ve anlatmn taksonomi
bilimi yapar. Snflandrma, yaayan ya da yok olmu canllarn
gruplar hlinde sralamasdr. Sistematik ise, taksonomi ve
snflandrmadan farkl ve kapsaml olarak, canllarn birbirleri ile benzerlik ve farkllklarn inceleyen bilim daldr. Ancak
bu kolay bir i deildir. Bir sistematiki olduunuzu dnn.
Canllar snflandrmak iin hangi kriterleri gz nnde bulundururdunuz? Midyeyi, kpek baln ve balinay denizde
yaadklar iin ayn gruba m yerletirirdiniz yoksa sr, tavuk
ve hamsiyi yenilebilir olduklarndan dolay bir grup altnda m
toplardnz? Bu snflandrmalarn hepsi de snflandrma amacnz dorultusunda geerli olabilir.
Yeryznde var olan canllar snflandrma olgusu ok
eski alara kadar uzanmaktadr (Resim115). nsanlarn yaad her dnemde, o dnemin mantk lleri ve bilgi dzeyine bal olarak eitli snflandrma sistemleri gelitirilmitir.
Bugn kullandmz snflandrma sistemini anlayabilmemiz
iin ncelikle gemite kullanlm ve bugn sahip olduumuz grlerin olgunlamasna yardmc olmu snflandrma
sistemlerini gzden geirmemiz gerekmektedir.
Resim 115. Aristoteles (Aristo), Platon (Eflatun) ile birlikte Bat dncesinin en nemli iki filozofundan biridir.
Fizik, gk bilimi, felsefe, mantk, siyaset ve biyoloji gibi
alanlarda nemli eserlere sahiptir. Hayvan ncelemeleri
(Historia Animalium) adl eserinde canllarn snflandrlmas ile ilgili fikirlerini sunmutur.
Dnyann en byk marketlerinden birinde olduunuzu
dnn. Bu markette her eyin rastgele bir ekilde raflarda
dizilmi olduunu varsayalm. Alacanz eyi bulmanzn ne
kadar zor olduunu hayal edebiliyor musunuz? Market yetkilileri bu karkln nne geebilmek iin rnleri belli bir
dzende sralamlardr.
Domates almak isterseniz ncelikle manav reyonuna
gidersiniz, oradan da sebzelerin bulunduu yere gider ve kolayca aradnz domatesleri bulursunuz.
110
Biyoloji
9. Snf
2.2.2. Snflandrmann Tarihi

Elbise dolabnzdaki elbiseleri bir dzen ve tertip ierisinde yerletirmeniz gerekse ne yaparsnz? Muhtemelen nce
yazlklar farkl klklar farkl yerlerde tutarsnz. Sonra bu kyafetleri de kendi aralarnda pantolonlar, oraplar, gmlekler
ve benzeri ekillerde ayrrsnz. Bu dzenli yap, aradnz eyi
bulmanza yardm etmenin yannda yeni aldnz bir kyafeti
nereye koymanz gerektiini de sylemektedir.
Bilim insanlar da dnyada yaayan canllar snflandrma
abas ierisindedirler. Bu aba muhtemelen insanlk tarihinin
balangcna dayanr. Ancak bilinen ve kabul gren ilk snflandrmay Yunan filozof Aristoteles (Resim 112) yaklak 2400 yl
nce (M 384-322) yapmtr. Aristo, yapt snflandrmada
canllar iki ana grup altnda toplamtr. Bitkiler ve hayvanlar
olarak ayrd canllar daha sonra alt gruplara blerek bildii
tm organizmalarn snflandrmasn tamamlamtr.
Canllar Dnyas
Bitkileri, yap ve byklklerine gre otlar, allar ve aalar olarak ayrrken hayvanlar ise suda yaayanlar, karada yaayanlar ve havada yaayanlar eklinde snflandrmtr. Yine bu
dnemde gzlem yoluyla elde edilen bilgi birikimine ve tecrbeye dayanarak yaplan bir baka snflandrmaya gre de
canllar; yararllar ve zararllar, gerekliler ve gereksizler olarak
snflandrlmtr.
Aristo bu snflandrmay yaparken canllarn sahip olduklar baz fiziksel yaplar dikkate almtr. O gnn artlar dnldnde, canllarn gzle grlebilir bu fiziksel yaplarna
(kol, bacak, kanat, aa dallar vb.) gre yaplan snflandrmalar ok da yanl olarak grlmemelidir.
Biyologlar canllarn d grnlerine, grev benzerliklerine ve yaadklar yere gre yaplan snflandrmaya yapay
(suni=ampirik) snflandrma demektedirler.
Yzyllar boyu Aristonun snflandrma sisteminin kullanlmasna ramen, ilerleyen zamanlarda yeni canl trlerinin
bulunmas ve biyoloji alanndaki gelimeler ile bu sistem kullanlln kaybetmitir. Rnesans dneminde artan corafi
keiflerle birlikte, insanlar bata yeni bitki trleri olmak zere
yeni canl trleri ile tanmaya balamtr. Bilim insanlar, farkl
corafi blgelere seyahat eden ticaret gemilerinden her gittikleri yerlerden farkl bitki ve hayvan rnekleri getirmelerini
istemilerdir. Elde edilen zengin hayvan ve bitki rneklerinin
snflandrlmasnda Aristonun snflandrma sisteminin yetersiz kalmas ile birlikte, canllar snflandrmada yeni yaklamlara ihtiya duyulmutur. Bilim insanlar da aratrmalardan
elde edilen bulgular arttka snflandrma ile ilgili modellerini
de yenilemilerdir.
17. yzylda John Ray (1627-1705) bitkileri aratrm ve
tohum yaplarna gre bitkileri snflandrmtr. John Ray 1686
ylnda yazd Bitkiler Tarihi adl kitabnda tr kavramna yer
vermitir.
18. yzylda sveli botaniki Carolus Linnaeusun (Line)
(1707-1778) oluturduu snflandrma, gnmzde de kul-
KELMENN KKEN
Morfoloji, canllarn yap
ve biimini inceleyen
ve fiziksel zelliklerini
aratran bilim daldr.
Morfoloji, canllarn organlar gibi i blmlerinin biimlerini inceledii
gibi canllarn renk, ekil, doku, yap gibi dier
zelliklerini de inceler.
lanlan modern snflandrmann temelini oluturmutur. Linnaeus o dnemde yeni bulunan canl trlerini de tanmlamak
iin yeni bir snflandrma yapmtr. Linnaeus, canllar morfolojik ve yapsal zelliklerine gre gruplandrmtr. Bitkiler konusunda baarl bir bilim insan olan Linnaeus, bitkileri incelerken onlarn da cinsiyetleri olduunu fark etmitir. Bitkilerin
erkek organ ve dii organ saylarnn bitkiden bitkiye deiiklik
gsterdiini fark eden ilk bilim insan Linnaeus olmutur (Resim 116, Resim 117). Snflandrmasn bu ynde gelitiren
Linnaeus gruplama yaparken John Rayin gelitirdii tr kavramn kullanmtr. Bu kavram bilim dnyasna kazandran
Ray, Linnaeusun almalarna ilham veren kii olarak tanmlanabilir.
Resim 116. iekli bitkilerde bulunan dii ve erkek

reme organlar says trlere gre farkllk gsterir.
111
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
Resim 117. Linnaeusun bitkileri eeysel zelliklerine gre

sralarken kulland
bu iaretler gnmzde hl kullanlmaktadr.
Okuma Paras 10
Carolus
Linnaeus,
1707 ylnda svein Smaland adl bir kynde dnyaya geldi. Linnaeusun
rahip babas doaya ve
bitkilere byk bir merak
duymaktayd. Bu sebeple
evlerinin arkasn kk
bir botanik parkna eviren babas, Linnaeusun
doaya ve canllara olan
hayranlnn
balang
noktas oldu. Kk Linnaeus okumak iin ailesinden ayrlp bir yatl okula gitmek zorunda kaldnda 9 yandayd.
Heyecanla okula balamasna ramen bu heyecan uzun srmedi. retmeni, Linnaeus ve arkadalarnn doa merakn
nemsemeyip kitaptaki bilgileri ezberlemelerini istiyordu.
Bundan dolay Linnaeusun okul yaam babasnn istedii
gibi olmad iin babas olunu okuldan alarak arkada Dr.
Ruthmana danmaya gitti. Kasabann saygn eczac ve pratisyen hekimi olan Dr. Ruthman, Linnaeusun doaya olan
merakn bildii iin yanna alarak drt yl boyunca onu eitti. Dr. Ruthmann destei ile Upsala niversitesinde eitime
balayan Linnaeus, niversitede 40 yl nce kan yangndan
sonra kendi hline braklan botanik bahesinde sk sk zaman geirmeye balad. Burada bulunan binlerce bitkiyi o
zamanki snflandrma metotlaryla snflandrp, notlar alarak hocasnn dikkatini ekti ve hocasnn teklifi ile ona yardmclk yapmaya balad. Bu olay ile birlikte Linnaeus akademik hayatna balad.
112
Biyoloji
9. Snf
9. Snf
Canllar snflandrmaya balayan Linnaeus, balang

olarak Aristonun yapt gibi canllar hayvanlar ve bitkiler
olarak iki lemde toplamtr. almalar srasnda, Aristonun
sunduu lem ve Rayin sunduu tr gruplar Linnaeusun
yapaca snflandrma iin yetersiz kalmtr. Canllar snflandrrken hiyerarik bir yap kurmas gerektiini dnp ara
kademeler oluturan Linnaeus, lemleri benzer snflara, snflar benzer takmlara, takmlar benzer cinslere ve cinsleri
de benzer trlere ayrmtr. Bilim dnyasna katt bu fikirlerinin yannda Linnaeusun canl trlerine verilen isimlerle ilgili
oluturduu sistem belki de en nemli katks olarak karmza kmaktadr.
KELMENN ANLAMI
Tr; ortak bir atadan
gelen, yap ve grev bakmndan benzer organlara sahip, doal yaam
ortamlarnda iftletiklerinde verimli dller
verebilen bireylerin oluturduu topluluktur.
2.2.3. Linnaeusun Snflandrmaya Katks

Linnaeusun almalarn yapt dnemde, her bilim
insannn canl trlere verdikleri isimler farkllk gstermekteydi. simler ou zaman anlalmas zor ve uzun szcklerden
olumaktayd. rnein gnmzde Rosa canina olarak isimlendirilen yabani gl 18. yzyl ncesinde korularda yaayan,
krmzms yumuak yaprakl beyaz gl anlamna gelen Rosa
sylvestris alba cum rubore folio glabro gibi uzun ve hatrlanmas olduka zor ekilde adlandrlmt. Bunun yannda, eskiden
kullanlan isimlendirmeler ou zaman bilim insanlarnn ayn
canl trlerini farkl isimlerle tekrardan tanmlamas veya ayn
ismi birden fazla canl trne vermesi gibi olduka problemli
bir durumu ortaya karmaktayd.
Canllar Dnyas
Linnaeus, bu durum karsnda hatrlanmas kolay ve ayn

zamanda canllar arasndaki yaknlk derecesini gsterecek iki
kelimeden oluan bir isimlendirme yntemi bulmutur. Linnaeusun taksonomi alanna katt en byk yenilik olan bu
isimlendirme, tpk bizlerin ad ve soyad gibi hem sz konusu
canl trn tanmlamakta hem de benzer olduu trler hakknda bilgi vermektedir. Bu isimlendirme eklini ilk defa Doa
Sistemi adl eserinde dnyaya duyurmu (Resim 118) ve bu
isimlendirme ekline ikili adlandrma (Binomial Nomenklatr) adn vermitir.
Linnaeus ile ayn dnemlerde yaayan ve benzer snflandrma almalarna ilgi duyan George Louis de Buffon
(1707-1788), snflandrma yaplrken canllar arasndaki benzerliklerin gsterilmesinin nemi zerinde durarak gnmzde kullanlan snflandrmaya nemli bir katk salayan bir
baka bilim insan olmutur. Bu grte, canllar organlarnn
kkenlerine gre snflandrlmtr. Kken olarak ayn fakat
farkl ilevler yerine getirmek iin zellemi organlara baklarak yaplan snflandrmalara doal snflandrma denir. Bu
snflandrma sisteminde ise kularn kanatlar, kedilerin n
ayaklar, insanlarn kollar ve balinalarn yzgeleri gibi yaplar
benzer yaplar olarak dnlmektedir. Gnmzde kullanlan snflandrmada ayr gruplarda yer alan bu canllarn sahip
olduklar ortak yaplar snflandrmadaki benzerlikleri gstermektedir.
Resim 118. Linnaeusun 1758 ylnda yaynlad kitab

Doa Sistemi (Systema Naturae) bugn kullandmz
snflandrma sistemine en byk katk salayan eserlerdendir.
Adlandrmalar genel olarak Latince kelimelerle yaplr.
Bunun sebebi, Latince kullanlmayan bir dil olduundan kelimelerin ileride deime tehlikesiyle kar karya olmamasdr.
Verilen isimlerden ilki cins ismini temsil ederken ikincisi tr
ismi olarak belirlenmitir. Her iki kelime de italik olarak yazlrken cins isminin ilk harfi byk yazlr ve tr ismi tamamyla
kk harflerden oluturulur. rnein bu isimlendirme yntemiyle yabani gl (Rosa canina-Roza kanina) eklinde adlandrlmaktadr (Resim 119).
Resim 119. Linnaeus, oluturduu ikili adlandrma sistemi ile farkl kltr ve dile sahip bilim insanlarnn canllar
hakknda ortak bir dile sahip olmasn salamtr.
113
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
2.2.4. Gnmzde Kullanlan Snflandrma

Sistemi
LEM
bilim ve teknoloji alanndaki gelimeler nda yenilenmitir.
Tarih boyunca yeni snflandrma sistemleri, bulunan yeni canl trlerinin snflandrlmasnda o gn kullanlan snflandrma
sisteminin yetersiz kalmas ya da canllar hakknda elde ettiimiz yeni bilgiler nedeniyle gelitirilmitir. Deiimin dier bir
sebebi ise, canllar hakknda artan bilgilerimizin onlarn snflandrlmas ile ilgili dncelerimizi deitirmesidir. rnein
canllarn genetik haritalarnn belirlenmeye balamasyla gnmz snflandrlmas en gncel hliyle tekrardan yaplandrlmaktadr. Yeni canl trlerinin kefi veya doa hakkndaki
bilgilerimizin geliimi ile belki de ilerleyen zamanlarda, bugn
kullandmz snflandrma sistemi de deiime urayacaktr.
Bugn kullandmz snflandrma sistemine, Linna-
UBE
SINIF
TAKIM
ALE
CNS
Ortak zellikler artar, eitlilik azalr.
eus olmak zere Aristo, John Ray ve Buffonun yaklamlar ile
Ortak zellikler azalr, eitlilik artar.
Gnmzde kullanlan snflandrma sistemi bata Linna-
eusun belirledii hiyerarik snflandrma modeline ek olarak

iki kategori daha eklenmitir. Linnaeusun snflandrmasna
eklenen, ube ve aile kategorileridir (Resim 120). Gnmzde
TR
kullanlan snflandrmada, bu kategorilerin belirlenmesi ve

canllarn hangi kategoriye yerletirilecei birtakm kriterlere
gre belirlenmektedir. Bu kriterler arasnda canllarn fiziksel
yaplar, reme davranlar, corafi dalmlar, kromozomlar ve biyokimyasal yaplar arasndaki benzerlikler dikkate
Resim 120. Gnmzde kullanlan snflandrmaya

gre canllar, taksanomik olarak 7 snflandrma basamana yerletirilmitir.
alnmaktadr. rnein reme davran kriterine gre yaplan

kategorik yerletirmede fiziksel yap olarak benzerlik gsteren
ve ayn corafyada yaayan iki farkl kurbaa tr iftleme
dnemlerinde diilerini etkilemek adna birbirinden farkl
sesler karrlar. reme dneminde gsterdikleri bu farkl davranlar nedeniyle bu kurbaalar iki farkl tr olarak tanmlanmtr (Resim 121).
Resim 121. stte bulunan Gri aa kurbaas (Hyla versicolor-Hiyla versikolor) ve Dou gri aa kurbaas (Hyla chrysos
celis-Hiyla krisos celis) iftleme dnemlerinde gsterdikleri
farkl davranlardan dolay farkl trler olarak deerlendirilir.
114
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
Aada bitkilere ait bir snflandrma rnei verilmitir.
lem
Plantae
(Bitkiler)
Plantae
(Bitkiler)
Plantae
(Bitkiler)
ube
Angiospermae
(Kapal tohumlular)
Snf
Magnoliopsida
(ki enekliler)
Magnoliopsida
(ki enekliler)
Liliopsida
(Tek enekliler)
Pinopsida
Takm
Rosales
Magnoliales
Liliales
Pinales
(ne yaprakllar)
Aile
Rosaceae
(Glgiller)
Magnoliaceae
(Manolyagiller)
Liliaceae
(Zambakgiller)
Pinaceae
(amgiller)
Cins
Rosa
(Gl)
Magnolia
(Manolya)
Tulipa
(Lale)
Pinus
(am)
Tr
Rosa canina
(Kuburnu)
Magnolia stellata
(Yldz manolya)
Tulipa cypria
(Kbrs lalesi)
Pinus pinea
(Fstk am)
Angiospermae
Angiospermae
(Kapal tohumlular) (Kapal tohumlular)
Plantae
(Bitkiler)
Angiospermae
(Kapal tohumlular)
Yukardaki rnei inceleyiniz ve siz de setiiniz canllar ile kendi snflandrmanz aadaki tabloyu kullanarak oluturunuz.
lem
ube
Snf
Takm
Aile
Cins
Tr
115
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
Canllarn sahip olduklar kromozom saylar ve yaplar

snflandrmada bilim insanlarna yardmc olan zelliklerdendir. rnein karnabahar, lahana ve brokoli bitkileri farkl grnmelerine ramen, ayn tre ait eitlerdir. Eski snflandrma sistemlerinde, grnmlerinden kaynaklanan farkllktan
dolay farkl gruplara yerletirilen bu bitkilerin gnmzde,
teknik gelimelerin de yardmyla ayn trler olduklar anlalmtr (Resim 123). Ancak bazen birbirinden tamamen farkl
iki canlnn kromozom saylar ayn olabilir. rnein hem insann hem de bir balk tr olan moli balnn (Poecilia sphenops-Poeilya spenops) 46 kromozomu vardr.
Bilim ve teknolojinin gelimesi ile btn canllarn DNA
dizilerinin belirlenmesi mmkn hle gelmitir. Gnmzde
canllarn DNA dizilerinin belirlenmesi snflandrmann en
gl ve en gvenilir yoludur. Ayn kategoride yer alan canllarn DNA dizileri arasndaki benzerlik, dier kategorilerdeki
canllar ile gsterdikleri benzerlie oranla ok daha fazladr.
rnein dev pandalar (Ailuropoda melanoleuca-Ayilupoda
melanuleuka) ve kk (kzl) pandalar (Ailurus fulgens-Ayilurus fulcens) arasndaki DNA dizilerine bakldnda farkllklar
gzlenmitir. Yaplan almalar sonunda dev pandalarn kzl
pandalarla deil, aylarla benzerliklerinin daha fazla olduu
belirlenmitir (Resim 122).
9. Snf
2.2.5. Snflandrmann Gnlk Yaammza

Katks
Canllar snflandrma ormanclk, ziraat, tp gibi alanlarda alan bilim insanlarna byk faydalar sunmaktadr.
rnein evlerinin bahesinde oynayan ocuklardan birinin,
grd zm benzeri zehirli bir bitki trn yanllkla yediini dnelim. Ailesi, ocuu ve ocuun yedii zmlerin
bir ksmn alarak dorudan hastaneye gtrecektir. Doktorlar
ncelikle bu zm benzeri meyveleri olan bitkiyi tanmlamaya alacaklardr. Bu bitkiyi ve sahip olduu zehri tanmladktan sonra en uygun tedavi yntemini kullanarak ocuun
hayatn kurtaracaklardr.
Resim 122. Dev pandalarn DNA dizilerine bakldnda aylarla benzerliklerinin daha fazla olduu belirlenmitir.
Trden leme gidildike canl says artarken benzerlikler

azalmaktadr. Snflandrma sisteminde en alttaki kategori seviyesinden yukar doru kldka benzerlikler azalr. rnein
ube seviyesinde bozkurt (Canis lupus-Kanis lupus) ile yunus
ayn gruptadr. Tre doru inildike bu canllar birbirlerinden ayrlr (Resim 124).
116
Biyoloji
9. Snf
Resim 123. Karnabahar (Brassica

oleracea-Brasika oleraeya) (st),
lahana (orta) ve brokoli (alt) farkl
fiziksel zelliklere sahip olmalarna
ramen Brassica oleracea olarak adlandrlmlardr.
Canllar Dnyas
Resim 124. Yaplan bu snflandrma sistemi Linnaeusun fikirlerinin dzenlenmi hlidir. Tr kategorisinden lem kategorisine doru gidildike canl says artar, ortak zellikler azalr.
Benzer ekilde sistematik, ekonomik olarak da fayda salamaktadr. Sistematikilerin yaptklar snflandrma bata ila
sektr olmak zere birok alanda kullanlmaktadr. rnein
bir sistematiki belli bir am aac trnn faydal bir etken
madde ierdiini belirlemi olsun. Byk olaslkla bu am
aac trne benzeyen baka bir aa tr de ayn ekilde

faydal ierie sahiptir. Bylelikle ihtiya duyulduu takdirde
dier aalardan da bu etken madde temin edilerek benzer
ilalarn uretimi salanabilir.
117
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Etkinlik - 25
Etkinlik Ad: Benziyor mu?
Aada verilen delilleri yorumlayarak kpek, kurt ve akallarn akrabalk derecelerini bulmaya alnz.
Canns lupus fammlarrs
Canns lupus
Canns aureus
Deliller
Kpek hem akalla hem de kurtla iftletiinde verimli dller oluturabilmektedir.
Bir biyolog bu hayvan trlerinin beden byklklerini incelediinde, ortalama olarak kurtlarn en byk ve akallarn en
kk bedene sahip olduunu belirlemitir.
Bu hayvan trleri zerine alan bir genetiki ise, bu hayvanlarn genetik olarak ne oranda birbirlerine benzediklerini
aadaki veriler ile aklamtr.
Eletirel Dnelim
Kpek
akal
Kurt
Kpek
akal
Kurt
%99,6
%97,1
%98,8
%99,7
%97,2
%99,6
Yukardaki tabloda kpekler, akalar ve kurtlar arasndaki genetik ynden benzerlik oranlar verilmitir. Bu veriler nda,
hangi hayvan trleri birbirleri ile daha yakn akrabadr. Aklaynz.
Bu deliller nda siz bu canllar ayn tr olarak m yoksa farkl trler olarak m deerlendirirsiniz? Snf arkadalarnz ile
tartnz.
Bu hayvanlar arasnda benzerlik ilikisi kurmak isterseniz, hangisi hangisine daha ok benzer? Aklaynz.
118
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas

1. Canllarn snflandrlmasnn nemi sizce nedir? Aklaynz.
2. Neden snflandrmada temel birim olarak, cins ya da rk deil de tr kabul edilmitir?
3. Snflandrmada kullanlan ikili isimlendirme kuraln bir rnek zerinde aklaynz.
4. Aadaki tabloda denizaslan trne ait snflandrma verilmitir:
Kaliforniya
Denizaslan
Galapagos
Denizaslan
Yeni Zelanda
Denizaslan
lem
Animalia
Animalia
Animalia
ube
Chordata
Chordata
Chordata
Snf
Mammalia
Mammalia
Mammalia
Takm
Carnivora
Carnivora
Carnivora
Aile
Otariidae
Otariidae
Otariidae
Cins
Zalophus
Zalophus
Phocarctos
Tr
Z. californianus
Z. wollebaeki
P. hookeri
a) Tablodaki denizaslanlarndan hangilerinin benzerliklerinin daha fazla olabileceini nedeniyle aklaynz.

.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
b) Bilim insanlarnn bu denizaslanlarn uygun ekilde snflandrmak iin kullanabilecekleri en gvenilir delil ne olabilir?
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
119
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Canl
lemleri
Bu blmde,
Canl lemlerinin genel zelliklerini tanyacaksnz.
Canllarn hayatmzdaki olumlu ve olumsuz etkilerinin farkna varacaksnz.
Bunlar Neden nemli?
Yeryznde, gemiten gnmze kadar yaam canllarn zelliklerini
ve birbirleri arasndaki ilikiyi incelemek doay anlamlandrmamz asndan nemlidir.
Fotoraf Yorumlayalm
Grnte ok farkl olsalar da fotoraftaki canllarn tamam hayvanlar
leminin bir yesidir. Canllarn snflandrlmas ve lemlerinin belirlenmesi fiziksel zelliklerinden ok genetik yap, beslenme ve reme gibi
zellikler ile belirlenir.
120
Biyoloji
9. Snf
KELMENN KKEN
lem Latince, regnum, taksonomide organizmalarn bilimsel
snflandrmasnda kullanlan en
st snflandrma taksonudur.
Canllar Dnyas
121
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
2.3. Canl lemleri
Amalar
Canl lemlerini genel hatlaryla tanmak.
Bakteri
Arkebakteri
Mantar
Protista
Bitkiler
Hayvanlar
Parazit
Saprofit
Konjugasyon
Antibiyotik
Prokaryot
Robert Koch (1843 1910)

Bakterilerle bulaan arbon, tberkloz ve kolera salgnlar ile ilgili
aratrmalar yapt. Kochun n zamanla dnyaya yayld. Farkl lkelerden yaylan bakteri hastalklarn aratrmas iin teklifler ald ve
ocukluk hayalleri gerek oldu. ocukken hep dnyay gezmek istedi ve aratrmalar iin sk sk geziler yapt. Msr ve Hindistanda ime
sularnda bulunan virgl biimindeki kolera bakterisini (Vibrio cholerae-Vibriyo kolereya) almalar sonunda tespit etmeyi baard. Tberkloz konusundaki almalar ile 1905 ylnda Nobel Tp dln
kazand. Ayrca bakteriyoloji ad verilen mikrobiyolojinin bir alt dalnn
da domasn salad.
2.3.1. Canllar Dnyas

KELMENN KKEN
Bakteri, Latince bacterium teriminden tretilmitir.
Yaklak 3.5 milyar yldr devam ettii dnlen canllk hikayesinde,

insanlar karlatklar her canlnn hangi canl grubuna benzediini dnmtr. Bu soru bazen kolayca cevaplanrken, bazen karlatmz canly
herhangi bir gruba yerletirmemiz olduka zordur. Herhangi bir gruba yerletiremediimiz bu canllar, Aristonun iki lemli (bitki ve hayvan) snflandrmasndan bugnk alt lemli snflandrmaya gelmemizde nemli rol
oynar. Bugn ortaya kan her yeni canl tr, alt lemli snflandrmada
kendine yer ararken, belki yarn ortaya kacak yeni bir canly aklamak
iin bu snflandrma sistemi yetersiz kalacaktr. Bugn tanmlanm hemen
hemen her canly snflandrmak iin kullanlan, canllar dnyasn ve onlar
arasndaki benzerlik ve farkllklar anlamamza yardmc olan, alt lemi tanyalm.
1676
1838
Antonie van Leeuwenhoek

Kendi gelitirdii mikroskopla
bakterileri grd ancak bunlara hayvancklar adn verdi.
Christian Gottfried Ehrenberg

Bakteri kelimesini kullanan ilk bilim insandr.
122
Biyoloji
9. Snf
1859
Louis Pasteur
Fermantasyonun mikroorganizmalarn
bymesi sonucu meydana geldiini ve
bu bymenin yoktan varolu yoluyla
olmadn gsterdi.
Canllar Dnyas
CANLI LEMLER
Bakteriler
Arkebakteriler
Protistler
Mantarlar
Bakteriler
Bakteri lemi tanmlanm yaklak 5000 trden oluan
geni bir gruptur. Gl hcre duvarlar ve arkebakterilere
gre karmak olmayan genetik yaplar en belirgin zellikleridir. Bu geni lemin iinde insan yaam asndan yararl
ve zararl olan bakteri eitleri bulunur.
Hayvanlar
Arkebakteriler
Tek hcreli olan arkebakterilerin, nceleri sadece ar denebilecek evre koullarna sahip blgelerde yaad kabul
edilirken, gnmzde baka ortamlarda da yaayabildikleri
tespit edilmitir. Genelde bataklklar, derin okyanus ve gl
dipleri, ar tuzlu ve scak blgeler arkebakterilerin yaam
alanlarn oluturmaktadr. Bu blgelerin ortak zelliklerini
dndmzde, oksijen miktarnn yok denecek kadar az
olduu sylenebilir.
Protistler (Protista)
Protista grubu yeleri yaamsal faaliyetlerinin ounu sitoplazmadaki organellerde gerekletirir. Tek hcreli ve ok
hcreli olanlar bulunmaktadr. Baz protista yeleri bitkiler
gibi kendi besinini yaparken, bazlar mantarlar ve hayvanlar gibi kendi besinlerini retemezler.
Bitkiler
Mantarlar
Mantarlar leminin yeleri hareket edemeyen, tek veya ok
hcreli olabilen, tketici karyotlardr. Mantarlarn yaplarnda hif denilen ince iplikikler bulunur.
Bitkiler
Bitkiler leminin tm yeleri ok hcreli fotosentetik yani kendi besinini kendisi retebilen organizmalardr. Beslenme, reme
ve kendini korumak iin hareket etmeye gereksinim duymazlar. Bitki hcreleri genellikle kloroplast ve hcre duvarna sahiptir.
Tohumsuz Bitkiler
Bitkiler leminin altnda yer alan bu grup, neslini devam
ettirmek iin kaln eperli reme hcreleri retir. Spor adn
alan bu hcreler, dii veya erkek reme hcresine ihtiya
duymadan yeni bir bitkiyi oluturabilir.
Tohumlu Bitkiler
Yeni bitki retmek iin tohum oluturan bitkilerdir. Tohumlar, koruyucu bir kabuk iinde besin kayna ile paketlenmi
bitki embriyosundan olumaktadr. Kk yabani otlardan
byk aalara kadar birok eidi bulunmaktadr.
1860
1866
1928
1950
John Hogg
Protistler iin Protoctista terimini ilk
kez kulland.
Ernst Haeckel
Protoctista lemini neren ilk
bilim insan oldu.
Alexander Fleming
nsanda kullanlan ilk antibiyotik olan penisilini kefetti.
Robert Whittaker
Mantarlarn bitkilerden ayr
olarak snflandrlmas gerektiini syledi.
123
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Hayvanlar
ok hcreli heterotrof (kendi besinini retemeyen), hareket edebilen organizmalardr. 1 milyondan fazla hayvan tr olduu
bilinmektedir. Hayvan hcrelerinde hcre duvar yoktur. Gelimi doku ve organ sistemleri vardr.
A. Omurgasz Hayvanlar
Vcutlarnda destek siteminin bir paras olan omurgalar olmayan hayvanlardr.
Omurgaszlar, hayvanlar leminin byk bir ounluunu oluturmaktadr.
1.Balklar
Pullarla kapl vcut rtleri bulunan balklar, sucul ortamlarda yaar. Solungalar
yardmyla solunum yapan balklar, yzgeleri ve kuyruklar yardmyla da hareket eder.
B. Omurgal Hayvanlar
Omurgal hayvanlar srt ksmnda bir omurgas bulunan,
hayvanlar leminin yalnzca
%5ini oluturan gruptur. 5
grup altna incelenmektedir.
3. Srngenler
2. ki yaamllar
Vcutlar pulsuz ve nemli olan iki yaaml canllar karada yaayp, yumurtalarn
suya brakrlar. ki yaaml canllarn yavrular bakalam geirerek yetikin hline
gelir. Yavru dneminde suda solunga solunumu yaparken, yetikin dneminde sudan
karak akcier solunumu yapmaktadr. Ayrca, deri solunumu da grlr.
Pullarla kapl dayankl ve sert bir deriye

sahiptirler. Yumurtalarn karaya brakan
srngenler, akcier solunumu yapar.
4. Kular
Vcutlar tylerle kapl olan bu omurgallarn yumurtalarnn etraf kaln koruyucu
kabukla evrilidir. Umak iin kanatlar,
beslenmek iin gagalar vardr. Scakkanl,
akcier solunumu yapan canllardr.
5. Memeliler
Memelilerin vcutlar kllarla kapldr. Yumurtlayan memeliler hari yavru, anne
karnnda veya kesede geliir. Doumdan
sonra yavru anne st ile beslenir. Akcier
solunumu yapan scakkanl hayvanlardr.
124
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
2.3.1.1. Bakteriler
Antonie van Leeuwenhoek, mikroskop dnyasn kefetmenin heyecan ile eline geen birok rnei mikroskop altnda inceleyerek vakit geiriyordu. 1674 ylnda mikroskobu ile
kan ve su rneklerini incelemeye balayan Leeuwenhoek, su
damlacklar iinde yaayan kk canllar grdnde bunlarn bakteri olduunu bilmiyordu. Leeuwenhoek karlat
bu mikroskobik dnya karsnda olduka heyecanlanmt;
bu heyecan ve merak benzer canllarn baka nerelerde olabilecei sorusunu beraberinde getirdi (Resim 125).
Resim 125. Leeuwenhoek ekilde grlen ilk mikroskobu gelitirirken biyoloji tarihine bu kadar byk bir etkisi
olacan tahmin etmemiti.
mak olmayan genetik yaplar en belirgin zellikleridir. Bakteriler ekil bakmndan farkllk gsterir ve genellikle ekillerine gre isimlendirilir.
Resim 126. nsan sann ucunda grlen bakteriler

bu canllarn ne kadar kk olduunu gstermektedir
(SEM 5555x).
Aklna gelen her eyi incelemeye alan Leeuwenhoek,

bu kk canllarn hayatmzn her yerinde olduunun farkna vard. Leeuwenhoek yalnzca bakterileri grmekle kalmayp bakterilerin scaa dayanamayan ve hastalk yapc etkileri
olan canllar olduu fikrini ilk kez ortaya atmtr.
a. Bakteri Nedir?
Bakteri leminin yeleri tek hcreli, halkasal DNAya sahip, zarla evrili organelleri olmayan mikroorganizmalardr.
Canllar arasndaki en kk organizmalar olan bakteriler toprakta, havada, suda veya dier canllarn zerinde yaar (Resim
126-127).
Bakteriler, dnyada yaklak 3,5 milyar yldr bulunan ve
tanmlanm yaklak 5000 trden oluan geni bir gruptur.
Gl hcre duvarlar, arkebakteriler ve karyotlara gre kar-
Resim 127. Streptococcus normalde insan boaznda ve

burnunda bulunan, says arttka hastala neden olan
bir bakteridir.
125
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
Bakterilerin bazlar bitkiler gibi kendi besinini retebilirken,

bazlar hayvanlar gibi besinlerini dardan alr. Yaamak iin gerekli olan besini hazr olarak canl bir organizmaya baml olarak
elde edenlere parazit, besin ihtiyacn l organizmalardan ya da
organik atklardan karlayanlara ise saprofit denir.
b. Bakterilerin Yaps
Bakterilerin hcre zarnn zerinde hcre duvar bulunur.
Hcre duvarnn yaps bitkilerdeki gibi selloz deil, kompleks
karbonhidratlarn amino asitlerle bileiminden oluan zel bir
yapda olan peptidoglikandr. Baz trlerde hcre duvarnn zerinde kompleks karbonhidrat yapsnda, kapsl ad verilen koruyucu bir tabaka daha bulunur. Daha ok hastalk yapan bakteri
trlerinde bulunan kapsl, bakteriyi kt ortam artlarndan korur.
Bakterilerin, btn prokaryotlarda olduu gibi, ribozom
dnda organelleri yoktur. Organellerin yapacaklar grevler sitoplazmada bulunan enzimler tarafndan yerine getirilir. Farkl bir
yap olarak sadece oksijenli solunum yapabilen trlerde solunum
iini mezozom ad verilen bir yap yerine getirir. Hcre zarnn katlanmasyla olumu olan mezozom karyotlardaki mitokondri
ile benzer grevi yapar. Bakterilerin zarla evrili bir ekirdekleri
olmad iin DNAlar sitoplazmada serbest olarak bulunur. DNA
halkasaldr ve DNAnn zerinde protein klf yoktur (Resim128).
Sitoplazma
Nkleoid alan
9. Snf
KELMENN KKEN
Siyanobakteri, Latincede mavi anlamna gelen
cyanos ve kk asa
(omak) anlamna gelen
bacterium kelimelerinden tretilmitir.
Resim 129. Siyanobakteriler genellikle mavi-yeil renkte

olsalar da krmz ve sar renkli olanlar da vardr. Bu bakteriler, bamsz hcre zincirlerinden oluan bir yapya
sahiptir (SEM 8000x).
Pili
Bakteriler ounlukla pasif olarak yer deitirir. Fakat

zellikle sulu ortamlarda yaayabilen baz trlerinde aktif hareket etmeyi salayan ve kam ad verilen uzantlar da vardr.
Bakterilerde ayrca yzeylere ve birbirlerine tutunmay salayan daha ksa yapdaki pilus (oulu = pili) ad verilen uzantlar bulunur.
Plazmid
Hcre zar
Hcre Duvar
Ribozomlar
Kam
Resim 128. Bakterilerin hcre duvarnda polisakkaritlerin, amino asitlerle apraz balanarak oluturduu peptidoglikan bulunur.
126
Biyoloji
9. Snf
c. Bakterilerde reme
Bakteriler eeysiz remeyle ve enine blnerek oalr
(Resim 130). Uygun koullarda her 20 dakikada bir blnebilirler.
Canllar Dnyas
Bakteriler hi durmadan bu hzla remeye devam etselerdi, birka hafta iinde tm dnyay kaplam olurlard. Bu
durumla karlamamamzn nedeni, bakterilerin remek iin
her zaman uygun koullara sahip olmamasdr. rnein kendi
atklar ile kendini zehirleyenler ya da bir avcya yem olanlar
reyemezler. Ayrca bakterilerde eeyli remeye benzeyen,
fakat reme olarak saylmayan ve genetik eitlilik salayan,
konjugasyon ad verilen bir mekanizma daha vardr. Konjugasyonla ayn tr iki bakteri arasnda piluslar sayesinde bir
kpr kurulur ve gen aktarm gerekleir. Geni veren erkek,
alan da dii hcre olarak varsaylr. Konjugasyonla yeni bir bakteri olumad iin konjugasyon bir reme olarak saylmaz.
Resim131.Bykba-kkbahayvanlarveinsanlariinldrc olduu bilinen arbon bakterisi (Anthrax bacillus-Antraks

basillus) endospor hlinde yllarca yaayabilir. Bu bakteri, uygun
ortam ve artlar olutuunda arbon hastalna neden olur
(IM 800x).
Resim 130. Dizanteri; ishal, mide bulants, kusma ile kendini belli eden ve az yoluyla bulaan bir hastalktr. Dizanteri
(Shigella-igella) etkeni bakteriler spor oluturmazlar ve blnerek oalrlar (SEM 8000x).
Bakterilerin endospor oluturmalar kendileri iin olduka elverili bir ortam salar. Bylece endosporlar ar scak
veya ar souk evre koullarna dayankl hle gelir. rnein
100 Cdeki kaynayan suda bakterilerin yaamas mmkn deilken, endosporlar bu scaklkta hayatta kalabilir.
. Bakteri Adaptasyonlar
d. Bakteriler ve Biz
Baz bakteriler olumsuz evre koullarnda endospor denilen yapya dnr (Resim 131). Endospor, bakterinin yaamasna izin vermeyen evre artlar, yaamas iin uygun hle
geldiinde tekrar bakteriye dnr. Endosporda metabolizma hz ancak canllk zelliklerini srdrebilecek kadardr ve
bu srete reme gereklemez. Baz endosporlar yzlerce yl
bu hlde kaldktan sonra tekrar bakteri hline dnebilir.
Bakterilerin yaamn devamll asndan olduka

nemli grevleri vardr. l hayvan ve bitki artklarnn ayrmasndan azot dngsnn devam etmesine, besin yapmndan ila retimine kadar bakterilerin hayatmz yakndan
ilgilendiren birok alanda nemli etkileri vardr.
127
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Canllar Dnyas
Dnyadaki birok canlnn yaamn devam ettirmesi bitkilerle dorudan ilikilidir. Bitkiler bymek iin azota ihtiya duyar. Azot gaz atmosferin %78ini oluturmasna ramen ou bitki azotu dorudan havadan alp kullanamaz. Azotu bitkilerin
kullanabilecei hle bakteriler getirir (Resim 132).
Birok hayvan ihtiyac olan azotu,

bitkileri yiyerek elde ederler.
Havadaki azot
topraa bakteriler
tarafndan balanr.
Topraktaki ya da bitki kklerindeki

bakteriler, azotu bitkilerin kullanabilecei hle evirirler.
Bitki kk nodl
Resim 132. Doadaki azot dngsnn devam etmesi ve atmosferdeki azot orannn korunmas iin bakterilere ihtiya vardr. Birok hayvan ihtiya duyduu azotu bitkileri yiyerek
elde edebilir.
Ormanda yrrken l bitki yapraklar ve dallar grdnz m? Bu grdnz yaprak ve dallar zamanla bakterilerin yardmyla doal dng iinde geri dnme girer. Bakteriler l bitki ve hayvan atklarn ayrtrarak bu atklar dier
canllarn kullanabilecei maddeler hline getirir.
Bakteriler evre kirlilii ile mcadele etmemizde de en
nemli yardmclardan biridir. Biyoremediasyon olarak tanmlanan bu sre mikroorganizmalarn da yardmyla zararl kimyasallar zararsz hle getirme ilemidir (Resim 133). Endstri,
ziraat atklarnn ve evsel atklarn evreden temizlenmesinde
bakterilerin kullanlmas hem ekonomik hem hzl bir yntem
olduu iin gittike yaygnlamaktadr.
Baz bakterilerin yaam alann bizim barsaklarmz
oluturur. Burada yaayan bakteriler baz vitaminlerin sentezlenmesini salar.
128
Biyoloji
9. Snf
Resim 133. 2006 ylnda ABDde petrol kirliliine uram bir sahile azot fosfor gbresi uygulanm ve petrol
yiyen bakterilerin artmas salanarak ksa srede sahilin
temizlenmesi mmkn klnmtr.
Canllar Dnyas
Hayatmzda yourt ve turunun olmasn bakterilere

borlu olduumuzu biliyor muydunuz? Bakteriler rettikleri
maddeler ile besinlerimize farkl tat ve lezzetler katar. Farkl
besinlerin yapmnda (sirke, yourt, turu vb.) farkl bakteriler
kullanlr (Resim 134).
Peki, bakterilerin ayn zamanda dier bakterilerin dman olabilecei aklnza gelmi miydi? Baz bakteriler, dier
bakteri trlerine zarar veren nemli antibiyotikler retir. Birok
hastaln tedavisinde kullanlan Streptomisin, bakterilerin
rettii nemli antibiyotiklerden biridir.
Resim 134. Stn yourda dnme sreci bakterilerin stteki ekeri paralayarak laktik aside evirmesi ile gerekleir
(SEM 7000x).
Etkinlik - 26
Etkinlik Ad: Yourtta Bakteri Var!
n Bilgi: Baz bakteriler, gerekletirdikleri metabolik aktivitelerle stn yourda dnmesini salar. Yourt daha asidik
olduu iin stten daha uzun sre dayanr. Ayrca yourdun sindirimi daha kolaydr. imdi yourttaki bu bakterileri, mikroskopta grmemizi salayacak rnekler hazrlayacaz.
Kullanlacak Malzemeler: Krdan, lam, lamel, yourt, su, mikroskop, kt peete
Yntem:
1. Krdan yourda dedirerek ok az miktarda yourt alnz.
2. Lama bir damla su ekleyip krdanla aldnz yourdu suyun ierisine kartrnz.
3. Lamel ile stn kapatp fazla suyu peete yardmyla alnz.
4. Hazrladnz rnei mikroskopta inceleyiniz.
5. Mikroskopta grdklerinizi iziniz. Hangi bytme gcnde baktnz kaydediniz.
129
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
Ancak, yaammzn devam etmesi iin nemli grevleri

olan bakterilerin tamam yararl deildir. nsan, bitki ve hayvan
gibi canllarn hastalanmasna ve baz durumlarda lmne
yol aan bakteriler hastalk yapc (patojen) bakteriler olarak
isimlendirilir. Hastalklara neden olan bakteriler insan vcuduna burun, az, yara vb. boluklardan girer. Bakteriler hava, su,
besin ve temas yollaryla tanr. Bakteriler vcutta hastala
iki ekilde neden olabilir. Bakterinin yerletii blgede ar
remesi, o blgedeki doku ve organlarn grevlerini yapamaz
hle getirebilir. Ya da bakterinin rettii zararl maddeler (toksin) dorudan dokunun yap ve grevlerini bozabilir.
1900l yllarla karlatrldnda gnmzde, insanlarn bakterilerden kaynaklanan hastalklardan lme oran
byk bir d gstermitir. Bu dn nemli bir etkenini
antibiyotikler olutururken sterilizasyon teknolojinisinin gelimesi ve bilinli beslenme bu srete olduka etkilidir. Ancak,
son yllarda antibiyotiklerin etki etmedii bakteri trleri tekrar
nemli bir salk sorunu hline gelmitir. Bu durumun ortaya kmasnn en nemli nedeni bilinsiz ve ar antibiyotik
tketimi ile bakterilerin retilen antibiyotiklere kar diren
kazanmasdr.
9. Snf
KELMENN ANLAMI
Antimikrobiyal
ilalar
olarak bilinen antibiyotikler insanlarda, hayvanlar ve bazen bitkilerde
ortaya kan enfeksiyonlar tedavi etmek amacyla bakterileri ldrmek veya oalmasn
durdurmak iin retilen
ilalardr. Baz mantarlar
ve bakterilerin rettii
metabolik rnler olan
antibiyotikler, bakterilerin neden olduu hastalklarn tedavisinde kullanlr.
Okuma Paras 11
Penisilin: Sadece bir tesadf m?
nsanda kullanlan ilk antibiyotik olan penisilin, 1928 ylnda Alexander Fleming tarafndan kefedilmitir. Staphylococcus bakterisini (Staphylococaceae
aureus-Staphilokokaeya aurus), 1928de kltr kaplarnda oaltan Fleming,
bu kaplar ykamadan bir aylk tatile kt. Dndnde, kflenen kaplar ykarken kaplarn birindeki kfn evresinde bakteri bymediini grd. Mantardaki bir madde, bakterinin oalmasn engellemiti. Maddeyi mantardan
ayrd ve ona penisilin adn verdi. Penisilin (Penicillium notatum-Penisilyum
notatum) adl mantarn rettii, bakteri ldrc bir maddedir. Hastalk yapan
bakterilerin hcre duvarn bozarak hastaln vcutta yaylmasn nler.
lk bakta tamamen tesadf sonucu olarak nitelendirilebilecek bu bulu
aslnda bilimsel bilginin nasl retildii konusunda bize nemli ipular verebilir. Flemingin brakt bakteri kltrlerinin kflenmesi ve kfn etrafnda bakterilerin remediini fark etmesi bir tesadf deildir. Ayn durumla pek ok kii
karlaabilir ve nemsemeden geebilirdi. Ancak Flemingin bu durumu deerlendirii, bilimsel bilginin kiisel deneyim ve
bilgiler nda yaplan bir akl yrtme srecinin rn olduunu gstermektedir.
130
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
e. Antibiyotik Kullanm
Dnya Salk rgt antibiyotiklerin yaklak yarsnn
gereksiz yere kullanldn ortaya koymutur. Antibiyotikler
bakterilere kar etkilidir fakat virslere etki etmezler. Souk
algnl, nezle, grip gibi st solunum yolu enfeksiyonlarnn
ouna virsler neden olduu iin antibiyotik tedavisi gereksizdir. Bu hastalklarda antibiyotikler iyileme srecini ksaltmaz, virslerin dier insanlara yaylmasn engellemez. Aksine,
antibiyotik direncinin olumasna, vcut hcrelerinin lmesi-
ne ve yan etkileri nedeniyle iyileme srecinin uzamasna

neden olur. Antibiyotik direnci, antibiyotiin belli bir bakteriyi
ldrme veya bakterinin remesini durdurma zelliini kaybetmesi anlamna gelir. Kullanlan antibiyotie kar direnli
hle gelen bakteri, antibiyotik karsnda hayatta kalarak oalmaya devam eder ve hastaln daha uzun srmesine yol
aar. Daha nemlisi, direnli bakteriler bir baka kiiye bularsa neden olacaklar rahatszln tedavisinde artk direnli
olduklar antibiyotik ie yaramayacaktr. Bu ise antibiyotiklerin
srekli olarak gelitirilmesi anlamna gelmektedir.
DEERLENDRME
1. Bakterilerin l atk ve organizmalar ayrtrdn dnrsek bakterilerin olmad bir dnyann bundan nasl etkileneceini tartnz.
2. Konjugasyonun bakteriler asndan nemini belirtiniz.
2.3.1.2. Arkebakteriler
Gemite arkebakterilerin sadece bataklklar, derin okyanus ve gl dipleri, ar tuzlu ve scak blgeler gibi ar evre
koullarna sahip blgelerde yaad dnlmekteydi. Ancak yaplan aratrmalar sonucunda, ar artlarda yaayan
arkebakterilerin tm arkebakterilerin %20sini oluturduu ve
bu canllarn dier blgelerde de yaayabildikleri ortaya konmutur (Resim 135). nceleri bakteriler ierisinde kabul edilen
arkebakteriler, gnmzde hcre zarlarndaki yalar, hcre
duvarlarn oluturan yap ve ribozomal RNAlarndaki genetik
dizilimlerindeki farkllklar gibi nedenlerle ayr bir grup olarak
snflandrlmtr. rnein baz arkebakterilerde hcre duvar
bulunmazken, hcre duvarna sahip olanlarn yaps da bakteri hcre duvarndan farkllk gsterir.
Gnmzde arkebakterilerle ilgili yaplan almalar bu
canllarn sistematik zelliklerinden ok ekolojik zellikleri ile
ilgilidir. Bu canllar yaadklar olaand artlar nedeniyle ilgi
odadr. Kaynayan jeotermal kaynaklardan yanarda bacalarna, derin deniz termal ukurlarndan tuz gllerine, yksek
asit ve bazik zellikteki sulardan buzullara kadar ok deiik
corafyalarda yaamaya uyum salamlardr. Bununla birlikte
dier canllar gibi normal koullarda da yaayabilirler. Temel
olarak grupta incelenen arkebakteriler sca sevenler, tuzu
sevenler ve metan retenler olarak gruplandrlr.
Resim 135. Baz arkebakteriler yksek tuzlu topraklarda

ve besinlerde, ok scak sularda (75-80 C) ve ar asidik
(pH 2-3) ortamlarda yaayabilirler (SEM 7500x).
Resim 136. Sca seven arkebakterilerin hcresel rnleri
Amerika Birleik Devletlerinde yer alan Yellow Stone Milli
Parkndaki scak su kaynaklarna parlak mavi bir renk vermektedir.
Scak ortamlar seven arkebakteriler iin en uygun scaklk 65-85 C arasdr. Bazlar 105 C ve daha yksek derecedeki
yanarda bacas, derin deniz termal ukurlar gibi ortamlarda
bile yaayabilirler (Resim 136).
Metan reten arkebakteriler, karbondioksiti hidrojen ile
birletirip metan gaz (CH4) oluturarak enerji elde eder (Resim
137). Bu grupta yer alan arkebakteriler iin oksijen zehir etkisi
yapar. Bataklklarda, pis sularda, gbrede, plerde ve otul
memelilerin sindirim sistemlerinde bol miktarda bulunurlar.
131
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
Resim 137. Arkebakteriler yaadklar gl gibi durgun

sularn rengini deitirebilmektedir. Ayrca bataklklarda
metan reten arkebakteriler bulunmaktadr. Bu arkebakteriler ayn zamanda ineklerin midesinde de yaayabilmektedir. Midesinde arkebakteriler tarafndan metan
gaz retilen inekler, geirerek byk miktarda metan
atmosfere brakr.
Tuz gl ve Lut gl gibi ar tuzlu ortamlarda yaayan

arkebakteriler de vardr. Hatta baz arkebakteriler gelimek ve
remek iin deniz suyundan on kat daha tuzlu ortama ihtiya
duyar (Resim 138).
9. Snf
Resim 138. Baz arkebakteriler dnya zerinde baka

canllarn yaayamayaca ar tuzlu ortamlarda yaayabilirler.
Acaba arkebakteriler Marsta yaam balatabilirler mi?
Arkebakteriler sra d koullarda bile yaps bozulmadan

kalabilen enzimlere sahiptir. Bu enzimler endstride pek ok
tepkimede, atk maddelerin zehirli zelliklerinin giderilmesinde, kalitesi dk metal cevherlerinin ilenmesinde, zehirli
metallerle kirlenmi sularn artlmasnda, gbre sanayisinde,
boya endstrisinde artma tanklarnda bulunan suyun temizlenmesinde ve biyogaz retimi gibi alanlarda kullanlmaktadr.
Baz atk sularda ve kanalizasyonlarda yaayan arkebakteriler metabolik rn olarak metan gaz retmektedir. retilen bu biyolojik gazn yanc zellii vardr. Gelimekte olan
lkelerde hayvan ve bitki atklar biyogaz retici arkebakteriler
tarafndan metabolik faaliyetlerde kullanlmaktadr. Toplanan
bu gaz yemek piirme, aydnlatma ve dier enerji kaynaklar
iin kullanlmaktadr (Resim 139).
132
Biyoloji
9. Snf
Resim 139. in, Hindistan ve Pakistan gibi gelimekte

olan lkelerin krsal blgelerinde, basit teknoloji ile kurulmu on binlerce ev tipi anaerobik rtc sistemi
bulunmakta ve retilen biyogaz yemek piirme ve aydnlatmada kullanlmaktadr.
Canllar Dnyas
Okuma Paras 12
Ksa Bir Ara: Bilim Tarihi
nsanlarn mikroorganizmalar kefetmelerinden sonra, bu canllarn kendi aralarnda ve dier canllarla aralarndaki
benzerlik ilikisini ortaya karmak olduka ilgi eken bir alma alan hline gelmiti. Ancak Linnaeusun belirledii esaslar
zerine kurulan snflandrma, mikroorganizmalarn snflandrlmas iin yeterli olmuyordu. 1970li yllarn sonuna doru
Carl Woese ve arkadalar, bakterilerin kendi aralarndaki ve dier canllarla olan benzerlik ilikisini ortaya koyabilmek iin
canlln balangcndan beri en iyi korunmu paralarndan biri olan ribozamal RNA (rRNA)y kullanmaya karar verdiler.
Uzun sren rRNA analizleri ile Woese bakterilerin nasl snflandrlmas gerektiini zmlemitir.
1976 ylnda Ralph Wolfe isimli bir aratrmac Woesea snflandrmas iin metan reten bir bakteri kltr yollad. Metan
reten bu bakterileri inceleyen Woese, daha nce karlamad bu bakteri tr karsnda olduka armt. Woeseun
yapt rRNA analizleri bu organizmalarn bakterilere benzemediini gsteriyordu. Woese bu organizmalarn bakteri olmadna karar verdi. 1977 ylnda yeni tanmlad bu organizmalara arkebakteri (archaea=eski) adn verdi.
DEERLENDRME
Aada bakterilerin birok antibiyotie kar diren gelitirmeleri ile ilgili bilgi verilmitir.1. soruyu cevaplamak iin grafikte verilen bilgileri kullannz.
Modern tptaki en nemli gelimelerden biri, antibiyotiklerin bulunmasdr. Antibiyotikler bakterilerin sebep olduu
enfeksiyonlarn tedavisinde kullanlr. Ancak antibiyotiklere kar direnli bakteriler ortaya kmaktadr. Bu antibiyotiklere
kar direnli bakteri enfeksiyonlarnn orannn artmas insan sal iin nemli bir tehlikedir.
Pnmokok (Streptococcus pneumoniae-Streptokokus pinomonya) bakterisi solunum yolu hastal olan zatrreye sebep olur. Aadaki grafikte 1986-1999 yllar arasndaki zatrre vakalarnda grlen antibiyotiklere kar direnli bakteri
35%
oran grlmektedir.
30%
Direnli
Bakteri
tayan
Zatre
vakalarnn
Oran Oran
Direnli
Bakteri
Tayan
Zatrre
Vakalarnn
Direnli Bakteri tayan Zatre vakalarnn Oran
Antibiyotiklere Kar Direnli Bakteri Oranndaki Deiim
25%
20%
15%
10%
5%
Antibiyotiklere Kar Direnli Bakteri Oranndaki Deiim
35%
30%
25%
1986
Antibiyotik Tipleri
Eritromisin
Eritromisin
Tetrasiklin
Penisilin
Trimetoprin
Penisilin
15%
Tetrasiklin
Trimetoprin
10%
5%
0%
1986
0%
Antibiyotik Tipleri
20%
1988
1990
1992
1994
1996
1998
Yllar
1988
1990
1992
1994
1996
1998
Yllar
133
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
1. Grafikte Streptococcus pneumoniae bakterisinin farkl antibiyotiklere kar direncinin zamanla deiimi gsterilmektedir.
a) Grafie gre 1999 ylna kadar Streptococcus pneumoniae en ok hangi antibiyotie kar direnli hle gelmitir?
b) Streptococcus pneumoniae poplasyonunun yeni bir antibiyotie maruz kaldnda ne olmas beklenir?
2. Vcuttaki bakteri says, baz durumlarda baklk sisteminin tek bana savaabileceinden daha fazla olmaktadr. Byle durumlarda antibiyotik kullanmak yararl olur. Antibiyotiklerin etki mekanizmalar da dnldnde bakteriler
vcut ierisinde nasl oalr?
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
3. Baz antibiyotikler bakteride ATP retimini bozarak alr. ATP retimi bozulduunda bakteride aadakilerden
hangisi bulunmaz?
A. reme iin genetik materyal
B. Hayatsal olaylar iin enerji
C. Protein retmek iin nkleik asit
D. Oksijen difzyonu iin sitoplazma
E. Sindirim iin enzim
4. Steptococcus pneumoniae antibiyotie maruz kaldnda antibiyotii hcre dna pompalamaya alr. Bunun iin
Streptococcus pneumoniae byk ihtimal ile hangi mekanizmay kullanr?
A. Aktif tama
B. Difzyon
C. Osmoz
D. Plazmoliz
E. Protein sentezi
5. Antibiyotiklere kar diren Streptococcus pneumoniae bakterisindeki genetik eitlilikten kaynaklanr. Bakterideki
hangi molekl genetik bilgiyi tar?
A. Karbonhidrat
B. Ya asidi
C. Nkleik asit
D. Protein
E. Enzim
134
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
6. Bir grup renci, ierisinde antibiyotik bulunan besi ortamna bakteri ekimi yapm ve sadece bir bakteri kolonisinin rediini gzlemlemitir.
Aadakilerden hangisi bu durumu aklar?
A. Farkl kolonilerdeki bakteriler hayatta kalmak iin yarmlardr.
B. Kapta sadece baz bakterilere yetecek kadar besin vardr.
C. Kapta btn bakterileri ldrecek kadar antibiyotik yoktur.
D. Bir kolonideki bakterilerde onlarn hayatta kalmasn salayan genetik eitlilik mevcuttur.
E. Antibiyotiklerin bakteriler zerinde hibir etkisi yoktur.
135
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
2.3.1.3. Protistler
Mikroorganizma dnyasnda tespit edilen her yeni canl,
bilim dnyasnda bu canllarn nasl snflandrlaca ile ilgili
yeni sorular beraberinde getirmitir. 1860 ylnda protistleri
ilk gzlemleyen kii olan John Hogg, bu canllara Protoctista
adn vermitir. Hogg, bu canllar ne bitkiler ne de hayvanlar
altnda gruplayabilmitir. Protistlerin bazlar bitki zelliklerine
sahipken, bazlar hayvanlara benzer zellikler gstermektedir. 19. yzylda protistler, bitkiler ve hayvanlar dnda farkl
bir lem olarak snflandrlmtr.
KELMENN KKEN
Protozoon
(Protoszoa-Protozoa), Latincede
ilk anlamna gelen protos ve hayvan anlamna
gelen zoa kelimelerinden tretilmitir.
Fosil kalntlar protistann 2 milyar yldr dnyada olduProtistler ok farkl zelliklere sahip canllar ieren olduka geni bir lemdir. Bu gruptaki canllar bir hcreli, ok hcreli, mikroskobik, makroskobik, ototrof ya da heterotrof olabilir.
Ksacas protista leminin btn zelliklerini barndran tipik
bir canl rnei yoktur. Ancak glena protista lemine rnek
olarak verebileceimiz canllardan sadece biridir (Resim 140).
unu gstermektedir.
Bu tek hcreli mikroskobik canllarn bazlar hayvanlar

anmsatan zelliklere sahiptir. Amip ve paramesyum (Resim
142) gibi protistalar, bakteriler ve dier kk canllar yiyerek
beslenir. Ancak hayvanlardan farkl olarak bunlar bir hcre-
Protista grubu yeleri yaamsal faaliyetlerinin ounu

sitoplazmadaki organellerde gerekletirir. karyot kavram,
bakterilerden farkl olarak canlnn metabolik ilemlerinin zarla evrili organellerin iinde gerekletiini ifade etmektedir.
lidir. Bu grubun bazlar ise bitkiler gibi fotosentez yaparak

kendi besinini kendisi retir. Ancak bitkiler gibi kk, gvde ve
yapraklar yoktur. Bilinen en nemli fotosentetik protista, glenadr. Bazlar ise l organizmalar ayrtrdklarndan mantarlara benzer zellikler gsterir (Resim 141). Ancak mantarlarda grlen hcre duvarndaki kitin maddesi bu canllarda
yoktur ve bu canllar aktif bir ekilde hareket eder.
Peki, bu geni lemin yeleri olan canllar, insanlar ve

dier organizmalarn hayatlarn nasl etkiler? Her yl dnyada
milyonlarca insann lmne yol aan stma ve uyku hastalna protistler neden olmaktadr. Tek hcreli, fotosentez yapabilen algler nemli miktarda oksijen reterek bu oksijeni
atmosfere brakr. Cvk mantarlar ise nemli miktarda organik
maddeyi ayrtrarak dier organizmalarn kullanabilecei beResim 140. glena, ierdii klorofiller sayesinde fotosentez yaparak kendi besinini kendisi retir (IM 600x).
136
Biyoloji
9. Snf
sinler hline getirir.
Canllar Dnyas
Resim 141. Amip ve paramesyum, tketici protistlerdir. Cvk mantarlar ise doadaki nemli ayrtrclardan biridir
(IM 800x 600x).
Baz protistler tketici olmalar ile hayvanlara benzer

zellikler gsterir. Bu protistler protozoon olarak isimlendirilir.
Tm protozoonlar tek hcreli canl organizmalar ya da l organik materyaller ile beslenir (Resim 142).
Protozoonlarn insanlar asndan olduka tehlikeli olan
trleri vardr. Bilinen protozoon hastalklarnn ou ldrc
etkiye sahiptir. Afrika uyku hastal ve stma bunlardan bazlardr. Stma, hastalk yapc protozoonlardan biri olan plazmodyumlarn (Plasmodium-Plazmodyum), dii anofel sivrisinekleriyle insanlara bulamasyla yaylan ateli bir hastalktr
(Resim 143). Stma, sivrisineklerle bulat gibi hastalkl kan
nakilleriyle de tanabilir.
Resim 143. Bu resimde Plasmodiumun krmz kan hcrelerine nasl zarar verdii bilgisayar yardmyla modellenmitir (IM 600x).
Resim 142. Resimde grlen protozoonlar silleriyle

hareket ederek hayvanlarla
benzer zellik gsterir (SEM
8000x).
Afrika uyku hastal olarak bilinen hastalk zellikle

Uganda, Tanzanya, Kenya, Etiyopya gibi lkelerde yaygn olan
bir parazit hastaldr (Resim 144). Trypanosoma gambiense
(Tripanozoma gambiyenze) veya Trypanosoma rhodesiense
(Tripanozoma rodeziense) tr parazit insanlara ee sinekleri (Glossina palpalis-Glosina palpalis) ile bular. Bu parazit
hastalk ilerlediinde kan yolu ile beyne ular ve bu blgede
iltihaplanmaya yol aar. Bu durumda kiide uykuya eilim,
fel, yryememe ve konumada bozukluk, baylma gibi belirtiler grlr.
137
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
olursa yakamoz o kadar fazla grlr. Yakamozun gzlemlenebilmesi iin dier k kaynaklarnn (gne, ay ve ehir
klar) yakamoz klarn bastrmamas gerekir.
Resim 144. 26 ubat 2013te THYde grevli bir kabin

memurunu grev iin gittii Afrikada ee sinei srd.
Sinein srmas sonucu uyku hastalna yakalanan kabin memuru, ailesi tarafndan hastaneye kaldrld. Ancak Trkiyede ok sk rastlanmayan bu hastaln ilac
uzun sre farkl lkelerde arand. la son olarak Ankaradaki bir ila deposunda bulundu ve kabin memuru
lmden dnd.
Prtozoonlarn (Prtoszoa-Protozoa) aksine baz protist-
Resim 145. Fitoplanktonlar akvaryum balklar tarafndan zel olarak yetitirilir ve balklarn ilk dneminde
mikrobesin olarak kullanlr (IM 800x).
ler ise retici olmalar sebebi ile bitkilere benzer zellikler

gsterir. Bu protistler algler olarak isimlendirilir. Algler bir
hcreli ya da ok hcreli olabilen fotosentetik protistadr.
Algler yeil dnda ierdikleri dier renk pigmentleri sayesinde farkl renklerde (mor, krmz, kahverengi, sar) grlebilir, hatta alglerin bu renkleri snflandrmalarnda da
kullanlr. Alglerin byk bir ounluu suda yaamakta ve
gne enerjisini kullanarak organik besin retmektedir. Tek
hcreli, suda yaayan fitoplanktonlar, hem dier organizmalar iin hem de doal dng iin olduka nemli canllardr (Resim 145). Suyun yzeyinde akntya bal hareket
eden bu canllar sudaki dier canllar iin besin salarken
ayn zamanda dnyadaki oksijenin nemli bir miktarn
retir.
Yakamoz, mikroskobik bir deniz canlsnn kard

k sonucu oluur (Resim 146). Genelde Ayn deniz yzeyinde yansmas olduu sanlr. Oysa bu mehtaptr. Yakamozu oluturan bu kk canllarn says ne kadar fazla
138
Biyoloji
9. Snf
Resim 146. Noctiluca milliaris (Noktiluka miliyaris)in

neden olduu yakamoz ou zaman grsel bir len
oluturur (IM 800x).
Siz Hi Protista Yediniz mi?

Eer bu soruyu in, Japonya ve Korede sormu olsaydk ou kii bu soruya evet cevabn verirdi. nk bu
lkeler gibi deniz kenarnda bulunan ou lkede deniz yosunlar nemli besin kaynaklarndandr. Deniz yosunu bir alg
yani protistadr ve iyot ynyle zengin, olduka faydal bir
besindir (Resim 147).
Canllar Dnyas
KELMENN ANLAMI
Plankton; suda bulunan, aktif hareket
etme yetenei olmayan, aknt ynne baml
olarak hareket edebilen canllara verilen genel
isimdir. Bu canllar bitki, hayvan ya da bakteriler olarak snflandrmamz zordur. nk fotosentez yapan planktonlar fitoplankton; dier
planktonlar yiyerek beslenen tketiciler zooplankton ve ayrtrc olanlar bakteri planktonlar olarak isimlendirilir.
DEERLENDRME
Resim 147. Japonyada, yenebilen deniz yosunlar insanlar tarafndan yetitirilir ve ekonomik kazan salar.
yot asndan zengin olan bu deniz algleri sevilen besinlerdendir (BM Gda ve Tarm rgt).
1. Organizmalar lemlere ayrmak iin birok farkl

kriter ve delil kullanlabilir. Hcre yapsn dikkate alarak
bakteri ve protistleri birbirinden ayrmann iki yolunu aklaynz.
........................................................................................
evremizde algler ve protozoonlarn dnda organik bileiklerin ve suyun ayrtrlmasnda grev alan farkl protistler
de bulunmaktadr. Organik materyalleri ayrtran, tketici organizmalar olarak tanmlanan mantar benzeri protista genellikle nemli topraklarda, suda ve aa diplerinde yaar. Bazlar
l organik materyalleri sindirirken, bazlar ise bakteri ve mayalarla beslenir.
Gnmzde kirli sular salmz tehdit etmektedir. Son

dnemde kirli sularn temizlenmesinde kullanlan bir yntem
de protistadr. Protista suda kirlie yol aan kimyasal maddeleri paralayarak ve kirlilik sonucu oluan bakterileri tketerek
suyun temizlenmesine yardmc olmaktadr.
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
2. Linneausnin canllar snflandrmak iin kulland ynteme benzer bir snflandrma biimi sizden istenseydi nasl bir snflandrma sistemi gelitirirdiniz?
........................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
139
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
2.3.1.4. Mantarlar
Tarih kaytlar incelendiinde, insanlarn mantarlar kefetmelerinin ok eski alara dayand grlmektedir. Ancak,
o dnemlerde mantarlara doast anlamlar yklenmekteydi. zellikle mantarlarn, onlar topraa balayan kklerinin
olmamas ve frtnal havalar sonras bir anda ortaya kmas
onlarn doast bir g yardmyla meydana geldiini dndrmekteydi. Mantarlarn nasl rediklerine ynelik gizem
18. yzyln balarnda Antonio Micheli isimli bilim insannn
mantar sporlarn mikroskop altnda gzlemlemesine kadar
srmtr. Ayrca Micheli, sporlarn oalmas iin uygun
koullarn nemli ortamlar olduunu, bu nedenle mantarlarn
yamurlu havalar sonrasnda ortaya ktn aklamtr.
Mantarlar lemi yeleri hareket edemeyen, bir veya ok
hcreli olabilen, hcre duvarna sahip, klorofil iermeyen
tketici karyotlardr (Resim 148). Fosil kaytlar mantarlarn
dnyada ilk kez 400 milyon yl nce ortaya ktklarn gstermektedir.
9. Snf
daha sonra mikroskobun gelimesi ile yaplan incelemeler

bitkiler ve mantarlarn birbirinden tamamen farkl olduunu
gstermitir. 1950lerde Robert Whittaker mantarlarn klorofil
iermemesi, doadaki besin dngsnde tketici olarak yer
almas ve kklerinin olmamas nedeniyle bitkilerden tamamen ayrlmas gerektiini sylemitir. Her ne kadar mantarlar
bir zamanlar bitkiler ad altnda snflandrlsa da beslenme
ekilleri, yapsal organizasyonlar ve remeleri bakmndan
bitkilerden ayrlmtr. Bugn yaplan son molekler almalar mantarlarn bitkilerden ok hayvanlara benzediini gstermektedir.
Mantarlarn yapsnda hif denilen ince iplikikler bulunur (Resim 149). Hifler, ekmek kf gibi mantarlarda kolaylkla
grlrken, besin olarak kullandmz byk mantarlarda
paketlenmi hlde bulunur. Hifler, miselyum ad verilen balantlar oluturarak mantarn beslenme an oluturur.
(SEM)
Resim 149. Avn yakalam bu hif, Arthrobotrys oligospora (Artrobotris oligospora) isimli mantara aittir.
Solucann etrafndaki mantar hifi bir saniyeden daha
ksa srede ember hlini alarak avnn iine girer ve
dokular paralar (SEM 2350x).
a. Mantarlarda reme
Resim 148. Sinek mantar (Amanita muscaria-Amanita
muskariya) olarak da bilinen bu zehirli mantar zerine
konan sinekler lr. Bunun yannda insanlarn da bu
mantar byk miktarlarda yemesi lme neden olur.
Tarihte mantarlar, kk ve gvde gibi yapsal formlar
olmamasna karn yerden bitiyor olarak grlmesi ve hareket etmemesi nedeniyle bitkilere daha yakn bir form olarak
kabul edilmi ve bitki lemi ierisine yerletirilmitir. Ancak
140
Biyoloji
9. Snf
Mantarlarn remesi sporlar yardmyla gerekleir. Rzgr gibi fiziksel faktrler yardmyla evreye yaylan sporlar
uygun bir ortam bulduklarnda byyp gelierek mantarlar
oluturur. Sporlar ok byk miktarlarda retilir. rnein puf
mantar (Lycoperdon perlaton-Likoperdon perlaton) trilyonlarca spor ieren toz bulutunu evreye salar (Resim 150). Havaya salan bu mantar sporlarnn yeryznden 160 km yksekte bile bulunabildii belirlenmitir. Sporlar hem remeyi
kolaylatran hem de mantarn farkl blgelere yaylmasn
salayan bir yapya sahiptir.
Canllar Dnyas
Etkinlik - 27
b. Mantarlarn nemi
Etkinlik Ad: Mantar
Sporlarn Gzlemleyelim
n Bilgi: Mantarlar, bitkilerdeki tohum ilevini gren milyonlarca spor retir.
Sporlar genellikle mantarn
ba ksm olarak bilinen
apkann altnda bulunur.
Sporlar, yeterli olgunlua
ulatktan sonra rzgr
veya dier fiziksel koullar
ile evreye yaylarak yeni
mantarlar retir. Sporlar
Resim 150.
normal koullarda ok kk olduundan mikroskop yardmyla gzlenebilir ancak binlerce spor bir araya geldiinde sporlarn ayak izini grebiliriz.
Mantar ve kf kelimeleri aklmza ok da ho olmayan

eyler getirmektedir. Gerekten de mantarlar evde yetitirdiimiz bitkileri rtme, besinlerimizin bozulmasna ve ayak
mantar vb. dier hastalklara neden olma gibi zellikleri ile
hayatmzda yer alr. Ancak bizim ou zaman farknda olmadmz doadaki madde dnglerinin devam etmesi iin
mantarlarn varl olduka nemlidir. rnein topraktaki
l organizmalar, yapraklar, dklar mantarlar tarafndan rtlp paralanmasayd doal denge byk sorunlarla kar karya kalrd. Ayn zamanda mantarlar birok bitkinin en
byk yardmcsdr. Topraktaki mineralleri ve suyu almalarna
yardm ederler. Tarih boyunca mantarlar insanlar tarafndan
da farkl amalarla kullanlmtr. Besin maddesi olarak, antibiyotik ve baz dier ilalarn retiminde ve ekmek kabartmak
iin mantarlar kullanlmaktadr (Resim 151).

2-3 adet apkal mantar, beyaz ve siyah ktlar,

bir adet kavanoz, bant, sa spreyi (istee bal)
Yntem:
Siyah ve beyaz ktlar yan yana getirerek birka
yerden bantla yaptrnz. Mantarlarnzn ba (apka) ksmn fazla sarsmadan mantarlar yavaa sap ksmndan
ayrnz. Ayrdnz ba ksmn, hazrladnz siyah beyaz
ktlarn birleme izgisi zerine, yars siyah kda yars
beyaz kda gelecek ekilde yerletiriniz. Mantarlarnzn
kurumasn engellemek iin zerlerini kavanozla kapatnz
ve en az 2 saat bekleyiniz.
Sre tamamlandktan sonra kavanozu ve mantar
yava bir ekilde kaldrnz. Sporlarnzn rengine bal olarak siyah ya da beyaz ktlar zerinde sporlarn belli bir
ekilde dizildiini greceksiniz. Eer isterseniz sporlarnz
sabitlemek iin sa spreyi kullanabilirsiniz.
Not:
Eer sporlarnzn izi kmazsa ya mantarnz ok kuru
ve yaldr ya da yeterli sre beklememisinizdir (Baz sporlar bir gn iinde iz brakyor.).
Resim 151. Yenilebilir mantarlar hem doal ortamnda

hem de zel yetitirme alanlarnda kolaylkla byyp
gelimektedir. Ik ihtiyac olmayan mantarlar baz reticiler tarafndan bodrum katlarnda da retilmektedir.
Ekmak hamurunun kabartlmas yansra baz mantarlar

bitkilerin bymesi iin gerekli olan karbon, azot ve dier elementlerin organik maddelerden ayrtrlmasnda nemli rol
oynarlar. Bu maddelerin organik maddeye bal kalmas bitkinin bymesi iin gerekli elementlere ulaamamas anlamna
gelmektedir. Etrafmz mantar sporlar ile o kadar doludur ki
bir bitki paras yere der dmez ya da bcek lr lmez
hemen mantar sporlar ile rtlr ve etraflar hifler ile sarlarak
ayrma balar. Ekosistemdeki bu rol asndan mantarlarn
baz trleri olduka baarldr ancak kf mantarlar besinlerimizi ve yaadmz blgeleri etkiler.
141
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
rnein dnya genelinde elde edilen meyvenin %10u

ile %50si arasndaki miktar mantar saldrlar nedeniyle kaybolmaktadr. Dier taraftan mantarlarn insanlk tarihine etkisi
de olduka ilgintir. rnein II. Dnya Sava srasnda tropiklere yerleen askerlerin adrlar, elbiseleri ve botlar kfler tarafndan paralanmtr.
9. Snf
KELMENN ANLAMI
Mayalar, bitki ve hayvan z suyu dhil olmak zere sv
ya da nemli ortamlarda yaayan bir hcreli mantarlardr.
Mayalar eeysiz olarak rerler.
KELMENN ANLAMI
Kf, hzl byyen ve eeysiz olarak oalan mantardr.
Bu mantarlarn miselleri eitli besin maddelerinin zerinde parazit ya da rkl olarak yaar. Bunlardan en
ok rastladmz kf eidi ekmek kfdr.
Faydalarnn yan sra, insanlar ve bitkiler zerinde parazit

olarak yaayarak hastala neden olan mantarlar, bu lemin
%30unu oluturur. nsanda meydana gelen mantar hastalklarnn genel terimi mikozistir. Ciltte yaygn olarak grlen,
atlet aya olarak bilinen, iddetli kant ve kabarcklara neden olan mantar hastal olduka bulacdr. nsan vcudunda normal olarak yaayan baz mantarlar, vcudun kimyas ve
baklk sistemi zayfladnda kontrolsz olarak oalmaya

balar. rnein bunlardan bir ksm genellikle genital blgede
enfeksiyona sebep olur. Bundan dolay i amar hijyenine
zen gsterilmelidir.
Organik maddeleri ayrtran ve hastalk yapan mantarlarn yan sra baz mantarlar insanlar tarafndan besin kayna
olarak kullanlr. Ayn zamanda kola retiminde gerekli olan
sitrik asitin retilmesi iin Aspergillus kf mantar kullanlmaktadr. Dier taraftan insanlar ekmei kabartmak, alkoll ikileri fermente etmek iin binlerce yldr mayalar kullanmaktadrlar. Mantarlar tbbi olarak da olduka deerlidir. Baz mantarlar
bakteri hastalklarnn tedavisinde kullanlan antibiyotikleri retir.
Etkinlik - 28
Etkinlik Ad: ryen Elma

Ynerge: Alt arkada yere den bir elmann neden ryp yok olduu zerine tartmaktadr. Bu konuyla ilgili
herkesin farkl fikirleri vardr ve aada bu dncelerini dile getirdikleri bir diyalog yer almaktadr.
Diyalog:
Aye: Bence sadece zaman iinde gerekleen bir durum.
Selma: Bence kk organizmalar elmay enerji ve besin elde etmek iin kullanyor.
Ferda: Bence sadece elmadaki atom ve molekller paralanmaktadr.
Leyla: Bence su ve rzgr elmann yumuamasn salyor. Daha sonra elma toprak iinde znp dalyor.
Elif: Bence su ve hava elmay rtyor. Daha sonra kk hayvanlar gelip elmay yiyor.
Jale: Bence yere den elma zamanla gremeyeceimiz kadar kk paralara ayrlmaktadr.
Siz, yukarda elmann rmesi ile ilgili dncelerini belirten alt kiiden hangisinin/hangilerinin fikirlerine katlyorsunuz?_______________________________________________________
Kimin fikrine neden katldnz aklaynz.
________________________________________________________________________________________________
142
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
Okuma Paras 13
MANTAR ZEHRLENMELER
zellikle ilkbahar ve sonbahar mevsimi gibi yalarn youn olduu mevsimlerde, ska mantar zehirlenmeleri ile ilgili
haberler duyarz. lkemizde 100 civarnda zehirli apkal mantar tr bulunmaktadr. Bu mantarlar yenildikten 2-6 saat sonra zehirlenme belirtileri grlmeye balanr. Bu belirtiler sersemlik, uykuya meyil, tansiyon dkl, bulank grme, yz ve
boyunda kzarma, nabzda art, azda metal tad, bulant ve kusma ile terleme eklinde ortaya kabilir. Bazlar yenildiinde
ise souk algnlna benzer belirtiler ortaya kabilir. Bu durum da ciddiye alnmaldr. Mantar zehirlenmeleri bazen de kiilerin lmne yol aabildiinden, bu belirtiler grldnde hemen bir salk kuruluuna bavurmak gerekir. Aslnda en
dorusu doadan toplanlan mantarlar hi yememektir. Kltr mantar (Agaricus bisporus-Agarikus bisporus) olarak bilinen
ve mantar yetitiricileri tarafndan yetitirilen mantarlar zehirsizdir ve gvenle tketilebilir.
DEERLENDRME
1- Aada verilen diyagram mantarlarn bizim hayatmzdaki ve dier canllarn hayatndaki olumlu ve olumsuz etkilerini dnerek doldurunuz.
Dier
canllar
iin besin,
bcekler iin
barnak
salarlar.
Mantarlar
neden
nemlidir?
Bitkilerin
bymesine
yardmc
olurlar.
143
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
2.3.1.5. Bitkiler
Bitkiler de tpk dier canllar gibi olduka geni bir
eitlilie sahiptir. Etrafnzda grdnz bitkileri dnn. Metrelerce uzanan aalar, yzyllk dev narlar, suda
yaayanlar ya da su mercimei gibi boncuk kadar olanlar
vardr (Resim 152).
Bitkiler gerek hcre ekirdekleri bulunan (karyot)
hcre yapsna sahip ok hcreli canllardr. Bitkiler, fotosentez yoluyla k enerjisi, karbondioksit (CO2) ve su kullanarak organik bileikler (glikoz) retebilme zellikleri ile
hayvanlar ve mantarlar gibi dier ok hcreli canllardan
ayrlr. Ayrca bitki hcreleri selloz ieren hcre duvarna
sahiptir.
Bugn dnyada 280.000den fazla bitki tr yaamaktadr. Farkl bitki trleri de birbirinden farkl yap ve organizasyona sahiptir. Bununla birlikte bitkilerin birok benzer
zellikleri de mevcuttur. Bitkiler de tpk dier lemler gibi
bu benzer zelliklerine gre snflandrlr. Aristo zamannda otlar, allar ve aalar olarak sadece d grnlerine
baklarak snflandrlan bitkiler gnmzde anatomik ve
fizyolojik zelliklerine gre snflandrlr. Bu blmde bitkilerin snflandrlmasnda kullanlan bu zelliklerden tohum bulundurup bulundurmamas; kk, gvde ve yaprak
tip ve dizilimleri, damar bulundurup bulundurmamas gibi
bitkilerin sadece birka zellii tantlacaktr.
Resim 152. Su mercimekleri (Lemna minor-Lemna minor) dnyann en kk bitkisi olarak kabul edilmektedir.
- Damar yaps
Bitkileri snflandrrken kullanlan kriterlerden birisi damar yapsdr. Damar elbette ki hepimiz iin olduka tandk
bir kavramdr. Bitkilerde bulunan damarlar bizim damarlarmzla ayn yapda deildir. Ancak, benzer grevleri vardr. Bitkilerin, sentezledikleri organik besinleri, kkleriyle aldklar su
ve mineralleri hcrelerine tamas gerekir. Erelti otu gibi baz
bitkiler bu grevi yapan damar sistemine sahiptir. Ancak tm
bitkilerde damar bulunmaz. Karayosunu (Bryophyta-Briyofta)
gibi damarsz bitkilerde kk, gvde ve yaprak gibi yaplar bulunmaz. Genellikle nemli blgelerde yaayan karayosunlar
sahip olduklar ipliksi yaplar sayesinde su ve mineralleri difzyon ile alrlar (Resim 153).
144
Biyoloji
9. Snf
Resim 153 Karayosunlarn kayalarn st gibi nemli

yerlerde grmek mmkndr.
Canllar Dnyas
Bir bitkinin yapsn temel olarak iki ksmda inceleyebiliriz: toprak st yaplar ve toprak alt yaplar. Bitkinin
topran stnde kalan ksmnda yer alan yaplar: yapraklar, gvde ve dallar ve reme dneminde gzlenen iek
ve meyvedir. Topran altnda kalan ksm ise kktr (Resim
154).
tohumlarn da reme ve yaylma iin en uygun pozisyonda

tutmaktr. Gvde ve dallarn dier nemli bir grevi, maddelerin bitkinin deiik organlar arasndaki iletimini salamaktr. Bitkilerin ounda gvde ve dallar iinde madde
aktarmn salayan bir tama sistemi (iletim demetleri)
bulunmaktadr. Kklerden alnan su ve mineralleri yapraklara ve bitkinin dier dokularna tayan iletim borularna
ksilem (odun borusu) denir. Ksilem dnda baka bir boru
sistemi de retilen organik maddeleri bitkinin her yanna
datr. Bu iletim borularna floem (soymuk borusu) denir.
Bu iki iletim sistemi ayn zamanda bitkinin dik durmasna destek salar (Resim 155). Yaplarnda bu tr iletim
borular bulunduran bitkilere damarl bitkiler denir. Baz
bitkiler ise bu tr iletim ana sahip deildir. Byle bitkilerin birka tabaka hcreden oluan bir yaplar vardr. Su ve
dier maddeler bir hcreden dierine difzyon ve osmoz
ile geer. Byle bitkiler damarsz bitkiler olarak adlandrlr.
Floem
(Soymuk Borusu)
Bitkinin
enine kesiti
Ksilem
(Odun Borusu)
Resim 154. Karasal iklime en iyi uyum salam olan
bitkiler tohumlu bitkilerdir. Bu bitkilerde kk, gvde,
yaprak ve iek temel ksmlar oluturur.
- Gvde ve dallar
Bitkileri snflandrmada kullanlan bir dier kriter ise
gvde ve dallarn yap ve zellikleridir. Gvde ve dallarn
temel ilevi yapraklar gne nlarn alabilecek, iek ve
Bitki gvdesi
Resim 155. Ksilem ve floem borularndan oluan

iletim demetleri; su, inorganik ve organik maddelerin
bitkinin tm dokularna ulatrlmasn salar.
145
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Etkinlik - 29
Etkinlik Ad: Bitkinin Rengini Deitirebilir misin?

Kullanlacak Malzemeler: Yaprakl kereviz sap / beyaz karanfil (Dianthus deltoides-Diyantus deltoides), byk boy su barda, su, krmz
ya da mavi renkli gda boyas, makas
Yntem:
1. Byk boy bardanz su ile doldurunuz. Bardan iine setiiniz bitkiyi, bitkinin yapraklar darda kalacak ekilde yerletiriniz.
2. Bitkinizin sapn su iindeyken 1 ya da 2 cm ksaltnz. Bu ilemi su iinde yapmaya dikkat ediniz.
3. Suyunuza 4-6 damla aras renkli gda boyas damlatnz.
4. Bitkinizi birka gn gzlemleyiniz.
Analiz:
1. Bitkinizin iek veya yapraklarnda nasl bir deiim gzlemlediniz?

2. Bitkinin su iinde olmayan ksmlarnda renk deiiminin nasl olduunu tartnz.
Not:
Bu deneyi daha elenceli hle getirmek iin bitkinizin sapn iyi ayrp, her sap farkl renkte gda boyasnn iine yerletirerek yapabilirsiniz.
Mee Aacna Dikkat!
Okuma Paras 14
iddetli bir frtnada snlacak en kt yer bir mee aacnn altdr. Mee
aalar, yldrmn en fazla isabet ettii aalardr. Ayrca meeler elektrik enerjisini evresindeki objelere en fazla ileten aalardr.
Yldrmn tad enerji suda hzla hareket eder. Aalarn yapsnn ounu su oluturur. iddetli bir frtnada aalarn d ksmlar da yamur nedeni ile
slanr. Yldrm bir aacn st dallarna isabet ettiinde genellikle gvdenin slanm d yzeyi boyunca aaya doru ilerler ve topraa ular. Bir mee aacnn
d yzeyinde bulunan kabuklar ise olduka girintili kntldr ve girintili ksmlar
yamurda slanmaz. Yldrm, bir mee aacna isabet ederse slak d kabuk yzeyi boyunca aaya doru iner ve slak olmayan ksmla karlar. ni yolu kapal olduundan kendisine baka slak bir yol arar. Yldrmn genelde bulduu yol d
kabuun hemen altnda yer alan ve iinde sv bulunduran floem borulardr. Yldrm inanlmaz bir enerji tar ve floeme
girdiinde ierideki svy bir anda yaklak 28.000 Cye kadar str. Sv aniden buharlar ve genleir, bu da floem borularnn
iddetli bir ekilde patlamasna ve sonuta aacn patlamasna neden olur.
Dier taraftan yldrmn slak d kabuktan aaya ini yolu kapandnda bulabilecei alternatif dier bir yol ise aa
altna snm bir insan olabilir. Aalar gibi, insan vcudunun ou da sudan oluur. Aaca isabet eden yldrm aala temas hlindeki herkese ular. Aslnda kiinin aala temas hlinde olmas bile gerekmez nk floeme giren yldrm kklere
kadar ilerler. ou aacn kkleri yatay olarak yaylarak 20 metre aptaki bir alan kaplar. Eer bir kii yldrm dtnde
aacn uzanda ancak aacn kklerinin yayld alanda ise kk boyunca ilerleyen yldrm kiiye ayaklarndan ulaabilir.
Frtnalarda aalardan, zellikle mee aalarndan uzak durun. Yamurdan kaarken slanabilirsiniz ancak en azndan
yldrm arpmasndan kurtulabilirsiniz.
146
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
- Yapraklar
Bitkiler yaprak ya da yaprak benzeri yaplara sahiptir.
Yaprak, bitkilerde gvdeden ya da dallardan kan ve ou
bitkide fotosentezin yapld organdr. Yapraklar ekil ve byklk olarak farkllk gsterir (Resim 156). Bu farkllk bitkilerin snflandrlmasnda kullanlan nemli bir zelliktir.
ou kara bitkisinin yaprak ve dier toprak st organlarnn yzeyleri saydam, przsz ve kaygan bir tabaka ile
kapldr. Bu tabakay bir yapran veya elmann yzeyine dikkatle bakarak ve yzeyde parmaklarnz gezdirerek fark edebilirsiniz. Bu tabaka mumsu bir yapdadr ve suda znmez.
ou kara bitkisinde rastlanlan bu yapnn en nemli ilevi
su kaybnn nlenmesidir. Bu tabaka ayn zamanda bitkinin
zararl mikroorganizmalardan korunmasnda bir bariyer grevi grr.
Resim 156. Doada bir yrye karsanz etrafnzda

yzlerce farkl tr bitki ve bu bitkilerin sahip olduu ok
farkl yaprak eitlerine rastlarsnz.
Karada yaayan bitki yapraklarnda grlen bir dier

nemli yap da stomalardr (Resim 157). Bu yaplar hava ile
yapran i ksmlar arasnda karbondioksit ve oksijen alveriine izin vererek fotosenteze destek olur. Stomalar ayn zamanda buharlama ile suyun yapraklardan kt yerdir.
Sto
m
a
Stoma
akl
Resim 157. Bitki yapraklarnn daha ok alt

yzeylerinde bulunan stomalar gaz alveriinde nemli rol oynar.
Yaprak
147
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
- Kkler
Bitkilerin sahip olduu kk yaps da
snflandrmada kullanlan dier nemli bir
zelliktir. ou bitki yaamn devam iin gerekli su ve mineralleri topraktan kkler aracl ile alr (Resim 158). Kkler, gerekli su ve
su iinde znm mineralleri topraktan
almann yannda bitkiyi topraa balar. Baz
bitkilerin kkleri bir depolama organ olarak
da i grr. Havuta olduu gibi bu tr kk-
Resim 158. Bitkilerde

kkler, su ve inorganik
maddeleri alabilmek
iin toprak iinde yaylr. Uzun sre sakss
deitirilmeyen bitkiler bydke bu bitkilerin kklerinin daha
fazla inorganik madde
alabilmek iin saks
toprann her tarafna
yayldn grebiliriz.
ler eitli hayvanlar ve insanlar iin bir besin

kayna oluturur.
Saks bitkisi
Okuma Paras 15
Dikkat!
Hayvan Yiyen
Bitki Var.
Genel grmz
hayvanlarn
bitkileri yedii ynndedir. Ancak hayvan yiyen bitkiler de bulunmaktadr.
Aslnda durum pek grnd gibi deildir. Hayvan yiyen ya da etil bitkiler genelde azota fakir olan bataklk
gibi ortamlarda yaamaktadr. Azot; protein, nkleik asit
ve ATP gibi hayati organik molekllerin yapsna katlan
nemli bir elementtir. Yaadklar ortamda topraktan azot
ihtiyacn karlayamayan bu bitkiler, ihtiya duyduklar
azotu hayvanlardan karlamaktadr. Bu bitkilerde, hayvanlar yakalama ve sindirmede grevli yaplar bulunmaktadr.
Bu bitkilerin belki de en nls vens bitkisidir (Dionaea muscipula- Dionaeya musipula). Onun dikkat ekici
rengine ve kokusuna hi tereddt etmeden gelen bcekler, bitkinin zerine konmakla kendilerini besin hline getirecek kapann iine girmi olur. Vensn salglad eker kokulu madde zerinde gezinirken, nefis bir yiyecek
kayna bulduunu zanneden bcek, farknda olmadan
bitkinin yapraklarndaki tylere dokunur. Bcein tylere demesiyle, bitki zerinde mekanik bir tesir meydana gelir. Bu
deiiklik hemen tycklerin altndaki alclara iletilir. Alclar, meydana gelen elektrik sinyallerini yapran her tarafna yayar.
Sinyaller, yapraklar hzlca harekete geirmekle grevli hcrelere kadar ular ve bitki aniden kapanr. Yapraklarn i ksmlarndaki sindirim bezleri, eritici svlarn salglamaya balar. Bylece bcek, yava yava bitkinin emebilecei proteince zengin
peltemsi bir besin hline gelir. Sindirim tamamlandktan sonra, sistem tam tersine almaya balar ve kapan alr; vensn
yapraklar tekrar, yeni bcekleri zerine ekecek gz alc krmz rengiyle ortadadr.
148
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
A. Bitkilerin Snflandrlmas
Bitkileri snflandrmada kullanlan bir dier kriter ise
bitkilerin tohum bulundurup bulundurmamalardr. Tohumun ne olduunu hepimiz biliriz. Birou en nemli besin
kaynamz oluturmaktadr. Fasulye (Phaseolus vulgaris-Faseolus vulgaris), msr (Zea mays-Zeya mays) ve nohut
(Cicer arietinum-Siser ariyetinum) aslnda birer tohumdur.
a. Tohumsuz Bitkiler
Bu grupta yer alan bitkilerde tohum oluumu grlmez. Bu bitkilerde reme sporlar ile olur. Sporlar, dii ve erkek reme hcresine gerek duymadan yeni bir bitki oluturabilen kaln eperli reme hcreleridir. Tohumsuz bitkiler
de kendi aralarnda damarsz tohumsuz bitkiler ve damarl
tohumsuz bitkiler olarak ikiye ayrlr.
Karayosunlar
Karayosunlar erelti otlarna kyasla nadiren tandmz bitkilerdir. Bunun en nemli nedeni karayosunlarnn
fotosentez ve reme gibi yaam faaliyetlerini srdrebilmek iin suya baml olmasdr. Suya bamllklar nedeni ile bu tr bitkilere daha ok akarsu ve nehir kenarlar ve
yamur ormanlar gibi nemli blgelerde rastlanr.
Resim 159. Gnlk hayatta en fazla karlatmz damarsz tohumsuz bitkiler karayosunlardr. Bir ormanda
aa gvdeleri ve toprakta ya da zerinde yrdmz kaldrm talarnn aralarnda grdmz rt
karayosunlardr. Karayosunlar yapraks gvdeye sahip
kk bitkilerdir.
Karayosunlar genellikle nemli yzeyleri hal gibi kaplayan bir bitki rtsne benzemektedir (Resim 159).
Karayosunlar yapraks gvdeleri olan kk bitkilerdir. Yapraklar bir hcre tabakas kalnlndadr. Karayosunlarnda gerek bir kk yoktur; topraktaki su ve mineralleri
kks yaplar ile alrlar.
Erelti Otlar
Erelti otlar, suyun ve dier organik ve inorganik
maddelerin bitkinin tm dokularna iletimini salayan iletim demetlerine sahiptir. Bu bitkilerde gerek kk, gvde
ve yapraklar bulunur.
Bugn yaklak 12.000 erelti otu tr bilinmektedir.
Erelti otlarnn byklkleri birka santimetreden birka
metreye kadar deiebilir. Erelti otlar ok farkl ortamlarda yaar. Ancak erelti otlarn en ok nehir kenarlarnda ya
da nemli ormanlarda grebilirsiniz (Resim 160).
Resim 160. Erelti otlarna en fazla rastlayacamz yerler ormanlk alanlarda bulunan akarsu ve dere kenarlardr.
b. Tohumlu Bitkiler
Bu grupta yer alan bitkiler, tohumsuz bitkilerden farkl
olarak sporla deil, dllenme ile oluan tohum yaplar ile
149
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Tohumun Ksmlar
ayrlr. Dllenme sonucu oluan bitki embriyosu koruyucu
bir kabuun iinde bir besin kayna ile paketlenir. Bu yapya tohum denir (Resim 161, Etkinlik -30).
Bu grupta yer alan bitkilerde gerek kk, gvde ve
yaprak bulunur. Genellikle karasal ortamlarda yaarlar.
Etrafmzda grdmz bitkilerin ou bu grupta yer almaktadr. Bu grupta yer alan bitkiler ak tohumlu ve kapal
tohumlu bitkiler olarak iki grupta incelenir.
Besi
doku
Embriyo
enekler
Tohum kabuu
Resim 161. Tohum; bir organizmann geliiminin erken

dnemi olan embriyo, besin kayna ve tohum kabuundan oluur.
Etkinlik - 30
Etkinlik Ad: Fasulyeyi Hayal Et
Kullanlacak Malzemeler: Byk fasulye tohumlar, su kab, fasulye tohum fotoraflar
Yntem:
1. Fasulye tohumlarnzn, bir gn boyunca suda bekledikten sonra nasl ekil alacan tahmin ediniz. Zihninizde canlanan bu resmi bir kda iziniz. Daha sonra fasulye tohumlarn bir gn boyunca suda bekletiniz.
2. Bir gn boyunca suda beklemi olan fasulye tohumlarnda nasl deiiklikler oldu? izdiiniz resimle ortaya kan sonu arasndaki benzerlik ve farkllklar nelerdir?
3. Suda beklemi olan fasulye tohumunuzu dikkatli bir ekilde orta ekseninden ikiye ayrnz.
4. Yavru bitkinizi ve tohumda bulunan dier ksmlar bulmaya alnz ve izerek gsteriniz.
Analiz:
Tahmin fasulye tohumu izimi (1 gn nce)
Suda beklemi fasulye tohumu izimi (1 gn sonra)
1. Tohumun imlenmesi iin hangi koullarn gerekli olduunu dnnz.

2. imlenme iin koullar uygun olduunda tohumda meydana gelen deiiklikler nelerdir?
3. Tohum olmadan bitkinin bymesi veya imlenmesi gerekleir mi?
150
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
Ak Tohumlu Bitkiler
Bu bitkilerde tohumlar bir meyve yaps ile korunmaz
yani ak bir durumda bulunurlar. Yapraklar genellikle ine
eklindedir. Bu yap, yapraktan su kaybn en aza indirmektedir. ou ak tohumlu bitki yapraklarn dkmesine karn her zaman canl ve yeil yapraklara sahip olduu iin yl
boyu fotosentez yapabilir. ounlukla aa ya da al biiminde bitkilerdir.
Etrafmzda sklkla grdmz ak tohumlu bitkiler
am, ladin ve gknar gibi kozalakl bitkilerdir (Resim 162).
ou kozalakl bitkide dii ve erkek kozalaklar ayn bitki
zerinde farkl dallarda bulunur. Erkek kozalaklar kktr ve kolaylkla dikkatimizden kaabilir. Dii kozalaklar ise
daha byk yapdadr. Bunlar, tohumlar belirli bir olgunlua ulaana kadar bitki zerinde kalr.
Kapal Tohumlu Bitkiler

Kapal tohumlu bitkiler, dier adyla iekli bitkiler, bitkiler leminin en kalabalk grubunu oluturmaktadr. Gnmzdeki bitkilerin % 96s bu grubun yesidir ve yaklak
250.000 tanmlanm tr mevcuttur. Ak tohumlu bitkilerden farkl olarak iekleri bulunur ve tohum meyve ile
kuatlmtr. Gnlk hayatta tkettiimiz kavun (Cucumis
melo-Susumis melo), pirin, msr ve dier pek ok yiyecek
kapal tohumlu bitkilerden elde edilen besinlerdir.
Pek oumuz ieklerin kokusuna, renklerine ve biimlerine hayran oluruz. Bizde hayranlk uyandran ieklerin biyolojik grevi ise remenin ve neslin devamnn salanmasdr. Bir bitkinin polenlerini dier bitkiye ulatrma
srecinde en nemli polen tayclarndan bir tanesi bceklerdir (Resim 163). iein rengi veya biimi nedeniyle
iee konan bir bcein vcuduna yapan polenler, bcek ile birlikte dier bir iee ular. ieklerin % 80inin
tozlamasnda bcekler barol oynar. Dier iekler ise
rzgr, kular veya memeliler gibi dier araclar kullanarak tozlar. Hangi bcek, ku veya memelinin hangi iek
tarafndan cezbedilecei iein rengi, kokusu ve ekline
baldr.
Resim 162. am gibi ak tohumlu bitkilerin ou her

zaman yapraa sahiptir. am aalarnn dallarnda tohumlar tayan kozalaklar grebiliriz.
Resim 163. Fotorafta yer alan idem iei eflatun

mor rengi ve kokusu ile gren herkesi byler. Bu gzel renkler ve koku arlar da cezbeder. iekten iee
dolaan arlar polenleri bir iekten dierine tayarak
tozlamay salar.
151
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
Bir bitki poleninin iekte bulunan dii organ zerine

ulamasyla tozlama gerekleir. Bunu takip eden srete
dllenme ile tohum oluur. Tohumun etrafnda iekteki
yumurtaln gelimesi ile meyve ad verilen yap oluur
(Resim 164). Meyveler ierdikleri tohumlara bir koruma
salamann yannda tohumun yaylmasnda da nemli i
grr (Resim 165).
Resim 164. Elma gibi bir meyve bir ya da birka tohum ierebilir. Baz orkide trlerinin meyveleri ise birka binden birka
milyona kadar tohum ierebilir.
Resim 165. Aka aacn meyvesi tohuma koruma salamann yannda ekli ile tohumlarn yaylmasnda da nemli role sahiptir.
rnein Smer ve Eski Msrllardan kalan yaztlarda st aac yapraklarnn ve kabuunun ar kesici zelliklerinden bahsedilir. Bugn kullandmz aspirinin orijinal etken
maddesi st bitkisinin yaprak ve kabuk ztlerinden elde
edilir (Resim 166). Stmann tedavisinde kullanlan kinin maddesi knakna aacnn (Cinchona pubescens-Sinsona pubessiens) kabuklarndan elde edilir. Gnmzde, bitkisel kaynakl
ila ve tedaviler dnya nfusunun %80inin tbbi ihtiyalarn
karlamaktadr.
B. Bitkiler ve Biz
Tarih boyunca bitkiler ve insanlar arasnda vazgeilmez bir iliki olmutur. ok uzun yllar nce insanlar bitkileri yenenler ve ifal olanlar olarak ayrmlardr.
Zamanla insanlar bitkilerin hastalk iyiletirici zelliklerini daha iyi tanmaya balamlardr. Yaklak 4000 yl
nce bir in imparatoru olan Shen Nong, 300den fazla
tbbi bitkinin detaylarn bir kitapta toplamtr. Smerlerin
ve Eski Msrllarn bitkileri eitli tedaviler iin kullandn
biliyoruz. Eski Yunanllar ve Romallar da tbbi bitkiler ve bu
bitkilerin kullanmlar hakknda bilgilerimize nemli katklarda bulunmulardr. Bugn kullandmz pek ok ilacn
kkenleri eski dnemlerdeki insanlarn bitkiler hakknda
rendiklerine dayanmaktadr.
152
Biyoloji
9. Snf
Resim 166. St aacnn kabuundan elde edilen salisin adl madde aspirinin orijinal etken maddesidir.
Tarih veriler, kaytlar ve gzlemler bitkilerin yalnz besin

ve ila olarak deil snak, av ara gereci, kyafet, oyuncak vb.
yapmnda esas materyal olarak da kullanldn gstermektedir.
Canllar Dnyas
alma Alann Tanyalm

Etnobotanik
Gnmzde ila firmalar ve aratrmaclar dnyann her kesinde tbbi olarak kullanlabilecek bitkilerin izlerini srmektedir. Ancak bugn tespit edilen bitki tr saysnn 280.000i getii dnldnde, bu aratrmann zorunlu olarak
tbbi kullanm muhtemel olan bitkilere odaklanmas gerekmektedir. Peki, bu tr bitkileri nasl belirleyebiliriz?
nsanlarn tarih boyunca deneme-yanlma ve gzlemleriyle elde ettikleri bitki kullanl amalarn inceleyen, gnmzde de bir yrede yaayan halkn evresinde bulunan bitkilerden yararlanma
bilgisini tespit eden bilim dalna etnobotanik denir. Etnobotanik alan gnmzde biyoloji, eczaclk,
tp, antropoloji gibi birok bilim alannda aratrma yapan bilim insanlarnn ilgi alann oluturmaktadr. Fotorafta yerel halkn evredeki bitkileri hangi amalarla ve nasl kullandn aratran bir etnobotaniki, toplad bitki rneklerini incelerken grlyor.
KELMENN KKEN
Etnobotanik; Latince insan, rk, ulus, kltr, kabile anlamlarna gelen ethnos ile bitki, bitkiler dnyas anlamna
gelen botanikos kelimelerinin birlemesinden olumutur.
Etkinlik - 31
Etkinlik Ad: Fasulye Tohumunun Pamukta imlenmesi


Fasulye tohumlar, pamuk, su, 1 adet kap, milimetrik kt ya da grafik kd, renkli ktlar,
makas, cetvel, bant ya da yaptrc
Yntem:
1. Kabn iini pamuk ile kaplaynz. Pamuun zerine birka adet fasulye serpitiriniz.
Daha sonra fasulyelerinizi bir miktar pamukla rtnz. Hazrladnz kabn zerine biraz
su dknz. Pamuk kuruduka pamuu sulamaya devam ediniz.
imlenmi tohum
Fasulye tohumu
(Kuru Fasulye)
Islak pamuk
Fasulye lizi
Fasulyenin Pamukta imlenmesi
2. Bitkiniz pamuun stne ktnda, stte kalan ksmn cetvel yardmyla lnz.
3. Bitkinizin boyuyla ayn llerde ince renkli bir kt kesiniz.
4. Kestiiniz ince renkli kdnz grafiinizin en sol tarafna dikey bir ekilde yaptrnz.
5. Bu kdnzn zerine bitkinizin kanc gn uzunluu olduunu belirtiniz.
6. Bitkinizin boyunu her gn lnz; ltnz her boyut iin farkl renkte bir kt keserek grafie yaptrnz.
Not:
Eer n bitkinizin bymesine etkisini belirlemek istiyorsanz bamsz deiken olarak belirleyip, alma plannz dier arkadalarnzla dzenleyerek retmeninize deney srecini kontrol ettiriniz.
153
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
Canllar Dnyas
.NTE
9. Snf
Aadaki tabloyu a bal byme hzn belirlemek iin kullanabilirsiniz. Daha sonra bu iki bitkinin byme
hzn ayn grafik zerinde farkl renkler kullanarak gsterebilirsiniz.
Aratrlan bitkinin a bal byme hz
Gn
says
Ikta byyen bitki (cm)
Karanlkta byyen bitki (cm)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Bitkinin boyu (cm)
10
Analiz:
Bitkinizin byme hz gn getike nasl deiti? Byme hz artt m, azald m?
Bitkinize su eklemeyi unuttuunuzda ya da fazla su verdiinizde bitkinizin byme hz nasl deiti?
Bitkinizin byme hzn snfnzdaki dier arkadalarnzn bitkileri ile karlatrnz.
154
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
DEERLENDRME
1- Yerel toplumlarn ve kltrlerin kreselleme ile kaybolmas, tbbi amalarla kullanlabilecek bitki trlerinin aratrlmasna ve bulunmasna nasl bir etkide bulunabilir?
................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
2. Bitkiler dnyann farkl blgelerinde farkl isimlerle anlmaktadr. Botanikiler bu isimlendirme karkln nasl zmtr?
................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
3. Bitkilerin reme hcresine tohum denilirken, mantarlarn reme hcrelerine spor denilir. Spor ve tohum arasndaki
farklar nelerdir?
................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
4. Beslenme eklini dikkate alarak mantar ve bitkileri karlatrnz.

................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
155
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
2.3.1.6. Hayvanlar
Hayvanlar karyot hcre yapsna sahip ok hcreli canllardr. Bitkiler, mantarlar ve alglerin aksine hayvan
hcreleri, hcre duvarna sahip deildir. Hayvanlarn vcutlarna destek salamas amacyla i veya d iskeletleri
bulunur ve baz hayvanlar su kaybn nlemek amal deriye sahiptir. Hayvan gruplarnn birou besin aramak iin
hareket etmelerini salayan kaslara, beyin ve sinir sistemine
sahiptir.
Hayvanlar ile ilgili bilinen en eski fosil 760 milyon yl nce
yaam snger benzeri canllara aittir. Mikroskobik boyutta
olan bu fosiller 2012 ylnda kefedilmitir. Hayvanlar lemi en
fazla tr ieren lemdir. Hayvanlar snflandrmak iin bilim
insanlar baz zelliklerden faydalanmaktadr. Birok zellie
gre snflandrma yaplmasna karn bu blmde sadece birka zellikten bahsedilecektir. Hayvanlarn vcutlarnn oluma dzenleri, vcut simetrileri, segmentli yaplar ve vcut
boluklar bu zelliklerden bazlardr.
A. Hayvanlarn Snflandrlmas
Hayvanlar lemindeki canllar, omurgaszlar ve omurgallar olmak zere iki ana grup altnda inceleyebiliriz.
9. Snf
Omurgasz hayvanlar; sngerler, slenterler, solucanlar, yumuakalar, eklem bacakllar ve derisi dikenliler olmak zere alt grupta incelenir. Burada sadece solucanlar
ile eklem bacakllardan bcekleri reneceiz.
a. Solucanlar
Sucul ve karasal solucanlar olduu gibi, canllarn vcudunda parazit olarak yaayan solucan trleri de mevcuttur. Bu blmde solucanlar grup hlinde inceleyeceiz.
Halkal solucanlar
Denizlerde, tatl sularda ve karada yaarlar. Birou
mikroskobiktir fakat makroskobik olanlar da vardr. Bu
solucanlarn vcutlar uzun ve segmentlidir. Her segment
birbirinden ince bir zar ile ayrlmtr. Bu segmentler art
arda dizilmi halkalar eklinde grldklerinden halkal
solucanlar ismini almlardr. Vcut yzeyleri ince ve esnek
bir tabaka ile kapldr. Bilateral simetriye sahip olan bu hayvanlarda gerek vcut boluklar (slomlar) bulunur.
Halkal solucanlarn bazlar etil iken bazlar rm
bitkilerle beslenir. En iyi bildiimiz halkal solucanlar slk
ve toprak solucandr (Resim 168).
1. Omurgasz Hayvanlar
Omurgasz hayvanlar, dier canl lemlerinin toplamnn be kat kadar canl tr iermektedir. Bu grup,
hayvanlar leminin byk bir ksmn (% 95) oluturmaktadr. Adndan da anlalaca gibi bu gruptaki hayvanlarn
omurgalar yoktur. iskeletleri olmayan omurgaszlarn
vcutlarnn evresini kaplayan ve destek veren bir d iskelet bulunmaktadr (Resim 167).
Resim 168. Slkler bir halkal solucan trdr.

Halkal bir solucan olan toprak solucan, kurak havalarda
ihtiya duyduu nemli ortam elde etmek iin yerin yaklak
2 metre altna iner. At oyuklar sayesinde topran havalanmasnda ve yamur sularnn szlmesinde rol oynar. Bu
zellikleri sayesinde toprak daha verimli hle gelir. Yamurlu
havalarda solucanlarn toprak stne kmalarnn nedeni ise
toprakta yeteri kadar oksijenin kalmamasdr.
Resim 167. Hayvanlar leminin byk bir ksm
omurgaszlardan olumaktadr.
156
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
Yuvarlak solucanlar
Dnya zerinde en fazla grlen solucan tipidir (Resim 169). Yuvarlak solucanlar silindirik yapl ve segmentsizdir. Bilateral simetri gsterirler. Denizlerde, tatl sularda,
karada bulunan trlerinin yannda bitki ve hayvan vcutlarnda parazit olarak yaayanlar da bulunmaktadr.
hermafrodittir. Yass solucanlarn parazit olarak yaayan trlerinde sindirim organlar bulunmaz. Parazit olanlar konuku canldan gerekli olan besinleri sindirilmi olarak alr.
Yass solucanlarn hareketleri yzme, srnme ve yavaa kayma hareketleriyle olur. Kk formlarnn bazlar
sahip olduklar siller ile yzme hareketi yapar. Byk formlar ise vcutlarnda bulunan boyuna kaslar dalgalanma biiminde kvrarak hareket eder.
Yass solucanlarda solunum organ bulunmamaktadr.
Gaz deiimini vcut yzeyinden difzyon ile yaparlar. Yaadklar ortama gre oksijenli veya oksijensiz solunum yapabilirler.
Resim 169. Barsak solucan (Ascaris lumbricoides-Askaris Lumbrikoyides), insanlarda sk grlen bir yuvarlak
solucan trdr. 35 cm uzunlua eriebilen barsak solucan kusma, karn ars ve ishal yapar.
Yuvarlak solucanlarn beslenmeleri yaam ortamlarna gre farkllklar gsterir. Serbest yaayanlar, kk
omurgasz hayvanlar, algler ve rm organik maddelerle beslenir. Bitki ve hayvan vcutlarnda parazit olarak
yaayan trleri olduka zararldr. Boylar 2 milimetre ile 2
metre arasnda deiir. Barsak solucan ve kancal kurt insanlarda sk rastlanan bu grup parazitlerdendir.
Planarya, karacier kelebei ve tenya en yakndan tandmz yass solucan tipleridir (Resim 170). Tenya, sr
(Bos primigenius-Bos primigenius) ve yaban domuzu (Sus scrofa-Sus scrofa) gibi hayvanlarn etinin yenmesi ile bulaan
bir parazittir. Domuz tenyas (Taenia solium-Taenya soliyum)
3-5 metre civarndayken, sr tenyas (Taenia saginata-Taenya saginata) 6-10 metreye kadar ulaabilmektedir.
KELMENN ANLAMI
Hermafrodit, hem erkek hem de dii reme organ

bulunduran canllara verilen addr.
Yuvarlak solucanlarda dllenme, dii solucann vcudunun iinde olur. Yumurtalarn dar braktklarnda derhal byme balar. Solunumlar iin zellemi bir organlar bulunmamaktadr. htiya duyduklar oksijeni vcut
yzeyinden difzyonla alrlar. Bu sebeple canl vcutlarnda parazit olarak yaayabilirler.
Yass solucanlar
Parazit veya serbest yaayan trleri vardr. Serbest olan
trler tatl sularda, denizlerde veya dip amurlarnda yaar.
Yaklak 12 bin civarnda tre sahiptirler. Bilateral simetrili
yass vcutlara sahip canllardr. Yass solucanlar genellikle
Resim 170. Karacier kelebei insanlara bataklk sularnn iilmesi ve hindiba gibi baz bitkilerin yenilmesi
sonucu bular. Larva hlinde karaciere yerletikten
sonra yaklak 3 ay ierisinde yetikin hle ular. Safra
kanallarna geerek burada enfeksiyona sebep olurlar.
157
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
b. Bcekler
Bilinen yaklak 1.5 milyon hayvan trnn 1 milyona
yaknn bcekler oluturur. Vcut yaplar ba, gs ve karn olmak zere ksmdan olumaktadr. Bu canl grubuna
dnyann her yerinde rastlanmaktadr. Her ortama ve koula uyum salayabilirler. Omurgasz hayvanlar iinde sadece
bceklerin kanatlara sahip olmas onlara daha kolay yaylma
imkn salamtr. Bcekler, ok sayda yumurta oluturabilmelerinin yannda, bir mevsimde birden fazla dl verebilir ve
hatta erkeksiz bile reyebilen turlere sahiptir.
Bcekler d iskelete sahiptir. Bu iskelet ou zaman bymeye engel olsa da deri deiimi ile bu durumu ortadan
kaldrrlar.
Baz bcek trleri koloni hlinde yaayarak sosyal bir
davran sergiler. Karncalar bu sosyal gruplara rnektir. Bu
gruplar iinde ii ve asker karncalar gibi zel grevlere sahip bireyler vardr (Resim 172).
Dnya ekonomisinde nemli bir yerleri vardr. Ekonomik
anlamda ilk akla gelen rnekler bal arlar (Apis mellifera-Apis
mellifera) ve ipek bcekleridir (Bombyx mori-Bombyks mori)
(Resim 171).
Resim 172. Ate karncalar (Solenopsis invicta-Solenopsis invikta) koloniler halinde yaar.
2. Omurgal Hayvanlar
Resim 171. Kelebekler yumurtalarn braktktan bir sre

sonra larva hlinde trtllar kar. Bu trtllar bydkten
sonra st dudaklarnda bulunan kanallardan ipliksi bir
yap pskrterek kozalarn oluturur. Kozadan kmadan nce bu kozalar scak suya atlr ve trtl ldrlr.
Bylelikle kozalardan ipek maddesi elde edilir.
158
Biyoloji
9. Snf
Saylar bcekler grubundan ok az olmasna ramen

yaklak 48000 yesi olan omurgallar, sra d yaam artlarna bcekler gibi iyi uyum salayan bir dier gruptur. Omurgaya sahip olan bu hayvanlar bu zellikleriyle omurgasz hayvanlardan ayrlr.
Omurga, vcudun srt ksmnda bulunan, omurlardan
olumu, kemik veya kkrdak yapdadr. Grevi ise iindeki
sinir eritlerini korumaktr. D iskelete sahip olan omurgaszlarn aksine, omurgallarn sahip olduklar i iskelet canl
Canllar Dnyas
dokulardan meydana gelir ve canl ile birlikte byr.

Omurgal hayvanlarda kapal dolam sistemi vardr.
Sindirim sistemleri gelimi ve grevlerine gre zellemi
organ ve yaplardan olumaktadr. Vcudun sv dengesinin
salanmas amacyla zellemi boaltm organ olarak bir
ift bbree sahiptirler.
Omurgallar; balklar, iki yaamllar, srngenler, kular
ve memeliler olarak be grupta incelenir.
a. Balklar
Bu omurgal grubunun hepsi sularda yaar. Dnya
zerinde byk bir yaylma gstermilerdir. Okyanuslarda,
denizlerde, tatl sularda, insanlarn ulaamayaca kadar
derin sularda ve karanlk sularda yaayabilen trleri mevcuttur.
Balklarn byk bir ounluunun sulardaki hareketleri sahip olduklar yzgeler sayesinde olduka hzldr.
Etil, otul ve hem etil hem otul olarak beslenen
yeleri vardr. Ekonomik anlamda en ok deerlendirilen
canl gruplarndandrlar. Akvaryumlarda beslenerek ss
amal kullanlmalarnn yannda, yksek besin ve vitamin
deerlerine sahiptirler. Balklar kkrdakl balklar ve kemikli
balklar olarak iki grup altnda incelenir.
Kkrdakl balklar
skeletleri kkrdak yapda olan balk grubuna kkrdakl balklar denir. Kkrdakl balklarn pullarnn bulunmasnn yannda, bu balklar hareketli eneye sahiptir ve dileri
bir mine tabakasyla kapldr. Byk bir ounluu tuzlu
sularda yaar. Eeyli reme gsteren bu canl grubunda i
dllenme grlr.
Bunun yannda gaz alveriini solungalaryla gerekletirirler. ounluu yrtc olmasna karn planktonlarla
beslenen trleri de bulunmaktadr. Kpek balklar, vatozlar
ve trpanalar (Raja batis-Raya batis) bu hayvan grubundadr
(Resim 173).
Resim 173. Byk beyaz (Carcharodon carcharias-Kararhodon Karariyas) kpek balklar lman sularda yaar. Yaklak 3000 die sahip olan bu balklarn n sra
dileri av yakalayp paralamaya, arka sra dileri ise
tmeye yarar.
Kemikli balklar
Bu grubun iskeletleri belli yerlerde kemikleme gsterdiinden kemikli balk olarak adlandrlmtr. eneleri
ok iyi gelimi olan bu balklarn gl dileri vardr. Derileri mukus salglamaya yarayan ok sayda salg bezi ierir. Gaz alveriini kemik yapl solunga yaylar zerinde
bulunan solungalarla yaparlar. Bu balklarn bazlarnda
yzme keseleri varken ok az sayda yesinin akcierleri
vardr. Yzme keseleri sayesinde su iindeki konumlarn
ayarlayabilirler.
Kemikli balklar ounlukla ayr eeylidir. Kemikli balklarn ounluu etildir fakat otul ve hem etil hem
otul olan trleri de mevcuttur. Hamsi (Engraulis encrasicolus-Engraulis enkrazikolus), levrek (Dicentrarchus labrax-Disentrarkhus labraks), ipura (Sparus aurata-Sparus avrata)
vb. balklar kemikli balklardandr.
159
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
b. ki Yaamllar
Bu hayvan grubu iriba dneminde suda yetikin dneminde ise karada yaad iin iki yaamllar olarak adlandrlmtr. Hem suda hem de karada yaadklarndan ounlukla
su kenarlarnda yaamlarn geirirler. Derileri ok sayda salg
bezleri ierir, bu sebeple derileri her zaman nemli ve yumuaktr (Resim 174). Yzmeye ve yrmeye yarayan iki ift yeye
sahiptirler. Kurbaalar ve semenderler bu grubun yeleridir.
9. Snf
ok souk iklimlerde yaayamazlar. Srngenlerin byk bir

ksm akcier solunumu yapar. Eeyli reme gerekletiren bu
canl gruplarndan bir ksm, i dllenmeden sonra yumurtalarn genelde suya yakn blgelere brakr (Resim 175).
Resim 175. Deniz kaplumbaalar sadece yumurtlamak

iin karaya kar. Trleri yok olma tehlikesinde olan bu
canllar lkemizde Adanann Yumurtalk ilesi, Belek,
Anamur ve Dalyana yumurtalarn brakr.
Resim 174. Altn zehirli ok kurbaas (Phyllobates terribilis-Fillobates terribilis) deri yzeyinden salglad zehir
ile gnmzde en zehirli hayvanlardan biri olarak bilinir.
Gaz alverilerini akcier, solunga, deri ve az boluu
astaryla yaparlar. Bazlar bu solunum tiplerinden birini yaparken bazlar hepsini birden gerekletirebilir. remeleri eeyli
olarak gerekleir. Yumurta ve spermlerini suya brakrlar; ounda d dllenme grldnden dllenme ve gelime su
iinde gerekleir.
c. Srngenler
Gnmzde yaklak 6000 kadar tr bulunan srngenler vsrnerek hareket eder. Srngenlerin iskeletleri ok iyi bir
ekilde kemiklemitir. iskelete sahip olmalarnn yannda, keratinlemi pullardan meydana gelen d iskeletlere de sahiptirler.
Derilerinin sert ve keratinli bir yapda olmas bu hayvanlarn su
kaybn nler ve bu nedenle ok scak iklimlerde de yaamlarn
srdrebilirler. Vcut scaklklar evreye bal olarak deitii iin
160
Biyoloji
9. Snf
Timsahlar, ylanlar, kaplumbaalar ve kertenkeleler gnmzde yaamlarn srdren srngenlerdir.

Getiimiz yzyl bata olmak zere srngen trlerinin
ou avlanarak derilerinden anta ve benzeri eyalar yaplmtr. Bu durum baz srngen trlerini yok olma tehlikesiyle
kar karya brakmtr.
. Kular
Byk bir ounluunun uma yeteneine sahip olduu omurgal hayvan grubudur. Kemiklerinin hafif ve ilerinde
hava boluklarnn olmas ve vcutlarnn kulara zel olan
tylerle kapl olmas sayesinde vcutlar umaya uygundur.
Kularn vcudundaki tyler (hav ty) s yaltm salarken,
kanatlarnda bulunan nispeten daha byk tyler (telek tyler) umalarna yardmc olur. Uma zellikleri sayesinde baka canl trlerinin yaayamad yksekliklere kabilirler.
Kular uarken ok fazla enerji kullanr. Bu sebeple yksek metabolizma hzna sahiptirler. Akcier solunumu yapan
kular, enerji elde etmek iin fazla miktarda oksijene ihtiya
duyar. Akcierlerinin bal olduu ve kemiklerin i ksmlarna
Canllar Dnyas
kadar ulaabilen hava keseleri umaya yardmc olmann yannda, ihtiya duyulan oksijeni elde etmeye de yardmc olur.
yelerinin her birinde be veya daha az sayda parmak bulunur.
Kularn ok gelimi olan ses karma, duyma ve grme

yetenekleri vardr. zellikle grme yeteneklerinin gelimi olmas, uarken yerde olan avlarn grmelerini salar.
skeletleri iyi bir ekilde kemiklemitir. Kafataslarna bal biri hareketli dieri sabit alt ve st eneye sahiptirler. ounluunun dileri sert ve gl olan bu canl grubu etil, otul ve
hem etil hem otul olarak beslenir.
Kularda reme eeyli olarak gerekleir. dllenmenin

grld bu hayvanlar sert kabua sahip yumurtalar oluturur. Dar braktklar yumurtalarn geliimini tamamlamas
iin kulukaya yatarlar. Yavrularna zel bakm salarlar.
Kular hem etil hem otul canllardr. Bitkilerin tohum
ve yapraklar ile beslenebilirken, toprak solucan bata olmak
zere birok hayvansal besinle de yaamlarn srdrrler.
Yksek enerjiye ihtiya duyan kular sk sk beslenmek zorundadr (Resim 176).
Tavuk, kaz, hindi ve rdek gibi kmes hayvanlar da kular grubunda yer alr. Kmes hayvanlarnn yumurtalar ve etleri bizler iin nemli besin kaynaklardr.
Memeliler yalnzca akcier solunumu yapar. Akcierlerini ve kalbini karn boluundan ayran diyafram adnda kaslara sahip olan tek canl grubudur. Vcut scaklklar sabittir ve
evre koullarna gre deiiklik gstermez.
Memelilerin hepsinde eeyli reme grlmesine karn
oluan yavrularn geliimleri farkllk gsterebilmektedir. Bu
grubun ounluunu, yavru geliiminin anne vcudunun
iinde gerekletii plasental memeliler oluturur (Resim
177). Bunun yannda yumurtlayarak oalan memeli trleri
de bulunmaktadr (Resim 178). Bir dier zel durum olarak,
kanguru gibi keseli memeliler yavrularn geliimlerinin erken
dneminde dourarak geliimlerini vcutlarnda bulunan keselerde tamamlamalarn salar (Resim 179).
Memeli hayvanlar temel besin kaynaklarmzn nemli bir ksmn bize sunar. Etlerinden faydalandmz memeli
hayvanlarn stleri ve bu stlerden oluturulan st rnleri
ounlukla kullandmz besin kaynaklardr. Ayn zamanda
memeli hayvan derileri anta, ayakkab ve krk gibi ihtiya
duyduumuz eyalarn retiminde kullanlr.
Resim 176. En hzl kanat rpan sinek kuunun (Archilochus colubris-Arkilous kolubris) yumurtas da dnyann
en kk ku yumurtasdr.
d. Memeliler
Bu hayvan grubu yavrularn st salglayan meme bezlerinden besledikleri iin memeli adn almtr. Vcutlarnn
tamamnn veya belli bir ksmnn kllarla kapl olmas bu canl
grubunun karakteristik zelliidir. Karada ve suda yaayabilen
trleri bulunmaktadr. Bu trlerden denizde yaayan balina
gibi rnekler dnda dierlerinde drt ye bulunmaktadr. Bu
Resim 177. Keilerin (Capra aegagrus hircus-Kapra ayegagrus hius) gebelik sreleri 23 hafta kadardr. Genellikle 1-2 yavru doururlar. Yavrusuna olak, erkeine
teke denir. Olaklar 6 ay iinde erginleip reyebilir.
161
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
9. Snf
2.3.2. Canl lemlerinin Biyolojik Srece

ve Ekonomiye Katklar
Sizce dnyada yaayan, ortak bir hayat paylatmz ka
canl tr vardr? Bu soruyu cevaplarken etrafnzda bulunan
ya da etrafnzda bulunmasa da bildiiniz, tandnz canllar
hzlca dnn. Ne kadar ok canl tr aklnza geliyor deil
mi? Peki, ya aklnza gelmeyenler; ok nadir bulunduklar ya
da ok kk olduklar iin gremedikleriniz?
Resim 178. Bir gagal memeli olan ornitorenk yumurtlayarak oalr. Yumurtadan kan yavru meme ucu olmayan anne karnndan st emer.
Yaplan aratrmalara gre dnya zerinde yaayan u

ana kadar tespit edilmi yaklak 2 milyon canl tr vardr. Ancak bu, bize dnyadaki tm canl trlerini gstermemektedir.
Bilim insanlarna gre dnyada yaayan ve hala kefedilmeyi
bekleyen ok daha fazla canl tr bulunmaktadr. Elbette ki
bu kadar ok canl trnn bulunmas tesadf deildir. Tm
canllarn ekolojik dengede belirli bir grevi, dnyadaki yaama bir katks vardr. Birounun ne yaptndan haberimiz
olmasa da bazlarndan gnlk yaantmzda fazlasyla faydalanyoruz.
Canllarn faydal olup olmamalar, insan hayatna
olan faydalaryla llmez. Ancak insan hayatna
dorudan faydal olan canllar da yok deildir. Siz de
gnlk hayatmz kolaylatran canllara rnekler
veriniz.
Ya Olmasalard!
Resim 179. Kangurularn allk blgelerde, dalk blgelerde ve hatta aalarda yaayanlar vardr. Dii kangurular, iinde drt meme bulunan iyi gelimi bir keseye sahiptir. 20-40 gn iinde doan yavru kese iinde
bulunan memelerden birine tutunur ve 2-3 ay boyunca
memeyi brakmaz. 1 yana kadar st ile beslenir.
162
Biyoloji
9. Snf
Bakteriler olmasayd ne olurdu? diye hi dndnz

m? Okyanus derinliklerinden topraa, vcudumuzun iinden derimize, kap kolundan paraya, yourttan peynire varana kadar aslnda her yerde olan bakterileri etrafmzda gremeyiz, hatta varlklarn bile hissetmeyiz. O zaman bakteriler
neden var? Olmasalar ne olurdu? Daha m salkl yaardk?
Pek ok kiinin dndnn aksine bakterilerin hepsi zararl deildir. Bilinen bakterilerin ou zararszdr. Hatta baz
trleri hayatmzn olmazsa olmazdr. rnein Trk mutfann vazgeilmezi olan yourdun olumasn salayan bakterilerdir. Bunun dnda turu yapm ve sirke yapmnda da
bakterilerin faaliyetlerinden yararlanrz (Resim 180).
Canllar Dnyas
salmz iin olduka nemlidir. Ayrca baz bakteriler sindirimimizin dzenlenmesinde de etkilidir.
eker hastalnn tedavisinde kullanlan inslin hormonu biyoteknolojik yntemlerle bakteri ve mayalara inslin
geni aktarlarak retilebilmektedir. eker hastalnn tedavisi
iin ok nemli olan inslin hormonuna benzer bir kimyasal
madde son yllarda bitkilerden de elde edilmitir.
Resim 180. Yourt yapmndan turu yapmna kadar

pek ok alanda bakterilerden yararlanlr.
Acaba bakteriler sadece etrafmzda m var? Doduumuz an vcudumuza yerleen ve hayatmz boyunca bizimle yaayan trilyonlarca bakteri var. Bunlardan bazlar hasta
olmamza neden olsa da aslnda ok byk bir ksm zararsz
hatta bazlar olduka yararldr. zellikle kaln barsaklarmzda yaayan ve bizim iin B ve K vitamini sentezleyen bakteriler
Bakterilerin marifetleri bunlarla snrl deildir. Olduka

evreci olan ayrtrc bakteriler atklar paralayarak doa
iin yararl hle getirmektedir. Atk maddelerin su, toprak ve
havada birikmesi tm dnya iin olduka ciddi evre kirlilii
sorunlarna neden olur. Hayatmz kolaylatran, sk sk eitli
zelliklerinden yararlandmz tek organizma bakteriler deil
elbette ki. zellikle evre kirliliinin engellenmesinde bavurulan biyolojik iyiletirme yntemlerinde, kirletici maddeyi
ortamdan uzaklatrmak iin bakterilerin yan sra mantarlar,
algler ve bitkiler gibi canllardan yararlanlmaktadr. zellikle
masrafsz olmas, uygulanmasnn kolay olmas, evreye herhangi bir yan etkisinin olmamas nedeniyle biyolojik iyiletirme evrenin korunmas iin olduka nemlidir (Okuma Paras 16).
Okuma Paras 16
Mikroorganizmalarn evreye Hizmeti
Atklar lkelerin nemli evre sorunlar arasnda yer alyor. eitli kaynaklardan kan kat, sv ve gaz hlindeki
kirletici maddelerin havada, suda ve
toprakta yksek oranda birikmesi sonucu oluan evre kirlilii iin etkili ve geni
kapsaml nlemler alnmazsa dnyamzdaki tm canl varlklar iin yaama artlar durmadan bozulmaya devam edecek. Baz organik kirleticiler evrede ok
uzun sre kalarak evre gvenliini ve evre saln tehdit
edecektir.
Biyolojik yiletirme ve Biyolojik Paralanma Nedir?
Hzl sanayileme ile beraber evrenin de hzla kirlenmesi ve bu durumun dourabilecei snrsz tehlike ancak
son eyrek yzylda yeterince anlalabildi.

Gnmzde topraktaki ve sulardaki organik ve inorganik kirleticileri temizlemek ve
kontrol altnda tutmak iin birtakm fiziksel,
kimyasal ve biyolojik iyiletirme yntemleri
kullanlyor. Biyolojik iyiletirme yntemlerinin dier yntemlere gre birok avantaj
var. Masrafsz olmas yani maliyetin dk olmas, kullanm kolayl, organik kirleticilerin
tamamen paralanmas, evre dostu bir yntem oluu ve yan etkilerinin olmay en nemlileri arasnda
saylabilir. Bir evre kirleticisini ortamdan uzaklatrmak iin
bakteri, mantar (fungus), alg ve bitki gibi organizmalarn
kullanlmasna biyolojik iyiletirme, bu organizmalarn eitli zararl kimyasal bileikleri paralayp mineralize etmesine ise biyolojik paralanma diyoruz. Mikroorganizmalar
163
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
tarafndan salglanan yzey aktif maddeleri ve enzimler bu

ilemin gereklemesine yardmc oluyor. Paralanmay gerekletiren mikroorganizmalar genelde oksijen, k ve suya
ihtiya duyar ancak birok mikroorganizma bu ilemi oksijen olmadan da yapmay baarr. Doal bir ilem olduu iin
zamana ihtiya vardr. Bu ilemi yapan mikroorganizmalar,
doal yaam alanlarnda her durumda hazr bulunur. Baz
durumlarda ilemi daha etkili klmak iin ortama ilave besin
kayna olarak azot, fosfor ve demir ieren gbreler eklenebilir. Mikroorganizmalar iin gerekli olan dier kimyasallar
arasnda fosfor, potasyum, kalsiyum ve sodyum bileikleri
gelir. Bununla beraber krom, kobalt, bakr ve demir gibi ok
az bulunan (iz, eser) elementlere de ihtiya duyulur. Tm bu
kimyasal maddeler bulak ortamlarda fazlasyla bulunarak
ihtiyaca hizmet eder.
evre isi Organizmalara rnekler
Petrol rnlerinde bulunan organik kirleticiler, rnein aromatik hidrokarbonlu bileikler, mikroorganizmalar
tarafndan enerji ve besin kayna olarak kullanlarak kolayca paralanr, karbondioksit ve suya dntrlr. Biyolojik
iyiletirme sadece mikroorganizmalarla snrl deil. Baz
bitkiler, bitkisel iyiletirme (phytoremediation) denilen ilemi gerekletirerek topraktaki ve sudaki ar metal, pestisit,
Bakteriler dndaki canllarn da biyolojik srece ve ekonomiye katklar vardr. rnein ok tuzlu ve ok scak ortamlar gibi normal canllarn yaayamayaca koullarda yaayan
arkebakteriler, bu zellikleri sayesinde deterjan, gda, hayvan
yemi, tekstil, kt sektr ve atk artmnda olduka nemli
bir yere sahiptirler (Resim 181).
Protista leminde bulunan alglerden bazlar zellikle
Asya lkelerinde besin olarak kullanlr. erdikleri yksek protein ve mineraller sayesinde algler, sadece insanlar iin deil
denizde yaayan canllar iin de olduka nemli bir besin
kaynadr. Besin deerleri dnda, mshil yapmnda, yaptrclarda, hazr orba ve pudinglerde kvam arttrc olarak,
di l malzemelerinde, di macunlarnda, cilt kremlerinde,
sa spreylerinde, boya sanayisinde boyann ok akc olmasn nlemek iin eitli alg trlerinden yararlanlr (Resim 182).
Dnyann %70i sularla kapldr. Deniz ve okyanuslarn kapla-
164
Biyoloji
9. Snf
9. Snf
zc ve patlayc gibi kimyasal maddelerden kaynaklanan

bulakl temizliyor. Bu tr bitkiler ar metalleri bnyelerinde, kklerinde, toprak st yeil aksamlarnda biriktiriyor
ve daha sonra hasat edildiklerinde kirleticiler ortamdan
uzaklatrlm oluyor. Hasat edilen bu bitkiler ya yaklyor ya
da baz durumlarda geri dnme tabi tutularak endstride kullanlabiliyor. zellikle yaklak son 20 yldr ayiei,
hardal bitkisi, erelti otu, yonca, kavak, st, ard aalar
ve baz im bitkileri bu i iin baarl bir ekilde kullanlyor.
Yaplan almalarda baz erelti otlarnn yapraklarnda
topraktakinden 200 kat daha fazla arsenik depolayabildii syleniyor. ernobil nkleer santrali felaketinden sonra
uranyum ile kirlenmi topraklarn ayiei bitkileriyle temizlendii bildiriliyor. Ylda yaklak 600,000 ton ham petroln
bir ekilde evreye szd tahmin ediliyor. Bu szntlar topraa oradan da yer alt suyuna kararak kirlilik ve tehlike oluturuyor. Ayn tehlike deniz ve okyanus yaam iin de sz
konusu. Bir gnde yaklak 15 milyon litre petroln ak denizlere ve okyanuslara szd uzmanlar tarafndan bildiriyor.
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Haziran 2011
d alan dndmzde dnyann en byk oksijen kaynaklar deniz ve okyanuslarda bulunan alglerdir.
Resim 181. Yksek scaklklara dayanabilmeleri nedeniyle zellikle deterjan yapmnda arkebakterilerin enzimlerinden yararlanlmaktadr.
Canllar Dnyas
Mantarlar leminde bulunan canllarn ayrtrc olanlar madde dnglerinde yer alarak atklarn paralanmasn salar.
Doada bulunan maddelerin devamllnn salanmas asndan ayrtrc canllar olduka nemlidir. Ayrca maya mantarlarn hamurun mayalanmasnda, kf mantarlarn penisilin retiminde kullandmz gibi apkal mantarlar da besin kayna
olarak tketiriz.
Resim 182. Algler, gnlk hayatmzn ierisinde kullandmz pek ok malzemenin retiminde kullanlmaktadr.
Bitkiler ve hayvanlar leminde yer

alan canllar gnlk hayatmzda besin
olarak en ok tkettiimiz canl trleridir
(Resim 183). Ancak, bitki ve hayvanlar
yalnzca besin olarak tketilmez. Bitkiler
fotosentez ile oksijen retir. Bu sebeple
oksijenli solunum yapan canllar iin oksijen kaynadrlar. Bunun dnda mobilya,
kozmetik ve ila yapmnda da bitkilerden
yararlanrz. rnein aspirin st aacndan elde edilen ar kesici bir ilatr.
Ada ay genellikle gargaralarn ve kekik
antiseptik ilalarn yapmnda kullanlr.
Hayvanlar et, st, yumurta ve ya
gibi temel besin ihtiyalarmz karlamalar iin kullanmamz dnda dklarn
gbre yapmnda, ynlerini ve derilerini
giyim sektrnde, binek hayvanlarn ise
tamaclkta kullanrz. Salk sektrnde
a ve serum yapmnda, tarm zararllar
ile biyolojik mcadelede yine hayvanlardan yararlanrz.
Resim 183. Kn tkettiimiz salep

orkide tozundan yaplr. Mara dondurmasnn kvamn ise sadece orkideler
verir. Ancak, sevilen bu iki gda maddesini retebilmek iin her yl yaklak 20
ton orkide tketilmektedir.
165
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
2.3.3. Virsler
Virslerin hikyesi, 1886da ttn mozaik hastalnn etkenini aratrmakta olan Adolf Mayer ile balar. Mayer, ttn
bitkisinin bymesine engel olan ve yapraklarn benekli hle
gelmesini salayan bu hastaln bulac olduunun farkna
vard. Hasta yapraklardan ald bitkinin z suyunu inceledi
ancak karsna dnd gibi bir mikrop kmad. Mayere
gre bunun nedeni, hastala neden olan mikrobun mikroskopta grlemeyecek kadar kk olmasyd.
Yaklak 10 yl sonra, Dimitri Ivanowsky, bu hastaln srrn zmek iin bakterileri geirmeyecek kadar kk bir filtre
retti. Hasta yapraklardan ald z suyu bu filtreden geiren
Ivanowsky, bakterilerin filtrede kaldn ve filtreden geen z
suyun artk hastalk yapmayacan umuyordu. Ancak sonu
ok farklyd. Filtreden geen bitki z suyu hl salkl bir bitkide hastala neden olabiliyordu. Ivanowskye gre hastala
Resim 184. 1946da Wendell Stanleye kimya alannda Nobel dln getiren alma Kristalize ttn
mozaik virsnn (Tobamovirus-Tobamovirus) izolasyonu ve zellikleri bal ile yaynlanmtr.
166
Biyoloji
9. Snf
9. Snf
neden olan ey ya ok kk bir bakteri ya da filtreden geebilen zararl bir maddeydi.

1897de Martinus Beijerinck, bitkilerde hastalk yapan
bu etkenin oaldn ortaya koyunca hastala neden olan
eyin zararl bir madde olma ihtimali ortadan kalkt. Yalnzca bitkilerle temas ettiinde oalabilen bu etken, deney
tplerinde ya da yapay besin ortamlarnda oalamyordu.
Bakterilerin tersine, yapay ortamlarda retilemeyen virsler
ayn zamanda bakterileri ldren youn alkol zeltisi ile de
ldrlemiyordu. Beijerinck, hastalk etkeninin bakteriden
daha kk basit bir partikl olduu sonucuna vard. 1935de
Wendell Stanley (Resim 184) bugn bildiimiz ttn mozaik
virsn kristalize ettiinde Beijerinckin dncesi de dorulanm oldu.
a. Virs Nedir?
Virsler ap 20 nmyi bulan, en kk biyolojik varlklardan biridir (Resim 185). Bazen biyolojik organizmalar olarak
adlandrlsalar da hibir canl lemi altnda snflandrlmayan ayr bir gruptur. Herhangi bir organelleri ve metabolik
aktiviteleri olmamasna ramen protein klf iinde DNA ya
da RNAya sahip bu varlklarn canl olup olmadklar nemli
tartma konularndan biridir. Virsler, ancak canl bir hcrenin
iinde canllk zellii gsterip bu hcreden ayrld zaman
pasif duruma geen varlklardr.
Resim 185. Bakterileri konak hcre olarak kullanan bu virsler bakteriyofaj olarak adlandrlmaktadr.
Canllar Dnyas
b. Virslerin oalmas
Virsler zorunlu hcre ii parazitidir. Yani metabolik aktivitelerini gerekletirmek iin canl hcrelere ihtiya duyar.
Bu ihtiyacn en nemli nedeni remedir. Virs konak hcreye girdikten sonra DNAsn elemek iin konaknn nkleotit
ve enzimlerini, protein klf oluturmak iin de hcrenin dier
kaynaklarn kullanr. Yeni virsler konaky terk etmeye hazrdr. DNA ve protein klf (kapsid) bir araya geldiinde yeni
virsler oluur ve hcreyi terk ederler (Resim 186).
c. Virsler ve Salmz
Uuk (Herpes)
Uuk, uuk virsnn (Herpes simplex-Herpes simpleks)
neden olduu ve genellikle dudak, az ve burun evresinde
grlen bulac bir hastalktr (Resim 187). Uuk virs ile insan genellikle ilk defa kkken (0-4 ya) tanr. Uuu olan
aile bireylerinden birinin pmesi ya da temas etmesi sonucunda uuk virs vcuda girer. Sinir hcrelerine yerleen bu
virs baklk sisteminin zayflad durumlarda etkin hle
geer. Uuun ilerlemesini durdurmak ila tedavisi ile mmkndr.
Bakteri
Bakteriyofaj
Hayat devri
Resim 186. Virsler remek iin konak hcrenin kaynaklarn kullandktan sonra hcreyi patlatarak terk
ederler.
Resim 187. Uuk, bu virs tayan bir kiinin kulland

havlu, bardak, atal, kak vb. eyalarla ve uuklu kiinin
pmesi sonucu bular. Eer uua dokunulursa uuk
yzn dier blmlerine, gze ve vcudun dier blgelerine de bulaabilir.
Kuduz
Virslerin yol at, sklkla hayvanlardan insana bulaan, beyni ve omurilii etkiledii iin lmle sonulanabilen bir hastalktr. Kuduza (Rabies virus-Rabiyes virs) neden
olan virs, memelilerin ve kularn (scak kanl hayvanlar)
hcrelerinde yaayabilir (Resim 188). Kuduz bir hayvann insan srmasyla bular. Kurt, tilki, yarasa, tavan gibi hayvanlarda kuduz virs olduka yaygndr. Bu yabani hayvanlarda
yaygn bir ekilde bulunmasna ramen, virsn insanlara
bulamasna neden olan hayvanlar sklkla kedi ve kpek gibi
evcil hayvanlardr. Bu hayvanlarn salyasnda bulunan kuduz
virs, hayvann srm olduu yerdeki yaradan ieriye girer.
Daha sonra yava yava ilerler ve beyne ular.
Resim 188. Elektron mikroskobu grntsnde kuduz

bir hayvann sinirlerinde bulunan kan hcrelerinin iinde mermi eklindeki kuduz virsleri grlmektedir.
167
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
Hastaln ancak kuluka dneminde uygulanan koruyucu tedavisi olduka baarl sonular verir. Bu yzden kuduz
artk eskisi gibi korkutucu hastalklar arasnda deildir. Hastaln bulam olduu dnlen kiilere, vakit kaybedilmeden a ya da baklk serumu uygulanr. Koruyucu tedavinin
amac budur. Etkisi zayflatlm kuduz virslerinin hayvanlara
alanmasyla ve hayvanlarn kan serumunun insanlara rnga
edilmesiyle hayvann kannda bulunan antikorlar kuluka dneminde virsleri ldrerek insanlar lmden kurtarr.
Hepatit B
Hepatit B, karacier iltihab anlamna gelen hepatit hastalnn etkeni olan virslerden bir tanesidir (Resim 189).
Meydana getirdii hastalk, ok ar sonulara neden olabilmektedir. Bu virs esas olarak karaciere yerleir, orada oalr
ve zamanla karacieri tahrip edecek boyutlara ulaabilir. Hepatit B, kan yoluyla ve sklkla yakn temasla (kan dndaki vcut svlar: tkrk, ter, cinsel organ svlar) bular. Derideki
bir atlak ya da ak yara ile temas eden bir damla kan ya da
tkrk bile hastaln bulamas iin yeterli olabilmektedir.
Normal Karacier
9. Snf
Grip
Grip virsleri, genetik materyali RNA olan st solunum
yollarna etki eden virslerdir. Grip, virs enfeksiyonu olduu
iin antibiyotikler tedavide ie yaramaz nk antibiyotikler
yalnzca bakterilere etki eder. Yaklak bir hafta iinde hastalk
kendiliinden iyileecektir ancak doktora gitmek ve 3-5 gn
iyice dinlenmek gereklidir. Bol sv tketilmesi de salglarn rahata dar atlmasn saladndan iyilemeyi hzlandrr.
Virs kaynakl (viral) hastalklarn ve yeni virs trlerinin ortaya kmasnda farkl sreler etkili olmaktadr. Bunlar
arasnda belki de en hzl gerekleeni mevcut virslerin deiime uramasdr. Genetik materyali RNA olanlarn daha
kolay deiime urad, bununla beraber DNA virslerinde
de deiim saysnn ok dk olmad grlmektedir. Bu
deiimler, a ile kazanlan yeni virsler iin etkisiz kalmasna
neden olmaktadr. A olsak da hasta olma ihtimalimizin yksek olmasnn nedeni, ann bir nceki yln virslerine kar
gelitirilmi olmasndan kaynaklanmaktadr.
Her yl grip as olsak da grip olma ihtimalimiz vardr. Her yl grip virsnn yeni ve farkl eitlerinin
ortaya kmasnn nedeni ne olabilir?
AIDS / HIV
Hepatit virs
NSAN KARACER
Enfeksiyonlu karacier
Resim 189. Hepatit B virs karacier dokusunu oluturan hcrelere yerleir ve bu hcrelerin zamanla fonksiyonlarn yapamaz hle gelmesine neden olur.
Virs vcuda girmemise Hepatit B korunmas kesinlikle
mmkn olan bir hastalktr. En etkili korunma yolu da alanmadr. Alanmann koruyuculuu %90-95tir. Ancak alama
tayclara veya hepatit hastas olanlara yaplamaz.
168
Biyoloji
9. Snf
HIV (nsan mmn Yetmezlik Virs) insanlarda baklk

sistemini bozan AIDSe neden olan bir virstr (Resim 190).
Baklk sistemi bizi bakteri, virs gibi mikroplardan ve kanser gibi hastalklardan korur. HIV virs vcudun savunma gcn zayflatarak ykmaktadr. Bu yzden normal koullarda
tedavi edilebilen hastalklar, vcudun savunma gc zayfladndan tedavi edilemez.
AIDS virs insandan insana; kan ve kan rnlerinden,
cinsel temastan ve anneden - bebee gei olmak uzere
yolla geer. Henz kesin bir a ve tedavisi gelitirilememi
olan, lmle sonulanan ve genler arasnda byk bir yaygnlk gsteren bu hastalktan korunmann tek yolu bilgi sahibi olmaktr. HIV birok vcut svsnda bulunmasna ramen
sadece kan, kadn ve erkein cinsel salglar ile bulaabilmektedir. Dokunmak, el skmak, sarlmak, ayn yerde oturmak,
ayn banyoyu ve tuvaleti paylamak, ayn taba, barda, atal,
ka kullanmak, ayn giysileri giymekle HIV bulamamaktadr.
Canllar Dnyas
KELMENN ANLAMI
AIDS, kazanlan baklk sistemi bozukluu sendromu anlamna gelen Acquired Immune Deficiency Syndromenun ksaltlmdr.
Virsler beslenemez, byyemez, besin sindirimi ve oksijen kullanmn gerekletiremez. Aslnda virsler bamsz
bir organizma olarak aktif deillerdir. Virsler yalnzca konak
olarak adlandrlan canl bir hcre iinde reyebilir. Konaklar,
virslerin iinde yaad canl organizmalardr.
Resim 190. Tm dnyadaki AIDS vakalarnn %70i Afrikadadr. Afrikadaki baz lkelerde nfusun %10undan
fazlas HIV tamaktadr.
. Virs canl m cansz m?

Virslerin canl olup olmad hl devam eden bir tartma konusudur. Canl organizmalar gibi protein ve genetik
materyal ierirken, dier taraftan metabolik aktivitelerinin olmamas onlar canl olarak deerlendirmemize engel olur.
Her virs ancak belirli konak trlerinde canlla ait zellikler gsterebilir. Virs, konaksn hcre zarndaki proteinler
yardmyla tanr. Baz virslerin konak snr geniken bazlar
yalnzca bir tr canlya zgdr. rnein ku gribi virs hem
insanlar hem kanatllar; kuduz virs rakun, kokarca.
Kpek ve insan gibi memelileri etkiler. Baz virsler ise
dokulara zeldir. rnein grip virs yalnzca st solunum
yollarn etkilemektedir.
Okuma Paras 17
VRSLER YENLMEZ MDR?
Biyolojik Silah
Virslerin genetik ierikleri hzla deiebilme zelliindedir. Tedavisi bulunan bir virs 1 yl sonra bambaka bir hlde karmza kabilir. Tabii ki bulunan tedavi de boa gitmi
olur. rnein bilinen yzlerce grip virs vardr. A bu virs
eitlerinin tamamn kapsamaz. Kapsasa bile a gelitirilen
virs deiime urarsa a etkisiz kalr. Hangi virsn ne eit
bir deiiklik geirecei bilenemedii iin de alar yeterince
etkili olamaz. Bu deiime urama yeteneinden dolay baz
virsler insanlar iin olduka tehlikeli olabilirler. Hatta zaman
zaman salgnlara yol aarak milyonlarca insann lmne
neden olabilirler. Virslerin zararlar bunlarla snrl deildir.
Virslerin bu zellii, kt ellerde biyolojik silah olarak kullanlabilir. Gnmz teknolojisi ile laboratuvar koullarnda
bir virsn genetii ile oynamak ok da zor deildir. Eer

lmcl ve abuk yaylabilen bir virs tr oluturulursa bu
durum insanlk iin kt sonular dourabilir.
Virslerle lgili Doru Olarak Bilinen Yanllar

Yaygn olarak bilinen en nemli yanl virs kaynakl
hastalklarda antibiyotik kullanmaktr. Antibiyotikler bir hcrenin yaamsal olaylar zerine etki eder. Peki baa dnersek
virsler canl mdr? Virslerin antibiyotiklerin etki edecei
canllk zellikleri olmadndan antibiyotikler virslere etki
etmez.
Peki ,virslere kar verdiimiz sava nasl kazanabiliriz?
Virslerle savamann en iyi yolu baklk salayan
169
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar Dnyas
alardr. Baklk sistemimizin gelimi olmas tm hastalklara kar koruma salamann en basit yntemidir. Bu
sebeple baklk sistemimizi glendirecek besinler tketmek olduka nemlidir.
Her Virs Kaynakl Hastalkta A m Olmalyz?
Aslnda buna her zaman ihtiya yoktur. Grip gibi kolay deien ve iyilemesi ok zor olmayan hastalklarda aya gerek
duyulmaz. Baz hastalklara ise doutan baklmz vardr.
Her virs her canlda hastalk yapmaz. rnein ocuk felci
virs (Polia virus-Poliya virs) insanlar iin ldrcu olabilir
ancak hayvanlara etki etmez. Sarhumma hastalna sebep
olan virs ise zencilere etki etmezken dier insanlar iin
lmcl olabilir. Bununla birlikte as cretsiz olarak devlet
tarafndan yaplmaktadr.
Virsler tedavilerinin zor olmas, biyolojik silah olarak
kullanlabilmelerinin dnda salgn durumunda lkeler asndan ciddi zararlar oluturabilir. Hazrlksz yakalanlmas
9. Snf
hlinde bir lke iin can kaybnn yannda ciddi ekonomik

sorunlara da yol aabilir.
rnein Malezyada grlen Nipah virs (Nipah virs)
salgnlarndan yaklak 1 milyon domuz (%60 orannda domuz iftlii) etkilendi. Bunun sonucunda 36.000 kii isiz
kald, 265 insan hastaland ve bunlardan 105 kii hayatn
kaybetti. SARS enfeksiyonu (Corona virs-Korona virs) sonucunda da yaklak 8000 kii hasta oldu ve dnya genelinde 774 vaka lmle sonuland. SARS salgnlarnn kontrol
dnya apnda pahalya mal oldu. Kanadada 12 milyon Kanada dolar harcama yapld bildirildi. Dnya apnda meydana gelen ekonomik kayp yaklak 30 milyar ABD dolar
civarndadr. 2009da ortaya kan domuz gribi enfeksiyonlarnda (A(H1N1 virus-A(H1N1 virs) da halk sal ve hayvan
sal ciddi derecede etkilendi. Bu sebeple virs salgnlarna kar nlem almak, erken tehis ve tedavi iin gerekli salk alt yapsna sahip olmak olduka nemlidir.
DEERLENDRME
1. Eer virsler hcre dnda ok ksa bir sre aktif olabiliyorlarsa insanlar birbirlerine nasl grip virs bulatrabiliyorlar?
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
2. Antibiyotiklerin bakterilere etki eden ilalar olduunu dndmzde, virslerin neden olduu bir hastalk olarak
bilinen gripte neden doktorlar antibiyotik nermektedir?
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
3. Her yl grip as olmamza ramen, hasta olma riskimizin tamamen ortadan kalkmamasn nasl aklarsnz?
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
170
Biyoloji
9. Snf
Canllar Dnyas
4. Bilim dnyasnda virslerin canl olup olmad hl devam eden bir tartma konusudur. Siz de virslerin; hastalklara
neden olmalar, nkleik asitlerinin bulunmas ve dier canllarn hcreleri iinde oalabilmeleri vb. zelliklerini dnerek
canl m cansz m olduklarn aratrnz.
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
5. Virs kelime anlam olarak zehir demektir. Genelde zararl olarak bilinen virslerin yararl olanlar da var mdr? Aratrnz.
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
171
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Gncel evre Sorunlar ve nsan
9. Snf
Gncel evre
Sorunlar
ve nsan
Bu blmde,
nsan faaliyetlerinin dnyadaki evre sorunlarna nasl etki ettiinin

farkna varacaksnz.
Gnlk yaamdaki tercihlerimizi deitirerek evre sorunlarna zm retebileceimizi kavrayacaksnz.
Bunlar Neden nemli?
Dnya zerinde, canllarn yaamn srdrd ortam ve artlar (biyolojik ve kltrel) bir btn olarak evreyi oluturur. evreyi oluturan
bileenler zerinde meydana gelen her trl olumlu ve olumsuz deiiklik canllarn yeni bir ortamla tanmalar anlamna gelir. Canllar, bu
yeni ortam koullarna uyum salayamad ya da olumsuz koullar
canllarn yaamsal faaliyetlerini dorudan etkiledii iin yok olurlar. Bu
nedenle doal dengeyi bozan her deiiklik canllar asndan tehdit
oluturmaktadr.
Fotoraf Yorumlayalm
Toplumlar evreye zarar vermeden, yaam alanlarnn ierisinde bile bugn ve geleceklerini koruyabilirler.
Yaadmz bilim ve teknoloji ann kanlmaz sonu olan endstrilemenin getirdii evre sorunlar, istenirse ok kk yatrmlarla ok
byk kazanlara dnebilir. Bu kazan srdrlebilir ekilde hem
insan hem de evredeki dier canllarn salnn korunmas eklinde
zetlenebilir.
172
Biyoloji
9. Snf
173
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
3.1. Gncel evre Sorunlar ve nsan

Amalar
Bu blmde, gncel evre sorunlarnn doa zerindeki etkisini ve bu
sorunlarn zm iin neler yaplabileceini reneceksiniz.
Hava Kirlilii
Su Kirlilii
Toprak Kirlilii
Radyoaktif Kirlilik
Besin Kirlilii
Grlt Kirlilii
Orman Yangnlar
Erozyon
Asit Yamurlar
klim Deiiklii
Resim 191. Dnya ya da mavi gezegen. Dnyann resimdeki gibi, uzaydan mavi renkte grnmesinin nedeni, atmosfere giren gne nlarndan
mavi dalga boyuna sahip olanlarn
yansmasdr.
Bir astronot olduunuzu ve ok uzun sren bir Mars keif ve aratrma

gezisinin dn yolunda olduunuzu dnn. Marsa yaptnz bu gezi
sizin iin olduka etkileyici idi; daha nce insanlarn ayak basmad bir gezegendeydiniz. Ancak ortalama -55 0C scaklk, suyun olmamas, haftalarca
sren toz frtnalar ve canlln olmamas gibi nedenler sizde Marsn yaamak iin pek de iyi bir yer olmad fikrini oluturmu olabilir. Uzay mekiinin penceresinden ise birazdan ini yapacanz mavi gezegen Dnya
grnyor (Resim 191). Burada da yaamann glkleri olsa bile Gne sistemindeki dier gezegenlerle kyasladmz zaman Dnya, scakln greceli olarak daha az dalgalanmalar gsterdii,
bildiimiz anlamdaki yaam iin gerekli gazlarn, suyun ve topran eitli madde dngleri aracl ile srekli yenilendii bir gezegendir.
Dnyay dier gezegenlerden farkl klan en nemli zellik ise barndrd inanlmaz biyolojik eitliliktir. Bir nceki
nitede grdmz gibi Dnya milyonlarca canl trne ev sahiplii yapmaktadr: yeryzn yeile boyayan bitkiler,
hayvanlar, bakteriler, mantarlar stelik tm bu canllar birbirlerinden izole bir ekilde yaamyor. Yamur ormanlarndan llere, mercan kayalklarndan derin deniz diplerine kadar saysz ekosistem iinde birbirleri ve cansz evre ile son
derece karmak ilikilere sahipler (Resim 192).
KELMENN KKEN
Ekoloji kelimesi, Eski Yunancada ev ve bilim anlamna
gelen iki kelimenin birlemesinden tretilmitir.
21 Mart
Dnya Ormanclk Gn
174
Biyoloji
9. Snf
22 Mart
Dnya Su Gn
15 Mays
5 Haziran
Yeryz klim Gn
Dnya evre Gn
nsan olarak dnyadaki biyolojik eitliliin bir

parasn oluturduumuz
gibi bu doal ilikiler yumann da bir parasyz
ayn zamanda. Ancak insan
olarak paras olduumuz
baka bir dnya daha var:
bilimsel, teknolojik ve politik gelimeler ile ortaya
kan sosyal dnya.
Resim 192. Kosta Rikada-
Kukusuz bu iki dnya da bizim iin son derece

gerekli ve nemli. Ancak
bu iki dnyann gereklilikleri arasndaki uyumsuzluk pek ok probleme yol
amaktadr. Bu blmde
de tank olacamz gibi
bu sre genellikle doal
dnyann aleyhine almaktadr. Sonu olarak bugn evre
sorunlar olarak tanmladmz ve canlln geleceini tehdit
eden sorunlarla kar karyayz. Yaadmz bu iki dnyann
atmas sonucu ortaya kan evre sorunlarn tanmaya
balamadan nce bu konuyu daha iyi anlamamz salayacak
baz terimlere deinmek faydal olacaktr.
ki yamur ormanlarnda
yaayan krmz gzl aa
kurbaas (Agalychnis calidryas-Agaliknis kallidriyas).
Bilim insanlar yeryznde
milyonlarca farkl canl tr
olduunu dnmektedir.
evreyi bir veya bir grup organizmann var olduu artlar ve ortamlar ya da bireyi veya toplumu etkileyen kltrel ve
sosyal artlar olarak tanmlayabiliriz. nsanlar hem doal hem
de sosyal dnyann bir paras olduundan bu iki tanm da
evremizin nemli bileenleridir.
evre bilimi (Ekoloji) canllarn bulunduu evreyi ve
bu evre ile etkileimini sistematik bir ekilde inceleyen bilim
daldr. Canllarn evre ile ilikileri ok karmak olduundan
evre bilimciler de incelemelerinde pek ok alandan yararlanr
(Resim 193).
Resim 193. evre bilimciler ekosistemleri ve ekosistem iinde yer alan canllarn saysn, dalmn, canl ve
cansz evreyle ilikilerini inceler. evre bilimciler almalar iin genellikle bir uzmanlk alan (tatl su, denizler,
ormanlar, vb.) seer ve almalarn bu alanda yrtr.
Biyoloji, kimya, yer bilimleri ve corafya evre bilimcilere

bilgi salayan nemli alanlardr. Bunlarn yannda ekonomiden siyasi bilimlere kadar pek ok sosyal bilim alan da zellikle evre sorunlarn ve zmlerini anlamamzda nemli yer
tutmaktadr. nk evre ile ilgili problemlerin zmnde
asl sorunumuz zmler retemiyor olmamz deildir. zm yollarnn ne olduu herkes tarafndan olduka iyi anlalmaktadr fakat sorun bu zm yollarnn sosyal, ekonomik ve
politik olarak kabul edilebilir ve uygulanabilir hle getirilmesidir. rnein mhendisler hava kirliliinin azaltlmasnn yollarn bilmektedir; sorun, insanlar fabrikalarnda hava kirliliini
azaltc donanm kullanmaya ikna etmektir. Orman mhendisleri nasl aa dikileceini bilmektedir; sorun, az gelimi
lkelerdeki yoksul kyllerin kendi kendilerine aalandrma
yapabilecekleri artlar oluturmaktr. ehir planlamaclar varolarn nasl yeniden yaplandrlmas gerektiini bilmektedir;
sorun, bu yeniden yaplanmay toplumun yoksul kesimi iin
gerekletirilebilir hle getirebilmektir. Grld gibi evresel problemlerin zmnde, doa bilimleri kadar sosyal bilimlerin de rol oynamas gerekmektedir.
8 Haziran
17 Haziran
4 Ekim
Dnya Okyanus Gn
Dnya lleme ve Kuraklkla Mcadele Gn
Dnya Habitat
Gn, Hayvanlar Koruma Gn
31 Ekim
Dnya Tasarruf Gn
175
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Bu blmn devam eden ksmlarnda, gnmzde

doal dnyann varln ve geleceini tehdit eden sorunlar
tanyacak ve bu sorunlar amak iin nerilen zm yollarn fark edeceksiniz. Ayrca toplumun bireyleri olarak evre ile
ilikinizi gzden geirme ve davranlarnzn evre zerinde
oluturduu etkiyi deerlendirme frsat bulacaksnz. Gnlk
yaantnzn her annda verdiiniz kararlar ile hem kendi geleceinizi hem de bu dnyada yaayan dier canllarn geleceini etkilediinizi anlayacaksnz. Bu kararlar alrken gelecei
dnerek mi hareket ediyorsunuz yoksa yaptnz hatalarn
sizin ve bakalarnn hayatlarn etkilemeyecek kadar kk
eyler olduunu mu dnyorsunuz? rnein evden karken ak unuttuunuz bir lamba iin tek endieniz, gelecek
olan kabark elektrik faturas m oluyor? Bu nite boyunca, bu
ve buna benzer durumlarla karlatnzda nasl bir tutum
sergilediinizi dnp z eletiri yapma frsat bulacaksnz.
9. Snf
evre sorunlar, sanayileme ve teknoloji ile beraber

gelen modern hayatn yan etkilerinden biridir. nsanlarn
ihtiyalar ya da istekleri arttka bu talepleri karlamak iin
retilen rnlerin yannda istenmeyen maddelerin retimi de
kanlmazdr. Bugn evre sorunu olarak tanmladmz
olaylarn neredeyse tamam insan kaynakldr. Takip eden
blmlerde bu sorunlar ve sorunlarn nedenlerini daha yakndan tanma frsat bulacaksnz.
3.1.1. Hava Kirlilii

Tarihte hava kirliliinin, insanlarn snmak iin atei bulmasyla balad dnlse de bugnk anlamyla hava kalitesinin deimesi, 18. ve 19. yy. sanayi devrimi ile beraber
buhar gcyle alan makinelerin hayatmza girmesi ile balamtr (Resim 194).
Resim 194. Bir buhar makinesi basn altnda buhar

retmek iin suyu kaynatacak bir kazana ihtiya duyar. Herhangi bir s kayna kullanlabilir fakat genelde
odun, kmr veya petrol trevi yaktlarn yaklmasndan
elde edilen ate kullanlr.
Tablo 3de havadaki gazlarn yzdelik oranlar verilmitir.

rnein metan gaznn temiz havadaki miktar, % 0,00015
yani milyonda on betir. Bu miktar % 0,00025e yani milyonda
yirmi bee karsa havann metan gaz asndan kirli olduu
sylenir. Hava kirlilii, her bir bileenin havadaki oranna bal
olarak belirlenir; havann kirli olduunu syleyebilmemiz iin

yalnzca bir bileenin bile kirlilik snrn amas yeterlidir. Ksacas hava kirleticilerinin, canllarn saln olumsuz ynde
etkileyecek ve canszlarn yapsn bozacak miktar ve srede
atmosferde yer almas hava kirlilii olarak tanmlanr (Resim 195).
Tablo 3: Temiz ve kirli havadaki bileenler
Bileen
Azot (N2)
Oksijen (O2)
Karbondioksit (CO2)
Karbonmonoksit (CO)
Metan (CH4)
Azotdioksit (NO2)
Ozon (O3)
Kkrtdioksit (SO2)
Amonyak (NH3)
176
Biyoloji
9. Snf
Temiz Hava (%)

79,00
20,95
0,032
0,00001
0,00015
0,0000001
0,000002
0,00000002
0,0000001
Kirli Hava (%)

Deimez
Deimez
0,04
0,004 0,007
0,00025
0,00002
0,00005
0,00002
0,000002
Tablo 3de grld gibi azot ve oksijen gazlar hava

kirlilii asndan belirleyici gazlar deildir. Karbondioksit ise
salk asndan kirletici deil, iklim deiimi asndan temel
bileen olarak deerlendirilir.
Tablo 4de bu renkler ve renklerin karlk geldii hava kalitesi

grlmektedir.
Tablo 4: Hava kalitesi indeksi

HK Rengi
Hava kalitesi
Ak yeil
ok iyi
Yeil
yi
Koyu yeil
Yeterli
Sar
Orta
Turuncu
Kt
Krmz
ok kt
3.1.1.3. Hava Neden Kirleniyor?
Resim 195. 1952 Kasmnda Londrada yaanan hava

kirlilii ile bir gnde 750 kii, 15 gnde 4000 kii hayatn kaybetmitir. Londrada grlen ar sisi tanmlamak
iin ngilizcede sis (fog) ve duman (smoke) szcklerinin birer hecesi alnarak SMOG (Dumanl-Sis) terimi
tretilmitir.
3.1.1.1. Turuncu Alarm Nedir?

Basndan
inin bakenti Pekinde hava kirlilii son zamanlarn en
yksek seviyesine ulat. Kirliliin tehlikeli boyutta olduuna
dikkat ekmek iin alarm seviyesini turuncuya eken yetkililer, darya kan kent sakinlerini dikkatli olmalar ynnde
uyard (ubat, 2013).
3.1.1.2. Hava Kalitesi ndeksi

Farkl bileenlerin farkl seviyelerde havay kirlettii ve farkl
etkiler oluturduu dikkate alnarak gnlk hayatta daha kolay anlalmas iin hava kirliliinin seviyesini aklayan Hava
Kalitesi ndeksi (HK) gelitirilmitir. Bu indeks halk tarafndan
daha rahat anlalabilmesi iin renklerle de ifade edilmektedir.
Havann neden kirlendiini anlamak iin 2008 Pekin

Olimpiyat Oyunlarnda yaplan gerek zamanl deneye bir
gz atalm. 2008 yl Austos aynda inde yaplan olimpiyat
oyunlar ncesi in hkmeti hava kirliliini azaltmak iin
2008 Haziran ayndan itibaren 1 milyon aracn trafie kmasn yasaklayp Pekindeki baz imento ve kimya fabrikalarnn retimini durdurdu. Ama, dnyann drt bir yanndan
gelen sporcularn ve bu blgede yaayan insanlarn kt
hava koullarndan en az ekilde etkilenmelerini salamakt.
Gerekten de 2 aylk bir zaman diliminde alnan bu nlemler
insanlarn olimpiyat oyunlar sresince daha kolay nefes almalarn salad. Bu durum bilim insanlar iin de nemli bir
aratrma ortam salad. 125 salkl insandan alnan olimpiyat ncesi ve sonras tahlil sonular, kalp krizine yakalanma
riskini gsteren kan deerlerinin olimpiyat ncesi dnemde
dzenli olarak dtn gsterdi. indeki bu durum bize
hava kirliliine yol aan nedenlerin neler olabilecei hakknda
fikir vermektedir. nsan etkisiyle ortaya kan bu hava kirlilii
kaynaklarna yapay kaynaklar, doa olaylar ile ortaya kanlara ise doal kirlilik kaynaklar denir.
KELMENN ANLAMI
Yerkreyi saran gaz ktlesine atmosfer denir.
Atmosferdeki hava tabakasnn kalnl 150
kmdir. Atmosfer, havakre olarak da bilinir.
177
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
3.1.1.4. Doal Kirleticiler

Doal olarak gerekleen pek
ok olay hava kalitesini etkileyerek
hava kirliliine neden olabilir. l
frtnalar ile tanan baz maddeler,
orman yangnlar ile oluan gaz ve
kirleticiler, okyanus ve denizlerden
atmosfere karan sv damlacklar,
volkan patlamalarndan kaynaklanan
byk kl bulutlar ve bitkilerden atmosfere atlan organik bileikler doal
hava kirlilii kaynaklardr (Resim 196).
Resim 196. Tarihin en byk yanarda patlamalarndan biri olan Vezv yanarda patlamas, MS 79 ylnda bugn talya snrlar iindeki Pompeii kentinde
meydana gelmitir. Byk patlamada kan kl ve lav karm, insanlarn ve
eyalarnn zerini bir rt gibi kaplam ve oksijenle ilikisini kesmitir. Bu nedenle kalntlar gnmze kadar yok olmamtr.
3.1.1.5. Yapay Kirleticiler

Yapay hava kirlilii kaynaklar, tmyle insan etkisiyle ortaya kan endstriyel tesis gibi sabit kaynaklar ve motorlu tatlarn oluturduu hareketli kaynaklar olarak tanmlanr. Sabit
kaynaklar olan termik santraller, petrokimya, metal, boya, plastik, imento ve deterjan sanayi tesisleri ile evsel snma iin yakt
tketiminin ortak noktas, enerji ihtiyacnn karlanmas iin fosil yaktlar dediimiz odun, kmr ve petrol rnlerinin (fueloil,
motorin, doal gaz) kullanlmasdr (Resim 197). Hareketli kaynaklar ise motorlu kara tatlar, gemiler, trenler ve uaklardan
olumaktadr (Resim 198).
Resim 197. stanbulda hava kirlilii zellikle 1980li
yllardan sonra insan saln tehdit eden boyutlara
ulamtr. Bu kirliliin belli bal kaynaklar arasnda
yerleim blgelerindeki dk kaliteli yakt kullanm
ve endstriyel kaynaklar gelmektedir.
Resim 198. Her gn stanbul Boazndan geen onlarca gemiden atmosfere salnan egzoz gazlar, blgesel hava kirliliinin en nemli sebeplerinden biridir.
178
Biyoloji
9. Snf
Haftalk Blten
evre Mirasmzdr.
BEDAVA TEMZ HAVA
inli bir evre giriimcisi Chen Guangbiaon

teneke kutularda oksijen sat yapt basna yansd.
Aslnda bu iadam 15 Eyll 2012 tarihinden sonra
Pekin, angay, Guangzhou kentlerinde bu sat balatacan duyurmu ancak o zaman pek ciddiye alnmamt. Daha sonra zellikle Pekindeki anormal
hava kirlilii tavan yapnca ve hava kirlilii oranlar
beklentilerin tesinde kmaya balaynca Chen arad ilgiyi nihayet bulmu oldu.
2013 Ocak aynda Pekindeki hava kirlilii rekor
seviyelere ulanca Chen kentte artk acil durum ilan
edilmesi gerektiini syleyerek reklamn u ekilde yapt: Herkese bedava temiz hava datyorum.
Ap, iinize ekin. Ayrca Chen, Eer evre iin
harekete gemezsek 20 ya da 30 yl sonra torunlarmz oksijen tpleri ve gaz maskeleri takacak. dedi.
Chenin teneke kutularda satt temiz havann

fiyat yaklak 1,4
TL. Chenin bu
ilgin satnn ne
kadar kr getirecei de merakla bekleniyor. 100 bin
kutu reten Chen
ekliyor: Sat yapp yapamayacam hi nemli deil. nemli olan toplumda bir evre bilinci uyandrmak iin yapm olduum harcamadr.
(http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2013/02/130208_china_fresh_air_sale.
shtml - Eriim tarihi: Aralk 2013)
Okuma Paras 18
Buzdolabnz, elektrik tketiminizde %20lik bir paya
Karbondioksit Salnmn Azaltmak in Siz Ne- sahiptir. Buzdolabnz mevsime gre ayarlayp kullanm
koullarna dikkat edebilirsiniz. Giysilerinizi lk ya da souk
ler Yapabilirsiniz?
Tavan ve duvarlarnza yaltm yaparak, hem btenize
%20-30 yarar salar, hem de
yllk karbondioksit salnmnz
950 kgdan 70 kga ekebilirsiniz. Pencerelerinize s cam taktrmak, doal gazla snyorsanz
yllk yaklak 2 ton; kn kap ve
pencerelerdeki hava szntlarn nlemek, yllk yaklak 500
kg karbondioksit salnmn azaltr.
suyla ykayabilirsiniz. Bylece iki kere altrlan bir makineyle yaklak 220 kg karbondioksit salnmn nlersiniz.
Bulak makinenizi ancak dolduktan sonra altrabilirsiniz.
Makinenizin, varsa enerji tasarruflu ayarlarn kullanabilirsiniz. Alverilerinizde yenilenebilir, geri dnml ve enerji
korunumlu rnleri almak yllk 500 kglk karbondioksiti nler. Bir at bile geri dntrmek en azndan yarm kg karbondioksiti tutar. Enerji tasarruflu floresan lambalar tercih
edebilirsiniz. Bir floresan lamba, tipik bir ampuln drtte biri
elektrik tketir ve yaklak 100 kg karbondioksit salnmn
nler. (TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Say 455, Sayfa 66-69)
179
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
3.1.1.6. Kirliliin Nedeni Yapay m Doal m?

Bu sorunun, kresel ve blgesel olarak iki farkl cevab
vardr. Yaplan bilimsel almalar, kresel olarak doal kaynaklardan atmosfere atlan kirletici miktarlarnn yapay kaynaklara kyasla ok daha fazla olduunu gstermektedir. rnein
organik bileikler dediimiz kirleticilerin doal kaynaklardan
atmosfere atlan miktarlar yapay kaynaklardan atlan miktarn
on katndan daha fazladr.
Dier taraftan yapay kirleticilerin de hava kirliliinde
nemli bir rol oynad tartmasz bir gerektir. Gnlk hayatmzda yz yze kaldmz kentsel hava kirlilii problemleri yapay kaynakl hava kirliliinin bir trdr. Youn trafikte
yaanan motorlu ara kaynakl hava kirlilii veya kalitesiz yaktlarn kullanlmas sonucu yerleim alanlarnda ortaya kan
hava kirlilii en belirgin ve sklkla ortaya kan hava kirlilii
trleridir.
Atmosfere salnan miktar asndan baktmzda, doal
kaynaklar olduka byk bir orana sahip olmasna ramen
ou hava kirliliinin nedeni yapay kaynaklardr. Doal kaynaklar tm yerkreye yaylm olduklarndan bu kaynaklardan
salnan kirleticiler atmosferde seyrelir. Ayrca doal kaynakl
kirleticilerin meydana gelme sklklar daha azdr (Bir volkann
patlama skln dnn.) dolays ile kirlilik etkileri zayf ve
nemsiz kalmaktadr. Yapay kaynaklar ise blgesel olarak dar
alanda ve yl boyunca srekli atmosfere salndklarndan belli
bir blgede oluturduklar hava kirlilii problemleri daha ciddi boyutlara ulamaktadr.
3.1.1.7. Hava Kirliliinin Sonular

Hava kalitesinin deimesi yalnzca bitki, hayvan ve insan gibi canllar deil cansz maddeleri ve hatta scaklk, nem,
hava basnc gibi iklimsel elemanlar da dorudan etkiler. Kirliliin canllar zerindeki etkilerini ksa srede grebilirken,
dnyann tamamn etkileyen kresel iklim deiikliini gzlemleyebilmek iin uzun bir zaman dilimini incelemeye ihtiyacmz vardr.
180
Biyoloji
9. Snf
9. Snf
Evimizin iinde gvende miyiz?

Zamanmzn ounu okul, i yeri, ev gibi kapal alanlarda geirdiimizi dnrsek dorudan ak hava ile temasmz olduka az olduu iin hava kirlilii asndan gvende
olduumuz sylenebilir mi?
Bulunduumuz meknlarn havas mobilyalar, i mekn
malzemeleri ve kendi faaliyetlerimiz sonucu oluturduumuz gaz, toz ve organik buhar ile kirlenir. yle ki bazen bina
ii hava kalitesi d ortam hava kalitesi ile kyaslanamayacak
kadar kirli olabilir. Bina ii hava kirletici konsantrasyonlar, birikme sebebiyle d havadakinden genellikle daha fazladr.
ABDde bina ii hava kirlilii nedeniyle her yl yz binlerce kiinin solunum yolu hastalklarna, binlerce kiinin ise kanser
gibi lmle sonulanabilen hastala yakalandklar tahmin
edilmektedir. Ayrca ocuklarn kanlarndaki yksek kurun
seviyelerinin ksmen bina ii hava kalitesi ile ilgili olduu dnlmektedir.
Resim 199. ocuklar, normal bir yetikinden %50

daha fazla nefes alp verdikleri ve boylar ksa olup
yere yakn olduklar iin egzoz gaz gibi kirleticilerden
daha fazla etkilenirler.
3.1.1.8. Kirli Hava Salkl Yaama Kar

Kirli havay solumak kalp krizi, solunum yolu hastalklar
ve akcier kanseri gibi hastalklara yakalanma orann artrr.
Hava kalitesi dk bir blgede yayorsak yaam sremizin
5 ile 10 yl arasnda ksalabilme ihtimali olduu sylenebilir.
GNE
3.1.1.9. Bitkiler Kirleticilere Kar Olduka

Hassastr
Hava kirliliinin bitkiler zerindeki etkisi ncelikli olarak
yapraklarda ortaya kar. Bunun en nemli nedeni, gaz alveriinin yapraklarla gereklemesidir. Kirleticilerden dolay
solunum ve buharlamann yavalamas ile yaprak ularnda
ve kenarlarnda sararma ve yanma benzeri deiiklikler, bymesi engellenmi kk yapraklarn varl ve bitki olgunlamasnn gecikmesi gibi etkiler ortaya kar (Resim 200).
Resim 200. Hava kirleticilerinden biri olan ozon, bitki

bymesini yavalatarak yaprak zerinde farkl izler
brakr.
nsan Etkisi ile

Oluan Sera Etkisi
Is uzaya daha
fazla salnr.
Is yaylmas
CO2
N2O
CH4
Is yaylmas
dk
Is yaylmas
fazla
Is uzaya
daha az salnr.
Is yaylmas
N2O
CO2
zlar
era ga
er s
Solunum yolu rahatszlklarndan baka, havada bulunan

ar metaller sindirim bozukluklar ve bbrek rahatszlklarna
da neden olmaktadr. zellikle gaz hlinde bulunan kirleticilerin kansere neden olduu bilinmektedir.
Gneten
gelen
radyasyon.
D i
Solunum yolu ile alnan hava ierisindeki paracklar ve

duman, soluk alma verme srasnda az ve burun yolu ile
alnr ve akcierlere kadar ular. Kk paracklar kana geerken byk partikller solunum sisteminin derinliklerinde
depolanr.
Doal Sera Etkisi
Atmos
fer
Kt havadan en fazla ok gen, ok yal ya da zaten solunum yolu hastalklarna sahip insanlar etkilenir (Resim 199).
Bronit ve astm hava kirliliinden kaynaklanan hastalklarn
banda gelmektedir. Peki, hava kirlilii bu hastalklara nasl
sebep olur?
CH4
Resim 201. Dnya, zerine den gne nlarndan

ok, Dnyadan yansyan gne nlaryla snr. Bu yansyan nlar bata karbondioksit, metan ve su buhar
olmak zere atmosferde bulunan gazlar tarafndan tutulur, bylece Dnya snr. Inlarn bu gazlar tarafndan
tutulmasna sera etkisi denir.
3.1.1.10. Kresel klim Deiiklii

Son yllarda dnyann tartt en nemli problemlerden
biri, Dnyann snmas yani iklim deiikliidir. Dnyann 150
yllk scaklk lmlerine bakldnda ortalama scakln 0,8
o
C artt grlmektedir. Kresel snmann nedenleri konusunda bilim insanlarnn ortak noktalarda bulutuu sylenebilir. Ancak Dnyann deien yapsnn, ksa ve uzun zaman
diliminde canllar ve canszlar zerindeki etkisinin nasl olaca konusunda bir fikir birlii yoktur.
Kresel snmann en byk nedeni, sera gaz (karbondioksit, metan vb.) olarak adlandrdmz s tutma zellii ok
yksek olan gazlarn atmosfere fazla miktarda salnmasdr.
1850lerde ngiliz fiziki John Tyndall atmosferde bulunan gazlar tek tek analiz ettiinde ortaya kan sonu ilginti. Tyndall,
atmosferde bulunan gazlardan karbondioksit, su buhar ve
ozon gazlarnn yeryznden yansyan snn bir ksmn hapsedebildiini ortaya koydu (Resim 201). Atmosferin bu gazlar
nedeniyle ar snmas kresel snmaya, bu durum da kresel
iklim deiikliine neden olmaktadr.
Son 150 ylda Dnyann ortalama scaklnn 0,8 oC arttndan bahsetmitik. Peki, ou zaman hissedemeyeceimiz
bu kk deer neden bilim dnyas ve gncel politikalar
asndan bu kadar nemlidir? Scakln bu hzda artmasnn
181
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
ekonomik, sosyal ve biyolojik olarak farkl alanlarda farkl sonularnn olaca ngrlmektedir. Biyolojik olarak buzullarn erimesi ve denizlerdeki su seviyesinin ykselmesi, denizlere yakn ky eritleri ve kk adalar iin tehdit olutururken;
blgesel ya sistemlerinin deimesiyle tarmsal alanlarn
dalmnn da deimesi beklenmektedir. Yalarn younlamasyla artacak olan taknlar da ky kesiminde toprak kaybna neden olarak tarmsal retim zerinde olumsuz etkilere
sebep olacaktr.
Kresel snmayla kendini gsteren yksek scaklk artlar ise ar buharlama oluturarak gl ve rmak sularnda
%20lere varan bir azalmay beraberinde getirirken, bu dei-
9. Snf
ime uyum salayamayan bitki ve hayvan trlerini azalma ve

yok olma tehlikesiyle kar karya brakacaktr.
Son yllarda teknolojideki gelimelerin, atmosferdeki
CO2 birikimini en aza indirmesi beklenmektedir. rnein resim 202de grlen Dr. Klaus Lackner tarafndan tasarlanan
sentetik aalarn kirlilikle ortaya kan CO2yi gerek bir aaca gre 100 kat daha fazla absorbe etmesi ve bu uygulama
ile uygun llerde bir adet aacn yllk 90.000 ton karbonu
atmosferden toplamas beklenmektedir. Kk bir not; ihtiya
duyulmas hlinde yer deiimi mmkn olan sentetik aalarn retim maliyetinin lks bir araba fiyatna edeer olmas
bekleniyor.
Resim 202. Dr Klaus Lackner tarafndan tasarlanan sentetik aalar.

Kresel snmann tm olumsuz beklentilerinin yannda,
baz blgeler asndan olumlu ynlerinin olabilecei hakknda tahminler de bulunmaktadr. Norve ve Finlandiya gibi
souk iklime sahip lkeler en ansl grupta bulunmaktadr.
klimdeki snma, bu lkelerde sadece tarm sezonunu uzatmakla kalmayp turizm sezonunun tm yla yaylmasn salayacaktr. Bunun dnda, Grnlandn tarih ncesi dnemde
olduu gibi tekrar yeil alanlarna kavumas, Sibiryann donmu alanlarnn kresel snmayla birlikte tarm ve hayvanc-
lk asndan verimli hle gelecek olmas, ABDde 2.5Clik bir

snmann yllk lm saysn 40 bin kii kadar azaltaca beklentiler arasndadr. Ayrca Kanada, Rusya ve skandinavya lkeleri gibi souk iklim yapsna sahip lkelerin k souunun
azalmasyla bu lkelerde tarmsal retimin artmas, lmlerin
azalmas ve snma maliyetlerinin de dmesi ve bu lkelerin
ekonomik adan avantajlar salamas olumlu beklentiler arasnda yer almaktadr.
Tac Mahal (Hindistan), Byk Buda (in), Nemrut Da Heykelleri (Trkiye), Atina Akropolisi (Yunanistan) gibi
dnyann farkl blgelerindeki bu tarih eserlerin ortak noktas, hava kirliliinin tehdidi altnda olmalardr. Peki,
canllara biyolojik yoldan zarar veren bu kirlilik canszlar nasl etkiliyor?
182
Biyoloji
9. Snf
Etkinlik - 32
Etkinlik Ad: Dnyay Kurtarabilir miyiz?
Biz bireyler olarak evreyi nasl etkiliyoruz? Aada gnlk hayatmzda farknda olmadan yaptmz tercihler bulunmaktadr. Aadaki sorulara vereceiniz cevaplar (Evet/Hayr) atmosfere salnmasna neden olduunuz yllk CO2 miktarn
hesaplamanza yardmc olacaktr.
Ynerge:
Aadaki sorulara vereceiniz cevaplara gre atmosfere CO2 salnm gerekleiyor veya atmosferi ayn miktardaki
CO2den kurtarm oluyorsunuz. 1. Grup Sorulara vereceiniz her evet cevab iin CO2 miktarnn yanna (+), hayr cevab
iin () iareti koyunuz. 2. Grup Sorulara vereceiniz her evet cevab iin CO2 miktarnn yanna (), hayr cevab iin (+)
iareti koyunuz. Tm sorulara cevap verdikten sonra (+ ) ve () deerlerinizi toplaynz ve atmosfere saldnz CO2 miktarn
hesaplaynz.
Tartma:
CO2 miktar
(gr/yl)
Sorular
1. Grup Sorular
Evet (+)
Hayr ( - )
Anne veya babanz arabanz ounlukla hz limitleri zerinde mi kullanr?
498300
Haftada 1 ya da 2 defa toplu tama aralarn kullanr msnz?
362400
Yazn klimanz srekli 18 derecede mi kalr?
181200
Kn evde tirtle mi dolarsnz?
249150
Duta 5 dakikadan fazla kalr msnz?
113250
2. Grup Sorular
Evet ( - )
Hayr ( + )
Odadan karken klar kapatr msnz?
135900
Ortam strken ya da souturken cam ve pencereyi kapatr msnz?
226500
iniz bitince TV, DVD, bilgisayar gibi elektronik eyalarn fiini eker misiniz?
113250
amarlarnz balkonda m kurutursunuz?
317100
Buzdolabnzn k ve yaz ayarn yapar msnz?
317100
Mevsimsel sebze meyve tketir misiniz?
113250
Toplam CO2 tketimi (gr/yl)

1. Atmosfere salnmasna neden olduunuz toplam CO2 miktarnn kresel snmaya yol amamas iin bu miktarn
aalar tarafndan emilmesi gerekir. Bir aacn ylda 900 kg CO2 emdiini bildiimize gre ylda ka aa dikerek bu miktar
ortadan kaldrabiliriz?
2. Ayn hesaplamalar ve tartmay snf arkadalarnzla yaparak snf ve okul asndan yllk CO2 retimini ortadan
kaldrmak iin ortalama ka aa dikilmesi gerektiini hesaplaynz.
183
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Hava kirliliine neden olan odun, kmr gibi fosil yaktlarn yaklmasyla ortaya kan duman (kkrt ve azot gazlar),
atmosferdeki su ile reaksiyona girerek iki zararl asit (slfrik
asit ve nitrik asit) meydana getirir. Atmosferde meydana gelen
bu asitler sanld gibi yalnzca yamurlarla deil; sis, kar, i
gibi farkl yalarla da yeryzne inmektedir. Normal koullarda yeryzne inen yamur, kar vb. yalarn ortalama pH
5,6 civarndadr. Bu deerin altnda kalan yalar asit yamurlar olarak isimlendirilir.
9. Snf
nedenle asit yamurlarndan etkilenen gllerdeki balk poplasyonlar tamamen yok olabilir (Resim 204).
Resim 204. Norvete ve svete suyun pH 5in altna

dt iin birok glde balk poplasyonu azalmtr. Kanadada yumurtadan yeni km gl balklar pH
5,4n altna dt zaman hayatta kalamazlar.
Resim 203. Asit yamurlar ormanlarda tahribat yapar

ve aalarn bymesini yavalatp lmlerine sebep
olabilir.
Asit yamurlar dnyann nemli tarih eserlerini tahrip

ederek bu eserleri yok olma tehlikesi ile kar karya brakr.
Doal yap talarnn yzeylerinde asitli ya sularyla oluan
slfrik asit; fazla kire talar, mermerler, traverten ve kum
talarnn bozulmasna neden olur (Resim 205).
Asit yamurlar yalnzca kirliliin olutuu blgelerde

deil, rzgrn bulutlar tayabildii her yerde gerekleebilir.
Bu uzaklk bazen yzlerce kilometre olabilirken bazen lkeler
aras snrlar bile geebilir. rnein Kanadada grlen asit
yamurlarnn % 50-70i ABDdeki hava kirliliinden, ABDde
grlen asit yamurlarnn ise % 2-10luk dilimi Kanadadaki
hava kirliinden kaynaklanr.
Asit yamurlarnn en belirgin etkileri orman, gl ve akarsular zerinde grlr. Asit yamurlar aalara ve dier bitkilere birka ekilde zarar verebilir (Resim 203). ncelikle asitlii
yksek suyla temas eden yapraklar ve gvde dokular ypranr.
Ayrca aalarn topraktan faydal maddeleri almas zorlat gibi zehirli etkisi olan baz maddeleri almas kolaylar. Asit
yamurlar belki de en fazla tatl sularda yaayan balklara zarar vermektedir. nk tatl sularn asidi tolere edebilme gc
olduka dktr. Tatl sularn asidik olmayan ortamlarnda
yaayan balk trlerinin ou ani pH deiimlerinde lr. Bu
184
Biyoloji
9. Snf
Resim 205. Boyu 71 m, genilii 28 m olan dnyann en

byk Budist heykeli olan Byk Buda heykeli din, sanatsal ve toplumsal neme sahiptir. Ancak asit yamurlar heykelin doal yapsna zarar vermektedir.
Peki, bu kadar olumsuz sonular olan asit yamurlaryla baa kabilmek ve asit yamurlarnn muhtemel etkilerini
azaltmak iin neler yaplabilir? Bu sorunun cevab aslnda asit
yamurlarnn nedeni olan hava kirliliini nlemek iin neler
yaplabilir sorusu ile ayn anlama gelir.
ngiltere-Yunanistan anlamazl:
Hava Kirlilii
Yunanistann sembol olan Akropolisin tarihinde ok
sayda ilgin olay bulunuyor. Bunlar arasnda en ilgin olan, Elgin adl bir ngiliz Lordunun 1816 ylnda Atina henz
Osmanl ynetimindeyken, tarih Parthenon tapnan ssleyen heykelleri testere ile keserek kayklarla ngiltereye karmasdr. Elgin kard heykelleri ngiliz hkmetine vergi
borcu karlnda satmtr. Bu heykeller hlen Londradaki
British Museumda Antik Helen Dnemi blmnde sergilenmektedir.
Yunan Hkmeti, yllardr ngiltereden bu heykellerin
iadesini talep ediyor. ngiltere ise bu talebi her defasnda
reddediyor. Nedeni ise olduka ilgin: ngiltere bu heykellerin Atinadaki hava kirliliine dayanamayaca ve bozulaca
gerekesi ile heykelleri Yunanistana iade etmiyor.
Resim 206. Rzgr enerjisi, rzgr oluturan hava akmnn sahip olduu hareket (kinetik) enerjisidir. Bu enerjinin
bir blm meknik enerjiye veya elektrik enerjisine dntrlebilir. Rzgrdan enerji elde edilmesi srasnda ise
zararl gazlarn hibiri atmosfere salnmaz dolaysyla rzgr
enerjisi temiz bir enerjidir, yaratt tek kirlilik grltdr.
3.1.1.11. Hava Kirliliini Durdurmak in Neler Yapabiliriz?

Gelimi lkelerin ounda hava kirlilii ulam ve enerji retimi ile ilikilidir. Bu nedenle kirlilii nlemenin en etkili
yolu, tketimin azaltlmasdr. Elektrik tketiminin azaltlmasndan binalarn yaltmna, toplu tamann iyiletirilmesinden snma iin kmr yerine doal gaz tercih edilmesine kadar birok yntem Avrupa, Kanada ve ABDde nemli oranda
kirlilii azaltmaktadr.
Resim 207. Ege, Akdeniz, Dou Anadolu ve Gneydou

Anadolu Blgesinde sklkla rastladmz gne enerjisi
sistemi evreye zarar olmayan ve su stma iin olduka
ekonomik bir yntemdir. Bu sistemler snrl gne nda
bile kolaylkla ilevini gerekletirebilmektedir.
Rzgr ve gne enerjisi gibi alternatif enerji kaynaklar ile neredeyse yok denecek kadar az kirlilikle enerji retimi,
ayn zamanda ekonomik adan da petrol, kmr gibi kaynaklarla karlatrlamayacak kadar ucuzdur (Resim 206-207).
Hava kirliliinin nemli bir blmn oluturan fabrika
bacalarndan kan kirleticilerin filtreleme yntemi veya daha
ileri teknolojilerle atmosfere karmasna engel olunmas,
zellikle kkrtdioksit gibi zehirli bir gazn verecei zararlar
ortadan kaldrm olur (Resim 208).
Resim 208. evre ve ehircilik Bakanlnn fabrikalara

zorunlu kld baca filtreleri fotoraftaki korkun grntnn zararn en aza indirmek iin gereklidir.
185
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
3.1.2. Toprak Kirlilii

1984 ylnda Kuzey Hindistan blgesindeki Bhopal ehrinde bir bcek ilac fabrikasnda meydana gelen patlama sonucu evreye yaylan zararl gazlar on binlerce insann lmne neden olmutur (Resim 209).
Resim 209. Bhopalda dar atlan gazdan etkilenen

blgede kuruyan bir gl yata grlmektedir. Aradan
geen bunca zamana ramen, toprakta biriken bu gaz
blgede yaayan insanlar hasta etmekte ve blgede otlayan hayvanlarn lmne neden olmaktadr.
Dnyann en kt endstri felaketlerinden biri olan bu

olaydan gnmze dein 29 yl gemesine ramen topraa
karan bu zararl kimyasallar hl yer alt sularn kirletmekte
ve insanlar iin tehlike oluturmaktadr.
Topraa braklan zararl ve atk maddelerle topran
zelliinin bozulmas toprak kirlilii olarak adlandrlr. Bhopal felaketinden 20 yl sonra topraktaki zehirli madde miktar oranlarnn olduka yksek kmas bize toprak kirliliinin
topra ldrmekle ayn anlama geldiini gsteriyor. nk
toprak, temizlenmesi ve eski hline getirilmesi en zor doal
alan olarak bilinmektedir (Resim 210).
Hava ve su gibi, canllarn yaamas iin vazgeilmez unsurlardan bir olan toprak, bitkilerin beslendii kaynaklarn ana
deposudur. Topran st tabakas insanlarn ve dier canllarn
beslenmesinde temel kaynak oluturur. Bir gram topran ierisinde milyonlarca canl bulunur ve ekosistemin devam iin
bunlarn hepsinin ayr bir nemi vardr.
186
Biyoloji
9. Snf
Resim 210. Toprak kirlilii ile ilgili temizlik almalar

uzun sren ve dier temizleme almalar ile karlatrldnda olduka pahal bir sretir. Bu nedenle toprak
kirliliinin en yaygn olduu ABD ve baz Bat lkeleri dnda bu konuda alma yaplmamaktadr.
Haftalk Blten
evre Mirasmzdr.
Trkiyenin Toprak Kirlilii Haritas karlyor
evre ve ehircilik Bakanl evre Ynetimi Genel Mdrl Trkiyenin toprak kirlilii haritasnn karlmas iin
alma balatt.
Toprak Kirliliinin Kontrol ve Noktasal Kaynakl Kirlenmi Sahalara Dair Ynetmelik erevesinde ilk aamada
kirlenmi veya kirlenmesi muhtemel sahalar ile sektrler tespit
ediliyor. Tespitin ardndan, bu saha ve sektrler Noktasal Kaynakl Kirlenmi Sahalar Bilgi Sistemi ile kayt altna alnacak.
Noktasal Kaynakl Kirlenmi Sahalar Bilgi Sisteminin I. aamas ile kirlenmi sahalar, kirlilik phesi olan sahalar ve
temizlenen sahalarn corafi verileri; faaliyet sahipleri, evre ve ehircilik Bakanl tara tekilatlar ve vatandalarn sahipsiz saha bildirimleri ile yaplyor ve Trkiyenin Toprak Kirlilii Haritas oluturuluyor. Noktasal Kaynakl Kirlenmi Sahalar
Bilgi Sistemine faaliyet sahipleri tarafndan yaplacak olan giriler Toprak Kirliliinin Kontrol ve Noktasal Kaynakl Kirlenmi Sahalara Dair Ynetmeliin tm maddelerinin yrrle girecei tarih olan 08 Haziran 2013ten itibaren zorunlu oluyor.
Tespit edilen kirlenmi sahalar Toprak Kirliliinin Kontrol ve Noktasal Kaynakl Kirlenmi Sahalara Dair Ynetmelik
Yeterlilik Belgesi Teblii kapsamnda Bakanlka lisanslandrlm firmalar tarafndan temizlenecek. (http://www.csb.gov.tr/
gm/cygm/index.php?Sayfa=haberdetay&Id=6443 - Eriim tarihi: Aralk 2013)
Topran verimli kalmas ve retkenliinin devam etmesi topraa baml olan canlln devam iin olduka
nemlidir.
Yerleim alanlarndan kan evsel atklar ve endstri atklar toprak kirliliine sebep olan en nemli etkenler
olarak gze arpyor. Yerleim alanlarndan kan plerin
boaltld alanlar ile kanalizasyon ebekelerinin dorudan
topraa verildii alanlarda toprak kirlilii meydana gelir (Resim 211, Resim 212).
Toprak nedir?
Minerallerin ve organik artklarn (biyolojik atklar) paralanarak ayrmas sonucu oluur ve yeryzn ince bir tabaka hlinde rter.
En uygun koullarda 1 cmlik toprak oluumu iin 100 - 400
yl gemesi gerekirken, bu topran ilenebilir, verimli bir yapya
ulamas iin 3 - 12 bin yl gemesi gerekir
Resim 211. Trkiyede toplam nfusa bakldnda gnlk ortalama 65-70 bin ton evsel atk retiliyor. evre ve insan salna
verecei zararlar nlemek amacyla pler, yerleim alanlarndan uzaklatrlyor ve yakma, gmme, yeniden kullanm, geri
kazanm gibi farkl yntemlerle ortadan kaldrlyor.
187
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Resim 212. Kanalizasyonlarn kontrolszce kullanlmas yalnzca toprak deil su kirliliine de neden oluyor. zellikle
altyapnn salkl olmad lkelerde atk sular insan saln dorudan etkiliyor.
Kullandmz otomobil paralar, bunlardan aa kan atklar, zellikle de

petrol trevi olan tekerlekler, toprakta yzyllarca kalarak kirlenmeye sebep olmaktadr (Resim 213). te yandan egzoz gazlar, ozon, karbonmonoksit, kkrtdioksit, kurun ve kadmiyum gibi zehirli maddeler havaya yaylr ve solunum yolu
ile byk bir ksm canllar tarafndan alnr. Geriye kalan ise rzgrlar ile uzak
mesafelere tanr ve yalarla yere inerek toprak ve suyu kirletir.
Resim 213. Otomobil paralarndan
zellikle petrol trevi olan tekerlekler,
toprakta yzyllarca kalarak kirlenmeye
sebep olmaktadr.
Toprak kirliliine sebep olan dier bir faktr de tarmsal mcadele ilalar ve
suni gbrelerdir. Tarmsal mcadele ilalarnn bilinsiz ve ar kullanm sonucu,
zararl maddelerin toprakta birikimi artar ve bu maddeler doal ortamn kirlenmesine sebep olur (Resim 214). Sodyum, fosfor, potasyum, kalsiyum, magnezyum,
demir, inko, bakr, mangan, bor gibi maddeleri ieren suni gbreler de ar ve
bilinsiz kullanm sonucu topran yapsn bozar ve toprak kirliliine yol aar.
Resim 214. Bilinsiz tarm ilac kullanlmas toprak kirliliine neden olmaktadr.
188
Biyoloji
9. Snf
tai tai Hastal

tai itai hastal kadmiyum zehirlenmesine bal
olduu saptanan ilk hastalktr. Hastalk srasnda ortaya
kan kemik ve eklem arlar nedeniyle hastalarn iniltilerine benzetilerek bu hastala tai itai ismi verilmitir. tai
itai hastal, Japonyann Toyama blgesindeki madencilie bal kadmiyum zehirlenmesiyle olumutur (Resim
215).
Resim 215. Bbrekler ve kemik doku kadmiyumdan en

ok etkilenen organlardr. Kemik younluunda azalma,
kemiklerde yumuama grlr ve omurilik doal eklini
kaybeder.
Kadmiyumun nehre karmas sonucunda nce

balklar lmeye balam ve bu nehirle sulanan pirinler
yeterince bymez olmutur. Pirinler nehir suyundaki, topraa km olan kadmiyum gibi ar metalleri
absorbe etmi, bylece kadmiyum insanlarn yiyeceklerine ulamtr. 1946 ylna kadar hastalk tam olarak anlalmam ve blgeye ait bir enfeksiyon hastal olarak
kabul edilmitir. Sonralar ortaya kan hastalk nehir suyundaki kuruna balanm ve en sonunda Dr. Ogino ve
arkadalar tarafndan 1955 ylnda kadmiyumun bu hastalktan sorumlu olduu kesinlemitir.
1940larda koruyucu bir ila olarak kullanlan DDT,

1970lere gelindiinde insan saln tehdit eden en
nemli kimyasallardan biri olarak biliniyordu. Trkiyede bu
tarm ilacnn yasaklanmas 1980leri buldu (Resim 216).
Resim 216. DDTnin evde kullanlabilecei

ve hayvanlar iin yararl olduunu gsteren
reklamlar 1940larda olduka poplerdi.
189
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Kullandmz ambalajlarn nemli bir ksm trlerine

3.1.2.1. Toprak Kirliliini Durdurmak in Negre
ayrlp, geri dnme sevk edilerek ikincil ham madde
ler Yapabiliriz?
evre ile ilgili birok kirliliin temel nedeni, insan faaliyetleri ve bu faaliyetleri gerekletirirken insanlarn yaptklar
hatalardr. Bata toprak kirlilii olmak zere yaplmas gereken
ilk ey, doaya verdiimiz her zarar aslnda kendimize verdiimizi unutmadan hareket etmemizdir. Dnyann birok
lkesinde evre koruma yasalar halkn bilinlenmesi ve davranlarndan sorumlu olmas iin cezalar dzenlemektedir.
rnein ABDnin Teksas eyaletinde, yasal olmayan ekilde
plerin doaya braklmas 5 yl hapis cezas ile cezalandrlrken, bu hapis cezas 100.000 dolar para cezasna evrilebiliyor.
3.1.2.2. Geri Dnm

Toprak kirliliinin nne gemek iin yapacamz en
kolay uygulama, kullanm d kalan geri dntrlebilir atk
malzemelerin eitli geri dnm yntemleri ile ham madde
olarak tekrar imalat srelerine kazandrlmas iin atklarmz
doru yerlere atmamzdr (Resim 217).
olarak kullanlr. Bylece doal kaynaklarmz daha az kullanlarak doaya katk salanm olur. rnein 1 ton kdn geri
dnme katlmas sonucu 17 aacn kesilmesi nlenir. Plastik ambalaj atklarnn geri kazanlmas sonucu ise petrolden
tasarruf salanabilir. Dnen her bir ton cam iin 100 litre
petrol tasarrufu salanr. Bu da topran daha az kirlenmesi
anlamna gelmektedir.
Toprak kirliliini daha da azaltmak iin yeil alanlarn
artrlmas, ev ve sanayi atklarnn topraa zarar vermeyecek
ekilde toplanp imha edilmesi, yapay gbre ve tarm ilalarnn kullanlmasnda yanl uygulamalarn nlenmesi, sanayi
atklarnn artlmadan topraa verilmemesi ve nkleer santrallerin topraa zarar vermeyecek yerlere kurulmas gerekmektedir.
3.1.3. Su Kirlilii
Farknda olmasak da su, hayat demektir. Beslenme ve byme gibi vcutta gerekleen birok ilemde suyun nemli
grevleri vardr. Hcre yapsn koruma, vcudumuzdaki kimyasal reaksiyonlarn gerekleebilmesi iin zc oluturma,
besin ve oksijen tama, toksinlerden ve atk maddelerden
kurtulmamz salama bu grevlerden bazlardr. Su ayrca
sindirime, zayflamaya, cilt gzelliine ve yalanma izlerini geciktirmeye de yardmc olur.
nsan, besin almadan uzun sre yaayabilirken, suyun
olmad durumda 3-4 gnden sonra vcut ilevleri yerine
getirilemeyeceinden lm gerekleir. Ancak, yaam iin
bu kadar nemli olan suyun dnyadaki kullanlabilir miktar
gn getike azalyor. Son rakamlar dnyada yaklak 1,4 milyar kiinin yeterli ime suyundan, 2,3 milyar kiinin ise salkl
sudan yoksun olduunu gsteriyor. Her yl 7 milyon kii suyla
ilgili hastalklardan hayatn kaybediyor.
KELMENN ANLAMI
ekil 217. Gnmzde kullanlan geri dnm iaretleri.
190
Biyoloji
9. Snf
Kuraklk bir blgedeki nem miktarnn geici dengesizliinden kaynaklanan, su ktl olarak bilinen doal
bir iklim olaydr.
Haftalk Blten
evre Mirasmzdr.
Tarmsal Faaliyetlerden Kaynaklanan Su Kirlilii Mercek Altna Alnyor

Orman ve Su leri Bakanl, Ege, Dou Akdeniz ve Gneydou Anadoluda yer alan yzeysel sular ve ky sularnda tarmsal faaliyet sonucu oluan kirleticileri tespit ederek, tarmda
kullanlan bitki koruma rnlerine ynelik evresel Kalite Standartlar belirleyecek.
Orman ve Su leri Bakanl Su Ynetimi Genel Mdrl ile TBTAK Marmara
Aratrma Merkezi arasnda Bitki Koruma rnlerinin Kullanm Neticesinde Meydana Gelen Su Kirliliinin Tespiti ve Madde veya Madde Grubu Baznda evresel Kalite Standartlarnn Belirlenmesine likin Proje iin szleme imzaland.
Proje ile gemite kullanlm ve hlen kullanlmakta olan bitki koruma rnleri, yetitirilen tarm rnleri, tarm arazilerinin miktar dikkate alnacak. Bu kapsamda Trkiyede tarmsal
faaliyetlerin youn olduu Ege (Byk Menderes Su Havzas), Dou Akdeniz (ukurova-Seyhan Su Havzas) ve Gneydou Anadolu (Frat-Dicle Su Havzas) Blgelerindeki pilot nehir
havzalarnda yer alan kta ii yzeysel sular ve ky sularnda bulunan kirleticiler aratrlarak tespit edilecek. Belirlenen kirleticilerin kayna olan aktif maddeler ve bu maddeleri ieren bitki koruma rnleri iin evresel Kalite Standartlar belirlenecek.
(http://www.ormansu.gov.tr/osb/haberduyuru/guncelhaber.aspx?Year=2012&Month=11&sflang=tr - Eriim tarihi: Aralk 2013)
Musluunuzu atnzda elinizi ykayamadnz, du
alamadnz, amarlarnz ykayamadnz, suyla olan hibir ihtiyacnz karlayamadnz bir dnn. Bu durumda,
bir gnnz bile geirmek ok kolay olmayacaktr (Resim
218).
3.1.3.1. Su Kalitesi
Suyun fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerini temsil

eden ve suyun kullanm amacna bal uygunluunu ifade
eden l birimidir. Genellikle akarsu ve yer alt sularnn kalitesini belirtmek iin kullanlr. Salkl, temiz bir akarsuda bitki
ve hayvan geliimiyle ilgili olarak ekolojik bir denge bulunur.
Evsel, endstriyel ve tarmsal kirlenme bu dengenin deimesine neden olur. Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinin kta ii yzeysel su kategorisinde, akarsular 4 ana snfa ayrlmtr:
I. Snf : Yksek kaliteli su,
II. Snf : Az kirlenmi su,
III. Snf : Kirli su,
IV. Snf : ok kirlenmi su.
Resim 218. Afrikada kadnlar ve ocuklar evlerine su getirebilmek iin

kilometrelerce yol kat etmek zorunda kalyor.
3.1.3.2. me Suyu Kalitesi

Su sertlii, ime sularnn kalitesini gsteren bir ldr (Resim 219). Suyun ierisinde bulunan iyonlardan kalsiyum (Ca+2) ve magnezyum (Mg+2) sertlie neden olan
iyonlardr. Sular bu iyonlar topraktan alr. Kalsiyum ve magnezyum iyonlarnn youn olduu sert sular, imek iin
uygun deildir. Kullandmz suyun sert olup olmadn
anlamak iin pratik yntemler vardr. Sabunla elimizi ykadmzda kpk olumuyorsa ya da az miktarda oluuyorsa bu
suyun sert olduu sylenebilir.
191
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Sert sularn bir dier gstergesi su kaynattmz aydanlklardr. aydanlklarmzn diplerinde rastladmz beyaz
birikintiler sularmzn kalsiyum ve magnezyum bakmndan
olduka youn olduunun gstergesidir.
GSTERGE
PARAMETRELER
Tablo 5: me suyunda
Alminyum (S/cm)
<3
bulunan mineraller
Amonyum (g/L)
0
Kalsiyum
10,0
Klorr (mg/L)
4,7
2,1
letkenlik (S/cm)
113,7 Magnezyum
0,29
pH 7,16 Flolr
Sodyum
4,4
Demir (mg/L)
5,3
Mangan (g/L)
<2
Potasyum
0,80
Oksitlenebilirlik(g/L) 0,8
Slfat
20,0
Slfat (mg/L)
3,01
3,3
Fr. Sertlik
Sodyum (mg/L)
6,17
Resim 219. Trkiyede sertlik ls olarak Fransz sertlik ls kullanlmaktadr. 1 - 14 sertlik derecesindeki
sular yumuak su, 15 - 28 sertlik derecesindeki sular
orta derece sertlikte su, 28 Fransz sertlik derecesinin
zerindeki sular ise sert sular olarak isimlendirilir.
3.1.3.3. Sular Neden Kirleniyor?

Artan su ihtiyacnn nemli bir ksmnn elde edildii yer
alt sularnn kirlenmesi nemli bir evre sorunudur. Yer alt sularndaki kirlilik insan faaliyetlerinden ya da doal olaylardan
kaynaklanabilir. nsan kaynakl kirlilik evsel atklar ve sanayi
atklar, tarmsal ilalar ve gbreleme, madencilik, yer alt sondaj kuyularnn hatal inas olarak sralanabilir (Resim 220).
192
Biyoloji
9. Snf
Resim 220. Sondaj, yerin yzeyinde delik amaya yarayan yntemlere verilen genel isimdir. Resimdeki makine su kuyusu amak iin kullanlan su sondaj aletidir.
Bir Damla Ya Ka Litre Suyu Kirletir?

Hepimiz yemek yapmak ve kzartma yapmak iin
evimizde eit eit ya kullanyoruz. Ayiek ya, zeytinya, msrz ya, margarin vs... Peki, bu yalar kullandktan sonra ne yapyoruz? Lavaboya dktmz her
ya damlas gelecekte kullanacamz su kaynaklarnn
tkenmesine neden oluyor. Nasl m?
Sulardaki znm oksijeni tketen maddeler organik kkenlidir. Organik maddelerde bulunan karbon
bakterilerin yardmyla CO2ye dnrken znm oksijeni tketir. rnein bir damla yadaki karbon, karbondioksit retirken 40 - 50 mg znm oksijen harcar. Bu
miktardaki oksijen ancak 9 -10 litre suda znm olarak
bulunabileceinden 1 damla ya 9 -10 litre suyu kirletmi
olur (Resim 221).
Su kirliliine neden olan insan faaliyetlerinin gzle grlebilir sonular genellikle tatl sularda (gl, akarsu, nehir)
karmza kar. Lam sular, fabrika atklar ve hayvan atklar
gibi kirleticilerle su ortamnda besleyici elementler olan azot
ve fosfor miktarnn ar ekilde artmas su bitkileri ve alglerin ortamda oalmas anlamna gelir. Kltrel trofikasyon
olarak bilinen bu sre, kirlenmeden ok ekolojik dengenin
bozulmas anlamna gelir (Resim 223).
Resim 221. yerleri iin atk yan vermek iin szleme yapmamann ve yalar lavaboya dkmenin cezas
tam 73 bin liradr.
Bunlarn yannda kirlenmi

yzey sularnn
(akarsu, gl vb.)
yer alt suyuna
karmas
da
baka bir kirlilik
kaynadr. Yer
alt sular, yzey
Resim 223. Porsuk Barajndaki bu gsularna gre olrnt, trofikasyonun neden kirlilik
duka zor temizlenen kaynak- olarak nitelendirildiini anlatyor.
lardr. ou zaman kirliliin ortadan kalkmas uzun yllar alr.
Yer alt sularnn doal olarak kirlenmesi ise jeotermal yollarla
olmaktadr.
Jeotermal alanlar, snm gen volkanlarn bulunduu
blgelerde yer alr. Termal sular ne kadar derinden karsa scaklk da o kadar yksek olur. Bu scak su yeryzne karken
atlakl blgelerdeki kayalar zebilir. Bylece bu kayalardaki zehirli kimyasallar da yukar doru karabilir. lkemizden
bir rnek vermek gerekirse Byk Menderes Ovasndaki jeotermal sular, buradaki nehrin su kalitesini olduka drmektedir (Resim 224).
Resim 222. Lavabolara atlan atk yalarn, kanalizasyon sistemlerinde sklkla tkanmalara yol atn biliyor
muydunuz?
zm aslnda ok kolay. Yalar lavaboya dkmek

yerine ufak bidonlarda biriktirerek btn ii zebiliriz.
nk Trkiyede bu bidonlar sizden cretsiz olarak alacak kurumlar var (Resim 222).
Resim 224. Dnyann en nemli jeotermal

havzalarndan biri olan Byk Menderes
Havzas, jeotermal enerji (yenilenebilir) potansiyeli bakmndan Trkiyenin de en zengin alann oluturuyor.
193
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
KELMENN ANLAMI
Jeotermal kaynak, yer kabuunun farkl derinliklerinde birikmi snn oluturduu, kimyasallar ieren scak
su buhar ve gazlardr. Bu kaynaklar yer altnda genellikle
fay hatlar boyunca ilerler. Jeotermal enerji, yenilenebilir
doal bir kaynaktr.
3.1.3.4. Kirleticiler ve Salmz

Dnya Salk rgt (WHO), dnya genelindeki hastalklarn yaklak % 6snn kirli sulardan kaynaklandn tahmin
ediyor. Bunlar arasnda bulac ishal % 70le en byk yzdeyi
oluturuyor ve ylda1,7 milyon insann lmne neden oluyor. me sularndaki kirlenmenin ksa ve uzun sreli etkileri
insan saln ciddi anlamda tehdit ediyor.
HIV virs tayan, kemoterapi gren ve organ nakli yaplm kiilerin ya da baka bir nedenden tr baklk sistemi
zayflam kiilerin, ime sularndaki kirleticiler konusunda daha
duyarl olmalar gerekiyor. zellikle gl ve akarsu yzeylerinde
yaayan parazit canllar salkl yetikinlerde hastala yol aabiliyor. Baklk sistemi zayflam kiilerde ise lmlere neden olan
ar hastalklara yol aabiliyor. Bu tr durumlarda suyun kaynatlmas ve su filtreleri olarak adlandrlan ev tipi artma sistemlerinin
kullanlmas yararl olabilir (Resim 225). Su kaynakl hastalklarn
yalnzca ime sularndan deil di fralarken, meyve sebze ykarken ya da suyla gerekleen her trl temasta geebileceini
unutmamak gerekiyor.
9. Snf
3.1.3.5. Su Kirliliini Durdurmak in Ne Yapabiliriz?

Elektrik retimi amacyla kurulan Hidroelektrik Santralleri (HES) evresel atk ve kirlilik yaratmayan, temiz, yenilenebilir, yksek verimli bir enerji kaynadr. Ayn zamanda ina
edildii blgeye i imkn salayarak blgenin ekonomik
olarak kalknmasn da salamaktadr (Resim 226). Ancak cevaplanmas gereken baz sorular var. Bunlardan birka: Sucul
yaamn devam iin gerekli olan su korunacak m? Blgedeki
tarm retiminde kullanlan sularn ortadan kalkma riski ne
kadar? Barajlarda meydana gelecek buharlamalardan dolay
tuzluluk orannn artmas ve topran zarar grmesi mmkn;
bunun nlemleri alnacak m? Hidroelektrik Santrali inaatlar
iin gerekli alann oluturulmasnda birok doal alan zarar
grecek; bu durumda blgeye zg trlerin yok olma ihtimali
dnlerek tedbirler alnd m?
Resim 226. Trkiyede bulunan, su gcnden elektrik

enerjisi reten Hidroelektrik Santrallerden birka rnek
grlmektedir.
Kirlilik kaynaklar ou noktada ortak olan su ve toprak
kirlilii, alnmas gereken nlemler asndan da benzerlikler
gsterir. Canllar iin vazgeilmez olan toprak ve suyun temiz
kalmas ncelikli olarak evreyi etkileyen kararlarda daha bilinli olmamzla salanabilir.
Resim 225. Musluk sularnn iilebilir hle gelmesini

salayan ev tipi su artclarnn filtre says ve eidi su
kalitesini belirliyor. Artma cihazlarnn sala zarar vermemesi iin ortalama 6 ayda bir filtrelerinin deitirilmesi neriliyor.
194
Biyoloji
9. Snf
Somut nlemler ise sanayi atklarnn ve evsel atklarn

kontroll ekilde atlmas, tarmda gbre ve kimyasal ila kullanmnn denetim altna alnmas vb. dir. Bunun gibi, doaya
zarar veren her faaliyetin dnlerek yaplmas sadece sularmzn deil, doal evrenin devamlln da salamaya yardmc olacaktr.
3.1.4. Ormanlarn Yok Olmas

Ormanlar yaam dngsnde birok adan ok nemli
bir yere sahiptir. Bize ormanlarn nemi sorulduunda muhtemelen oumuzun aklna gelecek ilk dnce Ormanlar dnyamzn akcieridir. olacaktr. Bu yanl bir cevap olmamakla
birlikte, ormanlarn hayatmzdaki yerini ifade etmekte yeterli
deildir. Gelin, ormanlarn yaam dngs asndan nemini
yakndan inceleyelim ve ormanlara verilen zarar ve bu zararn
olas sonularn tartalm.
O2 Kayna Fotosentetik Algler

Bitkiler, canllarn ihtiya duyduu oksijenin nemli
bir ksmn doaya kazandrr. Peki, oksijeni baka nereden elde ederiz? Bu sorunun cevab artcdr. Denizlerde yaayan fotosentetik algler (su yosunlar) en az bitkiler
kadar dnyaya oksijen kazandrr. Denizlerin dnyann
yaklak %75ini oluturduunu gz nne aldmzda
su yosunlarnn oksijen kayna olarak nemli bir yere sahip olduklarn anlarz.
Yangnlar ormanlarn ksmen ya da tamamen yok olmasna

3.1.4.1. Ormanlar Gezegenimizin Akciesebep olur. Sebep olduklar kalc zararlardan dolay orman yanridir
Canllarn ou yaamn devam ettirebilmek iin oksijene (O2) ihtiya duyar. Oksijenin nemi, nceki konularda da
belirtildii gibi, bu canllarn enerji elde etmek iin yaptklar
solunumda kullanlmasndan kaynaklanr. Bunun yannda
oksijenin temel ihtiyalarmzdan olan suyun yapsna da katldn dnrsek yaammzn oksijene ne kadar ok bal
olduunu daha rahat anlayabiliriz (Resim 227). Bitkiler fotosentez yaparak ihtiya duyulan bu oksijenin nemli bir ksmn
oluturur.
ekil 227. Su canl metabolizmas iin hayati bir neme

sahiptir. Birok canl beslenmeden uzun sre hayatta
kalabilirken, su olmadan hayatta kalma sresi olduka
ksadr. Suyun oluabilmesi iin doada hidrojen (H) ve
oksijen (O) olmaldr. Ormanlar ihtiya duyulan oksijenin
nemli bir ksmn doaya kazandrr.
gnlar en byk evre sorunlarndan biridir. lkemizde bugne

kadar on binlerce yangn meydana gelmi ve yz binlerce hektar ormanlk alan yok olmutur. Orman ve Su leri Bakanlnn
verilerine gre sadece 2011 ylnda 1954 yangn km ve 3612
hektar alan yok olmutur. Bu yangnlarn 153 kastl ve 945i ihmal nedeniyle kmtr. Bugne kadar orman yangnlarndaki en
byk kayp 1994 ylnda meydana gelmitir. kan yangnlarn
says 3239 iken toplam
30828 hektar ormanlk
alan yanmtr. Bu verilere baktmzda, lkemiz iin orman yangnlar byk bir evre
sorunu olarak karmza
kmaktadr.
Dnyada ise bilinen en byk yan- Resim 228. Bilinen en byk orgnlardan olan Endo- man yangn 1997 ylnda Endonezyada meydana geldi. Bu yannezya orman yangn gnn olumsuz sonular sadece
1997 ylnda meydana Endonezyada deil Gneydou
gelmitir. Bu yangn- Asyada bulunan dier lkelerde
de grld.
da toplam 10.120.000
hektar ormanlk alan
yanmtr. Bu orman yangnn etkileri geni alanlarda hissedilmi
ve atmosfere olduka fazla karbon salnmtr. Bu yangn sonucu
oluan duman ve is bulutlar, bata Malezya ve Singapur olmak
zere komu lkelere yaylm ve buralarda hava kirliliine sebep
olmutur (Resim 228).
195
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
dir
.NTE
9. Snf
3.1.4.2. Ormanlar Gezegenimizin skeleti- sonucu da yaan yamurlarn depolanamamas ve kullanlabilir su kaynaklarnn tehlikeye girmesidir (Etkinlik - 33).
Toprak kayb olarak tanmlayabileceimiz erozyon en

tehlikeli gncel evre sorunlarndan biridir. D etkenlerden
dolay toprak ve kayalarn yeryznden kopmas erozyona
sebep olur. Topran yeryznden kopup denizlere, akarsulara ve barajlara karmas ile topran fiziksel olarak kayb gerekleir. Bu tr erozyonun telafisi zordur. Bu ekilde kaybolan
toprak paralar ile yeryznn corafi ekli nemli lde
deiebilir.
Erozyonun sebep olduu corafi deiimlerden daha
nemlisi topran verimliliini kaybetmesidir. Topran st tabakalar zerinde yaayan canllarn lmesi, hayvan atklarnn
topran yzeyinde kalmas gibi sebeplerle mineral ve besin
olarak zengin bir yapdadr (doal gbre). Bu ekilde meydana gelen erozyon, topran verimli olan st ksmnn rzgr,
yamur ve eimli yeryz yaps gibi etmenlerle baka yerlere
tanarak verimsiz topran st ksma kmasna yani llemeye sebep olur. st toprak tabakasnn olumas binlerce yl
almaktadr. Rzgr ve su kaynakl erozyonlar dnyada meydana gelen toprak kaybnn yaklak %85ini oluturmaktadr
(Resim 229, Resim 230).
Erozyonun olas etkileri, verimli topraklarn kayb ve kara
paralarnn kaybedilmesi ile snrl deildir. Dier bir nemli
Resim 229. Toprak anm (erozyon) ounlukla deniz

ve akarsu kylarnda grlr. Kysal erozyonlar sonucu
kopan toprak paralar deniz ve akarsulara anr. Bunun
sonucunda o blgede yetien bitki rts zamanla yok
olur.
Etkinlik - 33
Etkinlik Ad: Kendi Erozyon Modelini Yap

Kullanlacak Malzemeler: 60 cm eninde ve 84 cm boyunda kaln bir mukavva, 30 cm eninde ve 30 cm boyunda hazr im, bir miktar kuru toprak, beher, su.
Amac:
Yamurlu ve eimli arazilerde ortaya kan, topran verimli st tabakasnn kopup baka yerlere tanmasn modelleyeceksiniz.
Yntem:
1. Getirdiiniz karton mukavvay eimli olacak ekilde bkerek aadaki ekli oluturunuz.
196
Biyoloji
9. Snf
21 cm
35
cm
30
cm
30
cm
28 cm
2. Yzeyin 30 cmlik ksmna yapay imi, dier 30 cmlik ksmna topra seriniz.
3. Behere doldurduunuz suyu yukardan im yzeye ve toprakl yzeye dknz.
Yorumlayalm:
1. Bu etkinlikle yapmaya altnz eyi evrenizde grdnz veya duyduunuz bir haberle badatrarak yorumlaynz.
2. Erozyonlara engel olabilmek iin aa dikmek dnda alternatif yollar dnp arkadalarnzla tartnz.
Orman ve Su leri Bakanlnn verilerine gre topraklarmzn yaklak %73 su ve rzgr erozyonuna iddetli bir
ekilde maruz kalmaktadr. lkemizin tarafnn denizlerle
evrili olmas ve engebeli bir yapya sahip olmas toprak anmn artran balca etmenler olarak grlmektedir. lkemizde
her yl yaklak 1,4 milyar ton toprak kayb yaanmaktadr. Bu
miktarn 500 milyon tonu verimli tarm alanlarnda gereklemektedir. Bunun yannda 50 milyar metrekp yamur suyu
depolanamamaktadr.
Dnyada ve lkemizde meydana gelen toprak kaybnn artarak devam etmesi insanlarn bilinsiz faaliyetlerinden
kaynaklanmaktadr. Dnyamzn sahip olduu doal bitki
kaynaklar (bata ormanlar) erozyona engel olmada tek are
olarak grlmektedir. evrenize baktnzda grdnz
aalar, otlar ve allar toprak yzeyine kklerini salarak yeryzne tutunurlar. Topran st ksmnda kalan bitki yaps ne
kadar ok byrse kkleri de topran iinde o kadar derine
ilerler ve aacn devrilmeden kalmasn salar. Bu dnceden yola karsak, byk aalarn kkleri toprakta daha derine ilerler ve topran da erozyona uramasn engellemi
olur. Ormanlarn nemi burada ortaya kmaktadr. nsan faaliyetleri sonucu ormanlarn yok olmas ile yeryz bir anlamda
iskeletini kaybeder, dik ve sabit duramaz.
3.1.4.3. Ormanlar Gezegenimizin Enerji Deposudur
Resim 230. Dnyada meydana gelen ky erozyonlarnn

en byklerinden biri Amerikann Kaliforniya eyaletinde
meydana gelmektedir. Okyanusta meydana gelen byk
dalgalar bu blgeyi srf cenneti yaparken ayn zamanda
byk erozyonlara sebep olmaktadr. Yukardaki resim,
Kaliforniyann Santa Barbara blgesinde meydana gelen
ky erozyonunu gstermektedir.
Teknolojik ve bilimsel gelimeler sonucu alternatif yakt kaynaklarnn bulunmasna ramen odunun yakt olarak
kullanlmasndan henz vazgeilmemitir. Bunun yannda
aalarn bilinsiz bir ekilde kesilmesi ormanlar iin bir tehdit oluturmaktadr. Bu tehdidin ortadan kaldrlmas ve odun
kaynaklarnn ormandan salanmas amac ile sistemli almalar yrtlmektedir. Silvikltr dediimiz ormanlar genletirme almalar ile hem istenen kaynaklar elde edilir hem
de ormanlarn devamll salanm olur. Bu sistemde, ilk olarak gen ve verimli aalarn devamll salanmaya allr.
197
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Bunun iin de mevcut aa potansiyeli, dk verimli ve yal aalarn kesilip yerlerine yapay ve doal yollarla yeni aalar
yetitirilmesiyle korunmaya allr (Resim 231).
KELIMENIN KKENI
Latince orman anlamna gelen silva ve bytmek,
oaltmak, geniletmek ile yetitirmek anlamlarna gelen
kultura kelimelerinin birlemesi ile oluturulmu ve dilimize Silvikltr olarak gemitir.
Kesilen aalar yakacak veya kt ham maddesi olarak
ve mobilya, eya yapmnda kullanlr. Dnyada her yl kt
retiminde tketilen orman alan yaklak 40 milyon hektar
bulmaktadr. Bu say gz nne alndnda, atk ktlarn
geri dnm hem ekolojik denge hem de ekonomik adan ok nemli bir ilemdir. 1 ton kullanlm kt atnn
geri dnm sonucunda, 17 adet yetimi am aac ve 85
metrekarelik ormanlk alan tahrip edilmeyecektir (Etkinlik - 34).
Resim 231. Silvikltr almalar ile hem ormanlardan

ihtiya duyulan odun ve ham maddeleri salarz hem
de ormanlarn yok olma sorununu ortadan kaldrm oluruz.
Etkinlik - 34
Etkinliin Ad: Geri Dnml Kt Yapmak
Kullanlacak Malzemeler: Eski gazeteler, plastik kova, leen, ok ince delikli tel levha, naylon poet, ar
kitaplar.
Amac:
Kullanlm ktlarn nasl yeni ktlara dntrldn anlamak ve ktlar geri dnme gndermenin nemini
kavramak.
Yntem:
1. Eski gazeteleri bir kovaya koyarak stne su ekleyiniz ve bu karm bir gece boyunca bekletiniz.
2. Bir sonraki gn kovadaki suyu szerek kalan gazeteleri bir tahta yardmyla hamur hline getiriniz.
3. Oluan hamuru bir leene koyunuz ve ayn miktarda su ile kartrp bulama hline getiriniz.
4. Tel levhay karmn iine sokup zerine yapan hamurla birlikte bir bezin zerine kapatnz (hamurlu ksm beze doru
gelecek ekilde).
5. Karm beze yapncaya kadar bekleyip levhay yavaa kaldrnz.
6. Hamurun stne ikinci bir bez serip bu ilemi hamurunuz bitinceye kadar tekrarlaynz.
7. En st ksma naylon poeti sererek ar kitaplar en ste braknz.
8. Birka saat sonra ktlar dikkatlice bezden ayrp kurumas iin kt havlularn zerine yerletiriniz.
Yorumlayalm:
Yaptnz bu etkinlik sonucu doaya ne gibi bir katkda bulundunuz? Katkda bulunduunuz en az doal olay yazarak snf arkadalarnzla tartnz.
198
Biyoloji
9. Snf
3.1.4.4. Ormanlar Gezegenimizin klimini rol oynar. Ormanlarda bulunan ok sayda aa ve dier bitkiler terleme yaparak atmosfere nemli miktarda su buhar
Dzenler
Dnya yzeyine arpan gne nlar atmosferde CO2 ve
metan gibi baz gazlar tarafndan tutulmakta ve bu da Dnya
zerinde sera etkisi yaratmaktadr. Artan nfus ve sanayileme
nedeniyle her yl atmosfere salnan CO2 miktar artmaktadr.
Bu noktada ormanlarn byk nemi vardr. Ormanlar, fotosentez srecinde atmosferdeki CO2i kullanmakta ve organik
molekller sentezlemektedir. Dnya orman kaynaklarn deerlendirme (FRA, 2010) raporlarna gre dnya ormanlarnn
289 gigaton (Gt) karbon depolad tahmin edilmektedir. Bu
sebeple ormanlar kresel snmaya neden olan sera etkisinin
olumasna engel olmaktadr. Ancak gnmzde ormanlarn
ve dier karbon kullanan mekanizmalarn miktar atmosfere
salnan karbonlar karlayamaz durumdadr.
Kresel snmaya kar koruyucu etkilerinin yannda, ormanlar bulunduklar blgelerin iklimlerini yumuatmakta da
brakr. Bu su buhar sayesinde o blgede daha nemli ve yumuak bir hava hkim olur ve o blgenin dier iklimsel artlar
salandnda daha fazla ya almasna neden olur.
lkemiz ormanlk alanlarn kayb asndan en ok zarar gren lkelerden biridir. Ormanlk alanlarn kayb, orman
yangnlar bata olmak zere erozyonlar, usulsz kullanm,
bilinsiz yaplama, endstrileme ve tarla ama gibi farkl nedenlerle gereklemitir. Son zamanlarda lkemizde ormanlarn nemine ynelik farkndalk almalar yrtlmekte ve
bunun olumlu sonular alnmaktadr.
Devlet kontrolnde yaplan uygulamalar ve bilinlendirme almalar sonunda sahip olduumuz ormanlk alanlar
geniletilmeye allmaktadr. statistiklere gre Trkiye 1973
ylnda 20.2 milyon hektar ormana sahipken, 2010 ylnda bu
rakam 21.6 milyon hektara kadar kmtr (Resim 232).
Gemiten Bugne Ulusal Orman Alanmzn Durumu

22 Milyon hektar
21,6 Milyon hektar
21,1 Milyon hektar
20,2 Milyon hektar
1973
2004
2010
2015 Hede
ekil 232. lkemizde devam eden ormanlatrma almalar sonucu 1973 ylndan gnmze
ormanlk alanlarmzn artt grlmektedir. (http://web.ogm.gov.tr/Resimler/sanalkutuphane/orman_varligi2012.pdf)
199
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Haftalk Blten
evre Mirasmzdr.
Japonya Fukuima Nkleer Santral Kazasnn Trkiyeye Etkisi Olabilir mi?

Aramzdaki mesafenin hayli uzun olmas, atmosfer olaylar ile
lkemize ulaabilecek havadaki radyoaktif maddelerin iyice seyrelmesi sonucu, salmz erken veya ge dnemde olumsuz ynde
etkileyebilecek radyasyon seviyelerinin Trkiyede gzlenmesi
akas ok mmkn grnmyor. Dolays ile Japonyadaki nkleer santral kazasndan Trkiyenin ernobil kazasndakine benzer
ekilde etkilenmesi ok olas grnmyor. Bununla beraber ithalat
yoluyla Japonyadan gelecek gda ve gda d tm rnlerin radyoaktif kirlenmeye maruz kalp kalmad denetlenmelidir. Ayrca bu
aamada lkemizde hibir ekilde koruyucu nlem olarak iyot tableti
kullanlmamaldr. yot tabletleri sadece reaktr evresinde yksek
doz I-131 elementine maruz kalan Japon halknda faydal olabilir.
Japonyada bile yksek radyasyon dozlarna maruz kalmam evrelerde yaayan halkn iyot tabletleri almasna gerek yoktur. Sonu
olarak ister iyonlatrc olsun isterse olmasn, radyasyon Dnyann
balangcndan beri vardr ve hayatmzn ayrlmaz bir parasdr.
Bununla beraber yapay iyonlatrc radyasyon tpta olduu gibi uygun ve gvenli bir ekilde kullanldnda hayat kurtarc
rol oynamaktadr. Ancak nkleer sava durumunda, bu mthi gcn sadece insanln deil Dnyann da sonunu getirebilecei akldan karlmamas gereken bir gerektir. (TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Say 521, Sayfa 38-43)
3.1.5. Radyasyon Nereden Geliyor?

Radyasyonun hep insan faaliyetlerinin rn olduu
dnlse de bir enerji biimi olan radyasyon havada, vcudumuzda, yiyeceklerimizde bulunduundan aslnda yaadmz evrenin bir parasdr.
3.1.5.1. Nkleer Santral Nedir?

Nkleer santral, bir veya daha fazla sayda nkleer reaktrn yakt olarak radyoaktif maddeleri kullanlarak elektrik
enerjisinin retildii tesistir. Radyoaktif maddelerin kullanlmasndan dolay dier santrallerden farkl gvenlik nlemleri
ve ileri teknoloji ile kontrol edilirler.
3.1.5.2. Nkleer Enerji Nedir?

Nkleer enerji, atomun ekirdeinden elde edilen bir
enerji trdr.
200
Biyoloji
9. Snf
3.1.5.3. Radyoaktif Madde Nedir?

Herhangi bir atom ekirdeindeki ntron saylarnn proton saylarna gre fazla olduu durumlarda atomlar kararsz
bir yap gsterir. Bu durumdaki atomlar kararl hle gelmek
iin alfa, beta ve gama nlar yayarak paralanr. Bu tr atomlar ieren maddelere radyoaktif madde denir.
3.1.5.4. Radyasyon Nedir?

Atomun kararsz hlden kararl hle gelirken yayd alfa,
beta ve gama nlarna radyasyon denir. Elektrikli aletlerin yayd elektrik alan ise elektromanyetik radyasyon olarak isimlendirilir.
3.1.5.5. Doal Radyasyon Kaynaklar

Uak pilotlarnn normal insanlara gre daha fazla radyasyona maruz kaldn ya da blgesel olarak yksek yerlerde
yaayan insanlarn alak yerlerde yaayanlara gre daha fazla
radyasyondan etkilendiini duymu muydunuz? Dnya uzaydan ve Gneten gelen nlarla radyasyona maruz kalmaktadr. Kozmik radyasyon olarak bilinen bu sre Dnyadaki
radyasyon miktarnn nemli bir ksmn oluturur. Yerkrede
ve vcudumuzda doal olarak bulunan radyoaktif elementler
de dier doal radyasyon kaynaklarn oluturur (Resim 233).
Resim 234. Atom bombas fikrini ortaya atan Einsteindr
ve yllar sonra bu durumdan piman olduunu dile getirmitir.
lk olay 6 Austos 1945 sabah, Little Boy (Kk ocuk)
kod isimli uranyum tipi silahn Japonyann Hiroima kentine
atlmasyla gereklemitir. gn sonra ise Fat Man (iman
Adam) kod isimli plutonyum tipi silah ayn lkenin Nagazaki
kentine atlmtr. Kullanlan bu silahlar neticesinde ou sivil
120.000 kii yaamn kaybetmitir.
te dnyann nkleer enerji ve onun etkileri ile tanmas belki de bu olayla gereklemitir. Hiroimaya atlan atom
bombas o anda gerekleen lmlerin dnda ortama yayd radyasyon etkisiyle yllar boyu insanlara zarar vermeye
devam etmitir (Resim 235).
Resim 233. evremizdeki binalar kullanlan inaat malzemesine bal olarak az da olsa radyasyon iermektedir.
3.1.5.6. Yapay Radyasyon Kaynaklar

Dnya tarihine baktmzda byk savalar sonras ortaya kan nemli teknolojik gelimeler ve bilimsel ilerlemeler dnya tarihini en az savalar kadar derinden etkilemitir.
zellikle II. Dnya Savann getirdii byk ykmlar lkelerin
kaderini deitirirken sava srecinde retilen teknoloji dnemin ok ilerisindeydi. Bunlar arasnda belki de en ok bilineni,
atom bombasdr (Resim 234).
Sava tarihinde, atom bombas olarak bilinen nkleer silah ABD tarafndan II. Dnya Savann son gnlerinde iki kez
kullanlmtr.
Resim 235. Hiroimaya atlan bomba sonucu

ar radyasyona bal birok hastalk ortaya kmtr. Cilt bozukluklarnn yannda kan kanseri,
anormal vcut bozukluklarna neden olan mutasyonlar bunlarn banda gelmektedir.
201
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Atomun barl amalarla kullanlmas 1954 ylnda Sovyetler Birliinde ilk nkleer enerji santrali olan Obninskin
almas ile olmutur. Daha sonra dnyann birok yerinde
elektrik enerjisi retmek iin kurulan nkleer enerji santralleri,
ekonomiye salayaca katknn yannda evreye ve canllara
verecei olas zararlar ile her zaman tartma konusu olmutur. Burada retilen nkleer atklarn doal ortamla temasa
gemeden nasl uzaklatrlaca ya da deprem ve tsunami
gibi doal olaylar karsnda santrallerin ortama radyasyon
yaymasnn nasl nlenecei tartmal konular arasnda yer
almaktadr (Resim 236).
Resim 237. Hiroimada radyasyona maruz kalm insanlarn deri ve salar zarar grmtr.
3.15.7. Radyasyonun Biyolojik Sonular

Resim 236. Kashiwazaki Kariwa (Kaivazaki Kariva) Japonyada bulunan dnyann en byk nkleer enerji santralidir. Bu santral 16 Temmuz 2007 tarihinde meydana gelen
deprem sonucu faaliyetlerini durdurmu, santralde yaplan
depreme kar glendirme almalar sonrasnda 2009 ylnn Austos aynda santral tekrar faaliyete girmitir.
Radyasyonun biyolojik organizmalar zerinde farkl etkileri vardr. nsan rneini aldmzda kan retiminin gerekletii kemik iliine, vcudun kontrol meknizmas olan
hormon sistemine, vcudu saran deri ve kl yapsna dorudan zararl etkileri vardr (Resim 237). Bunun yannda kanser,
radyoaktif kirliliin en ar sonularndan biridir.
Bunlar Biliyor musunuz?

Radyasyonun canl dokular zerindeki etkisini lmede en yaygn kullanlan doz eedeeri birimi sievertdir. Bir sievert bin
milisieverttir (mSv).
Bir di rntgeni 10 milisievert radyasyon yayyor.
40 bin feet ykseklikteki bir uu saatte 3 ile 9 milisievert radyasyona yol ayor.
nsan bir ylda hava ve topraktan 1 ile 10 milisievert radyasyon alyor.
Tm vcudun bilgisayarl tomografisi 20-30 milisievert radyasyon alnmasna neden oluyor.
ABD evre koruma kurumuna gre radyasyon seviyeleri ve insan sal zerindeki olas etkileri u ekildedir:
50 -100 milisievert: Kann kimyas bozuluyor.
500 milisievert: Bulant.
700 milisievert: Kusma.
202
Biyoloji
9. Snf
750 milisievert: 2-3 hafta iinde sa dklmesi.

900 milisievert: shal.
1.000 milisievert: Kanama.
4.000 milisievert: Tedavi uygulanmadysa 2 ay iinde muhtemel lm.
10.000 milisievert: Barsaklarda tahribat, i kanama, 1-2 hafta iinde lm.
Haftalk Blten
evre Mirasmzdr.
Tehlikeli Meslek: Pilotluk!

Havaclk dnyasnda ua uuran pilot ve dier mrettebatn uu srasnda maruz kaldklar ve hastalk/lm nedeni olabilecek zel durumlar zerinde srekli aratrmalar yaplmaktadr.
Pilot ve dier uu mrettebatnn belirli tip kanserler iin yksek
risk tadklar kans yaygndr ve konuyla ilgili aratrmalar bunu
dorulamaktadr. Pilotlarn uutan ayrlmalarna neden olan hastalklar sralamasnda kanserler nc srada yer almakta olup,
ilk iki srada kalp ve nropsikiyatrik hastalklar bulunmaktadr.
British Airways, pilot ve uu mhendislerinin lm nedenleri zerinde geriye dnk bir alma yapmtr. Geriye dnk 43
yllk dnemde grev yapan 7362 kiiden, lm olan 719 kiinin hastalk, lm ve yaam beklentisi sonularnda
siroz ve kanser fazlal dikkat ekmitir (http://www.hvtd.org/htm/wordpress/?p=21 - Eriim tarihi: Aralk 2013).
3.1.5.8. Radyasyon ve Kanser

Bu konu bilim iin len kadn olarak da bilinen Marie
Curienin kansere yakalanmas ile gndeme geldi. Uranyumla
yapt deneyler sonucu radyoaktiviteyi kefeden, iki Nobel
dll Curie, radyolojinin kurucusudur. Kan kanserinden hayatn kaybeden Curienin lm ar derecede radyasyona
maruz kalmas ile akland. Hiroimada atom bombas sonras lsemili hasta saysnn hzl bir ekilde artmas da benzer bir
sonula, radyasyonla akland. Radyasyona bal oluabilecek kanser trleri; kan kanseri (lsemi), tiroid kanseri ve kemik
ilii kanseridir (Resim 238).
Resim 238. lgin bir ekilde, bugn Marie Curienin ncs olduu radyoterapi (n tedavisi) tedavileri kansere kar etkili sonular veren bir yntem olarak kullanlr.
203
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
3.1.5.9. Radyasyondan Nasl Korunabiliriz?

Yapay radyasyon reten tm sistemlerin devletler tarafndan kontrol altnda tutulmas, radyoaktif atklarn denetlenmesi ve doaya katlmnn engellenmesi, bu sistemlerin
ekonomik olarak getirecei katklar dnrken biyolojik ve
ekolojik etkilerini gz ard etmemek, radyoaktif kirliliin nne gemek iin resmi kurumlar tarafndan yaplacak ilk ilemler olmaldr.
Bireysel olarak ise hayatmzdaki elektromanyetik radyasyon miktarn en aza indirmek iin yapabileceimiz birok
ey bulunmaktadr.
9. Snf
Elektrikle alan radyolu alar saatleri banzdan mmkn olduunca uzakta tutunuz, mmknse pille alanlarn tercih ediniz.
Sa kurutma makinesinin manyetik alan yksektir, bu

nedenle srekli kullanmak yerine aralklarla ksa sreli
kullannz.
Cep telefonlarn sohbet amal kullanmaynz. Cep telefonu kullanrken kesinlikle kulaklk kullannz. Cep telefonunu aksa cep telefonunu kendinizden en uzak mesafeye braknz.
Dizst bilgisayarlar arjl kullanldnda dk elektro

manyetik alana sahiptir, bu bilgisayarlar kendinizden
uzakta arj ediniz.
Fotokopi makinelerinden (yksek manyetik alan) en az

50 cm uzakta durunuz.
Elektrikli tra makinesini mmknse arjl kullanmay

tercih ediniz.
3.1.6. Grlt Kirlilii

evre kirlilii deyince aklmza ou zaman toprak, hava,
su kirlilii gibi daha ok popler olan olaylar geliyor. Ancak
Dnya Salk rgt (WHO)nn yapt bir aratrmaya gre
dnyada hava kirliliinden sonra salk sorunlarna neden
olan ikinci etmen grlt kirliliidir. Peki, grlt nedir? Sesle
arasnda nasl bir iliki vardr?
Resim 239. Elektrikle alan btn cihazlar elektromanyetik enerji yayar.
Kullanmadnz elektrikli aletleri ya kapal tutunuz ya da

fiten karnz. nk cihazlar stand by konumunda
kald srece elektromanyetik kirlilik yaratr (Resim 239).
Dk radyasyonlu bilgisayar ekran kullanmaya zen

gsteriniz, mmknse plazma ekran tercih ediniz.
Yatak odasnda TV ve bilgisayar bulundurmaynz veya

bu cihazlarn tamamen kapal konumda olmasn salaynz.
204
Biyoloji
9. Snf
KELIMENIN ANLAMI
Titreim yapan bir kaynan hava basncnda yapt
dalgalanmalar ile oluan ve insanda iitme duygusunu
uyaran fiziksel bir olaydr.
stenmeyen, rahatsz edici ve canllarn saln tehdit eden seslere grlt denir.
Haftalk Blten
evre Mirasmzdr.
Ik yand, teneffse kabilirsiniz.

Karacabey ilesinde bir lisede, grlt kirliliine yol at gerekesiyle
derse giriler zil yerine, snf ve okulun deiik yerlerine yerletirilen kl
sistemle yaplyor. Bu lisede, okul zilinin grlt kirliliine yol at gerekesiyle Eitimde zaman ynetimi ve zilsiz okul projesi kapsamndaki uygulamayla, okuldaki zil kaldrlarak ders giri-klarnda trafik klarn andran
Ikl Otokontrol Sistemi uygulanmaya baland. Bu hafta balatlan sisteme gre okulda artk zil sesi kullanlmyor. Zil yerine her snfa, kantin, bahe,
koridor, retmenler odas gibi okulun i ve dndaki pek ok yere, krmz,
sar ve yeil renklerden oluan klar asld. Buna gre yeil k teneffs,
krmz k derse girii, sar k ise hazrlk yapmay iaret ediyor. Teneffs
zaman yeil, ders zaman krmz k yanyor. Sar k yannca ise renciler
ders ya da teneffs iin hazrlk yapyor. renciler sonra da yanan a gre
hareket ediyor. (Anadolu Ajans, ubat 2013)
3.1.6.1. Grlt Nasl llr?

Hangi sesleri grlt olarak adlandracamz canldan
canlya ya da insandan insana deimektedir. Baz insanlarn
kulana ho bir mzik olarak gelen sesler bazlar tarafndan
rahatsz edici bir grlt olarak alglanr (Resim 240).
Ses dalgalarnn insan rahatsz edip etmemesi ya da sala
zarar verip vermemesi sesi grltden ayrmamz salayan
faktrlerdir. Raylar zerinde gitmekte olan bir trenin kard
monoton ses, insann uykusunu getirebilir ancak musluktan
damlayan susun sesi rahatsz edip uyumay engelleyebilir. Kiisel zevklere bal olarak konserdeki mzik sesi grlt olarak alglanmaz. Yine bir motosikletin kard sesler merakls
iin kulanda mzik sesi gibidir. Ama bu ie merakl olmayanlar iin bu sesler son derece rahatsz edicidir.
Resim 240. Binlerce insann zevk alarak dinledii bir

rock konseri, baz insanlar tarafndan yalnzca rahatsz
edici bir grlt olarak nitelendirilebilir.
205
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Ancak ses seviyesi ykseldii zaman salk sorunlar ortaya kmaya balar ve kiisel alglamann nemi kalmaz. Bu
nedenle rahatszlk ya da zarar veren sesleri grlt olarak tanmlayabiliriz (Resim 241).
9. Snf
Kulamza gelen sesin seviyesini belirtmek iin desibel

(db) l birimi kullanlr. Grlt seviyesindeki 10 dblik bir
art bizim grlty iki kat daha fazla alglamamza neden
olur.
Resim 241. Normal konumadan kan sesin grlt seviyesi 60-70 desibel iken, jet uaklarnn
kard grlt 120 desibele kadar ular.
Haftalk Blten
evre Mirasmzdr.
Okyanuslardaki ses kirlilii tehlikeli boyutlarda!

Hzla artan nfus, yaplama ve teknolojinin neden olduu grlt kirliliinden hepimiz paymz alyoruz. California niversitesi aratrmaclarnca gerekletirilen bir
almaya greyse, bu dertten muzdarip olan tek canllar
kara canllar deil; sualt dnyas da 60l yllara kyasla
10 kat artm grltden etkilenmekte. Bu etkinin sonularysa henz bilinmiyor. Gney California aklarnda
2003-2004 yllarnda yaplan grlt lmlerinin, 19641966 yllarnda ayn blgede alnan lmlerle kyasland
almada, veriler gncel grlt dzeylerinin eskiye gre
artm olduunu gsteriyor. Aratrmaclara gre bunun nedeni, ticari deniz tatlarnn saysndaki olaanst artla
birlikte, ykselen hzlar ve artan iti gc. Kaytlar, ticari
gemi saysnn son 38 ylda 40 binlerden 90 binlere ktn gsteriyor. Bunca grltnn deniz ve okyanus yaamna yapt
etkileri anlamak iin, aratrmaclar ok daha byk lekli ve yinelemeli almalara gerek olduunu sylyorlar. En ok
etkilenmesi beklenen canl gruplarysa, sualtnda ses araclyla iletiim kuran, balina gibi deniz hayvanlar (TBTAK Bilim ve
Teknik Dergisi, Say 466, Sayfa 16).
206
Biyoloji
9. Snf
ou zaman insan faaliyetleri ile retilen seslerin dier

canllar zerinde nasl etkili olduunu dnmeyiz. Bunun en
nemli nedenlerinden biri ses kirliliinin dier kirliliklerden
farkl olmasdr. Ses havada yaylmasna ramen havay kirletmez. Topra veya suyu da kirletmez. Kt kokan bir p yn
gibi birikmez. Doada gremediimiz ancak belli aletlerle lebildiimiz bir iz brakr. Ancak bu izi oluturan kaynaklar en
az hava, su ve toprak kirlilii kadar canllarn saln tehdit
ediyor.
Ses kirliliine neden olan kaynaklarn tamamn burada
sralamak olduka zordur nk yaptmz her faaliyet sonucu istemli veya istemsiz ses retiriz. rettiimiz sesler arasndan grlt olarak sralayacaklarmz ayn zamanda grlt
kirliliinin kaynan anlamak ve nlem almak iin de gereklidir.
Resim 243. Ak havadaki rock konserlerinde ortalama

ses 110 desibeldir. Trkiyede belirlenen ses snrnn
stne kan kurumlara yksek miktarlarda para cezas
kesilir.
3.1.6.2. Ulam
Grltnn nemli bir blmn hava ve kara ulamnda retilen sesler oluturur. Araba kornas 110 desibel ile rahatsz edici sesler arasna girer (Resim 242, Resim 245).
3.1.6.4. naat ve Endstri

zellikle byk ehirlerde srekli devam eden inaat ve
yol yapm almalarnda kullanlan her aletin ve aracn grlt oluturma seviyesi farkldr (Resim 244). Bunun yannda
fabrikalar, aldklar nlemlerle darya kan sesi engelleseler
de o ortamda alan insanlarn saln bozacak ekilde ses
retirler.
Resim 242. Kornay yalnzca gerekli olduu zamanlarda

kullanmalyz. zellikle okul, hastane gibi sessiz olunmas gereken yerlerde daha dikkatli olmalyz.
3.1.6.3. Mzik
Bireysel ve toplu olarak dinlenilen mziin kulaa zarar
vermeyecek seviyede olmas gerekir. zellikle yerleim yerlerine yakn blgelerde mzik sesinin denetlenmesi gerekir
(Resim 243).
Resim 244. Yap almalarnda kullanlan buldozerler

120 db, paletli kepeler 110 db, elektrikli testere 105 db
grlt oluturur.
207
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Resim 245. zellikle byk ehirlerde grlt sorunu

vardr. 70 - 110 desibel arasnda deien grlt seviyeleri burada yaayan insanlarn iitme salklarnn bozulmasna neden olur.
Peki, insanlarn rettii bu seslerin yannda hayvanlar ses
retimine nasl katkda bulunuyor? Duyabileceiniz ya da dayanabileceiniz en yksek sesi bir dnn. te, dndnz o sesten bile daha yksek desibelle ses reten hayvanlar
bulunuyor. Bunlar arasnda ilk sray 200 db ile bir karides (Caridea-Karideya) eidi alyor (Resim 246). kinci sra ise 188 db ile
mavi balinaya (Balaenoptera musculus-Baloneptera muskulus)
aittir (Resim 247).
9. Snf
Resim 247. Balinalar birbirleri ile haberlemek iin yaklak 188 desibele ulaan sesler retir. retilen bu ses bir
el bombasnn ve jet motorunun kard sesten daha
gldr.
Grltden korunmak iin ncelikle grlt kaynan
azaltmak amacyla otomobilleri, trenleri ve uaklar daha sessiz alr hle getirmek olduka nemlidir. Kalabalk yollarla
yerleim yerleri arasna ses engelleri koyulmas ya da yollarn
yerleim yerlerinden uzaa yaplmas trafikten kaynaklanan
grltnn ortadan kaldrlmas iin alnabilecek dier nlemler arasndadr. Bireysel olarak alnabilecek tedbirlerden
biri ise grltden korunmak iin konutlarda ift cam sistemlerinin kullanlmasdr.
3.1.6.5. Grlt Kirliliinin Canllar zerindeki Etkileri
Resim 246. Bu karides hem karann hem de denizin en

yksek sese sahip canlsdr. 200 desibele ulaan sesleri
bir heyelandan daha fazla grlt oluturur. ansmz
var ki bu karides su altnda yaar. nk insanlarn grltye dayanabilme snr 120-130 desibeldir; bu limitin
st kulakta ac ve sarla yol aar.
208
Biyoloji
9. Snf
Dnya Salk rgt (WHO)nn 2001 raporu, yaklak

340 milyon nfusa sahip Bat Avrupada en az 1 milyon insann grltden dolay salnn bozulduunu gsteriyor.
Hava kirliliinden kaynakl salkl yaam kaybnn ise ylda
4.5 milyona yakn olduu tahmin ediliyor (Resim 248). Yaplan
aratrmalar grltnn yalnzca insanlar zerinde etkili olmadn, dier canllarn da yaamn etkilediini gsteriyor.
Peki, yaam kalitemizin dmesine neden olan bu salk sorunlar nelerdir?
Resim 248. Yksek grlt iinde uzun sre almann

ya da bulunmann iitme gc zerinde olumsuz ve
onarlamayacak sonular dourduu bilinmektedir.
Grltnn, insanlar uyku hlindeyken bile kan basncn, stres hormonlarnn ve ya asitlerinin kandaki younluklarn artrd biliniyor. Bu unsurlar zamanla damarlarn
tkanmasna yol aarak kalp krizini tetikleyebiliyor. Kalp krizi
grltden kaynakl en ciddi lm sebebi olsa da aslnda tek
bana en byk etki uyku bozukluu yoluyla oluuyor. nsanlarn ou ya korkutucu bir sesten ya da istenmeyen ar bir
sesten dolay ya uykusuzluk problemi ekmekte ya da uyanmaktadrlar.
Resim 250. Grlt dzeyi yalnzca iitmeyi deil konuma kabiliyetini de olumsuz ynde etkiliyor. Yksek
grltnn konuma yoluyla kurulan iletiimi bozduu
saptanmtr.
Uyku bozukluklarndan sonra sal en olumsuz ekilde
etkileyen grlt kaynakl sorunlar srasyla sinir bozukluu,
okul ocuklarndaki renme eksiklikleri ve kulak nlamas
dr (Resim 250). Bu gibi sorunlar salkl insanlarn yaam kalitesini dren etkilere neden olur (Resim 251).
Uyku sonras grlt etkileri ise, uyanma srasndaki ruhsal durum deiimi, dinlenememi olma duygusu, yorgunluk,
ba arlar ve genel olarak insan performansnn dmesi eklinde grlebilir (Resim 249).
Resim 249. Grltnn sabaha kar daha ok rahatsz

ettii bilinmektedir.
Resim 251. Japonyada yaplan almalarda dk arlkl bebek doumlar ile grlt arasnda bir iliki bulunmutur. Anne karnndaki bebekler grltden korunamazlar. nsanlarn grltye alabildikleri dncesi,
aslnda doru deildir. Alld dnlse bile biyolojik
tepkiler kontrol edilemez.
209
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
3.1.7. Besin Kirlilii
9. Snf
KELMENN ANLAMI
nsan faaliyetleri sonucu oluan ve evre kirlenmesine

neden olan zararl maddeler canllara iki farkl ekilde etki
eder. Bunlardan ilki, canllarn yaam ortamnn zararl maddelerle kirlenmesi ve dorudan zararl madde ile temas edilmesi,
ikincisi ise zararl maddelerle etkileime girerek kirlenen besinlerin tketilmesidir.
Gvenli (salkl) gda, besleyici deerini kaybetmemi, fiziksel, kimyasal ve biyolojik adan temiz, bozulmam besinlerdir.
Sala zarar verecek ortamlardan korunmak iin
yaplacak uygulamalar ve alnan temizlik nlemlerinin
tm hijyen olarak tanmlanr.
Haftalk Blten
evre Mirasmzdr.
Mutfanz grebilir miyim?

Trkiye Gda Gvenlii Dernei Bakan Samim
Saner tketicilerin darda yemek yerken gda zehirlenmesinden korunmalar iin restoran seiminde dikkat etmeleri gereken noktalar sralad. Tketicilerin ncelikle
girilen restorann Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanlna kaytl olup olmadn sorgulamalarn; kaytl olmayan restoranlarda kesinlikle yemek yenilmemesini
nerdi. Saner restoran seiminde ok nemli bir kritik
noktann ise restorann tuvaleti olduuna dikkat ekerek;
tuvaleti pis olan, tuvalet kd ve sv sabun bulunmayan
bir yerde hijyenden bahsetmenin mmkn olmadn ve
retilen gdalarn sal bozma riski tadnn altn izdi. Samim Saner tketicinin pheye dtnde mutfanza bakabilir miyiz? diye sormasnn da nemini belirtirken; dank ve hijyenik olmayan bir mutfak ortamnda gvenilir
bir yiyecein retilemeyeceinin altn izdi (www.ggd.org.tr).
Besinlerin bozulmas genellikle insan tketimine elverili olmaktan kmas anlamna gelir. Besinlerin bu hli insan
sal asndan tehlikeli durumlara neden olabilir. Gvenilir
besinin elde edilebilmesi iin retimden tketime kadar geen her aamada besinin eitli kaynaklardan kirlenmesinin
nlenmesi gerekir. Besin kirlenmesine neden olan faktrlerin
listesini yapmak olduka zordur nk sofralarmza gelene
210
Biyoloji
9. Snf
kadar geen srete besinin doal yapsn bozan her ey kirletici olarak isimlendiriliyor.
3.1.7.1. Besinler nasl kirleniyor?

Sayamayacamz birok farkl etkenle kirlenen besinler
kirlenme ekillerine gre fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak
snflandrlr.
a. Fiziksel Kirlenme
Fiziksel kirlenmeye besin olmayan yabanc maddeler,
cam, metal paralar, sa, trnak, bcek ve sinek benzeri canllar neden olur (Resim 252).
Gda Terr
Hepimiz haberlerde gda terr terimi ile karlamzdr. lgi ekici olan bu terim, daha ucuz besin retimiyle daha
fazla para kazanmak iin gdann iine insan salna da zarar verecek nitelikteki maddelerin katlmas ya da yiyeceklerin
kimyasal ileme tabi tutulmas anlamna geliyor.
Resim 252. Tketeceimiz besine ait olmayan her madde kirlilie neden olur.
b. Kimyasal Kirlenme
Besinlere eitli kaynaklardan geen ya da bilinli bir
ekilde dardan eklenen kimyasal maddelerin tamam kimyasal kirlenmeye neden olur. Besinin iinde sakland kaptan
znme sonucu geen metaller, tarm ilalar, iyi durulanmayan kaplardan geen deterjanlar, besin ambalajnda kullanlan renkli plastikler, nerilen miktarlarn zerinde kullanlan
gda katk maddeleri kimyasal kirleticiler arasnda yer alr (Resim 253).
Resim 253. Tarm rnlerinde verimin artrlmas iin

kullanlan tarm ilalar bilinsiz kullanm ve yanl uygulamalar nedeniyle besinleri kirletir. Bu nedenle, zellikle
sebze ve meyvelerin bol su altnda ok iyi ykanmas gerekir.
Resim 254. Hormon konusunda hazrlanan bir rapora gre

domates ekirdeksiz ve ii cvksa, patlcann (Solanum melongena-Solanum meloncena) ii sngerimsi ve ekirdeksizse,
kabak ekirdeksizse, biber ar iri ve bykse, patates ekilsiz
ve iinde kararmalar varsa, karpuzun (Citrullus lanatus-Sitrullus lanatus) ekirdek yerleri bosa bu belirtiler yiyeceklerin
hormonlu olduu anlamna gelir.
Trkiyede gda terrne neden olan sahte gda piyasas
oluka gelimi durumda. Bu durumdan korunmann ilk yolu,
besin tketimi konusunda bilinli olmaktan geiyor. Alveri
yaparken aldmz gdalara bir de bu gzle bakmakta fayda
var (Resim 254).
Yediimiz kaar peynir, tarihi gemi, kflenmi peynirden yaplm olabilir mi? Salam, sucuk ve sosisler aslnda
hayvan derisi ve sakatattan yaplm olabilir mi? Yemeimize
lezzet veren baharatlarn iinde ot ve saman olabilir mi? Tavuk dner mi yoksa deri, barsak ve sakatattan yaplan sahte dner mi? Bu sorularn cevabna besinlere bakarak cevap
vermemiz kolay grnmyor. Ancak tkettiimiz besinlerin
Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl tarafndan denetleniyor
olmasna dikkat etmemiz gerekiyor.
211
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
c. Biyolojik Kirlenme
Besinlerin doal olarak rettii zehirli maddelerin (toksin) ve mikroorganizmalarn neden olduu besin kirliliidir.
Besinin bileiminde doal olarak bulunan zehirli maddeler
(yeillenmi ve filizlenmi patates, zehirli bal, baz mantar trleri vb.), hijyenik koullarn yeterince salanamamas nedeniyle hzla reyen mikroorganizmalar (kfler, parazitler, bakteriler) biyolojik kirlenmeye neden olan etmenlerdir (Resim 255,
Resim 256). Mikroorganizmalar ierisinde besin gvenliini
tehdit eden ve besin zehirlenmelerine en fazla yol aan etmenler bakterilerdir.
Resim 256. Uygun koullarda saklanmayan patates normalde bcek, mantar ve benzeri zararl canllara kar korunmak amacyla salonin ve kakoin maddelerini salglar.
Filizlenmi patates bu maddelerin salglandn gsterir.
Resim 255. Besinlerin bileiminde bulunan, ou gzle grlemeyen kk canllarn yararl olanlar olduu
gibi besin kaynakl hastalklara ve besin zehirlenmelerine neden olan eitleri de vardr.
Besinlerinizin bozulmamas iin saklama sreleri ve scaklk deerleri nemlidir. Tablo 6da grld gibi her besinin kendine zg saklama deerleri vardr. Bu srelerin ve
scaklklarn dnda saklanan besinler insan salna zarar
verebilir.
Tablo 6: Besinlerin saklama sreleri ve uygun scaklk deerleri

Besin tr
Scaklk (oC)
Sre (gn)
Et
0-2
3-5
Balk
-1
1-2
Yumurta
4-7
St
3-4
Yumuak meyve
4-7
Sert meyve
4-7
14
Bahe soan (Allium cepa-Alliyum epa), patates
15-20
15-20
Yeil sebzeler
4-7
3.1.7.2. Besin Kirleticilerinin Canllar zerindeki Etkisi: Gda Zehirlenmesi

Genellikle gdalarda doal olarak bulunan ve sayca
az olan bakteriler, reme iin kendilerine uygun ortam bulduklarnda ok hzl bir ekilde oalabilirler. rnein tek bir
bakteriden uygun koullarda, 7 saat iinde 2 milyondan daha
212
Biyoloji
9. Snf
fazla bakteri reyebilir. Says artan bu bakteriler toksik

(zararl) madde de salglayabilir. Besinlerin yapsndaki bu
deiiklik gda zehirlenmesi olarak adlandrlan enfeksiyon
hastalklarna neden olur. Gda zehirlenmesi genellikle hafif
geirilmekle birlikte lmcl de olabilen yaygn bir hastalktr.
Resim 257. Gda zehirlenmesi yaygn olarak i kmes hayvanlarnda, pastorize edilmemi stte, krmz ette ve artlmam suda bulunan Kampilo bakterisinden kaynaklanr.
Gda zehirlenmesi genellikle 1-3 gn srer ancak bakterinin trne, enfeksiyonun iddetine ve genel salk durumuna
bal olarak bir haftaya kadar devam edebilir (Resim 257). Pek
ok insan bir hafta iinde tamamen iyileir. En yaygn grlen
belirtiler kusma, karn ars ve ishaldir. Baz durumlarda ate
ve me, kanl dklama, kas arlar, hlsizlik ve bitkinlik de

grlebilir. Tablo 7de gda zehirlenmelerine neden olan baz
bakteri trleri ve sebep olduklar zehirlenme belirtileri verilmitir.
Tablo 7: Gda zehirlenmelerine neden olan baz bakteri trleri ve zehirlenme belirtileri
Hangi yiyeceklerde bulunur?
Belirtileri nelerdir?
Salmonella (Salmonella)
Et, kmes hayvanlar, yumurta
Belirtiler bakteri ile temas

Bulant, mide kramplar, ishal, eden rnn tketilmesinate ve ba ars
den sonra 6 saat ile 3 gn
arasnda ortaya kar.
Bacillus cereus (Basillus

kereus)
Kahvaltlk tahllar, pirin, et

ve hazr orbalar

Bulant, kusma, ishal ve mide eden rnn tketilmesinkramplar
den sonra 1-6 saat iinde
ortaya kar.
Staphylococcus aureus (Stafilokokus aureus)
Et, kmes hayvanlar, yumurta, mayonezli salatalar ve

Kusma, mide bulants
kremal tatllar
Bakteri tr
Belirtiler ne zaman ortaya

kar

eden rnn tketilmesinden sonra 30 dakika ile 8 saat
arasnda ortaya kar.
213
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Etkinlik - 35
Etkinlik Ad: Ekolojik Ayak zimizi Bulalm
Dnya sadece yaadmz yer deildir ayn zamanda Gne ile birlikte yaam kaynamzdr. htiya duyduumuz besini, oksijeni, suyu ve enerjiyi salamas ve oluturduumuz atklar tekrardan bu yaamsal bileenlere dntrmesi konusunda dnyaya srekli olarak baml bir hlde yaamaktayz. Yaam tarznz dndnzde, dnyada bulunan bu doal
kaynaklar kullanma konusunda ne kadar cmertsiniz? Du alrken veya dilerinizi fralarken kullandnz su miktar, evinizde ihtiya duymadnz zamanlarda bile alan aletlerin harcad elektrik ve bo yere harcadnz ktlar gibi gn iinde
srekli karlatnz olaylarda nasl bir tutum sergiliyorsunuz? Dnyada yaayan tm insanlar ve gelecek nesilleri dndnzde sizin paynza den dnya kaynaklar sizce bunlar karlamaya yetiyor mu? Bilim insanlar bu olay ekolojik ayak
izi benzetmesiyle tanmlamaktadr. Ekolojik ayak izi, insanlarn kulland yenilenebilir kaynaklar salayabilmek iin gereken
biyolojik olarak verimli toprak ve suyun bulunduu alan hesaplar. Ekolojik ayak izi biyosfer zerinde birbiriyle yaran insan
taleplerinin, gezegenin kendini yenileme kapasitesiyle karlatrlmasyla hesaplanr.
Aadaki sorulara cevap vererek, her soru iin kazandnz puanlar toplayp etkinlik sonunda puannz deerlendiriniz.
Ev Hayatnz
1- Evinizde ka kii yayor?

a.
1
30 Puan
b.
2
25 Puan
c.
3
20 Puan
d.
4
15 Puan
e.
5
10 Puan
2- Evinizi nasl styorsunuz?
a.
Doal gaz
30 Puan
b.
Elektrik
40 Puan
c.
Sv yakt
50 Puan
d.
Yenilenebilir

enerji
0 Puan
3 Duta ortalama ne kadar
sre kalyorsunuz?
a.
5 dk. dan az 5 Puan
b.
5 dk
10 Puan
c.
10 dk
15 Puan
d.
20 dk
20 Puan
e.
30 dk ve st 25 Puan
214
Biyoloji
9. Snf
Yemekleriniz
4- Bir haftada yediiniz yemeklerin kanda et veya balk bulunur?

a.
0
0 Puan
b.
1-3
10 Puan
c.
4-6
20 Puan
d.
7-10
35 Puan
e.
10dan fazla 50 Puan
5- Bir haftada yediiniz yemeklerin kan evde yapyorsunuz?
a.
10dan az
25 Puan
b.
10-14
20 Puan
c.
15-18
15 Puan
d.
18den fazla 10 Puan
6- Aileniz yemeklik malzeme
satn aldnda bu malzemelerin organik olmasna dikkat
eder mi?
a.
Evet
25 Puan
b.
Hayr
125 Puan
c.
Bazen
50 Puan
d.
Nadiren
100 Puan
e.
Bilmiyorum 75 Puan
Ulam
7- Aileniz ne tr ara kullanyor. Birden

fazla iaretleyebilirsiniz.
a.
Motosiklet
15 Puan
b.
Kk araba
35 Puan
c.
Orta byklkte

araba

60 Puan
d.
Byk araba
75 Puan
e.
Kamyonet
100 Puan
8- Okula ne ile gelirsiniz?
a.
zel araba 50 Puan
b.
Toplu tama 25 Puan
c.
Servis
20 Puan
d.
Yryerek 0 Puan
e.
Bisiklet ile 0 Puan
9- Bir hafta iinde yaptnz ortalama

yolculuun kan toplu tama ile yaparsnz?
a.
0
50 Puan
b.
1-5
40 Puan
c.
6-10
30 Puan
d.
11-15
20 Puan
e.
15ten fazla 10 Puan
10- Getiimiz yl nereye tatile gittiniz?

a.
Gitmedim 0 Puan
b.
ehir iinde 10 Puan
c.
Baka ehre 30 Puan
d.
Komu lkeye 40 Puan
e.
Uzak lkelere 70 Puan
11- Yaz tatillerinde ortalama ka hafta

sonu kendi arabanzla tatile karsnz?
a.
0
0 Puan
b.
1-3
10 Puan
c.
4-6
20 Puan
d.
7-9
30 Puan
e.
9dan fazla 40 Puan
Alveri
12- Geen yl yaptnz alverilerde

aileniz ka tane elektronik eya ald?
(r. TV, Ses sistemi, PC vb.)
a.
0
0 Puan
b.
1-3
15 Puan
c.
4-6
30 Puan
d.
6dan fazla 45 Puan
13- Geen yl enerji tasarrufuna ynelik bir ey satn aldnz m? (r. tasarruflu lamba vb.)
a.
Evet
0 Puan
b.
Hayr
25 Puan
14- Ailenizden herhangi biri evsel atklar azaltmaya ynelik bir ey yapar m?
(r. htiya dhilinde mutfak al verii
yapmak.)
a.
Her zaman
0 Puan
b.
Bazen
10 Puan
c.
Nadiren
20 Puan
d.
Hibir zaman
30 Puan
215
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Atk
9. Snf
Ekolojik ayak iziniz (1 kiiye den hektar)

150den az
15 Atklarnz geri dnme yollar msnz?

a.
Her zaman
0 Puan
b.
Bazen
10 Puan
c.
Nadiren
15 Puan
d.
Hi
20 Puan
150-350 4.0-6.0
350-550 6.0-7.7
550-750 7.7-10.0
750den fazla
16- Evinizde farkl atklar iin farkl geri dnm p kutular bulunuyor mu?
a.
Her zaman
0 Puan
b.
Bazen
10 Puan
c.
Nadiren
15 Puan
d.
Hi
20 Puan
17- Bir haftada yaklak ka torba p atarsnz?

a.
0
0 Puan
b.
1/2
5 Puan
c.
1
10 Puan
d.
2
20 Puan
e.
2den fazla
30 Puan
Toplam Puan: .
4.0dan az
10.0dan yksek
Baz lkelerin ortalamalar:

Amerika: 9.72
ngiltere:
4.46
talya:
4.05
Banglade:
0.41
Yorumlayalm:
1- Ekolojik ayak iziniz rnek ortalamalar gz
nnde bulundurduunuzda ne kadar byk?
2- Ortalama deerlere baktnzda, Amerikada

yaayan bir insann ekolojik ayak izi Bangladete yaayan birine gre neden daha byk?
Tartnz.
216
Biyoloji
9. Snf

1. Hava kirliliinin etkileri hangi mevsimde daha fazla grlr? Neden?
2. Orman yangnlarnn hava kirlilii zerindeki etkileri nelerdir?
3. nsan faaliyetleri sonucu oluan evre sorunlarndan hava, su ve toprak kirlilii neden yalnzca gerekletii blgeyi
deil kilometrelerce uzaktaki farkl blgeleri de etkileyebilmektedir? Aklaynz.
4. nsanlar tarafndan oluturulan yapay kirlilik su ortamnda fotosentez yapan canl miktarnn artmasna neden olur.
Fotosentez yapan canl saysnn artmas sizce neden kirlilik olarak deerlendirilir?
5. Ses ve grlt kavramlar arasndaki fark nedir?
6. Gda zehirlenmesinin nedenlerini dndmzde, evde bu salk sorunundan korunmak iin alnabilecek nlemler
nelerdir?
7. Karlatmz gncel evre sorunlar ile ilgili aada braklan boluklara fikir ve yorumlarnz yaznz. Bu fikirlerinizi
snf arkadalarnza sunarak ortak bir karara varana dek tartnz.
Aadaki soruyu kendinize gre en uygun biimde doldurunuz
Gnmzde karlatmz evre sorunu, bence doal

yaam en ok tehdit eden sorundur.
Bu soruya verdiiniz cevapla ilgili aadaki sorular cevaplaynz.
Bu fikrim en geerli fikirdir nk ..
.. .
Benim dncemi rtmek iin kar taraf byle bir iddiada bulunabilir :
Onlarn bu dncesini aadaki delillerle rtrm
217
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Etkinlik - 36
Etkinlik Ad: Semboller ve Anlamlar
Amac:
ou zaman dikkat etmediimiz ve bize evremizi koruma adna nemli eyler anlatmaya alan sembol ve iaretlerin
ne anlama geldiini kavramak.
Ynerge:
evrenizden baz eyalar ve yiyecek ambalajlarn inceleyiniz. Bu rnlerin zerinde bulunan iaret ve sembollere bakarak aadaki tabloyu doldurunuz. Bu iaretlerin ne anlama geldiini tahmin etmeye alnz.
Son olarak tahminlerinizi snf arkadalarnzla paylap tartnz ve sa stuna sembollerin gerekte ne anlama geldiini
yaznz.
Semboller
218
Biyoloji
9. Snf
Hangi eya veya rnn

zerinde var?
Anlam tahmin et!
Sembol gerekte ne anlama geliyor?
EVREMZDE VE KULLANDIIMIZ RNLERN ZERNDE BULUNAN BAZI SEMBOLLER VE ANLAMLARI

Geri dnm iareti bulunan rnler, kullanm d kaldktan sonra tekrar ham maddeye dntrlerek
yeni rnlerin yapmnda kullanlr.
(r. kt, plastik, pil vb.)
Bu iaret bata pil, cep telefonu bataryalar olmak zere pe atlmamas

gereken rnlerde bulunur. Bu iareti
grdmzde rnleri p kutusuna
atmamalyz.
Geri dntrlm maddelerden

tekrardan retilmi rnlerin zerinde grebileceimiz bir iarettir.
Zarar veren kimyasal maddelerin zerinde bulunan bu iaret, kimyasal maddelerin eldivensiz kullanlamayacan
ve kimyasal kullanrken dikkatli olunmas gerektii anlamna gelmektedir.
Yeil nokta evre Koruma ve Ambalaj Atklar Deerlendirme Vakfnn

(EVKO) amblemidir. EVKO, evre
ve Orman Bakanl tarafndan ambalajlarn geri dnm iin yetkilendirilmi bir sivil toplum kuruluudur.
Yksek derecede yanc olan maddelerin zerinde bu iaret bulunur. Bu

iaretin zerinde bulunduu maddeler
kolayca parlayp yand iin scak ortamlarda ve yanc maddelerin uzanda paketlenip korunmaldr.
Sz konusu rnlerin, kullanldktan

sonra doaya zarar verebilecek, evre iin tehlikeli rnler olduunu
belirten bir iarettir.
Tahri edici ve zararl rnler zerinde bulunur. Evlerinizdeki amar suyu

zelliindeki rnler zerinde bulunur.
Bu iareti grdmz yerde, baz

maddelerin veya cihazlarn radyasyon yaydn ve dikkatli olunmas
gerektiini anlarz. rnein hastanelerin grntleme merkezlerinde
(Rntgen, MR gibi) bu iaret vardr ve
hamile olanlarn girmesinin sakncal
olduunu belirtir.
Kuru kafa iareti, genelde zehirli
maddeleri ve lm tehlikesi olan
blgeleri belirtmek iin kullanlr.
ok toksik maddeler zerinde de bulunur.
Bu iareti grdnz rnlerin ambalaj ve atklar p kutusuna atlmadnda evreye zarar verdiini gsterir. Satn
alacanz birok besin, temizlik veya
eya ambalajlar zerinde bu simgeyle
karlaabilirsiniz.
Bu iaret genelde cep telefonlarnn ve
sinyal yayan dier rnlerin zerinde
bulunur. Bu cihazlarn kullanm alanlar snrllklar olduu anlamna gelir
(r. uaklarda kullanm).
Patlama tehlikesi olan kimyasal

maddelerin zerine konularak dikkatli olmamz isteyen bir iarettir.
Bu iaret Avrupada kullanlan ou rnn zerinde bulunur. Bu simge rnn; salk, gvenlik ve evre asndan
uygunluu aratrlm ve onaylanm
olduunu gsterir.
Yksek voltaja sahip blge ve makineler zerinde bulunur.
Biyolojik tehlikelerin (bakteri, virs,

mantar vb.) olduu yerlerde bulunur. Bu
iaretin bulunduu ortamlarda maske,
eldiven gzlk vb. koruma kyafetleri
kullanlmaldr.
219
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Doal
Kaynaklar
Bu blmde,

Doal kaynaklar snflandracaksnz.

Srdrlebilirlik kavramn tanmlayacaksnz.
Biyolojik eitliliin nemini fark edeceksiniz.
Biyolojik eitliliin korunmasna ynelik zm nerileri gelitireceksiniz.
Bunlar Neden nemli?

Doal kaynaklar ve biyolojik eitlilik asndan zengin olan lkemizde; sahip olduklarmz koruma, yok etmeden kullanma ve gelecek nesillere de brakma bilincine sahip
olmamz gereklidir. Bu kapsamda, nitede geen konularn bu bilinci oluturmada
katk salayaca dnlmektedir.
Fotoraf Yorumlayalm
Suyun, ormann, topran, temiz havann, gnein ve rzgr gibi doal
kaynaklarn birlikte olduu bir manzara grmekteyiz. Buras, ayn zamanda doal bir turizm alan olarak deerlendirilebilir.
220
Biyoloji
9. Snf
221
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
3.2. Doal Kaynaklar

Amalar
Doal kaynaklar snflandrmak.

Srdrlebilirlik kavramn tanmlamak.
Srdrlebilirlik iin yaplan uygulamalar rneklendirmek.
Tkenebilen doal kaynaklar

Tkenmeyen doal kaynaklar
Srdrlebilirlik
Srdrlebilir kalknma
3.2.1. Doal kaynaklar nelerdir?

Etrafmza baktmzda insan eliyle yaplm yollar, kprler, fabrikalar, binalar, otomobiller, barajlar grrz. Bir an olsun
dnya zerinde insan faaliyetlerinin hi olmadn ya da yaanmadn dnelim. O zaman, dnyadaki doal kaynaklar hi
deimeden var olmaya devam ederdi. Oysa gnmzde doa, insan faaliyetleri sonucunda ekillenmektedir. Sz konusu
btn insan faaliyetleri iin doal kaynaklar kullanlmaktadr. Yaammz fonksiyonel hle getiren, gnlk hayatmzda kullandmz ara ve gerelerin tamamna yaknn doal kaynaklardan saladmz hi dndnz m?
Doal kaynaklar, toplumlarn kalknmasnda nemli rol oynam olan maden ve petrol gibi yer alt kaynaklar, su, orman,
ayr ve meralar, toprak ve toprak rnleri gibi yaam iin gerekli ham maddelerdir. Doal kaynaklar aadaki emadaki gibi
tkenmeyen ve tkenebilen kaynaklar olarak da snflandrabiliriz. Bunlara ilave olarak doal oluum turizm alanlar da bir lkenin sahip olduu doal kaynaklar kapsamnda deerlendirilebilir.
222
Biyoloji
9. Snf
nsanlk tarihindeki icatlarn, doal kaynaklarn kullanm asndan nemini nasl deerlendirirsiniz?
ile ayr, otlak ve orman alanlar tarla hline dntrlmtr.

Dinamonun icad ile akarsular nem kazanm, elektrik retilmitir. Dizel motorlar ve gaz trbinleri ile elektrik enerjisi retilmi bylece doal gaz ve petroln nemi artmtr.
nsanlar da doadaki her canl gibi yaamak iin madde

ve enerji kullanmak zorundadr. Canllar bu ihtiyalarn karlamak iin doal kaynaklar kullanrlar. nsanlar ilk alardan
itibaren doal kaynaklardan farkl ekillerde yararlanmlardr;
bunun sonucunda da medeniyetler ortaya kmtr.
Birok lkenin gpta ile bakt ve lkemizin sahip olduu

zengin doal kaynaklarmz ksaca inceleyelim.
zellikle 19. ve 20. yy. da buhar makinesinin icad ile kmr ve demirin nemi artmtr. Pulluun ve traktrn icad
Tkenmeyen doal kaynaklar daimi kaynaklar ve yenilenebilen kaynaklar olarak iki ana blme ayrabiliriz (Resim258,
Resim 259).
3.2.1.1. Tkenmeyen Doal Kaynaklar
Resim 258. Gnmzde rzgr enerjisi, gne enerjisi ve dalga enerjisinden daha
ok faydalanlmaya allmaktadr. Su ise her ne kadar tkenmeyen enerji kaynaklar
arasnda saylsa da gnden gne miktar azalmakta; bundan dolay da dnyann birok blgesinde su forumlar dzenlenmektedir.
223
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Resim 259. Tkenmeyen kaynaklar olarak nitelendirilmesine ramen ormanlarn yerleim alanlarna almas
ormanlar yok olma tehlikesi ile kar karya brakmtr.
Topraklar bilinsiz kullanm yznden verimsizlemekte, havamz kirlenmekte, jeotermal kaynaklarmz ise
yeterince deerlendirilememektedir.
3.2.1.2. Tkenebilen Doal Kaynaklar

Trkiyenin
her
blgesinde eitli madenler karlr: demir
elik sanayisinde eliin sertletirilmesinde ve paslanmaz elik
retiminde kullanlan
Resim 260. Dnyadaki bor ma- krom; elektrik ve elektden rezervinin %75i lkemizde ronik sanayinin ham
maddesi bakr, jet ve
bulunmaktadr.
roket yakt, cam, elyaf,
porselen, lehim, fotoraflk ve deterjan gibi birok alanda kullanlan bor (Resim 260); alminyumun ham maddesi
boksit; kimya, kt, tarm ilalar, gbre, eitli ila ve patlayc madde yapmnda kullanlan kkrt; paslanmaya kar
direnli olduu iin kaplamada kullanlan inko; suni gbre,
imento, cam ve kimya sanayinde kullanlan fosfat; eczaclkta kullanlan civa; nkleer yakt ham maddesi olan ve roket
ve uaklarn imalatnda, seramik ve elektrik aletleri yapmnda,
aydnlatmada kullanlan toryum; demir elik sanayisinin ana
maddesi demir ve altn rnek olarak verilebilir.
224
Biyoloji
9. Snf
Resim 261. Temiz enerji

kaynaklar arasnda yer alan
doal gaz kullanmnn yaygnlamasyla son yllarda
hava kalitesinde iyilemeler
grlmektedir.
Gnlk hayatmzda
kullanm yeri olan bu madenler, lkemizin sahip olduu en nemli doal kaynaklardandr. Bunlarn yan
sra snrken kullandmz
ta kmr, linyit veya doal gaz (Resim 261) zellikle aralarmzda yakt olarak
kullandmz petrol rnleri balca tkenebilen doal kaynaklarmz arasnda
saylabilir (Resim 262).
Resim 262. Fosil yaktlarn yakn gelecekte tkenecei ngrlmekte ve alternatif kaynaklar aranmaktadr.
Buras nemli:
Dnyadaki bilinen bor rezervlerinin %75i Ktahya
ve Eskiehirde bulunmaktadr. Ayrca Seyitgazi blgesindeki yataklarn dnyann en byk sodyumlu

bor tuzu yata olduu saptanmtr.
Maden bakmndan en zengin blgemiz Dou
Anadolu Blgesidir.
lkemiz dnya toryum rezervinin % 65ine sahiptir.
Jeotermal sular asndan Trkiye, 600den fazla
kaynakla Avrupa lkeleri arasnda ilk srada gelmektedir.
Trkiye elektrik retiminin % 45lik blm Hidroelektrik Santrallerden (HES) karlanmaktadr.
Resim 263. Gelimekte olan lkeler kategorisinde yer alan lkemizin doal kaynaklarn
tketmeden geliimine devam edebilmesi
byk nem arz etmektedir.
3.2.2. lkemizde Bor Madeni
Bor minerali, ayn zamanda alternatif yakt teknolojisinin

birincil aratrma ve kullanm kaynadr. Hava, ulam ve sava uaklar ilk defa ses st hzlara borlu yaktlar sayesinde
ulamtr. Sava bal tayan fzelerin kulland yakt, uzaya gnderilen uydular yrngelerine tayan ve oturtan roket
motorlar, borlu yaktlar kullanrlar. lkemizde, Balkesir-Susurluk, Eskiehir-Seyitgazi, Ktahya-Emet, Bursa-Mustafa Kemal
Paa yrelerinde karlr.
Srdrlebilirliin ekoloji bilimindeki anlam biyolojik

sistemlerin eitliliinin ve retkenliinin devamllnn salanmasdr.
Srdrlebilir kalknma gelecek nesillerin ihtiyalarn
karlamaya ynelik imknlarn kstlanmadan imdiki nesillerin ihtiyalarnn karlanmas olarak tanmlanabilir (Resim
263). Srdrlebilir kalknmann ana boyutu vardr. Bunlar:
E
Toplu
l uk
mi
no
ko
Baz ileri teknoloji rnlerinin (bilgisayar, cep telefonu vb.) imalatnda, uzay sanayisinde bor kaynaklarmz ok
nemli bir yere sahiptir. Bu kaynaklar, dnyann asgari 400
yllk ihtiyacn karlayacak kapasitededir. Aratrmac ve uzmanlara gre Anadoludaki bu madenin miktar, 10 milyar ton
civarndadr. Bor; sanayinin her dalnda, u anda, 450 eitten
fazla mamul maddenin retiminde dayankll ve sertlii
salamada, ara rn olarak kullanlmaktadr. Isya son derece
dayankldr. ABD roketlerinde Trkiyeden giden bor madeni
kullanlmaktadr. Radar dalgalarn emdii, absorbe ettii iin
hayalet uaklarn imalatnda kullanlmaktadr. Sadece ABDde
600den fazla proje, borun yakt olarak kullanlmas ile ilgili patent almtr. Borla alan otomobiller retime girmitir.
3.2.3. Srdrlebilirlik Ne Demektir?
Srdrlebilir
evre
Sosyal boyut: Srekli

eitim ile kiilere hayat kalitesinin artrlmasnn kendilerine ve sonraki nesillere
salayaca faydalar anlatlmaldr.
Ekonomik boyut: Yeryzndeki her kaynak snrldr. Dolaysyla elimizdeki

kaynak ne olursa olsun, bu
kaynan insan yaamnn kalitesini artrmak iin kullanlrken
nasl en adil ekilde datlabileceinin yolu bulunmaldr.
evresel boyut: Geri dnml olsun ya da olmasn,
her doal kaynan devamlln salayabilecek ekilde kullanm hedeflenmelidir.
225
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
3.2.4. Doal Kaynaklarn Srdrlebilirlii
Resim 264. Rzgr enerjisinin son yllarda kullanm art gstermektedir.
Doal kaynaklarn
srdrlebilirliini biyolojik, ekonomik ve sosyal
alardan deerlendirmek
mmkndr. Biyolojik
adan dndmzde, yaammz srdrmek
ve ihtiyacmz olan enerjiyi
elde edebilmek iin doal
kaynaklardan yararlanrz
(Resim 264). Bitmeyecekmi gibi grnen bu kaynaklar, insanlarn bilinsiz
davranlar sonucu hzla
azalmaktadr. Grevimiz,
bunlar yok etmek deil,
korumaktr.
Canllarn ou, yaamlar iin gerekli oksijeni havadan alr. Havann eitli ekillerde kirletilmesi, bu kirliliin yamur sular ile yeryzne inerek akarsu, yer alt sular ve topraa karmas orada yaayan
canllar olumsuz ynde etkiler; trlerinin azalmasna veya yok
olmasna neden olur. nk doadaki canllarn zenginlii,
salkl bir evrenin var olmasna baldr. Topran tm canl varlklarn yaama mekn, besin kaynaklarnn ana retim
alan, dier doal kaynaklarn bulunma yeri olduunu unutmamamz gerekir.
Su, salkl bir hayatn devam iin canllarn gereksinim
duyduu en nemli doal kaynaklardandr. Vcutta yer alan
tm organlar dzenli olarak alp ilevlerini yerine getirmek
iin suya gereksinim duyar. Bu nedenle bir insan birka gnden fazla susuz yaayamaz.
Canl vcudu iin nemli olmasnn yan sra biyolojik adan acaba baka hangi alanlarda suya ihtiya
duyarz?
Dnya nfusunun hzla oalmas ve de toplumlarn ihtiyalarnn eitlilik ve miktar olarak artmas, suya ve topraktaki
doal kaynaklara olan talebi de hzla artrmtr. Temizlik ilerimiz iin, bahe ve tarlalarn sulanmasnda ve dolaysyla rn
elde edilmesinde, ifa amal kullanlan scak sular (jeotermal
226
Biyoloji
9. Snf
Resim 265. Jeotermal sular, tbb amal kullanmnn

yannda evsel ve endstriyel snma amal da kullanlmaktadr.
sular) gibi birok alanda sudan yararlanrz. Ayn zamanda su,
iinde yaayan birok canlya da ortam salar. Deniz rnlerinden olan balklarn, insanlarn beslenmesinde nemli bir
yeri vardr.
Doal kaynaklarmzdan olan ormanlar, yzlerce canlya
ev sahiplii yapmakta ve onlarn hayatlarn devam ettirebilmeleri iin uygun ortamlar salamaktadr. Bununla birlikte fotosentez yoluyla hem havadaki karbondioksit miktarn azaltma hem de oksijen retmede, havay temizlediinden dolay
biyolojik adan son derece nemli grevleri vardr. Ormanlarn varl blgedeki ya miktarnn artmasn da salamakta, ayn zamanda yer alt su miktarn da artrarak topraktaki su
dengesinin de korunmasna katk salamaktadr. Ormanlarn
doaya olan bir dier katks da erozyon, , sel, heyelan gibi
afetleri nlemesidir.
Ekonomik adan dndmzde elektrik enerjisinin elde edilmesinde hidroelektrikten, konut ve sera gibi yerlerin stlmasnda (jeotermal enerji), deniz ulamnda, turizmin gelimesi ve lke ekonomisine katk salamas gibi birok
alanda yine sudan faydalanrz (Resim 265).
nsanlarn yllarca deniz, gl ve akarsulara brakt atk
maddeler, buralarda yaayan canl trlerinin azalmasna, bazlarnn da yok olmasna neden olmutur. Sanayinin hzla gelimesi de su kaynaklarnn tketimini etkilemektedir. Ancak
lkelerin kalknmasnda ve i olanaklarnn oluturulmasnda
sanayi kurulularna da gereksinim vardr. Burada dikkat edilmesi gereken konu, suyun tutumlu bir ekilde ve kirletilmeden kullanlmasdr.
Doal kaynaklarmzdan bir dieri de Gnetir. Gne , kesintisiz bir enerji kayna olduu ve evreyi kirletmedii
iin alternatif enerji kaynaklar arasnda nemli bir yer tutmaktadr (Resim 267).
Resim 266. Trkiyenin batsnda ve zellikle de Ege Blgesinde, anakkalede, emede, Akhisarda ve Bozcaadada olmak zere ounluu karada kmelenmi rzgr tarlalar bulunmaktadr.
Doal kaynaklarmzdan olan ormanlar da lke ekonomisi asndan, kt, kereste ve mobilya retiminde, stmada
nemli bir ham madde kaynadr. Bununla birlikte turistik
amal, ormanlara zellikle yaylalara yaplan tesisler asndan
da ormanlarn lke ekonomisine katk salad sylenebilir.
Resim 267. Gne panelleri sayesinde doal k enerjisi elektrik enerjisine dntrlmektedir.
Turizm alanlar II. Dnya Sava sonras yaanan sanayileme ile birlikte, bireylerin ekonomik gelirleri artm, buna
paralel olarak da turistik meknlara seyahat orannda da art
yaanmtr.
Bu sektr zellikle dviz gelirleri asndan lke ekonomisine nemli katk salamaktadr (Resim 268).
Toprak, besin kaynaklarnn retim yeri olmas ve ierdii

maden, petrol ve petrol rnleri ile enerji kaynaklar bakmndan endstrinin nemli bir ham maddesi durumundadr.
nsanlarn, dier bir doal kaynamz olan rzgrdan
uzun zamandan beri yaptklar yel deirmenleri ile faydalandklar bilinmektedir. Ancak 1970lerde dnya apnda yaanan petrol bunalm, bilim insanlarn alternatif enerji kayna
arama almalarna ynlendirmitir. Bunlardan biri de yeni
kuak yel deirmenleri olmutur (Resim 266). Gnmzde
Danimarkada Kopenhag Krfezindeki ak denizde bulunan
20 rzgr ark, 20 bin evin elektrik gereksinimini karlamaktadr.
Resim 268. Gnmzde da, gl, maara, plaj, alayan gibi oluumlar turizmde doal kaynak olarak
kullanlmaktadr.
227
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Sosyal adan deerlendirdiimizde; ailece veya okul

gezisi olarak piknie gittiinizi dnn. Etrafnzdaki toprak,
su kayna, ormanlk veya ayr ile mera alanlarn, havann
gneli ve temiz olmasnn sizde brakt olumlu psikolojik
etkileri ve sevdiklerinizle paylatnz bu gzel sosyal ortam
aslnda sahip olduumuz doal kaynaklara borluyuz (Resim
269).
Resim 269. Suyun olmamas, topran kirli ve piknik

alan iin uygun olmamas veya yazn scanda glgelenecek bir yer olmamas hepimizi son derece huzursuz eder.
Doal kaynaklarn srdrlebilirliinin nemi, eitimin

ilk kademelerinden balanarak, srekli eitim ile anlatlmal
ve uygulanmaldr. Bunun iin doal kaynaklarn tasarruflu
kullanm nn kendilerine ve kendilerinden sonraki nesillere
salayaca faydalar uygulamalar ile ortaya konulmaldr. Kiilerin refah dzeyinin iyi olmas doal kaynaklar israf edebilecekleri manasna gelmemelidir.
Etkinlik - 37

Etkinlik Ad: evremizdeki Plastik ve Plastik Benzeri Maddeler
Kullanlacak Malzemeler: Gnlk haytta kullanlan plastik malzemeler.
Amac:
evre bilincini kavramak.
Yntem:
Gnlk hayatnzda kullandnz plastik malzeme rneklerini saynz. Saydnz plastik malzemeleri snflandrnz.
Su ime kaplar
228
Biyoloji
9. Snf
Deterjan kaplar
Plastik poetler
Plastik saklama kaplar
Topla
n
r
m
a
Yen
i
Plastik
Ka
b
ayrma
yasal ile
im
K
ssas ayr
mizleme
-te
Ha
Ykama
t m e
Resim 270. Geri dnm uygulamalar

doal kaynaklarmzn korunmas ve verimli kullanlmas iin son derece nemli
bir ilemdir. Bu ilem hem bir devlet politikas hem de evresine ve gelecek nesillere
kar sorumluluk duygusu ile hareket eden
vatandalar yetitirmede bir balang olarak kabul edilebilir.
lkeler, sahip olduklar doal zenginlikleri kaybetmeden
de geliimlerine devam edebilir. Devlet politikas olarak alnacak tedbirler mevcut olmakla beraber, bireysel olarak hepimize den grevler de vardr. Gnlk yaantmzda, okulda ve
evde bilinli birer tketici olmak durumundayz. Su, elektrik,
yakt ve besin maddelerini israfa kamadan gerektii kadar
kullanmalyz.
lkemizde son yllarda bu alanda olumlu gelimeler yaanmaktadr. Okul ncesi dnemde geri dnmn nemi
ocuklara aklanmakta ve kt atklar ayr bir kutu ierisinde
toplamalarnn neden nemli olduu kavratlmaya allmaktadr. Okullarda ve resmi kurumlarda kt atklarn ve pillerin
ayr ayr topland zel kutular yer almaktadr. zellikle site
tr toplu yaam alanlarnda cam atklarn, kt ve plastik
atklarn ayr ayr depolanmas iin zel alanlar ayrlmaktadr.
Yukarda yer alan resimde kullanlm plastiklerin toplandktan sonra hangi ilemlerden getii zetlenmitir (Resim 270).
Geri dnm uygulamalarnn faydalarn sralayacak olursak:
1. Doal Kaynaklarmz Korunur : Artan dnya nfusu

ile birlikte, insanlarn tketim alkanlklar da deimektedir.
Ortaya kan bu tablo her geen gn daha fazla doal kaynak tketimini gerektirmektedir. Deerlendirilebilir nitelikteki
atklarn geri dnm uygulamalar ile birlikte daha az doal
kaynaa ihtiya duyulmas salanabilir.
2. Enerji Tasarrufu
Salanr : Geri dnm uygulamalar ile enerji tasarrufu
salanabilir. rnein metal
iecek kutularnn geri dnm ileminde bu metaller
direkt olarak eritilerek yeni
rn hline dntrldnde, bu metallerin retimi
iin kullanlan maden cevheri ve bu cevherin saflatrlma
ilemlerine gerek olmadan retim gerekletirilebilmektedir.
Bu ekilde, bir alminyum kutunun geri dnmnden %96
orannda enerji tasarrufu salanabilir.
3. Atk Miktar Azalr : Geri dnm uygulamalar ile
p depolama alanlarna giden atk miktarlar hacimsel olarak
nemli miktarda azaltlm olacaktr. Bu sayede sz konusu
atklarn tanmas ve depolanmas ilemleri iin daha az miktarda alan ve daha az enerji kullanlm olur.
4. Geri Dnm Gelecee ve Ekonomiye Yatrm Demektir : Geri dnm uzun vadede verimli bir ekonomik yatrmdr. Yeni i imknlar salayarak gelecek kuaklara doal
kaynaklardan yararlanma olana salayabilir.
Son yllarda lkemizde srdrlebilir kalknmaya ynelik
uygulamalar ieren birok kampanya ve projeler gelitirilmektedir. Devam eden blmde bu uygulamalardan bazlar
zetlenecektir.
229
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Etkinlik - 38
Etkinlik Ad: Evimizde Srdrlebilir Kalknma
Yukardaki resmi dikkatle inceleyip size verilen ipularn deerlendirerek Evimizde srdrlebilir kalknma adna biz neler
yapabiliriz? konusunu snfta tartnz.
230
Biyoloji
9. Snf
Hepimiz son yllarda etrafmzdaki mavi kapak toplama

kampanyalarna katlmzdr. Bu plastik kapaklarn, toplanmak suretiyle sadece doaya karmalar engellenmi olmuyor bununla birlikte ilenen kapaklardan elde edilen gelirle
engelli vatandalar iin akl tekerlekli sandalye alm gerekletiriliyor.
Plastik kapaklar, akl tekerlekli sandalyeye dnme
serveninde pek ok aamadan geiriliyor. Ambalaj atklarnn ilenerek yeniden kullanlabilir hle dntrlmesi iin
kurulan tesislerde farkl ilemlerden geen plastik kapaklar,
ayrma ve kk paralara blnmenin ardndan yumuatlarak ilenebilir hle getiriliyor. Tesislerde 200 0Cnin zerindeki bir sda tamamen eritilen plastik kapaklar, yumuak dokulu
sicimler hline getirildikten sonra ham maddeye dntrlyor.
Mobilyadan tesisat borularna, plastik dolaplardan sakslara kadar gnlk hayatta pek ok yerde kullanlan eyalara
dnm iin ham madde hlinde satlan kapaklar, engellilere de akl tekerlekli sandalye umudu oluyor.
evre ve ehircilik Bakanl tarafndan 2013 ylnda
balatlan bir proje ile evre Mfettileri yetitiriliyor. Eitim
projesi kapsamnda 4. snf rencilerine evre mfetti kart
veriliyor. Dzenlenen konferans ve tiyatro etkinlikleri ile ocuklarda evre bilincinin daha da gelitirilmesi hedefleniyor.
Okuma Paras 19
Herkes in Srdrlebilir Enerji: Hedef 2030
Birlemi Milletler enerjinin yaam kalitesinin artrlmasndaki ve ekonomik kalknmadaki nemine dikkat ekmek,
kresel yoksullukla mcadelede baar salamak amacyla 2012 yln Herkes iin Srdrlebilir Enerji Yl yl ilan etti. Bu
kapsamda, 2030 ylna kadar ana hedef belirledi ve bunlara ulalmas iin hkmetlerin, zel sektrn ve sivil toplum
kurulularnn bir arada almas gerektiini belirtti.
Modern enerji hizmetlerine herkesin eriebilmesinin salanmas

Kresel enerji younluunun % 40 azaltlmas (enerji verimliliin artrlmas)
Yenilenebilir enerjinin kresel lekte % 30 arttrlmas.

(TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Say 530, Sayfa 8)
231
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Trkiye Erozyonla Mcadele, Aalandrma ve Doal

Varlklar Koruma Vakf (TEMA) tarafndan hazrlanan Kakar
Dalar Srdrlebilir Orman Kullanm ve Koruma Projesi
Conservation International isimli uluslararas evre rgt
tarafndan biyolojik eitlilik asndan dnyann en nemli
noktalarndan biri olarak tanmlanan Kafkas Dalarnn bat
uzantsn korumay amalamaktadr.
2) Krsal Kalknma: Yre halknn ormanlarn sunduu deerleri srdrlebilir ekilde ek gelire dntrebilmeleri ve
yaam kalitelerini artrabilmeleri iin onlara destek olunmas.
1) Koruma ve Planlama iin Bilimsel Yaklam: Kakar

Dalarnn korunmas iin bilimsel yntemlerin gelitirilmesi,
deerlerin gelecee tanmas iin bir koruma modeli oluturulmas.
4) Srdrlebilir Turizm: Yre halk iin en nemli ve gelecek vaadeden gelir kayna olan turizmi evre dostu metotlarla gelitirme amalanm ve bu proje 2007-2011 yllar
arasnda uygulanmtr.
3) Yaban Hayat Zenginletirme: Yaban hayatnn izlenmesi, korunmas ve gelitirilmesi, yre halkna yaban hayatna
zarar vermeden rnlerini koruyabilecekleri sistemler sunulmas.
Okuma Paras 20
Geri Dnme Dn
Daha iyi bir dnyada salkl bir yaam, doal kaynaklarmzn aklc
kullanmyla mmkndr. Bilinli bir tketici olma yolunda zerimize deni
yapmak belki de kavramlar anlamak, anlamlandrmak ve gelecee duyarl
rnlere ynelmek iin biz de bilgilenmeye devam ediyoruz.
Gnmzde pek ok endstriyel kurulu yeni rn gelitirirken, geri
dnml malzemenin kullanlmasn destekliyor. Kurulular ayrca bunlar
kullanma bilincine de sahip grnyorlar. Son on yllk dnemde, geri dnml malzeme kullanm 40 kat artm. 1996dan beri dnya zerinde geri
dnml malzemenin ve biyolojik artklarn geri kazanm iin yrtlen
giriimlerle geldiimiz nokta, gelecek iin bizlere mit veriyor. Sadece 10 yl
nce %0,5ten balayan atk malzemelerin temel alnd kaynak kullanmnn gnmzde %20ye kadar ykseltilebilme
baars insanln geleceiyle ilgili iyimserliimizi artryor.
Geri dnm eylemi srdrlebilirliin en nemli aamasdr. Geri dnm, kullanm d kalan her trl malzemenin, endstriyel anlamda tekrar kullanlmasyla mal ve rne dntrlerek deerlendirildii nemli bir boyuttur. te
yandan, geri dnm ya da geri kazanm bilinci, srdrlebilirliin nemli bir aamas ve mkemmel bir balang noktas olarak kabul edilebilir. Fakat yalnzca geri dnm, tek bana bir zm deildir. Geri dnm, endstriyel anlamda
bilin dzeyi yaratmak ve srdrlebilirliin yaygnlatrlmasnda ilk adm olarak grldnde, srelerin anlalmas ve
yaygnlatrlmas anlamnda da ok nemlidir. Bunlar da gsteriyor ki, izlenmesi gereken srelerin bir sistem btnl
ierisinde tamamlanmasyla verimlilik artacaktr:
Tketilen her trl malzemenin daha iyi bir evre iin azaltlmas,
Geri dnm mmkn olmayan malzeme kullanmnn azaltlmasna ynelik giriimlerin desteklenmesi,
retimde, finansal ve doal kaynaklarn daha aklc ve ekonomik kullanmn zendirilmesi,
Geri dnm ve srdrlebilirlii destekleyecek yatrmlara ynelik her trl giriimin artrlmas,
232
Biyoloji
9. Snf
Tketiciye daha iyi, kaliteli rn ve servis sunmada evreye duyarl olma bilinci
ile hizmet gtrlmesinin zendirilmesi,
Gelecek iin, giderek daha az malzeme kullanan rn zmlerine ynelik talep bilincinin ve tketiminin zendirmesi,
Rzgr, gne ve hidrojen gibi yenilenebilir enerji kaynaklarna ncelik verilmesi,
Toplumda geri dntrme istei ve srdrlebilirlii bilincinin oluturulmas.
Geldiimiz noktada gelecek iin artk u kavramlar ok ama ok nemli: Az tketim, geri dnm, geri kazanm, yeniden deerlendirme. Bu ykselen kavramlar, gelecek kuaklar iin daha da nem kazanyor. Gelecekteki tm youn teknoloji
kullanan endstriyel zmler kadar, teknoloji baml yaam evremizde belki de her hareketimiz bu kavramlarla ilikilendirilmek zorunda! Daha iyi bir gelecek ve yaamn srdrlebilirlii iin belki de srdrlebilirliin temel felsefesi olan u
cmle hep hatrlanmal: Aalar genellikle suya ihtiya duyar, bazen de su aalara ... (TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi, Say
482, Sayfa 104-105).

1. Bir gn boyunca rettiiniz tm pleri not ediniz. Daha az p retmek iin neler yapabilirsiniz?
.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
2. Bor mineralinin kullanld sektrler nelerdir? Aratrnz.

.................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................................................
233
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Biyolojik
eitlilik
Bu blmde,

Biyolojik eitliliin nemini kavrayacaksnz.

Trkiyenin biyolojik eitlilik asndan zengin olmasnn nedenlerini analiz edeceksiniz.
Biyolojik eitliliin korunmasna ynelik zm nerilerini tartacaksnz.
Bunlar Neden nemli?

Yaanabilir bir evrede, yaammz srdrebilmemiz iin bitki ve hayvan trlerine ihtiyacmz vardr. Bu sebeple paras olduumuz ekosisteme uyumlu olmay ve srdrlebilir bir kalknma ile doal kaynaklar kullanmay renmeliyiz.
Fotoraf Yorumlayalm
Biz insanlar, dnya sadece bize aitmiesine davranrz. Oysaki bu fotorafa baktmzda, dnyada yaamn srdren ok eitli canl trlerinden sadece biri olduumuzu grebiliriz.
234
Biyoloji
9. Snf
235
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
3.3. Biyolojik eitlilik

Amalar
Trkiyenin biyolojik zenginliliinin nedenlerini analiz etmek.

lkemizin biyolojik eitliliini korumak iin alnabilecek
nlemleri tartmak.
Endemik tr
Gen bankas
Aada resimleri verilen canllar aratrnz. Bulgularnzdan yola karak, sadece Trkiyede bulunan trler ile tkenme
tehlikesi olan canllar yaadklar blgelere gre snflandrnz.
Kelaynak (Geronticus eremita- Cerontikus eremita)
Alageyik (Dama dama-Dama dama)
(. . . . . )
(. . . . . )
Anadolu Yaban Koyunu (Ovis aries Sla Aac (Liquidam-
anatolica-Ovis ariyes anatolika)
bar orientalis- Likuyidam
(. . . . . )
(. . . . . )
oryantalis)
Tunceli Sarmsa (Allium

tuncelianum-Aliyum
tunceliyanum)
Fotoraflayan:
Prof. Dr. Bayram GMEN
Kafkas Semenderi (Mer- Akdeniz Foku (Monac- Andz Aac (Junipe- eltiki Kuu (Plegadis
tensiella caucasica-Mer- hus monachus-Monaus rus durupacea-Yuni- falcinellus-Pilegadis
perus durupaeya)
falinellus)
tensiyella kavkasika)
monaus)
(. . . . . )
(. . . . . )
(. . . . . )
(. . . . . )
236
Biyoloji
9. Snf
(. . . . . )
3.3.1. Biyolojik eitlilik

Gelien bilim ve teknoloji ile birlikte ortaya kan evre
sorunlarn birlikte tartmtk. Dnyamzn her geen gn
yaanmas daha zor bir yer hline geldiini hepimiz grmekteyiz. Bunun sebebi etrafmzdaki kular, aalar ya da ylanlar
deil, insanlarn evrelerini kendi karlar dorultusunda, bilinsiz bir ekilde kullanmalardr (Resim 271).
Etrafmzda pek ok canl tr yaamaktadr. Bunlarn

hepsini fark edemiyor oluumuzun nedeninin evremize yeterli zeni gstermememizden kaynakland belirtilmelidir
(Resim 272). Yeryzndeki farkl canl trlerinin saysnn artmas, doal dengenin daha kuvvetli olmasn salamaktadr.
Biyolojik eitlilik kavramnn, ekosistemde yaayan canl varlklarn btn olduunu biliyoruz fakat bu kavramn ierisine, canllarn yaadklar ortamlarn eitlilii, canllarn birbirleri ve evreleri ile ilikilerinin girdii de unutulmamaldr.
3.3.2. Canllarn Yaadklar Ortamlar
Resim 271. Maalesef insanlar doay sonsuz bir kaynak olarak grmenin yan sra bu kaynaklarn tek kullancs gibi hareket etmektedirler.
Resim 272. nsanlar tabiatn hkimi ve kullancs deil, var olan sistemi oluturan ok farkl canllardan sadece biridir.
Canllarn kimi lde, kimi ormanda, kimi merada, kimi

sazlkta, bataklkta ya da glde, kimi steplerde yaar. Bu yaam
alanlarnn bazlar aadaki resimde de grld gibi insan
etkisinden tamamen uzak kalm ve doal durumdadr. Kimisi
ise, kentlerde olduu gibi insan etkisiyle deitirilmi ve ekillendirilmitir. Canllarn yaad ortamlar, canllar arasndaki
ilikilerin yan sra yangn ve iklim gibi fiziksel ve evresel faktrler de etkileyebilir. Canllarn yaam alanlarnda kullandklar temiz hava, su ve oksijen pek ok kimyasal ve iklimsel olaylar
ile salanr. Buradan, yaam alanlarnn eitliliini koruyabilmemiz iin canllar ile birlikte, onlarn iliki iinde olduu corafik etkenleri de korumamz gerektii sonucunu karabiliriz
(Resim 273).
Resim 273. ller sadece kumdan oluan ve zerinde

hibir canl yaamayan alanlar gibi grnebilir.
237
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Kutuplar
3.3.3. Genetik eitlilik

Bir trn gen havuzu iindeki eitliliini tanmlayan bu
kavram, canl eitliliinin temelini oluturur.
3.3.4. Tr eitlilii
Genellikle belirli bir corafi blge snrlar iinde bulunan
trlerin toplam says ile llmektedir. Bitkiler ve omurgal
hayvanlar, dnyada var olan trlerin te birini olutururken
geriye kalan ksmn ise bcekler, rmcekler, solucanlar gibi
omurgasz hayvanlar, mantarlar ve mikroorganizmalar oluturmaktadr (Resim 274).
Ekvator
Resim 275. Dnyadaki tr zenginliinin, ekvatordan

kutuplara doru gidildike azaldn biliyor muydunuz?
3.3.5.1. klim, Yer ekilleri ve Toprak gibi

Fiziki Faktrler
Tropikal yamur ormanlarnda, bir hektar alanda 300
aa tr varken, lman blge ormanlarnda yaklak 10 aa
tr bulunur. Tahmin edebileceiniz gibi hayvan eitlilii de
lman ormanlarda daha azdr (Resim 275).
Resim 274. Neden bu kadar ok kabuklu tr olduunu anlamak iin biyolojik eitlilie neden olan faktrlerin tannmas gerekir.
3.3.5. Biyolojik eitlilie Etki Eden Faktrler

evremize baktmzda, biyolojik eitlilii etkileyebilecek faktrlerden ounu rahatlkla sayabiliriz. Biyologlar, tr
eitliliine neden olan bu faktrleri yle gruplandrmlardr:
238
Biyoloji
9. Snf
3.3.5.2. Bir Blgede Farkl Yaam Alanlarnn Bulunmas

Bu faktr daha nceki blmmzde ksaca aklamtk. Bir rnek verecek olursak, Karadeniz Blgesinde, yaprak
dken aa ormanlar ile ayrlklarda farkl canl trleri yaamaktadr.
3.3.5.3. Biyolojik Faktrler

Beslenmeden hibir canl yaamn srdremez. Bu beslenme ihtiyacndan dolay canllar arasnda, av-avc ilikisi ortaya kmtr. Besin reten alglerden yrtc hayvanlara kadar
tm canllar bu ilikiden etkilenir. A canls B canlsn yiyerek,
C canls da B canlsn yiyerek beslenir. Dolaysyla bu canl
gruplarnn herhangi birinde meydana gelebilecek bir yok
olma, onunla beslenen canly da dorudan etkileyecek, doal olarak biyolojik eitlilik de olumsuz ynde etkilenecektir.
3.3.6. Biyolojik eitliliin nemi

Bizler beslenme, giyim ve tedavi ihtiyalarmzn ounu
bitki ve hayvanlardan elde ediyoruz. nceleri pek ok bitki
tr, nemi bilinmedii iin kesilmi ya da yaklmtr. Bugn
ise bu bitkilerin bazlar amzn hastal olan kanserin tedavisinde kullanlmaya balanmtr. Bu sebeple, varlmz srdrebilmemiz iin biyolojik eitlilie ihtiyacmzn olduunu
ve bu durumun gelecekte de deimeyeceini altn izerek,
tekrar vurgulamamz gerekmektedir. Canl eitliliinin nemi
ile ilgili pek ok madde sralayabiliriz. Fakat btn bu maddeleri ana balk altnda toplamamz mmkndr:
3.3.6.1. Ekolojik Deer

Biyolojik eitlilik, aslnda yaayan doay, dolaysyla
salkl bir evreyi ifade eder. Aadaki iki resmi incelediimizde yaayan doa ile ne anlatlmak istendii aka grlmektedir (Resim 276).
klimin ve atmosferik gazlarn dzenlenmesi, su dzeninin salanmas, toprak erozyonu kontrol, toprak olumas,
atklarn temizlenmesi, besin elementlerinin dngsnn
salanmas aslnda yaamn dinamikliinin rnekleridir.
Resim 276. Biyolojik eitlilik azaldnda yaam alanlar da zayflar. Tr eitliliinin ok olduu yerlerde ise
doal dengenin bozulmasnn zorlaaca sylenebilir.
3.3.6.2. Ekonomik Deer / Biyobenzetim

Pek oumuz, hayvanlarn ya da bitkilerin bulunduu
mill parklar ya televizyonda grm ya da doa gezilerinde
incelemiizdir (Resim 277). Dier bir ekonomik katk alan bitkisel ilalardr. Son zamanlarda, bitkisel ilalar satan aktarlarn
saysnn arttna dikkat etmisinizdir. Bitkiler, sadece tp alannda deil, tarm ve endstri gibi alanlarda da nemli bir yere
sahiptir. Pek ok boyar madde bitkilerden elde edilmektedir. Btn bu rnekler, canl kaynann zengin olmasnn kalknma zerinde ne kadar etkili olduunun bir gstergesi olarak kabul edilebilir.
Resim 277. Her yl pek ok yerli ve yabanc turist Mill

Parklar ziyaret etmekte ve lke ekonomisine katk
salamaktadr.
Canllarn d grnlerinin ya da i yaplarnn pek ok
materyalin retiminde model olarak ekonomiye katk saladn da belirtmek gerekmektedir. Benzer ekilde yusufuk
bcei, helikopterin; su alt canllar, denizalt sanayisinde kullanlan maddelerin; kutup ays (Ursus maritimus-Ursus maritimus), s tutucu elbiselerin; rmcek a, yeni ve dayankl biyolojik malzemelerin ve yarasalar radarn yapmnda model
olarak kullanlmtr (Resim 278).
Resim 278. Grm olduunuz, radarn ilham kayna yarasalardr (Rousettus aegyptiacus-Rosettus iciptiyakus).
239
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
3.3.6.3. Kltrel Deer

Kltrle biyolojik eitliliin nasl bir balants olabilir
diye dnenleriniz olabilir. rl rl derelerin akt, ku cvltlarnn duyulduu doal ortamlar pek ok yazar, air ve
ressama ilham kayna olmutur. Unutmamamz gerekir ki
bireylerin hayal gleri evrelerinde grdkleri varlklarn eitliliiyle orantl olarak artmakta, bu da beraberinde kltrel
eitlilii getirmektedir.
3.3.7. Trkiyenin Biyolojik eitlilii

Konunun balangcndan itibaren biyolojik eitliliin
nemi aklanmaya allmtr. Bu sre oumuzun aklna
Trkiyenin biyolojik eitlilik asndan durumu nedir? sorusunu getirmi olabilir.
Ilman iklim kuann nemli lkelerinden biri olan lkemizin, biyolojik eitlilii ok zengindir (Resim 279). Bunun
nasl tespit edildiini merak edebilirsiniz. lkemizin doal
koruma alanlarnn, bilim insanlar ve sivil toplum kurulular
tarafndan yaplan uzun sreli ve detayl incelemeleri, Trkiyedeki tr eitliliinin olduka fazla olduunu ortaya koymutur.
lkemizin biyolojik eitliliinin bu kadar zengin olmasnn nedenlerini u ekilde sralayabiliriz:
Trkiyenin Asya, Avrupa ve Afrika ktalar arasnda kpr oluturan corafi bir konuma sahip olduunu ilkokuldan
beri biliyoruz. Byle bir gei blgesinde bulunmann sonularn sizler de yorumlayabilirsiniz. Tahmin edeceiniz gibi,
farkl ktalarn farkl zelliklerini tayan lkemizde ok farkl
yaam alanlar bulunmaktadr. Bir yanda Afrikadaki gibi kurak
ve yar kurak stepler; te yanda, Orta ve Kuzey Avrupadaki
bitki rtsne benzeyen yaprakl ve ine yaprakl ormanlar
vardr.
Corafya dersinden hatrlayacanz gibi lkemizde Akdeniz, Karadeniz ve karasal iklim tipleri grlmektedir. Yllk
ortalama scaklk 4-20 0C arasnda deiirken, ortalama yllk
ya da blgeden blgeye deiir. Btn bu farkllklar, farkl
canl trlerinin ortaya kmasn salar.
240
Biyoloji
9. Snf
Resim 279. lkemizde nemli ku yaam alanlar, deniz kaplumbaas reme alanlar ve Akdeniz foku yaam alanlar yer almaktadr.
tarafmzn denizlerle evrili olmas da benzer ekilde

biyolojik eitliliin artmasna katkda bulunmaktadr. Denizlerimizin fazla olmasnn yan sra denizlerin zelliklerinin de
(suyun scakl, tuzluluu, kimyasal bileimleri) farkllk gstermesi yaayan canl trlerinin farkl olmasn salamaktadr.
Yeryz eklilerinin farkllk gstermesi, gneyde ve kuzeyde denize paralel uzanan dalarn canl gruplar arasnda
engeller oluturmas eitlilii artrmaktadr.
lkemizin biyolojik eitlilik asndan zenginliini gsteren bir dier durum da endemik trlerdir. Endemik tr, yeryznde sadece belirli blgelerde bulunan trleri ifade eder.
Yanda verilen harita, lkemizin endemik tr eitlilii asndan zenginliinin bir gstergesidir.
Resim 280. lkemizdeki endemik trlerin yayld alanlar gsteren Trkiye haritas
Endemik tr, yabanc bir kavram olarak alglanabilir fakat rnekleri incelendiinizde aslnda onlar kartpostallardan ya da
televizyondan ok iyi tandnzn farkna varacaksnz.
Van kedisi
Sivas kangal
Ankara keisi
Denizli horozu
Ankara tavan
Kelaynak
241
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Bu rneklerin saysn kendiniz de aratrarak artrabilir,

lkemizin corafi ve iklimsel zelliklerinin bize kazandrd
gzellikleri daha net fark edebilirsiniz. Bir ounuz, bu canllarn yaad illerde yayor ve onlarn endemik olduunu
bilmiyor olabilirsiniz. Bu durum, birlikte yaadmz canllara
sahip kmamzn neden gerekli olduunu bir baka adan
gstermektedir.
9. Snf
Elbette ki endemik trler hayvanlar ile snrl deildir. Her

an birlikte yaadmz, yanndan geerken hi farkna varmadmz, adn hi merak etmediimiz ama bizim iin aslnda
ok nemli olan endemik bitki trlerimiz de bulunmaktadr.
idem
Kekik
Madmak
vez
Ada ay
Gknar
lkemizdeki endemik bitkilerin yemek yapmnda kullanlanlar, mehur Anadolu mutfann olumasnda nemli
bir yere sahiptir. Mara dondurmasnn n, lkemizin snrlarn da amtr. Mara dondurmasnn yapmnda kullanlan
salep, orkide bitkisinden yaplmaktadr. Salatalarmza lezzet
katan terenin (Lepidium sativum-Lepidiyum sativum) birok
tr endemiktir. emen otumuz (Trigonella foenum-Trigonella foenum), armudumuz ve Safranboluya adn veren safran
(Crocus sativus-Krokus sativus) nemli bitkilerimizin birka tanesidir. evrenizde grdnz bitkilerden bazlar endemik
olabilir ve bu bitkilerin korunmas gerekmektedir.
242
Biyoloji
9. Snf
Biliyor muydunuz?
lkemizdeki hayvan tr says, tm Avrupa ktasnda
yaayanlarn 1,5 katdr.
Avrupa ktasnda 12.500 ak ve kapal tohumlu bitki
tr varken, sadece Anadoluda 9.000den fazla tr olduu
bilinmektedir. Bunlarn 3.000den fazlas Trkiyeye zg yani
endemik trdr.
lkemiz, dnyann iki byk ku g yolu zerinde bulunmaktadr.
(Kaynak: http://www.bcs.gov.tr/biodiversity/ biodiversity.php)
3.3.8. Biyolojik eitliliin Korunmas

lkemizin biyolojik eitliliinin ok zengin olduunu,
bu zenginliin nedenlerini detayl bir ekilde tartrken bu
zenginlii korumamzn nemini de birok kere vurguladk.
nsanlar sahip olduklar teknolojileri, doann dengesini deitirmek iin deil, doal olarak devam eden deiikliklere
kendi neslinin daha iyi uyum salayabilmesi iin kullanmal-
drlar. Bizler evremizi kendi evimiz gibi koruduumuzda, birok canlnn neslini devam ettirmesini ve evrenin canlln
devam ettirmesini salam olacaz.
imdi biyolojik eitlilii korumak iin neler yapabiliriz
sorusuna cevap arayalm.
Tartma Etkinlii
ncelikle snf alt gruba blelim ve her bir grubu bir apkadan sorumlu tutalm. Beyaz apka tarafsz, sar apka iyimser, siyah apka
ktmser, krmz apka kiisel, yeil apka yeniliki, mavi apka
idareci. rnek olaymz verdikten sonra, gruplara dnmeleri iin 5
dakika sre verelim ve sre bitiminde her gruptan apkasna uygun
fikirlerini alalm.
rnek olaymz:
Bir ileye yeni bir belediye bakan seilmitir. Yapt ilerde titiz olan ve
evreye nem veren belediye bakanmz ilk olarak bozkr alanlar tamamen aalandrarak ormana evirmitir. imdi bu faaliyeti orada yaayan
canllar dikkate alarak birlikte tartalm.
evrenin canl ve cansz unsurlarnn bir denge iinde

olduunu biliyoruz. nemli olan, evrede meydana gelen
olaylarn doann kendini yenileyebilmesine engel olup olmayacana doru bir ekilde karar verilmesidir. Doal olann
aksine, kuru ve orak bir alann orman hline getirilmesi ile bir
ormann yanarak kuru ve orak hle gelmesi biyolojik eitlilik asndan ayn derecede felakete yol aabilir. evre iin
olumlu olacan sandmz bir faaliyet canllar asndan yararl olmayabilir. Bizler bireysel olarak, tahribattan ve bilinsiz
aalandrmadan kanmalyz.
Trkiyedeki Biyolojik eitlilii Koruma

Faaliyetleri
Biyolojik eitliliin korunmas iin yrtlen almalar
iki grupta toplanmaktadr. Birincisi, canlnn yaad doal
ortam iinde korunmasdr. Bir canlnn tm yaamsal ilikileri, komuluklar yaad ortamda devam etmektedir. Bu demektir ki siz, bir canl trn kendi yaam ortamnda koruma
altna alrsanz orada yaayan baka trleri de korumu olursunuz. Bu amala evremizde, mill parklar, tabiat parklar, tabiat (doay) koruma alanlar, habitat/tr ynetim ve iletme
alanlar, gen ynetim blgeleri, gen koruma ormanlar oluturulmutur. lkemizde de trlerin doal yaama alanlarn korumak iin oluturulmu, mill parklar ve tabiat parklar, tabiat
koruma alanlar, yaban hayat koruma ve yaban hayat retme
istasyonlar faaliyet gstermektedir (Resim 281).
243
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
Trlerin Doal Yaam Alanlarnn Koruma Altnda Olduu Baz Blgeler

Foa
Pamukkale
Patara
Ka
Kekova
Glba
Tuz Gl
Ihlara
Uzungl
Saros Krfezi
Gkova
Data
Bozburun
Kyceiz
Dalyan
Fethiye
Gcek
Belek
Gksu Deltas
Resim 281. Haritada belirtilen alanlardan sorumlu olan devlet kuruluu, Orman ve Su leri Bakanlna bal olan
Mill Parklar ve Yaban Hayat Koruma Genel Mdrldr. Biyolojik eitliliin korunmas iin ayrlan bu tip alanlarn,
lke byklnn en az yzde bei kadar olmas nerilirken, Trkiyedeki bu alanlarn toplam, lke yz lmnn
sadece yzde biri civarndadr.
Okuma Paras 21
HAL EVRE KORUMA PROJES
Dnyann en gvenli tabii limanlarndan biri olan Hali,
Bir zamanlar yemyeil topraklaryla ve ierisinde yaayan
tarih boyunca bolluun ve bereketin simgesi oldu. lk
en nadide deniz rnleri ile Altn Boynuz olarak anlan ve
ada yap itibariyle altn boynuza benzetildii iin Altn
1990l yllarda kt koku ve pislik nedeniyle yanna dahi
Boynuz adn alan Hali, Osmanl dneminde kylarndaki
yaklalamayan Hali, o esiz gzelliine yeniden kavutu.
yemyeil dzlkler ile dnyann en verimli topraklar, her
244
Biyoloji
9. Snf
trl baln bulunduu sular ve en nadide deniz rn-
Dnyada Altn Boynuz olarak bilinen ancak yzyln ba-
leriyle, bereketiyle n yapmt. Bu dnemde, dnyann
ndan itibaren sanayi atklar ve evsel atklar sebebiyle
drt bir yanndan ticari gemiler Haliin masmavi sularna
adeta bir bataklk hline dnen ve kt kokusundan
girer ve bambaka bir grnt olutururdu. Bu gemilerin
yanna dahi yaklaamadmz Haliin byk bir titizlik
her trl liman hizmeti ve tamir ileri Hali tersanelerinde
iinde gerekletirilen almalar neticesinde eski gnle-
yaplr. inden, Marip ve Merikten gelen insanlar Hali
rine dnd hepimizin malumudur.
kylarnda buluurlard. zellikle Lale Devrinde Ktha-
stanbul metropolnn merkezinde, lke turizminin
ne elenceleri dillere destan olmutu.
nemli blgelerinden biri olan Haliteki temizlik, bilimsel ve teknik adan akademik evrelerde incelenmi,
Hali Nasl Kirlendi
temizliin sadece yzeysel deil kimyasal olarak da ger-
1954 senesinde sanayi blgesi ilan edilen Hali hzla kir-
ekletii bilimsel raporlarla belgelenmitir. Adm adm
lenmeye balad. evrede kurulan birok sanayi kurulu-
hayat bulan Hali, canl dnmn gstergesi olan
unun atklar Halii kirletmekteydi. Bu nedenle bir za-
balklarn ve dier su canllarnn reme, hayat ve urak
manlarn kltr vadisi olan ve iinde birok medeniyetin
mekn olmutur.
tarihini barndran Haliin, ksa bir zaman ncesine kadar

su derinlii yer yer yarm metrenin altna kadar dm,
Hali evre Koruma Projesi Dnya Bykehir Belediye-
sandallarn bile yol alamad bir bataklk hline gelmi-
ler Birlii tarafndan Metropolis birincilik dln almaya
ti Hli. stanbulun cazibe merkezi ve saray ahalisinin
hak kazanmtr.
mekn olan Hali, ehrin adeta bir kara lekesi hline d-
(http://www.ibb.gov.tr/tr-TR/Pages/Haber.aspx?New-
nmt.
sID=12654#.Ur7VdXkYhOI - Eriim tarihi: Aralk 2013)
245
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
Canllar kendi yaam ortamlarnda koruma altna alnabilecekleri gibi, bulunduklar alan dna karlarak da koruma
altna alnabilirler. Aklnza yle bir soru taklabilir: Canl yaad ortamdan nasl darya karlr?
Elbette, bu mmkn deildir. Mmkn olan, koruma altna alnacak canlya ait genetik materyalin eidine ve kaynana bal olarak botanik ve zooloji bahelerinde, tohum bahelerinde, doku kltrnde, tohum, polen ve DNA saklama
bankalarnda korunmasdr. Tahmin edebileceiniz gibi genetik kaynaklarn darda uzun sre korunabilmesi olduka pahall bir sretir. te yandan yapay koullar altnda korunan
ve retilen genetik materyal, tamamen insana baml olmakta ve doaya braklnca ksa srede nesli tkenebilmektedir.
Btn bu bilgiler nda, bir trn kendi yaam ortamnda
korunmasnn, genlerinin darda koruma altna alnmasndan daha gvenilir ve daha ucuz olduu grlmektedir.
lkemizdeki bu almalar, tarmsal biyolojik eitlilii
koruma amal olarak 1930lu yllarda, orman biyolojik eitliliini koruma amal olarak da 1975 yllnda balatlmtr.
Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanlna (GTHB) bal Tarla Bit-
9. Snf
kileri Merkez Aratrma Enstits ile Ege Tarmsal Aratrmalar

Enstitsnde bulunan gen bankalar, kltr bitkilerinin yabani akrabalarnn ve dier otsu bitki trlerinin korunmasnda
nemli bir yere sahiptir. Tohum bankalarnda yerel tohumun
korunmas, bunlarn rne dnm ve hep daha iyi artlarda (salkl ve verimli tohumlarn seilerek) gelecek nesillere
aktarlmas biyolojik eitliliimizin ve topraklarmzn korunmas kadar, salmz ve yerel kltrmz korumak iin de
ok nemlidir. rnein .Urfaya zg domates, biber, nar,
buday, salatalk (Cucumis sativus-Susumis sativus) ve patlcan tohumlar GAP Tarmsal Aratrma Enstits Mdrl
tarafndan depolanarak iftiye datlmaktadr. lkemizde,
hayvanlar iin de gen bankas oluturma almalar srmektedir. Orman ve Su leri Bakanlnn Ulusal Biyoeitliliin ve
Gen Kaynaklarnn Korunmas Hedefleri Dorultusunda Byk Memeli Trlerinin Aratrlmas, Korunmas ve Ynetimi
projesi kapsamnda, Trkiyede yaayan btn byk memeli
trlerin DNA ve hcre rneklerini barndracak gen bankas
almalar balatlmtr (Resim 282). Sizler de retmeninizle
birlikte size en yakn gen bankas hakknda bilgi toplayabilirsiniz.
Resim 282. Nesli tehlike altnda olan canl trlerinin devamllnn salanmas iin canllara ait
hcre ya da DNAlarn souk koullarda saklanmas iin gen bankalar kurulmaktadr.
246
Biyoloji
9. Snf
lkemizde gerek devlete bal kurumlar gerekse gnll

alan kurulular, doal yaam ve endemik trlerimizi korumak adna pek ok nlem almakta ve birok alma yrtmektedirler (Resim 283).
Resim 283. 2006 ylnda tamam Mill Park ilan edilen

Manyas Gl Marmara Blgesinde yer alan 4 byk glden biridir. Koruma altnda olan Manyas Gl her yl 2-3
milyon ku iin beslenme barnma kaynadr.
Avlanma yasaklar, erozyonu nleme almalar, evre

kirliliinin nlenmesine ynelik alnan tedbirler bunlardan bazlardr. unu unutmamamz gerekir ki hepimiz evremizden
sorumluyuz ve evreyi koruma iini sadece kurum ve kurululardan beklersek gelecek nesillere yaayan bir evre yerine
bozulmu bir evre brakacaz. Bizler de elimizden geldii kadar ile evre koruma faaliyetlerine katlabilir ve evremizdeki
insanlar bilinlendirebiliriz.
Gnll evre kurulularnn ou halkmz tarafndan bilinmemektedir. Trkiye Erozyonla Mcadele ve Aalandrma
Vakf (TEMA), evre ve Kltr Vakf (EKL), evre Gnllleri
Dernei, Trkiye evre Eitimi Vakf, Trkiye Doal Hayat Koruma Dernei, evre Dostlar Dernei, evre Koruma ve Aratrma Vakf (EVKOR), Su rnleri Dernei, Trk Deniz Aratrmalar Vakf, Ekolojik Tarm Organizasyonu Dernei, (ETO),
Srdrlebilir Kalknma Dernei bu kurululardan bazlardr.
Etkinlik - 39
Etkinlik Ad: Su Ekosisteminde Srdrlebilirlii Gzlemlemek
Kullanlacak Malzemeler: Akvaryum, termometre, akvaryum bitkisi,
akvaryum kumu, akvaryum balklar, midye
kabuklar, kk kova, bez

Ekosistemlere, insanlarn olumsuz etkileri olmad srece yenilenebilme zellikleri verilmitir. Bu durum masrafsz olarak doal yollarla gereklemektedir. Yapay, kk bir ekosistem yaparak (akvaryum) srdrlebilirliin ne kadar zor olduu
grlecektir. Ayrca srdrlebilirliin devamnn hem masrafl hem de ok emek gerektiren bir i olduu anlalacaktr.
Yntem:
1. Orta boy akvaryum kaplar hazrlaynz (80 x 50 x 45).
2. Kompresrsz akvaryumlarda ince elenmi dere kumunu bir kaba alp kumu rtecek kadar su doldurarak kaynatnz.
3. Akvaryum kabnn iini ve dn bol sabunlu su ile ykayarak durulaynz.
4. Akvaryumun tabanna 3 cm ykseklikte, kaynattnz kumdan seriniz (arkaya doru ykselerek). Kum zerine midye
kabuklar yerletiriniz.
5. Kumun zerine bez sererek, suyu dalgalandrmadan stten 4 cm kalncaya kadar akvaryumu kk bir kapla eme
suyu ile doldurunuz.
6. Ellerinizi sabunlu su ile ykayp akvaryum tabanna serdiiniz bezi karnz.
247
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.NTE
9. Snf
7. Kompresrsz akvaryumlarda canllarn yaamas iin su bitkilerinin (Elodea-Elodeya) bulunmas gerekir. Bu bitkileri
akvaryumculardan temin edebilirsiniz. Bu bitkileri ellerinizi ykayarak kum ierisine dikiniz.
8. Bitki dikilmi akvaryumu orta derecede k alan bir yere yerletiriniz. Akvaryumun su yzeyinden 15 cm ykseklie
bir neon lambas takarak akvaryumu k almayan ortama koyabilirsiniz. Prensip olarak akvaryumu dorudan k almayan
ortama yerletiriniz.
9. Bu ekilde hazrlanan akvaryuma 2 3 gn sonra balk koyunuz.
10. Balklara kesinlikle ekmek, meyve, patates, yemek art gibi yiyecekleri vermeyiniz. Normal yemini dahi ok az veriniz
(24 saatte bir yem verilir.).
11. Akvaryum balklar genellikle etil olduklar iin en uygun beslenme ekli canl yem vermektir. Canl yemler kokumaya neden olmaz balk solucan (Ankerwurm larnaea-Ankervurm larnayea), toprak solucan, su piresi. Vitamin gereksinimi iin
ise belirtilen yemlere ek olarak balklara kylm taze marul ve spanak yapra verilebilir.
12. Akvaryumun scakl daima 22 24 oC olmaldr.
13. Akvaryum balk pislikleri ve yem artklar ile abuk kirlenir ve kokuur. Bu atklar her gn bir pipetle temizlenmelidir.
Sararm yapraklar koparlmaldr. Elleriniz dhil hibir cismi akvaryum iine sokmaynz.
14. Hastalanan balklar var ise akvaryumu ilalamaynz. Hasta bal akvaryumdan alarak kk bir karantina akvaryum
kabna koyunuz.
Analiz:
1. Akvaryum hazrlarken steril almann amacn aklaynz.
..
2. Akvaryuma yerletirilen bitkilerin rollerini aklaynz.
..
3. Balklara neden ekmek, patates gibi yiyecekler verilmemelidir?
.
..
4. Akvaryumu ilalamann ne gibi olumsuz etkileri olabilir?
.
..
5. Akvaryum, neden dorudan k almayan ortama konulmaldr?
.
..
248
Biyoloji
9. Snf
Deerlendirme Sorular
1. lkemizin biyolojik eitlilik asndan zengin olmasnn nedenlerini aklaynz.
2. Biyolojik eitliliin azalmasn nlemek iin neler yapabiliriz?
3. Yakn evrenizdeki endemik trleri ve bu trlerin korunmasna ynelik neler yapldn aratrnz.
4. Sizce Trkiyedeki en nemli evre sorunlar nelerdir?
5. Aada yllar itibariyle atmosfere braklan karbondioksit gaz yaylm ve Dnya atmosferinin ortalama scaklk garfikleri verilmektedir. Bu grafikleri gz nnde bulundurarak aadaki sorulara cevap veriniz.
20
Karbon dioksit yaylm

(ylda bin milyon ton)
10
Yllar
1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990
15,4
Dnya atmosferinin
ortalama scakl (0C)
15,0
14,6
Yllar
1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990
a. 1860 ylndan itibaren Dnya atmosferinin ortalama scaklndaki artn nedeni sizce nedir? Her iki grafii birlikte
dnerek cevaplaynz.
b. 1860 ylndan itibaren kademeli olarak artan karbondioksit yaylm miktarnda 1950 ylndan itibaren grlen hzl
artn sebebi sizce ne olabilir?
c. 1910, 1950 ve 1970li yllarda Dnya atmosferinin ortalama scaklndaki dn nedenlerini aratrnz.
249
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
KAYNAKA
Alca, G. & Suzan S. (2012). Tabiat ve Biyolojik eitlilii Koruma Kanunu Tasarsnn Doa Koruma Mevzuat erevesinde
Deerlendirilmesi. Ankara Barosu Dergisi, 2012/3. Ankara.
Allott, A. ( 2010). IB Diploma Course Companion : Biology 2e, UK: Oxford University Press.
Arslan, O., Bahar, M., & zel, A. (2012). Genel Biyoloji Laboratuvar Klavuzu. Ankara: Palme Yaynevi
Aydn, H., & Yrek, N. (2005). Lise 1 rencilerinin Canllarn Biyolojik Snflandrlmasna Kart Gelitirdikleri Alternatifler,
XIV. Ulusal Eitim Bilimleri Kongresi Bildiriler Kitab Cilt II, 530-533.
Bain, A., Richer, J., & Weckman, J. (2001). Life sciences : Curriculum Resources And Activities For School Librarians and
Teachers. Englewood, Colo: Teacher Ideas Press.
Battley, E. H., & Phillips, E. A. (1971). Basic Demonstrations in Biology. London: Macmillan Co.
Beckett, B. S., & Gallagher, R. (1996). New Co-ordinated Science: Biology. U.K: Oxford University Press.
Bethell, G., & Coppock, D. (1999). Biology First. U.K: Oxford University Press.
Biyoloji Terimleri Szl (1998). Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara.
Campbell, N. A., & Reece, J. B., (2008). Biyoloji, (eviri Editrleri: Gndz, E., Demirsoy, A., Trkan, .), 6. Bask. Ankara:
Palme Yaynclk.
Chalmers, A. F. (1999). What is this thing called science? University of Queensland Press.
Choi, C. Q. (2013). Microbes Thrive in Deepest Spot on Earth. LiveScience. http://www.livescience.com/27954-mic- robesmariana-trench.html. Eriim tarihi: Mart 2013.
Cunningham, W. P., & Cunningham, M. A. (2012). Principles of Environmental Science. McGraw Hill Higher Education.
epel, N. (2003). Ekolojik Sorunlar ve zmleri. TBTAK, Ankara.
Dalby E. (2010). Doann Gizemleri ve Harikalar, ( eviri Gln ahin). TBTAK Populer Bilim Kitaplar. 1. Basm.
Demirsoy, A. (1998). Yaamn Temel Kurallar (Genel Biyoloji). Cilt 1, Ankara: Metaksan A..
Doan, M. & Korkmaz, N. (1998). evre ve nsan I. Ankara: Secan Yaynclk Ltd.ti.
Fleming, M. F. (1993). Biology Teachers Survival Guide: Tips, Techniques & Materials For Success in The Classroom. Center for
Applied Research in Education.
Flexbook Next Generation Textbooks, (2009). Biology I. CK-12 Foundation.
Foulds, K., Gater, S., & Heyes, A. (1998). Certificate Science for NEAB: Teachers Resource File. London: John Murray.
Greenfield, S., Singh, S., & Tallack, P. (2001). The Science Book. London: Cassell & Co.
Handwerke, M. J. (1999). Ready-to-use Human Biology & Health Activities for Grades 5-12. Center for Applied Research in
Education.
Hann, J. (1999). How Science Works Fascinating Projects and Experiments that Reveal the Secret of Science. Dorling Kindersley.
Herr, N. (2002). The Sourcebook For Teaching Science: Strategies, Activities, and Internet Resources. California State University,
Northridge, Disponvel em http://www. csun. edu/~ vceed002.
Hold, R. & Hold, W. (2002). Science Plus: Student Editon Grade 8. Orlando, FL: Holt Rinehart and Winston
Ingraham, J. L., & Ingraham, C. A. (2000). Introduction to Microbiology. Thomson Brooks/Cole.
Ik, K. (1998). evre ve nsan: Biyoeitlilik, 2. nite, Anadolu niversitesi Yaynlar, No: 1017.
250
Biyoloji
9. Snf
rez, S. & Turgut, H. (2008). Fen ve Teknoloji retiminde Yeni Yaklamlar: Fen Eitimi Balamnda Bilimin Doas. (Editr
Takn, .). Ankara: Pegem Akademi.
rez, S. (2006). Are we prepared?: An assessment of preservice science teacher educators beliefs about nature of science.
Science Education, 90(6), 1113-1143.
rez, S. (2009). Nature of science as depicted in Turkish biology textbooks. Science Education, 93(3), 422-447.
Jones, M. & Jones, G. (2008). Biyoloji. (Editr: B. Szen). stanbul: Birol Basn Yayn Datm.
Karol, S. Suludere, Z. & Ayval, C. ( 1998 ). Biyoloji Terimleri Szl. Ankara: Trk Dil Kurumu.
Keeton, W. T., Gould, J. L., & Gould, C. G. (2004). Genel Biyoloji. (eviri Editrleri Demirsoy, A., Trkan, ., & Gndz,).
Ankara: Palme Yaynclk.
Kizirolu, . (2008). Genel Biyoloji Canllar Bilimi. Ankara: Okutman Yaynclk.
Kuru, M. (2001). Omurgal Hayvanlar. Ankara: Palme Yaynclk.
Lederman, N. G., & Abd-El-Khalick, F. (1998). Avoiding denatured science: Activities that promote understandings of the
nature of science. The nature of science in science education: Rationales and strategies, 83-126.
Lederman, N. G., Abd-El-Khalick, F., Bell, R. L., & Schwartz, R. S. (2002). Views of nature of science questionnaire: Toward
valid and meaningful assessment of learners conceptions of nature of science. Journal of Research in Science Teaching, 39(6),
497-521.
McComas, W. F. (2002). The principal elements of the nature of science: Dispelling the myths. The nature of science in science
education: Rationales and strategies (sf. 53-70). Springer Netherlands.
Miller, G. T. (2002). Living in the Environment. Twelfth Edition. New York: Thomson Learning Inc.
Murray, R.K., Granner, D. K., Mayes, P. A. & Rodwell, W. V. (1998). Harpern Biyokimyas. (eviri Glriz Mente, Biltan
Ersz) 24. Bask. stanbul:Bar Kitapevi.
National Science Digital Library, (2002-2013). Eriim tarihi: Nisan 2013. http://www.teachersdomain.org/resource/tdc02.sci.
life. colt.nonliving/
Odum , P. E. & Barret, G. W (2008). Ekolojinin Temel lkeleri. (eviri Kani Ik). Ankara:Palme Yaynclk.
Philander, S. G. (1998). Is the Temperature Rising?: The Uncertain Science of Global Warming. Princeton University Press.
Postlethwait, J. H., & Hopson, J. L. (2006). Modern biology. Orlando, FL: Holt, Rinehart and Winston.
Reiss, M. J. (2011). Teaching Secondary Biology. Hodder Education.
Richardson, I., Fullick, A., Sang, D., & Stirrup, M. (1996). Science Now: Activities and Assessment Pack. Heinemann Educational
Publishers.
Roa, M. L. (2009). Environmental Science Activities Kit: Ready-to-use Lessons, Labs, and Worksheets for Grades 7-12. JosseyBass.
Roberts, M., & Ingram, N. (1995). Nelson Science: Biology, 2nd Edition, Nelson Thornes.
Roberts, M., (1996). Nelson Balanced Science: The Living World. 2nd Edition, Nelson Thornes.
Roland, J. R. (1993). Human Biology Activities Kit: Ready-To-Use Lessons and Worksheets for General Science and Health (Vol.
11). Jossey-Bass.
Sadava, D. Hillis, D.M., Heller, H.C. & Berenbaum, M. (2009). Life: The Science of Biology. Ninth Edition. Sunderland: Sinauer
Associates Inc.
Schraer, W.D. & Stoltze, H.J. (1995). Biology The Study of Life. Sixth Edition, NJ: Prentice Hall.
251
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
Solomon, B., L. Berg, & D. Martin. (2005).Biology, 7th Edition. Belmont, CA: Thomson Brooks/Cole.
Solomon, P.E., Berg, L.R, Martin, W.D & Villee, C. (1993). Biology. Third Edition. Florida: Sounders Collage Publishing.
The Center for Connected Learning, Northwestern University. Eriim tarihi: Mart 2013. http://ccl.northwestern.edu/
simevoluti- on/obonu/cladograms/Open-This-File.swf
The Pearl River Valley Water Supply District, (2001). Eriim tarihi: Nisan 2013. http://www.therez.ms/students/documents/
Threet- ypesoferosionexperiment_000.pdf
Tolman, M. N. (1996). Hands-on life Science Activities for Grades K-8. Parker Publishing Company.
Trke Szlk (2011), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar
Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi ve Eylem Plan, (2007). T.C. evre ve Orman Bakanl, Ankara
United States Environmental Protection Agency, (2013). Eriim tarihi: Nisan 2013. http://www.epa.gov/
Walpole, B. Merson-Davies, A. & Dann, L. (2011). Biology for the IB Diploma Coursebook. U.K: Cambridge University Press.
Ward, W., Tosto, P., McGonegal, R. & Damon, A. (2008). Pearson Baccalaureate: Standard Level Biology fort he IB Diploma.
Pearson Education Limited.
Yazm Klavuzu. (2012). Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Yrek, N. (2003). Biyolojik eitliliin Korunmas, Ekoloji, 47, 26-29.
Yrek, N. (2006). Ortaretim rencilerinin Biyolojik eitlilik Konusunda Kavramsal Anlama Dzeylerinin Aratrlmas,
Yaymlanmam Doktora Tezi. zmir: Dokuz Eyll niversitesi Eitim Bilimleri Enstits.
Yrek, N. (2007). evre Eitiminde Yeni Yaklamlar. Ekoloji Magazin (Doa, evre ve Kltr Dergisi), 13, 68-71.
Yrek N, Aydn H, Uulu I, Doan Y. (2008). An investigation on students perceptions of biodiversity. Natura Montenegrina,
7(3), 175-184.
Yrek, N., ahin, M. & Aydn, H. (2009). Are animals more alive than plants? Animistic-anthropocentric construction of life
concept. Eurasia Journal of Mathematics, Science and Technology Education, 5(4): 369-378.
Yurdakulol, E., Bingl, ., Tu, N., Akgl, G. & Yaprak, A. E. (2003). Ak tohumlular laboratuvar klavuzu. Ankara A..F.F.
Dner Sermaye letmesi Yaynlar No : 68
http://w3.gazi.edu.tr/~mkaradag/tezler/cigdemyenialaca.pdf. Eriim tarihi: Nisan 2013.
http://www.belgeler.com/blg/14b/membran-ayirma. Eriim tarihi: Nisan 2013.
http://www.milliparklar.gov.tr/anasayfa/resimlihaber/13-03-13/%E2%80%A2_ANADOLU_YABAN_KOYUNLARI_
BOZKIRLARIMIZ- DA_%C3%87O%C4%9EALIYOR%E2%80%A6.aspx?sflang=tr. Eriim tarihi: Mart 2013.
http://www.orman.ktu.edu.tr/yaban/?pid=sayfa&no=225. Eriim tarihi: Nisan 2013.
http://www.tubitak.gov.tr/tubitak_content_files/vizyon2023/csk/EK-14.pdf. Eriim tarihi: Nisan 2013.
http://www.yolculuk.com.tr/sayi_89/96_endemik-bitkiler-turkiyenin-endemik-bocekleri-yazi-hasan-torlak-fotograflarfaruk-akbas. Eriim tarihi: Nisan 2013.
www.tubitak.gov.tr/tubitak_content_files/vizyon2023/.../EK-14.pdf
www.undp.org.tr Turkeys Sustainable Development Report: Claiming the Future Best Practice Examples on Sustainable
Development 2012. Eriim tarihi: Nisan 2013.
http://www.fao.org/docrep/006/y4765e/y4765e04.htm Eriim tarihi: Mays 2013.
http://www.fao.org/docrep/004/y3550e/Y3550E05.htm Eriim tarihi: Mays 2013.
252
Biyoloji
9. Snf
SZLK
A
Adaptasyon
1. Bir canlnn yaama ve reme yeteneini artran yapsal, fiziksel veya davransal zellik.
2. Canlnn yaama ve reme ansn artran evreye uyumunu salayan ve kaltsal olan zellikleri.
AIDS
Edinilmi Baklk Eksiklii Sendromu, HIV virsnn neden olduu ve

baklk sisteminin etkisiz hle gelmesiyle sonulanan bir hastalk.
Aktif tama
Canl hcrelerde gerekleen, maddelerin seici geirgen bir zardan az youn

ortamdan ok youn ortama enerji harcayarak hcre iine veya dna gemesi
olay.
Aktivasyon enerjisi
Kimyasal bir reaksiyonun balamas iin gerekli enerji miktar.
Akyuvar
Fagositoz yapabilen, antikor retebilen, renksiz kan hcresi.
lem
Canllarn bilimsel snflandrlmasnda kullanlan en st snflandrma kategorisi.
Algler
Sulu ortamda yaayan vcutlar kk, gvde ve yaprak olarak farkllamam,

fotosentez yapan, sularda yaayan tek hcreli prokaryotlar.
Alyuvar
Kanda en ok sayda bulunan, omurgal hayvanlarda akcier veya solungalardan

vcut dokularna oksijen tanmasnda grev alan krmz kan hcresidir.
Amfibi (iki yaamllar)
Yaamlarnn belli bir dnemini suda, belli bir dnemini ise karada yaayabilen
canllardr.
Amilaz
Niastay, bir disakkarit olan maltoza katalizleyen, insanlarda tkrk bezlerinden

ve pankreastan salglanan enzimdir.
Aminoasit
Proteinlerin yap tadr. Bir amino asit, amino grubu (NH2) ile bir karboksil
grubu (COOH) tayan bileiklerdir. ok sayda amino asit birleerek proteinleri
oluturur.
Ampirik
Tecrbeye dayanan, deneye dayal.
Anabolizma
Enerji depolama, yani hcresel madde yapmn ve bymeyi salamak zere

basit molekllerin karmak moleklleri oluturmasna neden olan kimyasal
reaksiyonlar.
Anaerobik
Oksijensiz.
253
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
Anatomi
Canllarn i yapsn ve bu yapy meydana getiren organlar inceleyen bilim,

canllarn gvde yaps, beden yaps.
Antibakteriyel
Bakterilerin yaamasn durduran veya remesini nleyen kimyasal maddedir.
Antibiyotik
Bitkilerde, zellikle kf mantarlarnda bulunan veya sentezle elde edilen, birok

mikroba kar kullanlan, penisilin, streptomisin vb. maddelerin ortak ad.
Antikor
Hastala sebep olan etkenleri zararsz duruma getirmek iin akyuvarlarn

salglad madde.
Arkebakteriler
Ortalama yaam koullarna sahip ortamlarla birlikte zorlu yaam koullarna sahip
ortamlarda dahi yaayabilen, kresel, ubuk, spiral, dikdrtgen gibi ok eitli
ekillere sahip tek hcreli prokaryotik canllardr.
Asit
Suda zndnde ortama hidrojen iyonlar (H+) ya da hidronyum iyonlar

(H3O+) verebilen maddelerdir.
Birtakmhastalklarakarbaklksalamak iin vcuda verilen, o hastaln l

veya zayflatlmmikrobuylahazrlanmeriyik.
Atardamar
Kalbinsakarncndan akcierlere,solkarncndan vcudun dier blmlerine

kantayandamar.
ATP
Fotosentez ve hcre solunumu srasnda retilen biyolojik enerjidir.
Ayrtrc
lm canllarn kalntlar, dk, bitkisel krnt gibi organik maddelerle beslenen,

beslenirken maddeleri minerallere eviren ya da humusa dntren canllardr.
Azot
Atom numaras 7 olan, havada bete drt orannda bulunan, rengi, kokusu ve tad
olmayan, N ile simgelenen elementtir.
B
Baml deiken
Bir ya da birden ok deikendeki deimelerden etkilenen ve bylece bu

deikenler arasnda bant kurulan deiken.
Bamsz deiken
Dier d etkenlerden bamsz olarak kendi bnyesinde ortaya kan veya

istediimizde deitirebildiimiz deikenlerdir.
Bakteri
Zarla evrili gerek ve belirgin ekirdei ve organelleri bulunmayan prokaryotik

yapdaki tek hcreli canldr.
Baz
Suda znd zaman hidroksil iyonu veren, krmz turnusolu maviye dntren
bileik.
254
Biyoloji
9. Snf
Beslenme
Besin maddelerinin hcre ve vcutta kullanlmasna beslenme denir.
Bilim
Belli bir konuyu bilme isteinden yola kan, belli bir amaca ynelen bir bilgi
edinme ve yntemli aratrma sreci.
Bilimsel yntem
Bilimde belli bir sonuca erimek iin, bir plana gre izlenen yol, metot.
Bitkiler
Fotosentez yapan, karyotik, canl lemi.
Biyolog
Biyoloji ile ilgilenen bilim insan.
Biyolojik eitlilik
Bir ekosistem veya tm dnyada bulunan yaam formlarnn eitliliidir.
Biyosentez
Kk molekllerin enzimler aracl ile birletirilerek byk molekllerin

sentezlenmesi olaynn canl organizma iinde meydana gelmesi.
Biyoteknoloji
zellikle DNA ve hcreyle ilgili konularda kullanlan biyolojik tekniklere verilen ad.
Biyoyakt
Bitkisel veya hayvansal kaynaklardan elde edilen ve yakt olarak kullanlan madde.
Boaltm
Sindirimden sonra barsaklarda kalan posann, idrar torbasndaki idrarn, ter ve

tkrk gibi salglarn vcuttan dar atlmas.
Bcekler
Eklem bacakllarn alt bacakl, ou kanatl ve vcutlar ba, gs, karn olarak
eklemlerden olumu hayvan snfdr.
Bulac
Dorudan, solunumla veya temas gibi birok yolla canllar arasnda tanabilen
hastalklar.
Byme
Canlnn tm vcudunun veya bir blmnn belli bir sre ierisinde arlk ve
uzunluk zellikleri bakmndan art gstermesi.
C
Canllk
Beslenme, enerji retme, protein sentezleme, kaltsal madde tama, hareket etme,
oalma vb. zelliklere sahip olma.
Cins
Canllarn snflandrlmasnda kullanlan bir terim olup, pek ok ortak zellie

sahip trlerin bir araya gelmesiyle oluan kategorik bir grup.
255
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
ekirdek
karyot hcrelerde bir veya daha fazla sayda bulunabilen kaltm materyali olan
DNA ile eitli organik ve inorganik maddeleri ierebilen ift zarla evrelenerek
sitoplazmadan ayrlm olan hcre blm.
ekirdekik
karyotik hcrelerin ekirdei iinde rRNA retimi yapan ve ribozom alt

birimlerinin birlemesini salayan hcre blm.
karm
*Belli nermelerin kabul edilen veya gerek olan doruluklarndan,

yanllklarndan, baka nermelerin kabul edilen veya gerek olan doruluklarn,
yanllklarn karma.
*Verilmi bir ya da daha ok nermeden sonu karma edimi.
iek
Tohumla reyen bitkilerde tohumu veren; anak ve ta yaprak, erkek organ ve dii
organdan oluan farkl renklere sahip olabilen bitki blm.
zc
Baka bir maddeyi zme zelliine sahip olan madde.
D
Dehidrasyon
Gerekleen bir reaksiyon sonucunda suyun kmas; bir doku, organ ya da

maddeden suyun karlmas, uzaklatrlmas.
Denatrasyon
Bir maddenin doal niteliklerinin eitli faktrlerin etkisiyle deimesi.
Dengeli beslenme
Salk iin gerekli olan besinleri belirli llerde ve dzenli olarak alma.
Deoksiriboz
DNAnn yap birimlerinden biri olan ve genel ad pentoz olan monosakkarit.
Deplazmoliz
Plazmolize uram hcrenin tekrar su alarak eski hline dnmesi.
Difzyon
Molekllerin hareket enerjileriyle ok youn ortamdan az youn ortama hareket

etmesi.
Dipeptit
Bir peptid ba ile balanm iki amino asit.
Disakkarit
ki mol monosakkaritin dehidrasyonu sonucu oluan ift eker. Maltoz, sakkaroz,

laktoz gibi.
DNA
Genetik bilgileri ieren ikili sarmal yapdaki ynetici molekl.
DNA parmak izi
Her insann kendine zg olan, genomu iindeki olduka deiken baz tekrarlanan
DNA dizilerinin analizi ile elde edilen DNA para kalplar.
Doku
Belirli bir ii yapmak zere zellemi hcreler topluluu.
256
Biyoloji
9. Snf
E
Ekoloji
Canllarn birbirleriyle ve evreleriyle olan ilikilerini inceleyen bilim dal.
Ekosistem
Bir evredeki canl ve canszlarn tm.
Ekzositoz
Hcre ii sindirim artklar ile baz metabolik tepkimeler sonucunda ortaya kan
atklarn hcre dna atlmas olay.
Embriyo
Yumurtann dllenmesinden sonra oluan canl tasla.
Endemik tr
Bir blgeye zg olan tr.
Endositoz
Hcre zarndan geemeyecek byklkteki maddelerin hcre iine alnmas olay.
Endospor
Ana bitki zerinde spor keselerinin i ksmnda meydana gelen sporlar; Bakterilerin
olumsuz evre koullarnda dntkleri yap.
Enfeksiyon
Organizmada hastala yol aan mikrop, virs, parazit vb. etkenlerin genel veya
yerel gelimesi, yaylmas.
Enzim
Hcre iinde retilen ve btn hayat olaylarn balatan, hzlandran, ancak srecin
olu biimini etkileyen protein yapsndaki katalizrlere verilen ad.
Enzimatik
Bir enzime ait veya enzimle alakal olan.
Erozyon
eitli faktrler nedeniyle topran verimli tabakasnn bulunduu yerden, su,

rzgr, dalga ve buz gibi etkenlerle tanmas.
Etil
Hayvansal organizmalarla beslenen, et yiyen, etle beslenen.
F
Fagositoz
Hcre zarndan geemeyen byk kat molekllerin yalanc ayaklarla hcre iine
alnmasdr.
Fermantasyon
Aerobik olarak organik bileiklerden ATP retilmesi.
257
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
Fitoplankton
ounlukla bir hcreli su yosunlarndan oluan, sularda yaayan bitki topluluu.
Fosfolipit
Fosforik asit ve buna bal kolin, serin, inozitol, etnolamin ya da gliserin tayan
ve zarlarda bol bulunan, yapsnda suyu seven ve sevmeyen gruplarn bir arada
bulunduu ya gurubu.
Fotosentez
Yeil bitkilerin, gne enerjisi ve klorofil pigmenti yardmyla CO2 ve H2Odan

glikoz retmesidir.
Fruktoz
Meyvelerde ve balda bulunan alt karbonlu bir eker.
G
Galaktoz
Disakkarit oluumuna katlan bir monosakkarit eidi.
Genetik
Canllardaki kaltsal zellikleri inceleyen bilim dal.
Genom projesi
nsann ya da baka canllarn genomlarnn tamamnn ya da bir ksmnn haritasn

ve dizili biimlerini saptamay hedeflemeye ynelik aratrmalar.
Glikojen
Hayvanlarda besinlerle alnan karbonhidratlarn karacier ve kaslardaki depo ekli.
Glikoz
C6H12O6 molekl yapsndaki karbonhidrat. Karbonhidratlarn en kk yap

tadr.
Golgi cisimcii
Salg maddelerini retip salglayan hcre organeli.
Gzlem
Bir olay, bir gerei ya da bir nesneyi iyi anlamak iin bu olay, gerek ya da nesnenin
trl belirti ve koullarn tm duyu organlar ve baz aralar yardmyla izleme ve
inceleme ii.
H
Heksoz
Alt karbonlu monosakkaritlerin genel ad.
Hemoglobin
Alyuvarlarda O2 ve CO2 tayan, demir ieren protein.
Hemoliz
Alyuvarlarn, ierisindeki hemoglobinin aa kacak tarzda paralanmas veya

ayrmas.
Hermafrodit
Erkek ve dii birincil cinsiyet karakterlerini birlikte bulundurma.
Heterotrof
Kendi besinini retemedii iin, gerekli organik maddeleri dardan almak

zorunda olma.
Hidrokarbon
Yalnzca hidrojen ve karbondan oluan bileik.
Hidroliz
Bir molekln su etkisiyle kendisini oluturan bileenlerine ayrlmas.
258
Biyoloji
9. Snf
Hif
Mantarlarn sahip olduu genellikle ince, uzun ve saydam mikroskopik iplikiklerin

ad.
Hipertonik
Bir maddenin daha youn olarak bulunduu ortam iin kullanlan ve ok youn
anlamna gelen bir terim.
Hipotez
Aratrmann balangcnda henz doruluu veya yanll kestirilemeyen bir

neri veya n beklenti.
Homeostasi
Bir organizmann iinde yaad ortamla madde alverii yaparak, kendi i

ortamn belli snrlar arasnda dengede tutmas.
Hormon
Vcudumuzda i salg bezlerinde oluturulan, sonrada kan dolamyla dier

ksmlarndaki hcrelere tanarak onlarn almalarn dzenleyen zel maddeler.
Hcre
Organizmann canlln kendi bana srdrebilen, blnp oalabilen ve

dardan ald maddeleri zmleyebilen en kk birimi.
Hcre duvar
Baz canllarda hcre zarnn zerinde yer alan selloz, kitin gibi maddeler ihtiva
eden yap.
norganik
Canllardan elde edilmeyen, yapsnda karbon iermeyen ve canllarn yaad

evrede bulunan karbondioksit, su, tuz gibi mineral maddeler.
nslin hormonu
nsan kannda glikoz seviyesini dzenleyen hormonlardan biri.
zotonik
Hcrenin ozmotik basncna eit ozmotik basnca sahip, iine konulduunda su

giri k olmayan sv.
K
Kaltm
Biyolojik zelliklerin ve genlerin ebeveynden yavrulara aktarlmas.
Karbon ayak izi
Birim karbondioksit cinsinden llen, retilen sera gaz miktar asndan insan
faaliyetlerinin evreye verdii zararn lsdr.
Karbonhidrat
Karbon, hidrojen ve oksijenden oluan ve canllarda birinci derecede enerji verici

olan organik bileik.
Karoten
Baz bitkilerde sentezlenen, zellikle koyu yeil, lifsi ve sar sebzelerde, meyvelerde
bulunan ve yada znen, A vitamininin ncs olan bir pigment.
259
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
Katabolizma
Byk organik molekllerin daha kk molekllere paralanmas ve enerjinin

aa kmas.
Katalizr
Kimyasal tepkimeye katlmadan tepkimenin hzn artran madde.
Klorofil
Fotosentez olaynda gne enerjisini kimyasal enerjiye eviren yeil pigment

maddesi.
Kloroplast
Klorofil pigmentini tayan plastit.
Koenzim
Bir enzimi aktif duruma getiren, enzimin protein olmayan ve genellikle vitamin
olan organik bileeni.
Koful
karyot hcrelerin sitoplazmas iinde sv, hava ya da ksmen sindirilmi besin

kapsayan tek zarla evrili boluklarn her biri.
Kolesterol
Hayvansal ve bitkisel yalarn ierisinde bulunan, karacier tarafndan sentezlenen,

kanda normalden fazla bulunmas hlinde, damar sertliine neden olan bir
maddedir.
Konak
Parazit yaayan bir organizmann erginini ya da geliim evrelerinden herhangi

birini tayan canl.
Konjugasyon
ki hcrenin geici olarak gen alverii yapmak iin birlemeleri
Kk hcre
Embriyolarda ve yetikinlerde her eit hcreye farkllaabilme yeteneini srdren,

blnerek deiik hcre tiplerine dnebilen, yetikinlerde hcre yenilenmesini
salayan ok ynl hcre.
Kromatin iplik
Dinlenme hlindeki karyot hcrenin ekirdeinde bulunan kromozomlarn

karmak hli.
Kromoplast
Bitki hcrelerinde ve baz bir hcreli kamllarda bulunan sar, krmz renkli
plastitler.
Kromozom
Prokaryot ve karyot hcrelerde zerlerinde genleri tayan DNA ve

nkleoproteinden olumu yap. Hcrenin kendi kendini eksiksiz olarak
kopyalamasna yarayan tm bilgileri ieren ve hcre ekirdeinde yer alan DNAlar.
Kular
Vcutlar tylerle rtl, kalpleri drt odal, scakkanl, kanatlara sahip, baz
kemiklerinin ii bo ve deri altnda hava keseleri bulunan omurgal hayvan snf.
Kf
Ekmek, peynir, portakal vb. organik maddelerin zerinde, nem ve snn etkisiyle
oluan, ou yeil renkli mantar.
260
Biyoloji
9. Snf
L
Laktaz
nce barsak ve pankreastan salglanan ve laktozu glikoz ve galaktoza paralamada

grev yapan enzim.
Laktoz
Glikoz ve galaktozdan meydana gelmi bir disakkarittir.
Lam
Mikroskopta incelenecek maddelerin zerine konulduu dar, uzun cam paras.
Lamel
Mikroskopla yaplan incelemede bazen lamlarn stne kapatlan kare, kk ve

ince cam paras.
Lipaz
Barsak z suyunda bulunan ve safrayla birlikte yalar ya asitlerine ve gliserine

paralayan enzim.
Lipoprotein
Basit bir protein ile daha yksek bir ya asidinden oluan kompleks yap.
Lizozom
Hcrede sahip olduu enzimler yardmyla byk yapl besinlerin (protein, ya,
eker) sindirilmesini salayan zarl organel.
Lkoplast
Bitki hcrelerinde veya baz kaml tek hcrelilerde bulunan, yedek besin
depolayan renksiz plastidler.
M
Makrofaj
Dokularda bulunan patojenlerin, l gzelerin, hcresel kalntlarn ve vcuttaki

yabanc maddelerin fagositozla yutulmasndan sorumlu hcrelerdir.
Makroskobik
Mikroskop kullanmadan plak gzle grlebilen.
Maltaz
nce barsaklardan salglanan maltozu hidrolize ederek iki glikoz moleklne

paralayan enzim.
Maltoz
imlenmi arpa ve tahl niastasnda bulunan, iki glikozun dehidrasyonu ile

meydana gelen bir disakkarit.
Metabolizma
Canl organizmann hcreleri iinde meydana gelen ve enzimlerle kontrol edilen

olaylarn hepsi. Metabolizma ile enerji retimi ve madde yapm gerekletirilir.
ATP retimi ve protein sentezi iki nemli metabolik reaksiyondur.
Mikrobiyoloji
Mikroorganizmalarla uraan bilim dal.
Mikroorganizma
plak gzle grlemeyen ancak mikroskop yardmyla grlebilen bakteri, baz

mantarlar, protozoa ve mikroskobik algleri ieren, virsleri iermeyen mikroskobik
canllar.
Mikroskop
plak gzle grlemeyecek kk yaplarn bytlm grntlerinin elde

edilmesinde kullanlan optik ara.
261
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
Mineraller
Normal scaklkta doada kat durumda birtakm maddelerle kark veya birleik
olarak bulunan veya kimyasal yollarla elde edilen inorganik maddeler.
Mitokondri
ki katl zarla evrili, hcrede enerji retiminden sorumlu olan ve oksijenli

solunumun gerekletii organel.
Monera
Sadece prokaryotlar iine alan, Whittaker tarafndan nerilen bir lem.
Monosakkarit
Glikoz, fruktoz, galaktoz, riboz gibi hidrolizlenmeyen en basit eker.
N
Niasta
ok sayda glikozundehidrasyonu ile oluan polisakkarittir.
Nukleus
Hcredeki genetik malzemeyi barndran ksm.
Nkleik asit
Btn canl hcrelerde ve virslerde bulunan, balca grevi genetik bilgi aktarmn
salamak olan nkleotit birimlerinden olumu polimerler.
Nkleotit
Nkleik asitlerin (DNA, RNA) yap birimleri.
Nodl
Canllarda grlen yumru biimindeki yaplar, bezecik.
O
Obezite
Ar imanlk.
Omurgallar
Omurgaya sahip olan memelileri, kular, iki yaamllar, srngenleri ve balklar

iine alan ube kategorisi.
Omurgaszlar
Omurgal hayvanlar dnda dier tm hayvanlar barndran ube kategorisi.
Organ
Belirli bir grevi yapmak iin bir araya gelen dokular oluturduu yap.
Organel
Hcre iinde belirli bir grevi yapmak zere zellemi yaplar.
Organik
Canl organizmadan elde edilen, yapsnda karbon ieren bileikler.
Organizma
Sistemlerin bir araya gelmesiyle hayati olaylarn devam ettirebilen herhangi bir
canl varlk.
Ozmotik basn
Osmoz srasnda meydana gelen basn.
Osmoz
Suyun younluunun ok olduu yerden az olduu yere doru, seici geirgen

zardan gemesi.
Otul
Bitkisel organizmalarla beslenen canllar.
262
Biyoloji
9. Snf
Otoliz
Hcre veya dokunun kard enzimler nedeniyle kendi kendini eritmesi, kendi
kendini sindirmesi.
Ototrof
Kendi besinini kendi yapabilen canllar.
karyot
Zarla evrili organelleri ve gerek ekirdei olan hcre.
P
Paleontoloji
Fosil bilimi.
Parazit
Bir canlya baml yaayan ve o canlya zarar veren organizmalardr.
Patojen
Hastalk yapc zellii olan mikroorganizma.
Penisilin
Mikroplu hastalklarn tedavisinde kullanlan bir tr antibiyotik.
Pentoz
Be karbon atomu ieren, doada serbest formda ok bulunmayan monosakkarit.
Peptit ba
ki amino asit arasnda kurulan kimyasal ba.
Pinositoz
Hcre zarndan dorudan geemeyecek kadar byk molekll sv maddelerin

kesecik oluturularak hcreye alnmas.
Plankton
ounlukla plak gzle grlemeyecek kadar kk, hareket yetenekleri ok az

veya hi olmayan, suyun dalga, aknt vb. hareketleriyle srklenerek hareket eden
kk canllarn genel ad.
Plasental memeliler
Dourarak reyen, memeleri olan, scakkanl, iki akcierli, kalbinde drt boluu
olan, vcutlar genellikle tylerle rtl omurgal hayvanlarn genel ad.
Plastidler
Bitki gzelerinde ve bir gzeli hayvanlarda bulunan ve ok defa zel metabolizma

almasyla grevlenen kk tanecikler.
Plazmoliz
Hipertonik bir ortamda hcre sitoplazmasnn su kaybetmesiyle hcrenin

bzmesi.
Polipeptit
Protein moleklnn yapsnda bulunan amino asit zincirlerinin bir paras.
Polisakkarit
ok sayda monosakkarit moleklnn birlemesinden oluan kompleks yapdaki

organik bileik.
263
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
Preparat
Mikroskop yardmyla inceleme iin hazrlanan veya nceden hazrlanarak

saklanm lam, lamel ve doku rneinden oluan nesne.
Prokaryot
Zarla evrilmi zel organelleri ve gerek ekirdei olmayan hcreler.
Protein
ok sayda aminoasitin peptit ba ile birleerek oluturduu byk molekl.
Protista
Hem hayvan hem de bitki benzeri zelliklere sahip, tek veya ok hcreli karyotik
canllardr. Protist teriminin oulu.
Protozoon
Hayvanlara benzer zellikler gsteren protistler.
R
Renatrasyon
Doal nitelikleri bozunmu proteinlerin bozunmaya neden olan koullar

uzaklatrldnda yeniden doal yap ve ilevlerine dnmesi.
Ribozom
Hcrede protein sentezinin yapld yerlerdir. zel RNAlarla (ribozomal RNA)

proteinler ierir.
RNA
Protein sentezinde nemli rol oynayan, DNAdaki gen blgelerinin ifrelerini ieren
tek zincirli ribonkleotit polimeri. Ribonkleikasit.
S
Sakkaroz
Fruktoz ve glikozdan oluan disakkarit.
Saprofit
l veya rmekte olan bitki ve hayvan kalntlarzerinde yaayan rkl.
Selloz
Yalnzca bitkilerde bulunur. Bitki hcresinin eperini oluturur. Hayvanlar

tarafndan sindirilemez.
Sentrozom
Hcre blnmesinde grev alan organel.
Snf
Canllarn snflandrlmasnda kullanlan ve takmlarn bir araya gelmesiyle oluan

bir kategori.
Snandrma
Canllar benzerliklerine ve farkllklarna gre gruplandrma, sistematik.
Sindirim
Vcuda alnan besin maddelerinin fiziksel ve kimyasal olaylar sonunda barsaktan

dolam sistemine geebilecek duruma getirilmesi olay.
Sistem
Organizmada ayn ilevleri gerekletirmek iin birbirleriyle ilgili balantl

organlarn oluturduu birlik.
Sistematik
Canllar benzerliklerine ve farkllklarna gre gruplandrma, snflandrma.
264
Biyoloji
9. Snf
Sitoplazma
karyotlarda hcrenin ekirdek zaryla hcre zar arasnda kalan, prokaryotlarda

ise hcre iini dolduran, organellerin iinde yer ald koyu kvaml svdan oluan
hcre blm.
Solunum
Hcrelerde organik besinlerin kimyasal enerjilerini ATP enerjisine dntrme

ilemi.
Spor
Neslin devamlln salayan zel reme hcreleri.
Steroid
Baz metabolik faaliyetlerde alan bir ya eidi
Stoma
Bitkilerde gaz alveriini salayan, yaprak dokusundan su buharnn geiini

hzlandran ve klorofil ieren, iki hcrenin aralarnda aklk brakarak
oluturduklar yap.
Substrat
Enzimin zgn olarak etkiledii bir bileik veya reaksiyona giren madde.
Srdrlebilir kalknma
Ekonomik byme ve refah seviyesini ykseltme abalarn, evreyi ve yeryzndeki

tm insanlarn yaam kalitesini koruyarak gerekletirme yntemi
Srdrlebilirlik
Daimi olma yetenei. Biyolojik sistemlerin eitliliinin ve retkenliinin

devamllnn salanmas.
Srngenler
Vcutlar pullarla ya da kemik plklarla rtl olan, soukkanl, suda ya da karada

yaayan, ounlukla yumurtlayan omurgal hayvanlar.
ube
Canl organizmalarn sistematik snflandrlmasnda ortak zelliklere sahip

snflarn bir araya gelmesinden oluan kategori.
T
Takm
Canl organizmalarn sistematik snflandrlmasnda ortak zelliklere sahip

ailelerin bir araya gelmesinden oluan kategori.
265
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
Taksonomi
Canllarn eitli zelliklerine gre snflandrlmas ve bu snflandrmada

kullanlan kural ve prensipler btn.
Teknoloji
nsanolunun ihtiyalarna uygun yardmc alet ve aralarn yaplmas ya da

retilmesi iin gerekli bilgi ve yetenektir.
Teori
Bir olay, bir yap ya da dzenin nedenlerini aklamak isteyen genel dnce,
kuram.
Tohum
Bitkilerde dllenmeden sonra tohum taslaklarnn gelimesiyle meydana gelen

yap.
Trigliserit
Hayvan, bitki ve deniz rnlerinin ztlenmesinden elde edilen, yenilebilir

yalarn ve monogliseritlerin imalatnda kullanlan, ya asitleri ve gliserolden
doal olarak meydana gelen bir ester. (Ester: Asit ve alkollerden suyun ayrlmasyla
oluan bileikler)
Turgor basnc
Hcre iindeki suyun hcre zarna yapt basn.
Tketici
retici organizmalarn rettii kaynaklar tketen organizmalar, heterotroflar.
Tr
Ortak bir atadan gelen, yap ve grev bakmndan benzer organlara sahip, doal
yaam ortamlarnda iftletiklerinde verimli dller verebilen bireylerin oluturduu
topluluktur.
U
Uyarlara tepki
Canllk zellikleri arasnda yer alan, organizmann bir etki (uyaran, uyarc)
karsnda gsterdii herhangi bir zihinsel ya da duygusal davranm.
Uyum
Herhangi bir canlnn deien evre koullarna kendini uyarlamas, adaptasyon,

alma, uyma.
reme
Canllarn belli bir olgunlua eritikten sonra kendine benzeyen yeni canllar
meydana getirmesi, oalmas.
retici
Yaamlarn devam ettirebilmek iin ihtiya duyduklar organik bileikleri,

dorudan doruya inorganik bileikleri sentezleyerek elde edebilen canllar.
V
Virs
Sadece iine girdii bir baka hcre ya da konak iinde yeniden reyebilen ancak
hcresel yaps olmayan varlklar.
266
Biyoloji
9. Snf
Vitamin
Canllarn salkl yaamas, bymesi, remesi ve normal metabolizmann srmesi

iin ok az miktarda gerekli olan, genellikle bitkiler tarafndan sentezlenebilen,
ancak hayvanlar ve insanlar tarafndan sentezlenemedii iin besinlerle dardan
alnan, koenzim bileeni olarak ilev gren organik maddeler.
Y
Ya
Ya asitlerinin gliserolle oluturduu bileik.
Yaprak
Bitkilerin dallarnda bulunan ince ve geni yzeyli yeil renkli organlarna yaprak
denir.
Yumurta
Dii reme hcresi.
Z
Zooplankton
ok az plak gzle grlebilen, genellikle mikroskop altnda ayrt edilebilen,

denizlerin ve tatl sularn yzeyine yakn olarak bulunabilen hayvansal zelliklere
sahip tketici planktonlar.
267
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
NDEKS
Adaptasyon, 127
AIDS, 168, 169
Aile, 108, 114
Aktif tama, 73, 78, 90, 93
Aktivasyon enerjisi, 64, 65
Akyuvar, 96
lem, 65, 108, 109, 112, 120
Alg, 97, 101, 136, 138, 158, 164
Alyuvar, 69, 81, 84, 96, 99
Amfibi (iki yaamllar), 160
Amilaz, 65, 67
Amino asit, 60, 61, 63, 67, 126
Amip, 33, 136, 137
Ampirik, 111
Anabolizma, 28, 34
Anaerobik, 132
Anatomi, 107
Antibakteriyel, 39
Antibiyotik, 111,17,122,123,129,141,168
Antikor, 11, 172
Arkebakteriler, 86, 108, 122,123,131,164
Asetik asit, 37
Asit, 11, 38, 40, 43, 44, 61
Asit yamurlar, 174, 184, 185
A, 6, 17, 18, 165, 168, 169, 170
Atardamar, 68
ATP, 38, 48, 72, 73, 134, 148
Ayrtrc, 139, 163, 165
Azot, 71, 109, 125, 127, 128, 141
Baml deiken, 6, 9
Bamsz deiken, 6, 9, 153
Bakteri, 11, 20, 52, 69, 84, 122, 125
Baz, 38, 41, 43, 44, 71
Bazik, 43, 44, 131
Besin kirlilii, 178, 214
Beslenme, 28, 31, 32, 62, 67, 81, 130
Bilim, 6, 8, 10, 13, 14, 16, 81, 175
Bilimsel topluluk, 6
Bilimsel yntem, 6, 10, 24, 232
Bitkiler, 7, 15, 20, 26, 31, 56, 110, 122, 144
Biyolog, 9, 17, 22, 118
Biyolojik eitlilik, 106, 108, 220, 234
Biyosentez, 73
Biyoteknoloji, 17, 19, 20, 64, 67
Biyoyakt, 6, 19
268
Biyoloji
9. Snf
Boaltm, 28, 33, 34, 88, 156, 157, 158

Bcekler, 108, 143, 148, 156, 157, 238
Bulac, 142, 166, 167, 194
Byme ve gelime, 28, 30, 44, 46,63
Canllk, 4, 28, 35, 43, 75, 78, 101
Cins, 108, 113, 114, 119
ekirdek, 80,84, 85, 86, 88, 99, 100
ekirdekik, 100
karm, 6, 13, 14
iek, 98, 145
zc, 42,164,190
Damarl bitki, 145, 149
Damarsz bitki, 144, 145, 149
Dehidrasyon, 50, 60
Dehidrogenaz, 67
Delil, 6, 7,8,9, 14, 15, 118, 119, 139
Denatrasyon, 61
Deney, 6, 7, 9, 11, 12, 16, 39, 80
Dengeli beslenme, 36, 38, 73,
Deoksiriboz, 49, 71
Deplazmoliz, 91
Difzyon, 23, 78, 90, 144, 145, 157
Dipeptit, 60
Disakkarit, 49, 50, 51
DNA, 13, 17, 29, 38, 39, 48, 49, 71
DNA parmak izi, 6, 20
Doku, 20, 36, 38,41, 45, 78, 88, 101
Doymam ya, 56, 57,
Doymu ya, 56, 73
Egzersiz, 48, 59
Ekoloji, 17, 107, 174, 175, 225
Ekosistem, 54, 174, 175, 247
Ekzositoz, 93, 96
Element, 36, 38, 40 ,45, 48, 71, 144
Embriyo, 44, 102, 103, 123, 150
Endemik tr,236, 240, 241, 243, 247
Endositoz, 93, 96
Endospor, 127
Enfeksiyon, 11,12, 130,131,133, 142
Enzim, 38, 41, 43, 48, 52, 63, 65, 66
Enzimatik, 43, 67
Erozyon, 170, 190, 292, 195, 222
Etil, 148, 158, 159, 158, 159, 161
Etnobotanik, 153
Fagositoz,93, 98
Fermantasyon, 122
Fitoplankton, 138,139
Fosfat, 47, 48, 55, 58, 69, 71, 224
Fosfolipit, 56, 58
Fotosentez, 43, 51, 73, 97, 101, 144
Fruktoz, 49, 50
Galaktoz, 49, 51
Gen bankas, 49, 51
Genetik, 20, 33, 59, 67, 82, 88, 102
Genom projesi, 17, 20, 29
Glikojen, 51, 52, 63, 72, 75
Glikoz, 49, 50, 51, 52, 61, 65, 90, 94
Glikozit ba, 50, 53
Golgi cisimcii, 94, 95, 96
Gzlem, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 14, 20
Granll endoplazmik retikulum, 95
Granlsz endoplazmik retikulum, 95
Grlt kirlilii, 174, 204, 27, 208
Hareket, 28, 31, 73
Hava kirlilii, 174, 176, 177, 180, 185
Hayvanlar, 30, 122, 124, 155
Heksoz, 49
Hemoglobin, 45, 61, 69, 158
Hemoliz, 91
Hermafrodit, 157, 155
Heterotrof, 124, 136
Hidrokarbon, 48, 164
Hidroksilaz enzimi, 67, 70
Hidroliz, 49, 50, 51, 53, 63
Hif, 123, 140
Hipertonik, 91
Hipotez, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 15
Homeostasi, 34
Hormon, 19, 38, 45, 58, 61, 70, 89, 96
Hcre, 7, 8, 30, 33, 78, 84, 88
Hcre duvar, 53, 88, 93, 123, 130, 131
Hcre zar, 33, 48, 88, 89, 90, 93
Hcre teorisi, 78, 81, 84
klim deiiklii, 22, 174, 181
norganik, 38, 41, 64, 66
nslin hormonu, 19, 61
yon, 93
zotonik, 91
Kaltm, 13, 48, 81, 84, 99
Kanun, 6, 12, 15
Karbonhidrat, 25, 38, 48, 49, 54, 55, 68

Karoten, 98
Katabolizma,28, 34
Katalizr,64, 66
Klorofil, 97, 101, 136, 140
Kloroplast, 83, 94, 95, 97, 98, 123
Koenzim, 68
Koful, 88, 91, 93, 94, 96, 98, 137
Kolesterol, 57, 58, 73
Konak, 166, 167, 169
Konjugasyon, 122, 127, 131
Kk hcre, 20, 78, 102, 103
Kromatin iplikii, 100
Kromoplast, 97, 98
Kromozom, 17, 21, 94, 99, 100, 114, 116
Kular, 108, 113, 124, 151, 160, 161
Kf, 82, 130, 140, 141, 142, 165, 212
Laktaz, 67
Laktoz, 51
Lam, 3, 80, 87, 129
Lamel, 3, 80, 87, 129
Lipaz, 67
Ya, 48, 54, 55, 56, 75, 89, 95
Lipoprotein, 95, 96
Lizozom, 88, 96
Lkoplast, 97, 98
Makrofaj, 96
Maltaz, 65
Maltoz, 51, 65
Mantarlar, 80, 86, 123, 130 ,140, 141, 142
Memeliler, 49, 96, 99, 124, 161, 167
Metabolizma, 28, 34, 44, 48, 54, 60
Mikrobiyolog, 108
Mikroorganizma, 6, 18, 21, 22, 122
Mikroskop, 3, 23, 32, 78, 80, 83, 122
Mineral, 32, 38, 41, 45, 46, 73
Mitokondri, 23, 63, 83, 88, 94, 95, 97
Monera, 109
Monosakkarit, 49, 50, 51, 91
Niasta, 39, 48, 51, 52, 65, 67, 98
Nukleus, 80
Nkleik asit, 28, 48, 70, 71, 72, 134
Nkleotit, 39, 71, 72
Obezite, 38, 57, 59
Objektiik, 12
Omurgallar, 124, 156, 158

Omurgaszlar, 124, 156, 158
Organ, 36, 40, 45, 78, 102, 103
Organel, 23, 78, 81, 95, 99
Organik, 38, 40, 47, 57, 60, 64, 86
Organizasyon, 36, 40, 76, 99, 100
Organizma, 43, 94, 101, 166, 169
Orman yangnlar, 174, 178, 185, 199
Ozmotik basn, 91
Osmoz, 78, 91, 92, 134, 145
Otul, 131, 155, 158, 159, 161
Otoliz, 96
Ototrof, 136
karyot, 78, 84, 86, 88, 94, 95, 136
Paleontolog, 16
Paleontoloji, 21
Parazit, 122, 126, 137, 142, 157, 154
Patojen, 130
Penisilin, 130, 165
Pentoz, 49
Peptid ba, 60
Pinositoz, 93
Plankton, 100, 138, 139, 158 ,159
Plasental memeliler, 161
Plastidler, 51, 97
Plazmoliz, 91
Polipeptid, 60
Polisakkarit, 49, 51, 53, 126
Preparat, 3, 12
Prokaryot, 78, 84, 85, 86, 88, 122
Prokaryotik, 85, 86
Protein, 17, 38, 60 ,61, 62, 63
Protista, 85, 122, 123, 136 ,138
Protozoon, 136, 137
Radyoaktif kirlilik, 174
Renatrasyon, 61
Ribozom, 83, 88, 94, 97, 108, 126
RNA, 38, 48, 71, 72, 97
Sakkaroz, 50, 51
Saprofit, 122, 126
Selloz, 51, 52, 53, 69, 73, 88, 126
Sentrozom, 99
Snanabilirlik, 6, 8
Snf, 108, 112, 114
Snandrma, 6, 108, 110, 112, 114
Sindirim, 34, 39, 49, 52 ,62

Sistematik, 6, 108, 110 ,117
Sitoplazma, 63, 85, 88, 94, 99, 100
Solunum, 28, 33, 34, 56, 63, 73, 88
Spor, 123, 140, 141, 149
Steroid, 56, 58
Stoma, 91, 147
Su, 38, 41, 42, 43
Su kirlilii, 174, 190, 192
Substrat, 63, 66
Srdrlebilir kalknma, 222, 225, 230,247
Srdrlebilirlik, 220, 222, 225
Srngenler, 124, 162, 160
ube, 108, 114, 116, 119
Takm, 108, 114, 119
Taksonomi, 108, 109, 110, 113
Teori, 6, 12, 15
Tohum, 29, 52, 98, 111, 145, 150
Toprak kirlilii, 174, 186, 187, 190
Trigliserit, 56, 57
Turgor basnc, 91
Tuz, 38, 41, 45, 46
Tkenebilen doal kaynaklar, 222, 224
Tkenmeyen doal kaynaklar, 222, 223
Tketici, 123, 137, 139, 140
Tr, 20, 108, 111, 112, 114
Uyarlara tepki, 28, 32
Uyum, 28, 32
reme, 28, 33, 69, 71, 81, 111
retici, 132, 141
Virs, 69, 71, 83, 131, 166, 167
Vitamin, 20, 38, 48, 58, 68, 69, 70
Ntral ya, 56
Zooplankton, 139
269
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
GRSEL KAYNAKA
nite No ekil No
Grselin Alnd Web Sayfas
nite No ekil No
Atatrk Resmi
Resim 13
www.dijitalimaj.com
Kapak
www.123rf.com
Resim 14
www.dijitalimaj.com
Kapak
www.123rf.com
Resim 15
www.dijitalimaj.com
Kapak
www.dijitalimaj.com
Kapak
www.dijitalimaj.com
Kapak
www.dijitalimaj.com
Sf: 28
www.123rf.com
Kapak
www.alamy.com/tr/
Resim 16
www.gettyimages.com
Kapak
www.dijitalimaj.com
Resim 17
www.dijitalimaj.com
Kapak
www.alamy.com/tr/
Resim 17
www.dijitalimaj.com
Kapak
www.alamy.com/tr/
Resim 17
www.dijitalimaj.com
Kapak
www.123rf.com
Resim 18
Orijinal izim
Kapak
www.123rf.com
Resim 18
www.dijitalimaj.com
Kapak
www.dijitalimaj.com
Resim 18
www.alamy.com/tr/
Giri
Orijinal izimler
Resim 18
www.13rf.com
Giri
www.dijitalimaj.com
Resim 18
www.123rf.com
ekil 1
www.alamy.com/tr/
Resim 19
www.dijitalimaj.com
ekil 2
www.alamy.com/tr/
Resim 20
www.dijitalimaj.com
www.agefotostock.com
Resim 20
www.123rf.com
www.dijitalimaj.com
Resim 21
www.dijitalimaj.com
Orijinal izimler
Resim 22
www.123rf.com
www.123rf.com
Resim 22
www.123rf.com
Resim 1
Orijinal izim
Resim 23
www.123rf.com
Sf: 14
Orijinal izim
Resim 24
www.dijitalimaj.com
Sf: 15
www.dijitalimaj.com
Resim 24
www.dijitalimaj.com
Resim 2
www.dijitalimaj.com
Resim 25
www.dijitalimaj.com
Resim 3
www.dijitalimaj.com
Resim 26
www.123rf.com
Resim 4
www.dijitalimaj.com
Resim 27
www.alamy.com/tr/
Resim 5
www.123rf.com
Resim 27
www.gettyimages.com
Resim 6
www.dijitalimaj.com
Resim 27
www.alamy.com/tr/
Resim 7
www.dijitalimaj.com
Kapak
www.alamy.com/tr/
Resim 8
www.dijitalimaj.com
Kapak
www.alamy.com/tr/
Resim 9
www.123rf.com
Kapak
www.dijitalimaj.com
Resim 9
www.123rf.com
Sf: 38
www.123rf.com
Resim 10
www.123rf.com
Sf: 39
www.123rf.com
Resim 11
Orijinal resim
Resim 28
www.123rf.com
Resim 11
Orijinal resim
Resim 29
www.dijitalimaj.com
Resim 12
www.gettyimages.com
Resim 30
Orijinal izim
270
Biyoloji
9. Snf
nite No ekil No
nite No ekil No
Resim 31
www.123rf.com
Resim 61
www.dijitalimaj.com
Resim 32
www.gettyimages.com
Resim 61
www.alamy.com/tr/
Resim 33
www.dijitalimaj.com
Resim 62
www.123rf.com
Resim 34
Orijinal izim
Resim 63
Orijinal izim
Resim 35
Orijinal izim+grsel
Resim 64
www.123rf.com
Resim 36
www.123rf.com
Sf: 68
Orijinal Grsel
Resim 37
Orijinal izim+grsel
Sf: 69
Orijinal grseller
Resim 38
Orijinal izim
Resim 65
www.123rf.com
Resim 39
Orjinal izim
Resim 66
Orijinal izim
Resim 40
www.dijitalimaj.com
Resim 67
Orijinal izim
Resim 41
www.123rf.com
Resim 68
Orijinal izim
Resim 42
www.123rf.com
Resim 69
Orijinal izim
Resim 43
www.123rf.com
Resim 70
Orijinal izimler + Grseller
Sf: 50
Orijinal izim
Kapak
www.123rf.com
Resim 44
Orijinal izim+grsel
Kapak
www.dijitalimaj.com
Resim 45
Orijinal izim+grsel
Kapak
www.123rf.com
Resim 46
Orijinal izim
Kapak
www.123rf.com
Resim 47
Orijinal izim
Sf:78
Orijinal izim
Resim 48
Orijinal izim
Sf:79
www.dijitalimaj.com
Resim 49
www.123rf.com
Sf:80
www.dijitalimaj.com
Resim 49
www.123rf.com
Resim 71
www.123rf.com
Resim 50
www.dijitalimaj.com
Resim 71
www.dijitalimaj.com
Resim 51
Orjinal izim
Resim 72
www.alamy.com/tr/ + izim
Resim 52
www.123rf.com
Resim 73
www.dijitalimaj.com
Resim 52
www.123rf.com
Resim 73
www.dijitalimaj.com
Resim 53
www.123rf.com
Sf: 83
www.alamy.com/tr/
Resim 54
Orijinal izim
Sf: 83
www.alamy.com/tr/
Sf: 59
www.dijitalimaj.com
Sf: 83
www.alamy.com/tr/
Sf: 59
www.dijitalimaj.com
Sf: 83
www.dijitalimaj.com
Resim 55
Orijinal izim
Sf: 83
www.alamy.com/tr/
Resim 56
Orijinal izim
Sf: 83
www.123rf.com
Resim 57
www.123rf.com
Sf: 84
www.dijitalimaj.com
Sf: 61
Orijinal izim
Sf: 83
www.dijitalimaj.com
Resim 58
www.123rf.com
Sf: 83
www.dijitalimaj.com
Resim 59
www.dijitalimaj.com+izim
Sf: 83
www.123rf.com
Resim 60
www.dijitalimaj.com
Resim 74
www.123rf.com
271
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
nite No ekil No
nite No ekil No
Resim 74
www.gettyimages.com
Resim 97
www.alamy.com/tr/
Sf:85
www.123rf.com
Resim 98
www.dijitalimaj.com
Resim 75
www.123rf.com
Resim 99
www.alamy.com/tr/
Resim 76
Orijinal izim
Resim 99
www.alamy.com/tr/
Resim 77
Orijinal Grsel
Resim 100 www.dijitalimaj.com
Resim 77
www.gettyimages.com
Resim 101 www.123rf.com
Sf: 86
www.123rf.com
Sf: 87
www.dijitalimaj.com
Sf: 87
www.dijitalimaj.com
Resim 78
www.123rf.com
Resim 78
Orijinal izim
Resim 79
Orijinal izim
Resim 80
Orijinal izim
Resim 103 www.alamy.com/tr/
Resim 80
Orijinal izim
Resim 81
Orijinal izim
Sf: 90
www.dijitalimaj.com
Resim 82
Orijinal izim
Resim 83
Orijinal izim
Resim 84
Orijinal izim
Resim 85
Orijinal izim
Sf: 92
Orijinal izim
Sf: 100
Resim 86
Orijinal izim
Resim 87
Orijinal izim
Resim 88
Orijinal izim
Resim 111 Orijinal izim
Resim
87-89
www.alamy.com/tr/
Resim 90
Orijinal izimler
Resim 91
Orijinal izimler
Kapak
www.dijitalimaj.com
Resim
92-93
www.alamy.com/tr/
Sf: 108
www.gettyimages.com
Resim 94
www.123rf.com
Resim 94
www.123rf.com
Resim 95
www.alamy.com/tr/
Resim 96
www.123rf.com
Resim 97
www.alamy.com/tr/
Sf: 112
272
Biyoloji
9. Snf
Orijinal izim
www.123rf.com
nite No ekil No
nite No ekil No
Resim 119 Orijinal izim+resim
Resim 122 www.gettyimages.com
Sf: 118
Orijinal resimler
Kapak
www.123rf.com
Sf: 122
www.dijitalimaj.com
Resim 154 www.alamy.com/tr/ + Orijinal

izim
Sf: 146
Orijinal izim
Sf: 146
www.dijitalimaj.com
Resim 132 Orijinal resim
Sf: 148
Sf: 130
Resim 138 www.gettyimage.com
www.123rf.com
www.123rf.com
273
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
nite No ekil No
nite No ekil No
Sf: 153
Orijinal resim
Sf: 153
Orijinal izim
Kapak
www.dijitalimaj.com
Sf: 179
www.gettyimages.com
Sf: 179
www.gettyimages.com
Resim 180
Sf: 163
www.alamy.com/tr/
274
Biyoloji
9. Snf
Sf: 187
www.123rf.com
nite No ekil No
nite No ekil No
Sf: 206
tal tal H.
Orijinal izim
Resim 217 Orijinal izimler
Sf: 191
www.123rf.com
Resim 222 Orijinal izim + Resim
Resim 223 Anadolu ajans
Sf: 210
Sf: 197
Sf: 216
Orijinal izim
Sf: 218
Orijinal izim
Sf: 219
Orijinal izim
Sf: 200
Kapak
www.123rf.com
Sf: 203
Sf: 205
Orijinal izim
www.123rf.com
www.123rf.com
Orijinal izim
www.123rf.com
www.123rf.com
275
9. Snf Biyoloji
Biyoloji
.Snf
nite No ekil No
nite No ekil No
Sf: 225
Orijinal izim
Sf: 236
www.alamy.com/tr/
Sf: 236
www.alamy.com/tr/
Sf: 236
Orijinal resim
Sf: 236
www.alamy.com/tr/
Sf: 236
www.dijitalimaj.com
Sf: 236
www.alamy.com/tr/
Sf: 228
www.alamy.com/tr/
Sf: 228
www.dijitalimaj.com
Sf: 228
www.123rf.com
Sf: 228
www.alamy.com/tr/
Sf: 229
www.dijitalimaj.com
Sf: 230
www.123rf.com

Sf: 232
www.alamy.com/tr/
Sf: 233
www.alamy.com/tr/
Kapak
www.alamy.com/tr/
Kapak
www.alamy.com/tr/
Kapak
www.alamy.com/tr/
Kapak
www.alamy.com/tr/
Kapak
www.alamy.com/tr/
Kapak
www.alamy.com/tr/
Kapak
www.alamy.com/tr/
Kapak
www.alamy.com/tr/
Kapak
www.alamy.com/tr/
Sf: 236
www.alamy.com/tr/
Sf: 236
www.alamy.com/tr/
Sf: 241
www.alamy.com/tr/
Sf: 236
www.alamy.com/tr/
Sf: 241
www.alamy.com/tr/
276
Biyoloji
9. Snf
nite No ekil No
nite No ekil No
Sf: 241
www.alamy.com/tr/
Sf: 241
www.alamy.com/tr/
Sf: 241
www.alamy.com/tr/
Sf: 241
www.alamy.com/tr/
Sf: 242
www.alamy.com/tr/
Grsel
Sahipleri-Hayvanlar
Haritas
Sf: 242
www.alamy.com/tr/
Sf: 242
www.dijitalimaj.com
Sf: 242
www.alamy.com/tr/
Sf: 242
www.alamy.com/tr/
Sf: 242
www.alamy.com/tr/
Sf: 243
www.alamy.com/tr/
Sf: 244245
www.alamy.com/tr/
Sf: 244245
www.123rf.com
Sf: 244245
www.alamy.com/tr/
Sf: 246
www.gettyimages.com
Sf: 247
Hayvanlar
Haritas
Resim
Ku
-Kartal
Resim
www.alamy.com/tr/
Sar
Hayvan
Resim
www.alamy.com/tr/
Kertenkele
Resim
www.alamy.com/tr/
Trakya
tosbaas
Resim
www.123rf.com
Grsel
Sahipleri
Bitkiler
Haritas
Resim
Resim
Tahsin Ceylan
Resim
Prof. Dr. Ahmet Karata
Resim
Dr. Blent Gzceliolu
Resim
Prof. Dr. Bayram Gmen
Resim
Rasim etiner
Resim
Burak Doansoysal
Resim
Resim
Prof. Dr. Latif Kurt
Resim
Nejdet Bozkurt
Resim
Dr. Cenk Durmukahya
Resim
Prof. Dr. Bayram Gmen
Resim
www.alamy.com/tr/
277
9. Snf Biyoloji

Biyoloji 9 2015-2016 - MEB

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Biyoloji 9 2015-2016 - MEB

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ortaretim

MILL ETM BAKANLII YAYINLARI. .........................................................................: 4658. 5951

ETM MATERYALLER GELTRME GRUBU

Uzm. retmen Naci KARHAN

GRSEL TASARIM UZMANI

PROGRAM GELTRME UZMANI

LME DEERLENDRME UZMANLARI

REHBERLK VE PSKOLOJK DANIMANLIK UZMANI

Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak;

Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan:

atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!

Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda?

Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm.

Ruhumun senden lh, udur ancak emeli:

Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar,

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam,

Arkada, yurduma alaklar uratma sakn;

Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill!

Mehmet kif Ersoy

2.3.1.4. Mantarlar............................................................................................................................................. 140

3.3.7. Trkiyenin Biyolojik eitlilii............................................................................................................................ 240

ETM MATERYALLER GELTRME EDTRLER

Ayrca, giri kapanda

nite giri kapandan sonra yer

Blm giri sayfasnda, bu blmle ilgili

Blm giri sayfasnda o

Bu blmde konu ile ilgili

anti-asit ila kullanmaya mah-

kum edildi. (lalar kullanld

Marshall ve bir gnll, hastalk yaptndan emin

Yaam Bilimi Biyoloji

Kontroll deneylerde ortam artlarndan sadece bir

Orta boy patates (1 tane)

Gruplar hlinde veya bireysel olarak

Bilgiyi Analiz Etme:

Yapacanz almalar srasnda dikkat

Yapacanz almalarla ilgili

Konu ierisinde geen

Grsellerin konu ile

nitelerde ilenen konu ile

Yaam Bilimi Biyoloji

Krlabilir Malzeme Uyars

Kesici Cisimler Gvenlii

Patlama (nfilak) Gvenlii

Kimyasal Madde Gvenlii

Zehirli Madde Uyars

Yaam Bilimi Biyoloji

Biyoloji Biliminin Vazgeilmezi: Mikroskop

Mikroskopta nceleme Nasl Yaplr?

Resim i. Preparatlar kendimiz hazrlayp kullanabileceimiz

Resim ii. Gnmz mikroskoplar tek veya ift

Yaam Bilimi Biyoloji

Yaam Bilimi Biyoloji

Yaam Bilimi Biyoloji

1.1. Bilimsel Bilginin Doas

1.1.1. Bilim, Biyoloji ve Bilginin Doas

Yunan felsefeciler evrenin toprak, ate, hava ve

500 hayvan trnn ilk

Yaam Bilimi Biyoloji

Bitkilerin dikildii toprak tipi

Bitkiye verilen su miktar

Bitkinin bekletildii yer

Yaam Bilimi Biyoloji