HEMIJSKE VEZE

Dr sc Munira Mazalovi,
redovni profesor

Hemijske veze su sile koje dre atome (jone) na

okupu (zajedno) u hemijskom elementu ili
jedinjenju.
TIPOVI HEMIJSKIH VEZA

Postoje tri tipa idealiziranih modela hemijskih veza:

- jonska
- kovalentna dicentrina i policentina
dielektronska, kao i koordinirano-kovalentna veza
- metalna.

Jonska
hemijska
veza
prdstavlja
sile
elektrostatskog privlaenja izmeu pozitivno i
negativno naelektrisanih jona.
Joni nastaju pri prijelazu elektrona sa atoma
manje elektronegativnosti na atom ija je
elektronegatvnost vea (od metala ka nemetalu).
Pri tome, obrazuju se jonske kristalne reetke sa
pravilnim rasporedom jona.
Jonska jedinjenja su vrste supstancije visoke
temperature topljenja.

Metalna veza (Na) Kovalentna veza (Cl2)

Jonska veza (NaCl)

Kovalentna hemijska veza je rezultat

djelovanja nukleusa dva atoma izmeu kojih
se obrazuje veza, na lokalizaciju zajednikog
elektronskog para.
Ova veza je mogua izmeu dva atoma, koji
imaju pribline vrijednosti koeficijenata
elektronegativnosti (dva nemetala):
ep+

p+

e-

Metalana veza je rezultat djelovanja

izmeu katjona metala i delokaliziranih
valentnih elektrona.
Jaina ove veze zavisi od broja valentnih
elektrona koji uestvuju u njenom
ostvarenju.

Hemijske veze u stvarnoj supstanciji,

obino, nalaze se na prijelazu izmeu
ovih tipova hemijskih veza.
Triangularni dijagram za elemente tree
periode pokazuje kontinuitet promjena
veza izmeu ovih ovih atoma:
1. Jonska kovalentna;
2. Jonska metalna;
3. Metalna kovalentna.

Lijevo: Jedinjenja
svakog elemenata sa
hlorom: gradacija od
jonske do kovalentne
veze.

Kovalentna

Desno: Elementi 3.
periode. Gradacija
od kovalentne do
metalne veze.

Baza: Jedinjenja
svakog
NaCl Na2S Na3P NaSi NaAl NaMg Na
elemenata sa
Metalna
natrijem: Jonska
gradacija od
Metalna
jonske do
metalne veze.
Jonska

Osobine kovalentne veze

Dvije su osnovne karakteristike kovalentne veze:
Duina veze (rastojanje izmeu nukleusa vezanih
atoma);
Energija veze (jaina veze): promjena entalpije pri
obrazovanju 1 mola veza gasne molekule iz atoma,
takoer, u gasovitom stanju.
Meu jedinjenjima sa identinim hemijskim vezama,
navedene osobine odraavaju se na njihovu
reaktivnost.
To je prikazano na dijagramu zakovalentne veze
karbon tetrahalida (CX4):

Energija veze, kJ mol-1

Kako duina veze raste, tako

energija veze opada.
500

Sa smanjenjem energije veze,

reaktivnost molekule raste.

400

300

200

150

175

200

225

Duina veze, pm

JONSKA HEMIJSKA VEZA

Na(g)

E = + 5,14 eV

Na+(g) + e-

Cl(g) + e-

Na(g) + Cl(g)

E = - 3,61 eV

Cl-(g)
Na+(g)

Cl-(g)

E = + 1,53 eV

Da bi se nagradio jon Na+(g) potrebno je

dovesti veu energiju od one koja se
oslobodi pri nastajanju jona Cl-(g), tako da je
sistem atoma Na i Cl stabilniji od njihovih
jona. Meutim, usljed elektrostatskog
privlaenja nagraenih jona, obrazuje se
jonski par Na+Cl-, pri emu dolazi do
oslobaanja energije
E = - 5,3 eV, te
sistem jonskog para ima niu energiju od
sistema atoma iz kojih je nastao:

Na+(g)

Na+(g) + Cl-(g)

Na+Cl-(g)

E = - 5,30 eV

Na(g) + Cl(g)

Na+Cl-(g)

E = - 3,80 eV

Cl-(g)

E = + 1,53 eV

Na(g) + Cl(g)

Openito se moe rei: Pri obrazovanju jonske

hemijske veze dolazi do smanjenja energije
sistema ( Hf < 0), zbog ega je ova veza visoko
stabilna. Veza je elektrostatske prirode.

Pri rekciji izmeu metalnog Na(s) i gasovitog

hlora Cl(g) oslobaa se toplotna energija.
Reakcija je egzotermna i ima negativnu
vrijednost entalpije:
Na(s) + Cl2(g)

1 mol + mol

Na+Cl-(g)

H = - 364,80 kJ mol-1

1 mol

Koliina osloboene toplote naziva se toplota

nastajanja
ili
entalpija
nastajanja
(obrazovanja) jedinjenja (Hf).

Jonska jedinjenja u jonskim parovima

postoje samo pri visokim temperaturama.
Pri obinim temperaturama, to su vrste
supstancije, pravilnih geometrijskih oblika.
Zbog toga, jonska hemijska veza nema
odreenu prostornu orjentaciju, tj. ona nije
usmjerena veza.

Trodimenzionalni raspored jona nastalih pri

obrazovanju jonske hemijske veze naziva se
jonska kristalna reetka. Svaki jon ima svoj
koordinacijski broj.

U kristalu (Na+Cl-)n(s), taj broj je 6, tako da

svaka
interakcija
izmeu
suprotno
naelektrisanih jona iznosi samo 1/6 jaine veze
izmeu jonskog para u gasovitom agregatnom
stanju (Na+Cl-(g)).
Duina veze u jonskom paru gasovite molekule
predstavlja uspostavljeno ravnoteno rastojanje
izmeu jona Na+ i Cl-, koje iznosi 0,0236 nm
(odreeno mikrotalasnom spektroskopijom).
Meujosko rastojanje d izmeu dva jona u
jonskoj kristalnoj reetki ravno je zbiru radijusa
jona (d = r+ + r-); U kristalu NaCl d = 0,033 nm.

Jonska kristalna reetka obrazuje se uz

oslobaanje znatno vee koliine energije,
od one koja se oslobaa pri nastajnju
jonskog para.
Zbog toga, kristalna forma jonskog
jedinjenja znatno je stabilnija, to se
izraava energijom kristalne reetke.
Energija kristalne reetke nekog jonskog
jedinjenja je ukupna koliina energije koja
proizilazi iz elektrostatskih interakcija u
cijeloj kristalnoj reetki, a iskazuje se
koliinom energije koja se oslobodi pri
obrazovanju 1 mola kristalne
supstancije iz jona u gasovitom
stanju.

Npr. energija kristalne reetke natrijum

hlorida iznosi 769,85 kJmol-1.
To je energija koja se oslobodi pri
obrazovanju 1 mola kristalnog Na+Cl- iz
1 mola jona Na+(g) i 1 mola Cl-(g):
Na+(g) + Cl-(g)

Na+Cl-(s)

H = - 769,85 kJmol-1

Zbog velike koliine energije koja se oslobaa

pri obrazovanju jonske kristalne reetke, jonska
jedinjenja su stabilne vrste supstancije velike
tvrdoe i visokih temperatura topljenja.
Obino se rastvaraju u polarnim rastvaraima
(npr. u H2O).
U vrstom agregatnom stanju ne provode
elektrinu struju, ali njihovi rastvori i rastopi je
provode, jer su u tim sistemima njihovi joni
pokretljiviji, te mogu prenositi elektrone od
katode ka anodi.

Jonska jedinjenja grade elementi s-bloka tipini

metali ija je energija jonizacije mala, pri reakciji s
elementima p-bloka - tipinim nemetalima koji imaju
veliki afinitet prema elektronu. Pri tome, obrazuju se
pozitivno naelektrisani joni - katjoni metala i
negativno naelektrisani joni - anjoni nemetala.
Sa porastom atomskog broja elementa u
periodama u Tablici periodnog sistema, poveava
se njihova energija jonicacije i afinitet prema
elektronu.

To
se
smanjuje
mogunost
obrazovanja
elektropozitivnih jona, a poveava mogunost
obrazovanja elektronegativnih jona.

Sa porastom atomskog broja elementa u

grupama, energija njihove jonizacije opada,
to
poveava
mogunost
obrazovanja
elktropozitivnih jona.
Elementi d- i f-bloka ija je energija jonizacije
dovoljno
niska,
mogu
obrazovati
elektropozitivne jone, te tako s elementima
vee elektronegativnosti obrazovati jonska
jedinjenja. Najvei broj ovih elementa javlja se u
vie oksidacijskih stanja (npr. Fe2+ i Fe3+, Cu+ i
Cu2+ itd.). Osim jonskih jedinjenja, ovi elementi
mogu obrazovati i kompleksne jone.

KOVALENTNA HEMIJSKA VEZA

Lewisova teorija kovalentne veze (1916. g.), prema kojoj se
veza izmeu dva atoma uspostavlja obrazovanjem jednog ili
vie zajednikih elektronskih parova, to ima stabilizirajui
efekat za oba atoma.
Pri tome, obrazuje se stabilna konfiguracija plemenitog gasa
iste periode.

Pri formiranja molekule H2 ,postie se elektronska konfiguracija

He (1s2), a za ostale atome konfiguracija posljednjeg
energetskog nivoa ostalih plemenitih gasova - ns2np6 (pravilo
okteta).
Ovo pravilo vai samo za elemente 1. i 2. kratke periode. Atomi
ostalih elemenata mogu imati: 10, 12 i vie elektrona pri
obrazovanju kovalentnih molekula i koordinirano-kvalentnih
jona i molekula.

Kovalentna veza naziva se i homeopolarna, za

razliku od jonske, koja je heteropolarna.
Kovalentna veza moe se obrazovati izmeu dva
ista atoma: N2, O2, F2 i dr. (homonuklearna veza).
Prema savremenoj kvantno - mehanikoj teoriji
kovalentne veze zadran je Lewisov nain
obiljeavanja kovalentne veze i pisanja kovalentnih
jedinjenja.
Kovalentni par obiljeava se crtom i tako se dobije
strukturna formula jedinjenja.

Ukoliko se prikau elektronski parovi, dobije se elektronska

formula jedinjenja:
. + .

X:Y ili X-Y

H +

..
.

..

Cl:
..

H :Cl:
..

Atomi hidrogena i atomi hlora su kovalentno jednovalentni, jer

mogu graditi samo jednu kovalentnu vezu. To je jednoguba
jednostruka ili obina kovalentna veza.
Atom oksigena u reakciji sa atomima hidrogena gradi dvije
jednogube kovalentne veze:

xH

O +

Hx +

H
O H

ili

H
OH

Primjeri: Broj kovalentnih veza koje mogu

obrazovati elementi druge periode p-bloka
iznosi: B (3); C (4); N (3); O (2); F (1).
Pri obrazovanju, Izmeu dva atoma mogu se
obrazovati dvije (dva elektronska para) ili tri
kovalentne veze (tri elektronska para).
Pri tome, obrazuju se dvostruke (dvogube) i
trostruke (trogube) veze.
Primjeri: Nezasieni karbohidrogeni alkani,
alkeni, aromatini karbohidrogeni:

H
C
H
ETEN

H
C

H
C

CH

CH

CH

CH

C
H
ACETILEN (ETIN)

BENZEN

Kvantno mehanika teorija kovalentne veze

Savremeno poimanje kovalentne veze
zasniva se na kvantno-mehanikom pristupu,
pri emu se pribjegava izvjesnim
aproksimacijama. U sutini postoje dvije
teorije:
Atomsko- orbitalna ili valenciono-strukturna
(1927. g. Heitler, London; 1930. g. Pauling i
Slater);
Molekulsko- orbitalna teorija (1930. g. Hund i
Muliken).

Prema atomsko-orbitalnoj teoriji, pri

obrazovanju kovalentne veze izmeu atoma, ne
uzimaju se u obzir modifikacije atomskih
orbitala, iako se elektroni nalaze u sferi
djelovanja oba nukleusa.
-

Elektrostatike sile privlaenja i odbijanja pri interakciji

dva atoma hidrogena

ATOMSKO-ORBITALNA TEORIJA
KOVALENTNE VEZE:

1s

1s

Prekrivanje 1s orbitala atoma hidrogena

Epot. ( eV)
4

0
- 4,72 eV
-4
r (pm)
74

150

250

Potencijalna energija sistema koji se sastoji iz dva

atoma hidrogena u funkciji rastojanja izmeu njihovih
nukleusa

Prema molekulsko-orbitalnoj teoriji, pri

obrazovanju kovalentne veze izmeu
atoma, dolazi de redistribucije elektrona
na energetske nivoe molekulskih orbitala,
na koje djeluju nukleusi svih atoma koji
uestvuju u formiranju veze.

To podrazumjeva znaajne promjene u

perifernim elektronskim slojevima atoma,
pri emu dolazi do formiranja molekulskih
orbitala.

Ako se dva atoma A i B dovoljno priblie,

tako da se njihove atomske orbitale
opisane talasnim funkcijama A i B,
djelimino prekriju, svaki elektron u
nastalom sistemu opisuje se novom
talasnom funkcijom MO, kojom se opisuje
novoformirana molekulska orbitala
simetrina u odnosu na internuklearnu
osu, cilindrinog tipa:
MO = N (A + B)
gdje je N koeficijent normalizacije.

to je vea vrijednost za MO u oblasti

prekrivanja atomskih orbitala, to je i
vjerovatnoa nalaenja elektrona (MO2) u tom
prostoru vea. To znai, da su privlane sile
izmeu nukleusa i elektrona vee od repulsivnih
sila izmeu nukleusa i izmeu elektrona.
Broj molekulskih orbitala jednak je broju
atomskih orbitala koje su se djelimino
prekrivaju.
Prekrivanjem dviju atomskih orbitala bliske
energije i iste simetrije u odnosu na
internuklernu osu, uvijek nastaju jedna vezivna
i jedna antivezivna molekulska orbitala.

Prekrivanjem atomskih orbitala istog algebarskog predznaka (+

i + ili - i -), iji su talasi u istoj fazi, nastaje vezivna molekulska
orbitala koja se oznaava sa , a opisuje se funkcijom MO.

MO = N(A + B)
Ova orbitala je simerina u odnosu na internuklearnu osu,
cilindrinog je tipa.
Preklapanjem talasa u istoj fazi, zbog njihove interferencije,
obrazuje se talas vee amplitude.
Vea vrijednost za MO u regionu prekrivanja atomskih orbitala,
uslovljava i veu vrijednost za vjerovatnost nalaenja elektrona
MO2, usljed ega su sile privlaenja izmeu nukleusa i
elektrona vee od sila repulsije izmeu nukleusa i izmeu
elektrona. To omoguava da se atomi dre na okupu, odnosno,
da se obrazuje molekul.

Neki tipovi orbitale du internukearne ose

+ +
+ +

-MO orbitale mogu se obrazovati

prekrivanjem (+ ili -) atomskih orbitala koje
su aksijalno simetrine s internulearnom
osom. To mogu samo s- i pz- atomske
orbitale.

- - -

ili

+
ili

-MO u nodalnoj ravni, koja je okomita na

inernulernu osu, talasna funkcija ima nultu
amplitudu. U jednostavnim diatomim
molekulama ili bilo kojim drugim lineranim
molekulama, - MO obrazuju parovi px i py
atomskih orbitala, koje se bono prekrivaju.

-MO imaju dvije nodalne ravni, meusobno okomite.

-MO ne mogu obrazovati s- i p-orbitale. One se obrazuju

samo pri prkrivanju d-orbitala (dvije dxy ili dvije dx2 y2.

One su karakteristine za neka jedinjenja prijelaznih

metala.

Djeliminim prekrivanjem atomskih orbitala

suprotnog algebarskog predznaka (+ i -), iji
talasi nisu u istoj fazi, nastaje antivezivna
molekulska orbitala koja se oznaava sa
*, a opisuje se talasnom funkcijom MO*:
MO* = N(A + (-B) ili MO* = N(A - B)
Rezultirajua molekulska orbitala, usljed
interferencije talasa koji nisu u istoj fazi,
manje je amplitude

Zbog interferencije talasa atomskih orbitala koji

su u suprotnoj fazi, u prostoru izmeu dva
nukleusa stvara se nodus (vor) u kojem je
MO = 0, te je i vjerovatnoa nalaenja elektrona
MO2 = 0,
U prostoru izmeu nukleusa elektronska
gustina je vrlo mala.
Zbog toga, sile repulsije izmeu nukleusa i
izmeu elektrona jae su od sila privlaenja
izmeu nukleusa i elektrona. Otuda,antivezivna
orbitala nema tendenciju da dri atome na
okupu. Ona je, takoer, aksijano simetrina u
odnosu na internuklearnu osu.

Energija vezivne molekulske orbitale nia je od

od energije atomskih orbitala, to uslovljava
stabilnost sistema, odnosno stabilnost veze
uspostavljene izmeu atoma koji obrazuju
molekulu.
Energija vezivne molekulske orbitale (MO) nia
je od od energije atomskih orbitala za vrijednost
() i naziva se stabilizaciona energija.
Enegija antivezivne molekulske orbitale (via je
od energije inicijalnih atomskih orbitala za
energiju destabilizacije ().
To znai da je stabilnost veze izmeu atoma to
manja, to je broj antivezivnih elektrona vei.

MO*

E
MO*

B
0

rAB

MO
rAB
Energetski nivoi atomskih orbitala A i B
(atoma A i B) i molekulskih orbitala MO
i MO* nastalih njihovim perkrivanjem

MO
Energije vezivnih MO
i anivezivnih MO*
molekulskih orbitala

Do obrazovanja molekule moe doi samo ako

je broj elektrona u vezivnim orbitalama vei od
broja elektrona u antivezivnim orbitalama.
Broj veza koje se uspostavljaju izmeu atoma
oznaava se veliinom reda veze:
Red veze = (Br. el. u vezivnim MO - Br. el. u antivez. MO)

Svaka molekulska orbitala (i vezivna i

antivezivna), kao i atomska, moe primiti
maksimalno dva elektrona iji su spinovi
antiparaleni.

Raspored elektrona u homonuklearnim diatomim

molekulama atoma prva dva kvantna nivoa

1s2, *1s2, 2s2, *2s2, 2pZ2,

2pY2

*2py2

2pX2

* 2pX2

, * pZ2

Energija molekulske orbitale

ORBITALE
Atomske
E

Molekulske

Atomske

*2pZ

*2py
*2pX
2pZ
2pX, 2pY

2pZ
2pX, 2pY

Energetski nivoi
homonuklearnih
diatomih
molekula

2pY
2pX

2pZ
*2s
2s

2s
2s
*1s

1s

1s
1s

Prekrivanja atomskih orbitala u homonuklearnim

diatomim molekulama prema MOLEKULSKO
ORBITALNOJ TEORIJI KOVALENTNE VEZE:

s1

s1

s - vezivna orbitala

s2

+
+

s2

- .

*s-antivezivna
molekulska orbitala

pZ1

pZ2

+
+

p-vezivna
molekulska orbitala

pZ2

pZ1

p* - antivezivna
molekulska orbitala

+
s1

+
i

+
s1

+
pz 2

sp vezivna
molekulska orbitala

pz 2

+ -

*sp- antivezivna
molekulska orbitala

+
A

px2 ili py2

+
B

px1 ili py1

xp ili yp
vezivna
molekulska orbitala

A
+

px2 ili py2

B
-

px1 ili py1

B
+

xp* ili yp* antivezivna

molekulska orbitala

Koordinirano-kovalentna veza
Interakcija izmeu jona metala i liganada moe
biti posmatrana kao reakcija izmeu Lewis-ove
kiseline i Lewis-ove baze. Pri tome, ligand
djeluje kao donor elektronskog para tj. kao
Lewis-ova baza, a jon metala kao akceptor tog
elektronskog para kojeg prima na praznu
orbitalu i pri tome igra ulogu Lewis-ove kiseline.
Pri tome se formira koordinarano - kovalentna
veza izmeu liganda donora i jona metala
akceptora elektronskog para.

Pri tome, prazne hibridne orbitale jona metala koriste

se za obrazovanje koordinacijske veze, ovisno o broju
i rasporedu liganada. Npr. za smjetaj slobodnih
elektronskih parova od est molekula amonijaka koje
djeluju kao ligandna estica, potrebno je 6 praznih
hibridnih atomskih orbitala koje su oktaedarski
rasporeene u oktaedru Co(NH3)63+ treba.
Oktaedarski raspored orbitala formira se hibridizacijom
dvije d, jedne s i tri p orbitala koje daju 6 d2sp3
orbitala. Pri ovakavom rasporedu hibridnih orbitala
jona Co3+, svaka od njih moe primiti po jedan
slobodni elektronski par :NH3 liganada, pri emu se
formira kompleksni katjon Co(NH3)63+.

Danas postoje tri teorije o meusobnom vezivanju

jona metala i ligandnih estica u koordinacijskim
kompleksima:
- Teorija kristalnog polja;
- Teorija ligandnog polja i
- Molekulsko orbitalna teorija.
Prema prvoj teoriji, cjelina koordinacijskog kompleksa
zavisi, iskljuivo od elekrostatskih sila privlaenja
centralnog jona metala i ligandnih estica, to moe
biti interakcija izmeu pozitivnih jona metala i
negativnih jona liganda ili elektrostatsko privlaenje
izmeu pozitivnih jona metala i dipola kovalentnih
molekula liganda.

Raspored liganda oko centralnog jona metala (Fe2+) u

koordinacijskom kompleksu [Fe (CN)6]4- je oktaedrijski

Pri ovakvom rasporedu, periferne elektrone jona

metala potiskuju negativno naelektrisane
ligandne estice, to naroito dolazi do izraaja
u smjeru osa oktaedra du kojih su smjeteni
negativno naelektrisani ligandi.
U veini koordinacijskih kompleksa, joni
prijelaznih metala u perifernom sloju sadre delektrone koji su energetski jednaki. Orjentacija
d-orbitala u prostoru je takva, da od pet dorbitala, dvije (dz2 i dx2 y2) lee du osa
oktaedra. One su u kompleksnim jonima
direktno usmjerene prema negativno
naelektrisanim ligandima, te izmeu njih dolaze
do snanog izraaja sila repulsije.

Lobusi ostalih triju d-orbtale (dxy, dxz, dyz)

usmjereni su izmeu osa, te izmeu njih i
elektrona ligandnih estica djeluju sile repulsije
manjeg intenziteta, zbog ega su one enegetski
nie od dz2 i dx2 y2.
Ova razlika u energiji d-orbitala pri oktaedarskoj
simetriji negativnog naelektrisanja ligandnih
estica, oznaava se sa E. Ona je jednaka
energiji fotona vidljive svjetlosti, zbog ega su
koordinacijski kompleksi prijelaznh metala
obojeni. Boja kompleksa zavisi od razlike u
energiji d-orbitala (E), odnosno, od prirode jona
metala i prirode liganda.

Primjeri:
Deoksihemoglobin je plavo obojen, zbog
male razlike u energiji d-orbitala (E), pa
apsorbira narandastu svjetlost iz vidljivog
dijela spektra.
Oksihemoglobin je crveno obojen, zbog
vee razlike u energiji d-orbitala (E), pa
apsorbira zelenu svjetlost iz vidljivog dijela
spektra, koja je vee energije, a manjih
talasnih duina.

y
dz2-orbitala

dx2 - y2 -orbitala
z

x
dyz -orbitala

x
dxy -orbitala

y
dxz -orbitala

2
2
dz2 d
____
____
x y

2
2 2 d
d
d
z
x
- y ___
xy
___ ___

dxz ___
dyz
___

____ ____ ____

dxy

dxz

dyz

Razdvajanje energetskih nivoa d-orbitala pod utjecajem

negativno naelektrisanih ligandnih estica

Druga teorija koordinacijskih kompleksa teorija

ligandnog polja proizilazi iz terije kristalnog polja, ali
dozvoljava i nekekovalentne interakcije izmeu
orbitala metala i liganda.
Trea molekulsko-orbitalna teorija zasniva se na
primjeni molekulskih orbitala na koordinacijske
komplekse. Uslovljena je, uglavnom, kovalentnim
interakcijama centralnog jona metala i liganda, s tim
da ligandi daju daju elektronske parove za
obrazovanje vezivnih i antivezivnih, a nekada i
nevezivnih molekulskih orbitala.
Smatra se, da su u kompleksima antivezivne i
nevezivne orbitale blie centralnom jonu metala, a
vezivne blie ligandima. Nespareni elektroni, prema
ovoj teoriji, nalaze se u polju djejstva svih atoma
komlpleksa.

H3
N

H3N
Co

NH 3

3+

H3N

NH 3

N
H3

dz vezivna orbitala