JU UNIVERZITET U TUZLI – MEDICINSKI FAKULTET

Aromatski spojevi

Studenti : Profesor:
Hasanović Faruk Dr. Sc. Aldina Kesić, docent
Turić Amela
Džafić Merima
Softić Emina
 Aromatski spojevi
-Aromatičnost je hemijska osobina kojom konjugovani prsten nezasićenih veza, slobodnih
parova ili praznih orbitala pokazuje stabilizaciju jaču nego što bi se očekivalo kao posljedica
same konjugacije. Obično se smatra da je to zato što su elektroni slobodi da se kreću oko
atoma koji su jednostruko i dvostruko vezani jedan za drugog. Na te veze se može gledati kao
hibrid jednostrukih i dvostrukih veta gdje su sve veze u prstenu identične.

-Aromatski ugljikovodici
Prvobitno značenje naziva „aromatski“ (ugodna mirisa) izgubilo je doslovno značenje jer se
danas pod tim nazivom podrazumijevaju spojevi sa aromatskim osobinama. Ova grupa
ugljikovodika obuhvata benzen i njegove derivate. Naziv aromatski zadržao se i danas i
odnosi se na izrazito nezasićene, ali neočekivano stabilne spojeve. Nisu svi heterociklični
spojevi aromatični, ali ovi sa aromatskom strukturom imaju najznačajnije uloge u živom
svijetu. Da bismo neki spoj mogli svrstati u aromatske spojeve on mora biti ciklični, mora
imati po jednu p orbitalu na svakom atomu u prstenu, mora biti planaran ili približno planaran
(kada svi atomi u molekuli leže u istoj ravni) da se može postići neprekidno preklapanje
elektronskih orbitala -p- orbitala u prstenu i mora imati (4n+2)∏ - elektrona u prstenastom
razmještaju p- orbitala.

Slika 1: Perspektivni prikaz molekule furana i preklapanja

elektronskih oblaka 2pz orbitala koje se ostvaruje iznad i ispod
ravnine prstena. Furan pripada skupini aromatskih spojeva jer
ima 6∏ -elektrona u prstenastom razmještaju p-orbitala.

Areni se sastoje od prstena koji je građen od 6 atoma ugljika koji su međusobno povezani u
pravilan šestougao sa naizmjeničnom dvostrukom i jednostrukom kovalentnom vezom. Takav
se prsten naziva aromatskom jezgrom.

2 načina prikazivanja aromatske jezgre:

 -Fizička i hemijska svojstva
Areni su tekućine ili čvrste tvari karakterističnog mirisa. Vrelište im raste s porastom relativne
molekulske mase. Ne otapaju se u vodi, ali se dobro otapaju u organskim otapalima. Imaju
niska vrelišta te hlape na sobnoj temperaturi, a njihove su pare zapaljive te u smjesi sa zrakom
eksplozivne. Osim toga, pare su štetne za zdravlje te se smatra da su kancerogene.

Areni nisu hemijski aktivni spojevi zbog velike stabilnosti aromatske jezgre. U hemijskim
reakcijama ponašaju se slično alkanima. S halogenim elementima i jakim kiselinama reagiraju
supstitucijom, a s elementarnim vodikom, uz platinu kao katalizator, reagiraju adicijom.

-Nomenklatura aromatskih spojeva

Aromatski spojevi se imenuju kao derivati benzena ili srodnih osnovnih struktura, npr.:
etilbenzen. Naziv po IUPAC-u gotovo je identičan nazivu cikloalkena. Rednim brojem
označavaju se samo atomi ugljika u prstenu i to tako da oni atomi na koje je vezan atom ili
grupa koja je prva po abecedi dobije najmanji broj. Smjer brojanja određuje se po okolnim
atomima ugljika – opet najmanji broj treba dobiti onaj atom ugljika na koji je vezana grupa
koja je prva po abecedi. Atomi vodika se ne uzivamju u obzir. Nakon toga se izvodi naziv
spoja: prvo se napiše broj atoma ugljika na koji je vezan atom ili grupa, a zatim naziv tog
atoma ili skupine. Naziv atoma ili skupine navode se abecednim redom, a između se pišu
povlake. Ako su na jedan C atom vezana dva ili više atoma ili gurpa, broj tog atoma se piše 2
ili više puta, brojevi se odredjuju zarezom, a nazivu skupine dodaje se prefiks – grčki broj
atoma ili skupine (di, tri...). Nakon svega dodaje se sufiks- benzen. Npr.: naziv toluena po
IUPAC-u ce biti 1-metil benzen, a ksilena 1,2 dimetilbenzen.

Slika 2: Toluen (1-metilbenzen) Slika 3: Ksilen (1,3 dimetilbenzen)

Primjeri imenovanja:

Slika 4: 1-brom-2-nitrobenzen Slika 5: 1,3-dinitrobenzen Slika 6: 1-hlor-4-etilbenzen

IUPAC sistem nomenklature aromatskih spojeva dozvoljava upotrebu trivijalnih imena za
monosupstituirane alkilbenzene, kao što su npr.: toluen, kumen, stiren..

Također je dozvoljena upotreba trivijalnih imena fenal, anilin, benzojeva kiselina i anisol.

U nekim molekulama složenije građe, kada se benzenski prsten imenuje kao supstituent, C 6H5
– grupa imenuje se kao fenil. Naziv benzil označava C6H5CH2 – grupu koja se odvodi od
toluena.

-Izomerija
Izomeri pojedinog arena razlikuju se po položaju hemijskih skupina vezanih na prsten.
Položaj dva supstituenta na benzenskom prstenu označavaju se brojevima ili češće prefiksima
ortho(O), meta(m) i para(p). Ti prefiksi odnose se na položaje 1,2 ili ortho, 1,3 ili meta i 1,4
ili para. Primjer su izomeri ksilena:
Trisupstituisani derivat benzena, trimetil-benzen, takodje se javlja u tri izomerna oblika, što je
takodje vid izomerije položaja u prstenu. Ovi izomeri se nazivaju: simetrični (1,3,5-),
nesimetrični (1,3,4-) i vicialni (1,2,3-).

Svojstva najvažnijih predstavnika aromatskih ugljikovodika:

aren tt/oC tk/oC

benzen 5,5 80
toluen -95 111
stiren -31 145
o-ksilen -25 144
m-ksilen -47 139
p-ksilen 13 138
fenilbenzen 71 256
naftalen 80 218
antracen 212 340

-Polinuklearni aromatski ugljikovodici sadrže dva ili više sljubljenih

(kondenziranih) benzenskih prstenova. Svaki par prstenova ima dva zajednička ugljikova
atoma. Zajednički ugljikovi atomi ne dobivaju brojeve jer na njima nema rezanih atoma koje
bi bilo moguće supstituirati.

Benzen, C6H6 je osnovni predstavnik aromatičnih ugljikovodika. Može biti prikazan na više
načina:
Benzen je konjugovani cikloheksatiren. Kondenzovani derivati benzena, naftalin, autracen,
fenantren i njihovi derivati predstavljaju nezasićene polienske prstenaste sisteme sa
specijalnim osobinama i hemijskim ponašanjem koje se bitno razlikuje od osobina i ponašanja
alkena.

Tako pomenuta aromatička jedinjenja ne podliježu reakcijama karakterističnim za alkene, kao

što su reakcije adicije, polimerizacije i oksidacije. Suprotno tome, aromatična jedinjenja lako
učestvuju u reakcijama elektrofilne supstitucije. Ovako hemijsko ponašanje ranije je uzimano
kao kriterijum arimatičnosti nekog cikličnog jedinjenja. Danas, međutim, znamo da je ovakvo
hemijsko ponašanje posljedica potpune delokalizacije ∏- elektrona u prstenu.

-Benzen

Pod običnim uslovima benzen je lako pokretljiva tečnost, skoro nerastvorljiva u vodi. Dobiva
se u velikim količinama iz katrana kamenog uglja i preradom nafte. Ako se od benzena odvoji
jedan atom vodonika, homolitičkim razlaganjem C-H veze, dobija se aril (Ar) ili fenil (Ph)
radikal.

Već je rečeno da se benzen ponaša kao zasićeno jedinjenje. Otuda reakcije adicije uobičajene
kod nezasićenih jedinjenja, nisu karakteristična za aromatska jedinjenja. Reakcije adicije kod
benzena vrše se pod specijalnim uslovima. Tako npr.: pri adiciji vodonika, tj.: dobijanja
cikloheksana, reakciaj se vrši na povišenom pritisku i u prisustvu katalizatora. Kod benzena
su karakteristične reakcije elektrofilne supstitucije, pri kojima se jedan ili vipe atoma
vodonika zamjenjuje drugim atotmima ili atomskim grupama.
Supstituenti prisutni u benzenu utiču kako na njegovu reaktivnost za dalju supstituciju, tako i
na položaj drugog supstituenta u prstenu. Tako je utvrdjeno da npr. Alkil-grupa, hidroksilna
grupa itd., aktiviraju benzen za dalju supstituciju i istovremeno diktiraju položaj novog
supstituenta koji se smješta u orto i para položaj. Druge grupe, kao što su npr. Nitro, sulfo,
karboksilna, aldehidna itd. Dezaktiviraju benzenovo jezgro i novi supstituent se smješta u
meta položaj. Vidi se da položaj drugog supstituenta zavisi od vrste i prirode supstituenta koji
je već prisutan u benzenovom jezgru.

1.) Bromiranje benzena

Reakcija bromiranja benzena tipičan je primjer elektrofilne supstitucije, a događa se samo uz
prisustvo katalizatora. Kao katalizator najčešće se koriste željezne strugotine koje s bromom
daju FeBr3.

Produkti reakcije supstitucije su brombenzen i bromvodik.

Benzen može reagovati sa bromom i dalje, tako da se dva atoma vodika supstituiraju atomima
broma. Produkt supstitucije je dibrombenzen. Ustanovljeno je da postoje tri različita derivata
dibrombenzena koji se međusobno razlikuju po položaju broma na benzenskoj jezgri. Označe
ki se atomi ugljika u benzenskoj jezgri brojevima, ali tako da supstituenti dobiju što niže
brojeve, ti će se derivati redom zvati:

2.) Nitriranje benzena

Kada se na benzen djeluje smjesom koncentrirane dušične i sumporne kiseline, kao produkt
reakcije nastaje nitrobenzen.
 3.) Alkiliranje benzena
Alkiliranje je reakcija u kojoj se stvara između aromatskog prstena s elektrofilnim ugljikovim
atomom. Alkilna grupa može se vezati na benzensku jezgru reakcijom alkilhalogenida uz
bezvodni aluminijev hlorid kao katalizator. To je tzv. Friedel-Craftsovo alkiliranje.

4.) Reakcije adicije

Benzen i njegovi derivati podliježu reakcijama adicije tek u posebnim uvjetima pritiska i
temperature. Katalitičkim hidrogeniranjem uz nikal kao katalizator pri pritisku od 400 bara i
temperaturi od 200oC iz benzena nastaje cikloheksan.

Čak i adicija hlora na benzen moguća je tek djelovanjem svjetlosti. Pritom nastaje 1,2,3,4,5,6
– heksahlorcikloheksan. To je kristalna tvar, a izomer cis-1,2,4,5-trans-3,6-heksa_________
upotrebljava se kao insekticid poznnat bod imenom lindan.

Heterociklični analozi benzena su piridin i pirimidin. U piridinu je jedna CH skupina u

prstenu zamjenjena atomom azota dok su u pirimidinu dvije CH skupine zamijenjene
atomima azota.
Obje molekule zadovaljavaju kriterij za aromatičnost. Obje su molekule planarne, imaju jednu
2p orbitalu na svakom atomu u prstenu i šest elektrona u ∏-elektronskom sistemu. U piridinu
je azot sp2 hibridiziran, a nepodijeljeni par elektrona zauzima jednu sp2 hibridnu orbitalu koja
se rasprostire okomito na 2p orbitalu koja pripada ∏-elektronskom sistemu. Druge dvije sp 2
hibridne orbitale atoma azota čine ϐ-veze sa atomima ugljika u aromatskom prstenu.

1.) Toluen
Toluen ( po IUPACu metilbenzen) nazvan je još toluol,fenilmetan i metilbenzol je hemijski
spoj koji spada u grupu aromatskih ugljikovodika. Veoma je sličan benzenu. Ima
karakterističan miris. U posljednje vrijeme je zamijenio benzen u svojstvu otapala. Toluen je
jedan od sastojaka benzina. Nalazi se u nafti i kamenom uglju pa se dobiva ekstrakcijom ili
destilacijom benzina, suhom destilacijom kamenog uglja i frakcijskom destilacijom katrana
kamenog uglja. Koristi se za dobivanje trinitrotoluena, benzojeve kiseline (nastaje
oksidacijom toluena), fenola. Koristi se u proizvodnji sintetskih bojila,mirisa i lijekova.

Od aromatičnih ugljikovodonika sa nezasićeninm bočnim nizom vrijedan je pomena feniltilen

ili vinilbenzen C6H5-CH=CH2. Ovo jedinjenje se lako polimerizuje i daje providan polimer,
tzv. polistirol (organsko staklo). Stiren se sa butadienom upotrebljava u proizvodnji
vještačkog kaučuka. Dokazano je da viši članovi kondenzovanih aromatičnih
ugljikovodonika, npr. benzpiren, ima kancerogena svojstva.

2.) Ksilen
Ksilen je aromatički ugljikovodik (dimetilbenzen), molekulske formule C6H4(CH3)2. Bezbojna
tečnost slatkastog mirisa. U tečnom stanju ksilen je žitka (hlapljiva) nagrizajuća i zapaljiva
tečnost, topljiva u organskim otapalima. Postoje u tri izvorna oblika (1,2-)-ortho-, (1,3-)-meta-
i (1,4-)-para-dimetilbenzen (ksilen). To je pretežno sintetička hemikalija koja se dobija iz
reformata (reformat- u rafinerijama nafte produkt katalitičkog reformiranja benzina). Također
se dobija iz katrana kaamenog ugljena.
KSILEN- nastanak
U prirodi se pojavljuje u petroleju, u katranu se upotrebljava kao otapalo, sredstvo za čišćenja,
u proizvodnji gume i kože, sirovina za proizvodnju intermedijera za bojila, sintetskih mirisnih
sredstava, hemijskih vlakana... Koristi se kao dodatak motornim gorivima i benzinu.

3.) Stiren
Stiren (vinilbenzen) je hemijski organski spoj koji spada u grupu aromatičnih ugljikovodika.
Pod normalnim uslovima je uljasta tečnost, koja lahko isparava. Ima slatkas miris ako je čist,
a zbog nekig primjesa može imati i neugodan miris. Stiren je veoma važan međuproizvod u
proizvodnji vrlo važnog sintetičkog materijala polistirena (stiropor).

Furan, tiofen, pirol, imidazol, oksazol i tiazol imaju peteročlane prstenove, ali i oni pripadaju
klasi aromatičnih spojeva, jer zadovoljavaju kriterij za aromatičnost.

U prirodnim spojevima vrlo su česti sistemi koji se sastoje od sljubljenih šestočlanih i

peteročlanih aromatskih prstenova. Dva su takva spoja posebno važna, indol i purin.

Indol sadrži pirolski prsten sljubljen s benzenskim prstenom. Esencijalna aminokiselina, L-

triptofan, i neurotransmiter serotonin su derivati indola. Purin sadrži šesteročlani pirimidinski
prsten sljubljen s peteročlanim imidazolskim prstenom. Spojevi koji se odvode od purina i
pirimidina su gradivni elementi deoksiribonukleinske kiseline (DNA) i ribonukleinske
kiseline (RNA).
 1.) Antracen
Antracen C14H10 aromatski ugljikovoidik sastavljen od tri linearno kondenziranih benzenskih
jezgri, bezbojan ali može biti i žućkast, netopiv u vodi, glavni sastojak antracenskog ulja.
Polazni je materijal za proizvodnju antracenskih i industrijskih bojila.
Izoliran je iz katrana kamenog uglja u kojem je udio antracena oko 1%. Antracen, odnosno
njegovi derivati, upotrebljavaju se u proizvodnji boja, plastičnih materijala i pesticida, ali ugl.
se sitentiziraju iz benzena.

2.) Fenantren
Fenantren C14H10 aromatski ugljikovod , izomer antracena. Ima tri benzenske jezgre. Dobiva
se iz katrana kamenog ugljena. Derivati fenantrena važni su prirodni spojevi (spolni hormoni,
vitamin D, alkaloidi, srčani glikoidi, holesterol, morfin i dr.). Služi u organskim sistemima,
industriji boja i eksplozivu.
 3.) Naftalen
Naftalen je policiklični aren molekulske formule C10H8. To je bijela kristalna materija sa
karakterističnim mirisom. Njegova struktura sastoji se od kondenzovanih prstena benzena.
Naftalin se koristi kao sredstvo protiv moljaca. Dobiva se iz nafte. Jakog mirisa na ugljeni
katran.

Drugi nazivi: naftalin, tar komfor, bijeli tar, pahuljice za moljce, antimit. Zapaljiv je, mogući
kancerogen. Prašina može da formira eksplozivnu smjesu sa vazduhom.

Primjena Arena

Areni su svuda,u nama i oko nas,u hrani,odjeći,bojama,lijekovima,plastičnim

masama,lakovima,benzinu pa čak i u zraku. Primjenjuju se svuda,a mi ćemo spomenuti samo
nekoliko primjera,najviše onih gdje je nesmotrena primjena arena poremetila ekološku
ravnotežu.

DDT, dihlordifeniltrihloretan, zbog svojih insekticidnih osobina počeo koristiti kao sredstvo
protiv ušiju. Primjenom DDT-a spriječeno je širenje tifusa i na taj način su spašeni životi.Kao
jeftin insekticid DDt je nakon II svjetskog rata našao široku primjenu. Njegovom primjenom
smanjen je broj novih oboljenja od malarije. U razvijenim zemljama danas su svjesni štetnosti
DDT-a koji utiče na metabolizam kalcija i prijenos impulsa među stanicama živaca. DDT i
hlorirani ugljikovodonici dobro su topivi u mastima.DDT je vrlo stabilan spoj i još će se dugo
zadržati u vodi i zemljištu. Prisutnost DDT-a je dokazana u mnogim prehrambenim
proizvodima koji su dolazili iz područja gdje je njegova upotreba davno prestala.
2,4- dihlorfenoksioctena kiselina i njezini derivati su herbicidi koji reguliraju rast,posebno
su efikasni protiv širokolisnih korova. Njegov derivat 2,4,5-trihlorfenoksioctena kiselina
uzrokuje opadanje lišća sa drveća. Smjesom ova dva spoja dobije se tzv. narančasti prah koji
izaziva rađanje velikog broja defektne djece. Laboratorijska istraživanja su pokazala da čisti
2,4-D i 2,4,5-T ne uzrokuju oštećenje fetusa,već je glavni krivac dioksin koji u malim
količinama nastaje tokom proizvodnje ovog herbicida.

Dioksin je hlorirani aromatski ugljikovodik,a pripada među najotrovnije spojeve. Najveće

količine dioksina stvaraju se spaljivanjem smeća pri temperaturi od 1000 ⁰C. Zato se smeće
mora spaljivati pri znatno višoj temperaturi. Posljedice trovanja dioksinom su bubuljice
(akne),ali su daleko značajnije genetičke promjene.

PCB ili polihlorirani bifenili skupina su sintetičkih aromatskih organohlorovih spojeva koji
se pripravljaju hloriranjem bifenila. Njihovu strukturu čine dvije povezane molekule benzena
u kojima su pojedini vodikovi atomi supstituirani atomima hlora. Primjenjivali su se u
hidrauličnoj opremi,bojama,plastici i gumenim proizvodima

Nisu svi areni i njihovi derivati štetni. Većina lijekova sadrži upravo aromatske jezgre.