Mehanizam djelovanja puferskih

sistema
Dr.sc. Aldina Kesić, docent
 Ako se u puferski rastvor unosi jaka kiselina ili jaka baza,
njegova pH-vrijednost blago se mijenja, tj. pH- ili pOH-
vrijednost puferskog rastvora ostaje, skoro, konstantna.

 To omogućava djelovanje kiselo/baznog konjugiranog para

koji čini određeni puferski sistem.

 Mehanizam djelovanja puferskog sistema opisuje se

reakcijama neutralizacije kiseline s unesenim OH- - jonima i
baze s unesenim H+ - jonima u puferski rastvor.
Mehanizam djelovanja kiselih
puferskih sistema
Mehanizam djelovanja pufera koji djeluju u kiselom području, a
kojeg čini kiselo/bazni konjugirani par HA/A-, opisuje se
hemijskim jednačinama u opštem obliku:

1. HA + OH- ⇔ H 2O + A-
kiselina konjugirana baza
kiseline HA

2. A- + H+ ⇔ HA
 Iako se u puferski rastvor unose OH- joni, njegova pH-
vrijednost se ne povećava, jer se OH- joni vežu u slabo
jonizirane molekule vode, prema jednačini 1.

 Vrijednost pH rastvora mijenja se neznatno, samo u onolikoj

mjeri, koliko se odnos koncentracija cHA/cA- promjeni, zbog
navedene jednačine 1.

 Broj molova kiseline smanjuje se, a broj molova soli povećava

za broj molova dodanih OH- jona u puferski rastvor.
 Ako se u puferski rastvor unose H+ joni, njegova pH-
vrijednost ne smanjuje se, jer se H+ joni vežu sa bazom A- u
slabo jonizirane molekule kiseline HA, prema jednačini 2.

 Prema Le Chatelierovom principu, efekat zajedničkog jona

kiselo/baznog konjugiranog para, A-, manifestira se
suzbijanjem jonizacije slabe kiseline HA, zbog čega je
koncentracija H+ jona i manja no što bi bila kada bi se u
rastvoru nalazila samo kiselina HA.
 Pufer koji djeluje u baznom pH-području čini kiselo/bazni
konjugirani par BH+/B. Mehanizam njegovog djelovanja, u
opštem obliku, može se predstaviti hemijskim jednačinama:

1. B + H+ ⇔ BH+
baza konjugirana kiselina
baze B

2. BH+ + OH- ⇔ B + H2 O
 Iako se u puferski rastvor unose H+ joni, njegova pH-
vrijednost ne smanjuje se, jer se H+ joni vežu sa bazom B,
pri čemu se obrazuje slaba kiselina BH+ (jednačina 1.).

 Vrijednost pH rastvora mijenja se neznatno, samo u onolikoj

mjeri, za koliko se promijeni odnos cB/cBH+, prema
navedenoj jednačini 1.
 Ako se u puferski rastvor unose OH- joni, njegova pH-vrijednost
ne povećava se, jer OH- joni reagiraju sa kiselinom BH+, pri čemu
se obrazuju slabo jonizirane molekule vode i baza B.

 Vrijednost pH rastvora mijenja se neznatno, samo u onolikoj

mjeri, za koliko se promijeni odnos cBH+/cB, prema navedenoj
jednačini 2.

 Prema Le Chatelierovom principu, efekat zajedničkog jona

kiselo/baznog konjugiranog para, BH+, manifestira se
pomjeranjem ravnoteže ka nastajanju molekula NH3, zbog čega je
koncentracija OH- jona i manja no što bi bila kada bi se u rastvoru
nalazila samo baza B, bez prisustva katjona soli BH+.
 Puferski sistemi upotrebljavaju se u slučaju kada se u rastvoru želi
održati približno stalna koncentracija hidrogen jona (CH+) i pored
dodavanja određene količine jake baze ili jake kiseline.
Upotrebljava se i kada se želi dobiti rastvor tačno određene
koncentracije vodikovih jona.

 Osobine pufera da održavaju stalnu pH-vrijednost rastvora ovise o

dva osnovna faktora: kvaliteta i kapaciteta pufera.

 Kvalitet pufera ovisi od odnosa količine (količinskih koncentracija)

konjugiranog para kiselina/baza tj. od odnosa količine slabe
kiseline (nK) i njene odgovarajuće soli (nS) u puferu koji djeluje u
kiselom području.
 Za pufer koji djeluje u baznom području, njegov kvalitet definiran
je odnosom količine slabe baze (nB) i njene odgovarajuće soli (nS)
u vulumenu rasvora V (L).
 Puferski rastvori u kojima je količina obje komponente
jednaka, tj. u kojima je njihov odnos jednak je jedinici -
ekvimolarni puferski rastvori najkvalitetniji su puferi.
Oni se podjednako opiru povećanju koncentracije hidrogen
jona (CH+) i hidroksilnih jona (COH-), prema opisanom
mehanizmu djelovanja puferskih sistema.
 Koncentracija slabog elektrolita u puferskom rastvoru - slabe
kiseline CK, odnosno slabe baze CB - može biti i veća i manja
od koncentracije soli (CS), što se odražava na pH-vrijednost
puferskog sistema i njegov kvalitet. Pufer u kojem su
koncentracije kiseline i njene konjugirane baze različite,
neutralizira različite količine H+- i OH- - jona, te je prema
tome, to manje kvalitetan pufer.
Kapacitet ili izdržljivost pufera
 Kapacitet ili izdržljivost pufera zavisi od apsolutne
količine sastojaka pufera, tj. od njegove koncentracije.
Količinska koncentracija puferskog rastvora izražava
se zbirom molova komponenata pufera u jednom litru
puferskog rastvora:

 cP (mol/L) = [nS (mol) + nK (mol)] /Lpufera ili

 cp (mol/L) =[ nS (mol) + nB (mol)] / Lpufera

 Što je koncentracija puferskog rastvora viša, njegov kapacitet je
veći.

 Pufer većeg kapaciteta može neutralizirati više hidrogen odnosno

hidroksid jona.

 Ekvimolarni pufer može neutralizirati jednaku količinu

hidogen i hidroksid jona, pa je njegov kapacitet za H+- i OH- - jone
isti. Kapaciteti pufera za H+- i OH- - jone za ostale neekvimolarne
puferske rastvore različiti su, što zavisi od odnosa količina
kiselo/baznog para u puferskom rasvoru.

 Kapacitet puferskog sistema mjeri se količinom dodane kiseline ili

baze (mmol) u jedan litar puferskog rastvora, pri čemu se njegova
pH-vrijednost promijeni za jednu pH-jedinicu. Izračunava se
prema jednačinama:
  dc B (mmol / L)
  (mmol / L) 
H dpH

dc HA (mmol / L)
  (mmol / L) 
OH dpH

Gdje je:
dcB i dcHA – količina dodane baze odnosno kiseline u mmol/L pufera
dpH – promjena pH vrijednosti izazvana dodatkom kiseline ili baze
 Dodavanjem jake baze ili jake kiseline u puferski rastvor,
njegova pH-vrijednost se neće značajno promijeniti, tačnije
promjene nisu značajne sve dotle, dok je broj molova dodane
baze ili kiseline manji od broja molova komponente pufera
koja se opire toj promjeni.

 U trenutku kada se količina dodanih H+-, odnosno OH- -

jona u pufeski rastvor izjednači sa količinom baze, odnosno,
njene konjugirane kiseline, dolazi do "probijanja"
kapaciteta pufera, a uslijed toga i do značajne promjene
njegove pH-vrijednosti.
 Do probijanja kapaciteata pufera dolazi u trenutku kada
kiselina, odnosno, njena konjugirana baza, bude potpuno
neutralizirana sa dodanim H+ ili OH- jonima u puferski
rastvor.

 To se može pokazati na primjeru acetatnog pufera koji se

sastoji iz acetatne kiseline CH3COOH - slabog elektrolita
(pKCH3COOH = 4,74) i njene soli natrij acetata CH3COONa
- jakog elektrolita. Mehanizam njegovog djelovanja ovog
pufera opisuje se jednačinama:
1. CH3COONa + HCl CH3COOH + NaCl

2. CH3COOH + NaOH CH3COONa + H2O

 Prema navedenim jednačinama, u trenutku probijanja
kapaciteta pufera, nastaje rastvor koji sadrži samo jednu od
komponenata pufera - CH3COOH ili CH3COONa. Ukoliko
je dodana količina kiseline (HCl) ili baze (NaOH) viša od
kapaciteta puferskog sistema za H+- ili OH- - jon, pH-
vrijednost rastvora zavisit će od dodane količine jake kiseline
ili jake baze, nakon probijanja kapaciteta puferskog sistema.

 Nakon probijanja kapaciteta pufera, pH-vrijednost rastvora

izračunava se iz kocentracije H+-jona u rastvoru.
Interval djelovanja puferskih sistema
 Svaki puferski sistem ima svoj specifični interval pH – vrijednosti u
kojem efektivno djeluje.

 Eksperimentlno je utvrđeno da puferski sistem za kiselo područje

efektivno djeluje u intervalu u kojem se odnos koncentracija njegovih
komponenata kreće: od CS/CK = 10 do CK/CS = 10.

 Puferski sistem za bazno područje efektivno djeluje u području

odnosa njegovih koncentracija: od CS/CB =10 do CB/CS = 10.

 To područje pH-vrijednasti naziva se interval djelovanja puferskog

sistema. Izračunava se prema i slijedećim jednačinama:
pH = pKA  1 (puferski sistemi za kiselo područje);

pOH = pKB  1 (puferski sistemi za bazno područje)

Zadatak br. 1

 Izračunaj pH-vrijednost rastvora koji se dobije kada se u 35

mL rastvora acetatne kiseline (CH3COOH) koncentracije
0,02 mol/L doda 10 mL rastvora natrijum hidroksida
(NaOH) koncentracije 0,05 mol/L. pKCH3COOH = 4,74
 Rješavanje:

 Izračunavanje količina CH3COOH i NaOH u zadanim volumenima rastvora:

 Pri miješanja rastvora CH3COOH i rastvora NaOH, dolazi do reakcije neutralizacije prema
jednačini:

 CH3COOH + NaOH → CH3COONa + H2O
 Sastav rastvora je:
 Prije miješanja rastvora: 0,0007 mol + 0,0005 mol
 Pri miješanju rastvora
 reagira: 0,0005 mol + 0,0005 mol → 0,0005 mol
 _________________________________________________________

U rastvoru (45 mL)
 nalazi se: 0,0002 mol 0 mol 0,0005 mol
 Dobijeni rastvor 45 mL (35 mL + 10 mL) predstavlja
acetatni pufer, čija se pH-vrijednost izračunava prema
Hendersson .Haselbalchovoj jednačini:

n s mol
pH  pK A  log
n K mol
0,0005 mol
pH  4,74  log
0,0002 mol

pH  5,13
Zadatak br. 2

 Izračunaj pH-vrijednost ekvimolarnog acetatnog pufera

koncentracije 0,4 mol/L, ako se u 100 mL ovog pufera doda
40 mL rastvora HCl koncentracije 0,025 mol/L pKCH3COOH
= 4,74
c S mol/ L
pH  pK A  log
c K mol/l
0,2 mol/L
pH  4,74  log
0,2 mol/L
pH  4,74
 Dakle, za ekvimolarni pufer vrijedi da je: pH = pKA, jer je
cs mol/L = ck mol/L

 Poslije dodavanja HCl kiseline u 100 mL pufera,

njegova pH – vrijednost se mijenja, što se izračunava na
slijedeći način:
 Izračunavanje količina CH3COOH i CH3COONa u
100 mL pufera:
0,2 mol
n CH3CO O H   100 mL  0,02 mol
1000 mL

0,02 mol
n CH3CO O Na  100 mL  0,02 mol
1000 mL
 Izračunavanje količine HCl u 40 mL rastvora
koncentracije 0,025 mol/L, koja je dodana u rastvor
pufera:

0,025 mol
n HCl mol   40 mL  0,001 mol
1000 mL
 Pri dodavanju jake kiseline HCl u acetatni pufer, reagira
konjugirana baza pufera – acetat-jon , koji se opire promjeni
pH-vrijednosti rastvora, prema jednačini:
Stanje rastvora prije dodavanja HCl: CH3COOH CH3COONa HCl
Reagiralo je: 0,02 mol 0,02 mol 0,001 mol
+0,001 mol -0,001 mol -0,001 mol
_________________________________________
Stanje pufera poslije dodatka HCl: 0,021 mol 0,019 mol 0
 Prema Hendersson .Haselbalchovoj jednačini, pH-vrijednost
rastvora je:

0,019 mol
pH  4,74  log
0,021 mol
pH  4,69
pH  4,74  4,69  0,05
Zadatak br. 3

 Koliko je mola i grama natrijum acetata i acetatne kiseline

potrebno da se pripremi 1 L rastvora pufera koncentracije
0,1 mol/L, čija je pH - vrijednost 5? pK = 4,76.
 MCH3COONa = 82 g/mol. MCH#COOH = 60 g/mol.
 Rješavanje:

 Koncentracija pufera je: cs mol/L + ck mol/L = cp
mol/L; cp = 0,1 mol/L

 Svaki pufer može se riješiti pomoću dvije jednačine sa dvije
nepoznate (cs i ck):

 Prva jednačina za izračunavanje koncentracije
pufera: cs mol/L + ck mol/L = 0,1 mol/L
Druga je Hendersson - Haselbalchova
jednačina:
c s mol/L
pH  pK A  log
c k mol/L
c s mol/L
5  4,76  log
c k mol/L
c s mol/L
log  0,24
c k mol/L
c s mol/L
 1,7378
c k mol/L
c s  1,7378 c k
Prema prvoj jednačin :
1,7378 c k mol/L  c k mol/L  0,1 mol/L
2,7378 c k mol/L  0,1 mol/L
0,1 mol/L
c k mol/L   0,0365 mol/L
2,7378
c k  0,1 mol/L  0,0365 mol/L
c k  0,0635 mol/L
 Prema drugoj jednačini: cp mol/L = cs mol/L + ck mol/L =
0,1 mol/L, dalje slijedi:

 1,7378 ck mol/L + ck mol/L = 0,1 mol/L

 mm g/l = 0,036 mol/L . 60 g/mol = 2,16 g/L CH3COOH

 cs = 1,7378 . ck = 1,7378 . 0,036 = 0,064 mol/L

 mm g/L = 0,064 mol/L . 82 g/mol = 5,25 g/L CH3COONa

Zadatak br. 4
 Izračunaj pH-vrijednost rastvora koji se dobije kada se u 15
mL rastvora 0,05 mol/L formijatne kiseline (HCOOH) doda
25 mL rastvora natrijum hidroksida (NaOH) koncentracije
0,02 mol/L! KdHCOOH=1,78.10-4
Rješavanje:

 Izračunavanje količina HCOOH i NaOH u zadanim

volumenima rastvora:
0,05 mol
n HCO O H  15 mL  0,00075 mol
1000 mL

0,02 mol
n NaO H   25 mL  0,0005 mol
1000 mL

Pri miješanju ova dva rasvora dolazi do reakcije neutralizacije,

što se može prikazati jednačinom:
Stanje rastvora prije miješanja: HCOOH + NaOH HCOONa + H2O
Reagiralo je: 0,00075mol 0,0005mol
-0,0005mol -0,0005mol
Stanje rastvora poslije miješanja: 0,00025mol 0 0,0005mol
 Nastali rastvor predstavlja formijatni pufer volmena: (40 mL
= 15 mL + 25 mL), u kojem se nalazi 0,00025 mol HCOOH
i 0,0005 mol HCOONa. Njegova se pH-vrijednost
izračunava prema Hendersson - Haselbalchova
jednačini: n mol
pH  pK A  log s
n k mol
pK A   log K A
pK A   log 1,78  104
pK A  3,75
0,0005 mol
pH  3,75  log
0,00025 mol
pH  4,05
 Zadaci sa riješenjima:
 Izračunaj koncentraciju hidrogen jona i pH-vrijednosti puferskog rastvora koji u 1000 mL sadrži 0,1 mol CH3COOH i 0,1
mol CH3COONa, ako je pKCH3COOH=4,74!
(R: 1,8 x 10 –5mol/L; pH=4,74)

 Izračunaj pH-vrijednost rastvora koji se dobije kada se u 20 mL rastvora CH3COOH koncentracije 0,035 mol/L, doda 5 mL
rastvora NaOH koncentracije 0,1 mol/L, ako je pKCH3COOH=4,74!
(R: pH=5,14)

 Izračunaj molarni odnos CH3COOH i CH3COONa u puferskom rastvoru, u kojem je koncentracija H+ - jona 10-5 mol/L.
Konstanta jonizacije CH3COOH je 1,8 x 10-5!
(R: Ck:Cs=1:1,8)

 Izračunaj koncentraciju hidrogen jona i pH-vrijednost rastvora koji sadrži 0,2 mola NH3 i 0,2 mola NH4Cl, ako je
KNH4OH=1,8 x 10-5!
(R: CH+ = 5,5 x 10 -10 mol/L; pH=9,26)

 Izračunaj molarni odnos H2CO3 i NaHCO3 u bikarbonatnom puferskom rastvoru, čija je pH- vrijednost 7,4 a
vrijednost pK1= 6,1!
(R: CNaHCO3:CH2CO3= 20:1)