1.

HYRJE N EKONOMI
Ekonomia - Ky term rrjedh nga Greqishtja e vjetr nga fjala [oikos], dhe do t
thot "shtpi, tempull, kamp, hall" dhe fjala [nomos], q don t thot zakon, rregull,
konvent q fjal pr fjal don t thot "rregull shtpiak."
Ekonomia sht nj shkenc shoqrore q merret me studimin e prodhimit, shprndarjes dhe
konsumit t t mirave dhe shrbimeve.
Ndryshe, ekonomia njihet si shkenc e cila studion t gjitha marrdhniet q zhvillohen gjat nj
procesi ekonomik, qofshin ato mes qenieve njerzore, qenieve njerzore dhe mjeteve t
prodhimit apo qenieve njerzore dhe politikave t prodhimit.
Ndarja sipas prfshirshmris

Mikroekonomia sht deg e ekonomis e cila studion njsit e veanta t ekonomis si

jan familjet apo ndrmarrjet. Kjo deg merret me pjes t veanta t krkess dhe
oferts, si dhe me ndrthurjen e tyre.

Makroekonomia sht ajo pjese e shkencave ekonomike q meret me studimin e

funksionimit t ekonomis n kuptim t gjr t fjals. N kt kontekst, ajo analizon
format m sintetike t treguesve ekonomik si: Prodhimi i Brendshm Bruto (PBB) dhe
ciklet ekonomike t tij, papunsin dhe inflacionin, konsumin, investimet, politikat
fiskale dhe monetare, tregtin ndrkombtare, bilancin e pagesave, etj
Ekonomia shumdegshe:
o Bujqsore
o Industriale
o Kominikacioni
o Tregtia
o Ndrtimtaria
o turizmi

Sipas prfshirjes teritoriale

Ekonomia mund t jet:

A) Lokale
B) Regjionale
C) Nacionale
D) Botrore

Hyrje n ekonomi

a] Lokale do t thot e nj qyteti si per shembull:Ekonomia e Malisheves,Rahovecit,

Klins etj.
b] Regjionale do t thot e nj zone P.SH:Prizreni,Prishtina,Peja etj.
c] Nacionale do t thot e nj shteti siq shte ekonomia e Kosovs, e Shqipris, etj.
d] Botrore do t thot e gjith bots

Sipas zhvillimit ekonomik shtetet ndahen n:

1.
2.

Te zhvilluara,
Te pa zhviluara

Kriteri kryesor t zhvillimit ekonomik jan t ardhurat prej kombeve,t ardhurat

vjetore, dhe pr kok banori t shprehura n dollar

1.1.NJ VSHTRIM I PRGJITHSHM MBI SHKENCN

EKONOMIKE
I.sht ekonomiksi
Jeta shoqrore sht komplekse.Kompleksiteti t saj i prgjigjet kompleksiteti i shkencave
shoqrore,do njera prej te cilave studion an t veqanta t jets shoqrore,t sjelljes s
individve,grupeve shoqrore dhe institucioneve shoqrore.
Ekonomiksi studion pikrisht ann ekonomike t jets shoqrore,sjelljen e agjentve ekonomik n
shoqri dhe kushtet ekonomike t bashkveprimit t tyre .N rolin e agjentve ekonomik ose
vendimmarrsve,sikur se quhen ndryshe,paraqiten individt (ose familjet),firmat dhe qeveria.

Individet ose familjet paraqiten si agjent ekonomik para

s gjithash n rolin e tyre si zotrues burimesh dhe si konsumator.
Firm quhet do organizat q prodhon mallra ose
shrbime.
Qeveria (shteti) ghithashtu prfaqson nj agjent
ekonomik,pra nj vendimmarrs n fushen ekonomike,n rolin e saj si krijuese dhe
mbikqyrse e rregullave t lojs ekonomike,n rolin e saj si prodhuese drejtprdrejt
mallrash dhe sherbimesh (n masn q sht pronare e burimeve prodhuese) si dhe n te
gjitha funksionet e tjera ekonomike,q i realizon prmes politikave t saj ndrhyrse n
ekonomi.

Hyrje n ekonomi

Agjentt ekonomik veprojn n nj mjedis t caktuar ekonomik.Ata hyjn domosdoshmrisht

n mardhnje me njri- tjetrin lidhur me prdorimin e burimeve,lidhur me
prodhimin,kmbimin,shprndarjen dhe konsumin e produkteve te prodhuara.Mjedisi ekonomik
pcaktohet,para s
gjithash,nga trsia ose sistemi i ktyre marrdhnive,i ktyre
lidhjeve.Pikrisht sistemi i lidhjeve ekonomike sht objekt studimi i Ekonomiksit.
N studimin e lidhjeve ekonomike,Ekonomiksi operon me nj varg konceptesh baz q shprehin
pikrisht nyje kryesore t ktyre lidhjeve.
N zemr t ekonomiksit qndrojn konceptet pasuri dhe mirqnie.
-Pasuria e nj vendi n thelb prbhet nga stoku i tij i mallrave dhe shrbimeve.
-Ndrsa mirqnia i referohet knaqsis q nj individ apo shoqria nxjerrin nga konsumi i
pasuris.
Koncepti i mirqnies lidhet me konceptet efienc dhe drejtesi
-Efienca ka t bj me nxjerrjen e nj dobie ose knaqsie maksimale t mundshme nga
prdorimi i burimeve ekonomike.
-Drejtsia lidhet me shprndarjen e drejt te mallrave dhe shrbimeve midis grupeve t ndryshme
shoqrore dhe individve.

Nevojat e individve dhe grupeve shoqrore jan t shumllojshme.Ato lidhen me karakterin e

dyfisht t qnies njerzore,si qnie biologjike dhe qnie shoqrore.Nevojave baz pr ushqim,
vesh-mbathje,strehim dhe ngrohje u shtohen edhe nj varg nevojash t tjera fizike dhe
shpirtrore.Rrethi i tyre sa vjen dhe zgjerohet.Edhe pr nj moment t dhn kohe nevojat pr
do individ,qoft ky edhe shum i pasur,mund te konsiderohen praktikisht t pakufizuar.
Ndrkaq,sasia dhe llojshmeria e mallrave dhe sherbimeve jan t kufizuara ,ky kufizim vjen
nga dy faktor kryesor:sasia e burimeve ekonomike ne dispozicion dhe gjendja e
teknologjis.
3

Hyrje n ekonomi

Burimet ose faktort e prodhimit sikur se quhen ndryshe,zakonisht i klasifikojm n tre grupe
kryesore:
Puna- q prfshin aftsin mendore dhe fizike t njerzve pr t punuar.
Toka-q prfshin pasurit natyrore t t gjitha llojeve si jan: toka bujqsore,toka si truall
ndrtimi,burimet e energjis,burimet minerale dhe i gjith mjedisi fizik q na rrethon.
Kapitali-q prbhet nga mallrave t prodhuara me qllim pr t prodhuar mallra t tjer.Me
kapital, nga pikpamja ekonomike kuptojm vetm kapitalin fizik,jo kapitalin financiar.
Elementt kryesore te kapitalit jan :Paisjet dhe makinerit,ndrtesat,invertari(produkti i
gatshm,prodhimi n proces,lnda e pare).Jo rrall n klasifikimin q ju bhet faktoreve t
prodhimit veohet nj grup i katrt,q lidhet me aftesin siprmarrse.
Aftsia sipermarrse i referohet talentit t veant q kan disa njerz pr organizimin e
burimeve te tjera ekonomike,si puna,toka dhe kapitali ne procesin e prodhimit e prodhimit t
mallrave dhe shrbimeve,pr krkimin e mundesive t reja pr biznes si dhe pr zhvillimin e
metodave t reja t prodhimit.Sipermarrsi i talentuar organizon prodhimin,merr
vendime,prballon riskun,bn inovacione.
Faktort e prodhimit lidhen n procesin e prodhimit sipas parimeve t caktuara teknologjike.
Teknologjia i referohet trsis s aftsive dhe njohurive shkencore q lidhen me prdorimin e
inputeve (faktorve t prodhimit) n procesin e prodhimit.Niveli i teknologjis vjen n rritje nga
koha n koh.Teknologjia e avancuar rrit produktivitetin, dmth: sasin e prodhimit pr njsi t nj
inputi.(Shpesh faktorve t prodhimit do tureferohemi si inpute t procesit te prodhimit).
Sasia e burimeve,pra e faktorve t prodhimit pr nj ekonomi,n nj koh t dhn sht e
dhn,e kufizuar,ashtu sikurse sht i dhn edhe niveli i teknologjis.Ktej buron edhe
kufizushmria e mallrave dhe e shrbimve pr shkak t rrallsis,pamjaftueshmris s
burimeve.
Ligji i rrallsis shpall se mallrat dhe sherbimet jan t rrall,t pa mjaftushm,sepse t pa
mjaftueshm jan edhe burimet pr prodhimin e tyre sipas nevojave t njerzve pr konsum.
Me ligjin e rrallsis lidhet domosdoshmria e zgjedhjes midis mallrave dhe shrbimeve q
duhen prodhuar.Pra,zgjedhja sht pasoj e mallrave dhe shrbimeve q duhen prodhuar.Pra
,zgjedhja sht pasoj e rrallsis.Pr shkak t rrallsis s burimeve gjithmon na duhet t
zgjedhim midis prdorimeve alternativave t tyre.
Problemi i alokimit (shprndarjes) s burimeve t kufizuara midis nevojave konkuruese e
faktikisht t pa kufizuara t shoqris,brbn problemin ekonomik kryesor t do shoqrie, ka
disa dimensione.Ai lidhet me tri pyetje kryesore:

Hyrje n ekonomi

-far t prodhohet(dhe n far sasie)?

-si t prodhohet?
-pr k t prodhohet

1.2. Pamje e prgjithshme e ekonomis s tregut

Problemi ekonomik themelor sht i njjt pr t gjitha shoqrit,ndrsa mnyrat e zgjidhjes s
tij jan t ndryshme n shoqri t ndryshme ,n sisteme t ndryshme ekonomike.
Mekanizmi i tregut- prfaqson nj metod t alokimit t burimeve,pra t prodhimit dhe
shprndarjes s tyre,duke u bazuar n zgjedhjet individuale t kordinuara prmes tregut.
N kt sistem ekonomie jan pikrisht sinjalet e tregut ato q pcaktojn alokimin e
burimeve.N pamje t par, tregu prfaqson nj vend ku blihen dhe shiten mallrat.Ndrsa n nj
kuptim t gjer,ekonomik,tregu prfaqson nj marrveshje bashkveprimi midis blersve dhe
shitsve t nj malli pr prcaktimin e mimit dhe sasis s tregtuar t tij.
Nj element esencial i tregut sht paraja,e cila shrben para s gjithash si mjet kmbimi
(blerje) dhe si mas e vlers,domethn si mjet pr llogaritjen e mimit t nj malli.
N nj ekonomi tregu mimet luajn nj rol kryesor.Para s gjithash ato jan bartse
informacioni pr agjentt ekonomik,puese t sinjaleve t tregut t individt,firmat apo
qeveria.
Ekonomia e tregut nnkupton pavarsin e agjentve ekonomike,aftsin e tyre pr n mnyr t
pavarur mbi veprimtarin e tyre ekonomike,pra sipermarrjen e lire.Sipermarrja e lire,nga ana e
saj,nnkupton pronen private mbi faktort e prodhimit.Prona private sht nj tipar esencia i
ekonomis s tregut.

Le t shohim shkurtimisht se si zgjidhet problemi ekonomik themelor n kushtet e

ekonomis s tregut,pra si u pgjigjet mekanizmi i tregut pyetjeve far t prodhohet,si t
prodhohet dhe pr k t prodhohet.
-shtja FAR t prodhohet zgjidhet n tregun e produkteve,nprmjet votimit t
prditshm t konsumatorve.

-shtja si t prodhohet zgjidhet nga konkurenca midis prodhuesve.Mnyra m e mire q

prodhuesit t prballojn konkurencn e tregut e t maksimizojn fitimet sht minimizimi i
kostove,duke prdorur metodat m efiqente n prodhim.

Hyrje n ekonomi

-shtja PR K t prodhohet zgjidhet n tregjet e faktorve.N kto tregje,pra n tregun e

puns,t kapitalit dhe t toks prcaktohen mimet e faktorve dhe sasia e tregtuar e tyre.

Qeveria ndrhyn n jetn ekonomike duke ndjekur kryesisht tri synime kryesore:
-Rritjen e efiencs,duke kufizuar format e konkurencs jo t plot.
-Sigurimin e drejtsis n shprndarje,duke u ardhur n ndihm t varfrve dhe grupeve
t caktuara shoqrore.
-Stabilizimin e ekonomis,duke zbutur luhatjet ciklike t ekonomis,duke reduktuar
papunsin dhe inflacionin dhe duke nxitur rritjen ekonomike.

Pra,ekonomit e sotme t tregut nuk mund t kuptohen pa nj rol t konsiderushm t qeveris n

alokimin e burimeve.sht kjo arsyeja q shpesh ato konsiderohen si ekonomi t prziera.
Sidoqoft,duhet theksuar se ekonomia e perzier sht n fund t fundit,nj ekonomi e tregut,e
bazuar ne mekanizmin e tregut dhe n pronn private mbi faktort e prodhimit.

1.3.

Pse t studiohet ekonomia?

Ekzistojn shkaqe t panumrta dhe t nduarduarshme pse individt,ose grupet e caktuara

shoqrore,interesohen pr ti kuptuar m mir si dhe pr ti shpjeguar problemet e tyre t
prditshme ekonomike.Prgjigja sht shum e thjesht dhe ka t bj me at se emri ekonomi
m s shpeshti nderlidhet me sfidn dhe problemin e ekzistencs s individit.
N jetn e prditshme,individt dhe grupet e caktuara shoqrore kan krkesa,por edhe,interesa
t shumta ekonomike.Pse individt jetsisht jan t interesuar pr t studiuar dhe kuptuar kt
discipline shkencore?
Arsyeja parsore qndron n faktin se n kushtet e kalimit nga ekonomia e planifikuar
(centraliste) n ekonomin e tregut,individt patjetr duhet t pajisen me njohuri thelbsore
ekonomike,si p.sh si t bj zgjedhjen,si t marrin vendimet,si ti kuptojn fshehtsirat e
veprimit t tregut,pse pagat dhe standarti jetsor jan n nivel t ult ose pse disa individ ose
disa shtete,bhen shum t pasur,e disa t tjer vdesin nga uria etj.?
Rndsia,thn m saktsisht domosdoshmria e njohjes dhe studimit t lnds s
ekonomis(pasi q individt hulumtojn dhe merren vetm me ato gjra dhe fenomene pr t
cilat kan interes,rndsi pr t),konsiston n disa fakte themelore:
Fakti i par, konsiston n at se t gjitha resurset n natyr jan t rralla,t limituara(kufizuara)
dhe se do individ n shoqri,qoft ai konsumator apo prodhues dshiron q vetes ti siguroj nj
jet sa m cilsore dhe nj super standart jetsor.

Hyrje n ekonomi

Pr realizimin e ktij qllimi parsor si penges m s shpeshti paraqitet fakti se resurset jan t
limituara,ky super standart mund t arrihet vetm n dm t ndonj individi,ose resursi tjetr.

1.4.Pse t msohet ekonomia?

Njohja dhe t kuptuarit e fenomeneve,ligjeve dhe kategorive m parsore ekonomike,individve
ua mundson por n ann tjetr dhe ua lehtson:
-Njohjen me mnyrn e re dhe m bashkkohore t t menduarit shoqror,politik,ekonomik dhe
social;
-Njohjen m t mir dhe m t leht me mnyrn se si funksionon ekonomia dhe shoqria n
periudha t ndryshme kohore;
-Njohjen me ekonomin si mjet pr analiza t ndryshme;
-Hulumtimin se si nj firm apo kompani,n mnyr sa m efikase mund ti realizoj qllimet dhe
aspiratat e saja afatshkurtra,afatmesme dhe afatgjate;
-Nse i kuptoni problemet dhe fenomenet m parsore ekonomike dhe nse keni rast t prisni n
radh pr t krkuar pun,do ti dini dhe kuptoni, shkaqet t pritjes suaj.

2. KRKESA DHE OFERTA

Fakti q jetojm n nj bot n t ciln burimet jan t kufizuara,t pa mjaftueshme,na detyron
q midis alternativave t mundshme t arrijm qllimet tona individuale.Prderisa individt nuk
mund ti plotsojn nevojat me produktet e prodhuara prej tyre,ata jan t detyruar t dalin n
treg,si blers apo si shits .
do pjesmarrs n treg krkon t fitoj nga
kmbimi.Natyrisht,blersit duan mimin m t ult t mundshm,kurse shitsit mimin m t
lart.Ballafaqimi n treg i shitsve dhe blersve prcakton mimin e tregut dhe sasin e
tregtuar,pra dhe t prodhuar pr do produkt.

Hyrje n ekonomi

2.1. Krkesa
Pr nj ekonomist,krkesa prfaqson sasit e nj produkti,q blersit jan njkohsisht
t gatshm dhe n gjendje t blejn me mime t ndryshme t mundshme gjat nj periudhe
kohe t dhn (dit,jav,muaj, etj),kur gjith kushtet e tjera merren t pandryshuara.
Meqense ekonomistt jan t interesuar pr faktin se si ndryshon sasia e bler me ndryshimin e
mimit,ata e percaktojn krkesn si nj lidhje midis mimit dhe sasis.Ndrsa termi sasi e
krkuar prfaqson sasin q konsumatort do t blejn me nj mim t caktuar gjat nj
periudhe kohe t dhn.
Konsumatort blejn produkte pr t plotsuar nevoja t caktuara t tyre.Por nevoja nuk sht
njjt me krkesn.Q nj blers t ket krkes pr nj produkt,nuk sht e mjaftueshme t ket
nevoj pr t,ai duhet q nj kohsisht t jet i gatshm dhe n gjendje t blej kt produkt.
Lidhja midis sasis s krkuar dhe mimit shprehet nga ligji i krkess,sipas t cilit,kur mimet e
produkteve ulen,sasia q blersit jan t gatshm dhe n gjendje t blejn rritet dhe kur mimet
rriten,sasia e krkuar paksohet,me kusht q faktort e tjer t mbetn t pa ndryshuar. . Pra,
ekziston nj lidhje e zhdrejt midis mimit sasis q konsumatori dshiron t blej.

Situta

Nivelet e krkess pr grur

(1)
mimi (00/L/kv)

(2)
Sasia e krkuar (000/kv/muaj)

10

12

15

Hyrje n ekonomi

20

E
Tabela 2.1:Krkesa pr grur

I analizojm me radh keta faktor dhe ndikimin e tyre te kerkesa.

Te ardhurat e konsumatoreve:
Meqense konsumatort duht t jen n gjendje t paguajn pr t patur krkes pr nj
produkt,sht e kuptueshme q t ardhurat jan nj faktor prcaktues i krkess.Zakonisht,nj
rritje e t ardhurave bn,megjithse jo gjithmon q konsumatort t blejn m shum produkte.

mimet e mallrave zvendsues dhe plotsues:

Pr t qen racional n zgjedhjet e tyre ,konsumatort mbajn parasysh faktin se disa t mira jan
te lidhura me t tjerat.Psh.gruri dhe misri jan zvendsues t njri tjetrit ,dmth.ato mund t
prdoren n vend t njeri-tjetrit pr t plotsuar nj nevoj t konsumatorit.Ndrsa automjeti dhe
karburanti jan plotsues te njri-tjetrit.Ato prdoren s bashku dhe n qoft se konsumatori blen
njrin prej tyre,ai duhet t blej edhe mallin tjetr.

Pritjet e konsmatorve:
Konsumatort ndikohen edhe nga pritjet,dmth,parashikimet e tyre pr t ardhmen ,sidomos nga
ndryshimet q priten n t ardhurat e tyre dhe n mimet e mallrave q konsumojn.
Psh,njerzit priren t rritin shpenzimet e tyre aktuale kur presin nj t ardhur m t lart n t
ardhmen e afrt.N kt mnyr, parashikimi pr nj rritje t t ardhurave n t ardhmen dhe
rritja aktuale e t ardhurave(e analizuar m sipr),kan t njjtin rezultat:ato rrisin krkesn pr
t mira normale dhe ulin krkesn pr t mira inferior.

Shijet dhe preferencat :

Pr t zgjedhur se cilin produkt do t blejn, konsumatort mbajn parasysh dobin q
parashikojn t nxjerrin nga konsumi i produkteve t ndryshme.Vlersimi q nj prson i bn
vajtjes n stadium pr t par nj ndeshje sportive(pra mimi q ai sht i gatshm t paguaj pr
biletn),do t varet nga preferencat e tij pr sportin.
Ne qoft se ky person plqen m shum futbollin ndaj basketbollit,ai do t jet i gatshm t
themi t paguaj 50 lek pr t ndjekur nj ndeshje futbolli n stadium,por vetm 10 lek pr nj
ndeshje basketbolli.

Hyrje n ekonomi

2.2.

Oferta

Prfaqson sasit e nj produkti q shitsit jan njkohsisht t gatshm dhe n gjendje t ofrojn
pr shitje me qmime t ndryshme.
Ligji i oferts,sipas kti ligji,shitsit do t ofrojn nj sasi m t madhe pr shitje kur qmimet
rriten,dhe e kundrta.
Si perfundim theksojm se n qoft se shitsit ofrojn m shume si rezultat i rritjes s mimit t
produktit,themi se kemi nj rritje n sasin e ofruar.Ndrsa n qoft se shitsit ofrojn m shum
pr do mim t mundshm themi se kemi nj rritje n ofert.
Ndr faktort kryesor q ndikojn t oferta mund t prmendim:(1)mimet e faktorve t
prodhimit;(2) teknologjin e prdorur; (3)mimet e mallrave t lidhur;(4)pritjet e
ofruesve;(5)numrin e ofruesve.

mimet e faktorve t prodhimit (burimeve)-Dihet q para se nj produkt t ofrohet

pr shitje,ai duhet t prodhohet duke prdorur burime t caktuara,mimet e ktyre burimeve
ndikojn t kostoja e produktit dhe pr pasoj jan nj faktor prcaktues i oferts.Nj rritje n
mimin e burimeve rrit kostot e produkteve dhe n kushtet e mimit t dhn n tregun e
produktit ul ofertn, dhe ekundrta.
Teknologjia-Nj prmirsim n teknologji nnkupton q produkti mund t prodhohet n mnyr
m efiqiente,dmth me nj kosto me t ult.Pra,nj prmiresim n teknologji ul koston e produktit
dhe on pr rrjedhoj n nj rritje t oferts.

mimet e mallrave t lidhur-Kur duan t marrin vendim pr t ofruar produkte n

treg,ashtu sikurse dhe gjith vendimmarrsit e tjer,shitsit analizojn dhe krahasojn alternativat
e mundshme t marrjes s vendimit.Bujqit duhet t zgjedhin se far do t kultivojn grur apo
ndonj kultur tjetr bujqsore.Prodhuesit e televizorve duhet t zgjedhin nse do t prodhojn
televizor me ngjyra apo bardh e zi etj.Si bujku ashtu edhe prodhuesi i televizorve mund t
prodhojn nga t dyja alternativat,por kapaciteti prodhues sht i kufizua gjat nj periudhe t
dhn koh.
Ne qoft se do t prodhohet m shum nga njri prej produkteve psh.televizor bardh e zi,do t
prodhohet m pak nga produkti alternative televizor me ngjyra.

10

Hyrje n ekonomi

Pritjet e ofruesve-Ashtu sikurse blersit edhe shtsit mbajn parasysh qka pritet t ndodh n t
ardhmen pr t marr vendimet e tyre pr ofertn e produkteve.Kshtu,n qoft se nj prodhues
kpucsh pret q krkesa pr kpuc t rritet n t ardhmen,ai do t ul shitjen aktuale t
kpucve (ose do t rrit rezervat e kepucve),n mnyr q t shes m shum kur qmimi t jet
m i lart.Nj pritje pr rritjen e mimit t produktit n t ardhmen e rrit koston opurtune t
shitjs aktuale t produktit n krahasim me shitjen kur qmimet do t jen m t larta.Nj kosto
opurtune m e lart ul ofertn.Pra,kur pritet q mimet t rriten ,oferta aktuale do t synoj t ulet
dhe e kundrta.

2.3.EKUILIBRIMI I TREGUT(OFERTS DHE KRKESS) NN VEPRIMIN E

MIMEVE
Oferta dhe krkesa,kto dy pole t kundrta,pr funksionimin normal t tregut si peshore e
padukshme,por shum efektive n afat t shkurtr,mund ta bj baraspeshn,por shum t
brisht,e cila lkundet dhe e humb drejtpeshimin.N rastin m t mire ekonomia qndron buz
barazpeshs vetm rastsisht dhe n afat fare t shkurtr mund t ekuilibrohet plotsisht.Arsyeja
qndron n at se ekonomia e tregut nuk sht ekonomi e derigjuar,por plotsisht e lire.Firmat
me xhelozi t theksuar i ruajn sekretet e planeve t tyre,prandaj,kur dalin n treg,konstatojn
realitetin se me qfar kushte individuale ofrojn prodhuesit e nj dege pr ball sasis s krkuar
pr at lloj malli.Nse oferta e tejkalon krkesn e aft blerse,mimet do t uln e q ka si
pasoj veprimin negativ n ofert e cila duhet t bie,sepse shitja me mime t ulta ua zvoglon
fitimin.
Nse oferta sht m e ult s krkesa e aft blerse,mimet rriten dhe e stimulojn
prodhimin,sepse rritet fitimi,por kjo ngjan deri n momentin e baraspeshimit kur oferta
barazohet me krkesn e aft blerse.Pra ngritja dhe ulja e mimeve e shkakton
rritjen,prkatsisht zvoglimin e oferts.Kto lkundje t oferts dhe krkess si ecje t kundrta
nga mimet,ngadal por mjaft sigurt e shkaktojn harmonizimin e tregut.
Ashtu si qmimi q e kushtzon ofertn,n nj an e krkesn n ann tjeter,edhe keto veprojn
n mime,do faktor n mnyrn e vet.N raste ekstreme,kur me veprime t ktilla ofertat dhe
krkesat nuk mund t harmonizohen,ather firmat q smund tu adaptohet kushteve t
tregut,jan t detyruara ta riorientojn prodhimtarin e tyre n deg tjeter ekonomike,kuptohet n
ato deg ku oferta sht m e ult se krkesa.Ky veprim,ku kapitali kalon prej dege n deg
quhet shtegtim i kapitalit.N degn prej nga ka shtegtuar ky kapital zvoglohet oferta,dhe ngriten
mimet,por n degn ku vendoset sht veprim i kundrt,atje rritet oferta e ulet mimet.
Me kto shtegtime,shkuarje dhe ardhje t kapitalit bhet barazimi i oferts me krkesn dhe n
prgjithsi e bn harmonizimin e tregut,por nuk do t thot s vetm ky shtegtim sht me
vendim parsor,sepse firmat n planet e tyre mund t rrisin ose zvoglojn prodhimtarin q e

11

Hyrje n ekonomi

bn m t komplikuar precizimin e harmonizimit t tregut,e harmonizim t plot gati asnjher

nuk ka.

mimet

Oferta

Krkesa

10

10

100

30

25

80

50

50

50

60

70

35

70

100

10

Pr ekonomit niveli i konsumit sht i pcaktuar trsisht nga niveli i prodhimit:nuk mund t
konsumohet m shum nga se prodhohet.
Por nuk ndodh kshtu n ekonomit e hapura,domethn me ekonomit q happen ndaj njra
tjetrs lidhur me shkmbimin e mallrave dhe t shrbimeve.N kto kushte,nj vend mund t
konsumoj edhe mallrat prodhuara n vende t tjera,duke zgjeruar mundsit e konsumit tej
mundsive t prodhimit.

2.4.ZGJEDHJA KONSUMATORE DHE KRKESA

Pr t kuptuar dhe parashikuar sjelljen e konsumatorit,pr t shpjeguar pse njerzit bjn kto
apo ato zgjedhje (t cilat rezultojn n krkesn individuale pr produkte), na ndihmon teoria e
zgjedhjes konsumatore.
do subjekt vendimmarrs ekonomik ka perball pamjaftushmrin e burimeve.kjo vlen edhe
pr konsumatorin i cili,n marrjen e vendimit se far do t blej,ndeshet m kufijt sasior t
parave q ka n dispozicion pr t shpenzuar.Ky kufizim monetar individual varet nga e ardhura
korrente e tij,kursimet e mparshme,mundesit pr t marr hua, e tj.Pr individ t

12

Hyrje n ekonomi

ndryshm,kufizimi sht i ndryshm.N kuadrin e ktij kufizimi,konsumatort duhet t vendosin

sesi t prdorin sa m mir mundsit e tyre monetare.
Nj konsumator racional nuk do t blinte nj produkt,n qoft se prfitimi shtes q ai
parashikon t marr prej tij sht m vogl se shpenzimi shtes pr blerjen tij.Konsumatort
blejn t mira shrbime pr t plotsuar nevojat e tyre.N do rast,prfitimet e marra nga blerjet
q ata bjn,prfaqsojn knaqsit q sigurohen nga konsumi i mallrave t blera.
Meqense mundsit monetare t konsumatorit jan t kufizuara,ai nuk mund t blej do gj q
i jep knaqsi,apo ato produkte q i japin knaqsin m t madhe.
Pr shembull,konsumatori mund t prfitonte m shum knaqsi n qoft se do t blinte nj
makin,n krahasim me nj biiklet por,megjithat,i detyruar nga mundesit e tij financiare dhe
duke ju nshtruar parimeve t zgjedhjes racionale,ai kufizohet me blerjen e biiklets.
Kur vendos t blej nj produkt,n t njjtn koh konsumatori ka zgjedhur t mos blej dika
tjet.Domethn,pr do zgjedhje q bn konsumatori prballon nj kosto oportune.Pr
shembull,ju mund t zgjidhni t shpenzoni 100 lek pr t bler nj libr ekonomike n vend q
t shkoni n nj koncert.N terma ekonomik,kostoja e librit nuk sht 100 lekt q ju
shpenzuat,por pikrisht kostoja oportune e ksaj blerje,knaqsia q do t merrnit n qoft se do
shkoni n koncert.
Zgjedhja racionale e konsumatorit mban parasysh balancimin e knaqsis shtes t marr nga
nj produkt me knaqsin shtes q mund t merrej nga blerja e nj produkti tjetr.N zbatimin
e tij rregulli,konsumatort krkojn kombinimin e t mirave dhe shrbimeve q u jep knaqsin
totale m t madhe,brenda kufizimit t t ardhurave t tyre.

3.

FIRMAT

Pr t kuptuar mnyrn e funksionimit t ekonomis s tregut,sht e domosdoshme q t

njohim llojet,organizimin e funksionimin e firmave,si dhe objektivat e tyre.

Firmat dhe objektivat e saj

Firma sht nj njsi baz q organizon dhe koordinon faktor e prodhimit,punn,token kapitalin
dhe aftsit siprmarrse,n procesin e prodhimit. Firmat kan nj varg ansh t prbashkta,ato
ndeshen me probleme t tilla si;

far malli apo shrbimi t prodhojn dhe n far sasie;

far teknologjie prodhimi t prdorin;
sasi faktorsh prodhimi t prdorin;
far structure organizimi dhe drejtimi dhe drejtimi t zgjedhin etj.

13

Hyrje n ekonomi

Si objektiv kryesor i nj firme konsiderohet maksimizimi i fitimit.

3.1. Firmat dhe tregjet

Tregu shrben si mekanizem pr t koordinuar planet e shitjes dhe t blerjes s individve t
ndryshm.

Llojet e firmave
-Firmat individuale
-Firmat me ortak
-Korporatat

3.2. FIRMA INDIVIDUALE

Me firm individuale kemi t bjm ather kur ajo sht pron e nj pronari t vetm dhe drejtohet
vetm prej tijkjo sh forma m e thjesht e organizimit te firmave .Pronari i firms sht
pergjegjs pr mbarrvajtjen e firms dhe pr detyrimet q ka ndaj t tjerve
Si firma individuale mund t prmendim fermat ne bujqsi,dyqanet e shitjes etj.Kto firma jan
t vogla ,pajtojn n pun nj numr t kufizur puntorsh ,pronari merr pjes n biznes duke
kontribuar jo vetm me kapitalin por edhe me punn e tij.

Avantazhet e firms individuale

Pronari i firms i merr vet t gjitha vendimet lidhur me llojin dhe sasin e produktit
;teknologjin q do t prdor ;veprimet e financimit , sa pajisje kapitale do t blej dhe sa
puntor do t paajtoj n pun, dhe sa par ate tij do t fus n firm.Pronari merr vet vet t
gjith fitimin e firmes.Kjo form biznesi organizohet relativisht leht .Ka shum pak krkesa
ligjore lidhur me ngritjen e firms,rrjedhimisht kostot e organizimi jan t vogla ose t
paprfillshme. Lehtsi pr tu future dhe pr t dal nga biznesi. Marrja e vendimeve Brenda nje
kohe te shkurte ban te munshme qe keto lloj firmash t jen me fleksibilitet t lart. Qarkullimi I
kapitalit realizohet n nj koh t shkurtr dhe fitimi taksohet vetem nj her , ne formen e takss
mbi t ardhurat personale.
14

Hyrje n ekonomi

Disavantazhet
sht pergjegjsia e pa kufizuar financiare , pergjegjsia e pa kufizuar sht prgjsi ligjore pr t
gjitha detyrimet e firms , deri ne masn e plot t t gjith pasuris s pronarit t firms ne qoft
se firma nuk ka sukses ne biznesin qe ka zgjedhur dhe per kt arsye mund te falimentoi, pronari I
firmes individuale duhet t shlyej t gjitha detyrimet finaciare qe ka ndaj firmave te tjera ose
banks. N qoft se nuk I shlyen t gjitha detyrimet atij mund ti sekuestrohet e gjith pasuria qe
zotron . shpesh konsiderohet si disavantazh I firmes individuale edhe kufizimi fizik I
jetgjatsis s saj nga vet jetgjatsia ose vullneti I pranorati t saj.

3.3.Firmat me ortak
Firma m ortak mund t krijohet me dy ose m shum pronar. Secili prej tyre bie dakor q t
kontribuoj me nj pjes t puns dhe kapitalit t tij n firm,t marr nj pjes t fitimit t saj dhe
t ket prgjegjsin e vet n humbjet apo detyrimet e firms .Si rregull,n kt form organizimi
numri i ortakve nuk mund te jet mbi nj limit t caktuar.Nj firm m ortak ka nj struktur
organizimi m t komplikuar sa nj firm individuale . Fitimet firms me ortak taksohen si t
ardhura personale t pronarve .Qdo ortak sht ligjrisht prgjegjs pr t gjitha detyrimet e
firms ,ortakt kan prgjegjsi t pa kufizuar madje nj ortak mund t mbaj prgjegjsi edhe
per gabimet q mund q mund t bjn ortakt e tjer.Firmat me ortak zakonisht krijohen n
profesione t t tilla ,si arkitekt,kontabilistdhe jurist

Avantazhet
Firma me ortak ashtu si edhe firma individuale mund t krijohet dhe t organizoht lehtsisht.
Kjo form e biznesit sht e aft t terheq m shum kapital se sa firmat individuale, ne kt
menyr shtohen burimet finaciare te nevojshme pr rritjen dhe zhvillimin e firmes

Disavantazhet
Disavantazh kryesor edhe pr firmn m ortak sht prgjegjsia e pa kufizuar financiare, por ka
nje veqori n krahasim me firmat e tjera individuale,nje ortak mban prgjegjsin edhe pr gabimet
e ortakve t tjer N firmn m ortka kerkohet pelqimi i t gjith ortakve pr qdo vendim q
lidhet me aktivitetin e firmes. Marrveshjet pr t krijuar nj firm m ortak prmban veprime
ligjore t nderlikuara pr t bler apo shitur pjesen prkatse ne firm. Qdo ndryshim n prbrjen
e ortakve automatikisht qon ne shperberjen e firms,firmat me ortak kan nj jet t kufizuar ne
biznes. Nese nj ortak trhiqet ose vdes marrveshja perfundon n at moment.

3.4.Korporatat

15

Hyrje n ekonomi

Korporatat jan nj form e njohur e organizimit t biznesit,megjithse ato nuk jan shum si
numr n krahasim me dy format e analizuar m siper .Kapitali i nj corporate formohet
nprmjet shitjes s aksinev prandaj ato shpesh quhen shoqri aksionare.

3.5.Rrugt e rritjes s kapitalit nga firmat

Firmat individuale dhe firmat me ortak mund te shtojn kapitalin e tyre duke maarr hua nga
miqt ose nga banka.Kufizueshmria e ktyre burimev kufizon mundsit e firms pr tu
zgjeruar .Korporata paraqet nje avantazh te theksuar ne kt drejtim.Burimet financiare
kryesore q mund t siguroj korporata ndahen n burime financiare te jashtme dhe burime
financiare te brendshme .Pr t sigurua burime financiare t jashtme korporata prdor kto rrug
kryesore ;shitja e obligacionev ;emetimi i aksionev ;marrja e kredive bankare

Shitja e obligacionev
Obligacioni sht nj letr me vler q I sjell mbajtsit e tij t ardhurat t prvitshme, n baz t
prqindjeve fikse t caktuara m par. Nj obligacion prbnj detyrim afatgjat , 10-15 vjeqar
pr korporatn. Korporata sht e detyruar t paguaj vlern e obligacionit n kohn e caktuar
pavarsisht n se sht me fitim apo jo. Korporata kryen dy lloj pagesash ndaj mbajtsit t
obligacionit :a) Pagesn e interesit, e cila bhet periodikisht qdo vit , gjat gjith jets s
obligacionit.b) pagesn e vlers nominale t obligacionit ;n datn e maturimit t borgjit pra kur
plotsohet afati I detyrimit
Emitimi I aksoneve
Egzistojn tri lloje aksionesh te zakonshme aksine te preferuara dhe aksione te kovertushme .
Aksioni i zakonshum I jep t drejt mbajtsit t tij t jet bashk pronar I korporats t votoj ne
mbledhjen e prgjithshme dhe t marr pjes ne zgjedhjen e drejtorve
Aksionet e preferuara jan t ngjajshme m shum me obligacionet se sa me aksionet e
zakonshme mbajtsit e tyre zakonisht kan t drejt t perfitojn norm interesi fikse dhe nuk
mund
t
krkojn
rritjen
e
saj
ne
qoft
se
korporata
ecen
mir
Aksionet e konvertushme mbajtsit e aksioneve t konvertushme n dallim nga mbajtsit e
aksioneve t dy llojeve t tjera kan t drejt per ti konvertuar ato n aksione t zakonshme n
nj dat t specifikuar.
Marrja e kredive bankare
nj
rrug pr t rritur kapitalin e vet pr korporatn sht marrja e huas (marrja e kredis) nga banka
ndryshim nga aksionet dhe obligacionet kredia bankare nuk shitet ne tregjet finaciare. Emitimi I
aksioneve shitja e obligacioneve marrja e kredive bankare jan burime qe vin nga jasht

16

Hyrje n ekonomi

korporatsdhe luajn nj rol t mdh ne rritjen dhe zhvillimin e saj por ajo ka edhe buriet e
mbrenshme t rritjes njra ndr to sht pjesa e fitimit qe nuk shprndahet por I futet n biznes.
Jan disa forma me an te cilave realizohen gllabrimet ose bashkimet e firmave
Bashkimi
Vertikal q ndodh kur bashkohen dy ose m shum firma t nj dege qe realizojn stade t
ndryshme t procesit te prodhimit
Bashkimi Horizontal qe ndodh
kur bashkohen dy ose m shum firmaq prodhojn t njjtin product ose shrbim ose q
realizjon stade t ngjashme t procesit t prodhimit

4. KOSTOJA
Marrja e vendimit nga ana e nj firme pr t prcaktuar sasin e prodhimit apo shrbimit t
destinuar pr treg,varet nga kostot dhe qmimi I produktit apo shrbimit q ajo prodhon dhe shet.
N kt kre hym n fushn e analizs ekonomike t firms,duke e prqendruar vmendjen n
prcaktimin dhe mnyren e llogaritjes s treguesvs t ndryshm t kostos.Analiza e kostove
bhet,n prshtatje me fnksionin e prodhimit,pr periudha afatshkurtra dhe periudha
afatgjata.Gjithashtu do t japim t plot konceptin e kostos opportune (ekonomike).

4.1.Kostot n periudha afatshkurtra

Duke marre n konsiderat faktorin koh n analizn ekonomike,dham prcaktimin e
periudhs afatshkurtr,thekssuam se ajo sht periudh e till kohore,gjat s cils t paktn
njri nga faktort e prodhimit nuk mund t ndryshoj.Pr shembull,faktor t ndryshueshm pr
nj periudh afatshkurtr mund t jen ,lnt e para,lndt djegse,fuqia puntore,etj. Kurse
faktor t pandryshueshm mund t jen kapitali (makinerit,pajisjet,ndrtesat,magazinat) toka
etj. Pra,faktort q prdor nj firm n periudha afatshkurtra klasifikohen n dy grupe kryesore:

Faktor (inpute) fikse. Inpute fikse jan ato inpute,madhsia e t cilave nuk ndryshon
kur ndryshon madhsia e prodhimit.
Faktor t ndryshueshm. Inpute t ndryshueshm jan ato inpute,madhsia e t cilave
ndryshon kur ndryshon madhsia e prodhimit. N pajtim me kt klasifikim t
inputeve,edhe kostot e tyre klasifikohen n:
Kosto fikse (FC). Kosto fikse jan ato shpenzime monetare q bn firma pr inpute fikse
t prodhimit,t cilat nuk ndryshojn kur ndryshon prodhimi i firms.
Kosto t ndryshueshme (variabl,VC). Kosto t ndryshueshme jan shpenzimet
monetare q bn firma pr inputet e ndryshueshme t prodhimit,t cilat ndryshojn n
qoft se ndryshon sasia e prodhimit.

4.2.Kostoja oportune
N prgjithsi,kur bhet fjal pr koston e nji produkti apo shrbimi,vihen n dukje shpenzimet
monetare q realizohen pr t prodhuar kt product apo shrbim.Pr kontabilistt e nj

17

Hyrje n ekonomi

firme,kostoja e nj produkti llogaritet me shumn e parave q duhen paguar pr t siguruar

lndn e par,punn,makinerit e paisjet etj.
Kuptimi I kostos nga ekonomistt bazohet n sasin e burimeve t prdorura dhe
mundesit alternative t prdorimit t tyre.Zgjedhja e burimeve t caktuara pr prodhimin e
nj t mire do t thot pamundsi e prodhimit t nj t mire tjetr.Pra,kostoja oportune (ose
ekonomike) e qdo burimi t zgjedhur pr t prodhuar nj t mir sht e barabart me vlern e
prdorimit alternative m t mir t mundshm.
Burimet q prdor nj firm pr prodhimin e nj produkti mund t blihen n treg,mund t
merren me qera pr procesin prkats t prodhimit,ose mund t jen pron e vet firmes. N
varsi nga ky fakt,shpenzimet e firmes ndahen n kosto eksplicite (t shprehura) dhe kosto
implicite (t nnkuptuara).
Kostot eksplicite (te shprehura) prfaqsojn shpenzimet monetare q bn firma
drejtprdrejt n treg pr blerjen e burimeve,si fuqia puntore,lndt e para,energjia elektrike
etj.
Kostot implicite (t nnkuptuara) lidhen me inputet q jan pron e vet firms dhe jan t
barabarta me pagesat monetare q mund t merreshin nga prdorimi m i mir alternative i
tyre.
Firma,prveq inputeve q blen nga t tjert,pdor n prqesin e prodhimit edhe inputet e veta
(puna e pronarit,kapitali para i investuarprej tij n firm,ndrtesa q prdor firma dhe sht
pron e tij,etj). Nga pikpamja e firms shpenzimet q lidhn prdorimin e burimeve t veta
jan shpenzime t papaguara ose t nnkuptuara.
Fitimi normal sht pjes e kostos ekonomike dhe sht e barabart me koston opportune t
burimeve n pronsi t siprmarrsit (pra me koston e nnkuptuar),domethn me at shum
minimale t ardhurash t pronarit,q do ta bnte at t interesuar pr ti mbajtur kto burime
n biznesin prkats.

5.Oferta dhe prcaktimi i mimeve n konkurrenc t plot

N nj ekonomi tregu mimet dhe sasia e prodhuar pr do produkt prcaktohet nga
mekanizmi i tregut, nga bashkeveprimi i krkess dhe oferts n treg. Por tregjet e produkteve t
ndryshme mund t ndryshojn nga njeri-tjetri. N disa tregje egziston nj konkurrenc pothuajse
e plot, kurse nw disa t tjer konkurreca sht e kufizuar. Ekstremi i kundrt i konkurrences s
plot sht monopoli. N tregjet me konkurrec jo te plot prfshihet edhe konkurrenca

18

Hyrje n ekonomi

monopolistike dhe oligopoli. Veorit e tregjeve n t cilat vepron nj firm esht lidhur me
sasin e prodhimit dhe mimet, etj.

5.1. Tiparet e tregut konkurencial

Konkurrenca ka nj kuptim t gjer pr shembull, studentt konkurojn pr t fituar
vendin e par n nj konkurs, puntoret konkurrojn pr vende pune, ndrsa firmat konkurrojn
pr konsumator. Ndrkaq, shprehja konkurrenc e plot ka kuptim tepr t veant.
Konkurrenca e plot karakterizohet nga nj sr veorish:
1. Ekzistenca nj numr t madh firmash n treg. Secila pre tyre tregton vetm nj pjes t
vogl, t pakonsiderueshme t sasis s prgjithshme q tregtohet.
2. T gjitha firmat e nj dege shesin produkte me karakteristika t njjta. Produkte
homogjene. Pr shembull grur, duhan, etj.
3. Blersit dhe shitsit jan t mir informuar, kan njohuri t plota pr mimet dhe produktet
n treg.
4. Ekzistenca e lehtsis s hyrjes dhe daljes s firmave nga dega. Firmat i lvizin burimet
nga nj deg n tjetrn pa pengesa ligjore, si patentat, liencat, etj.
Tipari m i rndsishem i konkurrencs s plot, q buron nga veorit e msiprme, sht
se firmat jan mimpranuese, ato nuk kan asnj ndikim mbi mimin e produkteve q ofrojn n
treg. mimi prcaktohet nga krkesa dhe oferta e tregut, dhe firma t veanta mund t ofrojn
gjithka duan me at mim. Pra, konkurrenca e plot mund t prkufizohet si nj lloj tregu, n
t cilin firmat e veanta nuk kan kontroll mbi mimin e produkteve q shesin.
Duke qen se do firm q vepron n konkurrenc t plot z nj pjes t vogl t tregut,
sht e qart q ajo nuk mund t ndikoj mbi mimin. Firma mund t marr vendime vetm
lidhur me sasin. Me mimin q prcakton tregu, firma mund t shes fardo sasie q deshiron.
Firma mund tw shes pa pengesa me mimin e tregut, ajo nuk ka interes t shes me mime m
t ulta. Po t shiste me mime me t larta, asaj do ti ngeleshin produktet pa shitur, pasi ka shum
firma t tjera q shesin t njjtin produkt me mimin e tregut.
Ai fermer q nuk arrin ti prballoj shpenzimet me mimin e tregut, sht i detyruar t
falimentoj.

5.2. Vendimet dhe oferta e firms n nje periudh afatshkurtr

19

Hyrje n ekonomi

N kushtet mimi prcaktohet nga tregu dhe firma mund t shes do lloj sasie me kt
mim, lind pyetja: cili sht niveli i prodhimit q zgjedh firma? Pr t kuptuar m mir
prgjigjen e ksaj pyetjeje rikujtojm q:
Synimi themelor i do firme sht maksimizimi i fitimit.
Fitimi prfaqson midis t ardhurave totale (TR) me koston totale (TC)
Pr ekonomistt kostoja totale sht kosto ekonomike (oportune), pra prfshin koston e
shprehur dhe at t nnkuptuar.
Mbi kt baz, prgjigjia e pyetjes do t ishte: firma zgjedh at nivel prodhimi q
maksimizon fitimin e saj.
T ardhurat marxhinale kuptojm ndryshimin n t ardhurat totale kur prodhimi
ndryshon me nj njesi.

5.3. Sjellja e firms dhe e degs n periudha afatgjata

Pr t analizuar dhe kuptuar m mir sjelljen e firms dhe t degs wsht e nevojshme t
dallojm tre periudha kohore t mundshme t ekuilibrit t tregut:

Ekuilibri momental, ku oferta sht fikse.

Ekuilibri afatshkurtr, ku firmat mund t rrisin prodhimin, megjithse kapitali mbetet i
pandryshuar.
Ekuilibri afatgjat, ku t gjith faktort e prodhimit mund t ndryshojn.

1). Ekuilibri momental, supuzojm nj rritje t kerkess pr nj t mir q prishet

shpejt, si qumshti pr nj periudhe fare t shkurtr, pr shembull ditore. Oferta sht e dhnw
e pandryshuar, sepse prodhimi krkon nj koh pr tu rritur, prandaj nj rritje e krkess do t
rrit shum mimin momental t qumshtit. Kjo rritje e madhe e mimit sht e nevojshme pr t
racionuar ofertn midis konsumatorve.
2). Ekuilibri afatshkurtr nj rast konkret mimi i lart mbizotruese n treg nxit
pronart e deleve t marrin puntor t rinj dhe t prdorin m shum ushqim pr delet. Edhe pse
ata nuk kan mundsi q pr nj koh t shkurtr t blejn dhe t fusin dele ekzistuese t rejan
prodhim, ushqimi dhe shrbimi m i mir ndaj deleve ekzistuese do t jepte nj sasi m e madhe
qumshti pr treg se ajo ekuilibrit momental. mimi i ekuilibrit pr periudha afatshkurtra sht
m i ult se mimi i ekuilibrit momental.
3). Ekuilibri afatgjat - N periudha afatgjata sht e mundshme t rritet numri i deleve
dhe mund t permirsohet edhe teknologjia, q do t onte n nj ofert m t madhe t
qumshtit.

20

Hyrje n ekonomi

Pra midis periudhave afatgjata dhe periudhave afatshkurtra ekzistojn ndryshime, t cilat
shfaqen n keto aspekte thelbsore:
N periudha afatgjata (LR) nuk ka kosto fikse t gjitha kostot jan t ndryshueshme.
Duke qn se ne periudha afatgjata firma mund t ndryshoj madhsin e impianteve t
saj,
N periudha afatgjata kemi hyrje t firmave t reja n deg ku firmat ekzistuese marrin
fitim ekonomik. Nga ana tjetr, kemi dalje t firmave nga dega n qoft se ato nuk marrin
t paktn fitimin normal, pra pasojn humbje ekonomike.

Sqarimi i ketyre shkurtesave

LRMC- sht kostoja marxhinale n periudha afatgjate.
LRAC- sht kostoja mesatare n periudha afatgjata.
SRMC- sht kostoja marxhinale n periudha afatshkurtra.
SRAC- sht kostoja mesatare n periudha afatshkurtra.

6. Sektori publik
N nj ekonomi tregu, rol vendimtar n zgjidhjen e problemit ekonomik themelor luan
vet tregu me mekanizmin e tij t mimeve. Megjithat, nj rol t ndjeshm n zgjidhjen e kwtij
problemi lun edhe shteti, organet qeveritare t gjitha niveleve, pr me tepr, historia e ketij
shekulli e zhvillimet t vendeve t perparuar me ekonomi tregu, dshmon pr nj prirje n rritje,
megjithse mw zikzake, t rolit t shtetit n t jetn ekonomike. Kjo prirje reflektohet n rritjen e
shpenzimeve qeveritare dhe taksave, n rritjen e rolit kontrollues t qeveris, etj. Prmes

21

Hyrje n ekonomi

instrumenteve t tilla si taksat, shpenzimet qeveritare, aktiviteti kontrollues e rregullues, qeveria

(duke nnkuptuar me qeveri t gjith strukturat shtetrore) ndikon n zgjidhjen e shtjeve
kryesore q lidhen me problemin ekonomik themelor: far t prodhohet, si t prodhohet dhe
pr k t prodhohet.

6.1. Prse sht e nevojshme ndrhyja e shtetit n ekonomi

Shkurt, pyetjes s msiprme mund ti prgjigjeshim: shteti duhet t ndrhyj n ekonomi
pikrisht pr shkak t dshtimeve t tregu.
Me deshtime t tregut do t kuptojm t gjitha paprsosmerit e mekanizmit t tregurt,
q pengojn arritjen e rezultateve optimale. Kur flasim pr rezultate optimale t pritura nga
shoqria, kemi parasysh para s gjithash:
S pari, alokimin optimal t burimeve, pra edhe sigurimin e nj strukture optimale t
produktit t prodhuar.
S dyti, sigurimin e drejtsis n shprndarje.
S treti, prdorimin e plot t burimeve (punznie e plot) dhe stabilitet mimesh.
Le t shohim me radh, n secilin nga drejtimet e msiprme, paprsosmrit e
mundsheme t tregut.

Alokimi (prndarja) optimal i burimeve

Alokimi optimal i burimeve nnkupton arritjen e piks me t dshirueshme n kurbn e
mundsive t prodhimit. Ekzistenca e paprsosmrive t tregut nnkupton q forcat e krkess
dhe t oferts nuk ojn n pikn e ekuilibrit komunitare. Kjo do t thot se pr t arritur n kt
pik ekuilibri, nevojitet ndrhyrja qeveritare.
Burimet e deshtimeve t tregut pr nj alokim optimal burimesh lidhin me natyrn e
mallrave t caktuara dhe strukturn e tregjeve t caktuara. Le t shohim disa prej ktyre
burimeve.
T mirat publike
N qoft se blini nj qokollat dhe e konsumoni at, duke nxjerr nj kenaqsi t caktuar,
padyshim q i keni prjashtuar t tjert nga shijimi i ksaj qokollate. Nga nxjerrja e knaqsis
prej saj, nga konsumi i saj. Nj e mir e till, konsumi i s cils nga nj person prjashton
konsumin e saj nga prsonat t tjer, quhet e mir private.
Eksteraliteti

22

Hyrje n ekonomi

Pr t kuptuar eksteralitetet, le ti hedhim nj sy tregut t duhanit blerja e cigareve, pra

edhe mimi i tyre, refkleton kkesn e njerzve q pijn duhan pr kt mall, pra edhe
knaqsin apo dobin e pritur nga konsumi i duhanit. Por njrzit e tjer e tjer, q nuk e pijn
duhanin dhe q ndoshta nuk duan tia ndjejn ern atij, mund t provojn paknaqsi, bile edhe
dmtim t shndetit nga konsumi i cigareve prej duhanpirsve. Kjo kosto, ky dmtim i njerzve
te tjer, nuk pasqyrohet n treg, domethn sht e jashtme (eksternale) pr tregun e cigareve.
Fuqia tregtare
N t dy rastet e msiprme, pra t mirave publike dhe eksternaliteteve, tregu dshton
n arritjen e kombinimit optimal t prodhimit pr shkak t sinjaleve shtrembruara q japin
n arritjen e kombinimit optimal t prodhimit pr shkak t sinjaleve shtrembruara q japin
mimet n treg. mimi q konsumatori sht i gatshm dhe n gjendje t paguaj pr nj t mir
t caktuar, nuk refleton t gjitha prfitimet dhe kostot e asaj t mire. Por tregu mund t
dshtoj edhe kur sinjalet q japin mimet n treg jan t sakta.
Sigurimi i drejtsis n shprndarje
T mirat publike, eksternaliteti, fuqia tregtare shkaktojn mos alokim t burimeve, pra
lidhen me pyetjen far t prodhojm. N t gjitha ketu raste, sikur e pam m sipr, krkohej
ndrhyrja qveritare. Nj shtje tjetr q lidhet me problemin themelor sht pyetja pr k t
prodhohet? Nj problem tjetr i nderlikuar do ndrhyrje e qeveris n fushn e shprndarjes
mund t ket pasoja negative n efienc.
Prdorimi i plot i burimeve dhe ruajtja e stabilitetit t mimeve
Prsosmrit e analizuar deri tani si prsosmri mikroekonomike t tregut, lidhen me
alokimin jo optimal t burimeve ose me shperndarjen jo t drejt t produkteve t prodhuara. T
dhnat statistikore mbi zhvillimin ekonomik t vendeve me ekonomi tregu provojm se rritja
ekonomike bhet prmes luhatjeve ciklike dhe se inflacioni jo rrall sht br problem
shqtsues pr kto vende. Papunsia, q reaulton nga mosprdorimi i plot i burimeve, dhe
inflacioni prbjn dy nga dshtimet kryesore makroekonomike t tregut dhe prballimi i tyre
krkon ndrhyrjen e shtetit me an t politikave prkatse.

6.2. Sektori publik dhe prmasat e tij

Arsyet e trajtuar m sipr, q bjn t nevojshme ndrhyrjen shtetrore n ekonomi,
prcaktojn edhe funksionet kryesore ekonomike t shtetit. Funksionet kryesore ekonomike t
shtetit n nj ekonomi moderne tregu mund t prmblidhen si m posht:

Krijimi dhe jetsimi i kuadrit t nevojshm ligjor pr nj ekonomi tregu.

Hartimi dhe zbatimi i politikave stabilizuese makroekonomike.

23

Hyrje n ekonomi

Ndrhyrja n alokimin e burimeve pr t permisuar efiensn ekonomike.

Hartimi dhe zbatimi i programeve pr rishprndarjen e t ardhurave

Agjentt ekonomik krkon prveq veprimit t forcave ekonomike t tregut, edhe

vendosjen e nj kuadri t prshtashm ligjor lidhur me sjelljen e ktyre agjrentve, pikrisht
familjeve (individve), firmave, vet qeveris. N kt kuadr ligjor, m rndsi t veqant jan
ligjet dhe rregullat mbi pronn, mbi kontratn dhe sjelljen reciproke t palve bashkvepruese,
detyrimet cesiproke t punonjsve dhe administrats s firmave.
Rrugt kryesore t ndrhyrjes qeveritare n aktivitetin ekonomik jan:
Taksimi. Qeveria vendos taksa pr t ndikuar n alokimin e burimeve, pr t ndikuar n
shprndarjen e t ardhurave dhe prgjithsisht pr t krijuar fondet e nevojshme pr shpenzimet
qeveritare.
Shpenzimet publike, q synojn n nxitjen e firmave pr t prodhuar llojet t caktuara
mallrash shrbimesh si dhe kryerjen e pagesave transferuese pr mbeshtetjen e shtresave apo
grupeve t caktura t popullesis. Shpenzimet publike mund te marrin edhe formn e
investimeve t drejtprdrejta shtetrore pr prodhimin e mallrave apo shrbimeve t caktuara.
Ata lidhen edhe me plotsimin e disa nevojave t prgjithshme shoqrore, si rendi, mbrojtja, etj
Veprimtaria antitrust, q synon n nxitjen e strukturave konkurruese t tregut, duke
mos lejuar krijimin, n deg t caktuara, t strukturave monopoliste dhe duke paksuar fuqin
tregtare t firmave.
Politikat rregulluese, q synojn n rregullimin e sjellin s firmave. Duhet dalluar
rregollimin ekonomik nga rregullimi social. Rregollimi ekonomik lidhet me mimet, prodhimin
dhe pengesat e hyrjes apo daljes s nj firme nga dega. Rregullimi social lidhet me kushtet e
puns e detyrimet t tjera sociale t firmave ndj punonjsve apo shoqris n trsi. Politikat
rregulluese kan kostot e tyre, siq jan kostot administrative, kostot q prballojn vet firmat
nga ketu politika, kostot potenciale t cenimit t efiencs pr shkak t vendimeve t gabuara apo
t bazuara n informacion t gabuar, etj.
Ekonomistt, shpesh, duke pranuar paprsosmrit apo dshtimet e tregut, trhiqin
vmendjen edhe pr paprsosmrit apo dshtimet e qevris, pra t ndrhyrjes qeveritare.
Shpenzimet publike parashikohen n buxhetin qeveritar (prfshir ktu edhe buxhetin e
pushteteve lokale). N buxhetin, i cilin miratohet nga parlamenti pr do vit fiskal (fillimi dhe
mbarimi i nj viti fiskal, mund t nryshojn nga fillimi dhe mbarimi i nj viti kalendarik),
parashikohen zra t till shpenzimesh publike si:
Shpenzime pr mallra dhe sherbime, ku prfshihen shpenzimet korrente pr shrbimet e
mbrojtjes kombtare, ruajtjes s rendit, arsimit, administrats publike, etj.

24

Hyrje n ekonomi

 Shpenzime pr investime publike (shpenzime kapitale), si jan shpnzimet pr rrugt,

urat, ndrtimin e spitaleve, shkollave, etj.
Subvencionet ndaj degve apo ndrmarrjeve t caktuara, publike apo private.
Pagesat transferuese ndaj individve apo familjeve, ku prfshihen pensionet, prfitimet
pr papunsin, pagesat pr asistencn sociale, etj.
Pagesat e interesave pr huat publike, etj.
Shpenzimet publike parashikohen dhe realizohen si shpenzime t qeveris qndrore dhe
shpenzime t administrave lokale.

6.3. Finamcimi i sektorit publik

Pr financimin e shpenzimeve shtetrore prdorn te ardhurat shtetrore, t cilat, ashtu si
shpenzimet, parashikohen n buxhetin e shtetit sipas burimeve t krijimit t tyre. N vendet e
indutrializuara perendimore, burimi kruesor t t ardhurave shtetrore e prbjn taksat. Taksat
prfaqsojn transferime t detyrueshme monetare nga individt, firmat dhe nga instuticionet e
ndryshme t qeveria (n nivele qndrore apo lokale). Taksimi mbshtetet n nj varg parimesh.
Nj parim i rndsishm lidhur me taksimin sht parimi i perfitimit. Sipas ktij parimi
njrzit duhet t taksohen n prpjestim me perfitimet q ata sigurojn nga progrmet qeveritare.
Nj parim tjetr i rndesishm sht parimi i aftsis pr t paguar. Sipas ktij parimi, barra e takss
shprndahet midis individve n pajtim m aftsin e tyre pr ti paguar, domthen n pajtim me
t ardhurat dhe pasurin e tyre. Parimi i aftsis pr ti paguar shpesh interpretohet edhe si parim i
barazis s sakrificave, ku sakrifica i referohet humbjes n dobishmrin e individit pr shkak
t pagimit t taskss.
Nj parim tjetr, q reflekton pikpamjet e sotme mbi drejtsin, dhe q rrjedh nga parimi
i dyt sht parimi i drejtsis horizentale. Sipas ktij parimi, individt me t ardhura (pasuri) t
barbarta, duhet t taksohen ne mnyr t barabart. Parimi i drejtsis horizentale plotsohet me
parimin e drejtsis vertikale. Sipas ktij parimi, n qoft se individt me t ardhura (pasuri) t
barabarta taksohen n mnyr t barabart, individet me t ardhura (pasuri) t pabarabarta duhet t
taksohen n mnyr t pabarabart.
Taksat mund t jen t llojeve t ndryshme. Ato mund t jen prporcionale, progresive
ose regresive. N rastin e taksave proporcionale, prqindja e t ardhurave e paguar si taks mbetet e
pandryshuar me rritjen e t ardhurave. N rastin e taksave progresive, prqindja e pagura si taks
rritet me rritjen e t ardhurave. Ndrsa n rastin e taksave regresive, prqindja e paguar si taks
ulet me rritjen e t ardhurave. Krahas llojeve t msiprme, ekziston edhe taksa fikse, masa e t
cilave sht e prcaktuar dhe nuk varet nga t ardhurat.
Pr nga objekti i taksuar, taksat ndahen n taksa direkte dhe taksa indirekte.
25

Hyrje n ekonomi

Taksa direkte jan taksat qe vendosen direkt mbi individt ose firmat, mbi bazn e t
ardhurave, pasuris apo aftsis pr t shpnzuar. Shembuj tasksash direkte jan taksat mbi t
ardhurat personale, taksat pr sigurimet shoqrore, taksat mbi trashegimin, mbi t ardhurat nga
kapitali, mbi dhuratat, etj. Edhe taksat mbi korporatat trjtohen edhe si taksa direkte.
Taksat indirekte zakonisht prcaktohen si taksa q vendosen mbi mallrat dhe sherbime.
Megjithat, indirekt edhe ketu taksa rndojn mbi individt. Taksart indirekte mund te jen
taksa mbi sasin ose taksa mbi vlern (t prcaktuara prkatsisht n sasi leksh pr njsi fizike
t mallit dhe n prqindej ndaj bleres s mallit). Atu mund te jen gjithashtu taksa fikse, q nuk
varen nga sasia apo vlera e mallit dhe e sherbimit. Shembuj taksash indirekte jan taksa mbi
qarkullimin, taksa mbi vleren e shtuar, taksa doganore, akcizat. N pajtim me nivelet e
organizimit shtetror, taksat mblidhen nga qeveria qndrore dhe administratat e pushtetit lokal.
N praktik, pothuajse t gjitha taksat shoqrohen me barr t teprt, pra me humbjen
neto. Pr shembull, nj taks mbi te ardhurat personale do t shoqrohet me humbjen neto, n
masen q pakeson stimujt pr pjsmarrjen n pun t individve t taksuar, duke kushtezuar
edhe humbje t produktit shoqrore (produktit i pa prodhuar), pr rrjedhoj edhe humbje n t
ardhurt personale. Duke u paksuar pjesmarrja n pun, produkti i prodhuar dhe t ardhurat
personale, eventualisht do t paksoheshin edhe t ardhurat nga taksat.
Taksat megjithse burimi kryesor, nuk jan burimi i vetm i t ardhurave qeveritare.
Qeveria mund t shpenzoj me shum se t ardhurat e saj prej taksave, duke rezultuar me defiit
buxhetor. Defiiti buxhetor mund t mbulohet duke marr hua. Huaja q merr qeveria mund t
jet hua e mbrendshme, domethn e marr nga publiku i mbrendshm, ose hua e jashtme e
marr nga subjekte, t jashtme. Marrja e huave nga qeveria realizohet prmes lshimit prej saj t
letrave qeveritare me vler, si bono thesari, etj., t cilat kontribojn n rritjen e borxhit publik.

6.4. Zgjedhja publike

M sipr trajtuam shkurtimisht prmasat absolute dhe relative t sektorit publik. Kjo
shtje lidhet me pyetje t tilla si: A prdoren n mnyr efiente burimet e alokuar n sektorin
publik? Cila sht kostoja opertune e sektorit publik?
T tilla pyetje shtrohen edhe sa her q sht fjala pr t zgjedhur midis projekteve t
ndryshme brenda sektorit publik. Vetum shrimi i pyetjeve nnkupton mundsin q nderhyrja
qeveritare t mos jet efiente; ajo mund t dshtoj n arritjen e synimeve prkatse. Pra
prball dshtimeve t tregut qndrojn dshtimet e mundshme t qevris. Nga mundsia e
dshtimit t ndrhyrjes qeveritare, lind nevoja e analizs ekonomike t ksaj ndrhyrjeje.
Teorikisht, rruga m e natyrshme pr t br kt analiz sht krahasimi i prfitimeve dhe kostove
t ndrhyrjes qeveritare, t do projekti publik n veanti apo t sektorit publik n prgjithsi.
Sipas ksaj metode analize, q quhet thjesht analiza kosto-prfitime, nj aktivitet shtes i sektorit

26

Hyrje n ekonomi

publik sht i dshirueshm n qoft se prfitimet nga ky aktivitet i tejkalojn kostot e tij
opertune, ose t pakten jan t barabarta me to. Kur sht fjala pr krahasimin e projekteve t
ndryshme q i takojn sektorit publik, sipas ksaj metode do t duhej t zgjidhshin atu projekte
q kan m t lart raportin prfitime-kosto. Sidoqoft, ky raport do t duhej t isht m i lart se
nj raport i caktuar, normativ, i konsideruar si raport minimali pranueshm.
Sikurse shihet, n parim, analiza kosto-prfitime sht mjaft e thjesht, por zbatimi i saj
n praktik sht shpesh mjaft i vshtir lidhen sidomos me vlersimin e prfitimeve nga
aktivitetet t ndryshme n sektorin publik.
sht edhe kjo arsye q n praktik, n prcaktimin e llojit t mallrave apo shrbimeve q
prodhohn n sektorin publik dhe t prmasave t ktij sektori, mbshtetemi jo n llogaritjen
kosto-prfitime, pa mohuar vlern ndihmse t tyre, por n mekanizmin politik. Mekanizmi politik, q
n thelbin e tij mund t reduktohet n mekanizmin e votave n sitemet demokratike, zvndeson
mekanizmin e tregut lidhur me alokimin e burimeve n sektorin publik dhe, prgjethsisht, lidhur
m prgjigjen ndaj pyetjeve t tilla si far t prodhohet, si t prodhohet dhe pr k t prodhohet
n kt sektor.
Pyetjet e msiprme jan objekt i nj dege t veant t shkencs s ekonomiksit, q
duhet teoria e zgjedhjes publike. Teoria e zgjedhjes publike studion sjelljen e subjekteve politike,
duke konsiderur ktu sidomos votuesit (zgjedhsit) dhe njerzit e zgjedhur, politikant. Midis
votuesve dhe politikanve qndrojn organizata t ndryshm, q mbrojn interesat e grupeve t
ndryshme.
Toria e zgjedhjes publike i kushton vmendje t veqant sjelljes s politikanve.
Krahasuar me mekanizmin e tregut, roli i politikanve sht i ngjashm me rolin e firmave,
siprmarrsve: ata bjn interpretimin e krkess publike pr t mirat kolektive (publike) dhe
prcaktojn rrugt pr sigurimin e ktyre t mirave. Sidoqoft, nj politik e sukseshme publike
mund t jet efektive: ajo mund t siguroj zgjerimin e mundsive prodhuese t komunitetit,
mund t siguroj nj rishprndarje t drejt t t ardhurave dhe mund t jet efiente.

7. Konceptet kryesore makroekonomike

Nj koncept ky makroekonmik sht Produkti i prgjithshm, sht nj mates agregat i
vlers s t gjith produkteve prfundimtare t prodhuara n nj ekonomi. Treguesi i prdorur
m gjersisht i produktit t prgjithshm sht Produkti i Brenshm Bruto (GDP).Pr t
llogaritur prodktin e prgjithshm, pra edhe GDP, duhet t dime sasit e produkteve
prfundimtare t prodhuara gjat periudhs s shqyrtuar dhe mimet e tyre. Meqnse mimet e
produkteve ndryshojn me kalimin e kohs, pr t krahasuar GDP e dy periudhave duhet t

27

Hyrje n ekonomi

operojm me mime t pandryshuara, domethn me mimet e periudhs baz. GDP i llogaritur

n kt mnyr quhet GDP real. Ndrsa GDP e llogaritur me mime korrente quhet GDP
nominal.
Nevoja pr t dalluar shprehjen reale nga nominale e GDP, lidhet me nj koncept tjetr t
rndesishm makroekonomik, inflacionin. Inflacioni shpreh rritjen e nivelit t prgjithshm t
mimeve dhe matet me an t norms s inflacionit. Norma e inflacionit shpreh ritmin, n
prqindje, t rritjes s nivelit t prgjithshm t mimeve gjat nj periudhe t dhn koh. Pr
matjen e nivelit t prgjithshm t mimeve, pra dhe ndryshimit t ktij niveli, prdoren disa
mnyra, q dallojn nga shkalla e prfshirjes s drejtprdrejt t Produktit t Prgjithshm. Nga
kjo, treguesi me i plot i ndryshimit t nivelit t prgjithshm t mimeve sht deflatori i
(GDP), pra i cili shprehet si raport i GDP nominal n GDP real (GDP nominal/GDP real x
100), ose diferenc midis ritmeve t rritjes s GDP nominal dhe ritmeve t rritjes s GDP real.
Ritmet e rritjes s GDP real jan tregues i drejtprdrejt i ritmeve t rritjes ekonomike,pra
edhe i rritjes ekonomike, koncepte t tjer kta shum t rendsishm makroekonomik. Rritja
ekonomike sht baza e plotsimit t nevojave n rritje t njerzve.
Domosdoshmria e rritjes ekonomike buron edhe nga rritja natyrore e popullsis. Rritja
ekonomike krijon mundesin pr znin e plot n pun t popullsis ekonomikisht aktive.
Punznia dhe papunsia. jan ndr konceptet m t rendsishm makroekonomike. Shkalla e
prdorimit t faktorve t prodhimit nuk sht e njjt n do koh. Kshtu ndodh edhe me
faktorin pun. Ajo pjes e forces puntore (pjess ekonomikisht aktive t popullsis) q nuk
sht e zn me pun, prbn t papunt dhe raporti midis numrit t t papunve dhe numrit t
forces puntore shprehur n prqindje, prbn normn e papunsis.
Inflacioni, rritja ekonomike dhe papunsia gjejn grshtimin e tyre n konceptin e ciklit
t biznesit. Me cikl t biznesit do t kuptojm modelin e zgjerimit dhe ngushtimit pak a shum
t prseritshm ( megjithse jo t rregullt) t aktivitetit ekonomik rreth shtegut t rritjes
potenciale. Shtegu i rritjes potenciale t GDP shpreh prirjen e GDP n kushtet e prdorimit t
plot t burimeve (faktorve t prodhimit). Grafikisht cikli i biznesit dhe shtgu i rritjes potenciale
do t shpreheshin si n figuren n vijim.

Ngritja e GDP mbi shtegun e rritjes potenciale mund t ndodh kur ka mbiprdorim t
faktorve (prshmbull, pun jasht orarit apo me turne). Diferenca midis produktit potencial dhe
produktit aktual prcakton hendekun e prodhimit. Produkti potencial sht sasia e mundshme e
produktit n kushtet e punznies t plot. Si koncept ekonomik, punznia e plot nnkupton
nj fare papunsie q lidhet me proeset prshtatse t tregut t puns. Papunsia q shoqron
rnien ciklike t prodhimit quhet papunsi ciklike quhet papunsi ciklike. Lvizja ciklike e
prodhimit nnkupton kalimin e perseritur nga faza e rritjes n fazen e rnies e keshtu me radh.

28

Hyrje n ekonomi

GDP real

Produkti aktual

Shtegu i rritjes potenciae

Hendeku o prodhimit

Koha

7.1. Objektivat kryesore makroekonomike dhe mjetet politike t

realizimit t tyre
Sikur vum n dukje edhe me sipr, zhvillimi i makroekonomis si shkenc sht i lidhur
ngushsisht me nevojn pr t shpjeguar problemet e ndryshme makroekonomike me t cilat
ndeshet nj ekonomi dhe pr t dhn rekomandimet prkatse pr zgjidhjen e tyre. T tilla
probleme mund t jen, pr shembull rnia ekonomike, inflacioni i lart, papunsia masive, t
cilat mund t shqetsojn nj ekonomi edhe n mnyr t njkohshme, sikurse se ndodhi me
ekonomit e vendeve t zhvilluar gjat gjysmes s dyt t viteve 1970-t, apo sikurse po ndodh
me ekonomit e vendeve t europ qendrore dhe atyre ne tranzicion.

29

Hyrje n ekonomi

N prpjekjet pr tu ruajtur apo rivendosur ekuilibret makroekonomike, nj qeveri niset

nga nj varg objektivash makroekonomike, n t ciln mishrohen kto ekulibre, pr t cilat
duhet t perkujdeset qeveria. E atu objektiva jan:

Punznie e plot
Qndrueshmri mimesh
Ritme t prshtatshme t rritjes afatgjat
Zhvillimi i balancuar rajonal
Bilanci i ekuilibruar pagesash
Le t hedhim nj vshtrim t shkurtr mbi kto objektiva.

Punznia e plot, duke qen nj objektiv i rndsishem makroekonomik (prdorimi i

plot i burimeve), sht njekohsisht edhe nj objektiv i rndesishm social, prderisa
punzenia, prkatsisht papunsia, kan rndsi prcaktuese pr poziten sociale dhe
mirqnien e njerzve.
Qndrueshmria e mimeve sht e nevojshme sepse pikrisht nprmjet mimeve
bhet e munder matja, pra dhe krahasimi i vlerave ekonomike. Kur ndodhin ndryshime t
shpejta t mimeve dhe sidomos kur kto jan t pabalancuara dhe t paparashikuar,
ndryshojn raportet midis vlerave ekonomike.
Koncepti i mimeve t qndrueshme sht i ndryshm nga koncepti i mimeve fikse t
zbatuar n ekonomit e centralisuara t vendeve ish-socialiste. Mekanizmi i tregut sht i
papajtueshm me mimet fikse; ai krkon luhatjen e lir t mimeve n treg. N kt kuptim,
objektivi i qndrushmris s mimeve krkon jo fiksimin e tyre n nivele t caktuara t
pandryshueshme, por thjesht pengimin e rritjeve apo uljeve t mdha e t shpejta t tyre
(sht fjala pr nivelin e prgjithshm t mimeve); ai drejtohet kundr inflacionit t lart.
Objektivi i ritmeve t prshtatshme t rritjes afatgjat krkon optimizimin e ktyre
ritmeve mbi bazn e kushteve konkrete dhe duke mbajtur parasysh si prfitimet ashtu edhe
kostot e rritjes (t lidhura kto t fundit me mundesin e perdorimit pa kriter t burimeve, t
ndotjes s mjedisit, etj).
Zhvillimi i balancuar rajonal sht edhe ky nj objektiv sa ekonomik, aq edhe social
dhe krkon mbajtjen parasysh n radh t par t avantazheve krahasuese t rajoneve t
veanta.
Sigurimi i nj bilanci t ekuilibruar pagesash sht nj objektiv tjetr makroekonomik
pr do vend. Bilanci i pagesave shpreh n mnyr t sintetizuar t gjitha marrdhniet
ekonomike t nj vendi me vendet tjer. Prve lvizjes s mallrav q pasqyrohet n bilancin
tregtar, i cili sht pjes prbrse e bilancit t pagesave, ky i fundit prfshin edhe lvizjet

30

Hyrje n ekonomi

afatshkurtra dhe afatgjata t kapitalit. Gjendja e bilancit t pagesave ndikon n treguesit e

mbrendshm makroekonomik t nj vendi
Mjetet q prdor qeveria pr realizimin e objektivave t saj ekonomike quhen
instrumente politike. Me instrumente politik do t kuptojm pikrisht nj variabl ekonomik
nn kontrollin e drejtprdrejt apo t trthort t qeveris.

7.2.Instrumentet kryesore politike jan

Politika fiskale
Politikaa monetare politika e t ardhurave
Politika e marrdhnieve ekonomike me jasht.

Politika fiskale konsiston n prdorimin e taksave dhe shpenzimeve qeveritare si mjete

pr t ndikuar n treguesit makroekonomik t nj vendi. Shpenzimet qeveritare ndikojn n nivelin
e prgjithshm t shpenzimeve n ekonomi, pra edhe n nivelin e GDP e pr rrjedhoj edhe n
nivelin e punznies, t inflacionit etj. Shpenzimet qeveritar ndikojn edhe n prmasat relative
t sektorit publik e atij privat. Taksat, parasgjithash reduktojn t ardhurat e njerzve, duke
ndikuar kshtu n uljen e shpenzimeve pr konsum dhe pr rrjedhoj edhe t GDP.
Politika monetare ushtrohet nga Banka Qendrore, e cila kontrullon ofertn monetare
duke ndikuar kshtu n nivelin e normave t interesit. Norma e interesit, nga ana e tyre, ndikojn
t niveli i investimeve, te niveli i i konsumit t mallrave t perdorimit afatgjat, te kurset e
kmbimit valutor, etj. Ndjekja e nje politike t shtrenguar monetare gjat periudhs s
tranzicionit n vndin ton ka synuar n frenimin dhe uljen e ritmeve t inflacionit.
Politika e t ardhurave, q quhen ndryshe politika pag-mim, nga nj numr
ekonomistsh kosiderohen si politika alternative ndaj politikave fiskale dhe monetare t
prdorura tradicionalish si mjete t lufts antiinflacioniste. Prkrahsit e politikave t t
ardhurave prdorin si argument koston e lart t politikave tradicionale. Pr shembull, sipas disa
vlersimeve, pr do pik prqindje t uljes s inflacionit nprmjet prdorimit t politikave
tradicionale, hendeku i prodhimit n SH.B.A rritet disa qindra miliard dollar.politikat e t
ardhurave prfshin nj spektr t gjer masash q shkojn nga kontrolli i fort i pagave dhe
mimeve nga qeveria, deri tek thirrjet ndaj sendikatave dhe firmave
Ndr politikat e jashtme ekonomike po i veojm:

Politikat tregtare, q konsistojn ne prdorimin e mjeteve tarifore dhe jo tarifore pr

kufizimin, prkatsisht stimulimin, e importit dhe eksportit. N kushte t caktuar politikat
tregtare kan ndikim t rndsishm n gjendjen makroekonomike t nj vendi.

31

Hyrje n ekonomi

Politikat valutore, q konsistojn n regjimet valutore q zbaton nj vend. Spektri i ketyre

politikave sht mjaft i gjer dhe shkon t mosndrhyrja e qevris n tregun valutor, duke ja ln
plotsisht tregut prcaktimin e kurseve t kmbimit, deri n vendosjen e kurseve fikse ndaj
valutave te tjera. Kursi i kmbimit i nj valute perfaqson mimin e ksja valute n termat e
valutave t tjera. Kur vlera e valuts s nj vendi rritet eksportet e ketij vendi bhen m t
shtrenjta, pra dhe me pak konkuruese n tregjet botrore, duke shkaktuar kqesimin e bilancit
tregtar dhe t pagesave. Kur vlera e valuts s vendit ulet, eksportet stimulohen, ndrsa importet,
si rregull, frenohen duke ndikuar n prmisimin e bilancit tregtar dhe t pagesave. Megjithat
ulja e vleres s valuts s nj vendi mund t ket pasoja t tjera t pa deshirueshme
makroekonomike pr nj vend. Pr shembull, n kusht n pr t cilat po kalon vendi yn,
zhvlersimi i lekut do t pasqyrohej drejtprdrejt n rritjen e norms s inflacionit.

Koordinimin e politikave t mbrendshme makroekonomike t vendeve t veqanta e kushtezuar

kjo nga shkalla e lart e varsis ekonomike, (takimi i shtat vendet e mdha t industrializuar)
japin nj deshmi t qart. Prshkak t kompleksitetit t nj situate t caktuar ekonomike, nj
qeveri, si rregull, do t ndjekt njehersh disa objektiva makroekonomike. Mgjithat jo rrall
qeveria mund t jet e detyruar t zgjedh mjedisin objektivave t ndryshme pr shkak t
kundervnjeve t mundshme mjedisi i tyre, duke qen keshtu e detyruar t zgjedh edhe mjedis
politikave alternative. N nj lidhje t till kondradiktore jan, pr shembull, objektivi i
punznjes s plot dhe objektivi i qndrushmeris s mimeve. Prpjekjet pr uljen e
inflacionit mund t shoqroheshin me koston e nj papunsie t lart.

7.3. Instrumentet kryesore t analizs makroekonomike

N analizn makroekonomike sht e rndsishme t mbajm parasysh ndrvarsin
midis anave t ndryshme t organizimit ekonomik. Megjithat, pr shkak t pamundsis pr t
prfshir n analiz n mnyr t shprehur t gjitha lidhjet, modelet teorike makroekonomike
mbshteten mbi abstraksione t caktuara, n prpjekje pr t br t mundur prfdhirjen e
lidhjeve m t prgjithshme makroekonomike procesi i zbulimeve dhe i evidencimit t lidhjeve
m t prgjithshme makroekonomike krkon agregimin e treguesve ekonomik, ndrtimin e
treguesve prgjithsues makroekonomik. Tregues t till, ndr t tjer, jan krkesa agregate
dhe oferta agregate, q prbejne dy nga konceptet dhe instrumentet m t rndsishm
makroekonomik.
Krkesa agregate (AD) i referohet sasis s prgjithshme t produktit q konsumatort,
firmat, shteti dhe t huajt jan t gatshm t konsumojn (krkojn) me nj nivel t dhn
agregate t mimeve n nj periudh t dhn kohe. Pra krkesa agregate mat shpenzimet e
prgjithshme t t gjith agjrntve ekonomik, pr t gjith mallrat e konsumit, shrbimet,
mallrat kapital, mallrat e blera nga qeveria, mallrat e blera t huajt. Duke qen nj tregues
kompleks, krkesa agregate ndikohet nga faktor t shumt, si mimet e mallrave e shrbimeve,

32

Hyrje n ekonomi

t ardhurat e njerzve, kushtet financiare, pritjet pr t ardhmen, konditat e jashtme ekonomike,

politikat qeveritare, etj.
Oferta agregate (AS) i referohet sasis s prgjithshme t produktit q firmat
planifikojn t prodhojn dhe t shesin me nj nivel t dhn agregat t mimeve, n nj
periudh t dhn kohe. Edhe oferta agregate, si tregues kompleks, ndikohet nga nj varg i gjat
faktorsh, si niveli i mimeve, kapaciteti prodhuese t firmave, niveli i kostove, etj. Koncepti i
oferts agregate nuk duhet ngatrruar me konceptin e produktit potencial, mgjith lidhjen e
ngusht q ekziston midis tyre.
Barazimi i oferts agregate me krkesen agregate (AS=AD) prbn kushtin kryesor t
ekuilibrit makroekonomik. N kushtet e ktij barazimi, produkti i prgjithshm do t jet n
nivelet q firmat me dshirn e tyre u shesin blersve sipas dshirs se tyre, kur sht i dhn
niveli i mimeve.

7.4. KONSUMI DHE INVESTIMI

Konsumi prfaqson shpenzimet pr blerjen e mallrave prej t cilave nxjerrt dobi n
periudhn e tanishme(korrente),pjesa tjeter e t ardhurave t disponushme q nuk shpenzohet pr
konsumim paraqet konsumin. Dihet se konsumi (C) prbn komponentin m me pesh t
krkess agregate dhe t GDP njkohsisht kur niveli i t ardhurave t diponueshme sht i ult
,konsumatort do t jen t prirur q shumicn e ktyre t ardhurave ti shpenzojn pr gjrat t
domosdoshme si ushqimi strehimi etj. Mirpo me rritjen e t ardhurave m shum do t rriten
krkesat pr mallrat luksit. Nga ana tjetr proporcionalisht me t ardhurat do te rriten
shpenzimet pr veshje, argtim, etj. Po ashtu me rritjen e t ardhurave ,rritjen t shpejt e pson
kursimi, dhe me kt mund t konkludojm se t pasurit kursejn m shum se t varfrit. Nga
kjo del se faktori i par prcaktues i konsumit dhe kursimit jan t ardhurat e disponueshme. Kjo
varsi e konsumit dhe e kursimit nga t ardhurat e disponushme shr analizuar m gjersisht
nga Kejnisi dhe njihet si hipoteza e t ardhurave apsolute

Tabela 3.1 .t ardhurat e disponuseshme,,konsumi,kursimi.

T ardhurat e
disponushme
n (E)
250
200
150
100

Konsumi

210
170
130
90

33

Kursimi
40
30
20
10

Hyrje n ekonomi

50
0

50
10

0
-10

ll. Faktor t tjer prcaktues t konsumit,

Pos t ardhurave t disponueshme faktor tjetr influencues n nivelin e konsumit sht edhe
pasuria e cila ka ndikim t madh sidomos kur ajo ndryshon shpejt dhe n prmasa t mdha. Pr t
kuptuar ndikimin e pasuris n konsumin eagregat do t ishte e dobishme q t mbanim parasysh
ananlizn mikroekonomike t zgjedhjes s konumatorit individual midis konsumit present dhe atij t
ardhshm .Pr thjeshtsi,supozojm vetm dy periudha koh ,prjudha prezente dhe perjudha e ardhshme .
Konsumi nuk varet vetm nga t ardhurat e disponueshme, por edhe nga faktor t tjer si:
pritjet pr t ardhurat, mimet, taksat etj. Pra, konsumi pos nga t ardhurat e disponueshme varet edhe nga
prijaj afatgjate e t ardhurave, duke i marr n kosiderat edhe t ardhurat e shkuara dhe ato t ardhshme.
Teoria kryesore q argumenton kt varsi sht hipoteza et ardhurat permanente e ekonomistit t
shquar amerikan, Milton Fridman ,Konceptet baz me t cilat operonte Fridmani jan; konsumi
permanent, t ardhurat prmanente, dhe t ardhurat tranzitore, sipas hipotezes s t ardhurave prmanente
konsumi prmanent esht proporcional me t ardhurat prmanente.
Konsumi prmanent dhe t ardhurat prmanente prfaqsojn prirjet afatgjate t konsumit dhe t
ardhurave. Sipas Fridmanit t ardhuar aktuale mund t jen m t mdha ose m t vogla se t ardhurat
prmanente , dhe diferenca n mes tyre paraqet t ardhurat tranzistore. T ardhurat tranzistore paraqesin
rritjen ose rnien e pa pritur t t ardhurave q jan t pavaruara nga t ardhurat prmanente.

7.5. Investimet dhe faktoret prcaktues t tyre

Shpesh me ivestime nenkupthet qdo shpenzim pr blerjen e ndonj pjese t toks t ,t letrave
ekzistuese me vler,etj .Mirpo n kto raste kemi t bjm vetm me transaksionet financiare
,kurse n kuptimin e ngusht ekonomike investim kemi vetm ather kur krijohet kapitali i ri
real, pra kur kemi shtesa t stokut fizik t kapitalit si :makinerit dhe paisjet, ndertesat dhe shtes
invertari. Roli i rndsishm makroekonomik i investimeve lidhet s pari m faktin q investimet
prmbajn nj z me pesh dhe shum t ndryshueshm t shpnzimeve totale dhe s dyti me
faktin q investimet influencojn drejtprdrej produktin potencial. Faktort q ndikojn n
investime jan t shumt mirpo ne do t ndalmi n dy teori kryesore lidhur me funksionin e
investimeve, teorin q lidh investimet me normat e interest dhe teorin e prcaktimit t
investimeve nga t ardhurat q quhet ndryshe teoria e akselatorit (pershpejtimit).

34

Hyrje n ekonomi

7.6. Investimet dhe normat e interest

Norma e interest sht njri ndr faktort kryesor q ndikon tk investimet,dhe paraqet
koston apo qmimin e kapitli t marr hua.Pra norma e interest paraqet qmimin t cilin duhet tia
paguaj huamarrsi huadhnsit pr kapitalin e e marr hua .Nj investim sht I pranueshm
vetm n qoft s prfitimet e pritura nga ky investim kalojn koston e tij, ose t paktn jan t
barabarta me t .Sipas ksaj q tham ,sa m e lart t jet norma e interest aq me e lart sht
kostoja e investimit dhe aq m I vogel invetimi

8. CIKLET E BIZNESIT DHE RRITJA EKONOMIKE

Historia e zhvillimit ekonomik e vendeve t zhvilluara kapitaliste, tregon se ekonomia
nuk rritet e zhvillohet pa problem. Vitet e ekspansionit dhe mirqnies ekonomike ia ln
vendin e viteve t reensionit ose t panikut ekonomik. Kto luhatjet t ekonomis, here n
ekspansion dhe here n reension, q karakterizohen respektivisht nga lvizjet n ngritje dhe ulje
t produktit total, inflacionit, norms s interest dhe punsimit krijon t ashtuquajturit cikle t
biznesit. Ciklet e biznesit prbjn thembrn e Akilit pr ekonomin kapitaliste.
I.Cikli i biznesit dhe fazat e tij
Zhvillimi ekonomik i vendeve me nj ekonomi tregu t zhvilluara megjithse
karakterizohet nga nj prirje rritje, n koh t caktuara ka patur shmangie nga kjo prirje e
prgjithshme, duke u karakterizuar here nga perudha t rnies ekonomike dhe her nga periudha
t rritjes ekonomike jan ato t viteve: 1929-1933, 1937-1938, 1948-1949, 1953-1954, 19601961, 1973-1975, 1981-1982.
Ekzistenca e periudhave t rnies dhe ngritjes ekonomike, provon se kushtet e biznesit
nuk jan t pa ndryshueshme. Rritja ekonomike nuk arrihet asnjher me nj kofiient rrits
konstant, ajo karakterizohet nga shmangiet e lart ose posht prirjes s prgjthshme t rritjes.
Bumi ose ngritja ekonomike mund t ndiqet nga paniku dhe renja ekonomike, ekspansion ja le
venin recensionit n t cilin niveli i GDP, punsimit dhe i t ardhurave reale bien, fitimet e
firmave gjithashtu reduktohen dhe shum t punsuar shndrrohen n t papun.
Kur prfundon faza e rnies ekonomike, fllon faza e rritjes ekonomike ose ekspansioni
ekonomik, e cila mund t jet e shpejt ose e ngadalshme. N kt faze GDP, niveli i punzenies,
t ardhurat reale dhe fitime te firmave rriten. M pas cikli fillon t prseritet me rniet dhe
ngritjet ekonomike alterntivat kundrejt pritjes s prgjithshme t rritjes ekonomike.
Kto lvizja here drejt rnis dhe here drejt ngritjes t treguseve kryesor
ekonomik kundrejt nj prerjeje t prgjithshme n rritjen ekonomike formojn ato q
quhen cklet e biznesit.

35

Hyrje n ekonomi

Fluktacionet ose lkundjet e aktivitetit real ekonomik megjithse emrohen si cikle, n

t vrtet nuk formojn cikle t rregullta. Nuk ka recensione (rnie) apo ekspansione (ngritje)
ekonomike t ngjashme. Ekonomia nuk sht si lavjersi i sahatit dhe lkundjet nuk jan kaq t
rregullta e t prcakuara si jan, pr shembull orbitat n t cilat lvizin planetet e sistemit
diellor.
Megjithat, edhe pse ciklet e biznesit dallojn nga njri tjetri, ato kan dika t
prbashkt. do cikl biznesi karakterizohet nga disa faza t njllojta.

Ekonomistt q merren me studimin e cikleve t biznesit kan prcaktuar katr faza t ciklit
t biznesit:
1.
2.
3.
4.

Pika m e lat e ciklit

Faza e reesionit (rnies ekonomike)
Pika m e ult e ciklit
Faza e ekspansionit (ngritjes ekonomike)

Figura 1.1 paraqet n manure grafike katr fazat kryesore t nj cikli biznesi. Edhe nga
paraqitja grafike vem re se mnyra e sjelljes t nj cikli t biznesit sht e parregullt. Grafiku na
tregon se ciklet e biznesit jan si nj bashksi malesh dhe luginash me nivele t ndryshme
lartsish. Disa lugina jan shum t thella, si ndodhi n kohn e depresionit t madh viteve
1929-1933, kurse disa jan t cekta, si ishte ajo e vitit 1970 pr ekonomin amerikane. Edhe
zgjatja e fazave ndryshon nga njri tjetri.

36

Hyrje n ekonomi

Momenti kyq, pr t identifikuar nj cikl t biznesit, sht prcaktimi i fazes s

recensionit pra, prcaktimi i periudhs kur aktiviteti ekonomik sht n rnie. Duhet t
theksojm se jo do rnie ekonomike mund t karakterizohet si nj recension. Rniet momentale
ose rniet ekonomike pr periudha shum afat shkurta nuk prbjn reension ekonomik.
Pranohet se kemi t bjm me nj faze t reensionit ekonomik vetm ather kur GDP
real bie gjat dy tremujorve t nj pasnjshm kalendarike (ose pr gjasht muaj rresht). Gjat
priudhs s recensionit firmat dhe konsumatoret i ulin nivelet e shpenzimeve t tyre. Firmat, pr
shkak t inventarve t teprta (stoqeve t mallrave t pa shitura), reduktojn prodhimin,
paksojn shpenzimet pr lndt e para, reduktojn shpenzmet pr investime, dhe nxjerrin jasht
nga puna nj numr t caktuar puntorsh.

Rrjedhimisht, edhe fitimet e firmave bien, por edhe n kto kushte disa firma vazhdojn
t qndrojn n biznes, kurse disa t tjera duke mos qen n gjendje ti bjn ball ksaj situate,
dalin nga biznesi, ose falimentojn.
Periudha e recensionit prfundon me arritjen e pikes m t ult t ciklit t biznesit. N
kt pike firmat punojn me kapacitet jo t plota dhe niveli i prgjithshm i papunsis arrin
nivelin m t lart. Prodhimi total i t mirave dhe shrbimeve vazhdon t ulet. N kt faze t
ciklit sht shum vshtir t gjendet pun sepse shum firma dalin nga biznesi, falimentojn.

37

Hyrje n ekonomi

Praktikisht, prcaktimi i ksaj faze t ciklit sht i vshtir dhe nuk ka ndonj prkufizim t
pranohet nga t gjith ekonomistt. Megjithat, shpesh here si tregues i identifikimit t saj
merret norma e lart e papunsis, ndoshta n nivel dyshifrore.
Pas disa kohsh, ekonomia fillon t rimarr vetn prsri, duke hyr n fazn e
ekspansionit ose t rritjes ekonomike. Gjat fazes s ekspansionit shpenzimet e firmave dhe t
konsumatorve filojn t rriten.Firmat fillojn t zgjerojn prodhmin,papunsia fillon t
ulet,pajtohen puntoret n pun,t ardhurat fillojn t rriten,rritet n kt mnyr krkesa
konsumatore,gj e q influencon n rritjen e mtejshme t prodhimit,t punznies,t
konsumit,e tj.
Faza e ekspansionit prfundon me arrjitjen e pikes m t lart t ciklit.N kt faze
prfundon me arritjen e pikes m t lart t ciklit.N kt faze ekonomia sht n bumin e
vet ekonomik.Firmat normalisht prodojn afr ose n kapacitetet e tyre prodhuese dhe ata q
krkojn pun prgjithsisht mund ta gjejn nj t til.Investimet e firmave dhe shpenzimete
konsumatorve jan n nivelin e yre m t lart.Por meqense ekonomia punon me afer ose
n nivelin e punsimit t forte t faktorve t prodhimit rritja e mtejshme e krkeses pr t
mira e sherbime do t oj n rritje e nvelit t prgjithshm t mimeve.

8.1.Rritja ekonomike
Nga analiza q i bm cikleve t biznesit,rezulton se n j ekonomi tregu t
konsuliduar,megjithse vrehen luhatjet n formn e reensonit dhe t ekspansionit,tendenca e
pergjithshme sht rritja e ekonomis.N periudha aftshkurtra gjendja e ekonomis mund t
karakterizohet me njren nga kat fazat e ciklit kurse n periudha afatgjata ajo karakterizohet
nga tendenca drejt rritjes ekonomike.Analizat e rritjes ekonomike shqyrtojn faktoret q ojn
n rritjen ekonomike n nj periudh afatgjat.Duke qen se oferta aggregate prcaktohet nga
aftsit q ka ekonomia e nj vendi pr t podhuar mallra dhe sherbime,domethn nga podhimi i
saj potencial,ather analiza e rritjes ekonomike shqyrton factored t cilet ojn n rritjen e
prodhimit potencial n nj periudh afatgjat.
Rritjen ekonomike munda ta prcaktojm si nj ekspansion n GDP potencial t nj
vendi. Me fjal tjera, rritja ekonomike prcaktohet si aftsi e ekonomis s nj vendi pr t
prodhuar gjithnj e m shum mallra e shrbime q deshirojn konsumatort.

38

Hyrje n ekonomi

Rritja ekonomike konsiderohet si nj ndr objektivat qndrore stabilizuese

makroekonomike. Kjo pr vet faktin se rritja ekonomike lidhet ngusht me standarin e jetess
s popullsi s nj vendi. Nj rritje n standartin e jetess n rritjen e popullsis krkon
medoemos rritjen e prodhimit t mallrave dhe t shrbimeve. Nj tregues i rndsishm i
standartit t jetess do t ishte prodhimi pr frym t popullsis. Do t konsiderohet prmirsim i
standartit t jetess s popullsis t nj vendi ather kur do individ, me kalimin e kohs, ka n
dispozicion t tij m shum mallra e shrbime pr t konsumuar se sa m par.
Analizat e rritjes ekonomike, bazuar n prodhimin pr frym popullsis, krkojn q t
mbahen parasysh jo vetm ndryshimet q ndodhin n GDP potencial t nj vendi por edhe
ndryshimet n numrin e popullsis t ktij vendi. Sepse, n qoft se popullsia rritet me ritme m
t shpjta sesa prodhimi dhe kapacitet podhuese ather nuk do t kemi asnj prmirsim n
standartin e nivelit t jetess s popullsis. Prandaj, nj mates kuptimplot i rritjes ekonomike
mbetet niveli i prodhimit real pr frym t popullsisi.
Q n hapat e para t lindjes s ekonomiksit, ekonomistt jan prpjekur t shpjegojn
evolucionin e prodhimit dhe t pages si dhe proesin afatgjat t rritjes ekonomike n
pgjithsi. Kshtu modelet klasike t paraqitura nga Adam Smith dhe Tomas Maltus e
prshkruajn zhvillimin ekonomik duke anaizuar lidhjen q ekziston midis burimit t prodhimit,
q pr ta ishte toka, dhe rritjes s popullsis.
Smithi n veprn e tij Pasurija e Kombevebn fjal pr nj epok t art e cila i
paraprinte prvetsimit t tokave dhe akumulimit t kapitalit,n t ciln vetem puna merrej
parasysh, kurse toka ishte e lir n dispozitcion t t gjithve.
N kto kushte prodhimi dhe mimet varshin nga ose percaktoheshin vetem nga puna.
do mall tregtohej me mimet, t cilat ishin propocionale me punn e harxhuar pr prodhimin e
tyre Pra mimet ishin prcaktoheshin me koston mesatare t puns s harxhuar pr prodhimin e
mallrave. N qoft se prodhimi rritet n t njejtin prpjestim me numrin e popullsis, ather
nuk do t veproj ligji i t ardhuave zbritse dhe paga reale pr puntor do t mbetet konstante.
Kjo situat do t vazhdoj t jet e till derisa nj shpiks t gjej nj metod t re pr t
prodhuar n nj or at q m par prodhohej, pr shembull, n dy or. Kjo padyshim do t rriste
prodhimin pr frym t popullsis. Nj prmisim i balancuar n produktivitetin e puns mund
ti lr raportet e mimeve t pandryshuara, por ai mund t dyfishoj pagn reale. N nj bot t
till ku sundon teoria e percaktimit t vleres nga puna shpikjet e reja mund t qojn n rritjen e
pagave dhe t shpejtojn ritmet e rritjes ekonomike.
Por kjo epok e re e art nuk mund t vazhdoj pr shum koh. N kushtet kur toka
popullohet plotsisht ( nuk ka me toka t lira) rritja e balancuar e toks dhe e puns s bashku me
prodhimin sht e pa mundur. Toka si nj faktor kyesor i prodhimit bhet nj faktor i rrall dhe
me rritjen e popullsis prodhimi mund t rritet m me ngadal. Puntor t rinj shtohen
(punojn) n nj siperfaqe toke t pandryshuara, rrjedhimisht do puntor ka n dispozicion m

39

Hyrje n ekonomi

pak se tok pr puntor ka n dispozicion m pak tok pr t punuar. N kto kushte fillon veproj
ligji i t ardhurave zbritse. Rritja e raportit pun-tok qon n uljen e pages.

8.2. INFLACIONI
Inflacioni prbn nj ndr smundjet makroekonomike dhe konsiderohet si nj problem
shqetsuese pr ekonomin n trsi dhe pr firmat dhe konsumatort n veanti. Pr kt arsye
do qeveri problemin e inflacionit e konsideron si nj ndr pikat kryesore stabilizuese
makroekonomike.
I. Kuptimi i inflacionit
N kndveshtrimin e problemeve q studion Makroekonomia, nj vend t vaant z
dhe tema e inflacionit. Dukuria e inflacionit s bashku me papunsin prbjn nj smundje t
rnd makroekonomike. Kurimi sa m i mir i smundjes krkon para s gjithash t njihet mir
smundja. Pra sht inflacioni?
Me inflacion do t kuptojm ngritjen e vazhdueshme t nivelit t prgjithshm t mimeve.
Ndryshimi i nivelit t mimeve matet me normn e inflacionit e cila llogaritet si m posht:

Norma e inflacionit (t) =

Niveli i mimeve (t)-Niveli i mimeve (t-1)

Niveli mimeve (t-1)

Ku t sht periudha korente dhe t-1 sht periudha parardhse.
Si del dhe nga prkufizimi i msiprm,sht e domosdoshme t theksojm se
inflacioni sht nj dukuri ekonomike q shpre ngritjen e nivelit t prgjithshm t mimeve dhe
jo t mimeve t mallrave apo t shrbimeve t veanata. Me ngritje t nivelit t prgjithshm t
mimeve ngelim parasysh ngritjen e nivelit mesatar t tyre. Natyrisht, jo t gjitha mimet
ngrihen n t njetn mas gjat gjat periudhs s inflacionit.
Disa mime ngrihen m shum ndrsa t tjer ngrihen m pak, sidoqoft n nj situate
inflacioniste niveli mesatar i se far prfaqsojn kto indekse mimesh.

I.

Indeksi i mimeve t konsumatorit

(CPI) sht treguesi q prdoret m gjersisht pr matjen e inflacionit.CPI mat koston
e nj shporte tregu mallrash dhe shrbimesh q konsumohen nga nj familje tipike
40

Hyrje n ekonomi

II.

III.

qytetare gjat nj periudhe t caktuar kohe.N SHBA kjo shport tregu prfshin rreth
365 llojesh mallrash dhe sherbimesh dhe pr t llogaritur CPI mblidhen t dhna pr
21.000 familje qytetare n 91 zona t vendit.Kjo shport vlersohet me mimet e
mallrave dhe t sherbimeve n periudha t ndryshme kohe.N prllogaritjen e CPI
mbahen parasysh edhe peshat specifike t do mali apo sherbimi n buzhetin e
shpenzimeve t konsumatorit.
Indeksi i mimeve t prodhuesit.Ky
indeks mat nivelin e mimeve t shitjes me shumic ,pra nivelin e mimeve ne stadin e
prodhimit. N rastin e SHBA-ve ky indeks llogaritet duke u bazuar n mimet e rreth
3400 mallrve t ndryshme.Llogaritja e indeksit t mimeve t prodhuesit sht i
rendsishm pr shkak t gjersis s mallrave dhe t shrbimeve q ai prfshin.Ai
prdoret gjersisht n veprimtarin tregtare.
Deflatori i GNP.Me konceptin e
deflatorit t GDP-s jemi njohur shkurtimisht edhe n temat e kaluara.Kujtojm se
deflatori i GD-s real,shprehur n prqindje,pra:

Deflatori I GNP =GNP nominal

GNP real

Ky raport mund t interpertohet sin j indeks m i prgjithshm i mimeve prderisa ai

prfshin mimete t gjitha mallrave dhe t shrbimeve.Pr ket arsye ekonomistet e
konsiderojn deflatorin e GNP si nj mates m t mire t inflacionit se sa Indeksi i mimeve t
konsumatorit ( CPI) dhe Indeksi i mimeve t Prodhuesit (PPI)

Shpesh here n mes njerzve lindin lindin keqkutime krijohet konfuzion n lidhje me
inflacionin.Ktu po paraqesim disa pyetje t cilat t cilat reflektojn keqkuptimet e
perbashkta,s bashku me prgjigjet e tyre:
1.

A i bn inflacioni mallrat dhe

shrbimet m t shtrenjta?Jo.Inflacioni do t thot q niveli mesatar i mimeve ngrihet.
Shtrenjesia e mallrave lidhet me mimet relative t tyre,t cilat jo medoemos ndryshojn.
2.
A na bn inflacioni m t varfr? Jo
pa tjetr.T adhurat tona nominal tentojn t rriten gjat periudhes s inflacionit
ndrkoh q t ardhurat tona reale munden edhe t rriten sikurse mund t mos
ndryshojn apo t ulen po gjat ksaj periudhe.
3.
A bhen firmat m t pasura dhe
puntoret m t varfur gjat periudhs s inflacionit?Jo patjeter.Efekti i inflacionit n
shprndarjen e t ardhurav varet nga lloji i inflacionit,t cilet do ti analizojm m posht.

41

Hyrje n ekonomi

II.Llojet e inflacionit
N prgjithsi n teorin ekonomike inflacioni klasifikohet tre kategori:
a)
b)
c)

Inflacioni i moderuar.
Inflacioni galopant.
Hiperinflacioni.

Karakteristikat kryesore t ktyre kategorive t inflacionit po i paraqesim m posht:

Inflacioni i moderuar. Ky lloj inflacioni ndodh kur niveli i prgjithshem i mimeve
ngrihet ngadal.Kemi t bjm me inflacion t moderuar kur norma e tij shprehet me ann e nj
numri njshifror.N kto kushte mimet jan relativisht t qndrueshme dhe njerzit kan besim
tek paraja,jan t gatshm ti mbajn ato n duart e tyre ose ti depozitojn n banka,duke
pranuar edhe norma interesi shum t ulta.
Gjithashtu, individet jan t gatshm t nnshkruajn kontrata me vlera monetary,nisur
nga qendrushmeria e mimeve.Ata nuk humbasin kohen kot duke u prpjekur q pasurin e tyre
ta vendosin n pasuri reale n vend t asaj monetare ose ne formen e letrave me vler,sepse
kan besim pasuria e tyre n formen monetare do ta ruajn vleren e saj reale.Shkurt mund t
themi se n nj situate me inflacion t moderuar sistemi monetar funksionon mir.
Inflacioni galopant. Kemi t bjm me ket lloj ather kur niveli mesatar i mimeve
fillon t rritet me nj norm dy ose tre shifrore,prshembull, 20%, 100%, 200%, n vit.Kur
ekonomia sht n nj situate t till ndoshin shtrembime serioze n treguesit ekonomik dhe
financiar. Besimi tek paraja lekundet dhe bie. Prgjithsisht shum kontrata indeksohen me
indeksin e mimeve ose n valuta t huaja,pr shembull n dollar. Meqense parat humbasin
vleen e tyre shum shpejt dhe meqense norma e intersit merr vlera shum t ulta ose
negative,njerzit shmangen mbajtjes s parave ne duart e tyre mbi nj minimum t domosdoshem.
Tregu financiar dhe roli i normes s interest dopsohet shum. Njerzit priren t grumbullojn apo
depozitojn mallra, t blejn shtpi ose forma t tjera t pasuris s patundshme dhe nuk japin
kurr hua me nj norm interesi t ult.

9. PAPUNSIA
Papunsia prbn nj ndr smundjet m t rnda makroekonomike. Shpesh her, rritja e
treguesit t papunsis konsiderohet si nj simptom e fazs s recesionit ekonomik. Prandaj
analiza teorike e saj merr nj rndsi t veant, sepse na lejon t pcaktojm drejt edhe
medikamentet, politikat prkatse pr ta shruar kt smundje.
N pjesn e par t ktij kreu, analizojm kostot e papunsis dhe m pas, duke paraqitur treguesit
kryesor t tregut t puns, jepet metodika e matjes s saj, nprmjet llogaritjes s norms s

42

Hyrje n ekonomi

papunsis. Duke pasur parasysh rndsin q kan politikat e reduktimit t papunsis, n pjesn e
dyt bhet interpretimi ekonomik i papunsis dhe paraqiten llojet kryesore t saj. N pjesn e
tret analizohet nj kategori e rndsishme e tregut t puns, norma natyrore e papunsis.
I. Papunsia , matja dhe kostot e saj
Analizn teorike po e fillojm me kostot e papunsis, sepse ato nxjerrin m mir n dukje
thelbin e saj. Kostot e papunsis i klasifikojm n dy grupe kryesore:
a) Kostot ekonomike t papunsis. Nga pikpamja ekonomike nj papunsi e lart do t
thot rnje n GDP aktual, pra treguesi i GDP aktual sht m i vogl se sa treguesi i
GDP potencial. Sa m e madhe t jet papunsia aq m i madh hendeku midis GDP
aktuale dhe GDP potencial. Lidhja midis papunsis dhe GDP jepet nga ligji Okun, sipas
t cilit, si e vum n dukje n temen e kaluar, pr do 2% t rnies s GDP aktuale n
krahasim me GDP potencial, norma e papunsis rritet me 1%. Pr shembull, n oftse
GDP potencial sht 100 %, norma e papunsis sht 6 % dhe GDP aktual bie n masn
96% t GDP potencial, ather norma e papunsis do t rritet nga 6% n 8%.
N krahasim me burimet e tjera t prodhimit, puna mund t konsiderohet si burim m pak
i rezervueshm. Nj dit pun e humbur pr shkak t papunsis, sht humbur
prgjithmon dhe nuk mund t rifitohet. Kjo karakteristik e faktorit pun u jep karakter
absolut humbjeve ekonomike nga papunsia. Nga studimet q jan br, humbjet
ekonomike t shkaktuara nga papunsia vlersohen t jen m t mdha edhe sesa humbjet
q pson shoqria nga inefiienca e monopoleve apo nga humbjet e shkaktuara nga tarifat
dhe kuotat. N kto kushte, norma e papunsis bhet nj matse e shendetit ekonomik t
nj vendi.
Kostoja ekonomike e papunsis shprehet, n kndvshtrimin makroekonomik, n
hendekun e prodhimit, pra n diferencn midis produktit aktual dhe atij potencial.
Kuptohet, n situata papunsie kjo diferenc merr vlera negative.
Nj aspekt tjetr ku shfaqen kostot e papunsis, sht dhe fakti se t papunt jan nj
barr e rnd financiare pr qeverin, sepse sht kjo e fundit q prballon fondet pr
dhnie ndihme financiare pr t papunt.
Zvoglimi i t ardhurave personale,si rezultat i humbjes s vendit t puns, pr nj
kryefamiljar prbn nj kosto t dukshme ekonomike t papunsisi, por tashm par nga
pikpamja mikroekonomike. Nj gjendje e till on n uljen e nivelit t jetess t t
papunet dhe t familjes s tij, mbasi tani ata do t konsumojn m pak t mira dhe
shrbime.
b) Kostot sociale t papunsis. Krahas kostove ekonomike, pr t cilat folm m lart,
papunsia shoqrohet edhe me kosto sociale, t cilat edhe pse sht e vshtir t
shprehen n vler, nuk jan m pak se t parat. Kostot sociale t papunsis mund t
paraqiten n disa forma:
Papunsia shkakton zhvlersimin e kapitalit human. Nj papunsi e zhgjatur e ul n
mnyr serioze vleren e nj investimi t kryer n kapitalin human. Ndodh kshtu sepse
43

Hyrje n ekonomi

shkalla e arsimit e fituara dhe e aftsis pr pun, e humbasin vleren e tyre kur nuk vihen
n prdorim pr nj koh t gjat.
Rritja e papunsis mund t shrbej si shtrat i ngroht pr rritjen kriminalitetit n shkall
vendi. Nj rritje n numrin e t papunve mund t shkaktoj rritjen e numrit t krimeve.
Kur individt nuk marrin t ardhura nga nj pun e ligjshme, ather ata mund t priren
tu drejtohen rrugve t paligjshme, pra rrugve t krimit.
Kostot sociale t papunsis marrin edhe formn e uljes s dinjitetit personal dhe t
keqsimit t shndetit t t papunve. Papunsia shoqrohet me uljen e vetvlersimit, duke
u shkaktuar dhimbje atyre q vuajn pr nj koh t gjat prej saj. Papunsia e zgjatur e
detyron individin q t trheqet nga pjsmarrja n mnyr aktive n jetn shoqrore dhe
politike t vendit, i kput ose i dobson lidhjet e tij shoqrore. Shpesh papunsia bhet
shkak pr gjendje depresive e smundje t tjera nervore, si dhe pr nj varg smundjesh
t zemrs, etj.
Matja e papunsis
Dy karakteristikat kryesore t nj recesioni ekonomik jan rnja n GDP dhe rritja e papunsis.
Ndryshimet n prodhim maten nprmjet logaritjes s GDP, kurse ndryshimet n papunsi maten
nprmjet llogaritjes s norms s papunsis.
T dhnat statistikore pr llogaritjen e norms s papunsis mund t merren n rrug t
ndryshme. Si burime kryesore statestikore mund t shrbejn vrojtimet statistikore, regjistratort
e Zyrave t Puns ose regjistrat e sigurimeve pr papunsin. Shpesh her, vlersimet zyrtare mbi
papunsisn mbshteten n mnyr krahasuse n t dhnat e m shum se nj burimi. Megjithat,
vende t ndryshme mund t mbshtetn n burime t ndryshme, gj q e vshtirson, n nj far
shkalle, krahasimin e treguesve prkats midis tyre.
N nj koh t dhn, nj individ mund t jet i zn me pun, i papun ose jasht forcs puntore.
I zn me pun (i punsuar) konsiderohet ai person q kryen nj pun t pagushme, qoft edhe
kur mungon prkohsisht n pun pr shkak se sht i smur, me pushime ose n grev.
T papun konsiderohen ata persona q nuk jan n pun por krkojn pun n mnyr aktive,
ose q presin t rikthehen n pun. N nj prkufizim m t plot, nj person sht i papun n
qoftse nuk punon dhe a) ka br prpjekje specifike pr t gjetur nj pun gjat katr javve t
fundit, b) sht pushuar nga- -puna dhe pret q t thirret prsri n kt pun, c) sht duke pritur
t njoftoht pr nj pun t re muajin e ardhshm.
T punsuarit plus t papunt prbjn - Forcn puntore.
T gjith t tjert q jan n mosh pune por nuk jan t zn me pun, nuk prfshihen n forcn
puntore ose n t papunt, ata konsiderohen thjesht jasht forcs puntore. Ky grup prbhet nga

44

Hyrje n ekonomi

pensionistt, studentt, nxnsve n moshe pune, ata largohen nga tregu i puns pr t rritur,
fmijt si dhe personat q nuk krkojn pun pr arsye t ndryshme.
Duke ditur numrin e t pa punve dhe numrin e forcs puntore, mund t llogarisim normn e
papunsis:
Norma e papunsis(%)=
N tabel kemi paraqitur nj shembull konvencional t llogaritjes s treguesve t msiprm t
tregut t puns.
1.Popullsia totale (n milion

258,4

Minus individet nn moshn 16 vje dhe t institucionalizuar 58

Minus individet q nuk prfshin n forcn puntore

63

2. Baraz:Forca puntore (n milion)

117,4

Minus forca ushtarake

3. Baraz: forca puntore e civile ( n milion)

115,4

a) T punsuar

107

b) t papun

8.4

4. Norma e papunsis (n %) =

8.4: 115=7.3%

___________________________________________________________________

Shpesh her treguesit e papunsis prjashtojn ata individ q jan t papun por kan humbur
shpresn pr t gjetur pun dhe pr kt arsye kan hequr dor nga krkimi aktiv pr nj vend
pune. Kta quhen t papun t dshpruar (ose t dekurajuar). Sidoqoft, kur heqin dor nga
krkimi i nj vendi pune, ata duhet t prjashtohen edhe nga kategoria e forcs puntore.
N nj periudh reesioni ka nj rritje n numrin e individve q nuk mund gjejn pun me koh
t plot. Ata jan t detyruar , jasht dshirs s tyre , q t pranojn nj pun me koh t
pjesshme. Nj punsim i till i pjesshm shpesh nuk prfshihet n statistikat e papunsis.

II. Interpretimi ekonomik i papunsis dhe llojet e saj

45

Hyrje n ekonomi

Autor t shkollave t ndryshme ekonomike japin klasifikime t ndryshme t formave t

papunsis. Nevoja e prcaktimit t formave t papunsis ka t bj me faktin se pr reduktimin
e formave t ndryshme t papunsis prdoren politika ekonomike t ndryshme. Ti analizojm
disa prej tyre.
1. Papunsia e frkimit (friksionale)
Kjo lloj papunsie shfaqet sepse egziston nj lvizshmri e prhershme e njerzve midis
vendeve t ndryshme t puns dhe t rajoneve. Edhe kur ekonomia sht n kushtet punznies
s plot, do t ket gjithmon nj fluktacion t njerzve q krkojn pun kur diplomohen pas
pfundimit t shkolls, ose q lvizin n rajone apo qytete t ndryshme . Gjithashtu, grat
rikthehen ne tregun e puns pas lindjs s fmijs. Meqense me kt rast puntort e papun
lvizin midis vendeve t ndryshme t puns ose krkojn pun m t mir (dhe pr ta realizuar
kt duhet njfar kohe), thuhet se ata jan t pa pun vullnetar.
Kjo lloj papunsie sht e pashmangshme dhe ekonomikisht e justifikushme, mbasi on n
shprndarjen dhe rishprndarjen efektive t burimeve t puns.

2.Papunsia strukturore
Kjo lloj papunsie ndodh kur ekziston nj mosprputhje strukturore afatgjat midis krkess
dhe oferts pr pun. Kjo mosprputhje mund t ndodh sepse krkesa pr nj lloj pune rritet
ndrkoh q krkesa pr nj lloj tjeter pune bie dhe oferta nuk i prshtatet shpejt kti ndryshimi.
Kto ndryshime n krkesn dhe n ofertn pr pun ndodhin sidomos pr shkak t ndryshimeve
fondamentale n degt baz t ekonomis. Nj dukuri e till shoqrohet me rnien e degve
kryesore dhe pr pasoj, edhe me vjetersimin e aftsive apo mjeshtrive t lidhura me to.
Problemi bhet veanarisht serioz n rajonet ku kan qen t koncentruara kto deg.
Koncentrimi i degeve depresive t ekonomis ja l vendin koncentrimit t papunsis n kto
rajone.
Imobiliteti profesional (mungesa e gadishmris dhe vshtirsit pr t braktisur profesionet e
vjetra dhe pr prvetsimin e profesioneve t reja) dhe imobiliteti gjeografik (mungesa e
gadishmris dhe vshtirsit lidhur me largimin nga rajonet depresive pr arsye sociale,
ekonomike, etj), kontribuojn n ruajtjen e niveleve t larta t papunsis n rajonet depresive
pr nj koh t gjat.
Vet ndryshimet strukturore n degt e ekonomis mund t ndodhin pr shkaqe t ndryshme, pr
shembull, zhvillimi dhe aplikimi i teknologjive t reja, ndryshimet afatgjata n preferencat e
konsumatorve, etj.

46

Hyrje n ekonomi

9.1. Papunsia ciklike

Kjo lloj papunsie rezulton nga pamjaftushmria e prgjithshme n krkesn

agregate.Dihet se krkesa pr pun sht nj krkes e prejardhur. Kjo do t thot se nj lloj pune
krkohet sepse krkohet produkti q ajo prodhon.
N kushtete kur ekonomia ndodhet n fazn e rnies ekonomike, ndodh rnia e krkess pr t
mira dhe shrbime. Rjedhimisht, prodhimi do t reduktohet dhe si pasoj firmat do t reduktohet
dhe si pasoj firmat do t krkojn m pak pun.

9.2.Papunsia sezonale
Papunsia sezonale lidhet me karakterin stinor t prodhimit. Kjo form papunsis shfaqet n
degt e industris s ndrtimit, n bujqsi, n shrbime, n turizm, etj., sepse n kto deg
karakteri stinor i prodhimit dhe kushtet e motit paraprcaktojn edhe krkesn pr pun.
Cilat jan shkaqet e papunsis?
Pr asnj shtje tjetr t teoris ekonomike ekonomistt nuk i kundrvihen kaq shum njri tjetrit
se sa pr qshtjen lidhur me shkaqet e papunsis. N tregun e mallrave nj ekuilibr i prishur
rivendoset,ndr t tjera, duke ngritur apo duke ulur mimin. Por n tregun e puns nuk mund t
ndodh e njjta gj. Pr shembull, spitalet krkojn infermer ose ajo sht shum e pakt.
Ndrkoh mijra puntor eliku dshirojn t punojn me pagn ekzistuese t tregut, por nuk
gjejn pun mbasi nuk ka krkesa nga firmat q t punsojn puntor eliku. Pse ndodh kshtu?
Pr ti dhn prgjigje ksaj pyetjeje duhet t mbajm parasysh bazat mikroekonimike t
papunsis. Prgjithsisht pranohet se n sjelljen e faktorit pun nj rol prcaktues luajn pagat.
Por pikrisht ktu fillon dallimi midis ekonomistve lidhur me shpjegimin e papunsis dhe
natyren e saj.
Sipas njres pikpamje, shkaku i papunsis duhet krkuar n ngurtsin e pagave. Pagat jo
fleksibile i japin papunsis karakter t detyruar. Sipas pikpamjes tjeter, pagat jan fleksibile, jo
t ngurtsura dhe n kto kushte papunsia nuk mund t konsiderohet e detyruar, ajo sht
papunsi e vullnetshme.
Papunsia e vullnetshme. Arsyet e mungess s dshirs pr t punuar n nj nivel t dhn t
pags orare t tregut mund t jen t ndryshme.
Ato mund t lidhen me prferencat q kan individt pr koh t lir dhe pr pun,pr t ndjekur
shkolln, pr tu kujdesur pr fmijt, etj. Por sht e rndsishme t theksojm se papunsia e

47

Hyrje n ekonomi

vullnetshme mund t jet ekonomikisht efiente. Pra , ekonomia mund t punoj me efiienc m
t lart pavarsisht nga fakti se ajo gjeneron nj numr t caktuar t papunsh.
Si prfundim, mund themi se, n nj treg pune t karakterizuar nga nj pag plotsisht fleksibile,
nuk mund t ket papunsi t detyruar. Edhe n kt treg, ashtu si mimet n tregun e t mirave
dhe t shbimeve, mimi i puns (paga) luhatet lart e posht, deri sa tregu t pastrohet (t
rikthehet n ekujlibr).
Papunsia e detyruar. Kejnsi dhe shum ekonomist t tjer theksojn se papunsia e lart q
ndodh n fazn e recesionit nuk reflekton vendimet e vullnetshme t individve pr t mos
punuar n nj nivel t dhn t pags orare t tregut. Sipas mendimit t tyre, papunsia ciklike
ndodh sepse pagat jan jofleksibile. Pagat jo fleksibile nuk jan n gjendje t rregullojn me
shpejtsi mungesn ose tepricen e forcs puntore n tregun e puns.
Kur ka nj tepric puntorsh firmat do t ken krkesa m rigoroze pr kualifikim dhe aftsim,
dhe do t zgjedhin midis tyre puntort m t kualifikuar dhe m me eksperienc.

9.3.Burimet e inflaciont
Ekzistojn pikpamje tndryshme lidhur me shkaqete ,burimet e inflacionit .Sido qoft
mbizotron pikpamja se inflacioni tentont jet inercial domthn me norma te pandryshuara
prderisa n ekonomi nuk kan ndodhu ndryshime t rndsishme n ann e oferts dhe t
krkeses.N kt mnyr ,n funksion t analizs s burimeve t inflacionit duhet t dallojm
inflacionin inercial inflacionin nga kerkesa dhe aj nga oferta
Inflacioni inercial ,quhet ndryshe inflacion I parashikushm ose I pritshm ,perderisa
norma e inflacionit sht e qendrushme (inerciale),per sa koh nuk ndodhin ndryshime n ann
e krkess dhe t oferts .Shpesh n mnyr figurative inflacioni inercial krahasohet me nj qen
t vjetr q fle. N qoft se qeni goditet n kmb ,qeni do t lviz pak por pastaj do t shtrihet
n vendin ku ishte para goditjes .Vetm n qoft se goditet fort sidomos n kok do t krcej
prpjet ,N ekonomin e vendev t zhvilluara kapitaliste ,inflacioni ka shprehur qart nj prirje
inerciale ,duke patur nj norm pak a shum t qendrushme ,
Por inflacioni jo gjithmon qndron n nj norm konstante ,sepse ekonomia nuk sht
si nj qen I vjetr q flepr nj koh t gjat Ajo her pas here pson goditje t ndryshme q
mund t vijn si pasoj e nj krkese t lart apo t ult ,t t korrave jot mira n bujqsi
,luhatjeve n kurset e kmbmit valuator ,ndryshimeve n produktivitetin e puns dhe ngjarjev t
tjera ekonomike .Kur ndodhin fenomene t tilla n ekonomi pritjet e agjetve ekonomik mund t
ndryshojn ,pra ndryshon edhe norma e parashikuar e inflacionot .N varsi nga fakti nse

48

Hyrje n ekonomi

goditja ekonomike lidhet me krkesn apo ofertn agregate ,inflacioni rezultues ,quhet inflacion
nga krkesa dhe inflacion nga oferta

9.4. POLITIKA FISKALE

Politika Fiskale ka t bj me perdorimin e shpenzimeve qeveritare dhe politikn e
taksave pr t arritr qllimet t caktara ekonomike dhe sociale,
Kto qllime ndahen n tre grupe:Alokative,shpndarse dhe stabilizuse.
Qllimi alokativ- ka t bj me ndikimin e politikave buxhetore t qeveris n alokimin e
resurseve t shoqris.
Qllime shpndarse-kan t bjn me ndikimin e politikave buxhetore m shpendarejen e t
ardhurave te shoqrise,politika qeveritare kan ndikime t ndryshme mbi grupe t ndryshme t
populsis.
Qllimet stabilizuese-kan t bjn me ndikimin e qeveris mbi inflacionin,papunsi dhe
rritjen ekonomike .
Politika fiskale ka t bj me politikn e shpenzimeve qeveritere pr blerje mallrash e
shrbimesh e pr kryrjen e pagave te transferushme nga njera an,dhe me politikne sigurimit t
t ardhurave e para s gjithash t taksave nga ana tjetr.

9.5. BUXHETI QEVERITAR DHE POLITIKA FISKALE

Shpenzimet dhe t ardhurat e parashikuara nga
njvjeqare,pasqyrohet ne buxhetin qeveritar.

qeveria

pr nj periudh

Buxheti sht i pr dhe br nga pjes jot e domosdoshmrisht t barabarta: Shpenzime dhe
t ardhurat, ai shrbene pr t regjistruar dhe kontrulluar si kryrjen e shpenzimeve ashtu edhe
realizimin e t ardhurave t planifikuara. N buxhetin qeveritar si shpenzime ashtu edhe t
ardhurat paraqiten t detajuara ,prkatsishtsipas drejtimeve t kryera s shpenzimeve
(arsim,mirqenie, mbrojtje etj) Kurse burime t t ardhurave (taksa mbi t ardhurat
individuale,taksa mbi sigurimet sociale, taksat mbi te ardhurat e korporates etj,)
Buxheti qeveritar mund te jete me tepric positive (sufiqitar)me tepric negative
(defiqitar)ose i balancuar, ne qoft se t ardhurat i tejkaloj shpenzimt buxheti sht sufiitar
,kurse shpenzimet tejkalojn t ardhurat sht deficit ,kur t ardhurat jan t barabarta me
shpenzime kemi buxhet t balancuar.
Pr t mbulur defiitin e buxhetit ne rastet kur buxheti sht defiitar qeveritar mund t
ndjek dy rrug:

49

Hyrje n ekonomi

a) T shtyp ( emetoj )paran

b) T marr hua nga publiku (ose nga vende t tjera)
Kto jan pikrisht huat e akumuluar t qeverise
domthne ndaj individve ,bankave, firmave, t huaja etj.

q e prbjn borxhin qeveritar,

Synimet makroekonomike qeveritare ndyshone ne progrmate e saj mbi shpenzimet

apo t ardhurat .Qeveria ka si synim t rris krkesn ose ofertn agregat,ajo do t ndiqt nj
politik fiskale zgjeruese ,N t kundert n qoft se synimi sht i ulte krkesen edhe ofertn
agregate Kemi t bjme me politiken fiskale kufizuse.
Ajo politike fiskale q relizohte npr veprimet akttive t qeveris quhet Politike
fiskale aktive e cila mund te jet zgjeruse ose kufizuse, kurse nj veprim automatic apo
spontan i sistemuar fiscal n prgjigjje te ndryshme ekonomike qe sht rezultat i vendimeve t
mparshem t qeverise quhen Politike fiskale automatike,
Politika fiskale automatike mund t jt zgjeruese ose kufizuse
Dallojm katr lloje te politikash fiskale:
1.Zgjeruese aktive
2. Kufizuse aktivepo
3.Zgjeruse automatike
4.Kufizuse automatike.
Nepr mes nje tabele 23.1 paraqiten katr llojet e politiks fiskale dhe tregohet se nj
politik fiskale zgjeruse active prfshin veprime t paramenduar t qeveris q rrisin
shpenzimet qeveritare ,ulin takasat ose t dyjat se bashku,kurse nj politik fiskale kufizuse
active ka t bj me veprime t qeveris q ulin shpenzimet qeveritare .rrisin taksat ose t dyjat
se bashku ,po ashtu tabela 23.1 tregon gjithashtu se kompresioani pr papunsin dhe asistenca
sociale jan shmbuj t politikave fiskale zgjeruse dhe kofizuse. P sh ne qofte se ekonaomia
sht n rnie ,shum njerz do t mbeten pa pun dhe do t dhe do t jet krkues t
ndihmave pr papunsin dhe asistenc sociale.
Kompenzimi per asisitenc sociale zbusin kontraditat e ciklit te biznesit duke shmangur rnie
e shpenzimeve te konsumit ,Pra gjat nj rnie ekonomike,kompresimi pr papunsin dhe
asistencen sociale e rnies sociale jan masa fiskale zgjeruse automatike q zbusin intensitetin e
rnies .
Tabela 23.1 Llojet e politikes fiskale

50

Hyrje n ekonomi

Zgjeruese
Kufizuse
Aktive
-Rritja e shpenzimeve
-Ulje e shpenzimeve
qeveritar
Qeveritare
-Rritje e taksave
-Ulje e taksave
-ose t dyjat
( 1)
-ose te dyja (2)
Automatik
Kompensim pr papunsin
Kompensimi pr papunsin
Asistenca sociale (3)
Asistenca sociale (4)
Stabilizatort kryesor automatik t ciklit t biznesit q veprojn n kuadrin e sisitemit fiscal
jan kuadrin e sisitemit fiscal jan:
a)Ndryshimet automatike t t ardhurave nga taksat-n vendet perendimore zbatohet sot
shkallt
t gjer
t taksat progresive mbi te ardhurat personale apo t
korporatave,karakteristika e tyre sht se me rritje t ardhurave rriten edhe norma e taksave,n
kto kushte sistemi fiskal i prgjigjt n mnyre automatike dhe n drejtimin e duhur do
ndryshim i papritur ne ekonomi.Ne qofte se te prodhimi bie ather t ardhurat nga taksat bien
automatikisht duke i rritur relativishte te ardhurat e disponushme e pr pasoja edhe shpenzimet
pr konsum apo investime,kures ne periudhen inflacioniste do t rriten t ardhurat nga taksat do
te ulen t ardhurat personale duke ndikuar n paksimin e konsumit e pr pasoj edhe t krkess
aggregate si dhe duke ulur spiralen page-mim.
b) Pagesat pr papunsin,fondet e bamirsis dhe pagesat e tjera t transferushme-ne
situate depressive kur dhe papunsia sht e lart pagest pr papunsin rritn,kurse n situta
inflosianiste ato ulen.Pra fondet pr papunsin rriten dhe ulen n drejtim t kundrt me
lvizjen ciklike,dkue sjell efekte stabilizuse,ku e njeja gje mund t thuhet edhe pr programet e
ndyshem t ndihms ushqimore t ndihms mjeksore etj,gjith ashtu stabilzatore automatik
vuajn nga dy mangsi:
1.Efektet negative n ofertn aggregate
2.Problemi i pengess fiskale
Efekte negative n ofertn agregate-normat e larta te taksave mund te frenojm ofertn
agregate dhe t deklarojn iniciativn.Nj rritje me normen marxhinale t takss mbi t ardhura
shte njjt me nj rritje n kosto marxhinale t puns.
N masn q taksat progresive mbi t ardhurat frenojn rritjen e krkesn aggregate sa m e
vogel t jet rritja n oferte aggregate aq m e madhe do t ishte nora e inflacionit.Pagat e larta
pr papunsin mund t rrisin qndrushmerin e papunsis sepse mund te nxisin njerzit q t
presin pr t gjetur punn e prshtatshme n vend q t ndikoj n zvoglimin e efektit
prfitues pr t papunsuarit nga stabilizuesi automatik ,megjithatn masn q kijo papunsi
sht m shum vullnetare se sa jo vullnetare mund t thuhet se problemi i papunsis sht m
i qet,

51

Hyrje n ekonomi

Problemi i pengess fiskale-Stabilizusit automatik ndihmojn n zbutjen e ulje-ngritjeve t

t ardhurave kombetare ,n qofte se ekonomia fillon t rigjallrohet ,stabilizusit automatik do te
veprojn si nj penges pr zgjerim, duke ule madhsine e multiplikatorit stabilizuesit
automatik zvoglojn masn e gjallrimit t ekonomis,gjithashtu ato veprojn si nj pengese
n politikn e kujdesshme fiskal t qeverise ;sa m t fuqishme t jen stabilizuesit automatik aq
m i madh duhet t jet ndryshimi n shpenzime qeveritar apo n taksat,n mnyr q t arrihet
ndryshimi I dhn n t ardhurat kombtare,Pra pr t realizuar objektivat e politiks fiskale
qeverai e ka t
nevojshm t ndrhyrj drejtprdrejt me instrumente t ksaj
politike.Instrumentat kryesor (stabilizatort aktiv)T politiks fiskale aktive jan:
Projektet e investimeve publike-t tilla si projekte e elektrifikimit t furinizimit me uij
etj,sot projektetet e tilla relativishte afatgjata ,pra q kan nevoj pr nj koh relativishte t
gjat q tvihet n jet perdoren rral ,efektet e tyre kundr ciklike mund t jen negative pra
atom mund t fillojn kur faza prkatese e ciklit t biznesit t kt kaluar.
Projektet publike t punsimit ndryshe nga projektet publike t investimeve q krkojn
shum capital dhe koh pr tu realizuar,projektet publike te punsimit synojn znien me pun
t puntorve n periudha deri n peridha deri n nj vit,
Kto projekte prfaqsojn nj mjet stabilizimi q sht perdorur m shpesh kohn e fundit
,ku ndaj ktije mjeti kritik q lidhen me infiiencen e tyre dhe m faktin q ato nuk ofrojn
punzim serioze t t papuneve.
Ndryshimi i normave t taksave-ndryshimi i normave t taksave n drejtimin e duhur
prdoret pr t stimuluar apo frenuar zhvillimin e ekonomis,ky mjete mund te prdoret me
sukses vetm n qoft se do te arrihet nj ndryshim i shpejt dhe i prkohshem i taksave sepse
n t mund t kalonte faza prkatse e ciklit dhe ndryshimi i taksave n vend q t sillet dobi do t
sillte dm,nga nj an sht e vshtir t arrihet nj ndryshim i shpejt dhe i prkohshm i
taksave,kurse nga ana tjeter njerzit duke qen t ndrgjgjshem pr karkteristikat e prkoshm
t ndryshimit t taksave,nund te ndryshoj n mnyr t mjaftushme sjelljen e tyre duke e
kushtzuar kshtu efektet t kufizuara kundr ciklike t ksaj politike fiskale.
Zbatimi i nj politike t caktuar fiskale do t ket ndikimin e vet n buxhetin e
qeveis,prkatsisht n zrat e shpenzimeve apo t t ardhurave dhe pr rrjedhoj edhe n gjendje
e buxhetit,si buxhetit sufiitar,defiitar apo i balancuar.
Gjate zbatimit t politikave fiskale,qeveria duhet t kujdeset p t mbajtur buxhetin
gjithmon t balancuar apo mund t lejohet sufiit ose defiite pr nj koh relativisht t gjat
N vazhdim do ti japim prgjigjje ksaj pyjete ,por m pare evidentojndy moment t
rndesishme pr analizn e mtejshme:

52

Hyrje n ekonomi

S pari:tradicionalisht deri 50-60 vvjet m pare,financat publike jan mbshtetur n tre parime
baz t prcaktuar q n kohn e Adam Smithit.
Financat publike jan thjesht nj aplikim i financave t familjes,ne qofte se nj familje
shpenzon m shum se sa t ardhurat e saj mujore,ajo shkon n falimentim dhe varfri,e
njjta gj sht e vrtet edhe pr qeverin
Buxheti duhet t jet i balancuar do vit dhe i kufizuar duke zbatuar kritere strict pr
shpenzimet
Buxheti qeveritar sht nj barr pr brezat e ardhshm
Shum specialist t ksaj fushe mbrojn idene se nuk sht e domosdoshme q qeveria
t ndjek politikn e balancimit t buxhetit por mund t zbatoj edhe nj buxhet defiitar.
Se dyti financat publike modern bjn dallimin midis defiiteve strukturore dhe
defiiteve ciklike duke perdor vemendje tek defiitet strukturore
Deficit strukturor dhe ai ciklik jan pjes prbrse e defiitit aktual,

Defiiti aktual=defiit strukturor+deficit ciklik

Defiiti aktual- prfaqson defiitin faktik n nj periudh t dhn
Defiiti strukturor- prfaqson at pjes t defiitit faktik q kushtzohet nga politika
fiskale active (pr shembull ndryshimi i normave t taksave i shpenzimeve pr mbrojtjen
e arsimin etj).
Defiiti ciklik-prfaqson at pjes t defiitit faktik qe prcakton n mnyr automatike
nga gjendja e ciklit t biznesit .
Per te sqaruar konceptet e msiperme sht e nevojshmr t dime se far prfaqson
buxheti aktual,buxheti strukturordhe buxhetit ciklik.
Buxheti aktual pasqyron shpenzimet t ardhurat dhe defiitin faktik n nj periudh t
dhn.
Buxheti strukturor pasqyron shpenzimet t ardhurave dhe defiitit q do t eksistonin
,n qoft se ekonomia do t funksiononte n kushtet e prodhimit potencial.
Buxheti ciklik pasqyron efektet e ciklit t biznesit n buxhet ,pra pasqyron ndryshimet n
shpenzime t ardhurat dhe defiitet si rezultat i mosfunksjonimit te ekonomis n kushtet
e prodhimit potencial pra si rezultat i ndodhjes s saj n situate depresioni ose burimi
ekonomik.
Buxheti aktual=buxhetin strukturor+buxheti ciklik
N praktik dallimi midis buxhetit strukturor dhe atij ciklik bhet nprmjet dallimit t
ndryshimit q ekziston midis stabilizatorve q veprojn aktive apo automatik.Ndrsa
buxheti strukturor lidhet me stabilizatort aktive,buxheti ciklik lidhet me stabilizatoret
automatik.
Politika fiskale aktive e qeveris ndikon npmjet efekteve t saj n prmasat e
prodhimit dhe n buxhetin ciklik e pr rrjedhoj edhe n defiitin ciklik,n qoft se

53

Hyrje n ekonomi

qeveria vendosa paksimin e shpnzimve ushtarake me nj shum t caktuar kijo do t

paksonte defiitin struktural me t njjtn shum,
Efekti neto i politikes fiskale active ndyshon n t njjtin drejtim si defit strukturor
ashtu edhe at aktual,por pr t shpejtuar ndikimin e politiks fiskale n ekonomi duhet
te mbajm parasysh defiitin strukturor dhe jo at,ky i fundit ndikon edhe nga
ndryshimet e parashikuara ciklike t ekonomis .Pr kete arsye buxheti strukturor
prmbn nj nga instrumentet kryesore t analizs makroekonomike ,ajo na lejon t
veqojm efektet e masave politike nga efektet e ciklit te biznesit duke na dhn mundsi
q t parashikojn ndikimin e politikes fiskale n ekonami.

9.6. Ndrveprimet e politikave monetare dhe fiskale

Politikat fiskale dhe ato monetare mund t prdoren pr t stimuluar ekonomin dhe pr t
ndihumuar n shrimin e plagve t saj ,kur inflacioni bhet krcenus,kto politka ndihmojn n
uljen e flakve inflacioniste.
Si politikat fiskale ashtu edhe ato monetare lidhen me menagjimin e krkess aggregate,pra
nevoja e prdorimit t ktyre politikave lind kur krkesa aggregate sht n nivel t
paprshtatshem domethen kur ajo sht m e vogel ose me e madhe se produkti potencail,t dyja
kto politika mund t pdoren t kombinuara.
Nevoja e kombinimit te tyre mund t lind kur krkohet jo vetm ndryshimi i nivelit t
krkess agregate (pra GDP)por edhe i prbrjes s saj(GDP)duek ndryshuar peshen specifike
t komponentve prbrs.
Si duhet te veproj qeveria ne kto raste:
Se pari ajo drejtprsdrejti duhet t rris shpenzimet qeveritare pa ndryshuar nivelin e taksave
Se dyti pr t mos ndryshuar nivelin total t prodhimit ,qeveritar n t njejeten koh duhet t
zbatoj nj politik t shtrngumonetare q on n rritje e normave t interest duke dekurajuar
investimet dhe shpenzimet e tjera q jan t ndjeshme ndaj norms s interest (eksportet
neto,ndrtimet e banesave etj)N praktik nuk sht i leht prdorimi i kombinuar i ktyre
politikave .Politika fiskale me pritje defiitare kerkon n nj faze mnyra zbatimin e nj
politike t shtrenguar monetare duke kushtzuar n kt rritjen e vazhdushme t normave t
interest.
Politika monetra mund te prdoret te kombinuara me poltiiken fiskale edhe pr t reduktuar
apo eliminuar fenomenin e ngushtimit t shpenzimeve private(Croding out) kur rriten
shpenzimet qeveritare ,pra fenomeni croding out ka t bj me peksimin e shpenzimeve
qeveritare ose t nevojave pr financimin e defiitit.

54

Hyrje n ekonomi

Cili sht mekanizimi i Croding out Supuzojmsese qeveria fillon zbatimin e nj projekti
pr ndertim rrugsh duke rrit shpenzimet qeveritare pr mallra dhe shrbime,
Rritja e shpenzimve qeveritare do t thot rritje e krkesave pr para,por rritja e krkeses pr
paran sht kur oferta monetare supozohet e pandryshushme on n rritje normn e interest , ne
e dim serritja e norma e interest dekurajon investimet si dhe shpenzimet e tjara t ndjeshme ndaj
nors s interest.Pr rrjedhoj do t ulej efektiviteti i politiks fiskale si rezultat i ndikimit t
tregut monetare
Theksojm se croding out lidhet me politikn fiskale active pra me efektet e defiitit
strukturor dhe jo me at ciklik,n qoft se deficit ka natyre ciklike logjika e croding out nuk
ekziston .ndodh keshtu sepse depresioni shkakton rnie m krkese pr para e pr pasoj on n
uljen e norms s interest,q ka efekte nxitse tek investimet
Shumica e ekonomistve bien dakort q deficit strukturor ndikon ne reduktimin e
investimeve ,diskutimet dhe kundrshtimet midis tyre lidhen me faktin sesa sht masa e ktije
reduktimi.Kur politika fiskale stimulon ekonomin nprmjet rritjes s shpenzimeve
qeveritare,krkesa pr para rritet dhe kur oferta monetare sht fikse noram e interest rritet
,Rritja e norms s intersit do t vazhdoj deri n at mas sa rnia e investimeve t arritj n
masn e plot t rritjes s shpenzimeve qeveritare
Pra sipas pikpamje klasike-monetariste rnia e investimeve q sht 100% e barabart me
rritjen e shpenzimeve qeveritare do t eliminoj plotsisht efektin e politiks fiskale ,prarritjen e
GDP pr shkak t rritjes s shpenzimeve qeveritare,por shum ekonomist mendojn se
kndvshtrimi klasik-monetarise sht nj rast ekstrem,nj pjes e tyre pohojn se kur
ekonomia sht n pra kur ka burime t paprdorura ,deficit mund t ken ndikim inkurajus
mbi investimet

10. Pasojat ekonomike t borxhit qeveritar

Huat e akumuluara nga qeveria pr t mbuluar defiitin buxhetor,prbjn borxhin
qeveritar ose publik ,Pjesa m e madhe e ktije borxhhi sht n formn e letrave me vlere q
sjellin interes si obligacionet etj.
Ndryshimi i borxhit qeveritar gjat nj periudhe t dhn kohe(1) sht i barabart me defiitin
buxhetor.

55

Hyrje n ekonomi

N vitin 1988 borxhi public i SHBA ishte 1790 miliard dollar ose 37% e GDP
vjetore.Vatem pagesat e interest pr borxhet prfaqsonin 3.2% t GDP.
Po kshtu m 1818 Anglia kishte nj borxh publik q vlrsohej sa dyfishi i fuqi s saj
N t kundrtn n vitet 70 megjithse me nj borxh publik modest ekonomika Angleze ishte
zhytur n stanchion.Pra nuk ka arsye pr paragjykuar do borxh qeveritar si dukuri t dobsi
apo si faktor frenimi pr ekonomin dhe popullsin e vendit ,Megjithat borxhi qeveritar
prfaqson nj barr pr ekonomin dhe popullsin e vendit q e ka kt borxh,borxhi
shoqrohet me nj varg problemesh si :
1 .Nevojat pr ti shrbyer borxhit t jashtm;
2. humbja e efiences pr shkak t rritjes s taksave n mnyre q t paguhet interest dhe vet
kstet e borxhit;
3.zhvendosja e kapitalit ku njrzit mbajn nj borxh public n vend t akteve t bazuara n
capital;
Le te sqarojme m radh problemet e msiperme
Para se gjithash duhet t bjm dallimin midis borxhit t brendshm dhe borxhit t jashtm
Borxhi i brendshm sht q nj vend i detyrohet qytetarve t vet,edhe relativisht e prhapur
pikpamja e borxhi i brendshm nuk prbn ndonj barr sepse n kt rast i jemi borxh
vetvetes ndrsa
Borxhi I jashtm prfaqson borxhin q nj vend u dtyrohet t huaja dhe sht nj zbritje neto
nga mallrat shrbimet n dispozicion t njrzve t vendit borxhi .
Vende t tilla si Polonia ,Brazili dhe Meksika ishin t detyruar gjat viteve 80 t siguronin
balance tregtare positive pr ti shrbyer borxhit t jashtm .Kshtu pr shembull Brazili apo
Meksika n mesin e viteve 80 duhet t paguhet 1/4ose1/3 e t ardhurave nga eksporti pr ti
shrbyer borxhi borxhi t jashtm duke ulur n kt mnyr konsumuin e mundshem Brenda
vendit.

10.1.Humbja e efiiencs nga rritja e taksave

Nj borxh i mbrenshm krkon pagimin e interesave ndaj mbajtsve t obligacioneve dhe pr
kt qllim rriten taksat. Madje, disa njerz duhet t paguajn taksa t njjta me shumn q ata
marrin si interes. Prdorimi i
taksave pr pagimin e interesave, ka efekte negative n nxitjen e njerzve pr t punuar dhe
kursyer, gj q shoqrohet me uljen e efiences.

56

Hyrje n ekonomi

10.2.Zhvendosja e kapitalit
Ndoshta pasoja me serioze e nj deficit t madh qeveritar sht zhvendosje e kapitalit
nga stoku i pasuris s nj vendi. Njerzit i mbajn pasurit e tyre n forma t ndryshme t cilat
mund ti ndajm n dy grupe: (1) letra me vler t qeveris (bono thesari, obligacione), (b)
aktive, q n fund t fundit paraqesin pronsi mbi kapitalin privat, tokn, etj.
N qoft se rriten zotrimet e obligacioneve nga njerzit, duke e marr t pandryshuar
shumn e pasuris s tyre, kuptohet q do t zvoglohen aktivet q prfaqsojn zotrim capital.
Pra, kapitali. Privat do t zvendsohet, do t zhvendoset nga borxhi qeveritar.

11.MARRDHNJET EKONOMIKE
NDRKOMBTARE
Sistemi ekonomik i mbshtetur n tregun presupozon lidhje t ngushta midis ekonomive
t vendeve t ndryshme, lidhje q vijn duke u thelluar vazhdimisht. Kto lidhje realizohen
nprmjet dy kanaleve kryesore, tregtare dhe financiare. Analiza e marrdhnieve q shprehin
kto lidhje prbn nj fush t veant t teoris ekonomike, q quhet Ekonomiksi
ndrkombtar.
Disa nga elementet dhe nocionet kryesore q studjon kjo shkenc do t mundohemi ti
paraqesim n vija t prgjithshme nprmjet analizs s tregtis ndrkombtare, bilancit t
pagesave dhe tregut valuator.

10.1.Tregtia ndrkombtare, faktort q e prcaktojn dhe ekuilibri n treguun

ndrkombtar
Ekonomit e vendeve q lidhen me njra-tjetrn nprmjet eksportit dhe importit, quhen
ekonomi t hapura. Shkalla e hapjes s nj ekonomie shprehet nprmjet raportit t vllimit t
eksport-importit ndaj GDP. Sa m i madh t jet ky raport, aq m e hapur sht ekonomia e nj
vendi. Zakonisht vendet m t zhvilluara kan shkall m t lart t hapjes s ekonomis. Pr t
shpjeguar pse ndodh kshtu, para s gjithash, duhet analizuar pse egziston tregtia ndrkombtare,
pse vende t ndryshme importojn dhe eksportojn mallra dhe shrbime:
Eksporti prfaqson shitjen e mallrave dhe shrbimeve t nj vendi n vende t tjera,
kurse importi blerjen e mallrave dhe shrbimeve nga vendet e tjera. Eksporti dhe importi i
mallrave dhe shrbimeve sht nj domosdoshmri q kushtzohet nga nj varg faktorsh:

57

Hyrje n ekonomi

Kushtet e ndryshme t prodhimit

Kushtet e prodhimit, ku prfshihen burimet natyrore, toka, kapitali, teknologjia, kushtet
natyrore, jan t ndryshme n vende t ndryshme, prandaj edhe sasia, llojllojshmria,
cilsia e mallrave dhe e shrbimeve q prodhojn vend t ndryshme nuk jan t njjta.
Pr shembull, vendet me klim t ngroht specializohen n prodhimin e frutave tropikale,
sported q lidhen me detin, etj., kurse vendet me klim t ftoht specialohen n
prodhimin e mishit t kafshve q rriten n kt klim si dreri polar, peshku, etj.dhe n
sportin e skive, etj.
Ekonomizimet e shkalls
N shum firma dhe deg t ndryshme, me rritjen e madhsis s tyre t prodhimit vihet
re rnia e kostos pr njsi. Kt dukuri e kemi quajtur ekonomizim t shkalls. Par n
aspektin ndrkombtar, ato vende t cilat kan fituar nj pozicion superior n prodhimin e
nj produkti t caktuar kan avantazhin e ekonomizimeve t shkalls. Prandaj ato
specializohen n prodhimin e kti produkti, duke e eksportuar n vende t ndryshme q
nuk e kan kt pozicion dhe q do t duhej t zgjeronin shum madhsin e prodhimit pr
t prfituar nga ekonomizimet e shkalls, gj q do t krkonin investime t mdha.
Ndryshimet n shijet
Edhe n qoft se kushtet e prodhimit do t ishin t njjt pr do vend, prsri do
t ishte e leverdishme t eksportohej dhe t importohej, prderisa shijet ndryshojn nga
nj vend n tjetrin. Pr shembull, supozojm q Shqipria dhe Greqia prodhojn n t
njjeten sasi mish qengji dhe mish pule, por shqiptart plqejn m shume pulat, kurse
grekt plqejn m shum qingjat. Edhe n kt rast sht e qart q do t rritet
knaqsia e shqiptarve dhe e grekve, q vjen nga konsumi i mishit, n qoft se do t
shkmbehej nj sasi mish qengji dhe mish pule midis Shqipris dhe Greqis.
Sidoqoft, arsyeja kryesore q qndron n themel t faktorve t msiprm, e q
bn t domosdoshme tregtin ndrkombtare, sht nj nga parimet m themelore t
ekonomiksit, q njihet si parimi I avantazhit krahasues. Ky parim i rndsishm
kushtzon kmbimin e t mirave dhe shrbimeve midis individve Brenda vendit dhe
midis vendeve t ndryshme dhe buron nga ndarja shoqrore e puns, q on n rritjen e
rendimentit t saj. Thelbi i avantazhit krahasues qndron n pohimin q do vend mund
t prfitoj nga tregtia me vendet e tjera, edhe n qoft se nuk gzon asnj avantazh
absolute. Mjafton q mimi relative (kostoja oportune) i mallit t eksportuar t jet m I
ult se ai I mallit t importuar. Avantazhi absolute shpreh aftsin e nj vendi pr t
prodhuar, me t njjtat burime, nj sasi m t madhe produkti se sa vendet e tjera. Pr
shembull, Australia mund t ket nj avantazh absolute n prodhimin bujqsor n
krahasim me Kinn, n kuptimin q pr njsin e puns prodhon m shum produkte
bujqsore se Kina. Le ta ilustrojm kt ide:
Tabela: Avantazhi absolute

58

Hyrje n ekonomi

Vendet
Australia
Kina

Grur (1 kg)
2 or pun
6 or pun

Oriz (1 kg)
4 or pun
8 or pune

Si shihet, Australia ka avantazh absolut ndaj Kins, sepse pr do njsi grur apo oriz
harxhon prkatsisht m pak pun.
Por kjo nuk do t thot q pr Australin sht m efektive q t prodhoj vet gjith
sasin e grurit dhe t orizit q I nevojite. N pamjen e par mund t duket paradoksale, por do t
ishte m efektive pr t dy vendet q ato t specializohen n prodhimin e produkteve ku kan
avantazh krahasues, pavarsisht nga avantazhi absolute. Por sht avantazhi krahasues?
Avantazhi krahasues prfaqson nj ligj, sipas t cilit nj vend mund t specializohet n
prodhimin dhe eksportin e atyre mallrave q mund tI prodhoj me kosto relativisht me t ult dhe
t importoj ato mallra q mund tI prodhoj me kosto relativisht m t lart. Avantazhi krahasues
llogaritet duke u mbshtetur n koston opportune t secilit produkt. N shembullin ton, pr
Australin, kosto opportune e nj kg.gruri sht kg oriz, sepse pr t prodhuar nj kg grur m
shum, duhet t heqim dor nga prodhimi i kg oriz. (Pr nj kg grur duhen 2 or pune, pra aq
sa duhen dhe pr kg oriz). Pr Kinn, kostoja opertune e 1 kg gruri sht e barabart me kg
oriz (sepse pr nj kg grur n Kin duhet 6 or pun dhe po kaq duhen edhe pr kg oriz). Pra
kostoja opportune e grurit austalian sht m e ult se kostoja opportune e grurit kinez (sepse
sht m e vogel se ), prandaj themi q Australia ka nj avantazh krahasues ndaj Kins n
prodhimin e grurit.

Krkesa dhe oferta pr importe dhe eksporte

Pasi sqaruam domosdoshmerin e trgtis midis vendeve t ndryshme, le t shikojm
mekanizmin q prcakton nivelin e tregtis midis tyre. Pr t thjeshtsuar analizn, supozojm se
kemi vetm dy vende, pr shembull Shqiprin dhe Greqin, edhe nj produkt, pr shembull
moll.
Fillimisht le t shikojm se sa moll do t dshironte t impononte Shqipria do vit.
Kt e prcaktojm duke llogaritur krkesn e tprt pr moll n Shqipri. Le ti referohemi
Figues 24.1(a), e cila paraqet tregun e mollve n Shqipri pr nj vit t dhn.
N qoft se mimi botror (n rastin ton bota prbhet vetm nga Greqia dhe Shqipria)
sht 5000 lek toni, pra aq sa sht mimi i ekujlibrit n tregun shqiptar, sht e qart q
Shqipria nuk ka as krkes dhe as ofert t teprt pr moll, kshtu q nuk ka nevoj t
importoj, ose nuk ka mundsi t eksportoj. N qoft se mimet botrore do t ishin m t ult
se 5000 lek, ather do t kishim nj sasi t ofruar m t vogl dhe nj sasi t krkuar m t
madhe, pra do t kishim nj tepric krkese n tregun shqiptar.
Duke pasqyruar kt tepric krkese, sipas niveleve prkatse t mimeve n nj grafik,
prfitojm kurbn e krkess s teprt (Figura 24.1(b)), e cila sht njkohsisht edhe kurba e
krkess pr importe.

59

Hyrje n ekonomi

-a-

-b-

mij
5 _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
4 ---------------------------------------------------------------------3 ---------------------------------------------------------------------------2 ---------------------------------------D--------------------------------------------A
1oo

400

moll ton

100

D
moll ton

Kjo kurb shpreh bashksin e pikave q i pergjigjet nivelit t mimeve ne boshtin

vertikal dhe krkess s teprt (diferenca midis sasis s kerkuar dhe sasis s ofruar), n
boshtin horizontal. N rastin ton, n nivelin 5000 lek t mimit krkesa e teprt sht zero,
prandaj kurba pret boshtin vertikal, kurse me mimin 2000 lek toni, krkesa e teprt sht 300
ton (400-100), prandaj pika A i prket nivelit 300 n grafik. Kurba e krkess s teprt sht
njkohsisht dhe kurba e importit pr moll e Shqipris, sepse do krkes e teprt prbn nje
mundsi potenciale pr import pr qdo nivel t dhn t mimit.
Tani le t shikojm ann tjetr t medaljes. Sa moll do te kishte mundsi t eksportonte
Shqipria. Kjo prcaktohet duke llogaritur ofertn e teprt pr moll. I referohemi Figurs
24.2(a) q paraqet prsri tregun e mollve n Shqipri.
Si tham, n mimin 5000 lek toni nuk ka as krkes t teprt dhe as oferte t teprt,
pra nuk ka asnj mundsi pr eksport. Pr mimet botrore m t larta se 5000 kemi,si del nga
Figura 24.2(a), nj oferte t teprt. Duke arsyetuar njlloj si n rastin e krkess s teprt
prcaktojm ofertn e teprt dhe ndrtojm kurbn e saj q sht njkohsisht edhe kurba e
oferts pr eksportet.

Figura 24.2; Tregu i mollve dhe oferta e teprt n Shqipri

P 8 -----------------------------------------------------------

6 -----------------------------------------------------------------------5 _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

60

Hyrje n ekonomi

3
2

D
200

700

moll ton

500

moll ton

Figura 24.3; Tregu i mollve n Greqi.

P

S*

100 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

3
2

D
200

700

D*

moll ton

500

moll ton

Duke e arsyetuar n t njjtn mnyr pr Greqin,mund t ndrtojm kurbat prkatse pr

importe dhe eskporte pr moll [Figura 24.3].

Ekuilibri n tregun grek arrihet n mimin 2000 dhrahmi pr ton. Duke supozuar kursin e
kmbimit 1 dhrahmi = 0,5 lek,ather mimi i ekuilibrit do t ishte 1000 lek pr ton. mimet e
ekuilibrit t tregut n t dy vendet, prkatesisht 5000 lek dhe 1000 lek, quhen mime t
tregtis zero.
Pr t par se si prcaktohet mimi dhe sasia q tregohet midis dy vendeve i referohemi
Figurs 24.4.
Figura 24.4:Ekuilibri n tregun ndrkombtar t mallrave
mimi

(000)
5

S* G

61

Hyrje n ekonomi

3 ------------------

D*SH

D*G
250

Sasia (000) ton

Pika E ku pritet krkesa e teprt (pr importe) e Shqiperis me ofertn e teprt (eksportet)
t Greqis, sht pika e ekuilibrit, t cils i prgjigjet mimi 3000 lek pr ton. Sasia e importuar
nga Shqipria do t jet 250 ton dhe po kaq do te jet sasia e eksportuar nga Greqia.
Konkluzioni q mund t nxjerrim sht se niveli i mimeve dhe sasis s importuar, varet
nga forma konkrete e kurbave prkatse, por, sidooft ky mim nuk mund t jet as m i vogl
se 1000 lek/toni dhe as m i madh se 5000 lek pr ton.
Analizn e msiprme e zhvilluam duke supozuar nj treg t lir ndrkombtar, pra nj treg
plotsisht konkurues. N fakt, praktika vrteton se n koh t ndryshme dhe vende t ndryshme
shteti ndrhyn duke kufizuar tregtin e lir, duke ndjekur politika proteksioniste. Cilat jan
argumnetet q e mbrojn proteksionizmin dhe kundrshtojn tregtin e lir?

Mbrojtja e degvefoshnjore. N qoft se vende t ndryshme

dshirojn t zhvillojn nj deg t caktuar dhe ajo nuk sht q n fillim aq eficente sa t
prballoj konkurencn e huaj, ather ky vend merr masa mbrojtse, duke vendosur tarifa mbi
importet, derisa kjo industri t bhet efiiente dhe t konkuroj n tregun botror. Ky argument
qndron, n nj mas t caktuar, pr periudha afatshkurtra pr t mbrojtur industrit e reja deri
n maturimin e tyre. Por me kt argument mund t abuzohet duke zgjatur mbrojtjen tej
maturimit me efekte negative n mirqnien komunitare.
Kundrveprimi ndaj politikave t dumpingut dhe subvencioneve q
ndjekin vendet e tjera. Nj argument i fort pr t kufizuar tregtin e lir sht kundrveprimi
ndaj politiks s subvencioneve pr eksportet q mund t ndjekin vendet e tjera, e cila prbn
nj rrezik pr prodhuesit e brendshm. Pr ti mbrojtur kta prodhues nga efektet e ksaj politike,
vendosen masa kufizuese pr importet, si tarifa doganore etj. Ndonjher vihet re edhe
fenomeni i dumpingut, q shpreh shitjen e produkteve n nj treg t huaj me mime m t ulta
se n tregje t tjera t huaja ose se n tregun e brendshm. Ky fenomen mund te ndodh edhe
kur nj vend dshiron t eleminoj stoqet e mallrave t caktuara, por ai lidhet sidomos me
synimet ekspansioniste pr t zaptuar tregjet t caktuara. Pikrisht synimet ekspansioniste t
dumpingut justifikojn politikat kundrvepruese me an t masave proteksioniste.
Dy jan rrugt kryesore pr t realizuar kufizimin e tregtis s lir:

62

Hyrje n ekonomi

Kuotat, prfaqesojn nj kufizim t vendosur nga shteti n sasin e

nj malli t veant q importohet nga nj vend tjetr n vendin prkats. Kuotat prfaqsojn
nj kufizim sasior i cili on ne rrtije t mimeve t mallrave t brendshme, duke stimuluar
prodhimin e brendshm, por njkohsisht ojn edhe n paksimin e efiienss ekonomike.
Tarifat, prfaqsojn taksa t vendosura mbi mallrat e importit.
Karakteri mbrojts i tarifs qndron n faktin q ajo vendoset vetm pr mallrat e importit. Pra
prodhuesit e brendshm nuk paguajn taks. Prkundrazi, ata tani rrisin t ardhurat sepse kan
mundsi t vendosin mime m t larta, t njjta me ato t importit.

11.2. Bilanci i pagesave, tregu valutor dhe kurset e kmbimit

Aktiviteti i brendshm ekonomik matet nprmjet llogaritjes s GDP dhe komponentve
t tij, kurse aktiviteti ndrkombtar q ka t bj si me kmbimin e mallrave, ashtu edhe me
qarkullimin e kapitalit, matet nprmjet bilancit kombtar t pagesave. Bilanci i pagesave sht
nj koncept i prgjithshm q shpreh totalin e gjith transaksioneve t nj vendi me vendet e tjera
gjat nj viti. Bilanci i pagesave jep n mnyr t prmbledhur informacion pr eksportet dhe
importet, t ardhurat e vendeve, pr aktivet e vendosura jasht, lvizjet ndrkombtare t
kapitalit, t ardhurate e t huajve, pr aktivet e blera brenda vendit, transaksionet zyrtare t
Banks Qndrore dhe shtetit, transferimet e njanshme,etj.
Bilanci i pagesave prbhet nga katr pjes kryesore dhe n mnyr t prmbledhur
paraqitet n Tabeln 24.2. Le t shohim shkurtimisht pjest prbrse t bilancit t pagesave.
1.Llogaria korente. N kt llogari prfshihet lvizja e mallrave, pra eksporti dhe importi i tyre.
Diferenca midis eksportit dhe importit jep gjndjen ose saldon e bilancit tregtar, q e kemi
quajtur edhe eksport neto. N llogarit korente prfshihet edhe shitja e blerja e shrbimeve si
dhnia e marrja me qera e mjeteve t transportit, shrbimet financiare pr t huajt, transferimet e
njanshme, etj.
II.Llogaria e kapitalit. Kto llogari prfshijn lvizjet e ndryshme t kapitalit brenda, jasht
vendit dhe anasjelltas, n formn e huave private ose shtetrore. Lvizjet e kapitalit bhen
nprmjet shitjeve dhe blerjeve t letrave me vler si aksione, obligacione, etj.,t cilat qojn n
marrjen e valuts nga jasht, ose n nxjerrjen e valuts jasht.

Tabela 24.2:Bilanci i pagesave t Shqipris viti 1992(t dhna t supozuara)

Zrat e bilancit

Kredi

63

Debi

Tepric

Hyrje n ekonomi

I.

Llogaria korente:

1.

Veprime tregtare

2.

Veprime

jo

tregtare,

3000

4500

-1500

40

20

+20

-1480

2000

600

+1400

transferta etj.
3.

Bilanci i llogarive korente

II.

Llogaritja e kapitalit:

4.

Lvizja

kapitaleve

(huadhnia sht debi)

5.

Bilanci

tregtis

+1400

kapitalit
III.

Mosprputhja
statistikore:

6.

Shuma kompensuese
IV.

10

Rezervat zyrtare:

7.

Gjendja e rezervave zyrtare

-70

8.

Gjendja e bilancit total

+70

Totali:

III.Mosprputhja statistikore. Ktu prfshihet shuma neto e t gjitha transaksioneve t

paregjistruara.
IV.Rezervat zyrtare. Kur shuma e tre zrave t msiprme jep nj diferenc negative, pra kur
bilanci i pagesave sht me defiit, ather shteti ndrhyn pr t br pagesa pr mbulimin e
defiitit. N kohn e standartit t arit bilancimi i bilancit t pagesave bhej nprmjet eksportit
dhe importit t arit, kurse sot bhet nprmjet pagesave zyrtare.

11.3.Kurset e kmbimit dhe tregu valuator

Tregtia ndrkombtare e t mirave realizohet nprmjet kmbimit te tyre me ndrmjetsin e
paras. Ndryshe nga kmbimi i brendshm q realizohet me t njjtn njsi monetare kmbimi i
jashtm realizohet me monedha t vendeve t ndryshme. sht e qart se, n qoft se, pr
shembull, eksportojm mjalt n Itali, blersit (sht fjala pr firmat shqiptare q merren me
eksportin) duhet t na paguajn me lek, dhe nga ana tjetr kur blejm mallra, pr shembull,

64

Hyrje n ekonomi

makarona, n Itali, duhet t paguajm me lireta. Pra, lind domosdoshmria e kmbimit t

valutave t ndryshme pr t realizuar kmbimin e mallrave. Kshtu, italiant (firma shqiptare e
eksportit) duhet t kmbejn liretat me lek pr t paguar mjaltin q blejn nga shqiptart, kurse
shqiptart duhet t bjn t kundrtn pr t paguar italiant pr makaronat q blejn nga ata.
Valutat e ndryshme kmbehen n tregun valuator n baz t kursit t kmbimit,i cili
prfaqson mimin e nj valute t shprehur n nj valut tjetr. Kursi i kmbimit mund t
shprehet si mim i valuts vendase n terma t valuts s huaj, pr shembull, 1 lek = 0.1 dollar,
ose si mim i valuts s huaj n terma t valuts vendase, n rastin ton 1 dollar = 100 lek. Me
t drejt lind pyetja: Pse kurset e kmbimit kan nj nivel t caktuar n nj koh t dhn dhe pse
ndryshon ky nivel?Cilt jan faktort q i prcaktojn ato? Pr t kuptuar prcaktimin e kurseve
t kmbimit sht e nevojshme t analizojm si vepron tregu i kmbimit t valutave.
Tregu valuator prfaqson nj treg specifik, ku realizohet kmbimi i valuts vendase me valutat
e huaja. Si n do treg tjetr, mimi, pra kursi i kmbimit, prcaktohet nga krkesa dhe oferta e
valutave q kmbehen. Faktort q prcaktojn krkesn dhe ofertn pr valut vendase n raport
me valutat e huaja jan t shumt. M konkretisht, duke supozuar nj shembull t thjeshtuar ku
marrim parasysh vetm tregtin midis Shqipris dhe Greqis, themi q krkesa pr lek vjen
nga njerzit q kan nevoj pr to pr t bler mallra shqiptare, kurse oferta e lekve vjen nga
njerzit q bljen mallra dhe shrbime n Greqi dhe pr kt qllim duhet t kmbejn lekt me
dhrahmi greke. Pra, krkesa pr lek varet nga madhsia e eksporteve shqiptare ndrsa oferta pr
lek varet nga madhsia e importeve shqiptare, prandaj faktort q prcaktojn madhsin e tyre
prcaktojn edhe krkesn edhe oferten pr lek.
Krkesa pr lek. Duke shnuar krkesn pr lek me Dl, mund t shkruajm
Krkesa pr lek lidhet negativisht me kursin e kmbimit t lekut sepse nse leku do t
zhvlersohet (n formn q e kemi shprehur n si 1/gdr ai do t ulej) ather mallrat shqiptare do
t bheshin m t lira pr grekt, duke nxitur rritjen e importeve greke nga Shqipria, si rrjedhim,
dhe t krkess pr lek q duhen pr t bler kto mallra. Pr nj sqarim m t mir, marrim nje
shembull. Supozojm se Greqia importon mish qengji nga Shqipria dhe se qmimi i tij sht 400
lek pr kilogram. Po qe se kursi i kmbimit t lekut sht 1 lek = 2,5 dhramin, ather mimi
pr grekt do t jet 400 lek x 2.5 =1000 dhram pr kilogram. N qoft se leku zhvlersohet n
kursin 1 lek = 2 dhrami, athere ky mim do te jet 400 lek x 2 = 800 dhrami pr kilogram. Si
rrjedhim, grekt do te krkojne me shum mish qengji shqiptar, duke rritur edhe krkesn pr
lek shqiptare.
Duke br supozimin e arsyeshem q kemi br edhe pr mallrat e tjer, krkesn per lek e
shikojm vetn si funksion t kursit t kembimit dhe t gjitha faktoret e tjer i marrim t dhn.
N keto kushte, kurba e krkess pr lek do t ishte nje kurb me pjerrsi zbritsi, siq sht
paraqitur n Figurn 24,5a, ku n boshtin horizontal kemi vendosur sasin e lekve dhe n
boshtin vertikal kursin e kmbimit t lekut, 1/gdr. Ashtu si n rastin e mallrave t tjer,

65

Hyrje n ekonomi

ndryshimi i faktorve q i kemi marr t dhn,e zhvendos kurbn e krkess pr lek posht ose
lart n vartsi t ndikimit specifik t do faktori.

Konkretisht, rritja e YG do t rriste importet nga Shqipria, sepse, si

kemi theksuar m par, rritja e t ardhurave greke rrit krkesn pr mallra nga grekt pra,
edhe krkesn pr mallra importi nga Shqipria n vartsi t prirjes marxhinale pr
importe. Rritja e importeve shqiptare do t rris krkesn pr lek pr do nivel t kursit
t kmbimit, duke zhvendosur kurbn e krkess pr lek djathtas lart. N qoft se Y G
zvoglohet do t kemi zhvendosje n drejtim t kundrt.
Rritja e PSH/PG do te thot q mallrat shqiptare bhen m t shtrenjta
pr grekt dhe, si rrjedhim, importet greke do te zvoglohen, duke zvogluar krkesn pr
lek n do kurs kmbimi t dhn, prandaj kurba e krkess pr lek zhvendoset majtas
posht, dhe e kundrta pr uljen e PSH/PG.
Rritja e ish/ig do t thot q investimet financiare greke n Shqipri t
rriten, sepse bhen m t leverdishme, duke rritur krkesn pr lek n do kurs kmbimi,
prandaj kurba e krkess pr lek do t zhvendoset djathtas lart, dhe e kundrta pr uljen
e ish/ig.
Oferta e lekve. Duke shnuar ofertn pr lek me SL mund t shkruajm.

SL = f (Importe shqiptare = Eksporte greke) = f(e1,Y,Psh/PG, ish/ig.),ku Y = produkti i

brendshm bruto i Shqipris (ose t Ardhurat Kombtare t Shqipris)
Oferta pr lek lidhet pozitivisht me kursin e kmbimit t lekut me dhrahmi sepse, n
qoft se leku do t rivlersohet, ather mallrat greke do t bhen m t lira, duke nxitur importet
shqiptare nga Greqia dhe, si rrjedhim, edhe t oferts s lekve n kmbim me dhrahmit q
duhen pr t bler kto mallra. Pr nj sqarim m t mir, marrim nje shembull. Supuzojm se
Shqipria importon mish pule nga Greqia dhe se nj kilogram mish pule n Greqi kushton 500
dhrami. Po qe se kursi i kmbimit t lekut tsht 1 lek = 2 dhrami, ather qmimi i nj kilogram
mish pule n Shqipri do t ishte 500 dhrami: 2 = 250 lek pr kilogram. N qoft se leku
rivlersohet, prshembull, n 1 lek = 2.5 dhrami, ather mishi i pules greke do t bhet m i
lir pr shqiptart, n rastin ton, 500 dhrami: 2.5 = 200 lek. Si rrjedhim, shqiptart do t
krkojn m shum mish pule greke, duke rritur importin nga Greqia. Duke supozuar, si n
rastin e krkess, t gjith faktort e tjer t dhn (prveq kursit t kmbimit t lekut me
dhramin), ather kurba e ofertes pr lek do t ishte nj kurb me pjerrsi rritse, siq sht
paraqitur n figurn 24.5a, ku n boshtin horizontal jepet oferta e lekve dhe n boshtin vertikal
jepet kursi i kmbimit t lekut me dhramin. Ndryshimi i faktorve q i kemi marr t dhna e
zhvendos kurben e ofertes pr lekun posht me ose lart, n varsi t ndikimit specifik t do
faktori.

Rritja Y rrit krkessn e shqiptarve pr mallrat dhe, si rrjedhim, edhe

pr mallra greke n vartsi t prirjes margjinale pr importe. Rritja e importeve nga

66

Hyrje n ekonomi

Greqia do t rris ofertn e lekut n qdo kurs t dhn kmbimi t lekut me dhramin,
duke e zhvendosur kurben e ofertes pr lek djathtas posht. Po qe se zvoglohet Y,
ather kurba e ofertes e do t zhvendosej majtas lart.
Rritja e PSH/PG do t thot q qmimet e mallrave shqiptare bhen m
t shtrenjt n krahasim me ato t mallrave greke, duke nxitur importin e tyre nga
Greqia. Si rrjedhim, oferta e lekve n kmbim m dhrahmit q nevojiten pr t bler
kto mallra greke, pr qdo kurs t dhn t kmbimit t lekut me dhrahmin, do t rritet,
prandaj kurba e ofertes e lekve do t zhvendoset majtas posht. Po qe se PSH/PG
zvoglohet, ather kurba e ofertes do t zhvendosej djathtas lart.
Ulja Ish /Ig do t thot q investimet financiare n Greqi bhen m t
levrdisshme, duke nxitur daljen e kapitaleve jasht, pra n do kurs t dhn t
kmbimit t lekut, rritet oferta e lekve n kmbim me dhramin, pr t bler letra me
vler n Greqi. Prandaj, kurba e oferts e lekve zhvendoset majtas posht. E kundrta
ndodh Ish /Ig rritet : kurba e oferts zhvendoset djathtas lart.
Ekuilibri n tregun valutor vendoset n pikprerje e kurbs s krkess pr lekt me
kurbn e ofertes s lekve. Ktij ekuilibri n figurn 24.5 (a) I prgjigjet nivelit e0 I
kursit t kmbimit dhe l 0 i sasis s treguar t lekve. Figura 24.5 : Tregu valutor
Ndryshimet n faktort e tjer qojn, si theksuam m lart, n zhvendosjen t kurbave t
krkeses dhe t ofertes, duke vendosur nj ekuilibr t ri. Pr shembull, po qe se t
ardhurat e grekve rriten, pra rritet YG ather, siq treguam m lart kurba e krkess pr
lek do t zhvendosej djathtas lart, duke quar n nj ekuilibr t ri E1, si tregohet ne
figurn 24.5(b). Ktij ekuilibri i prgjigjet nj kurs m i lart kmbimi, e1,dhe nj sasi m
e madhe e lekve t kmbyera i1.
Llojet e kurseve t kmbimit
Kurse kmbimi fikse. Sistemi i kurseve fikse t kmbimit ka qen mbizotrus deri ne vitin
1973, kur u prish marrveshja e Bretton Woods-it. Kto kurse prcaktohen zyrtarisht nga
shteti dhe jan relativisht t pandryshueshme. Niveli i tyre ruhet nprmjet ndrhyrjes s
Banks Qndrore, e cila shet ose blen valuta t huaja, sipas nevojav t tregut valutor. Pr
shembull po q se n treg ka tepric krkese pr lek, pra ka presion pr t rivlersuar
lekun, ather Banka Qndrore ndrhyn duke shitur lek dhe duke bler valuta te huaja,
pra ajo ploteson nevojat pr lekt dhe rrit rezervat e saj ne valut t huaj. Ndyshimi i
kurseve fikse bhet zyrtarisht dhe , n ket rast thuhet se kemi t bjme me rivlresim
kur rritet kursi i kmbimit dhe m zhversim kur bie kursi i kmbimit. Pr shembull, n
qoft se supozojm qe kursi i kembimit t lekut me dhrahmin, sht 1 lek = 2
dhrahmi, themi q leku sht rivlersuar n qoft se kursi bhet 1 lek = 2.5 dhrahmi, dhe
e kunderta themi q leku zhvlresohet kur kursi i kmbimit bie.
Kurset luhatse t kmbimit prqaktohen drejtprdrejt nga forcat e tregut. Ato
ndryshojn sa her q ndryshojn edhe faktort q prcaktojn krkesen dhe ofertn e

67

Hyrje n ekonomi

lekve n treg. Shteti mund t ndrhyj n tregun valuator pr t ndikuar n kurset

valutore, kur ato dalin prtej kufinjve t dshirueshm. N kt rast kemi t bjm me
kurse kmbimi t menaxhuara, t cilat aktualisht prbjn nj politik t zakonshme
valuator t qeveris t shum vendeve. N Shqipri, q nga viti 1992 kan filluar t
prdoren kurse kmbimi luhatse t menaxhuara. N rastin e kurseve fleksibile themi q
kemi mbimim t kursit t kmbimit. Kur kto kurse rriten, dhe nnmim t tyre, kur
kto kurse ulen.

68

Hyrje n ekonomi