EKONOMIA

NJOHURIT ELEMENTARE PR KUPTIMIN E

EKONOMIS

Prof. Ass Dr. Halil Bajrami

NJOHURIT ELEMENTARE PR KUPTIMIN E

EKONOMIS

EKONOMIA sht e leht dhe e thjesht, vetm

nse e ndajm nga politika, prndryshe sht teper e
komplikuar.
Ekonomia sht shkenc ekonomike dhe empirike
duke pas si objektiv parsor t shpjegoj botn q na
rrethon, t na ndihmoj t krijojm politika ekonomike
duke u bazuar n parime t shndosha ekonomike
pr t rritur standardin jetsor t njerzve. *[Pauel
Samuelson]-1915 nobelist.
- Nuk sht shkenc e rekomandimeve t gatshme
por Metod *[Kejnes].
- Mendimet e ekonomistve dhe filozove si
diagnoz, t drejta dhe t gabuara.
EKONOMIA

EKONOMIA

NJOHURIT ELEMENTARE PR KUPTIMIN E

EKONOMIS
Ekonomia - Ky term rrjedh nga greqishtja e vjetr nga fjala
[oikos], dhe do t thot "shtpi, tempull, kamp, hall" dhe fjala
[nomos], q do t thot zakon, rregull, konvent q fjal pr
fjal don t thot "rregull shtpiak.
Ekonomia sht nj shkenc shoqrore q merret me studimin
e prodhimit, shprndarjes dhe konsumit t t mirave dhe
shrbimeve.
Ndryshe, ekonomia njihet si shkenc e cila studion t gjitha
marrdhniet q zhvillohen gjat nj procesi ekonomik, qofshin
ato mes qenieve njerzore, qenieve njerzore dhe mjeteve t
prodhimit apo qenieve njerzore dhe politikave t prodhimit.

EKONOMIA

NJOHURIT ELEMENTARE PR KUPTIMIN E

EKONOMIS
N fushn ekonomike pak ka t rinj t moshs 25-30 vjeare me ide t reja.
Politikant, npunsit shtetror me ide t rrezikshme.
Teoria moderne bie fjala Mancer Olson n mnyr bindse tregon pr ngritjen
dhe rnien ekonomike gjat shekujve t kaluar.
Prballja me probleme ekonomike q nga lindja
Zgjedhja e profesionit
Ekonomia na mson ku do t investojm kursimet nga paga ose trashigmia.
N jetn e prditshme shpeshher ndeshemi me termin ekonomi.

Ekonomia shkenc pr mendje t shndosh

EKONOMIA

PSE T STUDIOHET EKONOMIA ?

Shkaqe t panumrta;
Themelore sfidat dhe problemet ekzistuese t individit.
Arsye tjetr kalimi prej ekonomis centraliste n ekonomin e
tregut p.sh. si t marrim vendime, si ti kuptojm sekretet e tregut
pse pagat dhe standardi jetsor n disa shtete jan t ulta e n disa
tjera t larta, disa t pasur dhe disa vdesin urie!

EKONOMIA

PSE T STUDIOHET EKONOMIA ?

Rndsia e njohjes s ekonomis konsiston n disa fakte:
Resurset e kufizuara n natyr njeriu si konsumues ose
prodhues posedon ambicie hedoniste (superstandard);
Si limitim perve resurseve te kufizuara n natyr sht edhe
fakti se kjo arrihet vetm n dm t ndonj individi tjetr.
Si t bhet shprndarja e t mirave dhe shrbimeve t
limituara?
Kush ka t drejt n shfrytzimin e tyre dhe pse?
Cili sht roli i shtetit n kt drejtim?

EKONOMIA

PSE T MSOHET EKONOMIA ?

Njohja dhe t kuptuarit e ligjeve ekonomike
individve u mundson dhe u lehtson:
T menduarit bashkhor, shoqror, ekonomik dhe
politik;
Si funksionon ekonomia dhe shoqria n periudha
t ndryshme kohore;
Kuptimi i trendeve dhe aktiviteteve t shoqris
globale;
Njohja e ekonomis si mjet pr analiza t
ndryshme;
Hulumtimi i nj kompanie pr realizimin e
qllimeve afatshk. afatm. dhe afatgjata.
Nse i kuptoni problemet dhe fenomenet
ekonomike dhe ju rastis q t prisni n radh pr
punsim shpejt do ti kuptoni shkaqet e vrteta
t
EKONOMIA

PSE T MSOHET EKONOMIA ?

Pauel Samuelson i potencon disa arsye themelore pse t msohet
ekonimia:
1. Varfria, zhvillimi dhe mirqenia dallimet n zhv.
ekonomik;
2. Motivet personale zgjedhjen e problemeve individuale,
profesioni, punsimi, paga, inflacioni, tregu financiar etj.
3. Ekonomia dhe dilemat politike individi merr qndrime
personale, votimi.
4. Ekonomia dhe interesi nacional shpenzimet e larta
qeveritare ushtarake, shndetsi, arsim etj.
5. Rndsia e ekonomis pr udhheqsit politik vendimet e
ekonomike t politikanve (t kuptohen keshillat).
9

EKONOMIA

2. KONCEPTET E NDRYSHME MBI

EKONOMIN
Ekonomia sht shkenc komplekse.
Ekonomia prkufizohet si shkenc pr menaxhimin
e resurseve t kufizuara.
Individt posedojn dy lloj t sjelljeve gjat jets
s prditshme:
1) Sjelljen e kalkuluar (paramenduar); dhe
2) Sjelljen (qndrimin) emocionale.
1.N literaturen bashkohore hasen koncepte t
ndryshme pr sjelljen e paramenduar si:

10

EKONOMIA

2. KONCEPTET E NDRYSHME MBI

EKONOMIN
a) Koncepti formalist e prkufizon ekonomin si
shkenc e optimalizimit t zgjedhjeve, arritja e
objektivave me kosto minimale.
b) Koncepti materialist prkufizon ekonomin si
shkenc e pasurive materiale. Veprimi ekonomik
sht i lidhur ndrmjet njeriut dhe mjedisit i cili
synon ofrimin dhe prshtatjen ekonomike e t
mirave t natyrs pr individin t cilat jan n
shrbim t krkesave t tij.
c) Koncepti marksist ekonomia si shkenc e
mardhnieve shoqrore.
d) Koncepti islamik ekonimia proces
interpretimesh pr zgjidhjen e problemeve ek. t
mbshtetura nga normat, ligjet e nxjerra nga
EKONOMIA
Kurani.(kamatat, fajdet - parazitet).

11

3. LNDA DHE OBJEKTI I EKONOMIS

Mendimet e para i gjejm qysh n greqin e vjetr
nga filozofi grek Ksenofoni (430-355 p.e.r) i cili me
ekonomi nnkuptonte aftsin udhheqse t ek.
shtpiake;
Aristoteli (384-322 ) ekonomin e kuptonte aftsin
pr t siguruar t mirat pr individ dhe shtet.
Termi Ekonomi Politike haset nga Antoan
Monkretjen (1575-1621) i cili spjegoj mardhniet
ndrmjet politiks, shtetit dhe ekonomis.
Adam Smith (1723-1790) me veprat Hulumtimi i
natyres dhe Pasuria e kombeve i dha kuptim t
plot ekonomis.
12

EKONOMIA

3. LNDA DHE OBJEKTI I EKONOMIS

Para se t jipet definicioni i ekonomis duhet t
japim shpjegim n shum dilema dhe pyetje:
Pse individt e zakonshm frigohen nga inflacioni
dhe papunsia?
Pse disa jan t pasur dhe disa t varfr?
Pse shum shtete u larguan nga socializmi dhe
tash ndrtojn sistemin e ekonomis s tregut?
ka n t vrtet sht ekonomia e tregut (dora e
padukshme e shtetit)?
Pse n disa shtete sht shum i vshtir
punsimi e n disa shum i leht?
Sa n t vrtet sht kostoja e shkollimit fillor, t
mesm, universitar.
13

EKONOMIA

3. LNDA DHE OBJEKTI I EKONOMIS

Kto dilema dhe pyetje mund t parashtrohen edhe
n nivele t ndryshme:
Pyetja pr individin: ku, ka dhe si do t punoj
dhe si do t jetoj?
Pyetja pr kompanin: ka, si dhe pr k t
prodhoj mallra dhe shrbime?
Pyetje pr shtetin: far ekonomie dshiron ta
ket, sa armatim i nevojitet, tatimet, doganat,
pagat, importi, eksporti etj?
Pyetje pr nivelin global pse SHBA - t jan m
t zhvilluara m teper se India, Kina, problemet e
varfris, uris, borxheve?
14

EKONOMIA

4. DEFINICIONET E NDRYSHME T
EKONOMIS
Ekonomia spjegon se ka, Si dhe Pr k duhet
prodhuar t mirat materiale [*Samuelson];
Ekonomia studion t gjitha lvizjet n kuadr t
ekonomis kombtare, mimet, inflacioni,
prodhimi, shprndarja, konsumi, papunsia etj;
Ekonomai shpjegon tregtin ndrmjet shteteve
(exportin/importin);
Ekonomia shkenc e zgjedhjes, si individt
przgjedhin resurset, punn, pajisjet, lndt e
para;
Ekonomia mirret me studimin e paras, bankave,
bursave, punsimit etj;
Ekonomia sht shkenc q mirret me prdorimin
e resurseve t limituara.
EKONOMIA

15

4. DEFINICIONET E NDRYSHME T
EKONOMIS

Samuelson: Ekonomia sht shkenc e cila merret

me studimin se si shoqria duhet ti shfrytzoj
resurset e rralla pr t prodhuar mallra t vlefshm
q tu shprndahen individve t ndryshm (kunder
ksaj teorie koncepti neomarksist).
Bjuik: Ekonomia sht shkenc q merret me
studimin e prodhimit dhe distribuimit t pasuris q
prodhohet pr tu shitur n treg.
Roger: Ekonomia prkufizohet si shkenc e
pamjuftueshmris.
Etapat e ndryshme t zhvillimit ekonomik:
Ekonomia natyrale n t ciln prodhimi
konsumohet prej vet prodhuesve;
Ekonomia e kmbimit t produkteve kmbehen
mallrat pa ndrmjetsim;
EKONOMIA

16

4. DEFINICIONET E NDRYSHME T
EKONOMIS
Ekonomia e prodhimit t mallit produktet prodhohen
pr tu shitur n treg me para.
Nj kategori tjetr e ka br Karl Marksi :
Ekonomia e komuniteti primitiv, skllavopronar, feudal,
kapitalist, komunist (ekonomin socialiste si faz tranzitore n
komuniste);
Shum ekonomist GDP pr capita (bruto prodhimi kombtar pr
kok banori) e vlersojn me nivelin e zhv. ekonomik (zhvilluar,
pazhvilluar, mesatare).
Ekonomia e mbyllur, e hapur (ekonomia e lir).
17

EKONOMIA

5. RRALLSIA DHE ZGJEDHJA

Teoria ekonomike sht e ndrtuar mbi parimet baz
si sht dshira e individve dhe lufta e pandrprer
mbi pamjafueshmrin (rrallsia) si dhe pr
ndryshime t pandrprera dhe m cilsore.
Resurset e pamjaftuara
t mirat e
pamjaftueshme.
Krkesat e individve t pakufishme dhe t
pandrprera.
Kto probleme i kushtzojn dy shtje kryesore:
Rrallsin (scarcity) dhe zgjedhjen (choice).

18

EKONOMIA

RRALLSIA
Rrallsia sht parim themelor ekonomik q
nnkupton se t mirat ekonomike gjithnj mungojn
n raport me krkesat e konsumatorve.
Rrallsi pamjuaftshmri.
Mirpo n natyr ekzistojn disa t mira t cilat edhe
pse konsumohen ato gjenden n sasi t mjafueshme
si p.sh. ajri, rrezet e diellit, drita, uji, rra etj.(t mira
t lira nuk jan objekt i ekonomizimit).
Rrallsia mund t analizohet n kuptimin:
Absolut t gjitha t mirat jan t kufizuara;
Relativ pamjaftueshmria e t mirave krahasuar
me nevojat njerzore.
Ekonomisti Suedez [*Gustav Cassel ] spjegoj ligjin e
rrallsis duke theksuar se vlera e t mirave
ekonomike dhe
prdorimi i tyre nuk prcaktohen nga
EKONOMIA

19

ZGJEDHJA
Zgjedhja sht proces i seleksionimit t alternativave t
mundshme dhe t kufizuara.
Si individt bjn zgjedhjen kur mundsit e tyre jan t
kufizuara.
Per amvisri kufizimet jan nga buxheti familjar. Per
bizneset n vendimarrje kufizimet jan nga bizneset
konkuruese, shpenzimet dhe niveli tekniko-teknologjik.
Rrallsia n jeten e prditshme na kufizon po n kohen e
R
sotshme aftsit njerzore kombinohen
me makinat, tokn,
R
A
resurset etj.
Kerkesat e
pakufizuara

L
E
S
I
A

Resurset e kufizuara

Prdorimi alternativ i
resurseve
Domosdoshmria e
przgjedhjes

20

EKONOMIA

T MIRAT EKONOMIKE
T mirat ekonomike jan t gjitha ato t mira q gjenden n
rrallsi (munges).
N kushtet bashkohore edhe koha konsiderohet si e mir
ekonomike p.sh. koha e lir.
N jetn e prditshme shpeshher kemi edhe prdorim joracional
t resurseve t disponueshme - rasti i nafts 1973.
mimi i nafts u ngrit nga 2.9$ pr barel n 9$, - vendet kaluan n
prdorime alternative t energjis (1barel=119.24 litra).
T hyrat e OPEC-ut u rriten nga 35 miliard doll.(n 1973) n 300
miliard dollar (1980). Aktualisht nje barel 47$ (2015)

21

EKONOMIA

RESURSET
Resurset jan shpenzimet e bra pr
prodhimin e t mirave dhe shrbimeve
ekonomike.
Toka, puna, kualifikimet, resurset
natyrore, kapitali jan disa prej resurseve
kye me t cilat prodhohen t mirat
materiale.
Standardi jetsor i sotshm.
Resurset e rralla - toka, puna, kapitali,
ndrrmarsia jan resurse prodhuese t
kufizuara.
Toka
xehet
Kapitali

LP. natyrore
pajisjet prodhuese

thngjilli, pyjet,
EKONOMIA
depo, treni,

22

GJUHA E EKONOMIS
Terminologjia q prdoret n ekonomi, shpeshher sht e pakuptueshme.
N vazhdim do t jepen disa nga definicionet:
INPUTET - jan t mirat dhe shrbimet q shfrytzohen nga firmat n
procesin e prodhimit (toka, puna, kapitali, ndrrmarsia) me qllim q t
prodhohen outputet.
OUTPUTET - jan t mira dhe shrbime t ndryshme q prdoren pr
konsumin final ose si prodhime n vijim (PG, Gjysem produktet).
PRODHIMI - proces i transformimit t resurseve n t mira apo shrbime
te dobishme.
PRODHUES - sht secili individ ose grup individsh q bn
transformimin e resurseve n outpute.
.

23

EKONOMIA

GJUHA E EKONOMIS
PUNA - sht aftsia fizike dhe mendore e njeriut q prdoret pr
prodhimin e t mirave dhe shrbimeve.
MIMI (price)- Vlera e nj t mire e shprehur n para, ekuilibri i
mallrave.
PASURI - kapitali, parat, provat mbi pronsin.
DOBI - aftsia e mallrave dhe shrbimeve pr t plotsuar nevojat e
individ.
FITIMI (profit)- t ardhurat neto q grumbullohen nga prodhimi ose
shitja e mallrave dhe shrbimeve.
KONSUM - blerje dhe prdorim i mallrave ose shrbimeve pr plotsimin
e nevojave individuale ose prodhimin e mallrave dhe shrbimeve tjera.
Konsumatori mund t jet individ, firm ose entitet publik.

24

EKONOMIA

GJUHA E EKONOMIS
MALLRA (goods) - artikuj apo sende me vler t prodhuar me sektor
t ndryshm (industri, miniera, ndrtimtari, bujqsi etj)
SHRBIME (services) - aktivitete ekonomike, transport, bankat,
sigurimet, turizmi, reklamat, kshillimet etj.
OFERT - sasi e nj malli apo shrbimi q shitsit e vn n
dispozicion pr tu shitur me nj mim t caktuar n treg.
KAPITAL (CAPITAL) jan t mirat e prodhuara q shfrytzohen n
form t inputeve t mtejme pr prodhimin e t mirave tjera materiale
(rrugt, ndrtesat, automobilat , parat, letrat me vler etj)
PRON- nj aset i cili krijon t drejten pr prfitime materiale (mjetet e
prodhimit, markat tregtare etj)

25

EKONOMIA

GJUHA E EKONOMIS
NDRMARRSI - nj person q merr prgjegjsin pr organizimin e
prodhimit t mallrave dhe shrbimeve.
TOK - nuk mendohet vetm ne siperfaqen toksore por ajo prfshin
edhe lndt e para n natyr, si thngjilli, drunjt, ajri, uji etj.
RESURSET jan t mira t siguruara nga vet natyra ose gjeneratat e
mparshme (toka, rra, hekuri, informatat etj).
NDRMARRJA - subjekt i pavarur ekonomik q prdor resurset
ekonomike pr t prodhuar mallra dhe shrbime.
RISK - mundsia pr fitim ose humbje.
VLER vlera e brendshme e mallrave dhe e shrbimeve t
indentifikuara me sasin e parave m t ciln kmbehen.

26

EKONOMIA

GJUHA E EKONOMIS
TEKNOLOGJI - mjetet dhe metodat e prodhimit t mallrave dhe
shrbimeve (shkenca).
NDRYSHIMET TEKNOLOGJIKE - jan rezultat i investimeve
hulumtuese dhe zhvillimore t nj vendi ose kompanie pr hulumtim dhe
zhvillim.
LIGJET EKONOMIKE- rregullojn ecurit e dukurive dhe veprimtarive
ekonomiko-financiare.

27

EKONOMIA

FAKTORET E PRODHIMIT
FAKTORET E
PRODHIMIT

TOKA

PUNA

KAPITALI

NDERMARRE
SIA

NDERMARRJA (FIRMA)

PRODHIMTARIA
28

EKONOMIA

NDARJA E EKONOMIS
N kushtet e globalizimit jeta ekonomike sht mjaft
dinamike dhe komplekse, ajo mund t analizohet n disa
nivele:
MIKROEKONIMIA - sht fush e veant e disa
komponentve t shoqris si jan : sektori prodhues,
firmat, amvisrit, etj. (mikroskopi Samuelson). Pas krizs
s madhe t viteve 30 diferencohen mikro dhe makro
ekonomia (mikro-greq. d.m.th e vogl, makro e madhe).
Makroekonomia studion ekonomin kombtare si trsi,
mikroekonomia e studion funksionimin e ekonomis n
mnyr t ndar sipas segmenteve, firmat, amvisrit,
prodhuesit, konsumuesit, etj.
MAKROEKONOMIA - e studion ekonomin kombtare si
trsi, rritja e prodhimit, inflacioni, devalvimi, stagflacioni,
papunsia, zhvillimi i disa degve etj.
EKONOMIA

29

NDARJA E EKONOMIS
TABELA NR. 2 Qellimet e mikro dhe makroekonomis

QLLIMI
Prodhimi

T ardhurat

MIKROEKONIMIA
Outputi i firms ose industris
mimet individuale t mallrave
dhe shrbimeve
Distribuimi i t ardhurave dhe
pasuris

T adhurat kombtare

Punsimi

N firm, deg, ose aktivitet

t caktuar

N tr ekonomin kombtare

mimet

MAKROEKONOMIA
Outputi kombtar
mimet agregate

30

EKONOMIA

NDARJA E EKONOMIS
MEZOEKONOMIA sht fush e veant e shkences
ekonomike q studion nivelet e ndrmjeme n mes
mikro/makroekonomis.
Objekt i studimit jan degt, sektort, rajonet, etj.
Mezoekonomia studion korporatat multinacionale, Alfred
Sloan drejtor i korporats GENERAL MOTORS thekson se
korporata ka t bj me at se do kush e kryen pjesn e puns
s vet.
Korporata sht e dizajnuar q t lehtsoj kordinimin efikas
n mes t korporats am dhe filialve t tyre. Veprojn n
planin global.
MEGAEKONOMIA studion komplekse nacionale dhe
multinacionale, problemet globale t njerzimit, tregjet
financiare ndrkombtare, tregtin ndrkombtare, ndotjen
globale t ambientit etj.
31

EKONOMIA

NDARJA E EKONOMIS
EKONOMIA E RE (E-ECONOMIA) zhvillohet ne gjysmen e
dyt t shek XX e njohur si ekonomia digjitale me produkte
dhe shrbime t reja n tregje t ndrlidhura me rrjetin e
kompjuterve, internetit. N vitin 2003 E-Economia i ka pasur
500 milion shfrytzues n vit, kurse shitjet n vitin 2000 rreth
40 miliard dollar. Tregtia prmes internetit p.sh. kompania
Google pr krkim t informatave ose kompania Yahoo e cila
nuk posedon fare pothuajse patundshmri (lokal afariste edhe
pse asetet e kompanis jan 50 milion dollar). Mikrosoft ka
rritje t vazhdueshme tash e 20 vite, vlera e saj sot sht 600
miliard dollar.

32

EKONOMIA

PYETJE ???

33

EKONOMIA