ANTI-DUHRING

FRIEDRICH ENGELS
www.iskenderiyekutuphanesi.com
NDEKLER
9 U Basknn nszleri
9 I
12 II
20 III
GR
21
23 Birinci Blm - Genel Dnceler
35 kinci Blm - Bay Dhring'in verdii
Szler
Birinci Ksm
FELSEFE
41
43
nc Blm - Snflama. nselcilik 51
Drdnc Blm - Evren emas 57
Beinci
Blm - Doa Felsefesi. Uzay ve Zaman 69
Altnc Blm - Doa Felsefesi. Evrendoum, Fizik,
Kimya 81
Yedinci Blm - Doa Felsefesi. Organik Dnya 92
Sekizinci Blm - Doa
Felsefesi. Organik Dnya (Son) 101
Dokuzuncu Blm - Ahlak ve Hukuk. lmsz Doruluklar 113
Onuncu Blm - Ahlak ve Hukuk. Eitlik 126
Onbirinci Blm - Ahlak ve Hukuk. zgrlk ve
Zorunluluk 138
Onikinci Blm - Diyalektik. Nicelik ve Nitelik 149
Onnc Blm Diyalektik. Yadsmann Yadsnmas 164
Ondrdnc Blm - Sonu
kinci Ksm EKONOM
POLTK
167
169
Birinci Blm - Konu ve Yntem 181
kinci Blm - Zor Teorisi 189
nc Blm Zor Teorisi (Devam) 198
Drdnc Blm - Zor Teorisi (Son)

209
Beinci Blm - Deer Teorisi
222
Altnc Blm - Yaln Emek ve Bileik Emek
228
Yedinci Blm - Sermaye ve Art-Deer
238
Sekizinci Blm - Sermaye ve Art-Deer (Son)
249
Dokuzuncu Blm - Doal ktisat Yasalan. Toprak Rant
256
Onuncu Blm - "Eletirel Tarih" zerine
nc Ksm SOSYALZM
291
293
Birinci Blm - Tarihsel Bilgiler 306
kinci Blm - Teorik Bilgiler 326
nc Blm - retim 340
Drdnc Blm - Blm 356
Beinci Blm - Devlet,
Aile, Eitim
ANTI-DUHRING BAY EUGEN DHRNG BLM ALTST EDYOR
FREDRCH ENGELS

 BASKININ NSZLER
I
Aadaki alma herhangi bir "i drt"nn rn deildir. Tersine.
Bundan yl nce bay Dhring, sosyalizmin yanda ve ayn zamanda dzelticisi olarak
birdenbire yzylna meydan okuduu zaman, Almanya'daki dostlar, o sralarda sosyaldemokrat parti merkez organ olan Volksstaat'ta bu yeni sosyalist teorinin eletirici
incelemesini yapmam iin beni birok kez zorladlar. Onlar bu iin, eer henz ok gen
olan ve kesin olarak daha ksa bir sre nce birlemi bulunan partide, mezhepilik
anlayna yeni blnme ve karklk karma frsatlar verilmek istenmiyorsa, kesenkes
gerekli olduunu dnyorlard. Almanya'daki dostlar, Almanya'daki koullan benden
daha iyi deerlendirecek bir durumda bulunuyorlard; buna gre, onlara inanmam
gerekiyordu. Ayrca sosyalist-basnn bir ksmnn, bu yeni-dnmeyi geri [sayfa 43]
yalnzca
Friedrich Engels Anti-Dhring

iyi niyetine ynelen bir scaklkla karlad belli olmutu; ama ayn zamanda, bu
gazetelerde bay Dhring'in sz geen iyi niyetine kar beslenen sayg sonucu, onun
retisini ve stelik gz kapal kabul etme iyi niyeti de kendini gsteriyordu. Hatta bu
retiyi vul-garize bir biim alnda iiler arasnda yaymak iin hazrlanan kimseler bile
k. Ve son olarak bay Dhring ve kk mezhebi, Volksstaat' byle byk savlarla
ortaya kan yeni reti karsnda ak bir durum almaya zorlamak iin, her trl reklam
ve entrika ustalklarn kullanyorlard.
Gene de, br ileri bir yana brakarak bu eki elmay srmaya karar vermem iin bana bir
yl gerekti. Bu eki elma gerekte, bir kez snldktan sonra tamamen yutulmas gereken
elmalar- dan-d. Ve yalnzca ok eki deil, ok iriydi de. Yeni sosyalist teori, yeni bir
felsefe sisteminin son pratik meyvesi olarak kyordu ortaya. yleyse bu teoriyi, bu
sistem btn iinde incelemek ve sonra sistemin kendisini incelemek gerekiyordu; bay
Dhring'i, olanakl olan her eyi ve daha baka birka eyi ele ald o geni alanda
izlemek gerekiyordu. 1877 ylndan balayarak, Volksstaat'm ardl olarak Leibzig'de
kan Vorvrts'de yaynlanan ve burada birara-da bulunacak olan bir dizi makalenin
kkeni, budur.
Eletiriye konunun, yani bay Dhring'in yaptlarnn bilimsel ykyle tamamen ters oranl
boyutiar kazandran ey, konunun nitelii oldu. Bununla birlikte, bu boyutlar
balatabilecek iki baka ey daha var. Bir yandan bu boyutlar bana, burada yanalmas
gereken ok eitii alanlarda, bugn bilimsel ya da pratik bir nem tayan sorunlar
zerindeki grmn olumlu bir aklamasn sunmak frsan veriyordu. Bu ii her
blmde yapm ve bu yapt bay Dhring'in "sistem"ine kar bir baka sistemi karma
amacn ne denli az tarsa tasn, tarafmdan sunulan dnceleri birbirine balayan i
ban okurun gznden kamayacan umanm. Bu bakmdan, almamn bsbtn verimsiz
olmad konusunda, daha imdiden yeterli kantiara sahibim.
te yandan "sistem yaratc" bay Dhring, bugnk [sayfa 44] Almanya'da tek bana bir
olay deildir. Bir sreden beri Almanya'da evrendoum, genel doa felsefesi, siyaset,
iktisat vb. sistemleri, bir gece iinde, mantar gibi, dzinelerle boy vermektedir. En
nemsiz felsefe doktoru, hatta en nemsiz renci bile, bugn kendini, en azndan bir tam
"sistem" kurmaktan bak saymyor. Tpk mo10
Friedrich Engels
Anti-Dhring

dem devlette her yurttan, zerinde oy vermeye arld btn sorunlar konusunda bir
yargya varmak iin olgun bulunduunun varsaylmas gibi; tpk ekonomide, her tketicinin,
geimi iin satn alma durumunda bulunduu btn metalar zerinde tam bir bilirkii
olduunun kabul edilmesi gibi - ayn varsaym bundan byle bilimde de hkm srecek.

Bilim zgrl kiinin renmedii eyler zerinde yazmas ve bunu sk skya bilimsel
tek yntem olarak satmas anlamna geliyor. Bay Dhring'e gelince o, bugnn
Almanya'snda her yerde ne frlayan ve kendi ekstra... iporta malnn yaygaras her eyi
bastran bu gsterii szde-bilimin en temsil edici rneklerinden biridir. iirde,
felsefede, siyasette, iktisatta, tarihte ekstra iporta mal, ders ve siyaset krssnde
ekstra iporta mal, her yerde ekstra iporta mal, teki uluslarn orta mal ve baya
iporta malndan farkl olarak, stnlk ve fikir derinlii iddialarna sahip ekstra iporta
mal; Almanya entelektel sanayisinin, tam da Philadelphia sergisinde ne yazk ki
yanlarnda temsil edilmedii teki Alman mallar gibi, ucuz ama kt kaliteli, en zellik
belirtici ve en ar rn olan ekstra iporta mal. Alman sosyalizmi bile, bu yaknlarda,
zellikle bay Dhring tarafndan verilen iyi rnekten bu yana, kendini ekstra iporta
malna veriyor ve "tek szcn bile gerekten renmedii"* bir "bilim"i sergileyen u
ya da bu kiiyi ne sryor. Alman rencisinin sosyal-demokra-siyi benimseyiinin
balangcn gsteren ve bundan ayrlmaz bir ey olan, ama iilerimizin son derece salkl
yaradl sayesinde abucak stesinden gelinecek [sayfa 45] bir ocukluk hastaldr bu.
Eer bay Dhring'i ancak amatr olarak ilerleme savnda bulunabileceim alanlarda
izlemek zorunda kaldysam, bu benim suum deil. Byle durumlarda, ou kez, hasmnn
dzmece ya da yanl olumlamalarnn karsna doru, szgtrmez olgular koymakla
yetindim. Hukuk alannda ve sk sk da doa bilimlerinde byle oldu. teki durumlarda,
doa bilimlerinin teorik ksmndan kartlm genel fikirler alan, yani uzmann bile, bay
Virchovv'un itirafna gre, hepimiz gibi bir "yan-bilgin" olduu komu alanlara gemek
zere, kendi uzmanlnn dna kmak zorunda kald
* Bu alnt, Fransz tuamirali Chevalier de Panat'nn 1796 ylnda yazd bir mektuptaki bir sze antrmadr.
Devrimden hibir ders alamayan Fransz kralclarndan szeden tuamiral, yle yazyordu: "Kimse ne bir ey
unutabildi, ne de bir ey renebildi." -Ed.
Friedrich Engels

11 Anti-Dhring

bir alan szkonusudur.* Bu konuda, kk yanllklar ve anlatm beceriksizlikleri iin

herkese gsterilen hogrnn bana da gsterileceini umarm.
Bu nsz bitirirken elime, bay Dhring'in Rasyonel Bir Fiziin ve Rasyonel Bir Kimyann
Yeni Temel Yasalar adl yeni bir "temel" yaptn duyurmak iin, gene bay Dhring
tarafndan kaleme alnm bir kitapevi duyurusu geti. Fizik ve kimya bilgilerimin
yoksulluunu ne denli bilirsem bileyim, gene de bu yapt hi gr-meksizin, bay Dhring'in
bu yaptta ortaya koyduu fizik ve kimya yasalarnn, yanllklar ve beylik dnceler
bakmndan, kendisi tarafndan daha nce bulunmu ve bu kitapta incelenmi olan iktisat,
evrenin genel ematik bilgisi vb. ile ilgili yasalar yannda yer alacaklarn ve bay Dhring
tarafndan yaplm rigometre ya da son derece dk slar lme aletinin, yksek ya da
dk lan deil, ama yalnzca bay Dhring'in zr cahil gururunu lmeye yarayacan
syleyebilmek iin, bay Dhring'imi yeteri kadar tandm sanyorum, [sayfa 46]
Londra, 11 Haziran 1878

II
Bu yapn bir yeni basksn yaynlama zorunluluu benim iin artc bir ey oldu.
Eletirisinin konusu olan ey, bugn hemen hemen unutulmutur. Yapn kendisi, yalnzca
Leipzig'de kan Vonvrts'de 1877 ve 1878 yllarnda bir dizi halinde binlerce okura
sunulmakla kalmam, ayrca ok sayda baslm bir cilt halinde btn olarak
yaynlanmtr da. Nasl oluyor da biri kp, benim yllarca nce bay Dhring zerinde
sylemek gereini duyduum eylerle ilgilenebiliyor?
Kukusuz bunu, en bata, bu yapn o srada dolamda bulunan hemen btn almalarm
gibi, sosyalistiere-kar yasann resmen yaynlanmasndan hemen sonra, Alman
mparatorluun* Rudolf Virchovv'un, 22 Eyll 1877 gn Mnih'te, Alman doabilimci ve hekimlerinin 50. Kurulunda verdii
syleve antrma. Bkz: Virchov, Die Freiheit der Wisserschaft im modemenStaat.... Berlin 1877, s. 13. -Ed.

12
Friedrich Engels
Anti-Dhring

da yasaklanm olmasna borluyum. Kutsal-Balama lkelerinin soydan geme brokratik

nyarglarna saplanp kalmam herhangi bir kimse iin bu nlemin etkisi apak ortadayd:
yasaklanan kitaplarn iki- kat fazla srm, uygulama gleri olmakszn yasaklar
yaynlayan Berlinli efendilerin gszlklerinin gnna kmas. Aslnda mparatorluk
hkmetinin iyilikseverlii, kk kitaplarmn benim gze alabildiimden ok yeni bask
yapmasn salyor; metni gerektii gibi gzden geirecek zamanm yok ve ou kez, onu
olduu gibi yeniden bastrmak zorunda kalyorum.
Ama buna bir baka zellik daha ekleniyor. Bay Dhring'in bu kitapta eletirilen "sistem"i
ok geni bir teorik alan kapsar; ben onu her yerde izlemek ve onun grlerine kar
kendi grlerimi karmak zorunda kalmtm. Bylelikle olumsuz eletiri olumlu bir
duruma gelmi, polemik, Marks'n ve benim temsil etmekte olduumuz diyalektik yntem
ve komnist dnya grnn, hem de bir dizi olduka geni alanda, azok tutarl bir
aklamas durumuna dnmt. Bizim grmz, ilk kez Marks'n Felsefenin
Sefaleti'nde ve Komnist Manifesto'da ileri srlmesinden bu yana, Kapitalin
yaynlanmasna dein yirmi yl sren bir [sayfa 47] kuluka dneminden geti; o zamandan
beri giderek daha hzl bir biimde her gn daha geni evrelere yaylyor, yleki imdi,
Avrupa snrlarnn ok tesinde, bir yanda proleterler ve te yanda taraf kayrmayan
bilimsel teorisyenler bulunan btn lkelerde, dinleyici ve destek buluyor. yle grnyor
ki, stelik Dhring'in tezlerine kar birok bakmdan bu vesileyle verilen olumlu
aklamalar yararna gereksiz bir duruma gelmi polemii bile kabul etmek zere, konu ile
yeteri kadar ilgilenen bir kamuoyu var.
Bu arada bir not: bu kitapta aklanan grlerin temelleri ve gelimesi ok byk lde
Marks'a ve ancak ok kk lde bana ilikin olduundan, kitabmn onun bilgisi dnda
yazlmad kendiliinden anlalr. Ben btn elyazmasn baslmadan nce ona okudum, ve
ekonomi zerindeki ksmda onuncu blm ^'Eletirel Tarih zerine") yazan da odur; ben
yalnzca, byk bir znt duyarak, dsal nedenlerden tr bu blm biraz ksaltmak
zorunda kaldm. Zaten bizim zel konularda her zaman birbirimize yardm etme
alkanlmz vard.
Bu bask, bir blm dnda, bundan ncekinin tpksdr. Bir yandan, kitapta birok
deiiklik yapmak yolundaki isteim ne
Friedrich Engels

1 3 Anti-Dhring

denli byk olursa olsun, derinletirilmi bir gzden geirme iin zamanm yoktu. Marks
tarafndan braklm elyazmalarn bask iin hazrlamak devim var ve bu i, btn baka
ilerden ok daha nemli. Ve sonra, vicdanm herhangi bir deiiklii kabul etmiyor. Bu
yapt, bir polemik yaptdr ve hasmma kar, onun hibir ey dzeltemedii yerde, kendi
payma hibir ey dzeltmemek borcuyla ykml olduumu sanyorum. Ben yalnzca bay
Dh-ring'in yantna kar yant vermek hakkn isteyebilirdim. Ne var ki ben, bay
Dhring'in saldrma kar yazdklarn okumadm ve zel bir neden olmadka da
okumayacam; teorik dzeyde ondan kurtulmu bulunuyorum. te yandan, o gnden bu
yana, Berlin niversitesi tarafndan utan verici bir hakszla uram bulunduu iin, ona
kar yaznsal savamn efendilik kurallarna daha da ok uymak gereini duyuyorum,
[sayfa 48] Geri niversite, bunun cezasn grd: bay Dhring'in retim zgrln,
bilinen koullar altnda geri almaya raz olan bir niversite, gene bilinen koullar altnda,
bay Schvveninger'i* kendisine zorla kabul ettirmelerine armamaldr.
Aklamalar eklemekte saknca grmediim tek blm, nc ksmn ikinci blmdr:
"Teorik Bilgiler" blm. Burada yalnzca tuttuum grn nemli bir noktasnn
aklanmas szkonusudur ve hasmmn daha popler bir slup kullanmak ve fikirlerin
birbirine balanmasn tamamlamak iin aba gstermemden yaknmasnn yeri yoktur.

Aslnda, bunun bir d nedeni vard. Yaptn blmn (giriin ilk blm ile, nc
ksmn birinci ve ikinci blmleri), Franszcaya evrilmesi amacyla bamsz bir bror
durumuna getirecek biimde, dostum Lafargue iin yeniden elden geirmitim ve
Franszca basknn bir talyanca ve bir de Polonya dilindeki baskya temel hizmeti grmesi
zerine, Sosyalizmin topyadan Bilime Evrimi bal altnda bir Almanca bask
kardm.** Bu sonuncusu, birka ay iinde bask yap ve Rusa ve Danimarka dilinde de
evirileri yaynland. Btn bu basklarda, yalnzca szkonusu blme baz eklemeler
yaplmt ve zgn yapn yeniden yaynlanmasnda, uluslararas bir nitelik kazanan
* Dr. Schvveninger, 1881 ylndan beri Bismarck'n zel hekimi idi ve bu nedenle 1884'te niversiteye profesr
atand. -Ed.
** Szkonusu yapt iin, bkz: topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, Sol Yaynlar, Ankara 1993. -Ed.
14
Friedrich Engels
Anti-Dhring

daha sonraki metin yerine ilk metne sarlmay istemek, ukalalk etmek olurdu.
Yaplm olmasn istediim teki deiiklikler, balca iki nokta ile ilgili. nce Morgan'n,
anahtann bize ancak 1877'de verdii insanln ilkel tarihi ile. Ama, o zamandan beri,
Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Zrih 1884, adl yapmda, bu arada elime
geen bilgileri kullanmak frsan bulduumdan, bu sonraki almaya iarette bulunmak
yeter.
kinci olarak, teorik doa bilimini ileyen ksm deitirmek isterdim. Bu ksmda byk
bir aklama beceriksizlii [sayfa 49] egemendir ve bugn birok nokta daha ak ve daha
belgin bir biimde anlatlabilirdi. Eer burada kendime baz dzeltmeler yapmak hakkn
tanmyorsam, bundan tr bu dzeltmeler yerine kendi zeletirimi yapmaya daha da
zorunluyum.
Alman idealist felsefesinden bilinli diyalektii, onu doann ve tarihin materyalist
anlay ile btnletirmek zere kurtaran, hemen hemen yalnzca Marks ve ben olduk. Ne
var ki ayn zamanda, hem diyalektik hem de materyalist bir doa anlay, matematik ve
doa bilimi ile ili-dl olunmasn gerektirir. Marks, drtba bayndr bir matematiki idi
ama doa bilimlerini biz ikimiz de ancak para para, kesikli, dank bir biimde
izleyebiliyorduk. Ancak, tecimsel ilerden ekilmem ve Londra'ya yerlemem bana zaman
verdikten sonradr ki sekiz yl boyunca zamanmn en byk blmn bu ie vererek,
matematik ve doa bilimlerinde, olanak lsnde, (Liebig'in dedii gibi)* tam bir "ses
deiimi" yapm. Bay Dhring'in szde doa felsefesi ile ilgilenme frsatn bulduum
zaman, ite tam da bu ses deiimi ileminin ortasndaydm. Bu nedenle, tam teknik deyimi
her zaman bulamamamdan ve teorik doa bilimi alannda genellikle belli bir yavalkla
ilerlememden daha doal bir ey olamaz. Ama bir baka yandan, bu alanda henz rahat
olmadm bilmenin bilinci beni saknml yapt: o zaman tantlanm olgular konusunda
gerek dn yanllklar ya da o sralarda kabul edilmi bulunan teorilerin yanl bir
sunuluu suunu, kimse bana ykleyemez. Bu bakmdan, yalnzca bilin* Tarmsal kimya irdelemesine giriinde, Liebig yle yazar: "Kimya, ok hzl ilerlemeler yapyor ve treni
izlemek isteyen kimyaclar, srekli bir ses deiimi durumu
(etat de mue) iinde bulunuyorlar......Justus von Liebig, Dies Chemie in ihrer Anwendung auf Agricultur und Physiologie, 7. bask, Brunsvvick 1862, s. 26. -Ed.
Friedrich Engels

1 5 Anti-Dhring

meyen bir byk matematiki, benim kk iinde V-l'in onuruna kyarcasna suikastte
bulunmu olduumdan Marks'a mektupla yaknd.* [sayfa50]
Matematik ve doa bilimlerinde bu zetlemeyi yaparken, benim iin hi kukusuz, saysz
deiikliklerin karkl arasndan, tarihte de olaylarn grnrdeki olumsalln
dzenleyen ayn hareket yasalarnn; insan dncesi tarafndan gerekletirilen evrim
tarihinde de k yolu oluturarak, yava yava dnen insanlarn bilin alanna giren ayn
yasalann: Hegel'in ilk kez olarak geni bir tarzda, ama mistikletirilmi bir biim altnda
gelitirdii ve bizim teki zlemlerimiz arasnda, bu mistik zarftan ekip karmak ve

btn basitlikleri, btn genellikleri ile bilin alanna sokmak istediimiz yasalarn, doada
kendilerini zorla kabul ettirdiklerinden -btnde hibir kukum olmadna gre- ayrntda
gven getirmek szkonusuydu. Eski doa felsefesinin, gerek deer ve verimli tohumlar
olarak ierdii her eye karn,** bizi doyuramad akt. Bu yaptta ayrntl [sayfas]
biimde aklam bulunduum gibi doa felsefesi, zellikle hegelci biimi altnda, doada
zaman iinde bir evrim, bir ardarda geli deil yalnzca bir yanyana konulu grme
* Amerika'da yaayan sosyal-demokrat H. W. Fabain, 6 Kasm 1880 gn, Marks'a yle yazmt: "Her ne denli
Bay Engels, birok durumda private \M'in kesin matematik ilemlerin zorunlu sonucu olduunu dnyorsa da,
gerein sk felsefi teorisi anlamnda, private V-l kavramnn mantksal bir ucube olduunu anmsatmak gerek,
nk olumsuz bir varoluu bilmek, dpedz olanakszdr..." -Ed
** Dncesiz Kari Vogt'ular srs ile birlikte, eski doa felsefesine saldrmak, onun tarihsel anlamn
deerlendirmekten ok daha kolaydr. Eski doa felsefesi, nemli bir anlamszlk ve dlem pay ierir, ama ayn
adaki grgc (empiriste) doalclarn felsefi-olmayan teorilerinden daha ok deil; ve evrim teorisinin
yaylmasndan bu yana, eski doa felsefesinin de hayli anlam ve bilgi ierdii anlalyor. Byle olduu iindir ki
Haeckel, Treviranus ve Oken'in deerini kabul etmekte yerden ge dein haklyd. [Bkz: Drdnc Konferans:
Ernst Haeckel, "Goethe ve Oken'e gre Evrim Teorisi", Natrliche Schpfungsgeschichte.... 4. bask, Berlin
1873, s. 83-88.] lkel smks maddesi ve ilkel kabarcyla ken, biyolojide kendisinden sonra protoplazma ve
hcre olarak kefedilen eyi, konut (postulat) olarak koyar. Hele Hegel'e gelince, o birok bakmdan,
temellerinde bir g yerekimi gc, yzebilme gc, elektrik kontak gc vb., ya da eer bu olanakszsa,
bilinmeyen bir tz, ksal tz, sal tz, elektrik tz vb. varsaydklar zaman, btn anlalmam olaylar
akladklarna inanan grgc adalarndan ok ilerdedir. Sanal tzler imdi aa yukar ortadan kaldrld
ama Hegel tarafndan savalan glerin arlatanl, rnein Helmholtz'un 1869 Irnsbruck sylevinde, kendini
sk sk gstermeye sevine sevine devam ediyor (bkz: Helmholtz, Populre Vorlesungen, II. fasikl, 1871, s. 190).
[Bkz: Engels, "Hareketin Temel Biimleri", Doarm Diyalektii.} ngiltere'nin an ve zenginlie boduu
Nevvton'un -18. yzyl Franszlarndan mdevver tanrlatrlmas karsnda Hegel, Almanya'nn alktan
ldrd Kepler'in, modern gk cisimleri
16
Friedrich Engels
Anti-Dhring

kusuruna sahipti. Bu, bir yandan yalnzca "tin"e ("esprit") tarihsel bir gelime tanyan
hegelci sistemin kendisinin, ama te yandan da o zamanki doa bilimlerinin genel
durumunun sonucuydu. Bylece Hegel, daha nce nebula (bulutsu) teorisi ile gne
sisteminin douunu ve dnyann dnnn sulardaki gel-git yznden yavalamas
bulgusuyla da bu sistemin sonunu aklam bulunan Kant'n ok gerisine dyordu.*
Ensonu benim iin, diyalektik yasalar kurgu aracyla doaya sokmak deil ama onlar orada
bulmak ve oradan karmak szkonusu olabilirdi.
Bununla birlikte bu i, eer buna tutarl bir biimde ve her zel alan iin giriilirse, bir
dev iidir. Egemenlik alna alnmas gereken alann hemen hemen sonsuz derecede byk
olmas bir yana, ayrca btn bu alan zerinde doa biliminin kendisi ylesine gl bir
altst olma sreci iine girmi bulunuyor ki hatta btn bo zamann bu i iin kullanan
bir kimse tarafndan bile g izlenebilir. Oysa, Kari Marks'n lmnden sonra zamanm,
en geciktirilmez devler tarafndan alnmt, ve iime ara vermek zorunda kaldm. Durum
deiene dein bu kitapta verilen bilgilerle yetinmesin ve kacak bir frsatn bana elde
edilen sonular bir araya getirme ve onlar belki de Marks tarafndan braklm son
derece nemli matematik elyazmalan ile birlikte yaynlama olanan salamasn beklemem
gerekiyor.** [sayfa52]
Bununla birlikte, teorik doa bilimindeki gelimenin almam, byk bir blm
bakmndan ya da btnyle gereksiz klmas olanakl. nk, teorik doa bilimine, ynsal
olarak biriken salt grgcl (empiriue) bulgular bir dzene koyma basit zorunluluu
tarafndan zorla kabul ettirilen devrim ylesine byk ki en
(yldzlar) mekaniinin gerek kurucusu olduunu ve nevtoncu evrensel ekim yasasnn, daha nce Kepler'in
yasas iinde ve hele ncsnde aka bulunduunu vurgulad. Hegel'in Doa Felsefesi, s. 270 ve eklerinde
birka basit denklem aracyla gsterdii ey (Hegels, Werhe, 1842, c. VII, s. 98 ve 113-115), Gustav
Kirchhoffun yaptnda, en yeni matematik mekaniin sonucu olarak yeniden ortaya kyor; Matematik Fizik
Dersleri, 2. bask, Leipzig 1877, s. 10, hem de znde ilk olarak Hegel tarafndan amlanan biime benzer basit
bir matematik biim altnda. Modern komnizm karsnda topyaclar neyse, bilinli olarak diyalektik doa bilimi
karsnda doa felsefecileri de odur. [F.E.]

* Kant, kendi nebula teorisini 1755 ylnda Knigsberg ve Leipzig'de adsz olarak kan bir yaptta aklamtr:
Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels... -Ed.
** Engels burada, Doann Diyalektitni haber veriyor. Marks'n, 1.000 sayfay akn matematik elyazmalan,
yakn zamanlarda yaymlanmtr. -Ed.
Friedrich Engels

1 7 Anti-Dhring

dikkafal grgcy bile doal srelerin diyalektik nitelii zerine gitgide daha ok bilin
sahibi olmaya zorluyor. Eski sert kartlklar, ak ve almaz ayrm izgileri, gitgide
ortadan kalkyor.* Son "gerek" gazlann bile svlamasndan, bir cismin sv ve gaz
biimlerinin birbirinden ayrdedilmez bir duruma getirilebileceinin gsterilmesinden
sonra, kelekleme durumlar, eski mutlak niteliklerinin son kalntsn da yitirmi
bulunuyorlar. Tam gazlarda, gaz molekllerinin hareket hzlarnn karelerinin, eit
scaklkta, molekl arlklaryla ters orantl olduklar yolundaki kinetik-gazlar teorisinin
nerisiyle, scaklk da dorudan doruya hareketin arasz olarak llebilir biimleri
dizisi iine giriyor. Daha on yl nce, hareketin daha yeni bulunmu olan byk temel
yasas, enerjinin basit sakinimi yasas olarak, hareketi yoketme ve yaratma
olanakszlnn yaln anlatm olarak, yani yalnzca nicel ynnden kavranmt: ama gitgide
bu olumsuz anlatm, yerini enerjinin dnm olumlu anlatmna brakyor ki bu anlay
iinde, srecin nitel ynnn ilk kez hakk veriliyor ve doast yaratcnn son ans da
snyor. Hareket miktarnn (enerji denilen ey), (mekanik g denilen) kinetik enerji
durumundan elektrie, scakla, potansiyel konum enerjisine, vb. ve bunlann da kinetik
enerji durumuna dnt zaman deimedii dncesinin artk bir yenilik olarak
tlen-meye gereksinmesi yoktur; bu dnce, dnm srecinin, bilgisi btn doa
bilgisini kapsayan o byk temel srecin, imdi ierik ynnden daha zengin bir
irdelenmesine salam bir temel hizmeti gryor. Ve biyoloji, evrim teorisi [sayfa 53]
nda gelimeye baladndan beri, organik doa alannda sert snflandrma snrlarnn
birbiri ardna, eridii grld; hemen hemen hi bir snflandrmaya girmeyen arac
halkalar gnden gne artyor, daha zenli bir irdeleme, organizmalar bir snftan tekine
atyor ve hemen hemen bir inan konusu haline gelmi bulunan ayrdedici belirtiler muflak
deerini yitiriyor; imdi yumurtlayan memelilerimiz ve hatta, eer haber dorulanrsa,
drt ayak zerinde yryen kularmz var.**
* Burada, 1869'da gazlann kritik durumunu irdeleyen ngiliz fiziki Thomas Andrevvs'un, 1877'de oksijenin
younlatrlabilir olduunu tantlayan Fransz fiziki Lou-is-Paul Cailletet'nin ve gazlarn svlamasna alan
svireli fiziki Raoul Pictet'nin almalar szkonusudur. -Ed.
** Birinci durumda, Ornitornik (Avusturalya'da yaayan, rdek gagal bir tr memeli hayvan -.), ikinci durumda
ise Arkeopterix (ikinci an ikinci dneminde yaam, bir tavuk iriliinde, baz srngen nitelikleri gsteren,
bilinen ilk ku) szkonusu. -Ed.
18
Friedrich Engels
Anti-Dhring

Eer Virchovv, bundan yllarca nce, hcrenin bulunmas zerine hayvan bireyin birliini,
bilimsel ve diyalektik olmaktan ok ilerici bir biimde, bir hcre devletleri federasyonlar
biiminde datmak zorunda kaldysa,* bugn de yksek derecedeki hayvanlarn
bedenlerinde amipler gibi dolaan beyaz kan yuvarlannn bulunmasyla daha da karmak
bir durum alan hayvan (dolaysyla insan) bireylii kavram karsnda bulunuyoruz. Ama
modem alann teorik doa bilimine snrl metafizik niteliini veren ey de, ite o
uzlamaz ve zlmez olarak tasarlanan taban tabana kartlklar, ayrm izgileri ve zorla
saptanm snf ayrmlardr. Bu kartlk ve aynmlann doada elbette varolduklarn ama
ancak grece bir geerlilikle varol-duklann; buna karlk, onlara yklenen o mutlak
deimezlik ve deerin doaya yalnzca bizim dncemiz tarafndan yklendiini kabul
etmek: ite doann diyalektik anlaynn z. Doa biliminde biriken olgulann basks
alnda bu anlaya varmak olanakldr; ama eer bu olgularn diyalektik niteliine
diyalektik dnce yasa-lan bilinciyle yanalrsa, bu anlaya daha kolay vanlr. Herhalde,
doa bilimi ylesine gelimeler gerekletirmitir ki artk diyalektik bireimden

kurtulamaz. Doa bilimi, eer deneylerinin iinde bireimletii sonularn kavramlardan

baka bir ey olmadn; [sayfa 54] kavramlarla i grme sanann ne doutan geldiini,
ne de her gnk olaan bilinle elde edildiini ama gerek bir dnce, doann grgcl
aratrmasndan ne daha ok, ne de daha az uzun bir grgcl tarihe sahip gerek bir
dnce gerektirdiini unutmazsa, bu ite kolaylklar kazanacaktr. Doa bilimi, bir
yandan kendi dnda ve kendi stnde geinen her trl ayn doa felsefesinden ve te
yandan ngiliz grgcln kalt olan kendi z snrl dnce ynteminden, ite ancak
felsefenin iki bin be yz yllk evrim sonulann zmlemeyi renerek kurtulacaktr.

Londra, 23 Eyll 1885

* Virchovv: Vorlesungen ber Patyologie, c. I: Die Cellular- Pathologie in Ihrer Be-grndung auf physiologische
und pathologische Gevebelehre, 3. bask, Berlin 1862 , s. 15-16. -Ed.
Friedrich Engels

1 9 Anti-Dhring

III
Bu yeni bask, ok nemsiz baz biem deiiklikleri dnda, bir nceki basknn tpksdr.
Yalnzca bir blme, ikinci ksmn "Eletirel Tarih zerine" balkl onuncu blmne,
aadaki nedenlerle, baz nemli eklemeler yapmakta saknca grmedim.
Daha nce ikinci basknn nsznde de belirtmi bulunduum gibi bu blm, zsel olarak
Marks'n elinden kmtr. Bir gazete iin hazrlanan ilk versiyonunda Marks'n
elyazmasn, zellikle Dhring'in tezlerinin eletirisinin yerini daha ok iktisat tarihi
zerindeki kiisel aklamalara brakt yerlerde, nemli lde, ksaltma zorunda
kalmtm. Ama bunlar, tam da elyazmasnn bugn bile canl ve en srekli yarar salayan
blmn oluturan aklamalardr. Kendimi, Marks'n Petty, North, Locke, Hume gibi
kimseleri, klsik ekonominin oluumu iinde yerli yerlerine koyduu paralar ve daha
nemlisi Quesnay'nin Tableau economique'\ra, btn modem iktisat iin zmlenemez
kalan o sfenks bilmecesini aydnla karma biimini, olanakl olduunca tam ve szc
szcne bir biimde vermek zorunda sayyorum. Buna karlk, salt bay Dhring'in
yaptlarna gndermede bulunan paralar, fikirlerin ak izin verdii [sayfa 55] lde,
bir yana brakld.
Bunun dnda, bu yaptta sunulan grlerin, bir nceki baskdan bu yana, dnyann btn
uygar lkelerinde, bilim dnyasnn ve ii snfnn bilincini davuran yaynlardaki
yaygnlama biiminden son derece honut olabilirim, [sayfa 56]
Londra, 23 Mays 1894
20

Friedrich Engels
Anti-Dhring

GR

BRNC BLM GENEL DNCELER

MODERN SOSYALZM, ierii bakmndan, her eyden nce bir yandan modern toplumda
varlkllar ile varlkszlar, crefliler ile burjuvalar arasnda egemen olan snf
kartlklarnn, te yandan da retimde egemen olan anarinin bilincine varmann
rndr. Ama, teorik biimi bakmndan, balangta 18. yzyl Fransa'sndaki byk
Aydnlanma a filozoflar tarafndan konulan ilkelerin daha gelimi ve daha tutarl
olmak isteyen bir uzans olarak ortaya kar. Her yeni teori gibi, kkleri ekonomik
olgularn derinliklerine dald lde, ilkin daha nce varolan dnler temeline
balanmak zorunda kalmtr.
Fransa'da, gelmekte olan devrim konusunda kafalar aydnlatan byk adamlann kendileri
de son derece byk devrimciler olarak grnyorlard. Ne trden olursa olsun, hibir d
yetke tanmyorlard. Din, doa anlay, toplum, [sayfa 59] devlet rgt, her
Friedrich Engels

23 Anti-Dhring

ey, amansz bir eletiriden geirildi; her ey, ya us mahkemesi nnde varoluunu
dorulamak, ya da varolmaktan vazgemek zorunda kald. Dnen us, her eye
uygulanacak tek ve esiz l oldu. Bu dnem, Hegel'in dedii gibi, nce insan beyni ile

onun dncesi tarafndan bulunan ilkelerin btn insan eylem ve topluluklarna temel
hizmeti grmeleri anlamnda, daha sonra da bu ilkelerle eliki durumunda bulunan
gerekliin aslnda tepeden maa ters evrilmesi gibi daha geni bir anlamda, dnyann
kafas stne konulduu dnem oldu.* Toplum ve devletin btn eski biimleri, btn eski
geleneksel fikirler, usd ilan edildi ve bir yana atld; dnya o zamana dein yalnzca
nyarglarla ynetilmiti; gemie ilikin olan her ey, ancak acma ve kmsemeye
deerdi. Ensonu gn douyordu; bundan byle boinan, hakszlk, ayrcalk ve bask; sonsuz
doruluk, sonsuz adalet, doa zerine kurulu eitiik ve insann devredilmez haklar
tarafndan silinip sp-rlecekti.
Bugn usun bu egemenliinin, burjuvazinin lkselletirilmi egemenliinden baka bir ey
olmadn; lmsz adaletin, gereklemesini burjuva adaletinde bulduu; eitiiin, yasa
nnde burjuva eitiiine vardn; insann temel haklarndan biri olarak... burjuva
mlkiyetin ilan edildiini ve ussal devletin, Rousseau'nun toplum szlemesinin, dnyaya
ancak bir burjuva demokratik cumhuriyeti biimi altnda geldiini ve ancak o biimde
gelebilecek [sayfa 6o olduunu biliyoruz. 18. yzyln byk dnrleri de, kendi
alarnn kendileri iin saptad engelleri, ncellerinin hibirinden ok aamazlard.
Ama feodal soyluluk ile burjuvazi arasndaki kartln yan* te Fransz Devrimi zerine olan para: "Hukuk fikri, hukuk kavram birdenbire deer kazanyor ve buna
kar, eski hakszlk yn direnemiyordu. Hukuk fikri zerindedir ki imdi bir Anayasa ykseliyor ve artk her
eyin bu temele dayanmas gerekiyordu. Gne gkkubbede parlad ve gezegenler onun evresinde dnd
gnden beri, insann ba, yani fikir zerinde dikeldii ve gereklii, fikrine gre kurduu grlmemiti. Usun
dnyay ynettiini ilk olarak Anaxagoras sylemiti: ama oradan, fikrin tinsel gereklii ynetmesi gerektiini
kabul etmeye, insan ancak imdi varm bulunuyor. Bylece bu, gz kamatrc bir gn douu oldu. Btn
dnen varlklar bu a hep birlikte kutsad. Tanrsaln acun ile uzlamas sanki ilk kez grlyormu gibi, o
ada yksek bir heyecan hkm srd, bir ruh cokunluu btn dnyay titretti." (Hegel, Tarih Felsefesi,
1840, s. 535). Mteveffa profesr Hegel'in devrimci rgtlerinin temsil ettii genel tehlikeye kar antisosyalist yasay harekete geirmenin tam da sras deil mi? [topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm iin
Engels'in notu.]
24
Friedrich Engels
Anti-Dhring

sra, smrenler ile smrlenler, aylak zenginler ile alan yoksullar arasnda evrensel
kartlk vard. Ve burjuvazinin temsilcilerine, kendilerini zel bir snfn deil ama ac
eken tm insanln temsilcileri olarak gsterme olanan salayan ey de ite bu durum
oldu. Dahas var. Burjuvazi, douundan balayarak, kartnn arl altndayd cretliler
olmakszn kapitalistler varolamazlar ve ortaa loncalar burjuvazisinin modem burjuva
durumuna geldii lde, loncalar kalfas ile zgr gndeliki de proleter durumuna
geliyordu. Ve hatta genel olarak, soylulua kar savamda burjuvazi, ayn zamanda o
adaki eitli emeki snflarn karlarnn da temsilcisi olduunu ileri srebiliyorduysa
da, gene de her byk burjuva hareketinde, modem proletaryann az ok gelimi nceli
olan snfn bamsz hareketlerinin kendini gsterdii grld. Almanya'da Reform ve
Kyller Sava dneminde Thomas Mnzer eilimi; byk ngiliz devriminde
eitletiriciler; byk Fransz devriminde Babeuf gibi. Daha gelimesinin ilk basamanda
olan bir snfn bu devrimci ayaklanmasna karlk den teorik belirtiler de vard: 16. ve
17. yzyllarda, lksel (ideal) bir toplumun d-lksel (topik) betimlemeleri;* 18.
yzylda da, daha o zamandan aktan aa komnist teoriler (Morelly ve Mably). Eitlik
istemi artk siyasal haklarla snrlanmyordu; eitlik, bireylerin toplumsal durumunu da
kapsamalyd; ortadan kaldrlmas gereken ey, artk yalnzca snf ayrcalklar deil,
snf ayrlklarnn ta kendisiydi. Yeni retinin ilk grnm, bylece sparta'ya yknen
ileci (asceti-que) bir komnizm oldu. Sonra byk topyac geldi: Burjuva eilimin
proleter ynelim yannda henz belirli bir arlk tad Saint-Simon; Fourier ve Owen:
Bu sonuncusu [sayfa 6i], en gelimi kapitalist retim lkesinde ve bu retimin dourduu
elikilerin etkisi altnda, dorudan doruya, Fransz materyalizmine balanarak, snf

ayrmlarnn ortadan kaldrlmas zerindeki nerilerini sistemli olarak gelitirdi.

Bunlann her nde de ortak olan ey, tarihin bu arada meydana getirdii proletaryann
karlarnn temsilcileri olarak grnmemeleridir. Aydnlanma a filozoflar gibi bunlar
da, belirli bir snf deil ama tm insanl kurtarmak isterler. Onlar gibi,
* Thomas More'un, 1516 yihnda yaymlanan topya'si ile Campanella'nin 1613 ylnda yaymlanan Gne Kenti
szkonusudur. -Ed.
Friedrich Engels

25 Anti-Dhring

usun ve lmsz adaletin kralln kurmak isterler. Ama onlann krall ile Aydnlanma a
filozoflannn krall arasnda dipsiz bir uurum var. Bu filozoflarn ilkelerine gre
rgtlenmi olan burjuva dnyas da usd ve adaletsizdir ve bu nedenle mahkum edilmeli
ve feodalizm ve daha nceki teki toplumsal durumlarla ayn torba iine konmaldr. Eer
imdiye dein gerek us ve adalet dnyada egemen olmamsa, bunun nedeni, onlann henz
tastamam bilinmemi olmasdr. Eksik olan ey, imdi gelmi ve gerei grm bulunan
deha sahibi bireyin ta kendisiydi; onun imdi gelmi, gerein tam da imdi grlm
olmas, tarihsel geliim zincirinin, kanlmaz bir olay olarak, zorunlu sonucu deil, basit
bir ans eseridir. Deha sahibi birey, pekala 500 yl nce de doabilir ve insanl 500 yllk
yanlg, savam ve acdan esirgeyebilirdi.
Bu gr biimi, zsel olarak btn ngiliz ve Fransz sosyalistleri ile Weitling dahil, ilk
Alman sosyalistlerinin gr biimidir. Sosyalizm mutlak doruluk, mutlak us ve mutlak
adaletin davurumudur ve kendi z gc aracyla dnyay fethetmesi iin bulgu-lanmas
yeter; mutiak doruluk olarak zamandan, uzaydan ve insan tarihinin gelimesinden
bamszdr; bulgulanmasnn tarihi ve yeri, yalnzca raslantya baldr. Byle olduu iin
mutiak doruluk, mutlak us ve mutiak adalet, her okul kurucusu ile birlikte deiir ve her
okul kurucusuna zg mutlak doruluk, mutlak us ve mutlak adalet tr, onun znel
anlna (mdrikesine), yaam koullanna, bilgi ve dncesinin oluma derecesine [sayfa
62] bal olduundan, bu mutiak doruluklar atmasnn tek olanakl zm, bunlann
birbirini ypratmasdr. Bundan, bugn bile, gerekte Fransa ve ngiltere sosyalist
iilerinden ounun kafasnda egemen olan sosyalizm gibi ortalama bir semeci sosyalizm
trnden baka bir ey kamazd: iine eitii mezhep kuruculannn eletirel
gzlemlerinin, ekonomik savlarnn ve gelecekteki toplum konusundaki betimlemelerinin
girdii ok byk bir ayrtlar (nanslar) eitiilii kabul eden bir karm; ve her
biletiren e iinde, belginliin sivri keleri, tarmalar boyunca, dere iindeki akllar
gibi ne denli ok yasslarsa, bu kanm o denli kolay oluur. Sosyalizmi bir bilim
durumuna getirmek iin, nce onu gerek bir alan zerine yerletirmek gerekiyordu.
Bununla birlikte, 18. yzyl Fransz felsefesi yannda ve onun arkasndan, modem Alman
felsefesi domu ve en gelimi biimini
26
Friedrich Engels
Anti-Dhring

Hegel'de bulmutu. Hegel'in en byk deimi, en yksek dnce biimi olarak diyalektie
dnmek oldu. lka Yunan filozoflarnn hepsi doutan en yksek derecede doal
diyalektikilerdi ve aralannda en ansiklopedik zeka olan Aristoteles, diyalektik dncenin
en zsel biimlerini daha o zamandan irdelemiti. Buna karlk modem felsefe,
diyalektiin orada da parlak temsilcileri (rnein Descartes ve Spinoza) bulunmasna
karn, zellikle ngiliz etkisi alnda, 18. yzyl Franszlann da, hi deilse salt felsefi
yaptiannda hemen hemen ayrklamasz egemenlii alna alan ve metafizik denilen dnce
biimi iine bat. Gerek anlamyla felsefe dnda, gene de 18. yzyl Franszlar,
diyalektik bayaptlar verecek durumdaydlar; yalnzca Diderot'un Rameau'nun Yeeni ile
Rous-seau'nun nsanlar Arasnda Eitsizliin Kayna ve Temelleri zerine Sylev'ini
anmsatacaz. - Burada ksaca, iki yntemin zne deinelim; ilerde bu konuya aynnl bir
biimde gene geleceiz.
Doay, insan tarihini ya da kendi z kafa etkinliimizi dncenin incelemesi alna

koyduumuz zaman, bize ilk grnen ey, hibir eyin olduu gibi, olduu yerde, olduu
[sayfa 63] biimde kalmad ama her eyin hareket ettii, deitii, olduu ve yokolduu
sonsuz ve karlkl ilikiler ve etkiler yuma tablosudur. Demek ki iinde ayrntlann
henz azok silindii genel tabloyu gryoruz; hareket eden, geen ve birbirine balanan
eyin kendisinden ok harekete, birinden tekine geilere, balantlara dikkat ediyoruz.
Dnyay dnmenin bu ilk, doal, ama aslnda doru biimi, antik Yunan filozoflannn
dnme biimidir ve onu aka ilk formle eden de Herakleitos olmutur: Her ey hem
kendisidir, hem de deildir, nk her ey akar, her ey srekli dnme, olu ve yokolu
durumundadr. Ama bu gr biimi olaylar btnnn sunduu tablonun genel niteliini ne
denli doru bir biimde kavrarsa kavrasn, gene de bu genel tabloyu meydana getiren
aynnlar aklamaya yetmez ve onlan aklamaya yetenekli olmadmz srece, genel
tablo zerinde ak bir dnce sahibi de olamayz. Bu aynnlar bilmek iin, onlan doal ya
da tarihsel balanlanndan ayrmak ve nitelikleri, zel neden ve sonular vb. iinde
irdelemek zorundayz. Bu en bata, doa bilimi ile tarihsel aratrmann grevidir; bu
aratrma dallan, Yunanllar nce gere toplama zorunda olduklarna gre, klsik a
Yunanllarnda ok yerinde nedenlerle ancak ikincil bir yer tutuyordu. Eletirici
incelemeye, snflara, taFriedrich Engels

27 Anti-Dhring

kmlara, trlere gre karlatrma ya da blmeye geebilmek iin, nce doal ya da

tarihsel verileri, belli bir noktaya dein toplam olmak gerekir. Gerek doa biliminin ana
izgileri, ancak skenderiye dnemi Yunanllan ve daha sonra ortaada Araplar
tarafndan gelitirilmitir; gerek bir doa bilimine bir kez daha, ancak o tarihten sonra,
bu bilimin durmadan artan bir hzla gelitii 15. yzyln ikinci yansnda raslanr. Doann
tekil paralanna blnmesi, eitli doal sre ve nesnelerin belirli snflara ayrlmas,
organik cisimlerin i yapllannn anatomik ynlerinin eitlilii iinde irdelenmesi: doann
bilinmesinde son drt yzyln bize getirdii byk ilerlemelerin temel koullan, ite
bunlard. Ama bu yntem bize, doal nesne ve sreleri tek balanna, byk [sayfa 64]
genel balant dnda, bunun sonucu hareketleri iinde deil, hareketsizlikleri iinde;
zsel bakmdan deiken eler olarak deil, deimez eler olarak; yaamlar iinde
deil, lmleri iinde yle byle kavrama alkanln da geirdi. Ve Bacon ile Locke
sayesinde bu gr biimi, doa biliminden felsefeye getii zaman, son yzyllann zgl
darkafalln, metafizik dnce biimini meydana getirdi.
Metafiziki iin eyler ve onlann dncedeki yanslar olan kavramlar, biri tekinden
sonra ve teki olmakszn dikkate alnacak deimez, eilip bklmez, her zaman tpk
kalan, yaltk irdeleme konulardr. Metafiziki orta terimler olmakszn, yalnzca
antitezler aracyla dnr: evet evet, hayr hayr der; bunun tesine geen ey metelik
etmez. Ona gre, bir ey ya var ya da yoktur; bir ey ayn zamanda hem kendisi, hem de
bir bakas olamaz. Olumlu ile olumsuz birbirlerini mutlak olarak dtalarlar; neden ve
sonu da ayn derecede sert bir biimde birbirlerine kar gelirler. Eer bu dnce
biimi, bize ilk bakta son derece usayatkn grnyorsa bunun nedeni, bu dnce
biiminin saduyu denilen eyin dnce biimi olmasdr. Ama kendi drt duvannn zavall
alannda kapanp kald srece bu arkada, ne denli saygdeer olursa olsun, geni
aratrma dnyasna atlmay gze ald andan balayarak saduyu bsbtn alacak
servenlerle karlar ve metafizik gr biimi, boyutlan konunun niteliine gre deien
geni alanlarda ne denli dorulanm ve ne denli zorunlu olursa olsun, her zaman, er ya da
ge, tesinde dar, snrl, soyut bir duruma geldii ve zlemez elikiler iinde kendini
yitirdii bir engele arpar; bunun nedeni, tekil nesneler karsnda onlann balantlarn;
tekil
28
Friedrich Engels
Anti-Dhring

nesnelerin varlklar karsnda,onlann olu ve yokolularn; hareketsizlikleri karsnda,

hareketlerini unutmasdr; aalar, onun orman grmesini engeller. Gnlk gereksinmeler
bakmndan, rnein bir hayvann yaayp yaamadn biliyor ve kesinlikle syleyebiliyoruz; ama daha belgin bir irdeleme bize, bu sorunun bazan en kark sorunlardan
biri olduunu gsterir ve bir ocuu annesinin [sayfa 65] karnnda ldrmenin canakyma
olduu ussal snr bulmak iin bouna abalayan hukukular bunu ok iyi bilirler; ve lm
ann saptamak da ayn derecede olanakszdr, nk fizyoloji, lmn tek ve bir anlk bir
olay deil, ama ok uzun sreli bir sre olduunu gstermektedir. Ayn biimde, her
organik varlk, her an, hem ayn, hem ayn-olmayan eydir; her an, yabanc maddeleri
zmler ve baka yabanc maddeleri dan atar, her an bedenindeki hcreler yok olur ve
yeni hcreler oluur; azok uzun bir zaman sonunda, bu bedenin maddesi tamamen
yenilenir, baka madde atomlar ile deitirilir; yleki her organik varlk hem hi
deimez, hem de bir bakasdr. eylere biraz yakndan baknca, bir elikinin olumlu ve
olumsuz gibi iki kutbunun, kart olduklar kadar ayrlmaz da olduklann ve btn antitez
deerlerine karn, karlkl olarak birbirlerine kantklarn; ayn biimde, neden ve
sonucun, ancak zel bir duruma uygulandklannda geerlii bulunan kavramlar olduklann,
ama bu zel durumu, dnyann btn ile genel balants iinde dnmeye baladmz
andan balayarak, bu kavramlarn, neden ve sonularn srekli olarak yer deitirdiklerini,
imdi ya da burada sonu olann, baka yerde ya da daha sonra neden, ve vice versa*
durumuna geldii evrensel karlkl etki grnm iinde birletiklerini, birbirlerine
dntklerini de grrz.
Btn bu srelerin, btn bu dnce yntemlerinin hibiri, metafizik dnce
erevesine girmez. Nesneleri ve onlarn kavramsal yanslarn, zsel olarak balantlar,
zincirlemeleri, hareketleri, doular ve sonlar iinde kavrayan diyalektik iinse, tersine,
yukarda sz edilen sreler, onun kendine zg davran biiminin birer dorulanmasdr.
Doa, diyalektiin deneme tezgahdr ve modern doa bilimi onuruna, onun bu deneme
tezgah iin her gn artan zengin bir olgular hasad salayarak, bylece doada her eyin,
son zmlemede, metafizik olarak deil diya* Tersine -.

Friedrich Engels

29 Anti-Dhring

lektik olarak olup bittiini, doann durmadan yinelenen bu evrimin sonsuz [sayfa 66]
tekdzelii iinde hareket etmeyip, gerek bir tarih geirdiini tantladn sylemeliyiz.
Burada, herkesten nce, bugnk btn organik doann, bitkilerin, hayvanlarn ve
dolaysyla insann da, milyonlarca yl sren bir evrim srecinin rn olduu tantlayarak,
doann metafizik anlayna en byk darbeyi indirmi bulunan Darvvin'i anmak gerek.
Ama imdiye dein diyalektik biimde dnmeyi renmi bulunan bilginler parmakla
saylabilecek denli az olduu iin, bulunan sonular ile geleneksel dnce biimi
arasndaki ama, bugn doa bilimleri teorisinde egemen olan ve retmenler ile
rencileri, yazarlar ve okurlan umutsuzlua dren o byk karkl aklar.
Evrenin, onun ve insanln evriminin olduu gibi, bu evrimin insanlarn beynindeki
yansmasnn da doru bir biimde kavranmas, yleyse ancak olu ve yokoluun, ilerleyen
ve gerileyen deiikliklerin evrensel karlkl etkilerini srekli olarak gznnde tutarak,
diyalektik yoldan olanakldr. Ve modem Alman felsefesi de, kendini ite hemen bu ynde
gsterdi. Kant, mesleine, New-ton'un kararl gne sistemini ve onun -bir kez o nl ilk
hareket olduktan sonra- sonsuz sresini, gnein ve btn gezegenlerin dn durumunda
bulunan nebula ynndan doduu biimindeki tarihsel bir sre biimine dntrerek
balad. Ve o bundan, daha o zamandan, domu olduuna gre gne sisteminin bir gn
zorunlu olarak lmesi gerektii sonucunu kanyordu. Bu gr, bir yarm yzyl sonra
Laplace tarafndan matematik olarak dorulanm ve bir yzyl sonra da spektroskop,
evrende eitli younluk derecelerinde bulunan bu trl akkor durumunda gaz ynlarnn

varln gstermitir.*
Bu modem Alman felsefesi doruunu, ilk kez olarak btn [sayfa 67] doa, tarih ve tin
dnyasnn srekli bir hareket, srekli bir deime, srekli bir dnm ve evrim iine
girmi bir sre biiminde kavrayan ve bu hareket ile bu evrimin i balantsn
gstermeye girien Hegel sisteminde buldu ve Hegel sisteminin byk

* Laplace'in yapt: Acun Sisteminin Sergilenmesi, 1795-1796'da yaynland. Evrende akkor durumunda bir gaz
tznn varoluu, 1859'da Kirchhoff ve Bunsen tarafndan bulgulanan spektral zmleme (tayf zmlemesi)
yntemlerinden yararlanarak, 1864 ylnda ngiliz gkbilimci VVilliam Higgings tarafndan tantland. Bkz:
Antonio Secchi, Die Sonne..., Brunsvvick 1872, s. 787, 789-790. -Ed.
30
Friedrich Engels
Anti-Dhring

deimi de budur. Bu adan insanlk tarihi, artk olgunlua varm felsefi us mahkemesi
nnde hepsi de ayn biimde hkm giymesi gereken ve olanakl olduunca abuk
unutulmasnda yarar bulunan anlamsz zorbalklarn kaotik bir karm olarak deil,
insanln kendisinin evrimlenebilen sreci olarak grnyordu; ve imdi dncenin, bu
srecin tm dolambalar arasndan yava ilerleyiini izlemek ve onda, btn grnr
olumsallklar arasnda, yasalarn varln gstermek gibi bir grevi vard.
Hegel'in bu sorunu zmemi olmasnn burada pek nemi yok. Onun a aan baars, bu
sorunu koymu olmasdr. Bu sorun hi kimsenin, hibir zaman tek bana zemeyecei
sorunlardandr. Hegel -Saint-Simon ile birlikte- ann en ansiklopedik kafas olmasna
karn, gene de nce kendi z bilgilerinin zorunlu olarak kstl genilii, sonra ann bilgi
ve grlerinin ayn biimde kstl genilik ve derinlii ile snrlyd. Ama bir nc
zellii daha hesaba katmak gerek. Hegel idealistti, yani kafasndaki fikirleri, gerek ey
ve srelerin azok soyut yanslan olarak grecek yerde tersine, nesneler ile nesnelerin
gelimesini, dnya varolmadan nce bilinmeyen bir yerde varolan "idea"nin gereklemi
yaln kopyalan olararak gryordu. Bundan tr her ey baaa konulmu ve dnyann
gerek balans tamamen tersine evrilmiti. Ve Hegel, birok zel ilikiyi byk bir
doruluk ve deha ile kavram bulunmasna karn, yukardaki nedenler ayrntnn da ou
kez yrtk yamamaya, oyuna, yapmaca, szn ksas gerein bozulmasna dnmesini
kanlmaz klyordu. Hegel sistemi, bu niteliiyle byk bar baarszlk olmutu - trn
sonuncusu olmasna karn. Gerekten, her zaman onulmaz bir i elikinin acsn
ekmiyor muydu? Bir yandan, zsel konutu (postula), [sayfa 68] insanlk tarihinin, nitelii
gerei, entelektel sonunu szde mutiak bir doruluun bulgulanmasnda bulamayacak
evrimlenebilir bir sre olduu yolundaki tarihsel anlayt; ama te yandan, bu mutiak
doruluk kitabnn ta kendisi olduunu ileri sryordu. Her eyi kapsayan ve hep ayn kalan
bir doa ve tarih bilgisi sistemi, diyalektik dncenin temel yasalar ile eliki
durumundadr; bununla birlikte, bu, d dnyann genel matematik bilgisinin kuaktan
kuaa dev adm-lanyla yryebilmesini hibir zaman dtalamaz, tersine ierir.
Gemiteki Alman idealizmine zg tam bozulma bir kez kavrandktan sonra, ister
istemez materyalizme dnmek gerekiyorFriedrich Engels

31 Anti-Dhring

du, ama -dikkat edelim- 18. yzyln katksz metafizik, salt mekanik materyalizmine deil.
Btn nceki tarihin o yalnkat, o bnce devrimci bir biimde knanmas karsnda modem
materyalizm, tarihte insanln evrim srecini grr ve grevi de bu srecin hareket
yasalarn bulmaktr. 18. yzyl Franszlannda olduu denli He-gel'de de egemen olan ve
doay hep ayn kalan ve Nevvton'a gre lmsz gksel cisimler, Linne'ye gre ise
deimez organik varlklarla dar evrimler biiminde hareket eden bir btn olarak
dnen doa anlay karsnda modern materyalizm, tersine, doa biliminin, doann da
zaman iinde bir tarihi olduu yolundaki modern ilerlemelerinin bireimini yapar; gksel
cisimler, orada uygun koullar iinde yaamaya yetenekli canl varlklar olarak doarlar ve
lrler ve dolam evrimleri, kabul edilebildikleri lde, son derece daha byk boyutlar

kazanr. Her iki durumda da modem materyalizm, zsel olarak diyalektiktir ve teki
bilimlerin stnde yer alan bir felsefeye gereksinme duymaz. Her zel bilimin, eylerin
genel balans ve bilgisi iinde tuttuu yer konusunda tam bir hesap vermeye arld
andan balayarak, genel balantnn her trl bilimi gereksiz duruma gelir. O zaman btn
eski felsefeden, bamsz bir durumda, dnce ve dnce yasalan retisinden, biimsel
(formel) ve diyalektik mantktan baka bir ey kalmaz. st yan, pozitif doa ve [sayfa
69] tarih bilgisi iine girer.
Ama doa anlayndaki deime, ancak aratrma buna uygun den nicelikte olumlu bilgi
salad lde gerekleebilirken, tarih anlaynda yeni bir yn getiren tarihsel olgular,
kendilerini ok daha nceden kabul ettirmilerdi. 1831'de Lyon'da ilk ii ayaklanmas
olmutu; 1838' den 1842'ye, ilk ulusal ii hareketi, ngiliz artistleri hareketi, en yksek
noktasna varyordu. Proletarya ile burjuvazi arasndaki snf savam bir yandan byk
sanayideki gelime, bir yandan da burjuvazi tarafndan ele geirilmi bulunan siyasal
egemenlik ile oranl olarak, Avrupa'nn en ileri lkelerinin tarihinde birinci plana
geiyordu. Burjuva iktisadnn sermaye ile emek karlar arasndaki zdelik zerindeki,
zgr yarma (serbest rekabet) sonucu evrensel uyum ve evrensel gnen zerindeki
retileri, olgular tarafndan gitgide daha sert bir biimde yalanlanyordu. Btn bu
olgular ve btn eksikliklerine karn bu olgularn teorik davurumu olan Fransz ve
ngiliz sosyalizmini yalanlamak, artk olanakl deildi. Ama tarihin henz geri
pskrtlmemi
32
Friedrich Engels
Anti-Dhring

bulunan eski idealist anlay, maddi karlara dayanan snf savamlarn, hatta genel
olarak maddi karlar tanmyordu; retim ve btn ekonomik ilikiler ona, yalnzca
"uygarlk tarihi"nin ikincil eleri olarak, savsaklanabilir eyler olarak grnyorlard.
Yeni olgular, btn gemi tarihi yeni bir incelemeden gemeye zorladlar ve btn gemi
tarihin bir snflar savam tarihi olduu, birbirine kar savam durumundaki bu
toplumsal snflarn her zaman retim ve deiim ilikilerinin, ksacas alanndaki
ekonomik ilikilerin rnleri olduklar; buna gre, toplumun ekonomik yapsnn her kez,
son zmlemede, hukuksal ve siyasal kurumlarn tm st yapsn olduu gibi, her tarihsel
dnemin dinsel, felsefi ve teki fikirlerini de aklamay salayan gerek temeli
oluturduu grld. Bylece idealizm, son snandan, tarih anlayndan kovulmu;
tarihin materyalist bir anlay ortaya km ve imdiye dein yapld gibi, insanlann
varln [sayfa 70] bilinleri aracyla aklamak yerine, insanlarn bilincini varlklar
aracyla aklamak iin yol bulunmu oluyordu.
Bunun sonucu sosyalizm, artk u ya da bu dahinin rasgele bir buluu olarak deil ama
tarih tarafndan oluturulan iki snfn, proletarya ile burjuvazinin savamlarnn zorunlu
rn olarak grnyordu. Artk sosyalizmin grevi, elden geldiince eksiksiz bir
toplumsal sistem imal etmek deil ama iktisadn, bu snflar ve onlarn kartlklarn
zorunlu bir biimde ortaya karan tarihsel gelimesini incelemek ve bu biimde tretilen
ekonomik durum iinde atmay zme aralarn bulmak.
Ama Fransz materyalizminin doa anlay, diyalektik ve modem doa bilimi ile ne denli
badamaz idiyse, daha nceki sosyalizm de bu materyalist anlayla o denli badamaz
idi. Geri daha nceki sosyalizm varolan kapitalist retim biimi ile bu retim biiminin
sonularn eletiriyordu, ama onu ne aklayabiliyor, dolaysyla ne de stesinden
gelebiliyordu; kt diye kaldrp atmaktan baka bir ey yapamyordu. i snfnn
kapitalist retim biiminden ayrlmaz smrlmesine kar ne denli ok fkeleniyorsa, bu
smrnn neye dayandn ve kaynann ne olduunu ak bir biimde o denli az
gsterme durumunda bulunuyordu. Sorun bir yandan bu kapitalist retim biimini tarihsel
balans ve tarihin belirli bir dnemi iin zorunluluu iinde, yleyse yklma zorunluluu

ile birlikte dnmek, te yandan, eletiri imdiye dein bu retim

Friedrich Engels

33 Anti-Dhring

biiminin ileyiinden ok kt sonulan zerine atldndan, onun hl gizli kalm i

hareketlerini ortaya karmakt. Art-deer'in bulunmas, ite bu ii yapt. denmemi
emee sahip kmann, kapitalist retim biiminin ve iinin bundan doan smrlmesinin
temel biimi olduu; kapitalist iinin emek-gcn,* bu [sayfa 711 gcn pazarda meta
olarak sahip olduu deer zerinden satn ald zaman bile, ondan gene de onun iin
demi bulunduundan daha ok deer elde ettii ve bu art-deerin, son zmlemede,
varlkl snflar elinde birikmi, durmadan byyen sermaye ynnn kt deer
toplamn oluturduu tantland. Kapitalist retimin olduu denli, sermaye retiminin
ileyii de aklanm bulunuyordu..
Bu iki byk bulguyu: tarihin materyalist anlay ile kapitalist retimin gizeminin artdeer aracyla aklanmasn, Marks'a borluyuz. Onun sayesindedir ki sosyalizm, imdi
btn ayrntlar zerinde uzun uzun allmas gereken bir bilim durumuna geldi.
te bay Eugen Dhring, hi de grltsz olmayan bir biimde sahneye srad ve
felsefede, ekonomi politikte ve sosyalizmde kendi abalaryla gereklemi tam bir altst
oluu bildirdii srada, teorik sosyalizm ve mteveffa felsefe alanlarnda iler aa
yukar bu merkezdeydi.
imdi bay Dhring'in bize ne sz verdiine... ve neyi tuttuuna bakalm, [sayfa 72]
* Force de travail teriminin igc olarak evrilmesi tam anlamyla bir galat- mehur durumuna geldi. Ne var ki
bu galat- mehuru, gene eskilerin dedii gibi, lgat- fasihten evl saymak olanaksz. nk igc, tastamam
mam d'ceuvre karl olarak, iktisat ve istatistik yaznmza girmi bulunuyor. Tam bir kesinlik alan olmas
gereken teorik alanda herhangi bir karkla yol amamak iin, bundan byle force de travail teriminin igc
olarak deil, emek-gc olarak evrilmesini neriyorum, -.
34
Friedrich Engels
Anti-Dhring
KNC BOLUM

BAY DHRNG'N VERD SZLER

BAY DHRNG burada gznnde tutulan yaptlar, her eyden nce Felsefe Dersleri,
Siyasal ve Toplumsal ktisat Dersleri, ve Ekonomi Politik ve Sosyalizmin Eletirel Tarihi
adl yaptlardr. Balamak iin, dikkatimizi zellikle gerektiren yapt, birinci yapttr.
Daha ilk sayfadan balayarak bay Dhring, kendisini "zamannda ve felsefenin
gelimesinin nceden grlebilir bir dnemi iin bu gc (felsefeyi) temsil hakkn isteyen
adam" olarak sunuyor. Yani bugnn ve "nceden grlebilir" gelecein tek gerek
filozofu olduu savnda bulunuyor. Ondan ayrlan, doruluktan da ayrlr. Bay Dhring'ten
nce de birok kii kendisi zerine byle dnd ama -Richard Wagner bir yana- kendisi
zerine rahatlkla bunu syleyen ilk kii, bay Dhring'tir.
Bay Dhring'in felsefesi, "doal sistem ya da gerein [sayfa
Friedrich Engels

35 Anti-Dhring

73] felsefesi [dir] ... Bu felsefede gereklik, kuruntuya dayanan ya da znel bakmdan
snrl bir dnya tasarmnn her trl geici hevesini dtalayan bir biimde dnlr."
Demek ki bu felsefe, bay Dhring'i kendisinin bile yadsmaya cret edemeyecei
snrlarn, kiisel ve znel snrlamann koyduu snrlarn stne ykseltecek nitelikte.
imdiye dein bu mucizenin nasl gerekleeceini henz grmemi olmamza karn, ite
felsefenin son zmlemede kesin doruluklan tantlayacak bir durumda bulunabilmesi
iin her durumda zorunlu olan kii.
"Zeka bakmndan kendi nitelii gerei deerli olan [bu] doal bilgi sistemi, dnce
derinliinden hibir ey yitirmeksizin, Varln temel biimlerini kesinlikle tantlad."
Bu sistem, kendi "gerekten eletirici" gr asndan, "gerek ve bunun sonucu doann
ve yaamn gereklii zerine ynelmi bir felsefenin, salt grnr evreni (ufku) kabul
etmeyen ama iyiden iyiye devrimci hareket iinde d ve i doann btn yerleri ile btn
gklerini kullanan bir felsefenin elerini" sunar; "yeni bir dnce biimi"dir bu ve "son

derece zgn sonular ve grlere ... sistem dourucu fikirlere ... tantlanm
doruluklara" vanr.
"Gcn younlatnlm girikenlikte [bu da ne demek ola?] aramak zorunda olan bir
yapt, kklere kadar inen bir inceleme .. kktenci bir bilim ... eylerin ve insanlarn sk
skya bilimsel bir gr ... eyleri her ynden kavrayan bir dnce almas, dncenin
egemen olabilecek durumda bulunduu varsaym ve tmdengelimlerin yaratc bir tasla...
mutlak temel" karsndayz.
Ekonomi politik alannda bay Dhring, bize yalnzca, stelik aralarnda "byk sluplu tarih
yazma biimim" ile sivrilen ve iktisada "yaratc deiiklikler" getiren tarihsel yaptlar da
bulunan "tarihsel bakmdan ve sistematik bakmdan geni bir deer tayan almalar"
vermekle kalmaz, ayrca gelecekteki toplum iin, "ak ve en uzak kklere kadar erien
bir teorinin pratik sonucu" olan ve dolaysyla kurtulu iin dhringvari felsefe denli
yanlmaz ve o denli gerekli [sayfa 74] bulunan, kendi icad drt-ba bayndr bir sosyalist
planla da iini tamamlar; gerekten, "ancak ve ancak Siyasal ve Toplumsal ktisat Dersleri
yaptmda balca zelliklerini vermi bulunduum sosyalist kurulutadr ki gerekten
kendi mal olarak malik olmak, yalnzca grnteki ve geici ya da zor zerine ku36
Friedrich Engels
Anti-Dhring

rulu mlkiyetin yerine geebilir".

te gelecek, buna gre kendisine ekidzen vermeli.
Bay Dhring'e gene bay Dhring tarafndan yaplan bu vgler demeti kolayca on kat
bytlebilirdi. Bu demet, daha imdiden kendi kendine gerekten bir filozofla m, yoksa
bir ... ile mi kar karya bulunduunu soran okurun kafasnda baz kukular uyandrm
olmal. Ama, kendisine duyurulan "kktenci" derinlii daha yakndan tanyncaya dein,
okurlardan yargsn saklamasn rica etmemiz gerekiyor. Eer yukardaki demeti vermi
bulunuyorsak, bu yalnzca nmzde fikirlerini yalnlkla davuran ve bunlann deerini
kararlatrma iini gelecee brakan bir filozof ve sradan bir sosyalist deil, ama papa
kadar yanlmaz olduunu ne sren ve sapklklarn en knanmas gerekeninin iine dmek
istenmiyorsa, kurtulu iin zorunlu olan retisinin dpedz kabul edilmesi gereken
tamamen doast bir varlk bulunduunu gstermek iindir. Hi de btn lkelerdeki ve
yakn bir sreden beri de Almanya'daki sosyalist yaznda bol bol grlen eitli aplardaki
adamlarn, dnyann en iten biimiyle, zmleri iin azok gere sknts ekebildikleri
sorunlarda bir akla varmaya altklar, ama bilimsel ya da yaznsal eksiklikleri ne
olursa olsun sosyalist iyi niyetin her zaman kabul edilmesi gereken o almalardan biri
karsnda bulunmuyoruz. Tersine bay Dhring, bize son zmlemede kesin doruluklar
olduklarn, yanlannda her trl baka kannn a priori * yanl olduunu ileri srd
tezler sunuyor, baka doruluklara yer vermeyen dorulukla birlikte, yannda btn teki
yntemlerin bilime yabanc kaldklar sk skya bilimsel tek aratrma yntemini de elinde
tutuyor. Ya hakldr - ya o zaman biz gelmi gemi btn devirlerin en byk dehas, ilk
yanlmaz insan olduu iin, [sayfa 75] ilk stn insan ile kar karya bulunuyoruz
demektir; - ya da hakszdr ve o zaman, yargmz ne olursa olsun, olas iyi niyeti iin
gsterilecek btn iyiliki sayglar, bay Dhring'in gznde saldrlarn en korkuncu
olacakr.
nsan, son zmlemede kesin doruluk ile sk skya bilimsel olan tek yntemi elinde
tutunca, elbette insanln yanlla batm ve bilime yabanc geri kalan blm iin belirli
bir kmseme duyacakr. yleyse, bay Dhring'in ncellerinden byk bir
* nsel olarak

Friedrich Engels

37 Anti-Dhring

kmseme ile sz ettiini grmek ve onun kkl derinlii karsnda balanan, byk
adamla ayrksn olarak kendisi tarafndan ykseltilmi az byk adam bulunduunu
saptamakla armamalyz.

nce filozoflar zerine dediklerini dinleyelim:

"Her trl yksek ahlak duygusundan yoksun Leibniz ... olanakl btn saray filozoflarnn
en iyisi".
Kant henz biraz hogr gryor; ama ondan sonra herey altst olmu, o zaman gelsin
"en yakn artlarn (epigonlann), zellikle bir Fichte ve bir Schelling'in dzeni bozulmu
imgelemeleri ve bo olduu denli de budalaca lgnlklar... bilgisiz bir doa
felsefeciliinin korkun karikatrleri ... bir Hegel'in [doruuna kard] Kant-sonras
samalklar ve samaca kuruntular".
Hegel, "hegelci bir jargon" konuuyor ve "biimdeki bilimd tarz" ve "kabalklar" ile
"hegelci vebay" yayyordu.
Bilginlerin payna da daha iyisi dmyor, ama yalnzca Dar-win kendi adyla anlm ve biz
de onunla yetinmek zorundayz:
"Darvinci yan-iir ve kaba anlay darl ve ayrt etme krl ile birlikte deiimlerle
oynama ustal. Bizim kanmzca, lamarkc tezlerin elbette ayrk tutulmalar gereken
zgl darvinci-lik, insanla kar ynelmi bir kabalk eseridir."
Ama en kt davran grenler, sosyalistier. Louis Blanc -hepsinin en nemsizi olan Louis
Blanc- bir yana, hepsi de toptan yoksul gnahkrlardr ve bay Dhring'den nce (ya da
sonra) sahip olabildikleri nn adamakll atandadrlar, [sayfa 76] Ve yalnzca doruluk ve
bilimsel kavray bakmndan deil, karakter bakmndan da byledirler. Babeuf ve bir ka
1871 komncs dnda, bunlann hibiri "adam" saylmaz. topyac "toplumsal
simyaclar" adn alrlar. arasnda Saint-Simon, "cokunluk"tan baka bir eyle
eletirilmedii ve merhametii bir biimde deli olabilecei yavaa aland lde, gene
de kollanmaktadr. Fourier ise, tersine, bay Dhring'in sabnn tanr. nk Fourier
"lgnln btn belirtilerini ... gstermitir... . Daha ok marhanelerde bulunmas
beklenen dnceler ... en dzensiz kuruntular ... sayklama rnleri ... Fourier, bu szle
anlatlmaz sersem"; bu "zavall ocuk beyni", bu "budala", btn bunlarla birlikte,
sosyalist bile deildir; onun phalanstere'inin* ussal sosyalizm ile hibir ilikisi yoktur,
"gnlk al-veri modeline gre kurulmu eci-bc bir yap"dr. Ve en38
Friedrich Engels
Anti-Dhring

sonu:
"Bu tiradlann [Fourier'nin Nevvton zerine yapt aklamalar] ... Fourier'nin adnda ve
btn furiyecilikte doru olarak yalnzca birinci hecenin** bulunduuna inandramad
kiinin de budalalar kategorilerinden birinin iine sokulmas gerekir."
Ensonu, Robert Owen, "donuk ve yoksul fikirlere sahipti ... ahlak konusunda ylesine
baya dncesi... ciddi kla sokulmu samasapan szler halinde yozlam birka
beylik dnce ... sama ve kaba gr tarz Ovven'n dncelerinin ak biraz ciddi bir
eletiriden geirme zahmetine pek demez ... boluu ... [vb.]"
topyaclan, byk bir zeka ile, adlanna gre: Saint-Simon, saint [azz}, Fourier, fou
[deli], enfantin, enfant [ocuk] diye nitelendirdikten sonra (ekleyecek yalnzca bir ey
kalyor: Owen- devei-ne\ [bahtszlk], bay Dhring, sosyalizm tarihinin btn bu nemli
dnemini drt szckte ... dpedz yldrmla vurulmua dndryor. Ve kim ki bundan
kukuya derse, "budalalar kategorilerinden birinin iine sokulabilir." [sayfa 77]
Bay Dhring'in daha sonraki sosyalistier zerindeki yarglan arasndan, ksa olmak iin,
yalnzca Lassalle ve Marks zerine sylediklerini not edeceiz.
"[Lassalle]: Her eyde kusur arama bilgi zevkiyle birlemi vulgarizasyon denemeleri ...
takn skolastik... genel teoriler ile baya hafifliklerin korkun bir karm sama ve
biimsiz hegelci boinan ... izlenmeyecek rnek ... doutan anlay darl ... en baya
iporta malyla kendine nemli adam ss vermek... Yahudi kahramanmz ... yergici...
alelade ... yaam ve dnya grnde i klkszlk."

"[Marks]: Kavray darl... almalar ve rnleri, kendiliinden ve kendisi iin, yani salt
teorik adan, konumuz [sosyalizmin eletirel tarihi] bakmndan srekli bir anlamdan
yoksundurlar; entelektel akmlarn genel tarihi bakmndan, olsa olsa modern bir sekter
skolastik dalnn etkilerinin belirtileri olarak gsterilebilirler ... Bireim ve snflama
yetilerinin gszl ... dnce ve anlatmn biimsiz karakteri, dilin baya gidii..
ingilizletirilmi boluk
* Fourier'nin toplumsal sisteminde, geni retim birlii, -. ** Fou = deli. -.
Friedrich Engels

39 Anti-Dhring

... aldatmaca... gerekte tarihsel ve mantksal hayalgcnn soysuz rnlerinden baka

birey olmayan dzeni bozulmu kavramlar ... aldatc anlatm ... kiisel kendini
beenmilik... kk ve yaralayc davran ... saygsz ... akll geinen oyun ve krtkanlklar
... derin bilgi anlalmazlklar... felsefe ve bilimde geri kafa".
Ve baka, ve baka, nk btn bunlar henz bay Dhring' in gl bahesinden geerken
toplanm kk bir buketten baka bir ey deil. Kukusuz konumuz, imdilik, -eer biraz
terbiyesi olsayd, bay Dhring'i yaralayc ve saygsz herhangi bir ey bulmaktan
alkoymalar gereken- bu sevimli svglerin de son zmlemede kesin doruluklardan olup
olmadklann bilmek deil. Bundan tr bizi, iine gireceimiz budalalar kategorisini bile
semekten alkoyan korku yznden, imdilik bunlann "kktenci" derinlikleri zerine
herhangi bir kuku belirtmekten adamakll saknacaz. Yalnzca, bir yandan bay
Dhring'in "saknml ve szcn gerek anlamyla alakgnll dilin incelmi karakteri"
[sayfa 78] dedii eyden bir mek vermeyi ve te yandan da ncellerinin deersizliinin
bay Dhring'in gznde kendi z yanlmazlndan daha az kesin olmadn saptamay
kendimize grev bildik. Bu yanlmazlk konusunda, gelmi gemi btn alarn en gl
dahisi iin en derin sayglanmz sunanz ... eer gerekten yle ise.[sayfa79]
40

Friedrich Engels
Anti-Dhring

BRNC KISIM FELSEFE

NC BLM SINIFLAMA. NSELCLK

FELSEFE, bay Dhring'e gre, dnya ve yaam bilincinin en yksek biiminin gelimesidir
ve anlam genilemesi yoluyla, btn bilgi ve btn istek ilkelerini kapsar. Herhangi bir
bilgi, bir eilim ya da bir varolu biimleri grubu dizisi, kendini insan bilinci nne koyar
koymaz, bu figrlerin ilkeleri zorunlu bir biimde felsefenin konusu olur. Bu ilkeler, bilgi
ve istein okluunu meydana getiren yaln, ya da imdiye dein yaln varsaylan yapc
paralardr. Cisimlerin kimyasal bileimi gibi, eylerin genel yapl da temel biim ve
temel elere indirgenebilir. Bir kez edinildikten sonra, bu son eler ya da ilkeler, yalnz
bilinen ve dolaysz olarak anlalabilir eyler iin deil, ama bizim iin bilinmez ve
anlalmaz olan dnya iin de geerlidirler. Demek ki felsefi ilkeler, bilimlerin doa ve
insan yaamnn trde bir aklama sistemini kurmak iin gereksinme duyduklar son
tmleci [sayfa 83] olutururlar. Tm varln
Friedrich Engels

43 Anti-Dhring

temel biimleri dnda, felsefenin aka sylemek gerekirse yalnzca iki konusu vardr:
Doa ve insan dnyas. Bunun sonucu, konumuz tamamen kendiliinden bir biimde grup
halinde dzenlenir: Genel evren emas, doa ilkeleri retisi ve son olarak, insan retisi.
Bu sralama ayn zamanda bir i mantksal dzen ierir; nk ilk olarak, tm varlk iin
geerli, kesin ilkeler, sonra, bamllklarnn aama srasna gre, bu ilkelerin
uygulandklar nesnel alanlar gelir. Buraya dein ve hemen szc szcne, konuan bay
Dhring'dir.
Demek ki ona gre nemli olan ey ilkelerdir, doaya ve insan dnyasna uygulanmas,
dolaysyla doa ve insann uymas gereken, d dnyadan deil, dnceden treyen kesin
ilkeler. Ama dnce, bu ilkeleri nereden alr? Kendinden mi? Hayr, nk bay Dhring

kendisi syler: Ar dnce alan mantksal emalar ve matematik yaplarla snrlanr (bu
son olumlama, ayrca, ilerde greceimiz gibi, yanltr da). Mantksal emalar, yalnzca
dnce biimleri ile ilgilidir; oysa burada szkonusu olan yalnzca Varlk, yalnzca d
dnya biimleridir ve dnce, bu biimleri hibir zaman kendinden deil, ama tastamam
ancak d dnyadan kartp tretebilir. Ama bylece, tm iliki tersine dner: lkeler,
aratrmann k noktas deil, sonucudur; doaya ve insanlann tarihine uygulanmazlar,
bunlardan soyutlanrlar; doa ve insan dnyas ilkelere uymaz, ilkeler ancak doa ve tarihe
uyduklar lde dorudur. Sorunun tek materyalist anlay budur ve bay Dhring'in
bunun karsna kard anlay, idealisttir. Bu anlay sorunu tamamen baaa koyar ve
gerek dnyay fikirden, emalardan, dnyadan nce nerede olduu bilinmeyen ve
dnlemeyecek bir zamandan beri varolan plan ya da kategorilerden hareket ederek
kurar - tpk... birHegel gibi.
Bu, bir gerek. Hegel'in Ansiklopedi'sini, btn samalayan kuruntulan ile birlikte, bay
Dhring'in son zmlemede kesin dorular ile karlatralm. nce bay Dhring'de
evrenin genel emasnn bilgisini gryoruz; Hegel, buna [sayfa 84] Mantk diyor. Sonra
her ikisinde de, bu ema ya da mantksal kategorilerin doaya uygulanmasn: doa
felsefesini ve son olarak, insan dnyasna uygulanmasn gryoruz: Hegel, buna Tin
Felsefesi diyor. Buna gre Dhring dizisinin "i mantk dzeni", bizi "tamamen
kendiliinden bir biimde", bu dzenin, hegelci okulun Berlin'deki gezginci yahu44
Friedrich Engels
Anti-Dhring

dii profesr Michelet'nin gzlerini yaartacak kadar etkileyen bir ballkla alnd
Hegel'in^ns/^/operf/'sine gtryor.*
te "Bilin", "Dnce", verilmi bir ey, Varln, Doann bir ilk kart olarak, tamamen
doalc bir anlamda alnd zaman, baa gelen ey. Ondan sonra, Bilin ile Doann,
Dnce ile Varln, dnce yasalar ile doa yasalarnn birbirlerine bu derece
uymalarn son derece tuhaf bulmak zorunda kalnr. Ama eer daha sonra dnce ile
bilincin ne olduklar ve nereden geldikleri sorulursa, bunlann insan beyninin rn olduklar
ve insann da doann, evresi iinde ve evresi ile birlikte gelien bir rnnden baka bir
ey olmad grlr; bundan da, doal olarak, son zmlemede, doa rnleri olan insan
beyni rnlerinin, doann btn ile eliki durumunda deil, uygunluk durumunda
bulunduklar sonucu kar. **
Ama bay Dhring sorunu bylesine yaln bir biimde incelemeyi kendine yediremezdi. O,
yalnzca insanlk adna deil -ki bu da o denli kt bir ey olmazd- ama btn bilinli ve
dnen gksel cisimlerin varlklar adna da dnr. Gerekten, "bilin ve dncenin
egemen geerliklerini ve mutlak doruluk savlarn, onlara insanal sfatn uygulayarak
dtalamak ya da yalnzca kuku konusu yapmak, bilin ve dncenin temel biimlerini
deerden drmek" olurdu.
Bunun sonucu, bir baka gk cisminin zerinde iki kere ikinin be ettiinden kukuya
dlecek kadar ileri gidilmesini [sayfa 85] nlemek iin bay Dhring, dnceyi "insanal"
olarak nitelemekten saknacak, bylece dnceyi, kendisini zerinde tandmz tek
gerek temelden, yani insandan ve doadan ayracak ve kabaca ve dnsz bir biimde,
bay Dhring'i "epigon", Hegel'in arts durumuna getiren bir ideoloji iine drecektir.
Ayrca biz de, bay Dhring'i br gksel cisimler zerinde selamlamak olanan sk sk
bulacaz.
Byle bir ideolojik temel zerinde materyalist bir reti kurulamayaca kendiliinden
anlalr. Bay Dhring'in birok kez
* Engels profesr Michelet'yi, almalarnda Hegel'in dncesini ilerletmeksizin olduu gibi almaktan baka
bir ey yapmad iin, "hegelci okulun gezginci yahudisi" olarak adlandryor. -Ed.
** Bkz: "Gerek Dnyada Matematik Sonsuzluun lkrnekleri zerine", Doarm Diyalektii, Sol Yaynlar,
Ankara 1991, s. 291-298. -Ed.

Friedrich Engels

45 Anti-Dhring

doada bilinli bir eylem biimini, yani herkesin anlayaca dille, Tanr denilen eyi
varsaydn greceiz.
Bununla birlikte, bizim gereki filozofumuzun, btn gerekliin temelini, gerek dnya
dnda dnce dnyasna aktarmasnn baka nedenleri de var. Bay Dhring'in
felsefesinin temelini oluturan ey, bu genel evren emasnn, Varln bu kesin ilkelerinin
bilimidir. Ne var ki, eer biz, evren emasn beyinden deil de, yalnzca beyin aracyla
gerek dnyadan, Varln ilkelerini onun kendisinden karrsak, bunun iin felsefeye
deil, dnya ve dnyada olup biten eyler zerine olumlu bilgilere gereksinme duyanz ve
bundan kan ey de, artk, felsefe deil, pozitif bilimdir. Bu durumda bay Dhring'in tm
kitab bouna abadan baka bir ey olmaz!
Daha ileri gidelim. Eer felsefeye felsefe olarak artk bir gereksinme yoksa, hibir
sisteme, hatta doal bir felsefe sistemine de gereksinme yoktur. Doal olaylarn tmnn
sistematik ilikiler tarafndan birbirine baland fikri, bilimi her yerde, tekil iinde
olduu gibi btn iinde de, bu sistematik ilikileri gstermeye iteler. Ama bu ilikilerin
eksiksiz ve uygun bir kavray, iinde yaadmz dnya sisteminin doru bir imgesi,
bizim iin her zaman olduu gibi bir olanakszlk olarak kalr. Eer, insan evriminin
herhangi bir dneminde, zihinsel ve tarihsel olduu denli fizik evren ilikilerinin de byle
inandnc ve kesin bir sistemi gereklemi olsayd, bu, insan bilgi alannn snrlarna
varm ve toplumun bu sistemle uyum iinde rgtlendii andan [sayfa 86] balayarak
gelecekteki tarihsel gelime askya alnm olduu anlamna gelirdi ki, bu da bir samalk,
tam bir anlamszlk olurdu. Demek ki, insanlar, u eliki ile kar karya bulunuyor: Bir
yandan, tm ilikileri iinde evren sistemi zerine eksiksiz bir bilgi edinmek ve te
yandan, hem kendi z nitelikleri ve hem de evren sisteminin nitelii nedeniyle, bu sorunu
tamamen zmeye hibir zaman yetenekli olmamak. Ama bu eliki, yalnzca iki etkenin,
evrenin ve insann niteliine dayanmaz; btn entelektel gelimenin balca kaldracdr
da, ve tpk, rnein zmlerini sonsuz bir dizi ya da srekli bir kesir iinde bulan o
matematik problemleri gibi, her gn ve ara vermeden insanln sonsuz ilerleyici evrimi
iinde zmlenir. Gerekten, dnya sisteminin dncedeki her yansmas, nesnel olarak
tarihsel durum ve znel olarak dnce sahibinin fizik ve ruhsal
46
Friedrich Engels
Anti-Dhring

nitelii nedeniyle snrldr ve snrl kalr. Ama bay Dhring, kendi dnce biiminin,
dnyann znel olarak snrl bir tasarmnn btn kararszln dtalayan bir nitelikte
olduunu nceden bildirir. Daha nce onun olanakl btn gksel cisimler zerinde, her
yerde hazr ve nazr olduunu grmtk. imdi her eyi bilir olduunu da gryoruz. O,
bilimin son sonularn zm, onun geleceini duvarla evirmitir.
Varln temel biimleri gibi, bay Dhring btn ar matematii de, a priori, yani d
dnyann bize sunduu deneylerden yarar-lanmakszn ve onlar beyninden kararak imal
edebileceini dnr. Ar matematikte, anlk (mdrike) "kendi bana zgrce yaratt
ve tasarlad eyle" urar; say ve biim kavramlar "onun yeterli konusu ve z
yarats"dr ve bylece matematik "zel deneyim ve dnyann gerek ieriinden bamsz
bir deere" sahiptir.
An matematiin her bireyin zel deneyiminden bamsz olarak geerli olmas kukusuz
dorudur ve bu, btn bilimlerin tm kantlanm olgulan ve hatta genel olarak btn
olgular iin byledir. Manyetik kutuplar, suyun hidrojen ve oksijenden bilemesi olgusu,
Hegel'in lm ve bay Dhring'in yaamakta olduu olgusu, btn bu olgular, benim [sayfa
87] ya da baka bireylerin kiisel deneyiminden, hatta ii rahat olanlarn uykusuna dald
andan balayarak, bay Dhring'in bile kiisel deneyiminden bamsz olarak geerli
olgulardr. Ama an matematikte, anln yalnzca kendi z yaratlan ve dnceleriyle

urat hi de doru deildir; say ve biim kavranlan, gerek dnyadan baka hibir
yerden gelmemitir. nsanlann saymay, yani ilk aritmetik ilemi yapmay rendii on
parmak, her ey olabilir, yalnzca anln zgr bir yarats olamaz. Saymak iin, saylacak
eylerin varl yetmez, ayrca bu eyleri, saylar dndaki btn br niteliklerden
soyutlayarak gznne alabilme yetisi de gereklidir, - ve bu yeti, deneyim zerine kurulu
uzun bir tarihsel gelimenin sonucudur. Tpk say kavram gibi biim kavram da, d
dnyadan alnm ve ar dnce rn olarak benden fkrmamtr. Biim kavramna
varmadan nce biimleri olan eylerin varolmas ve biimlerinin karlatnlmas
gerekmitir. An matematik, nesne olarak, uzaysal biimler ve gerek, dnyann nicel
ilikilerini, yani ok somut bir konuyu alr. Bu konunun son derece soyut bir biim altnda
grnmesi, onun d dnyada yer alan kkenini ancak stnkr bir rtyle gizleyebilir.
Friedrich Engels

47 Anti-Dhring

Dorusu udur ki, bu biim ve bu ilikileri kendi anlklar iinde inceleyebilmek iin onlar
ieriklerinden bsbtn ayrmak, bu ierii nemsiz olarak bir keye brakmak gerekir;
boyutsuz noktalar, kalnl ve genilii olmayan izgiler, a'lar, fr'ler, x'ler, y'ler,
deimezler ve deikenler ite byle elde edilir ve ancak sonunda anln zgr yarat ve
dncelerine, yani sanal byklklere varlr. Hatta, grnte, matematik byklkler
birbirinden ksalar bile, bu, onlann a priori kkenlerini deil, yalnzca ussal balantlarn
tantlar. Bir silindir biimini, bir dikdrtgeni kenarlarndan biri yresinde
dndrlmesinden karma fikrine varacak denli ileri gitmeden nce, biimleri ne denli
kusurlu olursa olsun, bir dizi gerek dikdrtgen ve silindiri incelemi olmak gerekir. Btn
br bilimler gibi matematik de, insanlann gereksinmelerinden, yerlm ve kaplann
hacmini lmekten, zamann [sayfa 88] hesaplanmasndan ve mekanikten kmtr. Ama
btn dnce alanlarnda olduu gibi, belli bir gelime derecesinde, gerek dnyadan
soyutlama aracyla karlm bulunan yasalar, gerek dnyadan ayrlr, zerk bir ey gibi,
dardan gelen ve dnyann kendisini uydurmas gereken yasalar gibi, gerek dnyann
karsna karlar. Toplumda ve devlette iler byle olmutur; ar matematik, dnyadan
karlm ve onu biletiren biimlerin bir parasndan baka bir ey olmamasna karn,
sonradan, acuna (evrene) ite byle uygulanmtr - onun uygulanabilir olmasnn ek nedeni
de, ite budur.
Bay Dhring nasl ki tm ar matematii, deneyimin hibir katks olmakszn, "ar mann
kendine gre, kanta elverili olmayan ve buna gereksinmesi de bulunmayan" matematik
belitlerden (aksiyomlardan) karabileceine ve sonra onu dnyaya uygulayabileceine
inanyorsa, tpk yle, nce Varln temel biimlerini, btn bilginin yaln elerini, felsefe
belitlerini beyninden, tm felsefe ya da evren emasn da bundan karabileceini ve
doaya ve insanlar dnyasna bu kendi anayasasn ihsan ltfunda bulunabileceini
dnyor.* Ne yazk ki doa, 1850 ylnn Manteuffel Prusyallarndan bilemez - ve
insanlarn dnyas, ancak ok kk bir blm bakmndan o trl Prusyallardan bileir.
* Friedrich VVilhelm IV'n 5 Aralk 1848'de uyruklarna bir anayasa ihsan etmesine antrma. -Ed.
48
Friedrich Engels
Anti-Dhring

Matematik belitler, matematiin mantktan alma zorunda bulunduu zihinsel ieriin son
derece deersiz davurumlardrlar. Bu belitler ikiye indirgenebilir:
1. Btn, paradan daha byktr. Bu nerme, tam bir gereksiz yinelemedir, nk nicel
"para" fikri nceden belirli bir biimde "btn" fikri ile ilgilidir, u anlamda ki "para"
szc, kendi bana, nicel "btn"n birok nicel "para"dan meydana geldiini ierir.
Bunu aka saptayarak, sz geen belit bizi bir adm bile ileri gtrmez. Hatta, bu
gereksiz yineleme: bir btn, birok paradan meydana gelen bir eydir; bir para,
birou bir btn meydana getiren bir eydir; yleyse para btnden daha kktr
diyerek, [sayfa 89] yinelemenin deersizliinin, ieriin deersizliini daha da ortaya
kard bir forml aracyla, belirli bir lde tantlanabilir de.

2. Eer iki byklk, ayr ayr bir nc bykle eitseler, bunlar kendi aralarnda
birbirlerine de eittirler. Bu nerme, Hegel'in de gstermi olduu gibi, * mantn
doruluunu gvence altna ald, yleyse ar matematiin dnda da olsa, tantlanm
olan bir tasmdr. Eitiik ve eitsizlik zerine br belitier, bu tasmn mantksal
geniletilmelerinden baka bir ey deildir.
Bu yavan nermeler, matematikte olsun, baka alanda olsun, hibir yere gtrmezler.
lerlemek iin, iin iine gerek ilikileri, gerek cisimlerden alnm uzamsal iliki ve
biimleri sokmak zorundayz. izgiler, yzeyler, alar, okgenler, kpler, kreler, vb.,
hepsi de gereklikten alnm fikirlerdir ve ilk izginin, bir noktann uzayda yer
deitirmesinden, ilk yzeyin, bir izginin yer deitirmesinden, ilk cismin de bir yzeyin
yer deitirmesinden vb. doduunu syleyen matematikilere inanmak iin, okkal bir
ideolojik bnlk gerekir. Buna kar dil bile bakaldnr. boyutiu bir matematik biim,
cisim, corpus solidum, yani Latincede elle tutulur bir katlk olarak adlandrlr; demek ki
hi de anln zgr dn-ce-sinden deil, kati gereklikten alnm bir ad tar.
Ama o kadar uzaa gitmeye ne gerek var? Bay Dhring, 42. ve 43. sayfalarda,** ar
matematiin deneyim dnyasndan bam-

* Hegel, Felsefi Bilimler Ansiklopedisi, 188. -Ed.

** Anti-Dhring'in tm birinci ksm gndermeleri, E. Dhring'in Carsus der Philoso-phie adl yapt ile ilgilidir. Ed.
Friedrich Engels

49 Anti-Dhring

sizliini, nselliini, anln kendi z yarat ve dnceleriyle uramas biiminde, esrime

iinde akdktan sonra, 63. sayfada yle der:
"Gerekten bu matematik elerin (say, byklk, zaman, uzay ve geometrik hareket)
yalnzca biimleri bakmndan ideal olduklar... yleyse, mutlak byklklerin, trleri ne
olursa olsun, tamamen grgcl (empiriue) bir ey olduklar.... [ama] matematik emalarn
deneyden kopuk ve [sayfa 90] gene de yeterli bir biimde belirginletirilmeye yatkn
eyler olduklar kolayca unutulur."
Bu, her trl soyutlama iin azok dorudur, ama hibir zaman onun gereklikten
karlmadn tantlamaz. Evren emasnda, ar matematik ar dnceden fkrmt; doa felsefesinde, an matematik d dnyadan alnm, sonra ayrlm, tamamen grgcl
bir eydir. Peki ama, hangisine inanalm? [sayfa 91]
50

Friedrich Engels
Anti-Dhring

DRDNC BLM EVREN EMASI

"HER EY kapsayan varlk, tektir. Bu varlk kendi kendine yettiinden, ne yannda, ne
stnde, hibir ey yoktur. Ona bir ikinci varl e komak, onu olmad bir ey, yani
daha geni bir btnn bir paras ya da bir esi durumuna drmek anlamna gelir.
Dncemizi kendi birlii iinde bir ereve gibi kullandmz her an, bu dnce birlii
iine girmesi gereken eylerden hibiri, kendinde ikilik barndramaz. Ve bu dnce
birliinden, kanabilen hibir ey de yoktur. ... Tm dncenin z, bilin elerinin bir
birlik durumunda bir araya gelmesidir. Bireimin birlik noktas aracyladr ki blnmez
dnya kavram domu ve evren (szcn -univers- kendisi anlatyor) kendisinde her
eyin bir birlik durumunda birletii bir ey olarak tannmtr."
Buraya dein konuan, bay Dhring. Matematik yntem:
[sayfa 92]

Friedrich Engels

51 Anti-Dhring

"Her sorun, sanki yaln matematik... ilkeleri szkonusuymu gibi, yaln temel biimleri
zerinde, belitsel (axiomatique) biimde zmlenmeli....."
lkin burada uygulanm olan yntem, ite bu.
"Her eyi kapsayan varlk, tektir." Eer bir gereksiz yineleme (tautologie) -znede daha
nce anlatlm bulunan eyin yklemde gene yinelenmesi- bir belit oluturursa, ite en

iyilerinden biri. znede bay Dhring bize, Varln her eyi kapsadn sylyor ve
yklemde, gz ylmakszn, yleyse hibir eyin onun dnda olmadn ileri sryor. Ne
kocaman "sistem dourucu fikir!"
Gerekten, sistem dourucu. Alt satr gemeden bay Dhring, Varln tekliini (unicite),
dncemizin birlii gereince, Varln birlii (nite) durumuna dntrm. Her
dncenin z bir birlik durumunda bireime dayandndan, Varlk, dnld andan
balayarak, bir olarak, dnya kavram da blnmez olarak dnlr ve dnlm varlk,
dnya kavram bir olduuna gre, gerek Varlk, gerek dnya da blnmez bir birliktir.
Ve bylece, "zeka bir kez Varl trde evrensellii iinde kavramay rendikten sonra,
artk teki dnya iin yer yoktu".
te, Austerlitz ve Jena, Sadov ve Sedan' tamamen glgede brakan bir sefer. Birka
tmcede, en ok bir sayfada, bir kez birinci belit harekete getirildikten sonra, btn
teki dnyay, Tanry, gksel lejyonlar, cennet, cehennem ve araf, ruhun lmezlii ile
birlikte ortadan kaldrm, hesabn grm, yok etmi bulunuyoruz.
Varln tekliinden (unicite) birliine (nite) nasl geiyoruz? Onu kafamzda
tasarlamamz yeter. Dncemizi, birliiyle birlikte onun yresinde bir ereve gibi
geniletmemiz zerine tek Varlk, dncede bir Varlk, bir dnce birlii durumuna
geliyor; nk her dncenin z, bilin elerinin bir birlik durumunda bireimine
dayanr.
Bu son nerme dpedz yanltr. lkin dnce, trde elerin bir birlik durumunda
birlemesi olduu denli bilin nesnelerinin kendi elerine ayrlmasdr da. zmleme
[sayfa 93] olmadan bireim de olmaz. kinci olarak, dnce, yanllk yapmakszn, ancak
ilerinde ya da gerek prototipleri iinde bir birliin daha nce varolmu bulunduu bilin
elerini bir araya getirebilir. Eer bir kundura frasn bir memeli hayvan birlii iine
sokarsam,
52
Friedrich Engels
Anti-Dhring

bundan tr onun memeleri kmaz. Varln birlii, bir baka deyile, varlk fikrinin
birlik olarak trelilii (meruiyeti), tantlanmas gereken eyin ta kendisidir; eer bay
Dhring Varl, rnein ikilik (dualite) olarak deil de, birlik olarak dnd gvencesini
veriyorsa, bununla bize kendi alakgnll grn bildirmekten baka bir ey yapm
olmuyor.
Bay Dhring'in dncesi, an durumu iinde yle bir gidi izliyor: Varlkla balyorum.
yleyse, Varl dnyorum. Varlk dncesi birdir. Oysa, dnce ile Varlk
uyumaldrlar, birbirlerine uygun derler, "rtrler". yleyse, Varlk gereklikte de
birdir. yleyse, "teki dnya" yoktur. Ama bay Dhring bize yukardaki etrefil dili
sunacak yerde bu denli ak bir dil kullanm olsayd, btn ideoloji aka ortaya kard.
Dncenin herhangi bir rnnn gerekliini, dnce ile varln zdelii aracyla
tantlamaya kalkmak, ite bu tam da bir Hegel'in... en sama sayklamalarndan biriydi.
Bay Dhring, hatta btn tantlamas doru olsayd bile, tin-selcilerden (spiritualistes)
bir kan toprak kazanm olmazd. Tin-selciler ona, ksaca u yant verirler: Dnya bizim
iin de birdir; bu dnya ve teki dnya biimindeki bln, yalnzca bizim ilk gnah
durumundaki, zgl olarak dnyasal gr amz bakmndan szkonusudur; kendinde ve
kendi iin, yani Tanr olarak, Varln tm birdir. Ve tinselciler, bay Dhring'e sevdii
teki gkcisimleri zerinde elik edecek ve ona, zerinde ilk gnahn ilenmedii,
dolaysyla bu dnya ile teki dnya arasnda kartlk bulunmayan ve dnyann birliinin
bir inan konutu (postulat) olduu bir ya da birok gkcisimleri gstereceklerdir.
in en gln yan bay Dhring'in, Tanrnn yokluunu Varlk kavramndan hareketle
tantlamak iin, Tannnn [sayfa 94] varl ontolojik (varlkbilimsel) kantn kullanmasdr.
yle: Eer Tanry dnyorsak, onu tm yetkinliklerin toplam olarak dnyoruz. Ama

tm yetkinliklerin toplam iinde, hereyden nce varlk var, nk varlksz bir varlk,
zorunlu olarak yetkinlikten uzaktr. yleyse, Tannnn yetkinlikleri arasnda varl da
saymalyz. yleyse Tanrnn varolmas gerek. - Bay Dhring, ite tastamam bu ince
dncelere dalar: Varl dndmz zaman, onu bir kavram olarak dnrz. Bir bir
kavram iinde toplanm olan ey, bir'dir. Eer varlk bir olmasayd, kendi kavramna
uygun dmezdi. yFriedrich Engels

53 Anti-Dhring

leyse, bir olmas gerek. yleyse Tanr yoktur, vb..

Eer Varlktan ve yalnzca Varlktan sz ediyorsak birlik, szkonusu edilen btn
nesnelerin... varolduklarndan baka bir anlama gelemez. Bu nesneler, baka hibir eyde
deil, bu Varln birlii iinde bir araya gelmilerdir ve bunlarn hepsinin varolduklar
biimindeki genel nerme, bunlara yalnzca ortaklaa olan ve olmayan baka zellikler
verememekle kalmaz, ayrca btn bu zgrlkleri geici olarak kurgudan dtalar. nk,
btn bu nesnelerde Varln ortak znitelik (attribut) olduu yaln temel gereinden bir
milimetre bile uzaklar uzaklamaz, bu nesnelerin farkllklar kendilerini bize
gstermeye balarlar - ve bu farkllklarn kimilerinin ak, kimilerinin kara, kimilerinin
canl, kimilerinin cansz, kimilerinin bu dnyadan, kimilerinin teki dnyadan olmasndan
ileri gelip gelmediini bilmeye gelince, hepsinde ortak znitelik olarak yalnzca varln
bulunduu olgusundan yola karak bunu kararlatranlayz.
Dnyann varl, birliin koulu da olsa, nk o bir olmadan nce uarolmaldr, dnyann
birlii Varlna dayanmaz. Varlk, ksacas, evrenimizin bittii noktadan sonra ak bir
sorundur. Dnyann gerek birlii, maddeselliine dayanr ve bu maddesel-lik birka
hokkabaz rtkanlyla deil, ama felsefe ve doa biliminin uzun ve skntl bir
gelitirilmesiyle tantlanr.
Okumamza devam edelim. Bay Dhring'in bize szn [sayfa 95] ettii Varlk, "btn
zel belirlenimlerinden vazgemesi gereken ve gerekte, dnce hilii ya da dnce
yokluunun karlndan baka bir ey simgelemeyen, kendi kendine benzer o an varlk"
deildir.
Ne var ki az sonra, bay Dhring'in dnyann gene de her trl i ayrmdan, her tr
hareket ve deiiklikten yoksun, yleyse gerekte dnce hiliinin bir karl,
dolaysyla gerek bir hilikten baka bir ey olmayan bir Varlkla baladn greceiz.
Dnyann gncel, farkllam, deien, bir evrim, bir olu simgeleyen durumu, ite bu
Varlk-hilikten balayarak geliir ve ancak bunu kavradktan sonradr ki bu srekli
deiiklik altnda da olsa "kendi kendisiyle zde, evrensel Varlk kavram"n "tutacak"
duruma geliriz. yleyse imdi deimezlii olduu denli deimeyi, Varl olduu denli
Oluu da kapsayan yksek aamada bir Varlk kavramna sahip bulunuyoruz. Bu noktaya
gelince de, "cins ile trn,
54
Friedrich Engels
Anti-Dhring

ya da genel bir deyile evrensel ile zelin, kendileri olmadka eylerin yapsnn
kavranamayaca en yaln ayrdetme aralar olduklarn" gryoruz.
Ama bunlar, nitelik ayrdetme aralardr; bunlar zerinde tarttktan sonra, devam
ediyoruz: "cinslerin karsna, iinde hibir tr farknn artk yer bulmad trdelik
kavram olarak, byklk kavram kar"; yani nitelikten nicelie geiyoruz ve nicelik her
zaman "llebilir" bir eydir.
imdi "evrensel ilem emalarnn bu kesin ayrtrmas" ve onun "gerekten eletirici
bak as"n, bir Hegel'in kabalklar, dzensizlikleri ve samasapan kuruntular ile
karlatralm. Grrz ki Hegel'in Mantk' Varlk ile balar bay Dhring'de olduu gibi;
Varln hilik olduu ortaya kar, bay Dhring'de olduu gibi; bu varlk-hilikten, sonucu
varolu yani Varln daha yksek, daha dolu bir biimi olan olua geilir - tastamam bay

Dhring'de olduu gibi. Varolu nitelie, nitelik de nicelie gtrr - tpk bay Dhring'de
olduu gibi. Ve nemli hibir eyin eksik kalmamas iin, bay Dhring, bir baka frsatta
bize yle der:
"Duyumsuzluk dnyasndan duyum dnyasna, ancak [sayfa 96] btn nicel kerteliliine
karn, yalnzca bir ve ayn niteliin yaln bir derecesinden alabildiine ayrldn ileri
srebileceimiz ... nitel bir srama ile geilir."
te, rnein kaynama ve donma noktasnn, stlm ya da soutulmu su iin -normal
basn altnda- yeni bir topaklanma durumuna srama sonucunu vermesi yani niceliin
nitelie dnt dm noktalan olmas gibi, yalnzca nicel bir art ya da azaln, baz
belirli dm noktalarnda, nitel bir srama meydana getirdii hegelci l ilikileri
dm izgisinin ta kendisi.
Bizim irdelememiz de kklere dein gitmeye alt ve Dh-ringvari temel emalann
kkleri olarak, kktenci derinlikleriyle birlikte, bula bula... hegelci gelenee sk skya
uygun bir "tmdengelim" iinde ve alnty gizlemeye de pek yle giriilmi olmakszn, bir
Hegel'in "sama dlemlerini, hegelci Mantk kategorilerini, birinci blm, Varlk retisi,
buldu!
Ve btn Varlk bilgisi ilkelerini ncellerinin en ok karaal-dndan armakla yetinmeyen
bay Dhring, nicelikten nitelie sramalarla gei konusunda yukarda verilmi bulunan
rnei verdikten sonra, Marx zerine yle demek soukkanlln da gsteFriedrich Engels

55 Anti-Dhring

nyor:
"Onu [Marx'] rnein niceliin nitelie dnd yolundaki kark ve bulank hegelci fikre
sarlr grmek ne gln!"
Kank ve bulank fikir! Peki ama, burada fikir deitiren kim, gln olan kim, bay
Dhring?
Btn bu inciler, kuraln gerektirdii gibi, "belitler tarafndan kararlatrlm"
olmamalar bir yana, dpedz dardan, Hegel'in Mantk'mdan ithal edilmilerdir. Ve
ylesine ki btn bir blmde Hegel'den alnmam bir tek fikir dizisinin glgesi bile
grlmez ve iin sonunda her ey, uzay (mekan) ile zaman, deimezlik ile deime zerine
bo bir ince eleyip sk dokumaya indirgenir.
Hegel- Varlktan ze, diyalektie geer. Burada, dncenin belirlenimlerini rnein,
olumlu ve olumsuz gibi i [sayfa 97] kartlk ve elikilerini inceler, sonra nedensellie ya
da neden-sonu ilikisine geer ve ii zorunluluk ile tamamlar. Bay Dhring de baka trl
yapmaz. Hegel'in z {essence) retisi dedii eyi bay Dhring, Varln manksal
nitelikleri olarak evirir. Ama bu nitelikler, her eyden nce "glerin uyumazl" iinde,
kartlklar iinde toplanr. Buna karlk bay Dhring, elikiyi kkten yadsr; bu konuya
ilerde gene geleceiz. Sonra nedensellie ve ondan da zorunlulua geer. yleyse, bay
Dhring kendinden: "Felsefemiz kafesten kmaz" diye sz ettii zaman, kukusuz kafes
iinde, yani hegelci kategorilerin ematizmi kafesinde felsefe yapn sylemek ister.
[sayfa 98]

56

Friedrich Engels
Anti-Dhring

BENC BOLUM DOA FELSEFES UZAY VE ZAMAN

DOA felsefesi'ne geliyoruz. Burada bay Dhring, ncellerinden honut olmamak iin
yeniden her trl nedene sahip. Doa felsefesi "o denli aaya dmt ki kark ve
bilgisizlie dayanan bir iir karikatr halini alm ve mutlak papazlnda madrabazlk
eden ve halk aldatan Schelling gibi fahie filozof taslaklar ve ayn soydan baka
apknlarn ii olmutu".
Bkknlk bizi bu "canavarlar"dan kurtard, ama imdiye dein yalnzca "kararszla" yer
at; "ve kamuoyuna gelince, onun bakmndan byk bir arlatann gidiinin, ou kez daha

kk boyda ama ibilir bir ardl iin birincinin metan hemen bir baka etiket altnda
srme frsatndan baka bir ey olmad bilinir."
Bilginler de "dnyay kapsayan fikirler imparatorluunda gezinti yapma isteini" pek
duymaz ve bundan tr teori [sayfa 99]
Friedrich Engels

57 Anti-Dhring

alannda "tutarsz dncesizlikler"den baka bir ey yapmazlar. Buna hemen bir are
bulunmas gerekmektedir ve ok kr ki bay Dhring, bu iin bandadr.
Dnyann (acun, evren) zaman iinde yaylmas ve uzay iinde snrlanmas zerine bundan
sonraki aklamalar doru deerlendirebilmek iin, "evren emalarTnn baz yerlerini yeni
batan ele almamz gerekiyor.
Gene Hegel ile tam bir uyum iinde (Ansiklopedi, 93), Varla -Hegel'in kt sonsuzluk
dedii- sonsuzluk atfedilir, sonra da bu sonsuzluk incelenir.
"elikisiz dnlecek bir sonsuzluun en ak biimi, say dizisindeki rakamlarn snrsz
birikimidir. ... Saymaya devam etme olanan hi tketmeksizin, her sayya bir birim daha
ekleyebildiimiz gibi, her Varlk durumundan sonra bir baka durum dizilir ve sonsuzluk,
bu durumlarn snrsz oaltlmasna dayanr. yleyse, dorulukla dnlm bu
sonsuzluun, ancak bir tek yn ile birlikte, bir tek temel biimi var. Gerekten,
dncemiz iin durumlarn birikiminde kart bir yn dnmek her ne denli nem-sizse
de, geri geri giderek ilerleyen sonsuzluk dncesi, dncesiz bir zihinsel retimden
baka bir ey deildir. nk gereklikte bu birikimi, gerekte ters ynde gemek
gerekecei iin, durumlarndan her birinde, arkasnda sonsuz bir say dizisi bulunurdu.
Ama bu da saylm bir sonsuz dizi gibi kabul edilmez bir elikiye dmek olurdu ve buna
gre, sonsuz iin bir ikinci yn dnmek samadr."
Bu sonsuzluk anlayndan kartlacak ilk sonu, dnyadaki bu neden-sonu zincirinin bir
gn bir balangc olmas gerektiidir:
"Saylm saylmaz varsaymasndan tr, birbiri arkasna sralanan sonsuz bir nedenler
dizisi akln almayaca bir eydir."
Demek ki bu son neden tantlanm oluyor.
kinci sonu "belirli say yasasdr: Bamsz varlk ya da nesnelerin her gerek cinsinde
zdein birikimi, ancak belirli bir saynn olumas olarak dnlebilir." [sayfa oo
Yalnzca gkcisimlerinin varolan niceliklerinin her an belirli bir sayda olmas gerekmekle
kalmaz, dnyada varolan en kk bamsz madde paracklarnn toplam niceliinin de
her an belirli bir sayda olmas gerekir. Bu son zorunluluk, atomsuz hibir bilei58
Friedrich Engels
Anti-Dhring

min dnlemeyeceinin gerek nedenidir. Her gerek blnme durumu, her zaman
eksiksiz bir belirlenebilirlik ierir ve saylm saylmaz elikisinden kanmak isteniyorsa,
bunu iermesi gerekir. Ayn nedenden tr, yalnzca dnyann gne evresindeki
dnlerinin u andaki saysnn belirtilmesi her ne denli olanakszsa da, belirli bir say
olmas gerekmekle kalmaz, ayrca tm devirli doal srelerin de bir balangc olmas ve
doann birbirini izleyen btn farkllklarnn, btn biimlerinin de kklerini kendi
kendine zde bir durum iinde bulmas gerekir. Bu durum, elikisiz olarak ezelden beri
varolmu olabilir, ama eer kendinde zaman, olanaklar oraya fikir olarak koyan anlmz
(mdrikemiz) tarafndan keyfince blnm olma yerine gerek paralardan bilemi
olsayd, bu dnce de dtalanrd. Zamann gerek ve kendinde farkl ieriinde durum
bakadr; zamann birbirinden ayrdedilebilir trdeki olgularla bu gerek dolduruluu ve
bu alann varlk biimleri, ite bu ayrdedilebilirliklerinden tr, saylabilir eyler
arasndadr. Deimesiz ve kendi kendine zdelii iinde ardarda geli srasnda hibir
farkllk gstermeyen bir durum dnelim, o zaman, en zgl zaman kavram en genel
Varlk fikri durumuna dnr. Bo bir sre birikiminin ne anlama geldii dnlemez. -

Bay Dhring byle konuur ve bu bulgularn nemi iyice vurgulanr. nce, "hi deilse
bunlarn nemsiz bir doru olarak deerlendirilmeyeceklerini" umar; ama sonradan,
"sonsuzluk kavramlarna ve bunlarn eletirisine, sayesinde imdiye dein bilinmeyen bir
nem kazandrm bulunduumuz son derece yaln formller ... evrensel uzay ve zaman
anlaynn, imdiki belirtme ve derinletirme biimimizle ylesine yalnca betimlenmi
eleri hatrlansn" der.
Kazandrm bulunduumuz! imdiki belirtme ve [sayfa o derinletirme biimimiz! "Biz"
kimiz ve bu "imdiki zaman" ne zaman balyor? Kim derinletiriyor ve kim belirtiyor?
"Tez: Dnyann zaman iinde bir balangc vardr ve uzay iinde de snrlanm bir
durumdadr. - Kant: Gerekten, eer dnyann zaman iinde bir balangc olmad kabul
edilirse, her belirli anda gemi bir ezeliyet ve buna gre dnyadaki ilerin ardklk
durumlarndan oluan sonsuz bir dizi var demektir. Oysa, bir dizinin sonsuzluu bu dizinin
daha sonraki bir bireim tarafndan tamamlanamamasna dayanr. yleyse gemi dnya
durumlarnn sonsuz bir dizisi olanakszdr ve buna gre dnyann bir
Friedrich Engels

59 Anti-Dhring

balangc, dnyann varlnn zorunlu bir kouludur. lkin bunun tantlanmas gerekiyordu.
- kinci noktaya gelince, eer kart kabul edilirse dnya, birlikte varolan eylerden
verilmi sonsuz bir btn olacaktr. Oysa, her trl sezgiye ak belli snrlar iinde
verilmi olmayan en kk niceliin (uantum) bykln, biz ancak paralann bireimi
aracyla ve bu trl en kk nicelik btnln de eksiksiz bireim ya da birimin kendi
kendine yinelenmi katlmas aracyla tasarlayabiliriz. Son olarak, btn uzaylar dolduran
dnyay bir btn olarak tasarlamak iin, sonsuz bir dnyann paralarnn daha sonraki
bireimine eksiksiz (tam) olarak bakmak, yani birlikte-varolan eylerin saymnda sonsuz
bir zamann akp gittiini kabul etmek gerekir, ki bu da olanakszdr. yleyse gerek
eylerin sonsuz bir katmac (agregat), ne verilmi bir btn, dolaysyla ne de ayn
zamanda verilmi olarak kabul edilebilir. yleyse bir dnya, uzaydaki yayl bakmndan
sonsuz deil, snrlar iine kapatlm bulunur ki bu da tantlanacak ikinci nokta idi."*
Bu nermeler, Immanuel Kant'n ilk kez 1781'de yaynlanan ve An Usun Eletirisi adn
tayan ok nl kitabndan szc szcne kopya edilmilerdir; I. ksm, ikinci kesim,
kitap II, blm II, 2. seksiyon: "Ar Usun Birinci atks"nda herkes bunlan okuyabilir.
yleyse bay Dhring' in [sayfa 102] payna, Kant tarafndan dile getirilen bir fikrin
zerine belirli say yasas adn yaptrm ve henz zamann olmad ama dnyann gene
de olduu bir zaman bulunduunu bulgulam olma vncnden baka bir ey dmyor.
Btn geri kalan, yani bay Dhring'in aklamasnda gene de bir anlam tayan her ey iin
"Biz", Immanuel Kant'tan bakas deildir ve "imdiki zaman" da ta 95 yl nce balar.
Gerekten "son derece yaln"! Tuhaf bir "imdiye dein bilinmeyen nem"!
Ne var ki Kant, yukarda tezleri hibir zaman kendi tantla-masyla zlm eyler olarak
koymaz. Tersine. Kar sayfada tersini ileri srer ve tantlar; dnyann zaman bakmndan
balangc, uzay bakmndan sonu yoktur ve atky, zlmez elikiyi, birinin br
denli tantlanabilir olmas olgusunda grr. Zekas o denli zeyrek olmayanlar bu, belki "bir
Kant"n burada zmlene* I. Kant, An Usun Eletirisi (P. Archambault tarafndan gzden geirilip dzeltilmi J. Barni evirisi, Critique
de la raison pre, c. II, s. 17, Paris, Ernest Flammarion, 1934.), t- II, p. 17.-Ed.
60
Friedrich Engels
Anti-Dhring

mez bir glk bulduu kukusuna drmtr. Ama bizim cesur "tamamen zgn sonu
ve grler" imalatmz deil: Kant'n atksnda o, kendisine yarayan ne varsa utanp
sklmadan kopya eder ve geri kalan da bir yana atar.
Sorunun kendisi ok kolay bir biimde zlr. Zamanda ezelilik, uzayda sonsuzluk, a
priori olarak ve szcn yaln anlamna gre, ne nden ne arkadan, ne yukardan ne
aadan, ne sadan ne soldan, hibir yandan sonu olmamak demektir. Bu sonsuzluk,

sonsuz bir dizinin sonsuzluundan bambaka bir eydir, nk sonsuz bir dizi her zaman
birimden, bir ilk terimden balar. Bu dizi fikrinin konumuza uygulanma olanakszl, onu
uzaya uyguladmz anda kendini gsterir. Uzaya uygulanm sonsuz dizi, belirli bir
noktadan kalkarak belirli bir ynde sonsuzlua ekilmi bir izgi demektir. Uzayn
sonsuzluunu, uzaktan da olsa, aklar m bu? Tersine, uzayn boyutlarn kafada
canlandrmak iin, ikier ikier kart ynde izilmi en az al izgi gerek ve buna gre
bu, bize bu boyutlardan al tane verir. Kant bunu o denli iyi anlyordu ki kendi say dizisini
ancak dolayl olarak, bir dolambala evrenin uzaysallna aktarmt. Buna [sayfa 103]
karlk bay Dhring, bizi uzayda alt boyut kabul etmeye zorlar ve hemen sonra da uzayn
bilinen boyutu ile yetinmek istemeyen Gauss'un matematik mistisizmini damgalamak
iin honutsuzluk sz bulmakta glk eker.*
Zamana uygulannca, birimlerin iki yana giden sonsuz izgi ya da dizisi, belli bir
eretilemeli anlam tar. Ama eer zaman birimden balayarak saylan ya da belirli bir
noktadan yola kan bir izgi olarak dnrsek, bununla a priori olarak zamann bir
balangc bulunduunu sylemi, tantiamak istediimiz eyin ta kendisini varsaym
oluruz. Zamann sonsuzluuna tek ynl bir yar-sonsuzluk nitelii vermi oluruz; ama
yarsndan blnm ve tek ynl bir sonsuzluk, "elikisiz dnlm bir sonsuzluun"
gerek kart olan kendinde (en sof) bir elikidir de. Bu elikiden, ancak diziyi
kendisinden balayarak saymaya baladmz birimin, izgiyi kendisinden balayarak
ltmz noktann, izgi ya da dizi biiminden uraya ya da buraya koymamzn nem

* Burada Dhring'in Gauss'a ve onun klidesci-olmayan bir geometri yaps zerindeki fikirlerine kar saldrlar
sz konusu ediliyor. -Ed.
Friedrich Engels

61 Anti-Dhring

tamad, dizi iinde herhangi bir birim, izgi zerinde herhangi bir nokta olduunu
kabul ettiimizde kurtulabiliriz.
Ama ya "saylm sonsuz say dizisi" elikisi? Bay Dhring bunu sayma hnerini gsterir
gstermez, bu elikiyi daha yakndan inceleyecek durumda olacaz. Bay Dhring, -oc'dan
(eksi sonsuz) sfra kadar saymay baannca gelsin. Gerekten, kendisinden balayarak
saymaya balad say ne olursa olsun, arkasnda sonsuz bir dizi ve onunla birlikte
zmesi gereken sorunu brakt aktr. Yalnzca kendi 1+2+3 + 4... sonsuz dizisini
tersine evirsin ve sonsuzdan balayarak birime gelmek iin saymay denesin; bu aka
neyin szkonusu olduunu bilmeyen bir adamn giriimidir. Dahas var. Bay Dhring sonsuz
gemi zaman dizisinin saylm olduunu ne srd zaman, bununla zamann bir
balangc olduunu ileri srer; nk, baka trl "sayma"ya hi balayamazd. yleyse,
bir kez daha, tantlayaca eyi [sayfa 104] varsaym yoluyla elaltndan kabul ettirir.
yleyse, saylm sonsuz dizi fikri, baka bir deyile dhringvari evrensel belirli say
yasas, in adiecto bir elikidir, kendinde bir eliki, hatta sama bir eliki ierir.*
Bir ey ak: Bir sonu olan, ama balangc olmayan sonsuz, bir balangc olan, ama sonu
olmayan sonsuzdan ne daha ok, ne de daha az sonsuzdur. En kk bir diyalektik anlay,
bay Dhring'e balang ile sonun, kuzey ve gney kutuplar gibi zorunlu olarak birbirine
bal bulunduklarn ve son ortadan kaldnlrsa, balangcn da kendisinin son durumuna, dizinin sahip olduu tek son durumuna geleceini ve tersinin de byle olduunu sylerdi.
Sonsuz dizilerle alma matematik alkanl olmasa, her trl aldanma olanaksz olurdu.
Matematikte belirsize, sonsuza varmak iin belirliden, sonludan yola kmak
gerektiinden, olumlu olumsuz tm matematik dizilerinin birimden balamalar gerekir,
yoksa bu diziler hesap yapmaya yaramazlar. Ama matematikinin manksal gereksinmesi,
gerek dnya iin bir yasa oluturmaktan ok uzakr.
* Modern matematiin en dikkate deer kazanmlarndan biri olan ensemble'lar teorisinde [setler teorisi], tam
saylar sonsuz topluluu (ensemble) saylabilir szc yalnzca topluluk elerinin ilkten balayarak ardk bir
biimde numaralanabilecei anlamna geldiinden, saylabilir denilen topluluklar tipinin ta kendisidir. Engels'in
kant hep geerli kalr: ster art zamanlar, ister eksi zamanlar szkonusu olsun, yllarn bir saymna ancak

gncel adan balanabilir ve bu da gemite olduu gibi gelecekte de ancak sonsuzlua gtrebilir. -Ed.
62
Friedrich Engels
Anti-Dhring

Ayrca bay Dhring, gerek sonsuzluu elikisiz dnme iinin stesinden hibir zaman
gelemeyecektir. Sonsuzluk bir elikidir ve elikilerle doludur. Bir sonsuzun sonlu
deerlerden bilemi olmas aslnda bir elikidir, ama durum da budur. Maddi dnyann
snrl nitelii, onun snrsz niteliinden daha az elikilere gtrmez ve bu elikileri
ortadan kaldrmay gzeten her giriim, grdmz gibi yeni ve daha ar elikilere
gtrr. Sonsuzluk, ite bir eliki olduu iindir ki, zaman ve uzay iinde sonsuzca akp
giden sonsuz bir sretir. elikinin ortadan kaldrlmas, sonsuzluun sonu olurdu; Hegel
bunu ok doru bir biimde [sayfa os grmt ve bundan tr bu eliki zerinde uzun
uzun tartan baylara, layk olduklar aasama ile davrand.
Devam edelim. Demek ki zamann bir balangc var. Peki, bu balangtan nce ne vard?
Deimez, kendi kendine zde bir durum iinde bulunan dnya m? Bu durumda hibir
deiiklik olmadndan, ok zel zaman kavram, kendiliinden daha genel Varlk fikri
durumuna dnr. lkin, bay Dhring'in kafasnda hangi kavramlarn dnt, bizi
burada hi ilgilendirmez. Szkonusu olan zaman kavram deil, bay Dhring'in hi de o
denli ucuz kurtulamad gerek zamandr. kinci olarak, zaman kavram istendii zaman
daha genel Varlk fikri durumuna dnebilir, bu bizi bir adm bile ileri gtrmez. nk
her Varln temel biimleri uzay ve zamandr ve zaman dnda bir Varlk, uzay dnda bir
Varlk denli byk bir samalktr. Hegelci "ezeli gemi Varlk" ile yeni-schellingci
"anmsanmaz Varlk", bu zaman dndaki Varlk karsnda ussal tasarmlardr.* Bu
nedenle bay Dhring, bu ii de byk bir saknm ile ele alr: Aka sylemek gerekirse
bu, bal gibi bir zamandr, ama aslnda zaman demlemeyecek bir zaman: Zamann kendisi
gerek paralarda bilemez ve yalnzca anlmz tarafndan istediince blnmtr,
-yalnzca zamann ayrdedile-bilir olgular tarafndan gerek bir doluu, saylabilire
balanr-, bo bir sre birikiminin ne anlama gelecei burada hibir nem tamaz; nemli
olan, dnyann burada varsaylan durumda srp srmedii, bir sreden geip gemedii
sorunudur. Byle bir ie-riksiz srecin llmesinden, tpk bo uzayda nedensiz ve
amasz lmler yapmaktan olduu gibi, hibir ey kmayacan oktan
* Hegel, Mantk Bilimi, Kitap II, "z". -Ed.
Friedrich Engels
63 Anti-Dhring

beri biliyoruz ve ite bu yntemdeki canskclktan trdr ki Hegel, bu sonsuzu kt

sonsuz olarak niteler. Bay Dhring'e gre zaman, ancak deiiklikle vardr, yoksa
deiiklik zamanda ve zamanla deil. te, zaman deiiklikten farkl olduu iindir ki
deiiklik aracyla llebilir, nk l her zaman llecek eyden farkl bir ey
anlamna gelir. Ve iinde ne olduu bilinen [sayfa 106] deiikliklerin gemedii zaman,
zaman olmamaktan uzaktr; tersine, hibir yabanc katknn etkilemedii an zamandr, yani
gerek zaman, zaman olarak zaman. Gerekten eer biz, zaman kavramn her trl yabanc
ve aykn katkdan artlm olarak, tm anl iinde kavramak istersek, zaman iinde
birlikte ya da ardarda olup biten eitli olaylar yabanc eyler olarak onun dna atmak
ve bylece iinde hibir ey olup bitmeyen bir zaman dnmek zorundayz. Byle
yapmakla, zaman kavramn genel Varlk fikri iinde yitirmemi ama ilk kez olarak ar
zaman kavramna erimi oluruz.
Ama btn bu eliki ve bu olanakszlklar, bay Dhring'in evrenin balangtaki kendi
kendine zde durumu zerine olan dncesiyle iine dt karklk yannda ocuk
oyunca kalr. Eer dnya bir zamanlar kesinlikle hibir deiiklie sahne olmayan bir
durum iinde idiyse, bu durumdan deiiklie nasl geebildi? Deiiklikten kesinlikle
bak olan, zellikle ezelden beri bu durum iinde bulunan bir ey, hareket ve deiiklik
durumuna gemek zere bu durumdan kendi bana hibir biimde kamazd. yleyse onu
harekete getiren bir ilk itiin dardan, dnyann dndan gelmi olmas gerekir. Oysa, "ilk

iti"in, Tanr delmenin bir teki biiminden baka bir ey olmad bilinir. te bay
Dhring' in evren emalarndan yolcu etmi olduunu o denli ho bir biimde ne srd
Tanr ve teki-dnya, her ikisi de belginletirilmi ve derinletirilmi olarak, doa
felsefesine gene kendisi tarafndan geri getirilmi bulunuyor.
Devam edelim. Bay Dhring yle diyor:
"Varln srekli bir esine byklk dt yerde bu byklk, belirlenebilirlii iinde
deimez kalacaktr. Madde ve mekanik enerji (erke) konusunda ... bu byledir."
Geerken syleyelim, birinci tmce, bay Dhring'in belitsel bir biimde gereksizyinelemesi cafcafl anlatmnn deerli bir rneini veriyor: Byklk, deimedii yerde,
ayn kalr. yleyse, bir kez dnyada bulunan mekanik enerji * [sayfa 107] miktar sonsuz
olarak
64
Friedrich Engels
Anti-Dhring

ayn kalr. Doru olduu lde, Descartes felsefesinin aa yukan yz yl nce bunu
bilip syledii,** doa biliminde enerjinin sakinimi retisinin yirmi yldan beri her yerde
elstnde tutulduu ve bay Dhring'in bunu mekanik enerji ile snrlandrarak, bu
retinin iyiliini hi de artrmad gereini bir yana brakalm. Ama deiiklikten
bak durum zamannda mekanik enerji nerede idi? Bu soruya bay Dhring, hibir yant
vermemekte direnir.
Pekala, sonsuz olarak kendine eit kalan bu mekanik enerji o zaman neredeydi ve ne
yapyordu bay Dhring? Yant:
"Evrenin ya da daha dorusu maddenin hibir geici deiiklik birikimi iermeyen,
deiiklikten bak bir Varlnn balang durumu, ancak kendi retici yeteneinin
gnll sakatlannda bilgeliin doruunu gren bir anln ortadan kaldrabilecei bir
sorundur."
yleyse: Ya benim deiiklikten bak balang durumumu incelemeksizin kabul
edersiniz, ya da ben, ok yapt veren Eu-gen Dhring, hepinizi zeka hadmlar ilan ederim.
te bu, kukusuz biroklarn durdurabilir! Biz ki bay Dhring'in retici yetisinin baz
rneklerini daha nce grm bulunuyoruz, bu zarif svgy yantsz brakr ve bir kez
[sayfa os daha sorumuzu sorabiliriz: Ama, bay Dhring, ltfen, mekanik enerjiden ne
haber?
te bay Dhring g durumda. Gerekten kemkm eder:
"Balangtaki bu limit-durumun mutiak zdelii gei ilkesini kendiliinden vermez.
Bununla birlikte anmsayalm ki iyice bildiimiz varlk zincirinde, ne denli kk olursa
olsun, her yeni

* Engels'in Kraft szcn bu anlamda kulland her yerde, onu enerji olarak evirdik. Yazarn yalnzca arl
(modern anlamda gc) deil, ama d yksekliini de gznnde tutma gerei zerinde durduu altnc
blmde (s. 131) aka grlebilecei gibi, szkonusu olan ey, gerekten enerjidir. Ayrca ikinci baskya
nszde de (s. 57-59) Engels'in daha 1855'te bu enerji terimini kulland grlr. Engels, 1888'de Luduig
Feuerbach'ta (Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 44) "enerjinin dnmnn bulgulanmas"n, "doal srelerin
balants, bilgimizi dev admlaryla ilerleten" ve materyalist diyalektii kuran " byk bulgu" arasnda sayar.
Bugn bir terminoloji yanll gibi grnen ey, 1876'da pek yle deildi. Gerekten, enerji olarak
adlandrdmz eye, yalnzca Descartes ve Leibniz anda g denmekle kalnmad. Robert Mayer (1842) ve
Helmholtz da (1847) ayn biimde davrandlar. Fizikilere kendini ancak 19. yzyln ikinci yarsnda yava yava
kabul ettiren enerji terimine stnlk kazandran kii W. Thomson oldu. -Ed.
** Hareketin bir cisimden bir baka cisme gemesi srasnda hareket miktarnn korunmas ilkesi, Descartes
tarafndan Felsefenin lkeleri'nde (II. 36) dile getirildi. Bu ilke, geekte enerjinin sakinimi ilkesinin kt
tohumu oluturur. -Ed.
Friedrich Engels

65 Anti-Dhring

halka iin de sonuta durum ayndr. Szkonusu olan bu nemli nokta zerinde glk
karmak isteyen kii, bunun daha az grld frsatlarda kendini bu iten bak
tutmamaya gzkulak olmakla iyi edecektir. te yandan, gitgide kerteli arac durumlan
araya katma olana her zaman vardr ve bundan tr sreklilik kprs, stnden

deimeler aamasnn yok olmasna dein varmak iin, ak kalr. An kavram bakmndan
bu sreklilik, ana fikri amakta bize elbette yardmc olmaz, ama o bizim iin yasalarn
her trl uygulamasnn ve bilinen btn teki geilerin temel biimidir, yleki biz onu,
bu ilk denge ile onun bozulmas arasnda arac gibi kullanmak hakkna da sahip bulunuruz.
Ama eer biz, deyim yerindeyse [!] hareketsiz dengeyi bugnk mekaniimizde zel bir
duraksama gstermeksizin [!] kabul edilen kavramlar nedeniyle dnseydik, maddenin
dnmler aamasna nasl varabildiini gstermek bsbtn olanaksz olurdu."
Bize ynlar mekaniinden baka, ayrca, ynlar hareketinin son derece kk
paracklarn hareketi durumuna bir dnm de vardr deniliyor,* ama bunun olu
biimine gelince, "imdiye dein elimizde hi bir genel ilke yoktur ve bu sreler biraz
karanlk iinde yitip gidiyorlarsa, buna amamalyz".
Bay Dhring'in tm syleyecei, ite bu. Kendimizi bu gerekten acnas kaamak ve
formllerle yantlandrlm saysaydk, gerekten yalnzca retici yetinin gnll
sakatlanmasnda deil, ama krn deneinde de bilgeliin doruunu grrdk. Bay
Dhring, mutlak zdeliin kendiliinden, [sayfa 109] deimeyeceini itiraf ediyor.
Mutlak dengenin kendiliinden harekete geme arac yoktur. yleyse geriye ne kalyor?
yoksul yankesicilik.
Birincisi: Varln iyi bilinen zincirinde, ne denli kk olursa olsun, her halkadan bir
sonrakine geii tantiamak da bir o denli zordur. - Bay Dhring, okurlann az st kokan
ocuklar yerine koyar gibidir. Varlk zincirinin en kk halkalarnn tikel gei ve
balantlarnn kan, doa biliminin ieriinin ta kendisini oluturur ve eer bu i herhangi
bir yerden aksarsa, hi kimse, hatta bay Dhring bile, meydana gelen hareketi hilikten
hareket ederek aklamay aklna getirmez, ama yalnzca iletmeden, dnmden ya da bir
nceki hareketin yaylmasndan hareket ederek aklamay
* lerde Engels tarafndan incelenen mekanik s teorisine antrma. -Ed.
&& Friedrich Engels
Anti-Dhring

dnr. Tersine, burada [Dhring'in yukarda aktanlan parasnda, -. ], aka hareketi

hareketsizlikten, yani hilikten karma amac var.
kincisi: "Sreklilik kprs". An kavram bakmndan bu kpr, kukusuz gln
stesinden gelmemize yardmc olmaz, ama biz gene de onu hareketsizlik ile hareket
arasnda dolaym olarak kullanmak hakkna sahibiz. Ne yazk ki, hareketsizliin sreklilii
hareket etmemeye dayanr; yleyse nasl hareket meydana getirebilir, ite her zamandan
daha gizemli kalan ey. Ve bay Dh-ring, hareket yokluundan evrensel harekete geiini
her zaman ylesine kk paracklar biiminde aynrabilir ve ona ylesine istedii denli
uzun bir sre verebilir ki hibir zaman bir milimetrenin onbinde-biri kadar ileri gitmi
olmayz. Yaratc bir eylem olmadka hilikten, bir matematik diferansiyel denli kk de
olsa, herhangi bir ey, karamayz. yleyse sreklilik kprs, zerinden bir bay
Dhring'in geebilecei bir eek kprs* bile deil.
ncs: Bugnk mekanik geerlikte kald srece -ve bay Dhring'i gre bugnk
mekanik, dncenin [sayfa o olumasnn en zsel kaldralarndan biridirhareketsizlikten harekete nasl geildiini gstermek olanakszdr. Ama mekanik scaklk
teorisi bize, baz koullar altnda, ktleler hareketinin molekler hareket durumuna
dntn gsterir (ne var ki hareket, burada da hibir zaman hareketsizlikten deil,
bir baka hareketten kar) ve bay Dhring, ezile bzle, bunun belki de kesin statik
(dengede olan ey) ile dinamik (hareket eden ey) arasnda bir kpr kurabilecei fikrini
alar. Ama bu sreler, "biraz karanlk iinde yitip giderler". Ve bay Dhring de bizi,
karanlk iinde yelkenleri inik brakr.
Bay Dhring'in btn derinlii ve btn belginlii ile durmadan daha belgin bir budalala,
durmadan daha derin bir biimde batm ve ite ulamamz gereken yere - "karanla"

varm bulunuyoruz. Ama bu, bay Dhring'i pek o denli skmaz. Hemen bir sayfa sonra,
"kendi kendine zde srerlik (permanence) kavramn, hemen maddenin ve mekanik
glerin tutumuna dayanan gerek

* Engels, szck oyunu yapyor. Eek kprs deyimi, pitagoras teoreminin grafik tantlanmasna Bat dillerinde
verilen ad; bizde "eek davas" gibi. Bu deyi ayn zamanda, yalnzca bilisizleri durduran glkleri belirtmek iin
de kullanlr, -.
Friedrich Engels

67 Anti-Dhring

bir ierikle donatabildiim" ileri srme yzszln gs-terir.

Ve bakalarna "arlatan" diyen de bu adam!
Bereket versin ki bu umutsuz aknlk ve kankhklar ortasnda bize, "karanlk iinde",
hem de ruhumuzu ycelten cinsten bir avun kalyor:
"br gksel cisimlerde yaayanlarn matematii de, bizim belitlerimizden baka bir
temele dayanamaz!" [sayfa
68

Friedrich Engels
Anti-Dhring

ALTINCI BOLUM
DOA FELSEFES
EVRENDOUM, * FZK, KMYA
AIKLAMANIN devamnda, imdi gncel dnyann oluma biimine ilikin teorilere
geliyoruz. Maddenin evrensel bir dalm durumu eski iyonya filozoflarnn balang fikri
olmutur, ama zellikle Kant'tan sonra, evrensel ekim ve snn yaylmasnn eitli kat
gkcisimlerinin giderek olumas sonucunu verdii dncesine gtren bir ilkel bulutsu
varsaym yeni bir rol oynar. Gnmzn mekanik s teorisi, evrenin ilkel durumlar
zerindeki varglara ok daha belirli bir biim verilmesini olanakl klar. Her eye karn
"gazsal dalm durumu, ancak ve ancak, eer ilk i olarak onda verilmi bulunan mekanik
sistem ok belirli bir biimde belirtilebilirse, ciddi tmdengelimler iin bir hareket
noktas grevi grebilir. Yoksa yalnzca fikir, gerekte son derece bulutsu olmakla kalmaz
ayrca tmdengelimden [sayfa 112] tmdengelime
* Evrendoum = Kozmogoni.
Friedrich Engels

69 Anti-Dhring

ilerlendii lde, ilkel bulutsu gerekten gitgide daha youn ve gitgide daha akl almaz
bir durum da alr. imdilik henz her ey, daha yakndan belirlenmesi olanaksz bir
yaylma kavramnn biimsizlik ve belirsizlii iinde kalr" ve bylece "bu gazsal evren ile
son derece bulank bir kavramdan" baka bir eye sahip bulunmayz.
Gncel btn gksel cisimlerin kkenini, dn durumundaki bulutsu ktlelerde gren Kant
teorisi, astronominin Kopernik'ten sonra yapt en byk ilerleme oldu. Doann zaman
iinde bir tarihi olmad fikri, ilk kez olarak sarslm bulundu. O zamana dein gksel
cisimler, balangtan beri her zaman ayn yrngeler ve her zaman ayn durumlar iinde
kalm olarak kabul ediliyorlard ve hatta eitli gksel cisimler zerinde, bireysel organik
varlklar her ne denli lyorduysalar da, cinsler ve trler gene de deimez saylyorlard.
Geri doa, aka kesintisiz bir hareket iindeydi ama bu hareket, ayn srelerin
deimez yinelenmesi olarak grlyordu. Tamamen metafizik dnce biimine uygun
den bu tasanmda ilk gedii Kant at ve bu ii ylesine bilimsel bir biimde yapt ki
kulland tantlamalarn ou, bugn de geerliktedir. Dorusunu sylemek gerekirse Kant
teorisi, gnmze dein gerek anlamda bir varsaym olarak kald. Ama imdiye dein
Kopemik'in evren sistemi de bundan daha ok bir ey olmad ve spektroskop, gkkubbe
zerinde bu akkor durumundaki gazsal ktlelerin varln, her trl kar koymay
yerlebir edecek bir biimde tantladktan sonra, Kant sistemine kar bilimsel muhalefet
susmak zorunda kald. Bay Dhring'in kendisi de bu bulutsu aama olmakszn kendi evren
yapsn iyi bir sonuca gtremez, ama bu bulutsu durumda, verilmi mekanik sistemin
kendisine gsterilmesini isteyerek bunun cn alr ve kimse bunu yapamad iin de bu

bulutsu duruma her trl kmseyici sfat verir. Gncel bilim bu sistemi, bay Dhring'i
honut edecek bir biimde, ne yazk ki belirleyemez. Baka birok soruyu da daha ok
yantlaya-maz. Bilime: [sayfa 113] "Karakurbaalannn kuyruu neden yok" diye sorulsa,
imdiye dein ancak: "Yitirdiler de ondan" yantn verebilir. stenildii denli fkelenilsin
ve istenildii denli: "Bylece her ey daha yakndan belirlenmesi olanaksz bir yitik
kavramnn biimsizlik ve belirsizlii iinde kalyor, her ey son derece bulank bir kavram
olarak kalyor" densin, trebilimin (ahlakn) doabilimine bu uygulanlar bizi bir adm bile
ilerletmez. Bu trl sevimlilikler,
70
Friedrich Engels
Anti-Dhring

bu trl honutsuzluk gsterileri, her zaman ve her yerde sylenip gsterilebilir

ve ite bu nedenle de her zaman ve her yerde uyumsuz der. Peki ama bay
Dhring'in mekanik ilkel bulutsu sistemini bulmasn engelleyen kim?
Talihimiz olduu iin imdi de Kant'n bulutsu ktlesinin "evrensel gevrenin
tamamen zde bir durumu ile ya da maddenin kendi-kendine zde durumu ile
tastamam rtmekten ok uzak olduunu" reniyoruz.
Varolan gksel cisimleri bulutsu kreye kadar karmakla yetinebilen ve maddenin
kendi-kendine zde durumunu usuna bile getirmeyen Kant iin ne talih! Bu arada
eer bugnk doa biliminde, Kant'n gazsal kresi ilkel bulutsu olarak
adlandrlyor-sa, bu szcn elbette ancak greli bir anlamda alnabileceine
dikkat edelim. Bu ilkel bulutsu, bir yandan varolan gksel cisimlerin kkeni olarak,
bir yandan da maddenin imdiye dein klmas olanakl olan en eski biimi olarak
ilkel bulutsudur. Bu, maddenin ilkel bulutsudan nce sonsuz bir dizi baka
biimlerden gemi olmasn hi mi hi dtalamaz, tersine, ierir.*
Bay Dhring stnln burada gsterir. Bilime [sayfa 114] dayanarak, bizim
geici olarak ayn derecede geici olan ilkel bulutsuda durduumuz yerde onun
bilimler bilimi, onun ok daha yksee, ta "fikrin gncel anlamyla ne salt statik
olarak, ne de dinamik olarak anlalabilen -yani, hi anlalamayan!- o evrensel
evre durumu"na dein kmasn salar.
"Bizim evrensel evre adn verdiimiz madde ve mekanik enerji birlii, tm
saylabilir evrim aamalarnn nkoulu olarak maddenin kendi-kendine zde
durumu anlamna gelmek zere, deyim yerindeyse ayn zamanda hem mantksal ve
hem de gerek bir formldr."
Maddenin kendi-kendine zde ilkel durumundan yle o
* Kant'n, bilindii gibi Laplace tarafndan parlak bir biimde gelitirilen ilkel bulutsu teorisi, yldzlar ile gne
sisteminin olumasnn aklanmasnda bugn, ama daha yksek yeni bir biim altnda, yeniden ele alnmtr.
Engels'in iki temel dncesi her zaman geerlidir: Bilim, o zamandan beri, bir yandan evrenin, yldzlarn bir
tarihi olduunu, te yandan evrendoumcular tarafndan bazen kullanlan evrenin ilkel durumu szcklerinin,
hibir zaman evrensel maddenin evriminin zellikle nemli bir aamasna karlk den grece bir anlamdan
bakasna sahip bulunamayacan dorulamaktan geri kalmamtr. Bilgilerimiz gerekten gelitii lde,
gemite gitgide daha geriye kyoruz. -Ed.
Friedrich Engels

71 Anti-Dhring

denli kolay kurtulamayacamz ak. Bu durum, burada madde ve mekanik enerji birlii
olarak ve bu birlik de mantksal ve gerek bir forml olarak vb. belirtiliyor. yleyse,
madde ve mekanik enerji birlii ortadan kalkt zamandr ki hareket balyor demektir.
Mantksal ve gerek forml, hegelci Kendinde (En So) ve Kendi-iin (Pour So)
kategorilerini, gerek felsefesi yaranna kullanma yolunda aksak bir giriimden baka bir
ey deildir. Hegel'e gre Kendinde'de bir nesne, bir sre, bir kavram iinde sakl
bulunan gelimemi kartlarn ilkel zdelii vardr; Kendi-iin'de, bu sakl elerin aynm

ve ayrlmas ie kanr ve kartlklar balar. te bu nedenle hareketsiz ilkel durumu,

madde ve mekanik enerji birlii olarak ve harekete geii de bunlarn ayrlmalar ve
birbirine kart duruma gelmeleri olarak dnmek zorundayz. Bundan kazandmz ey,
bu dsel ilkel durumun gerekliinin kant deil ama yalnzca bu dsel durumu, hegelci
Kendinde kategorisi altnda ve bu durumun ayn derecede dsel sona eriini de Kendi-iin
kategorisi altnda kavrama olanadr. Yeti, ya Hegel!
Bay Dhring, madde gerek olan her eyin dayanadr der, bundan da madde dnda
mekanik enerji olamaz sonucu kar. Mekanik enerji aynca, bir madde durumudur da. Buna
gre hibir eyin olup bitmedii ilkel durumda madde [sayfa s ile onun durumu, yani
mekanik enerji, ayn eylerdi. yleyse daha sonra, bir eyler olup bitmeye balad
zaman, durumun maddeden ayrlm olmas gerek. te, yetinmemiz gereken -kendikendine zde durumun ne statik ne dinamik, ne denge ne de hareket halinde olduu
gvencesine bal- mistik sz ebelii, bu! Evrenin bu durumunda mekanik enerjinin nerede
olduunu ve dtan bir iti olmakszn, yani Tann olmakszn mutlak hareketsizlikten
harekete nasl geebileceimizi gene de bilmiyoruz.
Bay Dhring'den nce materyalistler, madde ve hareketten sz ediyorlard. O, hareketi,
hareketin kendi szde temel biimine indirger gibi mekanik enerjiye indirger ve madde ile
hareket arasndaki, zaten daha nceki btn materyalistler iin de karanlk olan gerek
ilikiyi, byle anlalmaz duruma getirir. Bununla birlikte sorun, yeteri kadar yalndr.
Hareket, maddenin varolu biimidir. Hibir zaman, hibir yerde, hareketsiz madde ne
olmutur, ne de olabilir. Evren uzaynda hareket, her gkselcisim zerinde daha kk
ktlelerin mekanik hareketi, s, elektrik ya da manyetik
72
Friedrich Engels
Anti-Dhring

akm biiminde molekler titreim, kimyasal dalma ve bileim, organik yaam: Evrendeki
her tekil madde atomu, her belirli anda, bu hareket biimlerinden herhangi birine ya da
ayn zamanda birouna birden katlr. Her hareketsizlik, her denge, yalnzca grelidir,
ancak u ya da bu belirli hareket biimine gre bir anlam vardr. Bir cisim, rnein
yeryznde mekanik denge durumunda, mekanik bakmdan hareketsiz durumda
bulunabilir. Bu onun, dnyann, tm gne sisteminin hareketine katlmasn hi mi hi
engellemedii gibi, en kk fizik paracklarnn, onun ss tarafndan koullandrlan
titreimlere uramalann da, atomlarnn kimyasal bir sre gerekletirmelerini de
engelleyemez. Hareketsiz madde, maddesiz hareket denli us almaz bir eydir. yleyse,
maddenin kendisi gibi, hareketin yaratlmas ve yokedilmesi de olanakszdr; eski
felsefenin (Descartes) "dnyada varolan hareket miktar deimez kalr" derken dile
getirdii ey, budur. Demek ki hareket retilemez, ancak aktarlabilir, [sayfa i6]
Hareket, bir cisimden bir baka cisme aktanldnda, kendi geerse hareketin nedeni
olmak bakmndan, etkin olarak, aktarlrsa edilgin olarak deerlendirilebilir. Bu etkin
harekete enerji, edilgin harekete de enerjinin belirtisi diyoruz. yleyse enerjinin, kendi
belirtisi denli byk olduu akr, nk her ikisinde gerekleen hareket, ayn
harekettir.
Bylece maddenin hareketsiz bir durumunun en bo, en gln fikirlerden biri, ar bir
"sama kuruntu" olduu anlalr. Bu fikre varmak iin, bir cismin yeryznde iinde
bulunabilecei greli mekanik dengeyi mutiak bir hareketsizlik olarak dnmek ve sonra
onu evrenin tmne geirmek gerekir. Eer evrensel hareket yalnzca mekanik enerjiye
indirgenirse, bu iin daha kolay olaca akr. Ve sonra, hareketin yalnzca mekanik
enerjiyle snrlandnl-mas, bir enerjinin durgun, zincirlenmi, yani bir anda etkisiz olarak
dnlebilmesi stnln de salar.* Eer gerekte bir hareketin aktarl, ou kez
grld gibi, eitii araclann ie kan biraz karmak bir sre ise, zincirin son
halkasn yokederek, gerek aktarma herhangi bir ana kadar ertelenebilir. rnein bir

tfein doldurulduu ve tetii ekerek boalmann, yani barutun atelen* Bu, potansiyel enerjidir, rnein belirli bir ykseklie kartlm bir arln, gergin bir zemberein, ya da bir
patlayc yedekliin enerjisi, herhangi bir biimde korunmu enerji, durgunluk durumundaki cisimlerin enerjisi
gibi. -Ed.
Friedrich Engels

73 Anti-Dhring

mesiyle zgr kalan hareketin aktarlmasnn salanaca ann geciktirilmesinde durum

byledir. yleyse, kendi-kendine zde hareketsiz durum srasnda, maddenin enerji
ykl olduu dnlebilir ve bay Dhring'in madde ve mekanik enerji birliinden anlad
da, eer bundan gerekten bir ey anlyorsa, her halde budur. Sama anlay; nk
nitelii gerei greli olan ve ayn anda maddenin yalnzca ve yalnzca bir blmne
uygulanabilecek bir durumu, evrene mutiak bir durum olarak yayyor. Hatta bunu bir yana
braksak bile, birincisi bugn tfekler kendi balarna dolmadklarna gre, dnyann nasl
olup da doldurulduunu ve ikincisi o zaman tetii ekmi [sayfa 117] bulunan parman
kimin parma olduunu bilme gl hep devam eder. Ne desek, ne etsek bo: Bay
Dhring'in ynetimi alnda, dnp dolap geldiimiz yer hep... Tanrnn parma.
Bizim gereki filozofumuz, astronomiden mekanie ve fizie geer ve mekanik s
teorisinin, bulunmasndan bir kuak sonra, Robert Mayer'in onu yava yava getirmi
bulunduu noktann tesinde die dokunur gelimeler gstermemi olmasndan yaknr.
Aynca btn i, hala ok karanlktadr; "maddenin hareket durumlan ile birlikte statik
ilikilerinin de verilmi olduklarn ve bu sonuncularn mekanik i durumunda
llmediklerini hep yeni batan anmsamamz gerekir. ... Eer daha nce doay byk bir
ii olarak nitelendirmi ve imdi bu deyimi dar anlam iinde alm bulunuyorsak, buna bir
de kendi-kendine zde durumlarn, hareketsiz durumlarn ortaya mekanik i
karmadklarn eklememiz gerekir. yleyse statikten dinamie giden kprmz gene
eksik ve eer gizli denilen s, imdiye dein teorinin bir engeli olarak kalmsa, burada da
acunbilimsel (kozmolojik) uygulamalarda daha az yadsnmas gereken bir eksikliin
varln kabul etmek zorundayz."
Btn bu anlalmaz bo szler, bir kez daha hareketi mutiak hareketsizlikten kartarak,
kt bir ie fena halde bulatn sezen, ama gene de tek kurtarcya, gn ve yerin
yaratcsna bavurmaya utanan skntl bir vicdann iini dkmesinden baka bir ey
deildir. Eer s mekanii dahil, mekanikte bile statikten dinamie, dengeden harekete
giden kpry bulmak olanakszsa, bay Dhring'e kendi hareketsizlik durumundan
harekete giden kpry bulma zorunluluu ne hakla yklenecek? te iin iinden
tereyandan
74
Friedrich Engels
Anti-Dhring

kl eker gibi byle syrlnr.

Baya mekanikte statikten dinamie giden kpr... dtan ititir. Bin kentallik bir ta, on
metre ykseklie kaldrlp da, orada kendi-kendine zde bir durum iinde kalacak
biimde serbest bir konumda asld zaman, bu cismin imdiki konumunun mekanik bir i
temsil etmediini ya da bu [sayfa s konum ile daha nceki konum arasndaki ayrmn
mekanik i biiminde llmediini ileri srebilmek iin, bir st ocuklar topluluuna
ynelmek gerekir. Sokaktan ilk geen adam, tan kendi bana gidip yukarya ipin ucuna
almadn bay Dhring'e kolayca anlatacak ve eline ilk geecek mekanik elkitab, eer
ta oradan drrse, tan derken, onu on metreye karmak iin ne denli mekanik i
gerekmise o denli mekanik i yapacan kendisine syleyebilecektir. Hatta yukarya
aslm bulunan tan mekanik bir i temsil ettiinden daha yaln bir gerek yoktur, nk
eer yeterince uzun bir sre asl kalrsa, kimyasal dalma sonucu, artk ta tamak iin
yeteri kadar salam olmaktan kt an, ip kopar. Demek ki btn mekanik sreler, bay
Dhring'in diliyle sylemek gerekirse, bunun gibi yaln temel biimlere indirgenebilirler ve
yeterli bir itie sahip olduu halde, statikten dinamie giden kpry bulmakta

yeteneksiz kalacak bir mhendis de henz anasndan domamtr.

Geri hareketin kendi lsn kartnda, dinginlikte bulmas gerektii, metafizikimiz
iin ok sert bir ceviz, ok ac bir haptr. Bu bangr bangr baran bir elikidir ve bay
Dhring'e gre her eliki, samadr.* Bununla birlikte asl tan, arl ve topraktan
uzakl ile tam olarak llebilir** ve istendii gibi -rnein dorudan doruya dme,
eik planda kayma ya da krk hareketi biiminde- kullanlabilir belirli bir mekanik
hareket miktarn*** temsil ettii bir gerektir ve doldurulmu tfek konusunda da
durum ayndr. Diyalektik anlay bakmndan hareketi kendi kartnda, dinginlikte
davurma olana, hibir glk gstermez. Onun iin

* Engels, bu terimlerin Almancadaki benzerliinden yararlanarak, "bay Dhring'e gre, her Widerspruch
(geheki) Widersinn'dir (sama)" biimde bir szck oyunu yapm. Franszcaya, bu, "her contradiction (eliki)
contreraisoridur (sama)" biiminde aktarlm. Ayn szck oyununu Trke terimlerden yararlanarak dilimize
aktarmann bir yolunu bulamadik. -.
2
2
* Ph= V-A mv . P: Arlk; h: ykseklik; m: ktle; v: yere var hz; Ph: potansiyel enerji; 14 mv : kinetik enerji. Ed.
*** Bugn, belirli bir kinetik enerji miktar denirdi. -Ed.
Friedrich Engels

75 Anti-Dhring

btn bu kartlk, grm bulunduumuz [sayfa 119] gibi, ancak grelidir; mutlak
dinginlik, koulsuz denge yoktur. Tekil hareket dengeye ynelir, toplu hareket dengeyi
yeniden bozar. Bundan tr, dinginlik ve denge karlatklar yerde, snrl bir hareketin
sonucudurlar ve bu hareketin kendi sonucu aracyla llebilecei, kendi sonucunda
davurulabilecei ve ondan hareket ederek u ya da bu biim altnda eski durumuna
gelebilecei, kendiliinden anlalr. Ama bay Dhring, sorunun bu denli yaln bir
dnlyle yetinemez. Tam bir metafiziki olarak, nce hareket ile denge arasnda
gereklikte varolmayan usuz bucaksz bir uurum amakla balar ve sonra da en hurda
ayrntsna dein kendisinin imal ettii bu uurumu gemek iin kpr bulamamakla
aknla der. O, pekala metafizik meraknn srtna da binebilir ve Kant'n "Kendindeey"inin ardna da debilirdi; nk eninde sonunda, bu bulunmaz kprnn ardnda
saklanan ey, baka hibir ey deil, yalnzca odur [Kant'n "Kendinde-ey"i].
Ama mekanik s teorisi ve bu teorinin bir "engeli" olarak kalan sourulmu ya da "gizli" s
zerine ne dnmeli?
Eer syla, donma noktas scaklnda ve normal hava basnc altndaki yanm kilo buz ayn
scaklkta yanm kilo su haline dn-trlrse, ayn yanm kilo suyu 0 santigrad dereceden
79,4 santigrad dereceye dein ya da 79.4 yarm kilo suyu bir derece stmaya yetecek
miktarda bir s kaybolur. Eer bu yarm kilo su, kaynama noktasna, yani 100'ye dein
stlr ve o zaman 100'deki buhar haline dntrlrse, son su damlalan da buhar haline
dnn-ceye dein, hemen hemen yedi kat daha byk, 537,2 yanm kilo suyun scakln
bir derece ykseltmek iin yeterli bir miktarda s kaybolur.* Bu kaybolan sya, gizli s
denir. Eer soutmayla, buhar yeni batan su ve su da buz durumuna dntrlrse, daha
nce sourulmu olan ayn s miktar bu kez zgr bir duruma, yani s olarak duyulur ve
llr bir duruma gelir. Buharn, bir kez 100' ye kadar soutulduktan [sayfa 120] sonra,
su durumuna ancak yava yava dnmesinin ve donma derecesi scaklndaki bir su
ktlesinin buz durumuna ancak ok yava dnmesinin nedeni, ite buharn su durumuna
ya da suyun buz durumuna gemesi
* Daha belgin hesaplar, su buharnn olumas srasndaki gizli sy 538,9 cal/g. olarak saptamlardr. -Ed.
76 Friedrich Engels
Anti-Dhring

srasndaki bu s zgrlemesidir. Olgular, bunlar. yleyse, sorun u: Is, gizli olduu

zaman ne oluyor?
Isnn, fiziksel olarak etkin cisimlerin en kk paracklarnn (molekller), scaklk ve
topaklanma durumuna gre az ya da ok geni -ve baz koullarda hareketin bambaka bir
biimi durumuna dnmeye yetenekli- bir titreimine dayandn ileri sren mekanik s

teorisi, sorunu, kaybolan snn bir i grdn, i durumuna dntn syleyerek

aklar. Buzun erimesinde, eitli molekllerin kendi aralarndaki dar ve sk yapklk
ortadan kalkm ve gevek yanyana konulmu durumuna dnm bulunur; kaynama
noktasnda suyun buharlamasnda, ortaya eitli molekllerin birbiri zerinde hibir
nemli etkide bulunmad ve hatta snn etkisi altnda her ynde dald bir durum
kar. Ne var ki bir cismin eitli molekllerinin, gazsal durumda sv durumdan ve ayn
ekilde sv durumda da kat durumdan ok daha byk bir enerji ile bezendikleri aktr.
yleyse sourulmu s kaybolmamtr; yalnzca dnm ve molekller genleirlik
{expansibi-lite) biimini almtr.* eitli molekllerin birbirine kar bu mutlak ya da
greli zgrl gsterebildikleri koullar ortadan kalkar kalkmaz, yani scaklk ya 100
ya da 0 asgarisinin altna der dmez, bu genleme gc gever ve molekller, daha
nce onlar birbirinden ayrm bulunan ayn gle, birbirleriyle yeniden skrlar; ama
eer bu g kayboluyorsa, bu, yalnzca yeni batan s olarak ve tastamam daha nce
sourulmu olan nicelie eit bir s nicelii ile oraya kmak iindir. Bu [sayfa 12u
aklama, imdiye dein kimsenin bir molekl, hele hele titreim durumunda bir molekl
grmemi olmas nedeniyle, btn mekanik s teorisi gibi, elbette bir varsaymdr. Bu
nedenle, henz ok gen olan teorinin kendisi gibi, elbette eksikliklerle doludur; ama hi
olmazsa, hareketin ne yok edildii ne de yaratld gereiyle hibir biimde atmaya
girmeksizin, ilerin nasl olup bittiini aklar; hatta snn dnm srasnda nereye
getiini de tam olarak gsterebilir.** Demek ki
* Kinetik teori, gazlarn genleirliini aklamak iin geri-itici glerin varln deil, ama yalnzca molekllerin
bir sredurum hareketini {rnouvement d'inertie) gznnde tutar. Molekller, iki "iti" arasnda, eer gaz
seyreltilmi ise birbirlerini etkilemeksizin, dorusal bir yrnge ve tekdze bir hz korurlar. Eer gaz
sktrlm ise, ekici gler harekete geer. Ama Engels'in gizli s olay zerine yapt aklama bugn de
znde doru olarak kalr. -Ed.
Friedrich Engels

77 Anti-Dhring

gizli ya da sourulmu s, hibir durumda mekanik s teorisinin bir engeli deildir.

Tersine bu teori, ilk kez olarak olayn ussal bir aklamasn verir ve eer bir engel
ksayd bu engel, olsa olsa fizikilerin molekler enerjinin bir baka biime dnm
bulunan sy, zaman amna uram ve artk uygun bir deyim olmaktan km "gizli"
deyimiyle adlandrmaya devam etmeleri olurdu.
Kendi-kendilerine zde durumlar ile kat, sv ve gazsal topaklanma (agregatiori)
durumlarnn dinginlik konumlan, yleyse, mekanik iin s ls olduu kadaryla, mekanik
ii temsil ederler. Yeryznn kat kabuu tpk okyanusun suyu gibi, bugnk topaklanma
durumunda kendisine doal olarak belirli bir mekanik iin karlk dt tamamen belirli
bir serbest s miktann temsil eder. Dnyann kendisinden kt gazsal kre, nce sv
topaklanma durumuna, sonra da ok byk bir blm bakmndan kat duruma getii
zaman, belirli bir molekler enerji miktan s olarak uzaya yaylmtr. yleyse bay
Dhring'in kulamza gizemli bir biimde fsldad glk yoktur ve biz, evrenle ilgili
uygulamalarda -bilgi edinme aralarmzn yetersizliinden doan-eksiklikler ve
boluklarla geri karlaabiliriz ama teori bakmndan almaz engellerle hibir yerde
karlamayz. Statikten dinamie giden kpr, burada da dtan gelen [sayfa 122] ititir
- denge durumundaki nesne zerinde etkili olan baka cisimlerin neden olduu souma ya
da stma. Bay Dhring'in bu doa felsefesinde ne denli ilerlersek, hareketi
hareketsizlikle aklama ya da tamamen statik, dinginlik durumunda olan eyin, sayesinde
kendiliinden dinamik duruma, harekete geebildii kpry bulma yolundaki btn
giriimler o denli olanaksz grnr.
te kendi-kendine zde ilkel durumdan bir zaman iin bylece kurtulmu bulunuyoruz.
Bay Dhring kimyaya geer ve bu vesileyle bize doann, gerek felsefesi tarafndan elde
edilmi bulunan srerlik yasasn, yani: 1. evrensel madde miktannn, 2. yaln (kimyasal)
elerin miktannn ve 3. mekanik g miktarnn

** Mekanik s teorisi zerindeki btn bu tartmada Engels, ilk bakta sy yaln bir mekanik yer deitirme
ile, mlekllerin bir yer deitirmesi ile zdeletirdii anlamnda, biraz "mekanik" grlebilir. Ama mekanik
doa anlay zerindeki not (bkz: Doarm Diyalektii, s. 319) ile o hayranlk verici "hareket maddenin varolu
biimidir" parasnn gsterdii gibi, hi de yle deildir. Engels, hareket szcne, vermesi gerektii gibi,
aristotelesci diyalektik, deiiklik ve olu anlamn vermektedir. -Ed.
78
Friedrich Engels
Anti-Dhring

deimez olduklarn aklar.

Bylece, bay Dhring'in inorganik dnyann zl felsefesinin vargs olarak bize
sunabilecek durumda bulunduu gerekten olumlu tek sonu, maddenin -eer varsa yaln
eleri ile birlikte- ve hareketin yaratlma ve yokedilme olanakszl, yani herkes
tarafndan bilinen, ayrca burada ok yetersiz bir biimde dile getirilmi bulunan bu eski
gerektir. Bunlar, uzun sreden beri bildiimiz eyler.* Ama bilmediimiz ey, bunlarn
"srerlik yasalar" ve bu nitelikle de "eyler sisteminin ematik zellikleri" olduklardr.
Yukarda Kant konusunda olan yknn tpks: Bay Dhring, herkese bilinen incir
ekirdeini doldurmaz bir ey alyor, ona bir " Dhring" etiketi yaptryor ve buna da
"tepeden [sayfa 123] trnaa zgn sonu ve grler ... sistem dourucu fikirler ...
kktenci bir derinlikteki bilim" adn veriyor.
Bununla birlikte burada, henz umutsuzlua kaplacak bir ey yok. En kkl bir biimde
derin bilim ile en iyi toplumsal kurumun gsterdii eksiklikler ne olursa olsun, bay
Dhring'in kesinlikle ne srebilecei bir ey var:
"Evrende varolan altnn her zaman ayn miktarda olmas gerekir ve bu miktar evrensel
maddeden daha ok artm ya da eksilmi olamaz."
Yalnz bu "varolan altn" ile neyi deyebileceimizi bay Dhring ne yazk ki sylemiyor.**
[sayfa 124]
* Kimyasal tepkiler srasnda elerin arlnn korunmas yasas, bu yasay srekli olarak uygulayan Lavoisier
bunu aka formle etmi olmasa da, gerekte Lavoisier kimyasnn temelinde yatar. Engels'in szn ettii ve
ilk yaklamda, insanal lekte doru kalan srerlik ilkesi, bununla birlikte otuz yl kadar sonra, daha genel bir
yasa tarafndan ayn zamanda hem yadsnm ve hem de almlardr. Gerekten, Einstein ve Langevin, bu
yzyln banda ve birbirlerinden bamsz olarak, hareketsiz cisimsel madde ynnn, (bu szck en geni
anlamda alnmak koulu ile) maddenin bir baka biimi olan ldama enerjisi durumuna dnmnn niceliksel
kurallarn veren edeerlik ilkesini bulmulardr. Bu konu zerine, Engels'in yaptn srdren Lenin'in, bu yeni
bulgular irdeleyip, zamann idealist bilgin ve filozoflarnn bunlardan kendi eilimlerine gre yararlanmak
istemelerini diyalektik materyalizm acsndan rtt Materyalizm ve Ampiryokritisizm'm Beinci Blmnn
"Madde Kayboldu" balkl 2. kesimine (s. 286 vd.) baklabilir.
* Evrendeki elerin srerlii yasasnn, Dhring'in metafizik materyalizme zg dogmatik dorulama biimini
alaya almakta Engels ok haklyd. Bu yasa, daha 1896'da, radyoaktivitenin bulgulannasyla (Berquerel, Curie)
yalanlanmt. Hafif elerin, yldzlar tarafndan yaylan enerjinin kkeninde olan kaynamas, termonkleer
bombalarda kullanlmtr. Demek ki eler deimez ve yok edilemez eyler deildirler. Birbirlerine
Friedrich Engels

79 Anti-Dhring

dnebilirler. Onlarn da, hatta gemii saptamaya bile yarayabilecek bir tarihleri vardr. rnein tarih-ncesi
nesnelerin tarihi, radyoaktif bir karbon izotopunun, karbon 74'n tanr irdelenerek saptanabilir ve eitli
yerbilimsel katmanlarn ya, uranyumun paralanmasndan yararlanarak hesaplanabilir. -Ed.
80
Friedrich Engels
Anti-Dhring
YEDNC BOLUM

DOA FELSEFES ORGANK DNYA

"BASIN ve iti mekaniinden duyu ve dncelerin birlemesine dein, araya katlan
ilemlerin trde ve tek bir skalas uzanr."
Bu olumlama, dnyann evrimini kendi-kendine zde duruma dein karak izlemi bulunan
ve kendini teki gksel cisimler zerinde ylesine rahat duyan bir dnr karsnda,
istenen her eyi bilmesi kendiliinden beklenebilmesine karn bay Dhring'i, yaamn
kkeni zerine daha ok sz etmekten kurtaryor. Ne var ki, bu olumlama, Hegel'in daha
nce antrmada bulunmu olduumuz l ilikileri dm izgisi ile tamamlanmad
srece, ancak yar yanya dorudur. Ne denli ilerleyici olursa olsun, bir hareket biiminden

bir baka hareket biimine gei, her zaman bir srama, her zaman kesin bir dneme
olarak kalr. Gksel cisimler mekaniinde, tek bana alnm bir gksel cisim zerindeki
daha [sayfa 125] kk ynlar mekaniine gei byledir;
Friedrich Engels

81 Anti-Dhring

ynlar mekaniinden s, k, elektrik, mknatslk gibi asl fizikte incelediimiz

hareketleri kapsayan molekller mekaniine gei de byledir; molekller fiziinden
atomlar fiziine -kimyaya- gei de kesin bir srama ile gerekleir ve baya kimyasal
etkiden yaam adn verdiimiz albmin kimyaclna gei konusunda bu, daha da
byledir. Yaam kresi iinde sramalar gitgide daha seyrek ve gitgide daha farkedilmez
bir durum alr.* - yleyse bay Dhring'i dzeltme zorunda olan kii, gene Hegel'den
bakas deil. Organik dnyaya kavramsal gei, bay Dhring'e ereklik (finalite) kavram
tarafndan salanr. Bu da Mank'ta -kavram retisi-, kimyasal dnyadan yaama
teleoloji ya da ereklik retisi aracyla geen Hegel' den alnmtr. Nereye gzatarsak
atalm, bay Dhring'de kendi z kktenci derinlik bilimi hesabna en kk bir sklma
duymadan verdii Hegel' in bir "kabal" ile karlayoruz. Erek ve ara fikirlerinin
organik dnyaya uygulanmasnn, burada ne lde doru ve yerinde bulunduunu
aratrmak ok uzaa srklenmek olur. Her halde Hegel'in "i erek" fikrinin, yani doaya
gdekle (maksatla), rnein Tann bilgelii ile hareket eden bir d g tarafndan
sokulmayan ama eyin kendi zorunluluu iinde bulunan bir erein uygulanmas, tam bir
felsefi kltr bulunmayan kiilerde srekli olarak bilinli ve gdekli bir eylemi hafife
almaya yolaar. Bir bakasndaki, en kk "tinci" ("spiritistic") atln ahlaksal bir fke
uurumuna att ayn bay Dhring, "igd izlenimlerinin ... en bata ileyilerine bal
bulunan doyum bakmndan meydana getirilmi olduklarna kesinlikle" gvence verir. Bize
zavall doann, "ondan genellikle itiraf edilenden daha ok incelik isteyen" bir ii daha
olduunu hesaba katmakszn, "nesnel dnyay durmadan dzene sokma zorunda olduunu"
anlatr. Ama doa unu ya da bunu neden yarattn bilmekle yetinmez her ie bakan
hizmetinin ilerini [sayfa 126] yapmakla yetinmez, bilinli znel dncedeki yetkinliin
daha imdiden iyi bir derecesi olan incelie sahip bulunmakla yetinmez: Onun bir de
istenci vardr; nk igdlere besinlerin zmlenmesi, dlverme vb. gerek doa
koullarn ikincil olarak yerine getirme hakkn vermek, "bizim tarafmzdan dorudan
doruya deil ama yalnzca dolayl bir biimde isten* Bkz: "'Mekanik' Doa Anlay zerine", Doann Diyalektii, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 275-281.-Ed.
82
Friedrich Engels
Anti-Dhring

mi olarak dnlmelidir". Bylece, ite bilinli olarak hareket eden ve dnen bir
doaya geldik, daha imdiden, statikten dinamie deilse de hi olmazsa kamutannclktan
yaradancla* gtren kprnn zerinde bulunuyoruz. Yoksa bir kez iin "doa
felsefesinde biraz yan-iir" sylemek bay Dhring'in houna m giderdi?
Olanaksz. Bizim gereki filozofumuzun organik doa zerine sylemesini bildii her ey,
doa felsefesinin bu yar-iirine kar, "yzeysel samalklar ve deyim yerindeyse
bilimsel yuttur-maclklar ile birlikte arlatanla" kar, darvinciliin "kurgu (/7c-tiori)
eilimi"ne kar savama indirgenir.
Darvvin'e yneltilen en nemli eletiri, Malthus'un nfus teorisini iktisattan doa bilimine
aktarmak, hayvan yetitiricisi fikirlerinin tutsa kalmak, yaama savam ile bilimd
yar-iir sylemektir; tm darvincilik, Lamarck'tan alnan eler karldktan sonra,
yabanln insanla kar yneltilmi bir yceltilmesinden baka bir ey deildir.
Darvvin bilimsel gezilerden bitki ve hayvan trlerinin deimez deil, deiir olduklar
fikrini getirmiti. lkesinde bu fikri izlemeye devam etmek iin hayvan ve bitki
yetitirme alanndan daha iyisi yoktu. ngiltere, hayvan ve bitki yetitirme alannn klasik
topradr; teki lkelerin, rnein Almanya'nn elde ettii sonular, ngiltere'de bu
bakmdan ulalm olan sonular zerine bir fikir vermekten ok uzaktr. te yandan,

baarlarn ou son yzyl iinde gereklemitir, yleki olgularn saptanmas pek glk
gstermez, [sayfa 127] Darvvin, bu yetitirmenin ayn trden hayvanlar ve bitkiler
arasnda, yapay olarak, herkes tarafndan farkl kabul edilen trler arasnda grlenden
daha byk farklar meydana getirdiini buldu. Bylece bir yandan trlerin belirli bir
dereceye dein deikenlii, te yandan da farkl zgl niteliklere sahip organizmalar iin
ortak atalar olana tantlanm bulunuyordu. O zaman Darvvin doada, yetitiricinin
bilinli niyeti olmakszn, uzun srede canl organizmalar zerinde yapay yetitirmeninkine
benzer dnmler meydana getiren nedenlerin bulunup bulunmadn arard. Bu
* Kamutanrclk, panteizm, evren ile tanry bir zde tutanlarn; yaradanclk, deizm, tanrnn insanlara,
uslarnn bulamayacai gerekleri reterek kendini amlamasn yadsyan ve yalnzca tanrnn varlna ve doa
dinine inananlarn sistemi, -.
Friedrich Engels

83 Anti-Dhring

nedenleri, doa tarafndan yaratlan tohumlann ok byk says ile olgunlua gerekten
erien organizmalarn kk says arsndaki oranszlkta buldu. Ama her tohum gelimeye
yneldiinden, bundan zorunlu olarak, yalnzca dvmek ve yemek gibi dolaysz, fizik
eylem olarak deil ama hatta bitkilerde bile yer ve k iin savam olarak, bir yaama
savam kar. Ve bu savamda olgunlua ulama ve oalma ansna en ok sahip bulunan
bireylerin, ne denli nemsiz olursa olsun ama yaama savamnda stnlk salayan bir
bireysel zellie sahip bireyler olduklar da aktr.* Bu bireysel zellikler, daha sonra
kaltmla geme ve eer ayn trden birok bireyde kendilerini gsteriyorlarsa, birikmi
kaltm aracyla bir kez tutmu bulunduklar ynde glenme eilimi gsterirler; oysa bu
zelliklere sahip bulunmayan bireyler, yaama savamnda daha kolay yenilir ve yava
yava ortadan kalkarlar. Bir tr doal seme ile, en elverililerin yaamas ile, ite bu
biimde dnr.
Bu darvinci teoriye kar bay Dhring, yaama savam fikrinin kkenini, Darvvin'in de
itiraf etmi olduu gibi nfus teori-syeni, iktisat Malthus'un fikirlerinin bir
genelletirilmesinde aramak gerektiini ve bunun sonucu bu teorinin, Malthus'un nfus
okluu zerindeki papazca grlerine zg btn kusurlarla sakatlanm olduunu
syler, [sayfa 128] - Gerekte, yaama savam fikrinin kkenini Malthus'da aramak
gerektiini sylemek, Darvvin'in aklna bile gelmez. O yalnzca, kendi yaama savam
teorisinin, hayvan ve bitki dnyasnn tmne uygulanm Malthus teorisi olduunu syler.
Malthus teorisini, ona daha yakndan bakmakszn, kendi bnl iinde kabul etmekle
Darvvin'in gstermi bulunduu dncesizlik ne denli byk olursa olsun, gene de herkes,
doadaki yaama savamn -doann savurganlkla rettii tohumlann saysz nicelii ile
sonunda olgunlua varabilen tohumlann son derece kk says arasndaki elikiyi;
gerekte, byk blm bakmndan bazan son derece kyc bir yaama savam iinde
zlen elikiyi- ayrdetmek iin, Malthus'un gzlne gereksinme olmadn daha ilk
bakta grr. Ve cret yasas, Ricardo'nun
* Biyolojinin gelimesi, Darvvin'in bu grne bir tamamlayc getirdi: doal seme sonucu olan uyma (intibak),
yalnzca d ilikilere deil ama i ilikilere de ilikin bir uyumlanmadr. -Ed.
84
Friedrich Engels
Anti-Dhring

bu yasay dayandrd maltusu kantlarn unutulmasndan sonra nasl uzun sre deerini
koruduysa, yaama savam da, hatta en kk maltusu yorum olmakszn, doada tpk
yle varolabilir. Ayrca doa organizmalarnda, deyim yerindeyse irdelenmemi ama
saptanmas trlerin evrimi bakmndan byk bir nem tayacak kendi nfus yasalan
vardr.* Ve bu yndeki kesin atlm kim yapt? Darvvin'den baka kimse.
Bay Dhring sorunun bu olumlu ynne yanamaktan iyice kanr. Bunun yerine, yaama
savamnn durmadan stlp stlp nmze konmas gerekir. Bilinten yoksun otlarla
banl oto-burlar arasnda bir yaama savam, der, a priori szkonusu olamaz.
"Yaama savam, belgin ve belirli anlamda, hayvanlar bir kurban yrtp paralayarak

beslendikleri lde, ancak yabanl dnyada grlr."

Ve yaama savam bir kez bu dar snrlara indirgendikten sonra bay Dhring gene
kendisi tarafndan hayvanlkla snrlandrlm bu kavramn hayvanlna kar azna [sayfa
129] geleni syleyebilir. Ama bu ahlaksal fkenin tek hedefi, bay Dhring'in ta kendisidir,
nk bu biimde kstlanm yaama savamnn tek yaratcs, dolaysyla da tek
sorumlusu, odur. yleyse, "tm doa eyleminin yasalann ve kavrann hayvanlar
dnyasnda arayan" Darvvin deildir -Darvvin tm organik doay savam iinde
toplamam myd?- ama bay Dhring'in kendi imalatndan dsel bir umacdr. Ayrca,
"yaama savam" ad, bay Dhring'in ultra-moral fkesine seve seve braklabilir.**
eyin bitkiler arasnda da varolduunu ise her otlak, her buday tarlas, her orman ona
tantlayabilir ve nemli olan ad deildir, nemli olan bunun "yaama savam" olarak m,
yoksa "varlk koullar ve mekanik etkilerin yokluu" olarak m adlandrmas gerektiini
bilmek deildir, nemli olan udur: Bu olgu,
* Engels, burada, u son yllar iinde byk lde gelimi bulunan canllarn nfus yasalarnn matematik
irdelenmesini nerir: O, daha o zamandan bunun verimliliini gryordu.-Ed.
** Modern bilginler, Engels ile birlikte ve Darvvin'in kiisel tanklna da dayanarak (bkz: Francis Darvvin: Vie
et correspondence de eh. Danvin, H.'de VVarigny'nin Franszca evirisi, edi-tion Reinvvald, 1888, tome 1, p. 86).
Darvvin'i, gereklikte bilin ya da istencin karmasn d-talayan ok farkl bir nitelikteki ilikiler olmalarna
karn, btn canl varlklar arasndaki ilikileri, okuru kapitalist toplumdaki insanal yarma (rekabet) rneine
gre tasarlamaya srkleyen yaama savam terimini, zorunlu eletirel anlay gstermeksizin, Malthus'tan
alm olmakla eletirirler.
Friedrich Engels

85 Anti-Dhring

trlerin korunmas ya da deimesi zerinde nasl etkili olur? Bu nokta zerinde bay
Dhring, dikkafalca kendi-kendine zde bir susku iinde kalmakta devam eder. yleyse
imdilik doal seme ile yetinmek gerekecek.
Ama darvincilik, "dnmlerini ve farkllatrmalarn hilikten retir". Geri doal
semeyi inceledii yerde Darvvin, eitli bireylerde deiikliklere yolam bulunan
nedenleri bir yana brakr ve nce bu bireysel sapaklklarn (anomalilerin), yava yava bir
soyun, bir eit ya da bir trn ayrdedici zellikleri durumuna gelme biimini inceler.
Darvvin iin en bata nemli olan, imdiye dein ya hi bilinmeyen ya da yalnzca ok genel
bir biimde gsterilebilen bu nedenleri bulmaktan ok, bu nedenlerin sonularnn iinde
saptand, srekli bir anlam kazand ussal bir biim bulmakr. Darvvin'in bunu yaparken,
bulgusuna lsz bir etki alan tanmas, bunu trlerin deimesinin tek nedeni [sayfa
130] durumuna getirmesi ve yinelenen bireysel deiikliklerin iinde genelletikleri biimi
gznnde tuta tuta, bu deiikliklerin nedenlerini savsaklam olmasna gelince bu, onun
gerek bir ilerleme yapan kimselerin ou ile ortaklaa sahip olduu bir kusurdur. stelik
eer Darvvin, kendi bireysel dnmlerini bu ite yalnzca "hayvan yetitiricinin
bilgelii"ni kullanarak, hilikten balayarak retiyorsa, hayvan yetitiricinin yalnzca kendi
kafasnda deil ama gereklikte bulunan kendi hayvan ve bitki biimleri dnmlerinin de
hilikten balayarak meydana gelmi olmas gerekir. Ama bu dnm ve
farkllatrmalarn asl kkeni zerindeki aratrmalara atilim veren kii, gene de
Darvvin'den baka kimse deildir.
Ksa bir sre nce, zellikle Haeckel sayesinde, doal seme fikri geniletilmi ve trlerin
deiimi de, uyma {adaptation) srecin deien, kaltm {heredite) koruyan yn olarak
dnlmek zere, uyma ve kaltmn karlkl etkileri sonucu olarak tasarlanmt. Ama
bu da bay Dhring' in houna gitmez.
"Doa tarafndan sunulan ya da esirgenen yaama koullarna asl uyma, fikirlere gre
belirlenen igd ve eylemleri nge-rektirir. Yoksa, uyma bir grn olarak kalr ve o
zaman ie karan nedensellik, fizik dnya, kimyasal dnya ya da bitki fizyolojisi aa
derecelerinin stne kmaz."
te bay Dhring'i kzdran gene ad. Ama srece verdii ad ne olursa olsun, nemli olan bu

srelerin organizma trlerinde

86
Friedrich Engels
Anti-Dhring

deiikliklere yolap amadklarn bilmektir. Ve gene bay Dhring yant vermez.

"Eer bir bitki bymesinde, en ok k ald yn tutuyorsa, bu uyar etkisi, fiziksel
glerle kimyasal etkenlerin bir badamndan baka bir ey deildir ve eer burada,
eretileme yoluyla deil ama gerek anlamda bir uymadan szedilmek istenirse bu,
kavramlar iine zorunlu olarak tinci (spiritistic) bir karklk sokmak olur."
Doann hangi istek etkisiyle unu ya da bunu yaptn tastamam bilen, doann
inceliinden hatta istencinden [sayfa 1311 sze-den adamn, bakas karsndaki sertlii
ite byle! Gerekten tinci bir karklk, - ama kimde? Haeckel'de mi, yoksa bay
Dhring'de mi?
Ve yalnzca tinci deil, ayn zamanda mantksal karklk. Doada erek kavramn ste
karmak iin bay Dhring'in btn gcyle direndiini grdk: "Ara ve erek ilikisi,
hibir zaman bilinli bir gdek ngerektirmez." Oysa kendisine kar o denli fkelendii o
bilinli gdek olmakszn, tasanmlar aracl olmakszn uyma, bir eree ynelen bu ayn
bilinsiz eylemden baka nedir?
Demek ki eer benekli elmalar ve yaprak yiyen bcekler yeil, gl hayvanlar kum-sans ve
kutup hayvanlar ounlukla kar gibi beyazsalar, kukusuz bu renkleri bile-isteye ya da
baz tasarlara gre almamlardr; tersine, bu renkler ancak fiziksel gler ve kimyasal
etkenlerle aklanabilirler. Ve bununla birlikte, bu renkler aracyla onlan dmanlan iin
ok daha az grnr klacak biimde, iinde yaadklar ortama uymu bulunan bu
hayvanlarn bir eree bal olduklar da yadsnamaz. Ayn biimde, baz bitkilerin
zerlerine konan bcekleri yakalayp yoalttklar organlar bu ie uydurulmular, hem de
sistematik olarak uydurulmulardr. Eer imdi bay Dhring, uymann zorunlu olarak
tasarmlarn sonucu olmas gerektiini savunmakta direnirse, bir eree ynelen eylemin
tasarmlar araclyla yaplmas, bilinli, gdekli olmas gerektiini bir baka biimde
sylemi olmaktan baka bir ey yapmaz. Bu da bizi, bir kez daha, gereki felsefede
adet olduu zre, ereklie dkn yaratcya, Tanrya gtrr.
"Vaktiyle byle bir yola yaradanclk denir ve pek yle bir deer verilmezdi [der bay
Dhring]. Ama imdi, bu bakmdan da tersine gidilmi gibi grnyor."
Friedrich Engels

87 Anti-Dhring

Uymadan kaltma geiyoruz. Bay Dhring'e gre darvinci-lik, burada da bsbtn yanl
yolda. Tm organik dnya szde Darvvin'in savna gre ilkel bir varlktan gelir, deyim
yerindeyse tek bir varln soyudur. Szde ona gre, doann ayn trden rnlerinin, dld aracl olmakszn, bamsz [sayfa 132] birlikte-yaamalan kesinlikle szkonusu
deildir ve bu nedenle, gerilek grleriyle birlikte, reme ya da herhangi bir baka
oalma zincirinin parmaklan arasnda koptuu yerde, hemen sfn tketecektir.
Darvvin'in bugnk organizmalarn hepsini tek bir ilk varlktan kard olumlamas,
kibarca sylemek gerekirse, bay Dh-ring'in "zgr bir yarat ve kuruntusu"dur. Darvvin,
Trlerin Kke-n/'nin 6. basks, sondan bir nceki sayfasnda, "Btn organizmalar zel
yaratklar olarak deil de yaam birka canlnn dorudan doruya dlleri olarak"*
dndn aka syler.
Ve Haeckel daha da ileri gider ve "bitkiler dnyas iin tamamen bamsz bir soyba,
hayvanlar alemi iin bir baka soyba, [ve bu ikisi arasnda], herbiri hayvanla bitki aras
zel bir tek hcreli yaratk tipinden balayarak tamamen bamsz bir biimde gelimi
bulunan belirli sayda bir yaltk tekhcreliler soyba"** kabul eder.
Bu ilk varlk bay Dhring tarafndan, yalnzca onu ilk Yahudi Adem ile karlatrma
aracyla gzden drmek iin tretilmitir; ama bana -bay Dhring'in bana demek
istiyorum-, Smith'in Asurlular zerindeki bulgularnn, bu ilk Yahudi de ilk Saminin

krizalitini gsterdiini; Kutsal Kitaptaki tm yarat ve tufan yksnn, eski paganizmin,

Yahudilerin Babilliler, Kaideliler ve Asurlular ile birlikte ortaklaa sahip bulunduklar
dinsel sylenceler kolunun bir paras olarak ortaya ktn bilmemek gibi bir mutsuzluk
gelir.
Soysop zinciri parmaklan arasnda kopar kopmaz sfr tkettiini sylemek, kukusuz,
Darvvin'e ar ama rtlemez bir eletiride bulunmaktr. Ne yazk ki doa bilimimizin
tm, bu eletiriye layktr. Soysop zincirinin elleri arasnda koptuu yerde, doa bilimi
"sfr tketmi" demektir, [sayfa 133] Doa-bilimi imdiye dein, soysop zinciri olmadan
organik varlklar meydana getirmesini beceremedi; hatta kimyasal elerden yola karak
yaln proto* Charles Darvvin, The Origin of Species... 6. bask, Londra 1873, s. 428. {Trlerin Kkeni, Onur Yaynlar,
Ankara 1990, s. 392.) -Ed.
** Yaratln Tarihi, s. 397. Ch. Letourneau evirisi. Historie de la Creation, s. 306-330. -Ed.
Friedrich Engels
Anti-Dhring

plazma ya da br albminli cisimleri bile yapamad. Yaamn kkeni zerine, imdiye dein
kesinlikle ancak bir eyi: Onun mutlak olarak kimyasal yoldan meydana gelmi olduu
syleyebildi. Ama doann kendi aralannda soysop ile bal olmayan, zerklik durumunda
yanyana konmu rnlerine sahip bulunduuna gre, belki gerek felsefesi burada
yardmmza gelecek durumdadr. Bu rnler nasl doabildi? Kendiliinden reme ile mi?
Ama imdiye dein, kendiliinden remenin en gzpek savunucular bile, bu yoldan
bceklerin, balklarn, kularn ya da memelilerin deil, ancak bakterilerin, mantar
tohumlarnn ve teki ok ilkel organizmalarn meydana geldiklerini ileri srmlerdir.
yleyse, eer bu ayn trden doa rnleri -elbette burada yalnzca kendilerinin
szkonusu olduu organik rnler-, kendileri arasnda soysop ile birbirlerine bal
deilseler, kendilerinin ya da atalarndan herbirinin, "soysop zincirinin koptuu" yerde,
dnyaya zel bir yaratma eylemi aracyla getirilmi olmalar gerekir. te gene yaratcya
ve yaradan-clk denilen eye dnm bulunuyoruz.
Ayrca bay Dhring, "zglklerin {propriete) cinsel badam yaln eylemini, bu
zglklerin oluumunun temel ilkesi" durumuna getiren Darvvin'in ok yzeysel bir
duruma dtn ileri srer. te bizim derin filozofumuzun yeni bir zgr yarat ve
kuruntusu daha. Tersine Darvvin, kesin olarak yle der: Doal seme deyimi yalnzca
deiikliklerin korunmasn ierir, meydana getirilmesini iermez (s. 63). Ama Darvvin'e
hi bir zaman sylemedii eyleri syletmek yolunda bu yeni giriim, daha sonra gelen
fikirlerin tm dhrings derinliini kavramamza yardm eder:
"Eer remenin i ematizminde herhangi bir bamsz dnm ilkesi aranm olsayd, bu
fikir bsbtn ussal olurdu; nk evrensel oluum ilkesi ile cinsel dlverme ilkesini bir
araya getirmek ve kendiliinden denilen remeyi, [sayfa 134] remenin mutiak kart
olarak deil, ama bal gibi bir retim olarak daha yksek bir grle dikkate almak doal
bir fikirdir."
Ve bu samasapan ve anlalmaz szleri kaleme alabilen adam, Hegel'in "jargon"una dil
uzatmaktan sklmaz!
Ama bay Dhring'in doa biliminin Darvvin teorisinin atlmna borlu olduu byk
gelimesi karsnda duyduu canskn-tsn yattrmaya yarayan sulamalar ile tatsz ve
eliik mzklklar ark yeter. Ne Darvvin, ne de onun bilginler arasndaki yandalan,
Friedrich Engels

89 Anti-Dhring

Lamarck'n byk baanlann herhangi bir biimde kmsemeyi dnrler; bu baarlar

ilk venler, onlar olmutur. Ama Lamarck zamannda bilimin, trlerin kkeni sorununa
hemen hemen kehanet niteliindeki ncelemelerden baka bir yant verebilmek iin
yeterli gerece sahip olmaktan uzak bulunduunu da gzden yitirmemek gerekir. O
zamandan beri betimli ve anatomik botanik ve zooloji alannda birikmi engin gere bir

yana, Lamarck'tan sonra burada byk bir nemi olan yepyeni iki bilimin ortaya kt
grld: Bitki ve hayvan tohumlarnn gelimesinin incelenmesi (embriyoloji) ile
yerkabuunun eitli katmanlar iinde kalm organik kalntlarn incelenmesi
(paleontoloji). Gerekten, organik tohumlan yetikin organizmalar durumuna dntren
kerteli gelime ile dnya tarihinde birbiri arkasna gelen bitkiler ve hayvanlar sras
arasnda alacak bir uygunluk bulunur. Ve evrim teorisine en gvenilir temeli veren de,
ite bu uygunluun ta kendisidir. Ama evrim teorisinin kendisi henz ok gentir ve
gelecekteki aratrmalarn, trlerin evrimi zerindeki bugnk fikirleri, hatta sk skya
darvinci fikirleri adamakll deitireceinden kuku duyulmaz.
Ve imdi, organik yaamn evrimi zerine gerek felsefesi olumlu olarak bize ne
syleyebilir?
"Trlerin deikenlii, kabul edilebilir bir varsaymdr." Ama bunun yannda, "dl-d
aracl olmakszn, ayn trden doa rnlerinin zerkli yanyana geliini" de kabul etmek
gerekir. Bunun sonucu, ayn trden olmayan doa [sayfa 135] rnlerinin, yani deiken
trlerin birbirlerinden geldiklerini, oysa ayn trden doa rnlerinde durumun byle
olmadn dnmek gerekirdi. Bununla birlikte, bu da tamamen doru deil; nk hatta
deiken trlerde bile, "dl-d aracyla dolaym, tersine, doann ancak tamamen ikincil
bir eylemi olabilir". yleyse, gene de dl-d, ama "ikinci snf. Bay Dhring dl-d
zerine o denli kt ve o denli karanlk eyler syledikten sonra, onun arka kapdan da
olsa kabul edildiini grmekle kendimizi mutlu sayalm. Doal seme iin de durum ayn;
nk doal semenin sayesinde gerekletii yaama savam konusunda onca satrel
fkeden sonra, bize birdenbire yle denir:
"Varlklar doasnn derinletirilmi nedeni, yaama koullan ve acunsal (kozmik)
ilikilerde aranmaldr, oysa Darvvin'in zerini vurgulad doal seme ancak ikincil olarak
szkonusu edilebilir."
90
Friedrich Engels
Anti-Dhring

yleyse, gene de doal seme, ikinci snf da olsa; yleyse, doal seme ile birlikte
yaama savam ve daha sonra Malthus'un papazca teorisine gre, nfus fazlal! Hepsi
bu: Geri kalan iin bay Dhring, bizi Lamarck'a gnderir.
Son olarak, bakalama (metamorphose) ve evrim {evolu-tiori) szcklerinin kt
kullanlmasna kar bay Dhring bizi uyarr. Bakalama, ak olmayan bir kavramm ve
evrim kavram da ancak evrim yasalar gerekten ortaya konabildikleri lde kabul
edilebilirmi. Onlarn her ikisi yerine de "bileim" (composition) demeliymiiz, ve o zaman
her ey iyi gidecekmi. Hep ayn yk: eyler ne idiyseler o kalrlar ve biz yalnzca adlar
deitirir deitirmez, bay Dhring zevkten drtke olur. Civcivin yumurta iindeki
gelimesinden sz ettiimiz zaman bir karklk yapyoruz, nk biz evrim yasalarn
ancak yetersiz bir biimde tantlayabiliriz. Ama eer civcivin bileiminden sz edersek,
her ey aydnlanr. yleyse, artk: "Bu ocuk parlak bir ekilde geliiyor" deil, ama:
"stn bir ekilde bileiyor" diyeceiz. Yalnzca kendisine kar duyduu soylu sayg ile
deil ama gelecein kompozitr olma nitelii ile de M-belungenler Yz * [sayfa i36]
yaratcsnn yanndaki yerini gereince almasndan tr, bay Dhring'i kutlayabiliriz.
[sayfa 137]
* Nibelungenler Yz, nl Alman besteci Richard VVagner'in (1813-1884) yapt. Engels, kendini
beenmiliinden tr Dhring'e, baka nitelikleriyle birlikte kendini beenmilii ile de nl VVagner yannda
yer veriyor. Ayrca, bileim anlamna gelen kompozisyon szc ile hem biletiren, hem de besteci anlamna
gelen kompozitr szc arasndaki ilikiden yararlanarak, evrim (evolution) yerine bileim (composition)
denmesi gerektiini neren Dhring ile "gelecein kompozitr" diye eleniyor, -.
Friedrich Engels

91 Anti-Dhring

SEKZNC BOLUM

DOA FELSEFES

ORGANK DNYA
(SON)
"DOA felsefesi blmmzde, onu ngerektirdii tm bilimle gerelendirmek iin hangi
olumlu bilgilerin gerektii ... dnlsn. nce matematiin btn nemli kazanmlan, sonra
kesin bilimlerin (science exacte) mekanik, fizik ve kimyadaki balca saptamalan ve genel
olarak doa biliminin fizyoloji, zooloji ve aratrmann teki benzer alanlarndaki sonular
bu blmn temelini oluturur."
Bay Dhring, bay Dhring'in matematik ve doa bilimlerindeki derin bilgisinden ite byle
bir gven ve cesaretie sz eder. Ne var ki bu yavan blmn kendisine bakmakla, daha da
yavan sonulan bir yana, orada sakl bulunan olumlu bilgilerin kkl derinlii hi mi hi belli
olmaz. Herhalde fizik ve kimya zerine d-hringvari kelamlar etmek iin, fizikten snn
mekanik edeerini davuran denklemden, kimyadan da btn cisimlerin elere ve e
badamlarna ayrld [sayfa m olgusundan baka bir ey bil92
Friedrich Engels
Anti-Dhring

meye gerek yok. Bundan bakaca da, kim ki bay Dhring gibi, s. 131, "ekim dolaysyla bir
merkez evresinde dolaan atomlar"dan sz edebilirse, bununla yalnzca atomlar ile
molekller arasndaki fark konusunda tamamen "karanlk iinde" olduunu tantlar.
Atomlarn evrensel ekim ya da mekanik ya da fizik hareketin teki biimleri bakmndan
deil ama yalnzca kimyasal etki bakmndan varolduklar bilinir. Ve organik doa zerine
olan blm okunduu zaman, bu bo, eliik, en nemli noktalar zerinde anlalmaz
samalklarla kapl ileri geri szler ve sonucun mutlak deersizlii karsnda insan, daha a
priori, kendini bay Dhring'in burada son derece kt bildii eylerden sz ettii
fikrinden kurtaramaz. Organik varlk teorisinde (biyoloji), bundan byle evrim yerine
bileim denmesi nerisine gelindiinde de, bu kan kesinlik kazanr. Byle bir ey
nerebilen kimse, organik cisimlerin olumas zerine en kk bir bilgisi olmadn
tantlar.
Btn organik cisimler, en aa biimleri dnda hcrelerden, yalnzca gl bir byte
altnda grlebilen ve bir hcre ekirdei ieren kk albmin phtlanndan bileir. Genel
olarak hcre, bir de d zar gelitirir ve o zaman ierii azok sv olur. En aa
derecedeki hcresel cisimler, bir tek hcreden meydana gelirler; organik varlklarn ok
byk bir ounluu ok hcrelidir; bunlar, aa organizmalarda henz ayn yapda olan ve
daha yksek varlklarda gitgide daha farkl biimler, gruplamalar ve eylemler gsteren
ok sayda hcrelerin trde karmaalardr. rnein insan bedeninde kemikler,
kkrdaklar, deri, ksacas tm dokular ya bileik, ya da hcrelerden domu dokulardr.
Ama iinde bir hcre ekirdei ile birlikte ou kez zarsz, basit bir kk albmin phs
olan amipten insana ve en kk tekhcreli yeil suyo-sunundan en gelimi bitkiye kadar
btn hcresel organik varlklar, hcrelerin ikiye blnerek reme (scissiparite) biimiyle
oalrlar. Hcre ekirdei nce ortadan daralr, ekirdein iki dilimini ayran daralma
gitgide daha da skr; sonunda dilimler birbirinden aynlr ve iki [sayfa 139] hcre
ekirdei olutururlar. Bu sre, hcrenin iinde meydana gelir; iki ekirdekten herbiri,
sonunda birbirinden ayrlncaya ve bamsz hcreler olarak yaamaya balayncaya dein,
tekiyle gitgide daha sk bir daralma ile bal bir protoplazma birikim merkezi oluturur.
Hayvan yumurtasnn tohum kesesi, dllenmeden sonra ergin hayvan durumuna gelFriedrich Engels

93 Anti-Dhring

mek zere, ite bu yinelenen hcresel blnmeler aracyla yava yava dnr ve gelimi
hayvanda eski dokulann yerine yeni dokularn gemesi, ite bu yoldan gerekleir. Byle
bir srece bileim demek ve evrim adlandrmasna "an kuruntu" davrannda bulunmak
iin, kukusuz, bugn bunu kabul etmek ne denli g olursa olsun, bu sre zerine hibir
bilgisi olmayan biri gerek: Burada yalnzca ve szcn tam anlamyla evrim var, ama

bileimin izi bile yok!

Bay Dhring'in genel olarak yaamdan ne anlad zerine, ilerde syleyecek birka
szmz daha olacak. zel olarak, ite yaam terimi altnda dnd ey:
"norganik dnya da bir otomatik hareketler sistemidir; ama yalnzca gerek yap ve
maddelerin bir i noktadan balayarak ve daha kk bir varla geirilebilir bir tohum
emasna gre dolam iin zel kanallarn araclnn balad yerde, szcn dar ve
kesin anlamyla, asl yaamdan sz etmeye koyulabiliriz."
Bu tmce, gramerin umutsuz karmakl bir yana, szcn dar ve kesin anlamyla
budalalk yapt bir otomatik hareketler sistemidir (bununla ne anlalmas gerekirse o
anlalsn). Eer yaam yalnzca asl yapnn balad yerde balyorsa, o zaman Haeckel'in btn tek hcreliler dnyasn ve belki daha da ounu, yap kavramn anlay
biimine gre, l olarak ilan etmemiz gerekir. Eer yaam yalnzca bu yapnn daha kk
bir tohum emas aracyla iletilebilir olduu yerde balyorsa, o zaman en azndan
tekhcreli organizmalara dein ve onlar dahil btn organizmalar canl deildir. Eer
cisimlerin dolam iin zel kanallarn aracl yaamn ayrdedici nitelii ise, o zaman
daha ncekilere ek olarak, btn selentereler yksek snfn, olsa olsa [sayfa no
denizanalar hari, yleyse btn polipler ve teki fitozoerleri, canl varlklar dizisinden
silmemiz gerekir. Ama eer yaamn balca ayrdedici zellii olarak cisimlerin bir i
noktadan balayarak zel kanallar aracyla dolam kabul edilirse, o zaman kalbi olmayan
ya da birka kalbi olan btn hayvanlar l ilan etmemiz gerekir. Yani daha nce adn
andklarmza ek olarak btn kurtlan, be-parmakl-lan ve tatl su kurtlarn (Huxley'in
snflamasna gre annuloida ve annulosd), kabuklu deniz hayvanlarnn bir ksmn
(yengeler) ve hatta son olarak, bir omurgaly, amphioxus'u. Ayrca, tm bitkileri.*
Bylece bay Dhring, szcn dar ve kesin anlamyla asl
94
Friedrich Engels
Anti-Dhring

yaam belirtme iine burnunu soktuu zaman, biri yalnzca btn bitkiler dnyasn deil
ama aa yukar hayvanlar dnyasnn yarsn da lme mahkum eden, birbiriyle tam bir
eliki durumunda drt lt verir. Gerekten, "tepeden trnaa zgn sonu ve grler"
vaat ederken, onun bizi aldattn kimse syleyemez!
Bir baka yerde, yle okunur:
"Doada da, en aasndan en ykseine, btn organizmalarn temelinde yaln bir tip
vardr [ve bu tipe] evrensel zyle birlikte, en gelimemi bitkinin en aa hareketinde,
hi eksiksiz ras-lanr."
Bu tez, yeni batan, "hi eksiksiz" bir budalalktr. Tm organik doada raslanan en yaln
tip hcredir ve kukusuz, en yksek organizmalarn temelinde hcre bulunur. Buna
karlk, en aa organizmalar arasnda, henz hcreden ok aa bir nitelik tayan,
hibir farkllamaya uramam yaln bir albmin phtsndan olumu birok protamip,
btn bir dizi teki hayvanla bitki aras tekhcreli yaratklar {mongres) ve btn
sifoneler {syphones) bulunur. Btnlkleri iinde bu varlklar, yksek organizmalara
yalnzca zsel biletirenlerinin albmin olmas nedeniyle balanmlardr ve bunun sonucu
albminlerin grevlerini yerine [sayfa HU getirirler, yani yaarlar ve lrler.
Daha ilerde, bay Dhring, bize bir de unu anlatr:
"Fizyolojik olarak duyum, ne denli yaln olursa olsun, herhangi bir sinirsel aygtn varlna
baldr. Bundan tr bu, duyuya, yani durumlarnn bilinli bir znel kavrayna yetenekli
btn hayvanlarn ayrdedici niteliidir. Bitki ve hayvan arasndaki belgin snr, duyuma
srayn gerekletii yerde bulunur. Bilinen gei varlklar bu snn o denli az silerler ki
bu snr mantksal bir gereksinme durumuna getirenler, tersine, bu dardan belirsiz ya
da ayrde-dilemez oluumlarn ta kendileridir."
Ve daha ilerde:

"Buna karlk bitkiler, en kk bir duyum izinden ve her trl duyumlama yeteneinden
tamamen ve her zaman iin yoksundurlar."
Birincisi, Hegel "duyum, differentia specifia, hayvann kesin

* Thomas Huxley, Lectures on the Elements of Comparative Anatomy, Konferans V. London 1864. Engels burada
u yapttan yararlanmtr: Henry Alleyne Nicholson, A Ma-nual ofZoology, London 1870. -Ed.
Friedrich Engels

95 Anti-Dhring

olarak ayrdedici belirtisidir" der (Doa Felsefesi, 351, ek). te Hegel'in, bay Dhring
tarafndan yaln bir alntnn son zmlemede kesin bir doruluun soylu katna
ykselttii yeni bir "kabal".
kincisi, burada gei varlklanndan, bitki ve hayvan arasnda son derece belirsiz ya da
ayrdedilemez oluumlardan (ne anlalmaz dil!) sz edildiini ilk kez olarak duyuyoruz. Bu
arac biimlerin varl; bitki mi, hayvan m olduklann syleyemeyeceimiz organizmalann
bulunmas; yani bitki ile hayvan arasndaki snn aka saptayamamamz - ite bay Dhring
iin, ayn zamanda kesin olmadn da kabul ettii bir lt ileri srme mantksal
gereksinmesini yaratan ey! Ama hayvanlar ile bitkiler arasndaki ikircil alana dein
gitmemize gerek bile yok; en kk dokunmada yap-raklann katlayan ya da talann
kapatan duygululann, bcek yiyen bitkilerin en kk bir duyum izi ve her trl duyumlama
yeteneinden yoksun bulunduklan sylenebilir mi? Bunu bay Dhring'in kendisi bile, "bilimd yar-iir"e bavurmadan ileri sremez.
ncs, duyumun fizyolojik olarak ne denli yaln olursa [sayfa 142] olsun, sinirsel bir
aygtn varlna bal bulunduunu ne srmek, gene bay Dhring'in "zgr bir yarat ve
kuruntu"sudur. Yalnzca btn ilkel hayvanlar deil ama fitozoerler bile, hi olmazsa
byk ounluklan iinde, sinirsel sistem izini gstermezler. Dzenli olarak bir sinir
sistemi ancak kurtlardan balayarak bulunur ve bay Dhring, bu hayvanlarn sinirleri
olmad iin duyumlar olmad tezini ileri srenlerin birincisidir. Duyum zorunlu bir
biimde sinirlere deil ama henz belginlikle belirlenmemi bulunan baz albminimsi
maddelere baldr.
Ayrca bay Dhring'in biyolojik bilgileri, Darvvin'e kar sz-konusu etmekten korkmad,
soru tarafndan yeteri kadar belirtilmi bulunmaktadr: "Hayvann evrim yoluyla bitkiden
geldiine mi inanmak gerek?" Bu trl sorular, ancak ne hayvanlar, ne de bitkiler zerine
hibir ey bilmeyen biri tarafndan sorulabilir.
Genel olarak yaam zerine, bay Dhring bize ancak unu sylemesini bilir:
"Plastik olarak yaratc bir ematizasyon aracyla gerekleen madde deiimi [tanr
akna, bu ne demek ola?] her zaman asl dirimsel srecin ayrdedici bir nitelii kalr."
Yaam zerine rendiklerimizin hepsi bu ve bu "plastik olarak yaratc ematizasyon",
bizi dizlerimize dein en saf
96
Friedrich Engels
Anti-Dhring

dhrings jargonun ipsiz sapsz sama szlerine batryor. Yani eer yaamn ne olduunu
renmek istiyorsak, kendi kendimize aramamz gerekecek.
Maddelerin organik deiiminin yaamn en genel ve en ayrdedici olay olduu, fizyolojik
kimya ve kimyasal fizyoloji uzmanlar tarafndan otuz yldan beri saysz kez sylenmitir
ve bay Dhring burada, onu o kendine zg zarif ve duru dile evirmekten baka bir ey
yapmaz., Ama yaam maddelerin organik deiimi olarak tanmlamak, yaam... yaam
olarak tanmlamak demektir; nk maddelerin organik deiimi ya da maddelerin plastik
olarak yaratc bir ematizasyonu ile birlikte deiimi deyimi, aslnda yaam aracyla,
organik ve inorganik arasndaki, yani canl ve cansz arasndaki [sayfa 143] ayrm aracyla
aklanmas gereken bir deyimden baka bir ey deildir. Yani bu aklama bizi, bir adm
bile ilerletmez.
Maddelerin deiimi, maddelerin deiimi olarak, yaamn dnda da meydana gelir.
Kimyada, yeterli bir ilkel madde katks aracyla ve dayanak olarak belirli bir cisme

dayanarak, kendi z koullarn her zaman yeniden reten bir dizi sre vardr. Kkrdn
yaklmas ile slfrik asit retiminde olduu gibi. O zaman kkrt dioksit SO2 meydana

gelir ve eer su buhan ile nitrik asit verilirse, kkrt dioksit hidrojen ve oksijeni alr ve
slfrik asit H2S04 durumuna dnr. Nitrik asit oksijeni brakr ve azot oksit durumuna

gelir; bu azot oksit hemen havadan yeni oksijen alr ve yksek azot oksitleri durumuna
dnr ama yalnzca bu oksijeni hemen kkrt diokside geri vermek ve ayn srece
yeniden balamak zere, yleki teorik olarak son derece kk bir nitrik asit miktan,
snrsz bir miktarda kkrt dioksit, oksijen ve suyu slfrik asit durumuna dntrmeye
yeter. - Ayrca, maddelerin deiimi, svlar l organik ve hatta yapay Traube
hcrelerindeki gibi inorganik zarlardan getii zaman da meydana gelir. Burada
maddelerin deiiminin bizi bir adm bile ileriye gtremeyecei bir kez daha ortaya
kar; nk yaam aklamas gereken zgn maddeler deiiminin kendisinin yaam
tarafndan aklanmas gerekir. yleyse baka trl davranmamz gerek.
Yaam albminsi cisimlerin varolu biimidir* ve bu [sayfa
* Engels bu satrlar yazd srada, biyokimya ve molekler biyoloji henz ilk balang
Friedrich Engels

97 Anti-Dhring

144] varolu biimi de zsel olarak bu maddelerin kimyasal bileti-renlerinin, kendi

kendilerine srekli yenilenmesine dayanr.
Burada albminimsi cisimler, baya albmine benzer biimde bilemi ve proteik
maddeler de denilen btn cisimleri bu ad altnda toplayan modem kimya anlamnda
alnyor. Ad pek uygun deil; nk baya albmin, yumurta sarsnn yannda, yalnzca
elien tohum iin besleyici madde olduundan, kendisine akraba btn maddeler iinde
en cansz, en edilgin rol oynar. Bununla birlikte albminimsi cisimlerin kimyasal bileimi
zerine daha ok ey bilinmedii srece, bu ad henz en iyi addr, nk btn
brlerinden daha genel bir nitelik tar.
Yaama rasladmz her yerde, onu albminimsi bir cisme bal buluruz ve ayrma
durumunda olmayan albminimsi bir cisme rasladmz her yerde, mutlak olarak dirimsel
olaylar grrz. Bu dirimsel olaylarn zel farkllamalarn meydana getirmek iin canl
bir cisimde teki kimyasal badamlarn varlnn zorunlu olduundan kuku yok; dpedz
yaam iinse, ie besi olarak karmalar ve albmin durumuna dnmeleri dnda, bu
badamlar zorunlu deildir. Bildiimiz en aa canl varlklar, yaln albmin phtlarndan
baka bir ey deildir ve onlar da balca yaam belirtilerinin hepsini gsterirler.
Ama her yerde, btn canl varlklarda raslanan bu dirimsel olaylar neye dayanr? Her
eyden nce, albminimsi cismin teki gerekli cisimleri evresinden ekip almasna, cismin
daha eski ksmlar ayrp yok olurken, bunlar zmlemesine. Canl olmayan br cisimler
de ilerin doal ak iinde dnr, ayrr ya da badarlar; ama o zaman da ne idi
iseler o kalmaktan karlar. Havann etkisi altnda toz durumuna gelen kaya, artk kaya
deilabalar iinde bulunuyorlard.
Proteinlerin yaam olaylar iinde oynadklar roln nemi tm yeni aratrmalarda dorulanmtr. Canl bir
hcre iinde oluan btn kimyasal tepkiler, hala maya (enzyme) ad verilen tikel bir proteinin ie karmasn
gerektirirler. Bunlar, stelik, uzayda ardarda eitli biimler alma yolundaki erklikleri aracyla bu tepkilerin
iinde zincirlendikleri sray dzenleyen, allosterikler denilen mayalardr. Bunlar, teki proteinler, benzer
biimde, boaltm ilevlerini dzenlerken, hcreye dsal baz cisimler ile birleerek, bu cisimlerin zar
amalarn salayan proteinlerdir de.
Bununla birlikte, Engels'in varoluunu nceden sezemeyecei baka cisimler de, yaam olaylarnda temel nemde
bir rol oynarlar. Bunlar zellikle canl madde iine her trl enerji aktarmnda ie karan nkleotidler ile canl
varlklarn niteliklerinin kaltmsal korunmasnn zerlerine dayand nkleik asitlerdir. -Ed.
98
Friedrich Engels
Anti-Dhring

dir; okside olan maden, pas durumuna dnr. Ama cansz cisimlerde yok olma nedeni
olan ey, albmin iin temel yaam kouludur. Albminimsi cisim iindeki biletirici

elerin bu aralksz bakalamasnn, besinlerin bu srekli zmlenme ve cisimden [sayfa

145] (bedenden) karlma deiiminin kesildii an, albminimsi cismin varolmaktan kt,
ayrt, yani ld andr. yleyse albminimsi cismin varolu biimi olan yaam, her
eyden nce her an ayn zamanda hem kendisi, hem de bir bakas olmaya dayanr; ve
cansz cisimler iin de olabilecei gibi, onu dtan etkileyen bir sre nedeniyle deil.
Tersine yaam, yani maddelerin besinlerin zmlenmesi ve bedenden karlmas ile
gerekleen deiimi, kendi kendine olan, dayanann, albminin iinde doutan bulunan
ve o olmakszn albminin de varolamayaca bir sretir. Bundan, eer kimya bir gn
yapay olarak albmin retmeyi baarrsa, bu albminin, ne denli gsz olursa olsun,
zorunlu olarak dirimsel belirtiler gsterecei sonucu kar. Aslnda kimyann ayn zamanda
bir albmine elverili besini bulup bulamayaca da sorulabilir.
Yaamn en yaln btn br etkenleri: Albmin ile onun beslenmesi arasndaki karlkl
etki iine yerletirilmi uyarlgan-lk; besinin sourulmasnda ok aa bir derecede
kendini gsteren kaslabilirlik; en aa dzeyde blnme yoluyla oalmay ieren byme
yetisi; o olmakszn besinlerin ne sourulmas ne de zmlenmesinin olanakl olduu i
hareket, - ite albminin zsel grevi olarak besinin zmlenmesi ve dar atlmas yoluyla
gerekleen cisimlerin bu deiimi ve albmine zg yourulabi-lirlikten karlar.
Bizim yaam tanmmz, btn dirimsel olaylar iine almaktan ok uzak, tersine, kendini
bu olaylarn en genel ve en yalnlar ile snrlandrmak zorunda olmas nedeniyle, ister
istemez ok yetersizdir. Btn tanmlar, bilimsel bakmdan az bir deer tarlar. Yaamn
ne olduunu gerekten eksiksiz bir biimde bilmek iin, en aasndan en ykseine, onun
kendini gsterdii btn biimleri gzden geirmemiz gerekirdi. Gene de, gnlk kullanm
iin bu trl tanmlar ok elverili ve bazen de vazgeilmesi ok gtr; kanlmaz
eksiklikleri unutulmadka, zararl da olmazlar.
Ama gene bay Dhring'e gelelim. O, yeryz biyolojisi alannda kendini pek rahat
grmeyince, nasl avunacan [sayfa 146] bilir:
Friedrich Engels

99 Anti-Dhring

Kendi yldzl gkyzne snr.

"Kvan ve ac duymak iin rgtlenmi olan yalnzca duyarlkla bezenmi bir organn zel
yapl deil, ama btnl iindeki nesnel dnyadr. te, kvan ve ac kartlnn, hem
de tastamam bizce bilinen biimi altnda, evrensel bir kartlk olduunu ve zsel olarak
trde duygular aracyla evrenin eitli dnyalarnda temsil edilmesi gerektiini bu
nedenle kabul ediyoruz. ... Ama, duygular evreninin anahtar olduuna gre, bu uygunluun
nemsiz bir anlam yok. ... Bundan tr, znel kozmik dnya bize nesnel dnyadan ok
daha yabanc deil. ki dnyann da yapln uyarl bir tipe gre dnmek gerekir,
bylelikle nemi yalnzca yeryzn uzaktan aan bir bilin teorisinin ilk unsurlarna sahip
oluruz."
Duygular evreninin anahtarn cebinde tayan biri iin, bu dnyann doa biliminde birka
kaba dnce yanll, ne yazabilir? Allons done! * [sayfa 147]
1 00
* Hadi canm sen de! anlamna gelen bu deyim, zgn metinde Franszcadr. -.
Friedrich Engels
Anti-Dhring

DOKUZUNCU BOLUM
AHLAK VE HUKUK
LMSZ DORULUKLAR
BAY DHRNG'N okurlanna tam elli sayfa boyunca bilin elerinin kktenci bilimi adna
len verdii yavanlk ve falc kadn kahinlikleri ynndan, ksacas bnce bo szlerden
rnekler vermekten saknyoruz. Yalnzca unu alacaz:
"Salt dil yardm ile dnmeye yetenekli olan bir kii, soyut dncenin, katksz
dncenin ne anlama geldiini hibir zaman anlamamtr.

Buna gre hayvanlar, en soyut ve en katksz dnrlerdir; nk onlarn dncesi,

dilin yerli yersiz araya girmesiyle hi bu-lanmaz. Dhrings dncelere ve bu
dnceleri davuran dile baknca, bu dncelerin herhangi bir dil iin, Almancann da bu
dnceler iin ne denli az elverili olduklarnn grld kesin.
Ensonu, o bozuk orba bir yana, ite hi olmazsa bize [sayfa
Friedrich Engels

1 01 Anti-Dhring

148] urada burada ahlak ve hukuk konusunda elle tutulan bir eyler veren drdnc
blm tarafndan kurtarlyoruz. Bu kez, daha iin banda teki gksel cisimler zerine
bir yolculua anlyoruz: Ahlak eleri, "etkin bir anln idsel biimli dirimsel
hareketleri bilinli bir dzene koymakla urama zorunda olduu btn insan-d
varlklarda ... uyarl bir biimde ... bulunmaldrlar. Geri bu trl akl yrtmeler iin
duyduumuz ilgi ok kk kalacak. ... Ama baka gksel cisimler zerinde, bireysel ve
ortaklaa yaamn, zorunlu olarak ne ortadan kaldrlabilir ne de usa gre davranan bir
varln temel yapln arptabilir... bir emadan hareket ettiini dnmek, gene de
evrenimizi kurtarc bir biimde genileten bir fikir olarak kalr."
Eer aynklama olarak, bay Dhring'in doruluklarnn (hakikatlerinin), hatta btn teki
olanakl dnyalar iin bile geerlilii burada blmn sonuna deil de bana konmu
bulunuyorsa, bunun salam nedenleri var. Bay Dhring'in ahlak ve adalet zerindeki
fikirlerinin nce btn dnyalar iin geerlilii saptandktan sonra, bunu kurtanc bir
biimde, btn zamanlara yaymak kolay olacaktr. Burada da, son zmlemede kesin
doruluklardan daha aa hibir ey szkonusu deil. Ahlak dnyas "tpk evrensel bilgi
dnyas gibi... kendi srekli ilkeleri ile kendi yaln elerine sahiptir, [ahlak ilkeleri]
tarihin stndedir ve ayn biimde ulusal niteliklerin gncel ayrmlarnn da stndedir....
en tam ahlak duygusunun ve deyim yerindeyse vicdann, evrimi srasnda olutuklar zel
doruluklar, son temellerine kadar bilinmi olduklar lde, matematik kavray ve
uygulamalarn deer ve nemine benzer bir deer ve bir nem savnda bulunabilirler.
Gerek doruluklar hi deimezler ... yleki bilginin doruluu zamana ve gerein
deimelerine bal olarak dnmek, her zaman bir lgnlktr."
Bu nedenle, kesin bir bilgi inan ve ortak bilginin deeri, saduyu durumunda, bilgi
ilkelerinin mutiak geerliliinden umutsuzlua dmemize izin vermez, [sayfa 149]
"Henz srekli kuku, hastalkl bir gszlk durumudur ve bazen kendi hiliinin bilincini
sistematize ederek kendine biraz kararllk grn vermeye alan iinden klmaz bir
karkln davurumundan baka bir ey deildir. Ahlak sorunlarnda evrensel ilkelerin
yadsnmas, tre ve ilkelerin corafi ve tarihsel eitliliklerine smsk sanlr ve ona ahlak
bozukluu ve ahlak ktlnn
102 Friedrich Engels
Anti-Dhring

nne geilmez zorunluluu azck tannmaya grsn, uyarl ahlaksal igdlerin ciddi
geerlilii ve gerek etkinliini kabul etmekten gerekten bak olduuna hemen inanr.
u ya da bu yanl retiye kar deil ama insann bilinli ahlakszla ykselme yetisinin
ta kendisine kar ynelen bu ahlak bozucu kukuculuk, sonunda gerek bir hilie, hatta
yaln nihilizmden daha da kt bir eye varr.... Bozulmu ahlak fikirlerinin anlalmaz
karkl iinde kolayca egemen olabilmek ve ilkesiz kaprise btn kaplar aabilmek
umuduna kaplr. Ama adamakll yanlr; nk yalnzca bu andrmann, doal
yanlabilirliin dorulua erime olanan d-talamadn kabul ettirmesi iin, anln
yanllk ve doruluk iindeki kanlmaz yazgsn gstermek yeter."
Eer imdiye dein bay Dhring'in son zmlemede kesin doruluklar, dncenin
egemenlii, mutlak bilgi inan vb. zerindeki btn bu tumturakl hikmetlerini dinginlikle
dinlediysek, bunun nedeni ii bir sonuca balamak iin, onu imdi gelmi bulunduumuz
noktaya getirmenin gerekmesiydi. imdiye dein, gerek felsefesinin eitli tezlerinin ne

lde "egemen bir geerlilie" ve "mutlak doruluk hakkna" sahip bulunduklarn

incelemek yetiyordu; buradaysa insan bilgisi rnlerinin ve bunlardan hangilerinin egemen
bir geerlilik ve mutlak doruluk hakkna sahip olup olamayacaklarn bilme sorununa
geliyoruz. Eer insan bilgisi diyorsam, bunu tanma onuruna erimediim teki gksel
cisimler sakinlerini incitme niyetiyle deil ama hayvanlar da, hibir zaman egemen olmasa
bile, bilgi sahibi olduklar iin sylyorum. Kpek, efendisinde Tannsn grr, ama bu o
efendinin dnyann en byk namussuzu olmasn engellemez, [sayfa so
nsan dncesi egemen midir? Evet ya da hayr diye yant vermeden nce, insan
dncesinin ne olduunu incelemek gerek. Bir bireyin dncesi mi? Hayr. Bununla
birlikte o, ancak gemi, imdiki ve gelecek milyarlarca ve milyarlarca insann bireysel
dncesi olarak vardr. imdi eer ben, btn bu insanlann, gelecein insanlan dahil,
benim tasarmmda biremi bulunan dncesi egemendir, insanlk yeterince uzun
srd ve bu bilgi, bilgi organlar ve bilgi nesnelerinde snrlarla karlamad lde,
varolan dnyay bilmeye yeteneklidir dersem, hayli beylik ve stne stlk hayli ksr bir
ey sylemi olurum. nk btn grne gre biz, henz insanlk tarihinin banda
bulunduumuz ve bizim
Friedrich Engels

1 03 Anti-Dhring

bilgimizi dzeltecek kuaklarn, bizim ou kez byk bir kmsemeyle, bilgisini

dzeltme durumunda bulunduumuz kuaklardan ok daha kalabalk olmalar gerektii iin,
en deerli sonu bizi, bugnk bilgimiz karsnda son derece gvensiz klmaktan baka bir
ey olamaz.
Bilin, yleyse dnce ve bilgi iin de bu kendini yalnzca bir dizi bireyde gsterme
zorunluluunu bay Dhring de kabul ediyor. Bu bireylerden her birinin dncesine, ancak
salkl ve uyank durumda iken, ona herhangi bir dnceyi zorla kabul ettirmeye
yetenekli hibir g grmediimiz zaman egemenlik tanyabiliriz. Ama her bireysel
dnce bilgilerinin egemen geerliliine gelince, hepimiz bunun szkonusu olamayacan
ve edinilen tm deneyime gre bu bilgilerin aynklamasz her zaman doru ya da
dzeltilmesi gerekmeyen eylerden ok daha fazla dzeltilmesi gereken eyler ierdiini
biliyoruz.
Bir baka deyile: Dncenin egemenlii, dncesi son derece az egemen ve bilgisi
mutlak bir doruluk hakk ile gl olan bir dizi insanda, bir dizi greli yanl iinde
gerekleir; bunlarn her ikisi de ancak insanlk yaamnn sonsuz bir sreci iinde
tamamen gerekleebilirler.
Burada da, daha yukarda olduu gibi, insan dncesinin zorunlu bir biimde mutlak olarak
tasarlanan nitelii ile [sayfa s] onun salt snrl dnceli bireylerde gncellemesi
arasndaki ayn elikiyi, ancak sonsuz bir gelime iinde, insan kuaklarnn hi deilse
bizim iin pratik bakmdan snrsz ardkl iinde zlebilecek elikiyi gryoruz. Bu
anlamda insan dncesi ne denli egemense o denli egemen deildir ve onun bilgi yetisi de
ne denli snrszsa o denli snrldr. Yaps, ankl (istidad), olanaklan ve sonal tarihsel
erei bakmndan egemen ve snrsz; bireysel uygulan ve tekil gereklii bakmndan
egemen-deil ve snrl.
lmsz doruluklar (ebedi hakikatler) iin de durum byle. Eer insanlk ancak lmsz
doruluklarla, dncenin egemen bir geerlilie ve mutlak bir doruluk olma hakkna
sahip sonulan ile hareket edecek bir duruma varm olsayd, bu onun, entelektel
dnyann sonsuzluunun, gerekte olduu gibi gcl olarak da tkenmi ve bylece nl
saylm saylmazlk mucizesinin gereklemi olduu noktada bulunduu anlamna gelirdi.
Ama gene de en kk bir kukunun bize delilik gibi grne1 04 Friedrich Engels
Anti-Dhring

bilecei denli salam doruluklar da yok mudur? ki kere ikinin drt etmesi, bir genin

asnn iki dik aya eit olmas, Paris'in Fransa'da bulunmas, yiyecek bir ey bulamayan
adamn lmesi vb. gibi? Yani lmsz doruluklar, son zmlemede kesin doruluklar yok
mudur?
Vardr elbette. Btn bilgi alann, eski nl ynteme gre, byk kesime blebiliriz.
Birincisi cansz doa ile uraan ve matematik olarak ilenmeye azok elverili btn
bilimleri kapsar: Matematik, astronomi, mekanik, fizik, kimya. Eer biri ok yaln
nesnelere byk szckler uygulamaktan zevk alrsa, bu bilimlerin kimi sonular lmsz
doruluklardr, son zmlemede kesin doruluklardr denilebilir; ayrca bu nedenle de bu
bilimlere kesin bilimler ad verilmitir. Ama btn sonular iin bu doru olmaktan
uzaktr. ou kez o denli arbal olan matematik, iin iine deiken byklkleri
sokarak ve bunlarn deikenliklerini sonsuz derecede kk ve sonsuz derecede bye
kadar gtrerek, gnah iledi; bilgi aacnn kendisine en byk [sayfa 152] sonularn,
ama bununla birlikte yanllklarn da yolunu aan meyvesini yedi. Matematik olan her
eyin iinde bulunduu mutiak geerliliin, sz gtrmez tantlamann erden (bakir)
durumu, elveda; bilimsel tartmalar a ald ve bugn, insanlardan ounun ne
yaptklarn anladklar iin deil ama an inanla, imdiye dein sonular hep doru k
iin, diferansiyel ya da entegral hesaptan yararlandklar bir noktada bulunuyoruz.
Astronomi ve mekanikte durum daha da ktdr ve fizik ile kimyada, bir an srs
ortasndaym gibi varsaymlar ortasnda bulunulur. Ayrca baka trl de olamazd.
Fizikte molekllerin hareketi, kimyada atomlardan hareket ederek molekllerin olumalar
ile urayoruz ve eer kl dalgalann titreim giriimi bir masal deilse, bu ilgin eyleri
kendi gzlerimizle grme umudu hi yok demektir. Son zmlemede kesin doruluklar,
zamanla bu alanda grlmedik bir biimde seyrekleir.
Doas gerei, zsel olarak ne bizim, ne de herhangi bir insann tank olarak bulunduu
srelerle uraan bir bilim olan yerbilimde (jeolojide) daha da kt durumdayz. Bu
nedenle, son zmlemede kesin doruluklar hasad burada ok byk bir aba olmakszn
yrmez ve stelik son derece nemsiz kalr.
Bilimlerin ikinci snf, canl organizmalarn irdelenmesini
Friedrich Engels

1 05 Anti-Dhring

iine alan snftr. Bu alanda karlkl ilikiler ve nedenselliklerin ylesine bir eitlilii
geliir ki yalnzca zlm her sorun, ortaya saylmaz bir miktarda yeni sorunlar
karmakla kalmaz ama her tekil sorun da ancak ou kez yzyllar isteyen bir dizi
aratrmalar aracyla ve ou zaman para para zlebilir; ayn zamanda tmlkleri
sistematik olarak tasarlama gereksinmesi, son zmlemedeki kesin doruluklar her an
ok zengin bir varsaymlar ieklenmesi ile kaplanmaya zorlamaktan geri kalmaz.
Memelilerde kan dolam denli yaln bir eyi dorulukla saptamak iin, Ga-lenos' dan
Malpighi'ye dein ne uzun bir arac sahanlklar dizisi zorunlu oldu! Kan yuvarlarnn kkeni
zerine ne denli az ey biliyoruz ve bugn bile, rnein bir hastaln belirtileri [sayfa
153] ile nedenleri arasnda ussal bir iliki kurmak iin, ne denli ok arac halkadan yoksun
bulunuyoruz! stelik sk sk, bizi biyoloji alannda o zamana dein yrrlkte olan tm son
zmlemedeki kesin doruluklar tam bir gzden geirmeye ve bunlardan bir oundan
vazgemeye zorlayan, hcrenin bulunmas gibi bulgular ortaya kyor. yleyse bu alanda
ortaya gerekten gerek ve deimez doruluklar koymak isteyen biri, btn insanlar
lmldr, btn dii memeli hayvanlarn st bezleri vardr vb. gibi yavanlklarla yetinmek
zorunda kalacaktr; kafada merkezlemi sinirsel etkinlik sindirim iin zorunlu olduuna
gre o, gelimi hayvanlar yediklerini kafalar ile deil, mide ve barsaklan ile sindirirler
bile diyemeyecektir.
Ama lmsz doruluklar iin iler, bilimlerin nc grubunda, yani insanlann yaama
koullarn, toplumsal ilikileri, hukuk ve devlet biimlerini, felsefeden, dinden, sanattan
vb. oluan ideal styaplar ile birlikte, tarihsel ardklklar ve o gnk sonular iinde

inceleyen tarihsel bilimlerde daha da kt gider. Organik doada, hi olmazsa dorudan

doruya gzlemleyebildiimiz lde, ok geni snrlar iinde olduka dzenli bir biimde
yinelenen bir sreler dizisi ile urayoruz. Aristoteles'ten bu yana organizma trleri,
kabaca ayn kalmtr. Buna karlk, toplum tarihinde insanln ilkel durumunu, ta devri
denilen eyi atmz andan balayarak, durumlarn yinelenmesi kural deil, ayrklamadr
ve bu trl yinelenmelerin kendini gsterdii yerde de bu yinelemeler hibir zaman ayn
koullar iinde ortaya kmazlar. Btn uygar halklarda topran ilkel kolektif mlkiyetine
ve bunun ortadan
1 06 Friedrich Engels
Anti-Dhring

kalkma biimine raslanmas gibi. Bu nedenle, insanlk tarihi alannda salam bilgimiz,
biyoloji alannda olduundan ok daha geridedir. Dahas var: Bir dnemin toplumsal ve
siyasal varlk biimlerinin i balants bir kez kazara renilecek olsa, bu i hi amadan,
bu biimler mrlerinin yansn oktan doldurmu, sonlarna doru gitmekte olduklan
zaman olur. Demek ki ancak belirli zamanda ve belirli halklar iin varolan ve z gerei
[sayfa 154] geici bir nitelik tayan baz toplum ve devlet biimlerinin balant ve
sonularn kavramakla yetinmesi sonucu, bu alandaki bilgi zsel olarak grelidir. yleyse
bu alanda son zmlemede kesin doruluklar, mutlak olarak deimez katksz
doruluklar avna kan biri, rnein insanlarn genellikle almadan yaayamayacaklar,
imdiye dein ou kez egemenler ve egemenlik altnda olanlar olarak blnm olduklan,
Napoleon'un 5 Mays 1821'de ld gibi en kt cinsten yavanlklar ve beylik dnceler
dnda, ok az avla dnecektir.
Ne var ki lmsz denilen doruluklara, son zmlemede kesin doruluklara vb., ou kez
tam da bu alanda rastlamamz ilgintir. ki kere iki drt eder, kularn gagas vardr ve
ayn trden baka olgular ancak, genel olarak lmsz doruluklann varlndan, insan
tarihi alannda da matematik kavray ya da uygulama-lannnkine benzer bir geerlilik ve
bir dier savnda bulunacak lmsz doruluklar, lmsz bir ahlak, lmsz bir adalet vb.
bulunduu sonucunu karma niyetini besleyen biri tarafndan lmsz doruluklar olarak
ilan edileceklerdir. Ondan sonra ayn insanseverin, bize ilk frsatta, lmsz doruluklar
retimindeki btn ncellerinin azok eek ve arlatan olduklann, hepsinin yanlg iine
dtn, hepsinin yanldn aklayacana tam bir gven besleyebiliriz; ama onlarn
yanlgs ve onlarn yanlabilir-liinin varoluu doaldr ve kendisinde doruluk ve dorunun
varln kantlar; kendisi, daha yeni domu bulunan bu yalva, son zmlemedeki kesin
doruluu, lmsz ahlaki, lmsz adaleti hazrlop bir biimde cepte tar. Bu, imdiye
dein o denli ok yinelenmi bir durumdur ki kendilerinin byle olduuna inanacak kadar
bn adamlarn hala varolmasna yalnzca alr. Bununla birlikte burada da, bakalar
herhangi bir adamn son zmlemede kesin doruluu salayacak durumda olduunu
yadsdklan zaman, her zamanki gibi ultra-moral bir fkeye kaplmaya hazr o
Friedrich Engels

1 07 Anti-Dhring

yalvalardan birini grmyor muyuz? Byle bir yadsma, hatta yaln bir kuku,
gszlktr, iinden [sayfa 155] klmaz karklktr, hiliktir, ahlak bozucu
kukuculuktur, yaln nihilizmden daha kt bir eydir, anlalmaz karklk ve ayn trden
baka sevimliliklerdir. Btn yalvalarda olduu gibi, bilimsel ve eletirel bir adan
incelenmez ve yarglanmaz ama dpedz ahlak yldrmlar yadrlr.
Yukarda insan dncesinin yasalann irdeleyen bilimleri: Mantk ve diyalektii de
sayabilirdik. Ama lmsz doruluklar iin gelecek, burada daha iyi deil. Asl diyalektik,
der bay Dhring, ar bir samalktr ve mantk zerine yazlm ya da yazlacak birok
kitap, o alanda da son zmlemede kesin doruluklarn ounun sandndan ok daha
seyrek olduunu yeterince tantlar.
te yandan, bugn bulunduumuz bilgi dzeyinin, btn ncekilerden daha kesin

olmadndan hi de kayg duymamalyz. O daha imdiden, ok byk bir bilgi ynn

kapsar ve herhangi bir kolda uzman olmak isteyen birinin karsna ok byk bir sayda
uzmanlk alan kanr. Kendi doas gerei ya uzun kuaklar iin greli kalmas ve para
para tamamlanmas gereken, ya da evrenbilim, yerbilim ve insan tarihinde olduu gibi,
tarihsel belgelerin eksiklii nedeniyle de olsa, her zaman kusurlu ve eksik kalacak
bilgilere katksz, deimez, son zmlemede kesin bir doruluk ltn uygulayan
adama gelince, - o, hatta kiisel sav, burada olduu gibi, sylediklerinin gerek arka
plann oluturmasa bile, kendi z bilgisizlik ve lgnln tantlamaktan baka bir ey
yapmaz. Doruluk ve yanllk, kutupsal kartlklar iinde devinen dncenin btn
belirlenimleri gibi, ancak son derece snrl bir alan iin mutlak bir geerlilie sahiptir;
tpk grm bulunduumuz ve bay Dhring'in de, eer tam da btn kutupsal
kartlklarn yetersizliini konu alan diyalektiin ilk bilgilerini biraz edinseydi,
bilebilecei gibi, doruluk ile yanllk arasndaki kartl, yukarda belirtmi
bulunduumuz dar alan dnda uygular uygulamaz, bu kartlk, greli ve gerek bilimsel
anlatm iin elverisiz bir nitelik kazanr; bununla birlikte eer onu, bu alan dnda
kesenkes geerli olarak uygulamaya giriirsek [sayfa 156] tamamen baanszla urarz;
kartln iki kutbu kendi terslerine dnrler, doruluk yanllk ve yanllk da doruluk
olur. rnek olarak, eit scaklkta gazlann hacminin basnla ters orantl olduu yolundaki
nl Byle yasasn alalm. Regnault, kimi durumlarda bu yasann doru olmadn
108 Friedrich Engels
Anti-Dhring

buldu. Eer o bir gerek filozofu olsayd, yle demek zorunda kalacakt: Byle yasas
deikendir; yleyse katksz bir doruluk, yleyse yalnzca bir doruluk bile deildir,
yleyse bir yanllktr. Ama bunu yapmakla, Byle yasasnda bulunan yanllktan ok daha
byk bir yanllk yapm olurdu; kendi kk doruluk tohumu, yanlln kum yn
iinde kaybolurdu; aslnda doru olan kendi sonucunu, ierdii az bir yanllk ile birlikte
karsnda Byle yasasnn bir doruluk olarak grnd bir yanllk durumuna getirirdi.
Ama Regnault, bilim adam olarak bu trl ocukluklara kaplmad, aratrmalarna devam
etti ve genel bir biimde Byle yasasnn ancak yaklak olarak doru olduunu ve
geerliliini, zellikle basncn svlatrabildii gazlar bakmndan ve sv-lamann
balad noktaya yaklat andan sonra yitirdiini buldu. Demek ki Byle yasas, ancak
belirli snrlar iinde doru olarak ortaya kyordu. Ama bu snrlar iinde, mutlak olarak,
kesin olarak doru mudur? Hibir fiziki bunu ne srmeyecektir. Her fiziki, Byle
yasasnn kimi basn ve scaklk derecesi snrlan iinde ve kimi gazlar iin geerli
olduunu syleyecek ve bu zaten dar olan snrlar iinde, daha da dar bir snrlama ya da
gelecekteki aratrmalar tarafndan deitirilmi bir forml olanan dtalamayacaktr.*
te son zmlemede kesin [sayfa 157] doruluklar, rnein fizikte, bu durumda. Bundan
tr, gerekten bilimsel almalar, yanllk ve doruluk gibi dogmatik ve ahlaksal
deyimlerden srekli olarak kanrlar, oysa bo bir sz ebeliinin, kendini bize egemen
dncenin egemen sonucu olarak kabul ettirmek istedii Gerein Felsefesi gibi
yazlarda, bu deyimlere her yerde raslanr.
* Bu satrlar, ben onlar yazdktan bu yana, dorulanma benzerler. Mendeleyev ve Boguski** tarafndan daha
duyarl aygtlarla yaplm en yeni aratrmalara gre, btn srekli gazlar, basn ile hacim arasnda deiken
bir iliki gsterirler; hidrojen bakmndan, imdiye dein uygulanan btn basnlarda, yaylma katsays pozitif
kalyordu (hacim, basncn artndan daha yava klyordu); atmosferik hava ve incelenen teki gazlar ile,
herbiri iin bir sfr basn noktas bulundu, yleki daha aa basnta bu katsay pozitif, daha gl basnta
negatif oluyordu. imdiye dein her zaman pratik olarak yararlanlabilir kalan Byle yasas, demek ki btn bir
dizi zel yasalarla tamamlanma gereksinmesi duyacak. (imdi 1885'te "srekli" gazlarn var olmadklarn da
biliyoruz. Hepsi sv duruma indirgenmi bulunuyor.) [F. E.]
** 16 Kasm 1876 gnl Nature ("Doa") dergisi D.J. Mendeleyev'in, Rus doabilimci ve hekimlerinin
Varova'daki V. Kongresinde 3 Eyll 1876 gn yapt konuma zerine bir haber veriyordu. Mendeleyev, bu
konumada, Mariotte yasasnn, J.J. Boguski ile birlikte iki yl zerinde alt dorulama sonularn
aklyordu. -Ed.

Friedrich Engels

1 09 Anti-Dhring

Ama, diye sorabilir saf bir okur, bay Dhring kendi gerein felsefesinin ieriinin kesin
bir doruluk olduunu ve son zmlemede de byle olduunu aka nerede syledi?
Nerede olacak, rnein, kendi sistemi zerine yapt ve II. blmde baz paralarn
vermi olduumuz (s. 13.) an vgde. Ya da yukarda aktarlm bulunan tmcede; ahlak
doruluklan, son temellerine dein bilinmi olduklar lde, matematik uygulamalann
geerliliine benzer bir geerlilik savlarlar dedii zaman. Ve bay Dhring, gerekten
eletirici gr asndan ve eylerin kklerine dek giden aratrmalar sayesinde bu son
temellere dein, temel emalara dein gitmi, yani ahlaksal doruluklara son zmlemede
kesin bir nitelik vermi olduunu ne srmyor mu? Ya da eer bay Dhring, bunu ne
kendisi, ne de zaman iin ileri sryor, eer yalnzca bir gn, sisli bir gelecekte, son
zmlemede kesin doruluklar saptanabilecektir demek istiyor, yani eer "ahlak bozucu
kukuculuk" ve "iinden klmaz kanklk" derken, aa yukan ama daha anlalmaz bir
biimde, ayn eyi sylemek istiyorsa - o zaman btn bu grlt neye, istediiniz nedir
baym?
Eer doruluk ve yanllk ile pek ilerlemiyorsak, iyi ve kt ile daha az ilerleyeceiz. Bu
kartlk yalnzca ahlak alannda, yani insanlann tarihine ilikin bir alanda szkonusu olur
ve son zmlemede kesin doruluklar asl bu alanda ok seyrektir. Halktan halka,
dnemden dneme, iyi [sayfa ss ve kt fikirler ylesine deiir ki ou kez birbiriyle
aka eliirler. -Ama, denecek, gene de iyi kt, kt de iyi deildir; eer iyi ile kt
ayn uvala konursa bu, her trl ahlak dncesinin sonu demektir ve herkes cannn
istedii gibi davranr.- Bay Dhring'in gr de, tumturakl dili bir yana braklrsa,
byle. Ama gene de sorun bu denli yaln bir biimde zlemez. Eer sorun bu denli yaln
olsayd, iyi ve kt zerinde tartlmazd, iyi nedir, kt nedir, herkes bilirdi. Ama imdi
byle mi? Bugn bize hangi ahlak tleniyor? nce, zsel olarak bir katolik ve bir de
protestan ahlaka aynlan ve bylece katolik-cizvit ahlak ile protestan-ortodoks ahlaktan
mezhebi geni ahlaka dein giden, gemi yzyllann iman kalt hristiyan feodal ahlak.
Bunun yannda modern burjuva ahlak, sonra hemen bunun yannda da gelecein,
proletaryann ahlak bulunur; yleki yalnzca Avrupa'nn en ileri lkelerinde gemi, bugn
ve gelecek, birbiri yannda ayn zamanda geerli byk ahlak teorisi grubu
110 Friedrich Engels
Anti-Dhring

salar. yleyse hangisi gerek ahlaktr bunlann? Kesin ve mutlak anlamda, hibiri; ama
sre vaat eden elere en ok sahip bulunan ahlak; u anda kukusuz bugnn altst
oluunu, gelecei temsil eden ahlaktr, yani proleter ahlak.
Modern toplumun feodal soyluluk, burjuvazi ve proletaryadan oluan snfndan her
birinin kendi z ahlakna sahip bulunduunu grdkten sonra, bundan ancak insanlann,
ister bilinli, ister bilinsiz olsun, ahlak anlaylarn, son zmlemede snf durumlarnn
dayand pratik ilikilerden -iinde retim ve deiimde bulunduklar ekonomik
ilikilerden- aldklar sonucu kartabiliriz.
Bununla birlikte yukarda sz edilen ahlak teorisinde, her nde de ortak olarak
bulunan birok ey var: Sakn bu, hi deimemek zere saptanm ahlakn bir paras
olmasn? Bu ahlak teorileri, ayn tarihsel evrimin ayn aamasn temsil ederler, yleyse
ortak bir tarihsel arka plana ve bunun sonucu, zorunlu olarak birok ortak eye sahip
bulunurlar. Dahas var, ekonomik gelimenin benzer, ya da aa yukar benzer
aamalarnda, ahlak teorilerinin [sayfa 159] zorunlu olarak ayn amalar gtmeleri
gerekir. Tanr mallarn zel mlkiyetinin gelimi bulunduu andan balayarak, bu zel
mlkiyetin stn geldii btn toplumlarn u ahlak buyruuna ortaklaa sahip bulunmalar
gerekiyordu: almayacaksn. Bundan tr bu buyruk, lmsz bir ahlak buyruu mu
oluyordu? Hibir zaman. Hrszlk nedenlerinin ortadan kaldrld, yleyse zamanla

hrszlklarn ancak deliler tarafndan yaplabildii bir toplumda: almayacaksn! lmsz

doruluunu ciddi ciddi ilan etmek isteyen bir ahlak vaizine amma da glnrd.
Bu nedenle ahlak dnyasnn da, tarihin ve ulusal farkllklarn stnde bulunan srekli
ilkeleri olduu bahanesiyle, herhangi bir ahlak dogmatizmini bize lmsz, kesin, bundan
byle deimez bir ahlak yasas olarak kabul ettirme yolundaki her sav yadsyoruz.
Tersine, gemiin her ahlak teorisinin, son zmlemede o zamanki toplumun ekonomik
durumunun bir rn olduunu ileri sryoruz. Ve nasl toplum, imdiye dein snf
kartlklar iinde gelimi bulunuyorsa, ahlak da ayn biimde her zaman bir snf ahlak
olmutur; bu ahlak, ya egemen snfn egemenliini ve karlarn doruluyor, ya da ezilen
snf yeterince gl bir duruma geldii andan balayarak, bu egemenlie kar ba
kaldrmay ve ezilenlerin gelecekteki karlarn temsil ediyordu. Gene de insan
Friedrich Engels

111 Anti-Dhring

bilgisinin btn teki dallan iin olduu gibi, ahlak bakmndan da genel olarak bir ilerleme
olduundan kuku yok. Ama henz snf ahlakn amam bulunuyoruz. Snf kartlklarnn
ve bu kartlklarn ans zerinde yer alan gerekten insanal bir ahlak, ancak snf
kartlklarnn yalnzca yenilmekle kalmad ama yaama pratii bakmndan unutulmu da
bulunduklar bir toplum dzeyinde olanakl olabilir. imdi, eski snfl toplumun bannda,
toplumsal bir devrimin ngnnde, gelecein snfsz toplumuna lmsz, zamandan ve
gerein dnmlerinden bamsz bir ahlak kabul ettirme savnda bulunan bay
Dhring'in kendini beenmilii dnlsn! Hatta bu gelecek toplumun yapsn, hi
deilse ana izgileri iinde kavram [sayfa i6o olduu -ama bunu imdiye dein
gremedik- varsaylsa bile.
Bitirmek iin, "tepeden trnaa zgn" ama gene de "kklere dein" gitmekten geri
kalmayan bir anlama daha:
Ktln kkenine ilikin olarak, "kendine zg ikiyzllk ile kedi tipinin bir hayvan
biimi iinde raslamas gerei, bizim iin insanda da benzer bir niteliin bulunmas
gerei ile ayn plandadr.... yleyse kedinin, ya da genel olarak yrtc hayvann varlnda
mistik bir ey kokusu sezme istei olmadka, ktlk gizemli bir ey deildir."
Ktlk ... kedidir. yleyse eytann boynuzlar ve atall ayaklan deil ama peneleri ve
yeil gzleri var. Ve Gcethe, Mefisto-feles'i kara bir kedi yerine ayn renkte bir kpek
biimi altnda gstermekle balanmaz bir kusur ilemitir. Ktlk, kedidir! te,
yalnzca btn evrenler iin deil ama... kedi soyu iin de bir ahlak!
[sayfa 161]

112

Friedrich Engels
Anti-Dhring

ONUNCU BLM
AHLAK VE HUKUK
ETLK
BAY DHRNG'N yntemi ile birok kez tanm bulunuyoruz. Bu yntem, her bilgi
konulan grubunu szde en yaln elerine ayrtrmaya, bu elere bir o denli yaln, szde
apak belitleri uygulamaya ve bu biimde elde edilmi sonularla i grmeyi srdrmeye
dayanr. Hatta toplumsal yaam alannn bir sorunu bile, "sanki yaln ... matematik temel
biimler sz konusuymu gibi, yaln temel biimler zerinde belitler aracyla
zmlenmelidir".
Ondan sonra, matematik yntemin tarihe, ahlaka ve hukuka uygulanmas, bize burada da
elde edilen sonular zerine matematik bir kesinlik salayacak, onlara deimez katksz
doruluklar nitelii kazandracaktr.
Bu, a priori yntem olarak adlandnlan ve bir nesnenin zelliklerini, onlan nesnenin
kendisinden kartarak renmeye deil ama nesnenin kavramndan tmdengelim yoluyla
[sayfa \w\ karsa-

Friedrich Engels

113 Anti-Dhring

maya dayanan eski ve sevilen ideolojik yntemin bir baka ynnden baka bir ey
deildir. nce, nesneden hareket ederek, nesnenin kavram imal edilir; sonra btn ters
evrilir ve nesne kopyasna, yani kavrama gre deerlendirilir. Kavram nesneyi deil ama
nesne kavram kendine rnek almaldr. Bay Dhring'de kavram grevini gren eyler, en
yaln eler, eriebildii son soyutlamalardr; ama bu, szkonusu sorunda hibir eyi
deitirmez; en iyi durumda bu en yaln eler, salt kavramsal yapdadr. Yani gerein
felsefesi burada da kendini, gerekliin kendisinden deil tasarmndan karlm an
ideoloji olarak gsterir.
Ve imdi bu trl bir ideolog, ahlak ve hukuku insanlann, onlar eviren gerek toplumsal
ilikilerinden karacak yerde, kavram ya da "toplumun" en yaln denilen elerinden
hareketle kurduu zaman, elinde bu i iin hangi gereler bulunur? Kukusuz, iki trl
gere: nce, bu temel olarak alnan soyutlamalarda gene de bulunabilen yoksul gerek
ierik kalnts; ikinci olarak, ideologumuzun kendi z bilincinden kartarak ortaya
soktuu ierik. Ve ideologumuz, bilincinde ne bulur? En byk blm bakmndan, iinde
yaad toplumsal ve siyasal koullarn bir dorulama ya da bir saldn deerine sahip,
olumlu ya da olumsuz, az ok upuygun birer davurumu olan ahlaksal ve hukuksal sezgiler;
aynca, belki konu zerindeki yazndan alnm fikirler; son olarak, belki kiisel fanteziler.
deologumuz ne yapsa, ne dese bouna, kapdan att tarihsel gereklik, pencereden
girer ve btn dnyalar ile btn zamanlar iin ahlaksal ve hukuksal bir reti yaptna
inanarak, gerekte kendi zamann tutucu ya da devrimci ama gerek tabanndan koptuu
iin bozulmu, ibkey bir aynadaki gibi baaa olmu bir imgesinden baka bir ey imal
etmez.
Bylece bay Dhring toplumu en yaln elerine ayrtnr ve byle yaparak en yaln
toplumun en az iki kiiden biletiini bulur. Ondan sonra bu iki kii ile belitler aracyla i
grlr. Ve kendiliinden, ortaya ahlakn temel beliti kar: "ki insan istenci, iki insan
istenci olarak birbirine tamamen [sayfa 163] eittir ve hibiri, daha ilk anda, tekinden
hi ama hibir ey isteyemez." te, "ahlaksal adaletin temel biimi bylece belirtilmi"
bulunmaktadr ve onun yansra, mahkemeler adaletinin temel biimi de; nk "ilkesel
hukuk kavramlarn elitirmek iin, iki kiinin tamamen yaln ve temel ilikisinden baka
bir eye gereksinmemiz yoktur".
114 Friedrich Engels
Anti-Dhring

ki insan ya da iki insan istencinin, iki insan ya da iki insan istenci olarak birbirine
tamamen eit olmas, yalnzca bir belit olmakla kalmaz ama gl bir abartmadr da. nce
iki insan, hatta iki insan olarak, cinsiyet bakmndan eit olmayabilir ve bu yaln gerek
bizi, hemen toplumun en yaln elerinin -eer bir an iin bu ocukluu kabul edersek-, iki
insan (iki erkek) deil ama retim ereiyle toplum durumunda yaamann en yaln ve ilk
biimi olan bir aile kuran bir erkekle bir kadn olduuna gtrr. Ama bu, bay Dhring'in
houna hi gitmez. nk bir yandan toplumun iki kurucusunun elden geldiince eit
klnm olmalar gerekir ve te yandan erkek ve kadnn ahlaksal ve hukuksal eitliini,
ilkel aileden hareketle, bay Dhring bile kurmay baaramaz. yleyse, iki eyden biri: Ya
bay Dhring'in, oalmas tm toplumun yapsn kuracak olan toplumsal molekl hemen
yokolmaya adaydr, nk iki erkek kendi aralannda hibir zaman ocuk meydana
getiremez; ya da onlan iki aile bakan olarak tasarlamamz gerekir. Ve bu durumda, tm
yaln temel ema kendi kartna dnr: Bu ema, insanlann eitlii yerine olsa olsa aile
bakanlarnn eitliini ve kadnlara ne dndkleri sorulmad iin, ayrca kadnlarn
bamlln gsterir.
Burada okura, bu iki nl er kiiden kurtulmak zere olmad kt haberini vermek
zorundayz. Toplumsal ilikiler alannda bu er kiiler, artk kendilerinden kurtulmu

olmamz gereken teki gksel cisimler sakinlerinin imdiye dein oynadklanna benzer bir
rol oynarlar. zlecek bir iktisat, bir siyaset vb. sorunu mu var, hemen iki adam sahneye
girer ve ii "belitsel yntem aracyla" bir anda yoluna koyarlar. Bizim gereksel
filozofumuzun yaratc, sistem dourucu, [sayfa 164] hayranlk uyandrc bulgusu; ne
yazk ki eer dorulua saygl olmak istersek, iki adamcaz o bulmad. Bu iki adamcaz,
btn 18. yzyln ortak maldr. Bunlar daha Rousseau'nun, bu arada bay Dhring'in
tezlerinin tam tersini belitsel yntem aracyla tantladklar, 1854'teki Eitsizliin
Kayna zerine Sylevinde grnrler. Adam Smith'ten Ricardo'ya, ekonomi politik
teorisyenlerinde birinci planda bir rol oynarlar; ama burada en azndan her biri farkl
ilerle uramak -ou kez avclk ve balklk- ve rnlerini karlkl olarak deitirmek
bakmmdan, eit deildirler. Geri btn 18. Yzyl boyunca bu adamlar, yalnzca yaln
aklayc mek hizmeti grrler ve bay Dhring'in
Friedrich Engels

115 Anti-Dhring

zgnl, bu aklayc yntemi btn toplumsal bilimlerin temel yntemi ve btn

tarihsel kurulularn lt katna karmasnda-dr. "eylerin ve insanlarn sk skya
bilimsel anlay" iinde de daha byk bir kolaylk salanamazd.
ki insan ve onlarn istenlerinin birbirlerine tamamen eit olduklar ve ikisinden hibirinin
tekine verecek hibir buyruu olmad temel belitini saptamak iin herhangi iki insandan
hibir zaman yararlananlayz. Bunlarn tm gereklikten, yeryznde varolan btn ulusal,
ekonomik, siyasal ve dinsel ilikilerden, btn cinsel ve kiisel zelliklerden, geriye her
ikisinden de yaln insan kavramndan baka bir ey kalmayacak denli kurtulmu iki insan
olmas gerek: Ancak o zaman "tamamen eit" olurlar. Her yerde "tinci" giriimler kokusu
alan ve bunlan tehir eden bu ayn bay Dhring tarafndan arlm iki eksiksiz hayalet.
Bu iki hayalet, elbette kendilerini aran kimsenin onlardan istedii her eyi yapmak
zorundadrlar ve ite bu nedenle de btn marifetleri bakalar iin son derece
nemsizdir.
Bununla birlikte, bay Dhring'i belitsel yntemi iinde biraz daha izleyelim. ki istenten
hibiri tekinden kesinlikle hibir ey isteyemez. Eer gene de biri bunu dener ve ereine
g kullanarak eriirse,, ortaya bir hakszlk durumu kar ve bay Dhring hakszl, zoru,
klelii, ksaca gemiin btn kargl tarihini ite bu temel ema ile aklar. Oysa [sayfa
i65]
Rousseau, yukarda ad geen yaptnda, iki adam aracyla ve ayn derecede belitsel bir
biimde, tersini tantlamt: yle ki ikisinden A, B'yi klelik durumuna zorla deil ama
yalnzca B'yi A'dan vazgeemeyecek bir durum iine koyarak drebilir; ne var ki bay
Dhring iin bu gr, gereinden ok materyalist bir grtr. yleyse sorunu biraz
baka bir biimde alalm. Gemileri batm iki kii, bir adada yalnzdrlar ve bir topluluk
kurarlar. stenleri biimsel bakmdan tamamen eittir ve bu her ikisi tarafndan da
bylece kabul edilir. Ama maddi bakmdan byk bir eitsizlik vardr. A kararl ve
gzpek, B kararsz, gevek ve rahatna dkndr; A uyank, B budaladr. A'nn isteini
B'ye nce inandrma, sonra alkanlk aracyla ama her zaman zgr onama biimi altnda,
dzenli olarak kabul ettirmesi iin ne kadar zaman gerek? zgr onama biimi ister
korunmu, ister ayaklar altna alnm olsun, klelik kleliktir. Klelie zgr onama ile
giri, Almanya'da Otuz
116 Friedrich Engels
Anti-Dhring

Yl Sava sonrasna dein, btn ortaa boyunca srer. Prusya'da, 1806 ve 1807
bozgunlarndan sonra, toprak klelii ve toprak klelii ile birlikte iyiliksever senyrleri
iin uyruklarna sefalet, hastalk ve yallk durumunda yardm etmek zorunluluu da
ortadan kaldrld zaman, kyller krala, ondan toprak klesi olarak braklmalarn
isteyen bir dileke gnderirler: Baka trl onlara, darlk iinde kim yardm edecekti? ki

insan emas, eitlik ve karlkl yardm iin olduu denli eitsizlik ve klelik iin de "cuk
oturur" ve yok olma tehdidi altnda, bu iki insann aile bakan olduklarn kabul etmek
zorunda bulunduumuzdan, bu emada soydan geme klelik de ngrlm demektir.
Ama, bir an iin bunu brakalm. Bay Dhring'in belitsel ynteminin bizi inandrm
olduunu ve iki isten arasndaki tam eitlik, "evrensel insan egemenlii", "birey
egemenlii" gibi, Stir-ner'in "Biricik"inin zglyle birlikte bu iteki alakgnll payn
isteyebilmesine karn, yanlannda beceriksiz biri olarak kald bu gerek sz devleri
zerinde kendimizden getiimizi kabul edelim. te imdi hepimiz [sayfa i66] tamamen
eit ve bamsz kiileriz. Hepimiz mi? Hayr, gene de hepimiz deil. "Kabul edilebilir
bamllklar" da var ve bu trl bamllklar, "iki istencin iki isten olarak
gereklemesinde deil ama bir nc alanda, yani rnein ocuklar karsnda, onlarn
kendileri tarafndan ynetilmelerindeki yetersizlikte aranmas gereken nedenlerle"
aklanr.
Gerekten! Bamllk nedenleri, istenlerin istenler olarak gereklemesinde
aranmamaldr! Elbette aranmamaldr, nk engellenen ey, bir istencin
gereklemesinin ta kendisidir! Ama bir nc alanda aranmaldr! Ve bu nc alan
hangisidir? Bask altna alnm istencin yetersiz isten olarak somut belirlenmesi! Bizim
gereksel filozofumuz, isten soyut ve bo deyimi karsnda gerekten ylesine
uzaklamtr ki bu istencin gerek ierii, belirlenimi onun iin bir "nc alan"dr. Ne
olursa olsun, hak eitliinin bir aynklama ierdiini saptamak zorundayz. Bu eitlik,
kendinin belirlenmesinde yetersiz kalm bir isten iin geerli olmaz. Yzgeri Etme n 1.
Devam edelim:
"Hayvan ve insan bir kii iinde kartklar zaman, tamamen insan bir ikinci kii adna,
davran biiminin, kar karya sanki yalnzca insan kiiler varm gibi olabilip olmayaca
sorulabilir. ...
Friedrich Engels

117 Anti-Dhring

yleyse biri bir lde hayvan nitelii tayan, ahlak bakmndan eitsiz iki insan
varsaymmz, insan gruplar iindeki ve bu gruplar arasndaki bir farka uygun olarak
ortaya kabilen btn ilikilerin tipik temel biimidir."
Bu skntl kaamaklar izleyen ve bay Dhring'in insanal insann, hayvansal insana ne
lde karabileceim, deimez ahlaka hibir leke srmeksizin ona kar ne lde
gvensizlik, sava kurnazl, sertlik aralar, hatta rk (terr) ya da hile
kullanabileceini kazistik* gcyle saptamak iin bir cizvit papaz gibi abalad iler
acs saldrya kulak asp asmamak, artk okura kalm.
Demek ki iki kii "ahlak bakmndan eitsiz" olduklar [sayfa 167] zaman, eitlik sona erer.
Ama o zaman, birbirine tamamen eit iki adam armak gerekten zahmete demezdi,
nk ahlak bakmndan birbirine tamamen eit iki kii yoktur. Eitsizlik, birinin insan kii,
oysa brnn hayvan cinsinden olmasna dayanmaldr m denecek? Ama insann hayvan
dnyasndan gelmesi, insann hayvandan hibir zaman tamamen kurtulamayaca gereini
zaten ierir; yleki hayvanlk ya da insanlk iinde az ya da ok, bir derece farkndan
baka hibir ey, hibir zaman szkonusu olamaz. nsanlarn, insan-insanlar ile hayvaninsanlar, iyiler ile ktler, koyunlar ile tekeler gibi birbirinden kesinlikle ayrlm iki grup
biimindeki blnmesine, gereksel felsefe bir yana braklrsa, yalnzca ve yalnzca
ayrmn yapmak iin mant kendi yce yargc durumuna getirecek denli ileri gtren
hristiyanlkta rastlanr. Ama gereksel felsefede yce yarg kim olacak? lerin her
halde yaknlarna, yani dinden olmayan tekelere kar yce yarglk grevlerini dindar
koyunlarn, hem de bilinen baaryla kendi stlerine aldklar hristiyan pratiinde olduu
gibi olmas gerekecek. Bu bakma gereksel filozoflar mezhebi, eer bir kurulursa, bu
barllardan hibir eyde geri kalmayacak. Ne var ki bu, bizi ilgisiz brakabilir; bizi
ilgilendiren ey, insanlar arasndaki ahlak eitsizliinden tr, eitliin yeni batan bir

hie indirgendii itirafdr. Yzgeri Etmen0 2.

Gene devam edelim:
"Eer biri doruluk ve bilime gre, ama teki herhangi bir
* Vicdan durumlarn inceleyen tanrbilim kolu. -.
118 Friedrich Engels
Anti-Dhring

boinan ya da nyargya gre davranrsa, zorunlu ve normal olarak karlkl dzensizlikler

meydana gelecektir. ... Yeteneksizliin, kabalk ya da kt ahlak eiliminin belirli bir
derecesinde, bundan her durumda bir atma doacaktr. ... Kendileri iin zor
kullanlmasnn son are olduu kimseler, yalnzca ocuklar ve deliler deildir. Kimi doal
gruplann ve kimi uygarlk snflarnn zyaps, ahlak bozukluu ile dman bir duruma
gelmi istenlerinin egemenlik altna alnmasn, onu kolektif balara yeniden kavuturmak
ereiyle nne geilmez bir zorunluluk durumuna [sayfa i68] getirebilir. Burada da
bakasnn istenci, eit bir hakla donatlm olarak dnlr; ama zararl bir dman
eyleminin ahlak bozukluu yznden bir dnlenmeye yolamtr ve bu eylem, ona kar
zor kullandrd zaman, kendi z hakszlnn tepkisinden baka bir ey elde etmez."
Bylece iki istencin "tam eitlii"ni ortadan kaldrmak ve uygar yrtc devletlerin, Ruslann
Trkistan'daki canavarlklarna dein,* geri kalm halklara kar btn alaklklarn
dorulayan bir ahlak kurmak iin, yalnzca ahlak eitsizlii deil ama entelektel eitsizlik
de yeter. General Kaufmann 1873 yaznda, Tatar Yamudlar airetine saldrd, adrlarn
yakt ve kadnlar ile ocuklarn, buyruun dedii gibi, "tam Kafkas usul" kltan
geirdii zaman, o da Yamudlarn ahlak bozukluu ile dman durumuna gelmi
istenlerinin egemenlik altna alnmasnn, onu kolektif balara yeniden kavuturmak
ereiyle, nne geilmez bir zorunluluk durumuna gelmi bulunduu ve kulland aralarn
en uygun aralar olduu ne sryordu; erei isteyen, aralan da ister. Ne var ki General
Kaufmann yavuzluu, stelik Yamudlarla alay edecek ve dnleme yapmak iin onlan
ldrerek, onlann istencine eit hak sahibi olarak sayg gsterdiini syleyecek denli ileri
gtrmyor-du. Ve bir kez daha, bu atmada neyin boinan, nyarg, kabalk, kt ahlak
eilimi olduuna ve dnleme yapmak iin zor kullanma ve egemenlik altna almann zorunlu
olduu ann hangi an olduuna
* Trkistan'n 1873 ylnda General Kaufmann'n komutas altnda ar ordular tarafndan fethi srasnda, Rus
ordularndan General Golovagov tarafndan komuta edilen bir birlik, Trkmen Yamudlar airetine kar son
derece sert bir cezalandrma seferine giriti. Engels'in kayna, byk bir olaslkla, Amerikal diplomat Euene
Schuyler'in u yaptdr: Turkestan Notes of a journey in Russian Turkestan, Kokhand, Bukhara and Kuldj, c. II.
London 1876, s. 356-359. -Ed.
Friedrich Engels
119 Anti-Dhring

karar verecek olanlar, sekinlerdir, dorulua ve bilime gre hareket ettikleri kabul
olunan kimseler, yani son zmlemede gereksel filozoflardr. Demek ki eitiik imdi...
zorla dnlemedir ve eer ikinci isten birinci tarafndan eit hak sahibi olarak kabul
ediliyorsa, bu i egemenlik altna alma aracyla olmaktadr. Bu kez, utanlacak [sayfa 169]
bir ka biiminde yozlam bulunan Yzgeri Etme n 3.
Ayra arasnda syleyelim ki bakasnn istencinin zorla dnlemede hak bakmndan eit
olarak dnld yolundaki tmce, cezann sulunun hakk olmasn isteyen teorinin bir
bozulmasndan baka bir ey deildir.
"Cezay sulunun z hakknn zarf olarak dnmekle sulu, akll varlk olarak
onurlandrlyor." (Hukuk Felsefesi, 100, not.)
Daha ileri gitmeyebiliriz. Bay Dhring'i o denli belitsel bir biimde kurulmu olan kendi
eitiiini, kendi evrensel insan egemenliini vb. para para ykma iinde daha ok izlemek;
toplumunu topu topu iki insandan nasl meydana getirdiini ama -sorunu ksaca zetiemek
iin- bir nc ortak olmakszn, ounlukla hibir karar alnamayaca ve bu kararlar
olmakszn, yani ounluun aznlk zerinde egemenlii olmakszn hibir devlet varolamayaca iin, devlet kurma bakmndan bir nc insana nasl gereksinme duyduunu ve

daha sonra gzel bir sabah ziyaret etmek onuruna erieceimiz gelecein "sosyaliter"
("toplumcu") devletini kurmak zere nasl yava yava daha dingin bir yola girdiini
gzlemlemek gereksiz. ki istencin tam eitiiinin varln ancak bu iki isten hibir ey
istemedikleri srece srdrdn; insan istenleri olarak insan istenleri olmaktan kar
ve gerek bireysel istenler, gerek iki insann istenleri durumuna dnr dnmez,
eitiiin de ortadan kalktn ve bir yandan ocukluk, delilik, szde hayvanlk, szde
boinan, szde nyarg, szde yeteneksizliin, te yandan insanln doruluk ve bilimin
kavranmasna yatknlk savnn, yani iki istencin ve onlara elik eden zekalarn niteliindeki
tm farkn egemenlik altna almaya dein gidebilen bir eitsizlii doruladn yeterince
grdk: Bay Dhring'in kendi z eitiik yapsn tepeden rnaa, byle kkl bir biimde
yktn grdkten sonra, ark ne isteyebiliriz?
Ama her ne denli bay Dhring'in eitiik fikrini o yavan ve budalaca inceleme biiminden
kurtulmu bulunuyorsak da, bu fikrin kendisinden ve oynad rolden; zellikle [sayfa 170]
Rousseau'da
120 Friedrich Engels
Anti-Dhring

oynad teorik, Fransz devriminde ve ondan sonra oynad pratik ve siyasal ve bugn de
hemen btn lkelerin sosyalist hareketinde oynad nemli ajitasyon rolnden henz
kurtulmu bulunmuyoruz. Bu fikrin bilimsel ieriinin saptanmas, onun proleter ajitasyon
iin deerini de belirleyecektir.
Btn insanlann insan olarak ortak bir eye sahip bulunduklar ve bu ortak ey lsnde
eit olduklar fikri, kukusuz dnya kadar eski bir fikirdir. Ama modern eitiik istemi
bundan adamakll farkldr; istem, daha ok, bu insan olma ortak niteliinden, insanlann bu
insan olarak eitiiinden, btn insanlann, ya da en azndan bir devletin btn
yurttalannn, bir toplumun btn yelerinin eit bir siyasal ve toplumsal deere sahip
olma hakknn kanlmasna dayanr. Bu ilk greli eitiik fikrinden, devlet ve toplum iinde
bir hak eitlii sonucunun kartlabilmesi iin binlerce yl gemesi gerekti ve binlerce yl
geti. En eski topluluklarda, ilkel ortaklklarda hak eitiii, olsa olsa ortaklk yeleri
arasnda szko-nusu olabiliyordu; kadnlar, kleler, yabanclar doal olarak bu eitiik
dnda kalyorlard. Yunan ve Romallarda insanlar arasndaki eitsizlik, herhangi bir
eitiikten ok daha ar basyordu. Yunanllar ile Barbarlann, zgr insanlar ile klelerin,
yurttalar ile korunukla-nn, Romal yurttalar ile Roma uyruklannn (geni bir deyim
kullanmak gerekirse) eit bir siyasal deer hakkna sahip olabilmeleri, eskilerin gzne
kesenkes delilik olarak grnrd. Roma mparatorluu anda btn bu farklar, zgr
insanlar ile kleler arasndaki fark dnda, yava yava ortadan kalkt; bundan, hi
olmazsa zgr insanlar iin, zerinde zel mlkiyete dayal hukukun bildiimiz en yetkin
biimi olan Roma hukukunun gelitii o zel kiiler arasndaki eitlik dodu. Ama zgr
insanlar ile kleler arasndaki kartlk varln srdrd srece, genel insan
eitiiinden hukuksal sonular karmak szkonusu olamazd; bunu daha ksa bir sre nce
Kuzey Amerika Birliinin kleci devletlerinde grdk. [sayfa 171] Hristiyanlk, btn
insanlar arasnda yalnzca bir eitlikten, kendi kleler ve ezilenler dini olma niteliine
tastamam uygun den eit ilk gnah eitiiinden baka bir eitiik tanmad. Bunun
yansra her ne denli en ok sekinlerin eitiii kabul ediliyorduysa da, bu eitlik ancak ilk
balarda uyguland. Gene yeni dinin ilk za-manlannda grlen mal ortakl izleri, gerek
eitiik fikrinden ok, ezilenler arasndaki dayanmaya balanabilir. Ksa srede din
Friedrich Engels

121 Anti-Dhring

adamlar ile laikler arasnda bir kartln saptanmas, bu hristiyan eitliinin ilk izlerine
bile son verdi. - Bat Avrupa'nn Germenler tarafndan istilas, yava yava o zamana
dein benzeri grlmemi bir karmakla sahip toplumsal ve siyasal bir aama-sras
(hiyerari) kurulmas nedeniyle, btn eitlik fikirlerini yzyllar iin ortadan kaldrd;

ama ayn zamanda, bu istila Bati ve Orta Avrupa'y tarih hareketi iine ekti, ilk kez
olarak skk bir uygarlk blgesi ve bu blge iinde ilk kez olarak birbirlerini etkileyen ve
baarszlkta birbirlerine dayanan ve her eyden nce ulusal nitelikte bir devletier
sistemi yaratt. Bylece bu istila, zerinde daha sonraki alarda insanlann eit
deerinden, insan haklarndan sz edilebildii tek alan hazrlyordu.
Ayrca feodal ortaa, barnda, gelimesinin ilerlemesi iinde modem eitiik isteminin
temsilcisi olmaya aday snf da gelitirdi: burjuvaziyi. Balangta kendisi de feodal bir
zmre iprdre) olan burjuvazi, 15. yzyl sonunda byk deniz bulgular ona yeni ve daha
geni bir yaam a zaman, feodal toplum iindeki zanaat yn ar basan sanayi ve
rnlerin deiimini daha yksek bir dzeye karmt. O zamana dein yalnzca talya ile
Dou Akdeniz lkeleri arasnda yaplan Avrupa tesi ticaret, imdi Amerika ve
Hindistan'a dek yayld ve ksa zamanda nem bakmndan eitii Avrupa lkeleri
arasndaki deiimi olduu denli, tek tek her lkenin i ticaretini de geti. Amerika altn
ve gm Avrupa'ya akt ve bir ayrtrma esi olarak feodal toplumun btn boluk,
yank ve gzenekleri iinde girdi. Zanaat iletme, artk artan gereksinmelere
yetmiyordu. En ileri [sayfa 172] lkelerin ynetici sanayilerinde, zanaat sanayisinin yerini,
yapmevi sanayisi (manfaktr) ald.
Bununla birlikte toplumun ekonomik yaam koullarndaki bu gl devrim, siyasal
yapsnda buna uygun den bir deiiklikle hemen izlenmedi. Toplum gitgide daha burjuva
bir duruma gelirken, devlet rejimi feodal kald. Byk ticaret, yani zellikle uluslararas
ve hele dnya ticareti, hareketlerinde engellerle karlamayan, bir bakma eit haklara
sahip, hi deilse tek bana alnm her yerde, hepsi iin eit bir hukuk temeli zerinde
deiim yapan zgr emtia sahiplerinin varln gerektirir. Zanaatlktan yapmevi
sanayisine gei, emek-glerinin kiralanmas iin yapmc ile szleme yapabilen ve buna
dayanarak onun karsna szleme yapan kii niteliiyle eit haklarla kan belli bir sayda
zgr emekinin
122 Friedrich Engels
Anti-Dhring

de varln gerektirir - bir yandan lonca balanndan, te yandan da kendi emek-glerini

kendi balarna deerlendirme aralarndan zgr [yoksun] emekilerin varln. Ensonu,
genel olarak insan emei olduklar iin ve insan emei olarak, btn insan emeklerinin
eitlik ve eit deeri, bilinsiz ama en kesin davurumunu, modern burjuva iktisadnn bir
metan deerinin o metan ierdii toplumsal bakmdan gerekli-emek aracy-la llmesini
isteyen deer yasasnda bulur.* - Ama ekonomik ilikilerin zgrlk ve hak eitlii istedii
yerde, siyasal rejim onlarn karsna her admda loncasal engeller ve ayrcalklar
kartyordu. Yerel ayrcalklar, farkllatrlm gmrkler, her trl ayrm yasalan,
ticaretlerinde yalnz yabanclar ya da smrgelerde yaayan halk iin deil ama ou kez
devlet uyruklar iin de zararl oluyordu; loncasal ayrcalklar, yapmevi sanayisinin gelime
yolunu keserek, her yerde varln srdryordu. Burjuva rakipler iin hibir yerde ne yol
ak, ne de anslar eitti - ve bununla birlikte istemlerin en bata geleni ve kendini
gitgide daha ok duyuran da, ite buydu, [sayfa 173] Bu feodal eitsizliklerin ortadan
kaldrlmasyla feodal engellerden kurtulu ve hak eitliinin kurulmas istemi, toplumun
ekonomik gelimesi tarafndan bir kez gndeme konduktan sonra, ksa srede daha geni
boyutlar kazanmaktan geri kalamazd. Her ne denli bu istem, sanayi ve ticaret yararna
ileri srlyorduy-sa da, ayn hak eitliinin tam bir toprak kleliinden balayarak
kleliin btn derecelerinde, alma zamanlarnn en byk blmn karlksz olarak
iyiliksever feodal beylerine ayrmak ve ayrca ona ve devlete saysz vergiler demek
zorunda olan geni kyller yn iin istenmesi de gerekiyordu. te yandan feodal
stnlklerin, soylularn vergi baklnn, eitli zmrelerin siyasal ayrcalklarnn
ortadan kaldrlmasn istemekten de geri kalnamazd. Ve artk Roma mparatorluunda

olduu gibi evrensel bir imparatorlukta deil ama birbiriyle eitlik ilikileri kurmu ve
burjuva gelimenin aa yukan eit bir dzeyinde bulunan bamsz bir devletler sistemi
iinde yaand iin, bu istemin tek bir devletin snrlarn aan genel bir nitelik
kazanmas ve zgrlk ve eitliin insan haklar olarak ilan edilmesi gerektii
kendiliinden
* Modern eitlik fikirlerinin burjuva toplumun ekonomik koullarndan bu karl ilk kez olarak Marks
tarafndan Kapital'de aklanmitr. [F.E.]
Friedrich Engels

1 23 Anti-Dhring

anlalyordu. Ama bununla birlikte, insan haklarn ilk tanyan anayasa olan Amerikan
anayasasnn, Amerika'da yaayan renkli insanlarn kleliini bir solukta dorulamas, bu
insan haklarnn zgl burjuva niteliini aka gsteren bir eydir: Snf ayrcalklar
kaldrlm, rk ayrcalklar onaylanmtr.
Bununla birlikte bilinir ki burjuvazi, feodal burjuvazi krizalitinden kt, ortaa
zmresi (ordre) modem snf (classe) durumuna dnt andan balayarak burjuvazinin
glgesi olan proletarya, ona durmadan ve kanlmaz bir biimde elik edecektir. Ve ayn
biimde proleter eitlik istemleri de burjuva eitlik istemlerine elik edecektir. Snf
ayrcalklarnn kaldrlmas burjuva isteminin ortaya konduu andan balayarak, bunun
yarara snflarn kendisinin kaldrlmas proleter istemi, nce ilkel hristiyanlia
dayanarak dinsel bir biim altnda, sonra burjuva eitlik [sayfa 174] teorilerinin ta
kendilerine dayanarak oraya kar. Proleterler, burjuvazinin eitlik nerisini hemen
benimserler: Ancak eitlik yalnzca grnte, yalnzca devlet alannda deil, ekonomik ve
toplumsal alanda da gerek olarak kurulmaldr. Ve zellikle Fransz burjuvazisinin Byk
devrimden balayarak yurtta eitliini birinci plana koymasndan sonra Fransz
proletaryas, ekonomik ve toplumsal eitlik isteyerek, ona hemen yarat verdi; eitlik,
Fransz proletaryasnn zel sava l durumuna geldi.
Eitlik istemi proletaryann aznda bylece ikili bir anlam tar. Bu istem ya -ve zellikle
ilk bata, rnein Kyller savanda durum budur- apak toplumsal eitsizliklere kar
zengin ile yoksul, efendi ile kle, harvurup harman savuranlar ile alk ekenler arasndaki
kartla kar kendiliinden bir tepkidir; byle bir tepki olarak o, yalnzca devrimci
igdnn davurumudur ve dorulanmasn da burada -yalnzca burada- bulur. Ya da
burjuva eitlik istemine kar, bu istemden az ok doru ve daha ileri giden istemler
karan tepkiden domu bulunan bu istem, iileri kapitalistlere kar, kapitalistlerin
kendi savlan yardmyla ayaklandrmak iin bir ajitasyon arac hizmeti grr ve bu
durumda bu istem, burjuva eitliin kendisiyle ayakta durur ve onunla birlikte yklr. Her
iki durumda da proleter eitlik isteminin gerek ierii, snflarn kaldrlmas istemidir.
Bundan te her eitlik istemi, zorunlu olarak samadr. Bunun rneklerini verdik ve bay
Dhring'in gelecek dlemleri zerinde duracamz zaman, yeterince baka rneklerini
1 24 Friedrich Engels
Anti-Dhring

de bulacaz.
Bylece eitlik fikri, burjuva biimi altnda olduu denli proleter biimi altnda da tarihin,
yaratlmas zorunlu olarak kendileri de daha nceki uzun bir tarihe dayanan belirli
tarihsel ilikiler gerektiren bir rndr. yleyse her ey olabilir ama lmsz bir
doruluk olamaz. Ve eer bugn, u ya da bu anlamda, geni halk ynlar iin
kendiliinden anlalr bir ey ise, eer Marks'n dedii gibi "bir halk nyargs
salamlna sahip bulunuyor" ise bu, onun belitsel doruluunun [sayfa 175] sonucu deil,
18. yzyl fikirlerinin evrensel yaylmas ve srp giden gncelliinin sonucudur. yleyse
eer bay Dhring, iki nl adamcazn hemen eitiik alan zerinde oynatabiliyorsa,
bunun nedeni bu iin halk nyargsna ok doal grnmesindendir. Ve gerekte bay
Dhring kendi felsefesini, bu felsefe ona ok doal grnen eylerden hareket ettii iin
doal olarak adlandrr. Ama bunlar ona neden doal grnyor? te kendine hi

sormad ey de bu. [sayfa 176]

Friedrich Engels Anti-Dhring

1 25

ONBIRINCI BOLUM
AHLAK VE HUKUK
ZGRLK VE ZORUNLULUK
"SYASAL ve hukuksal konular bakmndan bu derslerde nerilen ilkeler, en derine giden
teknik irdelemelere dayanr. yleyse ... burada hukuk ve siyasal bilimler alannda elde
edilen sonularn tutarl betimlemesinin szkonusu olduu ... gereinden hareket etmek
gerekecek. Benim ilk uzmanlk alanm hukuk oldu ve ona yalnzca niversitedeki olaan
teorik hazrlk ylm deil ama ayrca yeni adli yl boyunca onun bilimsel ieriini
derinletirmeye ynelen srekli bir almay da adadm. ... Bundan tr, zel hukukun
olduu denli zel hukukun ierdii hukuksal yetersizliklerin de eletirisi, eer bu eletiri
konunun btn gl yanlarn olduu denli btn gszlklerini de bildii bilincine sahip
olmasayd, elbette ayn gvenle yaplamazd."
Kendinden bu tonla sz etme hakkna sahip bir adamn, zellikle "Bay Marks'n vaktiyle
yapt ve savsakladn [sayfa 177]
1 26 Friedrich Engels
Anti-Dhring

kendi kabul ettii hukuk renimi" karsnda, insana a priori bir gven vermesi gerek. Bu
nedenle, bylesine byk bir gvenle ortaya kan zel hukuk eletirisinin, bize "hukukun
bilimsel niteliinin ok ileri gitmedii"ni, zor zerine kurulu mlkiyeti onaylad iin
pozitif yurttalk hukukunun (medeni hukuk) hakszlk olduunu, ceza hukukunun "doal
temeli"nin alma olduunu -iinde "doal temel" biiminde mistik bir klk deitirmeden
baka yeni bir ey olmayan bir olumlama- anlatmakla yetinmesinden ancak aknlk
duyabiliriz. Siyasal bilimlerin sonulan, biri imdiye kadar tekilere kar zor kullanan,
ama bu durum bay Dhring'i zor kullanma ve klelii, ilk olarak iin iine ikincinin mi yoksa
ncnn m soktuunu byk bir ciddiyetle incelemekten alkoymayan o bilinen
adamn pazarlklar ile snrlanyor.
Bununla birlikte, o gvenilir hukukumuzun en derine giden teknik irdelemelerini ve
yllk yarglama pratii ile derinletirilmi bilimsel grlerini biraz daha izleyelim.
Lassalle zerine bay Dhring, bize onun "iin iine o zaman henz olanakl olduu gibi
'ademi-takip' dedikleri ey, ... o yar-aklanma karm olduu iin, siciline adli bir
mahkumiyet geirilmi olmamakla birlikte, bir mcevher kutusu hrszl giriimine
isteklendirmekten" sank olduunu anlatr.
Lassalle'in burada szkonusu olan durumas 1848 yaznda, hemen btn Ren eyaletinde
olduu gibi, Fransz ceza hukukunun yrrlkte bulunduu Kln ar ceza mahkemesinde
ald. Prusya gelenek ve grenek hukuku, yalnzca siyasal sular iin ayrksn olarak kabul
edilmiti ama bu ayrksn nlem de 1848 nisannda Camphausen tarafndan yrrlkten
kaldrld. Fransz hukuku, Prusya hukukunun belirsiz "isteklendirme" (instigatiori)
kategorisini, hele bir su giriimine isteklendirmeyi kesenkes tanmaz. O yalnzca sua
"kkrtma"y (excitation) tanr ve bunun da, cezalandrlmas iin "armaanlar, vaatler,
tehditler, yetke ya da gcn ktye kullanlmas, cezay gerektiriri dolan ya da [sayfa
i78] dzenler aracyla" yaplmas gerekir (Fransz ceza yasasnn 60. maddesi). Prusya
yasasna gmlm bulunan savclk, tamamen bay Dhring gibi, kesinlikle belirlenmi
Fransz zel koulu ile bu yasann kark belirsizlii arasndaki zsel ayrm gzden
yitirdi, Lassalle'a kar aslsz bir dava at ve parlak bir baanszla urad. Gerekten
Fransz ceza usulnn Prusya yasasna zg ademiFriedrich Engels

1 27 Anti-Dhring

takibi, o yan-aklanmay tandn ileri srmek iin, modem Fransz hukukunu hi bilmemek
gerek; ceza usulnde bu hukuk, ya mahkumiyeti ya da aklanmay tanr, yan-nlem tanmaz.

Bylece eer bay Dhring, code Napoleon'u* bir kez bile eline alm olsayd, kukusuz bu
"parlak sluplu tarih yazma bii-mi"ni Lassalle'a ayn gvenle uygulayamazd, demek
zorundayz. yleyse, Byk Fransz devriminin toplumsal baanlanna dayanan ve onlar
hukuk alanna aktaran tek modem burjuva yasamasnn (mevzuann), modern Fransz
hukukunun, bay Dhring iin tamamen bilinmez olduunu saptamamz gerekiyor.
Ayrca Fransz rneine gre btn anakara (Avrupa ktas) zerinde uygulanan oyokluu
ile karar veren jriler eletirilerek, bize u ders veriliyor:
"Evet, tarihte gemi rneklerden yoksun da olmayan eliik oylar karsnda bir
mahkumiyetin, yetkin bir toplumda olanaksz kurumlar arasnda snflandrlmas gerektii
fikrine hatta allabi-linecektir. Bununla birlikte bu ciddi ve ustalkl anlay, yukarda
belirtmi bulunduumuz gibi, zorunlu olarak geleneksel siyasal kurululara uygun dmez
grnecektir, nk onlar iin ok iyidir."
Jri yelerinin oybirliinin, yalnzca ceza mahkumiyetlerinde deil ama medeni hukuk
davalan oylamalarnda bile, ngiliz kamu hukukuna, yani anmsanamayacak denli eski
alardan, yleyse en azndan 14. yzyldan beri yrrlkte bulunan yazl olmayan tre
hkmlerine gre kesenkes zorunlu olduunu bay Dhring gene bilmiyor. Demek ki bay
Dhring'e gre bugnk dnya iin ok iyi olan ciddi ve [sayfa 179] ustalkl anlay, daha
en karanlk ortaada, ngiltere'de yasa gcne sahip olmu ve ngiltere'den, en derine
giden teknik irdelemeler bu konuda bay Dhring' e bir tek szck bile haber vermeden,
rlanda'ya, Amerika Birleik Devlet-leri'ne ve tm ngiliz smrgelerine gemi! Buna
gre jri yelerinin oybirliinin uyguland blge, yalnzca Prusya hukukunun kck
alma alan ile karlatrlnca, son derece daha geni olmakla kalmaz ama jri yelerinin
ounluu ile karar verilen blgelerin tmnden de daha geni bir alan kapsar. Tek
modem hukuku, Fransz hukukunu hi bilmemek bay Dhring'e yetmez; o, Roma hukuku
yetkesinden bamsz olarak gnmze dein
* Fransz Yurttalk Yasas (Medeni Kanunu), -.
128 Friedrich Engels
Anti-Dhring

gelimekte devam etmi ve dnyann btn anakaralarna yaylm tek germanik hukuk olan
ngiliz hukuku konusunda da bir o kadar zr cahildir. Ve neden olmasn? nk bay
Dhring, hukuksal dncenin ngiliz eidi, "klasik Roma hukukularnn ar kavramlarnn
irdelenmesinde Alman topra zerinde eriilmi bulunan kltre kafa tutamaz" der ve
daha tede yle ekler:
"Bizim atlm dolu dilbilimi Qinquistique) yapmz karsnda ocuksu dilbilimi karklklar
ile ngiliz dil dnyas nedir ki?"
Bunu ancak Spinoza'nn az ile yantlayabiliriz: Ignorantia non est argumentum, bilisizlik
bir kant deildir.
yleyse, undan baka bir sonuca varamayz: Bay Dhring'in en derine giden teknik
irdelemeleri, yl Corpus Juris'in* teorik reniminde ve baka bir yl da soylu
Prusya hukukunun pratik reniminde derinlemeye dayanyor. Bu, kukusuz, ok vlecek
ve eski Prusya modasna gre saygdeer bir asliye yargc ya da avukat iin yeterli bir
ey. Ama btn dnyalar ve btn alar iin bir hukuk felsefesi hazrlamaya giriildii
zaman, ne de olsa tarihte, Almanya'nn Prusya hukukunun ieklendii kk kesinden
bambaka bir rol oynam bulunan Fransa, ngiltere ve Birleik Devletler gibi lkelerde
hukukun durumu zerine de [sayfa so biraz bir eyler bilmek gerekirdi.
Ama devam edelim:
"Bazen gelenek ve grenek hukuku, bazen yazl yasa olarak ok eitli ynlerde, ok
geliigzel bir biimde kesien yerel, blgesel ve ulusal hukuklarn, en nemli sorunlar
salt kurala uygun (statutaire) bir biime brnen alacabulaca karm iinde ayrntlarn
genel fikri yokettii, genelliklerin de bazen zeli ortadan kaldrd bu dzensizlik ve

eliki rnei, gerekten, kimde olursa olsun, ak bir hukuk bilincini... olanakl klacak bir
nitelikte deildir."
Ama bu kark durum nerede hkm srer? Bir kez daha Prusya hukukunun uygulama
blgesinde, bu hukukun yannda, stnde ya da altnda, blgesel hukuklar, yerel tzkler,
urada burada da kamu hukuku ve teki anlalmaz karklklarn btn birok eitli
greli deerler gamn belirledikleri ve btn hukuk pratisyenlerinde bay Dhring'in
burada ylesine bir sevimlilikle yi-

* Corpus juris civilis, mparator Justinianus'un giriimi zerine Romal hukukular tarafndan saptanm yasalar
derlemesidir. -Ed.
Friedrich Engels

1 29 Anti-Dhring

neledii tehlike lna yol atklar yerde. Onun sevgili Prusya'sn brakmaya hibir
gereksinmesi yok, bu trl gn gemi koullarn uzun zamandan beri ortadan kalkm
bulunduu teki uygar lkeler yle dursun, orada yetmi yldan beri buna benzer hibir
eyin artk szkonusu olmadna kendisini inandrmas iin, Ren kysna gelmesi yeter.
Devam edelim:
"Bireyin kendi doal sorumluluunu, kamusal kurullar ya da teki ynetsel kurulularn, her
yesinin kiisel payn saklayan gizli, yleyse anonim yarg ya da kolektif eylemleri ile
rtt, daha az belirgin bir biimde grlr."
Ve baka yerde:
"Kiisel sorumluluun kurullar tarafndan bu gizleme ve rtme biiminin kabul edilmesini
yadsmak, bizim bugnk koullarmzda artc ve son derece sert bir istek olurdu."
Belki de bay Dhring, ngiliz hukuku alannda, yarglar kurulunun her yesinin kendi
yargsn ak oturumda kiisel olarak aklamas ve gerekelendirmesi gerektii, seimle
kurulmayan, oturum ve oylar ak olmayan ynetsel [sayfa s ] kurullarn, zellikle
Prusyal ve teki lkelerin ounda bilinmeyen bir kurul olduu, yleki kendi isteinin
yalnzca ... Prusya'da artc ve son derece sert grnebilecei haberini, artc bir
haber olarak karlayacak.
Ayn biimde doum, evlenme, lm ve gmme srasnda dinsel pratiklerin zorbaca basks
zerindeki yaknmalar da, btn byk uygar lkeler iinde, yalnzca Prusya'y ilgilendirir
ve bu bile, nfus ktnn kabulnden sonra artk doru deildir.* Bay Dhring'in ancak
gelecein "sosyaliter" devleti aracyla gerekletirdii ey, bu arada Bismarck'n kendisi
tarafndan yaln bir yasa aracyla gerekletirilmi bulunuyor. - Ayn biimde,
"hukukular meslekleri bakmndan yeterince donatlmam" grmekten yaknarak, ki bu
yaknma "ynetim memurlar"na da yaylabilir, zgl bir biimde Prusyal bir yaknma
trks sylemekten baka bir ey yapmaz ve hatta bay Dhring'in her frsatta ilan
ettii gln-letirilmi Yahudi dmanl (antisemitisme) bile, eer Prusya'ya deilse, en
azndan Elbe'nin dousunda kalan topraklara zg bir
* Prusya'da nfus kt, Bismarck'n kimlik belgeleri dzenleme hakkn Kiliseden geri alan 9 Mart 1874 gnl
bir yasas aracyla kabul edilmitir. -Ed.
130 Friedrich Engels
Anti-Dhring

zelliktir. O btn nyarg ve boinanlara byk bir kmsemeyle yukardan bakan ayn
gereksel filozof, kendi payna kendi kiisel dknlklerine ylesine derin bir biimde
gmlmtr ki Yahudilere kar ortaa yobazlndan kalma bu halk nyargsna, "doal
gdlere" dayanan "doal bir yarg" adn verir ve insan artan u sava dein gider:
"Sosyalizm, gl Yahudi karml demografik durumlara meydan okuyabilecek tek
gtr." (Yahudi karml durum! Ne doal dil!)
Yeter. Derin hukuk bilgisinin bu sergilenme biimi arkasnda, -en iyi olaslkla-, eski tip
baya bir Prusyal hukukunun, en baya teknik bilgisinden baka bir ey yok. Bay
Dhring'in sonularn bize mantkl bir biimde sunduu hukuk ve siyasal bilimler alan,
Prusya yasamasnn yrrlkte olduu blge ile "rtr". imdi ngiltere'de bile herhangi

bir hukuku iin olduka tandk olan Roma hukuku [sayfa i82] dnda, Dhring'in hukuk
bilgileri yalnzca ve yalnzca Prusya yasamas ile, yani bay Dhring'in yazma sanan
oradan rendiine inandracak bir Almanca ile kaleme alnm ve ahlaksal ahkamlar,
hukuksal bulanklk ve tutarszl, ikence ve ceza arac olarak sopa vurular ile artk
bsbtn de-vrim-ncesi dneme ilikin o aydn ataerkil despotizm yasamas ile snrlanr.
Onu aan her ey, Franszlarn modem burjuva hukuku denli tamamen zgn evrimi ve tm
anakara zerinde bilinmeyen kiisel zgrlk gvencesi ile ngiliz hukuku da bay Dhring
iin dayanlmaz bir eydir. "Salt grnr evreni kabul etmeyen ama adamakll devrimci
bir hareket iinde, d ve i doann btn yerlerini ve btn gklerini kullanan" felsefe, bu felsefe, gerek evren olarak... kendilerine olsa olsa soylu Prusya hukukunun
yrrlkte bulunduu birka baka toprak parasnn eklenebilecei al eski Dou Prusya
eyaleti* snrlarna sahip; bu evrenin tesinde bu felsefe ne yeri, ne g, ne d doay
ne de i doay ama yalnzca dnyann geri kalan blmnde olup biten eyler karsnda
en koyu bilgisizlik tablosunu kullanr.
zgr isten (libre-arbitre, irade-i cziye) denilen eye, insan sorumluluuna, zorunluluk
ve zgrlk ilikisine dein gitmeden, ahlak ve hukuk gerektii gibi incelenemez. Bundan
tr gereksel
* 1815 antlamalarndan nce Prusya'nn olan Brandenburg, Dou Prusya, Bat Prusya, Posnanya, Pomeranya ve
Silezya eyaletleri szkonusu ediliyor. -Ed.
Friedrich Engels

131 Anti-Dhring

felsefe, bu sorunun bir deil ama iki zmne sahip.

"Btn dzmece zgrlk teorileri yerine, bir yandan ussal kavray, te yandan da
igdsel kararlarn, deyim yerindeyse bir orta g oluturmak iin kendisine gre
birletikleri ilikinin, deney aracyla bilinen niteliini koymak gerekir. Bu trl dinamiin
temel olgulan gzlemden karlmal ve henz olmayan lmek iin, olanak lsnde, onu
doal olarak ve byklk olarak genel bir deerlendirme konusu yapmaldr. Bylece, i
zgrlk zerine, bunlarla beslenen binlerce yl tarafndan, stlp stlp ortaya konmu
[sayfa 183] bulunan budalaca yapntlar yalnzca kkten sprlm olmakla kalmaz ama
yaamn pratik rgtlenmesi iin yararlanlabilecek olumlu bir eyle deitirilmi de olur."
yleyse zgrlk, ussal kavrayn insan saa, usd igdlerin sola ekmesine ve bu
glerin paralel-kenannda, gerek hareketin kegene gre olumasna dayanr. Buna gre
zgrlk, kavray ile igd, ussal ile usdnn ortalamas olacak ve derecesi, her birey
iin, bir gkbilimi terimi kullanmak gerekirse, "kiisel denklem" yardmyla deney
tarafndan saptanabilecektir. Ama birka sayfa tede, yle denir:
"Biz ahlaksal sorumluluu, bizce bilinli gdleri doal ve edinilmi usa gre alma
anklndan baka bir anlam olmayan zgrlk zerine kuruyoruz. Bu gdler, olanakl
kartn alglanmasna karn, nne geilmez bir zorunlulukla eylemler zerinde etkili
olurlar; ama ahlaksal etkenlere rol verirken, ite tam da bu nne geilmez zorlamaya
gveniyoruz."
zgrln en kk bir umursama duymakszn birinciyi yalanlayan bu ikinci belirlenimi
de, Hegel anlaynn bir an yavanla indirgenme biiminden baka bir ey deildir.
zgrlk ve zorunluluk ilikisini doru olarak ilk dnen, Hegel oldu. Ona gre zgrlk,
zorunluluunun kavranmasdr. "Zorunluluk ancak kavranlmad lde krdr."*
zgrlk, doa yasalan karsnda dlenmi bir bamszlkta deil ama bu yasalarn
bilinmesinde ve bu bilme aracyla bu yasalarn belirli erekler iin yntemli bir biimde
kullanlma olanandadr. Bu, d doa yasalan iin olduu denli, insann maddi ve manevi
varln yneten yasalar, -gereklikte deil, olsa olsa kafamzn iinde ayrabildiimiz iki
yasa
* Hegel, Ansiklopedi, I, 147, katma, s. 294, edition Henning, Berlin 1843. -Ed.
132 Friedrich Engels
Anti-Dhring

snf- iin de byledir. yleyse isten zgrl, ne yaptn bile bile karar verme
yetisinden baka bir anlama gelmez. Buna gre, belirli bir sorun zerinde bir adamn
yargs ne denli zgrse, bu yargnn ieriini belirleyen [sayfa i84] zorunluluk o denli
byktr; oysa, ok sayda eitli ve eliik karar arasnda, grnte cannn istedii gibi
seen, bilgisizlie dayanan kararszlk, bununla zgr olmayn, egemenlii altna alaca
eyin egemenlii altnda bulunduunu gstermekten baka bir ey yapmaz. yleyse
zgrlk, kendimiz ve d doa zerinde, doal zorunluluklarn bilgisi zerine kurulu
egemenlie dayanr; bylece o, zorunlu olarak, tarihsel gelimenin bir rndr. Hayvanlar
dnyasndan ayrlar ilk insanlar, her zsel noktada hayvanlar denli az zgr idiler; . ama
uygarln her ilerlemesi, zgrle doru atlm bir admd. nsanlk tarihinin eiinde,
mekanik hareketin s durumuna dntrlmesinin, srtnme ile ate yaklmasnn
bulunmas; bizi bugne getirmi olan evrimin sonunda ise, snn mekanik hareket durumuna
dntrlmesinin, buharl makinenin bulunmas var. - Ve buhar makinesinin toplumsal
dnyada gerekletirdii ok byk zgr-letirici devrime karn (bu devrim daha yan
yolu bile bulmad), evrensel zgrletirici etkinlik bakmndan, srtnme ile ate yakmann
onu geride brakt da kuku gtrmez. nk srtnme ile ate yakma insana, doann
bir gc zerinde ilk kez olarak egemenlik verdi ve bylece onu hayvanlar dnyasndan
kesinlikle ayrd. Buhar makinesi, kendisinden kan btn o kudretli retken glerin,
snf farkllklannn, bireysel varlk aralar kaygsnn artk olmayaca ve ilk kez olarak
gerek bir insan zgrlnn, doann bilgisine varlm yasalar ile uyum durumunda bir
yaamn szkonusu olabilecei bir toplumsal dzeni olanakl klan o glerin temsilcisi
olarak gzmzde kazand btn deere karn, insanln evriminde hibir zaman bu
denli gl bir srama gerekletir-meyecektir. Ama tm insanlk tarihinin henz ne denli
gen olduu ve bugnk bululanmza mutlak bir deer yklemenin ne denli gln olaca,
btn gemi tarihin, mekanik hareketin s durumuna dnmesinin pratik bulgusundan,
snn mekanik hareket durumuna dnmesinin pratik bulgusuna giden tarih dnemi olarak
nitelendirilmesi yaln olgusundan da [sayfa ss anlalabilir.
Dorusunu sylemek gerekirse tarih, bay Dhring'de baka trl incelenir. Btn olarak
yanlglar, bilgisizlik ve barbarlk, bask
Friedrich Engels

1 33 Anti-Dhring

ve klelik tarihi olduundan, gereksel felsefe iin bir irenme konusudur; zelde, gene
de iki byk kesime ayrlr: 1. Maddenin kendi kendine zde durumundan Fransz
devrimine dein ve 2. Fransz devriminden bay Dhring' e dein; ama bu durum, 19. yzyl
"henz zsel olarak gerici; dahas, entelektel adan 18. yzyldan daha da gerici (!)"
kalmaktan engellemez. Gene de 19. yzyl, barnda sosyalizmi ve bunun sonucu "Fransz
devrimi habercileri ve kahramanlar tarafndan dnlm olandan [!] daha gl bir
dnmn tohumunu" tar. Gereksel felsefenin gemi tarih iin duyduu kmseme,
kendini yle dorular:
"Gelecekteki binlerce yllk dizi dnld zaman, zgn belgelerin tarihsel bir bellek
salad birka bin yl, insanln gemi bileimleri ile birlikte, ok azey anlatr.... Bir
btn olarak insan tr henz gentir ve eer bir gn bilimsel bellek, binlerle deil
onbinlerle sayabilirse, zihinsel olgunluk eksiklii, kurumlarmzn ocukluu, bu ok doal
ncl, o zaman en eski ilka olarak dnlecek zamanmz aklamak iin sz gtrmez
bir deer kazanacaktr."
Son tmcenin, gerekten "atlm dolu dilbilimsel yap"s zerinde uzun boylu durmadan,
yalnzca iki eyi dikkate alacaz: nce o "en eski ilka"n, tm daha sonraki ve daha
stn evrimin temelini oluturduu, hareket noktas olarak hayvanlar dnyasndan
kurtulan insan ve ierik olarak da gelecein ortaklk yesi insanlarnn benzerleriyle
hibir zaman karlamayacaklar glkler zerindeki utkuyu ald iin, her durumda
btn gelecek kuaklarn gznde en ilgin bir tarihsel dnem olarak kalacan. Ve ikinci

olarak da ortak bu glk ve bu engellerle alkonmayan gelecekteki tarihsel dnemlerin,

karsnda bambaka bilimsel, teknik ve toplumsal baarlar vaat ettikleri bu, en eski
ilka sonunun, bu ylesine "geri" ve "gerilek" yzyl nitelendiren [sayfa i86] eksiklik,
zihinsel ocukluk koullan iinde bulgulanm olan son zmlemede kesin doruluklar,
deimez doruluklar ve kkl grler yardmyla, o gelecekteki bin yllara davran
kurallar vermek iin, her durumda ok tuhaf bir biimde seilmi bir an olduunu. Tarihin
gemiteki gelimesine reva grlen btn kmsemelerin, onun szde en yksek
sonucunu, gereksel denilen felsefeyi de kapsamna aldn ayrmsamamak iin, gerekten
felsefenin Richard Wagner'i -eksi Wagner'in yetenei- olmak gerek.
1 34 Friedrich Engels
Anti-Dhring

Yeni kktenci bilimin en zellik belirtici paralarndan biri de yaamn bireyselletirilmesi

ve deerlendirilmesine aynlan ksmdr. Bu ksmda, tam blm boyunca, grl grl bir
kaynaktan, falc kadn beylik dncesi fkrp akar. Ne yazk ki birka ksa rnekle
yetinmek zorundayz.
"Her duyumun ve bunun sonucu yaamn btn znel biimlerinin derin z, durumlarn
farkll zerine dayanr. ... Oysa yaamn, btnl iinde [!] ne olduuna gelince, yaam
duygusunu ykselten ve kesin uyanlan gelitiren eyin, srerlik durumu deil ama yaamn
bir durumundan bir baka durumuna gei olduu, sz pek uzatmadan [! ] da
gsterilebilir.... Deyim yerindeyse srekli durgunlukta ve ayn denge koulu iinde gibi
kalan kendi kendine duyulur biimde zde durum, doas ne olursa olsun, varlk deneyimi
bakmndan byk bir anlam tamaz. ... Alk ve deyim yerindeyse alkanlk, yaam btn
olarak lmden farksz, ilgisiz ve duygusuz bir ey durumuna getirir. Ona olsa olsa, bir
eit olumsuz dirimsel hareket olarak, bir de can sknts ikencesi eklenir.... Durgun bir
yaam iinde, bireyler ve halklar iin her trl tutku, her trl varlk ilgisi sner. Ama
btn bu olaylar aklanabilir klan ey, ite bizim ayrm yasamzdr."
Bay Dhring'in kendi tepeden trnaa zgn sonulann saptama hz inanlacak gibi deil.
nce, gereksel felsefe diline evrilmi bir beylik dnce: Ayn snrn srekli uyanlmas
ya da ayn uyarnn srerlii, her siniri ve her sinir sistemini yorar; yleyse, normal
durumda, sinirsel uyanlarda [sayfa i87] kesinti ya da deiiklik olmas gerekir -bu,
yllardan beri, herhangi bir fizyoloji elkitabnda okunabilir ve her hamkafa bunu kendi z
deneyimi ile bilir-. Bu eski yavanlk, hemen "bizim ayrm yasamz" durumuna dnmeden
ok az nce: "btn duyumlann derin z, durumlarn farkll zerine dayanr" gizemli
biimi altnda kopya edilmi. Ve bu ayn yasa, eitliin gzelliinin aklama ve
rneklerinden baka bir ey olmayan, yleki en yzeysel hamkafann anlay iin bile
hibir aklamaya hibir gereksinme duymayan ve bu szde aynm yasasna iletilmekten de
bir atom aklk kazanmayan btn bu olaylar dizisini "adamakll aklanabilir klyor".
Ama bu, henz " bizim ayrm yasamz"n kktenci niteliini tamamen ortaya koymu
olmaktan ok uzaktr.
"Yaam alannn ardkl ve buna bal olarak yaam
Friedrich Engels

1 35 Anti-Dhring

koullarndaki deiikliklerin ortaya k, bizim aynm ilkemizi aydnla karmak iin hi

de yabanc olmayan bir rnek verir. ... ocuk, yeniyetme, gen, olgun insan, bu uraklardan
her birindeki dirimsel duygularnn younluunu, iinde bulunduklar deimez durumlarda,
bu durumlarn birinden tekine gei dnemlerinde olduundan daha az duyarlar."
Bu yetmez:
"Eer daha nce tadlm ya da yaplm olan eyin yinelenmesinin bir ekicilii olmad
gerei hesaba katlrsa, bizim ayrm yasamz daha dolayl bir uygulama alan bulabilir."
Ve imdi, daha nceki sama sapan szlerin derin ve kavrayl tmcelerinin balang
hizmeti grdkleri sama sapan sz okur, kendi bana tasarlayabilir; kukusuz bay

Dhring, kitabnn sonunda utkun bir biimde, yle haykrabilir:

"Yaamn deerini lmek ve glendirmek iin ayrm yasas, hem teorik, hem de pratik
bir biimde ii sona erdiren bir durum kazand!"
Bay Dhring bu yasay, okurlarnn entelektel deerini [sayfa 188] lmek iin daha az
nemli bulmuyor: Okurlarnn yalnzca eekler ya da hamkafalardan olutuunu sanyor
olsa gerek!
Daha tede, bize u son derece pratik yaam kurallar veriliyor:
"Yaama kar tm ilgiyi uyank tutmann aresi [hamkaf-alar ve hamkafal olmak
isteyenler iin gzel grev! ] tm oluturan eitli, deyim yerindeyse ilksel ilgileri doal
neller iinde gelitirmek ve birbiri yerine geirmektir. Ayn zamanda, ayn durum iin,
tamamen yararsz l zamanlarn ortaya kmasn nleyecek biimde, aa dzeyde ve
karlanmalar daha kolay uyarclarn, daha yksek uyarclar ve daha srekli eylemlerle
deitirilebilmesi yolundaki kertelenmeden de yararlanmak gerekecektir. te yandan,
toplumsal yaamn normal ak iinde doal olarak ya da baka biimde oluan gerilimlerin
keyfe bal olarak birikmelerini, zorlanmalarn ya da buna kart bir saduyuya aykrlkla,
en hafif hareketlerinden balayarak karlanmalarn ve bylece zevk verici bir
gereksinmenin gelimesi iinde engellemelerini nlemek de nem kazanacaktr. Doal
dzne (rythme) sayg burada, baka yerde olduu gibi, lnn ve sevimli hareketin
nkouludur. Herhangi bir durumun gzelliini, doa ya da koullar vb. tarafndan ona ve1 36 Friedrich Engels
Anti-Dhring

rilmi bulunan nelin tesine yaymak gibi olanaksz bir grev de stlenmemelidir," vb..
"Yaam tatmak" iin, en tatsz yavanlklar zerinde kl krk yaran bir bilgilikten
karlm bu cafcafl hamkafa vahiylerini kendinde kural edinecek yiit, kukusuz
"tamamen yetersiz l zamanlar"dan yaknamayacak. Btn zamann, zevklerini kurallar
iinde hazrlamak ve dzenlemek iin kullanacak, yleki zevkin kendisi iin artk bo bir an
bile kalmayacak.
Yaam, hem de btnl iinde tatmalyz. Bay Dhring'in bize yasaklad yalnzca iki
ey var: Birincisi "ttn kullanmann pislikleri", ikincisi de "ince bir duyarlk bakmndan
genel olarak zc ya da knanmas gereken drtler uyandran zelliklere sahip" iki ve
yiyecekler. Ama [sayfa i89] ekonomi politik kitabnda rak {schnaps) damtmn ylesine
gklere karan bir biimde ululayan bay Dhring, raky bu ikiler arasna koyamaz;
yleyse yasann kapsamna yalnzca arap ve biray ald sonucunu karmak zorundayz.
Eti de yasaklasa, o zaman gereksel felsefeyi mteveffa Gustav Struve'nin zerlerinde o
denli byk bir baanyla dnp durduu yksekliklere - an ocukluk tepelerine ykseltmi
olacak.
Ayrca bay Dhring, ikiler konusunda biraz daha eli ak olabilirdi. Statikten dinamie
giden kpry, kendi z itirafna gre hibir zaman bulamam bir adamn, biraz ok ien
ve sonra bu kez dinamikten statie giden kpry, o da bo yere arayan bir zavallya kar
hogrc olmak iin, kukusuz ok hakl bir nedeni
r. [sayfa 190]
Friedrich Engels Anti-Dhring

1 37

ONIKINCI BOLUM
DYALEKTK NCELK VE NTELK
"VARLIIN temel mantksal zglkleri zerindeki nermelerin birincisi ve en nemlisi,
elikinin dtalanmasna ilikindir. eliki, bir gereklie deil ama ancak dnceler
bilemesine ilikin olabilecek bir kategoridir. eylerde eliki yoktur ya da baka bir
deyile, gerek [effective) olarak konmu eliki, anlamszln doruundan baka bir ey
deildir. ... Kart bir ynde birbiriyle boy len glerin uzlamaz kartl, dnyann
ve onu meydana getiren varlklarn varoluundaki btn eylemlerin temel biimidir. Ama

glerin, elerin ve bireylerin ynleri arasndaki bu atma, sama elikiler fikri ile hi
mi hi karmaz. ... Burada, gerek (effective) elikinin gerek {yelle) samalnn ak
bir imgesi aracyla, mantn szde gizemlerinin ou kez yayd sisleri datm ve
eliki diyalektii yani uzlamaz kart evren emas altnda varsaylan bu ok kaba
yontulmu [sayfa 191] kukla iin urada
138 Friedrich Engels
Anti-Dhring

burada salp savrulan vglerin yararszln ortaya koymu olduumuz iin kendimizi
honut sayabiliriz."
te Felsefe Dersleri iinde diyalektik zerine okunann hepsi, aa yukar bu. Buna
kar, Eletirel Tarih'te, eliki diyalektii ve onunla birlikte zellikle Hegel, bsbtn
baka biimde saldrya urar.
"Hegel'in Mantk'ma ya da daha dorusu Logos retisine gre eliik, gerekte, diyelim
z gerei ancak znel ve bilinli bir ey olarak tasarlanabilen dncede deil ama nesnel
olarak varolan ve deyim yerindeyse ete kemie brnm bir biimde, eylerin ve
srelerin iinde bulunur; yleki anlamszlk, olanaksz bir dnce bilemesi olarak
kalmaz, gerek bir g durumuna gelir. Samann gereklii, hegelci mantk ve
mantkszlk birliinin birinci iman maddesidir. ... Bir ey ne denli eliik ise o denli
gerektir, ya da bir baka deyile, bir ey ne denli sama ise o denli inanlmaya deer;
yeni bir tretim bile olmayan, anlama teolojisi ile mistikten alnm bulunan bu zdeyi,
diyalektik dedikleri ilkenin rlplak davurumudur".
Bu iki para iinde bulunan dnce, "eliki = anlamszlktr, yleyse gerek dnyada
bulunmaz" nerisinde zetlenir. Yeterince saduyu sahibi insanlar bakmndan bu nerme:
"doru eri ve eri de doru olamaz" apaklk deerini tayabilir. Ama diferansiyel
hesap, saduyunun kar kmalarna taklp kalmayarak, kimi koullarda doru ile eriyi
gene de edeer olarak koyar ve doru-eri zdeliinin sama nitelii zerinde
katlam saduyunun hibir zaman elde edemeyecei sonular elde eder. Ve eliki
diyalektii denilen eyin felsefede ilk Yunanllardan gnmze dein oynam bulunduu
rolden sonra, hatta bay Dhring'den daha gl bir dmannn bile ona bir tek sav ve
birok svgden daha baka kantlarla yanamas gerekirdi.
Nesneleri dinginlik durumunda ve cansz, her biri kendi bana, biri tekinin yannda ve
biri tekinden sonra olarak dndmz srece, kukusuz onlarda hibir eliki ile
[sayfa 192] karlamayz. Burada ksmen ortak, ksmen farkl, hatta birbiriyle eliik ama
bu takdirde, farkl eylere datlm ve bunun sonucu kendinde eliki iermeyen baz
zglkler buluruz. Bu gzlem alan snrlar iinde, iimizi allm metafizik dnce
biimi ile yrtebiliriz. Ama nesneleri hareketleri, deimeleri, yaamlar, birbirFriedrich Engels

1 39 Anti-Dhring

leri zerindeki karlkl etkileri iinde dnmeye baladmz andan balayarak durum
iyiden iyiye deiir. Burada birdenbire elikiler iine deriz. Hareketin kendisi bir
elikidir; daha yaln mekanik yer deitirmenin kendisi bile, ancak bir cisim bir ve ayn
anda hem bir yerde hem de bir baka yerde, hem bir ve ayn yerde olduu ve hem de
orada olmad iin gerekleebilir. Ve hareket, ite bu elikinin srekli olarak ortaya
kma ve ayn zamanda zlme biimi iinde bulunur.
yleyse burada "eylerde ve srelerde nesnel olarak varolan ve deyim yerindeyse ete
kemie brnm bir biimde bulunan" bir eliki ile kar karyayz. Bu konuda bay
Dhring ne der? Ksaca, imdiye dein "ussal mekanikte kesin statik ile dinamik arasnda
hibir kpr" olmadn ileri srer. Okur, bay Dhring'in bu gzde tmcesinin arkasnda,
ensonu undan baka bir eyin sakl olmadn grr: Metafizik olarak dnen anlk
(mdrike), dinginlik fikrinden hareket fikrine kesenkes gelemez, nk burada yukardaki
eliki onun yolunu keser. Ona gre hareket, bir eliki olmasndan tr, dpedz

kavranlmaz bir eydir. Ve bir yandan hareketin kavranlmaz niteliini ileri srerken, bir
yandan da istemeye istemeye bu elikinin varln kabul eder; yani eylerin ve srelerin
kendinde nesnel olarak varolan, stne stlk gerek bir de g olan bir elikinin
bulunduunu kabul eder.
Eer daha yaln mekanik yer deitirme kendinde bir eliki ieriyorsa, maddenin daha
yksek hareket biimleri ile organik yaam ve organik yaamn gelimesi haydi haydi
ierir. Yukarda yaamn, en bata bir varln her an hem kendisi hem de bir bakas
olmasna dayandn grmtk. yleyse yaam da eylerin ve srelerin kendinde
varolan, [sayfa 193] ara vermeden ortaya kan ve zlen bir elikidir. Ve eliki biter
bitmez, yaam da biter, lm bagsterir. Ayn biimde, dnce alannda da elikilerden
kurtulamayacamz, ve rnein ierden snrsz insanal bilme yetenei ile bu yetenein
dardan hepsi de snrl ve bilgileri de snrl olan insanlardaki gerek varl arasndaki
elikinin, bizim iin pratik bakmdan, hi olmazsa sonsuz gelime iinde, sonu olmayan
kuaklar dizisi iinde zleceini grmtk.
Yksek matematiin balca temellerinden birinin, kimi koullarda doru ile erinin ayn
ey olacaklar olgusu olduu gereine daha nce deinmitik. Yksek matematik ayrca,
gzlerimiz
140 Friedrich Engels
Anti-Dhring

nnde kesien izgilerin, kesime noktalanndan yalnzca be-alt santimetre tede, kout
(paralel) olarak yani sonsuza dein uzatlsalar bile, birbirleriyle kesiemeyecek izgiler
olarak grnecekleri elikisini de gerekletirir. Ve gene de bu ve ok daha keskin baka
elikiler ile birlikte, yalnzca doru olmakla kalmayan ama baya matematiin hibir
zaman elde edemeyecei sonulan elde eder.
Ama baya matematik de elikilerle doludur. rnein A'nn bir kknn A'nn bir ss
olmas gerektii bir elikidir ama gene de A'/2 = V-A'dr. Eksi bir bykln bir eyin
karesi olmas bir elikidir, nk kendi kendisiyle arplm her eksi byklk art bir
kare verir. yleyse -1' in karekk yalnzca bir eliki deil ama hatta sama bir eliki,
gerek bir anlamszlktr. Gene de, birok durumda V-l, doru matematik ilemlerin
zorunlu sonucudur; dahas var, eer V-l ile ilem yapmak yasaklansayd, yksek matematik
olsun, baya matematik olsun, nerede olurdu?
Matematik bile, deiken byklklerle uraarak, diyalektik alanna yanar ve ona bu
gelimeyi kazandrann diyalektik bir filozof, Descartes olmas da dikkate deer.
Deiken-olmayan byklkler matematiine gre deiken byklkler matematii ne ise,
metafizik dnceye gre diyalektik dnce de odur. Ama bu durum, byk
matematikiler ynnn diyalektii yalnzca matematik alanda kabul etmesini ve
aralanndan ounun, diyalektik yoldan elde [sayfa 194] edilmi yntemleri tamamen eski,
snrl metafizik ynteme gre i grmeye devam etmek iin kullanmasn hi mi hi
engellemez.
Bay Dhring'in glerin kartl ve kart evren emas zerine daha bir ayrntya
girmek, ancak bize bu konu zerine yalnzca bo szden baka bir ey vermi bulunsayd,
olanakl olurdu. Sz edildikten sonra bu uzlamaz kartlk bize, eylem durumunda ne
evren emasnda, ne de doa felsefesinde bir kez bile gsterilmez ve bu, bay Dhring'in
bu "dnyann ve onu oluturan varlklarn varoluundaki btn eylemlerin temel biimi" ile
olumlu olarak ne yapacan hi mi hi bilmediinin en iyi itirafdr. Gerekten Hegel'in
"Varlk retisi", o elikiler durumunda deil ama kart ynlerde devinen gler
yavanlna dein drldkten sonra yaplacak en iyi ey, kukusuz bu beylik dncenin
her uygulann bir yana brakmaktr.
Friedrich Engels

141 Anti-Dhring

Bay Dhring'in anti-diyalektik fkesini boaltmasn salayan ikinci nokta, Marks'n ona

diyalektii sunan Kapital'idir.

"Diyalektik karkln zorlama ve fikir bezeklerinin kendilerini gsterdikleri doal ve
anlalr mantk yokluu....imdiye dein yaynlanm bulunan ksma, belirli bir gr
asndan ve genel bir biimde [!], nl bir felsefi nyargya gre her eyi herhangi bir
ey ve herhangi bir eyi her ey iinde aramak gerektii ve bu fikir karm ve
karikatrnn sonucu olarak her eyin bir ey olduu ilkesini uygulamak zorundayz."
nl felsefi nyarg zerine sahip bulunduu bu kavrayc gr, tam da "insan ve Alman
olarak konumak gerekirse, gerekten iki son ciltte iyi olarak daha neyin gelecei
bilinemez" diye yazdktan yedi satir sonra bay Dhring'in, Marks'n iktisad felsefesinin
"son"unun, giderek Kapitalin bundan sonraki ciltlerinin ieriinin ne olacan nceden
kesinlikle bildirmesini salar.
Bununla birlikte bay Dhring'in yaptian, kendilerini bize ilerinde "elikinin nesnel
olarak mevcut ve deyim [sayfa 195] yerindeyse ete kemie brnm bir biimde
bulunduu" "eyler"e ilikinmi gibi ilk kez olarak gstermiyor. Ama bu onu, utkun bir
havayla yle devam etmekten alkoymaz:
"Gene de salam mann kendi karikatrn yenecei nceden grlebilir bir eydir. ...
Diyalektik bilgilikler ve gizleme meraklan, biraz saduyusu kalm hi kimseye ... bu
dnce ve slup biimsizliine kaplma isteini vermeyecektir. Diyalektik budalalklarn
son kalntlarnn ortadan kalkmas ile birlikte bu yutturmaca arac ... aldac etkisini
yitirecek ... ve bu karmakark eyler ekirdeinin, bir kez artldktan sonra, en iyi
durumda ortaya, beylik dnceler olmad zaman beylik teori elerinden baka bir ey
karmad yerde, bir bilgelik izi bulmak iin znt ekmek gerektiine ark kimse
inanmayacaktr. Salam man deerden drmeden [Marks'n] zorlamalar[n] Logos
retisine gre evirmek tamamen olanakszdr."
Marks'n yntemi, "kendisine inananlar iin diyalektik mucizeler dzenlemek" imi, vb..
Burada henz Marks'n almalarnn ekonomik sonularnn doruluu ya da yanll
deil ama yalnzca Marks tarafndan uygulanan diyalektik yntem szkonusudur. Nedir ki
kesin olan bir ey var: Kapital okurlannn ou, gerekte ne okuduklann ancak
142 Friedrich Engels
Anti-Dhring

imdi, stelik bay Dhring'den reneceklerdir. Ve bunlar arasnda 1867'de

(Erganzungsblatter III, Heft 3),* Marks'n aklamalarn, imdi bunun zorunlu olduunu
syledii gibi, nce Dhring diline evirmek zorunda kalmakszn, kitabn ieriini kendi
apndaki bir dnr iin grece ussal bir biimde aklamaya henz yetenekli olan bay
Dhring'in kendisi de var. Her ne denli daha o zamandan Marks'n diyalektiini Hegel'in
diyalektii ile zdeletirmek dncesizliini gstermise de, gene de yntem ile onun
elde edilmesini salad sonular arasnda ayrm yapma ve birinciyi batrmann ikincileri
rtme demek olmadn anlama yetisini henz yitirmemiti. [sayfa 196]
Herhalde bay Dhring'in en aknlk verici sav, Marks'n bak asna gre "sonunda her
eyin bir ey olduu", yleyse Marks iin rnein kapitalistler ile cretlilerin, feodal,
kapitalist ve sosyalist retim biimlerinin "hep bir olduu"; eninde sonunda Marks ile bay
Dhring'in kukusuz "hep bir" olduklar savdr. Bylesine budalaca zirzopluk olanan
aklamak iin yalnzca diyalektik szcnn, bay Dhring'i, belirli bir fikir karikatr ve
karm sonucu, sonunda syledii ve yapt her eyin " hep bir olduu" bir sorumsuzluk
durumuna drdn kabul etmekten baka bir are yok.
Burada bay Dhring'in " benim parlak sluplu tarih yazma biimim" ya da "Hume'un
bilginler ayaktakm dedii mikrolojik ayrntda bir yanllk bildirimini onurlandrma
alakgnllln gstermeksizin cins ve tipin hesabn gren yntem; bu daha yksek ve
daha soylu slup yntemi, eksiksiz doruluun karlar ve meslekten olmayan okura kar
olan devler ile badaan tek yntemdir" dedii eyin bir rnei karsnda bulunuyoruz.

Parlak sluplu tarihsel betimleme ve cinsle tipin ksaca hesabn grme, bay Dhring iin
gerekten ok elverilidir, nk bu onun btn belirli olaylar mikrolojik olarak
savsaklama, onlar sfra eit sayma ve bir tantlama yapma yerine genel formllerle
yetinme ve yalnzca, yldrmlaryla dorulama ya da ezme yolunu tutmasn salar.
Dmana hibir gerek dayanak noktas vermemek ve bylece ona kendini parlak sluplu
ve ksa savlar iine
* Dhring'in, Marks'n Kapital'i zerindeki makalesi 1867 ylnda, Erganzungsblatter zurKenntnis der
Gegenwart, c. III, n 3, s. 182-186 iinde yaynlanmt. -Ed.
Friedrich Engels

143 Anti-Dhring

atmak, genel formller iinde dalmak ve sonunda, bu kez bay Dhring'i yldrmla
vurulmua dndrmekten, ksacas sylendii gibi topu ona geri gndermekten, herkesin
houna gitmeyen bu iten baka hibir yant olana brakmamak da ek bir stnlktr.
te bu yzden bize, Marks'n cehennemlik Logos retisinden hi olmazsa iki rnek
vermek zere, ayrksn olarak yksek ve soylu slubu brakmasndan tr bay Dhring'e
gnl borcu duymamz gerekiyor.
"Bir yatrmn belli bir snra ulat zaman, ancak bu [sayfa 197] basit nicelik artyla
sermaye durumuna dnt sonucunu karmak iin, rnein Hegel'in niceliin nitelie
dn yolundaki bulank ve kark dncesini anmsatmaktan baka bir ey bulamamak
son derece gln olmuyor mu?"
Kabul etmek gerekir ki bay Dhring'in bu "antlm" sunuunda, sorun olduka tuhaf bir
grn alyor. yleyse bu sorunun aslnda Marks' ta nasl bir grne sahip bulunduuna
bakalm. Sayfa 313'te {Kapitalin 2. basks)* Marks, deimeyen sermaye, deien
sermaye ve art-deer zerindeki irdelemeye ngelen irdelemede: "Eldeki her para ya da
deer, keyfi olarak sermayeye dntrlemez. Bu dnmn gerekleebilmesi iin,
para ya da meta sahibi bireyin elinde belli asgari miktarda bir para ya da deiimdeerinin bulunmas gerekir."* sonucunu kanr.
O zaman rnek olarak, sanayinin herhangi bir kolunda kendisi iin, yani cretinin deerini
retmek iin sekiz saat ve kapitalist iin, onun cebine giren art-deeri retmek iin de
drt saat alan iinin durumunu alr. Ondan sonra birinin, eer iilerinden biri kadar
yaayabilmek iin yeterli art-deeri her gn cebine indirmek istiyorsa, iki iiyi
hammadde, i aralan ve cretie donatmasn salayan bir deer niceliine sahip olmas
gerekir. Ve kapitalist retim, ama olarak yalnzca yaamann salanmasn deil ama
zenginlik arn gzettii iin bizim adammz, iki iisiyle birlikte hibir zaman bir
kapitalist olamaz. Baya bir iiden iki kat daha iyi yaamak ve retilen art-deerin
yarsn yeni batan sermaye durumuna dntrmek iin adammzn sekiz ii
altrmas, yleyse daha imdiden yukarda kabul edilen deer niceliinin drt katna
sahip olmas gerekirdi. Ancak bundan sonra ve
* Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 321. -Ed.
144 Friedrich Engels
Anti-Dhring

herhangi bir kk deer niceliinin sermaye durumuna dnmek iin yeterli olmad
ama bu dnm iin her gelime dnemi ve her sanayi kolunun belirli en dk snrlara
sahip bulunduu gereini aydnlatma ve temellendirmeye ynelik baka aklamalar
arasnda [sayfa i98] Marks, yle yazar:
"Hegel'in Mantk'mda saptad yasann doruluu, doa bilimlerinde olduu gibi burada
da grlr: Srf nicel farkllklar, bir noktadan sonra nitel deiikliklere dnrler."*
Ve imdi bay Dhring'in, sayesinde Marks'a sylediinin tersini sylettii yksek ve soylu
sluba hayran olun. Marks yle diyor: Bir deer niceliinin, ancak koullara gre farkl
ama her zel durumda belirli en dk bir bykle vardktan sonra sermaye durumuna
dnebilmesi olgusu, Hegel yasasnn bir doruluk kantdr. Bay Dhring, ona yle
dedirtiyor: Hegel yasasna gre nicelik nitelie dnt iin, "bunun sonucu, bir yatrm,

belirli bir snra vard zaman ... sermaye olur". Yani tam kart.
"Eksiksiz doruluk" ve "meslekten olmayan okura kar olan devler" yararna bu yanl
alntlar yapma alks, bay Dhring'in Darvvin sorununu nasl ilediini grdmzden bu
yana, bize yabanc deil. Bu alk gitgide gereksel felsefenin bir i zorunluluu olarak
grnr ve kukusuz " ok kestirme bir yntem"dir. Burada yalnzca hammaddeler, i
aralar ve cretler durumundaki yatrm szkonusu olduu halde, bay Dhring'in sanki
Marks herhangi bir "yatrm"dan szediyormu gibi davranmasn ve bylece Marks'a su
katlmadk bir samalk syletmesini bir yana brakalm. Ama, o bunu yaptktan sonra,
kendi rettii samal bir de gln bulma yzszln gsterir; zerinde gcn
denemek iin dsel bir Darvvin yaratm olduu gibi, burada da dsel bir Marks yaratr.
Gerekten "parlak sluplu tarih yazma biimi"!
Yukarda, evren emasnda, nicel deimenin baz noktalarnda birdenbire nitel bir
dnmn meydana geldii o hegelci l ilikileri dm izgisi ile, bay Dhring'in bana
kk bir mutsuzluun geldiini grmtk: Bir gszlk annda bay Dhring, onu kabul
etmi ve uygulamt. Orada en nl rneklerden birini, normal hava basnc altnda 0'de
sv durumundan kat duruma ve 100'de sv [sayfa 199] durumundan gaz durumuna geen
* Kapital, Birinci Cilt, s. 322. -Ed.
Friedrich Engels
145 Anti-Dhring

suyun, o iki dnm noktasnda, yalnzca sdaki nicel deiikliin suda nitel olarak deiik
bir durum meydana getirmesi biiminde, topaklanma durumlanndaki dnm rneini
vermitik.
Bu yasay tantlamak iin doadan ya da insan toplumundan daha byle yzlerce benzer
olgu kartabilirdik. Bylece Marks'n/Ca/?/fa/'inde, btn bir drdnc ksm (elbirlii,
iblm ve manfaktr, makineli retim (mainizm) ve byk sanayi alannda nispi artdeer retimi), nicel bir dnmn eylerin niteliini ve ayn biimde nitel bir dnmn
de niceliini deitirdii, yani bay Dhring'in o hi sevmedii deyimi kullanmak gerekirse,
niceliin nitelie, niteliin de nicelie dn saysz durumlan inceler. rnein birok
bireyin elbirliinin, birok gcn birlemi bir g durumunda kaynamasnn" Marks gibi
sylemek gerekirse, kendini oluturan gler toplamndan zsel olarak farkl "yeni bir
gizillemi g" oluturmas olgusunu analm.
Bay Dhring tarafndan eksiksiz doruluk yararna kendi kartna dndrlen ayn
parada Marks, ayrca u gzlemi de yapyordu:
"Modern kimyada ilk kez Laurent ve Gerhardt tarafndan gelitirilmi olan molekl teorisi
de temel olarak bu yasaya dayanr."*
Ama bay Dhring iin ne nemi var? O bilmiyor muydu ki:
"Bilimsel dnce biiminin son derece modem eleri, tam da bay Marks'la hasm
Lassalle'da olduu gibi, yar-bilim ile biraz da felsefe krntsnn gstermelik bir bilginin
yufka bagajn oluturduklar yerde, eksiktir"; oysa bay Dhring'de, temelde "mekanik,
fizik ve kimyada gerek bilim tarafndan saptanm balca olgular" vb. var. - Nasl var,
grm bulunuyoruz! Ama bakalann da bir yargda bulunabilecek bir duruma getirmek
iin, Marks tarafndan notunda sz edilen rnei biraz daha yakndan inceleyeceiz,
[sayfa 200]
Gerekte burada, daha imdiden birou bilinen ve her birinin kendi z cebirsel bileim
forml bulunan trde (homo-logues) karbon bileimleri dizileri szkonusudur. Eer
rnein kimyada olduu gibi, bir karbon atomunu C ile, bir hidrojen atomunu H ile, bir
oksijen atomunu O ile ve her bileme iinde bulunan
* Kapital, Birinci Cilt, s. 322. Not. -Ed.
146 Friedrich Engels
Anti-Dhring

100 ergime noktas 1

;

118
;
140
;
162
;
175
;

ergime noktas 17
ergime noktas ergime noktas ergime noktas -

karbon atomlan saysn da n ile gsterirsek, bu dizilerden bir ka iin molekl

formllerini yle yazabiliriz:
Cn H(2n+2) - Normal parafinler dizisi. CnH(2n+2) O - Primer alkoller dizisi. CnH2nO2 - Tek bazl
yal asitler dizisi.
rnek olarak bu dizilerden sonuncusunu alalm ve srasyla n=l, n,=2, n=3, vb. koyalm,
(izomerilileri hesaba katmazsak) u sonular elde ederiz:
CH O
2

CHO
2

CHO
CHO
4

10

CH O

formik asit -

kaynama noktas

asetik asit -

kaynama noktas

propiyonic asit - kaynama noktas

btirik asit -

kaynama noktas

valerianik asit - kaynama noktas

vb., ancak 80 de eriyen ve kaynama noktas olmayan, nk aynmakszn gaz durumuna

geemeyen C30 H60 O2'ye, melissik asite dein.

Bylece burada, elerin ve hep ayn oran iinde, yaln nicel katlma yoluyla olumu nitel
bakmdan farkl bir cisimler dizisi gryoruz. Bileimin btn eleri eit bir oranda
nicelik deitirdikleri yerde bu olgu, kendini en ak biimde gsterir; normal parafinler
CnH(2n+2) iin olduu gibi: En alak metandr, CH4, bir gaz; bilinenler iinde en yksek de,

21' de eriyen ve ancak 278'de kaynayan renksiz kristaller oluturan kat durumundaki
hegzade-kan, C16 H34. Her iki dizide de, her yeni ye bir nceki yenin molekl formlnde
CH2, yani bir karbon ve iki de hidrojen atomu eklenmesiyle [sayfa 2011 oluur ve molekl

formlndeki bu nicel deime, her kez nitel bakmdan farkl bir cisim retir.
Ama bu diziler son derece somut bir rnekten baka bir ey deildirler; kimyada hemen
her yerde, daha eitli azot oksitleri ya da eitli fosfor veya kkrt asit oksitleri ile
birlikte, "niceliin nitelie nasl dnt" ve Hegel'in o szde bulank ve kank
dncesinin, bay Dhring dnda kimseye kank ve bulank kalmakszn, eyler ve
sreler iinde, deyim yerindeyse ete kemie brnm olarak nasl bulunduu grlebilir.
Ve eer Marks bu
Friedrich Engels

147 Anti-Dhring

nokta zerine dikkati eken ilk kii ise ve eer bay Dhring bu saptamay anlamadan
okumusa (yoksa bu mthi cinayeti cezasz brakmazd), bu kadan, hatta Dhring'in
vngen doa felsefesi zerine geriye doru bir gz bile atmakszn, "bilimsel dnce
biiminin son derece modem kltr eleri"nin kimde, Marks'ta m yoksa bay Dhring'de
mi eksik olduunu ve "kimya tarafndan ... saptanm balca olgular" bilgisinin kimde
bulunmadn ortaya koymaya yeter.
Bitirmek iin, niceliin nitelie dnm yararna bir tana daha bavuracaz;
Napoleon'a. O, atlar kt ama disiplinli Fransz svarisinin, teke tek sava bakmndan o
an sz gtrmez bir biimde en iyisi ama disiplinsiz Memluk'lere kar savan yle
anlatr:
"ki Memluk Franszdan kesenkes stnd; 100 Memluk ile 100 Fransz birbirine
denkti; 300 Fransz 300 Memluk'ten ou kez stnd; 1.000 Fransz 1.500 Memluk'
her zaman yeniyordu."*

Tpk Marks'ta, sermaye durumuna dnmesinin olanakl olmas iin deiim-deeri

tutarnn, deiken de olsa, belirli bir byklnn zorunlu olmas gibi, Napoleon'da da,
kapal dzen ve yntemli kullanma dayanan disiplin gcnn kendini gsterebilmesi ve
hatta daha iyi atlara sahip, binicilik ve savata daha usta ve en azndan kendisi denli
[sayfa 202] yrekli, daha byk bir dzensiz svariler ynn yenecek denli
byyebilmesi iin, belirli bir byklkteki bir svari birlii zorunluydu. Ama bay
Dhring'e kar bu neyi kantlar? Napoleon, Avrupa'ya kar savamnda kt bir biimde
yenilmedi mi? Bozgun stne bozguna uramad m? Hem de neden? Srf Hegel'in bulank
ve kank dncesini svari taktiine sokmu olduu iin! [sayfa 203]
* Memoires pour servir a l'histoire de France, sous Napoleon, ecrits a Sainte-Helene, par les generaux qui ont
partage sa captivite, et publies sur les manuscrits entierement corriges de la mam de Napoleon, c. I, general
comte de Montholon tarafndan yazlm, Paris 1823, s. 262. -Ed.
148 Friedrich Engels
Anti-Dhring

ONNC BLM
DYALEKTK YADSIMANIN YADSINMASI
"BU TARHSEL taslak [ngiltere'de sermayenin ilkel denilen birikiminin olumas], gene
de Marks'n kitabnda nispeten en iyi olan eydir ve eer derin-bilgin koltuk deneinden
baka bir de diyalektik koltuk deneine dayanmasayd, daha da iyi olurdu. Gerekten,
daha iyi ve daha ak aralarn yokluunda, burada ebe kadn grevini yapmas ve gemiin
barndan gelecei dourtmas gereken ey, Hegel'in yadsmann yadsnmasdr. Bireysel
mlkiyetin, gsterilen biimde, 16. yzyldan sonra ortadan kalkmasnn tamamlanmas,
birinci yadsmadr. Bu yadsma, yadsmann yadsnmas olarak ve 'bireysel mlkiyet'in bu
kez toprak ve i aralannn ortaklaa sahipliine dayanan daha yksek bir biim altnda
canlandnlmas olarak nitelendirilen bir ikinci yadsma ile izlenecektir. Eer bu yeni
'bireysel mlkiyet', bay Marks'ta 'toplumsal , mlkiyet' olarak da adlandnlyorsa, [sayfa
204] bunun nedeni,
Friedrich Engels

149 Anti-Dhring

Hegel'in, iinde elikinin kaldrlmas, yani szck oyununu izlemek gerekirse korunmas
olduu denli almas da gereken yksek birliinin ite burada ortaya kmasdr. ...
yleyse mlksz-letirenlerin mlkszletirilmesi, d ve maddesel ilikileri iinde
tarihsel gerekliin, deyim yerindeyse otomatik sonucudur.... Yadsmann yadsnmas gibi
hegelci martavallara inanarak, aklbanda bir adam iin topran ve sermayenin ortaklaa
kullanlmas zorunluluuna kandrlmak g olacaktr. ... Marks'n fikirlerinin bulank
belirsizlii, hegelci diyalektik ile bilimsel temel olarak bol bol nasl kafa yorulabileceini
ya da daha dorusu bu iten aklszlk olarak zorunlulukla neyin kacan bilen kimseyi
zaten artmayacaktr. Bu oyunlardan hibir ey anlamayan kimse iinse, Hegel'de birinci
yadsmann din kitabndaki ilk gnah kavram ve ikinci yadsmann da kurtulmaya gtren
daha yksek bir birlik olduunu aka belirtmek gerekir. Olgularn mant, ne de olsa din
alanndan alnm bu gln andnma zerine temellendirilmemelidir.... Bay Marks, ayn
zamanda hem bireysel hem de toplumsal olan mlknn bulank evreninde dinginlik iinde
yaar ve derin diyalektik bilmeceyi zme iini yandalarna brakr."
Bay Dhring ite byle konuur.
Demek ki Marks, toplumsal devrimin, toprak ve emek tarafndan yaratlan retim
aralarnn ortak mlkiyeti zerine dayanan bir toplum kuruluunun zorunluluunu,
Hegel'in yadsmann yadsnmasna bavurmadan tantlayamaz ve sosyalist teorisini dinden
alnm bu gln andnma zerine dayandrarak gelecekteki toplumda, kaldnlm
elikinin stn hegelci birlii olarak, ayn zamanda hem bireysel hem de toplumsal bir
mlkiyetin egemen olaca sonucuna vanr.
Balamak iin yadsmann yadsnmasn bir yana brakalm ve "ayn zamanda hem bireysel
hem de toplumsal mlkiyet"i ele alalm. Bay Dhring bu mlkiyeti, "bulank evren" olarak

nitelendirir ve bu konu zerinde gerekten hakl [sayfa 205] olmas da belirtilmeye

deer. Ne yazk ki bu bulank evrende yaayan Marks deil ama gene bay Dhring'in ta
kendisidir. Gerekten, tpk daha yukarda hegelci "sayklama" yntemindeki ustal
sayesinde, Kapitalin henz tamamlanmam bulunan ciltlerinin neyi iermesi gerektiini
kolayca saptayabildii gibi, burada da Marks', zerinde tek szck bile sylemedii
yksek bir mlkiyet birliini ona malederek, He1 50 Friedrich Engels
Anti-Dhring

gel'e gre kolayca dzeltebilir.

Marks yle der:
"Yadsmann yadsnmasdr bu. Emekinin zel mlkiyetini deil ama kapitalist an
kazanmlanna, elbirliine ve toprak dahil btn retim aralarnn ortaklaa sahipliine
dayanan bireysel mlkiyetini yeniden kurar. Bireysel emekten doan zel ve blnm
mlkiyeti kapitalist mlkiyet durumuna dntrmek iin, gerekte daha imdiden
kolektif bir retim biimine dayanan kapitalist mlkiyetin toplumsal mlkiyet durumuna
dnmesinin gerektireceinden elbette daha ok zaman, daha ok aba ve daha ok
glk gerekmitir."*
Hepsi bu. Demek ki mlkszletirenlerin mlkszletirilmesi aracyla ortaya kan durum,
bireysel mlkiyetin, ama topran ve emek tarafndan retilmi retim aralarnn
toplumsal mlkiyet temeli zerinde yeniden kurulmas olarak belirleniyor. Anlamasn bilen
herkes iin bu, toplumsal mlkiyetin topra ve teki retim aralann ve bireysel
mlkiyetin de rnleri yani tketim nesnelerini kapsamna ald anlamna gelir. Ve sorunu
alt yandaki ocuklarn bile anlayabilecei bir duruma getirmek iin Marks, 56. sayfada
"ortak retim aralanyla,alan ve tasarlanm bir plana gre, ok saydaki bireysel
glerini tek ve ayn bir toplumsal emek-gc olarak harcayan bir zgr insanlar birlii"**
, yani sosyalist biimde rgtlenmi bir birlik varsayar ve yle der:
"Birlemi emekilerin toplam rn, toplumsal bir [sayfa 206] rndr. Bir blm
yeniden retim arac olarak kullanlr ve toplumsal kalr ama teki blm tketilir ve
bunun sonucu, tm emekiler arasnda leilmesi gerekir."***
te, hatta bay Dhring'in hegelletirilmi beyni iin bile yeterince ak szler.
Ayn zamanda hem bireysel hem de toplumsal mlkiyet, bu ikircil ve kark uydurmaca,
Hegel diyalektiinden zorunlu olarak kan bu aklszlk, bu bulank evren, Marks'n
zm iini yandalarna brakt bu derin diyalektik bilmece, bir kez daha bay
Dhring'in zgr bir yarat ve kuruntusundan baka bir ey deildir.
* Kapital, Birinci Cilt, s. 783. -Ed. ** Kapital, Birinci Cilt, s. 93. -Ed. *** Kapital, Birinci Cilt, s. 94; talikler Engels'in. -Ed.
Friedrich Engels
151 Anti-Dhring

Marks, szmona hegelci niteliiyle, yadsmann yadsnmasnn sonucu olarak, gerek bir
yksek birlik salamak zorundadr ve bunu, bay Dhring'in houna gidecek gibi
yapmadndan, o da bir kez daha eksiksiz doruluk yararna, kendini yksek ve soylu
sluba kaptracak, Marks'a aka bay Dhring'in kiisel retimi olan eyler
syletecektir. Ayrklama niteliinde de olsa doru bir alnt yapmakta bile adamakll
yeteneksiz olan bir adam, aynkla-masz olarak doru alntlar yapan ama ite tam da byle
yapmakla "alnt yaptklar yazarlardan her birinin fikir btn zerindeki kavrayc gr
eksikliklerini iyi saklayamayan" baka kimselerin "derin bilgi tuhaflklar" karsnda
kendini ahlaksal fkeye pekala kaptrabilir. Bay Dhring hakl. Yaasn parlak sluplu
tarihsel betimleme!
imdiye dein bay Dhring'e zg direngen yanl alntlar pratiinin, hi deilse iyi
niyetii olduu ve ya tam bir anlay yeteneksizliine ya da genellikle ar olarak da
nitelense, parlak sluplu tarihsel betimlemeye zg bir alkya, bellekten aktarma
alksna dayand varsaymndan hareket ettik. Ama yle grnr ki bay Dhring'de de
niceliin nitelie dnd noktaya gelmi bulunuyoruz. nk eer ilk olarak, Marks'n

parasnn son derece ak ve stelik ayn kitabn hibir yanl anlamaya elverili olmayan
bir baka parasyla tamamlanm olduu; ikinci olarak ne Ergnzungsbltter'lerde
bulunan Kapitalin yukarda sz [sayfa 207] geen eletirisinde, ne de Eletirel Tarih'in
birinci basksnn ierdii eletiride bay Dhring, o "ayn zamanda hem bireysel hem de
toplumsal mlkiyet" ucubesini kefetmediini ama onu ancak ikinci baskda, yani nc
okumada bulduu; sosyalist anlamda yeniden elden geirilip dzeltilmi bu ikinci baskda
bay Dhring'in Marks'a, karlk olarak "ekonomik ve hukuksal taslan Derslerimde
izdiim ekonomik komn" o kadar utkun bir davran ile sunabilmek iin -ve yap da
budur-, toplumun gelecekteki rgtlenmesi zerine olanakl olan en budalaca szleri
syletmek gereksinmesinde olduu dnrsek - eer btn bunlar dnlrse, tek bir
sonu kendini zorla kabul ettirir: Bay Dhring bizi, burada Marks'n dncesini
"koruyucu olarak geniletme" -ama bay Dhring iin koruyucu olarak- niyeti beslediini
kabul etmeye hemen hemen zorlar.
Yadsmann yadsnmas, Marks'ta ne rol oynar? Marks, 791.
1 52 Friedrich Engels
Anti-Dhring

ve izleyen sayfalarda,* sermayenin ilkel denilen birikiminin daha nceki 50 sayfay

dolduran ekonomik ve tarihsel irdelemesinin sonulann toplar. Kapitalist adan nce hi
deilse ngiltere'de, temel olarak iinin kendi retim aralar zerindeki zel
mlkiyetine dayanan kk iletme vard. Sermayenin ilkel denilen birikimi burada, bu
dolaysz reticilerin mlkszletirilmesine yani kiisel almaya dayanan zel mlkiyetin
yklmasna dayand. Eer bu olanakl olduysa, bunun nedeni szkonusu kk iletmenin
ancak retim ve toplumun doal ve dar snrlar ile badar olmas ve bunun sonucu belirli
bir dzeyde kendi yok oluunun maddi aralann meydana getirmesidir. Bu yok olu,
bireysel ve dank retim aralarnn toplumsal olarak bir arada toplanm aralar
durumuna dnm, sermayenin tarih-ncesini oluturur. Emekiler proleterlere ve
emekilerin i aralan da sermaye durumuna dntkten, kapitalist retim biimi
ayaklarn yere bastktan sonra, emein bundan sonraki toplumsallamas ve topran ve
teki retim aralarnn bundan sonraki dnm, yani zel mlk sahiplerinin bundan
[sayfa 208] sonraki mlkszletirilmesi, yeni bir biim alr.
"imdi mlkszletirilecek olan kimse, artk kendi hesabna alan emeki deil, birok
emekiyi smren kapitalisttir. Bu mlkszletirme, kapitalist retimin kendi iinde
tad yasalann ilemesiyle, sermayenin merkezilemesi ile gerekleir. Bir kapitalist,
daima biroklarnn ban yer. srecinin gitgide boyutlar byyen kooperatif ekli,
bilimin bilinli teknik uygulamas, topran yntemli bir biimde ilenmesi, i aralarnn
ancak ortaklaa kullanlabilir i aralarna dntrlmesi, btn i aralarnn bileik
toplumsal emein retim aralan olarak kullanlmasyla salanan tasarruf, btn insanlarn
dnya pazarlar ana sokulmas ve bylece kapitalist rejimin uluslararas bir nitelik
kazanmas, bu merkezileme ya da birok kapitalistin birka kapitalist tarafndan
mlkszletirilmesi ile elele gider. Bu dnm srecinin btn avantajlarn smren ve
tekellerine alan byk sermaye sahiplerinin saylarndaki devaml azalmayla birlikte
sefalet, bask, klelik, soysuzlama, smr de alabildiine artar; ama gene bununla
birlikte saylan srekli artan, kapitalist retim srecinin bizzat kendi
* Kapital, Birinci Cilt, s. 780 vd. -Ed.
Friedrich Engels
1 53 Anti-Dhring

mekanizmas ile eitilen, birletirilen ve rgtienen ii snfnn bakaldrmalar da

geniler yaygnlar. Sermaye tekeli, kendisiyle birlikte ve kendi egemenlii alnda
fkrp boy atan retim biiminin ayakba olur. retim aralarnn merkezilemesi ve
emein toplumsallamas, en sonunda bunlann kapitalist kabuklanyla badaamadklar bir
noktaya ular. Bylece kabuk paralanr. Kapitalist zel mlkiyetin an almtr.
Mlkszletirenler mlkszle-tirilirler."*

Ve imdi, okuyucuya soruyorum: Diyalektik karkln zorlamalar ve entelektel

bezekleri nerede, sonunda her eyin bir ey olduu sonucunu veren fikirler kanm ve
karikatr nerede, inan sahipleri iin diyalektik mucizeler nerede, Marks'n Dhring'e
gre onlar olmakszn aklamasn yapma baarsn gsteremeyecei hegelci Logos
retisinin diyalektik gizleme meraklan ve zorlamalar nerede? Marks, [sayfa 209]
yalnzca tarih aracyla tantlar ve burada ksaca u olgular zetier: Vaktiyle kk
iletme kendi evrimi ile kendi yok oluunun, yani kk mlk sahiplerinin mlkszletirilmesinin koullann nasl zorunlu olarak yarattysa, bugn de kapitalist retim
biimi, kendisini ykma uratacak maddesel koullan tpk yle yaratmtr. Sre,
tarihsel bir sretir ve eer ayn zamanda diyalektik ise bu, bay Dhring iin ne denli
canskuc olursa olsun, Marks'n suu deildir.
Marks, ancak ekonomik ve tarihsel tantlamasn bitirdikten sonradr ki yle devam eder:
"Kapitalist retim biiminin rn olan kapitalist mlk edinme biimi, kapitalist zel
mlkiyeti yarar. Bu, mlk sahibinin emeine dayanan kiisel zel mlkiyetin ilk
yadsnmasdr. Ama kapitalist retim, bir doa yasasnn kanlmaz zorunluluu ile kendi
yadsnmasn dourur. Yadsmann yadsnmasdr bu."** vb., arkas iin daha yukardaki
alntya baknz.***
Demek ki sreci yadsmann yadsnmas biiminde nitelendirirken Marks, srecin tarihsel
zorunluluunu bu niteleme ile tantlamay dnmez. Tersine; gerekte srecin ksmen
nasl gerekletiini, ksmen de mutlak olarak nasl gerekleeceini tarih
* Kapital, Birinci Cilt, s. 782. -Ed. ** Ibid, s. 782-783. -Ed. *** Bkz: s. 226. -Ed.
1 54 Friedrich Engels Anti-Dhring

aracyla tantladktan sonradr ki Marks, bu sreci ayrca belirli bir diyalektik yasaya
gre gerekleen bir sre olarak nitelendirir. Hepsi bu. yleyse bay Dhring, yadsmann
yadsnmasnn gemiin banndan gelecei dourtarak burada ebe kadn grevi greceini
ya da Marks'n bizi toprak ve sermaye ortaklnn (bay Dhring'in ete kemie brnm
bir elikisi) bir zorunluluk olduuna inandrmak iin, bizden yadsmann yadsnmasna
sayg gstermemizi istediini ileri srd zaman, bir kez daha bay Dhring'in temelsiz
bir varsaym ile kar karya gelmi bulunuyoruz demektir.
Diyalektii, bay Dhring'in yapt gibi, diyelim biimsel mantk ya da ilkel matematik
zerine snrl bir fikir edinebildii biimde, katksz bir tantlama aleti olarak almak,
[sayfa 210] diyalektiin iyzn kavramakta tam bir eksikliktir. Biimsel mantk bile, her
eyden nce yeni sonular bulmak, bilinenden bilinmeyene gemek iin bir yntemdir ve
bu aynca, mantn dar evrenini paralayarak daha geni bir dnya grnn tohumunu
iinde saklayan diyalektik iin de, ama ok daha yksek bir anlamda, byledir.
Matematikte de ayn iliki bulunur. lkel matematik, deimeyen byklkler matematii,
hi deilse zsel olarak, biimsel mantk snrlar iinde devinir; sonsuz kk
{infinitesimat) hesabnn en nemli blmn oluturduu deien byklkler matematii,
aslnda matematik ilikilere diyalektiin uygulanmasndan baka bir ey deildir. Ar
tantlama, yntemin yeni aratrma alanlarna birok uygulan karsnda, burada belli bir
biimde arka plana geer. Ama, diferansiyel hesabn ilk tantlamalarndan balayarak,
yksek matematiin hemen btn tantlamalar, titiz bir biimde konumak gerekirse,
ilkel matematik bakmndan yanltr. Diyalektik planda elde edilen sonular, buradaki
durumda olduu gibi, biimsel mantk aracyla tantlanmak istenince, baka trl olamaz.
Bay Dhring gibi katlam bir metafzikiye, neyi olursa olsun, yalnzca diyalektik
aracyla tantlamaya kalkmak bouna aba olur, tpk sonsuz kk hesap ilkelerini
zamanlarnn matematikilerine tantlamaya kalkmann Leibniz ve rencileri iin bouna
aba olduu gibi. Diferansiyel o matematikilerde, greceimiz gibi, iinde diferansiyelin
de bir rol oynad yadsmann yadsnmasnn bay Dhring'de neden olduu kargaalklann
tpksn uyan-dnyordu. O baylar, bu arada lmedikleri lde, inandnldklan iin deil

ama sonular hep doru kt iin, sonunda surat asarak

Friedrich Engels

1 55 Anti-Dhring

boyun ediler. Bay Dhring, kendisinin de syledii gibi, daha ancak krknda; eer
dilediimiz denli uzun yaarsa, onun bana da ayn serven gelebilir.
Ama bay Dhring'in yaamn bu derece berbat eden ve onda hristiyanlktaki Kutsal-Ruha
kar gnah ile ayn balanmaz su roln oynayan o korkun yadsmann yadsnmas
nedir peki? - Eski idealist felsefenin onu altnda [sayfa 21 n saklad ve bay Dhring
yapsndaki onulmaz metafizikilerin orada saklamakta yarar grmeye devam ettikleri
gizemli kark eyler yn ortadan kalkar kalkmaz, bir ocuun bile anlayabilecei, her
yerde ve her gn olan ok yaln bir ey. Bir arpa tanesi alalm. Byle milyarlarca arpa
tanesi tlr, piirilir, sonra da tketilir. Ama eer byle, bir arpa tanesi kendisi iin
normal koullar bulursa, eer elverili bir topraa derse, s ve yaln etkisi altnda
onda zgl bir dnm olur, imlenir: tane, tane olarak yok olur, yadsnr, onun yerine
ondan doan bitki geer; tanenin yadsnmas. Ama bu bitkinin normal mr nedir? Byr,
geliir, dllenir ve sonunda yeni arpa taneleri verir ve bu taneler olgunlar olgunlamaz
sap solar, yadsnr. Bu yadsmann yadsnmasnn sonucu olarak, elimizde gene
balangtaki arpa tanesi, ama tek bana deil, says on, yirmi, otuz kez artm bir
biimde, bulunur. Tahl trleri ok byk bir yavalkla deiirler ve bylece bugnk arpa
bundan yzyl nceki arpaya adamakll benzer kalr. Ama plastik bir ss bitkisi, rnein
bir dalya ya da bir orkide alalm; tohum ve tohumdan doan bitkiyi bahvan ustalyla
ileyelim: Bu yadsmann yadsnmasnn sonucu olarak, yalnzca daha ok tohum deil ama
daha da gzel iekler veren, nitelike daha iyi bir tohum elde ederiz ve bu srecin her
yinelenmesi, her yeni yadsmann yadsnmas, bu yetkinlemeyi pekitirir. - Bu sre, arpa
taneleri bakmndan olduu gibi bceklerden ou, rnein kelebekler bakmndan da byle
olur. Kelebekler, yumurtann yadsnmas ile yumurtadan doar, cinsel olgunlamaya kadar
deimelerini tamamlar, iftleir ve iftleme sreci tamamlanp da dii "ok saydaki
yumurtalarn yumurtlar yumurtla-maz lmeleri sonucu, bu kez de kendileri yadsnm
olurlar. teki bitki ve teki hayvanlarda srecin bu yalnlkla olmamas, bunlarn yok
olmadan nce bir tek kez deil, birok kez tohum, yumurta ya da yavru vermeleri, u anda
bizim iin nemli deil; biz burada, yalnzca yadsmann yadsnmasnn organik dnyann iki
evresinde
1 56 Friedrich Engels
Anti-Dhring

de gerekten ortaya ktn gstermek istiyoruz. Aynca, tm [sayfa 2i2] yerbilim bir
yadsnm yadsmalar dizisi, bir eski mineral oluumlarn ardk yokolmalan ve yeni
oluumlarn tortu kmeleri dizisidir. En bata, akkan ynn soumasyla meydana gelen
ilk yer kabuu denizlerin, meteorolojinin ve atmosferik kimyann etkisi altnda paralara
ayrlr ve bu ufalanm ynlar, katmanlar biiminde deniz dibine kerler. Deniz dibinin
yer yer deniz dzeyi stne kmas, bu ilk katmanlaan paralan yeni batan yamurun,
mevsimlerle deien snn, oksijen ve atmosferlerdeki karbonik asidin etkisi altnda
brakr; bu etkiler, yer yuvarlann iinden karak, birok katmanlar iinden gemi
bulunan nce erimi, sonra da soumu bir durumdaki kayalk ynlar zerinde de
kendilerini gsterirler. Bylece milyonlarca yzyl boyunca yeni katmanlar, olumak, byk
blm bakmndan yokolmak ve gene yeni katmanlar olumasna yardm etmekten geri
kalmazlar. Ama sonu ok olumludur: En youn ve en eitli bir bitkisel oluumu salayan
mekanik ufalanma durumunda, en eitli kimyasal elerin iin iine kart bir topran
meydana gelmesi.
Matematikte de byle. Herhangi bir cebirsel bykl rnein a'y alalm. Bunu
yadsrsak, -a'y elde ederiz. Bu yadsmay, -a'y -a ile arparak yadsyalm, +a2Iyi, yani ilk
olumlu bykl elde ederiz; ama daha yksek bir derecede, ikinci derecede. Gene a2'ye

varmak iin art a'y kendisi ile arparak ayn a2'yi elde edebileceimizin burada da bir
nemi yok. nk yadsnm yadsma a2 iinde ylesine yapp kalmtr ki a2 her durumda
iki kare kke, yani a ile -a'ya sahiptir. Ve yadsnm yadsmadan, kare iinde bulunan
olumsuz kkten bu kurtulma olanakszl, ikinci derecede denklemlerden balayarak iyice
duyular bir nem kazanr. -Yadsnmann yadsnmas yksek zmlemede, bay Dhring'in
kendisinin matematiin en yksek ilemleri olduunu syledii ve gnlk dilde diferansiyel
ve entegral hesap denilen bu "sonsuz derecede kk byklklerin toplanmas"nda
kendini daha da arpc bir biimde gsterir. Bu tr hesaplar nasl yaplr? rnein belirli
bir problemde, biri her [sayfa 213] durum iin belirli bir oranda deimedike, teki de
deimeyen x ve y gibi iki deien byklm var. Bunlarn diferansiyelini alyorum, yani
x ve y'yi, ne denli kk olursa olsun herhangi bir gerek byklk karsnda yok olacak,
x ve y'den karlkl oranlarndan, ama deyim yerindeyse
Friedrich Engels

1 57 Anti-Dhring

hibir maddesel temeli olmayan, hibir nicelii bulunmayan nicel bir orandan baka bir ey
kalmayacak denli sonsuz derecede kk varsayyorum; dx/dy buna gre iki x ve y
diferansiyelinin oran 0/0 olur, ama x/y'in davurumu olarak konmu 0/0. ki yitik
byklk arasndaki bu ilikinin, duraanla ykseltilmi yok olmalar annn bir eliki
olduuna ancak yle bir deiniyorum; ama bu eliki bizi, matematii genel olarak iki yz
yla yakn bir sreden beri arttndan ok artmaz.* Peki, burada x ve y'yi
yadsmadmsa -ama metafiziin yadsd gibi, artk bir daha kendime tasa etmeyecek
derecede yadsma deil, veri duruma uygun den biimde yadsma- baka ne yaptm?
Artk x ve y yerine, nmdeki forml ya da denklemlerde onlann yadsnmalar olan dx ve
dy var. Bundan byle hesaplamaya bu formllerle devam ediyor, dx ve dy ile, baz ayrm
yasalarna bal olsalar da, gerek byklkler olarak ilem yapyor, yadsmay yadsyor
yani diferansiyel forml entegre ediyor, dx ve dy yerine gerek x ve y byklklerine
yeni batan eriiyorum; ama, diyelim bataki kadar az ilerlemi bulunmuyorum: Tersine,
baya geometri ve cebirin, zerinde belki de bo yere kvranacaklar problemi zm
bulunuyorum.
Tarihte durum baka trl deil. Btn uygar halklar, ie topran ortak mlkiyeti ile
balarlar. Belirli bir ilkel aamay aan btn halklarda bu ortak mlkiyet, tarmn
gelimesi iinde, retim iin bir engel durumuna gelir. Azok uzun arac aamalardan sonra
ortadan kaldrlr, yadsnr, zel mlkiyet biimine dntrlr. Ama tanmn, topran
zel mlkiyeti sayesinde eriilmi daha yksek bir gelime aamasnda, tersine, bu kez
zel mlkiyet retim iin bir [sayfa 2i4] engel durumuna gelir - kk toprak mlkiyeti
bakmndan olduu denli byk toprak mlkiyeti bakmndan da bugn olduu gibi. Topran
zel mlkiyetinin yadsnmasna, yeni batan ortak mlkiyet biimine dntrlmesine
ynelen istemin, bir zorunluluk nitelii ile oraya kt grlr. Ama bu istem, eski ilkel
ortak mlkiyetin canlandrlmas anlamna deil, retim iin bir engel olmak yle dursun,
tersine, kolektif mlkiyetin retimi engellerinden en iyi kurtaracak ve ona modern
kimyasal bulgular
* Engels, burada limite gei kavramn zmlyor. O sralarda yeni bulunmu olan bu kavram (Cauchy) trev,
entegral ve diziler hesabnn temelinde yatmakta devam eder. -Ed.
1 58 Friedrich Engels
Anti-Dhring

ve mekanik bululardan tam bir yararlanmay en iyi salayacak olan ok daha yksek ve
ok daha gelimi bir biiminin kurulmas anlamna gelir.
Bir rnek daha. Antik felsefe, doal bir ilkel materyalizm idi. Bu niteliiyle, dnce ile
madde arasndaki ilikiyi aa kartmakta yeteneksiz kalyordu. Ama bu konuda akla
kavuma zorunluluu, nce maddeden ayr bir ruh retisine, sonra bu ruhun lmezliinin
ileri srlmesine, en sonra da tektanncla gtrd. Yani ilka materyalizmi, idealizm
tarafndan yadsnd. Ama felsefenin daha sonraki gelimesi iinde, bu kez idealizm

savunulamaz bir duruma geldi ve modem materyalizm tarafndan yadsnd. Modern

materyalizm, yani yadsmann yadsnmas, eski materyalizmin yaln bir yeniden kurulmas
deildir ama onun srp giden temellerine, felsefe ve doa bilimlerinin iki kez bin yllk
bir evrimin olduu gibi, bu iki bin yllk tarihin kendisinin de btn bir dnce ieriini
eitler. Her eyden sonra artk bu, bir felsefe deil ama ayr bir bilimler bilimi dnda,
gerek bilimler iinde yararlln gsterecek ve kullanlacak yaln bir dnya grdr.
Demek ki felsefe, burada "kaldrlm", yani ayn zamanda "hem alm hem de korunmu",
biiminde alm, gerek ieriinde korunmutur. Bay Dhring'in "szck oyunlarTndan
baka bir ey grmedii yerde, demek ki daha yakn baknca gerek bir ierik bulunur.
Ensonu, Dhring'in dzmece eitlik retisinin solgun bir kopyasndan baka bir ey
olmad Rousseau'nun eitlik retisi de -ve stelik Hegel'in doumundan yirmi yldan ok
bir sre nce- Hegel'in yadsmann yadsnmas ebe [sayfa 215] kadn grevini grmedike
gereklemez. Ve bundan utanmak yle dursun bu reti, ilk sunuluunda hemen hemen
almla, kendi diyalektik kkeninin damgasn sergiler. Doal ve yabanl durumunda,
insanlar eitti; ve Rousseau henz dili doal durumun bir bozulmas olarak ald iin, ayn
trden hayvanlar arasndaki bu trn btn genilii iinde geerli eitlii, Haeckel
tarafndan son zamanlarda varsaymsal bir biimde alales, dilden yoksun olarak
snflandrlm bulunan o insan-hayvanlara uygulamakta yerden ge dein hakldr. Ama
bu eit insan-hayvanlar, kendilerini teki hayvanlardan stn klan bir zgle sahipti:
Yetkinleme ankl {la perfectibi-lite), zamanla gelime olana;* ve bu, eitsizliin
nedeni oldu. Demek ki Rousseau, eitsizliin douunda bir ilerleme grr. Ama
Friedrich Engels

1 59 Anti-Dhring

bu ilerleme kart iantagoniste) bir ilerlemeydi, ayn zamanda bir gerilemeydi de.
"Btn daha sonraki [doal durumdan sonraki] ilerlemeler, grnte bireyin
yetkinlemesine ama gerekte trn dknlemesine doru atlm admlard. ...
Metalrji ve tarm, tretimi bu byk devrimi meydana getiren iki zanaat oldu."
(Balta girmemi ormann ilenmi toprak durumuna dnmesi ama mlkiyet aracyla
sefalet ve kleliin de ortaya kmas.)
"nsanlar uygarlatran ve insan trn bozan ey, ozana gre altn ve gm ama
filozofa gre demir ve budaydr."**
Uygarlktaki her yeni ilerleme, ayn zamanda eitsizlikte de yeni bir ilerlemedir.
Uygarlkta domu toplumun kurduu btn kurumlar, ilk ereklerinin tersine dnerler.
"Halklarn bakanlarn kendilerini kleletirmek iin deil, zgrlklerini savunmak iin
setikleri sz gtrmez bir ey ve tm siyasal hukukun temel kuraldr."*** [sayfa216]
Ama gene de bu bakanlar, zorunlu olarak halklarn baskclar haline gelir ve bu basky,
doruuna kartlm eitsizliin yeniden kendi kart durumuna dnt, eitlik nedeni
durumuna geldii (despot karsnda herkes eittir, yani sfra eittir) noktaya dein
gtrrler.
"Eitsizliin son derecesi ve emberi kapayan ve hareket noktamza erien son nokta, ite
burasdr: Btn bireyler, hibir ey olmadklar ve uyruklarn egemeninin isteinden
baka bir yasalar bulunmad iin, ite burada yeni batan eit duruma gelirler."****
Ama despot, ancak zor sahibi olarak egemendir ve bu nedenle "batan atlabildii anda,
zora kar syleyecek hibir eyi yoktur. ... Onu yalnzca g tutuyordu, onu ancak g
devirir, bylece her ey doal dzene gre olup biter."*****
Ve bylelikle, eitsizlik bir kez daha eitlie dnr ama
* Haeckel: Natrliche Schpfungsgeschichte..., 4. bask, Berlin 1873, s. 590-591. Haeckel'in varsaym, Eugene
Dubois tarafndan 1894'de Pithecanthropus erectus'un bulgulanmasn nceliyordu. -Ed
** Rousseau, Discours sur l'origine et les fondements de l'inegalitte.... Editions Sociales, 1971, s. 118.-Ed.
***bid.,s. 129.
****bid.,s. 141.
***** bid., s. 142-143.-Ed.

1 60 Friedrich Engels
Anti-Dhring

dilden yoksun ilkel insann o eski doal eitliine deil, toplum szlemesinin yksek
eitliine. Baskclar bask altna alnrlar. Bu, yadsmann yadsnmasdr.
Demek ki Rousseau'da, yalnzca Marks'n Kapitalinde izlenen dnce gidiine insan
artacak kadar benzeyen bir dnce gidii deil ama hatta ayrntda bile Marks'n
kulland btn bir diyalektik geliimler dizisinin kullanldn da gryoruz: z gerei
kart olan ve bir eliki ieren sreler; bir ucun (extreme) kendi kartna dnm;
ensonu, btnn ekirdei olarak, yadsmann yadsnmas. Demek ki Rousseau, her ne denli
1754'te hegelci jargonu konuamyorduysa da, gene de Hegel'in doumundan yirmi yl
nce hegelci veba, eliki diyalektii, Logos retisi, tanrbilim vb. tarafndan derinden
derine kemirilmi bulunuyordu. Ve bay Dhring Rousseau'nun eitlik teorisini
yavanlatrarak iki utkun adamcaz ile oynarken, hanidir ister istemez yadsmann
yadsnmasnn kollan arasna kayd eim zerinde bulunur. ki adamn eitliinin iinde
gelitii, ideal durum olarak sunulan durum, Felsefe'nin 271. sayfasnda "ilkel [sayfa2i7]
durum" olarak nitelenir. Ne var ki 279. sayfaya gre bu ilkel durum, "soygun sistemi"
tarafndan zorunlu olarak ortadan kaldrlr - birinci yadsma. Ama ite imdi biz,
gereksel felsefe sayesinde, soygun sistemini ortadan kaldnp onun yerine eitlie
dayanan bay Dhring tretimi ekonomik komn kurduumuz noktaya varm bulunuyoruz:
Yadsmann yadsnmas, daha yksek bir aamada eitlik. Yce kiiliinde yadsmann
yadsnmas cehennemlik gnahn ileyen bay Dhring'in grn ne elendirici, evreni
ne kurtarc bir biimde genileten bir seyirlik!
Peki yadsmann yadsnmas nedir? Son derece genel ve ite bu yzden byk bir nem ve
byk bir deer tayan doann, tarihin ve dncenin bir gelime yasas; grm
bulunduumuz gibi, hayvanlar ve bitkiler dnyas bakmndan yerbilim, matematik, tarih,
felsefe bakmndan geerli olan ve bay Dhring'in kar gelmesine ve kafa tutmasna
karn, farkna varmadan kendi yor-damnca uyma zorunda kald yasa. Bu iin yadsmann
yadsnmas olduunu sylediim zaman, rnein arpa tanesi tarafndan imlenmeden taneyi
tayan bitkinin yok olmasna dein izlenen zel gelime zerine hibir ey sylemediim
kendiliinden anlalr. Gerekten, diferansiyel hesap da yadsmann yadsnmas
Friedrich Engels

161 Anti-Dhring

olduu iin, nermeyi tersine evirmekle bir arpa filizinin diferansiyel hesap ya da hatta
inan olsun, sosyalizm olduu samaln ileri srm olmaktan baka bir ey yapm
olmazdm. Bununla birlikte, metafizikilerin diyalektiin srtna hi durmadan ykledikleri
ey de, ite budur. Eer btn bu sreler zerine, bunlar yadsmann yadsnmasdr
dersem, bunlarn hepsini birden bu tek hareket yasas altnda kavram ve bu nedenle de
tek bana alnm hibir zel srecin zelliklerini hesaba katmam olurum. Gerekte
diyalektik doann, insan toplumunun ve dncenin genel hareket ve gelime yasalan
biliminden baka bir ey deildir.
yle bir karkoymada da bulunabilir: Burada gerekleen yadsma, gerek bir yadsma
deil: Bir arpa tanesini, onu terek; bir bcei, zerine basarak; a olumlu [sayfa 218]
bykln, onu izerek de yadsrm. Ya da gl, gl deildir diyerek, gl gldr
nermesini yadsnm; ve eer bu nermeyi yeniden yadsr ve: gl gene de gldr dersem,
bundan ne sonu kar? - Bu karkomalar, gerekte metafizikilerin diyalektie kar
bellibal ve bu snrl dnce biimine tamamen yarar kantlardr. Yadsmak
diyalektikte yalnzca hayr demek ya da bir eyin varolmadn sylemek ya da onu
herhangi bir biimde yok etmek anlamna gelmez. Spi-noza yle diyordu: Omnis
determinatio est negatio, her snrlama ya da belirleme, ayn zamanda bir yadsmadr.* Ve
aynca yadsmann tr, burada srecin nce genel, sonra da zel doas tarafndan
belirlenir. Yalnzca yadsmamal ama yadsmay yeniden ortadan kaldrmayalm da. yleyse

birinci yadsmay, ikincisi olanakl kalacak ya da olanakl bir duruma gelecek bir biimde
var etmek gerekir. Ve bu, nasl olacak? Tek bana alnm her durumun zgl doasna
gre. Eer bir arpa tanesini tr, eer bir bcei ezersem, birinci eylemi
gerekletirmi, ama ikinciyi olanaksz klm olurum. Demek ki eylerin her trnn,
ortaya bir gelime kacak biimde kendi zgl yadsnma tr vardr ve her fikir ve
kavram tr iin de bu byledir. Sonsuz-kk hesapta, olumsuz kklerden olumlu sler
meydana getirilmesinde olduundan baka trl yadsnr. teki her ey gibi bunu da
renmek gerek. Eer yalnzca arpa filizi ile sonsuz-kk hesabn yadsmann yadsn* Forml, 2 Haziran 1674 gnl, bilinmeyen birine yazlm bir mektupta bulunur. Bkz: Correspondance de
Baruch de Spinoza, mektup 50. -Ed.
1 62 Friedrich Engels
Anti-Dhring

masna bal olduklarn bilirsem, sesin tellerin boyutu ile belirlenmesi yaln yasalarna
dayanarak hemen keman alabildiimden daha ok, ne baaryla arpa yetitirmesini, ne de
diferansiyel ve entegral almasn becerebilirim. - Ama yadsmann yadsnmas, eer a'yi o
ardarda bir yazp bir izme ya da bir gl iin ardarda bir onun gl olduunu bir de gl
olmadn syleme ocuksu hoa vakit geirme olsa, bundan kendini bu canskc ilere
veren kiinin budalalndan baka bir ey kmayaca aktr. Ama gene de
metafizikiler, eer bir gn yadsmann [sayfa 219] yadsnmasn gerekletirmek
istiyorsak, bu iin ancak byle yaplaca yalann bize yutturmak isterler.
yleyse yadsmann yadsnmasnn, Hegel'in din alanndan alnm ve ilk gnah ve kurtarma
yks zerine kurulmu treti-minin maskaraca bir andnmas olduunu savlad zaman,
bize yalan yutturarak elenen kii, bir kez daha bay Dhring'dir. nsanlar diyalektiin ne
olduunu renmeden ok nce, diyalektik olarak dndler; tpk dzyaz terimi
varolmadan ok daha nce dzyaz biiminde konutuklar gibi. Doada, tarihte ve ne
olduu renilinceye dein de beyinlerimizde bilinsiz bir biimde gerekleen yadsmann
yadsnmas yasas kesinlikle ilk kez olarak Hegel tarafndan formle edilmitir. Ve eer
bay Dhring bu ii gizlice yapmak istiyor ve yalnzca iin ad ona ekilmez geliyorsa, daha
iyi bir ad bulmakta zgrdr. Ama eer bu iin kendisini dnceden srmek istiyorsa, o
zaman onu nce doadan ve tarihten srmek iyiliinde bulunsun ve (-a) x (-a)'nn +a2
olmad ve diferansiyel ve entegral almann ceza tehdidi altnda yasakland bir
matematik
tretSn. [sayfa 220]

Friedrich Engels Anti-Dhring

1 63

ONDRDNC BLM SONU

FELSEFE ile iimizi bitirdik; Dersler'de yalvaa dlemler olarak gene de raslanacak
eyler, bizi bay Dhring'in sosyalizmi altst etme biimini inceleyeceimiz zaman
uratracak. Bay Dhring, bize ne vaat etti? Her eyi. Ve hangi vaadini tuttu? Hibirini.
"Gerek ve dolaysyla doann ve yaamn gerekliine dnk bir felsefenin eleri",
"dnyann kesinlikle bilimsel anlay", "sistem dourucu fikirler" ve bay Dhring'in gene
bay Dhring tarafndan davul zuma ile tumturakl tmceler biiminde ilan edilen btn
teki gzel sonular, ne yandan ele alrsak alalm, salt arlatanlk kt. "Varln temel
biimlerini, dnce derinliinden hibir ey brakmakszn saptam bulunan" evren
emasnn irdelenmesi, hegelci mantn son derece yavanlatrlm bir kopyas olarak
grnd ve onunla birlikte bu "temel biimler" ya da mantksal kategorilerin,
"uygulanmalar" gereken dnyadan [sayfa 2211 nce ve
1 64 Friedrich Engels
Anti-Dhring

dnyann dnda bir yerlerde gizemli bir varoluu bulunduu bo inancn paylat
anlald. Doa felsefesi bize, hareket noktas "maddenin kendi kendine zde bir
durumu", ancak madde-hareket ilikisi zerine en onulmaz bir karkla dlerek ve

stne stlk dnyann dnda, bu durumu ancak kendi harekete geirebilecek kiisel bir
Tanr kabul edilerek tasarlanabilecek bir durum olan bir evrendoum sunar. Organik
doay incelerken gerek felsefesi, Darvvin'in yaama savam ve doal semesini
"hayvann insanla kar yceltilmesi olarak" yadsdktan sonra, onlar ikinci dereceden de
olsa, doada etkili etkenler olarak arka kapdan yeniden kabul etmek zorunda kald. Bu
felsefe ayrca, biyoloji alannda, bilimsel halk konferanslarnn yaygnlamasndan bu yana,
kltrl snflarn gen kzlarnda bile mumla aranacak bir bilgisizlii gsterme frsatn
buldu. Ahlak ve hukuk alannda Rousseau'yu sulandrmakla, daha nce Hegel'i
yavanlatrdndan daha ansl kmad ve tzel (adli) bilimle ilgili olarak, tersini
dorulamak iin katland btn abaya karn, hatta en baya eski Prusyal tipi
hukukularda bile seyrek raslanabilecek bir bilgisizlik gsterdi. "Yalnzca grnr evreni
kabul etmeyen" felsefe, tzel alanda Prusya yasamasnn yrrlkte bulunduu blge ile
rten gerek bir evrenle yetindi. Bu felsefenin, gl devrimci hareketi iinde
gzlerimizin nne sereceini vaat ettii "d ve i doann yerleri ve gklerf'ne gelince,
tpk "son zmlemede kesin doruluklar" ve "mutlak temel" gibi onlar da hep
bekliyoruz. Dnce biimi "dnyann znel olarak snrl bir tasarlannn" btn geici
hevesini dtalayan filozof, yalnzca byk eksikliini gsterdiimiz bilgileri, snrl
metafizik dnce biimi ve gln kendini beenmesi ile deil ama hatta ocuka kiisel
hevesleri ile de znel bakmdan snrl olduunu gsterdi. Ttn, kediler ve Yahudiler iin
duyduu tiksintiyi, Yahudiler dahil insanln geri kalan blmne evrensel deerde bir
yasa olarak dayatmakszn gereksel felsefesini tamamlamas olanaksz. Bakas
karsndaki "gerekten eletirel bak as", insanlara [sayfa 222] hibir zaman
sylemedikleri ve bay Dhring'in kiisel retimi olan eyleri dikka-fallkla yklemeye
dayanyor. Yaamn deeri ve ondan en iyi yararlanma biimi gibi kk-burjuva konular
zerindeki bitmez tkenmez ipsiz-sapszlklar, Goethe'nin Faust'una kar duyduu
fkeyi aklayacak bir hamkafalktadr. Goethe, arbal gereksel filozof
Friedrich Engels

1 65 Anti-Dhring

Wagner'i deil de o ahlakd Faust'u kahraman olarak almakla, kukusuz balanmaz bir
kusur ilemitir. Ksacas, btnyle ele alnd zaman gereksel felsefe, Hegel gibi
konumak gerekirse kendini, "Alman aydnlanma felsefesinin en solgun firesi", gszlk
ve saydam bayal ancak ona katt falc kadn retorik artklar ile glendirilip
bulandnlabilen bir tortu olarak gsterir. Ve kitabn sonuna geldiimiz zaman, ayaklarmz
suya erer ve "yeni dnce biimi"nin, "tepeden trnaa zgn sonu ve grler"in ve
"sistem douran dncelerin bize geri birok yeni samalklar sunduklarn ama
herhangi bir ey renebildiimiz bir tek satr bile sunmadklarn itiraf etmek zorunda
kalrz. Ve en baya iportac ile yarrcasna, marifetlerini ve maln davul zuma ile ven
ve iri szlerinin arkasnda hi, ama hibir ey bulunmayan bu adam, aralanndan en k
bile kendisine oranla bir dev olan Fichte, Schelling ve Hegel gibi adamlara arlatan
demekte bir saknca grmez. arlatan? Kukusuz! Peki ama kim? [sayfa 223]
166

Friedrich Engels
Anti-Dhring

KNC KISIM EKONOM

POLTK

BRNC BOLUM

KONU VE YNTEM
EKONOM POLTK, en geni anlamda, insan toplumunda maddesel yaama aralarnn
retim ve deiimini yneten yasalarn bilimidir. retim ile deiim iki farkl ilevdirler.
retim, deiimsiz olabilir; ama deiim, -tanm gerei rnlerin deiiminden baka bir
ey olmamasndan tr-, retimsiz olamaz. Bu iki toplumsal ilevden her biri, byk
lde kendine zg d etkilerin etkisi altnda ve dolaysyla byk lde kendi z ve
zgl yasalarna sahip bulunur. Ama te yandan, bu ilevler birbirlerini her an

koullandrr ve birbirleri zerinde ylesine bir etkide bulunurlar ki bunlar, ekonomik

erinin apsis ve ordinat olarak adlandrlabilirler.
nsanlann retim ve deiim koullar lkeden lkeye ve her lkede de kuaktan kuaa
deiir. yleyse ekonomi politik de btn lkeler ve btn tarihsel dnemler iin ayn
[sayfa 227] olaFriedrich Engels

1 69 Anti-Dhring

maz. Yabanln ok ve yayndan, akmakta bayla ancak ayrksn olarak ie kansan

deiim ilikilerinden bin beygirlik buhar makinesine, mekanik dokuma tezgahna,
demiryollar ve ngiltere Bankasna dein, ok byk bir uzaklk var. Ate Toprakllar
(Fuegien'ler - Macellan takmadallar), ynsal retim ve dnya ticaretine dein
varamadklar gibi, hatr bonolarna ve bir borsa kntsne de varamadlar. Ate
Toprann ekonomi politii ile bugnk ngiltere'nin ekonomi politiini ayn yasalara
indirgemek isteyen biri, ortaya en baya beylik dncelerden baka bir ey koyamaz.
yleyse ekonomi politik, zsel olarak tarihsel bir bilimdir. Tarihsel, yani durmadan
deien bir konu ile urar; nce retim ve deiimdeki evrimin her derecesine zg
yasalan ayr ayr irdeler ve ancak bu irdeleme sonundadr ki, retim ve deiim iin her
zaman geerli baz genel yasalar saptayabilir. Belirli retim tarzlar ve deiim biimleri
iin geerli yasalann, tarihin bu retim tarzlan ve deiim biimlerine ortaklaa sahip
bulunan btn dnemleri iin geerliliklerini koruduklar kendiliinden anlalr. Bylece,
rnein maden parann kullanlmaya balanmas, maden parann deiim arac grevini
grd btn lkeler ve btn tarih aamalan iin geerlikte kalan bir dizi yasay
yrrle sokar. Belirli bir tarihsel toplumun retim ve deiim biimi ile bu toplumun
tarihsel koullan, ayn zamanda rnlerin blm biimini de ierirler. Tarihe girileri
srasnda btn uygar halklarda, kendisi ya da ok belirgin kalntlan grlen topran
ortaklaa mlkiyetinin hkm srd airet {tribi) ya da ky topluluklarnda, rnlerin
gzle grlr bir biimde eit bir blm tamamen doaldr; yeler arasndaki
blmn daha byk bir eitsizliin balad yerde, bu durum, topluluun (communaute)
dalmasnn balangcn da gsterir. Byk ve kk tanm, iinde gelitikleri tarihsel
koullara gre, ok farkl blm biimleri kabul ederler. Ama byk tanmn her zaman
kk tarmdan ok daha baka bir blm koullandrd; byk tarmn-kle [sayfa
228] sahipleri ile kleler, toprakbeyleri ile angaryac kyller, kapitalistler ile cretliler
arasnda- bir snf kartlna dayand ya da byle bir kartlk oluturduu, oysa kk
tarmn tarmsal retimde alan bireyler arasnda hibir zaman bir snf ayrm sonucu
vermedii, tersine, byle bir ayrmn yalnzca varlnn bile parasal (parcel-laire)
ekonominin sonunun balangcn gsterdii de aktr. - O
1 70 Friedrich Engels
Anti-Dhring

zamana dein doal ekonominin tek bana ya da baat bir biimde egemen olduu bir
lkede maden parann kullanlmaya balanmas ve yaylmas, eski blmn, her zaman az
ya da ok hzl ve bireyler arasndaki eitsizliin, dolaysyla zengin ve yoksul arasndaki
kartln gitgide artaca bir biimde altst oluuna baldr. Ortaan lonca ve yerel
zanaatl, byk kapitalistler ile mrboyu cretlileri, bunlara modern sanayi, kredinin
bugnk gelimesi ve her ikisinin de evrimine uygun den deiim biimi olan zgr
rekabet tarafndan ne denli zorunlu bir biimde yolalm bulunuyorsa, o denli olanaksz
klyordu.
Ama blmdeki farkllklarla birlikte snf farkllklar da ortaya kar. Toplum,
ayrcalkl snflarla yoksunlam snflar, smrclerle smrlenler, egemenlerle
ynetilenler biiminde blnr ve ayn bir airetin doal topluluk gruplarnn, evrimleri
iinde balangta yalnzca ortak karlarna (rnein Doudaki sulama) gzkulak olmak ve
da kar savunmalarn salamak iin ulam bulunduklar devlet,* bundan byle, egemen

snfn yaama ve egemenlik koullarnn ynetilen snfa kar zorla srdrlmesi gibi bir
eree sahip olur.
Bununla birlikte blm, retim ve deiimin salt edilgen bir sonucu da deildir; o da
tekiler zerinde etkili olur. Her yeni retim tarz ya da her yeni deiim biimi,
balangta [sayfa 229] yalnzca eski biimler ile bunlara uygun den siyasal kurumlar
tarafndan deil ama eski blm biimi tarafndan da engellenir. Her yeni retim tarz
ya da her yeni deiim biiminin, nce uzun bir savam iinde, kendine uygun den
blm kendine balamas gerekir. Ama belli bir retim ve deiim biimi ne denli
hareketli, geliime ve evrime ne denli yatkn olursa, blm de iinden kt koullarn
etkisinden kurtulduu ve daha nceki retim ve deiim biimi ile atma iine girdii bir
dzeye o denli abuk ular. Yukarda szkonusu edilen eski ilkel topluluklar, d dnya ile
ticaret ilerinde dalmalar sonucunu veren servet farkllklar meydana getirmeden
nce, bugn bile Hintliler ve Slavlarda ol* Engels'in Anti-Dhring'de yapmak istedii iki deiiklikten biri, insanlin ilkel tarihine ilikindi (ikinci
basknn, 25 Eyll 1885 gnl nszne baknz). Engels bu ii, Morgan'n 1877 ylnda verdii "anahtar"n da
yardmyla, devlet anlayni ilkel tarihin buradakinden ok daha ayrntl bir irdelemesine dayandrd Ailenin,
zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni yaptnda, 1884 ylnda yapt. -.
Friedrich Engels

1 71 Anti-Dhring

duu gibi, varlklarn binlerce yl srdrebilirler. Buna karlk, topu topu yz yllk bir
gemii bulunan ve ancak byk sanayinin ortaya kmasndan sonra egemen duruma geen
modem kapitalist retim, bu ksa zaman paras iinde, blmde onu zorunlu olarak
sonuna gtrecek olan elikiler -bir yanda sermayelerin birka elde, te yanda da
varlksz ynlarn byk kentlerde toplanmas-yaratt.
Blm ile bir toplumun maddesel varlk koullar arasndaki ba, her durumda yansmas
halk igdsnde dzenli olarak bulunacak denli doaldr. Bir retim biimi, evriminin
ykselme izgisi zerinde bulunduu srece, kendisine uygun den blm biimi
tarafndan zarara uratlm durumda bulunan kimseler tarafndan bile alklanr. Byk
sanayinin ortaya kmas zamanndaki ngiliz iileri gibi. Hatta bu retim biimi toplum
iin normal olarak kald srece, blmden genellikle herkes honuttur ve o anda
egemen snfn kendisi iinden ykselen protestolar (Saint-Simon, Fourier, Owen), ilkin
smrlen yn iinde hibir yank bulmaz. Ancak szkonusu retim biimi ini izgisinin
bycek bir ksmn tamamlad, mrnn yarsn doldurduu, varlk koullan byk
lde ortadan kalkt ve ardl gelip kapya dayand zamandr ki - ite ancak o
zamandr ki gitgide daha eitsiz bir biime gelen blm haksz [sayfa 230] grnr;
ite ancak o zamandr ki yaam tarafndan alm olgular, lmsz denilen adaletin
karsna arlr. Ahlaka ve hukuka bu bavuru, bizi bilimsel bakmdan bir parmak bile
ilerletmez; iktisat bilimi, ne denli hakl olursa olsun, ahlaksal fke iinde herhangi bir
kant deil ama yalnzca bir belirti grebilir. ktisat biliminin grevi daha ok, ortaya
kan toplumsal bozukluklarn bir yandan varolan retim biiminin zorunlu sonulan ama bir
yandan da balayan bozulmasnn belirtileri olduklann gstermek ve bozulan ekonomik
hareket biimi iinde, retim ve deiimin gelecekteki bu bozukluklan ortadan kaldracak
yeni rgtlenme elerini bulup karmaktr. Ozan yaratan fke, bu bozukluklarn
betimlenmesinde ya da bu bozukluklar yadsyan veya ssleyip-psleyen egemen snfn
hizmetindeki akaklara kar saldrda tam yerli yerindedir. Ama her durumda ne denli
az tantlayc olduu, tm gemi tarihin her dneminde bu fkeyi besleyecek yeterince
ey bulunmas basit gereinden de anlalabilir.
1 72 Friedrich Engels
Anti-Dhring

Bununla birlikte, eitli insan toplumlarnn ilerinde retim ve deiimde bulunduklar ve

sonu olarak rnlerin her kez ilerinde blldkleri koullarn ve biimlerin bilimi
olarak ekonomi politik, bu genilemeyle henz yaratlacak bir ey olarak kalr. imdiye

dein iktisat bilimi olarak elimizde bulunan ey, hemen tamamen kapitalist retim
biiminin douu ve gelimesi ile snrlanr: Bu da retim ve deiimin feodal biimlerinden
arta kalanlarn eletirisiyle balar, bunlarn kapitalist biimlerle deimesi zorunluluunu
gsterir, daha sonra bu retim tarzn ve ona uygun den deiim biimlerini olumlu
anlamda, yani toplumun genel ereklerini kolaylatrmalar anlamnda aklar ve kapitalist
retim biiminin sosyalist eletirisi ile, yani kapitalist retim biiminin yasalarnn olumsuz
anlamda aklanmas, bu retim biiminin kendi z evrimi tarafndan kendi kendini
olanaksz klan noktaya doru yneldiinin tantlanmas ile bitirir. Bu eletiri, kapitalist
retim ve deiim biimlerinin, retimin kendisi iin gitgide katlanlmaz bir engel [sayfa
2311 durumuna geldiklerini; bu biimler tarafndan zorunlu olarak koullandrlan blm
tarznn gn gnden daha ekilmez bir snf durumu, gitgide daha az ama gitgide daha
zengin kapitalistler ile says durmadan artan ve durumu genellikle ktnn ktsne
giden varlksz emeki iiler arasnda her gn daha da kzan bir kartlk dourduunu
ve ensonu, kapitalist retim biimi erevesinde yaratlm ama bu retim biiminin artk
egemenlik altna alamad youn retken glerinin, toplumun btn yelerine, hem de
durmadan artan bir lde yaama aralan ve yeteneklerinin zgr bir gelimesini
salamak iin, planl bir elbirlii bakmndan rgtlenmi bir toplum tarafndan el altna
alnmaktan baka bir ey beklemediklerini tantlar.
Burjuva ekonomisinin bu eletirisini sonuna dein gtrebilmek iin retim, deiim ve
blmn kapitalist biimini bilmek yetmiyordu. Ona ngelen ya da daha az gelimi
lkelerde, onun yannda hl varlklarn srdren biimler de, hi deilse ana izgileri
iinde, irdelenmeli ve karlatrma konular hizmeti grmeliydiler. Bu trl bir irdeleme
ve karlatrma imdiye dein genel olarak yalnzca Marks tarafndan yaplmtr ve
bunun sonucu burjuva dnem-ncesi teorik iktisat zerine imdiye dein saptanm ne
varsa, hemen hepsini onun aratrmalarna borlu bulunuyoruz.
Friedrich Engels

1 73 Anti-Dhring

Ekonomi politik, dahi kafalarda 17. yzyl sonuna doru domu olmasna karn gene de,
dar anlamda, fizyokratlar ve Adam Smith'in vermi bulunduklan olumlu formller iinde,
zsel olarak 18. yzyln ocuudur ve bu dnemin btn stnlk ve kusurlaryla birlikte,
bu ada byk Fransz aydnlanma filozoflar tarafndan elde edilmi basanlar dizisi iine
girer. Aydnlanma fi-lozoflan iin sylemi bulunduumuz ey, o an iktisatlan iin de
geerlidir. Yeni bilim, onlar iin, alanndaki koullarn ve gereksinmelerin davurumu
deil ama lmsz usun davurumu idi; bu bilimin bulduu retim ve deiim yasalan, bu
eylemlerin tarihsel olarak belirlenmi bir biiminin deil ama doann lmsz yasalar
idiler; bu yasalar, insan doasndan [sayfa 232] karlyorlard. Ama bu insan, yakndan
baklrsa, o zaman byk burjuva haline dnmekte olan orta burjuva idi ve doas da,
an tarihsel olarak belirlenmi koullan iinde retimde bulunmaya ve ticaret yapmaya
dayanyordu.
Felsefe alannda, "eletirel kurucu"muz bay Dhring ve yntemi ile yeterince tanm
bulunduumuz u anda, onun ekonomi politii nasl tasarlayacan nceden kolayca
syleyebiliriz. Felsefede, samalamakla yetinmedii yerde (doa felsefesinde olduu
gibi), bay Dhring'in gr biimi, 18. yzyl gr biiminin bir karikatr idi. Szkonusu
olan tarihsel evrim yasalar deil ama doal yasalar, lmsz doruluklar idi. Ahlak ve
hukuk gibi toplumsal ilikiler, her durumda varolan tarihsel koullara gre deil ama biri
tekini ya ezen ya da ezmeyen, ne var ki bu sonuncu durum imdiye dein ne yazk ki hi
grlmeyen o nl iki adamcaz tarafndan kararlatnlyordu. Bundan tr eer bay
Dhring'in iktisadi da ayn biimde son zmlemedeki kesin doruluklara, lmsz doa
yasalarna, en zc boluun gereksiz yinelenen belitlerine indirgeyecei ama buna
karlk iktisadn olumlu ieriini bildii lde, onu arka kapdan kaak olarak sokaca ve
blm toplumsal bir olay olarak retim ve deiimden kartacak yerde, kesin zm

iin o nl ikilisine brakaca sonucunu kartrsak, pek de yanlm olmayacaz. Ve btn

bunlar, artk ok iyi bilinen eski marifetlerden baka bir ey olmad iin, bu blm
zerinde ii ksa tutabiliriz.
Gerekten bay Dhring, daha 2. sayfada, bize ekonomisinin felsefesinde "saptanm"
bulunan eye gvendiini ve "baz balca
1 74 Friedrich Engels
Anti-Dhring

noktalarda, aratrmalarn daha yksek bir alannda daha nce sonuca balanm bulunan
stn doruluklara dayandn" bildirir.
Her yerde, kendini vmede ayn lszlk. Her yerde, bay Dhring'in utkusunun bay
Dhring tarafndan saptanp ayarlanm eylerin stesinden gelmesi. Gerekten
ayarlanm, bunu enine boyuna grm bulunuyoruz; - ama, "hesabi grld!" dendii
anlamda, [sayfa 233]

Hemen sonra, "tm iktisadn en genel doal yasalar" ile karlayoruz. - Demek doru
tahmin etmiiz. Ama bu doal yasalar, ancak "bamllk ve kmelenme siyasal biimlerinin
bu doal yasalarn sonulanna balandklar o daha doru belirlenim iinde incelendikleri"
zaman gemi tarihin kusursuz bir kavrayn salarlar. "Klelik ve cretli bamllk gibi,
kendilerine zor (violence) zerine kurulu mlkiyet ikiz kardelerinin eklendii kurumlar,
gerekten siyasal bir nitelie sahip toplumsal ekonominin yapc biimleri olarak
dnlmelidirler ve bu kurumlar, imdiye dein varolduu biimdeki dnyada, iktisadn
doal yasalarnn etkilerini iinde gsterebildii tek ereveyi temsil ederler.
Bu nerme, bir Wagner leit motiv'i gibi, bize nl ikilinin yaklatn haber veren bir
fanfardr.* Ama, daha da ok bir eydir, bay Dhring' in btn kitabnn temel konusudur.
Hukuk konusunda bay Dhring bize, Rousseau'nun eitlik teorisinin, Paris'in btn kk
ii kahvelerinde yllardan beri ok daha iyilerinin iitilebildii sosyalist plan zerine kt
bir transpozisyonundan (makam deitirmesinden) baka herhangi bir ey sunmasn
bilmiyordu. Burada bize, iktisadn doal ve lmsz yasalan ile bu yasalann etkilerinin, iin
iine devletin, zorun karmas yznden bozulmalar zerine, iktisatlarn yaknmalarnn
hi de daha iyi olmayan bir sosyalist transpozisyonunu verir. Bunu yaparken, sosyalistler
arasnda tek bana kalr, - ve hakas da budur. Her sosyalist ii, milliyeti ne olursa
olsun, zorun smrye yalnzca yardmc olduunu ama onun nedeni olmadn; sermaye ile
cretli emek arasndaki ilikinin smrlmesinin nedeni olduunu ve bu ilikinin de zor
yolundan deil, salt ekonomik biimde domu bulunduunu ok iyi bilir.
stelik, imdi bir de btn ekonomik sorunlarda "iki sre* Fanfar. Nefesli maden alglar aracyla alnan mzik paras, -.
Friedrich Engels Anti-Dhring
1 75

cin, retim sreci ile blm srecinin birbirinden ayrdedilebilece-i"ni reniyoruz.

Aynca, o yzeysel nl J. B. Say, belki buna bir nc sreci, kullanm, tketim srecini
de ekler ama iyi dnlm olarak, ardllarndan ok da bir [sayfa 234] ey
syleyemezdi. Deiime ya da dolama gelince bu, rnlerin son tketiciye, asl tketiciye
ulamas bakmndan olup bitmesi gereken her eyin iine girdii retimin bir
altblmnden baka bir ey olmazd. -Eer bay Dhring, birbirlerini karlkl olarak
koullandrsalar bile birbirlerinden zsel olarak farkl iki sreci, retim sreci ile dolam
srecini birbirine kanryor ve eer sklmadan, bu karklktan kanmakla, "karklk
dourmaktan baka bir ey yaplmadn" ileri sryorsa bu, yalnzca dolamn elli yldan
beri gerekletirilmi bulunduu ok byk gelimeyi ya bilmediini ya da anlamadn
tantiar; aynca kitab da sonradan bunu dorular. Ama hepsi bu kadar deil. retim ve
deiimi bir tek ey, ksacas retim olarak dpedz kaynatrdktan sonra, blm de
birinci srele hibir ilikisi olmayan tamamen yabanc ikinci bir sre olarak retimin
yanna koyar. Oysa blmn, kesin izgileri iinde, her zaman belirli bir toplumun retim

ve deiim ilikilerinin -ve bu toplumun tarihsel gemiinin, hem de bu sonunculan bir kez
rendikten sonra bundan, bu toplumdaki egemen blm biimini kesinlikle
kartabileceimiz bir biimde- zorunlu sonucu olduunu grm bulunuyoruz. Ama eer
bay Dhring ahlak, hukuk ve tarih anlaynda "saptanm" ilkelere ballktan ayrlmak
istemiyorsa, bu temel ekonomik gerei yadsmas gerektiini ve bunun da zellikle o
vazgeilmez ikilisinin iktisada kaak olarak sokulmasnn sz-konusu olduu zaman
gerektiini gryoruz. Ancak blm, retim ve deiim ile btn balardan baanyla
kurtard zamandr ki bu byk olay meydana gelebilir.
Bununla birlikte, nce iin ahlak ve hukuk bakmndan nasl olup bittiini hatrlayalm.
Orada bay Dhring, balangta ie bir tek adamla balamt; yle diyordu:
"Bir insan tek olarak ya da ayn anlama gelmek zere bakas ile her trl balantnn
dnda olarak dnld lde, devlere sahip olamaz. Onun iin ykmllk deil ama
yalnzca bir istek vardr."
Tek olarak dnlm bu devsiz adam, orada hibir [sayfa 235] gnah ilemeyecei iin,
gnahsz yaad cennetteki o uur1 76 Friedrich Engels
Anti-Dhring

suz "ilk Yahudi Adem"den baka kimdir? Ama bu gereksel filozof Adem iin bile bir ilk
gnahn eli kulandadr. Bu Adem'in yannda ortaya birdenbire, -kukusuz dalga dalga
bukleli bir Havva deil-, ama ikinci bir Adem kar. Ve hemen Adem'in devleri olur ve... o
bu devleri iner. Kardeini kendisiyle eit hak sahibi biri olarak barna basaca yerde
onu egemenlii altna alr, kleletirir, - ve bu nedenle de bay Dhring'e gre metelik
etmeyen tm evrensel tarih, bugne dein ite bu ilk gnahn, bu ilk kleletirme
gnahnn sonularnn acsn eker.
yleyse, sz arasnda, eer bay Dhring "yadsmann yadsn-mas"n, onu eski d ve
kurtulma yksnn kt bir kopyas olarak nitelendirmekle yeterince ktlediine
inanyorsa, bu durumda ayn yknn kendisi tarafndan yaplan son basks zerine ne
diyelim? (nk biz, resmi basnn dedii gibi, zamanla kurtulmaya da "inanacaz".) Her
durumda biz Samilerin, gnahszlk durumundan kmann gen olan ile gen kz iin ne de
olsa abaya dedii yolundaki eski airet sylencesini ye tutanz; bylece bay Dhring de
kendi ilk gnahn iki adamla iletmi olma rekabet kabul etmez nn korumu olacaktr.
imdi ilk gnahn ekonomideki transpozisyonunu (yer de-itirimini) grelim.
"retim fikri bakmndan, doa karsnda kendi gleri ile birlikte tek bana bulunan ve
kimse ile paylaacak hibir eyi olmayan bir Robinson tasarm, herhalde uygun bir zihinsel
ema verebilir. ... Blm fikri iinde bulunan en nemli eyi anlalr klma bakmndan,
ekonomik gleri birletirilen ve besbelli u ya da bu biim alnda karlkl olarak kendi
paylarn tartmak zorunda bulunan iki insan zihinsel emasn kullanmak da bir o denli
yerinde olacakr. Gerekten, en nemli blm ilikilerinden bazlarn kesin bir biimde
aklamak ve bu ilikilerin yasalarn gelimesinin ilk basamanda, manksal zorunluluklar
iinde irdelemek iin, bu basit ikicilikten (dualisme) baka hibir eye gerek [sayfa 236]
yoktur. ... Burada eitiik durumundaki elbirlii de glerin, yanlardan, o zaman ekonomik
hizmete kle ya da yaln bir alet olarak koulan ve ayrca varln srdrebilmesi
bakmndan bir aletten baka trl de baklmayan birinin tam bir bamll ile birlemesi
denli kavranabilir bir eydir. Bir yanda eitlik ve hilik durumu ile te yanda tm yetki ve
basit uygulama eylemi arasnda,
Friedrich Engels

1 77 Anti-Dhring

evrensel tarih olaylarnn ok byk bir eitlilikle dzene koyma zorunda bulunduklar bir
dereceler dizisi bulunur. Tarihin hak ve hakszlk kurumlann kavrayan evrensel bir gr,
burada ilk temel kouldur...."
Ve sonunda, btn blm bir "ekonomik blm hakk" durumuna dnr.

te sonunda bay Dhring, ayaklarnn altnda gene salam bir toprak bulur. ki adam ile
birlikte kolkola, yzylna kar meydan okuyabilir. Ama bu lnn arkasnda, ad
sylenmeyen biri daha var.
"Sermaye, art-emei icat etmemitir. Toplumun bir kesiminin retim aralar zerinde
tekele sahip olduu her yerde emeki, zgr olsun olmasn, kendi varln srdrmek iin
gerekli emek-zamanna, retim aralarna sahip olanlarn yaamalar iin gerekli tketim
maddelerini retmek iin de fazladan bir emek-zaman eklemek zorunda kalmtr; retim
aralarnn tekelini elinde bulunduran bir kimse ister Atinal %alo$ %aya.Qo* Etrskl
teokrat, Romal vatanda, Norman baronu, Amerikal kle sahibi, Eflakl boyar, modern
toprak sahibi ya da kapitalist olsun, bu hep byledir." (Kari Marks, Capital, I. 2. bask, s.
227.)
Bay Dhring, bugne kadarki btn retim biimlerinde -snf elikileri iinde gelitikleri
lde- ortak olan temel smr biiminin ne olduunu bylece bir kez rendikten sonra,
ikilisini buna uyarlamaktan baka yapacak ii yoktu ve gereksel ekonominin kktenci
temeli hazrd. Bu "sistem dourucu dnce"yi uygulamaya koymakta bir dakika bile
[sayfa 237] duraksamad. inin geimi iin gerekli-emek zamannn tesindeki karlksz
emek -ite sorun. Burada Robinson olarak adlandrlan Adem, ikinci Adem'inin, Cuma'nn
imann gevretir. Ama neden Cuma kendi bakm iin gerekli olandan daha ok alr?
Marks bu soruyu da ksmen yantlar. Ama iki yiidimiz iin, Marks'n yant ok karmak.
bir anda yoluna konur: Robinson, Cuma'y "bask altna alr", "kle ya da alet olarak"
ekonomik hizmete koar ve onu yalnzca "bir alet olarak" besler. Bu en yenisinden
"yaratc anlat" ile bay Dhring, bir tala iki ku vurur. Bir yandan, kendini bugne
kadarki eitli blm biimlerini aralarndaki farklar ve nedenlerini
* Aristokrat, soylu. -Ed.
1 78 Friedrich Engels
Anti-Dhring

aklama glnden kurtarr: Topu birden metelik etmez, hepsi baskya, zora dayanr.
Az sonra bu konuya dneceiz. Ve ikincisi, bylece btn blm teorisini, ekonomik
dzeyden ahlak ve hukuk dzeyine, yani saptanm maddesel olgular dzeyinden az ok
sallantl kanlar ve duygular dzeyine aktarr. Artk onun irdeleme ya da tantlama
gereksinmesi yoktur, tumturakl szlerine byk bir hafiflik iinde devam etmekten
baka bir ii kalmaz ve emek rnleri blmnn, gerek blm nedenlerine gre deil
ama kendisine, bay Dhring' e ahlaka uygun ve doru olarak grnen eye gre
dzenlenmesini isteyebilir. Bununla birlikte, bay Dhring'e doru olarak grnen ey
hibir zaman deimez bir ey deildir, yleyse gerek bir doruluk olmaktan uzaktr.
nk gerek doruluklar, bay Dhring'in kendisine gre, "mutlak olarak
hareketsiz"dirler. 1868'de bay Dhring (Die Schicksale meiner so-zialen Denkschrift,
vb.) "mlkiyeti gitgide daha ak bir damga ile belirlemenin her yksek,uygarln
eiliminde olduunu; modern evrimin znn ve geleceinin, haklar ve egemenlik alanlarnn
bir karkl iinde deil, ite burada bulunduu" ne sryordu.
Ve daha ilerde, "cretli emein baka trl bir geim yolu durumuna dnmesinin, insan
doas yasalan ve toplumsal yapya doa tarafndan zorlanan aama sras ile nasl
badatrlabileceini" hi mi hi ngremediini [sayfa 238] sylyordu.
Demek ki 1868'de zel mlkiyet ve crefli emek doa zorunluluu, yleyse hakl; 1876'da
her ikisi de zor ve "hrszlk"tan kma, yleyse haksz.* Ve bylesine bir cokunluun
srkledii bir dehaya, birka yl iinde neyin ahlaka uygun ve hakl grnebileceini
bilmek bizim iin olanaksz; yleyse, servetlerin blm irdelememizde bay Dhring'in
hakl ve haksz zerindeki bir anlk, deiken ve znel fikri yerine gerek, nesnel
ekonomik yasalarla yetinmekle herhalde en iyi ii yapm olacaz.
Eer yoksulluk ile bolluk, alk ile tokluk gibi apak eli-kileriyle birlikte bugnk emek

rnleri blm biiminin gelimekte olan altst oluuna inanmak iin, bu blm
biiminin hakszl bilinci ile hakkn sonal utkusuna olan inantan daha iyi bir kanta sahip
deilsek, ii yanl tutmu olabilir ve daha uzun
* Dhring'in Cursus der National- und Sozialkonomie'snn ikinci basks 1876'da yaynland. -Ed.
Friedrich Engels

1 79 Anti-Dhring

zaman bekleyebiliriz. sa'nn bin yllk saltanatnn yaklat dn gren ortaa

mistikleri de snf kartlklarnn hakszl bilincine sahip bulunuyorlard. Modem tarihin
eiinde, bundan yz elli yl nce Thomas Mnzer, bunu dnyaya aka ilan eder.
ngiltere burjuva devriminde, Fransa burjuva devriminde, ayn lk yansr... ve sner. Ve
eer imdi alan ve ac eken snflar 1830 ylna dein ilgisiz brakan snf kartlk ve
ayrmlarnn ortadan kaldrlmas l milyonlarca kez yinelenen bir yank uyandnyor ve
byk sanayinin eitli lkelerdeki gelimesi ile birlikte ve ayn younlukta bir lkeden
tekine yaylyorsa; eer bir kuak iinde, kendisine kar birlemi btn glere meydan
okuyabilecek bir g kazanm ve yakn bir gelecekteki utkudan da gvenli bulunuyorsa, bu nereden geliyor? Bir yandan, modem byk sanayinin bir proletarya, yani tarihte ilk
kez olarak u ya da bu zel snf rgt ya da u ya da bu zel snf ayrcalnn deil ama
genel olarak snflarn ortadan kaldrlmasn isteyebilecek ve in kuli'si durumuna dme
tehdidi altnda bu [sayfa 239] istei gerekletirme zorunluluu karsnda bulunan bir
snf yaratm olmasndan. te yandan da ayn byk sanayinin, burjuvazinin kiiliinde
btn retim aletleri ve geim aralan tekeline sahip ama retimin her cokunluk dnemi
ile bu dnemi izleyen her kte, erkliinden kaan retici gler zerinde egemenlik
srmeye devam etmekte yeteneksiz duruma geldiini kantlayan; toplumun, ynetimi
altnda, makinistinin skm bulunan emniyet sbabn amak iin yeterince gce sahip
bulunmad lokomotif gibi, ykmna doru kotuu bir snf yaratm olmasndan. Baka
bir deyile: Modern kapitalist retim biimi tarafndan yaratlan retici glerin ve
blm sisteminin bu retim biimiyle ak bir eliki iine girmelerinden, hem de eer
tm modem toplumun batp gitmesi istenmiyorsa, tm snf ayrmlarn ortadan kaldran
bir altst oluu zorunlu duruma getirecek derecede ak bir eliki iine girmelerinden
geliyor bu. te modem sosyalizmin utkusu iin beslenen kesin inan, kendini kar konmaz
bir zorunlulukla, smrlen proleterlerin kafasna azok ak bir biim altnda kabul
ettiren bu elle tutulur somut olgu zerine dayanyor, - bu olgu zerine, yoksa u ya da bu
drt duvar aras teorisyeninin hakl ya da haksz zerindeki fikirlerine deil, [sayfa 240]
180

Friedrich Engels
Anti-Dhring
KNC BOLUM

ZOR TEORS
"GENEL siyasetin ekonomik hukuk biimlerine oran benim sistemimde ylesine kesin ve
ayn zamanda ylesine zgn bir biimde belirlenmitir ki bunun incelenmesini
kolaylatrmak iin okuru, zel olarak oraya gndermek yersiz olmazd. Siyasal ilikiler
biimi temel tarihsel e ve ekonomik bamllklar da yalnzca bir sonu ya da zel bir
durum, yani her zaman ikinci dereceden olgulardr. Yeni sosyalist sistemlerden kimileri,
deyim yerindeyse siyasal styaplar ekonomik durumlardan kartarak, ynetici ilke
olarak gze batacak biimde ters bir aldatc grn alyor. Oysa bu ikinci dereceden
etkiler, ikinci dereceden etkiler olarak, geri vardrlar ve bugnk gnde en duyulur
olanlar da onlardr; ama en nemli eyi yalnzca dolayl bir ekonomik gte deil, dolaysz
siyasal zorda aramak gerekir."
Ayn biimde bir baka yerde bay Dhring: "siyasal [sayfa 241]
Friedrich Engels

1 81 Anti-Dhring

durumlarn ekonomik durumun kesin nedeni olduu ve ters ilikinin ikinci derecede bir
tepkiden baka bir eyi temsil etmedii tezinden hareket eder.... Siyasal kmelenmeyi

kendi bana hareket noktas olarak almayp da ona yalnzca beslenme erekleri bakmndan
bir ara olarak baktka, kii ne denli gzel bir radikal sosyalist ve devrimci grnne
brnrse burunsun, gene de kendinde gizli bir gericilik dozu saklar."
Bay Dhring'in teorisi, ite bu. Burada ve baka birok yerde bu teori dpedz konmu,
sanki buyrulmutur. kaln cildin hibir yerinde en kk bir kant ya da kar grn
rtlmesi-ne benzer bir ey szkonusu deil. Ve kantlar olgun yemiler denli ucuz da
olsayd, bay Dhring bize gene de bir kant vermezdi. Sorun, Robinson'un Cuma'y
kleletirdii nl ilk gnah ile daha nce tantlanm bulunuyor. Bu bir zor eylemi, yani
siyasal bir eylemdi. Ve bu kleletirme btn gemi tarihin hareket noktasn ve temel
olgusunu oluturduu ve ona hakszlk ilk gnahn, hem de daha sonraki dnemlerde ancak
hafifleyecek ve "daha dolayl ekonomik bamllk biimleri olarak biim deitirecek" bir
derecede alad iin; te yandan, bugn de yrrlkte bulunan btn "zor zerine
kurulu mlkiyet" bu ilk kleletirmeye dayand iin, btn ekonomik olaylarn siyasal
nedenlerle yani zorla (violence) aklandklar ortadadr. Ve bunun kendisine yetmedii
kimse, gizli bir gericinin ta kendisidir.
Her eyden nce hi de zgn olmayan bu fikri ylesine "zgn" saymak iin, insann kendi
kendisine bay Dhring'in olduundan daha az ak olmamas gerektiini belirtelim. Birinci
plandaki siyasal eylemlerin tarihte kesin etken olduklar fikri, tarih-yazmnn
(historiographie) kendisi kadar eskidir ve halklarn, bu grltl sahnelerin arka-plannda
sessiz sedasz gerekleen ve ileri gerekten ilerleten evriminden bize bu denli az ey
saklanm bulunmasnn asl nedeni de, budur. Bu fikir gemiteki btn tarih anlayna
egemen olmu ve ancak Restorasyon a burjuva Fransz [sayfa 242] tarihileri
sayesinde sarslmtr; bu iteki tek "zgn" nokta, bir kez daha bay Dhring'in btn
bunlardan hi haberdar olmamasdr.
Ayrca, bay Dhring'in bugne kadarki btn tarihin insann insan tarafndan
kleletirilmesine indirgenebileceim sylemekte hakl olduu bir an iin kabul edelim;
gene de sorunun zne de182 Friedrich Engels
Anti-Dhring

inmi olmaktan uzakta kalrz. nk ilknce u sorulur: Robin-son, Cuma'y

kleletirmeye dein nasl gidebildi? Paa gnl iin mi? Kesinlikle hayr. Tersine,
Cuma'nn "ekonomik hizmete kle ya da basit bir alet olarak koulduunu ve bir aletten
baka trl de beslenmedii"ni gryoruz.,
Robinson Cuma'y, yalnzca Cuma Robinson yararna alsn diye kleletirilmitir. Ve
Robinson, Cuma'nn almasndan kendisi iin nasl yarar salayabilir? Yalnzca Cuma'nn
almas ile, alabilecek durumda kalmas iin Robinson'un ona vermek zorunda
olduundan daha ok geim arac retmesi yoluyla. Demek ki bay Dhring'in kesin
ynergesine aykr olarak Robinson, Cuma'nn kleletirilmesinin meydana getirdii
"siyasal kmelenme"yi "kendi bana hareket noktas olarak almam ama ona yalnzca
beslenme erekleri bakmndan bir ara olarak bakmtr." - imdi efendisi ve egemeni bay
Dhring ile ne hali varsa kendisi grsn.
Bylece, zorun "temel tarihsel e" olduunu tantlamak iin bay Dhring'in kendi z
zenginliinden trettii ocuka rnek, zorun aratan baka bir ey olmadn, oysa
ekonomik kann erek olduunu tantlar. Ve erek, bu eree ulamak iin kullanlan aratan
ne denli "daha temel" ise, ilikinin ekonomik yan tarihte, siyasal yanndan o denli daha
temeldir. Yani rnek, tantlayacak olduu eyin tam tersini tantlar. Ve Robinson ile Cuma
iin ne olup bittiyse, imdiye dein olan btn egemenlik ve klelik durumlar iin de ayn
ey olup biter. Bask, bay Dhring'in zarif deyimini kullanmak gerekirse, her zaman
"beslenme erekleri bakmndan bir ara" olmutur (bu beslenme erekleri en geni anlamda
[sayfa 243] alnm), ama hibir zaman ve hibir yerde iin iine "kendi bana" karan

siyasal bir kmelenme olmamtr. Vergilerin devlette "ikinci derecede etkiler"den baka
bir ey olmadklarna ya da bugnk egemen burjuvazi ile egemenlik altndaki proletarya
biimindeki siyasal kmelenmenin, egemen burjuvazinin "beslenme aralar" iin, yani kr
ve sermaye birikimi iin deil de "kendi bana" varolduuna inanabilmek iin bay Dhring
olmak gerek.
Gene de iki adamcazmza dnelim. Robinson, "elde kl", Cuma'y kendine kle eder.
Ama bu ii baarmas iin Robinson'un kltan baka bir eye daha gereksinmesi var. Bir
kle herkesin harc deildir. Bir kle kullanabilmek iin, iki eye sahip olmak gerek: lkin
klenin almas iin zorunlu alet ve nesnelere, ikinci
Friedrich Engels

1 83 Anti-Dhring

olarak da onu dar danna besleme aralanna. yleyse, kleciliin olanakl olmasndan nce,
retimde belirli bir dzeye ulalm ve blmde belirli bir eitsizlik derecesinin ortaya
km olmas gerek. Ve kle almasnn btn bir toplumun egemen retim biimi
durumuna gelmesi iin retim, ticaret ve servet birikiminde daha da byk bir arta
gereksinme vardr. Toprak zerinde ortaklaa mlkiyetin bulunduu eski doal
topluluklarda, klelik ya kendini gstermez ya da ok ikincil bir rol oynar. Kyl kenti olan
ilkel Roma'da bu byledir; buna karlk Roma "evrensel kent" durumuna geldii ve eski
talya toprak mlkiyeti gitgide says az, son derece zengin bir toprak sahibi snfnn
eline getii zaman, kyl nfusun yeri bir kleler nfusu tarafndan alnd. Eer Pers
savalan anda, klelerin says Korinthos'ta 460.000 ve Aigina'da 470.000'e kyor ve
her zgr kii bana on kle dyordu ise,* bunun iin "zor"dan daha ok bir ey, yani
bir ustalk sanayisi ve ok gelimi bir zanaatlk ile geni bir ticaret gerekiyordu.
Amerika Birleik Devletleri'ndeki klelik, zordan ok ngiliz pamuklu sanayisine
dayanyordu; pamuun yetimedii ya da snr eyaletlerde olduu gibi, pamuku [sayfa
244] eyaletler iin kle yetitirilmedii blgelerde kleli, yalnzca giderlerini
kurtarmad iin hibir zor kullanmak zorunda kalnmakszn kendi kendine ortadan
kalkt.
Demek ki eer bay Dhring, bugnk mlkiyeti zor zerine kurulu bir mlkiyet diye
adlandryor ve onu "temel olarak belki yalnzca teki insanlarn doal varlk aralar
kullanmndan dtalanmasn deil ama bundan daha ok bir ey anlamna gelmek zere,
insann bir kle hizmetine balanmasn alan egemenlik biimi" diye nitelendiriyorsa, btn
ilikiyi tepe aa eviriyor demektir. nsann bir kle hizmetine balanmas, btn
biimleri altnda, kleletiren kimsede, onlar olmadka kleletirilen insan
kullanamayaca i aralarnn sahipliini ve ayrca klecilikte de onlar olmadka kleyi
yaamda tutamayaca yaam aralannn sahipliini ngerektirir. yleyse daha imdiden,
her durumda ortalamay aan belirli bir servet sahipliini. Bu servet nasl dodu?
Varsaym olarak bunun alnm, yani zor zerine dayanm olabi* W. VVachsmuth, Hellenische Altertumskunde aus dem Gesichtspunkte des Staates, 2. Blm, 1. Kesim, Halle
1829, s. 44. VVachsmuth'un kayna, Athenee. Banquet des sophistes, kitap VTdr. -Ed.
1 84 Friedrich Engels
Anti-Dhring

lecei ama bunun hi de zorunlu olmad ak. Bu servet alma, hrszlk, ticaret,
dolandrclk ile kazanlm olabilir. Ama, alna-bilmeden nce, alma ile kazanlm
olmas gerekir.
Genel olarak, zel mlkiyet tarihte hibir biimde hrszlk ve zor sonucu olarak ortaya
kmaz. Tersine. O daha, baz nesnelerle snrl da olsa, btn uygar halklann eski doal
topluluklarnda vard. Daha bu topluluun iinde meta biimini alana dein, nce yabanclar
ile deiim iinde geliir. Topluluk rnleri ne denli meta biimini alr, yani ne denli az
reticinin z kullanm ve ne denli ok bir deiim ereiyle retilirse, deiim, hatta
topluluk iinde bile, ne denli ilkel doal iblmnn yerini alrsa, eitli topluluk
yelerinin servet durumu o denli eitsiz bir duruma gelir, eski toprak mlkiyeti ortakl o

denli derin bir biimde anr, topluluk bir kk toprak sahibi kyller ky olarak
dalmaya o denli abuk gider. Dou despotizmi ve fatih gebe halklann deien
egemenlii, bu eski topluluklara binlerce yl boyunca zarar veremedi; onlann gitgide
dalmalanna [sayfa 245] neden olan ey, byk sanayi rnlerinin rekabeti ile doal ev
sanayilerinin zamanla yklmasdr. Burada, Moselle ve Hochvvald kylarndaki "tanmsal
topluluklar"n ortaklaa tanmsal mlkiyetinin, henz gereklemekte bulunan pay
edilmesinde olduundan daha ok zor szkonusu deildir;* ortaklaa mlkiyet yerine
tarlalann zel mlkiyetinin gemesini kendi karlarna bulanlar, kyllerdir. Hatta
Keklerde, Germenlerde ve Pencap'ta olduu gibi, topran ortaklaa mlkiyeti temeli
zerinde ilkel bir soyluluun olumas bile, ilkin hibir zaman zor zerine deil ama zgr
onay ve alkanla dayanr. zel mlkiyetin kurulduu her yerde bu, deimi retim ve
deiim ilikilerinin sonucudur, ve retimin artmas ve ticaretin gelimesine yarar, yleyse
zel mlkiyetin kuruluu, ekonomik nedenlere dayanr. Zor, bu ite hibir rol oynamaz.
Hrszn, bakasnn maln kendine mal edebilmesinden nce, zel mlkiyet kurumunun
varolmas gerektii, yani zorun eldecilie (possession) geri yer deitir-tebildii ama
zel mlkiyeti zel mlkiyet olarak meydana getiremedii aktr!
Ama "insann kle hizmetine koulmas"n, hatta en yeni
* Bkz: G. Hanssen, Die Gehferschafter (Erbgenossenschaften) im Regierungsbezirk Trier, Berlin 1863. -Ed.
Friedrich Engels

1 85 Anti-Dhring

biimi, cretli emek biimi altnda aklamak iin bile iin iine ne zoru sokabiliriz, ne de
zor zerine kurulu mlkiyeti. Eski topluluun dalmasnda, yani zel mlkiyetin dolaysz
ya da dolayl genellemesinde, emek rnlerinin meta durumuna dnmnn, bunlarn
kiisel tketim iin deil ama deiim iin retilmelerinin oynad rol zerinde daha nce
durmutuk. Oysa Marks, Kapitalde aka tantlamtr ki -ve bay Dhring bunun zerine
tek sz bile sylemekten saknr- gelimenin belirli bir dzeyinde, meta retimi kapitalist
retim durumuna dnr ve bu dzeyde "meta retimi ve dolamna dayanan sahiplenme
yasas ya da zel mlkiyet yasas, kendi z isel diyalektiinin kanlmaz etkisi ile kendi
kartna: edeerler deiimine dnt; ilk ilem olarak grnen edeerler deiimi de,
birinci olarak sermayenin [sayfa 246] emek-g-cne kar deiilen parasnn, bakasnn
emek-rnnn edeersiz sahiplenilmesinin bir blmnden baka bir ey olmamas ve
ikinci olarak, bu parann reticisi, yani ii tarafndan yalnzca yenilenmesinin deil ama
yeni bir artk [fazlalk] ile yenilenmesinin gerekmesi sonucu, artk ancak grnte byle
olacak bir biimde deiti.... ilk olarak, mlkiyet bize kiisel emek zerine kurulmu gibi
grnyordu.... imdi ise mlkiyet [Marks'n aklamas sonunda], kapitalist bakmndan
bakasnn emeini karln demeden sahiplenme hakk, ii bakmndan da kendi z
rnnn sahiplenme olanakszl olarak grnr. Mlkiyet ile emek arasndaki ayrlma,
sanki bunlarn zdeliklerine dayanan bir yasann zorunlu sonucu durumuna gelir."
Bir baka deyile: hatta her trl hrszlk, zor ve hile olanan dtalayarak, her trl
zel mlkiyetin balangta mlk sahibinin kiisel almasna dayandn ve ilerin daha
sonraki tm gidii iinde, yalnzca eit deerlere kar eit deerlerin deiildiini kabul
ederek bile, retim ve deiimin gelimesi iinde, gene de zorunlu olarak, bugnk
kapitalist retim biimine, retim ve yaama aralarnn sayca az tek bir snf elinde
tekellemesine, engin ounluu oluturan teki snfn varlksz proleterler dzeyine
dmesine, badndrc retim ile tecimsel bunalmn devirli nbetlemesine ve retimin
bugnk tm anarisine vanrz. Btn sre hrszla, zora, devlete ya da herhangi bir
siyasal karmaya bir tek kez bile bavurmaya gereksinme kalmakszn, salt ekonomik
nedenlerle aklanr. "Zor zerine kurulu mlkiyet", kendini burada da ilerin
1 86 Friedrich Engels
Anti-Dhring

gerek akn anlama yetersizliini gizlemeye ynelik palavraclktan baka bir ey olarak
gstermez.

lerin bu gidii, tarihsel olarak dile getirilirse, burjuvazinin gelime tarihidir. Eer
"siyasal durumlar ekonomik durumun belirleyici nedeni" olsayd, modern burjuvazinin
feodalizme kar savam iinde gelimemi olmas ama feodalizmin dnyaya kendi
isteiyle getirilmi mank ocuu [sayfa 247] olmas gerekirdi. Herkes bilir ki, bunun tam
tersi olmutur. Balangta egemen feodal soylulua baml, her kategori angaryac ve
toprak klesi arasndan kp bir araya gelmi ezilen bir zmre (ordre) olan burjuvazi,
soyluluk ile ard arkas kesilmeyen bir savam iindedir ki biri arkasndan bir baka erklik
yerini fethetmi ve sonunda en ileri lkelerde onun yerine erklie sahip olmutur:
Fransa'da, soyluluu dorudan doruya devirerek; ngiltere'de, onlar gitgide
burjuvalatnp, kendi dekoratif talanmas durumuna getirmek zere kendine katarak.
Peki bu duruma nasl eriti? Yalnzca "ekonomik durum"un, er ya da ge, gzellikle ya da
savamla, siyasal durumlardaki bir dnmle izlenen bir dnm aracyla. Burjuvazinin
feodal soylulua kar savam, kentin kra, sanayinin toprak sahipliine, para iktisadnn
doal iktisada kar savamdr ve burjuvalarn bu savamdaki ka-rarlatrc silahlar da
sanayinin nce artizanal, sonra manfaktre dein ilerleyen gelimesi ve ticaretin
genilemesi ile durmadan artan ekonomik g aralar olmutur. Btn bu savam boyunca
siyasal g, krallk erkliinin bir zmreyi tekiyle ksteklemek iin burjuvaziyi soylulua
kar kulland bir dnem dnda, soyluluun elindeydi. Ama siyasal bakmdan henz
gsz olan burjuvazi, ekonomik gcndeki art sayesinde tehlikeli olmaya balad
andan balayarak krallk, yeni batan soylulukla balat ve bylece nce ngiltere'de,
sonra da Fransa'da, burjuvazinin devrimine yol-at. Fransa'da siyasal koullar hibir
deiiklie uramam, oysa ekonomik durum bu koullar iin ok ileri bir duruma gelmiti.
Siyasal durum bakmndan soyluluk her ey, burjuvazi hibir ey idi; toplumsal bakmdan
burjuvazi imdi devlet iindeki en nemli snft, oysa soyluluk btn toplumsal
grevlerinin elinden katn grmt ve bu yitik grevlerin karln kendi gelirleri
biimi altnda cebine indirmekten baka bir ey yapmyordu. Hepsi bu kadar deil: Btn
retim iinde burjuvazi, bu retimin -yalnzca manfaktrn deil ama zanaatln dauzun zamandan beri
Friedrich Engels

1 87 Anti-Dhring

ok byk bir duruma gelmi bulunduu [sayfa 248] ortaan feodal siyasal biimlerinin
tutsa; retimin angarya ve kstekleri durumuna dnm olan binlerce loncasal
ayrcalk ile yerel ve blgesel gmrk engellerinin tutsa kalmt. Burjuvazinin devrimi,
buna son verdi. Ama, bay Dhring'in ilkelerine gre, ekonomik durumu siyasal koullara
uydurarak deil, -bu, soyluluk ve kralln yllar boyunca bo yere girimi bulunduklar
eyin ta kendisidir-, tersine, eski rm siyasal hurday bir yana atarak ve yeni
"ekonomik durum" un iinde varln srdrp gelitirebilecei siyasal koullan yaratarak.
Ve kendisi iin yaratlm bu siyasal ve hukuksal ortam iinde burjuvazi, parlak bir
biimde geliti; ylesine parlak bir biimde ki bundan byle, artk soyluluun 1789'daki
konumundan uzakta deildir: Gitgide yalnzca daha byk bir toplumsal gereksizlik
durumuna deil ama daha byk bir toplumsal engel durumuna da gelir; retici eylemden
gitgide daha ok ayrlr ve kendi andaki soyluluk gibi, gitgide daha ok gelirini cebine
indirmekten baka bir ey yapmayan bir snf olur ve burjuvazi kendi z konumundaki bu
altst oluu ve yeni bir snfn, proletaryann yaratlmasn, en kk bir zor numaras
olmakszn, salt ekonomik bir biimde ge-rekletirmitir. Dahas var. O kendi z
davranlannn bu sonucunu hibir zaman istemedi; tersine bu sonu, onun istencine, onun
niyetine kar kendini kar konulmaz bir g ile zorla kabul ettirdi; kendi z retken
gleri onun ynetimine boyun emeyecek denli gl bir duruma gelmilerdir ve doal bir
zorunluluk etkisi altnday-m gibi, btn burjuva toplumu ya ykma, ya da devrime doru
gtrrler. Ve eer burjuvalar imdi yklan "ekonomik durum"u ykmdan kurtarmak iin
zora bavuruyorlarsa, byle yapmakla yalnzca bay Dhring'in "siyasal koullarn ekonomik

durumun belirleyici nedeni olduu" yolundaki kuruntusunun kurbanlar olduklarn

tantlyorlar; kendilerinin, tpk bay Dhring gibi, "ilkel aralar" ile, "dolaysz siyasal zor"
ile, o "ikinci dereceden olgulan", ekonomik durum ve onun kanlmaz evrimini
dntrmeye ve bylece Krupp toplar ile Mauser tfeklerinin [sayfa 249] atei
sayesinde, dnyay buhar makinesinin ve onun tarafndan harekete getirilmi modem
mainizmin, dnya ticaretinin ve banka ve kredinin bugnk gelimesinin ekonomik
etkilerinden kurtarmaya yetenekli olduk-lann sanyorlar, [sayfa 250]
188 Friedrich Engels
Anti-Dhring

NC BLM ZOR TEORS

(DEVAM)
GENE DE bay Dhring'in o gc her eye yeten "zor"unu biraz daha yakndan inceleyelim.
Robinson, Cuma'yi "elde kl" kleletirir. Klc nerden alm? Robinson yklerinin dsel
adalarnda bile kllar, imdiye dein aalar zerinde bitmez ve bay Dhring bu soruyu
yantsz brakr. Tpk Robinson'un kendine bir kl bulabilmesi gibi, Cuma'nn da bir
sabah elde dolu bir tabanca ile ortaya ktn kabul edebiliriz ve o zaman tm "zor"
ilikisi tersine dner: Cuma buyurur ve Robinson iman gevrercesine alma zorunda kalr.
Dorusunu sylemek gerekirse bilimin deil ocuk bahesinin ii olan Robinson ve Cuma
yks zerindeki fikirlere bu denli sk dndmzden tr okurdan zr dileriz, ama
elimizden ne gelir? Bay Dhring'in belitsel yntemini dorulukla uygulamak zorundayz ve
eer bundan tr srekli olarak salt ocukluk alannda dnp duruyorsak, bunda [sayfa
2511 bizim suumuz
Friedrich Engels

1 89 Anti-Dhring

yok. Demek ki, tabanca, klc yener ve zorun yaln bir isten ii olmadn, ama
kullanlmas iin ok gerek nkoullar, zellikle en yetkin olanlarn o denli yetkin
olmayanlar altettii aletler istediini; ayrca bu aletlerin retilmesi gerektiini, bunun da
en yetkin zor aralar, kabaca sylemek gerekirse en yetkin silahlar reticisinin, o denli
yetkin olmayanlarn reticisini yendii anlamna geldiini, ve ksacas, zorun utkusunun
silah retimine, ve silah retiminin de genel olarak retime, yani "ekonomik g"e,
"ekonomik durum"a, zorun emrinde bulunan maddesel aralara dayandn, en ocuksu
belitler heveslisi bile kukusuz kavrayacaktr.
Zor, bugn ordu ve donanma demektir, ve her ikisi de hepimizin zarann ekerek
bildiimiz gibi, "tuzluya oturur". Ama zor, para yapamaz, olsa olsa daha nce para yapm
bulunan kiiyi soyup soana evirebilir ve gene Fransa'nn milyonlan yznden zararn
ekerek rendiimiz gibi, bu da pek bir ie yaramaz.* Demek ki parann sonunda,
ekonomik retim yolu ile salanm olmas gerekir; demek ki zor, bir kez daha, kendisine
silahlanma ve aletlerini koruma aralarn salayan ekonomik durum tarafndan belirlenir.
Ama bu yetmez. Ekonomik nkoullara hibir ey ordu ve donanmadan daha ok bal
deildir. Silahlanma, bileim, rgtlenme, taktik ve strateji, her eyden nce retim ve
ulatrma olanaklar tarafndan her durumda ulalm bulunan dzeye baldr. Bu konuda
bir alt-st etme etkisi yapan ey, deha sahibi byk komutanlarn "zgr zek yaratlan"
deil, daha iyi silahlarn tretimi ve insan esinin, yani askerin deimesidir; deha sahibi
byk komutanlann etkisi, en iyi durumda sava yntemini, silahlara ve yeni savalara
uyarlamakla snrlanr.
14. yzyl banda top barutu Araplardan Bat Avrupallara geti ve herkesin bildii gibi
savan btn gdmn altst etti. Ama top barutunun ve ateli silahlarn ortaya [sayfa
252] kmas, hibir zaman bir zor olay deil snai, yani ekonomik bir gelime idi.
Nesnelerin ister retimine, ister ykmna ynelsin, sanayi sanayidir. Ve ateli silahlarn
ortaya kmasnn, yalnzca savan gdm zerinde deil ama siyasal ilikiler, egemenlik
ve bamllk ilikileri zerinde de altst edii bir etkisi oldu. Barut ve ateli silahlar elde
* 1870 savandan sonra Fransa tarafndan Almanya'ya denmi bulunan be milyarlk zarar dentisi (sava

tazminat) szkonusu ediliyor. -Ed.

1 90 Friedrich Engels
Anti-Dhring

etmek iin sanayi ve para gerekiyordu ve bunlann her ikisi de kentlerdeki burjuvalarda
vard. Bu nedenle ateli silahlar, daha bandan beri kentlerin ve feodal soylulua kar
kentlere dayanan, ykselen kralln silahlar oldu. Soylu atolann o gne dein ele
geirilemez hisarlar, burjuva toplarnn darbeleri altnda bir bir dt, burjuva
arkebzlerinin* mermileri valyelerin zrhlarn deldi. Soyluluun zrhl svarisi ile
birlikte, soyluluun egemenlii de ykld; burjuvazinin gelimesiyle birlikte, piyade ve
topu gitgide daha kesin bir silah durumuna geldi; topuluun basks altnda sava
zanaat, tamamen snai yeni bir snf, mhendisler snfn kendine katma zorunda kald.
Ateli silahlarn gelimesi ok yava oldu. Birok ufak tefek bululara karn top ar,
arkebz kaba kalyordu. Tm piyadeyi donatacak etkili bir silah gelitirmek iin yz
yldan ok bir sre gerekti. Piyadenin silahlanmasnda sngl akmakl tfek, ancak 18.
yzyln banda kesinlikle mzran yerini alr. O zamanki piyade, talimde gzel bir
grne sahip ama az gvenilir ve yalnzca sopa ile bir arada tutulabilen, prenslerin
hizmetindeki paral askerlerden oluuyordu; toplumun en bozulmu eleri arasndan ve
ou kez zorla askere alnm dman sava tutsaklar arasndan toplanmt ve bu
askerlerin yeni tfei kullanabildikleri tek sava biimi de en byk gelimesine Friedrich
II anda erien saf taktii idi. Bir ordudaki tm piyade, ok uzun, derin bir drtgen
biiminde saf zerinden diziliyor ve sava dzeninde ancak blok olarak hareket
ediyordu; olsa olsa iki kanattan birinin biraz ilerlemesi ya da gerilemesine izin veriliyordu.
Bu beceriksiz yn, ancak tamamen dz bir alan [sayfa 253] zerinde dzenli bir biimde,
ama gene de yava bir tempo ile (dakikada 75 adm) hareket edebiliyordu; arpma
srasnda sava dzenini deitirmek olanakszd ve bir kez piyade atee baladktan
sonra, utku ya da bozgun ok abuk, bir tek atta belli oluyordu.
Pek kullanl olmayan bu saflar, Amerikan bamszlk savanda, geri talim yapmasn
bilmeyen ama gene de yivli karabinalar ile daha iyi ate eden asi eteler ile arptlar;
bu eteler kendi z karlar iin savayorlar, yani paral asker birlikleri gibi savatan
kamyorlard ve ngilizlerle, onlar gibi saf durumunda dizilerek ve
* Arkebz. -17. yzyla kadar kullanlan bir eit tfek. -.
Friedrich Engels

191 Anti-Dhring

ak alanda atmaktan holanmyor, onlann karsna, ormanlarn rts altnda, dank

ve ok hareketli avc gruplar biiminde kyorlard. Saf burada gszd ve grnmez ve
ele gemez dmanlara yenik dyordu. Avc gruplan biiminde dzenlenme, deimi bir
insan esine zg yeni sava yntemi, bir kez daha bulgulanyordu.
Amerikan devriminde balam bulunan eyi, gene askersel alanda Fransz devrimi
tamamlad. Koalisyonun o denli iyi yetitirilmi paral ordulanna kar, devrimin de kt
talim grm ama kalabalk, tm ulusun yn olarak silah alna alnmasndan baka
karacak bir eyi yoktu. Ama bu ynlarla Paris'i korumak, yani belirli bir blgeyi rtmek
gerekiyordu ve bu i, akta yaplan bir yn savanda bir utku kazanlmakszn
yaplamazd. Basit avc sava yetmiyordu: Ynlarn kullanm iin bir kurulu bulunmas
gerekiyordu ve yry kolu ile bu kurulu bulundu. Kol dzeni, iyi talim grmemi
birliklerin bile hayli dzenli ve hatta daha byk bir yry hz (dakikada 100 adm ve
daha ok) ile hareket etmelerini salyordu; eski saf dzeninin kat biimlerini
kertmeyi, her trl alan zerinde, yani saf iin en elverisiz alanlar zerinde de
savamay, birlikleri gereksinmelere uygun bir biimde ve dank avclann sava ile
ballk iinde kmelendirmeyi, dman saflarn yedekte tutulmu ynlarla konumun en
uygun noktasnda bozma zaman gelene dein onlan tutmay, oyalamay ve [sayfa 254]
gten drmeyi salyordu. Eer sonunda, avclar ile yry kollarnn badamna ve
ordunun btn snflardan olumu tmenler ya da zerkli birlikler biimindeki

blnmesine dayanan ve taktik bakmndan olduu denli stratejik bakmdan da

yetkinliinin doruuna Napoleon tarafndan vardnlan bu yeni sava yntemi zorunlu bir
duruma geldiyse bu, zellikle insan esinin, Fransz devrimi askerinin deimesi
nedeniyle oldu. Ama bunun teknik alanda byk bir nem tayan iki nkoulu daha vard:
Birincisi, sahra toplarnn Gribeauval tarafndan gerekletirilen ve imdi onlardan
beklenen daha hzl bir hareketi olanakl klan daha hafif top kundaklar zerine montaj;
ikincisi de o zamana dein namlunun dpedz bir uzans olan tfek dipiinin
kamburlatrlmas; Fransa'da 1777'de ortaya kan bu av tfeinden aktarma yenilik, tek
bana alnm bir dmana, vurma anslaryla birlikte, nian alnmasn salyordu. Bu
gelimeler olmasayd, eski silahlarla avc
192 Friedrich Engels
Anti-Dhring

kollar biiminde eylemce (harekt) yaplamazd.

Tm halkn silahlandrlmas biimindeki devrimci sistem az sonra (zenginler yararna
bedel yntemi ile birlikte) askerlik yoklamasyla (conscription) snrlandrld ve kta
Avrupas byk devletlerinden ounda bu biim altnda kabul edildi. Yalnzca Prusya,
kendi Landuoehr sistemi ile halkn askersel gcne daha byk bir lde bavurmay
denedi. Prusya ayrca -1830 ile 1860 arasnda yetkinletirilmi bulunan azdan dolma yivli
tfek tarafndan oynanan gelecei olmayan rolden sonra-, btn piyadelerini en modern
silahla, namlu dibinden doldurulan yivli tfekle donatm olan ilk devlettir. Prusya
1866'daki baarlann ite bu iki koula borludur.
Fransz-Alman savanda, her ikisi de namlu dibinden doldurulan yivli tfek kullanan iki
ordu -ve her ikisi de Prusyallann yardmyla yeni silahlanmaya daha uygun bir sava biimi
bulmaya giritikleri blk kolu bir yana braklrsa, zsel olarak eski akmakl tfek ve
kaval top ann kurululanna benzer taktik kurululara sahip olma kouluyla-, [sayfa
255] ilk kez olarak kar karya geldiler. Ama 18 Austosta Saint-Privat'da* Prusya
muhafz birlii ciddi bir blk kolu deneyi yapmak isteyince, savan en kzgn
kesimlerinde bulunan be alay, en ok iki saat iinde mevcutla-nnn tebirinden ounu
(176 subay ve 5.114 er) yitirdi ve o gnden sonra blk kolu da, tpk tabur kolu ve saf
gibi, sava kuruluu olarak deerden dt. Bundan byle her trl skk kuruluu, her
trl dman atei alnda brakma giriiminden vazgeildi ve Alman tarafnda, ark
yalnzca imdiye dein hedefi vuran kurun yamuru alnda kolun her zaman dalarak
kendisine dnt ama yukarlarda her zaman disipline aykr bulunarak kar klan
your avc ile sava verildi ve ayn biimde, dmann ate alan iinde koar adm, bundan
byle tek yer deitirme biimi durumuna geldi. Bir kez daha er, subaydan daha akgz
k; imdiye dein yararlln namlu dibinden doldurulan tfek atei alnda gsteren tek
sava biimini igdsel bir biimde buldu ve komutanln direncine karn onu baaryla
kabul ettirdi.
Fransz-Alman sava, daha nceki btn dnm noktalann-dan bambaka anlamda bir
dnm noktas gsterdi. nce silahlar
* Genellikle Gravelotte sava ad ile tannan sava. -Ed.
Friedrich Engels

1 93 Anti-Dhring

ylesine yetkinlemitir ki herhangi bir altst edici etki yapmaya yetenekli yeni bir
gelime artk olanakl deildir. Elde, gzn grdnden daha rak bir uzaklktan bir
tabura vuru yapabilecek toplar, tek kiiyi hedef alarak ayn eyi yapan ve doldurulmalar
nian almaktan daha az bir zaman isteyen tfekler bulunduka, btn teki gelimeler dz
ovada sava bakmndan azok birdir. zsel olarak, gelime a bu yandan kapaldr. Ama
ikinci olarak bu sava, btn kta Avrupas byk devletlerini Prusya yedek ordusu
(landwehr) sistemini daha da glendirerek lkelerinde uygulamak ve bylece onlar
birka yl iinde zorunlu olarak ykma gtrecek askersel bir yk altna girmek zorunda
brakt. Ordu, devletin asl erei oldu, kendi bana bir ama durumuna geldi; halklar artk

yalnzca asker olmak [sayfa 256] ve lmek iin varlar. Militarizm, Avrupay egemenlik
altna alyor ve yutuyor. Ama bu militarizm kendinde, kendi z ykmnn tohumunu da
tayor. eitli devletlerin kendi aralarndaki rekabet, onlar bir yandan ordu, donanma,
toptfek vb. iin her yl daha ok para harcamaya, yani mali k gitgide hzlandrmaya,
te yandan zorunlu askerlik hizmetini gitgide daha ciddiye almaya ve iin sonunda btn
halk silah kullanmaya altrmaya, yani onu belli bir anda askeri komutanlk hazretleri
karsnda istencini kabul ettirmeye yetenekli klmaya zorluyor. Ve bu an da, halk yn
-kent ve tarm iileri ile kyller- bir isten sahibi olur olmaz gelir. Bu noktada, hanedan
ordusu halk ordusu durumuna dnr, makine grev yapmay kabul etmez; militarizm
kendi z gelime diyalektii ile lr. 1848 burjuva demokrasisinin burjuva olduu ve
proleter olmad iin gerekletirmedii eyi -alan ynlara ierii kendi snf
durumlarna karlk den bir isten verme iini-, sosyalizm kukusuz baaracaktr. Ve
bu, militarizmin ve onunla birlikte btn srekli ordulann iten paralanmas anlamna
gelir.
te modem piyade tarihimizin derslerinden biri, bu. Bizi yeniden bay Dhring'e gtren
ikincisi ise, ordulann tm rgtlenmesinin ve sava ynteminin ve sonu olarak utku ve
bozgunun, insan ve silahlanma elerinin maddesel, yani ekonomik koullarna, yani nfus
ve tekniin nitelik ve niceliine bal bulunduudur. Avc kollar biiminde savamay,
ancak Amerikallar gibi avc bir halk yeniden bulgulayabilirdi, - ve eer onlar avc
idiyseler, bu salt ekonomik nedenlerden tr byle idi; tpk imdi eski eyaletlerin
1 94 Friedrich Engels
Anti-Dhring

ayn Yankee'lerinin, salt ekonomik nedenlerden tr, artk balta girmemi ormanlarda
deil ama buna karlk ynlarn kullanlmasn orada da ok ileri gtrdkleri borsa oyunu
(speklasyon) alannda geliigzel silah atan kyller, sanayiciler, denizciler ve tccarlar
durumuna dnm bulunmalar gibi. Yn ordularn, kendisi iin arptklar
mutlakyetiliin askersel imgeleri olan eski kat saflarn zerlerinde [sayfa 257]
paralandklar zgr hareket biimleriyle ayn zamanda, ancak burjuvaziyi ve zellikle
kyly ekonomik bakmdan kurtaran Fransz devrimi gibi bir devrim bulabilirdi. Ve teknik
ilerlemelerin askersel alanda uygulanabilir olduklar ve uygulandklar andan balayarak
sava ynteminde ve stelik ou kez ordu komutanlnn isteine kar, vakit geirmeden
ve hemen hemen zorla deiiklikleri, hatta altst olular nasl zorunlu kldklarn,
rnekleriyle grdk. Ayrca sava gdmnn retkenlik ile cephe ve cephe gerisindeki
ulatrma aralanna ne denli bal olduunu bay Dhring'e daha bugnden aklamaya
yetenekli olmayan iyi bir astsubay da yoktur. Ksacas her yerde ve her zaman, "zor"un
onu kazanmazsa zor olmaktan kt utkuyu kazanmasna yardm eden ey, ekonomik
gcn koullan ve ara-landr ve askerlik zanaatn, bay Dhring'in ilkelerine gre, kart
grten hareketle dzeltmek isteyecek kimse, sopadan baka bir rn elde edemez. *
Eer imdi karadan denize geersek, yalnzca son yirmi yl bize bambaka bir nemde bir
altst olu daha sunar. Krm savann sava gemisi daha ok yelken ile hareket eden ve
ancak gsz bir yardmc buhar makinesi bulunan, iki ya da tahta gver-teli, 60-100
topla donatlm bir gemiydi. Bu gemi, zellikle, 50 kiloluk 50 kental eken 32'lik toplar ve
yalnzca 95 kental eken birka 68'lik top tayordu. Savan sonuna doru ortaya ar,
hemen hemen hareketsiz ama o zamanki topuluk iin di geirilmez devler, zrhl yzen
bataryalar kt. Az sonra, elik zrh sava gemilerine de aktanld; balangta henz ince,
drt parmaklk (pouce) bir kalnlk o zaman son derece ar bir zrhlama saylyordu. Ama
topuluun gelimesi, az zamanda zrhlamay geti; birbiri arkasna
* Prusya genelkurmaynda bu da ok iyi bilinir. Genelkurmayda yzba bay Max Jhns bir bilimsel konferansta:
"Sava ilerinin temeli, hereyden nce, genel olarak halklarn ekonomik yaam biimidir." der. (Klnische
Zeitung, 20 Nisan 1876, s. 3.) [F. E.]
Friedrich Engels

1 95 Anti-Dhring

kullanlan her zrhlama kalnl iin, onu [sayfa 258] kolayca delen daha ar yeni bir top
bulundu. Bugn, bir yandan 10, 12, 14, 24 parmak kalnlklara (talya ayak kalnlnda
zrhl bir gemi yaptracak), te yandan namlular 25, 35, 80 ve hatta 100 ton (20
kentallik) eken ve 150, 200, 700 ve 1.000 kiloluk mermileri daha nce grlmemi
uzaklklara atan yivli toplara gelmi bulunuyoruz. Bugnn sava gemisi, 6.00-8.000
beygirlik bir g ile 8.000-9.000 ton eken, dnerkule ve 4 ya da en ok 6 ar toplu, su
kesimi izgisi altnda dman gemilerini batrmaya ynelik bir mahmuz biiminde uzanan
bir pruva ile zrhl uskurlu dev gibi bir buharl gemidir; bu, zerinde buharn yalnzca hzl
hareket iini deil ama plotaj, papa manevras, kulelerin dn, toplarn nian alma ve
doldurulmas, suyun pompalanmas, kendileri de ksmen buharla hareket eden filikalarn
denize indirilip karlmas vb. ilerini de gerekletirdii, tek bir dev makinedir. Ve
zrhlama ile top atlarnn etkililii arasndaki yan sonuna ermi olmaktan ylesine
uzakr ki bugn bir gemi, hemen hemen genel bir biimde, artk kendisinden beklenene
yant vermiyor ve daha denize indirilmeden eskiyor. Modern sava gemisi, byk sanayinin
yalnzca bir rn deil ama ayn zamanda onun bir rnei, ne var ki her eyden nce para
israf reten yzen bir fabrikadr. Byk sanayinin en gelimi olduu lke, hemen hemen
bu gemilerin yapm tekelini elinde tutar. Btn Trk zrhllar, hemen btn Rus zrhllar,
Alman zrhllarnn ou ngiltere'de yaplr; kullanm ne olursa olsun elik zrh plakalar,
hemen yalnzca Sheffield'de imal edilir; Avrupa' nn en ar toplarn saklamaya yetenekli
metalurjik iletmeden ikisi (Woolwich ile Elsvvick) ngiltere'nin, ncs de (Krupp)
Almanya'nn maldr. Bay Dhring'e gre "ekonomik durumun belirleyici nedeni" olan
"dolaysz siyasal zor"un, tersine, ekonomik duruma nasl tamamen baml bulunduu;
deniz zerindeki zor aletinin, sava gemisinin, yalnz retimin deil ama kullanlmasnn da
nasl modem byk sanayinin bir kolu durumuna geldii, burada en elle tutulur bir biimde
grlyor. Ve bu durumdan zorun ta kendisi denli, yani imdi [sayfa 259] bir gemiye sahip
olmak iin vaktiyle btn bir kk filo iin harcadnca para harcayan ve bu pahal
gemilerin daha denize inmeden eskimi, yani deerden dm olmasna katianmas
gereken ve "ekonomik durum" adamnn, mhendisin, imdi gemide "dolaysz zor"
adamndan, kaptandan ok daha
1 96 Friedrich Engels
Anti-Dhring

nemli olmasna kukusuz tpk bay Dhring gibi can sklan zorun kendisi, yani devlet
denli bozulan kimse yoktur. Bizim ise tersine, zrh ile top arasndaki bu yanmada sava
gemisinin ar inceliin doruuna dein yetkinletiini, bu durumun ise onu ok pahal
olduu denli sava iin de elverisiz bir duruma getirdiini* ve bu savamn deniz sava
alanna dek tm teki tarihsel olaylar gibi militarizmin de kendi z gelime sonulan
yznden batp gidecei yolundaki hareketin o i yasalarn, o diyalektik yasalar aa
vurduunu grmekle honutsuzluk duymamz iin hibir neden yoktur.
yleyse "ilk enin nce dolayl bir ekonomik gte deil, dolaysz siyasal zorda aranmas
gerek"tiinin hi de doru olmadn burada da aka gryoruz.
Tersine. Zorun kendisinde "ilk e" olarak ne grnr? Ekonomik g, byk sanayinin g
aralanna sahip olma olgusu. Deniz zerinde, modem sava gemilerine dayanan siyasal zor,
kendini dolaysz olarak deil, ama ekonomik g, metalrjinin yksek geliimi, usta
teknisyenler zerindeki yetke ve verimli kmr ocak-lan dolaymna bal olarak gsterir.
Ama btn bunlar neye yarar? Gelecek deniz savanda bakomutanlk bay Dhring'e
verilsin ve o, btn ekonomik durumun klesi zrhl flolan, ne torpil ne de baka
patlayclar kullanarak, ama yalnzca kendi "dolaysz zor"unun etkisiyle ortadan
kaldracaktr, [sayfa 260]

* Byk sanayinin deniz sava iin son rnnn, kendiliinden hareketli torpilin yetkinlemesi, bu sonucu
gerekletirmeye ynelmi gibi grnyor: Bu koullarda en kk torpidobot, en gl zrhldan daha stn
olacak. (Bu satrlarn 1878'de yazld unutulmasn.) [F.E.] (Engels'in bu ayrac 1885'te 3. baskya eklenmitir. -

Ed.)
Friedrich Engels

1 97 Anti-Dhring

DRDNC BOLUM ZOR TEORS

(SON)

"DOA egemenliine genel olarak [!] ancak insan egemenlii sayesinde geilmi [geilmi
bir egemenlik!] olmas, gerekte ok nemli bir zelliktir. Toprak mlkiyetinin geni
alanlar zerinde deerlendirilmesi, nce insan bir klelik ya da toprak klelii biiminde
kullanlmakszn, hibir zaman ve hibir yerde gereklememitir. Nesneler zerinde
ekonomik bir egemenlik kurulmasnn ilk koulu, insann insan zerindeki siyasal, toplumsal
ve ekonomik egemenliidir. Yalnzca byk bir toprak sahibi fikrine bile, bu fikrinin iine
ayn zamanda onun kleler, toprak kleleri ya da zgrlklerinden dolayl olarak yoksun
insanlar zerindeki egemenliini de sokmakszn nasl varlabilirdi? Geni bir tanmsal
iletme iin, kendisine olsa olsa ailesinin glerinin eklenebilecei bir birey gcnn ne
nemi olabilmitir ve ne nemi olabilirdi? Topran ilenmesi ya da bu toprak zerinde
[sayfa 26i] ekonomik ege198 Friedrich Engels
Anti-Dhring

menliin bireyin doal glerini aan bir lde genilemesi, imdiye dein tarihte ancak
toprak zerinde egemenlik kurulmasndan nce ya da onunla ayn zamanda, insann
kullatrlmas gerekletirildii iin olanakl olmutur. Evrimin daha sonraki dnemlerinde
bu kulluk yumuad.... Yksek uygarlkl devletlerdeki gncel biimi, polis egemenlii
tarafndan azok keyfe bal bir biimde ynetilen bir cretliliktir. Kendini topran
geniletilmi egemenliinde ve [!] byk toprak mlkiyetinde gsteren o bugnk zenginlik
trnn pratik olanakll, demek ki bu cretlilie dayanr. Doal olarak btn teki
blm zenginlii trlerinin de tarihsel olarak benzer bir biimde aklanmalar gerekir
ve insann dolayl bir biimde insana baml olmas olgusu, bugn en gelimi ekonomik
durumlarn temel zelliini oluturan bu olgu, kendi bana deil ama yalnzca daha nce
varolmu dolaysz bir kulluk ve dolaysz bir smrnn biraz deiiklie uram bir kalt
olarak anlalp aklanabilir."
Bay Dhring byle der.
Tez: Doann (insan tarafndan) egemenlii, insann (insan tarafndan) egemenliine
dayanr.
Kant: Toprak mlkiyetinin geni alanlar zerinde deerlendirilmesi, her zaman ve her
yerde yalnzca kleler aracyla gereklemitir.
Kantn kant: Byk toprak sahibi, ailesi ile birlikte ve hi kle olmadan toprann ancak
ok kk bir parasn ileyebileceine gre, klesiz byk toprak sahipleri nasl
varolabilir?
Sonu: nsann doay egemenlii altna almas bakmndan, nce insan egemenlik altna
alma zorunda kaldn kantlamak iin bay Dhring, "doa"y el abukluu ile "geni alanlar
zerinde toprak mlkiyeti"ne eviriyor ve bu toprak mlkiyetini de -bunun kimin mlk
olduunu bilmeksizin!- hemencecik bu kez doal olarak topran klesiz ileyemeyecek
byk bir tarmcnn mlkiyeti durumuna dntryor, [sayfa 262]
nce, "doann egemenlii" ile "toprak mlkiyetinin deerlendirilmesi" hi de ayn ey
deil. Doann egemenlii sanayide, imdiye dein hava koullarna hkmedecek yerde ona
boyun emek zorunda kalan tanmdakinden ok ama ok daha byk bir lde
gerekletiriliyor.
kincisi, eer toprak mlkiyetinin byk alanlar zerinde
Friedrich Engels

1 99 Anti-Dhring

deerlendirilmesi ile yetinirsek, o zaman nemli olan bu toprak mlkiyetinin kime ait
olduunu bilmektir. Ve btn uygar halklar tarihinin banda, bay Dhring'in bize burada
kendisi tarafndan "doal diyalektik"* olarak adlandrlan allm hokkabazlklarndan biri

ile gizlice sokuturuverdii "byk toprak sahibi"ni deil -topran ortaklaa mlkiyeti ile
airet ya da ky topluluklarn buluruz. Hindistan'dan rlanda'ya dein, byk alanlar
zerindeki toprak mlkiyetinin iletilmesi, ister topran topluluk hesabna ortaklaa
ekilmesi biimi altnda olsun, ister topluluk tarafndan orman ve otlaklarn srekli
ortaklaa kullanm ile birlikte ailelere bir zaman iin verilmi bireysel tarmsal toprak
paralan biimi alnda olsun, balangta bu airet ya da ky topluluklar tarafndan
yaplmtr. Bay Dhring'in btn bu eyler zerine hibir ey bilmemesi; yaptlarnn
hepsinin a aan almalardan, Maurer'in tm Alman hukukunun temeli olan Germen
Marknn ilkel kuruluu zerindeki almalanndan olduu denli, zellikle Maurer'den
esinlenen ve Avrupa ve Asya'nn btn uygar halklannda toprak mlkiyetinin ilkel
ortakln tantiamaya ve eitli varlk ve bozulma biimlerini gstermeye ynelik, hacmi
her gn daha da artan koca bir yazndan da tam bir bilgisizlikle dolu olmas, "siyaset ve
hukuk alannda"ki "en derine giden teknik irdeleme"leri bakmndan bir kez daha zellik
belirticidir. Fransz ve ngiliz hukuku alannda bay Dhring, ne denli byk olursa olsun,
"tm bilisizliini kendi bana" edinmiti: bu bilisizliin daha da byk olduu Alman
hukuku alannda baka trl davranmaz. niversite profesrlerinin [sayfa 263] snrl
ufkuna kar ylesine fke duyan adam, bugn Alman hukuku alannda, olsa olsa
profesrlerin bundan yirmi yl nce bulun-duklan yerde bulunmaktadr.
Eer bay Dhring toprak mlkiyetini byk alanlar zerinde iletmek iin toprak sahipleri
ve klelerin zorunlu olduklann ileri sryorsa, bu onun "zgr yarat ve kuruntu"sundan
baka bir ey deildir. Devlet ya da komnn topran sahibi olduu tm Douda, dillerde
toprak sahibi terimi bile yoktur. Bu gerek zerine bay Dhring, Hindistan'da toprak
sahibi kim? sorusunu zmek iin kafalarn patlatm ve vaktiyle kendi kendine: gece
bekisi kim?
* Dhring, "Alman felsefesinin yolunu arm blmnn karmakark belirtileri ile her trl ortakl aka
yadsmak iin", hegelci diyalektie kart olarak, kendi diyalektiini "doal" diye nitelendiriyordu. -Ed.
200
Friedrich Engels
Anti-Dhring

sorusunu sorduu zaman Reuss-Greiz-Schleitz-Lobenstein-Ebersvvalde prensi Henri

LXXN'nin kazand basandan daha ounu kazanamam bulunan ngiliz hukukularndan
t almaya gidebilir. Trkler Douya, fethetmi bulunduklar lkelere, bir tr tarmsal
feodalizm sokanlann ilki oldu. Daha kahramanlk andan balayarak Yunanistan, tarihe
uzun bir bilinmeyen tarih-nce-sinin apak rnnden baka bir ey olmayan zmreler
biiminde bir bln ile girer; ama orada da toprak, her eyden nce bamsz kyller
tarafndan iletilir; hanedan soylu ve prenslerinin byk yurtluklar istisna oluturur ve
aynca hemen az sonra da grnmez olurlar. talya, tarma, herkesten nce kyller
tarafndan ald; ve Roma Cumhuriyetinin son zamanlannda byk yurtluklar, latifundia'lar, kk toprak sahibi kyllerin ayaklann kaydrd ve onlar klelerle deitirdii
zaman, ayn zamanda tarmn yerine de hayvancl geirdi ve Plinius'un daha o zamandan
bildii gibi talya'y ykma gtrd {latifundia Italiam perdidere).* Ortaada, tm
Avrupa'da egemen olan ekim, kyl ekimidir (zellikle ilenmemi topraklarn tarma
almas srasnda); uratmz sorun bakmndan kyllerin feodal beylerden kimilerine
ve hangilerine vergi deme zorunda olup olmadklann bilmenin pek bir nemi yok. Elbe'nin
dousundaki Slavlardan alnan topra eken, Fries-land'dan, Aa [sayfa 264]
Saksonya'dan, Flandre'lardan ve Aa-Ren' den gelme kolonlar, bu ii hibir zaman "bir
angarya biimi" altnda deil, ama ok elverili kira oranlan ile ve zgr kyller olarak
yaptlar. - Kuzey Amerika'da, lkenin ok byk bir blm ekime zgr kyllerin
almas ile ald, oysa Gneyin byk toprak sahipleri, kleleri ve dizginsiz smrleri
ile birlikte, topran gcn, artk amdan baka bir ey vermeyene dein tkettiler,
yleki pamuk ekimi, gitgide Batya g etme zorunda kald. Avustralya ve Yeni Zelanda'da,
ngiliz hkmetinin yapay olarak bir toprak soyluluu yaratmak iin giritii btn

giriimler baanszla urad. Ksacas, topran Avrupa'da olduu gibi ilenmesini iklimin
engelledii tropikal ve yar-tropikal koloniler dnda, doay egemenlii altna almak ve
topra ekime amak iin klelerini ya da toprak klelerini kullanan byk toprak sahibi
ortaya, imgeleme yetisinin saf bir yarats olarak kar. Tersine, ilkada ortaya
gerekten kt
* Pline l'ancien, Histoire naturelle, kitap XVIII, 35. -Ed.
Friedrich Engels
201 Anti-Dhring

yerde, talya'da olduu gibi, ilenmemi topraklan ekime amaz, ama kyller tarafndan
alm ilenir topraklar otlak haline dntrr, koca koca lkeleri insansz brakr,
ykar. Ancak yeniada, ancak nfus younluunun artmas toprak deerini ykselttikten
ve zellikle tanm biliminin (agronomie) gelimesi kt topraklarn bile daha iyi bir
kullanmn saladktan sonra, -ancak o zamandan sonradr ki, byk toprak mlkiyeti,
ilenmemi topraklann ve otlaklarn ekime almasn byk lde katlmaya balad ve o
da, ngiltere'de olduu denli Almanya'da da, daha ok kyllerin ortak mlklerini alarak.
Aynca bu i karlksz da olmad. Byk toprak sahipleri, ngiltere'de ekime atklar her
acre* komn topra iin, skoya'da en azndan acre ilenmeye elverili topra koyun
otla, hatta sonunda dpedz av alan durumuna dntrdler.
Bizi burada, yalnzca bay Dhring'in, byk toprak alanlarnn, yani eninde sonunda aa
yukar btn uygarlatnlm topraklarn ekime almasnn, "hibir zaman ve hibir [sayfa
265] yerde" byk toprak sahipleri ile kleler olmadan geeklemedii yolundaki sav, -ilk
koulunun tarih zerine gerekten olaanst bir bilgisizlik olduunu grm
bulunduumuz bu sav- ilgilendiriyor. yleyse burada, ne eitli dnemlerde tamamen ya
da ok byk bir blm bakmndan daha nce ekime alm bulunan toprak alanlarnn
hangi lde kleler (Yunanistan'n en yksek gelime aamasnda olduu gibi) ya da
toprak kleleri (ortaadan sonra derebeyi iftlikleri -manses- gibi) tarafndan ilenmi
olduklar, ne de byk toprak sahiplerinin eitli alardaki toplumsal grevinin ne
olduunu renme ile uraacak deiliz.
Ve bay Dhring bize, bu en ok neye -tmdengelimdeki hokkabazlklara m, yoksa tarihin
arptlmasna m- hayran olunmas gerektii bilinmeyen tabloyu sunduktan sonra, utkun
bir havayla haykrr: "Doal olarak btn teki blm zenginlii trleri de tarihsel
olarak benzer bir biimde aklanr!" Anlalan onu, rnein sermayenin douu zerine
azndan tek bir sz karma glnden esirgeyen de bu.
Eer bay Dhring, doann insan tarafndan egemenliinin ilk koulu olan o insann insan
tarafndan egemenlii dncesi
* Acre. - Elliiki ar (1 ar = 100 metrekare) kadar olan eski bir yer l birimi, -.
202
Friedrich Engels
Anti-Dhring

ile, yalnzca genel olarak tm bugnk ekonomik durumumuzun, bugn tanm ve sanayi
tarafndan eriilmi bulunan gelime dzeyinin, snf kartlklar biiminde, egemenlik ve
klelik ilikileri biiminde oluan bir toplumsal tarihin sonucu olduunu sylemek istiyorsa,
ok zaman nce, Komnist Manifesto'dan beri beylik bir dnce durumuna gelmi bir
eyi sylyor. Asl sorun, snflarn ve egemenlik ilikilerinin douunu aklamaktr ve
eer bay Dh-ring'in bu i iin hibir zaman "zor"dan baka bir szc yoksa, o zaman
hep bataki noktada kalyoruz demektir. Yalnzca, her zaman, egemenlik altna alnanlar
ve smrlenlerin, egemenlik altna alanlar ve smrenlerden ok daha kalabalk olduklar,
yleyse gerek zorun bu sonuncularda bulunduu olgusu bile tm zor teorisinin
fasaryaln ortaya koymak iin tek bana yeter. yleyse asl sorun hep egemenlik ve
[sayfa 266] bamllk ilikilerini aklamaktr.
Bunlar iki farkl yoldan domulardr.
nsanlar ilk olarak hayvanlar dnyasndan -dar anlamda-nasl karlarsa, tarihe de yle
girerler: Henz yan-hayvan, kaba, daha doa gleri karsnda gsz, henz kendi z

glerinin cahili; yleyse hayvanlar denli yoksul ve ancak onlar kadar retken. O zaman
varolu (yaama) koullarnda belli bir eiflik ve bundan tr de aile bakanlar iin bile,
toplumsal konumda bir trl eiflik, - hi deilse daha sonraki uygarlam halklarn doal
tarmsal topluluklarnda devam eden bir toplumsal snflar yokluu egemen olur. Bu
topluluklarn her birinde, batan beri, topluluun denetim altnda da olsa, korunmas
bireylere den kimi ortak karlar vardr: Anlamazlklarn yarglanmas; yetkilerini aan
bireylerin bastrlmas; zellikle scak lkelerde, sularn gzetimi; en-sonu, koullarn ilkel
ve yabanl nitelii sonucu, dinsel grevler. En eski Germen Marknda ve bugn
Hindistan'da gene de olduu gibi, bu trl grevlendirmeler, ilkel topluluklarda her zaman
bulunur. Bu bireylerin, belli bir erklikle donatlm bulunduklar ve devlet erkliinin
ncllerini temsil ettikleri kendiliinden anlalr. Yava yava retici gler byr; daha
youn bir nfus, daha byk topluluklar biiminde kmelenmesi bir kez daha yeni bir
iblmne, ortak karlar korumak ve kart karlara kar savunmak zere organlar
kurulmasna neden olan eifli topluluklar arasnda, urada ortak, burada kart karlar
yaratr. Daha o zamanFriedrich Engels

203 Anti-Dhring

dan tm grubun ortak karlarnn temsilcisi olarak ayn ayn her topluluk karsnda, hatta
bazan onunla kartlk iinde, zel bir duruma sahip bulunan bu organlar, ya her eyin
doaya gre olup bittii bir dnyada hemen hemen kendi bana kurulan bir grev kaltm
ya da teki gruplarla atmalarn artmas lsnde bunlardan vazgemenin artan
olanakszl sonucu, az zamanda daha byk bir zerklik kazanrlar. Toplum karsnda bu
zerklie geile, toplumsal grevin zamanla toplum zerinde egemenlie nasl
ykselebildii; durumun elverili olduu [sayfa 267] yerde, ilkel hizmetkarn yava yava
nasl efendi durumuna dnt; bu efendinin, koullara gre, nasl olup da dou despot
ya da satrap, Yunanllardaki hanedan, Kelt klan bakan vb. grnmn ald; bu
dnm srasnda ne lde zor kulland; sonunda egemen bireylerin, egemen bir snf
oluturmak zere nasl birletikleri, btn bunlar, burada inceleme gereksinmesini
duymadmz sorunlardr. Burada nemli olan, yalnzca siyasal egemenliin temelinde
toplumsal bir ilev bulunduunun ve siyasal egemenliin ancak kendisine verilen bu
toplumsal ilevi yerine getirdii srece varln srdreceinin saptanmasdr. ran ya da
Hindistan'da ortaya kan ya da batan despotik iktidarlarn says ne olursa olsun,
bunlarn herbiri, her eyden nce, o blgede her trl ekimin kendisine bal bulunduu
vadilerin sulanmas iinin genel giriimcisi olduunu ok iyi biliyordu. Hindistan'da bunu
grmemek, aydn ngilizlere nasip oldu; sulama kanallarnn ve alavere havuzlarnn
yklmasna seyirci kaldlar ve ensonu imdi, stste yinelenen alklarla, Hindistan'daki
egemenliklerine hi olmazsa ncellerinin egemenliine eit bir trellik vermeye yetenekli
tek ii savsaklam bulunduklann kefediyorlar.
Ama bu snflar olumasnn yansra, bir baka snf olumas daha ortaya kyordu.
Tarmsal aile iindeki doal iblm, belirli bir gnen dzeyinde, aileye bir ya da birok
yabanc emek-gc sokulmasna olanak verdi. Bu durum, zellikle, topran eski ortaklaa
mlkiyetinin hanidir yklm ya da en azndan eski ortaklaa ekimin yerini, toprak
paralarnn aileler tarafndan, srayla, bireysel ekiminin alm bulunduu lkelerde
grld. retim, insan emek-gcnn artk kendi yaln bakm iin zorunlu olandan ounu
retebilecei derecede gelimiti; daha ok emek-gc geindirme arac, daha ok bu
gleri altrma arac vard: emek-gc bir
204
Friedrich Engels
Anti-Dhring

deer kazand. Ama iinde yaanlan topluluk ve bu topluluun bir paras olduu birlik,
kullanmaya hazr artk (fazla) bir emek-gc salamyordu. Buna karlk, bu emekglerini sava salyordu ve sava, yanyana bir ok [sayfa 268] topluluk gruplarnn

zamanda varl kadar eski bir eydi. O zamana kadar, sava tutsaklarnn ne ie
yarayaca bilinmiyor, bunun sonucu onlar dpedz ldrlyorlard; daha da eski bir
tarihte, onlar yiyorlard. Ama artk eriilmi bulunulan "ekonomik durum" dzeyinde, bu
sava tutsaklar bir deer kazanyorlard; bunun sonucu yaamlar baland ve
emeklerinden yararlanld. Zor, ite bylece, ekonomik durumu egemenlik altna alacak
yerde, tersine, zorla ekonomik durumun hizmetine kouldu. Klelik bulunmutu. Klelik,
ksa zamanda, gelimesi eski topluluu aan btn halklarda egemen retim biimi, ama
ayn zamanda, bu halklarn balca k nedenlerinden de biri durumuna geldi. Tanm ile
sanayi arasnda olduka geni ldeki bir iblmn ve sonradan, eski dnyann
doruunu, hellenisme'i olanakl klan tek ey, klelik oldu. Klelik olmasayd, Yunan devleti,
Yunan sanat ve bilimi olmazd; klelik olmasayd, Roma mparatorluu olmazd. Ne var ki,
hellenisme ve Roma mparatorluu temeli olmasayd, modem Avrupa da olmazd. Bizim tm
ekonomik, siyasal ve entelektel evrimimizin, kleliin genel olarak kabul edilmi
bulunduu lde zorunlu da olduu bir durumu nkoul olarak kotuunu hibir zaman
unutmamalyz. Bu anlamda, yle diyebiliriz: Eski klelik olmasayd, modern sosyalizm
olmazd.
Klelik ve ona benzer baka eylere kar genel formllerle savaa girimek ve bylesine
bir alaklk zerine yksek bir ahlak fkesi yadrmak, pek para etmez. Ne yazk ki byle
yapmakla, herkesin bildii bir eyden, yani bu eski kurumlann artk bizim bugnk
koullarmza ve bu kouUann bizde belirledii duygulara uygun dmediinden baka
hibir ey anlatlm olmaz. Ama bu da bize, bu kurumlann dou biimi, varlk nedenleri
ve tarihte oy-nadklan rol zerine hibir ey retmez. Ve eer bu sorun zerine
eilirsek, bu ne denli eliik ve ne denli aykn grnrse grnsn, o zamanki koullar
iinde kleliin ortaya knn byk bir ilerleme olduunu sylemek zorunda kalrz.
nsanln hayvandan balad ve barbarlktan kurtulmak iin, barbar, [sayfa 269] hemen
hemen hayvansal aralara gereksinme duyduu saptanm bir gerektir. Eski topluluklar
varlklarn srdrdkleri her yerde,
Friedrich Engels

205 Anti-Dhring

Hindistan'dan Rusya'ya dein, binlerce yldan beri en kaba devlet biiminin, Dou
despotluunun temellerini olutururlar. Ancak bu topluluklann dald yerlerdedir ki,
halklar kendilerini gemilerdir ve ilk ekonomik ilerlemeleri de, retimin kle emei
aracyla artmas ve gelimesi olmutur. Sorun aktr: insan emei henz zorunlu yaama
aralan tesinde ancak ok az bir artk salayacak denli retken olduu srece, retici
glerin art, alveriin yaygnlamas, devletin ve hukukun gelimesi, sanat ve bilimin
kuruluu, ancak ve ancak, ister istemez yaln kol emei salayan ynlar ile kendini
almann, ticaretin, devlet ilerinin ynetimine, daha sonra da sanat ve bilim uralarna
vermi az saydaki ayrcalkl arasndaki byk iblm temeline dayanacak,
glendirilmi bir iblm sayesinde olanaklyd. Bu iblmnn en yaln, en doal biimi
de, kleliin ta kendisi idi. Eski dnyann, zellikle Yunan dnyasnn nertileri
{antecedents) nedeniyle, snf kartlklar zerine kurulu bir toplumun ileriye doru gidii
ancak klelik biimi altnda gerekleebilirdi. Hatta kleler iin bile bu bir ilerleme oldu;
kleler ynnn iinden kt sava tutsaklan hi deilse imdi yaamlann
kurtanyorlard, oysa eskiden onlar ldryorlar ve daha da eskiden kebap yapyorlard.
Bu vesile ile unu da ekleyelim ki bugne dein, smren ve smrlen, egemen ve ezilen
snflar arasndaki btn tarihsel elikiler, aklanmalann, insan emeinin bu grece
azgelimi retkenliinde bulurlar. Gerekten alan nfus, gerekli-emei ile kendisine
artk toplumun ortak ilerine -emein ynetilmesi, devlet ileri, hukuksal sorunlar, sanat,
bilim vb.- bakmak iin zaman kalmayacak denli ok uramak zorunda kald srece, her
zaman bu ilere bakabilecek, edimsel almadan kurtulmu zel bir snf gerekti; ama bu
dunum, o snf, kendi yaranna emeki ynlara gitgide daha ar bir alma yk

yklemekten de alkoymad. Yalnzca retici glerin byk sanayi tarafndan ulalan

[sayfa 270] son derece byk art, almann toplumun istisnasz btn yeleri arasnda
datlmasn ve bylece herkesin alma zamannn, herkese toplumun genel ilerine
-pratik olduu denli teorik tm ilere- katlmak iin yeterince zaman kalacak biimde
snrlandrmasn salar. Demek ki her trl egemen ve smrc snf, ancak imdi
gereksiz, hatta toplumsal gelime iin engel durumuna gelmitir ve "dolaysz zor"
kullanmakta ne denli usta olursa
206
Friedrich Engels
Anti-Dhring

olsun, ancak imdi acmaszca ortadan kaldrlacaktr.

Buna gre eer bay Dhring, hellenisme'e klelik zerine kurulu olduu iin burun
kvrrsa, Yunanllar buhar makineleri ve elektrikli telgraflar olmamakla knamakta hakl
olaca denli hakl olur. Ve eer bizim modem cretlilik bamllmzn kleliin biraz
deimi ve yumuam bir kalntsndan baka bir ey olmadn ve kendi bana (yani
modern toplumun ekonomik yasalan tarafndan) aklanmadn ileri srerse, bu, ya klelik
gibi cretlili-in de bamllk ve snf egemenlii biimlerinden biri olduu anlamna gelir,
ki bunu bilmeyen ocuk yoktur, ya da yanltr. nk o zaman biz, crefliliin yenilmi
dmanlarn kullanlmasnn, imdi her yerde saptanan ilkel yamyamln yumuatlm bir
biimi olarak aklanabileceini sylemekte de bir o denli hakl oluyorduk.
yleyse zorun tarihte ekonomik evrim karsnda oynad rol aktr. lkin her siyasal
zor, nce toplumsal nitelikte ekonomik bir greve dayanr ve ilkel topluluklarn
dalmasnn toplum yelerini zel reticiler durumuna dntrd, yani onlan ortak
toplumsal grevlerin yneticilerine daha da yabanc kld lde artar. kinci olarak,
toplumdan bamsz klndktan, hizmetkar durumundan efendi durumuna geldikten sonra
siyasal zor, iki ynde etkili olabilir. Ya normal ekonomik evrim ynnde; bu durumda, ikisi
arasnda bir atma yoktur, ekonomik evrim hzlanr. Ya da zor, ekonomik evrime kar
kar ve bu durumda, birka istisna dnda, ekonomik evrim karsnda her zaman yenik
der. Bu birka istisna, en barbar fatihlerin bir lke [sayfa 2711 halknn kkn
kazdklar ya da kovduklar ve ne yapacaklarn bilemedikleri retici gleri krp
geirdikleri ya da yitip gitmelerine gz yumduklar yaltk fetih olaylardr. Hristiyanlar,
Mariplilerin yksek derecede gelimi tanm ve bahvanlklarnn dayand sulama
yaptlarnn byk blm bakmndan, Marip spanyas'nda byle yaptlar. Daha kaba bir
halk tarafndan her fetih, aka ekonomik gelimeyi sarsar ve birok retici gc
ortadan kaldrr. Ama srekli fetih olaylarnn byk bir ounluunda, daha kaba olan
fatih, fetihten kt biimiyle, daha yksek "ekonomik durum"a uymaya zorlanr;
fethedilen halk tarafndan zmlenir ve ok kez, onun dilini bile benimsemek zorunda
kalr. Ama bir lkede -fetih olaylar bir yana braklrsa- devletin i zorunun, imdiye
dein hemen her siyasal iktidar bakmndan belirli bir aamada olduu gibi, lkenin
Friedrich Engels

207 Anti-Dhring

ekonomik evrimi ile atma durumuna girdii bir yerde, savam her zaman siyasal
iktidarn yklmas ile sonulanr. Ekonomik evrim, istisnasz ve acmasz kendi yolunu aar,
- daha nce bunun en arpclarndan son rneini vermitik: Byk Fransz devrimi. Eer
bay Dhring'in retisine gre, belirli bir lkenin ekonomik durumu ve onunla birlikte
ekonomik dzeni yalnzca siyasal zora bal olsayd, 1848'den sonra Friedrich Wilhelm
IVn, "grkemli ordu "suna* karn, lkesinde ortaa loncalarn ve teki romantik
dknlklerini, o sralarda gelimekte bulunan demiryollar, buhar makineleri ve byk
sanayi zerine alamay neden baaramad; ya da daha da gl olan Rusya
mparatorunun, Bat Avrupa "ekonomik durum"undan durmadan dn almakszn, yalnzca
borlarn demekte deil ama kendi "zor"unu ayakta tutmakta bile neden yeteneksiz
kald hi mi hi anlalamazd.

Bay Dhring iin zor, mutlak ktlktr, ilk zor eylemi, onun iin ilk gnahtr; btn
aklamas, imdiye dein btn tarihin ilk gnah tarafndan bylece pisletirilme biimi
[sayfa 272] zerine, btn doal ve toplumsal yasalarn zor tarafndan, bu iblise g
tarafndan rezilce bozulmas zerine bitmez tkenmez bir yaknmadr. Ama zor, tarihte
baka bir rol, devrimci bir rol de oynarm; Marks'n szlerine gre, bannda yeni bir
toplum tayan her eski toplumun ebesiymi; toplumsal hareketin, sayesinde donmu ve
lm siyasal biimleri alttetii ve paralad aletmi, - btn bunlardan bay Dhring'de
tek sz bile yok. Ekonomik smr rejimini devirmek iin, zorun belki de -ne yazk ki!zorunlu olacan, iekmeler ve inlemeler iinde kabul eder. nk her zor kullanm, onu
kullanann ahlakn bozar. Ve bu, her utkun devrimin sonucu olan yksek bir ahlaksal ve
entelektel gelime karsnda ileri srlr! Hem de, halka belki de zorla kabul ettirilecek
zorlu bir atmann, hi deilse Otuz Yl Sava utancndan sonra ulusal bilince ilemi
bulunan klelik ruhunun kkn kazma stnlne sahip bulunduu Almanya'da ileri
srlr! Hem de bu snk, tatsz ve gsz vaiz anlay, kendini tarihin grd en
devrimci partiye zorla kabul ettirmek ister! [sayfa 273]
* Friedrich VVilhelm IV tarafndan, 1 Ocak 1849 gn Prusya ordusuna gnderdii kutlama mesajnda kullanlan
deyim. -Ed.
208
Friedrich Engels
Anti-Dhring

BENC BLM DEER TEORS

BUNDAN yz yl kadar nce Leipzig'de, bu yzyln bana kadar otuz ksur kez baslan,
otoriteler, vaizler ve her trl insan-severler tarafndan kentte ve krlarda yaylan,
datlan ve ilkokullara herkese okuma kitab olarak salk verilen bir kitap
yaymlanyordu. Bu kitap, Rochovv'un ocuklarn Dostu adl kitaplyd. Kitapta gzetilen
ama, kyl ve zanaat ocuklann yaamdaki ilevleri ve toplum ve devletteki byklerine
kar devleri zerine bilgi sahibi etmek, ayn zamanda onlara kara ekmek ve patates,
angarya, dk cretler, baba daya ve yaamn ayn cinsten br ho eyleri ile birlikte,
dnyadaki yazglan iin kurtanc bir honutiuk alamak ve btn bunlar o sralar gzde
olan aydnlanma a fikirleri aracyla yapmak. Bu amala kent ve kr genliine, doann
insan, yaamn ve zevklerini alma ile kazanmaya zorlayan dzenin ne denli bilgece
olduu [sayfa 274] ve bunun sonucu kyl ve
Friedrich Engels

209 Anti-Dhring

zanaatnn, zengin sefih gibi mide ans, safra tkankl ve peklikten a ekmek ve en
sekin yemekleri bile istemeye istemeye yemek yerine, yemeklerini alnlarnn teri ile
tatlandrmalarna izin verildii iin kendilerini ne denli mutlu saymalar gerektii
gsteriliyordu, bay Dhring, bize, Dersler'iran 14. ve daha sonraki sayfalarnda en yeni
ekonomi politiin "kesenkes temel" esi olarak yal Roshovv'un kendi zamanndaki
Saksonya kk kylleri iin yeterince iyi bulduu ayn beylik dnceleri sunar.
"nsan gereksinmelerinin, insan gereksinmeleri olarak kendi doal yasalan vardr ve
arlan bakmndan, bir zaman iin ardndan ibulants, yaamdan bkknlk, gten dme,
toplumsal saranp solma ve sonunda kurtarc bir yok olma gelinceye dein, ancak doaya
ve aykr bir biimde alabilen snrlar iine kapatlmlardr. ... Hibir ciddi erei olmayan
salt elenceden ibaret bir oyun ksa zamanda bir bkknlk durumuna, ya da ayn anlama
gelmek zere, tm duyma yetisinin ypranmasna gtrr. Bunun sonucu herhangi bir biim
altndaki gerek emek, salkl kiiliklerin doal toplumsal yasasdr. ... Eer igdler ve
gereksinmeler bir kar g ile dengelenmezlerse, tarihsel ykselme durumundaki bir
yaamdan sz edilebilmesi yle dursun, ancak ocuka bir yaam getirebilirler. Bunlar
eer kolayca ve tamamen doyrulurlar-sa, hemen tkenir ve arkalarnda bu
gereksinmelerin yinelenmesine dein sren canskc aralar biiminde bo bir yaamdan
baka bir ey brakmazlar... yleyse, her bakmdan, igd ve tutkularn kullanlmasnn
ekonomik bir engel zerinde kazanlm bir utkuya bal olmas, d doal dzenin ve

insann i doasnn kurtanc temel bir yasasdr...."

Grld gibi, saygdeer Roshovv'un en tatsz yavanlklar bay Dhring'de ve stelik
gerekten eletirel ve sistematik tek "sos-yaliter sistem"in "en derin temeli" biimi
alnda, yznc yldnm-lerinin jbilesini kutlamaktadrlar.
Temeller bu biimde atldktan sonra, bay Dhring yapsna [sayfa 275] devam edebilir.
Matematik yntemi uygulayarak, bize nce Eukleides yntemi uyarnca bir dizi tanmlama
verir. Bu yntem, bay Dhring tanmlamalarn, bu tanmlamalar tantiamaya yarayacaklar
eyi nceden azbuuk ierecek biimde hazrlayabildii iin ve hazrlayabildii lde, ok
elverili bir yntemdir. Bylece nce, imdiye dein ekonomi politiin ynetici kavramna
zengin210 Friedrich Engels
Anti-Dhring

lik dendiini ve zenginliin, evrensel tarihte imdiye dein gerekten anlald ve

egemenliini gelitirmi bulunduu biimiyle, insanlarn ve eylerin zerinde "ekonomik g
olduunu reniyoruz. kili yanl. lkin, eski airet ya da ky topluluklarnn zenginlii, hi
de insanlar zerinde bir egemenlik deildi. Ve ikincisi, hatta snf elikileri iinde gelien
toplumlarda bile, zenginlik, insanlar zerinde bir egemenlik ierdii lde, her eyden
nce ve hemen hemen yalnzca eyler zerinde egemenlik gereince ve eyler zerinde
egemenlik aracyla insanlar zerinde bir egemenliktir. Klelerin ele geirilmesi ile
altrlmasnn iki ayr faaliyet kolu olduu ok eski zamanlardan beri, kle emei
smrcleri, kle satn alma, insanlar zerindeki egemenlii eyler zerindeki, klenin
geim ve alma aralarnn alm fiyat zerindeki egemenlik aracyla elde etme zorunda
kalmlardr. Btn ortaada, byk toprak mlkiyeti, feodal soyluluun haral ve
angaryac kyller zerinde elkoyabilmesinin nkouludur. Ve bugn bile zenginliin, insan
zerinde sadece sahip bulunduu eyler aracyla egemenlik kurduunu alt yandaki bir
ocuk bilir.
Ama bay Dhring, bu yanl tanmlamay neden imal etmek, imdiye dein btn snfl
toplumlarda kurulmu bulunan gerek balanty neden koparmak zorunda kalr? Zenginlii
iktisadi alandan ahlk alanna srklemek iin. Nesneler zerinde egemenlik, bu ok iyi;
ama insanlar zerinde egemenlik, ite ktlk; ve bay Dhring, insanlar zerindeki [sayfa
276] egemenlii eyler zerindeki egemenlik aracyla aklamay kendi kendine yasaklad
iin, kendini yeniden bir gzpeklik giriimine kaprabilir, ve insanlar zerindeki
egemenlii o sevgili zor'u ile aklayabilir. nsanlann egemeni olarak zenginlik,
"hrszlk"tr, ve ite, bir kez daha, Proudhon'un eski nakarann arlatrlm bir
basksna gelmi bulunuyoruz: "Mlkiyet, hrszlktr".
Byle yapmakla, zenginlii uygun bir biimde retim ve blmn iki balca gr as
alna getirmi olduk: eyler zerinde egemenlik olarak zenginlik, retim zenginlii, iyi
yan; insanlar zerinde egemenlik olarak, gnmze kadar olmu olduu gibi blm
zenginlii, kt yan, cehennemin dibine! Bu, imdiki koullara uygulannca, u sonucu verir:
Kapitalist retim biimi ok iyidir ve kalabilir, ama kapitalist blm biimi metelik
etmez ve onu ortadan kaldrmak gerekir. Sadece retim ile blm araFriedrich Engels

211 Anti-Dhring

sndaki balanty bile kavram olmakszn iktisat yapld zaman, ite bylesi bir
budalala varlr.
Zenginlikten sonra, deer yle tanmlanr:
"Deer, nesnelerin ve ekonomik ykmllklerin ticarette sahip olduklar rayitir."
Bu rayi (cours), "fiyata ya da herhangi baka bir edeer ada, rnein crete" karlk
der. Baka bir deyile, deer, fiyatr. Ya da daha dorusu, bay Dhring'e hakszlk
etmemek ve tanmlamasnn samaln kendi z szleriyle gstermeye almak iin:
deer, fiyatlardr. nk 19. sayfada yle der: "Deer ve onu para olarak ifade eden

fiyatlar"; bylece o, ayn deerin ok eitii fiyatlar olduunu ve bir o kadar eitii
deerlere sahip bulunduunu kendisi saptar. Eer Hegel, ok nce lm olmasayd,
kendini asard! Ne kadar fiya varsa o kadar birbirinden farkl deerler olan bir deeri, o
tm tanrbilimiyle birlikte, dnyada kavrayamazd. Fiyat ile deer arasnda, birinin para
ile ifade edilmi ve brnn ifade edilmemi olmas dnda, bakaca bir ayrm
grmediini aklayarak, iktisad yeni, daha derin temeller zerinde kurmaya balamak
iin, gerekten, bir kez daha, bay Dhring'in kendine besledii gvene sahip olmak
gerekir.
Ama gene de deerin ne olduunu ve hele neye gre belirlendiini hl bilmiyoruz.
yleyse bay Dhring'in baka [sayfa 277] aklamalar yapmas gerekiyor.
"Tamamen genel bir biimde, deer ve onu para olarak ifade eden fiyatiann dayand
temel karlatrma ve deer bime yasas, deer kavramna sadece ikinci bir e getiren
blm bir yana braklrsa, nce salt retim alannda bulunur. Doal koullardaki
farklln nesneler elde etmeye ynelen abalar karsna kard ve onlar aracyla
iktisadi glerin azok byk harcanlanna zorlad azok byk engeller de ... azok
byk deeri belirler [ve bu deer] doann ve koullarn, eylerin elde edilmesine kar
kardklar diren [aracyla llr]. ... Kendi z gcmz onlara [eylere] sokmu
bulunduumuz oran, genel olarak deerin varlnn ve bunun zel bir byklnn
dorudan doruya kesin nedenidir."
Btn bunlarn bir anlam olduu lde, bu, u anlama gelir: bir emek rnnn deeri,
onun retimi iin gerekli-emek zaman ile belirlenir, ve biz de, bunu, hatta bay
Dhring'siz bile,
212 Friedrich Engels
Anti-Dhring

uzun zamandan beri biliyorduk. Gerei aka anlatacak yerde, ille de onu bir
bilmece havas verecek biimde bozacak. Birinin gcn bir ey iine soktuu oran
(o tumturakl anlatm biimini korumak gerekirse), deerin ve deer byklnn
dorudan doruya kesin nedenidir demek dpedz yanltr. nemli olan, ilkin
gcn neyin iine sokulduu, ikinci olarak da, nasl sokulduudur. Eer adamn biri,
bakas iin hi bir kullanm-deeri olmayan bir nesne yaparsa, tm gc bir
atomluk bile deer yaratmaz; ve bir makinenin yirmi kez daha ucuza yapt bir
nesneyi elde yapmakta direnirse, o nesneye katt gcn 19/20'si, ne genel
olarak deer retir, ne de zel bir deer bykl.
Ayrca, olumlu rnler meydana getiren retken emei, salt bir direncin
stesinden gelme olumsuz eylemi durumuna dntrmek, sorunu tamamen
arptmaktr. O zaman bir gmlek elde etmek iin aa yukar yle davranmamz
gerekir: nce, pamuk tohumunun ekilmeye ve bymeye kar direncinin; sonra,
olgun pamuun toplanmaya, balyalanmaya ve sevkedilmeye kar direncinin; daha
sonra almaya, [sayfa 278] taranmaya ve erilmeye kar direncinin; ayrca,
ipliin dokunmaya, dokumann kastarlamaya ve dikilmeye, ve son olarak, hazr
gmlein giyilmeye kar direncinin stesinden geliriz.
Her eyi tersine eviren ters bir kafaya tanklk eden bu ocukluk ne iin?
"Diren" aracyla, gerek deer olan, ama imdiye dein sadece ideal olarak kalan
"retim deeri"nden, tarihte gnmze kadar tek geerli olan zorun bozmu
bulunduu "blm deeri"ne varmak iin.
"Doann gsterdii diren dnda ... salt toplumsal, bir baka engel daha var....
nsanlar ile doa arasnda bir g, yolu keser, ve bu g bir kez daha insandr.
Tekil ve tek bana dnlm insan, doa karsnda zgrdr. ... Elde kl,

doaya ve kaynaklarna giri yollarn tutan ve geie izin vermek iin hangi biim
altnda olursa olsun bir fiyat isteyen ikinci bir adam dndmz anda, durum
bir baka grn kazanr. Bu ikinci adam,... brn, deyim yerindeyse, haraca
keser ve bylece, sonunda, istek duyulan nesne deerinin, elde edilmesi ya da
retimine kar bu siyasal ve toplumsal engel olmad zaman olacandan daha
byk olmasna neden olur.... eylerin bu yapay olarak ykseltilmi bedelinin
ald, zel biimler son derece eitlidir, ve emek bedelinin buna uygun
Friedrich Engels

213 Anti-Dhring

bir dnde doal karln bulur. ... yleyse deeri a priori bir biimde, szcn
gerek anlamnda bir edeer olarak, yani bir "u kadar eder" ya da edim ve kar-edimin
eitlii ilkesine uygun bir deiim ilikisi olarak dnmek istemek bir kuruntu, bir
yanlgdr. Tersine, ierdii en genel deer bime etmeninin, blm zorlamasna dayanan
bedelin zel biimi ile rtmediini grmek, gerek bir deer teorisinin gstergesi
olacaktr. Bu biim, toplumsal dzenle birlikte deiir, oysa asl iktisadi deer, doa
karsnda llen bir retim deerinden baka bir ey olamaz ve bunun sonucu, ancak ve
ancak sadece doal ve teknik nitelikteki retim engelleri ile birlikte deiir."
Demek ki, bir eyin, pratik olarak yrrlkte bulunan deeri, bay Dhring'e gre, iki
blmden bileir: nce ierdii [sayfa 279] emek ve sonra da "elde kl" zorla kopanlan
ek hara. Baka bir deyile, bugn geerlikte olan deer bir tekel fiyatdr. Ne var ki,
deer teorisine gre, eer btn metalarn byle bir tekel fiyat varsa, o zaman sadece
iki yol olanakldr. Ya herkes satc olarak kazandn alc olarak yitirir; fiyatlar saymaca
deer olarak geri deiir, ama gerekte, -karlkl ilikilerinde-, eit kalrlar; her ey
eski durumunda kalr, ve nl blm deeri bir kuruntudan baka bir ey deildir. - Ya
da szde ek haralar gerek bir deer tutarn, yani deer reticisi alan snf
tarafndan retilen, ama tekelciler snf tarafndan elkonulan gerek bir deer tutarn
temsil ederler; ve o zaman, bu deer tutar dpedz denmemi emekten bileir; bu
durumda, klc elinde adama karn, szde ek haralara ve blm deerine karn, dnp
dolap... marksist art-de-er teorisine gelmi oluruz.
Gene de nl "blm deeri" zerine birka rnek arayalm. 135 ve daha sonraki
sayfalarda yle denir:
"Bireysel rekabet gereince fiyat olumasn, iktisadi blm ve karlkl bir hara
vergilendirmesinin bir biimi olarak da dnmek gerekir.... Zorunlu bir meta stokunun
birdenbire byk lde azaldn dnelim, bunun sonucu satc ynnde oransz bir
smr gc meydana gelir. ... Bu gcn artnn hangi yksek dzeye eriebilecei,
zellikle zorunlu maddeler biimindeki azk salamann hayli uzun bir zaman iin kesilmi
bulunduu anormal durumlar aracyla grlr..." vb..
Ayrca, ilerin normal aknda bile, fiyatlarn keyfi bir artn
214 Friedrich Engels
Anti-Dhring

salayan edimsel (fiili) tekeller de olabilir, rnein demiryollar, kentlere su ve havagaz

veren irketler vb. gibi. Bu trl tekelci smr frsatlarnn varl, eskiden beri bilinen
bir eydir. Ama yeni olan ey, bu frsatlarn dourduu tekel fiyatlarnn istisnalar ve
benzeri olmayan durumlar deil de, bugn deerlerin saptanma biiminin klasik rnekleri
deerini kazanmaya aday olmalardr. Alk (zahire) maddelerinin fiyatlar nasl belirlenir?
bay Dhring: azk salamann kesilmi bulunduu kuatlm bir kente [sayfa 28o gidin ve
bilgi edinin! diye yant verir. Rekabet, pazar fiyatlarnn olumas zerinde nasl etkili
olur? Size, tekele sorun, diye yant verecektir.
te yandan, hatta bu tekellerde bile, kural olarak, onlann arkasnda duran eli kll adam
grlemez. Tersine: kuatlm kentierde, eli kll adam, mevki komutan, eer devini
yaparsa, tekele hemen son verme, ve eit bir biimde datmak zere tekel-letirilmi

stoklan zoralmla alma yolunu tutar. Bununla birlikte, kll adamlar, bir "blm deeri"
retmeye giritikleri anda, kt ilerden ve para kaybndan baka bir rn
devirmemilerdir. Hollandallar, Dou Hindistan ticaretini tekelletirerek, tekellerini ve
ticaretlerini ykma gtrdler. imdiye dein gelip gemi en gl iki hkmet, Kuzey
Amerika devrimci hkmeti ile Fransz Konvansiyonu, tavan fiyatlar saptama iddiasnda
bulundular ve acnacak bir baarszla uradlar. u anda Rus hkmeti, durmadan
deitirilebilir {konvertible) olmayan banknotlar kartarak, Rusya'da drd kat
ruble rayicini, durmadan Rusya zerine ekilmi polieler san alarak, Londra'da
ykseltmek iin yllardan beri almaktadr. Birka yl iinde, bu kk oyun, ona, 60
milyon rubleye maloldu ve imdi ruble, markn stnde olacak yerde, iki markn
altndadr. Eer klcn ekonomide bay Dhring'in ona verdii byl gc varsa, neden hi
bir hkmet uzun zaman kt paraya iyi parann "blm deerini", ya da assignaflara*
altnn-kini zorla verdiremedi? Ve dnya pazar zerinde ba olarak komuta eden kl
nerede?
Ayrca, blm deerinin, bakalan tarafndan yaplm almann karlksz temellkn
salayan bir baka ana biimi da* Assignat. - Fransz Devrimi dneminde, ulusal emlak karl kartlan kat para. Friedrich Engels

215 Anti-Dhring

ha var: elde bulundurma (tasarruf) rant, yani toprak rant ve sermaye kazanc. imdilik,
sadece nl "blm deeri" zerine rendiklerimizin hepsinin bu olduunu
syleyebilmek iin, olguyu belirtmekle yetiniyoruz. - Hepsi mi? Gene de hepsi deil.
Dinleyelim: [sayfa 281]
"Bir retim deeri ile bir blm deeri kabul edilmesinde ortaya kan ikili gr asna
karn, gene de, btn deerlerin kendisinden meydana geldikleri, ve btn deerlerin
kendisiyle lldkleri nesne biimi altnda ortak bir ey temelde her zaman kalr.
Dolaysz, doal l, g harcamas, ve en yaln biimde, szcn en kaba anlamyla insan
gcdr. Bu sonuncusu, kendisi tarafndan bakm kendi payna belirli bir nicelikteki
besinsel ve dirimsel glkler zerinde bir utkuyu temsil eden varolu zamanna
indirgenir. Blm ya da temellk deeri, salt ve yalnz, sadece retilmemi eyleri
istedii gibi kullanma gcnn varolduu yerde, ya da daha anlalr bir dil kullanmak
istersek, bu eylerin kendilerinin hizmetler ya da gerek bir retim deeri bulunan eyler
ile deitirildikleri yerde vardr. Trde etmen, her trl deer ifadesinde ve bunun
sonucu, karlksz olarak blm aracyla temellk edilen deer elerinde de belirtilmi
ve temsil edilmi bulunduu biimiyle, her meta iinde ... cisimlemi ... bulunan insan gc
harcamasna dayanr."
Buna ne demeli? Eer btn meta deerleri meta iinde cisimlemi insan gc harcamas
ile llyorsa, o zaman blm deeri, fiyat ykselmesi, zorla kabul ettirilen hara ne
oluyor? Geri bay Dhring, bize, hatta retilmemi, yleyse gerek anlamda bir deere
sahip olmakta yeteneksiz nesnelerin bile bir blm deeri kazanabileceini ve deere
sahip bulunan retilmi nesneler ile deitirilebileceini syler. Ama ayn zamanda, btn
deerlerin, yani salt ve yalnz blm deerlerinin bile, onlarda cisimlemi bulunan g
harcamasna dayandn da syler. Bu, bir g harcamasnn, retilmemi bir ey iinde
nasl cisimleebileceini bize ne yazk ki retmez. Herhalde, iin sonunda, btn bu
deerler karmaas iinde ortaya aka kan ey, bir kez daha, blm deerinin, meta
fiyatlarnn toplumsal konum sayesinde zorla ykseltilmesinin, kl zoruyla istenen
haracn hi bir anlam olmaddr; meta deerleri, sadece insan gc harcamas, daha
kabaca sylemek gerekirse, onlarda [sayfa 282] cisimlemi bulunan emek
216 Friedrich Engels
Anti-Dhring

harcamas ile belirlenir. Toprak rant ve baz tekel fiyatlar bir yana braklrsa, bay
Dhring, daha cansz ve daha kark slup dnda, Ricardo ve Marks'n o kara alnan

deer teorilerinin uzun zamandan beri daha belgin ve daha ak bir biimde sylediinden
baka ne syler?
Onu syler, ve bir solukta, onun kartn syler. Marks, Ricardo' nun irdelemelerinden
hareketle, yle yazar: Metalann deeri, metalar iinde cisimlemi bulunan, ve kendisi de
sresine gre llen, toplumsal bakmdan zorunlu genel insan emei ile belirlenir. Emek,
btn deerlerin lsdr, ama kendisinin deeri yoktur, bay Dhring de, kendi cansz
deyiiyle, emei deer ls olarak koyduktan sonra, yle devam eder: o, "kendisi
tarafndan bakm kendi payna belirli bir nicelikteki besinsel ve dirimsel glkler
zerinde bir utkuyu temsil eden varolu zamanna indirgenir."
Burada nemli tek ey olan emek zaman ile, imdiye dein hi bir zaman ne deer
yaratm ne de deer lm olan varolu zaman arasndaki ne pahasna olursa olsun
zgnlk ardnda komaktan doan kankl bir yana brakalm. Bu varolu zamannn
"kendisi tarafndan bakm"nn ortaya karaca "sosyaliter" hileyi de bir yana brakalm;
dnya varolduundan beri ve varolaca srece, herkes, kendi geim aralann kendisi
tketecei anlamnda, kendisi tarafndan baklacaktr, bay Dhring'in, dncesini, iktisat
terimleri ile, ve belginlikle dile getirdiini kabul edelim; bu durumda, yukardaki tmce, ya
hi bir anlama gelmez, ya da u anlama gelir: Bir metan deeri onda cisimlemi bulunan
emek zaman ile, ve bu emek zamannn deeri de, iinin bu zaman sresinde bakm iin
gerekli varolu aralan ile belirlenir. Ve bu, bugnk toplum iin, u anlama gelir: Bir
metan deeri, onun ierdii cret ile belirlenir.
te en sonunda bay Dhring'in gerekten demek istedii eye gelmi bulunuyoruz. Bir
metan deeri, yzeysel (vulgaire) iktisadn deyi biimiyle, retim giderleri ile belirlenir;
buna kar Carey, "deeri, retim giderlerinin deil, ama yeniden-retim [sayfa 283]
giderlerinin belirledii doruluunu belirtmitir". (Eletirel Tarih, s. 40\.)
Bu retim ya da yeniden-retim giderlerinin ne olduunu daha ilerde greceiz; burada
sadece, bunlarn, herkesin bildii gibi, cret ile sermaye knndan biletikleri zerinde
duralm. cret,
Friedrich Engels

217 Anti-Dhring

metada cisimlemi "g harcamas"n, retim deerini temsil eder. Kr, harac, ya da
kapitalist tarafndan kendi tekeli, elindeki klc gereince, zorla kabul ettirilen fiyat
ykseliini, blm deerini temsil eder. Ve bylece, bay Dhring'in deer teorisinin tm
eliik karkl, iin sonunda, aklklarn en gzeli ve en uyumlusu iinde ortadan kalkar.
Adam Smith'te deerin emek-zamanyla belirlenii ile henz sk sk kansan meta
deerinin cret tarafndan belirlenmesi anlay, Ricardo'dan beri bilimsel iktisattan
uzaklatnlmtr, ve bugn ancak yzeysel iktisatta sk sk kendini gsterir. Deerin
cret tarafndan belirlendiini syleyenler, ve ayn zamanda kapitalist krn yksek bir
cret tr, bir vazgeme creti (kapitalistin sermayesini dn ve elencelerde sap
savurmamas sonucu), bir tehlike primi, bir ynetim creti, vb. olarak gsterenler, varolan
kapitalist dzenin en yavan pohpohulanndan bakalar deildir, bay Dhring, onlardan,
sadece krn bir hrszlk olduunu sylemesiyle ayrlr. Baka bir deyile, bay Dhring,
sosyalizmini, dorudan doruya en kt yzeysel iktisat tr zerine kurar. Bu yzeysel
iktisat ka para ederse, bay Dhring'in sosyalizmi de o kadar para eder. Her ikisi de
birlikte durur, birlikte yklrlar.
Bununla birlikte, sorun aktr: Bir iinin rettii ey ile o iinin neye malolduu, tpk
bir makinenin rettii ey ile o makinenin neye malolduu kadar birbirinden farkl iki
eydir. Bir iinin oniki saatlik bir ign iinde yaratt deer ile bu ign ve onu
tamamlayan dinlenme iinde tkettii yaama aralannn deeri arasnda ortak bir yan
yoktur. Bu yaama aralar iinde, emek veriminin evrim derecesine gre, , drt, ya da
yedi saatlik bir emek sresi cisimlemi [sayfa 284] olabilir. Eer bu aralarn retimi
iin yedi saatlik emein gerekli olduunu kabul edersek, yzeysel iktisada zg ve bay

Dhring tarafndan kabul edilmi olan deer teorisi, oniki saatlik emek rnnn yedi
saatlik emek rn deerine sahip olduunu, oniki saatlik emein yedi saatlik emee eit,
ya da 12 = 7 olduunu syler. Daha ak konualm: toplumsal koullar ne olursa olsun, bir
kr iisi, ylda bir miktar tahl, diyelim yirmi hektolitre buday retsin. Bu zaman iinde,
onbe hektolitre budaylk bir tutarla belirlenen bir deerler tutan tketsin. yleyse,
yirmi hektolitre buday onbe hektolitre buday ile, hem de ayn pazarda ve btn br
koullar eit olduu halde, ayn deere
218 Friedrich Engels
Anti-Dhring

sahip; baka bir deyile, 20 = 15. te ekonomi politik denilen ey!

nsan toplumunun hayvansal yabanllk dzeyi stndeki tm gelimesi, aile emeinin kendi
geimi iin zorunlu olandan ok rn yaratt, emein bir blmnn, artk sadece yaln
yaama aralar retimine deil, ama retim aralan retimine aynlabil-dii gnden
itibaren balar. Emek rnlerinde emein bakm giderlerine gre bir art, bu artnn
yardmyla toplumsal bir retim ve yedeklik fonunun kurulmas ve bymesi - her trl
toplumsal, siyasal ve entelektel ilerlemenin temelleri ite bunlar olmutur, ve bunlardr.
imdiye dein, tarihte, bu fon, ayrcalkl bir snfn mlkiyeti oldu, siyasal egemenlik ve
entelektel ynetim de, bu mlkiyetten tr, o snfn elinde bulunuyordu. Bu toplumsal
retim ve yedeklik fonunu, yani toplam hammaddeler, retim aletleri ve yiyecek mallar
ynn gerek bir toplumsal fon durumuna, sadece, bunu o ayrcalkl snfn elinden alp,
ortak mal olarak toplumun tmne aktararak, gelecekteki toplumsal devrim getirecektir.
ki eyden biri. Birinci olanak: metalarn deeri, retimleri iin gerekli-emein bakm
giderleri tarafndan, yani bugnk toplumda, cret tarafndan belirlenir. Bu durumda, her
ii, cretinde kendi emek rnnn deerini alr, ve o zaman, cretliler snfnn,
kapitalistler snf tarafndan smrs olanakszdr. Belirli bir toplumda, bir iinin
bakm [sayfa 285] giderlerinin mark olarak belirlendiini varsayalm. Bu durumda,
iinin gnlk rn, yukarda sz edilen yzeysel iktisat teorisine gre, mark
deerindedir. imdi de bu iiyi altran kapitalistin, bu rn zerinden bir marklk bir
kr, bir hara aldn, ve onu drt marka sattn varsayalm. br kapitalistler de ayn
biimde davranrlar. Byle olunca, ii, artk, gnlk geimini mark ile karlayamaz,
bunun iin onun da drt marka gereksinmesi vardr. Btn br koullar eit varsayldna
gre, yaama aralan biiminde ifade edilen cret, kesenkes ayn kalacaktr; yleyse para
biiminde ifade edilen cretin gnde marktan drt marka ykselmesi gerekir.
Kapitalistler, ii snfndan, kr biimi altnda szdrdklar eyi, ona cret biimi altnda
geri vermek zorundadr. Gene tam balangtaki nokta zerinde bulunuyoruz: eer deeri,
cret belirliyorsa, emekinin kapitalist tarafndan hi bir smrs olanakl deildir. Ama
bir art rn oluturulmas da olanakszdr, nk varsaymmza gre, iiler tam da
yarattklar kadar deer tketirler. Ve kapitalistler
Friedrich Engels

219 Anti-Dhring

deer retmediklerine gre, onlarn ne ile yaayacaklar bile anlalamaz. Ve eer bugn,
gene de tketime gre retimde byle bir art, byle bir retim ve yedeklik fonu varsa,
ve bu fon, kapitalistlerin elinde bulunuyorsa, geriye bir tek, iilerin kendi bakmlar iin
sadece metalann deerini tkettikleri, ama metalarn kendilerini, daha geni bir kullanm
iin, kapitalistlere braktklar aklamas kalr.
kinci olanak: eer bu retim yedeklik fonu, kapitalist snf elinde gerekten varsa, eer
gerekten kr birikiminden domusa (imdilik toprak rantn bir yana brakalm), bu fon
zorunlu olarak, ii snf tarafndan kapitalist snfa salanan emek rnnn, kapitalist
tarafndan ii snfna denen cretler tutan zerinden kalan blmnn birikmi
artsndan bileir. Bu durumda, deer, cret tarafndan deil, ama emek nicelii
tarafndan belirlenir; bu durumda, ii snf, kapitalist snf, emek rn iinde, onun

kendine dedii cret aracyla ondan aldndan daha byk nicelikte bir deer salar; ve
bu [sayfa 286] durumda, sermaye kn, bakasnn emeinin denmemi rnnn btn
br temellk biimleri gibi, Marks tarafndan bulunan o art-deerin yaln bir esi
olarak aklanr.
Arada unu da syleyelim: Ricardo'nun balca yaptna kendisiyle balad byk
bulgudan, yani o "bir metan deeri... retimi iin gerekli-emek niceliine baldr, yoksa
bu emek iin denen yksek ya da dk karla deil"* biimindeki a aan bulgudan,
btn ktisat Dersleri iinde hi bir yerde szedilmez. Eletirel Tarih'te, bu skntl
iten, u etrefil tmce ile kurtulunur:
"O [Ricardo], iinde cretin dirimsel gereksinmelerin bir gstergesi olabilecei az ya da
ok byk orann [! ] zorunlu olarak ... deer ilikilerinin ayr cinsten bir bileimini de
ierdiini grmez."
Okura ne isterse onu dndren bir tmce, ve bu konuda okur iin en gvenlisi hi bir
ey dnmemek olacakr.
Ve imdi, okur, bay Dhring'in bize sunduu be cins deerden en houna gidenini
semekte zgrdr: Doadan gelen retim deeri; insanlarn ktlnn yarat ve
kendinde bulunmayan g harcamas ile llme zelliine sahip bulunan blm
* David Ricardo, On the Principles of National Economy, and Taxation, 3. bask, Londonl821,s. l.-Ed.
220
Friedrich Engels
Anti-Dhring

deeri; ncs, emek-zaman ile llen deer; drdncs, yeniden-retim giderleri ile
llen deer; son olarak, cretle llen deer. eit bol, karklk son perdesinde, ve
artk, bize, bay Dhring ile birlikte haykrmaktan baka bir ey kalmyor: "Deer teorisi,
iktisadi sistemlerin salamlnn denek tadr!" [sayfa 287]
Friedrich Engels Anti-Dhring

221

ALTINCI BLM YALIN EMEK VE BLEK EMEK

BAY DHRNG, Marks'n iktisadi yaptnda bir ortaokul rencisine layk, ve ayn
zamanda genel bir tehlike olan bir sosyalist sapmaya da gebe, tamamen kaba bir martaval
bulur. Marksist deer teorisi, "emein btn deerlerin nedeni ve emek-zamannn da
bunlann ls olduu yolunda baya bir retiden ... baka bir ey deil[dir]. Ne var ki,
bu reti, vasfl denilen emein diferansiyel deerini dnme biimi zerine hi bir
aklk getirmez. ... Geri bizim teorimize gre de, iktisadi nesnelerin doal maliyet
giderlerini, ve bylece muflak deerini sadece kullanlan emek-zaman llebilir; ama
bunun iin, herkesin emek-zaman a priori tamamen eit olarak deerlendirilecek, ve en
nitelikli retimlerde, bireyin tek bana almasna ek olarak, baka kiilerin ... diyelim
kullanlan aletin almasnn da ie kartna dikkat et-mek yetecektir. yleyse, belli
bir insann emei, [sayfa 288] bay Marks' in bulank bir biimde dnd gibi, onda,
deyim yerindeyse, daha ok youn ortalama emek-zaman bulunduu iin, bir baka insann
emeinden daha ok deer tamaz; gerekte, her emek-zaman,
222
Friedrich Engels
Anti-Dhring

istisnasz ve ilke olarak, yani ilkin bir ortalama alnmas gerekmek-sizin, tamamen
edeerdedir, ve sadece, her tamamlanm rn iin olduu gibi bir kii tarafndan
yaplm alma iin de, grnte sadece kiisel olan bir emek-zamannn kullanlnda
sakl olabilecek bakasnn emek-zaman miktannn gzden karlmamas gerekir.
Bakasnn emek-zaman olmakszn zel verimlilik zellik ve olanan elde edemeyecek
olan eyin bir retim aleti, ya da el, hatta kafa olmas o kadar nemli deil, teorinin tam
geerlilii bakmndan bunun hi bir etkisi yoktur. Eer deer zerindeki
samalamalarnda, bay Marks, nitelikli bir emek-zaman d saplantsndan kurtulmasn
baaramyorsa, bunun nedeni, niteliksiz iinin emek-zaman ile mimann emek-zamanna

tamamen eit iktisadi deer tanmann kendisine zorunlu olarak doaya aykr grnd
kltrl snflarn geleneksel dnce biimi ile doruya varmaktan alkonulmu
bulunmasdr."
Marks'n, bay Dhring'in bu, "zorlu fke"sine neden olan paras ok ksa. Marks,
metalann deerini neyin belirlediini irdeler ve: ierdikleri insan emei, yantn verir.
nsan emei, diye devam eder, "sradan her insann, zel bir gelime szkonusu
olmakszn, beden organizmasnda sahip bulunduu yaln bir g harcamasdr. ... Karmak
(nitelikli) emek, yaln emein bir ssnden, ya da daha dorusu belli bir nicelikte bir
karmak emein daha byk bir nicelikte bir yaln emee karlk decek biimde,
oaltlm yaln emekten baka bir ey deildir. Deney, bu indirgemenin srekli olarak
yapldn gstermektedir. Bir meta, en karmak bir emein rn olsa bile, deeri onu
herhangi bir oranda, gereklikte belli bir niceliinden baka bir ey temsil etmedii yaln
bir emek rnne indirger. eitli emek trlerinin kendi l birimleri olarak yaln emee
kendilerine gre indirgendikleri eifli oranlar, toplumda reticilerin haberi olmadan
kurulur ve onlara geleneksel [sayfa 289] anlamalar olarak grnrler."*
Marks'ta, burada szkonusu olan ey, yalnzca, balamak iin, metalann, yani zel
reticilerden bileen bir toplum iinde, bu zel reticiler tarafndan, kendi hesaplarna
retilmi ve birbirleri ile deitirilmi bulunan nesnelerin deerini belirlemektir. yleyse
burada szkonusu olan ey, hi bir zaman, kendini gsterdii
* Kapital, Birinci Cilt, s. 66-67. -Ed.
Friedrich Engels
223 Anti-Dhring

yerler nereleri olursa olsun, "mutlak deer" deil, ama belirli bir toplumda geerlii olan
deerdir. Bu deer, bu belirli tarihsel grn iinde, eitli metalarda cisimleen insan
emei tarafndan yaratlm ve llm olarak, ve bu insan emei de, yaln emek-gc
harcamas olarak ortaya kar. Ama emek, her zaman, sadece ar bir yaln insan emekgc harcamas deildir; pek ok emek tr, az ya da ok glkle, az ya da ok zamanda,
az ya da ok gider karl edinilmi eitli yetenek ve bilgilerin kullanlmasn ierir. Bu
bileik emek trleri, yaln emek ile, sadece yaln emek-gc harcamas ile ayn zamanda
ayn tecimsel deeri mi retir? Elbette hayr. Karmak emein bir saatlik rn, basit
emein bir saatlik rn ile karlatrlrsa, ondan iki ya da kat daha yksek deerde
bir metadr. Karmak emek rnlerinin deeri, bu karlatrma sayesinde belirli yaln
emek miktarlar olarak ifade edilir; ama karmak emein bu indirgenmesi, reticilerin
bilgisi dnda oluan toplumsal bir sre aracyla, burada, deer teorisinin bu
aklamasnda ancak saptayabildiimiz, ama henz aklayamadmz bir ilem aracyla
yaplr.
Marks'n burada saptad ey, bugnk kapitalist toplumda her gn gzlerimiz nnde
oluan bu yaln olgudur. Bu olgu ylesine sz gtrmez bir eydir ki, bay Dhring bile ne
Dersler'inde, ne de ktisat Tarihi'nde buna kar kma cretini gsterir; ve Marks'n bu
olguyu sunuu ylesine yaln ve ylesine aktr ki, herhalde, bay Dhring dnda hi kimse
bu sunuun "bize hi bir aklk getirmedii"ni ileri sremeyecektir, bay Dhring, kendine
zg o aklktan tam yoksunluk sayesinde, irdelenmesi balangta Marks' uratran
[sayfa 290] tek ey olan meta deerini, karanl daha da koyulatrmaktan baka hi bir
eye yaramayan "doal maliyet giderleri", hatta bildiimize gre imdiye kadar ekonomi
politikte hi bir yerde geerlii olmayan "mutlak deer" yerine alr. Ama bay Dhring
"doal maliyet giderlerinden ne anlarsa anlasn, ve o be tr deerinden mutlak deeri
temsil etme onuruna sahip bulunan hangisi olursa olsun, Marks'ta bunlardan hi birinin
deil, ama sadece meta deerinin szkonusu edildii; ve Kapitalin deere ayrlm bulunan
ksmnda, Marks'n bu meta deeri teorisine br toplum biimlerine ve hangi dereceye
kadar uygulanabilir olarak bakp bakmadn bilme sorunu zerine en kk bir bilgi
bulunmad kesindir.

224
Friedrich Engels
Anti-Dhring

Bay Dhring devam eder:

"yleyse, belli bir insann emei, bay Marks'n bulank bir biimde dnd gibi, onda,
deyim yerindeyse, daha ok youn ortalama emek-zaman bulunduu iin, bir baka insann
emeinden daha ok deer tamaz; gerekte, her emek-zaman, istisnasz ve ilke olarak,
yani ilkin bir ortalama alnmas gerekmeksizin, tamamen edeerdedir."
Yazgnn onu bir fabrikatr yapmam olmas ve bylece onu metalarn deerini, kendisini
kesenkes gtrecek bu yeni kurala gre saptama glnden esirgemi olmas bay
Dhring iin bir talihtir. Ama nedir? imdi bir fabrikatrler toplumunda m bulunuyoruz?
Hi de deil, bay Dhring, "doal maliyet giderleri" ve mutlak deer ile, bize,
smrclerin bugnk kt dnyas dna, gelecekteki kendi z iktisadi komnne,
gksel ve an eitlik ve adalet ana bir srama yaptrm, gerek bir cambazlk taklas
attrm bulunuyor; yleyse bizim de, hatta bu i mevsimsiz de olsa, bu yeni dnyay
burada biraz incelememiz gerek.
Geri bay Dhring'in teorisine gre, hatta iktisadi komnde bile, iktisadi nesnelerin
deerini sadece kullanlan emek-zaman lebilir, ama orada herkesin emek-zamann a
priori tamamen eit olarak deerlendirmek [sayfa 2911 gerekecektir; btn emek-zamanlan, istisnasz ve ilke olarak, ve ilkin bir ortalama alnmasna gerek kalmakszn,
tamamen edeerdedir. imdi bu radikal eiti sosyalizmden, Marks'n, belli bir adamn
emek-zamannn, iinde daha ok ortalama emek-zaman younlat iin, baka birinin
emek-zamanndan daha ok deer tad yolundaki, onun niteliksiz iinin emek-zaman
ile mimarn emek-zamann iktisadi adan tamamen edeerli tanmasnn, kendisine ister
istemez doaya aykr grnd kltrl snflarn dnme biimi tarafndan
hapsedildii bulank fikrine yaklalsn!
Ne yazk ki, Marks, Kapitalin yukanda sz edilen parasna u kk notu ekler"Okur burada, iinin belirli bir ign iin ald cretin ya da deerin deil, bu ignnn
gerekletii metan deerinin sz-konusu edildiine dikkat etmelidir." *
Burada, Dhringcii iine domu gibi grnen Marks, yu* Kapital, Birinci Cilt, s. 67, dipnot. -Ed.
Friedrich Engels
225 Anti-Dhring

kardaki tezlerinin hatta bugnk toplumda bileik emek karl denecek cret iin bile
kullanlmasn kendiliinden engeller. Ve eer bay Dhring, bu ii, Marks'a karn yapmakla
yetinmeyerek, bu tezleri, Marks'n sosyalist rgtlenmeli toplumda yaama aralarnn
blmn kendilerine gre dzenlemek istedii ilkeler olarak gsterirse, ite bu,
arptmaclkta dengini ancak antaj edebiyatnda bulan bir kstahlk olur.
Bununla birlikte, edeerlilik retisini biraz daha yakndan inceleyelim. Btn emekzamanlan, niteliksiz iinin emek-zaman ile mimarn emek-zaman tamamen eittir.
yleyse, emek-zamannn, ve bunun sonucu, emein kendisinin bir deeri var. Ama emek,
btn deerlerin reticisidir. Varolan doal rnlere iktisadi anlamda bir deeri ancak
emek verir. Deerin kendisi, bir ey iinde nesnelemi toplumsal bakmdan gerekli insan
emeinin ifadesinden baka bir ey deildir. yleyse emein deeri olamaz. Bir emek
deerinden szetme ve bu deeri belirlemek istemenin, [sayfa 292] deerin deerinden
szetme, ya da arl, ar bir cisimle deil, ama arln kendisi ile belirlemek
istemekten daha ok bir anlam yoktur, bay Dhring, Owen, Saint-Simon ve Fourier gibi
adamlar, onlar toplumsal simyagerler olarak nitelendirerek, defterden siliverir. Emekzamannn, yani emein deeri zerinde gevi getirerek, kendisinin gerek simyagerlerin
ok altnda olduunu tantlar, bay Dhring'in, Marks'a, sanki emek-zamannn, yani emein
bir deeri varm gibi, belli bir adamn emek-zamannn bir bakasnn emek-zamanndan
daha deerli olduunu ne kadar byk bir gzpeklikle ileri srdrtt imdi llsn.
Emein deeri olamayacan ilk olarak aklam, ve bunu ilk olarak tantlam bulunan

Marks'a bunu syletmek!

nsan emek-gcn meta durumundan kurtarmak isteyen sosyalizm bakmndan, emein
deeri olmadn ve olamayacan anlamak byk bir nem tar, bay Dhring'in yaama
aralarnn gelecekteki blmn bir eit yksek cret olarak dzenleme yolunda ilkel
ii sosyalizminden kalt ald btn giriimleri, ite bu anlay ykar. Blmn, salt
iktisadi kayglarla belirlenecei kadaryla, retim kan tarafndan dzenlenecei, ve
retimin en ok toplumun btn yelerine, yeteneklerini en yksek evrensellik ile
gelitirme, koruma ve uygulama olanaklan salayan bir blm biimi aracyla
zendirilecei fikri gene bu anlaytan kaynak226
Friedrich Engels
Anti-Dhring

lanr. bay Dhring'in kalt olarak alm bulunduu dnce biimi iin, bir gn artk ne
meslekten niteliksiz ii, ne de meslekten mimar olacana, ve bir yanm saat boyunca
mimar olarak ynerge verecek adamn, mimarlk faaliyetine yeniden bavuruluncaya kadar,
bir sre de elarabas sreceine inanmak, zorunlu olarak bir yaradl aykrldr.
Meslekten niteliksiz iileri lmezletiren sosyalizm ne gzel bir sosyalizmdir!
Eer emek-zamannn edeerlilii, her ii, eit emek-za-manlan iinde, nce bir
ortalama alnmasna gerek olmakszn, eit deerler retir anlamna gelecekse, bu, aka
yanltr. ki ii de, ayn ikolundan da olsalar, bir saatlik [sayfa 293] emek-zamannn
deer rn, emek younluu ve ustalk derecesine gre, her zaman farkl olacaktr;
sadece Dhring gibi kimseler iin bir terslik olan bu terslie, hi deilse bizim
gkselcismimizin zerinde, are bulabilecek bir iktisadi komn yoktur. Peki herkesin ve
her bireyin btn o emek edeerliliinden geriye ne kalr? bay Dhring' in, deerin,
emek tarafndan belirlenmesi ile cret tarafndan belirlenmesi arasnda aynm yapmaktaki
yeteneksizlii dnda hibir ekonomik temeli olmayan vngen sz ebeliinden baka hi
bir ey, - yeni iktisadi komnn temel yasas olan u eit emek-zamanna eit cret
karakui hkmnden baka hi bir ey! Fransa'nn eski komnist iileri ile Weitling, kendi
cret eitliklerini dorulamak iin gene de ok daha iyi kantiar veriyorlard.
Peki btn o bileik emee daha yksek cret denmesi nemli sorunu nasl zmlenir?
zel reticiler toplumunda, nitelikli iinin yetime giderlerini zel kiiler ya da aileleri
yklenirler; yleyse nitelikli emek-gcnn daha yksek fiyat nce zel kiilere denir,
usta kle daha pahalya satlr, usta iiye daha yksek cret denir. Sosyalist
rgtlenmeli toplumda, bu giderleri toplum yklenir. yleyse meyveler, bir kez
retildikten sonra, bileik emein daha byk deerleri, toplumundur. inin kendisinin
ek bir hakk yoktur. Ve, bu arada, bu kssadan alnacak hisse bir de udur ki, iinin
"emeinin tam rn"ne* olan hakk, buna gsterilen rabet ne olursa olsun, hi bir zaman
ufak-tefek przler olmakszn ileri srlemez, [sayfa 294]
* Lassalle tarafndan ileri srlen istemlerden biri. Gotha Programnn Eletirisi'nde, bu istemin Marks
tarafndan yaplm bulunan eletirisine baknz. -Ed.
Friedrich Engels

227 Anti-Dhring

YEDNC BOLUM

SERMAYE VE ARTI-DEER
"LKN, bay Marks, sermaye konusunda, sermayenin retilmi bir retim arac olduu
yolundaki geerli iktisadi anlaya sahip deil; tersine, ortaya diyalektik tarihe bal ve
kavramlar ile tarihe uygulanan bakalamalar oyunu iine giren daha zel bir fikir atmaya
alr. Sermaye, ona gre, paradan meydana gelir; 16. yzyl ile, yani bu dnemde ortaya
k kabul edilen dnya pazannn ilk balangc ile balayan tarihsel bir evre oluturur.
Bylesine bir anlay iinde, iktisadi zmlemenin kesinliinin kaybolduu akr.
Dncenin bu yar-tarihsel yan-manksal olmak isteyen, ama gerekte tarih ve mankta
zirzopa fikirlere sahip bir kafann melez rnlerinden baka bir ey olmayan bu dzensiz
grlerinde, anln ayrdetme yetisi, kavramn her trl uygun kullanl ile birlikte yok

olur," - ve aldatmaca bylece btn bir sayfa boyunca srp

gider, [sayfa 295]

228
Friedrich Engels
Anti-Dhring

"Marks'n sermaye kavramn nitelendirme biimi, gerek iktisat retisinde karklktan

baka bir ey yaratmaz. ... Derin mantksal doruluklar olarak yutturulan boluklar. ...
Hareket noktasnn sakati vb.."
Demek ki, Marks'a gre, sermaye, 16. yzyln banda paradan km. Bu, maden parann,
vaktiyle hayvan srs, baka grevler arasnda, para grevleri de grd iin, tam otuz
yzyl nce hayvan srsnden ktn sylemek gibi bir ey oluyor. Dncesini dnyada
bylesine kaba ve bylesine tuhaf bir biimde dile getirmeye yetenekli olacak bir bay
Dhring var. Marks'ta, meta dolam srecinin ilerinde evrimlendii iktisadi biimlerin
zmlenmesinde, para, son biim olarak ortaya kar.
"Meta dolamnn bu son rn, sermayenin grnd ilk biimidir. Tarih asndan
sermaye, toprak mlkiyetinin tersine, her zaman balangta para biimini alyor; paradan
oluan servet, tccar ve tefeci sermayesi olarak ortaya kyor. Bunu her gn kendi
gzmzle gryoruz. Her yeni sermaye, balangta sahneye, yani piyasaya, ister meta,
ister emek ya da ister para piyasasna, gnmzde bile, belirli be srele sermayeye
dnecei para biiminde kyor."*
Yani bu, Marks'n bir kez daha saptad bir olgu. Bu olguya kar kmakta yeteneksiz
olan bay Dhring, bunu arptr: sermaye, paradan doarm!
Marks, parann sermaye durumuna dnt sreleri irdeleyerek devam eder, ve ilkin
parann sermaye olarak alnda dolat biimin, metalann genel edeeri olarak alnda
dola biimin tersine evrilmii olduunu bulur. Sradan bir meta sahibi, san almak iin
satar; gereksinme duymad eyi satar, ve elde ettii para ile, gereksinme duyduu eyi
satn alr. e balayan kapitalist ise, hemen gereksinme c/uymad eyi satn alr;
satmak, ve ilk olarak satnalma iinde kulland para deerini, para biiminde bir oalma,
Marks'n art-deer adn verdii bir oalma ile artm olarak, yeniden elde etme
amacyla, daha pahalya [sayfa 296] satmak iin satn alr.
Bu art-deerin kkeni nedir? Bu art-deer, ne alcnn meta-lan deerin alnda san
almasndan gelebilir, ne de sacnn onlar
* Kapital, Birinci Cilt, s. 160-161. talikler Engels'in. -Ed.
Friedrich Engels
229 Anti-Dhring

deerin stnde satmasndan. nk, her iki durumda da, herkes srasyla bir satc, bir
de alc olduuna gre, her bireyin kazan ve yitikleri birbirini dnler. Dolandan (hileden)
da gelemez, nk dolan geri birini bir bakas zaranna zenginletirebilir, ama ne her
ikisi tarafndan sahip olunan tutan, ne de, genel olarak dolaan deerler tutarn
artrabilir. "Herhangi bir lkedeki kapitalist snf, bir btn olarak, birbirlerinden kr
salayamazlar."*
Ama gene de her lkenin tm kapitalistler snfnn, aldndan daha pahalya satarak,
art-deeri kendine malederek, gzlerimizin nnde durmadan zenginletiini grrz.
yleyse gene baladmz noktada bulunuyoruz: bu art-deer nerden geliyor? zlmesi
ve salt ekonomik biimde, her trl dolan, herhangi bir zorun her trl bir kanmasn
dtalayarak zlmesi gereken sorun, ite budur. Gerekte, eit deerlerin her zaman
eit deerler ile deitirildikleri varsayldna gre, durmadan aldndan daha pahalya
satmak nasl olanakl oluyor?
Bu sorunun zm, Marks'n yaptnn, en r ac baarsdr. Bu baar, vaktiyle
sosyalistlerin burjuva iktisatlardan hi bir stnle sahip bulunmakszn en koyu
karanlklarda elyorda-m ile yrdkleri ekonomik konular zerine parlak bir k saar.
Bilimsel sosyalizm bu baanyla balar, bu baar yresinde kmelenir.
zm udur: Sermaye durumuna dnecek olan paradaki deer art, bu para iinde

meydana gelemez ya da satnalma-dan kamaz, nk bu para, burada, meta fiyatn

gerekletirmekten (paraya evirmekten) baka bir ey yapmaz; ve eit deerlerin
deitirildiini varsaydmza gre, bu fiyat, meta deerinden farkl deildir. Ama, ayn
nedenden tr, deer ar, meta saftndan da ileri gelemez. yleyse, deiiklik, san
alnm bulunan meta ile birlikte [sayfa 297] meydana gelmelidir; deeri zerinden
satlm olduu iin deeri ile birlikte deil, ama tersine, kullanm-deeri olarak kullanmdeeri ile birlikte, yani deer deiiklii metan tketiminden kmaldr.
"Metan kullanm-deerinden bir deiim-deeri karabilmek iin, paral adamn ...
pazarda kullanm-deeri deiim-deer kayna olma zel niteliine sahip, yle ki
tketilmesini emek ger* Kapital, Birinci Cilt, s. 178. -Ed.
230
Friedrich Engels
Anti-Dhring

ekletirecek ve dolaysyla deer yaratacak bir meta bulma talihine sahip olmas
gerekirdi. Ve dostumuz pazarda bu zel nitelikte donatlm bir meta gerekten bulur bunun ad emek kudreti ya da emek-gcdr."*
Her ne kadar, grm bulunduumuz gibi, emek, emek olarak deer tamazsa da, emekgc iin durum hi de byle deildir. Emek-gc, gerekte, bugn olduu gibi, meta
durumuna gelir gelmez bir deer kazanr, ve bu deer, "teki her metada olduu gibi, bu
zel nesnenin retimi ve dolaysyla yeniden retimi iin gerekli emek-zaman ile"** yani
iinin kendini alabilecek durumda tutmak ve neslini srdrmek iin gereksinme
duyduu yaama aralarnn retimi bakmndan gerekli emek-zaman ile belirlenir. Bu
yaama aralarnn, her gn iin, alt saatlik bir emek-zamann temsil ettiklerini kabul
edelim. Buna gre, iini yrtmek iin emek-gc satn alan, yani bir ii tutan bizim yeni
kapitalistimiz, ona, alt saatlik emei temsil eden bir para tutan dedii zaman, bu iiye,
emek-gcnn tam gnlk deerini demi olur. Ne var ki, ii, yeni kapitalistin
hizmetinde alt saat alr almaz, ona giderini, onun demi bulunduu emek-gcnn
gnlk deerini tamamen demi bir duruma geer. Ama para, bununla, sermaye durumuna
dnm, art-deer retmi olmaz. Bu nedenle, emek-gc alcs, yapt pazarln
nitelii konusunda tamamen farkl bir kanya sahiptir. iyi yirmidrt saat boyunca
yaamda tutmak iin alt saat almann yetmesi, onu yirmidrt saatte [sayfa 298] oniki
saat almaktan hi mi hi alkoymaz. Emek-gcnn deeri ile bu gcn alma (emek)
sreci iinde deerlendirilmesi iki farkl byklktr. Paral adam emek-gcnn gnlk
deerini demitir, yleyse bu gcn gn boyunca kullanlmas, yani gnlk alma da onun
maldr. Eer bu gcn kullanlmasnn bir gnde yaratt deer, kendi z gnlk deerinin
iki katysa, bu, satnalc bakmndan zel bir talihtir, ama meta deiimi yasalanna gre,
satcya kar hi de bir hakszlk deildir. Demek ki, ii, varsaymmza gre, paral
adama her gn alt saatlik emeinin deer olarak tutarna malolur, ama ona her gn oniki
saatlik emeinin deer olarak tutarn salar. Paral adam yararna fark: denmemi alt
* Kapital, Birinci Cilt, s. 183. italikler Engels'in. -Ed. ** Kapital, Birinci Cilt, s. 186. -Ed.
Friedrich Engels
231 Anti-Dhring

saatlik art-emek, iinde alt saatlik emein cisimletii denmemi bir art-rn. Oyun
oynanmtr. Art-deer retilmi, para, sermaye durumuna dnmtr.
Marks, art-deerin dou biimini ve meta deiimini dzenleyen yasalarn egemenlii
altnda art-deerin doabilecei tek biimi bylece tantlayarak, bugnk kapitalist
retim biimi ile ona dayanan temellk biiminin ileyiini aklam, tm bugnk rejimin
yresinde billurlat ekirdei bulmutur.
Sermayenin bu douu gene de esas olarak bir koula bal:
"Parann sermayeye evrilebilmesi iin, demek ki, para sahibinin zgr emeki ile kar
karya gelmesi gerekir; bu, emekinin iki anlamda zgr olmas demektir: hem emekgcn kendi z meta gibi satabilecek durumda zgr bir insan olmas gerekir, hem de

satmak iin elinde baka bir meta olmamas, emek-gcn gerekletirmesi iin gerekli
her eyden yoksun bulunmas gerekir."*
Ama bir yanda para ve meta sahipleri ile te yanda kendi z emek-gleri dnda hi bir
eye sahip olmayanlar arasndaki bu iliki, ne eylerin doasnda bulunan, ne de tarihin
btn dnemlerinde grlen bir iliki deil, "gemi tarihsel gelimelerin sonucu, ... bir
dizi eski toplumsal retim biimlerinin yokolup gitmesinin bir rn olduu ak bir
[sayfa299] eydir."**
Ve, gerekte, bu zgr ii, bize, tarihte ynsal olarak kendini ilk kez feodal retim
biiminin dalmas zerine, 15 yzyln sonu ile 16. yzyln banda gsterir. Ama bununla,
ve dnya ticareti ve dnya pazarnn ayn dneme raslayan kuruluu ile, zerinde, elde
bulunan tanr zenginliin zorunlu olarak gitgide sermaye durumuna dnt ve artdeer retimine ynelik kapitalist retim biiminin zorunlu olarak gitgide tek bana
egemen biim durumuna geldii temel de verilmi bulunmaktadr.
imdiye dein, Marks'n "dzensiz grler"ini, "anln ayr-detme yetisinin, kavramn
her trl uygun kullanl ile birlikte yok olduu" o "tarihte ve mantkta zirzopa fikirlere
sahip bir kafann melez rnleri"ni izledik. imdi bu "boluklar", bay Dhring'in bize
sunduu biimde, "derin mantksal doruluklar" ve "gerek
* Kapital, Birinci cilt, s. 184. talikler Engels'in. -Ed. ** Kapital, Birinci cilt, s. 185. -Ed.
232
Friedrich Engels
Anti-Dhring

disiplinler anlamnda kesin bir bilimin son sz" ile karlatralm.

Demek ki, Marks, sermaye zerine, sermayenin retilmi bir retim arac olduu
yolundaki "geerli ekonomik anlay"a sahip deil; tersine, bir deerler tutarnn, ancak
art-deer yaratarak gerekletii (paraya evrildii) zaman sermaye durumuna
dneceini syler. Ya bay Dhring ne der?
"Sermaye, retimi srdrmek ve genel emek-gc meyveleri zerinde ortaklklar kurmak
iin ekonomik kudret aralarnn bir kaynadr."
Bilmece gibi sluba, ve deyii bir kez daha nitelendiren karkla karn, bir ey
kesindir: ekonomik kudret aralarnn kayna, bay Dhring'in kendi terimlerine gre,
"genel emek-gc meyveleri zerinde ortaklklar", yani art-deer ya da en azndan artrn meydana getirmedii srece, sermaye durumuna dn-meksizin, retimi, kyamete
kadar srdrebilecektir. Demek ki, bay Dhring, onu, sermaye zerine geerli iktisadi
anlaya sahip olmaktan alkoyan gnah nedeniyle Marks' eletirirken, sadece kendisi de
ayn gnah ilemekle kalmaz, ama ayrca Marks' tan, tumturakl [sayfa 300] deyiler
altnda "iyi gizlenmemi" beceriksiz bir alnt da yapar.
262. sayfa, andrmaya devam eder:
"Toplumsal anlamda sermaye [ve bay Dhring'e toplumsal anlamda olmayan bir sermaye
bulmas kalyor], gerekte, an retim aracndan zgl olarak farkldr; nk retim arac
salt teknik bir nitelie sahip ve btn koullarda zorunlu olduu halde, sermaye, kendini,
paylara katlma ve paylar yaratma toplumsal gc aracyla gsterir. Geri toplumsal
sermaye byk blm bakmndan, toplumsal ilevi iinde, teknik retim aracndan baka
bir ey deildir; ama ite tam da o ilevin kendisidir ki... ortadan kalkacaktr."
Eer bir deerler tutannn sermaye durumuna dnmesi iin zorunlu "toplumsal ilev"i ilk
olarak deerlendiren kimsenin Marks'n ta kendisi olduunu dnrsek, "Marks'n
sermaye kavramn karakterize etme biiminin", bay Dhring'in sand gibi, asl iktisat
retisinde deil, ama, -gereinden ok belli olduu gibi-, sadece ve sadece, Derslerde bu
sz geen sermaye kavramndan nasl yararlandn Eletirel Tarih'te unutmu bulunan
bay Dhring'in kafasnda "kanklktan baka bir ey yaratmad, kukusuz bu konuda
dikkatli her gzlemci iin hemen ortaya kaFriedrich Engels

aktr."

233 Anti-Dhring

Bununla birlikte, bay Dhring, kendi sermaye tanmn, "artlm" bir biim altnda da olsa,
Marks'tan almakla yetinmez. Onu, hem de bu iten "dncenin dzensiz grlerinden,
"boluklardan, "hareket noktasnn sakatlndan, vb. baka hi bir ey kmayacan
herkesten daha iyi bilerek, "kavramlara ve tarihe uygulanm deimeler oyunu"nda da
izlemesi gerekir. Sermayenin, onu, bakasnn emek rnlerini sahiplenebilecek bir duruma
getiren ve basit retim aracndan ayrdeden bu "toplumsal ilev"i nerden gelir? bay
Dhring, bu ilev "retim aralarnn niteliine ve onlardan vazgeme teknik
olanakszlna" dayanmaz, der. yleyse bu grevin tarihsel bir kkeni vardr, ve 252.
sayfada, bay Dhring, bunun kkenini, biri, tarihin balangcnda, tekine kar zor
kullanarak kendi retim aracn sermaye [sayfa 30u durumuna dntren iki adamcazn
o eski macerasyla aklad zaman, daha nce on kez dinlediimiz eyi yinelemekten
baka bir ey yapmaz. Ama bir deer toplamnn, kendisi olmakszn sermaye durumuna
dn-emeyecei toplumsal ileve tarihsel bir balang gstermekle yetinmeyen bay
Dhring, vahiy yolu ile, ona tarihsel bir son da gsterir. "Ortadan kalkacak olann ta
kendisi", ite bu ilevdir. Tarihsel bir kkene sahip ve gene tarihsel olarak ortadan
kalkacak bir olay, gnlk dilde, ou kez "tarihsel evre" adn alr. yleyse, sermaye,
sadece Marks'ta deil, ama bay Dhring'de de tarihsel bir evredir, ve bu nedenle de,
burada ikiyzller karsnda bulunduumuz sonucunu karma zorundayz. Eer iki adam
ayn eyi yaparsa, bu ayn ey deildir; eer Marks, sermaye tarihsel bir evredir derse,
bu, dncenin dzensiz bir gr, tarihte ve mantkta zirzopa fikirlere sahip bir
kafann, kendisiyle birlikte kavramn her trl uygun kullanlnn olduu gibi, ayrdetme
yetisinin de yok olduu melez bir rndr. Eer bay Dhring, ayn biimde, sermayeyi,
tarihsel bir evre olarak sunarsa, bu da iktisadi zmlemenin salamlnn kan ve
gerek disiplinler anlamnda en kesin bilimin en son szdr.
Peki Dhring ve Marks'ta sermaye fikri birbirinden nerede ayrlr?
"Sermaye, der Marks, ar-emei icat etmemitir. Toplumun bir kesiminin retim aralar
zerinde tekele sahip olduu her yerde, ii, zgr olsun olmasn, kendi varln
srdrmek iin gerekli
234
Friedrich Engels
Anti-Dhring

emek-zamanna, retim aralarna sahip olanlarn yaamalar iin gerekli tketim

maddelerini retmek iin de fazladan bir emek-zamann eklemek zorunda kalmtr." *
Demek ki, art-emek, yani iinin korumas iin gerekli zamann tesindeki emek ve artemek rnnn bakalar tarafndan sahiplenilmesi, snf elikileri iinde evrimlendikleri
lde, btn gemi toplumsal biimlerin ortak zelliidir. Ama sadece bu art-emek
[sayfa 302] rn, art-deer biimini ald, retim aralar sahibi smr konusu olarak
karsnda zgr -toplumsal balardan ve kendi mal olabilecek her eyden zgr- iiyi
bulduu ve meta retme ereiyle onu smrd gn, sadece o zamandr ki, Marks'a gre,
retim arac, zgl sermaye niteliini kazanr. Ve bu i de, ancak, 15. yzyl sonu ve 16.
yzyl bandan balayarak olmutur.
Bay Dhring, buna karlk, "genel emek-gc meyveleri zerinde ortaklklar kuran", yani
hangi biim altnda olursa olsun art-emek salayan btn retim aralan toplamn
sermaye olarak iln eder. Bir baka deyile, bay Dhring, Marks tarafndan bulunan artemei, gene Marks tarafndan bulunan ve bir an iin, iine gelmeyen art-deeri ykmak
iin kullanmak amacyla, kendine maleder. Yani bay Dhring'e gre, sadece mlklerini
klelerle ileten Korent ve Atina yurttalarnn tanr ve tanmaz zenginlii deil, ama
herhangi bir biimde retime yarad lde, mparatorluun byk Romal toprak
sahiplerinin zenginlii ile ortaa feodal baronlarnn zenginlii de, ayrm gzetilmeksizin,
hep sermayedir.
Demek oluyor ki, bay Dhring de "sermaye zerine, retilmi bir retim arac olduu

yolundaki geerli kavram"a deil, tersine, retilmi olmayan retim aralarn, topra ve
onun doal kaynaklarn bile kapsayan tamamen kart bir kavrama sahip. Nedir ki,
sermayenin dpedz "retilmi bir retim arac" olduu fikrinin, yeniden, sadece yzeysel
iktisatta geerlii vardr, bay Dhring'in ylesine sevdii bu yzeysel iktisat dnda,
"retilmi retim arac" ya da genel olarak bir deer tutar ancak kr ya da faiz getirdii,
yani denmemi emek art-rnn, art-deer biimi altnda, ve yeniden, art-deerin bu
iki belirli eidi biimi altnda sahiplenil-dii iin, sermaye durumuna dnr. Btn
burjuva iktisadnn,
* Kapital, Birinci Cilt, s. 249. -Ed.
Friedrich Engels
235 Anti-Dhring

kr ya da faiz getirme zelliinin, ok doal olarak, normal koullar altnda retim ya da

deiimde kullanlan herhangi bir deer tutarna dt fikrinin tutsa olmas, bununla
tamamen ilgisiz kalr. Klasik [sayfa 303] iktisatta, sermaye ile kr, ya da sermaye ile faiz,
ayn ekilde birbirinden ayrlmaz eylerdir; birbirleriyle neden ve sonu, baba ile oul,
dn ve bugn gibi ayn karlkl iliki iinde bulunurlar. Ama, modern iktisadi anlamyla
sermaye terimi, ancak eyin kendisinin ortaya kt, tanr zenginliin, meta retmek
iin zgr iilerin art-emeini smrerek gitgide bir sermaye grevi kazand tarihte
ortaya kar: gerekte, bu szck tarihin grd ilk kapitalistier ulusu tarafndan 15. ve
16. yzyl talyanlar tarafndan kabul ettirilir. Eer Marks'n modem sermayeye zg
temellk biimini tepeden rnaa zmleyen ilk kii olduu doruysa, eer sermaye
kavramn, son zmlemede kendilerinden k ve varln kendilerine borlu bulunduu
tarihsel olgular ile uyum iine koyan oysa; eer Marks'n, buna yaparak, bu iktisadi
kavram, klasik burjuva iktisad ve kendisinden nceki sosyalistierde bile henz
kurtulamam bulunduu kank ve bulank betimlemelerden kurtard doruysa, o zaman,
bay Dhring'in azndan hi dmeyen ve onda ylesine ac bir biimde eksik olan "en
kesin bilimsel anlayn son sz" ile i gren de Marks'tan bakas deildir.
Gerekten, iler, bay Dhring'de bsbtn baka trl olup biter. Ona, bunu daha sonra
bizzat kendisi tarihsel bir evre olarak sunmak zere, sermayenin tarihsel evre olarak
betimlenmesi karsnda, bunu "tarihte ve mantkta zirzopa fikirlere sahip bir kafann
melez rn" olarak karlamak yetmez: ayrca btn iktisadi kudret aralarn, "genel
emek-gc meyvesinden paylar" alan, yleyse tm snfl toplumlardaki toprak mlkiyeti
dahil, btn retim aralarn da aka sermaye olarak iln eder; ama bu durum,
Ders-/er'inin 156. ve daha sonraki sayfalarnda bol bol grlebilecei gibi, daha sonra
toprak mlkiyeti ile toprak rantn, gelenekle tam bir uyumluluk durumunda, sermaye ile
krdan ayrmak, ve bunun sonucu sermaye adn sadece kr ya da faiz getiren retim
aralarna saklamak iin, ona en kk bir sknt bile vermez, bay Dhring, ayn biimde,
arabalar hareket ettirmeye yaradklarna gre, atian, [sayfa 304] kzleri, eekleri ve
kpekleri hemen lokomotif ad alnda toplayabilir, ve bugnk mhendisleri, lokomotif
terimini
236
Friedrich Engels
Anti-Dhring

sadece modern buharl arabaya saklayarak, bu terimi, tarihsel bir evre haline getirmekle
sulayabilirdi; onlan, byle yapmakla, kendilerini dncenin dzensiz grlerine, tarihte
ve mantkta zirzopa fikirlere sahip bir kafann melezliklerine vb. kaptrm olmakla
sulayabilirdi. Bundan sonra, ona, atlarn, eeklerin, kzlerin ve kpeklerin lokomotif
adlandrmas dnda kaldklarn ve bu adlandrmann sadece buharl araba iin uygun
olduunu aklamaktan baka bir ey kalmazd. - Yani, bylece, iktisadi zmlemeye tm
kesinliini yitirten eyin, sermaye fikrinin Dhringvari anlay olduunu; dncenin
dzensiz grlerinin, karkln, derin mantksal doruluklar olarak yutturulan
boluklarn, hareket noktalarnn sakatlnn bay Dhring'de ptrak gibi bulunduunu bir
kez daha, sylemek zorunda kalyoruz.

Ama nemi yok! bay Dhring, btn gemi iktisadn, btn siyasetin, ve btn hukuk vrzvnnn, ksacas tm gemi tarihin evresinde dnendii ekseni bulmu olma nn
koruyacak. Bu eksen, ite udur:
"Zor ve emek, toplumsal balarn olumasnda hesaba katlan balca iki etkendir."
Bugne kadarki iktisadi dnyann tm anayasas bu tek tmcede yatar. u biimde kaleme
alnan son derece ksa bir anayasa:
Madde 1: Emek, retir.
Madde 2: Zor, bltrr.
Ve, "kibarca sylemek gerekirse", bay Dhring'in tm iktisat bilgisi de, ite budur, [sayfa
305]
Friedrich Engels Anti-Dhring

237
SEKZNC BOLUM

SERMAYE VE ARTI-DEER
(SON)

"BAY MARKS'IN fkrince cret, iinin kendi z varoluunu olanakl klmak iin gerekten
ibanda bulunduu o emek-za-mannn denmesinden baka bir ey deildir. Oysa bunun
iin ok az sayda saat yeter; ou kez uzun olan ignnn tm geri kalan, yazarmzn
'art-deer' adn verdii ve konuma dilinde sermaye kazanc denilen eyi ieren bir artk
(fazlalk) salar. retimin her dzeyinde retim aralar ve gerekli hammaddelerde daha
nce cisimlemi bulunan emek-zaman bir yana braklrsa, ignnn bu artk blm
kapitalist patronun paydr. yleyse ignnn uzamas, kapitalist yaranna an bir zorlaalma kazancdr."
Bay Dhring'e gre demek Marks'n art-deeri, konuma dilinde sermaye kazanc ya da
kr denilen eyden baka bir ey deilmi. Marks' in kendisini dinleyelim. Kapitalin 195.
sayfas, art-deer, bu terimden sonra ayra iine alnm u [sayfa 306] sz238
Friedrich Engels
Anti-Dhring

cklerle aklanr: "Faiz, kr, rant."* Sayfa 210, Marks 71 ilinlik bir art-deer tutarnn
eitli blm biimleri altnda grnd bir rnek verir: r (dimes), yerel vergiler
ve devlet vergileri 21 ilin, toprak rant 28 ilin, ifti kr ve faiz 22 ilin, toplam artdeer 71 ilin.** - Sayfa 542, Marks Ricardo'da "art-deerin ar durumda, yani kr,
toprak rant vb. gibi zel biimlerinden bamsz olarak dnlmemesi"nin ve bunun
sonucu Ricardo'nun art-deer oran yasalarn kr oran yasalan ile dorudan doruya
kartrmasnn byk bir kusur olduunu bildirir; buna karlk Marks unu duyurur:
"III. Kitapta [ciltte], belli bir art-deer oran ile eitli kr oranlann elde
edebileceimizi ve belli koullar altnda eitli art-deer oranlarnn, tek bir kr orannda
ifadelerini bulabileceini gstereceim." * * *
Sayfa 587'de yle der:
"Art-deer reten, yani denmemi ve metalar iinde younlam emei iiden
dorudan doruya kopanp alan kapitalist, aslnda bu art-deerin ilk sahibi olmakla
birlikte, hibir zaman onun son sahibi deildir. O bunu, toplumsal retim srecinin btn
iinde baka grevleri yerine getiren baka kapitalistlerle, toprak sahipleriyle vb. ikinci
dereceden paylama durumundadr. Art-deer bu nedenle eitli blmlere, eitli
kategorilere ayrlan kimselere giden ve snai kr, faiz, tccar kr, toprak rant vb. gibi
birbirinden bamsz farkl biimler alan eitli paralara ayrlr. Art-deerin bu
dnm biimlerini ancak nc kitapta [ciltte] ele alabilecee ****
Ve daha birok parada ayn ey.
nsan, dncesini bundan daha ak anlatamaz. Her frsatta Marks, kendi art-deerinin
kr ya da sermaye kazanc ile kesinlikle kartrlmamas gerektii, kr ya da sermaye
kazancnn daha ok art-deerin bir eidi ve ou kez [sayfa 307] yalnzca bir paras

olduu gereine dikkati eker. Eer gene de bay Dhring, Marks'n art-deerinin
"konuma dilinde sermayenin kazanc" olduunu ileri sryorsa, eer Marks'n btn
kitabnn art-deer yresinde
* Kapital, Birinci Cilt, s. 220, dipnot. -Ed.
** Kapital, s. 235. (ngilizce ve Trke baskda, 71 ilinin karl olarak 3 sterlin 11 peni yazldr.) -Ed.
*** Kapital, Birinci Cilt, s. 535. -Ed. **** Kapital, Birinci Cilt, s. 580. -Ed.
Friedrich Engels
239 Anti-Dhring

dnd kuku gtrmez bir eyse, iki eyden biri: Ya bay Dhring bu kitap hakknda
bilgiye sahip deil ve o zaman zsel ierii bilinmeyen bir kitabin iler tutar bir yerini
brakmamak iin grlmemi bir utanmazlk gerek; ya da bilgi sahibi ve o zaman bile bile
bir arptma yapyor.
Daha ilerde:
"Bay Marks'n bu zorla-alma giriiminin betimlenmesine elik ettii zehirli kin ok anlalr
bir ey. Ama kendini marksist art-deer retisinde davuran bu teorik tutum kabul
edilmeksizin de cretlilik zerine kurulu ekonomik biimin smr nitelii konusunda daha
zorlu bir fke ve daha eksiksiz, bir bilgi olanakldr."
Marks'n iyi niyetli ama yanl teorik tutumu, onda zorla-alma giriimine kar zehirli bir
kin uyandnyor; aslnda ahlaksal olan duygu, bu yanl "teorik tutum" sonucu ahlakd bir
anlam kazanyor; kendini iren kin ve aalk kzgnlk biimi altnda gsteriyor, oysa en
kesin bilimin son sz, kendini bay Dhring'de, hatta biim bakmndan bile ahlaksal ve
stelik zehirli kinden de nicel bakmdan daha stn olan bir fke, daha zorlu bir fke
iinde daha az soylu olmayan nitelikte ahlaksal bir fke iin-de gsterir, bay Dhring
kendi kendine bu kat helvasn verirken, bakalm bu daha zorlu fke nerden geliyor.
"Gerekten, der bay Dhring, daha sonra, ortaya rakip patronlarn doal retim
giderlerinden daha nce szn etmi bulunduumuz alma saatleri fazlal orannn
belirttii lde yksek olan ve o dzeyde, emein tm rnn ve bylece art-rn de
srekli olarak nasl gerekletirebildiklerini (paraya evi-rebildiklerini) bilmek sorunu
kar. Marks'n retisinde ve bu retide bu sorunu ortaya atmak iin yer olmamas gibi
yaln bir nedenle, bunun yant bulunmaz. cretli emek zerine kurulu retimin lks
nitelii [sayfa 308] ciddi olarak hi dikkate alnmam ve halk smrcs konumlar ile
birlikte toplumsal yapl hibir zaman beyaz kle ticaretinin son nedeni olarak kabul
edilmemitir. Tersine, siyasal-toplumsal e, aklamasn her zaman iktisat iinde bulmak
zorundadr."
Yukarda aktanlan paralarda grm bulunuyoruz ki Marks, hibir zaman art-rnn, onu
kendine ilk maleden kii olan sanayici kapitalist tarafndan, bay Dhring'in burada
varsayd gibi, her zaman ortalama olarak kendi tam deeri zerinden satlm
240
Friedrich Engels
Anti-Dhring

olduunu ileri srmez. Marks, tecimsel kazancn da art-deerin bir parasn

oluturduunu aka syler ve bu da, szkonusu varsaymda, ancak sanayici rnn
tccara deerin altnda satar ve bylece ona bir ganimet paras brakrsa olanakldr.
Sorunun burada konduu biimde, Marks'ta bu sorunu koyacak yer elbette bulunamazd.
Ussal biimde konunca, sorun yle formle edilir: Art-deer kr, faiz, tecimsel kazan,
toprak rant vb. gibi eitlerine nasl dnr? Ve gerekte Marks, bu sorunu nc
kitapta zmeyi vaat eder. Ama eer bay Dhring'in Kapitalin ikinci cildinin yaynlanmasn
beklemeye sabr yoksa, bu arada birinci cilde biraz daha yakndan bakabilirdi. Daha nce
aktarlan paralar dnda, bu durumda rnein 323. sayfada,* Marks'a gre kapitalist
retime zg yasalann, sermayelerin d hareketinde rekabetin zorlayc yasalan deerini
kazandklarn ve bu biim altnda kendilerini kapitalistlere ilemlerinin drtleri olarak
kabul ettirdiklerini; o halde, tpk gk cisimlerinin grnrdeki hareketinin ancak onlann
duyularla alglanamayan gerek hareketlerini bilen biri iin anlalr olmas gibi, rekabetin

bilimsel bir zmlemesinin de sermayenin i zlnn zmlemesini ngerektirdiini,

bu konuda Marks'n bir rnek aracyla belirli bir yasann, deer yasasnn, belirli bir
durumda kendini rekabet iinde nasl gsterip nasl bir itici g rol oynadn
gsterdiini okuyabilirdi. Bay Dhring bundan, rekabetin art-deerin bllmesinde ok
nemli bir rol oynad [sayfa 309] sonucunu kartabilirdi, ve biraz dnmek kouluyla,
birinci ciltte verilmi bulunan bu bilgiler, art-deerin kendi eitleri biimine
dnmnn, hi deilse ana izgileri iinde, anlalmas iin yeter.
Bununla birlikte, bay Dhring'e gre, rekabet, sorunun anlalmas iin kesin bir engeldir.
Rakip patronlarn, doal retim giderlerinden ylesine yksek bir dzeyde almann tam
rnn, ve bylece, art-rn, srekli olarak, nasl gerekletirdiklerini (satp paraya
evirdiklerini) tasarlayamaz. Burada, dncesini, bir kez daha, aslnda apaulluktan
baka bir ey olmayan o bilinen "kesinlik"! ile davurur. Art-rnn, art-rn olarak,
Marks'ta hi bir retim gideri yoktur, bu, rnn kapitaliste hi bir eye malolmayan
parasdr. Yani eer rakip patronlar, art-rn, kendi doal retim
* Kapital, Birinci Cilt, s. 330, dipnot. -Ed.
Friedrich Engels
241 Anti-Dhring

giderleri zerinden gerekletirmek isteselerdi, bunlar armaan etmeleri gerekirdi. Ama

bu "mikrolojik ayrntlar" zerinde durmayalm. Rakip patronlar, aslnda, her gn emek
rnn doal retim giderleri zerinde gerekletirmezler mi? Bay Dhring'e gre,
doal retim giderleri, "emek ya da g harcamasndan oluur, ve bu da son temel
elerine dein beslenme harcamas ile llebilir"; yani, bugnk toplumda, elde kl
zorla kopanlan "hara", kr, fiyat ykseliinden farkl olarak, gerekten yaplan
hammadde, i arac ve cret harcamalarndan oluurlar. Nedir ki, yaadmz toplumda,
patronlarn, metalann doal retim maliyeti zerinden gerekletirmece/erin/, ama
hesaplannda, ona, szmona pahalanmay, kr eklediklerini, ve genel kural olarak da, bunu
cebe indirdiklerini herkes bilir. Mteveffa Josue'nin Eriha kentinin duvarlarn ykt
gibi, Marks'n tm yapsn bir frte altst etmek iin bay Dh-ring'in ortaya
atmaktan baka bir ey gerekmediine inand sorun, o halde bay Dhring'in iktisat
teorisi iin de szkonusu. Bakalm bu sorunu nasl yantlar.
"Kapitalist mlkiyetin, der, pratik anlam yoktur, ve eer ayn zamanda insan esi
zerinde dolayl zoru iermezse kendini deerlendiremez. Bu zorun rn kapitalist
kazantr, [sayfa 310] o halde bu kazancn bykl de, bu egemenlik uygulamasnn
genilik ve younluuna bal olacaktr. ... Kapitalist kazan, rekabetten daha gl bir
etkiye sahip siyasal ve toplumsal bir kurumdur. Bu bakmdan, patronlar bir birlik olarak i
grrler ve herkes kendi konumunu savunur. Bir kez egemen bir duruma geldikten sonra,
bu tr ekonomide belirli bir kapitalist kazan oran bir zorunluluktur."
Rakip patronlarn, emek rnn srekli olarak doal retim giderleri zerinde nasl
gerekletirebildiklerini (satp paraya e-virebildiklerini) ne yazk ki gene bilmiyoruz. Bay
Dhring, okurlarna, vaktiyle Prusya kralnn yasann stnde olmas gibi, kapitalist kazan
da rekabetin stndedir forml ile azlarn kapatacak kadar az m deer veriyor?
Prusya kralnn, yasann stndeki konumuna, sayesinde eritii dalavereleri biliyoruz,
kapitalist kazancn, sayesinde rekabetten daha gl olmaya eritii dalaverelere gelince,
ite bay Dhring'in bize aklamas gereken ve aklamay direngenlikle iteledii ey de,
bu dalaverelerin ta kendisidir. Patronlarn, onun dedii gibi, bu bakmdan bir birlik gibi i
grmeleri
242
Friedrich Engels
Anti-Dhring

ve onlardan herbirinin kendi konumunu savunmalarnn pek bir nemi yok. Onun szne
inanacak, ve ilerinden her birinin kendi konumunu savunmas iin, belirli sayda kimsenin
bir birlik gibi davranmasnn yeterli olduunu mu dneceiz? Ortaa lonca yeleri,
1789'un Fransz soylular, bilindii gibi, birlik olarak byk bir kararllkla davrandlar, ve

gene de yok oldular. Prusya ordusu da, Yena'da bir birlik gibi davrand, ve konumunu
savunacak yerde, oradan svp gitmek ve hatta daha sonra para para teslim olmak
zorunda kald. Bu tr egemen ekonomi bir kez verildikten sonra, belirli bir kapitalist
kazan orannn bir zorunluluk olduu gvencesiyle daha ok yetinemeyiz; nk szkonusu
olan ey, bunun neden byle olduunun tantlanmasdr. Bay Dhring bize u haberi verdii
zaman, eree bir parmak bile yaklam olmuyoruz:
"Kapitalist egemenlik, toprak egemenlii ile ballk iinde byd. Toprak klesi
emekilerin bir ksm, kentlerde [sayfa 31u sanat ve meslek iileri, ve sonunda, fabrika
gereci durumuna dnt. Kapitalist kazan, mlkiyet rantnn ikinci biimi olarak, toprak
rantndan sonra geliti."
Hatta bu iddiann tarihsel yanlln bir yana braksak bile, gene de yaln bir iddia olarak
kalr ve aslnda aklanmas ve tantlanmas gereken eyi, bir kez daha ileri srmekle
yetinir. yleyse bay Dhring'in kendi: rakip patronlar, emek rnn, srekli olarak, doal
retim giderleri zerinde nasl gerekletirebilirler? sorusuna yant vermekteki
yeteneksizliinden baka bir sonuca varamayz. Baka bir deyile, bay Dhring, krn
olumasn aklamakta yeteneksizdir. Bu durumda ona ppadak bir buyrultu karmaktan
baka bir ey kalmyor: Kapitalist kazan bir zor rndr ki bu da, kukusuz, Dhring
usul toplumsal anayasann 2. maddesi ile tam bir uygunluk durumundadr: zor, bltrr.
te kukusuz ok gzel sylenmi bir sz; ama imdi "sorun [da] ortaya kyor": Zor,
neyi bltrr? Bltrecek bir eyin olmas gerek, yoksa en gl zor bile, dnyann en
byk iyi niyeti ile, hibir ey bl-tremez. Rakip patronlann ceplerine indirdikleri
kazan, ok gerek ve ok elle tutulur bir eydir. Zor, onu alabilir, ama retemez. Ve eer
bay Dhring, bize patron kazancn zorun nasl aldn aklamay kabul etmemekte
direnirse, onu nereden alr? sorusuna yant vermek szkonusu olduu anda mezar
sessizliine brnr. Hi bir ey olmayan yerde, kral, baka her zor gibi, haklarn yitirir.
Friedrich Engels

243 Anti-Dhring

Hiten, hi bir ey, zellikle kr kmaz. Eer kapitalist mlkiyetin pratik anlam yoksa, ve
eer ayn zamanda insan esi zerinde dolayl zoru iermedike kendini
deerlendiremezse, ortaya yeniden: 1 yukarda sz geen baz tarihsel iddialarla hi de
zmlenmemi bir sorun olan, kapitalist zenginliin bu zora nasl ulat; 2 bu zorun
sermayenin deerlendirilmesi durumuna, kr durumuna nasl dnt ve 3 bu kn
nereden ald, sorunu kar.
Dhringgil iktisad neresinden tutarsak tutalm, bir adm bile ilerleyenleyiz. Btn hoa
gitmeyen iler iin, kr, [sayfa 312] toprak rant, alk creti ve iilerin kullatnlmas
iin, bu iktisadn sadece bir tek aklama sz var: zor, ve her zaman zor ve Bay Dhring'
in "en zorlu fke"si zora kar bir fke durumuna dnr. Zora bavurmann: 1 kt bir
bahane, ii iktisadi alandan, bir tek iktisadi olay bile aklayamayacak siyasal alana bir
havale olduunu, ve 2 zorun kendisinin kkenini aklamasz braktn, ve byle yapmakla
da aklllk edildiini, nk tersi durumda her toplumsal g ve her siyasal zorun
kkeninin, daha nceki iktisadi koullarda, tarihte verildii biimiyle her toplumun retim
ve deiim biiminde bulunduu sonucuna varacan grdk.
Gene de, "derin", ama acmasz iktisat "kurucu"muzdan kr zerine birka aklama daha
koparabilip koparamayacam-z grmeyi deneyelim. Eer onun cret tartmasna
yanarsak, belki bunu baarabiliriz. 158. sayfada yle der:
"cret, emek-gcnn bakm karldr ve ilkin hesaba, ancak, toprak rant ve kapitalist
kazancn temeli olarak girer. Burada egemen olan ilikileri tamamen kesin bir biimde
aklamak iin, toprak rant ve onunla birlikte kapitalist kazancn ilkin tarihsel bir
biimde, cretsiz, yani klelik ya da toprak klelii temeli zerinde dnlmesi
gerekir. ... Yaamda tutulmas gerekenin kle mi, toprak klesi mi, yoksa ii mi olup
olmadn bilmenin pek bir nemi yok; bu, sadece, retim giderlerinin ykmlendirilme

biiminde bir farkllk gsterir. Her durum iinde, emek-gcn kullanlmas aracyla elde
edilmi net rn, efendinin gelirini oluturur. ... yleyse grlr ki, kendisi gereince bir
yanda herhangi bir eit mlkiyet rant, ve te yanda mlkiyetten yoksun cretli emein
bulunduu ba kartlk, terimlerinin yalnz birinde deil ama her zaman sadece ikisinde
birden kavranlabilir."
244
Friedrich Engels
Anti-Dhring

Ama "mlkiyet rant", 188. sayfada rendiimiz gibi, toprak rant ve kapitalist kazan
iin ortak bir deyimdir. Ayrca, 174. sayfada, yle okunur:
"Kapitalist kazancn nitelii, emek-gc rnnn en [sayfa 3i3] nemli parasnn bir
sahiplenilmesidir. Bu, u ya da bu biimde dolaysz ya da dolayl olarak egemenlik altna
alnm alma biimindeki ballak (correlatif) e olmadan tasarlanamaz."
Ve 183. sayfada:
"cret, btn durumlarda, iinin bakm ve oalma olanann genel olarak kendisi
aracyla gvence altna alnaca bir emek karlndan baka bir ey deildir."
Ve, son olarak, 195. sayfada:
"Mlkiyet rantna den ey, cret iin zorunlu olarak yitirile-cek, ve tersine, genel
retim kapasitesi [!] zerinde emee den ey de zorunlu olarak mlkiyet gelirinden
alnacaktr."
Bay Dhring, bizi aknlktan aknla dryor. Deer teorisinde, ve rekabet retisi
de dahil olmak zere bu retiye dein deer teorisini izleyen blmlerde, yani 1.
sayfadan 155. sayfaya dein, meta fiyatlar ya da deerler: 1 doal retim giderleri ya
da retim deeri, yani hammadde, i arac ve cret harcamalar ve 2 fiyat art ya da
blm deeri, elde kl tekelci snf yaranna zorla kabul ettirilen hara; grm
bulunduumuz gibi, bir eliyle aldn br eliyle vereceine, ve stelik, bay Dhring'in
kkeni ve ierii zerine bize bilgi vermi olduu lde, hiten doduuna ve bunun
sonucu hi bir eyden bilemediine gre, gerekte servet blmnde hi bir ey
deitiremeyecek bir pahalanma biiminde blnyorlard. Gelir trlerini inceleyen daha
sonraki iki blmde, yani 156. sayfadan 217. sayfaya dein fiyat ar (pahalanma) artk
szkonusu deil. Onun yerine, her emek rn, yani her metan deeri, u iki ksma
blnr: 1 inde denen cretin de bulunduu retim giderleri, ve 2 efendinin gelirini
oluturan "emek-gcnn kullanlmas aracyla elde edilmi net rn". Ve bu net rn,
ylesine tannm bir ehreye sahiptir ki, hi bir dvme, hi bir cila onu gizleyemez.
"Burada egemen olan ilikileri gerekten kesin bir biimde aklamak iin", okurun,
sadece, bay Dhring'in az nce aktardmz, ve Marks'tan daha nce ar-emek, art-rn
[sayfa 314] ve ar-deer zerine aktarlm olan paralann karsna baslm bulunan
paralarn dnmekten
Friedrich Engels

245 Anti-Dhring

baka bir ey yapmas gerekmez. Ve okur, bay Dhring'in, burada, Kapitali, kendi tarznda
dorudan doruya kopya ettiini grecektir. Bay Dhring, ar-emei, klelik, toprak
klelii ya da cret-lilik, hangi biim altnda olursa olsun, gnmze kadar btn egemen
snflarn gelirlerinin kayna olarak kabul eder: birok kez aktanlan paradan alnm,
Kapital, sayfa 227, "sermaye, ar-emei icat etmemitir"* vb. - Ve "efendinin geliri"ni
oluturan "net rn", aslnda emek rnnn, bay Dhring'de bile, bir emek karl
durumundaki tamamen gereksiz klk deitirmesine karn, genel olarak iinin bakm ve
oalma olanan salayacak cret zerindeki fazlalndan baka nedir? "Emek-gc
rnnn en nemli parasnn sahiplenilmesi (temellk)", eer kapitalistin, Marks'ta
olduu gibi, iiden, onun tkettii yaama aralarnn yeniden-retimi iin zorunlu
olandan daha ok emek szdrmas nedeniyle, yani kapitalistin iiyi, iiye denen cret
deerinin yerine konmas iin zorunlu olandan daha uzun zaman altrmas nedeniyle

olmazsa, baka nasl olasdr? yleyse, bay Dhring'in "emek-g-cnn kullanlmas"nn

arkasnda saklanan ey, emek-gcnn, iinin yaama aralarnn yeniden-retimi iin
gerekli zamann tesine uzatlmas, yani Marks'n ar-emeidir, - ve baka hi bir ey
deildir. Ve onun "efendinin net rn", kendini marksist art-rn ve ar-deer
biiminden baka hangi biim altnda gsterebilir? Ve bay Dhring'in mlkiyet ran,
marksist art-deerden, eer yanl anlay ile deilse, baka ne ile ayrlr? te yandan,
bay Dhring, "mlkiyet ran" adn, daha nce toprak ran ile kapitalist rant ya da
kapitalist kazancn rant ortak deyimi alnda birletiren Rodbertus' tan almtr; yle ki,
bay Dhring buna, "mlkiyet"i eklemekten baka bir ey yapmamtr.** Ve alnt
zerinde hi bir kuku kalmamas iin, [sayfa 315] bay Dhring, Marks tarafndan,
Kapitalin 15. blmnde (539 ve daha sonraki sayfalarnda)*** emek-gc fiyatnda ve
art-deerde byklk deiiklikleri zerine aklanm bulunan yasalar zetier, ve onlar,
ylesine kendi tarznda zetier ki, mlkiyet rantna den ey cret iin, ve crete
* Kapital, Birinci Cilt, s. 249. -Ed.
** Hatta onu bile yapmamtr. Rodbertus yle der (Soziale Briefe, 2. mektup, s. 159): "Rant, bu teoriye [kendi
teorisi] gre, kendi emei olmakszn yalnzca bir mlkiyet nedeniyle elde edilen her trl gelirdir." [F. E.]
*** Kapital, Birinci Cilt, Onyedinci Blm, s. 531 vd.. -Ed.
246
Friedrich Engels
Anti-Dhring

den ey de mlkiyet rant iin zorunlu olarak kaybolur; bylece Marks'n z bakmndan
o kadar zengin zel yasalarn bo bir yinelemeye {tautologie) indirger, nk iki paraya
blnen bir bykln paralarndan birinin, br klmeden byyeme-yecei aktr.
te bay Dhring, Marks'n fikirlerini byle, Marks'n aklamasnda gerekten grlen
"gerek disiplinler anlamnda en kesin bilimin son sz" tamamen gzden yitirilecek
biimde, kendine maletmeyi baarmtr.
Bylece, bay Dhring'in Eletirel Tarih'te Kapital konusunda kopard allmam
yaygara, ve zellikle art-deere ilikin -ve kendisi de yant veremediine gre,
sormamakla daha iyi yapaca- o nl soru ile meydana getirdii sz kasrgas karsnda,
btn bunlarn Derslerinde Marks'tan yapt kaba armay saklamak iin bavurulan
sava hilelerinden, ustaca manevralardan baka bir ey olmad kansndan kendimizi
kurtaramayz. Gerekten, bay Dhring, okurlarna, "bay Marks'n Kapital adn verdii
arapsa" ile uramaktan vazgemelerini tlemekte, tarihte ve mantkta zirzopa
fikirlere sahip bir kafann melez rnleri, Hegel'in bulank ve kank dnceleri, ve
sama szleri vb. karsnda onlar uyarmakta yerden ge kadar haklyd. Bu dindar
Eckart, Alman genliini kendisine kar uyard Vens'* Marks'la rekabete girerek,
kiisel kullanm ereiyle mahfuz bir yerde bir kenara ekmek iin, gizlice, aramaya
gitmiti. Marks'n, emek-gcnn kullanlmasyla elde edilen bu net rnden, ve marksist
art-deeri mlkiyet ran ad altnda kendine maletmesinin, Marks'n art-deerden kr
ya da [sayfa 316] kapitalist kazantan baka bir ey anlamad yolundaki direngen -nk
iki baskda da yinelenmi- ve yanl savnn nedenleri zerine tuttuu zgr ktan tr
onu kutlarz.
Ve bylece, bay Dhring'in baarmlann (performances), kendi szleriyle ylece
betimlememiz gerek: "Bay [Dhring]'in kansna gre cret, iinin kendi z varoluunu
olanakl klmak iin gerekten i banda bulunduu o emek-zamannn denmesinden baka
bir ey deildir. Oysa bunun iin, ok az sayda saat yeter, ou kez uzun olan ignnn
tm geri kalan, yazarmzn
* Engels szck oyunu yapyor. Vens, hem Yunan mitolojisindeki gzellik tanras, hem de yenilmesi sakncal
bir deniz yumuakasnn addr, -.
Friedrich Engels

247 Anti-Dhring

[mlkiyet ran] adn verdii eyi ieren bir ar salar. retimin her dzeyinde retim
aralan ve gerekli hammaddelerde daha nce cisimlemi bulunan emek-zaman bir yana
braklrsa, ignnn uzamas kapitalist yararna bir zorla-alma kazancdr. Bay

[Dhringl'in bu zorla-alma giriiminin betimlemesine elik ettii zehirli kin ok anlalr

bir eydir..." Buna karlk, bu alntdan sonra, "daha zorlu fke"sine nasl dnecei, ok
daha az anlalr
bir ey. [sayfa 317]
248
Friedrich Engels
Anti-Dhring

DOKUZUNCU BOLUM
DOAL KTSAT YASALARI
TOPRAK RANTI
BAY DHRNG'N, iktisat alanna "a iin yeterli olmayan, ama bu a zerinde yetkesi
de olan yeni bir sistem" getirdiini nasl iddia edebildiini, dnyann en byk iyi niyetiyle,
imdiye dein kefedemedik.
Ama zor, deer ve sermaye teorisi,dolaysyla gremediimiz ey, belki bay Dhring
tarafndan konan "doal iktisat yasalar"ni irdeleyeceimiz zaman gzmze arpacak;
nk, onun, o kendine zg yenilik beenisi ve canllk ile sylemek gerekirse, "yksek
bilimsel anlayn utkusu, retimi aydnlatan canl fikirlere erimek iin, deyim yerindeyse,
statik maddenin basit betimleme ve blmlemelerinin almasna dayanr. yleyse
yasalann bilgisi, bize, bir srecin bir bakas tarafndan nasl kouUandrldn
gsterdiine gre, en yetkin bilgidir."
Tm iktisadn ilk doal yasas, daha imdiden bay Dhring [sayfa 3i8] tarafndan zellikle
kefedilmitir.
Friedrich Engels

249 Anti-Dhring

Adam Smith "tm iktisadi gelimenin en nemli etkenini, ne tuhafr, sadece baa
koymamakla kalmam, aynca bunun zel formlasyonunu da tamamen savsaklam, ve
bylece, Avrupa'nn modern gelimesine damgasn basm bulunan bu gc istemeyerek
ikincil bir role drmtr. Baa konmas gereken [bu] temel yasa, teknik donam
yasasdr, hatta buna, insana doal olarak verilmi bulunan iktisadi gcn silahlanmas
yasas da denilebilir."
Bay Dhring tarafndan kefedilen bu "temel yasa" yle aklanr:
YasanM.
"ktisadi aralarn, doal kaynaklarn ve insan gcnn retkenlii, icat ve keiflerle
artar."
te bir yamza daha girdik. Bay Dhring bize, tamamen Moliere akacsnn, yaam
boyunca bilmeden nesir yap yeniliini kendisine haber verdii kibarlk budalasna
davrand gibi davranyor. catlarn ve keiflerin birok durumlarda, emein retken
gcn artrdn (ama pek ok durumlarda da, dnyann btn berat daireleri
arivlerindeki ie yaramaz bulular ynnn gsterdii gibi, artrmadn) uzun zamandan
beri biliyorduk; ama bu dnya kadar eski beylik dnce, btn iktisadn temel yasas
olsun, ite bu aklamay bay Dhring'e borluyuz! Eer felsefede olduu gibi iktisatta da
"yksek bilimsel anlay"n utkusu sadece raslanan ilk beylik dnceye tumturakl bir ad
vermeye, onu, davul zuma ile, doal, hatta temel yasa olarak iln etmeye dayanyorsa, ite
gerekten herkesin, hatta Berlin'deki Volkszeitung* yaz kurulunun bile yeteneinde olan
bilimin "derin temel"i ve altst edilmesi. yleyse, bay Dhring'in Platon zerindeki
yargsn, "btn sertiii ile", bay Dhring'in kendisine uygulama zorunda kalacaz: "Eer
gene de bu, ekonomi politik bilgelii varsaylyorsa, o zaman, [sayfa 319] "eletirel
temeller"in yazar, bu bilgelii, mr boyunca apak bir konu zerine bir fikir dile
getirebilmi -ya da sadece gevezelik etmi- herhangi biri ile paylar." Eer rnein:
hayvanlar yer diyorsak, tm susuzluk ve dinginlik iinde byk bir sz sy* Volkszeitung, Engels'in Marks'a yazd 15 Eyll 1860 tarihli bir mektupta kendisi iin "usandrc yineleme ve
her eye kar kan budalalklar:" deyimlerini kulland, Berlin'de yaymlanan demokrat bir gnlk gazete idi.

-Ed.
250
Friedrich Engels
Anti-Dhring

lyoruz demektir; nk tm hayvansal yaamn temel yasas, yemektir demekten baka

syleyecek szmz yoktur, ve bylece tm zooloji de altst olur.
Yasa n 2. blm:
"Meslek kollarnn blnmesi ve faaliyetlerin ayrlmas, emek retkenliini artrr."
Doru olduu lde, bu da Adam Smith'ten beri bir beylik dncedir. Hangi lde
doru, bunu nc ksmda greceiz.
Yasa n 3.
"Uzaklk ve ulatrma aralar, retici glerin elbirliini engelleyen ve kolaylatran en
nemli nedenlerdir."
Yasa n 4.
"Snai devletin nfus kapasitesi, tarmsal devletin nfus kapasitesinden ltrlemez
derecede yksektir."
Yasa n 5.
"ktisatta, maddi bir kar olmakszn hi bir ey olmaz."
Bay Dhring'in yeni iktisadn zerlerine kurduu "doal yasalar", ite bunlardr. Daha
nce felsefesi dolaysyla aklam bulunduumuz yntemine bal kalyor. En canskc
bayalkta, stelik ou kez ters ifade edilmi baz apaklklar, iktisatta da, hi bir
kant gerektirmeyen belitleri, temel tezleri, doal yasalan olutururlar. erii olmayan
bu yasalarn ieriini gelitirme bahanesiyle, adlarna, bu szde yasalarda raslanan eitli
konular, yani icatlar, iblm, ulam aralan, nfus, faiz, rekabet, vb. zerine usuz
bucaksz iktisadi gevezeliklere, yavan bayal ancak anlalmaz bir cafcaf ve urada
burada her trl kazistik incelikler zerine yanl bir anlay ya da kendini beenmilik
dolu bir kl krka yarma ile enilendirilmi sama-sapan gevezeliklere dalmak iin,
frsattan yararlanlr. Sonra, en sonunda toprak [sayfa 320] rant, kapitalist kazan ve
crete geliriz, ve bundan nce sadece bu son iki sahiplenilme (temellk) biimini incelemi
bulunduumuz iin, burada, bitirirken, bir de bay Dhring'in toprak rant anlayn ksaca
irdelemek isteriz.
Bay Dhring'in nceli Carey'yi kopya etmekten baka bir ey yapmad btn konular bir
yana brakyoruz; ne Carey ile bir iimiz var, ne de Carey'nin kattrma ve lgnlklarna
kar Ricar-do'nun toprak rant zerindeki anlayn savunmakla. Bizim iin sadece bay
Dhring nemli; ve o da, toprak rantn, "toprak sahibiFriedrich Engels

251 Anti-Dhring

nin, toprak sahibi olarak, topraktan elde ettii gelir" diye tanmlar. Bay Dhring'in
aklayacak olduu iktisadi toprak rant kavram, onun tarafndan hemen hukuksal dzey
zerine aktarlr, yle ki, ncekinden daha ileri gitmi olmayz. Demek ki, bizim derin
kurucumuz, ister istemez, baka aklamalara tenezzl zorunda. O imdi, bir iftliin bir
iftlik kiracsna kiralanmasn bir patrona bor olarak bir sermaye verilmesi ile
karlatm, ama baka biroklar gibi, bu karlatrmann da kusurlu olduunu hemen
grr. nk, "eer andrma srdrlmek istenirse, der, toprak rantnn denmesinden
sonra iftlik kiracsna kalan kazancn, faizleri kardktan sonra, sermayeyi
deerlendiren patrona den o kapitalist kazan kalntsna karlk dmesi gerekir. Ama
iftlik kiracsnn kazanlann ana gelirler, ve toprak rantn bir kalnt olarak kabul etmek
alks yoktur. ... Toprak rant retisinde, dolaysz deerlendirme durumunun
ayrdedilmemesi ve iftlik kiras biimi altndaki bir rant ile dorudan doruya retilmi
bir rantn byklk farknn zellikle vurgulanmamas olgusu, bu anlay farknn bir
kantdr. Dolaysz deerlendirmeden elde edilen rantn, elerinden birinin deyim
yerindeyse iftliin faizini ve brnn de iletmenin bunu aan kazancn temsil edecek
biimde ayrm olarak dnmeye, hi deilse, zorunluluk duyulmad. iftlik kiracsnn

kulland z sermaye bir yana braklrsa, ou kez onun zgl kazanc bir eit cret
olarak alnm gibi grnr. Ama bu nokta zerinde bir ey ileri srmek istemek tehlikeli
olur, [sayfa 32u nk sorun, hi de bu belginlik ile konmamtr. Yeterince byk
iletmelerin szkonu-su olduu her yerde, iftlik kiracsnn zgl kazancn bir cret
olarak gstermenin geerli olmad kolayca saptanabilecektir. Gerekten, bu kazancn
kendisi, ancak kullanlmas bu trl gelirleri olanakl klan tanmsal igc (main-d'oeuvre)
ile kartla dayanr. iftlik kiracsnn elinde kalan ve toprak sahibinin dolaysz
deerlendirmesinde elde edilecek olan tam ranttan yaplan karmadan gelen ey, aka
rantn bir parasdr."
Toprak rant teorisi, iktisadn zgl olarak ngiliz ksmdr ve yle de olmas gerekiyordu;
nk iinde, rantn, kr ve faizden gerekten ayn olduu bir retim biimi, sadece
ngiltere'de bulunuyordu. ngiltere'de byk toprak mlkiyeti ile byk tanmn egemen
olduu bilinir. Toprak sahipleri, topraklarn ou kez engin, geni iftlikler biiminde, bu
topraklar iletmek iin yeterli bir ser252
Friedrich Engels
Anti-Dhring

mayeye sahip bulunan, ve bizim kyllerimiz gibi kendileri almayp, gerek kapitalist
patronlar gibi, iftlik uaklar ve gndelikilerin almasndan yararlanan iftlik
kiraclarna kiralarlar. Demek ki, burada, kapitalist toplumun snf ve bunlardan
herbirinin, zgn geliri ile kar karya bulunuyoruz: toprak rantn alan toprak sahibi,
kr alan kapitalist ve creti alan ii. iftlik kiracsnn kazancn, bay Dhring'e
grnd gibi, bir eit cret olarak almak, bir ngiliz iktisatsnn aklna hi bir zaman
gelmemitir. Fazla olarak, iftlik kiracsnn kazancnn ne ise o, yani kapitalist kr
olduunu, tartma gtrmez, ak ve elle tutulabilir bir biimde ileri srmek, onun iin
ok daha az tehlikeli olabilirdi. Burada, iftlik kiracsnn kazancnn gerekte ne olduunu
bilme sorusunun hi de bu belginlik ile sorulmam bulunduunu okumak gln deil mi?
ngiltere'de, bu sorunun sorulmasna gereksinme yok, soru da, yant da uzun zamandan
beri olaylarn iinde bulunmaktadr, ve Adam Smith'ten bu yana, bu konuda hi bir kuku
kalmamtr.
Bay Dhring'in adlandrd gibi dolaysz deerlendirme, ya da daha dorusu Almanya'da
gereklikte ou kez olduu [sayfa 322] gibi toprak sahibi hesabna kahyalar yardmyla
deerlendirme durumu, bu konuda hi bir eyi deitirmez. Eer toprak sahibi, sermayeyi
de salar ve topra kendi hesabna iletirse, kendiliinden anlalabilecei ve bugnk
retim biiminde baka trl de olamayaca gibi, toprak rantndan baka, kapitalist knn
ta kendisini de cebine indirir. Ve eer bay Dhring, imdiye kadar, dolaysz
deerlendirmeden elde edilen rantn (gelirin demek gerekirdi) ayrm olarak
dnlmesine zorunluluk duyulmadn ileri sryorsa, bu dpedz yanltr, ve en iyi
durumda bize olsa olsa bay Dhring'in bilgisizliini bir kez daha tantlar. rnein:
"Emekten elde edilen gelire cret denir; herhangi birinin sermaye kullanmaktan elde
ettii gelire kr denir.....Sadece topraktan doan gelire rant denir ve toprak sahibine
aittir.... Bu eitli gelirler eitli kimselere dt zaman, bunlar birbirinden ayrdetmek kolaydr; ama eer ayn kiiye derlerse, hi deilse gnlk dilde, sk sk birbirleri
ile kartrlrlar. Kendi toprann bir ksmn kendi bana deerlendiren bir toprak
sahibi, iletme giderleri ktktan sonra, toprak sahibinin rantn olduu kadar, iftlik
kiracsnn krn da alacaktr. Ama, hi deilse gnlk dilde, o btn
Friedrich Engels

253 Anti-Dhring

kazancn kolayca kr olarak adlandracak, ve bylece rant, kr ile kartracaktr. Kuzey

Amerika ve Bat Hindistan'daki tarm iletmecilerimizin ou bu durumdadr; ou kendi
topraklarn ilerler, ve ite bundan dolaydr ki, bir plantasyonun rantndan szedil-diini
pek duymamakla birlikte, getirdii krdan szedildiini sk sk iitiriz. ... Kendi bahesini

kendi eliyle ileyen bir bahvan, bir tek kiide hem toprak sahibi, hem toprak kiracs,
hem de iidir. Bunun sonucu, rn, ona, birincinin rantn, ikincinin knn ve ncnn de
cretini deyecektir. Ama ou kez, hepsi, emeinin kazanc olarak grnr; yani burada
rant ve kr, cret ile kartrlr."*
Bu para, Adam Smith'in birinci kitabnn altnc blmnde [sayfa 323] bulunur. Demek
ki, dolaysz deerlendirme durumu, bundan yzyldan daha ok nce incelenmi
bulunmaktadr, ve bay Dhring'e o kadar kayg veren kuku ve belirsizlikler sadece onun
bilgisizliinden kaynaklanmaktadr.
Sonunda, cretli bir kla kendini skntdan kurtanr: iftlik kiracsnn kazanc "tanmsal
igc"nn smrsne dayanr, ve bunun sonucu, aka, dorusunu sylemek gerekirse,
toprak sahibinin cebine girmesi gereken "tam rant"tan yaplan "karmadan gelen" bir
"rant paras"dr. Bu, bizim, iki ey renmemizi salar: 1 iftlik kiracs, toprak
sahibinin rantn "azaltr", yle ki, bay Dh-ring'de, imdiye kadar dnld gibi,
toprak sahibine bir rant deyen iftlik kiracs deil ama iftlik kiracsna bir rant
deyen toprak sahibidir, "kukusuz, tepeden trnaa zgn bir anlay". Ve 2 ensonu bay
Dhring'in toprak rantndan ne anladn reniriz: tanmsal emein smrs aracyla
tanmda elde edilen art-rnn tamam. Ama bu art-rn bundan nceki iktisatta -belki
birka yzeysel iktisat dnda- toprak rant ile kapitalist kr biiminde blndne
gre, bay Dhring'in, toprak rantnn da "geerli anlayn kendisine i edinmediini"
saptamalyz.
yleyse, toprak rant ile kapitalist kazan, bay Dhring'de, birbirlerinden sadece
birincinin tarmda ve ikincinin de sanayi ya da ticarette elde edilmesi ile aynlrlar. Bay
Dhring'in ne kadar ka-rksa eletirel olmaktan o kadar uzak bulunan bu dnceye gel* Adam Smith, An Inguiry Into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, c. I, London 1776, s. 63-65. Ed.
254
Friedrich Engels
Anti-Dhring

mesi, kanlmaz bir eydi. Onun, toprak zerindeki egemenliin ancak insan zerindeki
egemenlik sayesinde kurulduu yolundaki "gerek tarihsel gr"ten hareket ettiini
grmtk. Bunun sonucu, toprak, herhangi bir kleletirilmi emekle ilendii andan
sonra, toprak sahibi iin bir artk doar, ve emein, emek kazanc zerindeki rn
fazlalnn sanayide kapitalist kazan olmas gibi, bu fazlalk da rantn ta kendisidir.
"Bylece, tanmn, emein kleletirilmesi biimlerinden herhangi biri aracyla yapld her
yerde ve her zaman toprak rantnn nemli lde varolduu aktr."[sayfa324]
Rantn, bu, tarmda elde edilen art-rnn tm biimindeki sunuluunda, bay Dhring,
bir yandan ngiltere'deki iftlik kiracs kr, ve te yandan da bu art-rnn, toprak
rant ve iftlik kiracsnn kn biiminde, btn klasik iktisatta kabul edilen bln ile,
yani ar, belgin rant kavram ile, bodoslama atr. O zaman bay Dhring ne yapar? Sanki
tarmsal art-rnn iftlik kiracsnn kr ile toprak rant biiminde blnd zerine,
yani klasik iktisadn tm rant teorisi zerine bir tek szck bilmiyormu; sanki tm
iktisatta, gerek anlamdaki iftlik kiracs kazancnn ne olduunu bilme sorunu henz "bu
belginlik ile" konmam gibi; sanki grn ve belirsizliklerinden baka hi bir eyi
bilinmeyen salt kefedilmemi bir ey szkonusuymu gibi davranr. Ve, tarmsal artrnn, hi bir teorik okulun en kk bir yardm olmakszn, toprak rant ve kapitalist
kr biimindeki elerine ylesine acmaszca ayrt o uursuz ngiltere'den, dolaysz
deerlendirmenin ataerkil gelimesinin doruuna ulat, "toprak sahibinin, ranttan,
topraklarnn gelirini anlad", toprak aalarnn rant zerindeki dncelerinin, hl
bilime bir ekidzen verme sav tad; dolaysyla bay Dhring'in rant ve kr kavramlar
zerindeki karkl ile ustaca sokulup en yeni bulgusu olan: iftlik kiracs tarafndan
toprak sahibine deil, ama toprak sahibi tarafndan iftlik kiracsna denen toprak rant
nedeniyle kendisine inanacak kimseler bulmay hl umabildii kendi Prusya hukukunun

sevgili uygulama alanna

Slinir. [sayfa 325]

Friedrich Engels Anti-Dhring

255

ONUNCU BLM "ELETREL TARH" ZERNE*

BTRMEK iin Ekonomi Politiin Eletirel Tarihi zerine, bay Dhring'in kendi deyimiyle
"benzeri hi grlmemi" [sayfa 326] olan

* Bu blmn Marks tarafndan yazld ve Engels'in, Anti- Dhring'in, eitli basklarna uyarlamak iin onu
gzden geirmekten baka bir ey yapmad bilinir (ikinci ve nc nszlere baknz). Ne var ki "Ekonomi
Politiin Eletirel Tarihi zerine Marjinal Notlar"n, Marks'n kendisi tarafndan kaleme alnd biimiyle, zgn
elyazmas da elimizde bulunuyor. Bu elyazmas, ilk kez olarak Marks-Engels-Lenin Enstits tarafndan,
Engels'in lmnn 40. yldnm dolaysyla Moskova'da, 1935 ylnda karlan bir cilt iinde yaymlanmt. O
metin, bu blmn metni ile birok noktada tam bir tpklk gsterir. Bundan tr o metni, tam olarak
vermekten vazgeiyor ve "Marjinal Notlar" metninin balca deiik biimlerini dipnot olarak eklemekle
yetiniyoruz.
"Marjinal Notlar"n versiyonu var: Marks'n karalamalar olan iki not defteri ile Marks tarafndan Engels'e
aktarlan metin olan ve "Eletirel Tarih zerine" blmnn kesin yazlna temel hizmeti gren temize ekilmi
kopya. Dipnotlarmzdan her birine, eer Marks'n temize ektii "Marjinal Notlar"n kendinden alnmlarsa
(MN), birinci not defterinden alnmlarsa (M) ve ikinci not defterinden alnmlarsa (M2) iaretini koyuyoruz.
256
Friedrich Engels
Anti-Dhring

"bu giriim"i zerine de bir gz atalm. Belki bize o denli sz verilmi bulunan en kesin
bilimin o son szn burada bulacaz.*
Bay Dhring ekonomik retinin "son derece yeni bir olay" olduu yolundaki buluuna ok
byk bir nem verir (s. 12).
Gerekte Marks'n Kapitalinde yle denir: "Ekonomi politik" "Manfaktr dnemi
srasnda ilk kez bir bilim olarak ortaya kar"** ve Ekonomi Politiin Eletirisine
Katk'da, sayfa 29, u okunur: "Klasik ekonomi politik ... ngiltere'de Petty, Fransa'da
Boisguillebert ile balar ve ngiltere'de Ricardo, Fransa'da Sismon-di ile sona erer."***
Bay Dhring kendisine tlenen bu yolu izler, u farkla ki ona gre yksek iktisat, ancak
burjuva bilimin klasik dneminin sona ermesinden sonra dnyaya getirdii iler acs
dklerle balar.**** Buna karlk, giriimin sonunda ok hakl olarak yle vnr:
"Ama eer bu giriim dtan alglanabilir zelliklerinde ve yar-modern ieriinde henz
hi grlmemi bir eyse, i eletirel bak alan ve genel konumu bakmndan daha da
ok benim z malmdr (s. 9)."
Gerekten, d ve i, iki ynden kendi "giriim"inin (bu snai deyim kt seilmemi)
reklamn yle yapabilirdi: [sayfa 327] Biricik ve zgl.*****
Ekonomi politik, tarihte ortaya k biimiyle, gerekte kapitalist retim dnemi
iktisadnn bilimsel bilgisinden baka bir ey olmad iin, bu dnemle ilgili tezler ve
teoremler, rnein

* Marks'n "Yunan lka" balm tayan elyazmas ite burada balar.

** Kapital, Birinci Cilt, s. 379. -Ed.
*** Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 67. -Ed.
**** Ml'de bundan sonra unlar okunur:
Ama Dhring bize, hemen kendi rn bir bilgelikmi gibi "bilimin biraz ciddi bir kuruluunun Hume ve Adam
Smith'ten sonra baladn" syler (s. 15 ). Bu buluun ne olduunu greceiz.
Kutz ve Roscher zerine Dhring'in Hakszlklar (s. 14). Bu vesileyle Roscher'in ngiliz Ekonomi Politiin
Tarihine Katksmm adn anmaktan zellikle kanr; "hakl nedenler"i olan bir davran, nk orada bilgisizlii
iinde ok yararl her trl not bulmutur.
(Gene bu vesileyle, List'in "ltrlemez derecede stn bykl" s. 16.)
lka (ilkan ekonomik ilikilerini) irdelemek iin, onun "her eyden nce hibir zaman yalanlanmayan ilikiler
ve yasalar zerine salam bir teoriye gereksinmesi var" (16).
***** Smer'in nl yaptna antrma, -.
Friedrich Engels
Anti-Dhring

257

eski Yunan toplumu yazarlannda kendilerini ancak meta retimi, ticaret, para, faiz getiren
sermaye vb. gibi baz olaylar her iki toplumda da ortak olduu lde gsterebilirler.

Yunanllar, bu alanda durum elverdii lde yapm bulunduklar almalarda, btn teki
alanlarda gsterdikleri ayn dehay, ayn zgnl gsterirler. Bu nedenle onlarn
sezgileri, tarihsel olarak modem bilimin teorik hareket noktalann oluturur. imdi tarihi
bay Dhring'i dinleyelim:
"Bylece bilimsel iktisat teorisi, konusunda, dorusunu sylemek gerekirse ilkada
gsterecek olumlu hibir ey [!] bulamayz ve tamamen bilim dman olan ortaa, [buna,
hibir ey belirtmemeye!] ok daha az vesile verir. Bununla birlikte, derin bilgi grn
bbrlenme ile sergileyen gsteri ... modern bilimin ar niteliini bozduu iin, hi deilse
birka rnek zerine dikkati ekmek gerek."
Ve o zaman bay Dhring, "derin bilgi grnnden" gerekten yoksun bir eletiriden
rnekler verir.*
Aristoteles'in, "her maln, hem ayaa giyilebilen hem de baka bir eyle deiilebilen bir
sandal gibi, biri ey olarak o mala zg olan ve teki yle olmayan ikili bir kullanm vardr;
bunlann her ikisi de sandaln kullanm biimleridir, [sayfa 328] nk sandal kendinde
olmayan bir eyle, para ya da yiyecekle deien kimse bile, sandal sandal olarak kullanr;
ama onun doal kullanm biimine gre deil, nk sandal onda deiim nedeniyle
bulunmaz"** yolundaki tezi, bay Dhring'e gre yalnzca "ok kabaca ve bilgie dile
getirilmi" olmakla kalmaz; ama bu tezde "kullanm-deeri ile deiim-deeri arasnda bir
ayrm" bulanlar kendilerini ayrca "hemen u son zamanlarda" ve "en ileri sistem
erevesinde", elbette bay Dhring'in sistemi erevesinde, kullanm-deeri
* MN'de yle devam eder:
Aristoteles'in, "her Kthma"nn, biri, rnein kundurann giyilme yararll gibi, ey olarak ona zg, teki ey
olarak ona zg olmayan, deiilebilir olma gibi "ikili bir yararll olduu" yolundaki tezi olan [h (zellikle gjhsz)
metablpch ... allaghz enecen] paraya kendin bak, nk rusa nedeniyle yunancay doru yazmasn bilmiyorum,
(Eletiriye Katk, s. 3, n 1.) Bu tez yalnzca "ok baya ve ocuka" bir biimde anlatlmakla kalmaz (s. 18)
ama bu tezde "kullanm-deeri ile deiim-deeri arasnda bir ayrm" bulanlar, kendilerini ayrca, "hemen u son
zamanlarda" ve "yalnzca en ileri sistem erevesinde", yani bay Dhring'in sisteminin ta kendisi erevesinde,
kullanm-deeri ile deiim-deerinin hkmden dtn unutma "dlem"ine de kaptrrlar.
** Aristote, De republica, Kitap I, Blm 9. -Ed.
258
Friedrich Engels
Anti-Dhring

ile deiim-deerinin hkmden dtn unutma "dlem"ine de kaptrm olurlar.

"Platon'un devlet zerine yaptlarnda da ekonomik iblmnn modern blm bulunmak
istendi."
Bu tmce kukusuz Kapitalin nc basksnn, Blm XII, 5, s. 369'daki parasyla ilgili;
ne var ki orada, klasik ilkan iblm zerindeki dncesi, tersine, modern dnce ile
"en sert kartlk oluturan" bir dnce olarak gsterilir.* - G beenir bir dudak
bkme, ite Platon'un (Yunanllar bakmndan devlet ile ayn ey demek olan) kentin doal
temeli olarak iblm zerindeki zaman iin dahice aklamasnn** bay Dhring
tarafndan deimli grld tek ey ve o da Platon' un "pazarn belirli bir geniliinin,
meslek trlerinin daha ileri derecede dallanp budaklanmas ve zel ilemlerin teknik
aynmas karsna kard snr"n szn etmemesi nedeniyle -ama Yunanl Kse-nefon
bu ii yapt,*** bay Dhring!- "Yalnzca ve yalnzca bu snr kavram, baka trl bilimsel
olarak nitelendirilemeyecek fikrin, sayesinde nemli bir ekonomik doruluk durumuna
dnt bilgidir."
Bay Dhring tarafndan ylesine kmsenen "profesr" Roscher, o iblm fikrinin
"bilimsel" duruma gelmesi iin zorunlu "snr" izmi**** ve bu nedenle bay Dhring
[sayfa329] iblm yasasnn kefini, kesin olarak Adam Smith'e maletmitir. Meta
retiminin egemen retim biimi olduu bir toplumda, "pazar" -bir kez olsun bay
Dhring'in gsterii ile sylemek gerekirse- "i adamlar" arasnda ok tannm bir "snr"
olmutur. Ama, kapitalist iblmn yaratan eyin pazar deil, tersine, pazan yaratan
eyin daha nceki toplumsal balann ayrmas ve bundan doan iblm olduunu grmek

iin, "greneki bilgi ve igd"den daha ok ey gerek. (Bkz: Kapital, 1, Blm XXIV, 5,
sanayi sermayesi iin ipazann kurulmas.) *****
"Parann rol her zaman ekonomik dncelerin en nem-

* Kapital, Birinci Cilt, Ondrdnc Blm, s. 379-382. -Ed. ** Platon, Republique, Kitap II. -Ed. *** Xenophon, Cyropedie, Kitap
VIII, Blm 2. -Ed.
**** VVilhelm Roscher, Die Grundlagen der Nationalkonomie, 3. bask, Stuttgart ve Augsbourg 1858, s. 86. -Ed.
***** Kapital, Birinci Cilt, s. 763-767. -Ed.
Friedrich Engels
259 Anti-Dhring

li uyarcs olmak olmutur [! ]. Ama bir Aristoteles bu rol zerine ne biliyordu? Aktr ki
para aracyla deiimin, ilkel doal deiimi izlemi olmasndan baka hibir ey."
Ama eer "bir" Aristoteles parann, biri iinde yaln dolam arac olarak hareket ettii,
teki iinde para-sermaye iini grd iki ayn dolam biimini rahat rahat bulursa, byle
yapmakla bay Dhring'e gre "ahlaksal bir antipati"den baka bir ey davurmaz.* Eer
hatta "bir" Aristoteles paray kendi deer-ls rol iinde zmlemeye kalkma
cretini gsterir ve para teorisi bakmndan ylesine nemli olan bu sorunu doru bir
biimde koyarsa,** "bir" Dhring ve ok hakl i nedenlerle, bu yasaklanm cret zerine
tek szck sylememeyi ye tutar.
Sonal sonu: bay Dhring'in "dikkate sunma" biiminde yansd durumu ile Yunan ilka,
gerekten "tamamen basit f-kirler"den (s. 25) bakasna sahip deildir ama eer bu trl
bir "bnlk"n (s. 19) basit ya da basit olmayan fikirlerle herhangi ortak bir yan
varsa.***
Bay Dhring'in merkantilizm zerindeki blmne gelince, onu aslndan, yani
List'inNationales System (Ulusal Sistem), blm 29: "Okul tarafndan yanl olarak
merkantil [sayfa 330] sistem diye adlandrlan snai sistem"inden okumak daha iyi
olacaktr. Bay Dhring'in, burada her trl "derin bilgi grnnden" ne denli byk bir
zenle kanmasn bildii, bakalan arasnda, aadaki satrlardan grlebilir.
List, 28. blmde, "talyan iktisatlar" blmnde: "talya, ekonomi politiin pratiinde
olduu kadar teorisinde de btn modem uluslarn nne gemitir", der ve "Napolili
Antonio Serra'nn, kralla bir aln ve gm bolluu salamann yollar zerindeki yapn
(1613), talya'da zel olarak ekonomi politii konu alan ilk yapt" olarak anar.****

* Aristote, De republica, Kitap I. Blm 8-10. -Ed.

** Aristote, Ethique Nicomaque, Kitap V, Blm 8. -Ed.
*** Friedrich List, Das nationale System der politischen konomie, c. I. Stutgart ve Tbingen 1841, s. 451 ve
456. -Ed.
**** MN'de yukarda "Bay Dhring'in merkantilizm zerindeki blmne gelince" diye balayan paragraftan nce
u para gelir:
II. MERKANTLZM "Demek ki kesinlikle sylemek gerekirse, bilim olarak merkantil sistem yoktur. ...
260
Friedrich Engels
Anti-Dhring

Bay Dhring, bunu duraksamadan kabul eder ve bunun sonucu Serra'nin Breve
Trattato'sunu "iktisadn modem tarih-nce-sinin giriinde bir eit yazt olarak"
deerlendirebilir. Gerekten, onun Breve Trattato irdelemesi, bu "yaznsal krtkanlk" ile
snrlanr. Ne yazk ki aslnda iler baka trl olmutur: 1609'da, yani Breve
Trattato'dan drt yl nce, Thomas Mun'un A Discourse of Trade'i vb. yaynlanyordu.
Daha ilk basksnda bu yapt, ngiltere'de o zaman hl devlet pratii olarak savunulan
ilkel parasal sisteme kar yneltili olma zgl anlamna sahiptir; yani merkantil [sayfa
33i] sistemin, kendini dourmu bulunan sistem ile bilinli ayrln temsil eder. Daha ilk
biimi alnda bu yapt, birok kez yaynland ve yasama zerinde dolaysz bir etkide
bulundu. Yazar tarafndan batan baa gzden geirilen ve ancak lmnden sonra
yaynlanan 1664 basks biimi altnda: Englands Treasure, vb., daha yzyl merkantilist
incil olarak kald. yleyse eer merkantilizm, "girite bir eit yazt olarak" devir yapan
bir yapta sahipse, o yapt bu yaptr ve ite bu nedenle de bay Dhring'in "hiyerarik
ilikilere ylesine nem veren tarihi" iin bu yapt, kesin olarak yoktur. *

yleyse, sistemlerin bilinen ls iinde (merkantil sistem, fizyokrasi ve snai sistem) anlmasn knamak gerek" (27). te
yandan: "Sistemler [ sistem) ... gerekten vardr ve engellenmesi gereken tek ey... merkantil sistemin sunduu biimdeki
pratik davran kurallarn yorumlama ya da formle etme biimindeki virtzlklerin ... fizyokratlardaki ... bamsz teorik
ta)
saptamalar ile tek bir trde birlik iinde kartrlmalardr" (29)!?!
ta)
Ml'de yle devam eder:
Yksekten atan samalk!
Peki ama 19. yzyln bay Dhring'e benzer birka gizli merkantilisti dnda, byle bir su kim iledi? Ama hibir szde ekonomi
politik sistemi, gerek anlamda "bilim olarak kesinlikle" mevcut deildir.
Ekonomi politik tarihi bakmdan hepsinin, sistemin ya da burjuva iktisad, daha dousu kapitalist iktisat sistemindeki u ya da bu
halkann gerek teorik davurumlar olarak greli bir deeri vardr. Yalnzca bay Dhring trnden bir metafiziki, bu eitli
uraklar "tek bir trde birlik iinde" birbirine kartrabilir.
* MN'de yle izler:
III. DAHA USSAL BR KTSAT RETSNN GEM
RNEKLER VE GSTERGELER.
PETTY.
Parlak sluplu tarih yazma biiminin en byk "i" yanlarndan biri (ve beyaz kad karalamak iin, bu yan "dtan" ok
retkendir) una dayanr ki Dhring, daha sonra o portre sayesinde yaptlarnn ayrdedici zelliini yeniden kurmak zere,
herkesin bildii biyografik notlar yardmyla eitli iktisatlarn bir portre taslan yapar. Bylece, Petty'nin ok eitli
yaamndan, kolayca "bol sayda bo dnce ieren ve gerekte ciddiyet olarak ciddi iadam trnden baka bir ey tanmayan
bir kafa yaps" (64) kar. (Gerekte hakiki ciddiyet olarak... ciddi iadam trnn nasl tannacan anlamak g.) "Petty'nin
Friedrich Engels
261 Anti-Dhring

Modern ekonomi politiin kurucusu olan Petty zerine bay Dhring, bize onun "bol sayda
bo dnceye, kavramlarn i ve biraz da ince ayrmlar bakmndan [bir] duyarlk
yoksunluuna ... birok ey bilen ama hibiri zerinde biraz daha derine gitmeksizin
kolayca birinden tekine geen [bir] kararszla sahip bulunduunu ... iktisat konusunda
henz ok kaba biimde davrandn [ve] kartlklar, durum elverirse, ciddi dnr
kukusuz elen-direbilecek bnlklere vardn" bildirir.
Dikkatini "bir Petty"den esirgememeye tenezzl ettii zaman, "ciddi dnr" bay
Dhring iin ne ei benzeri bulunmaz bir alakgnlllk! Peki ona hangi dikkati gsterir?
Petty'nin, "onda yetersiz izleri bulunan emek, hatta deer [sayfa 332] ls olarak
emek-zaman" zerindeki tezleri, bu tmceden baka hibir yerde anlmaz. Yetersiz izler.
Treatise on Taxes and Contributions'unda Petty, 1. bask, 1662, metalarn deer
byklnn son derece ak ve doru bir zmlemesini verir. Buna nce ayn nicelikte
emee malolan deerli madenler ile budayn edeerlilii yardmyla rneklendirerek,
deerli madenlerin deeri zerine ilk ve son "teorik" sz syler. Ama metalarn
deerlerinin eit emek (equal labour) ile lldklerini de ok ak ve genel bir biimde
dile getirir. Bulgusunu ksmen ok karmak eitli sorunlarn zmne uygular ve yer
yer, eitli vesilelerde ve eitli yazlarda, hatta ana tezi yinelemedii yerlerde bile,
bundan nemli sonular karr. Ama daha ilk yaptnda, unu da syler:
"Bunun [emein eitliiyle deer bime] deerlerin denge ve llmesinin temeli olduunu
ne sryorum; bununla birlikte, bunun zerine kurulan her eyde, bunun pratik
uygulanmasnda, birok eitlilik ve karmaklk olduunu da itiraf ederim."*
Demek ki Petty, bulgusunun neminin olduu denli, onun ayrntl uygulamasndaki gln
de bilincinde. Bu nedenle baz ayrntl erekler iin bir baka yol daha arar. zellikle
toprak ile emek arasnda doal bir eitlik ilikisi (a natural Par) kurmaya aanlaynn en gsz yan, kendini... kavramlarn i ve biraz da ince ayrmlar bakmndan duyarlk yoksunluunda
gsterir" (53). "Petty'e kar, kendi z ilerini sonunda 1.500 sterlinlik bir yllk gelire sahip olacak biimde
yrtt iin sayg besleyecek kimseler bulunacaktr." Ayrca Petty, "ingiliz papaz snfnn trl oyunlarn son
derece gze arpan bir biimde" kopya etme "virtzite"sine de sahipti, vb..
* VVilliam Petty, A Treatise on Taxes and Contributions.... London 1662, s. 24-25. -Ed.
262
Friedrich Engels
Anti-Dhring

lr, yleki deer, "ikisinden her biri iinde ve daha iyisi, ayn ayn her ikisi iinde"
istenildii gibi davurulabilsin. Bu yanlg bile dahice bir eydir.
Petty'nin deer teorisi zerine bay Dhring, u derin dnceyi ileri srer:
"Eer daha derin bir biimde dnm olsayd, nceden anmsatm bulunduumuz kart
bir anlayn izlerine baka yerde raslamak kesinlikle olanakl olmazd"; yani: "izler"in...

"yetersiz" olduklar bir yana braklrsa, "nceden" hibir ey anlmamtr. Bay Dhring'in
okuru, nceden de sonradan da zerinde hi durmad iin z zerinde "nceden" bilgi
sahibi edildiine "sonradan" inandrmak iin, kof [sayfa 333] bir tmce yardmyla, bir
eye "nceden" antrmada bulunma yolundaki o ok belirtili davran, burada kendini
aka gsteriyor.
Adam Smith'te deer kavram zerine "kart anlaylarn" yalnzca "izleri"ni ve deer
zerine aka kart yalnzca iki gr deil ama , hatta hepsini sayarsak rahata
yanyana gelip apraz-laan drt gr buluruz. Ama zorunlu olarak elyordamyla ilerleyen,
eitli denemeler yapan, daha yeni yeni biimlenmeye balayan bir fikirler karmaas ile
savaan ekonomi politiin kurucusunda ok doal grnen ey, birbuuk yzyllk
aratrmalar, sonulan ksmen kitaplardan ortak bilince getikten sonra seerek
zetieyen bir yazarda tuhaf grnebilir. Ve byk eylerden kk eylere inmek
gerekirse, grm bulunduumuz gibi, bay Dhring'in kendisi de bize be ayr eit deer
ve onlarla birlikte bir o denli kart anlay sunar. Kukusuz, "eer o da daha derin bir
biimde dnm olsayd", okurlann Petty'nin son derece ak deer anlayndan en
byk karklk iine atmak iin onca gle katlanmazd.*
Petty, 1682'de yaynlanan Quantulumcumque Concerning Money adl yap ile Anatomy of
Irelandndan on yl sonra (bu yapt, ilk kez olarak, bay Dhring'in en orta mal okul
kitaplarndan kopya ettii gibi, 1691'de deil 1672'de yaynland),** bir tek btn
* "Ve byk eylerden kk eylere inmek gerekirse..."den balayarak bu para MN'de yoktur. -Ed.
** Petty, Quantulumcumque...'unu 1682'de yazd ve 1695'te Londra'da yaymlad. The Political Anatomy of
Ireland 1672'de yazlm ve 1691'de Londra'da yaynlanmtr. -Ed.
Friedrich Engels

263 Anti-Dhring

biiminde eksiksiz bir alma verdi. Merkantilist anlayn teki yaptlarnda raslanan son
izleri, bu yaptta bsbtn yok olmutur. Bu yapt, hem ierii hem de biimi ile kk bir
bayapttr ve ite bu nedenle de bay Dhring'de ad bile gemez. ktisatta ortaya kan
en deha sahibi ve en zgn aratrc karsnda kendi kendiyle dolu baya bir ukalann
paylayc honutsuzluunu davur-mak ve teorik deha ltlarnn kusursuz "belitler"
olarak dzenli saflar biiminde caka satmay kabul etmediini [sayfa 334] ama tersine
"kaba" pratik gerelerin, rnein verginin derinletirilmi irdelemesinden dank dzen
fkrdn grmekle arplmaktan baka bir ey yapamamas ok doaldr.
Bay Dhring, "Siyasal Aritmetik"in Petty tarafndan baya saylama (istatistik) terimleri
ile kurulmas karsnda, tpk onun dorudan doruya iktisat almalar karsnda
davrand gibi davranr. Petty tarafndan uygulanan yntemlerin benzersizlii zerine,
hrnlkla omuz silkilir! Lavoisier'nin bile bu alanda ondan yzyl sonra uygulad gln
yntemler karsnda,* bugnk istatistii Petty'nin ona ustaca vermi bulunduu erekten
hl ayran o byk uzaklk karsnda, bu kasntl stnlk sav, enlikten iki yzyl sonra,
rlplak bnl iinde apak grnr.
Petty'nin, bay Dhring'in "giriim"inde hemen hemen hi dikkat edilmeyen en nemli
fikirleri, bay Dhring'e gre zamanmzda ancak kendi balamlar dnda szkonusu
edilerek, kendilerinde sahip olmadklar bir nem verilen tutarsz esintiler, rasgele
dnceler ve geliigzel aklamalardan baka bir ey deildirler; yleyse bu fikirler,
ekonomi politiin gerek tarihinde deil ama yalnzca bay Dhring'in kktenci eletiri
dzeyi ve "derine giden tarih yazma slubu" alnda bulunan modem kitaplarda bir rol
oynarlar. Bay Dhring "giriim"inde, savdan sonra kant istemeye cret etmekten saknan
kr krne inan sahibi bir okurlar evresini gznnde tutmua benzer. Bu konuya
birazdan dneceiz (Locke ve North dolaysyla) ama nce, sz arasnda, Boisguille-bert
ve Law zerine bir gz atmamz gerek.**
Birinciye ilikin olarak, bay Dhring'e zg tek buluu belir-

* Lavoisier, De la richesse territoriale du Royaume de France (Paris 1791), Essai de la population de la Ville de
Paris.... ve matematiki Lagrange ile birlikte, Essai d'arithmetique politique... (Paris 1791) adl iktisadi almalar

da yazmtr. -Ed.
** MN'de bundan sonra u balk gelir: BOISGIULLEBERT VE LAW
264
Friedrich Engels
Anti-Dhring

telim. O, Boisguillebert ve Law arasnda, kendisine dein bilinmeyen bir balant

bulmutur. Gerekten Boisguillebert meta dolam iinde yerine getirdikleri normal
parasal ilevlerde deerli madenlerin kredi paras ("bir kat [sayfa 335] paras") ile
deiebileceklerini ileri srer.* Law, buna karlk, bu "kat paralanann keyfi bir
"artnn, bir ulusun zenginliini artracan dnr. Bundan, bay Dhring iin,
"Boisguillebert'in deyiinin yeni bir merkantilizm yolunu kendinde barndrd", bir baka
deyile Lavv'u kendinde barndrd sonucu kar. Ve bu da u biimde apak tantlanr:
"nemli olan yalnzca, yaln kat paralarna deerli madenlerin oynayacaklar roln
tpksnn verilmesiydi ve bylece merkantilizmin bir bakalam hemen gereklemi
bulunuyordu."
Ayn biimde, amcamn halam durumuna bakalam da hemen gerekleebilir. Geri bay
Dhring, ileri yoluna koymak iin, yle ekler: "Bununla birlikte, Boisguillebert'in byle
bir niyeti yoktu." Ama o, deerli madenlerin parasal rol zerindeki kendi ussal anlayn,
kendisine gre deerli madenlerin bu rolde kat ile deitirilebilmeleri nedeniyle,
merkantilistlerin boinana dayanan anlaylar ile deitirme niyetini nasl besleyebilirdi?
Bununla birlikte bay Dhring, istensiz komedyas ile yle devam eder: "Gene de, urada
burada yazarmzn, baar ile gerekten yerli yerinde bir gzlem yapt da itiraf
edilebilir" (s.83).** [sayfa 336]

* Pierre Boisguillebert, "Dissertation sur la nature des richesses, de l'argent et des tributs..." Blm II,
Economistes financiers du XVIII. siecle iinde, Paris 1843, s. 397. -Ed.
** Ml'de yle devam eder:
Grlyor: Dhring eski yazarlar karsnda hep privat-dozent rol oynar ve onlara snav notlar vererek
yetkilerini aar. Bizzat bay Dhring hakknda onun hibir zaman "ince" olmasa da, "merkantilizmin modern
deiimini yapt" sylenebilir. Gerekten bay Dhring, retim meta retim biimi iinde yaplr olmaktan kt
zaman bile, parann roln oynamaya devam edeceini varsayar.
Dhring, Boisguillebert'ten Law'a geer.
Law: skoya bankalarn inceleyen Adam Smith, kitap II, blm 2, (bu arada denk dtke Lavv'u da eletirir),
tekiler arasnda, ulusal kredi bankalar da kurulmutu u gzlemi yapar:
"Kendi kar ile elikiye dmemek iin bir banka, i yapt dolaan sermayenin hepsini ya da hatta ok byk
bir blmn bir tccara bor veremez; nk her ne denli bu sermaye ona srekli olarak para biimi altnda
gelse de ondan ayn biim altnda ksa da, girilerin tm klarn tmnden gene de ok farkldr ve bir
bankanm rahata almasna uygun, ll neller iinde, tccarn demelerinin toplam bankann avanslarnn
toplamna eit olmaz. Bir banka, i adamna sabit sermayesinin nemli bir ksmn, rnein topra iyiletirmeye
girien birinin kulland sermayeyi dn verme olanana daha da az sahiptir. ... Sabit sermaye girileri, hemen
her zaman dolaan
Friedrich Engels

265 Anti-Dhring

Lavv'a gelince bay Dhring, basan ile ancak u "gerekten yerli yerinde gzlem"i yapar:
"Lavv'un da son temeli (yani deerli madenler temelini) hibir zaman tamamen ortadan
kaldramad ama son snra, yani sistemin yklna, kat para karlmasna dein
gtrd grlr." (s.94.)
Gereklikte, eer yaln para iaretleri olan kattan kelebekler halk iinde seke seke
uuacaklardysa bu, deerli madenler temelini ortadan kaldrmak iin deil, tersine,
halkn ceplerini tamtakr devlet kasalarna boaltmak iindi.*
Gene Petty'ye ve bay Dhring'in iktisat tarihinde ona oynatt silik role dnmek iin,
nce Petty'nin hemen ardndan gelenler zerine, Locke ve North zerine bize ne
dendiine bakalm. Locke'un Considerations on Lovering of [sayfa 337] Interest and Raising Of Money'si ile North'un Discourses upon Trade'i ayn yl, 1691 'de yaynlandlar. * *

sermaye girilerinden ok daha yavatr ve ... bunlar iadamna, uzun yllar sren ve bir bankann rahata almasna uygun
dmek iin gereinden uzun olan bir dnem gemeden, ok seyrek olarak geri gelirler."
Law eletirisinde bay Dhring, bunu u biimde deitirir: "Bir para sisteminin temeli, gerekte ... hibir zaman yalnzca gelecei
geni lde ncelemeleri ve somut olarak imdiki zaman iin doal retimlerin ancak ok kk bir paras ile grnmeleri
nedeniyle, byk bir tutar meydana getiren sermaye deerlerinden bileemez. ice geen ekonomik retimlerin ileyiinde,

zaman ve deyim yerindeyse uyum barol oynar. Ama asl anlamda para, bir anlk dolama ve o anda verilmi ilikilerin
dengelenmesine hizmet edecek bir eydir... Yzeysel olmamalarna karn yaln olan bu fikirler, para sistemeni deerli madenler
temelinden ayrma yolundaki her giriimin eletirisini ierir." (s. 94)
lkin A. Smith'in kendini beenmi yavalatrlmas, deerli fikirlerinin ar sz ebelii durumuna evrilmesi; ama eein
kulaklar, paragrafn sonunda grnyor. Para sisteminin "deerli madenler temelinden" ayrlamama nedeni, bu "yzeyde
olmayan" fikirden ok baka bir yerdedir. "Metay isteyen ama paray istemeyen, zel deiime dayanan retimi isteyen ama bu
retimin zorunlu koullarn istemeyen topyaclar demek ki paray yalnzca elle tululur biimi altnda deil, ama samalamann
gazsal biimi altnda da deerlerin ls olarak 'ortadan kaldrdklar' zaman, manta ters dmezler." {Contribution a la
critique de l'economie politique, s. 47.) Ama bay Dhring'in para zerindeki fikirlerini aydnlatmay Kapital bile baaramad.
* Bundan sonra MNde u balk gelir:
YENDEN PETTY, YUKARDA ADI GEEN LOCKE VE NORTH VE 1691 LE 1752 ARASINDA DHRNG'DE OLUP BTENLER
** M'de syle izler:
Locke: Petty'den, Dhring, Locke'a geer. Ama, Locke'un Treaty Concerning Government' ndan yanl olarak yorumlanm,
dolaysyla yanl olarak eletirilmi bir para bir yana, onun (Barbon'un Locke'a kar yaptnda [1696] knad) merkantilist
grleri zerindeki birka bo sz bir yana, Locke'un en nemli iktisat yapt: Some
266
Friedrich Engels
Anti-Dhring

"Onun [Locke] faiz ve para zerine yazdklar, merkantilizm anda devlet yaam olaylar
konusunda geerlilii olan dnceler erevesinden kmaz." (s. 64.)
- Bu "aklama"nn okuru iin, Locke'un Lovering of Interest'inin 18. yzyln ikinci
yansnda Fransa ve talya'da ekonomi politik zerine, hem de eitli ynlerden ylesine
byk bir etki kazanm olmasnn nedenleri herhalde ok ak olacaktr.
"Faiz orannn zgrl zerine, birok i adam [Locke ile] ayn eyi dnyor ve
durumun evrimi de faiz oran karsndaki engellerin etkisiz olarak grlmesi eilimini
yaratyordu. Bu Dudley North'un Discourses upon Trade'ini zgr deiim ynnde
yazabildii bir zamanda, faiz snrlamalarna kar teorik muhalefeti olaanst hibir
yan bulunmayan bir muhalefet olarak gsteren birok ey, deyim yerindeyse havada
olmalyd." (s.64.)
Demek ki Locke, "olaanst" hibir ey sylemeksizin faiz zgrl zerine teori
kurmak iin, u ya da bu ada "i adam" nn dncelerini yeni batan dnmek ya da
zamannda, "deyim yerindeyse havada" olan eyleri yakalamaktan baka bir ey
yapmamalyd! Ama gerekte Petty, daha 1662'de, Treatise on Taxes and
Contributions'unda, bizim tefecilik adn verdiimiz para rant olarak faizi (rent of money
which we cali usury), toprak ve bina mlkiyeti rant (rent of land and houses) ile
karlatryor ve kukusuz toprak rantna kar deil ama elbette para rantna kar
yasama nlemleri aracyla sert davranlmasn isteyen toprak sahibi karsnda, doa
yasasna kar pozitif hukuk yasalar [sayfa 338] karmann ne denli bo ve ksr bir ey
olduunu gsteriyordu (the vanity and frutlessness of making civil positive lav against
the lav of nature).* Bu nedenle, Quantulumcumque Concerning Money (1682)'sinde faizin
yasal dzenleniini, deerli madenler dsatm ya da kambiyo kurlarnn dzenlenmesi
denli budalaca bir ey olarak iln eder. Ayn yaptta, Raising of money zerine kesin
eyler syler (rnein bir ons gmten iki kat ilin basarak yarm iline bir ilin adn
verme giriimi).
Bu son noktada Petty, Locke ve North tarafndan, dpedz
Considerations on the Consequences of the Lovering of Interest and Rasing of Money (1661) zerine
rendiimiz ey ite u.
* W. Petty, A Treatise on Taxes and Contributions..., London 1662, s. 28-29. -Ed.
Friedrich Engels

267 Anti-Dhring

ya da ok az bir farkla kopya edilir. Ama faiz konusunda Locke, Petty'nin para faizi ile
toprak rant arasndaki paraleline balanr, oysa daha ileri giden North, sermaye rant
olarak (rent of stock) faizi toprak rantna ve finans lordlarn da toprak lordlanna kar
koyar. Ama Locke, Petty tarafndan istenen faiz serbestliini ancak saknmlarla
benimserken, North bu zgrl kesin olarak benimser.
"Daha ince" anlamda daha da zorlu bir merkantilist olan bay Dhring, kendini Dudley
North'un Discourses upon Trade'in-den,* bu yaptn "zgr-deiim ynnde" yazld
gzlemi ile kurtard zaman, kendi kendini geride brakr. Bu, Harvey zerine, onun "kan

dolam ynnde" yazdn sylemek gibi bir eydir. North'un yapt, br deimleri bir
yana, i ticarete ilikin olduu denli d ticarete ilikin olarak da hibir eyin
engellemedii bir mantkla yazlm, zgr-deiim retisinin tamamen klasik bir
tartmasdr; kukusuz 1691'de "olaanst bir ey"!
Bununla birlikte bay Dhring, bize North'un bir "tccar", stelik kt bir ocuk olduunu
ve yaptnn "baar kazanamadn" aklar. Byle bir yapt, ngiltere'de koruyucu
sistemin kesin utkusu zamannda, toplumun her iinde nayak olan ayak takm gznde
"basan" kazansn - ite bir bu eksikti! Gene de bunun byle olmas, bu yaptn ngiltere'de
[sayfa 339] hemen arkasndan, hatta birka 17. yzyl sonundan nce yaynlanan bir dizi
iktisat yaptnda grlebilecek hzl teorik etkisini engellemedi.
Locke ve North, Petty'nin ekonomi politiin hemen her alannda gerekletirdii ilk
baarlarn, ngiliz ardllar tarafndan birer birer nasl yeniden ele alnp
gelitirildiklerini bize gstermilerdir. Bu srecin, 1691'den 1752'ye dein giden dnem
iindeki izleri, kendini daha bu dnemde herhangi bir nem tayan tm iktisat
yaptlannn, olumlu ya da olumsuz hareket noktas olarak Petty'yi alm olmalar yaln
olgusu ile en yzeysel gzlemciye bile zorla kabul ettirir. Bu nedenle, zgr kafalarla dolu
bulunan bu dnem, ekonomi politiin kerteli olumasnn irdelenmesi iin en nemli
dnemdir. Bu dnem Kapitalde, Petty ile bu dnem yazarlanna o denli nem vermi
olmasn Marks'a balanmaz bir gnah olarak ykleyen "parlak sluplu tarih yazma
biimi" tarafndan, tarihten
* Dudley North, Discourses upon Trade..., London 1691, s. 4. -Ed.
268
Friedrich Engels
Anti-Dhring

dpedz silinmitir. Bu tarih yazma biimi, Locke, North, Boisguil-lebert ve Lavv'dan

hemen fizyokratlara geer ve daha sonra ekonomi politiin gerek tapnann giriinde,
David Hume grnr. Bay Dhring'in izniyle, kronolojik dzeni yeniden kuracak ve bunun
sonucu Hume'u fizyokratlarn nne koyacaz.*
Hume'un ekonomik Essay'leri** 1752'de yaynland. Bir btn oluturan Of Money, Of
the Balance, ofTrade, OfCommerce balkl denemelerde Hume, adm adm ve ou kez
[sayfa 340] yaln zenlerine dein, Jacob Vanderlint'in Money Ansvers Ali Things,
Londra, 1734, kitabn izler. Bu Vanderlint, bay Dhring iin ne denli bilinmez kalm
olursa olsun, 18. yzyl sonu, yani Adam Smith'ten sonraki dnem ngiliz iktisat
yaptlarna dein hesaba katlr.
Vanderlint gibi Hume da paray, yaln bir deer simgesi olarak inceler; ticaret
bilanosunun bir lke iin srekli biimde lehte ya da aleyhte olamamas nedenlerini,
hemen hemen harfi harfine Vanderlint'ten kopya eder (ve bu da nemli bir eydir, nk
deer simgeleri teorisini baka birok kitaptan da alabilirdi); eitli lkelerin eitii
ekonomik konumlanna gre doal olarak kurulan bilanolar dengesini Vanderlint gibi
retir; zgr-deiimi Vanderlint gibi, ama biraz daha az cret ve mantkla tier.
Vanderlint gibi ama onunki denli belirgin olmayan bir biimde, gereksinmeleri retimin
motoru olarak deerlendirir. Meta fiyatlar zerinde yanllkla kredi paras ve devlet
tahvillerine ykledii etkide Van-derlint'i izler; Vanderlint ile birlikte kredi parasna
mahkum eder, Vanderlint gibi meta fiyatlarn emein fiyatna, yani crete balar; hatta
para ymann (thesaurisation, iddihar) meta fiyatlarn dk bir oranda tuttuu
yolundaki o delice fikri bile Vanderlint'ten kopya
* Bundan sonra MN'de yle devam eder:
" ... yoksa onlarn arkasma deil, ama te yandan, bizden bilgeliinin kaynaklarn ortaya koyarak, bir yazarn "ayrdedici
zgl"ne zarar vermememizi isteyen bay Dhring'in ok kar gzetir yasaklamasna karn (bkz: s. 50), Hume ile birlikte o
&)
polis ynetmeliklerine kar gelen zgrl kullanacaz.
DAVID HUME
ta)
Bunu M'de u izler:
Valckenaer, bundan otuz yl kadar nce, Hume'u modern ekonomi politiin temelini atan adam olarak gstermeye kalkmt; ama
bu i, Dhring'deki gibi "kallee" bir niyetle yaplmamt, bu konu zerinde birazdan gene konuacaz.

** David Hume, Essays, Moral and Political, and Dialoques Concerning Natura! Religion, vol. 4, Political discourses, Edinburgh,
1752. -Ed.
Friedrich Engels
269 Anti-Dhring

eder vb., vb..

Uzun zaman nce bay Dhring, Hume'un para teorisi konusunda bakalarnn dt
yanlgy gizemli bir havayla kulamza fsldam; zellikle Hume'un, Vanderlint ve adn
anacamz bir baka yazarla daha, J. Massie ile olan gizli ilikilerini, stelik izin de
almakszn gstermekte saknca grmeyen Marks'a gzkorku-tucu antrmalarda
bulunmutu.
te bu yanlgnn iyz. Hume'un, parann deer simgesinden baka bir ey olmad ve
bunun sonucu teki koullar deimedii srece, meta fiyatlarnn dolamdaki para
miktannn artndan dolay dtkleri ve azalndan dolay ykseldikleri yolundaki gerek
para teorisine ilikin olarak bay Dhring, dnyann en byk iyi niyetiyle -ve gizemine
sahip bulunduu kl biim hesaba kalarak-, ncellerinin yanllkla syledikleri eyleri
yinelemekten baka [sayfa 3411 bir ey yapamaz. Hume'a gelince, sz geen teoriyi
sunduktan sonra kendi kendine, Amerika madenlerinin bulunmasndan sonra da, gene de
"sanayinin, bu madenlerin sahipleri hari, Avrupa'nn btn uluslarnda gelitii"nin ve
bunun da, "baka nedenler arasnda, altn ve gm art sonucu olduu"nun "ak" olduu
itiraznda bulunur (ayn ncllerden hareket eden Montesquieu de daha nce ayn eyi
yapmt).* Hume bu olay, "metalarn yksek fiyat, aln ve gm artnn zorunlu sonucu
olmasna karn, gene de bu ar hemen izlemez ama parann tm devlette dolamas ve
etkilerini nfusun tm katmanlar zerinde duyurmas iin belirli bir zamann gemesi
zorunludur" diyerek aklar. Bu arac dnemde, parann sanayi ve ticaret zerinde olumlu
bir etkisi vardr. Bu aklamann sonunda Hume, ncellerinin ve adalarnn oundan
daha dar bir biimde de olsa, bize bunun nedenlerini syler:
"Paray tm topluluktaki ilerlemesi iinde izlemek kolaydr ve o zaman onun, emein
fiyatn ykseltmeden nce, herkesin abasn kamlayacan grrz."**
Bir baka deyile, Hume burada deerli madenlerin deerinde bir devrimi, dpedz bir
deer dmesini ya da ayn anlama gelmek zere deerli madenlerin deer lsnde bir
devrimi be* Montesquieu, De I'Esprit des lois, Cenevre 1748. -Ed.
** David Hume, Essays and Treatises on Several Subject, vol. I, London 1777, s. 303-304. -Ed.
270
Friedrich Engels
Anti-Dhring

timler. Bundan, meta fiyatlarnn yava yava oluan eitiemesinde, bu deer dnn
"emein fiyatn", yani cretleri ancak son kertede ykselttii; bunun iiler zararna
tccar ve sanayicilerin krn ykselttii (bunu tamamen normal karlar) ve bylece
"abay kamlad" doru sonucunu karr. Ama gerek bilimsel soru: Deerli
madenlerin, deerlerinde hibir dme olmadan artan bir dalm meta fiyatlar zerinde
etkili olur mu ve nasl etkili olur? - bu soru, herhangi bir "deerli madenler art"n
onlarn deerden dmeleri ile kanran Hume tarafndan sorulmaz bile. Demek ki Hume,
Marks ona neyi yklerse tastamam onu yapar (Contribution critiue, s. 141).* Geerken
[sayfa 342] bu noktaya gene dneceiz, ama daha nce Hume'un "faiz" zerindeki
denemesine bakalm.
Hume'un, faizin varolan para yn ile deil ama kr oran ile dzenlendii yolundaki
aka Locke'a kar yneltilmi tantlamas ile faiz orannn yksek ya da dk dzeyini
belirleyen nedenler zerindeki teki aklamalar, - btn bunlar, Hume'un Essay'inden iki
yl nce, 1750' de yaynlanan bir yaptta: An Essay on the Governinig Cause of the
Natural Rate of Interest wherein the sentiments of Sir W. Petty and Mr. Locke, on that
head, are considered'de daha doru ve daha kaba bir biimde bulunur. Bu yapn yazar,
birok bakmdan ok hareketli ve o an ngiliz bibliyografyasndan anlalabilecei gibi

ok okunan bir yazar olan J. Massie'dir. Faiz oran zerine Adam Smith tarafndan
yaplan aklama, Massie'ye Hume'dan daha yakndr. Massie de, Hume da, her ikisinde de
bir rol oynayan "kr"n iyz zerine ne herhangi bir ey bilir, ne de herhangi bir ey
sylerler.**
"Genel olarak, diye kurum satar bay Dhring, Hume zerine yaplan deerlendirmelerde
ou kez byk bir taraf kayrcl ile davranlm ve hi de onun olmayan fikirler ona
maledilmitir."
Ve bu "davran"n birok arpc rneini bize bay Dhring'in kendisi verir.***
* Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 208-212. -Ed. ** M2'de yle devam eder:

te yandan, bay Dhring'in Hume'un On Interest denemesi zerine yapt sunu, son derece yzeysel ve
ksmen de yanltr. *** M2'de yle devam eder: 17. yzyldan beri Hollanda, ngiliz iktisatlarn gzne rnek
bir lke olarak
Friedrich Engels

271 Anti-Dhring

Bylece, rnein Hume'un faiz zerindeki Essay'i u szlerle balar: [sayfa 343]
"Her ne denli ben bunun nedeninin, genel olarak kabul edilen nedenden bambaka olduunu
sanyorsam da, dk faiz oranndan baka hibir ey, hem de hakl olarak, bir halkn
gnen durumunun en gvenilir belirtisi olarak grlmemektedir."*
Yani daha ilk tmcede Hume, faiz orannn dklnn bir halkn gnenli durumunun en
gvenilir belirtisi olduu kansn, zamannda orta mal durumuna gelmi bulunan beylik bir
dnce olarak anar. Ve gerekten bu "fikir" herkese bilinen bir fikir durumuna gelmek
iin, Child'dan sonra tam yz yl geirmitir. Buna karlk:
"[Hume'un] faiz oran zerindeki dncelerinde, zsel olarak faiz orannn, durumun
[hangi durumun?] gerek barometresi olduu ve dklnn bir halkn gnencinin hemen
hemen amaz bir belirtisi bulunduu fikrini vurgulamak gerekir." (s. 130).
Byle konuan taraf kayrc ve sulu "kii" kim? Bay Dhring' den bakas deil.**
grnyordu. Bu lkenin zenginlii ve dk faiz oran da onlar etkiliyordu. Culpeper ve Child'dan bu yana, faiz
orannn dklne verilen byk nemin nedeni budur.
Hume, beylik bir fikir durumuna dm bir kany kendine malederek, nemli bir fikir durumuna getirme savnda
bulunacak bir Dhring deildir. Faiz zerindeki denemesine, daha ilk anda E. Dhring'in rtlmesini ieren u
tmce ile balar: "Her ne denli ben..."
* David Hume, op. cit, s. 313. -Ed.
** MN'de yle devam eder:
Bu ayn "kii"nin davran biimi zerine, paralarn ald yazarlarn anlmas karsnda o denli ince bir
honutsuzluk duymasnn nedenlerini de gsterecek bir baka rnek! (a)
Faiz orann para miktarnn belirledii yolundaki "halk yanlgsnn bir baka nedeni" der Hume, "d fetih sonucu
ellerine birdenbire para ve deerli madenler gemesi zerine, parann yaylmas ve her keye szmasndan
sonra, yalnzca kendilerinde deil ama btn komu dev-letlerde de faizin dt eitli uluslar rnei olsa
gerekir". Fatih ulusta para, toprak satn alarak ya da faize vererek onu deerlendirmeye alan birok yrtc
kuun eline geer ve bylece "ksa bir zaman iin sanki sanayi ve ticarette byk bir gelime olmu gibi bir sonu
meydana gelir [yani faiz orannda bir dme grlr]".(b) Ama bu grn uzun sre devam etmez, hatta devam
ettii grlse bile, fatih ulusa kalan ganimet para sonucu, meta fiyatlarnda buna uygun den bir ykselme olur,
faiz oran yeniden eski dzeyine dner, (c)
Ama fatih ulus ile tecimsel ilikilerde bulunan komu uluslara gelince, faiz orannn d, bunlarda fatih ulus
ile bilanolarnda dengenin kurulmasndan, yani fatih ulusun soyduu hazinenin "ticaret yoluyla tekiler arasnda
dalmasndan" sonra balar (yoksa "kii"rim onu koyaca gibi nce deil). "Ama faiz orannn bu d", salt
kendi bana alnm parann artndan deil, bu art emek ve gerekli geim aralar fiyatn artrmadan
272
Friedrich Engels
Anti-Dhring

te yandan eletirel tarihimizde yapmacksz bir aknlk uyandran ey de Hume'un,

baz baarl fikirler konusunda, "kendini bunlarn sahibi olarak gstermeye bile
kalkmamas"dr. te bay Dhring'in bana gelmeyecek bir hal.
nce, para artnn doal sonucu olan sanayideki gelimeden ileri gelir. Sanayideki bu gelime, diye devam eder
Hume, "para miktarnn ayn kalm [sayfa 344] mi olmasma karn", "baka nedenler"e de dayanabilirdi. Daha
nce OfMoney denemesinde grm bulunduumuz gibi btn etki, btn meta fiyatlar ve dolaysyla son
zmlemede cret de buna uygun ykselilere uramadan nce, burada yeni batan deerli madenlerdeki deer
dmesine yklenir. Hume iin, deerli madenlerin artlar durumunda deer yitirmeleri ya da azallar
durumunda deer kazanmalarndan bamsz olarak ortaya kan baka para miktar deiiklii yoktur, (d)

Hume'un yalnzca zetini verdiimiz ve kesin olarak para miktarnn faiz orann szde belirleyecei yolundaki
"halk yanlgs"nn nedenlerinden birini, para soyan vb. uluslar rneinden alnan nedeni, btn hilii iinde
gstermek iin giritii bu aklama, bay "Kii"de u kk tmcede grnr:
"Bylece, rnein yukarda sz edilen denge kurulmadan nce, para miktar deiikliinin faiz orann
etkileyebileceine iaret edilir [Hume tarafndan]" (s. 171).
Dorusunu sylemek gerekirse, bu biim altnda tek doru sz iermeyen ve Hume'un aslnda ne dediini okura
tahmin ettirmekten bile uzak olan bu tmce, bay Dhring'i bir solukta yle devam etmekten alkoymaz:
"Bylece bir Hume'un, kendi dargr ya da ideolojilerini savunmak iin ondan yana olduklarn syleyen
kimselerden daha bir dikkatlice dnd grlyor" (s. 131).
Gerekte bay Dhring'in sevgili Hume'unun, geri biraz psrk bir zgr-deiim havarisi olmas; dolaysyla
zgr-deiim doktrinerlerinin bile ondan yana olduklarn sylemekte hakl bulunmalar, oysa "kii"nin, 19.
yzyln "biraz ince" merkantilistlerinden alnm "kendi darg-r ve ideolojilerini savunmak" iin biraz nce
gstermi bulunduumuz biimde onu arptma zorunda kalmas gibi bir ansszl var.
(a) M2'de yle devam eder:
"Bylece, rnein para miktar deiikliinin yukarda sz geen denge kurulmasndan nce faiz haddini
etkileyebilecei [Hume tarafndan] kabul edilir" (130, 131).
lkin bay Dhring, "yukarda sz geen denge" sz ile, sanki bu sz eitli uluslar arasndaki bilanolarn
"denge"si ile ilgiliymi gibi, ikinci olarak da Hume'a gre para miktarndaki bir deiikliin faiz haddine "zararl
olabilecei" ok zel koullarn szn etmeyerek, okurunu iki nedenle artr.
(b) M2'de yle devam eder:
Ne var ki faiz oranndaki dn fatih lke ile komu devletlerde farkl nedenleri vard ama ne birinde, ne de
tekilerde bu sonucu yalnzca altn ve gm artna ykleyebiliriz.
(c) M2'de yle devam eder:
Demek ki burada Hume tarafndan ele alnan olayn, kendi z dncesine gre, faiz orannn normal hareketi ile
hibir ilgisi yoktur.
(d) M2'de yle devam eder:
Bay Dhring, sarsc "aklama"snda, ilkin bir yandan Hume'un fetih yoluyla elde edilen para ile ticaret yoluyla
elde edilen parann etkileri arasnda yapt ayrmn szn hi etmeyerek, te yandan Hume'a, fatih ulus ile
komu uluslar arasnda yukarda sz edilen dengenin kurulmasndan sonra, yani birincinin parasnn bir ksmnn,
faiz orann
Friedrich Engels

273 Anti-Dhring

Hume'un her deerli maden artn bir deer dmesine, kendi z deerinde, yani
metalann deer lsnde bir devrime elik eden art ile nasl kartrdn grmtk.
Bu [sayfa 345] karklk Hume'da kanlmaz bir eydi, nk deerli madenlerin deer
ls grevi zerine en kk bir fikri yoktu. Bu konuda fikri olamazd, nk deer
zerine hibir ey bilmiyordu. Deer szc, incelemelerinde belki yalnzca bir kez
grnr, o da Locke'un deerli madenlerin ancak "sanal bir deer"e sahip olduklar
yolundaki yanln, "onlar zsel olarak saymaca bir deere sahiptir" diyerek
biimsizletirdii parada.*
Burada o, yalnzca Petty'nin deil ama ngiliz adalanndan ounun da altndadr.
Petty'nin uzun zamandan beri am bulunduu bir aama olan "tccar"\ retimin bata
gelen iticisi olarak yceltmeye devam ettii zaman da ayn "gecikme"nin kantn verir.
Hume'un incelemelerinde, "bellibal ekonomik ilikiler" ile ura yolunda bay Dhring
tarafndan verilen gvenceye gelince, Hume'un ekonomik almalarnn dar evrenine
ap kalmak iin, Cantillon'un Adam Smith tarafndan ad anlan yapna (Hume'un
incelemeleri gibi 1752'de, ama yazann lmnden yllarca sonra yaynlanm yapt) bakmak
yetecektir.** Hume, sylenmi bulunduu gibi, hatta ekonomi politik alannda bile, bay
Dh-ring'in kendisine verdii berata karn saygdeer kalr; [sayfa 346] ama bu alanda
a amak yle dursun, zgn bir ararc bile deildir. Onun iktisat incelemelerinin
zamanndaki aydn evreler zerindeki etkisi, yalnzca aklamann stnlnden deil
ama daha da ok o sralarda serpilip gelimekte olan sanayi ve ticaretin, baka bir deyile
o zaman ngiltere'de hzla ykselen kapitalist toplumun ilerici ve iyimser bir yceltilmesi
olmasndan ileri geliyordu: Yani o toplum, bu incelemeleri "alklamak"tan baka bir ey
yapamazd.
drecek biimde, bu sonuncularn lkesine akmasndan sonra dedirtecek yerde, "yukarda" sz edilen denge
[yani eitli uluslar arasndaki parasal bilano dengesi, Dhring'de "yukarda" szkonusu olan yalnzca ve yalnzca

bu dengedir, bakas deil] kurulmadan nce dedirterek arptr. Ve eer faiz oran derse bu, parann artt
iin deil ama para art, fiyatlarda ve zellikle crette genel bir ykselmeye neden olmad srece, sanayiyi
gelitirdii iindir.
* David Hume, op. cit, s. 314. -Ed.
** R. Cantillon'un Essai sur la natura du commerce en general adl kitab 1752'de deil 1755'te yaymland.
Adam Smith bu yapttan, An Inquiry into the Nature...'de sz eder. -Ed.
274
Friedrich Engels
Anti-Dhring

Yaln bir bilgi yetecek. Tam da Hume'un yaad ada, toprak sahipleri ve genel olarak
zenginlerin vergi ykn azaltmak iin o ok nl Robert Walpole tarafndan yntemli bir
biimde kullanlan dolayl vergiler sistemine kar ngiliz halk ynnn ne byk bir tutku
ile savam verdiini herkes bilir. Hume'un, kafasndan hi karmad ve dolaysz
vergilerin en koyu dman, toprak vergisinin en kararl yanda olan yants Vanderlint'e
kar, adn an-makszn kalem tartmas yapt Vergiler zerine Deneme'sinde (On
Taxes) unlar okunabilir:
"inin bu vergileri [tketim vergileri] emeinin fiyat art-makszn aba ve tasarruf
ruhunu artrarak deyebilecek durumda olmamas iin, gerekte bunlarn ok ar ve ok
usd biimde datlm vergiler olmalar gerekir."*
nsan burada Robert Walpole'un da kendisini dinlediini sanr, hele buna Kamu Kredisi
zerine Deneme'nin, devlet alacakllarndan vergi toplamnn gl konusunda yle
dendii paras da eklenirse:
"Onlarn gelirlerindeki azal, oktruva ya da gmrklerin basit bir maddesi grn
altnda gizlenemez."**
Bir skoyaldan da baka trls beklenemeyecei gibi, Hume'un burjuva kn iin
duyduu hayranlk hi de platonik bir hayranlk deildir. Kkeni yoksul bir aileye dayand
halde, 1.000 sterlinlik bir yllk gelir sahibi oldu ve bunu da, bir Petty szkonusu
olmadna gre, bay Dhring u biimde aklar: [sayfa 347]
"yi bir zel tasarruf sayesinde, ok dar olanaklar temeli zerinde, kimsenin keyfine gre
yazma zorunda olmamak durumuna erimiti."
Bay Dhring, ayrca:
"Hibir zaman partilerin, prenslerin ya da niversitelerin etkisiyle en kk bir dn
vermedi" dedii zaman, bilindii kadanyla Hume'un bir "Wagener"*** ile hibir zaman
ortaklaa bir yaz ii yapmadn ama hi deilse whig oligarisinin yorulmak bilmez bir
yanda olduunu, "Kiliseyi ve Devlet"i ycelttiini ve bu deimine karlk olarak,
kendisine nce Paris eliliinde sekreterlik
* David Hume, op. cit., s. 367. -Ed. **Ibid.,s. 379. -Ed.
*** Bismarck, dostu VVagener'in aracl ile bay Dhring'ten toplumsal sorun zerine bir inceleme istemi ve
bay Dhring de bu incelemeyi yazmakta zen gstermitir. -Ed.
Friedrich Engels

275 Anti-Dhring

grevi ve daha sonra da ondan ok daha nemli ve ok daha kazanl mstearlk grevi
verildiinin doruluunu da kukusuz itiraf etmek gerekir.
"Siyasal bakmdan Hume, tutucu ve sk skya kralc kandayd ve her zaman da yle kald.
Bundan tr kurulu kilise yandalar tarafndan, sapknlkla Gibbon denli sert bir biimde
sulandrlmad" der, yal Schlosser.*
"Bu bencil Hume, bu tarih kurcalaycs", ngiliz keilerini oluksuz ocuksuz, sadakayla
bolluk iinde yaamakla sular, "ama kendisinin de hibir zaman ne ailesi, ne kans oldu; bu
adam, devlete yaplm herhangi bir hizmetle hibir zaman hak kazanmakszn devlet
gelirlerinden tka-basa yiyen, ense kulak adamakll yerinde biriydi" der avam takmndan
o kaba Cobbet.** "Yaamn pratik davrannda, balca ynlerde bir Kant' hayli nceler",
der bay Dhring.
Ama Eletirel Tarih'te Hume'a, bu denli abartlm bir yer neden verilir? Yalnzca bu
"ciddi ve ince dnr", 18. yzyl Dh-ring'i olma onuruna sahip bulunduu iin. Eer bir

Hume "btn bir bilim dalnn [iktisat] kurulmasnn aydnlanm felsefenin bir yapt
olduunu" tantlamaya [sayfa 348] yanyorsa, onun mjdeci rol btn bir bilim dalnn
zamanmz iin tamamlann, yalnzca "aydnlanm" durumda bulunan felsefeyi gerein
mutlak olarak k saan felsefesi haline dntrm olan ve kendisinin tpk Hume'daki
gibi "-Alman topra zerinde imdiye dein grlmemi [ey]...-, dar anlamda felsefe
saygsnn iktisat konusundaki bilimsel abalarla birlemi bulunduu" alacak adamda
bulacann en iyi gvencesini verir.
ktisat olarak kukusuz saygdeer olan Hume'u, nemi gemite yalnzca bay
Dhring'in "a iin kesin nem tayan" baarlar zerinde de ylesine direngenlikle
susan o kskanlk tarafndan bilinmezlikten gelinebilmi birinci snf bir iktisat yldz
durumuna getirilecek kadar iirilmi grmemizin nedeni, ite

* F. C. Schlosser, Weltgeschichte fr das deutsche Volk, c. 17, Frankfurt-am-Main 1855, s. 76. -Ed.
** VVilliam Cobbet, A History of the Protestant "Reformatior" in England and Ire-land..., London 1824, s. 149,
116 ve 130. -Ed.
*** MN'de yle devam eder:
276
Friedrich Engels
Anti-Dhring

Bilindii gibi fizyokratik okul, bize Quesnay'nin Tableau eco-nomigue'i ile imdiye dein
iktisat eletirici ve tarihilerinin bo
V. FZYOKRAS
"Quesnay hi olmazsa ekonomik kavramlarla yazlm bir iir denebilecek bir ey vermitir." (s.131.) Bay Dhring de fizyokrasi
zerindeki blmnde zel bir baaryla irdelenebilecek kendi iir ya da daha dorusu yapnt {fiction) trne sahip bulunmakla
birlikte, ayn ey, bay Dhring iin sylenemez.
nce Quesnay'nin kiilii vb. 'fizyokrasi" ad vb. zerine sekiz tatsz tuzsuz yineleme sayfas. Bu sekiz sayfalk giriten sonra,
bay Dhring yle devam eder:
"retim ve blm ilikilerinin bu ekonomik kopyasnn Quesnay'de ne anlama gelecei, ancak eer daha nce zenginliklerin
retimi zerine ona zg bulunan ynetici kavramlar adamakll irdelenirse gsterilebilir. Bu konudaki fikirler, hatta en iyi
zmlemelerde, rnein A. Smith'in zmlemesinde bile bellibal izgileri gereince renilemeyecek denli kararsz bir
belirsizlikle gsterilmi olduklar iin, bu irdeleme ii zorunludur.... yleyse, bu temel grler iin geleneksel kolay
zmlemelerle yetinmek, amaca kt hizmet etmek olacaktr." (105).
Sonra tam be sayfa, her trl cafcafl szler, srekli yinelemeler ve hesapl bir dzensizlikle dolu be sayfa gelir; Quesnay'nin
Tableau economique'\n temelinde yatan grler zerine imdiye dein grlm bulunanlarn hepsinden stn olan bu
"zmleme"nin, u iei burnunda aklamalan ierdiini gzlerden saklamak iin: Quesnay "bir tek retken snf kabul eder,
yani tarmsal almayi yrtenlerin snfn", bunlar yalnzca "etkinlikleri boyunca tkettiklerinden daha ounu rettikleri iin
retkendirler", bu "artk, bu net rn" (109), "topran kullanlmasnda doann insan emeini kendi kiisel tketiminden, bu
emek iin zorunlu tketiminden daha ok dllendirmesi" sonucudur (107). Bu retken snf yannda," iftlik kirasn alan ...
toprak sahipleri" (105) snf ve son olarak da "ksr snf, "almas srasnda rnlerine ancak [tarmn] bu net rn[n]den
tkettii kadar deer geiren" "bir sanayide alan kimselerin" (106, 107) snf bulunur. Adam Smith zerindeki blmnde bay
Dhring, fizyokrasinin "temel grlerinden anladklarnn zetini u terimlerle verir: "Fizyokratlar doaya tarmsal alanda [!]
yksek anlamda retken g olarak bakmlard, ayrca tarmcnn tketimi zerindeki art [!] gznnde tutmular [!] ve bu
nedenle, dorusunu sylemek gerekirse, tarmsal almayi, tarmsal alma niteliiyle hareket noktas olarak almamlard."
(148,149).
nsann "en basit okul kitaplarndan" (109) bile daha ounu karmamak iin kaln kafalnn biri, bir potache (lise rencisi)
olmas gerekirdi.
"zel olarak kurulmu bir sistemin yksekliinden" yaplan "tarihsel eletiri" (s. 9): n I, Quesnay'nin "temel grleri"nin,
"geleneksel kolay zmlemeler"den son derece yksek olacak bir zmlemesini vaat ediyor ve bylece bizi n H'ye: Tableau
economigue'in "Ques-nay'de ne anlama geleceFnin aklamasna hazrlyordu. Preld n I'in "en nazik ynlerinden biri" udur ki
henz adndan baka bir eyi bilinmeyen Tableau economique, konu d olarak ve gizlice, geerken yle bir koklanm ve
homurtularla selamlanmtr; bundan sonra svlr ve unun ya da bunun stne, rnein "ie balama ve sonu" stne "derin
dnceler"e dalnr (s. 109). Gerekte bay Dhring , sonunda, kendini n I geni ie balamasndan n II ksa soluklu sonucuna
gemekten alkoyamad an bu ayrm, sonderece ak bir eydir. Bundan tr, Tableau economique konusunda n I altnda
gizlice ve n II altnda kesin bir biimde kendini gsteren eyin hepsini, ama hepsini szc szcne vereceiz.
N I. TABLEAU ECONOMIQUE ZERNE ARA VE AYRINTI HAZIRLIK ALIMALARI.
Friedrich Engels
277 Anti-Dhring

yere kafa patlattklar bir bilmece brakmtr. Bir lkenin tm zenginliinin retim ve
dolamn fizyokratik anlayn ortaya koyacak olan bu tablo, daha sonraki iktisatlar iin
olduka karanlk kald. Burada da bay Dhring, bizi kesin olarak aydnlatacaktr. "retim
ve blm ilikilerinin bu ekonomik imgesinin uesnay'de ne anlama gelecei" der, ancak
"daha nce ona zg bulunan temel fikirler adamakll irdelenirse" aklanabilir.
Ve bu fikirler, imdiye dein ancak "kararsz bir belirsizlik" ile sunulmu bulunduklar ve
Adam Smith'te bile bunlarn "ana izgileri tannamayacak bir durumda" olduu iin, bu

irdeleme ii ok gerekli bir eydir. O da bu nedenle be koca sayfa, ilerinde her trl
cafcafl szler, srekli yinelemeler ve hesapl bir dzensizliin, bay Dhring'in
Quesnay'nin "temel fikirleri" zerine ancak ve ancak yetersizlikleri [sayfa 350]
konusunda herkesi uyarmaktan vazgemedii "en basit okul kitaplarnda" bulunabilecei
denli bir ey bildii uursuz gereini saklamaya alacaklar be sayfa boyunca okuruna
ders verir. Henz yalnzca ad bilinen Tableau'nun, geerken yle bir koklanm olduunu,
ondan sonra rnein "ie balama ile sonu arasndaki ayrm" gibi trl-eifli "derin
dnceler" iine dalndn grmek, bu giriin "en sancl ynlerinden" biridir. Her ne
denli "bu ayrm Quesnay'nin dncelerinde kesin bir biim altnda bulunamaz"sa da, buna
karlk bay Dhring, uzun bir giri biimi altndaki "ie balama"sndan, tuhaf bir
biimdeki ksa soluklu "sonu"una, yani Tableau'nun aklamasna getii anda, bunun
imek akran bir rneini verecektir. yleyse, Quesnay'nin Tableau'su zerine bay
Dhring'in sylemeyi uygun bulduu eyin hepsini, ama szc szcne hepsini verelim:
"e balama"snda bay Dhring, yle der:
"Gelirin [bay Dhring az nce net rnden szediyordu] para biiminde bir deer olarak
alnp ilenmesi gerei, ona [Ques-nay'ye] apak bir ey grnyordu. ... O dncelerini
hemen, btn tanmsal rnlerin ilk elin dna klan srasndaki sa sonulan olarak
varsayd para biimindeki deerlere balar [!]. Birka milyar (yani para biimindeki
deerleri ile, tablosunun s-tunlannda ite bu biimde [!] ilem yapar."
Bylece Quesnay'nin Tableau'da, "net rn" ya da "net gelir" deerleri dahil, "tarmsal
rnler"in "para biimindeki deerleri" ile ilem yaptn kez renmi bulunuyoruz.
Daha ilerde yle
278
Friedrich Engels
Anti-Dhring

okunabilir:
"Eer Quesnay bir gerekten doal grme biimi yolunu tutmu ve yalnzca deerli
madenler ile para niceliini deil ama para biimindeki deerleri de gz nnde tutmaktan
kurtulmu olayd. ... Ama bylece o salt deer tutarlar ile hesap yapar ve net rn a
priori para biiminde bir deer olarak tasarlar [! ]".
yleyse, drdnc ve beinci kez olarak: Tableau'da [sayfa 35i] yalnzca para biiminde
deerler vardr!
"O [Quesnay] bunu [net rn] harcamalar kartarak ve zsel olarak [ite geleneksel
olmayan ama bir o denli kolay olan bir zet] toprak sahibine rant olarak den bu deeri
dnerek [!] elde etmitir."
Hl bir adm bile ilerlemi deiliz; ama imdi ilerleyeceiz:
"te yandan net rn, imdi de [bu "imdi de" bir inci! ] doal nesne olarak dolama girer
ve bylece ... ksr olarak adlandrlan snfn gereksinmelerini karlamaya yarar. Burada,
dncenin gidiini belirleyen eyin bir durumda para biimindeki deer, teki durumda
ise eyin kendisi olmasndan doan karklk hemen [! ] grlebilir."
Bu metalann dolama ayn zamanda hem "doal nesne", hem de "para biiminde deer"
olarak girmeleri "kankl"na, grne baklrsa, genel olarak her meta dolam
katlanr. Ama "para biimindeki deerler" evresinde durmadan bouna dnyoruz, nk
"Quesnay, ekonomik deerin ikili bir deerlendirmesinden kanmak ister".
Bay Dhring bizi balasn: Aada, Quesnay'nin tablosunun "zmleme"sinde,* "doal
nesneler" olarak eitli trdeki rnler, yukarda, Tableau'nun kendisinde, bunlarn para
biimindeki deerleri yer alr. Daha sonra Quesnay, yardmcs rahip Baudeau** eliyle,
hatta doal nesneleri tabloda dorudan doruya onlarn para biimindeki deerlerinin
yanna yazdrmtr.*** [sayfa 352]
* Quesnay'nin "I'Analyse du tableau economique"\ ilk kez olarak 1766'da fizyokratlarn dergisi olan Journal de
l'agriculture, commerce, arts et finances'da yaymland. Tablonun metni, Eugene Daire'in Physiocrates...'nda
yeniden yaymland, 1. Blm, Paris 1846,s. 57-66. -Ed.

** Abbe Baudeau'nun "Explication du tableau economique"\ 1767'de Ephemerides du Citoyen ou Chronique de

l'esprit national dergisinde yaymland. Bkz: Daire, Physiocrates, 2. Blm, Paris 1846, s. 864-867. -Ed.
*** N'de yle devam eder:
Friedrich Engels

279 Anti-Dhring

Bunca "ie balama"dan sonra, ensonu "sonu". Dinleyin, yiit kiiler:

"Bununla birlikte [Quesnay tarafndan toprak sahiplerine yklenilen role gre] tutarszlk,
rant olarak sahiplenilen net rnn ekonomik dolamda ne olduu sorulur sorulmaz,
hemen ortaya kar. Fizyokratik fikirleri ve Tableau economiue'i, yalnzca bir karklk
ve mistisizme kadar gtrlm bir keyfi tutum aklar."
Siz iin sonuna bakn. Demek ki bay Dhring, "rant olarak sahiplenilen net rnn
(Tableau'nun gsterdii) ekonomik dolamda ne olduu"nu bilmiyor.
Tableau, ona gre, "drt keli daire"dir. Fizyokrasinin alfabesini anlamadn itiraf
eder. Sz aznda geveledikten , havanda su dvdkten, sola saa sradktan sonra,
sersemletici zevzekliklere, yklere, oyalamalara, yinelemelere ve katlklara
atldktan sonra bizi "Quesnay" nin 7afr/eau'sunun anlam" zerindeki korkun aklamaya
hazrlamaktan baka hibir amac olmayan btn bu oyundan sonra, - tm bunlarn sonucu
olarak bay Dhring, utanlacak ekilde bu konuda hibir ey bilmediini itiraf eder.
Bu ac gizden, Horatius'un dedii gibi, fizyokratlar lkesinde atnn terkisinde gezdirdii
bu kara kaygdan bir kez kurtulduktan sonra, "ciddi ve ince dnr"mz zurnasn nee
ile yeni batan azna alr: "Quesnay'nin aslnda olduka yaln olan [!] Tableau'sun-da her
yne [topu topu alt yn! ] izdii ve net rnn dolamn gstermeleri gereken izgiler",
"Stunlarn bu garip badamna" matematik bir mucizenin kanp karmadn sormaya
gtrr ve Quesnay'nin drt keli daire ile uratn hatrlatr, vb.. Bu izgiler, btn
yalnlklarna karn, bay Dhring iin kendi z itirafna gre anlalmaz eyler olarak
kaldklarndan, onlan bilinen davranna gre, saygnlktan drmek zorundadr; bundan
sonra
Ama kendi payna bay Dhring, deyim yerindeyse, burada yalnzca geerken yle bir koklam bulunan Tableau economique'e
yeniden srt evirir ve birok kez Quesnay'ye gre "retkenliin doadan geldiini" yineler, nk repetitio mater studiorum,
buna "fizyokrasi" teriminin yeni bir irdelemesini balar, "Quesnay'nin krda yetitiini ve krsal yaam iin zel bir sevgi
beslediini" anmsatr, Quesnay'nin "temel kavramlar"i zerine Tableau'nun yorumlanmasn hazrlayacak "ince dncelerinden
bir sz yeniden ele alr ve "ie balama ile sonu arasndaki ayrm dnerek" onlar tamamlar. N II. TABLE ECONOMIOUE
ZERNE KESN DNCELER
280
Friedrich Engels
Anti-Dhring

canskc Tableau'ya lm vuruunu korkusuzca [sayfa 353] indirebilir: "Net rn bu en

sakncal yn altnda gz nnde tutarak" vb., Tableau economiue'den, orada yer alan
net rn tarafndan oynanan rolden hibir ey anlamadnn zoraki itiraf, - ite bay
Dhring'in "net rnnn en sakncal yn" dedii ey, bu! Ne i karartc mizah.*
Ama, Quesnay'nin Tableau'su konusunda okurlarmzn, iktisat bilgilerini "ilk el"den bay
Dhring'den alan kimselerin zorunlu olarak iine dtkleri o korkun kararszlk iinde
kalmamalar iin, ksaca birka bilgi verelim.**
Bilinir ki fizyokratlarda toplum snfa blnr: 1 retken, yani tanmdaki etkinlii
gerek olan snf, iftlik kiraclar ve tarm iileri; bunlara, emekleri bir fazlalk, yani
rant brakt iin retken ad verilir; 2 Bu fazlal sahiplenen ve hizmetkarlar ile
birlikte toprak sahiplerini kapsayan snf; genel olarak paralar devlet tarafndan denen
memurlar ile birlikte prens ve ensonu, r sahiplenen kurul niteliiyle Kilise. Ksaltmak
iin, bundan sonra birinci snf yalnzca "iftlik kiraclar", ikinci snf da "toprak
sahipleri" olarak adlandracaz; 3 Sanayici ya da ksr snf, - fizyokratlarn kansna
gre, retken snf tarafndan salanan ilkel maddelere, tastamam bu maddelerden geim
aralar biimi altnda tkettii kadar deer ekledii iin ksr. Bylece Quesnay'nin
Tableau'su, bir lkenin (gerekte Fransa'nn) tm yllk rnnn bu snf arasndaki
dolam ve yllk yeniden-retime hizmet etme biimini gsterecektir.
Tableau'nun Normandie, Picardie, Ile-de-France ve baka birka Fransz ilinin rnek

hizmeti grd ilk varsaym, topran kiralanmas sisteminin ve onunla birlikte Quesnay
andaki anlamyla byk tanmn, genel olarak yaygnlam olmasdr. Bunun sonucu,
iftlik kiracs tarmn gerek yneticisi olarak grnr, Tableau'da tm retken (tanm
yapan) snf temsil eder ve toprak sahibine para olarak bir rant der. iftlik kiraclarnn
tm, ad geen illerin [sayfa 354] en iyi ilenen iftliklerinin bir kez daha belirleyici
olduklar, bir tahmin uyannca, kendine bete-biri, yani 2 milya* MN'de bundan sonra u balk gelir:
TABLEAU ECONOMIQUE'\N QUESNAY'DE NE ANLAMA GELD ZERNE KISA AIKLAMA
* Bunu izleyen paragraf MN'de batan baa eksiktir.
Friedrich Engels Anti-Dhring

281

r her yl yenilenecek iletme fonu olan 10 milyar liralk bir avans ayrldn grr.
teki varsaymlar: 1 Yalnlk nedeniyle fiyatlar deimez ve yeniden-retim yaln (basit)
yeniden-retim olacak; 2 Herhangi bir snf iinde oluan dolam dtalanacak ve
yalnzca snftan snfa olan dolam gznnde tutulacak; 3 letme yl iinde snftan
snfa olan btn alm ve satmlar tek bir toplam olarak toplanacak. Son olarak Quesnay
anda, aa yukar btn Avrupa'da olduu gibi Fransa'da da kyl ailesine zg ev
sanayisinin, beslenme gereksinmeleri dnda kalan gereksinmelerinin de en nemli
blmn fazlasyla salad ve bu nedenle burada tarmn normal tamamlaycs olarak
varsayld anmsanacaktr.
Tableau'nun hareket noktas tm rekolte, bu nedenle en yukarda yer alan topran yllk
meyvelerinin brt rn ya da lkenin, yani bu durumda Fransa'nn, "toplam yeniden
retimi"dir. Bu brt rnn deer bykl, toprak rnlerinin tecimen uluslardaki
ortalama fiyatlarna gre tahmin edilmitir. Bu byklk, o an olanakl olan istatistik
deerlendirmelerine gre, Fransa'da brt tarm rnnn para olarak deerini aa
yukar yanstan bir tutar olan be milyar liraya ykselir. Quesnay'nin 7afr/eau'sunda be
tournois lirasyla deil de "birka milyar ile", bilindii gibi be milyar ile "ilem"
yapmasnn nedeni, aslnda ite budur.
Be milyarlk bir deerdeki toplam brt rn, demek ki retken snfn, yani en bata onu
on milyarlk bir avansa karlk den iki milyarlk bir iletme fonu harcayarak reten
iftlik kiraclarnn elinde bulunur. letme fonunun yenilenmesi, o halde tarmda
dorudan doruya alan kimselerin bakm iin de zorunlu tarmsal rnler, alk,
hammaddeler vb., toplam rekolteden mal olarak alnr ve yeni tanmsal retim iin harcanr.
Bir kez saptanm lek iinde, sylemi bulunduumuz gibi, deimez fiyatlar ve yaln bir
yeniden retim varsayldndan, brt rn zerinden alnan [sayfa 355] bu parann para
olarak deeri iki milyar liraya eittir. yleyse bu para, genel dolama girmez. nk,
daha nce belirtildii gibi dolam, eitli snflar arasnda deil de her snfn kendi
snrlan iinde olutuu lde, Tableau'dan dtalanmtr.
letme fonunun brt rn yardm ile yenilenmesinden sonra, geriye iki milyar yiyecek
maddeleri ve bir milyan da hammaddeler biiminde milyarlk bir artk kalr. Ama iftlik
kiraclarnn
282
Friedrich Engels
Anti-Dhring

toprak sahiplerine demek zorunda olduklar rant, bunun ancak te-ikisine, yani iki
milyara dein ykselebilir. Bu iki milyarn neden tek bana "net rn" ya da "net gelir"
bal altnda yer aldn birazdan greceiz.
Tanmn milyar genel dolama giren be milyarlk bir deer tutarndaki "toplam
yeniden-retim"inden baka ulusun tm "kk tasarrufunu oluturan iki milyar tutarnda
bir serbest (likit) para da iftlik kiraclarnn elinde bulunur.
Bu iin nedeni de u:
Tableau'nun hareket noktas toplam rn olduu iin, bu hareket noktas, ayn zamanda
bir ekonomik yln, rnein kendisinden sonra yeni bir ekonomik yln balad 1758 ylnn

var noktasn da oluturur. Bu yeni 1759 yl boyunca, brt rnn dolama ayrlm
paras, bir dizi tek tek demeler, almlar ve satmlar aracyla, teki iki snf arasnda
bllr. Bu birbiri ardna gelen dank ve btn bir yl zerine yaylan hareket
-Tableau iin herhalde olmas gerektii gibi-, gene de her biri bir tek kezde yln
tamamn kaplayan birka belirtici eylem biiminde younlarlar. Bylelikle 1758 yl
sonunda, iftlik kiraclar snfnn 1757 yl iin toprak sahiplerine rant biimi altnda
demi olduu para, gene ona geri dner (Tableau, bunun nasl olduunu gsterecektir) ve
bylece 1759'da bu iki milyar, yeniden dolama sokulabilir. Ne var ki bu tutar, Quesnay'
nin de belirttii gibi, aslnda demelerin srekli olarak kk paralar biiminde
yinelendii lkenin (Fransa), gerekte toplam dolam bakmndan gerekli olandan ok
daha byk olduu iin, iftlik kiraclarnn elinde bulunan iki milyar lira, ulus [sayfa 356]
iinde dolaan parann toplam tutann temsil eder.
Rant cebine indiren toprak sahipleri snf nce, byk bir olaslkla bugn de olduu gibi,
demelerde paray alan taraf rolnde grnr. Quesnay'nin varsaymna gre, asl toprak
sahiplerinin eline iki milyarlk rantn ancak 4/7'si geer, 2/7'si hkmete ve 1/ 7'si de
kilise rclerine gider. Quesnay'nin zamannda Kilise, Fransa'nn en byk toprak sahibi
idi ve ayrca geri kalan tm toprak mlkiyetinin rn de o alyordu.
"Ksr" snf tarafndan bir yl boyunca harcanan iletme sermayesi (yllk avanslar),
hammaddeler biiminde, bir milyarlk bir deerden oluur; yalnzca hammaddeler
biiminde, nk aletler, makineler vb., bu snfn kendi rnleri arasnda saylr. Bu snfn
Friedrich Engels

283 Anti-Dhring

sanayileri pratiinde bu rnlerin oynad birok role gelince, bu roller Tableau'yu,

yalnzca snfn snrlar iinde oluan meta ve para dolamndan daha ok ilgilendirmez.
Ksr snfn, hammaddeleri sayesinde mamul metalar haline dntrd emek creti,
ksmen dorudan doruya retken snftan, ksmen dolayl olarak toprak sahipleri
araclyla ald yaama aralan deerine eittir. Bu snf, kendi iinde kapitalistler ve
cretliler olarak blnmesine karn, Quesnay'nin temel anlayna gre tm snf
durumunda, retken snf ile toprak sahiplerinin cretli grevlisidir. Snai retimin tm
ve sonu olarak rekolteyi izleyen yl zerine dalan dolamn da tm, ayn biimde tek
bir toplam olarak birletirilirler. Bu nedenle Tableau'da gsterilen hareketin
balangcnda, ksr snfn yllk meta retiminin tamamen kendi elinde bulunduu, demek
ki tm iletme fonu ya da bir milyar deerindeki hammaddelerin, yansnn bu dnm
srasnda tketilen yaama aralarnn deerini temsil ettii iki milyar deerindeki meta
biimine dnm olduu varsaylr. Burada bir karkoymada bulunulabilir: Ama ksr
snf, kendi ev gereksinmeleri iin sanayi rnleri de tketir; eer rnlerin hepsi dolam
yoluyla teki snflara geerse, bunlar nerede yer alr? Bu konuda, bize u yant verilir:
Ksr snf, yalnzca [sayfa 357] kendi metalannn bir blmn tketmekle kalmaz ama
ayrca, bunun olanakl olduunca ounu elinde tutmaya da alr. yleyse, dolama giren
metalarn kendi gerek deerlerinin zerinde bir deerle satar ve biz bu metalan
retiminin toplam deeri olarak deerlendirdiimize gre, byle de yapmas gerekir. Ama
gene de, Tableau'nun saptamalarnda bu, hibir eyi deitirmez; nk teki iki snf,
yaplm metalan ancak toplam retimleri deerine alrlar.
yleyse imdi ayr snfn Tableau'nun gsterdii hareketin balangcndaki ekonomik
konumunu biliyoruz.
retken snf, iletme sermayesinin mal olarak yenilenmesinden sonra, milyarlk brt
tarmsal rn ile birlikte iki milyar paray da elinde tutar. Toprak sahipleri snf, nce
yalnzca retken snftan iki milyarlk bir rant hakk ile kendini gsterir. Ksr snf, iki
milyarlk mamul beslenme maddesine sahiptir. Bu snftan yalnzca ikisini ilgilendiren
bir dolama fizyokratlar arasnda eksik dolam, n de ilgilendiren bir dolama ise
tam dolam ad verilir.

284
Friedrich Engels
Anti-Dhring

imdi Tableau economique'm kendisine geelim.

Birinci dolam (eksik dolam): iftlik kiraclar toprak sahiplerine, kendilerine den
rant, yani iki milyar paray, karlksz olarak derler. Bu milyarlardan biri ile toprak
sahipleri iftlik kiraclarndan yaama aralar satn alrlar; bylece rant demek iin
harcanm parann bir yans gene iftlik kiraclanna geri dner.
Quesnay, Analyse da Tableau Economiue'inde, toprak rantnn yedide-ikisini alan devlet
ile yedide-birini alan kiliseden uzun boylu sz etmez, nk onlarn toplumsal rolleri
herkes tarafndan bilinir. Asl toprak sahipleri ile ilgili olarak onlarn, iinde
hizmetlerindeki btn insanlarn harcamalannn da yer ald harcamalarnn, "mlklerinin
korunmas ve iyiletirilmesi ve ekiminin artrlmas iin" kullanlan o ok kk para
dnda, hi deilse ok byk bir blm bakmndan, ksr harcamalar olduklarn syler.
Ama "doal hukuk"a gre, onlarn z grevleri, "ana-baba kalt-lannn ynetme almalar
ve onarm giderleri"ni* zerlerine [sayfa 358] almak, ya da sonradan akland gibi,
toprak avanslann, yani topra hazrlamak ve iftlikleri, iftlik kiracsnn sermayesinin
hepsini salt gerek ekim iine ayrmasn salayan her trl katklarla donatmak iin
yaptklar harcamalar yapmaktr.
kinci dolam (tam dolam): Henz ellerinde bulunan ikinci milyar ile, toprak sahipleri
ksr snftan yaplm (mamul) maddeler ve ksr snf da bu biimde eline geen para ile
iftlik kiraclarndan ayn tutarda yaama aralan satn alrlar.
nc dolam (eksik dolam): Bir milyar para ile, iftlik kiraclan ksr snftan ayn
tutarda yaplm maddeler satn alrlar; bu metalann byk bir blm tarmsal aletler ve
ekim iin gerekli teki retim aralanndan oluur. Ksr snf, kendi z-iletme
sermayesinin yenilenmesi iin bir milyar ile hammaddeler satn alarak ayn paray iftlik
kiraclarna geri verir. Bylelikle, iftlik kiraclarnn rantn denmesi iin harcadklar iki
milyar para kendilerine geri dnm ve hareket de tamamlanm olur. Ve bylece byk
bilmece, ekonomik dolamda "rant biimi altnda sahiplenilen net rnn ne olduunu"
bilme sorunu da zlm bulunur.
Yukarda, srecin banda, retken snfn elinde milyarlk bir arta sahiptik. Bunun
yalnzca iki milyan net rn olarak
* Eugene Daire, Physiocrates, 1. Blm, s. 68. -Ed.
Friedrich Engels

285 Anti-Dhring

rant biimi altnda toprak sahiplerine denmiti. Artn (fazlaln) nc milyan, on

milyar iin, yzde-on zerinden, iftlik kiraclarnn toplam fon yatrmnn faizini
oluturur. Onlar bu faizi -dikkat edilsin- dolamdan almazlar; elleri arasnda mal olarak
bulunur ve onu dolam aracyla eit deerde yaplm meta biimine dntrerek
gerekletirmekten baka bir ey yapmazlar.
Bu faiz olmadka, tanmn ba yrtcs olan iftlik kiracs, tarma sermaye yatrmaz.
Daha bu gr asndan, tarmsal gelir artnn faizi temsil eden blmnn iftlik
kiracs tarafndan sahiplenilmesi fizyokratlara gre [sayfa 359] yeniden-retimin iftlik
kiraclar snf denli zorunlu bir kouludur ve sonu olarak bu e "net rn" ya da ulusal
"net gelir" kategorisi iinde saylamaz; nk bu son kategori, ulusal yeniden-retimin
dolaysz gereksinmeleri gznnde tutulmakszn tketilebilmesi ile ayrdedilir. Ama
Quesnay'ye gre bu bir milyarlk fon, byk blm bakmndan yl iinde zorunlu duruma
gelen onarmlar ve fon yatrmnn ksmi yenilenmesi iin kullanlr; ayrca kazalara kar
yedek fon hizmeti grr; son olarak, olanakl olduu yerde, yatnm fonu ve iletme
sermayesinin artrlmasna ve topran iyiletirilmesi ile ekimin geniletilmesine yarar.
Btn sre, kukusuz, "olduka yaln"dr. Dolama, iftlik kiraclar tarafndan, rantn
denmesi iin iki milyarlk para ile te-ikisi yaama aralan ve te-biri hammadde olmak
zere milyarlk rn; ksr snf tarafndan da iki milyarlk yaplm madde sokulmutur.

ki milyarlk bir tutardaki varolu aralar zerinden, bunun bir yars toprak sahipleri ve
hizmetkarlar, teki yans da almas karl olarak ksr snf tarafndan tketilmitir.
Bir milyarlk hammadde, bu ayn snfn iletme sermayesini yeniler. ki milyar tutan
dolamdaki yaplm maddelerin bir yans toprak sahip-lerine, teki yars da iftlik
kiraclanna der; bu teki yar, iftlik kiraclar iin fon yatnmlannn ilk elde tarmsal
yeniden-retimden elde edilen faizinin deiime uram bir biiminden baka bir ey
deildir. iftlik kiracsnn, rant deyerek dolama soktuu paraya gelince, bu para,
rnlerinin sat yoluyla ona geri gelir ve bylece ayn evrim (cycle) bir sonraki yl iinde
bir daha yinelenir.*
* Bundan sonraki paragraf MN'de tamamen eksiktir, buna karlk, onun yerine u balk bulunur: GL
DHRING'E DN.
286
Friedrich Engels
Anti-Dhring

imdi bay Dhring'in, "geleneksel yaln zmleme"den ylesine yksek "gerekten

eletirel" betimlemesine hayran olunsun. Quesnay'nin Tableau'da yalnzca para
biimindeki deerlerle ilem yaptn grmenin ne denli skc bir ey olduunu gizemi bir
havayla be kez arka arkaya yineledikten sonra, ki bunun doru olmad da grld, en
sonunda [sayfa 36o "rant biimi altnda sahiplenilen (temellk) net rnn ekonomik
dolamda ne olduu"nu sorar sormaz, Tableau economiue'i yalnzca "mistisizme dein
gtrlm bir karklk ve bir keyfi tutum ile" aklama sonucuna vanr. Tableau'nun,
yllk yeniden-retim srecinin dolam araclyla olutuu biimiyle, zaman iin yaln
olduu denli dahice de olan aklamasnn, ekonomik dolamda bu net rnn ne olduunu
ok doru bir biimde dile getirdiini grm bulunuyoruz ve bylece "mistisizm",
"karklk ve keyfi tutum", bir kez daha, "hepsi arasnda en sakncal yn" ve fizyokratik
irdelemelerin tek "net rn" olarak yalnzca bay Dhring'in stnde kalr.
Bay Dhring, fizyokratlarn teorisi ile ne denli ili-dl ise, onlarn tarihsel etkileri ile de
o denli ili-dl. Bize, "Turgot ile fiz-yokrasi, Fransa' da pratik ve teorik talanmasn
bulmutu" diye ders verir. Ama Mirabeau, ekonomik grlerinde zsel olarak fzyokratm, iktisat alannda 1789 Kurucu Meclisinde en byk yetke imi, bu meclis
fizyokratik tezlerden byk bir blmn teoriden pratie geirmimi ve hele toprak
mlkiyeti tarafndan "karlksz olarak" sahiplenilen net rn zerine ar bir vergi
koymumu, btn bunlar "bir" Dhring iin hi olmam eyler.
1691-1752 dnemi zerindeki uzun bir izginin Hume'un btn ncellerini silmesi gibi, bir
baka izgi de, Hume'dan Adam Smith'e kadar uzanan dnem iinde, Sir James Steuart'
izer. Onun, tarihsel nemi bir yana, ekonomi politik alann srekli olarak zenginletirmi
bulunan tm byk yaptndan,* bay Dhring'in "giriim"inde tek hece bile yok. Buna
karlk, onun Adam Smith ann "bir profesr" olduunu syleyerek, Steuart'a zel
szlnde yer alan en ar svgy, savurur. Ne yazk ki, bu lekeleme katksz bir
uydurmadr. Gerekte Steuart, szde Steuart'lann fesat hareketine katlm olmas
yznden Byk Britanya'dan kovulmu, anakara zerindeki uzun eleme ve
yolculuklarndan [sayfa 36i] eitli
* James Steuart, An Inquiry into the Principles ofPolitical Economy, Lond. 1767. -Ed.
Friedrich Engels

287 Anti-Dhring

lkelerin ekonomik durumu ile ili-dl olmak iin yararlanan byk bir skoyal toprak
sahibi idi.*
Szn ksas, Eletirel Tarih'e gre btn gemi iktisatlar, yalnzca ya bay Dhring'in
daha derin ve daha "kesin" temellerine "balang bilgileri" vermek, ya da ona, kendi
deimsizlikleriyle, bir amalk salamak deerine sahiptirler. Bununla birlikte iktisatta
bile, yalnzca "daha derin temeller"in "ilk bilgiler"ini deil, ama bu temellerin, doa
felsefesinde buyurulduu gibi, kendilerinden balayarak "gelitirilmi" olmayp, gerekten
"biletirilmi" bulunduu ilkeleri oluturan birka kahraman var; rnein, bir Ferrier ve

bakalarnn "biraz ince" merkantilist retilerini, Alman fabrikatrler yararna, "daha

gl" bir sz ebeliiyle iiren o "grlmemi derecede nl" List; sonra, "Ricardo'nun
sistemi bir dzensizlik sistemidir. ... Snflar arasnda dmanlk yaratma sonucuna
vanr. ... Yapt, topraklarn paylalmas, [sayfa 362] sava ve yakma aracyla erklie can
atan demagogun elkitabdr" tmcelerinde bilgisinin iten zn oraya koyan Carey.**

* MN'de yle devam eder:

VI. ADAM SMITH
Bay Dhring'in bayay ciddiye alma yetenei, yalnzca nemli eylerden bayaca szetme yetenei tarafndan geride braklr.
Bunun sonucu, Adam Smith zerindeki blmnde, aadaki tmceden baka, sz edilme abasna deer hibir ey bulunmaz.
"Salt ekonomik nedenlerden baka, fiyatlarn belirlenmesinin toplumsal nedenleri de olduu ya da bir baka deyile, karlksz
sahiplenmenin (temellkn) ekonomik olaylarn zorunlu bir esi olmas sonucunu veren toplumsal bir hara bulunduu fikri, ancak
iktisat retisinin en yeni eletirel formllerinde, yani benim sistemimin deer retisinde tamamen ak bir duruma geldi."
(152) (a)
Bundan, "tam bir aklk ile", bay Dhring'in Adam Smith ve hatta ardllarn fizyokrasiden daha ok anlamad ve o halde
Malthus, Ricardo vb. konusundaki az kalabalklar zerinde uzun boylu durmann (b) zaman yitirmekten baka birey olmayaca
sonucu kar.
VII. BYK RKNT NDE SON
(a) Ml'de yle devam eder:
(Yani aslan, bu sistem temeli zerinde, toprak rantnn fiyatn sonucu deil, nedeni olduu yolundaki bayatlam fikri yeni batan
sahipleniyor. Bu tmceden apak bir biimde kan sonu udur ki, deerin ve art-deerin iyz, bay Dhring iin Quesnay'nin
Tableau eonomique'inden daha az anlalmaz kalmamtr.
(b) M l'de yle devam eder:
... ve eer iyi ya da kt zgn kaynaklar, onlar karikatrize ederek, hatta gerekte, Goethe anlamnda yle olsa bile,
"kendi bana bir budala" gr kazanmak iin nasl yeniden rettiini gstermek gibi ok ikincil bir erek yoksa, bay Dhring'in
Malthus, Ortes, Ricardo, Sismondi vb. konusunda getirdii eyle uramann...
** Henry Charles Carey, The Past, the Present, and the Future, Philadelphia 1848, s. 74-75. -Ed.
288
Friedrich Engels
Anti-Dhring

Ensonu, az tatlandrmak iin, London City'nin kark kafas MacLeod*

Sonu olarak, bugn ve yakn gelecekte, ekonomi politik tarihini irdelemek isteyen
kimseler, bay Dhring'e zg "parlak sluplu tarih yazma biimi"ne gvenmektense,
"sulandrlm eyler", "en basit okul kitaplarnn "yuvarlak" ve "sulu yavan yemekleri" ile
ili-dl olmakla daha gvenilir gvencelerle kuatlmakta devam edeceklerdir.
Peki, ensonunda bay Dhring tarafndan "kendi mal olarak yaratlm" ekonomi politik
sistemi zerindeki zmlememizden ne kar? Yalnzca btn bu byk szler ve daha da
byk vaatlerle, tpk Felsefede olduu gibi aldatlm [sayfa 363] bulunduumuz gerei.
Deer teorisi, "ekonomik sistemlerin salamlnn bu denek ta", bay Dhring'in
deerden birbirinden bsbtn farkl ve birbiriyle ak eliki durumunda be ayr ey
anlad; yleyse, en hafif deyimiyle, ne istediini kendisinin de bilmedii sonucuna vard.
O denli tantanayla iln edilen "tm iktisadn doal yasalar" nn, herkes tarafndan bilinen
ve hatta her zaman o denli de doru anlalmam en kt cinsten yavanlklar olduklar
grld. Ekono* Ml'de yle devam eder:
Kendini bugnn ve gelecein a aan iktisas diye adlandrdktan sonra bay Dhring'in, gemi a aan
iktisalarn da adn anmasndan daha doru ve daha normal ne var!
MM'de de yle:
Bundan tr, bay Dhring'in Ekonomi Politiin Eletirel Tarihi'nin kendilerine yneldii olgunluktan yoksun
niversite rencileri, gizlice, bay Dhring tarafndan knanan "yavanlk ve dnce eksiklii"ne karn,
"Budapeteli bir profesrn, bay Kautz'un 1860'taki tatsz yapt" (s. 14) ile ve bir o denli de profesr
Roscher'in ngiliz Ekonomi Politii Tarihine Katk's ve teki yazarlar ile ve bay Dhring'in sz geen "Bay
Kautz'un bay Roscher'in sofrasndan dklen krntlar, onlardan yavan bir yemek yapmak zere sulandrarak,
sofra sahibinin ba yemeinin nitelii zerine hayale kapldn gstermi bulunduu" yolundaki uyarsndan
rkntye kaplmakszn, biraz ainalk etmekle kt bir ey yapm olmazlar, (a)
(a) Ml'de yle devam eder.
Sz geen olgunluktan yoksun renciler, biri iin uygun olann bir bakas iin de uygun olduunu, yani tpk bir
privat-dozenn kendini profesrden kurtard gibi, bir niversite rencisinin de, geri daha nazik bir biimde
kendini niversite privat-dozentinden kurtarmas gerektiini dneceklerdir.
(Marjinal Notlar burada biter.)
Friedrich Engels

289 Anti-Dhring

mik olaylar zerine "zel olarak yaratlm sistem"in bize vermeye yetenekli olduu tek

aklama, bunlann "zor" sonulan olduklardr, - binlerce yldan beri her ulustaki
hamkafann bana gelen her skntdan kurtulmasna yarayan ve bize bu konuda yeni
hibir ey retmeyen forml. Bu zoru, kkeni ve sonulan iinde irdeleyecek yerde bay
Dhring, btn ekonomik olaylarn aklanmasnn son ve kesin nedeni olarak, byk bir
gnl borcu iinde, yaln "zor" szc ile avunmamz telkin eder. Emein kapitalist
smrs zerine baka aklamalar vermek zorunda kalnca, nce bunu genel olarak hara
ve pahalanmaya dayanan bir ey olarak gsterir, bylece Proudhon'un "zorla-alma"sn
(Prelevement) tamamen kendine maleder ve daha sonra bu smry, zelde marksist
art-emek, art-rn ve art-deer teorisi yardm ile aklar. Bylece, her ikisini de bir
solukta kopya ederek, tamamen eliik iki anlay trn baanl bir biimde uzlatrma
becerisini gsterir. Ve nasl Felsefede, sulandrarak durmadan smrd Hegel'e
svmek iin yeterince svg bulamyorduysa, Eletirel Tarih'te de tpk yle, Marks'n
snrsz ktlenmesi, ancak ve ancak Dersler'de sermaye ve emek zerine biraz ussal
olarak bulunabilecek her eyin, Marks' in sulandrlm bir alntsndan baka bir ey
olmadn gizlemeye yarar. "Byk toprak sahibi"ni, Dersler'de, topran gerekte tm
tarihin k noktas olan airet ve ky topluluklan tarafndan kolektif mlkiyeti zerine
tek szck bilmeksizin, uygar halklar tarihinin kkenine koyan bilgisizlik, gnmzde aa
yukar us almaz bir ey olan bu bilgisizlik, Eletirel Tarih'te kendi kendine, [sayfa 364]
izlenmeyecek birka rneini vermi bulunduumuz "tarihsel evrenin evrensel genilii"
madalyasn veren bilgisizlik tarafndan hemen hemen geride braklr. Ksacas: nce
byk bir kendisini verek "ie balama"s, arlatanca grlt patrtlar, birbirinden
baskn vaatler; sonra da... sfra eit "sonu", [sayfa 365]
290

Friedrich Engels
Anti-Dhring

NC KISIM SOSYALZM
BRNC BOLUM

TARHSEL BLGLER
"GR'TE* Devrimi hazrlayan 18. yzyl Fransz filozoflarnn var olan her eyin tek
yargc olarak nasl usa bavurduklann grdk. Ussal bir devlet, ussal bir toplum
kurulmalyd; lmsz usa kar olan her ey, amanszca ortadan kaldrlmalyd. Ayn
biimde, bu lmsz usun, evrimi o zaman bir burjuvann ta kendisini oluturan orta snf
yurttan idealize edilmi anlndan (md- rikesinden) baka bir ey olmadn da
grmtk. Ne var ki, Fransz Devrimi, bu us toplumunu ve bu us devletini gerekletirdii
zaman, yeni kurumlar, daha nceki koullara gre ne kadar ussal olurlarsa olsunlar, gene
de tamamen usa-uygun olarak grnmediler. Us devleti tam bir iflsa uram,
Rousseau'nun Contrat Social'i (Toplum Szlemesi), gereklemesini Terr dneminde
bulmutu; ve bu dnemden kurtulmak iin, kendi z [sayfa 369] siyasal kapasitesine
inancn yitirmi bulunan burjuvazi, nce Directoire'm kokumulu* Bkz: Birinci Ksm, Felsefe. -Ed.
Friedrich Engels
293 Anti-Dhring

una, ve sonra da Napoleon despotizminin koruyuculuuna snmt; vaadedilmi bulunan

sonsuz ban, sonu gelmez bir fetihler sava durumuna dnmt. Us toplumunun yazgs
daha iyi olmad. Zenginler ve yoksullar kartl genel gnen iinde ortadan kalkacak
yerde, onu rtbas eden loncasal ve br ayrcalklarn ve onu yumuatan kilise hayr
kurumlarnn ortadan kaldrlmas ile daha da keskinlemiti; mlkiyetin feodal
engellerinden kurtuluu, bir kez gndeme girdikten sonra, kk-burjuva ve kk kyl
bakmndan, kendini, byk sermaye ve byk toprak mlkiyetinin ok gl rekabeti ile
ezilmi bulunan kk mlkiyetin satlmas, hem de o gl beylerin ta kendilerine
satlmas zgrl olarak gsteriyordu; bylece bu kurtulu, kk-burjuva ve kk
kyl bakmndan, her trl mlkiyetten kurtulu durumuna dnyordu; sanayinin

kapitalist bir temel zerindeki hzl gelimesi, ii ynlarnn yoksulluk ve sefaletini,

toplumun yaama koulu durumuna getirdi. Pein deme, gitgide, Carlyle'in diliyle
sylemek gerekirse, toplumun tek ba oldu. Su says yldan yla artt. Vaktiyle utanp
sklmadan orta yere kurulan feodal kurumlar ortadan kaldnl-masalar bile, hi deilse
ikinci plana itilmi idiyseler de, o zamana kadar gizlilik iinde beslenen burjuva ktlkler,
bundan byle daha da byk bir taknlkla patlak verdi. Ticaret gitgide dolandrclk
durumuna dnt. Devrimci dvizin "kardelik"i, rekabetin uyumazlk ve kskanlklar
iinde gerekleti. Zora dayanan bask, yerini ahlk bozukluuna; bata gelen toplumsal
g arac olarak kl, yerini paraya brakt. lk gece hakki, feodal beylerden burjuva
fabrikatrlere geti. Fuhu, o zamana kadar grlmemi derecede yayld. Fuhun yasal
olarak kabul edilmi bir biimi, resmi bir rts olarak kalan evlilik ise, drtba bayndr
bir ealdatma ile tamamland. Ksacas, aydnlanma filozoflarnn grkemli vaatleri
karsnda, "usun utkusu" ile kurulan toplumsal ve siyasal kurumlar, ac bir biimde aldatc
karikatrler olarak grndler. [sayfa 370] Bir bu d krkln saptayacak adamlar
eksikti, onlar da yzyln dnm ile geldiler. 1802'de, Saint-Simon'un Lettres de
Geneve' ("Cenevre Mektuplar"); 1808'de, teorisinin temeli daha 1799'da atlm
olmasna karn, Fourier' nin ilk yapt yaymland; 1 Ocak 1800'de, Robert Owen NewLanark'n ynetimini eline ald.
Ama bu ada, kapitalist retim biimi ve, onunla birlikte, burjuvazi ile proletarya
arasndaki eliki henz ok az gelimiti.
294
Friedrich Engels
Anti-Dhring

ngiltere'de daha yeni domu bulunan byk sanayi, Fransa'da henz bilinmiyordu. Ama
nedir ki, bir yandan, retim biiminin bir altst oluunu, bir devrimini kanlmaz bir
zorunluluk haline getiren atmalar, -sadece retim biiminin meydana getirdii snflar
arasndaki atmalar deil, ama onun yaratt retici gler ile deiim biimleri
arasndaki atmalar da-; ve te yandan, bu devsel retici gler iinde, bu atmalar
zme aralarn da, sadece ve sadece byk sanayi gelitirir. yleyse, 1800'e doru, yeni
toplumsal dzenden doan atmalar eer henz olu durumunda idiyseler, bu atmalar
zme aralar haydi haydi o durumda bulunuyorlard. Eer Paris'in varlksz ynlar,
Terr dneminde, egemenlii bir an ellerine geirebilmi ve bylece burjuva devrimini
burjuvazinin kendine kar utkuya gtrebilmi iseler, bununla bu egemenliin o zamanki
koullar iinde ne kadar olanaksz olduunu tantlamaktan baka bir ey yapmamlardr.
Bu varlkszlar ynndan, yeni bir snfn kkeni olarak, yeni yeni ayrlmaya balayan,
bamsz bir siyasal eyleme henz tamamen yeteneksiz bulunan proletarya, kendini, kendi
kendisine yardma yeteneksizlii iinde, olsa olsa dardan, yukardan bir yardm
alabilecek, ezilmi, ac eken bir zmre olarak gsteriyordu.
Bu tarihsel durum, sosyalizmin kurucularn da etkiledi. Kapitalist retimin olgunluktan
uzaklna, snflann durumunun olgunluktan uzaklna, teorilerin olgunluktan uzakl yant
verdi. Toplumsal sorunlarn, henz gelimesinin ilk basamanda olan iktisadi ilikiler
iinde sakl bulunan zm, beyinden kmalyd. Toplum sadece dzgszlkler [sayfa
3711 (anomalies) sunuyordu; bu dz-gszlklerin ortadan kaldrlmas, dnen usun
greviydi. Bu erekle toplumsal rejimin daha yetkin yeni bir sistemini bulmak, ve bunu,
propaganda, ve eer olanakl olursa, model deneyler rnei aracyla, topluma dardan
vermek gerekiyordu. Bu yeni toplumsal sistemler, daha batan topyaya mahkmdular. Ne
denli ince ilenirlerse, o denli dleme (fantezi) dalacaklard.
Bu bir kez saptandktan sonra, imdi tamamen gemie malolan bu yn zerinde artk bir
an bile durmayacaz. Dhringvari kitabi kl krka yanclar, bugn sadece elendirici olan
bu dlemleri (fantezileri) tren ve gsterile didik didik ederek kusur mu anyorlar;
brakalm bu trl "lgnlklar"n karsna konulmu zeka-lannn stnln herkese

gstersinler. Biz, dlemsel (fantasFriedrich Engels

295 Anti-Dhring

tik) d grn altnda her yerde kendini belli eden, bu hamkafa-lann, grmekte
yeteneksiz bulunduklar dahice fikir tohumlan ve dahice fikirler karsnda sevinmeyi ye
tutarz.
Saint-Simon, Fransiz Devriminin ocuu idi; Devrim patlad zaman otuz yanda bile
yoktu. Devrim, tiers-etat'ran, yani ulusun retim ve ticarette etkin olan byk ynnn, o
zamana dein aylak olan, ayrcalkl zmreler zerindeki, yani soyluluk ve din adam-lan
snf zerindeki utkusu idi. Ama tiers-etat'nm utkusu, az zaman sonra, yalnzca bu
zmrenin kk bir blmnn utkusu olarak, siyasal iktidarn, bu ayn zmrenin toplumsal
bakmdan ayrcalkl katman olan varlkl burjuvazi tarafndan fethi olarak grnmt.
Ve, dorusunu sylemek gerekirse, bu burjuvazi, soyluluun ve Kilisenin elkonulup satlan
toprak mlkiyeti zerinde speklasyon yaparak olsun, orduya salan mallar aracyla ulusun
srndan alp rparak olsun, Devrim srasnda hzl bir biimde gelimiti de. Directoire
dneminde Fransa'y ve Devrimi ykmn kysna gtren, ve bylece Napoleon'a hkmet
darbesi bahanesini veren, ite bu dolandnclarn egemenlii oldu. yle ki, Saint-Simon'un
kafasnda, tiers-etat ile ayrcalkl zmreler arasndaki kartlk "emekiler" ile "aylaklar"
arasndaki kartlk biimini ald. Aylak olanlar, [sayfa 372] sadece eski ayrcalklar deil,
ama retime ve ticarete katlmakszn, hazrdan yaayan kimselerin hepsini kapsyordu.
Ve "iiler", sadece cretlileri deil, ama fabrikaclan, tccarlar, bankaclar da
kapsamna alyordu. Aylaklarn entelektel ynetim ve siyasal egemenlik yeteneini
yitirdikleri apak, ve bu da Devrim tarafndan kesinlikle dorulanmt. Yoksullann bu
yetenee sahip bulunma-dklanna gelince, bu konu Saint-Simon'a Terr deneyleri aracyla
tantlanm gibi grnyordu. Peki, kim ynetecek ve egemen olacak? Saint-Simon'a
gre, dinsel grlerin Reformdan bu yana bozulmu birliini yeniden kurmaya ynelik yeni
bir dinsel ban, zorunlu olarak mistik ve sk skya aamalandnlm bir "yeni hristiyanlk"n birletirecei bilim ve sanayi. Ama bilim demek, irdeleme adamlan, ve sanayi
demek de, n safta etkin burjuvalar, fabrikaclar, tccarlar, bankaclar demekti. Bu
burjuvalar, kukusuz, bir tr kamu grevlileri, toplumun gvenilir adamlan haline
dnecek, ama gene de iiler karsnda, iktisadi ayrcalklarla da donatlm bir
buyurma konumunu koruyacaklard. Hele bankaclar, kredi ayarlamas ile, toplumsal
retimin tmn yoluna koymaya aday
296
Friedrich Engels
Anti-Dhring

olacaklard. Bu gr, Fransa'da, byk sanayinin, ve onunla birlikte burjuvazi ile

proletarya arasndaki kartln sadece dou halinde bulunduklar bir dneme tastamam
uygun dyordu. Ama Saint-Simon'un zerinde zellikle durduu bir konu var: onun iin
her yerde ve her zaman en nemli olan ey, "en kalabalk ve en yoksul snfn yazgsdr.
Daha Cenevre Mektuplar'nda, Saint-Simon, "btn insanlar alacaklardr" ilkesini
koyar.* Ayn yaptta, Terrn, varlksz ynlarn egemenlii olduunun da farkndadr.
"Baknz, diye haykrr onlara, arkadalarnzn egemen olduu zaman boyunca Fransa'da
ne oldu; onlar orada alk yarattlar."** [sayfa373]
Nedir ki, Fransz Devrimini, soyluluk, burjuvazi ve varlkszlar arasnda bir snf savam
olarak tasarlamak, 1802 ylnda, en dahicesinden bir bulgu idi. 1816'da, siyasetin, retim
bilimi olduunu syler, ve siyasetin iktisat iindeki tam zmleniini ngrr.*** ktisadi
durumun, siyasal kurumlarn temeli olduu fikri, her ne kadar burada ancak tohum
durumunda grnyorsa da, insanlarn siyasal ynetiminden {gouvetnement), eylerin
ynetimine (ad-ministratiori) ve retim ilemlerinin ynetimine (directiori) gei, yani son
zamanlarda zerinde o kadar grlt yaplan devletin ortadan kalkmas, burada, daha
imdiden aka ifade edilmi bulunur. adalan zerindeki ayn stnlkle, 1814'te,

Mttefiklerin Paris'e giriinden hemen sonra, ve 1815'te de, Yz-Gn Sava srasnda,
Fransa'nn ngiltere ile ittifakn, ve ikinci safta, bu iki lkenin Almanya ile ittifakn,
Avrupa iin bayndr gelime ve bansn tek gvencesi olarak iln eder.**** 1815 ylnda
Franszlara Water-

* Saint-Simon, Lettres d'un Habitant de Geneve ses Contemporains, s. 55, Paris 1868. -Ed.
** bid, s. 41-42.-Ed.
*** Saint-Simon'uti bir mektubuna antirma: "Correspondance politique et philosophique. Lettres de H. SaintSimon un Americain", u derlemenin iinde: L 'Industrie, ou discussions politiques morales et philosophiques
dans l'interet de tous les hommes livres des travaux utiles et independants, e. 2, Paris 1817, s. 83-87. -Ed.
**** Engels burada Saint-Simon ile rencisi Augustin Thierry tarafndan ortaklaa yazlm iki almaya
gndermede bulunur: De la reorganisation de La societe europeenne ou de la necessite et des moyens de
rassembler les peuples d'Europe en un seul corps politique, en conservant chacun son independance nationale,
Paris 1814, ve Opinion sur les mesures a prendre contre la coalition de 1815, Paris 1815. Nicolas Gustave
Hubbard, Saint-Simon, Yaam ve almalar iinde, Paris 1857, ilk almadan bir para, s. 149-154 ve her iki
almann tahlili, s. 68-76, bulunur. -Ed.
Friedrich Engels

297 Anti-Dhring

loo galipleri ile ittifak tiemek, kukusuz, Alman profesrlerine bir ekitirme sava
amaktan biraz daha ok bir yreklilii gerektiriyordu.
Eer Saint-Simon'da, daha sonraki sosyalistierin sk skya iktisadi olmayan hemen btn
fikirlerinin onda daha o zamandan tohum durumunda bulunmas sonucunu veren dahice bir
gr genilii buluyorsak, Fourier'de de, varolan toplumsal koullarn, tepeden rnaa
Fransz bir d grl ile yaplm da olsa, gene de daha az derine gitmeyen bir [sayfa
374] eletirisini buluyoruz. Fou-rier, burjuvazinin, onun Devrimden nceki cokun
yalvalar ile, sonraki karc dalkavuklarnn szne mim koyar. Burjuva dnyasnn maddi
ve manevi sefaletini acmaszca ortaya serer ve onu, aydnlanma filozoflarnn, sadece
usun egemen olaca toplum zerindeki, evrensel mutiuluk getiren uygarlk zerindeki,
insann snrsz yetkinleme ankl zerindeki vaatleri ile olduu kadar, adalar olan
burjuva ideologlarn glpembe anlatlar ile de karlatrr; en iler acs gerekliin, her
yerde nasl en cafcafl lafazanla kar geldiini gsterir, ve bo szn bu onanlmaz
fiyaskosu zerine ineli alaylarn yadnr. Fourier, sadece bir eletirici deildir;
sonsuzlua dek neeli mizac, onu bir yergici, ve gelmi gemi en byk yergicilerden biri
durumuna getirir. Devrimin k ile alp yryen an speklasyonu olduu gibi, o an
Fransz ticaretinde genel olarak yaygn bulunan dkknc kafasn da ayn grkem ve
tatllk derecesi ile betimler. Burjuvazi tarafndan cinsel ilikilere verilen biim ve
burjuva toplumda kadnn konumu zerine yap eletiri daha da ustacadr. O, belli bir
toplumda, kadnn kurtulu derecesinin, genel kurtuluun doal ls olduunu
syleyenlerin birincisidir.* Ama onun en byk grnd yer, toplum tarihi anlaydr.
Toplum tarihinin tm gemi evrimini drt evreye bler: yabanllk, barbarlk, ataerkil ve
imdi burjuva toplumu ad verilen eyle rten uygarlk; ve "uygar dzenin, barbarln
kendini saflkla kaprd kusurlarn herbirine karmak, birka anlama ekilebilen ve
ikiyzl bir biim verdii"ni, uygarln bir "ksr dng" iinde, her zaman elde etmek
istedii, ya da elde etmek istediini ileri srd eyin kartna eriecek biimde,
stesinden gelememek* La teorie des quatre mouvements iinde. Bkz: Charles Fourier, (Euvres competes, 1.1, Paris 1841, p. 195-196.-Ed.
298
Friedrich Engels
Anti-Dhring

sizin, durmadan yaratt elikiler iinde dnendiini gsterir; yle ki, rnein,
"uygarlkta, yoksulluk, bolluun kendinden doar".* Fourier, grld gibi diyalektii,
ada Hegel kadar ustalkla [sayfa 375] kullanr.** Boyda bir diyalektikle, insann
sonsuz etkinleme ankl zerindeki gevezelie kart olarak, her tarihsel evrenin bir
ykselen, ama bir de alalan kolu olduunu belirtir,*** ve bu gr, insanln tm
geleceine de uygular. Kant'n, dnyann gelecekteki sonunu doa bilimine sokmas gibi,
Fourier de, tarih irdelemesine, insanln gelecekteki sonunu sokar.

Fransa'da Devrim frtnas lkeyi sprrken ngiltere'de daha sessiz, ama daha az gl
olmayan bir altst olu gerekleiyordu. Buhar ve yeni makinecilik (mainizm),
manfaktr modem byk sanayi durumuna dntrd ve bylece burjuva toplumun tm
temelini altst etti. Manfaktr dneminin uyuuk gidii, retimin kar konmaz bir
canllk dnemi durumuna dnt-. Toplumun byk kapitalistler ve varlksz proleterler
halindeki bln, durmadan artan bir hz kazanyor, bunlar arasnda, bir zamanlann
kararl orta snf yerine, hareketli bir zanaatlar ve kk tecimenler yn, nfusun en
alkantl blmn oluturarak, sallantl bir yaam sryordu. Yeni retim biimi henz
ykselen kolunun ancak banda bulunuyordu; henz bu koullar iinde, olanakl olan tek
normal retim biimi idi. Ama daha o zamandan apak toplumsal dzgszlkler
{anomalies) yolayordu: Kknden kopmu bir nfusun, byk kentlerin en kt
konutlarnda stste ylmas - aile iindeki btn geleneksel soyzinciri, ataerkil
bamllk balarnn zlmesi, - zellikle kadnlar ve ocuklar iin, tyler rpertici bir
lde an alma, - krdan kente, tarmdan sanayiye, kararl koullardan her gn
deien kararsz koullara geerek, birdenbire yepyeni koullar iine atlm bulunan
emeki snfn youn ahlk bozukluu. te o zaman, ycelie kadar giden ocuksu bir
sadelikte, ve ayn zamanda, insanlar iin rnei pek grlemeyecek trden doutan
ynetici bir adam, 29 yanda bir fabrikac ortaya kt. Robert Owen, [sayfa 376]
Aydnlanma a materyalist filozoflarnn, insan kiiliinin bir yandan doutan gelen
yapl* Charles Fourier, Le Nouveau Monde Industriel et Societaire, p. 35, Paris 1870. -Ed. ** Bkz: Charles Fourier,
(Euvres completes, t. 2, p. 78-79 ve t. 5, p. 214. -Ed. *** Charles Fourier, op. cit., t. 1, s. 50, vd.. -Ed.
Friedrich Engels

299 Anti-Dhring

snn, te yandan insan yaam boyunca, ama zellikle yetime dnemi srasnda
evreleyen koullarn rn olduu yolundaki retisini benimsemiti. Onun toplumsal
kmesinde bulunan insanlarn ou, sanayi devriminde, bulank suda balk avlanacak ve
hzla zenginleilecek bir karklktan baka bir ey grmyorlard. O, bunda, gzde tezini
uygulama ve bylece karkl dzene koyma frsatn grd. Bu ii, daha nce,
Manchester'de, bir fabrikadaki 500 iinin yneticisi olarak baaryla denemiti; 1800
ylndan 1829 ylna kadar skoya'da byk New-Lanark pamuk iplii fabrikasn ynetici
ortak olarak ynetti ve bu ii ayn anlay iinde, ama daha byk bir davran zgrl
ve ona Avrupa apnda bir n kazandran bir basan ile yapt. ou son derece bozulmu,
yava yava 2.500 kiiye ykselen, ve balangta en kank elerden bileen bir insan
topluluu, onun tarafndan, sarholuk, polis, ceza yarglamas, duruma, toplumsal yardm
ve yardmseverlik gereksinmesi gibi eylerin bilinmedii drtba bayndr rnek bir koloni
durumuna dntrld. Ve bu ii, sadece insanlar insana daha yakr koullar iine
sokarak, ve zellikle yetien kuaa zenli bir eitim verdirerek baard. Anaokullarnn
bulucusu ve ilk uygulaycs oldu. ki yandan balayarak, ocuklar okula gidiyorlar, ve
orada ylesine eleniyorlard ki, onlar eve getirmekte glk ekiliyordu. Rakipleri gnde
on-ondrt saat alrken, New-Lanark'ta sadece onbuuk saat allyordu. Bir pamuk
bunalm, ii drt ay boyunca durdurduu zaman, isiz kalan iiler tam cretlerini almakta
devam ettiler. Ve bu durum, fabrikann, deer olarak, iki katndan ok bymesini ve
sahiplerine sonuna kadar byk krlar salamasn engellemedi.
Ama btn bunlar Ovven'a yetmiyordu. ilerine salad yaam, onun gznde, henz
insana yakr olmaktan uzakt; "insanlar klelerim idiler": Onlar iine sokmu bulunduu,
bir dereceye kadar elverili koullar, kiilik ve zekann tam ve ussal bir gelimesini, hele
zgr bir yaamsal [sayfa 377] etkinlii salamaktan henz ok uzakt.
"Ve, bununla birlikte, bu 2.500 insann alan blm, toplum iin, bundan ancak bir yarm
yzyl nce 600.000 kiilik bir nfusun retebilecei kadar gerek zenginlik retiyordu.
Kendi kendime soruyordum: 2.500 kii tarafndan tketilen zenginlik ile 600.000 kiinin

tketimi iin gerekecek zenginlik arasndaki fark

300
Friedrich Engels
Anti-Dhring

ne oluyor?"
Yant akt. Zenginlik, fabrika sahiplerine yatrmlar zerinden %5 faiz ve ayrca
300.000 sterlinden ok (6 milyon marktan ok) bir kr salamak iin kullanlmt. Ve
New-Lanark iin doru olan ey, ngiltere'deki tm fabrikalar iin haydi haydi doruydu.
"Makineler tarafndan meydana getirilen bu yeni zenginlik olmasa, Napoleon'u devirmek
ve toplumun aristokratik ilkelerini ayakta tutmak iin yaplan savalar baarl bir sonuca
balanamazd. Ve bununla birlikte, bu yeni g, ii snfnn yapt idi".*
yleyse meyveler ii snfnn hakkyd. O zamana kadar sadece birka kiinin
zenginlemesine ve ynlarn klelemesine yarayan yeni ve gl retim gleri, Owen
iin toplumsal bir yeniden-rgtlenmenin temelini sunuyor, ve sadece, herkesin ortak
mlkiyeti olarak, ortak gnen iin almaya aday bulunuyorlard.
Ovnc komnizm, ite bu an iadam dncesinden, deyim yerindeyse, tecimsel hesap
meyvesi olarak dodu. Bu komnizm, bu pratie dnk niteliini daima korur. Bylece,
1823'te, rlanda'nn sefaletine komnist koloniler aracyla bir are bulunmasn neren
Owen, tasansna, kurulu giderlerinin, yllk harcamalar ve beklenen kazanlann tam bir
keif defterini ekler.** Gene bylece, gelecek zerindeki kesin plannda, ayrntlarn
teknik ilenii ylesine bir yetki ile yaplmtr ki, Ovven'n toplumsal reform yntemi bir
kez kabul [sayfa 378] edildikten sonra, rgtlenmenin ayrntsna kar, hatta teknik
bakmdan bile, sylenecek az ey vardr.
Komnizme gei, Ovven'n yaamnn dnm noktas oldu. nsansever rol ile yetindii
srece, zenginlik, onama, saygnlk ve nden baka bir rn devirmemiti. Avrupa'nn en
popler adamyd; sadece meslektalar deil, ama devlet adamlan ile prensler de onu
dinliyor ve onaylyorlard. Ama ortaya komnist teorileri ile kt zaman, her ey deiti.
Onun toplumsal reform yolunu keser gibi grnen byk engel vard: zel mlkiyet, din
ve evliliin gncel biimi. Eer onlara saldrrsa, kendisini neyin beklediini biliyordu:
resmi toplumun gznden dme, tm toplumsal duru* Owen, The Revolution in the Mind and Practice of the Human Race...s. 21-22, Londra 1849. -Ed
** Robert Owen, Report of the proceeding at the several public meetings, held in Dublin... On the 18th March;
12th April; 12th April and 3rd May. Dublin 1823 s. 110 vd.. -Ed.
Friedrich Engels

301 Anti-Dhring

munu yitirme. Ama onlara amanszca saldrmaktan geri kalmad, ve dnd bana geldi.
Resmi toplumun dna atlm, basnn susku fesad altnda ortadan yitmi, btn servetini
adad Amerika'daki baarsz komnist deneyleri yznden ykma uram olarak,
dorudan doruya ii snfna dnd ve onun barnda daha otuz yl i grmekte devam
etti. ngiltere'de emekiler yaranna iyiye gtrlen her toplumsal hareket, her gerek
ilerleme, Ovven'n adna balanr. Bylece, be yllk abadan sonra, fabrikalarda
kadnlarn ve ocuklarn almasn snrlandran yasay, 1819'da o kabul ettirdi.* Bylece,
tm ngiltere trade-unionlanran (sendikalarnn) bir tek byk sendikal topluluk biiminde
birletikleri ilk kongreye o bakanlk etti. Bylece, toplumun tamamen komnist bir
rgtlenmesine gtren gei nlemi olarak, bir yandan, o zamandan beri, hi deilse
satcnn da, fabrikacnn da kolayca vazgeilebilecek kiiler olduklarn, pratik kantn
vermi bulunan kooperatif irketleri (tketim ve retim kooperatifleri),** te yandan da,
alma [sayfa 379] rnlerinin, birimi alma saati tarafndan oluturulan bir alma
kat-paras aracyla deiimini gzeten kurumlar olan alma pazarlarn o kurdu; zorunlu
olarak baarszla mahkum bu kurumlar Proudhon'un ok daha sonra kuraca deiim
bankasnn tam bir ncelemesi (anticipatiori) idiler, ve ondan, toplumsal ktlklerin
devasn deil, ama sadece toplumun ok daha kkl bir dnmne doru atlm bir ilk
adm temsil etmeleri ile ayrlyorlard.

Ulu bay Dhring'in, "son zmlemede kesin doruluk"unun doruundan, "Giri"te birka
rneini vermi bulunduumuz kmseme ile bakt adamlar, ite bunlar. Ve bu
kmseme, bir anlamda, pek o kadar da haksz deil: Gerekten, bu kmseme esas
olarak topyacnn yaptlarnn gerekten korkun bir bilgisizliine dayanr. Bylece,
bize Saint-Simon zerine, "esas olarak, temel dncesinin doru olduu, ve birka
dargrllk dnda,

* Owen, 1812'de, Glasgovv'da bir mitingde, pamuk iplik fabrikalarnda alan tm ocuk ve erginlerin durumunu
dzeltmek iin bir dizi nlemler nerdi. Ovven'n giriimi zerine 1815'te sunulan yasa tasars, parlamento
tarafndan birok arlatrmalarla birlikte, ancak 1819'da kabul edildi. -Ed.
** Ekim 1833'te, Ovven'in bakanlnda, kooperatif irketler ve sendikalarn (trade-unionYr) bir kongresi
oldu, ve program ve tz ubat 1834'te kabul edilen Byk Ulusal Sendikalar Birlii {Consolidated TradesUnion) bu kongrede kuruldu. Bu kurulu ancak alt ay srecekti. -Ed.
302
Friedrich Engels
Anti-Dhring

bu dncenin, gerek kurulular oluturmak iin, bugn bile ynetici atlm salad"
sylenir.
Ama, bay Dhring'in, Saint-Simon'un yaptlanndan birkan gerekten eline alma
benzemesine karn, ondan szettii tm 27 sayfa boyunca, Saint-Simon'un "temel
dncesi"ni, en sonunda u "imgeleme yetisi ve insansever tutku ... d kurma yeteneinin
bunlara uygun den an uyarlganl ile birlikte, Saint-Simon'un tm dncesini
belirler!" tmcesi ile paymz alma pahasna, tpk Quesnay'nin Tableau economiue'mm
"Quesnay'nin kendisinde ne anlama geldii"ni aram olduumuz kadar bouna aryoruz.
Fourier'den, bay Dhring, sadece, gelecek zerindeki, betimlemesi romans bir ayrntya
kadar inen dlemleri (fantezileri) bilir ve sadece onlan dikkate alr, ki bu, bay Dhring'in
Fourier zerindeki sonsuz stnln saptama bakmndan, Fourier'nin "gerek koullan
frsat karsa nasl eletirmeye al "tn aratrmaktan kukusuz "ok daha nemli"dir.
Frsat karsa! Gerekte, Fourier'nin yaptlarnn hemen her sayfasndan, onca vlen
uygarln sefaletleri zerine yergi ve eletiri kvlcmlar fkrr. Bay Dhring, bay
Dhring'i, [sayfa 38o sadece "frsat karsa" gemiin ve gelecein en byk dnr
olarak iln eder demek gibi bir ey. Robert Ovven'a ayrlm oniki sayfaya gelince, bay
Dhring'in bu sayfalan yazmak iin, Ovven'n en nemli yazlann -evlilik ve komnist
rgtlenme zerindeki yazlann-, tpk bay Dhring gibi bilmeyen hamkafa Sargant'n
zavall biyografisinden* baka hi bir kayna yok. Byle olduu iin bay Dhring,
Ovven'da "kararl bir komnizm varsayma"nn doru olmadn ileri srmek gibi cretli
bir savda bulunabilir. Kukusuz, eer bay Dhring, eline, sadece Ovven'n Book ofthe Nev
Moral Worldunu ("Yeni Ahlk Dnyasnn Kitab") alm olayd, orada -Ovven'n her zaman
ekledii gibi, yaa gre- eit alma grevi ve eit rn hakk ile, sadece komnizmlerin
en kararlsnn dile getirildiini grmekle kalmaz, ama plan, ykseklik ve kabataslak
perspektif ile, gelecein komnist topluluuna ynelik mimarln eksiksiz bir ileniini de
grrd. Ama "sosyalist dnce temsilcilerinin z yaptlarnn dolaysz irdelenmesi" eer
bay Dhring'in burada yap gibi, bu yaptiardan birkann adnn ve olsa olsa, ba
taraflarndaki ksa tantma ya* VVilliam Lucas Sargant, Robert Owen and His Social Philosophy, Londra 1860.
Friedrich Engels

303 Anti-Dhring

zsnn (epigraphe) bilinmesi ile snrlanrsa, elbette ortaya bu trl budala ve kafadan
atma savlar srmekten baka bir i kmaz. Owen sadece "kararl komnizm"i tlemekle
kalmad, ama komnizmi "karar" konusunda eksik hi bir ey brakmayan Hamp-shire'deki
Harmony Hail kolonisinde, onu, be yl boyunca (30 yllarnn sonu ile 40 yllarnn ba)
uygulad da. Ben, bu rnek komnist deneyin eski yelerinden birounu tandm. Ama,
genel olarak Ovven'n 1836 ile 1850 arasndaki faaliyeti zerine olduu gibi, btn bunlar
zerine de Sargant hi bir ey bilmez, ve bay Dhring'in bbrlendii "byk sluplu tarih
yazma biimi" bu yzden kapkara bir bilgisizlik iinde kalr. Bay Dhring, Ovven',

"insansever lszln, her bakmdan, gerek bir ucubesi" olarak adlandrr. Ama bay
Dhring ancak baln ve epigraphe'ini bildii kitaplann [sayfa 38i] ierii zerine bize
ders verdii zaman, onun "her bakmdan, bilgisiz lszln gerek bir ucubesi"
olduunu syleyemeyiz, nk bizim azmzda, bu bir "svg" olur.
Eer topyaclar, grm bulunuyoruz, topyac idiyseler, bu, kapitalist retimin henz
ok az gelimi bulunduu bir dnemde, baka bir ey olamayacaklan iindi. Eer yeni bir
toplumun elerini kafalarndan karmak zorunda kaldlarsa, bunun nedeni, bu elerin
henz eski toplumda gzle grlr bir biimde ortaya kmamalaryd; eer yeni yaplannn
temellerini atmak iin usa bavurma durumunda kaldlarsa, bu, henz ada tarihe
bavura-mamalannn sonucuydu. Ama, imdi, onlardan hemen hemen seksen yl sonra, bay
Dhring, tarih iinde oluan bu sistemi kendi zorunlu sonular olarak veren gncel
gerelerden hareketle deil de, onu yce kafasnda, kesin doruluklara gebe usunda
kurarak, yeni toplumsal rejimin "kural hizmeti gren" bir sistemini aklama savyla
sahneye girerse, o zaman, her yerde artlar (epigonlar) kokusu alan bu adam,
topyaclann artsndan, sonuncu topyacdan baka bir ey deildir. O, byk
topyaclan "toplumsal simyagerler" olarak adlandnr. Olabilir. lmi simya, zamannda
zorunlu bir eydi. Ama o zamandan beri, byk sanayi, kapitalist retim biimi iinde
uyuklayan elikileri ylesine ak kartlklar durumuna getirdi ki, bu retim biiminin
yakn yklna, deyim yerindeyse, elle doku-nulabilir; yeni retici gler, ancak onlann
bugnk gelime derecelerine uygun den yeni bir retim biiminin kurulmas ile korunup
gelitirilebilirler; iki snfn, imdiye dein egemen olan retim
304
Friedrich Engels
Anti-Dhring

biimi tarafndan yolalan ve durmadan daha keskin bir eliki iinde reyen savamlan
btn uygar lkelere yayld, gn gnden daha zorlu bir durum alyor, ve bu tarihsel
balantnn, bunun zorunlu kld toplumsal dnm koullarnn, son olarak gene bunun
koullandrd biimiyle bu dnmn temel izgilerinin bilgisi, daha imdiden edinilmi
bulunuyor. Ve eer imdi bay Dhring, varolan iktisadi gerelerden yararlanacak yerde,
yce beyninde yeni bir toplumsal topya imal ederse, [sayfa 382] dpedz "toplumsal ilmi
simya"dan baka ne yapm olur? Ya da daha dorusu, modem kimyann bulunmas ve
yasalarnn saptanmasndan sonra, eski ilmi simyayi yeniden kurmak, ve atom arlklarn,
molekl formllerini, atomlarn birleme deerini, billurlar bilimini ve tayf analizini
sadece... filozof tann* bulunmas iin kullandrmak isteyen biri gibi davranm olmaz m?
[sayfa 383]
* Madenleri altna eviren ta. -.
Friedrich Engels Anti-Dhring

305

KNC BOLUM

TEORK BLGLER
MATERYALST tarih anlay, retimin ve retimden sonra, retilen rnlerin
deiiminin, her toplumsal rejimin temelini oluturduu; tarihte grlen her toplumda,
rnlerin blmnn, ve rnlerin blm ile birlikte, snflar ya da zmreler
biimindeki toplumsal eklemlenmenin retilen eye, bunun retili biimine ve retilen
eylerin deiim tarzna gre dzenlendii tezinden hareket eder. Sonu olarak, btn
toplumsal deiikliklerin ve btn siyasal altst olulann son nedenlerini insanlann
kafasnda, lmsz doruluk ve lmsz adalet zerindeki artan kavraylarndan deil,
retim ve deiim biiminin deiikliklerinde aramak gerekir; onlan, ilgili dnemin
felsefesinde deil, iktisadnda aramak gerekir. Eer varolan toplumsal kurumlann usaaykn ve adaletsiz olduklan, usun budalalk, ve iyiliin ktlk durumuna geldii sonucuna
vanlrsa, bu, retim [sayfa 384] yntemleri ve deiim biimlerinde, daha eski
306

Friedrich Engels

Anti-Dhring

iktisadi koullara uyarlanm toplumsal rejimin artk badaamad gizli dnmler

olduunun bir gstergesinden baka bir ey deildir. Bu, ayn zamanda, farkna varlan
dzgszlkleri ortadan kaldrma aralarnn da -azok gelimi bir durumda-, zorunlu
olarak deimi retim ilikileri iinde bulunduklar anlamna gelir. yleyse, insann bu
aralan kafasnda uydurmas deil, ama beyni yardmyla, gznnde bulunan maddi retim
olgular iinde bulmas gerekir.
Buna gre modem sosyalizmin konusu nedir?
Varolan toplumsal rejim -genel olarak kabul edildii zere-, bugn egemen olan snf
tarafndan, burjuvazi tarafndan kurulmutur. Burjuvaziye zg, Marks'tan bu yana
kapitalist retim biimi olarak adlandrlan retim biimi, feodal rejimin karlkl kiisel
ballklar ile olduu gibi, yer ve zmre ayrcalklar ile de badamaz bir eydi.
Burjuvazi, feodal rejimi parampara etti, ve onun ykntlar zerine, serbest rekabetin,
gitme-gelme zgrlnn, meta sahiplerinin hukuksal eitliinin ve br burjuva
parlaklklarnn imparatorluu olan burjuva toplum dzenini kurdu. Kapitalist retim biimi
artk zgrce geliebilirdi. Burjuvazinin ynetimi altnda yetkinletirilen retici gler,
buhar ve yeni mainizm, eski ma-nfaktr, byk sanayi durumuna dntrdkten sonra,
o zamana kadar grlmemi bir hzllk ve bir genilikte geliti. Ama tpk, zamannda
manfaktr ve onun etkisi altnda gelimi bulunan zanaatln, loncalarn feodal
kstekleri ile atmaya girmi olduklar gibi, byk sanayi de, bir kez tam olarak
gelitikten sonra, kapitalist retim biiminin onu iine sard engeller ile atmaya girer.
Yeni retici gler kullanmlarnn burjuva biimini am bulunurlar; ve retken gler ile
retim biimi arasndaki bu atma, rnein ilk gnah ile tannsal adalet arasndaki
atma gibi, insanlarn kafasnda domu bir atma deildir: olgular iinde, nesnel
olarak bizim dmzda, hatta kendisine neden olan insanlarn isten ve eylemlerinden bile
bamsz biimde varolan bir atmadr. Modem sosyalizm, bu gerek atmann [sayfa
385] dncedeki yanssndan, hereyden nce, bu atmadan ac eken snfn
beyinlerinde, fikirler biimi altnda yansmasndan baka bir ey deildir.
Peki, bu atma neye ?
Kapitalist retimden nce yani ortaada, her yerde emekiFriedrich Engels

307 Anti-Dhring

lerin kendi retim aralar zerindeki zel mlkiyetine dayanan kk retim grlyordu:
Kk zgr kyl ya da toprak klelerinin tarm, kentlerin zanaatl. alma aralar,
-toprak, tanm aletleri, atlye, zanaat avadanl- bireyin, yalnzca bireysel kullanm iin
hesaplanm alma aralan idi; yani zorunlu olarak kk, ufack, snrl idiler. Ama ite
bu nedenle de, normal olarak reticiye ait bulunuyorlard. Bu dank ve darack retim
aralarn bir araya toplayp geniletmek, onlan bugnk retimin gl kaldralar
durumuna getirmek - kapitalist retim biiminin ve onun dayana olan snfn,
burjuvazinin tarihsel rol ite tam da bu oldu. Kapitalin drdnc ksmnda Marks, 15.
yzyldan balayarak yaln elbirlii, manfaktr ve byk sanayiden oluan aamada,
burjuvazinin bu ii nasl baardn aynnl bir biimde betimlemitir. Ama Marks'n gene
ayn yerde tantlad gibi burjuvazi, bu snrl retim aralarn, bireysel retim aralarn
ancak bir insan topluluu tarafndan kullanlabilecek toplumsal retim aralar durumuna
dntrmeksizin, gl retici gler durumuna dntremezdi. knk, dokumac
eltezgah, demirci ekici yerine iplik bkme makinesi, mekanik dokuma tezgah, buharl
eki; bireysel atlye yerine yzlerce ve binlerce insann elbirliini egemenlik altnda
bulunduran fabrika geti. Ve pk retim aralan gibi retim, bir dizi bireysel eylem
durumundan bir dizi toplumsal eylem durumuna ve rnler de bireysel rnler durumundan
toplumsal rnler durumuna dnt. Artk fabrikadan kan iplik, dokuma, madeni eya,
bitmeden nce sra ile zorunlu olarak ellerinden getikleri birok iinin ortaklaa rn

idiler. iler arasnda: "bunu yapan benim, bu benim rnmdr" diyebilecek bir
tek k yoktU. [sayfa 386]

Ama, toplum iinde doal iblmnn temel retim biimi olduu yerde, bu iblm
rnlere, bu rnlerin karlkl deiimi yani alm ve sam bireysel reticilerin birok
gereksinmelerini karlayabilecek bir duruma getiren meta niteliini kazandnr. Ve
ortaadaki durum da buydu. rnein kyl, tarlalarn rnn zanaatya sayor ve
karlk olarak ondan zanaatlk rnlerini alyordu. Demek ki yeni retim biimi ite bu
bireysel reticiler, meta reticileri toplumu iine szd. Tm toplumda egemen olan bu
yntemsiz, doal iblmnn orta yerine, bireysel fabrikada rgtlendii biimiyle,
yntemli iblmnn girdii grld;
308
Friedrich Engels
Anti-Dhring

bireysel retimin yannda, toplumsal retim ortaya k. Her ikisinin de rnleri ayn
pazarda, yleyse hi olmazsa aa yukan eit fiyatlar zerinden satlyordu. Ama
yntemli rgtienme, doal iblmnden daha gl idi; toplumsal olarak alan
fabrikalar, tek tek alan kk reticilerden ok daha ucuza retiyorlard. Bireysel
retim, bir alandan sonra bir bakasnda yenik dt, toplumsal retim tm eski retim
biimini devrime gtrd. Ama toplumsal retime zg bu devrimci nitelik o denli az
anlald ki toplumsal retim, tersine, meta retimini artrma ve kolaylatrma arac olarak
benimsendi. Toplumsal retim, meta retimi ve meta deiiminin tecimsel sermaye,
zanaatlk, cretii emek gibi daha nce varolan baz kaldralanna dorudan doruya
balanarak dodu. Meta retiminin yeni bir biimi olarak ortaya k iin, meta
retiminin sahiplenme biimleri onun iin de yrrlkte kaildi. Ortaada gelimi
bulunduu biimiyle meta retiminde, emek rnnn kimin mal olaca sorunu ortaya bile
kamazd. Genel kural olarak bireysel retici, kendi z alma aralar ve kiisel
almas ya da ailesinin almas yardmyla, onu kendi mal olan ve ou kez kendi bana
rettii hammaddeler ile retmiti. rnn nce onun tarafndan sahiplenilmesinin hibir
gerei yoktu, kendiliinden onun mal idi. Yani rnlerin mlkiyeti, kiisel emee
dayanyordu. Hatta bakasnn yardmndan yararlanld yerde bile, [sayfa 387] bu
yardm genel kural olarak nemsiz kalyor ve cretten ok, ou kez bir baka karlk
alyordu: Lonca rak ve kalfas, beslenme ve cretten ok, ustala hazrlanmak iin
alyordu. retim aralannn byk atlyeler ve inanfaktrlerde toplanmalan,
gerekten toplumsal retim aralan durumuna dnmeleri, ite o srada bagsterdi.
Ama toplumsal retim aralar ve toplumsal rnler, sanki imdi de bireysel retim
aralan ve bireysel rnler olarak kalmlar gibi ilem grdler. Eer imdiye dein
alma aralannn sahibi, rn genel kural olarak kendi z rn olduu ve bakasnn
yardmc almas ayrklama durumunda bulunduu iin sahipleniyorduysa, imdi de rn
kendi rn deil ama tamamen bakasnn emek rn olduu halde, onu kendine
maletme-ye devam etti. Bylece, bundan byle toplumsal olarak yaralan rnler, retim
aralarn gerekten kullanan ve rnleri gerekten reten kimseler tarafndan deil ama
kapitalist tarafndan sahiplenildiler. retim aralar ve retim, zsel olarak toplumsal
duruma
Friedrich Engels

309 Anti-Dhring

geldi; ama bireylerin, herkesin kendi z rnne sahip olduu ve pazara tad zel
retimini ngerektiren bir sahiplenme biimine bal tutuldular. retim biimi onun
nkoulunu ortadan kaldrd halde, bu sahiplenme biimine baml kalnd.* Yeni retim
biimine kapitalist niteliini veren bu elikide, daha o zamandan gnmzn byk
atmas tohum durumunda yatar. Yeni retim biimi, btn nemli retim kesimlerinde
ve ekonomik bakmdan nemli btn lkelerde egemen bir duruma geldii ve bunun sonucu
bireysel retimi nemsiz kalntlar durumuna indirgeyecek denli yerinden ettii lde,
toplumsal retim ile kapitalist sahiplenme arasndaki [sayfa 388] uyumazln da o

lde kabaca ortaya kt grlyordu.

Sylemi olduumuz gibi ilk kapitalistier, cretii emek biimini daha nceden hazr olarak
buldular. Ama onu aynksn ikincil uram, yardm kayna, geici durum olarak buldular.
Zaman zaman cret karl almaya giden krsal emekinin, kendi mal olarak sahibi
bulunduu ve onu kt kanaat geindiren birka dnmlk bir topra vard. Lonca kurallar
bugnn kalfasnn, yarnn ustas olmasn gzetiyordu. Ama retim aralar toplumsal
aralar durumuna dntkten ve kapitalistler elinde toplandktan sonra, her ey deiti.
Kk bireysel reticinin retim arac da, rn de, gitgide deerlerini yitirdiler; ona bir
cret karl gidip bir kapitalist yannda almaktan baka yapacak bir ey kalmad.
Vaktiyle ayrklama ve yardmc kaynak olan cretii emek, tm retimin kural ve temel
biimi durumuna geldi; eskiden ikincil bir uram iken, imdi emekinin tek etkinlii oldu.
Zaman zaman cretii, mrboyu cretli durumuna dnt. mrboyu cretliler yn
stelik, feodal rejimin zamanda ykl, feodal beylerin bileliklerinin (maiyetierinin)
dal, kyllerin topraklarndan kovuluu vb. sonucu, an derecede artt. Bir yanda
kapitalistler elinde toplanm retim aralar ile te yanda emek-glerinden baka bir
eye sa* Her ne denli sahiplenme biimi ayn kaldysa da, yukarda betimlenen sre sonucu, sahiplenmenin niteliinin
retimden daha az devrim geirmediini burada aklamak gereksiz. Benim kendi z rnm ya da bir
bakasnn rnn sahiplenmem, elbette birbirinden ok farkl iki sahiplenme trdr. Bu arada unu da
ekleyelim: Tm kapitalist retim biiminin tohum durumunda iinde bulunduu cretli emek ok eskidir; yer yer
ve dank durumda, klelik ile yzyllarca yanyana yaamtr. Ama bu tohum, ancak tarihsel nkoullar
gerekletii gndr ki kapitalist retim biimi durumuna gelmek zere geliebildi. [F.E.]
310 Friedrich Engels
Anti-Dhring

hip olmama durumuna indirgenmi reticiler arasndaki ayrlma, tamamlanmt. Toplumsal

retim ile kapitalist sahiplenme arasndaki eliki, kendini proletarya - burjuvazi
kartl olarak gsterir.
Kapitalist retim biiminin bir meta reticileri toplumuna, rnlerinin deiimi toplumsal
balantlarnn arac olan bir bireysel reticiler toplumuna szm bulunduunu grmtk.
Ama meta retimine dayanan her toplumun, reticilerin o toplumda kendi z toplumsal
ilikileri zerindeki egemenliklerini yitirmi olmalar gibi bir zellii vardr. Herkes kendi
hesabna, rasgele elde edilmi retim aralar ile ve bireysel deiim gereksinmesi iin
retir. Pazara kendi malndan ne kadar geleceini, hatta o maldan ne kadar gerekeceini
kimse bilmez; kendi bireysel rnnn pazarda gerek [sayfa 389] bir gereksinmeyle
karlap karlamayacan, giderlerini kurtanp kurtarmayacan, hatta maln sap
satmayacan kimse bilmez. Toplumsal retim anarisinin egemenliidir bu. Ama btn
teki retim biimleri gibi meta retiminin de zgn, ikin, kendinden ayrlmaz yasalan
vardr ve bu yasalar, anariye karn ona, onun tarafndan, zorla kabul ettirilirler. Bu
yasalar kendilerini, toplumsal ban varln srdren tek biimi olan deiimde gsterir
ve bireysel reticiler karsnda rekabetin zorlayc yasalan olarak etkili olurlar. Yani bu
yasalar balangta, bu reticiler tarafndan bilinmeyen yasalardr ve nce onlarn, bu
yasalar uzun bir deney aracyla renmeleri gerekir. yleyse bu yasalar kendilerini,
reticiler olmakszn ve reticilere kar, onlarn retim biimlerinin k-rkrne ileyen
doal yasalan olarak kabul ettirirler. rn, reticilere egemen olur.
Ortaa toplumunda, zellikle ilk yzyllarda retim, zsel olarak kiisel tketime
yneltilmiti. Balca grev olarak, yalnzca reticinin ve ailesinin gereksinmelerini
karlyordu. Krda olduu gibi kiisel bamllk ilikilerinin varolduu yerlerde, feodal
beyin gereksinmelerini karlamaya da katkda bulunuyordu. Demek ki o toplumda hibir
deiim (mbadele) olmuyor ve bunun sonucu rnler de meta nitelii kazanmyordu. Kyl
ailesi, yiyecek maddesi olsun, alet ve giysi olsun, gereksinme duyduu hemen her eyi
kendi retiyordu. Ancak kendi z gereksinmeleri ve feodal beye borlu bulunulan mala

ilikin ykmllkler tesinde bir artk retecek denli ileri gittii zamandr ki meta da
retiyordu; toplumsal
Friedrich Engels

311 Anti-Dhring

dolama sokulan, sata karlan bu artk, meta durumuna geldi. Kent zanaatlar, geri
daha balangta deiim iin retme zorunda kaldlar. Ama onlar da, kendi z
gereksinmelerinin en byk blmn kendi almalar ile karlyorlard; baheleri ve
kk tarlalar vard; sr hayvanlarn, kendilerine aynca inaat kerestesi ve yakacak
odunu da salayan kamusal ormana gnderiyorlard; kadnlar keten, yn, vb. eiriyorlard.
Deiim ereiyle retim, meta retimi, ancak ilk admlarn atyordu. Snrl [sayfa 390]
deiim, snrl pazar, kararl retim biimi, da kar yerel kapallk, ierde yerel,ortaklama: krda Mark (tanmsal ortaklk), kentte lonca, ite bunun sonucuydu.
Ama meta retiminin yaylmas ve hele kapitalist retim biiminin ortaya kmas ile
birlikte, o zamana dein uyuklayan meta retimi yasalar da daha ak ve daha gl bir
biimde eyleme geti. Eski ereveler gevedi, eski kapallk engelleri paraland,
reticiler gitgide bamsz ve tek bana alan meta reticileri durumuna dnt.
Toplumsal retimde anari dodu ve gitgide dorua gtrld. Ama kapitalist retim
biiminin toplumsal retimde bu anariyi kendisi aracyla artrd balca alet, gene de
anarinin tam kart idi: retimin, tek bana alnm her retim kurumundaki toplumsal
retim olarak, artan rgtienmesi. Kapitalist retim biimi, bir zamanlarn o dingin
kararllna ite bu aletle son verdi. Bir sanayi koluna girdii her yerde, kendi yannda
daha eski hibir iletme yntemini yaatmad. Zanaatl egemenliine ald her yerde,
eski zanaatlar snfn ykt. alma alan bir sava alan durumuna geldi. Byk corafi
bulgular ve onlan izleyen kolonizasyon giriimleri, kaklar (mahreleri) oaltt ve
zanaatln manfaktr durumuna dnmn hzlandrd. Savam, yalnzca yerel
bireysel reticiler arasnda patlamad; yerel savamlar ulusal savamlar yani 17. ve 18.
yzyllarn tecimsel savalar durumuna gelecek derecede bydler. Sonunda byk
sanayi ve dnya pazannn kuruluu, savam evrenselletirdi ve ayn zamanda ona
grlmemi bir zorluluk kazandrd. Tek tek kapitalistier arasnda olduu gibi sanayiler ve
lkeler arasnda da, az ya da ok elverili olduklarna gre, var ya da yok olmay
kararlaran ey, doal ya da yapay retim koullandr. Yenik, gznn yana baklmadan
elenir. Bu, bireyin, doadan topluma on kat taknlkla aktarlm darvinci yaama
savamdr. Hayvann doadaki durumu,
312 Friedrich Engels
Anti-Dhring

insan gelimesinin en yksek aamas olarak grnr. Toplumsal retim ile kapitalist
sahiplenme arasndaki eliki, kendini retimin bireysel fabrika iindeki [sayfa 3911
rgtlenmesi ile tm toplum iindeki retim anarisi arasndaki kartlk olarak yeniden
retir.
Bu retim biimi, Fourier'nin onda daha nce kefettii o "ksr dng"y iinden
kamamakszn izleyerek, ite kkeninden kapitalist retim biimine ikin elikinin bu iki
ortaya k biimi iinde devinir. Bununla birlikte bu dngnn yava yava darald ve
hareketin daha ok, gezegenlerin sarmal erisi gibi sonuna, merkezle arpmaya girerek
eriecek bir sarmal eri oluturduu da Fourier'nin kendi zamannda henz gremedii
bir eydir. nsanlarn byk ounluunu gitgide proleterler durumuna dntren ey,
retimdeki toplumsal anarinin itici gc ve sonunda retimdeki anariye bir son verecek
olanlar da proleter ynlardr. Byk sanayideki makinelerin sonsuz yetkinleme ankln
tek bana alnm her sanayici kapitalist iin, onu ykm tehdidi altnda kendi makineli
retimini gitgide daha da yetkinletirmeye zorlayarak, buyurucu bir yasa durumuna
dntren ey, retimdeki toplumsal anarinin itici gcdr. Ama makineleri
yetkinletirmek, insan emeini gereksiz klmak anlamna gelir. Eer makinelerin

kullanlmas ve oalmas, milyonlarca el iisinin az sayda bir makine iisi tarafndan

iinden edilmesi anlamna gelirse, makineli retimin iyiletirilmesi de gitgide artan sayda
makineli iinin iinden edilmesi ve son zmlemede, sermayenin ortalama altrma
gereksinmesini aan bir sayda almaya hazr cretliler, daha 1845'te kullandm
adlandrmaya gre,* tam bir yedek sanayi ordusu retimi anlamna gelir - sanayinin yksek
basnla alt dnemlerde kullanlabilen, bu dnemleri zorunlu olarak izleyen k
(krach) ile sokaa atlan ordu; ii snfnn sermayeye kar varolu savamnda her
zaman ayaklarnda srkledii pranga; creti, kapitalist gereksinmeye uygun den dk
dzeyde tutan dzenleyici. Bylece makineli retim, Marks gibi sylemek gerekirse,
sermayenin ii snfna kar en gl silah durumuna [sayfa 392] gelir; bylece alma
arac, iinin elinden yaama aracn durmadan ekip alr; bylece iinin z rn, iiyi
kleletiren bir alet haline dnr.
* La Situation de la dasse laborieuses en Angleterre, Editions Sociales, 1961, s. 128 vd, -Ed.
Friedrich Engels

313 Anti-Dhring

Bylece alma aralan tasarrufu, ayn zamanda emek-gcnn en hoyrat savurganl,

alma grevinin normal koullan zerinden bir hrszlk durumuna gelir; bylece emekzamann ksaltmann en gl arac olan makineli retim, iinin ve ailesinin tm yaam
sresini sermayeyi deerlendirmek iin kullanlacak emek-zama-nna dntrmenin en
salam arac durumuna dner; bylece bir blm insann ar alma bitkinlii
(surmenage), bir baka blm insann isizliine neden olur ve btn dnyada yeni tketici
avna kan byk sanayi, kendi evinde ynlann tketimini bir alk taban ile snrlandrr
ve bu yoldan kendi z i pazannn kuyusunu kazar.
"Greli art-nfusu ya da yedek sanayi ordusunu, birikimin bykl ve hz ile her zaman
dengeli durumda tutan yasa, iiyi sermayeye, Volcanus'un Prometheus'u kayalara
mhlamasndan daha salam olarak perinler. Sermaye birikimine karlk den bir
sefalet birikimi yaratr. Bu yzden bir kutupta servet birikimi, teki kutupta yani kendi
emeinin rnn sermaye eklinde reten snfn tarafnda sefaletin, yorgunluk ve
bezginliin, kleliin, cahilliin, zalimliin, ussal yozlamann birikimi ile ayn anda olur."
(Marks,Kdp/ta/,s.671.)*
Kapitalist retim biiminden rnlerin bir baka blmn beklemeye gelince bu, bir
bataryann elektrotlarndan, bataryaya bal olduklar halde, suyu ayrtrmamalarn ve
pozitif kutupta oksijeni, negatif kutupta da hidrojeni aa karmamalarn istemek gibi
bir ey olur.
Modem makineli retimin en ileri dereceye gtrlm yetkinleme anklnn, toplumdaki
retim anarisi etkisiyle, tek bana alnm sanayici kapitalist iin, onun makineli
retimini durmadan iyiletirmeye, retim gcn durmadan artrmaya zorlayarak, nasl
buyurucu, bir yasa durumuna dntn grdk. retim alann bytme yaln edimsel
[sayfa 393] olana da, onun iin bir o denli buyurucu bir baka yasa durumuna dnr.
Gazlann genileme gcnn, yannda gerek bir ocuk oyunu kald byk sanayinin ar
genileme gc, imdi kendini bize, tm kar-basnca bo veren nitel ve nicel bir
genileme gereksinmesi olarak gsterir. Kar-basn tketim, kak, byk sanayi rnleri
iin pazarlar ta* Kapital, Birinci Cilt, s. 663. talikler Engels'in. -Ed.
314 Friedrich Engels
Anti-Dhring

rafndan oluturulur. Ama pazarlann gerek geniliine, gerek derinliine yaylma olana,
ilkin etkisi ok daha az etkili olan bambaka yasalar tarafndan ynetilir. Pazarlann
genilemesi, retimin genilemesi ile birlikte gidemez. arpma kanlmaz olur ve bu
arpma, kapitalist retim biiminin kendini paralamad srece bir zm
yaratamayaca iin, devirli duruma gelir. Kapitalist retim yeni bir "ksr dng" dourur.
Gerekten, ilk genel bunalmn patlak verdii tarih olan 1825 ylndan bu yana, sanayi ve

ticaret dnyasnn tm, uygar halklar ve onlann az ya da ok barbar uydulan topluluunun

retim ve deiimi, her on yl dolaylarnda bir kez irazesinden kar. Ticaret durur,
pazarlar tkanmtr, rnler srmsz olduklan lde ylp kalr, pein para grnmez
olur, kredi ortadan ekilir, fabrikalar kapanr, emeki ynlar fazla geim gereci retmi
olmaktan tr geim gerelerinden yoksun kalrlar, batklar batklan, zoraki satlar
zoraki satlar kovalar. Tkanklk yllarca srer; retici gler ve rnler, birikmi meta
ynlar, sonunda deerlerinin az ya da ok altnda bir fiyat zerinden srlene, retim ve
deiim yava yava canlanana dein, yn halinde israf ve imha edilirler. Yava yava
gidi hzlanr, trsa dner, snai tns drtnal olur ve bu drtnal da sonunda, en tehlikeli
atiamalardan sonra kendini yeni batan... knt ukurunda bulmak zere, bir sanayi,
ticaret, kredi ve speklasyon steeple chase'inde* doludizgine dein ykselir.** Ve [sayfa
394] hep ayn yineleme. te, 1825'ten bu yana be kezden az yaamadmz ve u anda
(1877) alnc kez olarak yaadmz durum. Ve bu bunalmlann nitelii ylesine belirgindir
ki Fourier, bunlardan birincisini an bolluk bunalm olarak nitelendirerek, hepsinin
zerine parmak basmr.
Bu bunalmlarda, toplumsal retim ile kapitalist sahiplenme arasndaki elikinin tam bir
patlamaya vard grlyor. Meta dolam bir anda durmutur; dolam arac, para,
dolama engel olur; btn meta retimi ve dolam yasalar altst duruma gelir. Ekonomik
atma, doruuna ular. retim biimi, deiim biimine
* Engelli yar. -.
** retim aralar ve rnlerin bunalmlardaki yaklp yklmasna gelince, 21 ubat 1878'de Berlin'de toplanan
II. Alman Sanayicileri Kongresi, yalnzca Alman demir-elik sanayisinin son knt (krach) srasndaki toplam
zararn 455 milyon mark olarak saptad. [F.E.]
Friedrich Engels

315 Anti-Dhring

kar bakaldnr, retim biimi iin ok byk bir duruma gelmi bulunan retici gler,
retim biimine kar bakaldrrlar.
retimin fabrika iindeki toplumsal rgtlenmesinin, bu rgtlenme yannda ve stnde
varln srdren toplumdaki retim anarisi ile badamaz duruma gelecek derecede
gelimesi olgusu, bunalmlar srasnda birok byk kapitalist ile daha da ok kk
kapitalistin ykm pahasna gerekleen sermayelerin gl younlamas aracyla,
kapitalistler iin de elle tutulabilir bir duruma gelir. Kapitalist retim biimi
mekanizmasnn tm, kendi yaratt retici glerin basks altnda ilemez olur. retim
biimi, artk btn bu retim aralar ynn sermaye durumuna dntremez; bu
aralar isiz kalr ve bu nedenle yedek sanayi ordusu da isiz kalacaktr. retim aralan,
geim aralan, almaya hazr iiler, tm retim ve genel zenginlik eleri, gereinden
ok durumdadr. Ama "bolluk, ktlk ve sefaletin kayna durumuna gelir"* (Fourier), nk
retim ve geim aralarnn sermaye durumuna dnmn engelleyen ey, bu bolluun ta
kendisidir. nk, kapitalist toplumda retim aralar, daha nce sermaye durumuna, insan
emek-gcnn smr arac durumuna girmedike, etkinlie geemezler. retim ve geim
aralar iin sermaye niteliini kazanma zorunluluu, bu aralar ile iiler arasnda
korkun bir hayalet gibi dikilir. retimin maddesel ve kiisel [sayfa 395] kaldralarnn
birbirine balanmasn yalnzca bir zorunluluk engeller; retim aralann ilemekten,
iileri almak ve yaamaktan, yalnzca bu zorunluluk alkoyar. Demek ki bir yandan
kapitalist retim biimi, bu retici gleri ynetmeye devam etmekteki yeteneksizliini
anlam bulunmaktadr. te yandan bu retici glerin kendileri de, artan bir g ile
elikinin ortadan kaldrlmasna, sermaye niteliklerinden kurtulmalarna, toplumsal
retici gler alma niteliklerinin gerek tannmasna gtrmektedirler.
te gl bir gelime iinde bulunan retici glerin sermaye olma niteliklerine kar bu
gl tepkileri, toplumsal niteliklerini kabul etmekte iinde bulunulan bu byyen
zorunluluktur ki kapitalistler snfnn kendisini, onlara gitgide, hi deilse kapitalist iliki
iinde olanakl olduu lde, toplumsal retici gler olarak davranmaya zorlar. Sanayinin

canlanma dnemi, byk retim aralan

* Charles Fourier, CEuvres completes., t. 6, Paris, 1845, p. 393-394. -Ed.

316 Friedrich Engels
Anti-Dhring

ynn, kredinin snrsz ikinlii ile olduu denli, kn kendisi ve byk kapitalist
kurumlarn ykl ile de toplumsallamann, o eitli hisse senetli irket trlerinde
karmza kan biimine gtrr. Bu retim ve ulatrma aralarndan ou, daha ilk anda,
demiryollar gibi ylesine byktrler ki btn teki kapitalist iletme biimlerini
dtalarlar. Ama gelimenin belli bir derecesinde, bu biim artk yetmez; bir tek ve ayn
sanayi kolunun byk ulusal reticileri, retimin dzenlenmesi ereine sahip bir birlik olan
"trst" biiminde birleirler; retilecek toplam nicelii belirler, bunu aralarnda datr ve
bylece nceden saptanm sat fiyatn zorla elde ederler. Ama bu trstler ilerin kt
gitmeye balamasnn ilk dneminde daldklarndan, bununla daha da youn bir
toplumsallamaya gtrrler: Tm sanayi kolu, tek bir byk hisse senetli irket
durumuna dnr, i rekabet yerini bu tek irketin tekeline brakr; 48 byk fabrikann
hepsinin birlemesinden sonra, imdi 120 milyon marklk bir sermaye ile tek elden
ynetilen bir tek irketin elinde bulunan ngiliz alkali retiminde, daha 1890'da bu i
byle olmutur, [sayfa 396]

Trstlerde serbest rekabet, tekel durumuna dnr, kapitalist toplumun plansz retimi,
yaklaan sosyalist toplumun planl retimi karsnda teslim bayran eker. lk anda,
kukusuz kapitalistler yaranna. Ama burada smr yle elle tutulur bir duruma gelir ki
yklmas gerekir. Trstler tarafndan ynetilen bir retime, btnn kk bir kupon
biriktiricileri tarafndan bu derece utanmazcasna smrlmesine katlanacak bir halk
yoktur.
Ne olursa olsun, trstlerle ya da trstlersiz, sonunda kapitalist toplumun resmi
temsilcisinin, devletin, retimin ynetimini eline almas gerekir.* Devlet mlkiyeti
durumuna dnm zorunluluu,
* Gerekir diyorum. nk ancak retim ve ulatrma aralar gerekten hisse senetli irketler tarafndan
ynetilemeyecek kadar byk olduklar, bunun sonucu devletletirme ekonomik bir zorunluluk durumuna geldii
durumda, ancak bu durumda, hatta bu ii yapan bugnk devlet de olsa, devletletirme ekonomik bir ilerleme
anlamna, tm retici glere toplum tarafndan elkonulmasna ngelen yeni bir aamaya eriildii anlamna gelir.
Ama son zamanlarda Bismarck, kendini devletletirmelere verdiinden bu yana ortaya, hatta urada burada bir
ruh dknl biiminde yozlaan ve her trl devletletirmeyi, hatta Bismarck'n bile sosyalist
[devletletirme] olarak ilan eden dzmece bir sosyalizmin kt grld. Kukusuz, eer ttnn
devletletirilmesi sosyalist [devletletirme] olsayd, Napoleon ile Metternich sosyalizmin kurucular arasnda
saylrlard. Eer Belika devleti, ok yaln siyasal ve mali nedenlerden tr, balca demiryollarn kendisi
yaptysa; eer Bismarck hibir ekonomik zorunluluk olmakszn,
Friedrich Engels

317 Anti-Dhring

kendini nce posta, telgraf, demiryollar gibi byk ulatrma rgen-liklerinde gsterir.
Eer bunalmlar, burjuvazinin modem retici gleri ynetmedeki yeteneksizliini ortaya
karm bulunuyorsa, [sayfa 397] byk retim ve ulatrma rgenliklerinin hisse senetli
irketler ve devlet mlkleri durumuna dnm de bu erek iin burjuvaziden ne denli
kolay vazgeilebilineceini gsterir. Kapitalistin tm toplumsal ilevleri imdi cretli
grevliler tarafndan salanr. Artk kapitalistin gelirleri cebe indirmek, kuponlan kesmek
ve eitli kapitalistlerin karlkl olarak birbirlerinin sermayelerini kapt borsada
oynamak etkinlii dnda, hibir toplumsal etkinlii yoktur. e iilerin ayan
kaydrmakla balam bulunan kapitalist retim biimi, imdi kapitalistlerin ayan kaydnr
ve tpk iiler gibi onlar da daha imdiden yedek sanayi ordusu iine deilse bile,
gereksiz nfus iine atar.
Ama ne hisse senetli irketler durumuna dnm, ne de devlet mlkiyeti durumuna
dnm, retici glerin sermaye niteliini ortadan kaldrr. Hisse senetli irketler
bakmndan bu durum aktr. Ve modern devlet de, burjuva toplumunun, kapitalist retim
biiminin genel d koullarn, iilerden olduu kadar tek tek kapitalistlerden de gelen

saldrlara kar korumak iin kurduu rgtten baka bir ey deildir. Modern devlet,
biimi ne olursa olsun, esas olarak kapitalist bir makinedir: kapitalistlerin devleti,
dncedeki kolektif kapitalist. retici gleri ne kadar ok kendi mlkiyetine geirirse,
o kadar ok gerek kolektif kapitalist durumuna gelir, yurttalar o kadar ok smrr.
Kapitalist iliki ortadan kaldrlmam, tersine doruuna gtrlmtr. Ama bu dorua
vardktan sonra, tersine dner. retici gler zerindeki devlet mlkiyeti, atmann
zm deildir, ama biimsel areyi, zm yakalama
Prusya'nn balca demiryolu hatlarn, yalnzca onlar daha iyi rgtleyebilmek ve sava zamannda
yararlanabilmek, demiryolu grevlilerini hkmet hizmetinde bir seim srs durumuna getirmek ve zellikle
parlamento kararlarndan bamsz yeni bir gelir kayna edinmek iin devletletirdiyse, bunlar hi de dolaysz
&)
ya da dolayl, bilinli ya da bilinsiz sosyalist nlemler deildi. Yoksa, Krallk Deniz Ticareti irketi, Krallk
Porselen Yapmevi ve orduda blk terzisi, hatta 30 yllarna doru, Friedrich Wilhelm III anda, byk bir
muzip tarafndan ok byk bir ciddiyetle nerilen devletletirme, genelevlerin devletletirilmesi sosyalist
kurumlar olurdu. [F.E.]
ta)
Krallk Deniz Ticareti irketi, Friedrich II tarafndan 1772'de kuruldu ve byk devlet ayrcalklar ile
donatld. Bu irket pratik olarak Prusya hkmetine banka hizmeti grd, 1820'de Prusya hkmetinin mali ve
tecimsel enstits durumuna geldi ve 1904'te de devlet bankas oldu. -Ed.
318 Friedrich Engels
Anti-Dhring

biimini iinde saklar.

Bu zm, ancak, modem retici glerin toplumsal zlnn gerekten kabul edilmesine,
bunun sonucu retim, temellk ve deiim biiminin, retim aralarnn toplumsal nitelii
ile uyum durumuna getirilmesine dayanabilir. Ve bu da, ancak, toplum kendi ynetiminden
baka her yntem iin ok byk bir duruma gelmi bulunan retici glere aka ve
itenlikle elkoyduu zaman olabilir. Bylelikle, reticiler, retim aralan ve rnlerin
bugn reticilere [sayfa 398] kar dnen, retim ve deiim biimini devirli olarak
paralayan, ve zor ve ykm iinde, kendini ancak krkrne etkide bulunan bir doa
yasas gibi kabul ettiren toplumsal niteliini, tam bir bilinle ste karrlar; bunun
sonucu, karklk ve devirli k nedeni olan bu toplumsal nitelik, byle olmaktan karak,
retimin tm kaldralarndan en gls durumuna dnr.
Toplumsal olarak etkide bulunan gler, tpk doa gleri gibi etkide bulunurlar: onlan
tanmadmz ve hesaba katmadmz srece, kr, zorlu, ykc gler olarak. Ama bir kez
onlan tandktan, etkinlik, yn, ve etkilerini bir kez kavradktan sonra, onlar gitgide kendi
irademize balamak, ve onlar sayesinde ereklerimize erimek sadece bize baldr. Ve bu,
bugnk ok byk retici gler konusunda, zellikle byledir. Biz, bu glerin, zlk
(mahiyet) ve niteliklerini anlamak istememekte direndiimiz srece -ve kapitalist retim
biimi ve onun savunucular, ite bu anlaya kar karlar-, bu gler, ayrntl bir
biimde aklam bulunduumuz gibi, bize kar, tm etkilerini gsterir, bizi
egemenlikleri altna alrlar. Ama zlkleri iinde bir kez kavrandktan sonra, birlemi
reticilerin elinde, eytan ruhlu efendiler durumundan uysal hizmetkrlar durumuna
dnebilirler. Bu, frtna imeindeki elektriin ykc gc ile telgraf ve elektrik arknn
evcilletirilmi elektrii arasnda varolan farkllktr, yangn ile insan hizmetinde kullanlan
ate arasndaki farkllktr. Bugnk retici gleri, ayn biimde, sonunda onlarn
zln tandktan sonra kullannca, retimdeki toplumsal anari yerine, retimin,
topluluun olduu gibi her bireyin de gereksinmelerine gre toplumsal olarak planlanm
bir dzenlenmesinin getii grlr; bylece, rnn nce reticiyi, sonra temellky
egemenlii altna ald kapitalist temellk biimi yerine, rnlerin, modem retim
aralannn zlne dayanan temellk biimi geer: bir yandan retimi srdrme ve
gelitirme arac olarak dolaysz
Friedrich Engels

319 Anti-Dhring

toplumsal temellk, te yandan yaama ve zevk alma arac olarak dolaysz bireysel
sahiplenme, [sayfa 399]

Kapitalist retim biimi, nfusun byk ksmn gitgide proleter durumuna drrken,
yok olma tehdidi altnda, bu devrimi gerekletirme zorunda bulunan gc yaratr.
Toplumsallam byk retim aralarnn gitgide devlet mlkiyeti durumuna dnmne
gtrerek, bu devrimi gerekletirmek iin izlenecek yolu kendi gsterir. Proletarya,
devlet iktidarn ele geirir ve retim aralarn nce devlet mlkiyeti durumuna
dntrr. Ama, bunu yapmakla, proletarya olarak kendi kendini ortadan kaldrr, btn
snf farkllklar ile snf kartlklarn, ve ayn biimde, devlet olarak devleti de ortadan
kaldrr. Snf kartlklar iinde evrimlenen daha nceki toplumun devlete, yani, her
durumda, smrc snfn kendi d koullann srdrmek, yleyse zellikle smrlen
snf varolan retim biimi (klelik, toprak klelii, cretlilik) tarafndan verilmi bask
koullar iinde tutmak iin kurduu bir rgte gereksinmesi vard. Devlet, tm toplumun
resmi temsilcisi, onun gzle grlr bir kurul biimindeki bireimi idi, ama bu, tm
toplumu, zaman iin, kendi ban temsil eden snfn devleti olduu lde byle idi:
lkada, kle sahibi yurttalarn; ortaada, feodal soyluluun; amzda, burjuvazinin
devleti. Sonunda gerekten tm toplumun temsilcisi durumuna geldii zaman, kendi
kendini gereksiz klar. Bask altnda tutulacak hi bir toplumsal snf kalmaynca; snf
egemenlii ve retimdeki gncel anari zerine kurulu bireysel yaama savam ile
birlikte, bunlardan doan atma ve arlklar da ortadan kalknca, artk bask altnda
tutulacak hi bir ey yok demektir ve zel bir bask iktidan, bir devlet, zorunlu olmaktan
kar. Devletin gerekten tm toplumun temsilcisi olarak grld ilk eylem -retim
aralanna toplum adna elkonmas-, ayn zamanda onun devlete zg son eylemidir de.
Devlet iktidannn toplumsal ilikilere mdahalesi, bir alandan sonra bir bakasnda
gereksiz duruma gelir ve sonra kendiliinden uykuya dalar. Kiilerin hkmeti
(gouvernement), yerini, eylerin idaresi (administratiori) ve retim ilemlerinin
ynetimine {direktion) brakr. Devlet "ilga" edilemez, sner. "zgr halk [sayfa 400]
devleti"* zerindeki kof tmcenin, ajitas* Lassalle'den esinlenmi ve Gotha birleme kongresinde kabul edilmi bir istem olan zgr halk devleti, Gotha
Programnn Eletirisi'nde, Marks'n temel bir eletiri konusu olmutur. -Ed.
320
Friedrich Engels
Anti-Dhring

yon arac olarak geici doruluu bakmndan olduu kadar, bilimsel fikir olarak kesin
yetersizlii bakmndan da deerlendirilmesini ite bu salar, - bunun gibi, anarist
denilen kimselerin, devletin bugnden yanna ortadan kaldrlmas (ilga edilmesi) yolundaki
istemlerinin deerlendirilmesini de.
Kapitalist retim biiminin tarihsel olarak ortaya kndan bu yana, tm retim aralanna
toplum tarafndan elkonulmas, gelecek lks olarak, belli-belirsiz bir biimde, birok
bireyin olduu kadar, birok tarikatn (secte) gzlerinde de, sk sk ttt. Ama bu, ancak
gereklemesinin maddi koullan bir kez verildikten sonra olanakl olabilir, ancak bundan
sonra tarihsel bir zorunluluk durumuna gelebilirdi. Btn br toplumsal ilerlemeler gibi,
bu ilerleme de, snflann varlnn, adalet, eitlik, vb. ile att gereinin kavranmas
ile, salt bu snflarn ortadan kaldrlmas istenci ile deil, ama baz yeni iktisadi koullar
ile uygulanabilir bir duruma gelir. Toplumun smren bir snf ile smrlen bir snf,
egemen bir snf ile ezilen bir snf biimindeki bln, retimin gemiteki gsz
gelimesinin zorunlu bir sonucu idi. Toplam toplumsal emek, ancak herkesin kt ktna
yaamas iin zorunlu olan ok az aan bir verim salad srece, yani emek, toplum
yelerinin byk ounluunun btn ya da hemen hemen btn zamann gerektirdii
srece, toplum, zorunlu olarak, snflara blnr. Salt emek angaryasna adanm bu byk
ounluk yannda, toplumun: emein ynetimi, siyasal iler, adalet, bilim, gzel sanatlar vb.
ortak ilerini zerine alan, dorudan doruya retken emekten kurtulmu bir snf oluur.
yleyse, snflar biiminde blnmenin temelinde iblm yasas yatar. Ama bunun byle
olmas, snflar biimindeki bu blnmenin zor ve hrszlk, kurnazlk ve hile aracyla

gereklemesini de, ve egemen snfn, bir kez yerini yer ettikten sonra, alan snf
zararna egemenliini salamlatrmak ve toplumsal ynetimi [sayfa 4oi] ynlann
smrs haline dntrmekten geri kalmamasn da engellemez.
Ama, eer buna gre, snflara blnmenin belli bir tarihsel meruiyeti varsa, o bu
meruiyete, ancak belli bir zaman iin, ancak belli toplumsal koullar iinde sahiptir.
Snflar biiminde blnme, retimin yetersizliine dayanyordu; modern retici glerin
tam bir gelimesi ile silinip sprlecektir. Ve gerekten, toplumsal snflann ortadan
kaldnlmas, sadece u ya da bu belirli egemen
Friedrich Engels

321 Anti-Dhring

snfn deil, ama genel olarak bir snfn varlnn, yleyse snflar ayrlnn ta kendisinin
bir anachronisme, bir adlk durumuna geldii tarihsel bir gelime derecesini
ngerektirir. Yani retimin gelimesinde, retim aralan ve rnlerin, ve bunun sonucu,
siyasal egemenlik, kltr tekeli ve entelektel ynetimin zel bir toplumsal snf
tarafndan temellknn, sadece bir gereksizlik durumuna deil, ama iktisadi, siyasal ve
entelektel adan, bir gelime engeli durumuna da geldii bir ykseklik derecesini
ngerektirir: imdi bu noktaya ulalmtr. Eer burjuvazinin siyasal ve entelektel ifls
artk kendisi iin bile yle sr olmaktan kmsa, iktisadi ifls, her on ylda bir dzenli
olarak yinelenir. Her toplumda, toplum, kullanlmaz durumda bulunan kendi z retici
gleri ile kendi z rnlerinin yk altnda boulur, ve u sama eliki karsnda aresiz
kalr: reticilerin tketecek hi bir eyleri yoktur, nk tketiciler eksiktir. retim
aralarnn genileme gc, kapitalist retim biiminin kendisine vurduu zincirleri
paralar. Onun bu zincirlerden kurtuluu, retici glerin, durmadan daha hzl bir
dzenle artan kesintisiz bir gelimesi, ve bunun sonucu, retimin kendisinin pratik olarak
snrsz bir art iin gerekli tek kouldur. Hepsi bu kadar deil. retim aralannn
toplumsal temellk, sadece retim zerinde imdi varolan yapay yasa deil, ama retici
glerin ve rnlerin, bugn retimin kanlmaz sonular olan ve bunalmlarda son
kertesine ulaan israf ve ykmn da ortadan kldrr. Ayrca, bugn egemen olan snflarn
ve onlann siyasal temsilcilerinin lks [sayfa 402] tarafndan gerekletirilen budalaca
savurganl ortadan kldrarak, bir retim aralan ve rnlerin ynn topluluk yaranna
zgr brakr. Toplumsal retim aralanyla, toplumun btn yelerine sadece maddi
bakmdan adamakll yeterli ve gn gnden zenginleen bir yaam deil, ama onlara fizik ve
entelektel yeteneklerinin tam bir zgr geliim ve kullanmn da gvence altna alan bir
yaam salama olana, bugn ilk kez olarak var, ama var*
* Birka rakam, modern retim aralarnn, hatta kapitalist bask altnda bile, ok byk genileme gc zerine
&)
yaklak bir fikir verebilecektir. Giffen'in son hesaplarna gre, ngiltere ve rlanda'nn toplam zenginlii,
yuvarlak rakamlarla yle:
1814'te - 2.200 milyon ngiliz liras = 44 milyar mark
1865'te-6.100-= 122 1875'te- 8.500-= 170ta)
Burada verilen rakamlar, Robert Giffen'in 15 Ocak 1877'de Statistical Soeiety'de
322
Friedrich Engels
Anti-Dhring

retim aralanna, toplum tarafndan elkonulmas ile, meta retimi, ve bunun sonucu,
rnn retici zerindeki egemenlii ortadan kalkar. Toplumsal retim iindeki anari
yerine, bilinli, planl rgt geer. Bireysel yaama savam son bulur. Bylece, ilk kez
olarak, insan, belli bir alanda, hayvanlar leminden kesinlikle ayrlr, hayvansal yaama
koullarndan, gerekten insanca yaama koullarna geer. nsan evreleyen, imdiye
kadar insan egemenlii alnda tutan yaama koullan alan, imdi, kendi z toplum
yaamlarnn efendileri olduklar iin ve kendi z toplum yaamlarnn efendileri nitelii
ile, ilk kez olarak, doann gerek ve bilinli efendileri durumuna gelen insanlarn
egemenlii ve denetimi altna geer. Kendi z toplumsal pratiklerinin, imdiye dein,
karlarnda doal, yabanc ve egemenlik alna alc yasalan olarak dikilen yasalan, bundan

byle insanlar tarafndan tam bir bilinle uygulanan ve bu yoldan egemenlik alna alnm
yasalardr. nsanlara zg bir ey olan, ve imdiye kadar karlarnda doa ve tarih
tarafndan ihsan edilmi bir ey olarak dikilen toplum durumunda yaama, imdi onlarn
gerek ve zgr eylemleri durumuna gelir. imdiye dein tarihsel egemenlik alnda tutan
yabanc, nesnel gler, [sayfa 403] insanlann denetimi alna girer. nsanlar, ite ancak bu
andan balayarak kendi tarihlerini tam bir bilinle kendileri yapacak; onlar tarafndan
harekete getirilen toplumsal nedenler, ar basan bir biimde ve durmadan artan bir
lde, ite ancak bu andan balayarak onlar tarafndan istenen sonulan vereceklerdir.
nsanln, zorunluluk dnyasndan zgrlk dnyasna sraydr bu.
Sonuca balamak iin, ayrnl aklamamzn gidiini ksaca zetieyelim:
I. Ortaa Toplumu. - Kk bireysel retim. Bireysel kullanma uyarlanm, bundan tr
ilkel bir arlkta, baya, az etkili retim aralan. Ya reticinin, ya da feodal beyinin
dorudan tketimi iin retim. Sadece bu tketim zerinden bir retim fazlasna
rastiand yerde, bu fazla (ar) saa sunulur ve deiime girer: sadece dou
durumunda meta retimi ama bu retim daha imdiden toplumsal retimdeki anariyi
tohum durumunda ierir.
II. Kapitalist Devrim. - Sanayiin, nce yaln elbirlii ve maverdii ve Mart 1878'de Londra'da Journal ofthe Statistical Society'de yaymlanm bulunan konferansndan
alnmtr. [F.E.]
Friedrich Engels

323 Anti-Dhring

nfaktr aracyla, dnm. O zamana dein dank bir durumda bulunan retim
aralarnn byk atlyelerde toplanmas; bunun sonucu bireyin retim aralarnn
toplumsal aralar durumuna dnm -genellikle deiim biimine dokunmayan dnm.
Eski temellk biimleri yrrlkte kalr. Kapitalist ortaya kar: retim aralarnn sahibi
olma niteliiyle, rnleri de temellk eder ve onlan meta durumuna getirir. retim,
toplumsal bir i haline gelmitir; deiim ve onunla birlikte temellk, bireysel eylemler,
tekil insann eylemleri olarak kalrlar: toplumsal rn, bireysel kapitalist tarafndan
temellk edilir. Bugnk toplumun iinde devindii tm elikilerin kendisinden fkrd
ve byk sanayiin aka ortaya kard temel eliki.
A.- reticinin retim aralarndan ayrlmas. inin mr-boyu cretlilii mahkm
edilmesi. Proletarya burjuvazi kartl.
B. - Meta retimin yneten yasalann gitgide daha ak [sayfa 404] bir biimde kendini
gstermesi ve artan etkinlii. Dizginsiz rekabet savam. Her fabrikadaki toplumsal
rgt ile retimin btnn-deki toplumsal anari elikisi.
C. - Bir yanda, mainizmin, rekabet tarafn dan her fabrikac iin buyurucu bir yasa
durumuna getirilen ve iilerin durmadan byyen bir elenmesinin yerine geen
yetkinlemesi: Yedek sanayi ordusu. te yanda, retimin snrsz gelimesi, gene her
fabrikac iin buyurucu rekabet yasas. Her iki yanda da, retici glerin grlmemi
gelimesi, arzn talebi amas, ar-retim, pazarlann tkanmas, her on ylda bir
bunalmlar, ksr dng : urada, retim aralar ve rn - burada, isiz ve yaama
aralanndan yoksun ii okluu; ama retim ve toplumsal gnencin bu iki ark birbirine
geemez, nk kapitalist retim biimi, retici gleri etkili olmaktan, rnleri de, daha
nce sermaye durumuna dnm bulunmadka -ki bunu onlann bolluu engeller-,
dolamdan alkoyar. eliki, samalk olarak yeinlemitir: retim biimi, deiim
biimine kar bakaldmr. Burjuvazi, kendi z toplumsal retici glerini daha ok
ynetmedeki yetersizliini grmtr.
D. - retici glerin, kendini kapitalistlere de kabul ettiren toplumsal niteliinin ksmi
tannmas. Byk retim ve ulatrma rgenliklerinin, nce hisse senetli irketler, sonra
trstler, en sonra da devlet tarafndan temellk. Burjuvazi artk gereksiz bir snf
olarak grnr; onun tm toplumsal grevleri, cretli grevliler ta324

Friedrich Engels

Anti-Dhring

rafndan yerine getirilir.

III. Proleter Devrim. - elikilerin zm: proletarya, kamu iktidarn ele geirir, ve bu
iktidar gereince, burjuvazinin elinden kaan toplumsal retim aralarn, kamu mlkiyeti
durumuna dntrr. Bu eylem aracyla, proletarya, retim aralarn daha nceki
sermaye niteliklerinden kurtarr, ve onlann toplumsal niteliklerine, kendilerini kabul
ettirme yolunda tam bir zgrlk verir. nceden belirlenmi bir plana gre toplumsal bir
retim, bundan byle olanakldr, [sayfa 405] retimin gelimesi, eitli toplumsal
snflarn bundan byle varln bir adlk (anachronisme) durumuna getirir. Toplumsal
retimdeki anari ortadan kalkt lde, devletin siyasal yetkisi (autorite) uykuya dalar.
Ensonu, toplumdaki kendi z yaama biimlerinin efendisi olan insanlar, bylece, doann
da kendilerinin de zgr efendisi durumuna gelirler.
Bu, dnyay kurtarma iinin stesinden gelmek: ite modem proletaryann tarihsel grevi.
Bu iin tarihsel koullann, ve bu yoldan iyzn derinliine irdelemek, ve bylece bugn
ezilen snf olan bu ii grmekle grevli snfa, kendi z iinin koullan ve iyz zerine
bilin vermek: te proleter hareketin teorik ifadesi olan bilimsel sosyalizmin grevi,
[sayfa 406]
Friedrich Engels Anti-Dhring

325

NC BLM RETM
BURAYA dein tm okuduklarndan sonra okur, bundan nceki blmde verilmi bulunan
sosyalizmin temel izgilerindeki evrimin hi de bay Dhring'in gnlne gre olmadn
renmekle armayacaktr. O bu evrimi, "tarihsel ve mantksal kuruntunun teki soysuz
rnleri", "dank grler", "bulank ve kank betimlemeler" vb. ile birlikte, knama
uurumuna frlatp atmak zorundadr. Ona gre sosyalizm tarihsel evrimin zorunlu bir
rn, hele yaadmz an yalnzca yiyip ime ereklerine dnk kabaca maddesel
ekonomik koullarnn bir rn hi mi hi deildir. ok daha talihlidir o. Bay Dhring'in
sosyalizmi, son zmlemede kesin bir doruluktur; "toplumun doal sistemi"dir, kklerini
"evrensel bir adalet ilkesi"nde bulur ve eer bay Dhring onu iyiletirmek iin gemiin
gnahkar tarihi tarafndan yaratlm kurulu dzeni hesaba katmaktan kendini [sayfa
407] alamazsa bu, ar adalet ilkesi
326
Friedrich Engels
Anti-Dhring

bakmndan daha ok bir mutsuzluk olarak dnlmesi gereken bir durumdur. Bay
Dhring, her eyi olduu gibi sosyalizmini de o iki nl adamcaznn yardm ile kurar.
Ama bu iki kukla bundan nce olduu gibi efendi ve uak rollerini oynayacak yerde,
deiiklik olsun diye bu kez hak eitlii oyununu oynarlar - ve bylece Dh-ringvari
sosyalizmin temelleri drtba bayndr bir biimde ortaya kar.
Buna gre, devirli snai bunalmlarn bay Dhring'de, bizim onlara vermek zorunda
kaldmz tarihsel anlama hi de sahip olmadklar aktr. Onun gznde bunalmlar,
"normaFden rasgele sapmalardan baka bir ey deildirler ve olsa olsa "daha dzenli bir
dzenin gelitirilmesi"ne neden olurlar. Bunalmlar an-retim ile aklama yolundaki
"allm tarz", bunun "daha doru bir anlayna hi de yetmez. Bu tarz, geri "zel
alanlardaki zel bunalmlar bakmndan kukusuz kabul edilebilir". rnein "kitaplk
piyasasnn, birdenbire kamunun mal olan ve youn bir srme sahip yaptlarn
yaynlanmas ile tkanmas" gibi. Kukusuz, bay Dhring, yataa, lmsz yaptlarnn hibir
zaman byle bir dnya felaketine neden olmayacaklar hayrsever bilinci ile girebilir. Ama
byk bunalmlarn nedenine gelince bu, an-retim deil, daha ok "stoklar ile srm
arasndaki atla, sonunda ok tehlikeli bir biimde genileten ... ulusal tketimin geride
kalmas... yapay olarak meydana getirilmi eksik-tketim ... ulusal gereksinmenin [!] doal
bymesi iinde engellenmesi" olurdu.

Ve bay Dhring, bu ok kendine zg bunalm teorisi iin gene de kendine bir mez bulma
talihine sahip.
Ne yazk ki ynlarn eksik-tketimi, yn tketiminin yaama ve oalma bakmndan
zorunlu asgariye indirgenmesi, hi de yeni bir olay deil. Smren ve smrlen snflar
varolduundan beri, bu olay da vard. . Hatta ynlarn durumunun, rnein 15. yzylda
ngiltere'de olduu gibi, son derece elverili bulunduu tarih dnemlerinde bile, bu
ynlar eksik-tketici idiler. Tketmek iin kendi z yllk [sayfa 408] rnlerinin tmne
sahip olabilmekten ok uzakta bulunuyorlard. yleyse eksik-tketim, binlerce yldan beri
devam eden tarihsel bir olgu olduuna, oysa pazann retim fazlal sonucu olan
bunalmlarda patlak veren durgunluu ancak elli yldan bu yana duyulur bir duruma
geldiine gre, yeni atmay yeni an-retim olayyla deil, ama binlerce yllk eksiktketim
Friedrich Engels

327 Anti-Dhring

olay ile aklamak iin, bay Dhring'in tm baya iktisat yavanl gerek. Bu tpk,
matematikte biri deimez, biri deiken iki byklk arasndaki ilikinin deimesini,
deikenin deimesi olayyla deil, deimezin ayn kalmas olay ile aklamak istemeye
benzer. Ynlarn eksik-tketimi, smrye dayanan btn toplum biimlerinin, yleyse
kapitalist toplumun da zorunlu bir kouludur; ama yalnzca kapitalist retim biimi
bunalmlara yolaar. Buna gre, eksik-tketim de bunalmlarn bir nkouludur ve bu ite
uzun zamandan beri bilinen bir rol oynar; ama bunalmlarn bugnk varlnn nedenlerini,
bize gemiteki yokluunun nedenlerini akladndan daha ok aklamaz.
Ayrca bay Dhring'in dnya pazan zerine tuhaf dnceleri de var. Onun gerek bir
Alman erudit'si (derin bilgin) olarak, sanayinin gerek zel bunalmlarn Leipzig kitap
pazarndaki sanal bunalmlar yardmyla, denizdeki frtnay bir bardak sudaki frtna ile
nasl aklamaya altn grmtk. Ayrca bugnk patronal retimin, "pazan ile
birlikte, zellikle varlkl snflar evresine ynelmesi" gerektii sansna da kaplr, ama
bu, onu yalnzca onalt sayfa tede, demir ve pamuk sanayilerini, yani rnleri ancak son
derece kk bir blm bakmndan varlkl snflar evresinde tketilen ve btn teki
kollardan daha ok yn tketimi iin alan iki retim kolunun ta kendisini, allm
biimde, en nemli modem sanayiler olarak gstermekten alkoymaz. Hangi yana bakarsak
bakalm bo ve eliik, geliigzel bir gevezelikten baka bir ey grmeyiz. Ama pamuklu
sanayisinden bir rnek alalm. Eer, olduka kk bir kent olan Oldham kenti
-Manchester yresinde pamuk sanayisi ile uraan 50.000-100.000 nfuslu on iki kadar
kentten biri-, [sayfa 409] tek bana, yalnzca 32 numara iplik eiren i saysnn
1872'den 1875'e drt yl iinde 2,5 milyondan 5 milyona ykseldiini, yleki ngiltere'nin
yalnzca orta byklkteki bir kentinin, Alsace dahil tm Almanya pamuklu sanayisinin
toplam olarak sahip bulunduu i kadar, yalnzca tek bir numara eiren ie sahip olduunu
grdyse ve eer ngiliz ve sko pamuk sanayisinin btn teki kol ve blgelerindeki
genileme de hemen hemen ayn oranlarda olduysa, pamuk iplii ve pamuklu dokuma
pazarndaki bugnk tam durgunluu, ngiliz pamuk fabrikalannn an-retimi ile deil de,
ngiliz halk ynlannn eksik-tketimi ile aklamak iin, yksek dozda bir radikal denge
gerek.*
328
Friedrich Engels
Anti-Dhring

Yeter. ktisatta Leipzig kitap pazarn, modem sanayi anlamnda bir pazar sanacak denli
bilgisiz kimselerle tartlmaz. yleyse bay Dhring'in, bize bunalmlar zerine unlardan
baka hibir ey sylemesini bilmediini saptamakla yetinelim: Bunalmlarda "yksek
gerilim ile geveme arasnda gnlk bir hareket"ten baka bir ey szkonusu deildir;
ar speklasyon "yalnzca zel giriimlerin plansz birikiminden ileri gelmez", ama
"bireysel patronlarn dncesizlii ile kiisel lllk eksikliini, ar sunu (arz)

sonucunu veren nedenler arasnda saymak" da gerekir. Peki, dncesizlik ve kiisel

lllk eksiklii "sonucunu veren neden", bir kez daha nedir? Kapitalist retimde
kendini zel giriimlerin plansz birikiminde gsteren o ayn plan yokluunun ta kendisi.
Yeni bir neden bulmak iin, ekonomik bir olgunun yer deitirmesini ahlaksal bir eletiri
olarak almak da gzel bir "dncesizlik" deil mi?
Ama bunalmlar bir yana brakalm. Bundan nceki blmde bu bunalmlarn kapitalist
retim biiminden zorunlu olarak nasl doduklarn ve bu retim biiminin kendisinin
bunalmlar olarak, toplumsal altst oluun buyurucu aralan olarak ne anlama geldiklerini
tantlam bulunduktan [sayfa 410] sonra, bay Dhring'in bu konu zerindeki
yavanlklarna yant vermek iin bir tek szck eklemeye gereksinme duymuyoruz. Onun
olumlu yaratlarna, "toplumun doal sistemi"ne geelim.
"Evrensel bir adalet ilkesi" zerine kurulu, yani canskc somut olgular dikkate hi
almayan bu sistem, aralarnda "gelip-gitme zgrl ve yeni yeleri belirli ynetsel yasa
ve kurallara gre kabul etme zorunluluu" bulunan bir ekonomik komnler
federasyonundan bileir.
Ekonomik komnn kendisi de her eyden nce "tarihsel nemde geni bir ema"dr ve
rnein Marx diye birinin "saptk yar-nlemler"ini ok geride brakr. Bu komn, "bir
toprak blgesine ve bir grup retim kurumuna sahip olma kamusal haklar ile ortaklaa
almak ve rne ortaklaa katlmak zorunda olan bir kiiler topluluu" anlamna gelir.
Kamu hakk, "retim kurumlar ve doa ile an bir kamu hukuku ilikisi anlamnda ... nesne
zerinde bir hak"tr. Gelecein
* Bunalmlarn eksik-tketim ile aklanmas Sismondi'den gelir ve onda henz belli bir anlama sahiptir.
Rodbertus bu aklamay ondan alm ve bay Dhring de o bilinen her eyi yavanlatrma biimi ile bunu
Rodbertus'tan kopya etmitir. [F.E. ]
Friedrich Engels

329 Anti-Dhring

ekonomik komn hukukulan bunun ne demek olduunu anlamak iin istedikleri denli kafa
patlatsnlar, biz bu iten tamamen vazgeiyoruz. Yalnzca bunun, "ii birliklerinin" ne
karlkl rekabeti, hatta ne de cretlilik yolu ile smry dtalayan "kooperatif
mlkiyeti" ile hi de ayn ey olmadn reniyoruz. Ve sz arasnda, Marx'ta da
grld biimde bir "ortak mlkiyet" fikrinin, "gelecekle ilgili bu fikir, ii gruplarnn
kooperatif mlkiyetinden baka bir anlama gelmez gibi grndne gre, en azndan
karanlk ve sakncal" olduu yumurtlanyor.
te bay Dhring'de bol bol grlen ve "baya nitelii [kendisinin de dedii gibi]
gerekten usa yalnzca baya soysuzluk szcn getiren" bir fikri sinsice alamann o
"baya kk yntemleri"nden biri daha.
te bay Dhring'in, Marx'ta ortak mlkiyetin, "ayn zamanda hem bireysel, hem de
toplumsal bir mlkiyet" olduu yolundaki o teki tretimi kadar temelden yoksun bir
geree aykrl daha.
Bir ey her durumda ak: Bir ekonomik komnn kendi [sayfa 4ii] alma aralan
zerindeki kamu hakk, en azndan btn teki ekonomik komnler karsnda ve toplum ve
devlet karsnda da, dar bir mlkiyet hakkdr. Ama bu hak, "da kar... bir aynlma akm
olarak davranma" gcne sahip olmamaldr, "nk eitii ekonomik komnler arasnda
gelip-gitme zgrl ve yeni yeleri belirli ynetsel yasa ve kurallara gre kabul etme
zorunluluu vardr ... tpk... bugn siyasal bir kurulua yelik ve komnn ekonomik
yeteneklerine katlma gibi".
Demek ki, zengin ve yoksul ekonomik komnler olacak ve denge nfusun zengin komnlere
akn ve yoksul komnleri brakmas ile kurulacak. yleyse bay Dhring, her ne denli
rnlerin eitii komnler arasndaki rekabetini ulusal ticaret rgt aracyla ortadan
kaldrmak isterse de, reticilerin rekabetinin devam etmesine hi ses karmaz. Nesneler
rekabetten kurtarlr, insanlar ona bal kalr.

Bununla birlikte, henz "kamu hukuku" zerinde ak fikirlere sahip olmaktan uzak
bulunuyoruz. ki sayfa tede bay Dhring bize, ekonomik komnn "nce uyruklar bir tek
hukuksal zne durumunda toplanan ve bu nitelikle btn topra, konutlar ve retim
kurumlarn istedii gibi kullanan tm siyasal-toplumsal alan zerine" yayldn bildirir.
330
Friedrich Engels
Anti-Dhring

Buna gre, istedii gibi kullanan, tek bana alnan komn deil, ama tm ulustur. yleyse
"kamu hukuku", "nesne zerindeki hak", "doa ile kamu hukuku ilikisi" vb., yalnzca "en
azndan karanlk ve sakncal" deil, kendi kendisi ile dorudan doruya eliki iindedir
de. Gerekte bu hak -hi deilse her ekonomik komnn ayn zamanda hukuksal zne
olduu lde-, "ayn zamanda hem bireysel, hem de toplumsal bir mlkiyet"tir ve bu "ne
id belirsiz melez"e de, yeniden, ancak bay Dhring'in ta kendisinde raslanr!
Her durumda ekonomik komn, kendi alma aralarn retim erekleri ile istedii gibi
kullanr. Bu retim nasl yaplr? Bu konuda bay Dhring'den btn rendiklerimize gre,
komnn kapitalistin yerini almas bir yana, tamamen eski usulde. Olsa olsa, tarihte ilk kez
olarak her bireyin [sayfa 412] mesleini seme zgrlne sahip bulunduunu, oysa
alma zorunluluunun herkes iin eit olduunu reniyoruz.
Her trl retimin gemiteki temel biimi, bir yandan toplum iindeki, te yandan her
retim kurumu iindeki iblmdr. Dhringvari "sosyalite", iblm karsnda nasl
davranr?
lk byk toplumsal iblm, kent ile krn ayrlmasdr. Bay Dhring'e gre, bu kartlk,
"eyin doas gerei, kanlmaz" bir eydir. Ama "te yandan tarm ile sanayi arasndaki
uurumu, doldurmas olanaksz bir ey olarak dnmek de tehlikelidir. Gerekte birinden
tekine geite, gelecekte daha da artacan gsteren belli bir sreklilik derecesi
vardr."
Daha imdiden iki sanayi, tanma ve krsal alana kaymtr: "nce damtma ileri, sonra da
ekerpancarnn ilenmesi... alkol retiminin yeterince deerlendirilemeyen bir nemi
vardr;. [Ve] eer baz bulular sonucu, yeterince geni bir sanayi evresinin, krdaki
iletme yerleimini ve bu evrenin hammadde retimi ile dolaysz balanmn
dzenleyecek bir biim almas olanakl olursa, [kent ile kr arasndaki kartlk azalr ve]
uygarln gelimesi iin en geni temel kazanlm olur. [Bununla birlikte] benzer bir
perspektif, bir baka biimde de alabilirdi. Teknik zorunluluklar dnda, toplumsal
gereksinmeler gitgide daha byk bir nem kazanrlar ve eer bu sonuncular insan
etkinliklerinin kmelendirilmesi bakmndan kararlatrc bir duruma gelirlerse, kr
uralar ile teknik dnm almas ilemleri arasnda sk ve yntemli bir iliki
kurulmasndan doacak stnlkleri savsaklamak artk olanakl olFriedrich Engels

331 Anti-Dhring

mayacaktr."
Oysa ekonomik komnde nemli olan, toplumsal gereksinmelerin ta kendisidir: Ekonomik
komn acaba tarm ile sanayi arasndaki birlemenin yukarda sz edilen stnlklerini
kendine tamamen maletmekte ivedilik gsterecek mi? Bay Dhring, ekonomik komnn bu
sorun ile ilgili konumu zerindeki "en doru grler"ini o ok sevdii genilik ile bize
hemen iletmekte kusur edecek mi? Buna inanacak [sayfa 413] okur ok aldanr. Yukarda
sz edilen karmakark yavan beylik dnceler, Prusya tresine gre rak damtm ile
pancar ekeri sanayisi arasnda bo yere dnp duran o beylik dnceler, - kent ile kr
arasnda imdiki ve gelecekteki kartlk konusunda bay Dhring'in bize btn syleyip
syleyebilecei ite bu.
Ayrntdaki i blmne geelim. Burada bay Dhring, biraz "daha doru"dur. "Kendini
tamamen bir tek etkinlik trne vermesi gereken bir kii"den sz eder. Yeni bir retim
kolunun yaratlmas szkonusu olduu zaman tek sorun, kendilerini belli bir maddenin

retimine vermeleri gereken belli bir saydaki kiinin, kendileri iin zorunlu olan tketim
[!] ile birlikte, deyim yerindeyse yaratlabilip yaratlamayacan bilmektir. Sosyalitede
retimin u ya da bu kolu "ok nfus istemeyecektir". Ve hatta sosyalitede, "insanlarn
birbirinden yaama biimleri ile ayrldklar ekonomik eitlilikleri" bile var. Bylece
retim alan iinde, her ey eskiden naslsa aa yukar gene yle kalr. Geri gemi
toplumda "dzmece bir iblm" egemendir; ama bu dzmece iblm nedir ve ekonomik
komnde onun yerine ne geecektir? Bunun zerine rendiimiz tek ey u:
"blmnn kendisi tarafndan ortaya konan sorunlara gelince, yukarda bu sorunlann,
eitli doal uygunluklar ve kiisel yetenekler ile ilgili olgular hesaba katld andan
balayarak zlm olarak kabul edilebileceklerini sylemi bulunuyoruz."
Yeteneklerin yani sra, kiisel eilime de baklr: "Daha ok yetenek ve daha ok eitim
gerektiren etkinliklere ykselmenin ekicilii, yalnzca ve yalnzca szkonusu uraa kar
duyulan ei-nime ve bir baka ey deil tam da bu eyi uygulama [bir eyi uygulama!]
sevincine dayanr."
Bylece sosyalitede yanma zendirilecek ve "retimin kendisi ekicilik kazanacak ve bu
retimi yalnzca kazan arac olarak gren gevek retim uygulamas, artk iler zerine
damgasn vur332
Friedrich Engels
Anti-Dhring

mayacaktr".
retimin doal bir gelime izledii her toplumda, -ve bugnk toplum bu durumdadr,retim aralann [sayfa 414] egemenlikleri alna alanlar, reticiler deil, ama reticileri
egemenlikleri altna alanlar retim aralardr. Byle bir toplumda, her yeni retim
kaldrac, zorunlu olarak, reticileri retim aralarna yeni bir kleletirme arac
durumuna dnr. Bu, zellikle, byk sanayi dneminden nce, hepsinden en gl olan
retim kaldrac iin: iblm iin byledir. lk byk iblmnn kendisi, kent ile knn
ayrlmas, krsal nfusu binlerce yllk bir kafa krlne, ve kentlileri de, her-birini kendi
bireysel zanaatnn kulluuna mahkum etti. Bu iblm, birilerinin entelektel gelime ve
tekilerin fizik gelime temellerini yk. Eer kyl, topra, ve kentii, zanaan kendine
malederse, toprak kyly, ve zanaat da kentliyi bir o denli kendine maleder. i blerek,
insan da blnr. Bir tek etkinliin yetkinlemesi, btn teki fizik ve entelektel
yeteneklerin kurban edilmesi sonucunu verir. nsann bu solup sararmas, en yksek
gelimesine manfaktrde erien iblm art lde artar. Manfaktr, zanaa, tekil
parasal ilemlerine ayrtrr ve bu ilemlerden her birini, mr boyu meslei olarak tekil
bir iiye verir; bylece onu btn yaam boyunca belirli bir parasal greve ve belirli bir
alete zincirler.
"Manfaktr ... iinin tek bir iteki hnerini, bir yn retici yetenei ve igds
aleyhine zorlayarak, onu ou organlarndan yoksun garip bir yaratk haline getirir. ...
Bireyin kendisi de, bir par-a-ilemin otomatik zemberei durumuna getirilir",* - birok
durumda, yetkinlie ancak iinin gerek bir fizik ve entelektel sakatlan ile erien
zemberei. Byk sanayi mainizmi, iiyi makine dzeyinden bir makinenin yaln bir
yardmc paras dzeyine drr.
"Bir ve ayn aleti yaam boyu kullanmann verdii uzmanlk, imdi bir ve ayn makineye
yaam boyu hizmet etmenin verdii uzmanlk durumuna gelir. Makine iiyi, ta
ocukluundan balayarak, para-makinenin bir paras durumuna sokmak amacyla ktye
kullanmtr."** [sayfa415]
* Kapital, Birinci Cilt, s. 373-374. -Ed. ** Kapital, Birinci Cilt, s. 434. -Ed.
Friedrich Engels
333 Anti-Dhring

Ve iblm yalnzca iileri deil, ama iileri dolaysz ya da dolayl bir biimde smren
snflan da kendi etkinliklerinin aleti durumuna drr; kafas ilemeyen burjuva, kendi
z sermayesi ve kendi z kr hrsnn; hukuku, kendisini bamsz bir g gibi egemenlik

altna alan kemiklemi hukuk dncelerinin; "kltrl snflar", genel olarak bir yn
yerel nyarg ve kklklerin, kendi z fizik ve entelektel miyopluklannn, bir uzmanla
uyarlanm bir eitimden ve -ar bir tembellik de olsa- bu uzmanln kendisine yaam
boyu zincirlenmelerinden doan sakatlanmlkla-rnn klesidirler.
topyaclar, iblmnn etkileri zerine, bir yandan iinin solup sararmas, bir yandan
da, tm yaam boyunca bir tek ve ayn iin mekanik, tekdze yinelenmesi ile snrlanan
alma etkinlii zerine ne dneceklerini daha o zamandan ok iyi biliyorlard. Kent ile
kr arasndaki kartln ortadan kaldnlmas, eski iblmnn ortadan kaldrlmasnn ilk
temel koulu olarak, Fourier gibi Owen tarafndan da istendi. Her ikisinde de, nfusun
lke zerinde 1.600'den 3.000'e dein giden kmeler biiminde dalmas gerekir; her
grup, kendi toprak blgesinin merkezinde ev ileri ortaklaa grlen dev bir sarayda
oturur. Geri Fourier, urada burada kentlerden sz eder, ama bu kentier de bu
saraylardan drt-beinin bir araya gelmesinden bileirler. Her ikisinde de, toplumun her
yesi, tarma olduu denli sanayiye de katlr. Fourier'de zanaatlk ve manfaktr,
sanayide balca rol oynarlar; Ovven'da tersine, bu rol daha imdiden byk sanayi
oynar ve Owen daha imdiden, buhar ve mainizmin ev ileri almasna sokulmasn ister.
Ama tarmda olsun, sanayide olsun, her ikisi de, her birey iin uralarn olanakl olan en
byk eitliliini ve sonu olarak, genliin olanakl olduunca ok ynl bir teknik
etkinlie gre yetitirilmesini isterler. Her ikisinde de, insann, evrensel bir pratik eylem
aracyla evrensel bir biimde gelimesi, ve blnmenin ie yitirttii o ekii gzelliin,
nce bu eitiilik ve, Fourier'nin deyiiyle sylemek gerekirse, her zel ie ayrlan [sayfa
416] alma sresi"nin ksal aracyla ona geri verilmesi gerekir.* Her ikisi de, smrc
snflardan bay Dhring'e kalt kalan kent ile kr arasndaki kartl, ilerin
** Charler Fourier, Le nouveau monde industriel et societaire ..., blm II, V ve VI, (Euvres completes iinde, c.
6, Paris 1845. -Ed.
334
Friedrich Engels
Anti-Dhring

doas gerei kanlmaz bir ey sayan belli bir saydaki "kiiler"in, her koulda bir tek
maddenin retimine mahkum olduklar nyargs iinde kapal ve insann baka hibir eyi
deil de u eyi yapmakta sevin bulan, yani kleliklerinden ve dapdarack yaamlarndan
sevinecek denli dm bulunan insanlann yaama biimine gre ayrlan "ekonomik
eitlilikler"ini lmszletirmekte kararl dnce biimini iyiden iyiye amlardr.
"Budala" Fouri-er'nin en gzpek dlemlerinin bile temelinde yatan dnce karsnda;
"baya, kaba ve yoksul" Ovven'n hatta en zavall fikirleri karsnda, henz iblmne
adamakll kle u bay Dhring, kendini beenmi bir cceden baka bir ey deil.
Toplum, onlar bir plana gre toplumsal olarak kullanmak zere, tm retim aralarnn
egemeni durumuna geerek, insanlann kendi z retim aralarna daha nceki kleliklerini
ortadan kaldrr. Toplumun, her bireyi kurtarmakszn, kendi kendini kurtaramayaca
akr. yleyse eski retim biimi zorunlu olarak tepeden rnaa altst olmal ve zellikle
eski iblm ortadan kaldrlmaldr. Onun yerine, bir yandan hibir bireyin, insan
varlnn doal koulu olan retken emek payn bakalarnn stne ykleyemedi-i, te
yandan retken emein, kleletirme arac olacak yerde, her bireye fizik ve entelektel
yeteneklerinin tmn her ynde yetkinletirme ve kullanma olanan sunarak, insanlarn
kurtulu arac durumuna geldii ve almann yk olmaktan kp, bir zevk olduu bir
retim rgtnn gemesi gerekir.
Bu, bugn artk bir dlem dindarca bir dilek deildir. retici glerin gncel gelimesi ile
retici glerin toplumsallamas olgusu iinde verilmi retim ar, kapitalist retim
biiminden doan engel ve bozukluklarn ortadan [sayfa 417] kaldrlmas, rnlerin ve
retim aralarnn savurganlna son verilmesi, daha imdiden, herkesin almaya
kalmas durumunda emek-zamann, gncel dncelere gre en dk olacak bir lye
indirmek iin yeter.

te yandan, eski iblmnn ortadan kaldrlmasnn, ancak emek retkenlii zararna

gerekletirilebilir bir istem olduu da doru deildir. Tersine, byk sanayi ile bu istem,
retimin kendisinin koulu durumuna gelmitir.
"Makinenin kullanlmas, manfaktrdeki gibi belli bir adamn belli bir greve srekli
olarak bal kalmas biimindeki bu dalmn kalamas zorunluluunu ortadan kaldrr.
Sistemin bFriedrich Engels

335 Anti-Dhring

tnnn hareketi, iiden deil de makineden doduu iin, i kesintiye uramakszn, her
an herhangi bir kimsenin deimesi olanakldr. ... Ensonu, makine zerinde almann gen
insanlara kazandrd hzllk, salt makine zerinde almak zere zel bir snfn
eitilmesi zorunluluunu ortadan kaldrr."*
Ama makineli retimin kapitalist kullanm biimi, teknik bakmdan gereksiz bir duruma
gelmi bulunmasna karn, eski iblmn, kemiklemi uzmanlamas ile birlikte
srdrp gtrmek zorunda olduu iin, bu adla kar makineli retimin kendisi
bakaldrr. Byk sanayinin teknik temeli, devrimcidir.
"Makineler, kimyasal sreler ve dier yntemler yardmyla byk sanayi, yalnz retimin
teknik temelinde srekli deiikliklere yolamakla kalmaz, iilerin grevleriyle
isrecinin toplumsal bileiminde de deiikliklere yolaar. Bylece ayn zamanda,
toplumdaki iblmnde de kkl deiiklikler yapmakta, ve sermaye ile ii ynlarn
durup dinlenmeden bir retim srecinden dierine atmaktadr. Bu nedenle, byk sanayi,
nitelii gerei,... ite deimeyi, grevde akcl, iide genel bir hareketlilii zorunlu
klmtr. ... Bu mutlak elikinin, iinin durumundaki her trl kararllk ve gvenlii nasl
yok ettiini; ... emek-gcn har vurup harman savurmasnda ve ... toplumsal anarinin
[sayfa 418] yolat ykmlarda olanca lgnl ile grm bulunuyoruz. Bu olumsuz
yandr. Ama bir yandan imdi iteki eitlilik, kar konulmaz doal bir yasa biiminde ve
her yerde direnmeyle yz yze gelen doal bir yasann gz kapal ykcl ile kendisini
gsterirken, te yandan da modem sanayi, getirdii felaketler aracl ile retimin temel
yasas olarak, iin eitliliinin kabul edilmesi zorunluluunu ortaya koyarak, iilerin bu
eitli iler iin yatkn duruma gelmesini ve bu yeteneklerinin, en geni lde gelimesini
salamtr. retim biimini bu yasann normal olarak ilemesine uydurmak, toplum iin bir
lm kalm-sorunu oluyor. Byk sanayi, gerekte toplumu, btn yaam boyunca bir ve
ayn ii yineleyerek gdkleen ve bylece bir 'para-insan' haline gelen bugnn paraiisinin yerine, eitli ilere yatkn, retimdeki herhangi bir deimeyi karlamaya hazr
ve yerine getirdii eitli toplumsal grevleri kendi doal ve sonradan kazanlm
yeteneklerine zgrce uygulama alan salayan bir ey
* Kapital, Birinci Cilt, s. 433. -Ed.
336
Friedrich Engels
Anti-Dhring

olarak benimseyen, tam anlamyla gelimi bir bireyi koymay, bir lm-kalm sorunu olarak
zorlamaktadr."*
Byk sanayi, bize, azok her yerde retilebilecek molekler hareketi, teknik erekli yn
hareketi durumuna dntrmeyi reterek, snai retimi yerel engellerden ok byk bir
lde kurtarmtr. Su gc yerel g idi, buhar gc zgr gtr. Su gc her ne denli
zorunlu olarak krsal bir g ise de, buhar gc bundan tr zorunlu olarak hibir
biimde kentsel bir g deildir. Onu ar basan bir biimde kentlerde toplayan ve
fabrika kylerini fabrika kentleri durumuna dntren ey, kapitalist uygulamadr. Ama
bu yoldan, o, ayn zamanda kendi z kullanlma koullarn kemirir. Buhar makinesinin ilk
gerekirlii ve byk sanayinin hemen tm iletme kollarnn ba gerekirlii, bir dereceye
dein temiz bir sudur. Ne var ki, fabrikalar, kenti, her trl suyu lam suyu durumuna
dntrr. Kentsel toplanma, kapitalist retimin temel bir koulu olmasna karn, gene
[sayfa 419] de tek bana alnm her kapitalist, krsal bir iletme kurmak iin bu

toplanmann zorunlulukla yaratt byk kentlerden kamaya ynelir. Bu sre,

Lancashire ve Yorkshire tekstil sanayisi blgelerinde ayrntl bir biimde irdelenebilir;
byk kapitalist sanayi, aras kesilmeksizin kentten kra doru kaarak, bu blgelerde
durmadan yeni byk kentler yaratr. Ksmen farkl nedenlerin ayn sonular yaratt
maden sanayisi blgelerinde de durum byledir.
Yeniden, modem sanayinin iine dt bu yeni ksr dngy, durmadan kendisine
dnd bu elikiyi yoketmeye, yalnzca onun kapitalist niteliinin ortadan kaldrlmas
yeteneklidir. Sanayinin tm lkede, kendi z gelimesi ve retimin teki elerinin
korunma ve gelimesine en uygun bir dalm ile kurulmasn, yalnzca kendi retici
glerini tek bir plann grkemli izgilerine gre uyumlu bir biim de birbirine kenetleyen
bir toplum salayabilir.
Demek ki kent ile kr arasndaki kartln ortadan kaldrlmas, yalnzca olanakl olmakla
kalmaz. Snai retimin dolaysz bir zorunluu durumuna gelir, ayn biimde tarmsal
retimin ve stne stlk halk salnn da bir zorunluluu durumuna gelmesi gibi.
Havann, suyun ve topran bugnk kirlenmesi, ancak ve ancak
* Kapital, Birinci Cilt, s. 497-498. -Ed.
Friedrich Engels
337 Anti-Dhring

kent ile kyn kaynamasyla ortadan kaldrlabilir; bugn kentlerde mum gibi eriyen
ynlar, pisliklerinin hastalklar yerine bitkiler retilmesine yarayaca noktaya, ancak bu
kaynama gtrebilir.
Kapitalist sanayi daha imdiden, hammaddelerinin retim yerlerinin oluturduu yerel
engellerden bir dereceye dein bamsz bir duruma gelmi bulunmaktadr. Tekstil
sanayisi, byk blm bakmndan dardan getirilmi hammaddeler zeride alr.
spanyol demir maden filizleri ngiltere ve Almanya'da, spanya ve Gney Amerika bakr
maden filizleri ngiltere'de ilenir. Her kmr havzas, yldan yla, bu havzann snrlan
dnda byyen bir sanayi evresine yakt salar. Btn Avrupa karasnda buhar
makineleri, ngiliz, bazen de Alman ve Belika kmr ile [sayfa 420] altnlr. Kapitalist
retimin engellerinden kurtulmu toplum ok daha ileriye gidebilir. Bu toplum, tm snai
retimin bilimsel temellerini kavrayacak ve her biri btn bir retim kollan dizisi
pratiinde bir utan tekine batanbaa dolaacak bir reticiler soyu yetitirerek, uzak
yerlerden getirtilen hammadde ya da yakt tama almasn bol bol dnleyen yeni bir
retici g yaratacakr.
Demek ki, kent ve kr ayrlnn ortadan kalkmas, hatta byk sanayinin lke iinde
olanakl olduuca eit bir biimde dalmasn art koan bir olay olarak bile, bir topya
deildir. Kukusuz uygarlk bize, byk kentier ile ortadan kaldrlmas iin ok zaman ve
ok aba gerekecek bir kalt brakmtr. Ama bu, uzun sreli bir sre de olsa, o byk
kentleri ortadan kaldrmak gerekecektir ve o byk kentier de ortadan kalkacaklardr.
Prusya ulusunun Alman mparatorluu iin yazlm alnyazs ne olursa olsun, Bis-marck,
byk kentlerin sona ermesi yolundaki en deerli dileinin yerine gelecei kurumlu bilinci
ile lebilir.*
Ve imdi de bay Dhring'in, eski retim trn tepeden trnaa alt-st etmeksizin, ve
zellikle eski iblmn ortadan kal-drmakszn, toplumun tm retim aralanna
elkoyabilecei, ve yalnzca "doal uygunluklar ve kiisel yetenekler hesaba katld" andan
balayarak her eyin yoluna girecei yolundaki ocuka d* Bismarck, 20 Mart 1852 gn, Prusya Landtagnn (Parlamentosunun) ikinci meclisinde verdii bir sylevde,
gerek Prusya halknn kentlerde yaamadn syleyerek, yunkerlerin devrimci hareket ocaklar olan kentlere
kar duyduklar nefreti dile getirmiti. "Eer byk kentler yeniden ayaklanrsa, gerek Prusya halk onlar
yeryznden silmek zorunda da kalsa, onlara boyun edirmesini bilecektir." -Ed.
338
Friedrich Engels
Anti-Dhring

ncesi gznne getirilsin, - "doal uygunluklarn ve kiisel yeteneklerin hesaba

katlmas", byk insan ynlarnn, nce olduu gibi sonra da bir tek maddenin retimine

balanmasn, byk "nfuslar"n bir tek retim kolu tarafndan istenmesini, ve insanln,
nce olduu gibi sonra da, tpk imdi "niteliksiz iiler" ile "mimar-lar"n olmas gibi, belli
bir sayda trl biimde sakatlanm "ekonomik eitlilikler" durumunda blnmesini
engellemez, [sayfa 4211 Demek toplumun tm retim aralanna egemen olmas
gerekiyorsa, her bireyin kendi retim aracnn klesi olarak kalmas ve yalnzca bu retim
aracnn hangisi olacan seme hakkna sahip olmas iin gerekiyor! Bunun gibi, bay
Dhring'in kent ve kr ayrln nasl "ilerin doas gerei kanlmaz" bir ey sayd ve
buna kar bula bula -bir araya gelmesi bakmndan tamamen Prusyal bir nitelik tayandamtma ve pancar ekeri retimi kollarnda, nasl kck bir geii are bulabildii de
gz nne getirilsin; bay Dhring, sanayinin lke iindeki dalmn, iletmeyi dorudan
doruya hammadde karmyla -daha imdiden karldklar yerlerden gitgide daha uzak
yerlerde tketilen hammaddelerin karmyla!- pekitirme zorunluluu zerine gelecein
bilmem hangi bulgularna balar! Ve en sonunda da, toplumsal gereksinmeleri, tanm ve
sanayi birliini, sanki bu ite yaplacak ekonomik bir zveri varm gibi, hatta ekonomik
kayglara kar bile en sonunda zorla kabul ettirecekleri gvencesini vererek, gerisinin
gvenliini salamaya alr!
Kukusuz, eski iblmn olduu gibi, kent ve kr ayrln da ortadan kaldracak ve
retimin tmn altst edecek devrimci elerin, modem byk sanayi retimi koullar
iinde daha imdiden tohum durumunda ierildiklerini ve onlarn gelimesini engelleyen
eyin bugnk kapitalist retim biimi olduunu grmek iin, schnaps [Prusya raks] ve
pancar ekerinin en nemli snai rnler olduklar ve tecimsel bunalmlarn kitap pazannda
irdelene-bildii bir lke olan Prusya'nn, tresel yarglama evresinden biraz daha geni
bir evrene (ufka) sahip olmak gerek. Bunun iin, gerek byk sanayiyi, tarihi ve bugnk
gereklii iinde, zellikle kendi yurdu olan ve klasik yetkinliine erimi bulunduu biricik
lkede tanmak gerek; ve o zaman modem bilimsel sosyalizmin sulandrlmas ve bay
Dhring'in zgl Prusya sosyalizmi dzeyine drlmesi de dnlmeyecektir, [sayfa
422]
Friedrich Engels

339 Anti-Dhring

DRDNC BLM BLM

DAHA NCE, dhringvari iktisadn u teze vardn grmtk: Kapitalist retim biimi
tamamen iyidir ve varln srdrebilir, ama kapitalist blm biimi metelik etmez ve
ortadan kalkmas gerekir. imdi bay Dhring'in "sosyalite"sinin, bu tezin dsel
uygulamasndan baka bir ey olmadn saptyoruz. Gerekten bay Dhring'in, kapitalist
toplumun retim biiminde, retim biimi olarak eletirecek hi bir ey bulamad, eski
iblmn bellibal btn ilikileri iinde korumak istedii ve sonu olarak kendi
ekonomik komn iindeki retim zerine syleyecek hemen hibir eyi olmad ortaya
km bulunuyor. retim, kukusuz elle tutulur gerekliklerin szkonusu olduu, "ussal
imgeleme yetisi"nin zgr ruhunun atlna ancak az bir yer verebildii bir alandr:
Kendini gln etme tehlikesi ok yakndr! Buna karlk, bay Dhring'in grlerine gre
retim [sayfa 423] ile hibir ilikisi olmayan, ona gre
340
Friedrich Engels
Anti-Dhring

retim tarafndan deil, ama an bir isten eylemi tarafndan belirlenen blm, onun
"toplumsal ilmi simya"snn z alandr.
Ekonomik komnde ve birok ekonomik komn ieren tecimsel komnde rgtlenmi eit
retim grevine karlk eit tketim hakk var. Burada "emek... eit deerlendirme
ilkesine gre bir baka emek ile deiilir. ... Edim ve kar-edim burada, emek
byklklerinin gerek bir eitiiini simgelerler. [Ve] insan glerinin [bu] eitleniini
[uygulama bakmndan], bu glerin az ya da ok retmi ya da raslansal olarak hi bir ey
retmemi olmas o denli nemli deildir"; nk zaman ve g istemeleri lsnde,

yleyse tymek ve gezinti yapmak dahil her trl i, alma edimi olarak kabul edilebilir.
Ama btn retim aralanna, yleyse btn rnlere de sahip olan topluluk olduuna gre,
bu deiim bireyler arasnda olmaz: Bir yandan, her ekonomik komn ve onun yeleri
arasnda, te yandan eitii ekonomik ve tecimsel komnlerin kendileri arasnda olur.
"zellikle eitii ekonomik komnler, kendi z ereveleri iinde, perakende ticaretin
yerine tamamen planl bir srm geireceklerdir."
Toptan ticaret de bir o denli rgti: "Sonu olarak zgr ekonomik toplum sistemi,
ilemleri deerli madenler tarafndan verilmi temeller sayesinde yaplan, byk bir
deiim kurumu olarak kalr. Bu temel zelliin kanlmaz zorunluluunun anlalmas,
bizim emamz bugn ortalkta dolaan sosyalist fikirlerin en ussal biimlerinde bile
bulunan tm belirsizliklerinden ayran eydir."
Ekonomik komn, toplumsal rnlerin ilk sahiplenicisi olarak, bu deiim ereiyle, ortalama
retim giderlerine gre, "her madde eidi iin bir birim fiyat" saptamaldr.
"retim maliyet gideri denilen enin... bugn deer ve fiyat bakmndan tad anlam...
[sosyalitede] kullanlacak emek nicelii deerlendirmeleri tarafndan temsil edilecektir.
Her kiinin, iktisada da yaylm hukuksal eitiii ilkesine gre, sonunda ortak olanlar
saysn dikkate almaya [sayfa 424] indirgenebilen bu deerlendirmeler, ayn zamanda,
hem doal retim koullarna ve hem de deeri gerekletirme toplumsal hakkna uygun
den fiyatlar ilikisini vereceklerdir. Deerli madenler retimi, parann deerini
belirleme bakmndan, tpk bugnk gibi kararlatrc bir nem
Friedrich Engels

341 Anti-Dhring

tamakta devam edecektir. ... O halde grlyor ki, deiiklie uram toplumsal
kuruluta, deerlerin varlk nedeni ve leini, ve sonu olarak rnlerin birbirleri ile
kendilerine gre deitirildikleri oranlar yitirmek yle dursun, onlara gereince ilk kez
olarak sahip olunur."
nl "mutlak deer" ensonu gerekleti.
Ama, te yandan komn, herkese emeinin kar-edimi olarak, herkes iin eit olacak
gnlk, haftalk ya da aylk bir para tutar vererek, bireyleri retilen maddeleri
kendisinden satn alma durumuna getirme zorunda da kalacaktr.
"yleyse, sosyalite bakmndan, cret ortadan kalkar ya da zorunlu olarak ekonomik
gelirlerin tek biimi durumuna gelir demek arasnda bir fark yoktur."
Oysa eit cretler ile eit fiyatlar "tketimin, nitel deilse de, nicel eitlii"ni meydana
getirirler ve bylece de '"evrensel adalet ilkesi" ekonomik bakmdan gereklemi olur.
Gelecein bu cretinin dzeyinin belirlenmesi zerine bay Dhring, bize, burada, yalnzca
btn teki durumlarda olduu gibi, "eit emee kar eit emek" verildiini syler. Buna
gre alt saatlik bir emek iin, kendinde alt saatlik emei cisimletiren bir para tutarnn
denmesi gerekecektir.
Bununla birlikte "evrensel adalet ilkesi"ni, burjuvay her eit komnizm karsna,
zellikle ilkel ii komnizmi karsna karan o kaba eitilik ile kartrmamak gerek. Bu
ilke, o kaba eitiliin onu gstermek istedii denli acmasz olmaktan uzaktr.
"Ekonomik haklarn ilkel eitlii, adaletin gerektirdii eye, gnll olarak zel bir iyilik
bilme ve sayg davurumunun eklenmesini dtalamaz. ... Toplum, stn verim trleri
zerine tketim iin ll bir ek gelir aracyla dikkati ekerek, kendi kendini
onurlandrr." [sayfa 425]
Ve bay Dhring de gvercinin susuzluu ile ylann kurnazln birletirerek, gelecein
Dhring'lerinin ll ar-tketimi iin ok dokunakl bir kayg gsterdii zaman, kendi
kendini onurlandrr.
Bylece kapitalist retim biimi, kesinlikle ortadan kaldrlmtr. nk "byle bir
durumda, birinin bir zel aralar okluuna gerekten sahip olduunu varsayalm, o, bu
okluk iin hibir kapitalist kullanm yolu bulamayacaktr. Hibir birey ya da bir grup,

342
Friedrich Engels
Anti-Dhring

ondan bu fazlal retim iin, deiim ya da san almadan baka hibir yoldan
almayacakr; ama o, kendini hibir zaman kendisine faizler ya da bir kr denen bir
durum iinde bulamayacakr. [Bylece], eitiik ilkesine uygun den kaltm yoluyla bir
geirme [kabul edilir bir eydir. Bu kanlmaz bir eydir, nk] kaltm yoluyla belli bir
geirme (transmission), aile ilkesine her zaman zorunlu olarak elik edecektir. [Kaltm
hakk da] geni bir mal birikimine gtremez, nk burada mlkiyetin olumas... ark
hibir zaman retim aralan ve ar rantiye kiiler meydana getirme ereine sahip olamaz."
Bylece ekonomik komn uygun bir biimde kurulmu oluyor. imdi de nasl ilediine
bakalm.
Bay Dhring'in btn varsaymlarnn tastamam gerekletiini kabul edelim; yleyse
ekonomik komnn, yelerinden her birine, al saatiik bir gnlk emek iin, iinde gene al
saatiik emein cisimletii bir para tutan, diyelim on iki mark dediini varsayyoruz
demektir. Aynca fiyatiann deerlere tastamam eit olduklarn, yani varsaymmz iinde
yalnzca hammadde giderlerini, makinelerin anmasn, alma aralan tketimini ve
denen creti kapsadklarn kabul edelim. alan yz yesi bulunan bir ekonomik komn,
o zaman her gn 1.200 mark, 300 ignlk bir yl iinde de 360.000 mark deerinde meta
retir ve bu tutar, her biri 12 marklk gnlk ya da 3.600 marklk yllk pay ile istediini
yapan yelerine der. Yl sonunda ya da yz yl sonra, komn balangta olduundan daha
zengin deildir. Bu zaman iinde komn, kendi retim aralan stokuna zarar [sayfa 426]
vermedike, bay Dhring'in tketimi iin ll ek geliri salamaya bile yetenekli
olmayacaktr. Birikim, bsbtn unutulmutur. Daha da kts: Birikim toplumsal bir
zorunluluk olduu ve para saklama olgusunda da elverili birikim biimi bulunduu iin,
ekonomik komn rgt kendi yelerini dorudan doruya zel birikime ve sonu olarak
kendi z ykmna arr.
Ekonomik komnn zlndeki bu paralanmadan nasl kanmal? Komn, sevgili
"vergileme"ye, fiyat ykseltmeye bavurabilir ve yllk retimini 360.000 mark yerine
480.000 marka satabilir. Ama btn teki ekonomik komnler de ayn durum iinde
bulunduklan ve buna gre ayn eyi yapmak zorunda kalacaklan iin, her biri teki ile
deiimde cebine at kadar "vergileme"
Friedrich Engels

343 Anti-Dhring

deyecek ve bunun sonucu "hara", yalnzca kendi z yelerinin srtna yklenmi

olacaktr.
Ya da komn bu sorunu, her yeye alt saatlik emek iin alt saatlikten az bir emein,
diyelim drt saatlik emein rnn deyerek, yani ona gnde oniki mark yerine sekiz
mark vererek, ama meta fiyatlarn eski dzeyde brakarak, bir anda zer. Bu durumda,
daha nce st kapal bir biimde ve dolambal bir yoldan yapmaya giritii eyi, aka
ve doudan doruya yapar: yelerine, tamamen kapitalist bir biimde, retimleri
deerinin alnda deyerek ve stelik onlarn ancak kendinden satn alabilecekleri metalar
tam deerleri zerinden hesaplayarak, yllk 120.000 mark tutarnda marksist ar-deeri
oluturur. Demek ki, ekonomik komn, bir yedeklik fonunu, ancak kendini en geni
komnist temel zerinde "yetkinlemi" truck-system* olarak aa vurarak oluturabilir.
yleyse, iki eyden biri: Ya ekonomik komn "eit emee kar eit emek" verir ve bu
durumda, retimin srdrlmesi ve geniletilmesi iin bir fonu o deil, ancak zel kiiler
biriktirebilir. Ya da bu fonu o oluturur; ama bu durumda artk [sayfa 427] "eit emee
kar eit emek" vermez.
Ekonomik komndeki deiimin ieriinin iyz, ite bu. Ya biiminin iyz ne? Deiim
maden para aracl ile yaplr ve bay Dhring de bu iyiletirmenin "tarihsel nemi"
konusunda az kurumlanmaz. Ama komn ile komnn kendi yeleri arasndaki ticarette

para, kesin olarak para deildir ve hibir zaman para olarak i grmez. Salt emek belgesi
iini grr; yalnzca, Marx gibi sylemek gerekirse, "reticinin ortak almadaki bireysel
payn ve tketim iin ayrlan ortak retimdeki bireysel hakkn" saptar ve bu grev
iinde, "tiyatro iin bilet ne denli 'para' saylrsa, o denli 'pa-ra'dr"** yleyse para,
rnein onu bir sayfaya i saatlerinin ve tekine de buna karlk elde edilen
yararlanmlarn yazld bir "byk tecimsel defter" ile deitiren Weitling'de olduu
gibi, herhangi bir iaret ile deitirilebilir.*** Uzun szn ksas, ekonomik
* Fabrikaclarn dkkanlar atklar ve iilerini bu dkkanlardan alveri yapmaya zorladklar Almanya'da da iyi
bilinen sisteme, ngiltere'de truck-system denir. [F.E.]
** Kapital, Birinci Cilt, s. 1 10, dipnot. -Ed.
*** VVilhelm VVeitling, Garantien der Harnvnie und Freiheit, Kesim II. Blm 10, Vivis 1842, s. 155vd.-Ed.
344
Friedrich Engels
Anti-Dhring

komnn kendi yeleri ile olan ticaretinde para, yalnzca Ovven'n "alma saati-para"s
olarak bay Dhring'in yukardan bakt ama gene de kendi gelecekteki iktisadna kendi
eliyle sokmak zorunda kald o "kuruntu"nun ta kendisi olarak i grr. Yerine getirilmi
"retim grevi" ile bylece edinilmi "tketim hakk" lsn gsteren belge ister bir
kat paras, ister bir jeton, isterse bir altn sikke olsun, bunun bu erek bakmndan
hibir nemi yoktur. Ama, grecek olduumuz gibi, baka erekler bakmndan bu, hi de
byle deildir.
Eer maden para, ekonomik komnn kendi yeleri ile olan ticaretinde para olarak deil,
ama emein klk deitirmi belgesi olarak i gryorsa, eitli ekonomik komnler
arasndaki deiimde kendi para grevini daha da az grr. Burada, bay Dhring'in
varsaymlarna gre maden para tamamen geersizdir. Gerekten, eer emein doal
leiyle -zaman, birim olarak alma saati- hesaplansayd, eit bir emek rn ile eit
bir emek rnnn deiimini, ilkin alma saatlerini paraya evirmekten ok daha yaln
bir [sayfa 428] biimde yerine getiren basit bir muhasebe yeterdi. Deiim, aslnda ar
ayni deiimdir; btn artan alacaklar, teki komnler zerine ekilen polieler aracyla
kolayca ve yaln bir biimde dnlenirler. Ama eer bir komnn teki komnler karsnda
gerekten bir a olacaksa, o zaman dnyann btn altn istedii denli "doal ynelimi
ile para" olsun, bu durum komn, eer borcu yznden teki komnlere baml bir
duruma dmek istemiyorsa, o a kendi z almasndaki bir art ile kapama
zorunluluundan kurtaramaz. Bununla birlikte okurdan, burada gelecekle ilgili bir yap
kurmadmz aklndan hi karmamas dilenir. Yalnzca bay Dhring'in varsaymlarn
kabul ediyor ve onlardan kanlmaz sonular karmaktan baka bir ey yapmyoruz.
Demek ki ne ekonomik komn ile kendi yeleri, ne de eitli komnler arasndaki
deiimde, "doal ynelimi ile para olan" altn, bu zln gerekletiremez. Bununla
birlikte bay Dhring, onun hatta "sosyalite"de bile parasal bir ilev grmesini buyurur.
yleyse bu parasal ilev iin bir baka eylem alan aramamz gerek. Ve bu eylem alan da
var. Bay Dhring geri herkesi "nicel olarak eit bir tketim" yapabilecek bir duruma
koyar ama kimseyi buna zorlayamaz. Tersine, kendi dnyasnda herkes parasyla istediini
yapabilir, diyerek kurumlanr. yleyse o, kimileri
Friedrich Engels

345 Anti-Dhring

kendilerine denen cretle geinemezken, baka kimilerinin bir yana biraz para
koymalann engelleyemez. Hatta kaltm (miras) hakknda, sonu olarak ana-babalar iin
ocuklarn bakm zorunluluunu karan ailenin ortak mlkiyetini aka kabul ederek, bunu
kanlmaz klar. Ama ite byle yapmakla da nicel olarak eit tketimde byk bir gedik
aar. Bekar erkek, gnde sekiz veya oniki mark ile parlak bir biimde ve mutluluk iinde
yaar, oysa sekiz kk ocuu ile birlikte dul erkek, srnr. Ama te yandan, demede
paray koulsuz kabul ederek komn, bu parann kiisel almadan baka bir yoldan da
kazanlabilmesi olanan ak brakr. Non olet* [sayfa 429] "parann kokusu yoktur".

Komn onun nerden geldiini bilmez. Ama bylece, o zamana dein yalnzca bir emek
jetonu roln oynam olan maden parann, gerek bir parasal ilev kazanmas iin btn
koular verilmi bulunur. te, bir yandan para biriktirme ve te yandan da borlanmann
etkeni ve nedeni budur. Sknt eken, para biriktirenden dn alr. Komn, tarafndan
yaama aralarnn denmesi iin kabul edilen dn para, bylece bugnk toplumda ne
ise gene o olur: nsan emeinin toplumsal cisimlemesi, emein gerek lei, genel
dolam arac. Dnyann btn "ynetsel yasa ve kurallar", arpm cetveline ya da suyun
kimyasal bileimine kar ne denli gsz-seler; buna kar da o denli gszdr. Ve para
biriktiren kii, sknt iinde bulunan kiiden faiz isteyebilecek bir durumda olduundan,
bylece maden parann para ilevi ile ayn zamanda, tefeci de yeni batan yaama dnm
bulunur.
Buraya dein, yalnzca maden parann dhringvari ekonomik komnn eylem alan iinde
tutulmasnn etkilerini dikkate aldk. Ama bu eylem alan dnda kahrolas dnya, imdilik
kendi bildii yolda kaygszca devam eder. Altn ve gm dnya pazannda, evrensel para,
genel alm ve deme arac, zenginliin mutlak toplumsal cisimlemesi olarak kalr.
Ve,deerli madenin bu zgl ile birlikte, ekonomik komn yesi olan bireyler iin
ortaya yeni bir para biriktirme; zenginleme, tefecilik nedeni kar: Komn karsnda ve
komn snrlan dnda zgrlk ve bamszlk iinde hareket
* "Onun [parann] kokusu yoktur." anlamndaki bu szler, Roma mparatoru Vespasi-anur'un (MS 69-79),
tuvaletlere vergi koyduu iin onu sulayan oluna verdii yantnda gemektedir. -Ed.
346
Friedrich Engels
Anti-Dhring

etmek ve birikmi bireysel zenginlii dnya pazannda deerlendirmek istei. Tefeciler,

dolam arac ticareti yapan adamlar durumuna, bankaclar durumuna, dolam arac ve
evrensel para egemenleri durumuna, bunun sonucu retim egemenleri durumuna, bunun da
sonucu, hatta retim aralan saymaca olarak daha yllar boyunca ekonomik ve tecimsel
komn mlkiyeti olarak grnseler bile, retim aralar egemeni durumuna dnrler.
Ama sonu olarak, [sayfa 430] bankaclar durumuna dnm bulunan para biriktiriciler
ve tefeciler, artk ekonomik ve tecimsel komnn de efendisidirler. Bay Dhring'in
"sosyalite"si, teki sosyalistlerin "belirsizlikler"inden gerekten pek zsel bir biimde
ayrlr. Bu "sosyalite"nin, -eer gene de kurulur ve glenirse,- denetimi altnda ve kesesi
iin cann diine takarak yiite alaca yksek fnans dnyaya yeniden getirmekten
baka bir erei yoktur. Onun iin tek kurtulu, para biriktiricilerin, evrensel paralan
sayesinde ..., komnden bir an nce kamay yelemeleri olacaktr.
Eski sosyalizm zerine Almanya'da egemen olan geni bilgisizlik sonucu iyi yrekli bir
gen, rnein Ovven'n emek bonolarnn da byle bir ktye kullanmaya neden olup
olamayaca sorununu ortaya srebilir. Burada bu emek bonolarnn anlam zerinde uzun
boylu durmamza gerek olmamasna karn, gene de dhringvari "geni ema"yi, Ovven'n
"baya, kaba ve yoksul fikirleri" ile karlatrmak iin unlar syleyelim: nce, Ovven'n
emek bonolarnn byle ktye kullanlmas iin, onlarn gerek para durumuna dnmeleri
gerekir, oysa bay Dhring gerek paray varsayar ama onun basit bir emek jetonundan
baka trl bir i grmesini yasaklamak ister. Orada gerek ktye kullanma varken,
burada parann, insan isteinden bamsz ikin zl kendini gsterir; burada para, bay
Dhring'in parann zl zerindeki kendi z bilgisizlii gerei ona yklemek istedii
ktye kullanma karsnda, kendi z ve gerek kullanmn gerekletirir. kincisi,
Ovven'da emek bonolar, toplumsal kaynaklarn tam ortakl ve zgr kullanmna bir
gei biiminden ve bunun yansra olsa olsa komnizmi Britanya halk iin kabul edilebilir
gsterme aracndan baka bir ey deildir. yleyse, eer herhangi bir ktye kullanma
Ovven'n toplumunu, emek jetonlarn ortadan kaldrmak zorunda braksayd, bu toplum,
bylece kendi ereine doru bir adm daha atar ve daha yksek bir evrim aamasna
girerdi. Buna karlk dhringvari

Friedrich Engels

347 Anti-Dhring

ekonomik komn, paray ortadan bir kaldrmaya grsn, bir anda kendi "tarihsel nem"ini
yok [sayfa 4311 eder, en zgn gzelliini ortadan kaldnr, dhringvari ekonomik komn
olmaktan kar ve bay Dhring'in onu ancak o denli ac ve ussal dnce almas pahasna
ekip karabildii belirsizlikler dzeyine der.*
Peki, dhringvari ekonomik komnn iinde abalayp durduu btn tuhaf yanllk ve
karklklar nerden geliyor? Yalnzca bay Dhring' in kafasnda deer ve para
kavramlann saran ve ensonunda onu emein deerini bulmak istemeye gtren
belirsizlikten. Ama bay Dhring bu trl belirsizliin Almanya tekelini elinde tutmad,
tersine byk bir rekabetle karlat iin, onun dolatrm bulunduu "yuma zme
iini bir an iin zerimize almak" istiyoruz.
ktisadn tand tek deer, meta deeridir. Meta nedir? Az ok birbirinden ayr bir
reticiler toplumunda, retilen rnler, yleyse en bata zel grnr. Ama bu zel
rnler, ancak reticinin tketimi iin deil, ama bakalar tarafndan tketim iin, yani
toplumsal tketim iin retildikleri zaman meta durumuna gelirler; bunlar toplumsal
tketime, deiim aracyla girerler. Demek ki zel reticiler, toplumsal bir iliki
iindedirler; bir toplum olutururlar. rnleri her birinin zel rnleri olmasna karn,
bylece ayn zamanda ama gdeksiz (ans intentiori) ve deyim yerindeyse istenlerine
kar, toplumsal rnlerdir de. u halde bu zel rnlerin toplumsal nitelii neye dayanr?
Aka iki zgle: nce hepsinin, herhangi bir insann gereksinmesini karlamasna,
yalnzca retici iin deil, ama bakalan iin de bir kullanm-deeri tamasna; ikinci
olarak da bir yandan ok eitli bireysel emeklerin rnleri olmakla birlikte, ayn zamanda
yalnzca insan emei, genel insan emei rnleri de olmalanna. Bakalar iin de bir
kullanm-deeri tadklar lde, genel bir biimde deiime girebilirler; hepsinde de
genel insan [sayfa 432] emei, yaln insan emek-gc harcamas bulunduu lde, her
birinin ierdii bu emek nicelii aracyla deiimde birbirleri ile karlatrlabilir, eit ya
da eitsiz
* Sz arasnda, Ovven'n komnist toplumunda emek jetonlan tarafndan oynanan roln, bay Dhring iin
tamamen bilinmez olduunu da belirtelim. O bu jetonlar, Sargant aracyla, yalnzca doal olarak
baarszla uram ve dolaysz emek deiimi aracyla bugnk toplumdan komnist topluma gei giriimi olan
emek deiim pazarlar giriiminde aldklar yer lsnde bilir. [F.E.]
348
Friedrich Engels
Anti-Dhring

olarak deerlendirilebilirler. ki eit zel rnde, toplumsal koullarda herhangi bir

deiiklik olmadka, eitsiz bir bireysel emek nicelii bulunabilir, ama her zaman ancak
eit bir genel insan emei nicelii vardr. Beceriksiz bir demirci be atnal yapmak iin,
becerikli bir demircinin on atnal yapmaya harcad kadar bir zaman harcayabilir. Ama
toplum, birinin olaan beceriksizliini deerlendirmez, yalnzca orta beceriklilikte normal
bir emei, genel insan emei olarak tanr. yleyse birincinin be atnalndan biri,
deiimde, teki tarafndan eit bir emek zaman iinde yaplan on atnalnn birinden daha
ok deer tamaz. Bireysel emek, ancak ve ancak toplumsal bakmdan gerekli olduu
ldedir ki genel insan emei ierir.
yleyse ben, bir meta u belirli deere sahiptir dediim zaman: 1 onun toplumsal
bakmdan yararl bir rn olduunu; 2 zel bir kii tarafndan kendi hesabna retilmi
bulunduunu; 3 bir yandan zel emek rn olmakla birlikte bu metan, ayn zamanda ve
deyim yerindeyse bilmek ya da istemeksizin, toplumsal emein ve bu emein toplumsal bir
yntem tarafndan, deiimi tarafndan saptanm belirli bir niceliinin rn de olduunu;
4 bu nicelii emein kendisi ile, u ya da bu alma saati says ile deil, ama bir baka
meta ile belirttiimi sylemi olurum. yleyse eer ben, bu saat; u kuma deerindedir
ve bunlardan her biri elli mark eder dersem: saat, kuma ve para ayn nicelikte toplumsal
emei ieriyor demi olurum. Demek ki onlarda temsil edilmi toplumsal emek sresinin,

toplumsal olarak llm ve eit bulunmu olduunu saptanm. Ama bu zaman, emek
sresinin genellikle alma saatleri, ignleri, vb. olarak lld gibi, dorudan doruya
mutlak biimde llmemitir; bir dolambal yolla, deiim aracyla, bantl olarak
llmtr. Bu nedenle, emek sresinin bu saptanm niceliini de, says bana bilinmez
kalan alma saatleri ile [sayfa 433]belirtemem: Onu da ancak bir dolambala, bantl
bir biimde, ayn toplumsal emek sresi niceliini temsil eden bir baka meta durumunda
belirtebilirim. Saatin deeri, kuman deeri kadardr.
Ama temeli olduklar toplumu bu dolambaca zorlayan meta retimi ve meta deiimi, onu
bu dolambac olanakl olduunca ksaltmaya da zorlarlar. Metalann baya ayaktakm
iinden, kendisinde btn teki metalarn deerinin kendini her zaman daFriedrich Engels

349 Anti-Dhring

vurabildii kral bir meta, toplumsal emein dolaysz cisimlemesi olarak grnen ve bunun
sonucu btn teki metalar ve dolaysz ve koulsuz bir biimde deiebilir bir duruma
gelen bir meta: paray bir yana ayrrlar. Deer kavram iinde tohum durumunda ierilen
para, gelimi deerden baka bir ey deildir. Ama meta deerinin, para biimi altnda
meta karsnda bamsz bir varolu kazanmas sonucu, meta reten ve meta deiimi
yapan topluma yeni ilevler ve yeni toplumsal etkiler ile bezenmi yeni bir etken katlr.
imdilik ayrntlarna girmeden, bunu saptamamz yeter.
Meta retimi iktisad, yalnzca bir dereceye dein bilinen etkenleri hesaba katma
durumunda bulunan tek bilim deildir. Fizikte de belli bir gaz hacmi iinde, basn ve
scaklk da belli iken, ne kadar tekil gaz molekl olduunu bilmeyiz. Ama Byle yasasnn
doru olmas lsnde, herhangi bir gazn bu belli hacminin eit basn ve eit
scaklktaki herhangi bir baka gazn eit hacmi kadar molekl ierdiini biliriz. Bundan
tr, en eitli gazlann en eitli hacimlerini, en eitli basn ve scaklk koullar
altnda, molekl ierikleri bakmndan karlatrabiliriz; ve eer 0 santigrad scaklk ve
760 mm basn altnda bir litre gaz birim olarak kabul edersek, bu birim ile molekl
ieriini lebiliriz. Kimyada, eitli elerin mutlak atom arlklan da, bilmediimiz
eyler arasndadr. Ama karlkl ilikilerini bilerek onlar da bir dereceye dein biliyoruz.
O halde meta retimi ve meta retimi iktisad, eitli metalar iinde bulunan bilinmeyen
emek niceliklerinin greli bir davurumunu bu [sayfa 434] metalann greli emek ierikleri
bakmndan karlatrlmas sayesinde nasl elde ediyorsa, kimya da kendisi iin
bilinmeyen eyler arasnda bulunan atom arlklar byklnn greli bir davurumunu,
eitli eleri atom a-lklar bakmndan karlatrarak, birinin atom arln tekinin
(kkrt, oksijen, hidrojen) katlan ya da kesirleri biiminde belirterek, yle davurur. Ve
meta retimi altn, mutlak meta, teki metalann mutlak edeeri, tm deerlerin lei
durumuna nasl ykseltiyorsa, kimya da hidrojeni, atom arln l'e eit olarak kabul
ederek ve btn teki elerin atom arlklarn hidrojene indirgeyerek, onlan onun
kendine zg atom arlnn katlan biiminde davurarak, kimyasal para durumuna yle
ykseltir.
Bununla birlikte meta retimi, toplumsal retimin tek biimi deildir. Eski Hint
topluluunda, gney Slavlan aile topluluunda,
350
Friedrich Engels
Anti-Dhring

rnler meta durumuna dnmez. Komn yeleri dorudan doruya retim iin
rgtienmi i, gelenek ve gereksinmelere gre blnmtr - tketime ayrldklar
lde, rnler de yle. Dolaysz blm gibi dolaymsz toplumsal retim de her trl
meta deiimini, yleyse (hi deilse komn iinde) rnlerin meta durumuna dnmn
ve sonu olarak deerler durumuna dnmlerini dtalar.
Toplum, retim aralarn mlkiyetine alp da onlar dolaymsz bir biimde toplumsallam
bir retim iin kullanr kullanmaz, her bireyin emei, zgl yararllk nitelii ne denli farkl

olursa olsun, hemen ve dorudan doruya toplumsal emek durumuna gelir. Bir rnn
ierdii toplumsal emek niceliinin, bundan byle nce bir dolamba aracyla saptanmasna
gereksinme yoktur; ortalama olarak hangi niceliin zorunlu olduunu gnlk deney
dorudan doruya gsterir. Toplum yalnzca, bir buhar makinesinde, son rnden bir
hektolitre has budayda, belirli bir nitelikteki yz metrekare kumata ne kadar alma
saati bulunduunu hesaplayabilir. yleyse, rnler iine konmu ve toplumun dolaysz ve
mutiak bir biimde bildii emek niceliini, onun [sayfa 435] doal, eksiksiz, mutlak lei
olan zaman ile belirtecek yerde, bir nc rn durumundaki, bir zamanlar kar yol
olarak, kanlmaz bulunan, greli dalgalanan, eksik bir lek ile belirtmekte devam etmek
toplumun usuna bile gelemez. Tpk atom alklarn eksiksiz lekleri ile, yani gramn
milyarda ya da katrilyonda-biri biimindeki gerek bir arlk ile belirtebilecek bir
duruma gelecei gn, onlan gene de greli bir biimde, hidrojen atomu dolambac aracyla
belirtmenin kimyann usuna gelemeyecei gibi. yleyse, yukarda varsaylan koullar iinde
toplum, rnlere deer de yklemez. Toplum yz metrekare kuman, retimi iin diyelim
bin alma saati istedii yaln gereini, bu kuma bin alma saati deerindedir gibi a
ve sama bir biim alnda dile getirmeyecektir. Kukusuz toplum, o zaman da her kullanm
nesnesinin retimi iin ne kadar emek gerektiini bilmek zorunda olacaktr. retim
plann, en nemli parasn emek-glerinin oluturduu retim aralanna gre hazrlamak
durumunda kalacakr. Plan belirleyecek olan ey, eninde sonunda, eitii kullanm
nesnelerinin kendi aralannda ve retimleri iin gerekli emek niceliklerine gre tartlm
yararl etkileridir. nsanlar her eyi, nl "deer"in ie kanmas olmakszn,
Friedrich Engels

351 Anti-Dhring

ok yaln bir biimde dzenleyeceklerdir.*

Deer kavram, meta retiminin ekonomik koullarnn en genel ve bunun sonucu en geni
davurumudur. yleyse deer kavram, yalnzca parann deil, ama meta retiminin ve
meta deiiminin daha geni bir biimde gelimi btn biimlerinin de tohumunu iinde
tar. Daha deerin zel rnler iinde ierilen toplumsal emein davurumu olduu
gereinde, bu toplumsal emek ile ayn rn iinde ierilen bireysel emek arasndaki
farkllk olana yatar. yleyse, [sayfa 436] eer toplumsal retim biimi gelitii halde
zel bir retici eski biimde retmeye devam ederse, bu farkllk onun iin ok belirli bir
duruma gelir. Belirli bir meta trnn btn zel reticileri, bu metadan toplumsal
gereksinmeleri aan bir nicelikte rettikleri zaman da ayn ey olur. Daha bir metan
deerinin, ancak bir baka meta biiminde belirtilebilmesi ve ancak o meta ile deiimi
aracyla gerekleebilmesi gereinde, deiimin hi olmamas ya da en azndan tam
deeri gerekletirmemesi olana yatar. Son olarak zgl emek-gc meta, kendini
pazarda gsterdii zaman deeri, baka herhangi bir meta deeri gibi, retimi iin
toplumsal bakmdan gerekli emek sresine gre belirlenir. Bundan tr rnlerin deer
biimi, btn kapitalist retim biimini, kapitalist ile cretli arasndaki kartl, yedek
sanayi ordusunu, bunalmlar, tohum durumunda ierir. Sonu olarak, "gerek deer"i ba
keye oturtarak kapitalist retim biimini ortadan kaldrmak istemek, "gerek" papay
baa geirerek katoliklii ortadan kaldrmak ya da reticilerin, sonunda bir gn, reticinin
kendi z rnne klelemesinin en geni bir davurumu olan bir ekonomik kategorinin
tutarl bir kullanlmas aracyla, rnlerini egemenlik altna aldklar bir toplumun
kurulmasn istemektir.
Meta reten toplum, meta olarak meta iindeki deer biimini para biimine dein
gelitirdikten sonra, deer iinde henz sakl bulunan tohumlardan birounun ortaya
kt grlr. lk ve en nemli sonu, meta biiminin genellemesidir. Para, hatta o
* retimle ilgili kararda, yararl etki ile emek harcamas arasndaki bu deerlendirmenin, komnist bir toplumda
ekonomi politiin deer kavramndan kalacak tek ey olduunu, ben daha 1844' te syledim (Frastz - Alman
Yllklar, s. 95).&) Ama grld gibi, bu tezin bilimsel tantlan ancak Marks'n Kapital'i ile mmkn oldu.
[F.E.]

ta)

Engels burada Franstz-Alman Yllklarin&& yaymlanm bulunan "Ekonomi Politiin Bir Eletiri Denemesi" adl
makalesine iletmede bulunuyor.
352
Friedrich Engels
Anti-Dhring

zamana dein reticinin dolaysz tketimi iin retilen nesnelere bile meta biimini kabul
ettirir, onlan deiime eker. Bylelikle meta biimi ve para, retim bakmndan dorudan
doruya toplum-sallam topluluklarn i ekonomilerine girer, bir ortaklama bandan
sonra bir bakasn kopanr ve topululuu bir zel reticiler yn biimine dntrr.
Para ilkin, Hindistan'da grlebildii gibi, topran ortaklaa ilenmesi yerine bireysel
ilenmesini geirir; daha sonra, ekilebilir topran devirli yeniden-datmnda hl
grlen ortaklaa mlkiyetini, kesin bir [sayfa 437] paylama ile yok eder (rnein
Moselle kylarndaki tanmsal topluluklarda olduu gibi; bu i Rus topluluklarnda da
balyor); ensonu, orman ve otlaklarn ortaklaa mlkiyetinden geriye ne kalmsa, onu da
blmeye gtrr. retimin gelimesine dayanan teki nedenler ne olursa olsun para,
bunlan topluluklar zerinde etkili klmak iin hep en gl ara olarak kalr. Ve ayn doal
zorunlulukladr ki para, tm "ynetsel yasa ve kurallar"a karn, eer bir gn kurulursa,
dhring-vari ekonomik komn de datmaktan baka bir ey yapamaz.
Bir emek deerinden szetmenin, terimlerde bir eliki olduunu daha nce yukarda
(Ekonomi Politik, Blm VI) grmtk. Emek, belli toplumsal koullar iinde, yalnzca
rnler deil, ama deer de rettii ve bu deer emekle lld iin, yerekimi
yerekimi olarak zel bir arla ya da s zel bir scakla nasl sahip olamazsa, emek de
zel bir deere yle sahip olamaz. Ama bugnk toplumda iinin, emeinin tam "deer"ini
almadn ve sosyalizmin buna are bulmaya aday olduunu dnmek, "gerek deer"
zerine d kuran tm toplumsal dln (confusion-nisme) belirtici zgldr.
Bunun sonucu, nce emein deerinin ne olduunu bulmak gerekir; ve bunun ne olduu da
emei asl kendi lsne, zamana gre deil, ama rnne gre lmeye alarak bulunur.
i "emein tam rn"n almaldr. Yalnzca emein rn deil, ama emein kendisi de
bir rn ile, bir saatlik emek bir baka saatlik emein rn ile dolaymsz deiebilir
olmaldr. Ama ortaya hemen "ok etin" bir prz kar. Tam rn, letirilir. Toplumun
en nemli ilerleyici grevi, birikim, toplumdan geri alnr; bireylerin eline ve keyfine
braklr. Bireyler, kendi "meyve"leri ile ne isterlerse onu yapabilirler; toplum, en iyi
durumda, ne denli zengin ya da ne denli yoksul idiyse, gene o denli zengin ya da o denli
yoksul olarak kalr. Demek ki eer geFriedrich Engels

353 Anti-Dhring

miste birikmi bulunan retim aralar toplumun elleri arasnda toplanmsa bu, yalnzca
gelecekte tm retim aralan bireylerin elleri arasnda yeniden dalsnlar diyedir. Kendi
z [sayfa 438] varsaymlarna bir amar indirilir, katksz bir samala varlr.
Akkan emein, almakta olan emek-gcnn, bir emek rn ile deiilmesi istenir. Bu
g, o andan balayarak, tpk kendisi ile deiilecek olduu rn gibi, metadr. Bu emekgcnn deeri, ark hibir zaman rnne gre deil ama kendinde cisimleen toplumsal
emee, o halde bugnk cret yasasna gre belirlenir.
Ama bu, istenmeyen eyin ta kendisidir. Akkan emein, emek-gcnn, kendi tam rn
ile deiilebilir olmas istenir. Bu, onun kendi deeri ile deil, ama kendi kullanm-deeri
ile deiebilir olmas gerektii anlamna gelir; deer yasas btn teki metalara
uygulanmal, ama emek-gc iin ortadan kaldrlmaldr. "Emein deeri" arkasnda
saklanan, kendi kendini ortadan kaldrmaya zg dlk, ite budur.
"Eit deerlendirme ilkesine gre emein emek ile deiimi", bunun bir anlam olduu
lde, yleyse eit toplumsal emek rnlerini birbirleri ile deitirme olana, yleyse
deer yasas meta retiminin ta kendisinin, yleyse bu retimin en yksek biiminin,
kapitalist retimin de temel yasasdr. Bu yasa kendini, bugnk toplumda, ekonomik
yasalann kendilerini bir zel reticiler toplumunda kabul ettirebilecekleri tek biimde

kabul ettirir: Nesnelerde ve ilikilerde yatan, reticilerin isten ve etkinliinden

bamsz, kr krne ileyen bir doa yasas olarak. Bay Dhring, bu yasay kendi
ekonomik komnnn temel yasas durumuna ykselterek ve ondan bu yasay tam bir
bilinle uygulamasn isteyerek, varolan toplumun temel yasasn, kendi dsel toplumunun
temel yasas durumuna getirir. Varolan toplumu, ama dzgszlkleri olmakszn, ister.
Bylelikle, Proudhon ile ayn alan zerinde devinir. Onun gibi, meta retiminin kapitalist
retim durumuna evriminden kan dzgszlkleri, onlann karsnda meta retiminin,
ileyii tam da bu dzgszlkleri meydana getirmi bulunan temel yasasn ycelterek
ortadan kaldrmak ister. Proudhon gibi deer [sayfa 439] yasasnn gerek sonularn,
dsel sonulan yardmyla ortadan kaldrmak ister.
Ama bizim soylu Rossinante' "evrensel adalet ilkesi" zerine
354
Friedrich Engels
Anti-Dhring

binmi ve yiit Sancho Pana's Abraham Ensz tarafndan izlenen modem Don
Quijote'miz, hakszlklarla savamak zere lke lke gezen valye olarak, Mambrino'nun
zrhl balnn,* "emek deerinin fethine gitmek iin savaa ne denli kurumlu bir biimde
giriirse girisin, korkarz, ok korkanz ki geriye, romann eski berber tasndan baka
hibir ey getirmeyecek, [sayfa 440]
* Mambrino'nun zrhl bal, l'armet de Mambrin, valye romanlarnn nl Magrip Kralnn, onu silah ilemez
yapan tlsml bal. Renauld, Mambrino'yu ldrr ve zrhl bal alr. Bu tlsml balk, nn zellikle Don
Quijote yazan Miguel de Cervantes'in onu anm olmasna borludur.
Friedrich Engels

355 Anti-Dhring

BENC BLM DEVLET, ALE, ETM

BUNDAN nceki iki blm ile bay Dhring'in "yeni sosyaliter kurulu "unun ekonomik
ieriini hemen hemen eksiksiz bir biimde aklam bulunuyoruz. Olsa olsa bir de,
"tarihsel evrenin evrensel genilii"nin, hatta bilinen ll an-tketimi bir yana
braksak bile, onu kendi zel karlarn grmekten alkoymadn belirtmek gerekirdi.
Eski iblm toplumda varln srdreceinden, ekonomik komn yalnzca mimarlar ile
niteliksiz iileri deil, ama meslekten kalem erbabn da hesaba katmak zorunda
kalacaktr ve bu da telif hakknn gelecei sorununu ortaya kanr. Bu sorun bay Dhring'i,
btn teki sorunlardan ok uratrr. rnein Louis Blane ve Proudhon dolaysyla,
sonunda Dersler'in dokuz sayfas zerinde sergilenmek ve -ll ar-tketim ile
birlikte mi, yoksa onsuz mu olduu sylenmeksizin- "emek karl" gizemli biimi altnda
sosyalite limanna [sayfa 4411 sa-salim snmak
356
Friedrich Engels
Anti-Dhring

zere, telif hakk her yerde okurun bacaklarna dolar. Toplumun doal sisteminde
pirelerin konumu zerine bir blm de en azndan o denli uygun ve herhalde daha az skc
olurdu.
"Felsefe", gelecein siyasal rejimi zerine ayrntl buyruklar verir. Bu konuda Rousseau
istedii denli bay Dhring'in "tek nemli habercisi" olsun, gene de temelleri yeterli bir
derinlikle atmamtr; daha derin olan ardl Rousseau'yu son derece sulandrarak ve ona
Hegel'in sulu bir yavan yemek halinde kaynatlm Hukuk Felsefesi artklarndan
kantrarak, bu ie kktenci bir are bulur. "Birey egemenlii", gelecekteki dhringvari
devletin temelini oluturur. Bu egemenlik, ounluk egemenlii altnda ezilmemeli ama
orada ilk kez olarak doruk noktasna varmaldr. Bu nasl olur? ok yaln bir biimde.
"Eer herkesin herkesle her konuda anlamalar yapt varsaylr ve eer bu
szlemelerin konusu da haksz zararlara kar karlkl yardmlama olursa, - zaman
yalnzca hukukun korunup srdrlmesine ynelik bir g pekimesi olacak ve artk
dpedz ynn birey ya da ounluun aznlk zerindeki erklik arlndan kaynaklanan
hibir hak olmayacaktr."
Gereksel felsefenin ta kendisi olan bu hokkabazln canl gc, en almaz engeller

arasndan ite bu kolaylkla geer ve eer okur eskisinden daha ileri gitmediini
dnrse, bay Dhring ona bu ii o kadar hafife almamas gerektii yantn verir, nk
"genel istencin rol anlayndaki en kk yanllk bireyin egemenliini yok edebilir ve
gerek haklardan bir sonu karlmasn salayan ey de yalnzca bu egemenliktir".
Bay Dhring alay ettii zaman, hayranlarna tam da deimli olduklar biimde davranr.
ok daha kt eyler de yapabilirdi: Nasl olsa gereksel felsefe rencileri farkna bile
varmazlard.
Oysa birey egemenlii, zsel olarak una dayanr ki "devlet karsnda birey, mutlak bir
bask durumu iinde [sayfa 442] bulunur", ama bu bask, ancak "doal adalete gerekten
hizmet ettii" lde dorulanabilir. Bu amala, "yasama ve yksek grevliler snf"
olacak, ama bunlar "topluluk ile birlikte kalacaklardr; aynca kendini "orduda ya da i
gvenlik bakmndan gerekli, yrtc bir kesimdeki dayanma ile" gsteren bir savunma
birlii, yani ordu, polis ve jandarma da olacaktr. Gerekte bay Dhring, imdiye dein ne
yiit bir Prusyal olduunu ok gsterdi! Burada da mteveffa bakan
Friedrich Engels

357 Anti-Dhring

von Rochovv'un o "jandarmasn kalbinde tayan" rnek Prusyalsnn ta kendisi olarak

grnr. Ama gelecein bu jandarmas, bugnn "geriyecileri"* denli tehlikeli
olmayacaktr. O, egemen bireye kar ne trl zor kullanrsa kullansn, egemen bireyin her
zaman bir avuntusu var: "zgr toplum tarafndan koullara gre uratld hakllk ya da
hakszlk, hibir zaman doal durumun uratacandan daha kt bir ey olamaz!"
Ve gene o kanlmaz telif haklar zerinde bizi bir kez daha sendelettikten sonra bay
Dhring, kendi gelecekteki dnyasnda "baroya, kendiliinden anlald zere, tamamen
zgr ve genel olacak bir giri hakk" bulunaca konusunda bize gvence verir. "Bugn
tasarlanm bulunan zgr toplum", gitgide daha kark bir durum alr: mimarlar,
niteliksiz iiler, kalem-adamlan, jandarmalar ve stne stlk, bir de avukatlar! Bu
"salam ve eletirel entelektel krallk", eitli dinlerin, iman sahibinin dnyasal yaamn
kendisine tatl klan eyi orada her zaman biim deitirmi bir durumda bulduu eitli
gksel krallklanna tpatp benzer. Ve bay Dhring de, "herkesin kurtuluunu kendine gre
salayabildii" ** devlete uyruk deil mi? Baka ne istenebilir?
Ayrca bizim isteyebildiimiz eyin nemi de yok. nemli olan, bay Dhring'in istedii. Ve
bay Dhring; Friedrich N'den u bakmdan ayrlr ki, onun gelecekteki devletinde, [sayfa
443] herkesin kurtuluunu kendine gre salayabildii hi de doru deildir. Bu
gelecekteki devletin anayasas yle der:
"zgr toplumda tapn (culte) olamaz; nk yelerinin her biri, doann arkasnda ya da
stnde, kurban ya da dua yoluyla etkili olunabilecek varlklar bulunduu ilkel ve ocuksu
kuruntusunu amtr. yleyse, doru olarak anlalm [bir] sosyalite sisteminin ...
kiliseye dein tm gzbaclk aygtn ve bunun sonucu bellibal btn din elerini
ortadan kaldrmas gerekir."
Din, yasaklanr.
Nedir ki, her din, insanlarn gnlk yaayn egemenlik altnda bulunduran d glerin,
onlann kafalarndaki dlemsel yansmalarndan, dnyasal glerin iinde dnyast gler
bii* Almanca "Zarucker", ynla atmaya giren gvenlik glerinin azndan sk sk duyulan "zurck" (geriye!)
szcnden tretilmi bir szck. -Ed.
** Prusya'da kilise okullar sorunu zerine yazlm bir rapor konusunda Friedrich H'nin dt nl not. -Ed.
358
Friedrich Engels
Anti-Dhring

mine brndkleri bir yansmadan baka bir ey deildir. Tarihin balanglannda bu

yansmaya urayan ve gelimenin devamnda eitli halklar arasnda ok eitli ve ok
deiik kiiletirmelere brnen gler, nce doa gleridir. Bu ilk srecin,
karlatrmal mitologya aracyla Hint Veda'lannda, hi olmazsa Hintli-Avrupal halklar

iin kaynana dein klm ve Hintler, ranllar, Yunanllar, Romallar ve Germenlerde, ve

yeterince belgeye sahip bulunduumuz lde de Keltler, Litvanyallar ve Slavlarda bu
sre, aynntl bir biimde gsterilmitir. Ama az sonra, doal glerin yan sra bir o
denli yabanc ve balangta bir o denli aklanmaz bir biimde insanlarn karsna dikilen
gler olan toplumsal gler de ie karr ve onlan doa glerinin doal zorunluluk
grnlerinin tpks bir doal zorunluluk grn ile egemenlikleri altna alrlar.
Balangta ilerinde yalnzca doann gizemli glerinin yansdklan dlemsel kiilikler,
bylece toplumsal znitelikler kazanr, tarihsel glerin simgeleri durumuna gelirler.*
Evrimin [sayfa444] daha da gelimi bir aamasnda, ok saydaki tannlann tm doal ve
toplumsal znitelikleri, bu kez soyut insann yansmasndan baka bir ey olmayan her
eye yetenekli tek bir tanrya geirilir. Tarihte, k durumundaki baya Yunan
felsefesinin son rn olan ve drtba bayndr cisimlemesini Yahudilerin kendilerine
zg ulusal tanrs Yahova'da bulan tektannclk, ite byle domutur. Bu elverili,
kullanlabilir ve her eye uyarlanmaya yetenekli biim altnda din, insanlar o glerin
egemenlii altnda kaldklar srece onlan yneten yabanc, doal ve toplumsal glere
gre dolaysz, yani duygusal biim olarak varln srdrebilir. Oysa bugnk burjuva
toplumda insanlarn, gene kendileri tarafndan yaratlm ekonomik ilikiler, gene kendileri
tarafndan retilmi retim aralar aracyla, sanki yabanc bir g aracyla ynetilir gibi
ynetildiklerini birok kez grm bulunuyoruz. O halde dinsel yansmann gerek temeli
ve onunla birlikte dinsel yansnn kendisi de varln srdrr. Ve burjuva iktisad, bu
yabanc egemenliinin nedensel balantsna
* Tanrsal kiiliklerin bu daha sonraki ikili nitelii, zamanla mitologyalara giren karkln, tanrlarn niteliini
yalnzca doal glerin yansmalar olarak kabul eden karlatrmal mitologyann gremedii bir nedenidir.
Bylece baz Germen airetlerinde sava tanrs, Iskandinavlarn eski dilinde Tyr, eski Almancada Zio adn tar
ve Yunanca Zeus ile Latince Diu piter yerine Jpiter'e karlk der; baka bazlarnda Er, Eor adn tar ve
Yunanca Ares ile Latince Mars'a karlk der. [F.E.]
Friedrich Engels

359 Anti-Dhring

bir gz atmaya izin verse bile, bu hibir eyi deitirmez. Burjuva iktisad ne genel olarak
bunalmlar nleyebilir, ne bireysel kapitalisti yitiklerden, karlksz borlardan ve
batkdan, ne de iiyi isizlik ve sefaletten esirgeyebilir. Atasz hep hakl: nsan nerir,
Tanr dzenler (Tanr, yani kapitalist retim biiminin yabanc egemenlii). Yaln bilgi,
burjuva iktisad bilgisinden daha ileri ve daha derine de gitse, toplumsal gleri toplumun
egemenlii altna almaya yetmez. Bunun iin her eyden nce toplumsal bir eylem gerekir.
Ve bu eylem yerine getirildii, toplum tm retim aralar zerine elkonmas ve planl bir
biimde kullanlmas aracyla, kendini ve btn yelerini, imdilik kendileri tarafndan
retilmi, ama karlarna ezici bir yabanc g olarak dikilen bu retim aralarnn onlar
egemenlii altnda tuttuu klelikten kurtard zaman; yani insan yalnzca nerir
olmaktan kt ama dzenleyici de olduu zaman; - ite ancak o zaman, dinde yansyan
son yabanc g ortadan kalkacak ve bylece artk yanstacak hibir ey bulunmamas
[sayfa 445] yaln nedeniyle, dinsel yansnn kendisi de ortadan kalkacaktr. Tersine bay
Dhring, dinin bu kendisine vaat edilmi bulunan doal lmle lmesini bekleyemez. Daha
kktenci bir biimde davranr. O, Bismarck'tan daha bismarkdr; yalnzca kato-liklie
kar deil, ama genel olarak tm dine kar arlatrlm mays yasalan karr,*
gelecekteki jandarmalarn dinin izlenmesine gnderir ve bylece onun ehitlik
mertebesine ykselmesine yardm eder ve mrn uzatr. Nereye bakarsak bakalm, her
yerde o zgl Prusya sosyalizmi!
Bay Dhring dini, byle baanl bir biimde ortadan kaldrd zaman, "kendi kendisi ile ve
doa ile gl ve kendi kolektif glerini bilecek denli olgun insan, bundan byle ilerin
gidiinin ve kendi has znn ona at btn yollan korkmadan tutabilir".
imdi deiiklik olsun diye, kendi kendisi ile gl insann, bay Dhring'in iaretleri
zerine hangi "gidiat" korkmadan tutabileceini grelim.

lerin insan kendi kendisi ile gl klan ilk gidii, doumdur. Sonra, doal erginlik ncesi
a boyunca, "ocuklarn" "doal eitici"sine, anneye teslim edilmi olarak kalr.
* 1873 Mays yasalar, Bismarck'n katoliklere kar "Kulturkampf ad altnda tannm savamnda kard ilk
yasalardr. -Ed.
360
Friedrich Engels
Anti-Dhring

"Bu dnem, eski Roma hukukunda olduu gibi, erginlik ana dein, yani aa yukan
ondrt yana dein srebilir."
Yalnzca bu yaa gelmi olanlar, annenin yetkesine gerektii gibi saygl olmayacak denli
kt yetimi olduklar zamandr ki baba yardm, ama zellikle devletin eitici nlemleri,
bu kusura bir are bulacaktr. Erginlik ile birlikte ocuk, eer "sz gtrmez gerek bir
babalk" sahibi bir baba varsa, "babann doal vesayeti" altna girer; yoksa, topluluk bir
vasi grevlendirir.
Bay Dhring daha nce, retimi batan baa deitirmeden kapitalist retim biimi yerine
toplumsal retim biiminin geirebileceini dnm bulunduu gibi, burada da [sayfa
446] modem burjuva ailesinin biimini tepeden trnaa deitirmeden, ekonomik
temelinden kopartabileceini tasarlar. Bu biim onun iin ylesine deimez bir eydir ki
"eski Roma hukuku"nu, "arndrlm" bir biim altnda da olsa, ailenin lmsz yasas
durumuna getirir ve bir aileyi ancak "kalt" olarak, yani mal sahibi birim olarak
dnebilir. Bu konuda topyaclar, bay Dhring'i iyiden iyiye geride brakrlar. Onlara
gre insanlarn zgr toplumsallamas ve zel ev iinin kamusal bir sanayi durumuna
dnm, hemen genliin eitiminin toplumsallamas ve bylece aile yelerinin
gerekten zgr bir karlkl ilikisi sonucunu veriyordu. Ve ayrca Marx, "kadnlara ve
ocuklara ev alan dnda toplumsal olarak rgtlenmi retim srelerinde verdii kesin
rol sayesinde, byk sanayinin ailenin ve cinsler aras ilikilerin yksek bir biiminin
zerinde ykselecei yeni ekonomik temeli de yaratt"n tantlam bulunmaktadr
(Kapital, s. 515 vd.).*
"Her toplumsal reform ka, der bay Dhring, yeni toplumsal yaamna karlk den
pedagojiyi doal olarak hazr sayar."
Bu tmceye gre yarglanrsa bay Dhring, toplumsal reform kaklar arasnda "gerek
bir ucube" olarak grnr. Gelecein okulu, onu en azndan telif haklar denli uratrr ve
bu da onunla az urat anlamna gelmez. Onun yalnzca tm "nceden grlebilir
gelecek" iin deil ama gei dnemi iin de drtba bayndr bir okul ve niversite
renim plan var. Bununla birlikte, son zmlemede kesin sosyalitede her iki cinsten
genliin ne renecei ile yetinelim.
* Kapital, Birinci Cilt, s. 500. -Ed.
Friedrich Engels
361 Anti-Dhring

Zorunlu ilkokul, "kendiliinden ve ilke olarak insan iin bir ekimi olabilen her eyi",
yleyse zellikle "btn bilimlerin, dnya ve yaam grleri ile ilgili balca temel ve
sonularn" sunar. yleyse zorunlu ilkokul, her eyden nce, hem de yaln say sayma ve
toplamdan entegral hesaba dein, btn temel bilgiler ve btn aralar blmn
"tamamen" gzden geirecek biimde, matematik retir. Ama bu, [sayfa 447] bu okulda,
gerekten diferansiyel ve entegral hesap yaplaca anlamna gelmez. Tersine. Daha ok
tm matematiin yepyeni eleri retilecek ve bunlar, gnlk ilkel matematii olduu
denli yksek matematii de tohum olarak iereceklerdir. Ama her ne denli bay Dhring,
gelecein bu okuluna ynelik "elkitaplannn ieriinin, ematik olarak ve ana izgileri ile
[daha imdiden] gzleri nnde" olduunu ileri srerse de, ne yazk ki o, "tm matematik
elerf'ni bulma baansn imdiye dein gsterememitir ve onun bulamad eyi, ancak
ve ancak, "toplumun yeni durumunun, yeni ve artm glerinden beklemek" gerekir. Ama
her ne denli imdilik gelecein matematik zmleri henz koruksalar da, gelecein
astronomi, mekanik ve fizii bir o denli az glk kartacak ve "tm yetimenin

ekirdeini vereceklerdir; oysa "botanik ve zooloji, btn teorilere karn, zsel olarak
betimlemeci kalan tarzlan ile", daha ok "elence" iine yarayacaklardr. te, Felsefe,
sayfa 417'de baslm olan ey, bu. Bugne dein bay Dhring, zsel olarak betimlemeci
olanlardan baka botanik ve zooloji bilmez. Karlatrmal anatomi, embriyoloji ve organik
dnyann paleontolojisini kapsayan organik morfolojinin adn bile bilmez. Haberi olmadan,
biyoloji alannda yepyeni bilimler hemen hemen dzinelerle doarken, onun ocuksu ruhu
hep "doa bilimlerine zg dnce biiminin ok yksek lde modem kltr eleri"ni
Raff ocuklan iin yazlm doal tarihte aramaya gider ve tm "nceden grlebilir
gelecek"e de organik dnyann bu anayasasn ihsan eder. Her zaman olduu gibi kimya,
burada bir kez daha tamamen unutulmutur.
retimin estetik yanna gelince bay Dhring, her eyi yeniden yaratacaktr. Gemiin
iiri metelik etmez. Tm dinin yasakland yerde, eski ozanlar da ok grlen "mitolojik
ya da genel olarak dinsel zentiler", okulda elbette ho grlemez. Hatta rnein
Goethe'nin iyiden iyiye gelitirdii ozanca mistisizm" bile knanacak bir eydir. yleyse
bay Dhring, "anlk ile dengeli bir imgeleme
362
Friedrich Engels
Anti-Dhring

yetisinin yksek gerekirliklerine yant veren" ve "dnyann tamamlanmas [sayfa 448]

anlamna gelen" doru lky temsil eden o ozanca bayaptlan bize kendisi verecek. Aman
geri kalmasn! Ekonomik komn, ancak alexandrin\n* anlkla dengeye getirilmi saldr
admyla yryecei andan sonra dnyay fethedebilecektir.
Filoloji, gelecein yetimekte olan yurttan pek skmayacak.
"l diller tamamen bir yana braklmlardr. ... Yaayan yabanc dillere gelince... onlar
ikincil bir ey olarak kalacaklardr."
Ancak halklar arasndaki ticaretin, halk ynlarnn gnlk yaamna kant yerlerdedir
ki yaayan yabanc dilleri gereksinmelere gre herkesin kolayca renebilecei bir
durama getirmek gerekecektir. "Gerekten eitici dil retimi", bir tr evrensel dilbilimi
ve zellikle "ana dilin z ve bimi" iinde bulunur. - Bugnn insannn snrl ulusal evreni
(ufku) bile bay Dhring iin ok fazla kozmopolittir. Bundan tr, hi deilse bugnk
dnyada snrl ulusal gr asnn stne ykselme frsat veren iki kaldrac: btn
halklardan hi olmazsa klasik bir eitim grm insanlara geni bir ortak evren aan eski
diller bilgisi ile eitli uluslardan insanlara, aralarnda anlaabilmek ve kendi snrlan
dnda olup biten eyler zerine bilgi edinebilmek iin zorunlu olan modem diller bilgisini
ortadan kaldrmak ister. Buna karlk ulusal dilin dilbilgisi, zene bezene kafanza
sokulacaktr. Ama "anadilin z ve biimi" ancak dou ve ilerleyici gelimeleri izlenirse
anlalabilirler ve bu da: 1 bu dilin snm biimlerini ve 2 akraba, canl ve l dilleri gz
nnde tutmadka olanakl deildir. Bu da bizi, kesin olarak yasaklanm alan zerine
gtrr. Bununla birlikte eer bay Dhring, eitim planndan tm modern tarihsel
dilbilgisini bylece silerse, ona kendi dil retimi iin tarihsel temellerden yoksunlua
bal tm kazistik ve keyfilii ile eski Frankonya dilbiliminin, tamamen eski klasik filoloji
slubu iinde onarlm teknik kurallarndan baka bir ey kalmayacaktr. Eski filoloji
dmanl, onu bu filoloji [sayfa 449] rnlerinden en ktsn, "gerekten eitici dil
retiminin merkezi" durumuna getirmeye gtrr. Altm yldan beri o kadar yetke ve
basan ile gelitirilen tarihsel dilbilim aratrmalarndan sz edildiini hi duymam ve
sonu olarak dil eitiminin "yksek derecede modem kltr eleri"ni Bopp, Grimm ve
Diez'de deil,
* Alexandrin, on iki heceli Fransz dizesi.-.
Friedrich Engels

363 Anti-Dhring

ama mutlu bellein Heyse ile Becker'inde arayan bir filolog karsnda bulunduumuz
aka grlyor.
Ama btn bunlarla birlikte gelecein gen yurtta, henz "kendi kendisi ile gl"

olmaktan uzaktr. Bunun iin "son felsefi temellerin sahiplenilmesi" aracyla, bir kez daha
daha derin bir temel gerek. "Ama bylesine bir derinleme" bay Dhring'in yolu
amasndan bu yana, "hi de bir dev ii olmayacaktr". Gerekten, "eer genel ematik
varlk bilgisinin vnebildii birka kesin kavramn falsolu skolastik ara nameleri
arndrlrsa, ve eer hibir yerde [bay Dhring tarafndan] dorulanm gereklikten
baka hibir eyi ste karmamaya karar verilirse", temel bilgiler veren felsefe de
gelecein genlii iin tamamen anlalabilir bir duruma gelir.
Sonsuz kavramlarn ve bunlann eletirisini bugne dein grlmemi bir genilie
kavuturduumuz son derece yaln yntemler anmsanrsa, gncel derinletirme ve
inceltme sonucu ylesine yaln bir biim alm bulunan evrensel uzay ve zaman anlay
elerinin, sonunda neden hazrlk bilgileri dizisi iine giremeyecekleri hi mi hi
anlalamaz.... [Bay Dhring'in] en kkl fikirler[i] yeni toplumun evrensel kltr
sisteminde, ikincil olmayacak bir rol oynama hakkna sahiptirler."
Maddenin kendi kendine zde durumu ile saylm-saylmaz {innombrable nombre)
tersine, "yalnzca insan kendi ayaklar zerinde tutmaya deil, ama ona Mutlak denilen
eyin aslnda ayaklar alnda olduunu bildirmeye de" adaydrlar.
Grld gibi gelecein halk okulu, Yunanca ve Latincenin yerine biraz daha ok ar ve
uygulamal,matematiin ve zellikle gerek felsefesi elerinin getii ve Almanca [sayfa
450] retiminin mteveffa Becker, yani aa yukan lise bir dzeyine indirgendii
yetkinletirilmi bir Prusya "sultani"sinden baka bir ey deil. Gerek udur ki, bay
Dhring'in deindii btn alanlardaki son derece okulsal niteliini artk gstermi
bulunduumuz "bilgiler"inin ya da daha dorusu nceden yaplmas gereken kkl bir
"anndrma"dan sonra bu bilgilerden geri kalacak eylerin, gereklikte o diziden hi
ayrlmadklar halde, "eninde sonunda, aynklamasz hepsinin, hazrlk bilgileri iine" neden
girmedikleri "hi mi hi anlalamaz". Sosyalist toplumda emek ile eitimin birbirine
balanacandan ve bylece bilimsel eitim iin bir temel gibi ok ynl bir teknik
364
Friedrich Engels
Anti-Dhring

kltrn de salanacandan sz edildiini, belli belirsiz, kukusuz bay Dhring de

duymutur: Bu nedenle bu nokta da, bilinen biimde, sosyalitenin hizmetine konmutur.
Ama, grm bulunduumuz gibi eski iblm, gelecein dhringvari retiminde varln
zsel olarak srdrmeye rahata devam edeceinden, okuldaki bu teknik eitim,
gelecekteki her trl pratik uygulamadan, retim iin her trl anlamdan kopuk tutulur;
bu eitimin yalnzca okulsal bir erei vardr; bu eitim, kktenci devrimcimizin hi bilmek
istemedii jimnastiin yerini almak zere uygulanr. Bundan tr o bize ancak, rnein:
"Genler ve yallar, szcn gerek anlamyla alrlar", gibisinden birka tmce
sunabilir. Bu ipsiz sapsz gevezelik, Kapitalin, sayfa 508-515'teki,* Marx'n iinde
aadaki tezi aklad paras ile karlatrld zaman, ne denli iler acs grnr:
"Robert Ovven'in ayrntlaryla gsterdii gibi, gelecekteki eitimin tohumu fabrika
sistemi iinde atlm ve filizlenmeye balamtr; bu tr bir eitimle belli bir yan
zerindeki her ocuk, retici ii renim ve jimnastik ile birarada yrtecek ve bu
yalnzca retimdeki etkinliin artrlmasnda bir yntem olarak deil, tam anlamyla
gelimi bir insann yetitirilmesinde tek yntem olarak uygulanacaktr."** [sayfa 451 ]
Gerek felsefesinin her eyi bilmenin ekirdeini oluturaca ve tip fakltesinin yarara
hukuk fakltesinin de btn ferahl iinde varln srdrecei gelecein niversitesini
bir yana brakalm; ancak yalnzca "birka konu"ya yneltileceklerini renebildiimiz
"zel teknik kurumlar" da bir yana brakalm. Gelecein gen yurttann, tm renimini
bitirdikten sonra, sonunda evlenebilecek denli "kendi kendisi ile gl" olmaya yetenekli
bir duruma geleceini kabul edelim. Bay Dhring ona, burada hangi gidiat salk verir?
"Dl vermenin, gerek niteliklerin saptanmas, ayklanmas ve karm bakmndan, gerekse

bu nitelikleri oluturan yeni gelime bakmndan tad nem karsnda, insanal olan ya
da olmayan kklerini byk lde cinsel birleme ve semede, ayrca da u ya da bu
doumlu sonuca yatkn ya da kart nyargda aramak
* Kapital, Birinci Cilt, s. 492-501. -Ed. ** Kapital, Birinci Cilt, s. 494. -Ed.
Friedrich Engels
365 Anti-Dhring

gerekir. Pratikte, bu alanda egemen olan dzensizlik ve us durgunluunu yarglama iini

daha sonraki bir aa brakmak gerekir. Gene de, hatta nyarglarn basks altnda,
imdilik hi olmazsa doumlann saysndan ok niteliinin, doann ya da insan sakn-mnn
basan ya da baanszlnn gz nnde tutulmas gerektii anlatlabilir. Geri ucubeler
her zaman ve btn hukuksal rejimlerde yok edilmeye aday olmulardr; ama normalden,
varln insan grnn yok eden biimsizlie kadar giden lein, eitli dereceleri var.
... Kusurlu bir yaratk olacak bir insann douunu nlemek - bu olgu, aka bir baardr."
Ayn biimde bir baka parada yle okunur:
"Felsefi adan, henz doacak dnyann olanakl olan en iyi bileiminin salanmas hakkn
anlamak g deildir.... Gebelik ve herhalde doum, iin iine bu bakmdan nleyici ve
aynklama olarak da seici bir aba sokma frsatn sunar."
Ve daha ilerde:
"nsan mermerde lkletirme amacna dnk Yunan sanat, sanat alann pek
ilgilendirmeyen ama milyonlarca [sayfa 452] insann yaamsal yazgs bakmndan ok daha
ciddi olan etten kemikten insann yetimesini kusursuz bir biime sokma grevi ele
alnaca andan balayarak ayn tarihsel nemi korumayacaktr. Bu tr sanat, yaln bir ta
ilemesi sana deildir ve onun estetiinin, l biimlerin hayran hayran seyredilmesi ile
bir ilgisi yoktur, vb.."
Bizim gelecekteki gen yurttamz aakalr. Evlilikte basit bir ta ileme sanatnn ya da
l biimlerin seyrinin szkonusu olmadn, o geri bay Dhring olmadan da biliyordu;
ama bay Dhring ona, kendisine balanan beden ile birlikte karde bir ruh bulmak zere,
ilerin gidiinin ve kendi z doasnn ona aklan btn yollan tutabileceini sz vermiti.
"Derin ve sert ahlakllk" imdi ona bir gkgrlts sesiyle: Hibir zaman! diye haykrr.
Szkonusu olan, nce cinsel birleme ve seme alannda egemen olan dzensizlik ve us
durgunluuna son vermek ve yeni dnyann olanakl olan en iyi bileim hakkn gz nnde
tutmaktr. Gen yurtta iin bu gsterili anda, etten ve kemikten insann yetimesini
kusursuz bir duruma sokma, bir eit etten ve kemikten Phidias durumuna gelme
szkonusudur. Ama bu ii nasl yapmal? Bay Dhring her ne denli bir "sanat"n szkonusu
olduunu sylyorsa da, yukarda aktanlm bulunan gizemli aklamalar, ona en kk
366
Friedrich Engels
Anti-Dhring

bir bilgi vermez. Sakn bay Dhring raslant sonucu bu sanatn, "ematik olarak gzler
nnde duran", belki de kat bir bantla sarlm olarak bugn Alman kitap pazarnda
dolamda bulunan kitaplara benzer bir elkitabna sahip olmasn? Gerekte biz artk
burada sosyalitede deil, tersine Sihirli Flt'te* bulunuyoruz; u farkla ki iri ve yal din
adam Farmason Sarastro, bizim derin ve sert ahlakmz karsnda ancak "ikinci snf bir
ky papaz" gibi grnebilir. Sarastro'nun kendi ak mez iftini geirdii snamalar,
bay Dhring'in "ahlakl ve zgr evlilik" durumuna girmelerine izin [sayfa 453] vermeden
nce, kendi iki egemen bireyini geirdii korku dolu snav karsnda gerek bir ocuk
oyunu kalr. Bizim gelecein "kendi kendisi ile gl" Tamino'muzun, Mutlak denilen eyi
ayaklan altnda bulundurmas, ama ayaklanndan birinin normalden birka derece sapmas,
yleki baz kt dillilerin ona topal demesi olanakldr. Sevgilisi olan gelecein
Pamina'snn, sa omuza doru, kskanln hi yoktan kk bir kambur bile yapaca
hafif bir eilme sonucu, kendini sz geen Mutlak zerinde dimdik tutamamas da
olanakldr. O zaman ne olacak? Derin ve sert Sarastro'muz, etten ve kemikten insan
yetkinletirme sanatn onlara yasaklayacak, "gebelik" srasnda "nleyici", "doum"

srasnda "seici aba"sn m kullanacak? lerin baka trl olacana bire kar on bahse
girerim: Ak ift Sarastro-Dhring'i yzst brakacak ve evlendirme memurunu
bulmaya gidecektir.
Dur! diye haykrr bay Dhring. Benim demek istediim bu deil. Biraz dinleyin.
"Kurtanc cinsel birlemelerin gerekten insanal yksek drtleri... younlamas kendini
tutkulu ak olarak gsteren cinsel uyarnn insanca soylulatrlm biimi olduundan,
sonulannda da yararl bir birlemenin en iyi gvencesi, onun karlkllndadr. ...
Kendiliinden uyumlu bir ilikiden duygu birlii belirtisi tayan bir rn karmak, ancak
ikinci dereceden bir sonutur. Bundan da her zorlamann zorunlu olarak zararl bir sonu
verecei sonucu kar, vb.."
Bylece, sosyalitelerin en iyisinde, her ey en iyiye doru gi* Sihirli Flt, Mozart'n nl operas. Liebeskind'in Wieland tarafndan yaynlanan bir dou masallar
derlemesinde yer alan Lulu adl yaptndan hareketle, Schikaneder'in yazdi libretto zerine 1791'de Viyana'da
bestelendi, -.
Friedrich Engels

367 Anti-Dhring

der. Topal ile kambur, birbirlerini lgnca severler ve bu nedenle "ikinci dereceden
uyumlu bir sonu"un en iyi gvencesini karlkllklarnda verirler. Her ey romandaki gibi
olur; seviirler, evlenirler ve tm derin ve sert ahlak dncesi {moralite), her zaman
olduu gibi, uyumlu bir ala ala heye vanr.
Bay Dhring'in, genel olarak dii cinsiyet zerine hangi soylu dnceyi beslediini bilmek
ister misiniz? Bugnk topluma kar yapt sulamada bu, grlr: [sayfa 454]
"nsann insana satlmas zerine kurulu bask toplumunda fuhu, zoraki evlilie erkekler
yaranna getirilmi doal bir tamamlayc olarak grnr ve bu toplumda kadnlar iin buna
benzer hibir ey olmamas da en anlaml ve en anlalr olgulardan biridir."
Bu okant karl bay Dhring'in kadnlardan alaca teekkrleri devirmeyi dnyada
istemezdim. Gene de kadnlarn kayrasndan (ltfundan) yararlanarak salanan ve bugn
artk pek yle istisna olmayan o gelir tr bay Dhring'in bsbtn bilmedii bir ey
olabilir mi? Bununla birlikte bay Dhring, vaktiyle gen bir sa-ytay denetisi idi ve
benim zamanmda, bundan otuzalt yl nce, astemenlerin szn etmezsek, saytay
denetisi ile kadnlarn kayras... beleisinin ou kez uyakl dt Berlin'de
oturmaktadr!
ou kez geri hayli kuru ve can skc olmu bulunan konumuzdan, bir sevin ve uzlama
havas iinde ayrlmamza izin verilsin. Ortaya konmu bulunan eitli sorunlan incelemek
zorunda kaldmz srece yarg, sz gtrmez nesnel olgulara bal idi; ve bu olgular
nedeniyle de ister istemez ou kez olduka kesin, hatta olduka sert bir biime
brnyordu. Felsefeyi, iktisad ve sosyaliteyi arkamzda braktmz ve zerinde
ayrntl bir yargya varma durumunda bulunduumuz yazarn tm kiilik portresi de
nmzde dikildii u anda; artk insanal dnceler n plana geebilir, artk baka trl
anlalmalar olanakl olmayan birok yanllk ve birok bilimsel bbrlenmeyi kiisel
nedenlere indirgeyebilir ve bay Dhring zerindeki genel yargmz u szlerle
zetleyebiliriz: Byklk hastalna bal sorumsuzluk, [sayfa 455]
-sOnwww.iskenderiyekutuphanesi.com
368
Friedrich Engels
Anti-Dhring