Karsta Trklere Ynelik Ermeni

Katliam: Kalo/Derecik Ky Toplu

Mezar Kazs
The Armenian Atrocities to the Turks in Kars:
The Mass Grave Excavation of Kalo/Derecik
Village
enol Kantarc
zet
ncelemede, genelde Kars ve evresinde yaayan Trklere ynelik
Ermeni terr anlatlrken zelde ise, Kars Kalo/Derecik kyndeki
Mslmanlarn Ermeniler tarafndan yok edilii ariv belgeleri ve saha
aratrmas ile ortaya konulmaktadr. ncelemede ayrca, 30 Haziran 1
Temmuz 2003'te (yazarn kendisinin de dhil olduu) Trk-yabanc bilim
adam ve basn mensuplarnn bulunduu 67 gzlemci ile Kalo/Derecik
ky toplu mezarnn al anlatlm ve kazyla ilgili bilgi verilmitir.
Anahtar Kelimeler: Ermeni Sorunu, Kars ve evresinde Ermeni
Terr, Kars Kalo/Derecik Ky Toplu Mezar Kazs, Kafkasya'da
Ermeni Faaliyetleri.
Abstract
In this work, it is generally mentioned about the Armenian
atrocities to the Turks in Kars and its around and at specifically it is put
on the massacre of the Muslims in Kalo/Derecik Village by the
Armenians within the archival materials and case study. In this work, it is
additionally given information about the excavation and the openning of
the mass grave in Kalo/Derecik Village with 67 observers including
Turkish and foreign media members (including the author himself) dated
in 30 June 1 July, 2003.
Keywords: Armenian Question, Armenian Terror in Kars and its
around, Kars Kalo/Derecik Village Mass Grave Excavation, Armenian
Activities in Caucasian Region.

Yrd. Do. Dr., Sleyman Demirel niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm
Bakan, skantarci@fef.sdu.edu.tr, mskantarci@gmail.com

222

KARSTA TRKLERE YNELK ERMEN KATLAMI

Ben yle katliam sahnelerine tank oldum ki, buralarda ldrlm

yerde yatan insanlarn says sonbaharda bir ormanda yere den
yapraklarn says gibiydi. Bunlar koyunlar gibi biare ve savunmasz
insanlard...
Ohanes Apresyan (Bir Ermeni Subay)1

Kars, XIX. yzyln sonundan XX. yzyln ilk eyreine kadar ard ardna
Rus, Ermeni ve ngiliz igallerine uramtr. ehir, 1878 Osmanl Rus Sava
sonunda Ardahan ve Batumla birlikte yaklak 40 yl boyunca Rus ynetimi
altnda kalmtr2. Sovyet Hkmeti, 1917 Ekiminde Rusyada gerekleen
devrimden sonra, Osmanl Devleti ve mttefikleri ile savaa son vermek zere 3
Mart 1918de Brest Litovskta bir bar antlamas imzalamtr3. Sovyet
Hkmeti antlamann 4. maddesine gre Kars ve evresini Osmanl Devletine
geri vermeyi kabul etmitir4. Bu dnemde Brest Litovsku tanmayan ve
balarnda yklan arln sadk subaylar bulunan Tanak Ermenileri Kars ve
evre kylerinde katliam ve yama hareketleri yapmlar, ehrin ar ve
mahallelerini atee vermilerdir5.
30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi ile 9. Ordu 1914 snrlarna ekilmeye
mecbur kalnca,6 Kars ve evresinde Mslman halka ynelik Ermeni saldrlar
tekrar balamtr7. Ermeni katliamlarna son vermek ve milli haklarn
savunmak gayesinde olan Karsllar kendi imknlaryla, Wilson Prensiplerini esas
alarak 5 Kasm 1918de Milli slm ras adyla demokratik bir hkmet
kurdular. ra ok ksa zaman ierisinde kuzeyde Batumdan gneyde

1928 ylnda ABD Indianapoliste The Bobbs Merrill Company yaynevi tarafndan
yaynlanan Amerikal Leonard Ramsden Hartillin Rus ve Ermeni ordusunda subaylk
yapm, Kars evresinde Trklere ynelik katliam hareketlerini ynetmi Ohanes
Apresyan isimli Ermeninin hatralarn anlatt Men Are Like That isimli kitaptan
alnmtr.
2 Selami Kl, Trk Sovyet likilerinin Douu, stanbul, 1998, s. 376.
3 smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, c. I., Ankara, 1989, s. 17 .
4 Brest Litovsk Antlamasnda Elviye i Selseyi Osmanl Devletine veren ilgili
madde yledir: Ardahan, Kars ve Batum sancaklar dahi derhal Rus askerleri
tarafndan tahliye edilecektir. Rusya Devleti ibu sancaklarn hukuk- umumye ve dveli hukuk nokta- nazarndan iktisab edecekleri yeni duruma karmayacak ve ayrca
bunlarn ahalisini bu yeni durumu komu hkmetler ve zellikle Osmanl Devleti ile bil
ittifk tayin hususunda muhtar brakacaktr (Kl, Trk Sovyet likilerinin Douu, s.
378).
5 Fahrettin Krzolu, Kars Tarihi, C. I., stanbul, 1953, s.555.
6 Mondros Mtarekesinin 11. ve 15. maddelerinde Trk ordusunun 6 hafta ierisinde
batya ekilmesi ve demiryollarnn ngilizlere teslim edilmesi hkm vard (Krzolu,
Milli Mcdelede Kars, stanbul,1960, s. 3); Antlama maddeleri iin bkz. Soysal,
Trkiyenin Siyasal Andlamalar, s. 13.
7 Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, s. 17.
1

ENOL KANTARCI

223

Nahivana kadar uzanan blgede ubeler amtr.8 Bylece, 1914teki Trkiye

snr kuzeydousundaki 36.000 km2lik blgede faaliyet gsteren rann
merkezi Kars olmutur. ra, 15 ve 30 Kasmda iki vilayet kongresi yaptktan
sonra 17 18 Ocak 1919da 131 temsilcinin katlmyla gerekletirilen byk
kongre ile Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti adn almtr9.
Kars ve evresinde gerekletirilen milli tekilatlanmann henz ilk
gnlerinde, ngilizler yre halknn siyasal almalarna bir lde gz
yummutur. Ancak, milli tekilatlanma hareketinin glenmesi ksa sre sonra
ngilizlerin blgedeki gcn zayflatmaya balaynca yeni kurulan hkmete
kar olumsuz tavr almaya balamlardr. 13 Ocak 1919da Karsa gelen ngiliz
generali Beach, ra yetkililerine yerli ynetimi tanmadklarn bildirmi ve
Arpaayn dousunda bulunan Ermenilerin Karsa yerletirilmelerine izin
verilmesini istemitir10. ra ile ngilizlerin ilikilerinin bozukluundan cesaret
alan Grcler de ayn gnlerde Azgur, Ahska ve Posofu igal etmitir.
ngilizler, 13 Nisan 1919da Cenb-i Garb Kafkas Hkmetini dattktan
sonra, blgeyi General Karganof ve Osebyan komutasndaki Ermenilerin
idaresine brakmlardr. Bylece Kars ve evresi igalden kurtulduktan bir yl
sonra Grc ve Ermeni denetimine girmitir. Buna ramen blgedeki Trk
direnii devam etmi ve 1920 balarnda, 15. Kolordunun desteiyle byk bir
younluk kazanmtr. Ermeniler, ubat 1920de ldr ve Arpaaydaki Trk
direniini krarak bu kazalar igal etmilerdir. 1920 Hazirannda Ermeni
kuvvetlerinin Oltuyu ele geirmek iin snra tecavz etmeleri zerine Trkiye
Byk Millet Meclisi Hkmeti Ermenilere kar askeri harekta karar vermi,
Kars, Ardahan ve Batumun yeniden elde edilmesini salamak yani Misak- Milli
kararlarn gerekletirmek iin harekete gemitir11.
15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa komutasnda 28 Eyllde
balatlan harekatta Trk ordusu 29 Eyllde Sarkam, ertesi ay sonlarnda
yeniden ilerleyerek (30 Ekim 1920de) Kars kurtarm ve 7 Kasmda
Gmrye girmitir12.
20 Kasmda Ermenilerle yaplan atekesin ardndan 22 Kasm 1920de
Gmrde balayan bar grmeleri 2 Aralk 1920de sonulanm ve
Ermenistan Hkmeti ile Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti arasnda bir
bar antlamas imzalanmtr. Bu antlamayla Kars Sancann btn Trkiye
topraklarna katlmtr. 16 Mart 1921de Moskova Antlamasyla Kars ve
Krzolu, Kars Tarihi, s. 556.
Krzolu, Kars Tarihi, s. 557 559. Dr. Esat (Oktay) Beyin bakanlnda toplanan
kongrede kurulan hkmetin tam ad Cenb-i Garb Kafkas Hkmet-i Muvakkata-i
Millyesi dir (A. Ender Gkdemir, Cenb i Garb i Kafkas Hkmeti, Ankara,1998, s.
90.
10 Krzolu, Milli Mcdelede Kars, s. 10.
11 Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, s. 17.
12 Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, s. 17.
8
9

224

KARSTA TRKLERE YNELK ERMEN KATLAMI

Artvinin Sovyet Rusya ile olan snr belirlenmitir. Moskova Antlamasndan 7

ay sonra 13 Ekim 1921de Kafkasyadaki Sovyet hkmetleri ile Trkiye
arasnda Karsta yeni bir antlama imzalanmtr. Bu antlama daha nce
yaplm olan antlamann yenilenmesi olmu ve yeni Sovyet hkmetlerinin
Trkiyenin bu gnk snrlarn tanm olduklarn gstermesi bakmndan
nemli olmutur.
Kars ve evresinde Ermeni Terr
Ermeni etecilerinin Kars ve evresinde Mslman ahaliye ynelik
katliamlar 191513-1920 yllar boyunca srmtr. Anadolunun eitli
blgelerinde 1914 ylndan itibaren younlaan Ermeni tedhi hareketleri Rus
ordusunun Dou Anadolu Blgesinde gerekletirdii igallerine paralel olarak
iddetini artrmtr. 1915 yl ortalarnda sadece Kars ve Ardahan havalisinde
katliama urayan Mslmanlarn says 30.000e ulamtr14.
zellikle Rusyada 1917 Ekim ihtillinin patlak vermesi, Rus ordularnda
zlme meydana getirmi, Dou Anadoluda cephede etkinlik, Ermeni ve
Grclere gemitir. Dolaysyla bu tarihten sonraki Ermeni katliamlar daha
kapsaml ve sistemli bir hale dnmtr.15.
Birinci Dnya Sava ncesinde ebinkarahisarda Trklere kar katliam
dzenleyen Sivasl Murat, Sasun Canavar diye hret kazanan Antranik ve Mu
katliamn gerekletiren Arak gibi Ermeni komitecilerinin liderliinde
Erzincan, Bayburt, Erzurum, Kars, Ardahan ve Idrda16 byk katliamlar
gerekletirilmitir. Blgede bulunan Trk ahali, Rus subaylarnn artk
etkinliklerini kaybetmeleri sebebiyle yok olma tehlikesiyle kar karya
kalmtr17. Ad geen blgelerde faaliyete geen Ermeniler, henz stten
kesilmemi ocuklar ldrm, hamile kadnlarn karnlarn yarm,
Mslmanlar diri diri yakm, kz ocuklarna akla gelmedik ikenceler
13 Babakanlk Osmanl Arivleri Hriciye Siyas Harb-i Umm, Dosya No: 110 / 12 1, 2
(Bundan sonraki dipnotlarda ksaltlarak BOA. HR. SYS. HU eklinde gsterilmitir.
14 BOA. HR. SYS. 2878 / 1, Belge No: 2 .
15 Ermeni Sorunu El Kitab, Haz. enol Kantarc, Kamer Kasm, brahim Kaya, Sedat
Lainer, Ankara, 2002, s. 36.
16 BOA. HR. SYS. HU, Dos. No: 110 / 12 1.
17 1828den 1878 sava dhil olmak zere Trk Rus savalarnda Rus ordularnn
saflarna geerek Trkiyeye ihanet eden, Berlin Kongresinden sonraki isyanlaryla
Anadoluyu kana bulayan Ermenilere, Osmanl Hkmeti, Birinci Dnya Sava
srasnda seferberlik ilan ettikten sonra da ak ihanetleriyle karlamasna ve Trkiye
sava ierisinde bulunmasna ramen hemen mdahale etmemitir. Osmanl Hkmeti
bu dnemde, 9-10 ay daha tahamml etmi ve mahalli tedbirlerle olay yattrmaya
almtr. Artk isyanclarn slah olmayacan, dmanla ak bir ekilde ibirlii
yaptklarn ve Mslman halkn byk kayplara uradn ve byk bir felakete doru
gidildiini grdkten sonra, Ermenileri cephe gerisine sevk ve iskn etmitir (Azmi
Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir olay, Ankara, 1990, s. 146.

ENOL KANTARCI

225

yapmlardr18.
Kafkasya ve Dou Anadolu Blgesinde Trklere ynelik Ermeni
katliamlarna dzenli Ermeni birlikleri de katlmtr19. 28 Mays 1918de Erivan
bakent olmak zere kurulan Ermenistan Hkmeti ngilizlerin desteiyle
Byk Ermenistan Projesini gerekletirmeyi ama edinmiti. Hkmete gre
Byk Ermenistan kurmann yolu blgede yaayan Trkleri yok etmekten
geiyordu.Buna delil olarak katliamlara dzenli Ermeni birliklerinin katlm
olmas gsterilebilir20.
1918 yl Mart ve Nisanda Kars, Erivan ve Bakde Mslmanlara ynelik
Ermeniler tarafndan sistemli bir ekilde katletme (yok etme) eylemi
yaplmtr21.
1918 yl Nisan aynda Karstan Tiflise gelen Rum muhacirler, Ermenilerin
ta stnde ta brakmadklarn, Kars ve evresini yakp yamaladklarn, Trk
halkn kltan geirdiklerini, henz st andaki ocuklar snglerinin ucuna
takarak ldrdklerini, Mslman kadnlar eitli ikencelerle namuslarn
kirleterek katlettiklerini, eitli ikenceler karsnda kadnlarn ldrdklar ve
onlarn haykrlarnn yrekleri paraladn ifade etmilerdir22.
Karsta, Idrda, Tuzlucada ve Aralkta, oluk ocuk, gen ihtiyar
yzlerce Trk, Ermeniler tarafndan ldrlmtr. kinci Kafkas Kolordu
Komutanlndan nc Ordu Komutanlna 16 Mays 1918de gnderilen
raporda; Ermenilerin Kafkasyada Trklere kar yrttkleri katliamlar
artrdklar bildirilmitir. 29 Nisan 1918de Gmrden Ahalkeleke gelen 3000
Mslman gmen, Ermeniler tarafndan ldrlmtr. Ayn gnlerde top ve
makineli tfeklerle donatlm olan 1000 kiilik Ermeni etesi Tuzluca ve Erivan
blgesindeki Trk kylerine saldrarak kadnlar ve ocuklar katletmitir23.
Mirliva Yakup evki Paa tarafndan 16 Mays 1918de nc Ordu
Kumandanlna gnderilen telgrafta; Ermenilerin Erivan, Gmr, Kars,
Kazman, Sarkam, ksmen Ardahan ve Ahalkelekte tedhi hareketleri
gerekletirdikleri, btn Trk kylerini tahrip ettikleri ve yre halkn
katlettikleri bildirilmitir. Yakup evki Paa imzal telgrafla, Kafkasyada
Trklere ynelik gerekletirilen Ermeni cinayetleri tarih ve yer verilerek
aktarlmtr. evki Paa, Kars Sancana bal Kalo / Derecik kynn de
Ermeniler tarafndan yok edildiini u cmlelerle ifade etmektedir: ...Kars
Abdurrahman ayc, Trk-Ermeni likilerinde Gerekler, Ankara, 2000, ss. 75 77.
BOA. HR. SYS., Dos. No: 2877/71.
20 Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, s. 17.
21 Gkdemir, Cenb i Garb i Kafkas Hkmeti, s. 54 62.
22 Krzolu, Edebiyatmzda Kars, s. 123.
23Muammer Demirel, Osmanl Belgelerine Gre Idr ve evresinde Ermenilerin
Mslman Halka Yaptklar Katliam, Idr Tarihi Gerekler ve Ermeniler Uluslararas
Sempozyumu (24 27 Nisan 1995) Idr, Bildiriler Kitab, Ankara,1997, s. 66.
18
19

226

KARSTA TRKLERE YNELK ERMEN KATLAMI

arkndaki Subasan karyesinde 570 nfus slam balta, kama, bak istimal ederek ve
atete yakarak ehit ettiler. Ve Magosto ve Alaca karyelerinde yz mtecviz kadn, ocuk
ve erkei ayn suret-i feciada ehit ettiler. Ve Tekneli, Hac Halil, Kalo ky, Harebe,
Dagor, Milanl, Ketan, Alaca, lham kyler ahlisini katlim etdiler.24
Antranikin etesi 1918 Eyll aynda Zengezorun Rut, Darabas, Abudu,
Bahudi, Arakl, kr Melikli, Pulkend, eki, Kzlek, Karakilise, rlik ve Pahlal
kylerine basknlar dzenleyerek kyleri yakp ykm ve yzlerce Trk
katletmitir25.
Ermeniler, sadece Sarkam Arpaay arasnda 5226, Kars ve evresinde
ise 400n zerinde Trk kynde silahsz 40.000 erkek, kadn ve ocuu cami,
merek (samanlk), ahr gibi yerlere doldurarak atee vermilerdir27. Kap ve
pencerelerden kamak isteyenleri ise balta, kl, snglerle ve hatta makineli
tfek ateiyle vahi bir ekilde katletmilerdir.
Bir Ermeni Subayn ifadeleriyle Kars ve evresinde Trk Katliam
1928 ylnda ABD Indianapoliste The Bobbs Merrill Company yaynevi
tarafndan yaynlanan Amerikal Leonard Ramsden Hartillin Rus ve Ermeni
ordusunda subaylk yapm, Kars evresinde Trklere ynelik katliam
hareketlerini ynetmi Ohanes Apresyan isimli Ermeninin hatralarn anlatt
Men Are Like That (nsanlar Byledir) isimli kitapta Kars ve evresindeki Trk
katliamn yle anlatr:
...Tatarlarn28 kamalarna imkn verecek yollar ve da geitlerini
tutarak kapattk. Hemen yok etme iine giritik. Birliklerimiz birbiri
ardna kyleri kuatyorlard. Topu atei ile izbe ky evleri ta ve toprak
ynlar haline getiriliyor ve kyller kyde barnamaz bir hale gelip ky
dndaki krlara kamaya balaynca da tfek mermileri ve snglerle
ilerini tamamlyorduk. Hi phesiz ki Tatarlarn bazlar kaabildiler.
Bunlar ya dalarda kendilerine snacak bir yer bulabildiler veyahut da
snr ap Trkiyeye katlar. Geri kalanlar ise tamamen ldrld.
Bylece Rus Ermenistannn Nahcivandan Ahlkeleke kadar olan btn
snr blgesi, Ar Dann eteindeki scak ovalardan kuzeydeki souk
da yaylalarna kadar her yer, yerle bir edilmi Tatar kylerinin dilsiz
kalm harabeleri ile doldu. imdi bu kylerde, buralarda kalm l

ATASE Ariv No. 1- 65, Kls. 1879, Dosya: 61 (89) (Belge, Trk Tarih Kurumu
Bakan Prof. Dr. Yusuf Halaolundan alnmtr).
25 brahim Ethem Atnur, Osmanl Ynetiminden Sovyet Ynetimine Kadar Nahvan (1918
1921), Ankara, 2002, s. 66.
26 Krzolu, Edebiyatmzda Kars, s. 123 124; Krzolu, Kars li ve evresinde Ermeni
Mezlimi (1918 1920), Ankara, 1970, s. 115.
27 Gkdemir, Cenb i Garb i Kafkas Hkmeti, s. 121.
28 Ohanes Apresyan, blgede yaayan Trkleri Tatarlar olarak isimlendirmitir.
24

ENOL KANTARCI

227

insanlarn kemiklerini bulmak iin giren kurt ve akallarn ulumalarndan

baka bir ses duyulmaz.29

Ohanes Apresyan Trk katliamnn yapld gnlerde bandan geen bir

olay yle nakletmitir:
Bir gece ksa bir sre nce bir Tatar Ky olan bir harabenin
yanndan geiyordum. Yklm evlerin birinin nnde bir ate yaklmt.
Atee doru yrdm. Atein etrafnda bir gurup Ermeni askeri
oturuyorlard. Aralarnda da henz ocuk denecek yata iki Tatar kz
vard. Kzlar yere melmi ve ara sra gelen hkrklarla sessiz sessiz
alyorlard. Krlm ev eyalar ve Tatar ky evlerinin dier malzemesi
etrafa salmt. Keza orada burada llerde yerde yatyorlard. Kzlar
kurtarmak iin maalesef ge kalmtm. Fakat bu zavalllara elimden gelen
yardm yapmak istedim. Kendi lisanlar ile hitap ederek artk
korkmamalarn syledim. Benden kendilerine bir zarar gelmeyeceini,
sadece kendilerine yardm etmek istediimi anladklar zaman, straplar
gene boalarak ackl ekilde hngr hngr aladlar. Askerlerden korku
ve dehete kaplmlard ve onlarn yannda bulunduka kzlar teselli
etmee imkn yoktu. Kzlar yanma alarak oradan uzaklatm ve
zaferlerinin kendilerine salad nimeti ellerinden aldm zanneden
askerleri de irkin bir ruh haleti iinde braktm. Bir iki kilometre tede
gene ayn akbete uram dier bir Tatar kyne geldik. Karanlk
basmt ve geceyi orada geirmeye karar vermitim. Yanmdaki yiyecei
Tatar kzlar ile paylap harap olmu kyde biri kendim, dieri de kzlar
iin ayr ayr barnacak birer yer buldum. Az sonra uyumutum. Gece
yars devaml bir ekilde alayan bir ocuk sesi ile uyandm. Ay hayal
meyal etraf grmemi salad ve bana burada cereyan etmi olan dier bir
faciann btn ayrntlarn gsterdi. Alayan ocuun sesini rehber alarak
grnnden bir Trk ailesinin evi olduu anlalan bir ev ykntsnn
avlusuna geldim. Avlunun kesinde l bir kadn yatyordu. Grtla
kesilmiti. Kadnn stnde bir yanda kadar bir kz ocuu duruyor ve
l kadnn memesinden st emmee alyordu. ocuu kucama alp
cebimde kalm olan ekmek parasn su ile slatp doyurabildiim kadar
ocuu doyurmaya altm. Sonra da ocuu o gece bakmalar iin iki
Tatar kznn yanna braktm. Ertesi gn bir frsat kmasndan
faydalanarak bu talihsiz ocuu Karstaki Amerikan yetimhanesinde
yetitirilmek direktifi ile Karsa yolladm. Tatar kyleri bu ekilde
temizlendikten sonra ben de tekrar Karstaki eski alayma katldm...30

Leonard Ramsden Hartill, nsanlar Byledir, ev. Kerim Cengiz Kevenk, Ankara, 1978,
s.167168.
30 Hartill, nsanlar Byledir, s. 169 170.
29

228

KARSTA TRKLERE YNELK ERMEN KATLAMI

Ben yle katliam sahnelerine tank oldum ki, buralarda ldrlm

yerde yatan insanlarn says, sonbaharda bir ormanda yere den
yapraklarn says gibiydi. Bunlar koyunlar gibi biare ve savunmasz
insanlard...31

diye devam eder.

Dneme Tanklk Edenlerin Anlarndan: Kalo/Derecik Ky
Katliam ve Toplu Mezar Kaz almalar
Kars merkeze bal 671 nfuslu Kalo/Derecik kynde Ermeniler
tarafndan 660 kii katledilmitir. Katledilen 660 kiinin 360 bir mereke
(saman ve yem ambar) doldurularak ldrlmtr. Sz konusu katliamdan
sadece 11 kii kaarak hayatta kalabilmitir. Hayatta kalan 11 kiiden birisi olan
k Kahraman (1863 1944) kendisinin de yaam olduu Kalo / Derecik
ky katliamn at eklinde msralara dkmtr:32
1918 Kalo / Derecik Krgnna At33
Ey aalar nasl diyem derdimiz:
Vard zulmn sonu Ara dayand.
Ermeni, slm krd, talad34,
Mazlmlar amn, Ara dayand.
***
Kalonun Kyn bast, ceng at
Mitralyoz, tfenkle od, ata sat
Ana: Evlt att, da taa kat
Sabiler35 ivan36, ara dayand.
***

Mevlnn takdiri eriti baa

Yzevirdi, bakmaz karda kardaa
yz altm can yakt ataa
Koptu Nuh Tufan, Ara dayand.
***
Hartill, nsanlar Byledir, s. 180.
Krzolu, Edebiyatmzda Kars, s. 124; Krzolu, Kars li ve evresinde Ermeni Mezlimi,
s. 115 116.
33 Kars Kalo / Derecik ky toplu mezar kazs srasnda k Kahramana ait bu iir
Aratrmac yazar Eref Uzundereden alnmtr. Bu makaleyi yazdmz srada ayn
iirin Karsla ilgili birok kitapta olduunu grdk. Bunlardan bazlar unlardr:
Krzolu, Edebiyatmzda Kars, s. 124; Krzolu, Kars li ve evresinde Ermeni Mezlimi, s.
115 116; Grsoy Solmaz, Tanklarn Diliyle Ermeni Vaheti, Ankara, 2001, s. 59.
34 Talad: Talan etmek.
35 Sabi: ocuk.
36 ivan: Feryat, figan.
31
32

ENOL KANTARCI

Bir cenaze grdm: Kan olmu yz,

Portlam37 kenara sram gz,
yz altm cann snmemi kz,
Yanan can duman, Ara dayand.
***
Bir yiit vurulmu: Parmaklar, kam,
Kaarken Kfire yolu uram,
Kfir tutmu: Tike, tike38 doram,
Haner, kl yan,39 Ara dayand.

***

Bir yiidi: Vurmu, yolda koymular,

Can teslim etmeden, deri soymular,
Cep cep etmi, yanlarn oymular,
El cepte, figan Ara dayand.
***
Bir gelini grdm: Ayaa kalkm,
Sandm ki, can var, yzme bakm,
Kfir, msmar40 ile diree akm;
Msmar, ivi n41, Ara dayand,
***
Bir hmile kadn: Davranm kaa,
Ermeni, eylemi hep para, para
Kl ile vurmu, blnm kala,
Akan kzl kan, Ara dayand.
***
ocuu, karnndan kartm bakar;
Can teslim etmeden, sngye takar,
Bebein fizah,42 da ta yakar,
Dan, tan n, Ara dayand.
***
Altyz altm can, batt krld;
ou yand, geri kalan vuruldu,
Bu kyn defteri artk drld,
Hlinin yaman, Ara dayand.
***
Tanr, Ermeniye vermi frsat,
Kesti kkmz, krar milleti,
Rzi Kyamete43 kald mddeti,
Portlam, portlamak: Frlam, frlamak.
Tike tike: Para para.
39 Yan: Yaras.
40 Mismar: ivi.
41 n: Acs.
42 Fizah: Yksek sesle alama.
37
38

229

230

KARSTA TRKLERE YNELK ERMEN KATLAMI

ntikamn gn, Ara dayand.

***
KAHRAMAN, kanalar, bu serim duman
att bu zamana, ol hir Zamn,
slma yr olsun hrette imn,
Kfirler isyn, Ara dayand.

Kalo/Derecik ky katliamnda biri 8 dier ikisi daha kk yalarda

yaknn kaybetmi olan 1323 (1907) doumlu evket olu Hac Lezgi Urayn
Kalo/Derecik ky katliam hakkndaki ifadesi aada verilmitir:44
Rusyada ihtillden sonra Karsta Milli r kuruldu. Ermeniler de
Mays aynn sonu Haziran ay balarnda belki 40 vagonluk bir trenle
Karsa asker getirdiler. Kars kalesine bir bayrak dikerek adlk etmeye
baladlar. Gya onlara beylik verilmi. Cihan Harbinde Urusun aya
nereye demise onlarn beyliki de oraya kadarm... ok gemeden
Mslmanlar krmaya baladlar.
Anamn babasnn kynde yani Kalo / Derecik kynde 360
Mslman bir merekte45 yaktlar. Karabekir Paa emir verdi ki: Herkes
gitsin, cenazesini alsn diye. Gittik, gittik ki hi birine el vurmak mmkn
olmad. Bunun zerine Karabekir Paa, 50 60 kadar askeri
grevlendirerek o ekilde merei korlayarak (kapatarak, rterek)
ehitlerimizi ylece defnettirdi. Bu merek hlihazrda durmaktadr...

Yukarda anlatlanlardan yola klarak tespit edilen Kalo / Derecik ky

toplu mezarnn al 30 Haziran 1 Temmuz 2003 tarihlerinde Trk Tarih
Kurumu Bakanl tarafndan organize edilen bir alma ile yaplmtr. Kazya,
aralarnda Kars ili dndan Trk - yabanc bilim adam ve basn mensuplarnn
bulunduu 67 gzlemci ve Kars evresinden yzlerce izleyici katlmtr.
Arkeolojik kaz yntemleriyle gerekletirilen almalarda 5.000 x 3.50
m.lik alanda deiik yn ve pozisyonlarda ok sayda iskelete ulalmtr.
Katliam srasnda binann yaklm olmas ve ken binann rtsn oluturan
malzemelerinin bask ve darbeleri nedeniyle baz cesetlerin (iskeletlerinin)
ksmen yanp ezildii ve birbirine kart tespit edilmitir46.
Birbirine karm bir ekilde ocuk iskeletlerinin younlukta olduu toplu
mezarn grntleri kazy izleyen yerli ve yabanc basn mensuplarn olduka
etkilemitir. Amerika ve Avrupa lkelerinden gelen gzlemciler kaz
Ruz i Kyamet: Kyamet yolu.
Solmaz, Tanklarn Diliyle Ermeni Vaheti, s. 59.
45 Merek: Samanlk.
46 Kars Merkez Derecik Ky Toplu Mezar Kazs Kaz Raporu, s. 1.
43
44

ENOL KANTARCI

231

almalarn dikkatle izlemi ve yre halkyla rportajlar yapmlardr.

Derecik ky toplu mezar, Ermeniler tarafndan srekli olarak gndeme
tanan aslsz iddialarn rtrken, asl katliamn kendileri tarafndan Trklere
kar yrtlm olduu gereini bilimsel bir ekilde ortaya kartm ve
tarihteki yerini almtr.

232

KARSTA TRKLERE YNELK ERMEN KATLAMI

Kaynaka
Atase Ariv No. 1- 65, Kls. 1879, Dosya: 61 (89) (Belge, Trk Tarih Kurumu Bakan
Prof. Dr. Yusuf Halaolundan Alnmtr).
Atnur, brahim Ethem, Osmanl Ynetiminden Sovyet Ynetimine Kadar Nahvan (1918
1921), Ankara, 2002.
Babakanlk Osmanl Arivleri Hriciye Siyas Harb-i Umm, Dosya No: 110 / 12 1, 2
BOA. HR. SYS. 2878 / 1, Belge No: 2
BOA. HR. SYS. Dos. No: 2877/71.
BOA. HR. SYS. HU, Dos. No: 110 / 12 1.
ayc, Abdurrahman, Trk-Ermeni likilerinde Gerekler, Ankara, 2000.
Demirel, Muammer, Osmanl Belgelerine Gre Idr ve evresinde Ermenilerin
Mslman HalkaYaptklar Katliam, Idr Tarihi Gerekler ve Ermeniler Uluslararas
Sempozyumu (24 27 Nisan 1995) Idr, Bildiriler Kitab, Ankara,1997.
Ermeni Sorunu El Kitab, Haz. enol Kantarc, Kamer Kasm, brahim Kaya, Sedat
Lainer, Ankara, 2002.
Gkdemir, A. Ender, Cenb i Garb i Kafkas Hkmeti, Ankara,1998.
Hartll, Leonard Ramsden, nsanlar Byledir, ev. Kerim Cengiz Kevenk, Ankara, 1978.
Kars Merkez Derecik Ky Toplu Mezar Kazs Kaz Raporu.
Kl, Kl, Trk Sovyet likilerinin Douu, stanbul, 1998.
Krzolu, Fahrettin, Kars Tarihi, C. I., stanbul, 1953.
Krzolu, Kars li Ve evresinde Ermeni Mezlimi (1918 1920), Ankara, 1970.
Krzolu, Milli Mcdelede Kars, stanbul, 1960.
Solmaz, Grsoy, Tanklarn Diliyle Ermeni Vaheti, Ankara, 2001.
Soysal, smail, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, C. I., Ankara, 1989.
Ssl, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir olay, Ankara, 1990.