Kim 101 U

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1966

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1046
GENEL KMYA
Yazarlar
Yrd.Do.Dr. Yasemin MEN (nite 1)
Yrd.Do.Dr. Deniz HR (nite 2)
Yrd.Do.Dr. Hseyin BERBER (nite 3)
Do.Dr. Hakan DAL (nite 4)
Do.Dr. brahim KAN (nite 5)
Do.Dr. Turgay TAY (nite 6)
Yrd.Do.Dr. Filiz YILMAZ (nite 7)
Prof.Dr. Hayrettin TRK (nite 8)
Yrd.Do.Dr. Murat ERDEM (nite 9)
Do.Dr. Adnan ZCAN (nite 10)
Do.Dr. Asiye Safa ZCAN (nite 11)
Editr
Prof.Dr. Hayrettin TRK
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2009 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yrd.Do.Dr. Figen nal
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Betl Hackyl
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Genel Kimya
ISBN
978-975-06-0655-7
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 3.300 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Mays 2011
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
Madde, Atomlar, Molekller ve yonlar ................................
KMYA NEDR? ..............................................................................................

MADDENN SINIFLANDIRILMASI ................................................................
Saf Madde ve Karflmlar ...............................................................................
Homojen ve Heterojen Karflmlar................................................................
Elementler......................................................................................................
Bileflikler ........................................................................................................
Maddenin Halleri...........................................................................................
MADDENN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER..................................
ATOM KURAMI VE ATOMUN YAPISININ KEfiF .......................................
Katot Iflnlar ve Elektronlar ........................................................................
-Parack Salmas ve Atom ekirdeinin Keflfi ......................................
ATOMLAR, MOLEKLLER VE YONLAR .....................................................
Atom Numaras, Ktle Numaras ve zotoplar ............................................
Periyodik izelge ..........................................................................................
Molekller ve Molekler Bileflikler ..............................................................
Kimyasal Formller .......................................................................................
yonlar ve yonik Bileflikler ..........................................................................
Anorganik Bilefliklerin Adlandrlmas..........................................................
Katyonlarn Adlandrlmas .....................................................................
Anyonlarn Adlandrlmas ......................................................................
yonik Bilefliklerin Adlandrlmas ..........................................................
Asitlerin Formlleri ve Adlar .................................................................
Molekler Bilefliklerin Adlandrlmas ....................................................
LME ...........................................................................................................
SI Birim Sistemi .............................................................................................
Tretilmifl SI Birimleri ...................................................................................
lmede Belirsizlik .......................................................................................
BRM DNfiTRMELER (BOYUT ANALZ) ..........................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
3
3
3
4
4
5
5
6
6
7
10
11
11
12
13
14
15
16
16
16
17
17
18
18
18
19
21
22
25
26
27
27
28
28
Kimyasal Tepkimeler ve Stokiyometri ................................. 30

KMYASAL TEPKMELER VE DENKLEMLER ...............................................
Kimyasal Tepkimelerin Snflandrlmas......................................................
Kimyasal Tepkime Denklemlerinin Yazlmas ...........................................
Kimyasal Denklemlerin Denklefltirilmesi ....................................................
ATOM KTLES.............................................................................................
MOL KAVRAMI VE AVOGADRO SAYISI ...................................................
31
31
33
34
36
37
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
KMYASAL FORMLLERN BELRLENMES.................................................

Basit Formllerin Belirlenmesi ....................................................................
Molekl Formllerinin Belirlenmesi.............................................................
Yakma Analizi ..............................................................................................
STOKYOMETR ............................................................................................
Ktle - Mol - Ktle liflkisi ...........................................................................
Snrlayc Bileflen .........................................................................................
Tepkime Verimi ...........................................................................................
zet ...............................................................................................................
3. NTE
Termokimya ............................................................................ 54
ENERJ............................................................................................................
TERMODNAME GRfi .............................................................................
Sistem ve evre .............................................................................................
Termodinamiin Birinci Yasas.....................................................................
Enerji....................................................................................................
Entalpi .....................................................................................................
Ekzotermik ve Endotermik Sreler ............................................................
KALORMETRE ..............................................................................................
Sabit-Hacim Kalorimetresi.............................................................................
Sabit-Basn Kalorimetresi ............................................................................
TEPKME ENTALPS.....................................................................................
Tepkime Entalpilerinin Dolayl Yoldan Bulunmas: Hess Yasas...............
Oluflum Entalpilerini Kullanarak Tepkime Entalpilerinin Hesaplanmas...
Standart Oluflum Entalpileri ..................................................................
Standart Oluflum Entalpilerini Kullanarak Tepkime Entalpilerinin
Hesaplanmas .........................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
4. NTE
39
40
41
42
43
44
45
46
48
49
50
50
52
55
57
57
58
58
61
62
63
64
65
66
67
69
69
71
73
74
75
75
76
77
Atomun Elektronik Yaps ve Periyodik izelge.................. 78

ELEKTROMAGNETK IfiIMA.........................................................................
KUANTUM KURAMI .....................................................................................
Siyah Cisim Iflmas........................................................................................
Fotoelektrik Etki ............................................................................................
ATOM SPEKTRUMLARI.................................................................................
BOHR HDROJEN ATOM KURAMI..............................................................
DALGA FONKSYONLARI ............................................................................
KUANTUM SAYILARI....................................................................................
Bafl Kuantum Says .....................................................................................
79
81
81
82
83
85
88
88
89
indekiler
Asal Momentum (Alt Kabuk) Kuantum Says .........................................

Magnetik Kuantum Says ............................................................................
Spin Kuantum Says ....................................................................................
ORBTALLERN ENERJ SEVYELER............................................................
ELEKTRON DZLMLER ..............................................................................
Pauli Dflarlama lkesi ...................................................................................
Hund Kural ...................................................................................................
Aufbau lkesi .................................................................................................
Atomlarn Elektron Dizilimleri......................................................................
yonlarn Elektron Dizilimi ...........................................................................
Katyonlarn Elektron Dizilimi .................................................................
Anyonlarn Elektron Dizilimi..................................................................
ELEMENTLERN PERYODK ZELLKLER ................................................
Atom ve yonlarn Yarap ..........................................................................
yonlaflma Enerjisi .........................................................................................
Elektron lgisi.................................................................................................
zet................................................................................................................
89
89
91
91
93
93
93
93
93
96
96
96
97
97
100
101
102
103
104
104
105
Kimyasal Balanma ................................................................. 106

KMYASAL BA ............................................................................................
Lewis Kuram.................................................................................................
Atomlarn Lewis Sembolleri..........................................................................
YONK BALANMA.....................................................................................
KOVALENT BALANMA ..............................................................................
Kovalent Ba Trleri .....................................................................................
Apolar Kovalent Ba...............................................................................
Polar Kovalent Ba .................................................................................
oklu Kovalent Ba ......................................................................................
Kovalent Bal Bilefliklerin Lewis Yaplarnn Yazlmas ............................
Rezonans........................................................................................................
Formal Yk....................................................................................................
Oktet Kuralndan Sapmalar ..........................................................................
Tek Sayl Elektronlu Yaplar..................................................................
Okteti Tamamlamayan Yaplar...............................................................
Okteti Aflan Yaplar.................................................................................
BA ENERJS................................................................................................
MOLEKL GEOMETRLER...........................................................................
Deerlik Kabuu Elektron ifti tmesi (VSEPR) Kuram ............................
Merkez Atom zerinde Ortaklanmamfl Elektron ifti
Bulunmayan Molekller ........................................................................
Merkez Atom zerinde Ortaklanmamfl Elektron ifti
Bulunduran Molekller ..........................................................................
ift ve l Baa Sahip Molekllerin Geometrileri..............................
ok Atomlu Molekllerin Polarl...............................................................
107
107
108
109
110
111
111
111
112
112
114
114
115
115
116
116
116
118
118
119
121
123
124
5. NTE
vi
indekiler
Deerlik Ba Kuram ....................................................................................

Orbitallerin Hibritleflmesi........................................................................
oklu Ba eren Molekllerde Hibritleflme .........................................
Molekl Orbital Kuram ................................................................................
zet................................................................................................................
6. NTE
Gazlar........................................................................................ 138
GRfi ..............................................................................................................
Basn.............................................................................................................
Manometreler ...............................................................................................
GAZ YASALARI ............................................................................................
Gaz Hacmi zerine Basncn Etkisi: Boyle Yasas .....................................
Gaz Hacmi zerine Scakln Etkisi: Charles Yasas ................................
Gaz Basnc zerine Scakln Etkisi ...................................................
Gaz Hacminin Gaz Miktar ile liflkisi: Avogadro Yasas ...........................
Birleflik Gaz Yasas ......................................................................................
DEAL GAZ DENKLEM ...............................................................................
Gaz Younluu ve Mol Ktlesi ....................................................................
GAZ KARIfiIMLARI .......................................................................................
Daltonun Ksmi Basnlar Yasas ................................................................
Mol Kesri........................................................................................................
GAZ EREN TEPKMELERDE STOKYOMETR.........................................
Su stnde Toplanan Gazlarn Basnc ......................................................
GAZLARIN KNETK KURAMI ....................................................................
Molekl Hzlarnn Dalm .........................................................................
Efzyon ve Difzyon ....................................................................................
DEAL OLMAYAN GAZLARIN DAVRANIfiLARI .........................................
van der Waals Denklemi ........................................................................
zet ...............................................................................................................
7. NTE
125
126
130
132
133
134
136
136
137
139
140
141
142
142
143
144
144
145
146
148
149
149
150
151
151
153
153
155
156
156
158
159
160
160
161
Moleklleraras Kuvvetler, Svlar ve Katlar ........................ 162

MOLEKLLERARASI KUVVETLER................................................................
Dipol-Dipol Kuvvetleri..................................................................................
London (Dispersiyon) Kuvvetleri .................................................................
Hidrojen Ba ................................................................................................
SIVILARIN ZELLKLER ..............................................................................
Viskozite ........................................................................................................
Yzey Gerilimi...............................................................................................
FAZ DEfiMLER.........................................................................................
SIVILARIN BUHAR BASINCI.........................................................................
163
163
165
166
168
168
169
170
172
vii
indekiler
FAZ DYAGRAMLARI....................................................................................
KATILAR ........................................................................................................
En Sk stiflenme ..........................................................................................
Koordinasyon Says................................................................................
Kristal rg ve Birim Hcre.........................................................................
Birim Hcredeki Atom Says .......................................................................
X-Iflnlar Krnm ..........................................................................................
Katlardaki Balanmalar ................................................................................
Metalik Katlar .........................................................................................
yonik Katlar...........................................................................................
Molekler Katlar.....................................................................................
Kovalent (rg) Yapl Katlar ...............................................................
zet................................................................................................................
175
176
176
178
178
179
181
181
181
182
182
182
183
184
185
185
186
zeltilerin Fiziksel zellikleri.......................... .................... 188

ZELTLER ..................................................................................................
zelti Oluflum Sreci: zc-znen Etkileflimleri ..............................
zelti Oluflumundaki Enerji Deiflimleri....................................................
Doymufl zelti ve znrlk ...................................................................
znrle Scakln Etkisi .......................................................................
Katlarn znrlne Scakln Etkisi..............................................
Gazlarn znrlne Scakln Etkisi..............................................
Gazlarn znrlne Basncn Etkisi: Henry Yasas .............................
DERfiM BRMLER......................................................................................
Ktle Yzdesi, ppm ve ppb .........................................................................
Mol Kesri ve Mol Yzdesi ............................................................................
Molarite ..........................................................................................................
Molalite ..........................................................................................................
Deriflim Birimlerinin Dnfltrlmesi ..........................................................
SIVI ZELTLERN BUHAR BASINCI ........................................................
KOLGATF ZELLKLER (TANECK ZELLKLER) ..................................
zcnn Buhar Basnc Dflmesi.............................................................
zeltinin Kaynama Noktas Ykselmesi ve Donma Noktas Alalmas...
zeltinin Kaynama Noktas Ykselmesi ..............................................
zeltinin Donma Noktas Alalmas.....................................................
Osmotik Basn .............................................................................................
Koligatif zellikler Yardmyla Mol Ktle Belirlenmesi..............................
zet ...............................................................................................................
189
189
191
192
193
193
194
194
196
196
197
198
199
199
200
202
202
204
204
206
207
208
210
211
212
212
213
8. NTE
viii
9. NTE
indekiler
Kimyasal Kinetik ...................................................................... 214

GRfi ..............................................................................................................
TEPKME HIZI ...............................................................................................
DERfiMN TEPKME HIZINA ETKS: HIZ FADES VE TEPKME
DERECES ......................................................................................................
Hz fadesinin Deneysel Olarak Belirlenmesi: Bafllang Hzlar Yntemi
DERfiMN ZAMANA GRE DEfiM.......................................................
Birinci Dereceden Tepkimeler .....................................................................
kinci Dereceden Tepkimeler.......................................................................
Sfrnc Dereceden Tepkimeler....................................................................
ETKNLEfiME ENERJS .................................................................................
Scaklk ve Tepkime Hz: Arrhenius Eflitlii ...............................................
TEPKME MEKANZMASI .............................................................................
Basit Tepkimeler ...........................................................................................
ok Basamakl Tepkimelerin Mekanizmalar ve Hz fadeleri ...................
KATALZ ........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
10. NTE
215
215
219
220
222
222
224
225
225
227
228
228
228
229
231
232
233
234
235
235
Kimyasal Denge ....................................................................... 236

SULU ZELT TEPKMELER......................................................................
ktrme Tepkimeleri ..................................................................................
Ntralleflme Tepkimeleri...............................................................................
Ykseltgenme-ndirgenme Tepkimeleri .....................................................
KMYASAL DENGE .......................................................................................
Kimyasal Denge ve Denge Sabiti ...............................................................
Basn Cinsinden Denge Sabiti ...................................................................
Tepkime Ynnn Belirlenmesi .................................................................
Denge Derifliminin Hesaplanmas ...............................................................
LE CHATELIER KURALI ...............................................................................
Deriflim Deiflimi ..........................................................................................
Basn ve Hacim Deiflimleri ......................................................................
Scaklk Deiflimi ..........................................................................................
Katalizr Etkisi .............................................................................................
ASTLER-BAZLAR .........................................................................................
Asit-Baz Tanmlar ........................................................................................
Arrhenius Asit-Baz Tanm .....................................................................
Brnsted-Lowry Asit-Baz Tanm ..........................................................
Lewis Asit-Baz Tanm ...........................................................................
Asit ve Bazlarn Kuvveti ..............................................................................
SULU ZELT DENGELER .......................................................................
Suyun yonlaflmas .......................................................................................
Zayf Asitlerin ve Zayf Bazlarn yonlaflma Dengeleri ..............................
237
238
238
238
238
238
242
243
243
244
244
244
245
245
246
246
246
246
247
247
249
249
251
ix
indekiler
Tampon zeltiler .......................................................................................

Hidroliz .........................................................................................................
AST-BAZ TTRASYONLARI ........................................................................
ZNRLK VE ZNRLK ARPIMI ............................................
znrlk Dengesine Ortak yon Etkisi ..................................................
kme Koflulu ..............................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
252
253
255
256
256
257
258
259
260
260
261
261
Ykseltgenme ndirgenme ve Elektrokimya ........................ 262

YKSELTGENME-NDRGENME TEPKMELER ..........................................
Ykseltgenme Saylarnn Belirlenmesi in Baz Kurallar..........................
Ykseltgenme-ndirgenme Tepkimelerinin Denklefltirilmesi .....................
ELEKTROKMYASAL HCRELER .................................................................
Galvanik Hcre .............................................................................................
Hcre Potansiyeli ..........................................................................................
REDOKS TEPKMELERNN STEMLL....................................................
Standart Hcre Potansiyeli ve Denge Sabiti ...............................................
NERNST EfiTL..........................................................................................
Deriflim Hcreleri ..........................................................................................
PLLER ............................................................................................................
KOROZYON ..................................................................................................
ELEKTROLZ ..................................................................................................
Elektrolizin Nicel Ynleri..............................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
263
264
265
266
267
269
272
273
274
275
275
277
277
278
281
282
283
284
284
286
Szlk ................................................................................... 287

Dizin ...................................................................................... 291
11. NTE
nsz
nsz
Kimya bilimi fizik, biyoloji, matematik gibi temel bilimlerle birlikte evremizi,
doay ve kendimizi tanmamz salayan bilim dallarndan biridir. Bu nedenle; temel bilimler, mhendislik, tp, evre ve yaflam bilimleri gibi pek ok meslek alanndaki eitimin bafllangcnda temel kimya bilgisine ihtiya duyulur.
Elinizdeki kitap, temel kimya bilgisine ihtiya duyulan uzaktan retim programlar iin bireysel renme tekniklerine uygun olarak yazlmfltr. Bu yntemle
hazrlanan bu kitap, ders kitab olmasnn yannda konuya ilgi duyanlar iin yardmc kaynak olarak da kullanlabilir.
Bu kitapta; genel kimya kitaplarnn ieriine uygun olarak madde ve atomdan
bafllayarak stokiyometri, atomun elektronik yaps, kimyasal balanma, maddenin
halleri, zeltiler, kimyasal kinetik, kimyasal denge ve elektrokimya konularna
iliflkin niteler yer almaktadr. nitelerde, uzaktan retim tekniklerine uygun
olarak renciye dorudan sade ve zet bilgiler sunulmufltur. Bunun yannda renci, internet ve yazl kaynaklara yneltilmifltir. renilme gl olan veya
encinin yanlfla dflebilecei konular ve noktalar dikkat blmleriyle verilmifltir. Her konuya iliflkin rnek sorular zlmfl, konu sra sizde ve kendimizi snayalm sorularyla pekifltirilmifltir. Sra sizde ve kendimizi snayalm blmlerindeki
sorularn yantlarna her nitenin arkasnda yer verilerek okuyucunun kendini lmesi, gerekirse konuyu tekrar etmesi salanmaya alfllmfltr. Ayrca baz nitelerde bulunan okuma paralar, verilen bilgilerin gncel yaflamla balantsn salamak zere hazrlanmfltr.
Bu Genel Kimya kitab, hazrlndan elinize getii aflamaya kadar farkl disiplinlerden gelen bir ekibin kapsaml ve uyumlu alflmasnn rndr. Bu balamda, nitelerin yazm, tasarm, dizgi ve basmnda emei geen Anadolu niversitesinin tm retim elemanlarna, teknik ve destek personeline iten teflekkr
ederim.
Editr
Prof.Dr. Hayrettin Trk
GENEL KMYA
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Maddeyi ve zelliklerini aklayabilecek,
Saf madde, karflm, element ve bileflik kavramlarn tanmlayabilecek,
Atomun yapsnn aydnlatlmas srecini ve modellerini ifade edebilecek,
Kimyasal forml eflitlerini aklayabilecek,
Bileflikleri adlandrabilecek,
Boyut analizini uygulayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Saf Madde
Element
Atomun Yaps
Ktle Numaras
Kimyasal Formller
SI Birim Sistemi
Boyut Analizi
Karflmlar
Bileflik
Atom Numaras
Periyodik izelge
Bileflikleri Adlandrma
lmede Belirsizlik
erik Haritas
Genel Kimya
Madde, Atomlar,
Molekller ve yonlar
KMYA NEDR?
MADDENN SINIFLANDIRILMASI
MADDENN FZKSEL VE KMYASAL
ZELLKLER
ATOM KURAMI VE ATOMUN
YAPISININ KEfiF
ATOMLAR, MOLEKLLER VE
YONLAR
LME
BRM DNfiTRMELER (BOYUT
ANALZ)
Madde, Atomlar,
Molekller ve yonlar
KMYA NEDR?
Kimya, maddeyi ve maddenin urad deiflimleri inceleyen bir bilim daldr. Kimyann ilgi alann tam olarak anlamak iin ncelikle maddeyi tanmlamamz gerekir. Bofllukta yer kaplayan ve ktlesi olan her fley madde olarak tanmlanr. Bu nedenle hava, su, kahve, insan, yldz, gezegen, tafl, araba, bilgisayar, bakteri, hcre
gibi fleyler birer maddedir. Peki o zaman Her fley madde midir? sorusunu sorabiliriz. Bu sorunun cevab hayrdr. nk evrende madde olmayan olgularda vardr. rnein gnefl flnlar, radyo dalgalar, cep telefonu sinyalleri, bilgi, duygularmz madde olmayan kavramlara rnektir.
evremizdeki birok olayn nasl olduunu anlamak iin kimya bilgisi gereklidir. rnein; demirin paslanmas, nceden tuz ilavesinin yemein piflme srecini
uzatmas gibi gnlk yaflammzda karfllafltmz birok olayn sebebini kimya bilgilerimizi kullanarak aklayabiliriz.
MADDENN SINIFLANDIRILMASI
Saf Madde ve Karflmlar
Belli bir bileflime ve zelliklere sahip olan maddelere saf madde denir. Su, bakr,
sofra tuzu, hidrojen saf madde rnekleridir. Bu maddelerin herbiri sadece tek bir
tr madde iermektedir. Saf madde element ya da bileflik olabilir (bu kavramlar
daha sonra inceleyeceiz). Doada maddelerin nemli bir ksm saf olmayp baflka madde trlerinin karflmndan oluflurlar. En az iki maddenin kendi zelliklerini kaybetmeden oluflturduu yapya ise karflm denir. rnein; bir kaya parasnda, birok maddeye ait renk ve oluflumlar grlebilir. Hava ise baflta azot ve oksijen gazlar olmak zere birok gazn (saf maddenin) bir karflmdr. Bunlarn yan sra sirke, portakal suyu, amurlu su da karflma rnek olarak verilebilir. Dolaysyla bir karflm, iinde iki veya daha fazla sayda saf maddeyi ierir ve bileflimi
sabit deildir. rnein flekerli su, farkl oranlarda su ve fleker miktarlaryla hazrlanabilir. Karflm oluflturan saf maddelere karflmn bileflenleri denir. fiekerli suda fleker ve su karflmn bileflenleridir. fiekil 1.1 de maddenin snflandrlmas flematik olarak gsterilmifltir.
Genel Kimya
Homojen ve Heterojen Karflmlar

Karflmlar homojen ya da heterojen olabilirler. Homojen karflmda, karflmn her
yerinde bileflim ayndr. Homojen bir karflm mikroskop kullanlsa bile saf maddeden ayrt edilemez. Bir bardak suda bir ay kafl tuzun znmesi ile elde edilen
karflm homojen karflma bir rnektir. Homojen karflmlara ayn zamanda zelti
de denir. Dier taraftan bileflimi farkl noktalarda farkl olabilen karflmlara heterojen karflm denir. rnein ya-su karflm heterojen bir karflmdr. Karflm ister
homojen ister heterojen olsun fiziksel yollarla bileflenlerinin zellikleri korunarak
kendisini oluflturan saf maddelere ayrlabilir. Bir bardak suda bir ay kafl tuzun znmesi ile hazrlanmfl karflmda (zeltide) tuz, su buharlafltrlarak tekrar geriye
kazanlabilir. Oluflan su buhar bir baflka yerde toplanp younlafltrlrsa bu durumda da su geri kazanlr. Bylece karflm oluflturan bileflenler bafllangtaki zelliklerini kaybetmeden elde edilmifl olur. Bir miktar kmr ve su ile hazrlanmfl heterojen karflm, szme ifllemi ile bileflenlerine (kmr ve su olarak) ayrlabilir. Ya da bir
miktar demir-talafl karflm bir mknats yardmyla demir ve talafla ayrlabilir.
fiekil 1.1
Maddenin
Snflandrlmas
Madde
Karmlar
Heterojen
karmlar
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Fiziksel
yntemler ile ayrlr
Homojen
karmlar
Bileikler
Saf
maddeler
Kimyasal
Elementler
yntemler ile ayrlr
Afladaki maddelerden
SIRA SZDE hangisinin saf madde olduunu belirtiniz.
Mermer-st-mrekkep-altn-petrol
D fi N E L M
Elementler
Ayn tr atomlardan oluflan ve kimyasal yntemler ile daha basit maddelere ayrS O R U
lamayan maddelere
element denir. Antimon, karbon, kkrt, bakr, altn, demir,
kurflun, civa, gmfl, kalay gibi baz elementler antik alardan beri bilinmektedir.
Tarihsel sre
D Kiinde
K A T birok element keflfedilmifl ve bugn bilinen elementlerin says 110 un stne kmfltr.
Baz elementler (altn, kkrt gibi) doada elementel halde bulunurken, birok
SIRA SZDE
element baflka elementler ile oluflturduu bileflikler halinde bulunurlar. Bu tr elementlerin elementel halleri, baflka elementler ile oluflturduu saf maddelerden ayrlarak eldeAMALARIMIZ
edilebilir.
Her elementin bir ad bir de sembol vardr. Elementlerin adlarnn farkl kaynaklar vardr. rnein bakr elementinin ismi cyprus dan, altn elementinin ismi
latince sar
kelimesinden gelmifltir. Argon, arsenik, aluminyum gibi baz elementK T A P
lerin modern adlar vardr. Son zamanlarda keflfedilen elementlere ise bilim adamlarnn veya yerlerin adlarna atfen adlar verilmifltir. Bunlara rnek berkelyum, kaliforniyum, einsteinyum saylabilir.
TELEVZYON
Elementlerin sembolleri, kimyasal tepkime denklemlerinde yani saf maddelerin
baflka saf maddelere dnflmn gsteren denklemlerde kullanlr. Her elementin bir veya iki harften oluflan bir sembol vardr. ou elementin sembol ngilizce isminin bir
N T E veya
R N E T iki harfli ksaltmasdr. Baz elementlerin sembolleri ise Latin-

1. nite - Madde, Atomlar, Molekller ve yonlar
ceden tretilmifltir. Tek harfli semboller her zaman byk harfle yazlrken, iki
harfli sembollerde ilk harf byk, ikinci harf kk yazlr. Aflada baz elementlerin sembolleri verilmifltir.
Aluminyum Al
Argon Ar
Karbon C
Azot N
Helyum He
Nikel Ni
Altn Au
Demir Fe
Sodyum Na
Element adlar ve sembolleri

ile ilgili olarak kitabnzn
sonundaki izelgelere
bakabilirsiniz.
Bileflikler
Elementlerin saf maddeler olduunu grdk. Saf maddelerin bir dier tr de bilefliklerdir. Bileflikler, iki ya da daha fazla sayda farkl elementin atomlarndan
oluflan saf maddelerdir. evremizdeki saf maddelerin ou, elementlerden daha
ok elementlerin birleflmesi sonucu oluflan bilefliklerdir.
Bileflikleri oluflturan elementlerin bileflimleri sabittir. Bu durum sabit oranlar
yasas veya belirli oranlar yasas olarak bilinmektedir. rnein bir saf su rnei
kaynana baklmakszn nereden alnrsa alnsn ktlece %11,19 hidrojen ve %88,81
oksijen iermek zorundadr. Bu oran su bilefliinde hibir flekilde deiflmez.
Bileflikler organik ya da anorganik olarak snflandrlr. Organik bileflikler
karbon ve genellikle hidrojen elementleri ieren molekler bilefliklerdir (metan,
propan, glukoz gibi). Dier btn bileflikler ise anorganik bileflik olarak snflandrlr. Su, kalsiyum slfat, amonyak, hidrojen klorr, karbon dioksit, kalsiyum karbonat gibi maddeler anorganik bilefliklere rnek olarak verilebilir. Karflmlar ve
bileflikler arasndaki temel farkllklar izelge 1.1 de verilmifltir.
Karflmlar
Bileflikler
Fiziksel yntemlerle bileflenlerine ayrlabilir.
Kimyasal yntemlerle bileflenlerine ayrlabilir.
Belli bir bileflimi yoktur.
Bileflimi sabittir.
zellikleri bileflenlerine baldr.
zellikleri bileflenlerinden bamszdr.
Aflada verilen maddeleri homojen karflm, heterojen karflm, saf madde

(element ve biSIRA SZDE
leflik) olarak snflandrnz.
Ayran-dondurma-kalay-maden suyu-fleker-hava
Sabit oranlar yasas, Atom

Kuram ve Atomun Yapsnn
Keflfi ksmnda
tanmlanmfltr.
izelge 1.1
Karflmlar ve
Bileflikler Arasndaki
Farkllklar
D fi N E L M
D fi N E L M
Maddenin Halleri
S O R U
Btn maddeler kat, sv ve gaz olmak zere bafllca fiziksel
halde bulunurlar. Maddelerin bileflimleri deiflmeden fiziksel halleri deiflebilir. fiekil 1.2 de bir
maddeyi oluflturan yaplarn (atomlarn veya molekllerin) fiziksel
gre koD K K Ahale
T
numlarnn ve buna bal olarak baz zelliklerinin nasl deifltii verilmifltir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
fiekil SIRA
1.2 SZDE
Maddenin
Fiziksel Halleri
AMALARIMIZ
Arasndaki
Farklar

K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Genel Kimya
MADDENN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER

Her saf maddenin onu tanmamz ve dier maddelerden ayrt etmemizi salayan
zellikleri vardr. Maddenin zelikleri; fiziksel ve kimyasal olmak zere ikiye ayrlr.
Fiziksel zellikler, maddenin kimlii ve bileflimi deiflmeden gzlenebilir ve
llebilir zelliklerdir. Younluk, erime noktas, kaynama noktas, renk, koku gibi zellikler fiziksel zellikler arasndadr.
Kimyasal zellikler ise bir maddenin, baflka bir madde oluflturmak iin deiflime uramas yani tepkimeye girmesi ile gzlenen zelliklerdir. Bir baflka ifade ile
kimyasal zellikleri gzlemek iin kimyasal bir deiflimin olmas gerekir. Kimyasal
deiflimden sonra artk bafllangtaki madde yoktur. Bu madde, baflka madde veya maddelerle ve baz durumlarda kendi baflna tepkimeye girerek farkl fiziksel ve
kimyasal zelliklere sahip baflka bir madde veya maddelere dnflmfltr. rnein doal gazn (metann) yancl bir kimyasal zelliktir. Doal gaz oksijen ile
tepkime vererek (yanarak) karbon dioksit ve su oluflturur. Gerek karbon dioksit,
gerek su, metan ve oksijenden farkl zelliklere sahip maddelerdir. Benzer flekilde
flekeri sttmzda oluflan yeni maddenin zellikleri flekerin zelliklerinden farkldr ve bu maddeden tekrar flekerin elde edilmesi sz konusu deildir.
Maddenin baz zellikleri incelenen madde miktarna bal deildir. Bu tr
zelliklere fliddet zellii denir. rnein maddenin scakl, erime noktas, younluu, molar s kapasitesi o maddenin fliddet zellikleridir. Madde miktarna
bal olan zelliklere ise kapasite zellii denir. Ktle ve hacim bu tr zellie
rnek olarak verilebilir. Elimizdeki bir cezve su ile bir aydanlk suyun her ikisinin
de 1 atm basnta 100 C de kaynamas, kaynama noktasnn bir fliddet zellii olmasndan; bir cezve suyun hacminin bir aydanlk suyun hacminden az olmasnn
nedeni ise hacmin bir kapasite zellii olmasndan kaynaklanmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Afladaki olaylarda
meydana gelen deiflimlerden hangisi fiziksel bir deiflimdir?
SIRA SZDE
Odunun yanmas-kuru buzdan karbon dioksit gaz oluflumu-hidrojen ve oksijen tepkimesi ile su oluflmas-bitkilerin
fotosentez yapmas
D fi N E L M
ATOM KURAMI VE ATOMUN YAPISININ KEfiF

S O R U
M.. V. yzylda filozoflarn, btn maddelerin blnemeyen anlamna gelen atomos denilen ok kk taneciklerden meydana geldiini dflndkleri bilinmek K K dflnce
AT
tedir. AncakD bu
speklasyondan baflka birfley deildi. Atomun varln
belirlemeye ynelik alflmalarn XVII. yzylda bafllad grlmektedir ve atom
ile ilgili ilk SIRA
hipotezler
SZDE 1807 ylnda John Dalton tarafndan nerilmifltir. John Dalton yapt gzlemler sonucu atom ile ilgili afladaki hipotezleri nermifltir:
Elementler atom denilen ok kk taneciklerden oluflur.
Bir elementin
AMALARIMIZbtn atomlar zdefltir. Farkl elementlerin atomlar farkldr
ve farkl zelliklere ve farkl ktleye sahiptirler.
Bir elementin atomlar kimyasal tepkimelerle farkl atomlara dnfltrle T A P tepkimelerde atomlarn oluflturulmas ya da yok edilmesi sz
mez.KKimyasal
konusu deildir.
Bileflikler birden fazla elemente ait atomlarn biraraya gelmesi sonucu oluflur.T Bir
E L E Vbileflikte
Z Y O N bulunan atomlarnn tr ve says daima ayndr.
Daltonun atom iin yapmfl olduu hipotezler, sabit oranlar, ktlenin korunumu ve katl oranlar yasalar olarak ifade edilen yasalar aklayabilmektedir.
Sabit oranlar yasas, kayna ne olursa olsun bir bileflikte onu oluflturan eleNTERNET
mentlerin ktleleri arasnda daima belli ve sabit bir oran olduunu ifade eder. r-
nein 18,0 gramlk bir su rnei nereden alnrsa alnsn 2,0 g hidrojen ve 16,0 g
oksijen ierir. Eer su rneimiz 36,0 gram ise, bu durumda bu rnek 4,0 g hidrojen ve 32,0 g oksijen iermek durumundadr. Sonuta suda hidrojenin her gramna karfllk 8,0 g oksijen bulunur ve bu ktle oran daima sabittir. Bu yasann temeli Daltonun 4. hipotezidir.
Karbon dioksitte (CO2) elementlerin ktle oran nedir?
SIRA SZDE
Ktlenin korunumu yasas, maddenin yoktan var, vardan yok olamayacan

D fi(tepkenlerin)
NELM
ifade eder. Dolaysyla bir kimyasal tepkimeye giren maddelerin
ktlelerinin toplam, tepkimeden kan maddelerin (rnlerin) ktlelerinin toplamna
eflit olduu kabul edilir. (Burada kimyasal tepkimelerdeki ktle-enerji
S O R U dnflmleri
zerinde durulmayacaktr). Bu nedenle kimyasal tepkimelerde ktlenin korunduu
kabul edilir. rnein 16,0 g metann 64,0 g oksijen ile yanmas sonucu 44,0 g karDKKAT
bon dioksit ve 36,0 g su oluflur. Yani 80,0 g tepkene karfllk 80,0 g rn oluflur. Bu
yasann temeli Daltonun 3. hipotezidir.
SZDE
Katl oranlar yasas, eer iki element birden fazla bileflikSIRA
oluflturuyorsa,
elementlerden birinin sabit ktlesi ile birleflen dier elementin ktleleri arasndaki
orann (veya oranlarn) en kk tamsaylar ile ifade edilen bir oran (veya oranlar)
AMALARIMIZ
olduunu ifade eder. fiimdi bunu bir rnekle aklayalm. Hidrojen ve oksijenin
farkl oranlarda birleflmesi sonucu su (H2O) ve hidrojen peroksit (H2O2) bileflikleri oluflur. Suda 2,0 g hidrojenin 16,0 g oksijen ile, hidrojen peroksitte
K T A ise
P 2,0 g hidrojenin 32,0 g oksijen ile birlefltii grlr. Sonuta ktlece ayn miktar hidrojen
ieren su ve hidrojen peroksit rneklerinde, hidrojen peroksitteki oksijen ktlesinin sudaki oksijen ktlesine oran 2:1 dir.
TELEVZYON
Atomun olduka kk ve blnemez bir parack olduu Dalton tarafndan
dflnlmfl olsa da atomun varlna ynelik dorudan kantlar XIX. yzyln sonlar ile XX. yzyln bafllarnda gelifltirilen yntemler sayesinde elde edilmifltir. Bu
N T E R N E T daha kalflmalar sonucu atomun elektron, proton ve ntron olarak adlandrlan
k paracklardan (atomalt paracklar) olufltuu kantlanmfltr. fiimdi bu paracklarn keflfine iliflkin alflmalar grelim.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Katot Iflnlar ve Elektronlar

Elektronun keflfi, gaz boflalm tp olarak adlandrlan dzenek ile yaplan alflmalar sonucu gerekleflmifltir. Gaz boflalm tp, temelde camdan yaplmfl iinde iki
fiekil 1.3
Gaz Boflalm Tp
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
8SIRA SZDE
Genel Kimya SIRA SZDE
Gaz boflalm tpne iliflkin
elektrot bulunan bir tptr. fiekil 1.3 de grlen flekilde tasarlanmfl bir gaz boflalm
AMALARIMIZ
tpne yaklaflk
10000 volt elektrik gerilimi uygulandnda ve tpn iindeki gazn
basnc 1-20 mmHg ya dflrldnde elektrotlar arasnda akm gemeye bafllar.
Bu akma katot flnlar denir ve katottan anoda doru akarlar. Bu akm sonucu tpK T A P
teki gazn trne
gre farkl renkte flma grlr. Gaz boflalm tpnn iindeki gazn basnc 10 -2 mmHg veya daha aflaya dflrldnde ise tpten yaylan flk zayflar ve kaybolur. Ancak negatif elektrottan (katottan) pozitif elektroda (anoda)
TELEVZYON
akm (katot
flnlar) gemeye devam eder. Bu akmn varl tpn dier ucundaki
floresan zellikli bir madde ile kapl yzeyde floresans (flma) ile anlafllabilir.

gnmzdeki uygulamalarn
AMALARIMIZ
neon flklar, floresan
flklar ve televizyon tpleri
olduunu biliyor muydunuz?
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bu konu ile ilgili

N T E Rolarak
N E T bir internet arama motoruna cathode rays veya gas discharge tube terimlerini girerseniz ok sayda grsele ulaflabilirsiniz.
Katot flnlar zerine uzun yllar alflan Joseph John Thomson, bu flnlarn hem
elektrik hem de manyetik alanda saptn bulmufltur ve bu alflmalar sonucu,
Thomson 1897 de bu flnlarn atom ktlesinden olduka kk ktleye sahip negatif ykl paracklar (elektronlar) olduunu ileri srmfltr. Katot flnlarnn
zelliklerinin katodun yapld bakr, demir gibi malzemeye bal olmamas nedeniyle bu flnlar oluflturan paracn btn atomlarn yapsnda bulunan bir parack olduu sonucunu karmfltr. Thomson, elektrik ve manyetik alanlarn katot
flnlarn zt ynlerde saptrmas nedeniyle (fiekil 1.4) bu alan kuvvetlerini dengeleyerek katot flnlarnn yani elektronlarn sapmaya uramadan bu alanlardan gemesini salamfl ve bu alanlarn fliddetinden yararlanarak elektronun yknn (e -)
ktlesine (m) orann (e-/m) hesaplayabilmifltir. Bu deer 1,76x108 C/g dr. Burada
birim coulomb/gramdr.
fiekil 1.4
Katot Iflnlarnn
a) Elektrik,
b) Manyetik
c) Elektrik ve
Manyetik
Alandaki
Davranfl
fiekil 1.5
Millikann
Ya
Damlac
Deneyi
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Elektronun yk/ktle oran belirlendikten sonra, 1909 da Robert Millikan ya

damlac deneyi ile bir elektron zerindeki ykn deerini belirlemifltir. Bu deSIRA SZDE
ney iin fiekil 1.5 deki gibi bir dzenek kullanmfltr. Negatif ykle, bir baflka ifade ile elektronlar ile yklenmifl ya damlac serbest dflmeye brakldnda yerekimi kuvvetinin etkisi altndadr. Dflmekte olan bir damlaca
uygun fliddette
AMALARIMIZ
bir elektrik alan uygulandnda ise bu kez, negatif ykl damlack yer ekimi
kuvvetinin zt ynnde bir kuvvetin de etkisinde olacaktr. Bu iki kuvvetin denK T ABu
P iki kuvvegelenmesi sonucu ykl ya damlac asl bir durumda kalabilir.
tin ya damlacna etkisi hesaplanarak ya damlac zerindeki ykn deeri
hesaplanabilmifltir. Bu yk iin deneyler sonucu elde edilen deerler, 1,60x10 -19
T E L E V Z Y-19
O N C olduu
C un tam katlar olmufltur. Bylece bir elektronun yknn 1,60x10
bulunmufltur.

Bu konu ile ilgili olarak bir internet arama motoruna millikan oil drop
girer N T E terimlerini
RNET
seniz ok sayda grsele ulaflabilirsiniz.
Elektronun yk/ktle oran 1,76x108 C/g ile yk 1,60x10 -19 C deerleri bulunduktan sonra elektronun ktlesi hesaplanabilmifltir.
Elektronun ktlesi =
1, 60 x 10 - 19 C
= 9, 10 x 10 - 28 g
1, 76 x 10 8 C/g
Elektronun ktlesi iin bulunan bu deer bir hidrojen atomunun ktlesinin

1837 de biri kadardr. fiimdi kendimize O halde atomun ktlesinin ok byk ksmn ne oluflturmaktadr? sorusunu sorabiliriz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
Genel Kimya
-Parack Salmas ve Atom ekirdeinin Keflfi
fiekil 1.6
SIRA
SZDE
Thomsonun
Atom Modelinin
Gsterimi
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

K T A P
ekirdein ap ~10-14 m
Atomun ap ~10-9 m dir.
TELEVZYON
Bu konu ile ilgili

bir internet arama motoruna particle scattering terimlerini giN T E R Nolarak
ET
rerseniz ok sayda grsele ulaflabilirsiniz.
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
-Parac baz radyoaktif elementler tarafndan ok yksek hzla yaylan +2 ykl helyum iyonu (He2+) yani helyum ekirdeidir. Atom ekirdeinin keflfi, -parac kullanlarak yaplan bir deney sonucunda gerekleflmifltir.
Elektronun atomda bir atomalt parack olarak varl belirlendikten sonra bunun
atomda ne flekilde yer ald konusunda ngrler yaplmaya bafllanmfltr. Genelde
kabul gren model, Thomsonun zml kek diye adlandrlan modeli olmufltur. Bu
modelde, zml kekte kuru zmlerin kek iinde dald flekildeki gibi (fiekil 1.6),
elektronlarn atomda pozitif (+) ykl bir bulut iinde dald nerilmifltir.
Thomsonun atom modelinin doru olup
olmad, Rutherford ve rencileri Geiger ve
Marsden tarafndan 1910 ylnda arafltrlmfltr.
SIRA SZDE
Yaplan deneyde, radyoaktif bir kaynaktan gelen -parack fln demeti ile altndan yaplD fi N E L M
mfl ince bir folyo bombardman edilmifl ve paracklarnn neredeyse tamamnn herhanS O R U
gi bir flekilde sapmadan veya ok az saparak
folyodan getii belirlenmifltir (fiekil 1.7). Bununla birlikte -paracklarnn yaklaflk 20000
DKKAT
de birinin 90 den fazla a ile sapt ve ok
aznn da geldii ynde geri dnd gzlenSIRA SZDE
mifltir. Bu sonu, Thomsonun zml kek diye bilinen atom modeliyle eliflmektedir. Rutherford, -parack salmas sonularn kulAMALARIMIZ
lanarak 1911 ylnda yeni bir atom modeli ortaya koymufltur. Bu modelde, atomun ktlesinin ok byk miktar ve pozitif yknn tamam atomda ok kk
K bir
T Ablgede
P
ve ok youn
bulunmaktadr. Rutherford, atomdaki bu ok kk ve
ok youn blgeyi ekirdek olarak adlandrmfltr. ekirdek atomun merkezindedir ve atomun byklyle karfllafltrldnda ok kktr. Bu modelde
T E L E Vgneflin
Z Y O N etrafndaki gezegenler gibi ekirdein yrngesinde buelektronlarn,
lunduklar dflnlmfltr.
-paracklar
yaplan deney sonular neden Thomson modeliyle eliflmektedir?
SIRAileSZDE
Atomun hem elektriksel olarak ntr hem de ktlesinin elektronun ktlesi yannD fi olmas
N E L M nedeniyle, yapsnda pozitif ykl ve elektrona gre daha
da ok byk
byk ktleli parack bulundurmas gerektii dflnlmfltr. Yaplan alflmalar
O R U
sonucu atomS ekirdeinde
elektrona gre daha ar byle bir paracn (proton)
varl bulunmufl ve yknn elektron ykne eflit ancak zt iflaretli (+1,60x10 -19 C)
olduu belirlenmifltir.
Atom ekirdeinde ayrca yksz, ktlesi protona yakn bir
DKKAT
parack (ntron) bulunmufltur. Protonlar 1919 da Rutherford, ntronlar da 1932
de Chadwick tarafndan keflfedilmifltir. Atomu oluflturan bu temel paracklara ait
SIRA SZDE
baz deerler (daha duyarl deerler olarak) izelge 1.2 de zetlenmifltir.

AMALARIMIZ
K T A P
11
fiekil 1.7
a) -Parack
Salma Deney
Dzeneinin
fiematik Gsterimi,
b) -Paracklarnn
Salma fiekilleri
(Oklar paracklarn,
kreler atomlar
temsil etmektedir.)
Bugn artk atomda, protonlarn ve ntronlarn olduka kk olan atom ekirdeinde birlikte bulunduklar, atomun hacminin byk ksmnn iinde elektronlarn bulunduu boflluk olduu ve elektronlarn ekirdekteki protonlar tarafndan ekildii bilinmektedir.
Ktle
g
Yk
Parack
Sembol
akb
Coulomb
Bal
Elektron
e-
9,109534x10 -28
0,0005485802
-1,602x10 -19
-1
Proton
p+
1,6726485x10 -24
1,0072764
+1,602x10 -19
+1
Ntron
1,6749543x10 -24
1,0086650
izelge 1.2
Atomu Oluflturan
Paracklara Ait
Baz Deerler
akb: Atom ktle birimi (Bkz.

nite 2)
ATOMLAR, MOLEKLLER VE YONLAR

Atom Numaras, Ktle Numaras ve zotoplar
Bir elementin atom numaras (Z), o elementin atomlarnda bulunan proton saysdr. rnein; hidrojen elementinin atom numaras 1 ve helyum elementinin atom
numaras 2 dir. nk hidrojen atomunun ekirdeinde bir proton, helyum atomunun ekirdeinde iki proton bulunur. Dolaysyla atom numaras bir elementin
hangi element olduunu belirleyen bir zelliktir. rnein; atom numaras 8 olan
element hangisidir? sorusunun cevab daima oksijendir. Bu flu anlama da gelmektedir: Her oksijen atomunun ekirdeinde 8 proton vardr. Eer atom numaras 8
den farkl olan bir elementten bahsediyorsak bu element oksijen olamaz.
Atomun numaras 7 olan bir azot atomunun ekirdeinde ka proton
vardr?
SIRA
SZDE
Atomun elektriksel olarak ntr olmasndan dolay, sahip olduu protonlarn saD fi N E L M
ys elektronlarnn saysna eflittir.
Ktle numaras (A) ise bir atomun ekirdeinde bulunan proton ve ntron
S O R U arasndaki
saylarnn toplamdr. Bir atomdaki ktle numaras ve atom numaras
iliflki afladaki bant ile verilebilir:
SIRA SZDE
D fi N E L M
Bir atomda ntron says,
ktle numarasndan
S O Ratom
U
numaras karlarak
bulunur.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
12
Genel Kimya
Bir elementin atomu, iyonik

halde ise bu durumda
atomun yk flu flekilde
belirtilir.
A n+
ZE
veya
A nZE
rnein
40
20
2+
Ca
14
7
3-
Ktle numaras A = Z + N Ntron says
Atom numaras
(proton says)
Bir atomun ktle ve atom numaralar element sembol ile birlikte flu flekilde
gsterilir:
Ktle numaras A
Atom numaras Z
Yukarda ifade edilen gsterime ynelik birka rnek aflada verilmifltir.
RNEK
16
8
40
20
Ca
54
26
Fe
56
26
Fe
Yukarda verilen rnekte demir (Fe) iin iki farkl ktle numaras (54 ve 56) verildiini fark ettiniz mi? nk buradaki demir atomlarndan birinin ntron says
28, dierininki 30 dur. Bir elementin btn atomlarnn ekirdeindeki proton says ayn iken ntron says farkl olabilir. Atom numaras ayn ancak ntron says
buna bal olarak da ktle numaras (dolaysyla ktlesi) farkl atomlara izotop denir. Dolaysyla ktle numaralar 54 ve 56 olan demir atomlar, demirin izotoplardr. Bir izotop, element adndan sonra ktle numaras yazlarak adlandrlr. Yukarda verilen oksijen atomu oksijen-16 olarak adlandrlr. Bu elementin, oksijen-17
ve oksijen-18 izotoplar da vardr. zotoplarn fiziksel ve kimyasal zellikleri neredeyse ayndr.
Periyodik izelge
Bu blmde periyodik izelgeyi ksaca reneceiz. Elementler atom numaras srasna gre belli bir flekilde dzenlendiinde ortaya kan izelgede komflu elementler arasndaki fiziksel ve kimyasal zelliklerin birbirine benzedii grlr.
Elementlerin, zellikleri asndan birbirleriyle iliflkilerini gsteren bu dzenlemeye periyodik izelge (fiekil 1.8) denir. Periyodik izelgede elementlerin fiziksel
ve kimyasal zellikleri periyodik olarak tekrar eder. rnein izelgede en solda alt
alta yer alan lityum (Li), sodyum (Na) ve potasyum (K) olduka yumuflak ve ok
reaktif metallerdir. En sada alt alta yer alan helyum (He), neon (Ne) ve argon (Ar)
ise reaktif olmayan gazlardr.
Periyodik izelgedeki stunlar grup olarak adlandrlr. Gruplarn numaralandrlmasna ynelik farkl uygulamalar vardr. fiekil 1.8 de verilen periyodik izelgede gruplar, Romen rakam ve A veya B harfleri ile adlandrlmfllardr. Ayrca gruplar soldan saa 1 den 18 e kadar numaralandrma da kullanlan bir baflka uygulamadr. Periyodik izelgede yatay sralara ise periyot denir ve yukardan aflaya
doru 1 den 7 ye kadar numaralandrlr.
Yukarda belirtildii gibi ayn gruptaki elementler ounlukla benzer fiziksel ve
kimyasal zellik gsterirler. Bu zelliklere dayanarak periyodik izelgedeki birka
gruba zel adlar verilmifltir. rnein, Li, Na, K, Rb, Cs, Fr ieren Grup IA, alkali
metaller olarak bilinir. Alkali metaller dflk scaklkta eriyen, yumuflak, gmfl
renkli ve su ile temas ettiklerinde hidrojen oluflturan metallerdir. zel adlara sahip
dier gruplar aflada belirtilmifltir:
13
fiekil 1.8
Periyodik izelge
IIA (veya 2) Toprak alkali metaller (Be, Mg, Ca, Sr, Ba, Ra)
VIIA (veya 17) Halojenler (F, Cl, Br, I, At)
VIIIA (veya 18) Soy gazlar (He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn)
Periyodik izelgede A grubu elementler bafl grup elementleri, B grubu elementler geifl metalleri olarak bilinirler. Ana izelgenin altnda gsterilen uzun iki sral
blokta i geifl metalleri bulunur. Hidrojen ise ok zel bir element olduu iin
herhangi bir grup iinde deerlendirilmez.
Periyodik izelgedeki elementler ayrca metaller, ametaller ve yar metaller
olarak snflandrlrlar. Periyodik izelgenin sol tarafnda ve ortasnda bulunan elementlerin hepsi metalik zelliktedir. Ametaller ise periyodik izelgenin sa tarafnda bulunur ve bu iki blok, B, Si, Ge, As, Sb, Te ve At elementlerini ieren apraz
bir yar metal bandyla ayrlr. Yar metaller, metaller ve ametallerin zellikleri arasnda bir davranfl sergiler.
Molekller ve Molekler Bileflikler

Daha nce grdmz gibi atom, bir elementi temsil eden en kk birimdir.
Ancak sadece soy gaz elementleri (He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn) doada tek atomlu olarak bulunur. Oysa doada birok madde molekler veya iyonik yapdadr. Molekller, en az iki atomun kimyasal ba denilen bir kuvvetle belli bir dzen iinde
bir araya gelmesiyle oluflur ve ntral yaplardr. ki atomdan oluflan molekllere
14
Genel Kimya
diatomik molekl (O2, CO, HCl), ikiden fazla atom ieren molekllere poliatomik molekl (O3, CH4, NH3) denir.
Kimyasal Formller
Molekler bilefliklerin baflta kimyasal denklemler de olmak zere birok ama iin
kimyasal formlleri kullanlr. Bir bilefliin kimyasal forml, bileflikte bulunan
elementlerin kimyasal sembolleri ile herbir elementin dierlerine gre bal saysn (indis olarak) ierir. Amacmza gre kimyasal formlleri birka flekilde yazmak
veya izmek mmkndr.
Molekl forml, bir molekldeki atomlarn trn ve gerek saylarn belirten formldr. rnein suyun molekl forml H2O dur. Bu forml, bize su moleklnde hidrojen ve oksijen elementlerinin bulunduunu ve bir oksijen atomuna karfl iki hidrojen atomunun bulunduunu gsterir. CO2, CH4, C6H6 srasyla
karbon dioksit, metan ve benzen bilefliklerinin molekl formlleridir.
Basit (deneysel) forml, bir molekldeki atomlarn trn ve sadece bu
atomlarn saylar arasndaki oran veren formldr. Basit formldeki atomlarn
saysn gsteren indisler her zaman en kk tamsayl orana gre olan deerlerdir. rnein, hidrojen peroksitin molekl forml H2O2 iken; basit forml
HO dur. Benzer flekilde; etilenin molekl forml C2H 4 iken, basit forml
CH2 dir. Birok maddenin ise suda (H2O) olduu gibi molekl ve basit forml ayndr.
SIRA SZDE
Molekl forml
N2H4 olan hidrazinin basit forml nedir?
SIRA SZDE
Bir maddenin molekl forml onun bileflimini gsterir fakat atomlarnn moD fi N E L M
lekl oluflturmak iin ne flekilde bir araya geldiini yani hangi atomun hangi atoma balandn gstermez. Bunu grmek iin bilefliin yap formln yazmak
S O R U yap forml molekldeki atomlarn birbiriyle nasl balangerekir. Bir bilefliin
dn gsterir. rnein suyun, hidrojen peroksitin, amonyan ve metann yap
formlleri aflada
D K K A Tverilmifltir.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE

K T A P
K T A P
Molekl yaplar top-ubuk modeli veya uzay-dolgu modeli denilen modeller ile belli amalar iin gsterilebilmektedir. Bu modellere rnekler fiekil 1.9 da
TELEVZYON
verilmifltir.
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
Fosfor triklorr
karbon dioksit bilefliklerinin molekl ve yap formllerini yaznz.
SIRA ve
SZDE
NTERNET
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
15
fiekil 1.9
Flor, Su, Amonyak
ve Metan
Molekllerinin
Formllerinin
eflitli Gsterimi
yonlar ve yonik Bileflikler

yonlar, pozitif veya negatif ykl atom veya atom gruplardr ve atomlar tarafndan bir veya daha fazla elektronun verilmesi veya alnmasyla oluflurlar. Pozitif
ykl iyonlara katyon, negatif ykl iyonlara anyon denir. rnein, K+ fleklinde
gsterilen potasyum katyonu, potasyum atomunun bir elektron vermesiyle oluflur
ve bu durumda ntr potasyum atomu +1 ykl bir iyona dnflmfl olur.
Bir oksijen atomu 2 elektron alarak negatif ykl oksit anyonuna (O2-) dnflr.
Na+, Cl - gibi tek bir tr atomdan oluflan iyonlara basit iyonlar veya monoatomik iyonlar denir. CO32- (karbonat iyonu), NO3 - (nitrat iyonu) ve PO43- (fosfat
iyonu) gibi birden fazla eflit atom ieren iyonlara poliatomik iyonlar denir.
yonlar genelde kat iyonik bilefliklerde veya baz bilefliklerin sulu zeltilerinde bulunur. yonik bir katdaki iyonlar boyutlu yapda dzenlendiinden byle bir yapda molekllerden sz edilemez. Bu nedenle iyonik bileflikler iin basit
formller yazlabilir. yonik bir bilefliin basit formlne forml birimi denir. rnein, sodyum klorrn forml birimi NaCl dir ve bu forml birimi tm sodyum
klorr kristal yapsn temsil eder.
16
Genel Kimya
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kalsiyum klorr
forml birimi nedir?
SIRA bilefliinin
SZDE
Anorganik Bilefliklerin Adlandrlmas
D fi N E L Madlandrmada kullanlan bir dizi kural ve dzenleme vardr. Bu

Kimyasal bileflikleri
sayede bileflikler sistematik olarak kurallara gre kolaylkla adlandrlrlar ve doru adlandrlmfl
S O Rbir
U bilefliin ne olduu konusunda bir tereddt oluflmaz. Sistematik adlandrmalar, bileflikteki mevcut elementleri ve baz durumlarda da atomlarn
nasl dzenlendiini ifade eder. Sistematik adlandrmann yan sra birok bileflik
DKKAT
iin gnlk dilden gelen kelimeler ad olarak kullanlmaktadr. Bir ka rnek; su,
tuz, fleker, kuartzdr.
niteninSIRA
bu SZDE
ksmnda anorganik bilefliklerin adlandrmalar zerinde duracaz.
Organik bilefliklerin adlandrmalarnda ise daha farkl kurallar kullanld iin bu
kitap kapsamnda deinilmeyecektir.

AMALARIMIZ
Katyonlarn Adlandrlmas
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Katyonlarn byk ksm monoatomik metal iyonlardr.

K T A P
Metal atomlarnn elektron vermesiyle oluflan katyonlarn adlandrlmas,
metalin sadece tek bir yke sahip katyonu varsa metalin ismine iyon kelimesi eklenerek yaplr.
L E V sodyum
Z Y O N iyonu Zn 2+ inko iyonu Al 3+ aluminyum iyonu
Na +T E
Bir metalin iki veya daha fazla sayda farkl yke sahip katyonlar olufluyorsa; adlandrmada metalin isminin ardndan parantez ierisinde Romen rakamyla N katyonun
yk yazlr ve ardna iyon kelimesi eklenir.
TERNET
Fe2+ demir(II) iyonu
Fe3+ demir(III) iyonu
Co2+ kobalt(II) iyonu
Co3+ kobalt(III) iyonu
Cu+ bakr(I) iyonu
Cu2+ bakr(II) iyonu
Ametal element atomlarndan oluflan poliatomik katyonlarn adlandrlmas,
adn sonuna -yum eki getirilerek yaplr.
H3O+ hidronyum iyonu
NH4+ amonyum iyonu
+
(CH3)4N tetrametilamonyum iyonu
Anyonlarn Adlandrlmas
Monoatomik ve baz poliatomik anyonlarn adlandrlmas:
Monoatomik anyonlarn birounun adlandrlmas element adnn sonuna
-r soneki eklenerek yaplr.
Cl klor atomu
Cl - klorr iyonu
Br brom atomu
Br - bromr iyonu
Baz anyonlarn adlandrlmas ise atomun isminde bulunan sonek dflrlerek yerine -r soneki getirilerek yaplr.
H hidrojen atomu
H - hidrr iyonu
N azot atomu
N3 - nitrr iyonu (nitrr, nitrogenden
tretilmifltir)
ok az saydaki poliatomik anyonun adlandrlmas da -r son eki kullanlarak yaplr.
CN - siyanr iyonu
Belirli bir grup anyon ise -it soneki getirilerek adlandrlr.
O22 - peroksit iyonu
OH- hidroksit iyonu
O2 - oksit iyonu
Oksijen ieren poliatomik anyonlarn adlandrlmas -at veya -it sonekleri
kullanlarak yaplr. Bu anyonlara oksianyonlar denir. Yk ayn olan fakat
17
oksijen atomu says bir tane az olan oksianyon iin -it soneki, dieri iin -at
soneki kullanlr.
NO3 - nitrat iyonu
NO2 - nitrit iyonu
SO32 - slfit iyonu
SO42 - slfat iyonu
Baz elementler zellikle de halojenler, ikiden fazla oksianyon olufltururlar.
Bunlarda; per- neki, -at soneki bulunan oksianyondan bir tane fazla oksijen atomuna, hipo- neki ise -it soneki bulunan oksianyondan bir tane az
oksijen atomuna sahip iyonun adlandrmasnda kullanlr.
ClO4 - perklorat iyonu (klorattan bir O fazla)
ClO3 - klorat iyonu
ClO2 - klorit iyonu
ClO - hipoklorit iyonu (kloritten bir O az)
Bir oksianyona H+ ilavesiyle tretilen anyonlar ise uygun olduu flekilde hidrojen veya dihidrojen kelimelerinin nek olarak kullanlmasyla adlandrlr.
HCO3 - hidrojen karbonat iyonu
CO32 - karbonat iyonu
H2PO4 - dihidrojen fosfat iyonu
PO43 - fosfat iyonu
yonik Bilefliklerin Adlandrlmas

yonik bileflikler nce katyon sonra da anyoSay
nun ad yazlarak adlandrlrlar. Her iki iyonun
1
adnda bulunan iyon kelimeleri kullanlmaz.
2
BaCl2
baryum klorr
Al(NO3)3 aluminyum nitrat
3
Cu(ClO4)2 bakr(II) perklorat
4
Baz iyonik bileflikler, kendi iyonlarnn
5
yan sra, belirli miktarda su molekllerini de
yaplarnda bulunduracak flekilde kristaller
6
oluflturur. Bu bilefliklere hidratlar denir. Hid7
ratlarn adlandrlmas nce bilefliin ad, ar8
dndan da her forml birimde bulunan su mo9
lekl saysn belirten Yunanca nekin hidrat kelimesinin nne getirilmesiyle yaplr.
10
rnein,
CuSO4 . 5H2O bakr(II) slfat pentahidrat
Na2CO3 . 10H2O sodyum karbonat dekahidrat
nekler izelge 1.3 de verilmifltir.
nek
monoditritetrapentahekzaheptaoktanonadeka-
Asitlerin Formlleri ve Adlar

Asitler hidrojen ieren bilefliklerin nemli bir snfdr ve zel bir flekilde adlandrlrlar.
Adnn sonunda -r bulunan anyonlar ieren asitler, hidro- neki ve -ik soneki kullanlarak adlandrlrlar.
Anyon
Asit
Bilefliin ad
klorr (Cl -)
hidroklorik asit (HCl)
hidrojen klorr
2
slfr (S )
hidroslfrik asit (H2S)
hidrojen slfr
Adnn sonunda -at bulunan anyonlar ieren asitler -ik, adnn sonunda -it
bulunan anyonlar ieren asitler -z soneki kullanlarak adlandrlrlar. Adlandrrken anyonun adndaki nek (varsa) asitin adnda korunur.
izelge 1.3
Bilefliklerin
Adlandrlmasnda
Kullanlan nekler
18
Genel Kimya
Anyon
perklorat (ClO4-)
klorat (ClO3 -)
klorit (ClO2 -)
hipoklorit (ClO -)
Asit
perklorik asit (HClO4)
klorik asit (HClO3)
klorz asit (HClO2)
hipoklorz asit (HClO)
Molekler Bilefliklerin Adlandrlmas

ki atomlu molekler bilefliklerin adlandrlmas iyonik bilefliklerin adlandrlmasna benzer. Molekldeki atomlarn saysnn belirtilmesi gerektii durumlarda
izelge 1.3 de verilen nekler kullanlr. Baz rnekler flunlardr:
SO2 kkrt dioksit
H2S hidrojen slfr
PCl3 fosfor triklorr
N2O diazot monoksit
CO karbon monoksit
CO2 karbon dioksit
SbBr3 antimon tribromr
PCl5 fosfor pentaklorr
NaH sodyum hidrr
HCN hidrojen siyanr
SF6 kkrt hekzaflorr
XeF4 ksenon tetraflorr
LME
17,5 saysal deer

santimetre birim
Kimyann maddeyi inceleyen bir bilim dal olduundan bahsetmifltik. Bu amala

kimya alannda alflanlar eflitli lmler yaparlar. lm sonucu elde edilen bir
bykln anlaml bir flekilde ifade edilebilmesi iin, saysal deeri ile birlikte
mutlaka biriminin de verilmesi gerekir. rnein; bir telin uzunluunun 17,5 olduu sylendiinde bahsedilen uzunluun tam olarak ne olduu anlafllmaz. Oysa
bu uzunluk 17,5 santimetre (cm) olarak ifade edildiinde uzunluun fiziksel bykl tam olarak belirtilmifl olur.
SI Birim Sistemi
Yukardaki rnekte telin uzunluunu santimetre birimi cinsinden verdik. Uzunluk
birimi olarak santimetreden baflka metre, kilometre, milimetre, mil, inch gibi birok birim vardr. Bilimsel alflmalarda uzunluk birimi kullanmnda karflkla neden olmamak iin standart uzunluk birimi olarak metre kabul edilmifltir. Uzunluk
ile birlikte yedi fiziksel nicelik iin standart birimler tanmlanmfltr ve bu yedi temel birim izelge 1.4 de verilmifltir. Bu birimlerden oluflan birim sitemine Uluslararas Birim (SI) Sistemi denir.
izelge 1.4
SI Sistemindeki
Temel Fiziksel
Nicelikler ve Standart
Birimleri
Fiziksel nicelik
Sembol
Birim
Birim Ksaltmas
Ktle
Kilogram
kg
Uzunluk
Metre
Zaman
Saniye
Madde miktar
Mol
Scaklk
Kelvin
Elektrik akm
Amper
Iflk fliddeti
Iv
Kandil
cd
mol
Bazen lm sonular, standart birim cinsinden verildiinde standart birimin

ok kk veya ok byk kat olabilirler. Bu durumda lm sonular, standart
birimin saysal katlar veya kesirleri olarak da verilebilir. rnein 0,0010 metre l-
19
lmfl bir uzunluu metrenin binde biri bir uzunluk olan milimetre birimi cinsinden ifade etmek daha pratik olabilir. O halde 0,0010 m; 1,0 milimetrelik bir uzunluktur. Standart birimlerin katlarn veya kesirlerini belirtmek iin eflitli nekler
kullanlr. Bunlar izelge 1.5 de listelenmifltir. rnein mili- neki yukardaki rnekte de grld zere standart birimin 10 -3 kesrine karfl gelmektedir.
SI birim sistemi dflndaki baz birimlerin de halen bilimsel alflmalarda kullanmnn devam ettii grlmektedir. rnein, hacim iin litre, scaklk iin santigrad derece, basn iin atmosfer gibi birimler SI birim sistemine ait birimler
olmamasna ramen bilimsel alflmalarda kullanlan birimlerdir.
nek
Sembol
Deeri
tera-
1012
giga-
109
mega-
106
kilo-
103
desi-
10 -1
santi-
10 -2
mili-
10 -3
mikro-
10 -6
nano-
10 -9
piko-
10 -12
izelge 1.5
SI Birimleri ile
Kullanlan
neklerin Listesi
Tretilmifl SI Birimleri
Baz fiziksel byklklerin birimleri, bir temel SI birimi ile belirtilemez. Bu durumda uygun temel SI birimleri kullanlarak ilgili byklk iin birim tretmek gerekir. fiimdi hz, hacim, basn, younluk gibi niceliklerin birimlerinin, temel SI birimleri kullanlarak nasl tretileceini grelim.
Hz, tanm olarak belli bir uzakln, bu uzakl kat etmek iin geen zamana
blmdr. Bu nedenle hzn SI birimi cinsinden birimi, uzunluk biriminin zaman
birimine blnmesi ile elde edilir. Bu da m/s dir. Hem uzunluun hem de zamann SI birim sisteminde tanmlanmfl nicelikler olduunu ve birimlerinin standart
birimler olduunu hatrlaynz.
Bir kpn hacmi, kenar uzunluunun kp (uzunluk3) ile bulunur. Bu sebeple, bir kpn veya herhangi bir cismin hacminin birimi, SI birimi cinsinden (metre) (metre) (metre) yani metrekp (m3) tr. Hacim birimi m3 , olduka byk
bir hacme karfllk geldiinden kimya alanndaki ou uygulama iin santimetrekp (cm3), desimetrekp (dm3) gibi daha kk nicelie karfllk gelen birimler
kullanlr. SI birimi olmayan ve farkl bir tanm olan litrede artk tretilmifl SI birimi olan desimetrekpe eflit bir hacim bykl olarak kabul edilmifltir.
Younluk, bir maddenin birim hacminin ktlesi olarak tanmlanr.
ktle
Younluk = hacim
m/s metre bl saniye

olarak okunur.
20
Genel Kimya
Bu durumda younluun birimini bulmak iin ilgili niceliklerin SI birimleri yerine konur ve younluk birimi kg/m3 olarak bulunur. Bunun yan sra younluun
birimi sklkla gram bl santimetrekp (g/cm3) olarak da ifade edilir.
SI birimi tretme ile ilgili bir baflka rnek olarak da basn biriminin nasl bulunacan grelim. Basn, birim alana uygulanan kuvvettir. Bu durumda basn
iin afladaki bant yazlabilir.
Basn = kuvvet = ktle x ivme
alan
alan
Basn birimini belirlemek iin bantdaki niceliklerin SI birimleri yerine konur.
Basn birimi =
kg
1 kg x ^ 1 m/s 2h
N
=1
2
2 = 1 2 = 1 Pa
m
mxs
1m
Grld gibi basn iin tretilmifl SI birimi, standart birimler asndan birka farkl flekilde verilebilmektedir. Tretilmifl bir SI biriminde terim says artt
zaman bu birime genellikle yeni bir ad verilmektedir. Basn iin bunu ele alrsak,
tretilmifl SI birimi pascal (Pa) dr ve kg/m s2 ye karfllk gelen bir birimdir. N/m2
de kg/m s2 ye karfllk gelen bir birimdir ve burada newton (N) kuvvet iin tretilmifl SI birimidir.
SIRA SZDE
10
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Mekanikte ifl,
kuvvetle
SIRA
SZDE uzakln arpm olarak tanmlanr. fl iin tretilmifl SI birimi
nedir?
fi N E L M
BilimselD alflmalarda
genelde kullanlan iki scaklk lei Celsius ve Kelvindir.
Kelvin, scaklk iin SI temel birimidir. Kelvin veya Celsius scaklk birimine sahip
bir scaklk, Sdierlerine
flu bantlardan biri ile dnfltrlebilir:
O R U
K = (C +D 273,
K K A15
T C) b
veya
1K l
1C
SIRA SZDE
C = K b

1C l
- 273,15 C
1K
AMALARIMIZ
K T A P
Hem Celsius hem de Kelvin leklerinin birimleri eflit byklktedir. Sfr K,

mutlak sfrK da
en dflk scaklk olup hibir zaman eriflilemez. Kelvin l Tdenilen
A P
eindeki mutlak sfr, Celsius leindeki -273,15 C ye eflittir.
T E
L ERV NZ YEOKN
Scakl 323,40
T E L E V ZKY olan
O N bir maddenin scaklnn deeri Celcius leinde nedir?
zm:
NTERNET
1 C
? C = KN bT E R N ElT- 273, 15 C
1K
= 323, 40 K b
1C l
- 273, 15 C
1K
= 323, 40 C - 273, 15 C = 50, 25 C
21
lmede Belirsizlik
Bilimsel alflmalarda deeri tam olarak bilinen ve deeri tam olarak bilinmeyen
olmak zere iki tr say ile ilgili ifllemler yaplr. Deeri tam olarak bilinen saylara kesin saylar, deeri tam olarak bilinmeyen saylara ise kesin olmayan saylar denir.
Kesin saylar, nesneleri sayma sonucu elde edilen tamsayl veya bir tanm ile
ilgili saylardr. rnein, snfta flu anda 18 renci vardr cmlesinde 18 says
sayma ile elde edilmifl bir say olup kesin saydr. Snfta, 17, 17,8, 18,3 veya 19 gibi saylarla ifade edilebilecek sayda renci yoktur. Tanm sonucu olan kesin saylara rnek olarak bir dzinede 12 yumurta vardr veya 1 kilogram, 1000 gramdr tanmlarn verebiliriz.
lme sonucu elde edilen saylar ise kesin deildir ve her zaman bu saylarda
bir belirsizlik vardr. Bunun nedeni de lm aletinin duyarll, lm yapann
yetenei gibi koflullardan kaynaklanr. rnein, madeni bir parann farkl duyarlkta teraziler ile ktlesini ltmz dflnelim. Parann ktlesi, 0,1 g duyarlkta terazi ile 2,3 g, 0,01 g duyarlkta terazi ile 2,29 g, 0,001 g duyarlkta terazi ile
2,286 g, 0,0001 g duyarlkta bir terazi ile 2,2863 g llsn. Eer bu lm duyarl daha yksek teraziler kullanarak srdrmeye devam edersek hep farkl bir saysal deer elde ederiz. Dolaysyla llen deerlerin son rakamlarnda bir belirsizlik (kesin olmayan) durumu szkonusudur. Sonu olarak bu parann ktlesinin
deerini kesin olarak hibir zaman bilemeyiz. Bir lmdeki belirsizlik, eer verilmemiflse, son rakamn 1 i olduu kabul edilir. rnein yukarda verilen rnekteki parann ktlesini 0,0001 g duyarllkla lm yapan bir terazi ile ltmzde,
ktlesini 2,2863 0,0001 g olarak rapor edebiliriz.
lm sonucu elde edilen saysal deerdeki belirsizlii ieren rakamda dahil
btn rakamlara anlaml rakam denir. Bir sayda, anlaml rakam saysn bulmak
iin soldaki sfr olmayan ilk rakamdan bafllanr ve sayma belirsizlik ieren rakamda dahil saylarak bitirilir. Afladaki saylar, befl ve anlaml rakamlara sahiptir.
2,2863 0,0001 ifadesi,

gerek deerin 2,2864 ile
2,2862 arasnda bir deer
olduunu belirtir.
Aflada birka saynn anlaml rakam says rnek olarak verilmifltir.

3875 4 anlaml rakam
0,003 1 anlaml rakam
803 3 anlaml rakam

6 1 anlaml rakam
6,0 2 anlaml rakam
lm sonucu elde edilen veriler kullanlarak eflitli hesaplamalar yapmak

gerekebilir. Hesaplama sonucu elde edilen deerlerin doru flekilde ifade edilebilmesi iin, bu deerlerin anlaml rakam says doru belirlenmelidir. rnein bir
metal parann ktlesi 9,41 g ve hacmi 1,2 cm3 olarak llmflse, bu rnein younluu hesap makinesi ile hesaplandnda afladaki flekilde kar.
Younluk =
9, 41g
= 7, 84166 ...g/cm 3
1, 2 cm 3
RNEK
22
Genel Kimya
Ancak bu rnein younluunu 7,84166...g/cm3 olarak vermek yanlfltr. nk

hesaplamada kullanlan 9,41 saysnn , 1,2 saysnn iki anlaml rakam vardr.
Hesaplama bir blme ifllemi sonucu elde edildiinden sonucun en az anlaml rakam ieren niceliin anlaml rakam kadar anlaml rakama sahip olmas gerekir. Bu
nedenle sonu, iki anlaml rakam ierecek flekilde 7,8 g/cm3 e yuvarlanarak verilir.
Bu sylediimizi genellefltirirsek flyle diyebiliriz. arpma ve blme ifllemlerinde bulunan sonu, ifllemde kullanlan en az sayda anlaml rakam ieren say kadar anlaml rakam ierecek flekilde yuvarlanr. Bunu yukardaki ifllemde grdk.
fiimdi de arpma ile ilgili bir rnek grelim.
RNEK
(17,3) (0,3614) = [6,25222] = 6,25

Sonu 3 anlaml rakama sahip 17,3 kadar anlaml rakama sahip olmaldr.
Toplama ve karma ifllemlerinde ise sonu, en yksek belirsizlik ieren saynn belirsizliine denk gelecek bir belirsizlie yuvarlanr.
RNEK
0,493 + 5,63 + 7,3268 = [13,4498] = 13,45 dir.

Burada en byk belirsizlik 5,63 (0,01) deerindedir. Sonuta belirsizlik 0,01
olacak flekilde yani 13,45 olarak verilmelidir.
BRM DNfiTRMELER (BOYUT ANALZ)

Kimyasal hesaplamalarda ou durumda lme sonucu elde edilmifl deerler kullanlarak farkl birimlerde yeni deerler hesaplanr. Hesaplama yaplrken boyut
analizi (birim dnfltrmeleri) yapmak gerekebilir.
Boyut analizinde birimler, saylarn ayn matematiksel ifllemlerinde yaplan ifllemler gibi ifllemler araclyla oluflturulurlar. Bir baflka ifade ile birimler birlikte
arplr, birbirine blnr, birbirleriyle toplanr veya karlr. Boyut analizi, problem zmnn uygun birim vermesiyle kesinliine yardmc olur. Ayrca boyut
analizi bir ok saysal problemin zmnn sistematik yolunu ve olas hatalar
iin zmn kontroln salar.
Boyut analizini doru yapmann pf noktas, bir saysal bykl bir birimden dier birimde saysal bykle evirme srasnda doru evirme faktrnn
veya faktrlerinin kullanlmasdr. evirme faktr, ayn miktarn farkl birimlerde ifade edildii pay ve paydadan oluflan bir orandr ve deeri 1 dir.
rnein, 100 cm ve 1 m ayn uzunluu ifade eder. Bu durumda;
100 cm = 1 m
eflitlii yazlabilir. Bu eflitlik ile, cm ve m nin birbirlerine dnfltrlmesi ile ilgili
evirme faktrleri flu flekilde yazlabilir:
1m
100 cm
veya
100 cm
1m
fiimdi bu evirme faktrlerini kullanarak metrenin santimetreye ve santimetrenin metreye nasl evrileceini grelim:
23
evirme faktrleri, orant
kullanarak problem zme
gereini ortadan
kaldrmaktadr.
8,50 metre uzunluundaki bir nesnenin uzunluunu santimetre cinsinden bulunuz.
RNEK
zm:
? santimetre = ^ 8, 50 mh b
100 cm l
= 850 cm
1m
Yukarda rnekte verilen iliflkiyi genellefltirecek olursak;

istenen bilgi = verilen bilgi x evirme faktr
bu durumda evirme faktr,
istenen birim
verilen birim
fleklinde yazlmfl olmaldr.
fiimdi de kalori (cal) ve joule (J) enerji birimlerini birbirlerine dnfltrmeyi inceleyelim. Tanm olarak 1 cal = 4,184 J dur. Bu durumda sz konusu birimler ile
ilgili evirme faktrleri;
1 cal
4,184 J
veya
4,184 J
1 cal
fleklinde yazlabilir.
Bu evirme faktrleri, kaloriden joule, jouleden kaloriye birim dnfltrmeyi
salar.
Kullanlacak evirme faktr

nasl seilir?
stenmeyen birimi eleyecek
(gtrecek) evirme faktr
seilir.
24
Genel Kimya
RNEK
Bir sodyum atomunun yarap 186 pikometre (pm) dir. Metre birimi cinsinden
sodyum atomunun yarapnn deeri nedir?
zm:
1 pm = 1x10-12 m
? m = ^ 186 pmh d
RNEK
1 # 10 - 12 m n
= 1, 86 # 10 - 10 m
1 pm
Alminyumun younluu 2,7 g/cm3 dr. Alminyumun kg/m3 birimi cinsinden

younluu nedir?
zm:
1 kg = 1000 g
RNEK
1 m = 100 cm
g
1 kg
kg
]
g3
> 100 cm3 H = 2, 7 # 10 3 kg/m 3
3 = d 2, 7
3 n c 1000 g m
]1 m g
cm
m
0,975 atmosfer basn ka mmHg basnca karfllk gelir?

zm:
1 atm = 760 mmHg
? mmHg = ^ 0, 975 atmh c
SIRA SZDE
11
3 kg/m3 olan bir malzemenin younluunu g/cm3 cinsinden bulunuz.

Younluu 1,4
SIRAx 10
SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
760 mmHg m
= 741 mmHg
1 atm

AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
25
zet
Kimya maddeyi ve urad deiflimleri inceleyen bilim
daldr. Maddeler, saf maddeler (elementler ve bileflikler) ve karflmlar (homojen ve heterojen) olmak zere
ikiye ayrlr. Ayrca maddeler fiziksel durumuna gre
kat, sv ve gaz olarak da snflandrlrlar. Maddenin
yapsn deifltiren deiflimler maddenin kimyasal zellikleri, deifltirmeyen deiflimlerde fiziksel zellikleri
sonucu gzlenirler.
Maddenin atomlardan olufltuu, her elementin atomlarnn farkl olduu, ikiden fazla eflit atomun belli bir
oranda bir araya gelmesi sonucu bilefliklerin olufltuu
ve kimyasal tepkimelerde atomlarn deiflmedii ilk
kez Dalton tarafndan ortaya konmufltur. Daltonun hipotezleri ile ktlenin korunumu, sabit oranlar ve katl
oranlar yasalar aklanabilir. Thomson tarafndan gaz
boflalm tpnde yaplan alflmalar sonucu elektron
keflfedilmifl ve elektronun yk/ktle oran bulunmufltur. Daha sonra Millikan yapt ya damlac deneyi
ile elektronun ykn belirlemifltir. Bu iki alflma sonucu elektronun ktlesi hesaplanabilmifltir. -Parac
salma deneyi ile atom ekirdei keflfedilmifltir. Daha
sonra yaplan alflmalar ile atomun ekirdeinde protonlarn ve ntronlarn, atom hacminin byk bir ksmn oluflturan bofllukta ise elektronlarn bulunduu
belirlenmifltir.
Atom ekirdeindeki proton says atomun atom numarasn, proton ve ntron saylarnn toplam ise ktle
numarasn verir. Elementler atom numaras artfl srasna gre dzenlendiinde fiziksel ve kimyasal zelliklerin tekrarland bir izelge elde edilmifltir. Bu izelgeye periyodik izelge denir. Bileflikler kendini oluflturan
elementlerin trlerini ve bal saylarn ifade eden kimyasal formller ile gsterilirler. Ayrca her bileflik bir dizi kural ve dzenleme kullanlarak sistematik olarak
adlandrlr.
lm sonucu elde edilen byklkler saysal bir deer ve birimiyle birlikte verilmelidir. Bilimsel alflmalarda elde edilen sonular SI birim sistemine gre verilir. lm sonular elde edilen deerleri kimyasal hesaplamalarda kullanlrken birim dnfltrmeleri yapmak gerekebilir.
26
Genel Kimya
Kendimizi Snayalm
1. Bir elementin izotoplar hangi zellikleri bakmndan birbirinden farkldr?
a. Elektron says
b. Byklk (boyut)
c. Kimyasal davranfl
d. ekirdek yk
e. Ktle
2. Benzer kimyasal zelliklere sahip olan elementler
ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Periyodik izelgede ayn grupta bulunurlar.
b. Periyodik izelgede aprazlama bulunurlar.
c. Bu elementler Na, C ve F elementleridir.
d. Bafl grup elementleridir.
e. Periyodik izelgede ayn periyotta bulunurlar.
3. Afladaki maddelerden hangisi elementtir?
a. Sofra tuzu
b. Demir
c. Doal gaz
d. Karbon dioksit
e. Kuartz
4. Afladaki olaylarda meydana gelen deiflimlerden
hangisi farkldr?
a. fiekerin suda znmesi
b. Su buharnn oluflumu
c. Kadn yrtlmas
d. Soda kapa aldnda gaz kmas
e. Snmfl kire hazrlanmas
5. Afladakilerden hangisi maddenin fliddet zelliidir?
a. Ktle
b. Younluk
c. Hacim
d. Uzunluk
e. Is kapasitesi
6. 230 joule ka kaloridir?
a. 10,55
b. 23,00
c. 54,97
d. 63,40
e. 105,50
7. Ntron says 20 olan atom afladakilerden hangisidir?

a. 63 Cu
29
b. 39 K
19
c. 52 Cr
24
d. 20 Ne
10
e. 56 Fe
26
8. Afladaki bilefliklerden hangisinin ad diazot tetraoksittir?
a. NO3
b. SO3
c. NO2
d. N2O4
e. H2S
9. 12,0 g etann oksijen ile tepkimesi sonucu 35,2 g
karbon dioksit ve 21,6 g su oluflabilmesi iin tepkimeye girmesi gereken oksijen miktar ka g dir?
a. 9,6
b. 23,2
c. 44,8
d. 56,8
e. 68,8
10. Atom kuram ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi
dorudur?
a. Bileflikler birden fazla eflit atom ieren karflmlardr.
b. Kimyasal tepkimelerde elementin atomlar deifltirilerek yeni bileflikler elde edilir.
c. Katot flnlar anottan katoda doru akarlar.
d. Bir atomda btn pozitif yk ekirdektedir.
e. Thomsonun yapt alflmalar sonucu elektronun yk belirlenmifltir.
27
Yaflamn inden
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Yeni Elementler
Atom numaras 94 ten byk olan elementler, ounlukla atomalt paracklarn veya baflka atomlarn hzl
bir flekilde ar bir element atomlarna arptrlmas sonucu deney ortamnda oluflturulurlar. rnein, Manhattan Projesinde plutonyumun (Z=94) ntronlarla uyarlmas sonucu atom numaras 95 olan amerikiyum, -paracklar ile bombardmanyla atom numaras 96 olan
kriyum 1944 ylnda keflfedilmifltir. Baflka bir alflmada, demir atomlaryla kurflunun bombardman sonucu
atom numaras 108 olan hassiyum, bizmutun bombardman sonucu atom numaras 109 olan meitneryum elementleri keflfedilmifltir. Atom numaras 95 ve 111 arasnda olan elementlerin varl artk kesinleflmifltir.
1. e
Varl kesinleflmifl elementlerin yannda henz varlklar tam olarak kesinleflmemifl elementlerde vardr. Dubna
(Rusya)daki Nkleer Arafltrma Merkezi arafltrmaclar
ile Kaliforniya (A.B.D)deki Lawrence Livermore Ulusal
Laboratuvar arafltmaclar birlikte 2004 ylnda yksek
enerjili kalsiyum atom demeti ile amerikiyum atomlarn
bombardman etmifller ve sonucunda yeni ok ar bir
elementin 4 atomunu oluflturduklarn bildirmifllerdir.
Element 115 denilen bu elementin atomlarnn mrnn
90 milisaniye olduu ve bu atomlarn bozunarak mr
yaklaflk bir saniye olan element 113 atomlarn oluflturduklar ifade edilmifltir. Ancak bu elementlerin varl
henz kesinleflmemifltir. Benzer flekilde sentezlendikleri
dflnlen ancak varlklar henz kesinlefltirilemeyen
elementlerde (element 112, 113, 114, 115, 116, 118 ve
122) bulunmaktadr.
7. b
Grld zere insanolu birok alanda yrtt

alflmalar gibi yeni elementlerin sentezine de nem
vermekte ve bu konuda alflmalar yrtmektedir.
Kaynak:
http://en.wikipedia.org/wiki/Discoveries_of_the_chem
ical_elements & Brown, T. L., LeMay, H. E., Jr. & Bursten,
B. E. (2000). Chemistry: The central science, (8th ed.).
Upper Saddle River NJ: Prentice Hall.
2. a
3. b
4. e
5. b
6. c
8. d
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise Atom Numaras, Ktle

Numaras ve zotoplar bafllkl ksm yeniden
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Periyodik izelge
konusunu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Elementler konusunu
yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Maddenin Fiziksel ve
Kimyasal zellikleri bafllkl ksm yeniden
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Maddenin Fiziksel ve
Kimyasal zellikleri bafllkl ksm yeniden
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Birim Dnfltrmeleri
Yantnz yanlfl ise Atom Numaras, Ktle
Numaras ve zotoplar bafllkl ksm yeniden
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Anorganik Bilefliklerin
Adlandrlmas bafllkl ksm yeniden
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Atom Kuram ve Atomun
Yapsnn Keflfi bafllkl ksm yeniden
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Atom Kuram ve Atomun
Yapsnn Keflfi bafllkl ksm yeniden
okuyunuz.
28
Genel Kimya
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Verilen maddeler arasnda altn saf maddedir.
Sra Sizde 2
Ayran ve dondurma heterojen karflm, kalay element ,
maden suyu ve hava homojen karflm, fleker bilefliktir.
Sra Sizde 3
Kuru buzdan karbon dioksit gaz oluflumu fiziksel bir
deiflimdir. nk kuru buz kat karbondioksit olup
burada deiflim katdan gaza olmaktadr.
Sra Sizde 4
Karbon dioksit bilefliinde karbon elementinin ktlesinin oksijen elementinin ktlesine oran 12/32 den 0,375
olarak bulunur.
Sra Sizde 5
Eer atomun yaps Thomsonun ngrd flekilde olsayd -paracklarnn hepsinin atomdan sapmadan
gemeleri gerekirdi.
Sra Sizde 6
Atom numaras bir atomun ekirdeindeki proton says ifade ettiinden bir azot atomunun ekirdeinde 7
proton vardr.
Sra Sizde 7
NH2
Sra Sizde 8
Sra Sizde 9
Kalsiyum klorr bilefliinin forml birimi CaCl2 dr.
Sra Sizde 10
= Kuvvet # uzaklk
Birim = d
2
kg $ m
] g kg $ 2m
2 n m =
s
s
Sra Sizde 11
younluk = d 1, 4 # 10 3
= 1, 4
g
cm 3
] g3
kg
1000 g
c
m= 1m 3G
3n
1 kg
]100 cmg
m
Yararlanlan Kaynaklar
Chang, R. (2002). Chemistry (7th ed.). Boston: McGrawHill.
Petrucci, R. H. & Harwood, W. S. (1997). General
chemistry: Principles and modern applications (7th
ed.). Upper Saddle River NJ: Prentice-Hall.
Brown, T. L., LeMay, H. E., Jr., & Bursten, B. E. (2000).
Chemistry: The central science (8th ed.). Upper
Saddle River NJ: Prentice-Hall.
Bailar, J. C., Moeller, Jr. T., Kleinberg, J., Guss, C. O.,
Castellion, M. E., & Metz, C. (1984). Chemistry (2nd
ed.). Orlando: Academic Press.
Erdik, E. & Sarkaya, Y. (2005). Temel niversite kimyas.
Ankara: Gazi.
Petrucci, R. H., Harwood, W. S., & Herring, F. G. (2005).
Genel kimya: lkeler ve modern uygulamalar
[General chemistry: Principles and modern
applications (8. baskdan eviri) eviri Ed. T. Uyar
& S. Aksoy]. Ankara: Palme.
Chang, R. (2006). Genel kimya: Temel kavramlar
[General chemistry: Essential concepts (4. baskdan
eviri) eviri Ed. T. Uyar, S. Aksoy & R. nam].
Ankara: Palme.
GENEL KMYA
2
Amalarmz


Kimyasal tepkime denklemlerini yazabilecek,
Kimyasal tepkime denklemlerini denklefltirebilecek,
Mol kavramn ifade edebilecek,
Stokiyometri problemlerini zebilecek,
Bir bilefliin % bilefliminden kimyasal formln tretebilecek,
Bir tepkimede snrl bilefleni belirleyebilecek,
Bir tepkimenin verimini hesaplayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tepkime Denklemi
Stokiyometri
Atom Ktlesi
Mol Kavram
Avogadro Says
Ktle Yzdesi
Snrlayc Bileflen
Tepkime Verimi
erik Haritas
Genel Kimya
Kimyasal
Tepkimeler ve
Stokiyometri
KMYASAL TEPKMELER VE
DENKLEMLER
ATOM KTLES
MOL KAVRAMI VE AVOGADRO
SAYISI
KMYASAL FORMLLERN
BELRLENMES
STOKYOMETR
Kimyasal Tepkimeler ve
Stokiyometri
KMYASAL TEPKMELER VE DENKLEMLER
Bir kimyasal tepkimeyi ksaca bir veya birka saf maddenin belli koflullarda deiflime urayarak baflka madde veya maddelere dnflmesi olarak tanmlayabiliriz.
Gnlk yaflamda, evremizde birok kimyasal tepkime gerekleflmektedir. Evlerimizi stmak, otomobillerimizi alfltrmak iin kullandmz enerji yanma tepkimelerinin bir sonucudur. Geliflen teknoloji ile yaflammzn ayrlmaz paras haline gelen cep telefonlar, bilgisayarlar, televizyon kumandalar, radyolar piller ile
alfltrlmaktadr ve piller bu enerjiyi ilerindeki kimyasallarn ykseltgenme-indirgenme tepkimelerinden retmektedirler. Evlerimizde yaplan temizlik srasnda
asit-baz tepkimeleri gerekleflmektedir. Meyve sularnn zamanla bozunmas kimyasal tepkimelerden kaynaklanmaktadr. Dier taraftan vcudumuzda meydana
gelen birok hastalk ve bu hastalklarn tedavileri kimyasal tepkimelere dayanmaktadr. rnein mide asidini gidermek iin kullanlan ilalarn ou alminyum
hidroksit ierir ve mide asidi sorunu asit-baz tepkimesi ile giderilir. Difl rmesi,
tketilen besinlerdeki asitli bileflenlerin difl minesindeki bazik gruplarla tepkimesi
ile bafllamaktadr. Tm bu rneklerden anlafllabilecei gibi etrafmzda fark edilebilen ve fark edilemeyen birok kimyasal tepkime yaflammzn bir parasdr.
Kimyasal Tepkimelerin Snflandrlmas

ok genel bir snflandrma ile kimyasal tepkimeler drt ana grupta toplanabilir:
Sentez Tepkimeleri: Bu tepkimelerde, iki veya daha fazla element veya bileflik bir araya gelerek, yeni bileflik olufltururlar. Bu tepkimeler iin genel tepkime
denklemi afladaki gibidir:
A + B $ AB
Fe(k) + S(k) $ FeS(k)
C(k) + O2(g) $ CO2(g)
CaO(k) + SO3(g) $ CaSO4(k)
RNEK
32
Genel Kimya
Ayrflma (Bozunma) Tepkimeleri: Bu tepkimelerde, sentez tepkimelerinin

tersine bir bileflik yeni bilefliklere ve/veya elementlere ayrflr. Bu tr tepkimeler,
tepkenin kararsz bir bileflik olduu veya s, flk, elektroliz gibi enerjiler ile kimyasal balarn krld durumlarda gerekleflirler.
Genel tepkime denklemi afladaki gibidir:
AB $A + B
RNEK
iflareti tepkimenin
stlarak gereklefltiini
belirtir.
2KCl(k) + 3O (g)
2KClO3(k) $
2
Ca(OH) (k) $ CaO(k) + H O(g)

2
2NaHCO3(k) $ Na2CO3(k) + H2O(g) + CO2(g)
Yer Deifltirme Tepkimeleri: Bir bileflikteki baz atom veya gruplarn, bir
baflka bileflikteki atom veya gruplar ile yer deifltirmesi tepkimeleridir. Kimyada
sklkla karfllafllan ykseltgenme-indirgenme tepkimeleri bu grup iinde deerlendirilir. Bu tepkimeler iin genel tepkime denklemi afladaki gibidir:
A + BC $ AC + B
RNEK
Zn(k) + 2HCl(sulu) $ ZnCl2(sulu) + H2(g)

Cl2(g) + 2NaBr(sulu) $ 2NaCl(sulu) + Br2(g)
Zn(k) + CuCl2(sulu) $ ZnCl2(sulu) + Cu(k)
kelek, bir tepkimede,

zcde znmeden
ayrlan kat maddedir.
yonik Tepkimeler: Sulu zeltilerde iyonik trler arasnda gerekleflen bu

tepkimelerde, zt ykl iyon iftleri bir araya gelerek kelek oluflturabilirler, gaz
kflna neden olabilirler veya iyonik olmayan baflka bileflikler oluflturabilirler. Bu
tepkimeler iin genel tepkime denklemi afladaki gibidir:
AB + CD $ AD + CB
RNEK
NaCl(sulu) + AgNO3(sulu) $ NaNO3(sulu) + AgCl(k)

Na2S(sulu) + 2HCl(sulu) $ 2NaCl(sulu) + H2S(g)
HCl(sulu) + NaOH(sulu) $ NaCl(sulu) + H2O(s)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Afladaki tepkimeleri
SIRA SZDE snflandrnz.
2P(k) + 3Cl2(g) $ 2PCl3(g)
D fi N E L M
MgO(k) + H2O(s) $ Mg(OH)2(k)

CaCO3(k)S $
O R UCaO(k) + CO2(g)
Fe(k) + CuSO4(sulu) $ FeSO4(sulu) + Cu(k)
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
Mg(k) + H2O(s) $ MgO(k) + H2(g)

BaCl2(sulu)
Na2SO4(sulu) $ 2NaCl(sulu) + BaSO4(sulu)
SIRA +
SZDE

AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
33
2. nite - Kimyasal Tepkimeler ve Stokiyometri
Kimyasal Tepkime Denklemlerinin Yazlmas

Bir kimyasal tepkimenin ifadesi kimyasal denklemdir. Bir kimyasal denklem,
gerekleflen tepkime ile ilgili eflitli bilgiler verir ve bu bilgilerin doru deerlendirilmesiyle ilgili tepkimenin hangi maddeler arasnda olduu, tepkimenin hangi koflullarda gereklefltii gibi nemli bilgiler edinilebilir. Yukarda, tepkime trlerini
anlatrken verilen rnek tepkimelerde, tepkimeye giren atom, molekl veya iyonlarn hangileri olduu, bu tepkimelerin hangi koflullarda gereklefltii, tepkime
tepken ve rnlerinin hangi formda olduu (kat, sv, gaz, zelti) verilmifl olmasna ramen tepkenlerin hangisinden ne kadar kullanld ve rnlerin hangisinden ne kadar olufltuu bilinmemektedir. Bilimde en nemli ltlerden biri de tekrarlanabilirlik olduundan, bir tepkimenin tekrarlanabilirlii o tepkimeyle ilgili
tm detaylarn bilinmesiyle salanabilir. Bu nedenle bir tepkime denkleminin doru bir flekilde, kurallara uygun yazlmas, tepkimenin doru okunmasna dolaysyla da tekrarlanabilirliinin kantlanmasna yardmc olur.
Bir kimyasal denklem basite, tepkimede kullanlan tepkenlerden (reaktant,
tepkimeye girenler) ve oluflan rnlerden (tepkimeden kanlar) meydana gelen
flematik bir ifadedir.
fiimdi bir kimyasal tepkime denkleminin nasl yazlmas gerektiini rnekler
zerinde aflama aflama grelim:
Kimyasal tepkime denklemi:

Tepken $ rn
1. Denklemde tepkenler sola, rnler saa yazlr. Birden fazla tepken ve

rn var ise aralarna + iflareti konulur. rnek bir tepkime denklemini flu flekilde verebiliriz:
Na + H2O $ NaOH + H2
Yukardaki tepkime okunduunda sodyum metalinin, su ile tepkimesinden
sodyum hidroksit ve hidrojen oluflmufltur denir.
2. Tepkimenin tipini belirtmek zere tepken ve rnler arasna bir ok konulur.
Tek ynl ok, tepkimenin tek ynl ve rnler ynne doru tamamlanan bir tepkime olduunu gsterirken, ift ynl ok, tepkimenin bir denge tepkimesi olduunu ve tepkenler rnlere dnflrken, rnlerin de tepkenlere dnfltn
gsterir.
Na + H2O $ NaOH + H2
tepkimesi, bu tepkime, rnler ynne doru yryp tamamlanan (tek ynl)
bir tepkimedir fleklinde ifade edilebilir.
Denge tepkimesine rnek olarak,
CH3COOH + H2O
? CH3COO- + H3O+
tepkimesi verilebilir. Denklemden, asetik asit ve suyun denge tepkimesi ile asetat
ve hidronyum iyonlar olufltuu ve tepkenlerin tamamnn tepkimeye girmedii
sylenebilir.
ift ynl ok: ?
RNEK
34
Genel Kimya
3. Tepken ve rnlerin hangi fiziksel halde olduklarn gstermek zere;

(k): kat, (s): sv, (g): gaz, (sulu): sulu zelti gsterimleri tepkime denklemlerindeki tepken ve rnlerin formllerinin yanna yazlr. fiimdi bunu rneimize
uygulayalm.
Na(k) + H2O(s) $ NaOH(sulu) + H2(g)
Yukardaki denklemden, tepkimede sodyumun kat, suyun sv, sodyum hidroksitin sulu zelti ve hidrojenin gaz halde olduunu anlayabiliriz.
4. Tepkimenin hangi koflullarda olduu tepkime okunun zerine yazlr. rnein, iflareti s anlamna gelir ve tepkimenin stlarak gereklefltiini belirtir. Buna iliflkin rnekleri bu nitede grdk. Gerekiyorsa tepkime zcs ve scakl
da ok zerine yazlabilir.
5C
Na(k) + H2O(s) $ NaOH(sulu) + H2(g)
5. Kimyasal tepkime denklemleri ktlenin korunumu yasasna gre denklefltirilir. Bunu rnek
denklemimize uygularsak
SIRA SZDE
SIRA SZDE
2Na(k) + 2H2O(s) $ 2NaOH(sulu) + H2(g)

D fi N E L M
D fi N E L M
elde ederiz. Bu tepkime okunduunda 2 atom sodyum ile 2 molekl suyun tepkimesinden, 2 molekl (forml birim) sodyum hidroksit ve 1 molekl hidrojen elde
S O R U
edilmifltir denir.
S O R U
Kimyada atom,
saylarndan ziyade mol saylar kullanlr. Mol ve mol says kavD Kmolekl
KAT
ramlar bu nitenin ileriki ksmlarnda grlecektir. Bu tepkime mol saylar kullanlarak flu flekilde
SIRAifade
SZDEedilebilir: 2 mol sodyum metali ile 2 mol suyun tepkimesinden,
2 mol sodyum hidroksit ve 1 mol molekler hidrojen elde edilir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

Stokiyometri konusunu bu
nitenin ileriki blmlerinde
greceiz.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
RNEK
AMALARIMIZ
Yukardaki
rnekte tepkenler sodyum ve su ile rn sodyum hidroksitin nndeki saylar, denklemin her iki tarafndaki atomlarn saylarn denklefltirmek yani
ktlenin korunumu yasasnn gerei olarak yazlmfltr. Bu saylara stokiyometrik
T A Kimyasal
P
katsaylarKdenir.
bir denklemin denklefltirilmesi ile ilgili detayl bilgi aflada verilmifltir.
T E L EDenklemlerin
VZYON
Kimyasal
Denklefltirilmesi
Ktlenin korunumu yasasna gre bir kimyasal tepkimede, tepkimeye giren

maddelerin (tepkenlerin) ktlelerinin toplam, tepkimeden kan maddelerin (rnlerin) ktlelerinin
N T E R N E Ttoplamna eflittir. Buradan tepkimeye giren atom saysnn tepkimeden kan atom saysna eflit olmas gerektii sonucu kar. Bir tepkime denklemi, tepken ve rnlerin hangi oranlarda birlefltiini gsteren stokiyometrik
katsaylar yazlarak denklefltirilir. fiimdi tepkime denklemi denklefltirilirken uyulmas gereken kurallar bir rnek tepkime zerinde grelim.
Evlerimizde kullandmz ocak gaz tpleri btan gaz iermektedir. Aflada btan gaznn yanma tepkimesinin denklefltirilmesinin nasl yaplaca adm adm
gsterilmifltir.
35
1. Bu tepkimede btan (C4H10) ve oksijen (O2) tepken, karbon dioksit (CO2)

ve su (H2O) rn olarak yeralr. Tepkime denkleminin her iki tarafndaki her bir
elemente ait atomlar ayr ayr saylr.
C4H10 + O2 $ CO2 + H2O
Sol taraf (tepkenler)
Sa taraf (rnler)
4 C atomu
1 C atomu
10 H atomu
2 H atomu
2 O atomu
3 O atomu
Bu izelgeden anlafllaca zere her bir elemente ait atom saylar her iki tarafta ayn olmadndan, tepkime denklemi denk deildir.
2. Tepkime denkleminin denklefltirilmesinde elementel haldeki (C, H2, N2, O2,
F2, Cl2, Br2, I2, Cu, Hg, Fe gibi) tepken veya rnlerin stokiyometrik katsaylar en
son belirlenir. Dolaysyla tepkime denklemini denklefltirmeye bilefliklerden bafllamak kolaylk salar. Buradaki tepkimemiz iin nce elementel haldeki oksijen yerine basit bir yaps olan ve farkl atomlardan oluflan karbon dioksit ile bafllanr.
Bylece tepkime denkleminin her iki tarafndaki karbon saylar eflitlenir.
C4H10 + O2 $ 4CO2 + H2O
Hidrojen atom saylarn eflitlemek zere su moleklnn nne 5 stokiyometrik katsays yazlr.
C4H10 + O2 $ 4CO2 + 5H2O
Son olarak tepkime denklemindeki oksijen saysn eflitlemek zere O2 moleklnn nne uygun bir say yazlr.
C4H10 + 13/2O2 $ 4CO2 + 5H2O
3. Denklefltirmede bafllangta, kesirli saylar kullanlabilir, ancak denklefltirme
tamamlandktan sonra, denklemi kesirli saylardan kurtarmak iin tepkimedeki
stokiyometrik katsaylarn tm uygun bir say ile arplr.
Yukardaki denklem, 2 ile arplarak kesirli ifadeden kurtarlr.
2[C4H10 + 13/2O2 $ 4CO2 + 5H2O]
2C4H10 + 13O2 $ 8CO2 + 10H2O
SIRA SZDE
SIRA SZDE
4. Denklem denklefltirmek iin tepkenlerin ve rnlerin nitelikleri veya trleri

asla deifltirilemez.
D fi N E L M
Yukardaki rnekte oksijen saylarn eflitlemek iin O2 yerine O veya H2O yerine H2O2 yazmak yanlfl olur. nk bu tepkimede, tepken olarak atomik oksiS O R U
jen (O) bulunmamakta veya rn olarak H2O2 oluflmamaktadr.
D fi N E L M
S O R U
Bir denklemi denklefltirmek iin tepkime denklemine, tepkimenin tepkeni

rn olD K K Aveya
T
mayan bir maddeyi asla yazmaynz.
SIRA SZDE
zet olarak denklefltirilmifl bir tepkime denkleminde;

sol taraftaki toplam ktle = sa taraftaki toplam ktle,
sol taraftaki toplam yk = sa taraftaki toplam yk, AMALARIMIZ
ve atomlar iin;
sol taraftaki atom says = sa taraftaki atom says
eflitlikleri salanmaldr.
K T A P
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
rnek tepkime
denklemimizde, tepken ve
rnler ntral bileflikler
AMALARIMIZ
olduundan tepkime
denkleminin her iki
tarafndaki yk sfrdr.

K T A P
TELEVZYON
36
Genel Kimya
fiimdi birka denklefltirilmifl tepkime denklemine rnek verelim.

H2SO4(sulu) + 2NaOH(sulu) $ Na2SO4(sulu) + 2H2O(s)
2ZnO(k) + 2SO (g)
2ZnS(k) + 3O (g) $
2
2-(sulu)
3MnO4
4H+(sulu)
$ MnO2(k) + 2MnO4-(sulu) + 2H2O(s)
Verilen son rnekte, iyonlarn tepken ve rn olarak yer aldn gryoruz.

Bu tepkime denkleminde ktle denklii ve atom saylar denklii yannda, yk
denkliinin de salandn grebilirsiniz. Denklemin her iki tarafndaki toplam
yk, -2 dir.
SIRA SZDE
Maden ocaklarndaki
grizu patlamalarna belirli deriflimde metan (CH4)-hava karflm neden
SIRA SZDE
olur ve bu karflma grizu denir. Aflada verilen metan gaznn rn olarak olufltuu tepkime
denklemini denklefltiriniz ve denklefltirilmifl denklemi kendi cmlelerinizle ifade ediniz.
D fi N E L M
D fi N E L M
CO2(g) + H2(g)
S O R U
S O R U
Katalizr
CH4(g) + H2O(s)
ATOM KTLES
DKKAT
Buradaki 12 says kesin
saydr. Kesin saylar ile
ilgili nite 1 e bakabilirsiniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Atom ktlesiD iin

bir lek kullanlr. Uluslararas kabul sonucu, atom ktle
K K A bal
T
standart iin karbon
atomu seilmifl ve bu izotopun atom ktlesi 12
atom ktle birimi (akb) olarak kabul edilmifltir.
SIRA SZDE
Bu kabule
bal olarak, 1 atom ktle birimi, 1 tane karbon-12 atomunun ktlesinin 1/12 i olarak tanmlanmfltr. 1 akb ktle, yaklaflk olarak 1,660610-24g
ktleye eflittir.
AMALARIMIZ

1 akb = 1,660610-24g
K T A P
TELEVZYON
N T E R izelgelerde
NET
Periyodik
elementler iin verilen atom
ktlesi deerleri, ortalama
atom ktlesi deerleridir.
Bir elementte bir izotopun

bal kesri ile bal bolluu;
bal kesir = bal bolluk
/100 fleklinde iliflkilidir.
RNEK
Tanmlanmfl
K T AbuP akb kullanlarak, baflka elementlerin atomlarnn akb cinsinden ktleleri belirlenebilir. Aflada drt izotop ve akb cinsinden atom ktleleri rnek olarak verilmifltir:
13
6C
T E L E V Z Y O N 20
: 13,003 akb
10 Ne
: 19,992 akb
56
26 Fe
: 55,935 akb
54
26 Fe : 53,940
akb
Bildiiniz gibi, bir elementin izotoplar farkl ktlelere sahiptir. Bunu yukarda
NTERNET
verdiimiz rneklerde,
karbon-12 (12 akb) ve -13 izotoplar ile demir-54 ve -56
izotoplar iin grebilirsiniz. Ancak izotoplara bal bir alflma yaplmadka, herhangi bir izotopun ktlesinin bilinmesinin kimya alannda yaplan alflmalar iin
pek bir nemi yoktur. nk bu tr alflmalar iin kullanlan elementin izotoplarnn ktlelerine ve bal bolluklarna bal olarak belirlenen ortalama atom ktlesi deeri yeterlidir. Ortalama atom ktlesi yerine ksaca atom ktlesi terimi de
sklkla kullanlr. Ortalama atom ktlesi, elementi oluflturan izotoplarn ktlelerinin bal bolluk kesirleriyle arplp toplanmasyla elde edilir.
Ortalama atom ktlesi = (izotop-1 in ktlesi) (izotop-1 in bal kesri) +
(izotop-2 nin ktlesi) (izotop-2 nin bal kesri) + (izotop-3 n ktlesi) (izotop3 n bal kesri) + ...
Karbon elementinde bulunan, karbon-12 izotopunun ktlesi 12 akb, bal bolluu
%98,89 ve karbon-13 izotopunun ktlesi 13,0034 akb, bal bolluu %1,11 dir. Buna gre karbonun ortalama atom ktlesi nedir? Not: Karbonun bir de karbon-14
izotopu vardr, ancak bal bolluu ok dflk olduundan rneimizde bu izotop
hesaba katlmamfltr.
37
zm:
Karbonun ortalama atom ktlesi = (12 akb 0,9889) + (13,0034 akb 0,0111)
= 12,01 akb. Bu deer karbonun Periyodik izelgelerde verilen atom ktlesidir.
Gnlk yaflammzn bir paras olan camn yapsnda silisyum bulunmaktadr.
Silisyum
SIRA SZDE
izotoplarnn ktleleri ve bal bolluklar afladaki izelgede verilmifltir. Buna gre silisyumun ortalama atom ktlesini hesaplaynz.
D fi N E L M
zotop
Bal bolluk (%)
28Si
92,21
29Si
4,70
28,9765
3,09
D 29,9738
KKAT
30Si
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ktle (akb)
S O R U
S O R U
27,9769
DKKAT
SIRA SZDE
Atom ktlesi, ok kk bir ktleye karfllk geldiinden, gnlk yaflantmzda

kullandmz gram, kilogram gibi ktle l birimlerini, bir atomun ktlesini belirtmek iin kullanmayz. Aflada verilen deer, bu durumunAMALARIMIZ
nedenini aka ifade etmektedir.
SIRA SZDE

K Tg. A P
1 akb = 1,6606 10-24 g = 0,0000000000000000000000016606
AMALARIMIZ
K T A P
MOL KAVRAMI VE AVOGADRO SAYISI

TELEVZYON
Yukarda verilen deer bir atomun ktlesinin terazi ile tartlamayacan
aka
gstermektedir. Atomun ktlesinin ok kk bir deer olmas ve bir elementin
veya bilefliin ok kk rneklerinde bile ok byk sayda atom veya molekl
olmas nedeniyle mol kavram gelifltirilmifltir. fiimdi Avogadro saysn
ve mol kavNTERNET
ramn aklayalm. Tam olarak 12 gram karbon-12 izotopu ieren bir rnekte,
6,02214179 1023 tane atom bulunur ve bu sayya Avogadro says (NA) denir.
Avogadro says kadar atom veya molekl ieren herhangi bir maddenin miktar
1 mol olarak kabul edilmifltir. Mol says, n ile gsterilir. Bu durumu, 1 mol karbon-12 atomu rnei, 6,02214179 1023 tane karbon-12 atomu ierir ve ktlesi 12
gramdr fleklinde de ifade edebiliriz. 1 mol maddenin ktlesine, mol ktlesi (MA)
denir ve mol ktlesinin birimi g/mol dr.
Hesaplamalarda mol kavramnn kullanlmasyla, ok kk bir deer olan atomun ktlesi ile ifllem yapmak yerine, mol baflna 6,022 1023 tane atoma sahip bir
ktleyle ifllem yaplr. Bu da ifllemlerdeki saylarn bol sfrl olmasn engeller ve
ifllemlerin basitleflmesini salar. rnein, demirin mol ktlesi, 55,84 g/mol, gmfln mol ktlesi 107,86 g/mol ve karbonun mol ktlesi 12,01 g/mol dr.
Mol ktlesi ile atom ktlesi arasnda flu flekilde bir iliflki vardr: Herhangi bir element iin mol ktlesi ile atom ktlesi saysal deer olarak ayndr ancak birim olarak mol ktlesinin birimi g/mol, atom ktlesinin birimi akb dir. rnein karbonun
mol ktlesi 12,01 g/mol iken, atom ktlesi 12,01 akb dir. Bir atom veya molekln
mol says (n), ktlesinin (m) mol ktlesine (MA) blnmesiyle hesaplanr.
n =
m
MA
T E LAvogadro
EVZYON
ou ifllem iin
saysnn deerini
6,0221023 mol-1 almak
yeterlidir.
NTERNET
Elementlerin mol ktleleri

kitabn sonundaki
izelgelerde verilmifltir.
Mol ktlesinin, ktleyi mol

saysna ve mol saysn
ktleye evirmek iin bir
evirme faktr olduunu
fark ettiniz mi?
38
Genel Kimya
Dier yandan, bir bilefliin mol ktlesi, bileflii oluflturan atomlarn mol ktlelerinin toplanmasyla bulunur.
RNEK
Demirin paslanmas (oksitlenmesi) ile oluflan demir(III) oksitin (Fe2O3) mol ktlesini afladaki veriler yardmyla hesaplaynz.
MA (Fe) = 55,84 g/mol, MA (O) = 16,00 g/mol
zm:
1mol Fe2O3 bileflii 2 mol Fe ve 3 mol O atomunun birleflmesiyle meydana gelmifltir. Buna gre;
? MA (Fe2O3) = 2 (MA(Fe)) + 3 (MA(O)) = (2 55,84 g/mol) + (3 16,00
g/mol) = 159,68 g/mol bulunur.
RNEK
0,70 mol demir(III) oksitin ktlesinin ka gram olduunu ve ka tane Fe2O3 molekl ierdiini hesaplaynz.
zm:
Mol tanmna gre;
159,68 g Fe O
2 3 = 111,78 g
? g Fe 2O3 = (0,70 mol Fe 2O3 )
1 mol Fe 2O3
6,022 1023 Fe O molekl
2 3
? Fe 2O3molekl = (0,70 mol Fe 2O3 )
1
m
ol
Fe
O
2 3
= 4,22 1023 molekl
zetle, bir bilefliin mol says biliniyorsa, Avogadro says yardmyla bileflii
oluflturan molekl says ve mol ktlesi (MA) yardmyla ktlesi (m) hesaplanabilir.
Bu iliflkiye ktle-mol-tanecik says iliflkisi denilir. Bu iliflki aflada flematik olarak verilmifltir.
fiekil 2.1
Ktle - Mol Tanecik Says
liflkisinin fiematik
Gsterimi
fiimdi de ktlesi bilinen bir bilefliin ktle-mol-tanecik says iliflkisiyle mol ve

molekl saylarnn hesaplanmasna iliflkin bir rnek zelim.
RNEK
51,23 g C10H22 bilefliinin mol saysn ve ka tane molekl ierdiini hesaplaynz.

zm:
Ktlesi bilinen, bir bilefliin mol saysn bulabilmek iin ncelikle mol ktlesi
hesaplanmaldr. C10H22 nin mol ktlesi 142,3 g/mol dr.
C10H22 nin mol ktlesinden ve ktlesinden mol says flu flekilde hesaplanr:
1 mol C H
10 22 = 0,36 mol C H
? mol C10 H 22 = (51,23 g C10 H 22 )
10 22
142,3 g C10 H 22
39
C10H22 nin mol saysndan Avogadro says yardmyla molekl says flu flekilde hesaplanr:
6,022 1023molekl C H
10 22 = 2,17 1023molekl
? C10 H 22 molekl = (0,36 mol C10 H 22 )
1
mol
C
H
10
22
Zaman zaman eflitli ev gerelerinin bozulmasna neden olan kire,

yapsnda
SIRA
SZDE kalsiyum
karbonat (CaCO3) ierir. Bir aydanlktan kaznan 1 g kirecin ktlece %90 CaCO3 ierdii
tespit edilmifltir. Buna gre bu kire rneinde ka mol ve ka tane CaCO3 forml birimi
D fi N E L M
vardr?
SIRA SZDE
D fi N E L M
KMYASAL FORMLLERN BELRLENMESS O R U
S O R U
Sabit oranlar yasasna gre; elementler, bileflikleri oluflturmak zere bir araya geldiklerinde ktleleri arasnda sabit bir orann olduunu ve bu orann deiflmediiDKKAT
ni nite 1 de grdk. Bir bileflikte, elementlerin ktleleri arasnda sabit bir oran olmas, o elementlerin mol saylarnn da sabit olaca anlamna gelir. Dolaysyla, bir
SZDE Bir bileflibilefliin kimyasal forml, sabit oranlar yasasna dayanlarakSIRA
bulunur.
in bulunan forml, o bilefliin bir moleklnde bulunan atomlarn saysn verir.
Bir bilefliin formln bulmak iin genellikle ktle yzdesinden faydalanlr ve
AMALARIMIZ
ktle yzdeleri deneysel olarak belirlenir.
Bir elementin ktle yzdesi,
DKKAT
SIRA SZDE
Ktle yzdesi kavram
zerinde nite 8 de detayl
bir flekilde durulacaktr.
AMALARIMIZ

Elementin ktle yzdesi=
elementin ktlesi
bilefliin ktlesi
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
100
fleklinde hesaplanr. fiimdi bir bileflik iin ktle yzdesinin nasl hesaplandn bir
rnek zerinde grelim.
N T Eanalizi
R N E T sonucunSadece fosfor ve klor ierdii bilinen bir bilefliin 9,75 gramnn
da 1,45 gram fosfor ierdii bulunmufltur. Bu bilefliin ktlece yzde bileflimini
bulunuz.
NR
T EN
R NEEK
T
zm:
?%P =
1,45 g P
100 = % 14,87 P
9,75 g rnek
? g Cl = 9,75 g rnek 1,45 g P = 8,30 g Cl

? % Cl =
8,30 g Cl
100 = % 85,13 Cl
9,75 g rnek
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Bu bileflik ktlece %14,87 P ve % 85,13 Cl iermektedir. Grld gibi iki elementin ktlelerinin % leri toplam 100 etmektedir. Bu da bize zmn bir salaS O R U
masn vermektedir.
Yukardaki problemin zmnde elementlerin birinin ktle yzdesini
sonD belirledikten
KKAT
ra, dierinin ktle yzdesi 100 den belirlenen yzde karlarak da bulunabilir. Ancak bu
durumda ilk belirlenen yzde yanlfl hesaplanmfl ise problemin zm yanlfl olur ve buSIRA SZDE
nu fark edemeyiz.
AMALARIMIZ
K T A P

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
40
SIRA SZDE
Genel Kimya
D fi N E L M
fiimdi deSkimyasal
forml bilinmeyen bir bilefliin kimyasal formlnn nasl
O R U
belirlenecei zerinde duralm.
S O R U
DKKAT
Basit forml iin nite 1 e
baknz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
RNEK
Askorbik asit,
C vitaminidir.
Bu vitamin karbon, hidrojen ve oksijen ierir. 2,490 g askorSIRA
SZDE
bik asit analiz edildiinde 1,019 g C ve 0,114 g H ierdii bulunmufltur. Bu bilefliin elementlerinin ktlece yzdelerini belirleyiniz. Not: rnekteki oksijen ktlesi verilmemifltir,
fi N E L M
ancak bunuDhesaplayabilirsiniz.
DKKAT
Basit Formllerin Belirlenmesi

Bir bilefliin kimyasal formln belirlemek iin, eflitli deneysel yntemlerle nce
SIRA SZDE
bileflii oluflturan
atomlarn trleri ve ktle yzdeleri saptanr. Buna iliflkin bir rnei yukarda zdk. Ardndan bu ktle yzdeleri, mol saylarna evrilerek bileflikte her bir
atomdan ka mol olduu bulunur. Bulunan bu mol saylar ounlukAMALARIMIZ
la kesirli deerlerdir ve bu kesirli deerleri tam saylara evirmek iin her bir deer en kk kesirli deere blnr. Bu flekilde elde edilen deerler atomlarn bileflikte, hangi
birlefltiini gsteren deerler olup bilefliin basit (deneyK oranlarda
T A P
sel) formln belirlememizi salar.
Basit forml, bileflii oluflturan atomlarn tr ve birbirlerine gre oranlar
hakknda Tbilgi
daha sonra greceimiz molekl forml, bileflii olufltuE L E Vverirken;
ZYON
ran atomlarn tr ve gerek saylar hakknda bilgi verir. fiimdi bir bilefliin basit
formlnn bulunmasna rnek verelim.

N T E R N E T bir maddenin eflitli deneysel alflmalar sonucunda ktlece

Bileflimi bilinmeyen
%69,41 C, %5,82 H, %11,56 N ve %13,21 O ierdii saptanmfltr. Buna gre bu bilefliin basit formln bulunuz.
zm:
Deneylerin belirli bir ktlede rnein, 100 g rnek ile yapld varsaylarak zme bafllanr. nce verilen atomlara ait ktle yzdelerinin toplamnn 100 edip
etmedii kontrol edilir.
69,41 + 5,82 + 11,56 + 13,21 = 100
Bu durumda bilefliimizde C, H, N ve O den baflka elementlerin atomlar bulunmamaktadr. Bu ifllemden sonra her bir atomun 100 gram rnekteki ktlesi hesaplanr.
69,41 g C
= 69,41g C
? g C = (100 g rnek)
100 g rnek
5,82 g H
= 5,82 g H
? g H = (100 g rnek)
100 g rnek
11,56 g N
= 11,56 g N
? g N = (100 g rnek)
100 g rnek
13,21 g C
= 13,21g O
? g O = (100 g rnek)
100 g rnek
Bu deerler kullanlarak, bileflii oluflturan her bir elementin mol says hesaplanr.
41
1 mol C
= 5,7794 mol C
? mol C = (69,41 g C)
12,01 g C
1 mol H
= 5,8200 mol H
? mol H = (5,82 g H)
1,00 g H
1 mol N
= 0,8257 mol N
? mol N = (11,56 g N)
14,00 g N
1 mol O
= 0,8256 mol O
? mol O = (13,21 g O)
16,00 g O
Grld gibi bulunan mol saylar kesirli deerlerdir. Bunlar, en kk kesirli deere blnerek tam saylara dnfltrlrler.
C
5,7794 mol
=
= 7, 0
O 0,8256 mol
H
5,8200 mol
=
= 7, 0
O 0,8256 mol
N
0,8257 mol
=
= 1, 0
O 0,8256 mol
O 0,8256 mol
=
= 1, 0
O 0,8256 mol
Bu flekilde bileflikteki atomlarn bal oranlar tam sayl olarak bulunmufl olur.
O halde bilefliin basit forml C7H7NO dur.
Molekl Formllerinin Belirlenmesi

Bir bilefliin mol ktlesi biliniyorsa, basit forml yardmyla molekl forml
saptanabilir
Bunun iin basit formln mol ktlesi hesaplanr ve bilefliin deneysel olarak
saptanmfl mol ktlesiyle oranlanr, bylece iki ktle arasndaki iliflki rakamsal olarak saptanr. Bir bilefliin molekl formlnn nasl bulunacana iliflkin bir rnek
aflada verilmifltir.
Yukarda basit forml bulunan bilefliin, mol ktlesi 242,28 g/mol ise molekl
forml nedir?
zm:
Yant bulabilmek iin basit formln mol ktlesini belirlemek gerekir.
MA (C7H7NO) = (7 12,01 g/mol) + (7 1,00 g/mol) + (1 14,00 g/mol) + (1
16,00 g/mol) = 121,07 g/mol
M A (bileik)
M A (C7 H 7 NO)
242,28
2
121,07
Bu deer, molekl formlndeki atom saylarnn, basit formldeki atom saylarnn 2 kat olmas gerektiini gsterir. Bylece bilefliimizin molekl forml;
C14H14N2O2 olarak bulunur.
Molekl forml iin nite

1 e bakabilirsiniz.
RNEK
SIRA SZDE
SIRA SZDE
42
D fi N E L M
S O R U
SIRA SZDE
Genel Kimya
DKKAT
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R Ubilinmeyen bir maddenin %24,27 C, %4,08 H ve %71,65 Cl ierdii ve

Kimyasal forml
SIRA SZDE
mol ktlesinin 98,92 g/mol olduu deneysel olarak saptanmfltr. Buna gre bu bilefliin
basit formln
formln bulunuz.
D K ve
K A molekl
T
D fi N E L M
Yakma Analizi
SIRA SZDE
S O R U
SIRA SZDE
Bir bileflikteki
ktle yzdelerinin belirlenmesi amacyla eflitli ynS O elementlerin
R U
temlerin kullanldn belirtmifltik. Yakma analizi bu yntemlerden birisidir ve
kimyada sklkla
organik bilefliklerin analizinde kullanlmaktadr.
AMALARIMIZ
KKAT
Bu analizD ynteminde,
organik esasl (C, H, N, O, S ieren) bir bileflik yksek
scaklkta yaklr, yani oksijen ile tepkimeye sokulur. Bylece bilefliin yapsndaki karbon (C)
karbon
dioksite (CO2), hidrojen (H) suya (H2O) dnfltrlr ve baKSIRA
T SZDE
A P
z zel dzeneklerde toplandktan sonra miktarlar tespit edilir. Geliflmifl elementel analiz cihazlar azot (N) ve kkrdn (S) ktle yzdelerini de belirleyebilmekAMALARIMIZ
tedir. Bu yntemde
yakma ifllemi srasnda oksijen gaz (O2) kullanldndan, moTELEVZYON
lekln yapsndaki oksijenin (O) miktar dorudan belirlenemez. fiekil 2.2 de basit bir yakma nitesi verilmifltir.
AMALARIMIZ
DKKAT

AMALARIMIZ
TELEVZYON

Odunun ve petrol rnlerinin

yanarken, karbondioksit ve
su
oluflturduklarn
ve enerji
KSIRA
karttklarn
T SZDE
A P
aa
dflnnz.
K T A P
NTERNET
T E L E Vfiekil
Z Y O N2.2
K T A P
Bir arama motoruna

N T E R N E Tcombustion analysis terimini yazarsanz, yakma analizi ile ilgili ok
sayda grsele ulaflabilirsiniz.
TELEVZYON
Basit Bir Yakma

nitesi
NTERNET
NTERNET
fiimdi yakma analizi ile kimyasal forml belirlenmesine ynelik bir rnek zelim.
RNEK
Sadece karbon, hidrojen ve oksijenden oluflan ve mol ktlesi 62,00 g/mol olan bir
maddenin 26,95 g lk bir rnei yakldnda, 38,29 g CO2 ve 23,24 g H2O aa
kmaktadr. Bu maddenin molekl formln bulunuz.
zm:
Moleklde bulunan C, H, O nin bal saylar bilinmediinden tepkime denklemini yazarken bilefliin formln CxHyOz fleklinde ifade edelim. Amacmz x, y,
z bilinmeyenlerinin saysal deerini tespit etmektir.
CO + H O
C HO +O $
x y z
nce oluflan CO2 ve H2O rnlerinin mol saylar bulunur.

1 mol CO
2 = 0,870 mol CO
? mol CO2 = (38,29 g CO 2 )
2
44,01 g CO 2
1 mol H O
2 = 1,291 mol H O
? mol H 2 O = (23,24 g H 2O)
2
18,00 g H 2O
43
Yaklan maddedeki tm C atomlar CO2 molekllerine ve tm H de H2O molekllerine dnfltnden bu maddeler arasnda mol - mol iliflkisi kurularak, bilinmeyen maddedeki C ve H atomlarnn mol saylar bulunur.
1 mol C
= 0,870 mol C
? mol C = (0,870 mol CO2 )
1 mol CO2
2 mol H
= 2,582 mol H
? mol H = (1,291 mol H 2O)
1 mol H 2O
Yakma iflleminde sisteme dflardan oksijen verildiinden, yaklan bileflikteki
O miktar bilefliin ktlesinden, karbon ve hidrojen ktleleri kartlarak dolayl
yoldan bulunur. Bunun iin bileflik rneindeki karbon ve hidrojen miktarlarn
hesaplayalm.
12,01 g C
= 10,45 g C
? g C = (0,870 mol C)
1 mol C
1,00 g H
= 2,582 g H
? g H = (2,582 mol H)
1 mol H
Buradan,
? g O = toplam ktle - C ktlesi - H ktlesi
? g O = 26,95 g - 10,45 g - 2,58 g = 13,92 g O bulunur. Buradan oksijenin mol
saysn hesaplarsak;
1 mol O
= 0,870 mol O
? mol O = (13,92 g O)
16,00 g O
Bulunan bu deerlerden bileflikteki C, H ve O nun mol oranlarn hesaplayabiliriz.
C
0,870 mol
=
= 1, 0
O 0,870 mol
H
2,582 mol
=
= 3, 0
O 0,870 mol
Bu durumda bilefliin basit forml, CH3O olur.

Basit formln ktlesi ile bilefliin mol ktlesi oranlanarak molekl forml
bulunur.
MA (CH3O) = 12,01 g/mol + (3 1,00 g/mol) + 16,00 g/mol = 31,01 g/mol
M A (molekl)
M A (CH 3O)
62,00
22olduuna gre bu bilefliin molekl forml
31,01
C2H6O2 olarak bulunur.

Sadece karbon, hidrojen ve azottan oluflan ve mol ktlesi 136,20 g/mol
bir maddenin
SIRAolan
SZDE
5 g lk bir rnei yakldnda, 12,93 g CO2 ve 3,96 g H2O aa kmaktadr. Bu maddenin
molekl formln bulunuz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
STOKYOMETR
Bir tepkimedeki tm bileflenler (tepkenler ve rnler) arasndaki
S O mol,
R U ktle veya
hacim cinsinden madde miktar iliflkisine stokiyometri denir. Kimyasal tepkime
denklemlerinin denklefltirilmesi konusunda, denklefltirilmifl bir denklemde tepken
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
44
Genel Kimya
ve rnlerin nndeki saylarn stokiyometrik katsaylar olduunu ve bu katsaylarn tepkimede ilgili bileflenlerin mol saylar ile iliflkili olduunu renmifltik.
fiimdi stokiyometri yardmyla tepken ve rnler arasnda ktle - mol - ktle iliflkisinin nasl kurulabileceini grelim.
Ktle - Mol - Ktle liflkisi

Bir kimyasal tepkime denklemini denklefltirirken, stokiyometrik katsaylarn kullanldn grmfltk. Stokiyometrik katsaylar, nlerinde olduklar bilefliklerin tepkimedeki mol saylarn da belirttikleri iin tepkimedeki tepkenlerin ve rnlerin
miktarlarnn hesaplanabilmesini de salarlar. Aflada flema ile gsterilen bu iliflkiyle, denklefltirilmifl denklemde bulunan tepken veya rnlerden herhangi birisinin ktlesi biliniyorsa, dierlerinin ktlesini hesaplamak mmkn olmaktadr. Bu
iliflkiye Ktle - Mol- Ktle liflkisi denir.
fiekil 2.3
Ktle - Mol - Ktle
liflkisinin fiematik
Gsterimi
tepken-1 in
ktlesi (m1)
tepken-2 nin
ktlesi (m3)
RNEK
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
MA
MA
tepken-1 in
mol says (n1)
stokiyometri
rn-1 in
mol says (n2)
stokiyometri
stokiyometri
tepken-2 nin
mol says (n3)
rn-2 nin
mol says (n4)
rn-1 in
ktlesi (m2)
MA
rn-2 in
ktlesi (m4)
Demir(III) oksitin (Fe2O3) hidrojen ile indirgendii bir tepkimede, 22,50 g demir
elde edilmifltir. Buna gre, tepkimeye giren Fe2O3 ve H2 ile tepkime sonunda oluSIRA SZDE
flan H2O ktlelerini hesaplaynz.
zm: D fi N E L M
nce tepkime denklemi yazlarak, uygun stokiyometrik katsaylarla denklefltirilir.
Fe2O3(k)S +O 3H
R U2(g) $ 2Fe(k) + 3H2O(s)
D K K A T denklefltirilmeden, Ktle - Mol - Ktle liflkisi kurulamaz.
Bir tepkime denklemi
Ktlesi SIRA
bilinen
maddenin mol says hesaplanarak, bilinmeyenlerin mol saylaSZDE
r, tepkime denklemindeki stokiyometrik katsaylarla ifade edilen mol - mol iliflkisiyle bulunur.

AMALARIMIZ
1 mol Fe
= 0,40 mol Fe
? mol Fe = (22,50 g Fe)
55,85 g Fe
K T A P
1 mol Fe O
2 3 = 0,20 mol Fe O
? mol Fe 2 O3 = (0,40 mol Fe)
2 3
2 mol Fe
TELEVZYON
3 mol H
2 = 0,60 mol H
? mol H 2 = (0,40 mol Fe)
2
2 mol Fe
NTERNET
MA
NTERNET
45
3 mol H O
2 = 0,60 mol H O
? mol H 2 O = (0,40 mol Fe)
2
2 mol Fe
Bulunan mol saylar, mol ktleleri yardmyla ktleye dnfltrlr.
159,70 g Fe O
2 3 = 31,94 g Fe O
? g Fe 2 O3 = (0,20 mol Fe 2O3 )
2 3
1 mol Fe2 O3
2,00 g H
2 = 1,20 g H
? g H 2 = (0,60 mol H 2 )
2
1 mol H 2
18,00 g H O
2 = 10,80 g H O
? g H 2O = (0,60 mol H 2O)
2
1 mol H 2O
evirme faktrlerini zmsediiniz zaman birka basamakta yaptnz ifllemleri evirme faktrlerini ard arda kullanarak tek basamakta yapabileceksiniz. Yukardaki rnekteki Fe2O3 n ktlesi flu flekilde hesaplanabilirdi.
1 mol Fe
? g Fe 2O3 = (22,50 g Fe)

55,85 gFe
1 mol Fe O
2 3
2 mol Fe
159,70 g Fe O
2 3
1 mol Fe 2O3
= 31,94 g Fe2 O3
Benzer ifllemi H2 nin ktlesini belirlemek iin yapnz.
Doa sporlarnda, zellikle maaraclkta, aydnlatma amal kullanlan
karpit lambalar,
SIRA SZDE
karpitin (CaC2) su ile tepkimesinden kan asetilen (C2H2) gaznn yaklmas prensibine
dayanr. Sz konusu tepkimeyle retilen 4,25 g asetilenin yaklmasyla oluflacak karbon
D fi N E L M
dioksit ve su miktarn, yanma tepkime denklemini yazarak hesaplaynz.
Snrlayc Bileflen
D fi N E L M
S O R U
S O R U
fiimdiye kadar anlatlanlardan, bir kimyasal tepkime gereklefltirilirken, denklemdeki stokiyometrik katsaylara gre, tepkenlerden uygun miktarlar alnarak tepkiDKKAT
menin gereklefltirilebilecei sonucu ortaya kmaktadr. Ancak gerekte, bir kimyasal tepkime bafllatlrken baz tepkenlerin fazlas ortamda bulunabilir. Bir baflka
SIRA SZDE
ifadeyle tepkenlerin birisinin miktar dier tepken veya tepkenlere
gre daha azdr. Bu durum, zellikle kararsz bilefliklerle alflldnda sklkla karfllafllan bir
durumdur. Bu nedenle tepkimede tepkenlerden birisi snrlayc hale gelmektedir
AMALARIMIZ
ve tepkimenin takibi iin snrlayc bilefleni belirlemek gerekir. Snrlayc bileflen, bir tepkimede ilk harcanan tepkendir ve tepkime sonunda oluflacak rnlerin miktarn belirler.
K T A P
fiimdi suyun oluflum tepkimesini inceleyerek snrlayc bilefleni anlatmaya
alflalm.
Snrlayc bileflen bir

tepkimede ilk harcanan
tepkendir.
DKKAT

2H2(g) + O2(g) $ 2H2O(s)
TELEVZYON
Tepkime ortamna, rnein 4 molekl hidrojen ve 4 molekl oksijen koyduumuzu dflnn, bu durumda tepkime sonunda ka molekl su oluflur?
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
46
Genel Kimya
Denklefltirilmifl tepkime denklemine gre, 2 molekl hidrojen

gaz ile 1 molekl oksijen gaznn
tepkimesinden 2 molekl su oluflmaktadr. rneimizde, ortamdaki tm hidrojen moleklleri 2 molekl oksijen ile tepkimeye girerek, 4 molekl su oluflturur. Bu
durumda, bafllangtaki 4 molekl
oksijenden 2 si tepkimeye girmeden ortamda kalr. Bylece bu
tepkimede H2 snrlayc bileflen
olurken, O2 ise fazla (aflr) bileflen olur. Bu durum yanda flematik olarak gsterilmifltir.
RNEK
Kimya laboratuvarlarnda, desikatrlerde nem tutucu olarak kullanlan fosfor pentaoksit (P2O5) bileflii elementel fosforun (P), oksijen gaz (O2) ile tepkimesinden
elde edilmektedir. Bir deneyde, 27,0 g P, 50,0 g O2 ile tepkimeye sokulmufltur. Buna gre tepkimenin snrlayc bileflenini bulunuz.
zm:
4P(k) + 5O2(g) $ 2P2O5(k)
Snrlayc bilefleni belirlemek iin ncelikle tepkenlerin mol saylar bulunur.
1 mol P
= 0,871 mol P
? mol P = (27,0 g P)
31,00 g P
1 mol O
2 = 1,563 mol O
? mol O 2 = (50,0 g O2 )
2
32,00 g O2
Tepkime stokiyometrisi gerei 4 mol P, 5 mol O2 ile tepkimeye girer. Bu durumda fosforun mol olarak miktar, ortamdaki oksijenin hepsi ile tepkimeye girecek kadar deildir. 0,871 mol P ile tepkimeye girecek O2 mol saysn hesaplarsak;
5 mol O 2
= 1,089 mol O 2 bulunur. O halde ortam? mol O 2 = (0,871 mol P)
4 mol P
daki O2 fazla bileflen, P ise snrlayc bileflendir.
Tepkime Verimi
Bir tepkime sonunda elde edilebilecek rnlerin miktarlar teorik olarak hesaplanabilmektedir. Teorik verim hesaplanrken, tepkimenin %100 verimle gereklefltii varsaylr ve snrlayc bileflen ile rnler arasnda stokiyometri iliflkisi kurularak, %100
gerekleflen bir tepkimede rnlerden teorik olarak ne kadar oluflaca hesaplanr.
47
Tepkime verimi ise, deneysel rn miktar ile teorik rn miktar arasndaki

iliflkiyi ortaya koyar. Bir tepkimenin verimi genellikle % verim olarak belirlenir ve
afladaki gibi hesaplanr.
%verim=
gerek verim
teorik verim
100
fiimdi tepkime veriminin hesaplanmasna iliflkin bir rnek zelim.
RNEK
Yukarda snrlayc bilefleni bulunan P2O5 in oluflum tepkimesi bir laboratuvarda

gereklefltirildiinde, deney sonucunda 23,70 g P2O5 elde edilmifltir. Tepkimenin
verimini hesaplaynz.
zm:
Yukardaki rnekte snrlayc bileflen olarak P bulunmufltu. Snrlayc bileflene
bal olarak oluflacak P2O5 in teorik verimini ktle cinsinden hesaplarsak;
2 mol P O
2 5
? g P2 O5 = (0,871 mol P)
4 mol P
142,00 g P O
2 5 = 61,84 g P O
2 5
1 mol P2O5
Bulunan bu deer teorik verimdir. Gerek verim 23,70 g olarak verildiine gre;
% verim =
23,70 g P2 O5
gerek verim
100 =
100 = %38,32 dir.
61,84 g P2O5
teorik verim
Bir deneyde, 70,0 g demir (Fe) ile 70,0 g hidroklorik asit (HCl) tepkimesinden
SIRA SZDE 0,85 g hidrojen gaz (H2) oluflmaktadr. Buna gre a) Tepkimenin snrlayc bileflenini bulunuz,
b) Tepkimenin % verimini hesaplaynz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
48
Genel Kimya
zet
Tepkime denklemleri, kimyasal tepkimelerin flematik
ifadesidir. Kimyasal tepkime denklemleri, tepkimeye giren (tepkenlerin) ve tepkimeden kan maddelerin
(rnlerin) trleri ve zellikleri, tepkimenin hangi tr
tepkime olduu konularnda bilgi verir. Bir kimyasal
tepkime ktlenin korunumu gerei mutlaka denklefltirilmifl olmaldr. Kimyasal tepkime denkleminin doru
okunmas ve yorumlanmas tepkimelerin tekrarlanabilirliinde ve evrenselliinde nemli faktrlerdir.
Bir tepkime denklemi denklefltirilirken, tepken veya
rnlerin nne yazlan katsaylara stokiyometrik katsaylar denilir. Bu katsaylar tepkimelerde mol says olarak kabul edilerek, ktle - mol - ktle iliflkileriyle, herhangi bir tepkimede tepkenlerden hangi miktarlardan
alnrsa, ne kadar rn oluflabileceini hesaplamak
mmkndr.
Bir bilefliin bileflimi, eflitli yntemlerle bileflii oluflturan elementlerin trnn ve miktarlarnn belirlenmesiyle aydnlatlabilmektedir. Bileflii oluflturan atomlarn, ktlece yzdeleri deneysel olarak belirlenmekte ve
nce molekln basit forml ardndan da bilefliin
mol ktlesi yardmyla molekl forml belirlenebilmektedir.
Bir kimyasal tepkimede tepkimeye giren tepkenler ile

oluflan rnler arasnda stokiyometrik katsaylar yardmyla mol - mol, ktle - mol - mol - ktle iliflkileri kurarak tepkimedeki bileflenlerden herhangi birisinin miktarn belirlemek mmkndr.
Tepkime verimi, bir tepkimenin baflar dzeyini belirler
ve gereklefltirilen tepkimeden beklenen teorik rn
miktar ile deney sonucunda elde edilen deneysel rn
miktarnn bir orandr. Bir tepkimede oluflacak rnn
verimi, tepkime koflullarna ve zellikle snrlayc bileflene bal olarak deiflmektedir. Snrlayc bileflen tepkimede ilk harcanan tepkendir.
49
Kendimizi Snayalm
b KCl(k) + c O2(g)
1. a KClO3(k) $
Yukardaki tepkime denkleminde a, b, c stokiyometrik
katsaylarnn deerleri nedir?
a.
b.
c.
d.
e.
1, 1, 1
1, 1, 3
2, 2, 2
2, 2, 3
3, 2, 2
2. a K4Fe(CN)6 + b H2SO4 + c H2O $ d K2SO4 + e

FeSO4 + f (NH4)2SO4 + g CO
Yukardaki tepkime ile ilgili afladakilerden hangisi
dorudur?
a. a = 1, g = 5
b. a = 2, b = 6
c. b = 6, f = 2
d. c = 6, d = 2
e. e = 2, f = 2
3.
izotop
Atomik ktle (akb)
Bal bolluk (%)
16O
15,994915
99,7587
17O
16,999133
0,0374
18O
17,999100
0,2039
Oksijenin farkl izotopu vardr ve bu izotoplarn ktleleri ile bal bolluklar yukardaki izelgede verilmifltir. Buna gre oksijenin ortalama atom ktlesi akb cinsinden katr?
a. 15,980
b. 15,999
c. 16,980
d. 16,999
e. 17,970
4. Bir alaflm ktlece % 71,60 Cu ve %28,40 Al iermektedir. 2,25 g bir alaflm rneinde Cu ve Al iin afladakilerden hangisi dorudur?
a. 0,64 g Al ve 1,42 1022 tane Cu atomu
b. 1,64 g Cu ve 1,5 1024 tane Cu atomu
c. 2,25 10-2 mol Cu ve 1,42 1023 tane Al atomu
d. 2,4 10-2 mol Al ve 1,42 1023 tane Al atomu
e. 2,54 10-2 mol Cu ve 1,42 1022 tane Al atomu
5. Bir bileflik rneinin element analizi sonucunda,

ktlece %46,47 C, %5,80 H, %27,09 N ve % 20,64 O
ierdii bulunmufltur. Buna gre bilefliin basit forml
afladakilerden hangisidir?
a. C6H8N3O
b. C6H9N3O2
c. C7H9N2O2
d. C7H10N4O2
e. C7H12N3O
6. Karbon, hidrojen ve oksijen atomlar ieren bir flekerin 3,00 g rnei yakldnda 4,40 g CO2 ve 1,80 g
H2O oluflmaktadr. Buna gre flekerin basit forml
afladakilerden hangisidir? (fiekerin mol ktlesi 180,06
g/mol dr.)
a. C3H6O3
b. C4H8O3
c. C5H10O4
d. C5H11O5
e. C6H12O6
7. 17,50 g potasyum karbonat (K2CO3) ile ilgili afladakilerden hangisi dorudur?
a. 1,43 mol K2CO3 ierir.
b. 0,43 mol K ierir.
c. 6,08 g O ierir.
d. 4,20 g C ierir.
e. 25 1020 tane K2CO3 molekl ierir.
8. 1,00 g hidrojen gaznn (H2) fazlaca oksijen gaz (O2)
ile yaklmas sonucu bir miktar su (H2O) elde ediliyor.
Daha sonra elde edilen su, sodyum (Na) metali ile tepkimeye sokularak sodyum hidroksit (NaOH) ve hidrojen gaz (H2) elde ediliyor. Buna gre afladaki
ifadelerden hangisi dorudur?
a. 0,5 mol O2 tepkimeye girmifltir.
b. 0,5 mol H2 elde edilmifltir.
c. 19,99 g NaOH oluflmufltur.
d. 10,49 g Na tepkimeye girmifltir.
e. 8,02 g H2O kullanlmfltr.
9. SiO2(k) + 4HF(g) $ SiF4(g) + 2H2O(s)
Yukarda verilen tepkimeye gre 11,99 g HF, 27,03 g
SiO2 ile tepkimeye sokulmufltur. Tepkime sonucunda
0,096 mol SiF4 olufltuuna gre snrlayc bileflen ve
tepkime verimi afladakilerin hangisinde doru olarak
verilmifltir?
a. Snrlayc bileflen SiO2, verim %52,97.
b. Snrlayc bileflen SiO2, verim %53,43.
c. Snrlayc bileflen SiO2, verim %60,96.
d. Snrlayc bileflen HF, verim %53,97.
e. Snrlayc bileflen HF, verim %63,97.
50
Genel Kimya

10. 3Ca(OH)2(sulu) + 2H3PO4(sulu) $ Ca3(PO4)2(k) +
6H2O(s)
35,00 g kalsiyum hidroksitin, fazla fosforik asit ile tepkimesinden %92,40 verimle kalsiyum fosfat ve su elde edilmifltir. Buna gre afladakilerden hangisi dorudur?
a. 45,15 g Ca3(PO4)2 oluflur.
b. 48,87 g Ca3(PO4)2 oluflur.
c. 8,49 g H2O oluflur.
d. 0,28 mol H3PO4 kullanlr.
e. Snrlayc bileflen fosforik asittir.

1. d
2. d
3. b
4. e
5. b
6. e
7. c
8. c
9. e
10. a
Yantnz yanlfl ise, Kimyasal Denklemlerin

Denklefltirilmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Kimyasal Denklemlerin
Denklefltirilmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Atom Ktlesi konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mol Kavram ve Avogadro
Says konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kimyasal Formllerin Belirlenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yakma Analizi konusunu
Yantnz yanlfl ise Mol Kavram ve Avogadro
Says konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Stokiyometri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Snrlayc Bileflen ve Tepkime Verimi konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Snrlayc Bileflen ve Tepkime Verimi konularn yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
2P(k) + 3Cl2(g) $ 2PCl3(g)
sentez tepkimesi
MgO(k) + H2O(s) $ Mg(OH)2(k) sentez tepkimesi

CaCO3(k) $ CaO(k) + CO2(g)
ayrflma tepkimesi
Fe(k) + CuSO4(sulu) $ FeSO4(sulu) + Cu(k) yer deifltirme tepkimesi

Mg(k) + H2O(s) $ MgO(k) + H2(g) yer deifltirme tepkimesi
BaCl2(sulu)
Na2SO4(sulu)
BaSO4(sulu)
2NaCl(sulu)
iyonik tepkime
Sra Sizde 2
CO2(g) + 4H2(g) $ CH4(g) + 2H2O(s)
1 mol CO2 gaz, 4 mol H2 gaz ile tepkime vererek, 1 mol
CH4 gaz ve 2 mol sv H2O oluflturur.
Sra Sizde 3
Ortalama atom ktlesi = (0,9221 27,9769 akb) +
(0,0470 28,9765 akb) + (0,0309 29,9738 akb) = 28,09
akb
Sra Sizde 4
? g CaCO3 = (1 g rnek)
90 g CaCO 3
100 g rnek
= 0,90 g CaCO3
1 mol CaCO
3
? mol CaCO3 = (0,90 g CaCO3 )
100,06 g CaCO3
= 0,0090 mol CaCO3
? forml birimi CaCO3 = (0,090 mol CaCO 3 )

= 5,42 10
21
6,022 1023 forml birimi
1 mol CaCO3
CaCO3
forml birimi CaCO3
Sra Sizde 5
?%C =
?%H =
1,019 g C
2,490 g rnek
0,114 g H
2,490 g rnek
100 = % 40,92 C
100 = % 4,58 H
? g O = 2,490 g rnek - 1,019 g C - 0,114 g H = 1,357 g O
?%O =
1,357 g O
2,490 g rnek
100 = % 54,50 O
51
Elementlerin ktlece yzdeleri toplanarak salama yapldnda,

Toplam = 40,92 + 4,58 + 54,50 = 100 bulunur.
? mol CO 2 = (12,93 g CO 2 )
Sra Sizde 6
100 g lk bir rnek ile alflld kabul edilerek mol saylar hesaplanr.
? mol H 2 O = (3,96 g H 2 O)
? g C = (100 g rnek)
? mol C = (0,2938 mol CO 2 )
? mol H = (0,2200 mol H 2 O)
71,65 g Cl
= 71,65 g Cl
100 g rnek
2,0208 mol
2,0208 mol
1 mol H
= 4,0800 mol H
1,00 g H
= 1, 0
H
C
4,0800 mol
2,0208 mol
= 2, 0
2,0212 mol
2,0208 mol
= 1, 0
buna gre bilefliin basit
forml CH2Cl dir.

MA (CH2Cl) = 49,46 g/mol
M A (molekl)
M A (CH 2 Cl)
98,92
49,46
= 2,00 buna gre, bilefliin
2 mol H
1 mol H O
2
12,01 g C
= 3,529 g C
1 mol C
? g H = (0,4400 mol H)
1,00 g H
= 0,440 g H
1 mol H
Buradan,
? g N = toplam ktle - C ktlesi - H ktlesi
? g N = 5,00 g - 3,529 g - 0,440 g = 1,031 g N bulunur.
C
N
Cl
? g C = (0,2938 mol C)
? mol N = (1,031 g O)
=
1 mol C
1 mol CO
= 0,4400 mol H
1 mol C
= 2,0208 mol C
12,01 g C
1 mol Cl
= 2,0212 mol Cl
? mol Cl = (71,65 g Cl)
35,45 g Cl
= 0,2938 mol C
Bu deerler kullanlarak, bileflii oluflturan her bir elementin mol says hesaplanr.
? mol H = (4,08 g H)
1 mol H 2 O
18,00 g H O
= 0,2200 mol H 2 O
4,07 g H
? g H = (100 g rnek)
= 4,07 g H
100 g rnek
? mol C = (24,27 g C)
= 0,2938 mol CO 2
24,27 g C
= 24,27 g C
100 g rnek
? g Cl = (100 g rnek)
1 mol CO 2
44,01 g CO
0,2938 mol
0,0736 mol
4, 0 ;
1 mol N
= 0,0736 mol N
14,00 g N
H
N
0,4400 mol
0,0736 mol
6, 0
Bu durumda bilefliin basit forml, C4H6N olur.

Basit formln ktlesi ile bilefliin mol ktlesi oranlanarak molekl forml bulunur.
MA (C4H6N) = (4 12,01 g/mol) + (6 1,00 g/mol) +
14,00 g/mol = 68,04 g/mol
M A (molekl)
M A (CH 3O)
136,20
68,04
= 22 olduuna gre bu
molekl forml, C2H4Cl2 bulunur.
bilefliin molekl forml C8H12N2 olarak bulunur.
Sra sizde 7
Sra Sizde 8
CxHyNz + O2 $ CO2 + H2O + azot bileflikleri
2C2H2(g) + 5O2(g) $ 4CO2(g) + 2H2O(g)
52
Genel Kimya
? mol C 2 H 2 = (4,25 g C 2 H 2 )
1 mol C2 H 2
26,02 g C H
2
= 0,163 mol C 2 H 2
? g CO 2 = (0,163 mol C 2 H 2 )
4 mol CO 2
2 mol C H
2
44,01 g CO 2
1 mol CO
2
= 14,35 g CO 2
? g H 2 O = (0,163 mol C 2 H 2 )
2 mol H 2 O
2 mol C H
2
18,00 g H 2 O
1 mol H O
2
= 2,93 g H 2 O
Sra Sizde 9
Fe(k) + 2HCl(sulu) $ H2(g) + FeCl2(sulu)
a) snrlayc bileflen
? mol Fe = (70 g Fe)
1 mol Fe
= 1,253 mol Fe
55,85 g Fe
? mol HCl = (70 g HCl)
1 mol HCl
= 1,920 mol HCl

36,45 g HCl
Tepkime stokiyometrisi gerei 1 mol Fe, 2 mol HCl ile

tepkimeye girer. Bu durumda hidroklorik asitin mol
olarak miktar, ortamdaki demirin hepsi ile tepkimeye
girecek kadar deildir. 1,920 mol HCl ile tepkimeye girecek Fe mol saysn hesaplarsak;
? mol Fe = (1,920 mol HCl)
1 mol Fe
= 0,960 mol Fe
2 mol HCl
O halde snrlayc bileflen HCl ve fazla bileflen Fe dir.

b) % verim hesab
Snrlayc bileflene bal olarak oluflacak H2 nin teorik
verimini ktle cinsinden hesaplarsak;
? g H 2 = (1,920 mol HCl)
1 mol H 2
2 mol HCl
2,00 g H 2
1 mol H
2
= 1,92 g H 2
Bulunan bu deer teorik verimdir. Gerek verim 0,85 g

verildiine gre;
% verim =
gerek verim
teorik verim
100 =
= % 44,27 dir.
0,85 g H 2
1,92 g H 2
100
Chang, R. (2002). Chemistry (7th ed.). Boston: McGrawHill

Petrucci, R. H. & Harwood, W. S. (1997). General chemistry: Principles and modern applications (7th ed.).
Upper Saddle River NJ: Prentice-Hall.
Brady, J. E. (1990). General chemistry : Principles and
structure (5th ed.). New York: John Wiley.
Brown, T. L., LeMay, H. E., Jr. & Bursten, B. E. (2000).
Chemistry: The Central Science (8th ed.). Upper
Saddle River NJ: Prentice Hall.
Erdik, E. & Sarkaya, Y. (2005). Temel niversite kimyas. Ankara: Gazi.
Petrucci, R. H., Harwood, W. S., & Herring, F. G. (2005).
Genel Kimya: lkeler ve modern uygulamalar [General Chemistry: Principles and moden applicationss
(8. baskdan eviri) eviri Ed. T. Uyar & S. Aksoy].
Ankara: Palme.
Chang, R. (2006). Genel Kimya: Temel Kavramlar
[General Chemistry: Essential Concepts (4. baskdan
eviri) eviri Ed. T. Uyar, S. Aksoy & R. nam].
Ankara:Palme.
GENEL KMYA
Amalarmz


Enerji ve trlerini aklayabilecek,
Sistemi tanmlayabilecek,
Termodinamiin birinci yasasn ifade edebilecek,
enerji, entalpi, ifl ve s kavramlarn aklayabilecek,
Ekzotermik ve endotermik tepkimeleri birbirinden ayrt edebilecek,
Kalorimetreyi anlatabilecek,
Tepkime entalpisini tanmlayabilecek,
Hess yasasna dayanarak tepkime entalpisi hesaplayabilecek,
Standart oluflum entalpisini ifade edebilecek,
Standart oluflum entalpilerinden faydalanarak tepkime entalpisini hesaplayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Enerji
Sistem
evre
Termodinamiin Birinci Yasas
Enerji
Entalpi
fl
Is
Kalorimetre
Tepkime Entalpisi
Hess Yasas
Standart Oluflum Entalpisi
erik Haritas
Genel Kimya
Termokimya
ENERJ
TERMODNAME GRfi
KALORMETRE
TEPKME ENTALPS
Termokimya
ENERJ
Kimyasal tepkimeler ile tepkenlerin rnlere dnfltn ve tepkime sonunda
ktlenin korunduunu, yani tepkimelerde ktle kayb veya kazanm olmadn
nite 1 de grdk. Kimyasal tepkimelerde, tepkenler rnlere dnflrken bu dnflme efllik eden bir baflka olgu vardr. Bu da tepkimeler srasndaki enerji alflveriflidir. Her kimyasal tepkimeye az veya ok enerji (deiflimi) efllik eder. Gnlk
yaflamda baz tepkimeler temel olarak enerji retmek amacyla gereklefltirilirler.
Bunlara rnek olarak evlerimizi stmak iin kmr veya doal gaz yakmak yani
oksijen ile tepkimeye sokmak, tafltlar hareket ettirmek iin motorlarnda benzin
yakmak gibi tepkimeleri verebiliriz. Bu tepkimelerde aa kan enerji olduka
byktr. rnein metann yanma tepkimesi,
CH4(g) + 2O2(g) CO2(g) + 2H2O(g)
enerji veren (salan) bir tepkimedir. Buna karfllk baz tepkimeler tam tersine
enerji alan tepkimelerdir. rnein suyun hidroliz (ayrflma) tepkimesi,
2H2O(s) 2H2(g) + O2(g)
ancak enerji salanarak gereklefltirilebilir. Bu tepkime enerji alan bir tepkimedir.
fiimdi kendimize flu soruyu sorabiliriz: Kimyasal tepkimeler srasndaki enerjinin kayna nedir? Bu enerjinin kayna kimyasal balardr. Kimyasal tepkimeler srasnda tepkenlerdeki balarn bir ksmnn veya tamamnn krlmas enerji
gerektirirken, rnlerin oluflumu srasnda yeni balarn oluflmas ise enerji aa
karr. Sonuta bir tepkimenin enerji mi aa karaca yoksa enerji mi alaca,
balarn krlmas iin verilen enerji miktar ile ba oluflumu srasnda aa kan
enerji miktarnn toplamna baldr. Kimyasal tepkimeler srasnda gerekleflen
enerji deiflimlerini (alflveriflini) inceleyen bilim dalna termokimya denir ve termodinamiin bir daldr.
Bu nite de nce enerji ve ilgili kavramlar zerinde duracaz. Daha sonra kimyasal tepkimelerdeki enerji deiflimini inceleyeceiz.
Enerji, maddenin aksine etkileriyle bilinir ve tannr; enerji grlemez, dokunulamaz, tartlamaz, dorudan llemez. Enerji, genellikle ifl yapma kapasitesi
veya s verme kapasitesi olarak tanmlanr. fl, ktlesi olan bir cismi hareket ettiren enerjidir ve ksaca kuvvet yol olarak tanmlanabilir. Bununla birlikte iflin
Kimyasal balar, nite 5 de

detayl olarak grlecektir.
56
Genel Kimya
baflka trleri de vardr. Is da bir enerjidir ve yksek scaklk blgesinden dflk scaklk blgesine transfer olan enerjidir. Dolaysyla s bir cismin scaklnn artmasna neden olan enerjidir ve kinetik enerji ile iliflkilidir. Cisimler iki tr enerjiye sahip
olabilirler: Kinetik enerji ve potansiyel enerji. Kinetik enerji, hareket enerjisidir ve
bir cismin kinetik enerjisi, cismin ktlesi (m) ve hzyla (u) flu flekilde iliflkilidir:
Ek =
1
mu 2
2
rnein bir kiflinin bir topa vurmasyla topun (belirli bir ktlesi ve hz olduundan) kinetik enerjisi olur. Havay oluflturan baflta azot ve oksijen moleklleri
belirli ktleye sahip olmalar ve srekli hareket etmeleri nedeniyle kinetik enerjiye sahiptirler.
Potansiyel enerji ise bir cismin konumundan dolay sahip olduu enerji olup
depolanmfl enerjidir. Potansiyel enerji bir cismin zerine etki eden bir kuvvet olduunda var olan enerjidir. rnein yerde duran bir topun potansiyel enerjisi vardr. nk topa yerekimi kuvveti etki etmekte ve bir kuvvet uygulamaktadr. Yerekimi byk cisimlere etki eden nemli bir kuvvettir ve bu kuvvet nedeniyle bir
cismin potansiyel enerjisi, cismin ktlesi (m), yerekimi ivmesi (g) ve yerden ykseklii (h) ile flu flekilde iliflkilidir:
Ep = mgh
Atom, proton, elektron gibi ok kk paracklarn potansiyel enerjilerine yerekimi kuvvetinin etkisi hemen hemen yoktur. Bu tr kk paracklarn potansiyel enerjileri, paracklar arasndaki ekme veya itme kuvvetlerinden kaynaklanmaktadr. Atomlarn kimyasal balanmalarla belli dzende yer ald yaplar olan molekllerde, depolanmfl ve tepkimeler srasnda aa kan enerji potansiyel enerjidir.
Bir cismin kinetik enerjisi potansiyel enerjiye, potansiyel enerjisi kinetik enerjiye dnflebilir. rnein belli bir ykseklikten dflmekte olan bir topun kinetik
enerjisi artarken potansiyel enerjisi azalmaktadr. Buna karfllk havaya atlan bir
topun da ykseldike yavaflladndan kinetik enerjisi azalrken, potansiyel enerjisi artmaktadr. Enerjinin tretilmifl SI birimi joule dur ve J sembolyle gsterilir.
Joule birimi; ktle, uzunluk ve zaman temel SI birimleriyle flu flekilde iliflkilidir:
1J=1
kg m 2
s2
=1 N m
Enerji iin kalori de sklkla kullanlan ancak SI birimi olmayan bir enerji birimidir ve cal sembolyle gsterilir. Enerji iin bu iki birim arasndaki dnfltrmeler, 1 cal=4,184 J eflitlii kullanlarak yaplr. fiimdi joule n kaloriye dnfltrlmesi ile ilgili bir rnek yapalm.
RNEK
Ktlesi 5 g olan bir kesme fleker yakldnda 82,48 kJ enerji aa kmaktadr. Bu

aa kan enerji ka kilokaloridir?
zm: 1 cal = 4,184 J olduuna gre,
1000 J 1 cal 1 kcal

= 19, 71 kcal

? kcal = (82, 48 kJ )
1 kJ 4,, 184 J 1000 cal
elde edilir.
57
3. nite - Termokimya
Bir gda maddesinin ambalajnda enerji deeri olarak 78 kcal/100SIRA

g verilmifltir.
Bu gda
SZDE
maddesinin 1 gramnn joule olarak enerji deeri nedir?
TERMODNAME GRfi
D fi N E L M
D fi N E L M
Termodinamik bir bilim dal olarak sy ifle dnfltrmek ve enerji retmek iin
S O RveU kimyasal syaplan alflmalar sonucu ortaya kmfltr. Termodinamik fiziksel
reler srasnda gerekleflen her trden enerji alflveriflini, srelerin kendiliinden
olma eilimlerini ve denge konumlarn inceler. Her termodinamiksel
sre, sistem
DKKAT
ve evre belirlenerek incelenir. fiimdi sistem ve evre kavramlarn grelim.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Sistem ve evre
SIRA SZDE
Termodinamik alanndaki herhangi bir sre sistem ve onun etkilefltii evre belirlenerek irdelenebilir. Sistem, temodinamik sre asndan
evrenin incelemek
AMALARIMIZ
istediimiz parasdr. evre, ise sistemin dflnda kalan her fleyi kapsar. Dolaysyla sistem ve evre tm evreni oluflturur.

Sistem
evre
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Sistem + evre = Evren
Sistemin evrenin incelemek istediimiz paras olduunu ifade etmifltik. Sistem

byk kk herfley olabilir; bir doku hcresi de, bir kimyasal tepkime de, bir ara N T Eolarak
R N E T alnp, terba motoru da, bir kalorifer kazan da, bir enerji santrali de sistem
modinamik adan incelenebilir. fiekil 3.1 de bir kimyasal sre iin sistem ve evre
gsterilmifltir.
Sistem ak, kapal ve izole sistem
olabilir (fiekil 3.2). Ak sistemde, sistem evre ile hem madde ve hem de enerji alflverifli yapar. Ak sisteme evlerde
snma amal kullanlan sobalar, arabalar
rnek olarak verilebilir. Kapal sistem,
evre ile madde alflverifli olmayan, ancak enerji alflverifli olan sistemdir. Kapal sistemlere rnek olarak kimyasal tepkimeler, piller, buz veya scak su torbalar
verilebilir. Bildiiniz gibi kimyasal tepkimelerde ktle korunmaktadr. zole sistem, evresi ile madde ve enerji alflverifli olmayan sistemdir.
Termodinamik bir sreci incelemek
iin nce sistemin ne olduunun belirlenmesi gerektiini sylemifltik. fiimdi
kendimize Termodinamiksel bir sre nasl incelenir? sorusunu sorabiliriz. Termodinamiksel sreler, termodinamik yasalarna dayanlarak incelenir ve sonulara ulafllr. Termodinamiin temel yasas
vardr ve bu nitede yalnzca termodinamiin birinci yasasn greceiz.
NTERNET
fiekil 3.1
Bir Kimyasal
Tepkimede Sistem
ve evre
58
Genel Kimya
SIRA SZDE
SIRA
SZDE
Araba motoru
hangi
sisteme rnektir?
D fi fiekil
N E L M3.2
D fi N E L M
Ak, Kapal ve
zole
Sistemler
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

K T A P
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
AMALARIMIZ
TELEVZYON
Termodinamiin Birinci Yasas

Termodinamiin birinci yasas enerjinin korunumu yasasdr ve enerjinin yoktan
var, vardan yok edilemeyeceini ancak bir halden bir baflka hale dnflebileceiNTERNET
ni ifade eder. fiimdi bu yasa ile ilgili i enerji, ifl ve s kavramlar zerinde duralm.
Enerji
fiekil 3.3
Sisteme Verilen
ve Sistemden
Alnan fl ve Is
Bir sistemin toplam enerjisi o sistemin i enerjisi (E) olarak adlandrlr. enerji,
sistemdeki maddeyi oluflturan tm taneciklerin kinetik enerjileri ile taneciklerin
birbirleriyle etkileflmelerinden doan potansiyel enerjilerinin toplamdr. Bir baflka
flekilde ifade edersek, sistemin i enerjisi, sistemdeki btn atomlarn, molekllerin ve iyonlarn enerjilerinin toplamdr.
Bir sistemin i enerjisi, sisteme enerji verildii zaman artar ve sistemden enerji
alnd zaman azalr. Sisteme verilen ve sistemden alnan enerji, ifl (w) ya da s (q)
fleklinde olabilir. Sisteme verilen enerjinin (ifl veya s) deeri pozitif bir deerdir,
sistemden alnan enerjinin (ifl veya s) deeri negatif bir deerdir (fiekil 3.3).
Sistemin ilk durumundaki i enerjisi Ei
ise, ifl (w) ve/veya s (q) enerjisi alnp
veya verildikten sonra sistemin i enerjisinin Es olduunu dflnelim. Bu durumda
Sistem
sistemin i enerjisindeki deiflim (E)
E = Es - Ei
olur. Sistemin i enerjisi E kadar artmflsa, bu kadar enerji evreden sisteme akmfltr yani evrenin enerjisi E kadar azalmfltr. Bylece evrenin toplam enerjisinde
herhangi bir deiflme olmamfl, sabit kalmfltr. Bunun tersi de, yani sistemin i
enerjisi E kadar azalmflsa, evrenin i enerjisi o kadar artmfltr. Sonuta
59
E + Eevre = 0
olur. rnein, sistemimizin i enerjisi, sisteme yaplan ifl veya verilen s sonucu
150 J artmfl olsun. Bu durumda evrenin i enerjisindeki deiflim yukardaki eflitlie gre -150 J olmufltur. Yani evrenin i enerjisinde 150 J luk bir azalma olmufltur. Bu sre sonunda evrenin enerjisinde net bir deiflme olmamfltr.
Kimya ile ilgili sistemlerde, sistemin i enerjisindeki deiflme
a. Kimyasal tepkime
b. Scaklk artfl
c. Faz dnflm (erime ve donma, buharlaflma ve younlaflma, sblimleflme
gibi) nedeniyle olur.
Bir sistemin ne kadar i enerjiye sahip olduu genel olarak bilinemez. Yani yukardaki bantdaki Es ve Ei nin deerleri tam bilinemez. Ancak bu iki deerin
arasndaki fark (E) kolayca hesaplanabilir veya bulunabilir.
enerji (E) bir hal fonksiyonudur ve sistemin kapasite zelliidir. Hal fonksiyonu, deeri gidilen yola bal olmayp iki hal arasndaki farka bal olan fonksiyondur. fiimdi hal fonksiyonunu bir rnekle aklamaya alflalm: Elimizde, 25 oC
de 10 g su (sistem) olsun ve bunun scakln 50 oC ye karalm. Bu suyun ilk haldeki i enerjisi Ei (hal fonksiyonu) ve son haldeki i enerjisi Es (hal fonksiyonu)
ise, scakln 25 oC den 50 oC ye getirme sreci sonunda i enerjisindeki deiflim
E = Es - Ei kadar olur. Buradaki E nin deerini belirlemek iin suyun 25 oC den
50 oC ye ne flekilde stldn bilmemize gerek yoktur. rnein bu su dakikada 1
oC lik artflla veya dakikada 3 oC artflla 25 oC den 50 oC ye getirilmifl olabilir veya
su nce 25 oC den 10 oC ye soutulup ardndan 50 oC scakla getirilmifl olabilir
veya bu sre iin bunlar gibi dflnlebilecek sonsuz yollardan biri izlenmifl olabilir. Ancak hangi yoldan gidilirse gidilsin 10 g suyun scaklnn 25 oC den 50 oC
ye getirilmesi sonucu i enerjisindeki deiflim (E) hep ayn olur. Sonu olarak i
enerji bir hal fonksiyonu olduundan bir sistemin i enerjindeki deiflimin deeri
gidilen yollara bal deildir.
fiimdi tekrar yukarda verdiimiz rnee dnelim. O rnekte sistemin i enerjisi ilk haline gre +150 J artmflt. Sistemin i enerjisindeki bu artfl, sisteme s verilerek mi, ifl yaplarak m, hem s verilerek hem de ifl yaplarak m, yoksa ifl ve sdan biri verilip dierinden 150 J daha az bir enerji sistemden alnarak m gerekleflmifltir? Bu bilinmemektedir. Ancak bu srete bilinen fley, sistemin i enerjisindeki deiflimin (E) alnan veya verilen s ve ifl miktarna bal olduudur. Buna
gre bir sistemde i enerji deiflimi, s ve ifl ile
E = q + w
fleklinde iliflkilidir. Bu bant termodinamiin birinci yasasnn matematiksel ifadesidir.
enerji deiflimi deerinin, ilk ve son halin i enerjileri (hal fonksiyonlar) arasndaki farka bal olduunu (yola bal olmadn) grmfltk. Ancak s (q) ve ifl
(w) yola bal fonksiyonlardr (yol fonksiyonlardr) yani deerleri srecin nasl
gereklefltiine baldr. rnein hidrojen gaz, oksijen gaz ile karfltrlp yaklarak
tepkimeye sokulduunda aa s enerjisi kar yani bu sre (tepkime) evreye
s verir. Buna karfllk ayn miktarda hidrojen gaz ile oksijen gaz bir yakt pili d-
E ile sistemin i enerji

deiflimi gsterilir. (Esistem
fleklinde yazmaya gerek
yoktur.)
Hal fonksiyonu bir da

zerinde iki noktann
konumlarna benzetilebilir.
Bir A noktasndan B
noktasna farkl yollardan
gidilebilir, ancak hangi
yoldan gidilirse gidilsin iki
nokta arasndaki ykseklik
fark (i enerji deiflimi gibi)
hep ayndr.
Termodinamik yasalar ispat

edilemez. Ancak doruluklar
tekrar tekrar gzlendiinden
(veya yanlfl olduklar
ispatlanamadndan)
bunlar doru olarak kabul
edilmektedirler.
60
Genel Kimya
zeneinde tepkimeye sokulduunda aa kan enerji s yerine elektrik enerjisidir ve bu enerji ile bir motor alfltrlp ifl retilebilir. Yani evreye ifl yaplr. Grld gibi i enerjinin azalmas karfll bir srete s aa kmfltr, dier srete ise evreye ifl yaplmfltr. Sonu olarak q ve w birer yol fonksiyonudur ancak
toplamlar (q + w = E) bir hal fonksiyonudur.
RNEK
Bir gaz rnei 500 J luk s alrken, dflarya 175 J luk ifl yapmfltr. Gazn i enerjisindeki deiflimi hesaplaynz.
zm:
zm iin termodinamiin birinci yasasna iliflkin E = q + w bantsn kullanmamz gerekir. Bu srete s sistem tarafndan alndndan q = +500 J, sistem dflarya ifl yapt iin w = - 175 J olur. Bu deerler bantda yerine yazlrsa, i enerji deiflimi,
E = 500 J - 175 J = 325 J olarak bulunur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bir srete, sisteme

800 J luk ifl yaplmfl ve sistem evreye 350 J luk s vemifltir. Bu sre
SIRA SZDE
sonunda sistemin i enerjisinde ne kadar deifliklik olmufltur?
D fi N E L M
fli daha nce kuvvet ile yolun arpm olarak tanmlamfltk ancak eflitli ifl trleri olduunu da sylemifltik. Bunlardan biri de genleflme ve skflma (basnS O ve
R Ugaz ieren sistemler iin nemlidir (fiekil 3.4).
hacim) iflidir
fiekil 3.4D K K A T
Bir Piston ine
Hapsedilmifl Bir
SIRA SZDE
Gaz in Genleflme
fli (Scaklk; sabit)

AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
Sabit bir Ndfl

karfl genleflen bir gazn evreye yapt basn-hacim ifli
T E Rbasnca
NET
w = -PV = -P(Vs - Vi)
bants ile hesaplanabilir. Burada P, sabit dfl basn; V, gazn hacmindeki deiflmedir. Bu bantda P her zaman pozitif bir deer olduundan gazn genleflmesi (Vs>Vi) sonucu ortaya kan iflin deeri negatif olur, bu da sistemin evreye ifl
yaptn gsterir. fiekil 3.4 de grld gibi genleflme sonucu m ktleli cisim potansiyel enerji kazanmfltr. Burada sistem gaz olduuna ve m ktleli cisim evrede
yer aldna gre bu durumda sistemin evreye ifl yapt aktr.
61
Gazn skflmasnda ise Vs<Vi olduundan evreden sisteme ifl yaplr ve iflin deeri pozitif bir deerdir. Eer gazn hacminde bir deifliklik olmazsa (V = 0), bu
durumda sisteme evreden yaplmfl veya sistemin evreye yapt bir ifl yoktur. Bu
durumda i enerji deiflimi yalnz sabit hacimde alnan veya verilen sya eflittir.
Bir termodinamiksel nicelik

de, indis olarak gsterilen
bykln sabit tutulduu,
deiflmedii anlafllr. qV
gsteriminde V sabittir, yani
alnan veya verilen s (q)
sabit hacimde alnmfl veya
verilmifltir.
E = q + w = q - PV = qV
fiimdi genleflme ifline iliflkin bir rnek yapalm:
RNEK
12,0 L hacim kaplayan bir gaz stlarak 40,0 L ye tek admda genlefltiriliyor. 1 atm
sabit dfl basnca karfl gereklefltirilen bu genleflmede sisteme 8,25 kJ s verildii
belirleniyor. Gazn (sistemin) i enerji deiflimini hesaplaynz.
zm: Bu durumda Vi = 12,0 L, Vs = 40,0 L verilmektedir.
E = q + w
E = qp - PV = qp - P(Vs - Vi)
101325 N m2 1 m 3
E = 8250 J - 1 atm (40,0 L - 12,0 L)

1000 L = 5413 J
1 atm

bulunur.
SIRA9,2
SZDE
Bir azot gaz rnei 25 oC de 1,63 atm lik bir dfl basn tarafndan
L den 6,3 L ye
skfltrlmaktadr. Bu sre sonucu gaza yaplan ifl miktarn joule ve kalori cinsinden
hesaplaynz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Entalpi
S Osabit
R U hacimli sisGnlk yaflammzda, laboratuvarlarda, fabrikalarda birok sre
temlerde deil sabit basn altndaki sistemlerde, zellikle atmosferik basn altnda yrrler. Byle bir sre iin termodinamiin birinci yasas, D K K A T
S O R U
DKKAT
E = q + w
E = qp - PV
fleklinde yazlabilir ve bu eflitliin dzenlenmesiyle,
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Es - Ei = qp P(Vs - Vi)
qp = (Es + PVs) - (Ei + PVi)
SIRA SZDE

K T A P
AMALARIMIZ
K T A P
qp = (E + PV)
L E V Z Y Otanmlanmfl
N
eflitlii elde edilir. E+PV fonksiyonu termodinamikte entalpiT Eolarak
ve H sembol ile gsterilmifltir.
H = E + PV
Bu durumda bir sistemin entalpi deiflimi (H)
H = (E + PV)
H = qp
olur.
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
62
Genel Kimya
Bir sistemde entalpi deiflimi (H), sabit basnta yryen bir srete evreden alnan veya verilen s miktarna eflittir. Entalpi de, i enerji gibi bir hal fonksiyonudur.
RNEK
Piston iine hapsedilmifl 6,0 litre hacme sahip bir azot gaz rnei sabit 1,00 atmosfer dfl basnca karfl s verilerek 7,5 litreye genlefltiriliyor. Bu sre sonunda gazn
i enerjisinde 20800 J luk bir artfl oluyor. Bu sre sonunda gazn entalpisindeki
deiflimi hesaplaynz.
zm:
H = (E + PV) = E + PV+ VP dir. Dfl bafln sabit olduu iin P= 0 olur
ve bu bant
H = E + PV haline gelir. fiimdi zmmz bu banty kullanarak yapalm.
101325 N m2 1 m 3
H = 20800 J + (1 atm) (7,5 L - 6,0 L)

1000 L
1 atm
= 20800 J + 152 J = 20952 J
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA
SZDE
Sv suyun 1,5
mol
1 atm basnta 100 oC de 61,0 kJ s alarak buharlaflmaktadr. Bu buharlaflma srecinde suyun i enerjisi ne kadar artmfltr? 1,5 mol sv suyun hacmi 27 cm3
ayn miktar buharn hacmi 45,9 L dir.
D fi N E L M
Ekzotermik ve Endotermik Sreler
O R U s veren bir sretir yani bu srete evreye s verilir. EkzoEkzotermikS sre,

termik sre bir kimyasal tepkime olabilir. rnein demir(III) oksit (Fe2O3) bilefliinde demir(III)
D K Kn
A T alminyumla indirgenmesi olan termit tepkimesi tipik ekzotermik tepkimeye rnektir. Bu tepkime sonucunda tepkime ortamndaki scaklk o
kadar artar ki demiri eritir. Ekzotermik tepkimeye bir baflka rnek olarak snmeSIRA SZDE
mifl kire (CaO) ile suyun tepkimesi verilebilir. Bu iki tepken karfltrldnda
Ca(OH)2 rn oluflur ve aa kan s suyu kaynatacak kadar str.
Endotermik
bir srete ise s absorblanr (sourulur) yani evreden sisteme
AMALARIMIZ
s verilir. Endotermik tepkimelerin ounda absorblanan s olduka azdr. Endotermik tepkimeye rnek olarak, baryum hidroksit oktahidrat (Ba(OH)2.8H2O) ile
K T A P (NH SCN) tepkimesi verilebilir. Bu tepkime sonunda tepkiamonyum tiyosiyanat
4
menin s absorplamas nedeniyle tepkime kab sour ve havann nemi kap zerinde younlaflr.
T E L Esreleri
V Z Y O N de, zc ve znenin cinsine bal olarak endotermik
znme
veya ekzotermik olabilir ve az veya ok miktarda s alnr veya salnr. rnein,
hazr soutma setlerinde, bir su paketi ile bir paket amonyum nitrat (NH4NO3) tuzu bulunur. NTuz
T E R Nile
E T suyu birbirinden ayran engel kaldrldnda amonyum nitrat
ok miktarda s absorblayarak znr, bylece souma salanr.
Hal deiflimleri de endotermik veya ekzotermik olabilir. Tm buharlaflma ve
erime olaylar endotermiktir. Younlaflma ve donma olaylar ise ekzotermiktir.
nitemizin bu ksmna kadar termodinamiin birinci yasasn ve baz termodinamik kavramlarn grdk. nitemizin bundan sonraki ksmnda kimyasal tepkimelerdeki enerji deiflimleri (termokimya) zerinde duracaz.

63
KALORMETRE
Bir termodinamik sre srasnda alnan veya verilen snn miktar, scaklk deiflimi yardmyla belirlenir. Scaklk llebilen bir nicelik olmasna karfln s dorudan llemeyen bir niceliktir. Dolaysyla bir srete alnan veya verilen s miktar dolayl yoldan belirlenebilmektedir. Alnan veya verilen snn belirlenmesine
yarayan sistemlere kalorimetre denir.
Scaklk lmne dayanarak bir madde tarafndan alnan veya verilen snn
miktarn nasl bulabiliriz? Bir madde tarafndan alnan veya verilen s ile ortaya kan scaklk deiflimi arasndaki iliflki o maddenin s kapasitesi ile ilgilidir. Bir
madde tarafndan alnan veya verilen s ile oluflan scaklk deiflimi flu flekilde iliflkilendirilebilir:
q = C T
Burada C, s kapasitesi olup bir maddenin scakln 1 oC (veya 1 K) arttrmak iin gerekli s miktardr. Is kapasitesi, maddenin bir kapasite zelliidir, dolaysyla madde miktarna baldr ve birimi J/oC veya J/K dir. Bu nedenle s kapasitesinin madde miktar ile iliflkilendirmek zere zgl s (s) tanmlanmfltr. zgl s, bir maddenin 1 gramnn scakln 1 oC (veya 1 K) arttrmak iin verilmesi gereken s miktardr ve birimi J/g oC (veya J/g K) dir. Dikkat ederseniz zgl
s bir fliddet zelliidir. O halde s kapasitesi ile zgl s flu flekilde iliflkilidir:
C = ms
Buradan bir maddenin ald veya verdii snn miktar (q) ile scaklk artfl veya azalfl arasndaki iliflki
q = msT
eflitlii ile ifade edilir. zgl snn tanmnda madde miktar 1 gram olarak kabul
edilmifltir. 1 mol maddeye bal bir s tanm da kimya alannda sklkla kullanlmaktadr. Buna molar s denilmektedir. Molar s, bir mol maddenin scakln 1
oC (veya 1 K) arttrmak iin verilmesi gerekli s miktardr. Molar snn birimi
J/mol oC veya J/mol K dir.
RNEK
10 oC de bulunan 125 gram suyun scakln 30 oC ye ykseltmek iin ka kJ s

vermek gerekir.
zm:
Su iin zgl s (s) = 4,184 J/g oC dir, T = 30 oC - 10 oC = 20 oC bulunur.
Verilen deerleri q = msT eflitliinde yerine koyarsak,
0
q = (125 g) 4, 184
( 20 C) = 10460 J = 10, 46 kJ
g 0 C
T deeri; oC ve K birimleri
cinsinden ayn saysal
deere sahiptir. rneimiz
iin, T = 20 oC (veya T =
20 K) dir.
olarak bulunur.
SIRA SZDE
5 gram alminyum (Al) rneinin scakln 15 C den 50 C ye getirmek
iin 158 J s verilmifltir. Alminyum zgl ssn ve molar ssn hesaplaynz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
64
Genel Kimya
Kimyasal tepkimelerde s alflveriflini ve miktarn belirlemek iin kalorimetreler kullanlr. Kalorimetreler, sabit-hacim kalorimetreleri ve sabit basn-kalorimetreleri olarak iki tipe ayrlrlar. fiimdi bir kimyasal tepkimede aa kan snn kalorimetre ile nasl belirleneceini grelim.
Sabit-Hacim Kalorimetresi
Sabit-hacim kalorimetresi, evre ile s alflverifline izin vermeyecek flekilde (izole edilmifl) tasarlanmfl bir kabn iine basnca dayankl sabit hacimli bir yanma kab (bomba) ve bu kabn etrafna belirli miktarda su doldurulmasyla hazrlanmfl bir
dzenektir (fiekil 3.5). Sabit-hacim kalorimetresine kalorimetre bombas da denir. Sabit-hacim kalorimetresi sistem olarak kabul edildiinde, bu sistemin evre ile
s alflverifli pratik olarak yoktur. Ancak kalorimetrenin bombasnda s veren bir
sre (tepkime) gereklefltiinde aa kan s, bombann etrafndaki suyun ve
bombay da ieren kalorimetrenin snmasna neden olur. Suyun scaklnda llen artfl yardmyla s veren (ekzotermik) bir kimyasal tepkimede aa kan s
hesaplanr.
Sabit-hacim kalorimetreleri ile genellikle organik maddelerin yanma slar (tepkime i enerji deiflimleri) llr. Bunun nedeni yanma tepkimeleri ile aa kan snn miktarnn byk olmas, dolaysyla kalorimetredeki suyun scaklnda
ki deiflmenin byk olmas yani sudaki scaklk farknn kolaylkla llebilmesidir. Yanma tepkimeleri, ayrca hzl tepkimeler olup, genellikle yan rn vermeyen
yksek enerjili tepkimelerdir. Bu nedenlerden dolay genellikle yanma tepkimelerinin yanma slar sabit-hacim kalorimetresi ile llr.
fiimdi basit bir gsterimi fiekil 3.5 de verilen sabit-hacim kalorimetresinin tepkime ssnn llmesinde nasl kullanldn grelim: Ktlesi llmfl bir rnek,
bombaya (yanma kabna) konur, bomba gaz karmayacak flekilde kapatlr ve iine yakma iin gerekli olandan fazla oksijen gaz doldurulur. Bombadaki yanma
(tepkime), elektrik verilerek stlmfl bir tel ile bafllatlr ve tepkime sonucu aa
kan s yanma kabnn dflndaki suyu str. Yanma kabnn dflndaki suyun scaklndaki artfl durduu zaman yanma sreci tamamlanmfl olur. Yanma nedeniyle
aa kan s, su tarafndan alnan s ile kalorimetre tarafndan alnan sya eflittir.
Kalorimetre dzenei ile evre arasnda s alflverifli olmadndan
qsistem = qtepkime + qsu + qkalorimetre = 0
-qtepkime = qsu + qkalorimetre
-qtepkime = msu ssu T + Ckalorimetre T
Ckalorimetre =
Kalorimetrenin s
kapasitesidir ve her
kalorimetreye zg bir
deerdir.
yazlabilir. Bu eflitliin sa tarafndaki btn terimlerin deerleri bilinmekte veya

llebilmektedir. Bu flekilde tepkime nedeniyle aa kan s hesaplanabilmektedir. Sabit-hacim kalorimetresinde yanmann (tepkimenin) gereklefltii kabn
(bombann) hacmi sabit olduundan, aa kan s termodinamiin birinci yasasna gre sreteki i enerji deiflimine eflit olur.
E = qv
fiimdi sabit-hacim kalorimetresi ile tepkime ss lmne iliflkin bir veriyi kullanarak bir tepkimenin tepkime ssn hesaplayalm.
65
RNEK
1,00 g naftalinin (C10H8) sabit-hacim kalorimetresinde yaklmas sonucu kalorimetredeki suyun scakl 4,36 oC artmfltr. Kalorimetredeki suyun ktlesi 1,50 kg ve
kalorimetrenin s kapasitesi 2,95 kJ/oC ise, naftalinin molar yanma ssn hesaplaynz. Naftalin iin MA = 128,2 g/mol dur.
zm:
-qtepkime = qsu + qkalorimetre = msussuT + CkalorimetreT
J
J
0
0
-qtepkime = (1500 g) 4, 184 0 ( 4, 36 C) + 2950 0 ( 4, 36 C)
g C
C
qtepkime = - (27363 J + 12862 J) = - 40225 J

Bu kadar s 1,00 gram naftalin tarafndan verilmifltir.
Naftalinin molar yanma s= 40225 J 128, 2 g = 5156845 J 5157 kJ
mol
mol
mol
fiekil 3.5
Sabit Hacim
Kalorimetresi
(Kalorimetre
Bombas) Dzenei
SIRA SZDE
0,606 gram fleker rnei iinde 1400 gram su bulunan bir kalorimetrede
yaklmfl ve kalorimetredeki suyun scaklnn 1,10 oC artt gzlenmifltir. fiekerin molar yanma ss
-5641 kJ/mol olduuna gre bu kalorimeterenin s kapasitesini (C kalorimetre) bulunuz.
D fi N E L M
fieker iin MA=342 g/mol dr.
Sabit-Basn Kalorimetresi
S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
D fi N E L M
S O R U
Bir kalorimetre, sabit-basn (rnein atmosfer basnc) altnda kullanlyorsa sabitbasn kalorimetresi olarak adlandrlr ve bu tip bir kalorimetreD ile
K K bir
A T sre veya
tepkime iin llen snn, o sre veya tepkime iin entalpi deiflimine eflit olmas gerektiini biliyoruz.
H = qp
SIRA SZDE

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
66
Genel Kimya D fi N E L M
S O fiekil
R U 3.6
Basit Bir Sabit

Basn
DKKAT
Kalorimetresi
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
Basit bir sabit-basn kalorimetresini, polistiren (kpk) kahve bardandan fiekil 3.6 da verildii flekilde siz de yapabilirsiniz. Polistirenin
s iletimi dflk olduundan, kalorimetreden evreye s akmad yani
kalorimetrenin izole bir sistem olduunu kabul edebiliriz. Byle bir kalorimetre ile rnein asit-baz ntralleflme slarn ve ayn zamanda zelti ve seyrelme slar gibi eflitli srelerin slarn (entalpilerini) kabaca lebiliriz. Bu tip kalorimetre iin
de scaklk deifliminden s hesab,
sabit-hacim kalorimetresi iin yaplan gibidir.
T E ilgili
R N E T olarak bir internet arama motoruna calorimeter kelimesini girerseKalorimetre Nile
niz ok sayda grsele ulaflabilirsiniz.
TEPKME ENTALPS
Termodinamiin birinci yasasnn kimyasal tepkimelere uygulanmas, termokimyann konusudur. Bir baflka ifade ile termokimya, kimyasal tepkimeler srasnda alnan (absorbe edilen) veya dflarya verilen snn llmesi ve hesaplanmas ile ilgilenir. Bu nedenle olduka nemlidir. Termokimya ayrca greli enerjilerin veya kimyasal bilefliklerin entalpi ieriklerinin ortaya kartlmas veya hesaplanmasna olanak
salar. Bu ksmda tepkime entalpileri (slar) zerinde duracaz. Tepkimelerin i
enerji deiflimlerine deinilmeyecektir.
Tepkime entalpisi, sabit basn altnda bir tepkimenin bafllad andan sona
erdii ve tepkime rnlerinin tepkimenin bafllad andaki scakla getirildii ana
kadar alnan veya verilen sdr. Bu nedenle tepkime entalpisine, tepkime ss da
denilmektedir.
Tepkime entalpisi, rnlerin entalpisi ile tepkenlerin entalpisinin farkna eflittir
yani tepkimedeki entalpi deiflimidir.
H = Hrnler Htepkenler
Termokimyada, tepkime entalpileri ait olduu tepkimelerin denklemleriyle birlikte verilir ve bu tr denklemlere termokimyasal denklemler denir. Bir tepkimenin termokimyasal denkleminde, tepken ve rnlerin fiziksel halleri ile tepkime entalpisi birlikte verilir.
rnein etanoln yanma tepkimesine iliflkin termokimyasal denklem flu flekildedir:
CH3CH2OH(s) + 3O2(g) 2CO2(g) + 3H2O(s) H = -1368 kJ
Termokimyasal denklemler ile ifllem yaparken aflada verilen noktalara dikkat
etmek gerekir:
67
Bir tepkimenin tepkime entalpisi ile o tepkimenin tersinin tepkime entalpisi saysal deer olarak birbirine eflit ancak birbirinin ters iflaretlisidir. Yani bir yne endotermik olan tepkime, dier yne ekzotermiktir. O halde yukarda termokimyasal denklemini verdiimiz tepkimenin tersinin tepkime entalpisi
Bir tepkime denklemi tersine

yazldnda H nin
iflaretinin deifltirilmesi
gerekir.
2CO2(g) + 3H2O(s) CH3CH2OH(s) + 3O2(g)
H = +1368 kJ
olur.
Termokimyasal denklemler ile ifllemler yaparken dikkat edilmesi gereken bir
dier nokta da entalpinin kapasite zellii olmasndan kaynaklanr. Verilmifl bir
tepkime entalpisi, belirli tepkime stokiyometrisine ait deerdir. Eer tepkimenin
denklefltirilmifl kimyasal denkleminde stokiyometrik katsaylarn belli kat veya kesri (rnein iki kat veya yars) alnrsa tepkime entalpisi de o oranda deiflir. Yukarda rnek olarak verdiimiz tepkime denklemini tekrar ele alalm.
CH3CH2OH(s) + 3O2(g) 2CO2(g) + 3H2O(s)
H = -1368 kJ
Eer yukardaki tepkimedeki stokiyometrik katsaylarn iki katn alrsak tepkime entalpisi de iki kat olur.
2[CH3CH2OH(s) + 3O2(g) 2CO2(g) + 3H2O(s)]
H = 2(-1368) kJ
2CH3CH2OH(s) + 6O2(g) 4CO2(g) + 6H2O(s)
H = -2736 kJ
Bir tepkimenin termokimyasal denkleminde, tepken ve rnlerin fiziksel hallerinin mutlaka verilmesi gerektiini yukarda belirtmifltik. nk tepkime entalpisinin deeri tepkenlerin ve rnlerin fiziksel hallerine baldr. Tekrar yukardaki
rnek tepkimemize dnersek, bu tepkimede rn H2O sv yerine gaz (buhar) halinde de tepkime denkleminde yer alabilirdi. Bu durumda tepkime entalpisi
CH3CH2OH(s) + 3O2(g) 2CO2(g) + 3H2O(g)
H = -1324 kJ
olur. Grld gibi rn H2O sv halde olduunda tepkime entalpisi -1368 kJ

iken, gaz (buhar) halde olduunda tepkime entalpisi -1324 kJ dur.
Tepkime Entalpilerinin Dolayl Yoldan Bulunmas: Hess

Yasas
Entalpinin hal fonksiyonu olduunu grmfltk. Dolaysyla tepkime entalpileri de
hal fonksiyonudur. Entalpinin bu zelliinden yararlanarak tepkime entalpisini
dorudan lemediimiz veya bilemediimiz bir tepkimenin, tepkime entalpisini
baflka tepkimelerin tepkime entalpilerini kullanarak dolayl yoldan hesaplayabiliriz. Bu flekilde,
Tepkimenin yavafl olmas, verdii snn dflk olmas, tepkimenin tamamlanamamas, tepkimelerde yan rn oluflmas gibi nedenlerden dolay tepkime entalpisinin llmesi sorunlu olan tepkimelerin tepkime entalpileri
dolayl yoldan bulunabilir.
Tepkime entalpisini bilmeye gereksinim duyduumuz bir tepkime iin tepkime entalpisinin deneysel olarak llmesine gerek kalmaz.
68
Genel Kimya
Tepkime entalpisini, Hess

yasasna dayanarak, baflka
tepkimelerin tepkime
entalpilerini kullanarak
hesaplarken, sz konusu
tepkimenin bu tepkime
basamaklarndan geerek
gereklefltii
dflnlmemelidir.
Tepkime entalpilerini dolayl yoldan belirleyebilmek iin tepkime entalpileri

bilinen (llmfl veya izelgelerde verilmifl) tepkimelerden faydalanrz. Bunu yaparken de Hess yasasndan faydalanrz. Hess yasasna gre bilinmeyen bir tepkime entalpisini hesaplamak iin, tepkime entalpileri bilinen tepkimeler arasnda
toplama, karma, bir say ile arpma ya da blme ve ters evirme gibi ifllemler yaplarak bilinmeyen tepkime entalpisi hesaplanr. Hess yasasna gre bir tepkimenin tepkime entalpisi, tepkimenin bir basamakta veya birka basamakta gerekleflmesine gre deiflmez.
fiimdi tepkime entalpisinin Hess yasas yardmyla bulunmasna iliflkin bir rnek yapalm.
RNEK
Aflada verilen termokimyasal denklemleri kullanarak asetilenin (C2H2) hidrojenlendirilmesinin tepkime entalpisini hesaplaynz.
2C2H2(g) + 5O2(g) 4CO2(g) + 2H2O(s)
H1 = -2600 kJ
C2H4(g) + 3O2(g) 2CO2(g) + 2H2O(s)
H2 = -1411 kJ
2H2(g) + O2(g) 2H2O(s)
H3 = -572 kJ
zm:
Asetilenin hidrojenlendirilmesine iliflkin tepkime denklemi flu flekildedir.
C2H2(g) + H2(g) C2H4(g)
Tepkime entalpileri verilen tepkimelerdeki bileflenlerin sorudaki tepkimede
tepken ve rn olarak yer almalarna bakarak, bu tepkimeleri aynen veya ters evirerek ve gerekiyorsa stokiyometriye uygun katsaylarla arparak veya kesirlere
blerek yazarz.
Bu durumda yukardaki birinci ve nc tepkimeler ayn flekilde, ikinci tepkime ters evrilip iki ile arplarak yazlmaldr. Ters evrilen tepkimenin, tepkime
entalpisinin iflaretinin de deifltirilmesi gerektiini unutmaynz. Bu sylediklerimizi termokimyasal denklemleri yazarak grelim:
2C2H2(g) + 5O2(g) 4CO2(g) + 2H2O(s)
H1 = -2600 kJ
2[2CO2(g) + 2H2O(s) C2H4(g) + 3O2(g)]
H2 = 2(+1411) kJ
2H2(g) + O2(g) 2H2O(s)
H3 = -572 kJ
Bu denklemleri tekrar dzenleyerek yazalm.

2C2H2(g) + 5O2(g) 4CO2(g) + 2H2O(s)
H1 = -2600 kJ
4CO2(g) + 4H2O(s) 2C2H4(g) + 6O2(g)
H2 = +2822 kJ
2H2(g) + O2(g) 2H2O(s)
H3 = -572 kJ
Bu termokimyasal denklem toplandnda baz bileflenler hem tepken hem

de rn olarak ayn miktarlarda yer aldklarndan birbirlerini gtrrler ve toplam
denklem
69
2C2H2(g) + 2H2(g) 2C2H4(g)

ve tepkime entalpisi
H = H1 + H2 + H3
H = -2600 kJ + 2822 kJ - 572 kJ
H = -350 kJ
olur.
Buradan elde ettiimiz tepkime denklemi, sorudaki tepkime denkleminin 2 ile
arplmfl halidir. O halde sorudaki tepkimenin tepkime entalpisini bulmak iin bu
denklemi 2 ye blmemiz gerekir. Bu durumda sonu
1 [2C H (g) + 2H (g) 2C H (g)]

2 2
2
2 4
2
C2H2(g) + H2(g) C2H4(g)
H = 1 (-350) kJ
2
H = -175 kJ
olarak bulunur.
2NO2(g) N2O4(g)
Ho = -57,2 kJ
2NO2(g) 2NO(g) + O2(g)
Ho = 114,1 kJ
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
termokimyasal denklemleri kullanarak aflada denklemi verilen tepkimenin tepkime

entalpisini hesaplaynz.
2NO(g) + O2(g) N2O4(g)
D K K A Tbaflka tepkiBylece Hess yasasna gre bir tepkimenin tepkime entalpisinin,

melerin tepkime entalpileri kullanlarak nasl hesaplanacan grdk. Kimyada
SIRA SZDE
ok sayda tepkime vardr ve bunlarn tepkime entalpilerinin hesab
iin yine ok
sayda tepkime entalpisinin bilinmesine ve izelgeler halinde verilmesine gerek
vardr. Bu tr bir kaynan ciltler dolusu olaca aktr. Tepkime entalpilerini, tepAMALARIMIZ
kime entalpileri yerine bilefliklerin oluflum entalpilerini kullanarak da hesaplamak
mmkndr.

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Oluflum Entalpilerini Kullanarak Tepkime Entalpilerinin

Hesaplanmas
Standart Oluflum Entalpileri
SIRA SZDE
Entalpinin hal fonksiyonu olduunu grmfltk, dolaysyla bir srete entalpi deiflim deerleri (tepkime entalpisi de bir entalpi deiflimidir) maddelerin fiziksel
N T E deiflimleri
RNET
haline, basnlarna ve scaklklarna baldr. Bu nedenle entalpi
arasnda doru karfllafltrma ve ifllemler yapabilmek iin standart koflullar tanmlanmfltr. Standart basn 1 atmosfer, scaklk ise genellikle 25 oC (298,15 K) alnmfltr. fiimdi standart oluflum entalpisini tanmlayalm. Standart oluflum entalpisi,
bir bilefliin bir molnn standart haldeki elementlerinin en kararl hallerinden
standart halde oluflmas srasndaki tepkime entalpisidir. Elementlerin standart
koflullarda en kararl hallerinin standart oluflum entalpileri sfr olarak kabul
NTERNET
70
Genel Kimya
Baz kaynaklar standart

basnc 1 bar kabul
etmektedir. 1 atmosfer =
760 mmHg, 1 bar = 750
mmHg dr.
edilmifltir. Standart oluflum entalpisi, Hool sembol ile gsterilir. Bir entalpi deifliminde basn, standart basn ise H sembolne s olarak o eklenir (Ho), scaklk 25 oC ise sembolde bunun iin herhangi bir gsterimde bulunulmaz. Bu durumda Ho gsterimi, tepkime entalpisinin (veya bir entalpi deifliminin) standart
basnta ve 25 oC scaklkta olduunu ifade eder.
fiimdi standart oluflum tepkimeleri ve entalpilerine rnekler verelim:
H2(g) + 1
2
O2(g) H2O(s) Ho = -285,83 kJ
Bu tepkime, sv suyun standart oluflum tepkimesidir ve elementler hidrojen

(H2) ve oksijen (O2), 25 oC deki en kararl hallerinde tepkime vermektedirler. Bildiimiz gibi hidrojen ve oksijen elementlerinin 25 oC de en kararl halleri gaz ve
molekler halleridir. Elementlerin standart koflullarda en kararl hallerinin oluflum
entalpileri sfr olarak kabul edildiinden, bu tepkimenin tepkime entalpisi (Ho=
-285,83 kJ), ayn zamanda sv suyun standart oluflum entalpisi (Hool) dir. Byle
olduunu flu flekilde gsterebiliriz.
Ho = n Hool(rnler) - n Hool(tepkenler)
Suyun standart oluflum entalpisi iin
Ho = {(1mol)Hool[H2O(s)]}
- {(1mol)Hool[H2(g)] + 1 mol Hool[O2(g)]}
yazlabilir. Buradan
Ho = Hool[H2O(s)] - [0 + 0] = Hool[H2O(s)]
olur.
Sv suyu rn olarak veren bir tepkime flu flekilde de yazlabilirdi.
H2(g) + O(g) H2O(s)
Ancak bu denklem sv suyun oluflum tepkimesinin denklemi deildir. nk
bu tepkimede oksijen elementi en kararl halde yani molekler (O2) halde deil
atomik (O) haldedir. O2(g) n standart oluflum entalpisi sfr iken O(g) n standart
oluflum entalpisi +249,17 kJ/mol dr. Gaz ve atomik oksijen oluflturabilmek iin
249,17 kJ/mol kadar enerji gerekmektedir. Baz atom ve molekllere iliflkin standart oluflum entalpileri izelge 3.1 de salanmfltr.
RNEK
Afladaki molekllerden ve atomlardan hangilerinin standart oluflum entalpileri

25 oC de sfr deildir?
O2(g), O2(s), He(g), H2(g), N2(g), N(g)
zm:
25 oC ve 1 atm de yani standart koflulda O2(g), He(g), H2(g) ve N2(g) gaz halindedir ve bu molekllerin ve atomun standart oluflum entalpileri sfrdr. Standart
koflullarda molekler oksijen (O2) sv deildir. Bu nedenle O2(s) nin standart oluflum entalpisi sfr deildir. Yine bu koflullarda azot elementinin en kararl hali gaz
halindeki molekler azottur. Bu nedenle gaz atomik azotun (N(g)) standart oluflum entalpisi sfr deildir.
71
Madde
Hool kJ/mol
Madde
Hool kJ/mol
H2(g)
0,00
Na(k)
0,00
H(g)
217,97
Na(g)
108,70
N2(g)
0,00
NaCl(k)
-411,15
N(g)
472,70
KCl(k)
-436,7
O(g)
249,17
KOH(k)
-424,76
O2(g)
0,00
NH3(g)
-46,11
O3(g)
142,70
H2O(s)
-285,83
C(elmas)
1,90
H2O(g)
-241,82
C(grafit)
0,00
CO(g)
-110,53
C(g)
716,68
CO2(g)
-393,51
CS2(s)
89,00
CH3OH(s)
-238,66
S(rombik)
0,00
CH3OH(g)
-200,66
S(monoklinik)
0,33
C2H5OH(s)
-277,60
Ca(k)
0,00
C2H5OH(g)
-234,80
CaO(k)
-635,50
CH3COOH(s)
-484,30
CaCO3(k)
-1207,00
CH3(CH2)2COOH(s)
-533,80
F2(g)
0,00
C6H12O6(s)
-1268,00
F(g)
79,38
SF6(g)
-1220,50
Cl2(g)
0,00
SO2(g)
296,80
Br2(s)
0,00
P4O10(k)
Br2(g)
30,91
CH4(g)
-74,85
P(k, beyaz)
0,00
C2H4(g)
52,26
P2(g)
144,59
C2H6(g)
-84,70
P(g)
316,51
C6H6(g)
49,03
NO(g)
90,25
SiH4(g)
34,00
N2O(g)
82,05
SiCl4(g)
657,00
NO2(g)
33,18
SiO2(k)
910,90
KOH(k)
-424,7
K2CO3(k)
-1640,10
-1150,18
Standart Oluflum Entalpilerini Kullanarak Tepkime Entalpilerinin

Hesaplanmas
Standart oluflum entalpileri kullanlarak, standart tepkime entalpileri kolaylkla hesaplanabilir. Bu hesaplama iin yukarda da verilen flu bant kullanlr.
Ho = n Hool(rnler) - n Hool(tepkenler)
fiimdi standart oluflum entalpileri yardmyla bir tepkimenin standart tepkime
entalpisinin nasl hesaplanacan grelim.
izelge 3.1
Baz Maddelerin 1
Atmosfer Basnta
ve 25 C deki
Scaklktaki
Standart oluflum
Entalpileri
72
Genel Kimya
RNEK
C2H6(g) +
7
O2(g) 2CO2(g) + 3H2O(s)
2
Tepkimesinin, standart tepkime entalpisini hesaplaynz (Standart oluflum entalpileri iin izelge 3.1 e baknz).
zm:
izelge 3.1 den tepken ve rnlerin standart oluflum entalpi deerleri bulunur
ve bu deerler
Ho = n Hool(rnler) - n Hool(tepkenler) bantsnda yerine konur.
H o = ( nCO )H ool CO2 ( g ) +( n H

2
o
O )H ol
H O(s )
2
{( nC H )H ool C2 H6 (g) + (nO ) H ool O2 (g)}

2
H o = ( 2 mol) ( 393, 51 kJ mol1 ) + (3 mol) (285, 83 kJ mol1
(1 mol ) (84, 7 kJ mol + ( mol)(0)
= (787, 02 kJ 857, 49 kJ ) (84, 7 kJ + 0)

Ho = -1559,8 kJ olarak bulunur.
SIRA SZDE
2KOH(k)SIRA
+ COSZDE
2(g) K2CO3(k) + H2O(g)
tepkimesinin, standart tepkime entalpisini hesaplaynz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
73
zet
Enerji ifl yapma veya s verme kapasitesidir. Termodinamiksel bir sre sistem ve evre belirlenerek incelenir. Sistem, termodinamik sre asndan evrenin incelemek istediimiz parasdr. evre, ise sistemin dflnda kalan her fleyi kapsar. Dolaysyla sistem ve evre
tm evreni oluflturur. Sistem ak, kapal ve izole sistem
olabilir.
Termodinamiin birinci yasas enerjinin korunumu yasasdr ve enerjinin yoktan var, vardan yok edilemeyeceini ancak bir halden bir baflka hale dnflebileceini ifade eder. Bir sistemin toplam enerjisi o sistemin i
enerjisi olarak adlandrlr. Buna gre bir sistemde i
enerji deiflimi (E), s (q) ve ifl (w) ile E = q + w fleklinde iliflkilidir. Bu bant termodinamiin birinci yasasnn matematiksel ifadesidir. enerji bir hal fonksiyonu olmasna karfln ifl ve s yol fonksiyonudurlar. Sabit
bir dfl basnca karfl genleflen bir gazn evreye yapt
basn-hacim ifli w = PV bants ile hesaplanabilir.
Sabit basnta yryen bir srete evreden alnan veya verilen s sistemdeki entalpi deiflim miktarna (H)
eflittir. Entalpi de, i enerji gibi bir hal fonksiyonudur.
Ekzotermik sre, s veren bir sretir yani bu srete
evreye s verilir. Endotermik bir srete ise s absorblanr (sourulur) yani evreden sisteme s verilir.
Bir termodinamik sre srasnda alnan veya verilen

snn miktar, scaklk deiflimi yardmyla belirlenir.
Alnan veya verilen snn belirlenmesine yarayan sistemlere kalorimetre denir. Kalorimetreler, sabit-hacim
kalorimetreleri ve sabit basn-kalorimetreleri olarak iki
tipe ayrlrlar. Is kapasitesi, bir maddenin scakln 1
oC arttrmak iin gerekli s miktardr. Is kapasitesi,
maddenin bir kapasite zelliidir. zgl s, bir maddenin 1 gramnn scakln 1 oC arttrmak iin verilmesi
gereken s miktardr.
Tepkime entalpisi, sabit basn altnda bir tepkimenin
bafllad andan sona erdii ve tepkime rnlerinin
tepkimenin bafllad andaki scakla getirildii ana
kadar alnan veya verilen sdr. Tepkime entalpisi,
rnlerin entalpisi ile tepkenlerin entalpisinin farkna
eflittir yani tepkimedeki entalpi deiflimidir. Tepkime
entalpilerini dolayl yoldan hesaplayabilmek iin ya
tepkime entalpileri bilinen tepkimelerden faydalanlr
ki bu hesaplama Hess yasasna gre yaplr ya da standart oluflum entalpileri kullanlr.
74
Genel Kimya
Kendimizi Snayalm
1. Termodinamiksel sre ile ilgili afladaki ifadelerden
hangisi yanlfltr?
a. flin deeri yola baldr.
b. enerji deiflimi gidilen yola bal deildir.
c. Sistemin i enerjisi azalmflsa evrenin enerjisi
artmfltr.
d. Sistemin hacmi deiflmemiflse basn-hacim ifli
yoktur.
e. Sabit basnta alnan veya verilen s entalpi deiflimine eflittir.
6. Karbon (C), doada grafit ve elmas halinde bulunabilir. Grafit ve elmasn standart yanma (tepkimeleri) entalpileri srasyla -393,51 kJ/mol ve -395,54 kJ/mol olduuna gre C(elmas) C(grafit) iin entalpi deiflimi
ka kJ/mol dr?
a. -789,05
b. -2,03
c. 0
d. +2,03
e. +789,05
2. Bir sistem 600 kJ lk ifl yaparken s olarak 1200 kJ

lk enerji harcyor. Bu sistemin i enerjisindeki deiflim
ka kJ dr?
a. -1800
b. -1200
c. -600
d. +600
e. +1200
7. 6C(grafit) + 3H2(g) C6H6(s) tepkimesinin tepkime

entalpisi ka kJ/mol dr?
C(grafit) + O2(g) CO2(g) = -393,5 kJ
H2(g) + 1/2O2(g) H2O(s) = -285,8 kJ
C6H6(s) + 15/2O2(g) 6CO2(g) + 3H2O(s) = -3267,4
kJ
a. -3946,7
b. -2588,1
c. -49,0
d. +49,0
e. +2588,1
3. Sabit hacimli bir kapta yryen bir tepkime sonucu

sistemden evreye 169,40 kJ s akmfltr. Buna gre tepkime (sistem) iin afladakilerden hangisi dorudur?
a. E = -169,40 kJ
b. w = -169,40 kJ
c. q = 0
d. E = +169,40 kJ
e. w = +169,40 kJ
4. 18 g suyun scakln 25 oC dan 50 oC a ykseltmek
iin gerekli s miktar ka J dur? (Suyun zgl ss 4,184
J/g oC dr.)
a. 25
b. 104,6
c. 450
d. 1882,8
e. 3765,6
5. inde 25,0 oC de 1800 g su bulunan bir sabit-hacim
kalorimetresinde, 1,15 g etanol (C2H5OH) yakldktan
sonra kalorimetredeki suyun scakl oC olarak afladakilerden hangisidir? (Ckalorimetre=4,90 kJ/oC, suyun
zgl ss 4,184 J/g oC, etanoln yanma entalpisi -1418
kJ/mol, etanoln mol ktlesi 46 g/mol.)
a. 25,00
b. 27,48
c. 27,85
d. 29,70
e. 33,67
8. Afladakilerden hangisinin standart oluflum entalpisi sfr deildir?

a. O2(g)
b. Fe(k)
c. He(g)
d. H2(g)
e. N(g)
9. Afladaki tepkimelerin hangisi oluflum tepkimesi
deildir?
a. C(grafit) + 2H2(g) + 1/2O2(g) CH3OH(s)
b. S(rombik) + O2(g) SO2(g)
c. 1/2N2(g) + 3/2H2(g) NH3(g)
d. Na(k) + Cl(g) NaCl(k)
e. Fe(k) + 1/2O2(g) FeO(k)
10. CaCO3(k) CaO(k) + CO2(g) tepkimesinin standart tepkime entalpisi (Ho) kJ olarak afladakilerden
hangisidir?
(Hool[CaCO3(k)] = -1206,9 kJ/mol, Hool[CaO(k)] =
-635,6 kJ/mol, Hool [CO2(g)] = -393,5 kJ/mol)
a. -1029,1
b. -177,8
c. +177,8
d. +1029,1
e. +2236,0
75
Okuma Paras
Biyogaz
Dnyann enerji gereksinimi gnden gne artarken fosil yaktlarn (kmr, petrol, doal gaz) temininde gnmzde yaflanan sorunlar ve zellikle petroln yakn
gelecekte tkenecek olmas nedeniyle devletler enerji
gereksinimlerinin bir ksmn karfllamak iin alternatif
enerjilere de ynelmifllerdir. Alternatif enerjiler olarak
gnefl enerjisi, rzgar enerjisi, biyoyaktlar ve jeotermal
enerji saylabilir. Alternatif enerjilerin evreyi mmkn
olduu kadar kirletmemesi, atklar kullanmas veya yenilenebilir olmas gibi zellikleri olmaldr. Bu tr enerjilerden biri de biyogazdr.
Biyogaz, organik madde ierikli atklarn anaerobik (oksijensiz) ortamda, mikroorganizmalar yardmyla metanlafltrlmas sonucu elde edilen bir gaz karflmdr.
Bitkisel, hayvansal, evsel ve endstriyel organik artklar
biyogaz hammaddeleri olarak kullanlabilmektedir ve
elde edilen gaz %50-%75 metan iermektedir. Metan
doal gazn temel bileflenidir. Biyogaz retme srecinden geri kalan artk ise kokusuz, gbre olarak kullanmaya uygun bir kat veya sv atktr. Biyogaz retimi
byk lekli retimden ziyade kk lekli evsel tketim iin genellikle geliflmekte olan lkelerde retilmektedir. rnein Hindistanda 2 milyondan fazla ev
inek dflksndan retilen biyogaz yakt olarak kullanmaktadr. Biyogaz birok ama iin kullanlabilmektedir. Bunlardan bazlar flyle verilebilir: 1 m3 biyogazla;
6 saat 60-100 watt lk lambay alflr halde tutmak, 5-6
kiflilik bir aile iin 3 n yemek piflirmek, 0,7 kg benzine efldeer kalori elde etmek, bir beygir gcndeki
motoru 2 saat alfltrmak, 1,25 kWh elektrik enerjisi elde etmek mmkndr.
1. c
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Biogas
2. d
3. a
4. d
5. c
6. b
7. d
8. e
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Enerji bafllkl ksm yeniden okuyunuz.

Yantnz yanlfl ise Kalorimetre bafllkl ksm
yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Sabit-Hacim Kalorimetresi
bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Hess Yasas bafllkl ksm
yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Hess Yasas bafllkl ksm
yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Standart Oluflum Entalpileri bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Standart Oluflum Entalpileri bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Standart Oluflum Entalpilerini Kullanarak Tepkime Entalpilerinin Hesaplanmas bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
76
Genel Kimya
J
g
J
Molar s = sMA= 0, 903
= 24, 4
27, 0
o
mol
mol
g C
elde edilir.
Sra Sizde 1
1 cal = 4,184 J olduuna gre,
78 kcal 1000 cal 4, 184 J
J
= 3264

? J =
g
100 g 1 kcal 1 cal
Sra Sizde 2
Arabann motoru bir piston sistemine benzetilebilir.
Motora yakt ve hava girer ve eksozdan yanma gazlar
kar yani sisteme madde girifli ve kfl vardr. Motordan enerji hem s hem de ifl enerjisi olarak kar. O halde bu sistem ak sistemdir.
Sra Sizde 3
fl sisteme yapld iin pozitif bir deerdir (w = = +800 J);
s sistem tarafndan evreye verildii iin negatif bir deerdir (q = -350 J). Buradan
E = q + w = - 350 J + 800 J = 450 J bulunur. Bu durumda sistemin i enerjisi ilk haline gre 450 J artmfltr.
Sra Sizde 4
zm iin basn-hacim ifli formln kullanmalyz.
w = - P(Vs - Vi)
101325 Nm2 1 m 3
w = - 1,63 atm (6,3 L - 9,2 L)

1000 L
1 atm

=
w=
479 N m = 479 J
1 cal
= 114,5 cal
( 479 J )
4,184 J
1 mol
J
5641000
= 9995 J
qtepkime = (0, 606 g )
0
mol
342 g
o
(9995 J ) = (1400 g ) 4,184
(1, 10 C)
g o C
+C Kalorimetre (1,10 o C)
Ckalorimetre = 3229 J/C = 3,23 kJ/C
Sra Sizde 8
2NO2(g) N2O4(g)
Ho = -57,2 kJ
2NO(g) + O2(g) 2NO2(g)

Ho = -114,1 kJ
2NO(g) + O2(g) N2O4(g)

Ho = -57,2 kJ+ (-114,1 kJ) = -171,3 kJ
Sra Sizde 9
Sra Sizde 5
Bir srete sabit basnta verilen veya alnan s entalpi
deiflimine eflittir.
Sabit basnta H = E + PV idi. Buradan E = H PV elde edilir.
3
Sra Sizde 7
nce fleker rneinin verdii sy hesaplamalyz. fiekerin forml C12H22O11 dir.
E = 61000 J (1 atm ) (0, 0459 m 27 10
m )
101325 N m2
= 61000 J 4650 J = 56350 J
1 atm
elde edilir.
Sra Sizde 6
q = msT bantsndan
q 158 J
= 0, 903 J
=
s =
mT 5 g 35 o C
g oC
bulunur. Al iin MA = 27,0 g/mol dr. Buradan
H o = ( n K CO )H ool K 2CO3 ( k ) + ( n H O )H ool H 2O(g )

2
3
2
( n KOH )H ool KOH ( k ) + ( nCO )H ool CO2 ( g)

2
Ho = {(1 mol) (-1150,18 kJ mol-1) + (1 mol) (-241,82 kJ

mol-1)} - {(2 mol) (-424,7 kJ mol-1) + (1 mol) (-393,5 kJ
mol-1)} = -1392,0 kJ - (-1242,9 kJ) = -149,1 kJ
Atkins, P. W. & Jones, L. (1998). Temel kimya: Molekller, maddeler ve deiflimler [Chemistry: Molecules,
matter, & change (3. baskdan eviri) eviri Ed. E.
Kl, F. Kseolu & H. Ylmaz]. Ankara: Bilim.
Petrucci, R. H., Harwood, W. S. & Herring, F. G. (2005).
Genel kimya: lkeler ve modern uygulamalar [General chemistry: Principles and modern applications
Ankara: Palme.
Chang, R. (1998). Kimya [Chemistry (6. baskdan eviri) eviri Ed. A. B. Soydan & A. Z. Arouz]. stanbul:
Beta.
Alpaut, O. (1980) Kimyasal termodinamik. Ankara: Yazt.
Sarkaya, Y. (2004). Fizikokimya (5. basm). Ankara: Gazi.
77
GENEL KMYA
Amalarmz


Elektromagnetik flmay tanmlayabilecek,
Kuantum kuramn yorumlayabilecek,
izgi spektrumunu aklayabilecek,
Bohr hidrojen atomu modelini ifade edebilecek,
Hidrojen spektrumunu analiz edebilecek,
Kuantum saylarn tanmlayabilecek,
Atomik orbitalleri aklayabilecek,
Elektron dizilimlerini yazabilecek,
Atom yaraplarnn, iyonlaflma enerjilerinin ve elektron ilgilerinin periyodik
deiflimlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Elektromagnetik Iflma
Bohr Hidrojen Atom Modeli
Iflk
Orbital
Dalgaboyu
Kuantum Saylar
Frekans
Elektron Dizilimi
Siyah Cisim Iflmas
Atom Yarap
Fotoelektrik Etki
yonlaflma Enerjisi
izgi Spektrumu
Elektron lgisi
erik Haritas
Genel Kimya
Atomun Elektronik
Yaps ve Periyodik
izelge
ELEKTROMAGNETK IfiIMA
KUANTUM KURAMI
ATOM SPEKTRUMLARI
BOHR HDROJEN ATOM KURAMI
DALGA FONKSYONLARI
KUANTUM SAYILARI
ORBTALLERN ENERJ SEVYELER
ELEKTRON DZLMLER
ELEMENTLERN PERYODK
ZELLKLER
Atomun Elektronik Yaps

ve Periyodik izelge
ELEKTROMAGNETK IfiIMA
Atom, elektron gibi kk taneciklerin davranfllarn aklamak iin klasik fiziin
yetersizlii, bilim adamlarn yeni bir kuram gelifltirmeye itmifl ve bu amala kuantum kuram gelifltirilmifltir. Kuantum kuram, kuantum saylarnn ve buna bal
olarak orbital kavramnn domasn salamfltr. Bylece elementlerin fiziksel ve
kimyasal zelliklerini, periyodik eilimlerini; molekllerde moleklleraras etkileflimleri, kimyasal balar ve birok zellii aklayabilmek ve irdeleyebilmek mmkn olmufltur.
Atomun yaps hakknda birok bilgiye elektromagnetik flnlarn maddeyle etkileflimi kullanlarak ulafllmfltr. James Clerk Maxwell 1873 ylnda fln elektromagnetik dalgalardan olufltuuna iliflkin kuram ortaya atmfl ve bu kurama gre
elektromagnetik flma, birbirine dik elektrik (E) ve magnetik (H) alan bileflenlerine sahip olup dalgalar halinde enerjinin yaylmas ve iletilmesidir. Elektromagnetik dalgalar aynen su dalgalarna veya gergin bir ip kullanarak elimizle yaratabileceimiz dalgalara benzetebiliriz. Elektromagnetik flma dalga ve parack olmak zere iki tr zellik gsterir. Iflk, elektromagnetik flmann gzle grebildiimiz kk bir blm olup elektromagnetik flmann bir ok tr vardr. rnek
olarak radyo dalgalar, X-flnlar, UV-flnlar verilebilir.
Elektromagnetik dalga hakknda temel kavramlar aklamak iin fiekil 4.1 deki gibi bir dalgay model olarak alabiliriz. Dalgann ardflk iki tepe noktas (veya
ardflk ayn konumdaki noktalar) arasndaki mesafeye dalgaboyu (), dalga stndeki bir noktadan bir saniyede geen dalga saysna frekans (), dalgann orta izgisinden tepesine olan mesafeye ise genlik denir. Dalgann birim zamanda
ald yol yani hz; dalgann frekans ile dalgaboyunun arpmna eflittir. Bu arpm elektromagnetik flma iin flk hzna (c) eflit olur ve
c=
fleklinde ifade edilir. Elektromagnetik flmann boflluktaki hz sabit olup
2,997925108 m/s (~ 3,00108 m/s) deerindedir. Dolaysyla bu hz, gzmzn
grd fln hz olduu gibi radyo dalgalarnn da, UV-flnlarnn da bir baflka
ifade ile her trl elektromagnetik flmann da hzdr.
Iflma: Enerjinin uzayda

yaylmasdr.
Iflk: Elektromagnetik
flmann gzle grnr
blmdr.
Su ve ses dalgalar gibi
dalgalarn iletilmesinde
iletici bir ortam gerekirken
elektromagnetik dalgalarda
iletici ortam gerekmez.
80
Genel Kimya
fiekil 4.1
Dalga boyu
Bir Dalgann
Dalgaboyu ve
Genlii
Genlik
Dalga boyu
Angstrom (),
elektromagnetik flmann
dalgaboyu iin ska
kullanlan bir SI birimi
olmayan birimdir.
1 =0,1 nm=1x10-10 m
Dalgaboyu, frekans ve enerji

iliflkisi ileriki konularda
verilecektir.
RNEK
Dalgaboyunun birimi SI birim sistemine gre metre, frekansn birimi ise s-1 dir.
Ancak elektromagnetik flmann dalgaboyu 10-11 m den bile kk olabilecei gibi kilometre ile ifade edilebilecek kadar byk de olabilir (fiekil 4.2). Bu nedenle dalgaboylarn byklklerine bal olarak nanometre, mikrometre, milimetre
gibi metrenin kesirleri ile veya katlar ile vermek daha pratik olabilir. Frekans birimi s-1, hertz (Hz) olarak da tanmlanr.
Frekans ve dalgaboyuna bal olarak elektromagnetik flmann kapsad genifl
alan gsteren elektromagnetik spektrum fiekil 4.2 de gsterilmifltir. Spektrum incelendiinde, radyo dalgalarnn dalgaboyunun byk (enerjilerinin kk), ve
X-flnlarnn dalgaboyunun kk (enerjilerinin byk) olduu grlmektedir. Iflk
(beyaz flk) ise yaklaflk olarak 400-800 nm (410-5cm810-5cm) dalgaboyu aral ile genifl elektromagnetik spektrumun ok kk bir blgesini kapsamaktadr.
fiimdi elektromagnetik flmada dalgaboyu-frekans iliflkisine bir rnek problem
zelim.
Bir lambadan yaylan fln frekans 4,9551014 Hz ise bu fln dalgaboyu nedir?
ve elektromagnetik spektrumda hangi blgeye dfler?
zm:
= 4,9551014 Hz = 4,9551014 s-1
c = olduuna gre,
=
3,0 108 m s-1

14
4,95510
-1
c = 3,0108 m s-1
= 6,0510-7 m = 605 nm
Bu dalgaboyunda bir flma grnr blgede sar flk olarak grlr.

SIRA SZDE
Yerel bir FMSIRA

radyo
istasyonu 105,5 megahertz (MHz) frekansndan yayn yapyorsa bu isSZDE
tasyonun yaynnn dalgaboyu ka cm dir? (1 MHz = 106 Hz)
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
4. nite - Atomun Elektronik Yaps ve Periyodik izelge
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
81
SIRA SZDE
fiekil 4.2
Elektromagnetik
Spektrum AMALARIMIZ

K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Elektromagnetik flma ve spektrum iin bir internet arama motoruna Nelektromagnetic

raTERNET
diation veya electromagnetic spectrum terimlerini girerseniz ok sayda grsele ulaflabilirsiniz.
KUANTUM KURAMI
Elektromagnetik flmann dalga zelliini yukarda grdk. Ancak doadaki baz
olaylar elektromagnetik flmann dalga zellii kullanlarak aklanamamfltr. Klasik fizie gre maddenin (atomlarn, molekllerin) enerjisi herhangi bir deer de
olabilir ve bu madde herhangi bir deerdeki enerjiyi sourabilir veya yayabilir. Bu
yaklaflmla aklanamayan siyah cisim flmas, fotoelektrik etki gibi olaylar elektromagnetik flmann tanecik zellii ile aklanabilmifltir.
Siyah Cisim Iflmas

Katlar stldklar zaman genifl dalgaboyu aralnda (farkl renklerde) flk yayarlar ve her scaklkta flk fliddeti belli bir dalgaboyunda en fazladr. Siyah cisim flmas denen bu olaya rnek olarak elektrikli stclarn resistanslarnn (tellerinin)
yaydklar flma verilebilir. Elektrikli stcya elektrik verildii zaman teller nce
krmz flk verir, sndka verdikleri flk turuncuya ve daha sonrada beyaz fla
yakn fla dner. Klasik fizik kuram, fln fliddetinin azalan dalgaboyuna gre
srekli artmasn bekler. Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda bilim adamlar
yaptklar alflmalarla maddelerin yaydklar flma enerjisi miktarnn flmann dalgaboyuyla orantl olduunu bulmufllardr. Dolaysyla siyah cisim flmasn elektromagnetik flmann dalga zelliiyle ve termodinamik yasalarla aklamak mmkn deildir.
Siyah cisim flmas, fotoelektrik etki gibi olaylar aklayabilmek iin Max Planck
1900 de, enerjinin kk demetler veya paketler halinde sourulabileceini (alnabileceini) ve yaymlanabileceini temel alan kuantum kuramn ileri srmfltr.
Bu kurama gre enerji de ayn madde gibi srekli deildir yani kesiklidir. Kuantum kuram klasik fiziin aksine, enerjiye snrlama getirmifl ve ancak belirli deerleri alabileceini kabul etmifltir. Planck elektromagnetik enerjinin sourulan veya
yaymlanan en kk miktarn kuantum olarak adlandrmfltr. Sonuta kuantum
kuramna gre elektromagnetik enerji kuantldr, yani paketler halinde sourulmakta ve yaymlanmaktadr.
Planck bir elektromagnetik flmann enerjisinin, flmann frekans ile doru
orantl olduunu ortaya koymufltur. Bu iliflki
NTERNET
82
Genel Kimya
E = h = h
eflitliiyle ifade edilmektedir. Bu eflitlikte h, Planck sabiti olup deeri yaklaflk

6,6310-34 J s dir.
Elektromagnetik flmann toplam enerjisini oluflturan enerji paketiklerinden
her birine foton denir. Kuantum kuramna gre enerji her zaman h nin katlar
(h, 2h, 3h, 4h...) fleklinde sourulur veya yaynlanr ve 1,5h, 2,8h gibi kesirli deerler almas sz konusu olamaz. Belirli deerlere sahip iki enerji arasnda
ki fark enerji kuantumu fleklinde adlandrlr. fiimdi bir fotonun enerjisinin dalgaboyundan nasl bulunacan iliflkin bir rnek zelim.
RNEK
500 nm dalgaboyundaki fotonun enerjisini joule cinsinden bulunuz.

zm:
= (500 nm) (
E = h = h
SIRA SZDE
D fi N E L M
DKKAT
SIRA SZDE
NTERNET
110 nm
) = 5,00 10-7 m
c (6,6310-34 J s) (3,0 108 m s-1 )

= 3,98 10-19 J
=
-7
(5,00 10 m)
Bir mol fotonun

SIRA enerjisi
SZDE 1313 kJ hesaplanmfltr. Fotonun dalgaboyunu nm cinsinden hesaplaynz.
Fotoelektrik etki, bir metal yzeyine flma yapldnda ancak belirli bir frekansS O Rfrekanslarda
U
tan daha byk
metal yzeyindeki elektronlarn koparlabilmesi olaydr. Einstein, Planckn kuantum kuramna gre frekans olan her fotonun h
kadar enerjiye sahip olmasna dayanarak fotoelektrik etkiyi aklayabilmifltir. FotoDKKAT
elektrik olaynda fotonlar metal yzeyindeki atomlarn elektronlarna arpmakta
ve enerji aktarm gerekleflmektedir. Fotonlarn enerjisinin (h) deeri elektronlaSIRA SZDE
rn metale tutunma
enerjisine eflit veya bykse metalden elektron kopar. rnein
bir metalden mavi flk (olduka snk bile olsa) elektron kopartabilirken krmz
flk (olduka
parlak bile olsa) elektron koparamayabilir. Elektronlar koparmak
AMALARIMIZ
iin verilmesi gereken enerjinin en dflk frekansna eflik frekans denir. Dier
taraftan metalden kopan elektronlarn says fln fliddetiyle doru orantl iken
enerjileri fln
bamszdr ve sadece fln frekansna baldr (fiekil
K Tfliddetinden
A P
4.3). rnein zayf mavi flk demetinin metal yzeye arpmas ile elde edilen serbest elektronlar, parlak sar renkteki flk demetinin oluflturaca serbest elektronlardan daha
T E Lbyk
E V Z Y Obir
N enerjiye sahiptir. nk mavi flk, sar flktan daha yksek
frekansa sahiptir. Ifln frekansnn artmasyla fotonlarn enerjisi artar ve bylece
fotondan elektronlara geen enerji de artar. Eflik frekanstan daha yksek frekanslar da flma uygulanarak yzeyden kopartlan elektronlar, hzlar nedeniyle kineTERNET
tik enerjiye Nsahiptirler.
Bu durum iin enerji eflitlii flu flekilde yazlabilir:

Ifln demetinin fliddeti

arttka metal yzeyinden
koparlan elektron says
artar,
K frekans
T A P bydke
elektronlarn kinetik
enerjileri artar.
TELEVZYON
D fi N E L M
Fotoelektrik
Etki
S O R U
AMALARIMIZ
1m
E = h = BE + KE
h = ho +
1 2
mu
2
83
Burada KE; kinetik enerji, BE; elektronun metale balanma enerjisi; o, eflik
frekansdr.
fiekil 4.3 de frekans, flma fliddeti, metal yzeyinden kopan elektronlarn says ve hzlar arasndaki iliflki flematik olarak gsterilmifltir.
fiekil 4.3
Fotoelektrik Etki;
Metal Yzeyine
Dflen Iflma,
Frekans, Kopan
Elektron Says ve
Hzlar Arasndaki
liflki
Gmflle kapl bir yzeyden elektronlarn kopartlabilmesi iin gereken minumum

enerji 7,5010-19 joule dr. Dalga boyu 54 nm olan UV flmas bu yzeye dflrlrse kopan elektronun kinetik enerjisi ne olur?
zm:
54 nm = 5410-9 m dir. Bu dalgaboyundaki fotonun enerjisi,
E = h =
hc (6,6310-34 Js) (3,0 108 m s-1 )

=
= 3,68 10-18 J
-9
54 10 m
7,5010-19 J enerji elektronun gmfl yzeyinden ayrlmas iin kullanldna

gre fotonun kinetik enerjisi
KE = h BE = 3,68 10-18 J 7,50 10-19 J = 2,9310-18 J

olur.
Einstein fotoelektrik olayn aklarken elektromagnetik flmann tanecik zelliini kullanmfltr. Bu durumda elektromagnetik flmann hem tanecik hem de dalga zellii bulunmaktadr. Yaplan deneylerde bunu desteklemektedir. Ayn zamanda elektronun da (ve tm maddelerin de) hem tanecik hem de dalga zellii
vardr.
ATOM SPEKTRUMLARI
Farkl dalgaboylarnda ok sayda flndan oluflan bir beyaz flk (gnefl fl) demeti,
bir prizmadan geirilip fotoraf filmi zerine dflrlrse mordan krmzya uzanan kesiksiz bir renk band oluflturduu grlr. Bu nedenle beyaz flktan elde
edilen bu renk yelpazesine srekli spektrum denir. Gnlk yaflamda bu srekli
spektrumu, yamurlu havadan sonra gnefl atnda bazen ortaya kan gkkufla olarak grrz. Yani gkkufla renklerin mordan krmzya kesintisiz deifltii
bir srekli spektrumdur.
Gaz veya buhar haline getirilmifl elementlerde ok yksek scaklklara stlrsa
flma yaparlar. Byle bir flma beyaz flkta olduu gibi, bir prizmadan geirilirse
elde edilen spektrumda belirli yerlerde ancak snrl sayda ve farkl renklerde iz-
RNEK
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
84
AMALARIMIZ

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Elektromagnetik flmann
maddeyle etkileflimini
inceleyen bilim dalna
spektroskopi denir. Oluflan
spektrumlar kaydeden
cihaza ise spektrometre
denir.
fiekil 4.4
Hidrojenin
Yaynma
Spektrumu
fiekil 4.5
Hidrojenin
Sourma
Spektrumu
Genel Kimya
AMALARIMIZ
giler oluflur. Oluflan birka izginin dflndaki yerlerin karanlk kald, srekli olmayan (kesikli) bir spektrum elde edilir. Byle bir spektruma atom spektrumu
K T A P
(izgi spektrumu) denir. fiekil 4.4 de hidrojenin izgi spektrumu verilmifltir. Bu
spektrumda, 410,3 nm (menekfle), 434,0 nm (menekfle), 486,3 nm (yeflil-mavi) ve
656,3 nm (krmz) dalgaboylarna karfllk gelen yerlerde drt renkli izgi vardr ve
TELEVZYON
spektrumun geri kalan ksm siyahtr, yani bu siyah blgelere denk gelen dalgaboylarnda hidrojenin flmas yoktur.
Bir internet arama
srekli spektrum iin continuous spectra, izgi spektrumu
N T E R N Emotoruna
T
iin line spectra terimlerini girerseniz hidrojenin atom spektrumu da dahil birok spektruma ait grsellere ulaflabilirsiniz.
Elementler flma yaptklar dalgaboylarnda ayn zamanda sourma da yaparlar. rnek olarak beyaz flk nce ii hidrojen gaz ile doldurulmufl bir tpten ardndan bir prizmadan geirilirse bu kez hidrojenin yaynma spektrumunda gzlenen dalgaboylarna rastgelen dalgaboylarnda siyah izgiler elde edilir (fiekil 4.5).
Yani siyah izgilere denk gelen dalga boylarndaki flmalar yoktur, bu dalgaboylarna sahip flmalar tpteki hidrojen tarafndan sourulmufltur. Hidrojen gaznn
sourmas nedeniyle oluflan bu spektruma hidrojenin izgi sourma spektrumu
denir. Her element kendine has bir izgi spektrumuna sahiptir. Hidrojen izgi
spektrumunun elektromagnetik flmann grnr blgesinde neden drt izgi
verdii ve bunun aklamas elektronun atomda ekirdek dflnda nerede bulunduuna yant olmufltur.
85
Hidrojen lambasndan kan fln demeti krmz-mor renktedir. 1885 de Johann

Balmer deneme yanlma yntemiyle hidrojen spektrumundaki izgilere ait frekanslarn (dolaysyla dalgaboylarnn) olduka basit bir eflitlik ile hesaplanabileceini
gstermifltir. Bu eflitlik
1
1
= 3,29 1015 s-1
2
n2
2
fleklinde olup burada n=3,4,5,6 dr. fiimdi bu eflitlik ile hidrojen yaynma spektrumundaki (grnr blgedeki) bir izginin dalgaboyunun hesaplanabileceini
gsterelim.
RNEK
Yukardaki eflitlii kullanarak n=4 olduunda hidrojen izgi spektrumunda gzlenecek yaynmn dalgaboyunu hesaplaynz.
zm:
1
1
= 3,29 1015s-1
2
n2
2
1
1
= 3,29 1015s-1
2
42
2
= 6,17 1014 s-1
=
c 3,0 108 m s-1

=
= 4,86310-7 m = 486,3 nm
6,17 1014 s-1
Bu dalgaboyu, yeflil-mavi renkli bir flmay (yaynmay) gsterir.

Bu rnekte de gsterildii gibi n nin 3 den 6 ya kadar alaca deerlere gre
hesaplama yapldnda hidrojenin izgi spektrumunun grnr blgedeki yaynmlarn dalgaboylarna karfllk gelen deerler elde edilir ve bu grnr blgedeki yaynmlara Balmer serisi denir.
Hidrojen spektrumunda 656,3 nm dalga boyundaki spektrum izgisine
SIRA karfllk
SZDE gelen flma iin yukardaki eflitlikte n ne olmaldr?
BOHR HDROJEN ATOM KURAMI
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Neils Bohr 1913 de, Planckn kuantum kuramn hidrojen yaynma spektrumundaS O R 1U de grdki sonularla iliflkilendirerek bir atom kuram ortaya atmfltr. nite
mz Rutherford atom modeli, atomda elektronlarn ekirdek dflnda bulunduklarn ve hareket ettiklerini kabul etmektedir ancak baz sorularnDyant
bu modelde
KKAT
yoktur. rnein elektron ekirdek evresinde nasl kalabilmektedir? Bunun yant
olarak elektronun ekirdein ekme kuvvetini dengelemek iin hzla dnme hareSIRA SZDE
keti yapt sylenebilir. Ancak elektrodinamik yasalara gre hzla
dnen ykl bir
taneciin (elektronun) elektromagnetik flma yapmas, dolaysyla enerji kaybetmesi ve sonuta ekirdee dflmesi gerekir. Byle bir durum AMALARIMIZ
atomda gerekleflmemektedir.

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
86
Genel Kimya
Bu aklanamayan durumlar nedeniyle Bohr klasik fiziin atomun yapsn aklamakta yetersiz olduunu grmfl ve atomun yapsn aklamak iin baz kabuller yapmfltr. Bunlar;
Atomda elektronun ekirdekten belirli uzaklklarda (yaraplarda) bulunan
yrngelerde hareket etmesine izin vardr ve bu yrngeler belirli enerjilere sahiptirler. Elektronun bulunmasna izin verilen yrngedeki enerjisi daima sabittir ve elektron yrngede bulunduu mddete enerji kaybetmez.
Elektron ancak bulunmasna izin verilen yrngeler arasnda geifl yapabilir. Byle bir geiflte elektron Planck eflitlii ile hasaplanabilen enerji miktar (kuant) kadar enerji sourur veya yaymlar.
Atomda izin verilen yrngelerinin enerjileri
1
E = RH
n2
n=1,2,3,4... gibi tam saylar
bantsyla hesaplanabilir. Buradaki RH, Rydberg sabitidir ve deeri 2,1810-18

J dr. fiekil 4.6 da n nin deerine bal olarak hidrojen atomunda izin verilen
yrngelerin enerjilerine iliflkin deerler gsterilmifltir. Hidrojen atomu iin en
dflk enerjili hal n=1 iken olmakta ve bu hale atomun temel hali denmektedir. n2 iken atom temel hale gre daha yksek enerjili olup bu hal atomun
uyarlmfl halidir. Bu bantdaki n atomdaki yrnge numarasn gsterirken
ileride kuantum saylar blmnde greceimiz bafl kuantum saysna karfllk
gelmektedir. Bafl kuantum says, atomdaki temel enerji kabuklarn (seviyelerini) belirlemektedir.
Tekrar hidrojenin yaynma spektrumuna dnersek bu spektrumda grnr blgede drt renkli izgi gzlendiini belirtmifltik. rnein 656,3 nm deki flmann
krmz olduunu daha nce sylemifltik. Hidrojen bu yaynmay yapt zaman,
Bohrun kabulne gre, elektronun yksek enerjili izin verilmifl bir yrngeden
dflk enerjili izin verilmifl bir yrngeye gemifl olmas gerekir. Bu iki yrnge
arasndaki enerji fark, flmann frekans ile flu flekilde iliflkilendirilebilir.

1
1
E = Es E i = h = RH + RH
2
2
ni
ns
R 1
1
= H
h n2 n2
i
s
Burada ni, elektronun bulunduu ilk yrngenin numaras, ns ise elektronun

getii yrngenin numarasdr. Dikkat edilirse bu eflitlik, Balmerin hidrojen spektrumundaki izgilerin frekanslarn (dolaysyla dalgaboylarn) hesaplamak iin
kulland eflitlie benzemektedir. Bohrun atom modeline gre hidrojen atomu
spektrumunda gzlenen bir yaynm, yksek enerjili bir yrngede bulunan elektronun daha dflk enerjili bir yrngeye gemesi (dflmesi) sonucu enerjinin aa kmas nedeniyledir. Aa kan enerji flk olarak gzlenmektedir. Gzlenen
bu yaynmlarn belli dalgaboylarna (frekanslara) karfllk gelmesi hidrojen atomunda elektronun belirli enerji seviyelerinde yani izin verilen yrngelerde bulunduunu gstermektedir.
87
Daha nce grdmz Balmer serisinde elektronun Bohr hidrojen atomu modeline gre, 6., 5., 4. veya 3. yrngeden 2. yrngeye dflt anlafllmaktadr (fiekil 4.6) . Benzer flekilde elektron st (yksek enerjili) yrngelerden 1. yrngeye
de dflebilir ve bu srete de enerji aa kar ancak aa kan enerjinin yaynmlar elektromagnetik spektrumda mor tesi blgede olur. Bu yaynmlar gzle grnmez ve Lyman serisi olarak adlandrlr. Ayn flekilde elektron yksek enerjili yrngelerden 3., 4. veya 5. yrngeye de dflebilir. Bu geifller spektrumun gzle
grnen blgesinin dflnda kzl tesi blgesinde yaynmlara neden olurlar ve bu
geifller Paschen, Brackett, Pfund serileri olarak adlandrlrlar (fiekil 4.6).
Hidrojen atomunda elektron yukarda anlatld gibi yksek enerjili yrngelerden dflk enerjili yrngelere yaynm yaparak dflebildii gibi, dflk enerjili
yrngelerden yksek enerjili yrngelere belirli deerlerde enerjiler sourarak kabilir. Ayn iki yrnge arasnda sourulan ve yaymlanan enerjilerin miktar (saysal deeri) ayndr ancak iflareti farkldr.
Hidrojen atomundaki elektronun temel halden altnc enerji seviyesine uyarlabilmesi iin sourmas gereken enerji ne kadardr? Sourulan flmann dalga boyu
nedir?
RNEK
zm:
1
1
E = RH = 2,18 1018 J
2
ns2
ni
E = h = h
)(
1 = 2,119 1018 J
12 62
6,631034 J s 3,0 108 m s1

hc
=
= 9,39 108 m = 93,8 nm
=
18
E
2,119 10 J
Elektron iin ni>ns

olduunda E eksi iflaretli
bir deer, ni<ns olduunda
E art iflaretli bir deer
olur. E; eksi iflaretli olduu
zaman enerji yaymlanmfl,
E; art iflaretli olduu
zaman enerji sourulmufltur.
fiekil 4.6
Hidrojen
Atomunda
Gzlenen
Elektronik Geifller
ve Spektrum
izgileri
88
Genel Kimya
Bohr kuramyla hidrojen atom spektrumu kolaylkla aklanabilmektedir. Ayn

aklamalar tek elektronlu He+ ve Li2+ iyonlarnn spektrumlar iin de yapabiliriz
Ancak ok elektronlu atomlarn spektrumlarn aklamak iin Bohr atom kuram
yetersiz kalmaktadr. Bohr atom modeline gre elektron ekirdek etrafnda belirli
(izin verilmifl) yrngelerde bulunmaktadr. Bunun sebebini mantkl bir flekilde
aklamak uzun yllar mmkn olmamfltr.
Louis De Broglie 1924 ylnda elektromagnetik dalgann tanecik zellii olduu
gibi taneciklerinde (rnein elektronlarnda) dalga zellii gsterebileceini ortaya atmfltr. De Broglie hipoteziyle bir taneciin dalgaboyunun Planck sabiti ile taneciin momentumuna (p) bal olduunu ifade etmifltir. Momentum da ktle (m)
ile hzn (u) arpm olduuna gre
=
h
h
=
p
mu
bants yazlabilir. Bu bant bize hareket halindeki bir taneciin dalga zelliinin olacan gstermektedir. Bu bant hareket halindeki her trl ktle iin geerli olsa da elektron gibi ok kk ktleli paracklarn dalgaboylar anlaml sonulara neden olmaktadr. Bu flekilde parack olan elektronun dalga zellii kullanlarak atomdaki davranfl dalga fonksiyonlar ile aklanabilmifltir.
DALGA FONKSYONLARI
Erwin Schrdinger 1927 ylnda elektronun dalga ve tanecik zelliklerine dayanarak davranfln ve enerjisini ifade eden bir denklem tretmifltir. Bu denkleme
Schrdinger denklemi denilmektedir. Bu denklemin hidrojen atomu iin zmleri elektronun dalga fonksiyonlar olarak adlandrlr ve (psi) ile gsterilir. Dalga fonksiyonun karesi (2) bize elektronun hidrojen atomunun herhangi bir
blgesinde bulunma olasln verir ve buna elektron bulunma younluu denir.
ekirdek etrafnda elektron bulunma younluu baz blgelerde yksek baz blgelerde dflktr. Schrdinger denkleminin matematiksel zmlerinden kuantum says kmaktadr ve bu kuantum says dalga fonksiyonlarn tanmlamaktadr. Dalga fonksiyonlarna orbital denir.
Orbital, elektron bir tanecik olarak dflnldnde, atom iindeki elektronun
bulunma olaslnn en yksek olduu blge anlamna gelirken, dalga olarak dflnldnde, yksek elektron yk younluuna sahip blge anlamna gelir. Bir
atomdaki orbitaller farkl enerjilere sahip olabilirler ve ekirdek etrafnda farkl
blgeleri iflgal edebilirler. Orbital, Bohr hidrojen atom modelindeki yrnge deildir. Schrndinger denklemi tek elektronlu hidrojen atomu iin zlebilmektedir
ancak ok elektronlu atomlar iin bu denklemin zmleri yaklaflk olarak yaplabilmektedir. fiimdi atomdaki orbitallerin enerji seviyeleri ile elektronlarn ekirdek
etrafndaki dizilimlerini belirleyen kuantum saylarn grelim.
KUANTUM SAYILARI
Hidrojen veya herhangi bir atomdaki elektron dizilimini belirlemek iin Schrdinger denkleminin matematiksel zmnden elde edilen kuantum says kullanlr. Bunlar, bafl kuantum says, asal momentum kuantum says ve magnetik kuantum saysdr. Bu kuantum says belirli bir orbitali tanmlar. Elektronun atomdaki konumunun yannda orbitaldeki durumunuda tam olarak tanm-
89
lamak iin bu kuantum saylarna drdnc bir kuantum says olan spin kuantum says eklenmifltir. Ksaca kuantum saylarn kullanarak atomdaki bir elektronun hangi orbitalde olduunu veya hangi elektrondan bahsettiimizi kolaylkla
ifade ederiz. fiimdi bu kuantum saylarn grelim.
Bafl Kuantum Says (n)

Bafl kuantum says, atomda elektronun bulunduu temel enerji seviyesini (kabuunu) ifade eder. Bafl kuantum says n ile gsterilir ve 1,2,3,4... gibi tam sayl
deerler alr. Bafl kuantum saysnn bykl arttka elektronun ekirdee olan
uzakl artar, iinde bulunduu orbitalin boyutu byr ve enerjisi artar. Bir baflka
ifade ile n arttka elektron ekirdek tarafndan daha zayf ekilir. Bafl kuantum saylarnn gsterdii temel enerji seviyeleri (kabuklar) iin bazen harf sembollerde
kullanlr.
n
Kabuk
:
:
1
K
2
L
3
M
4
N
Asal Momentum (Alt Kabuk) Kuantum Says ()

Asal momentum kuantum says orbitalin fleklini tanmlar ve ile gsterilir.
Bu kuantum saysnn alabilecei deerler bafl kuantum saysnn deerine bal
olup 0 dan n-1 e kadar tam sayl deerlerdir. rnein, n=1 ise nin alabilecei
deer yalnzca 0 dr (=1-1=0). n=3 ise ; 0, 1 ve 2 olmak zere deer alabilir.
Bir kabuktaki asal momentum kuantum saylarnn toplam, o kabuktaki alt enerji seviyelerinin saysn verir. rnein n=3 iken nin deeri (0, 1 ve 2) mmkndr. O halde n=3 temel enerji seviyesinde (kabuunda) 3 alt enerji seviyesi
vardr. Asal momentum kuantum saylarnn saysal deerleri elektron dizilimlerinde veya orbitalleri tanmlamada pek kullanlmaz bunlarn yerine kk harf
semboller kullanlr. Asal momentum kuantum saylar ve karfll harf semboller
flu flekildedir:

:
Harf sembol :
0
s
1
p
2
d
3
f
4
g
5
h
Bunu rnekleyecek olursak n=3 kabuu =0, =1 ve =2 fleklinde alt kabuktan (alt enerji seviyesinden) oluflmaktadr. Bunlar srasyla 3s, 3p ve 3d alt kabuklar (alt enerji seviyeleri) dir. 3 says elektronun 3. kabukta (enerji seviyesinde) bulunduunu, s, p ve d sembolleri ise elektronun bulunduu alt enerji seviyelerini
dolaysyla orbitallerin flekillerini belirtmektedir.
Magnetik Kuantum Says (m)
Magnetik kuantum says (m), atomdaki herhangi bir alt enerji seviyesinde bulunan orbital saysn gsterir. Asal momentum kuantum saysna bal olarak
magnetik kuantum says (2+1) sayda farkl m deerini alabilir. Ksaca m nin
deerleri -,..., (-+1), 0,..., (+-1), + fleklindedir.
=0 olduunda m nin alabilecei tek deer 0 dr. Yani =0 olduunda bu alt
kabukta sadece bir orbital (s orbitali) vardr. s orbitali, fiekil 4.7 de grlecei zere kresel simetriye sahiptir.
=1 olduunda m; -1, 0, +1 deerlerini alabildiinden =1 alt kabuunda orbital bulunur ve bu orbitaller p orbitalleridir. Magnetik kuantum says bize bu orbitallerin ynleniflini gsterir ve p orbitallerinin gsterimi, fiekil 4.7 de verilmifltir.
=4 ve 5 deerleri atomun

sadece uyarlmfl hali iin
mmkndr.
90
Genel Kimya
=2 olduu durumda m; -2, -1, 0, +1, +2 deerlerini alabilir ve bu alt kabukta
befl orbital vardr. Bu orbitallere d orbitali denir. Bunlar s ve p orbitallerine gre
daha karmaflk geometrik biimlere sahiptirler (fiekil 4.7).
=3 olduunda ise m nin yedi deeri vardr ve bu yedi deere karfllk gelen
orbitaller f orbitalleridir.
izelge 4.1 de n=1-4 temel enerji seviyeleri ve bunlarla ilgili , m, ve her bir
alt enerji seviyesindeki orbital says verilmifltir.
izelge 4.1
Atomik Orbitaller ve
Kuantum Saylar
Arasndaki liflki
Bafl
Asal
Alt kabuk
kuantum momentum gsterimi
says (n) kuantum says
Magnetik
kuantum says
(m )
Orbital
says
Atomik orbitaller
( )
n says ayn olan orbitaller

ayn temel enerji
seviyesindedir (kabuktadr).
Ayn flekilde n ve deerleri
ayn olan orbitaller ise ayn
alt enerji seviyesinde (alt
kabukta) yer alrlar.
1s
1s
0
1
2s
2p
0
-1,0,+1
1
3
2s
2px, 2py, 2pz
0
1
2
3s
3p
3d
0
-1,0,+1
-2,-1,0,+1,+2
1
3
5
3s
3px, 3py, 3pz
3dz2, 3dx2-y2, 3dxy, 3dxz, 3dyz
4s
4p
4d
4f
0
1
2
3
1
3
5
7
4s
4px, 4py, 4pz
4dz2, 4dx2-y2, 4dxy, 4dxz, 4dyz
(verilmemifltir)
-1,0,+1
-2,-1,0,+1,+2
-3,-2,1,0,+1,+2,+3
fiekil 4.7
s, p ve d Atomik
Orbitallerinin Snr
Yzey
Diyagramlar

K T A P
K T A P
T E L E Vve
Z YPeriyodik
ON
4. nite - Atomun Elektronik Yaps
izelge
T E L E V Z Y O91N
Bir internet arama motoruna orbital flekilleri iin atomic orbitals terimlerini
N T E R N E T girerseniz
birok grsellere ulaflabilirsiniz.
NTERNET
4p alt kabuundaki orbitallerin n, ve m kuantum saylarn bulunuz.
RNEK
zm:
n = 4; = 1 (p orbitaline karfllk gelir.); m = -1, 0, +1.
3d alt kabuunun kuantum saylarn bulunuz.
Spin Kuantum Says (ms)
SIRA SZDE
D fi N E L M
Atomik orbitalleri belirlemek iin flimdiye kadar kuantum says kullandk.

Bu saylara ek olarak elektronun kendi ekseni etrafnda iki yne de dnebilmeS O R U
si nedeniyle drdnc bir kuantum says nerilmifltir. Bu dnme
hareketine
spin denir (fiekil 4.8). Hidrojen spektrumda grlen ve aklanamayan baz iz K K A T kuantum
lerin elektron spin hareketinden kaynakland anlafllmfltr. DDier
saysndan bamsz olan spin kuantum says (ms) +1/2 ve -1/2 deerlerine
sahiptir. Bu durumda atomda n, ve m saylar ayn ancak SIRA
spinSZDE
kuantum saylar farkl en fazla iki elektron bulunabilir. O halde bir orbital iinde en fazla iki
elektron bulunabilir.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Bir kifli yaflad

D evi
fi tarif
NELM
ederken lke, flehir, mahalle,
cadde ve apartman
numaras vermesi
S Ogibi
R U
elektronlarn hangi orbitalde
bulunduu drt kuantum
says ile belirtilir. rnein
DKKAT
3s deki bir elektronun
kuantum saylar n=3, =0,
m=0 ve ms=+1/2 veya -1/2
dir. Basit bir flekilde
(n, ,
SIRA SZDE
m, ms) sralamasyla (3, 0,
0, +1/2 veya -1/2)
fleklindedir.

AMALARIMIZ
fiekil 4.8
K T A P
Elektronun Spin
K T A P
Hareketleri
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
ORBTALLERN ENERJ SEVYELER

Bohr hidrojen atomu modeline gre atomdaki elektronun enerjisinin E=RH (1/n2)
bants ile bulunabildiini grmfltk. Bildiiniz gibi n, Bohr hidrojen atomu modelinde yrnge numaras iken Schrdinger denkleminin zmnden kan
kuantum saysndan bafl kuantum saysna karfllk gelmektedir. Dolaysyla atomdaki elektronun enerjisi bafl kuantum saysna (n) baldr. Bu bantya gre hidrojen atomunda artan bafl kuantum saysna bal olarak orbitallerin enerjisi ykselir ve bafl kuantum saylar ayn olan tm orbitallerin enerjileri ayndr. Bu hidrojen atomuna zel bir durumdur ve buna iliflkin diyagram fiekil 4.9 a da verilmifltir.
rnein hidrojen atomu iin 3s, 3p ve 3d orbitalleri ele alnacak olunursa bunlarn
enerjilerinin eflit olduu grlr ve efl enejili orbitaller olarak adlandrlr. Bu ifade
ettiimiz durum tek elektronu olan hidrojen atomu iin dorudur.
92
Genel Kimya
fiekil 4.9
a) Hidrojen
Atomundaki
Orbitallerin Enerji
Dzeyleri
b) ok Elektronlu
Sistemlerde
Orbitallerin Enerji
Dzeyleri (izimler
lekli deildir)
Hidrojen atomu dflnda tm atomlar birden fazla elektron ierirler yani ok

elektronludurlar. Bu nedenle ok elektronlu atomlarn orbitallerinin enerji seviyeleri daha karmaflktr. Bu tr atomlarda bir orbitalin enerjisi yalnzca bafl kuantum
saysna deil asal momentum kuantum saysna da baldr. fiekil 4.9 b de grlecei zere ok elektronlu atomlarda temel enerji dzeyleri alt enerji dzeylerine
de ayrlmfltr. Baz durumlarda bir st temel enerji seviyesinin alt enerji seviyesinde yer alan elektron, bir alt temel enerji seviyesindeki alt enerji seviyesinde yer
alan elektrondan daha dflk enerjili olabilmektedir. Bir atomda elektronlar en dflk enerjili orbitalden bafllayarak orbitallere yerleflirler. Dolaysyla elektronlarn
orbitalleri doldurma sras temel enerji dzeylerinin artflyla bu nedenle uyumlu
olmayabilir. rnein 4s orbitalinin enerjisinin 3d orbitallerinin enerjilerinden biraz
daha dflk olduu grlr. Bu nedenle bir atomda 4s orbitali elektronlar tarafndan doldurulduktan sonra 3d orbitalleri doldurulmaya bafllanr. fiekil 4.10 da atomik orbitallerin elektronlar tarafndan doldurulma sras aklda tutma kolayl nedeniyle flematik olarak verilmifltir. Bir atomda elektronlarn orbitallere doldurulma
sras
1s 2s 2p 3s 3p 4s 3d 4p 5s 4d 5p 6s 4f 5d 6p 7s 5f 6d 7p.....
fleklinde olup orbitallerin enerji artflna gre sralanmfltr. Elektronlarn atom orbitallerine yerleflmeleri elementlerin kimyasal davranfllarn anlamamz iin nemlidir.
93
ELEKTRON DZLMLER
fiekil 4.10
Atomdaki btn elektronlarn orbitallere (alt kabuklara) dalmna elektron dizilimi denir ve
bu dizilifl, atomda en dflk enerjili (temel) hale
karfllk gelecek flekilde olmaldr. Elektron dizilimini doru yazabilmek iin ilke veya kural vardr: Pauli dflarlama ilkesi, Hund kural ve Aufbau
ilkesidir.
Atomik Orbitallere
Elektronlarn
Doldurulma Sras
Pauli Dflarlama lkesi

Pauli ok elektronlu atomlarn elektron dizilimlerini belirlemek iin kendi adyla anlan bir ilke ortaya koymufltur. Pauli dflarlama ilkesine gre
bir atomda herhangi iki elektron ayn drt kuantum saysna sahip olamaz. Bir atomun ilk kuantum says n, ve m ayn olan iki elektronunun
ms deerleri farkl olmak zorundadr. Yani bir orbitaldeki iki elektron zt ynl
spinlere sahip olmak zorundadr. Pauli dflarlama ilkesine gre aflada gsterilen
olaslktan sadece b dorudur.
Hund Kural
Bir atom da elektronlar efl enerjili orbitallere yerlefltirilirken en ok sayda eflleflmemifl olacak flekilde orbitallere yerlefltirilirler. Yani efl enerjili orbitallere elektronlar
nce teker teker yerlefltirilmelidir. Bu kurala Hund kural denir. Bunun sebebi ayn yke sahip elektronlarn birbirlerini itmesi ve olabildiince uzak yerleflmek istemeleridir. Aflada verilen rnekte Pauli dflarlama ilkesine uygun olmasna ramen Hund kuralnn uygun tek gsterim c flkkdr.
2px 2py 2pz

a
2px
2py 2pz
b
2px
2py 2pz
c
Aufbau lkesi
Aufbau ilkesi, elektronlarn orbitallere teker teker yerlefltirilmesidir. Bunu yaparken orbitallere ilave edilecek her bir elektron Pauli dflarlama ilkesi ve Hund kural dikkate alnarak yaplr.
Atomlarn Elektron Dizilimleri

Aflada hidrojenden (Z=1) neona (Z=10) kadar olan elementlerin atomik orbitallerine elektronlarn yerlefltirilmesi gsterilmifltir. Bu yerlefltirme yukarda verilen ilke ve kurallara gre yaplmfltr.
94
Genel Kimya
1H:
1s1
2He:
1s2
Li
3Li:
1s2 2s1
Be
4Be:
1s2 2s2
5B:
1s2 2s2 2px1
6C:
1s2 2s2 2px1 2py1
7N:
1s2 2s2 2px1 2py1 2pz1
8O:
1s2 2s2 2px2 2py1 2pz1
9F:
1s2 2s2 2px2 2py2 2pz1
10Ne:
1s2 2s2 2px2 2py2 2pz2
H
He
Ne
1s
2s
2py
2px
2pz
Sodyum (Z=11) ile argon (Z=18) aras (3. periyot) elementlerin elektron dizilimleri incelendiinde, yukarda verilen lityumdan neona kadar olan elementlerin
elektron dizilimlerine paralellik gsterdikleri grlr. Bu elementlerin 1s, 2s ve 2p
orbitallerine giren elektronlar neonun elektron dizilimindeki gibi olacandan biz
buna neon gbei adn verip [Ne] fleklinde gstereceiz. Bu gsterimden sonra
sadece deerlik elektronlarnn orbitallerde dalmn vereceiz. En dfl kabukta
(en yksek bafl kuantum saysnda) bulunan elektronlar deerlik elektronlar
olarak adlandrlr.
11 Na
: 1s2 2s2 2p6 3s1 Ne 3s1

3s 2
13 Al: Ne
: Ne 3s2 3p 4
17 Cl: Ne
12 Mg: Ne
16 S
3s 2 3p 2
3s2 3p1
14 Si: Ne
3s 2 3p5
18 Ar: Ne
3s 2 3p 3
15 P: Ne
3 s 2 3p 6
Potasyum (Z=19) ve kalsiyum (Z=20) elementlerinde elektronlar 3p orbitalini

doldurduktan sonra 3d orbitalleri yerine nce 4s orbitalini doldururlar. Bu atomlarn elektron dizilimleri flu flekildedir:
4s1
19 K: Ar
4s 2
20 Ca: Ar
Skandiyumdan (Z=21) inkoya (Z=30) kadar olan elementlerin elektron diziliminde nc kabuun (temel enerji seviyesinin) d orbitalleri dolmaya bafllar. Bu
elementlere geifl metalleri denir. Krom (Z=24) ve bakr (Z=29) elementlerin dfln-
95
da elektronlar Hund kuralna uygun olarak d orbitallerini dzenli bir flekilde doldururlar. Kromda [Ar] 4s 2 3d 4 dalm yerine [Ar] 4s 1 3d 5 (d orbitalleri yar dolu)
ve bakrda [Ar] 4s 2 3d 9 yerine [Ar] 4s 1 3d 10 (d orbitalleri tam dolu) olacak flekilde
elektronlar orbitallere dolar. Bu da alt kabuklarn yar dolu veya tam dolu olmas
durumunda daha kararl bir yapya ulaflmas ile aklanr.
: Ar 4s 2 3d1
2 5
25 Mn : Ar 4s 3d
Ar 4s 2 3d 2

21Sc
22Ti :
29 Cu
: Ar 4s2 3d 6
2 10
30 Zn : Ar 4s 3d
: Ar 4s1 3d10
26 Fe
23V :
Ar 4s 2 3d 3

24 Cr :
Ar 4s1 3d 5

27 Co
: Ar 4s2 3d 7
28 Ni :
Ar 4s2 3d 8

Galyumdan (Z=31) kriptona (Z=36) kadar olan elementler de elektronlar 4p alt

kabuuna girer.
: Ar 4s 2 3d10 4p1
2 10 4
34 Se : Ar 4s 3d 4p
31Ga
Ar 4s2 3d 10 4p 2

2 10 5
35 Br : Ar 4s 3d 4p
32 Ge :
Ar 4s2 3d 10 4p3

2 10 6
36 Kr : Ar 4s 3d 4p
33 As :
Rubidyum (Z=37) ile ksenon (Z=54) arasnda bulunan 18 element dizisinde srasyla 5s, 4d ve 5p alt kabuklar dolar. rnek olarak ksenonun (54Xe) elektron dizilimini 54Xe: [Kr] 5s 2 4d 10 5p 6 fleklinde verebiliriz.
Periyodik izelgedeki altnc ve yedinci periyot elementlerin atomlarnn elektron dizilimleri benzer flekilde yaplr. Elektron dizilimleri ile ilgili bilgileri kitabnzn sonundaki izelgede bulabilirsiniz.
Rubidyum (Z=37) iin elektron dizilimin yaznz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA [Kr]
SZDE4d5 5s1 flekMolibdenin (Z=42) elektron dizilimi [Kr] 4d4 5s2 olmas beklenirken
lindedir. Bunun nedenini aklaynz.
S O R U
D fi N E L M
Elektronlarn orbitallere yerlefltirilmesi sonucunda elektronlarn orbitallerde

tek veya ift (zt spinli) bulunmas atom ve molekllerin magnetik
zelliklerini etDKKAT
S Oters
R U olacandan
kiler. iftleflmifl elektronlarn spinlerinin birinin yn dierine
yaratacaklar magnetik etkiler birbirlerini yok eder. Yani bu tr elektron dizilimiSIRA SZDE
ne sahip atomlar magnetik alan tarafndan etkilenmezler (gerekte
D K K ok
A T hafife itilirler). Bu tr maddelere diyamagnetik bileflikler denir. Orbitallerinde iftleflmemifl elektronlara sahip bilefliklerde ise spini bir yne olan
elektronlarn says
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
dier yne olanlardan fazla olur. Bu durumda bu tr atomlar bir magnetik alan
oluflturur ve dfl bir magnetik alan tarafndan ekilirler. Bu tr bilefliklere paramagnetik bileflikler denir. Buna gre elektron dizilimleriniAMALARIMIZ
Kyukarda
T A P verdiimiz
He, Be ve Ne atomlar diyamagnetik zellik gsterirken H, B, N gibi atomlar paramagnetik zellik gsterirler.

SIRA SZDE
DSIRA
fi NSZDE
ELM
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TKE LE VT ZA Y OP N
T KE L E VT ZAY OPN
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
NTERNET
96
Genel Kimya
yonlarn Elektron Dizilimi

Katyonlarn Elektron Dizilimi
Katyonlarn elektron dizilimleri, katyonlarn olufltuu atomdan yeteri kadar elektron np, ns ve (n-1)d orbitallerinden srayla uzaklafltrlarak elde edilir. Alkali metallerin (IA grup elementleri) atomlarnn elektronik dizilimleri incelendiinde deerlik kabuundaki s orbitallerinde bir elektron bulunur. Toprak alkali metallerin
(IIA grup elementleri) atomlarnn elektronik dizilimlerine bakldnda ise deerlik kabuundaki s orbitallerinde iki elektron olduu grlr. Bu iki gruptaki metaller ok etkindirler. Dfl kabuktaki (deerlik) elektronlarn ok kolay bir flekilde
vererek pozitif iyon haline dnflrler ve soy gaz elektron dizilimine ulaflrlar.
: Ne 3s1
2
20 Ca : Ar 4s
11 Na
: Ne
2+
20 Ca : Ar
11 Na
Eer bir atomda deerlik elektronlar p orbitallerinde de bulunuyorsa nce bu

elektronlar, ardndan ns orbitalindeki elektronlar verilir. Geifl metallerinde elektronlar ncelikle ns orbitalinden daha sonra (n-1)d orbitallerinden verilir.
Ne 3s2 3p1

2 2
22Ti : Ar 4s 3d
13 Al :
26 Fe :
Ar 4s2 3d 6

3+
13 Al
22Ti
2+
26 Fe
3+
: Ne
: Ar 3d 2
: Ar 3d 5
Anyonlarn Elektron Dizilimi

Anyonlarn elektron dizilimleri, olufltuklar atomlara ayn periyottaki soy gazn
elektron dizilimi ile ayn dizilime sahip oluncaya kadar elektron ilave edilerek
oluflturulur. Anyonlarn elektron dizilimine birka rnek olarak flunlar verebiliriz.
7N
: 1s2 2s2 2p3
7N
3-
: 1s 2 2s 2 2p 6

Ne

9F
: 1s 2 2s 2 2p5
9F
: 1s2 2s2 2p6

Ne

16 S :
1s2 2s2 2p6 3s2 3p 4
16 S
2-
: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6

Ar

Grld gibi atomlar ve iyonlar ekirdekleri etrafnda ayn sayda elektronlara sahip olabilmektedirler. Bu atomlara ve iyonlara izoelektronik denir.
97
RNEK
O2-, Se2- , Al3+ ve Rb+ iyonlarnn elektron dizilimlerini yaznz ve izoelektronik

olanlar gruplandrnz.
8O
: 1s2 2s2 2p 4
8O
2-
: 1s 2 2s 2 2p 6

Ne

34 Se
: 1s2 2s2 2p6 3s 2 3p6 4s2 3d10 4p 4
34 Se
2-
: 1s 2 2s 2 2p6 3s 2 3p6 4s 2 3d10 4p6

Kr

13 Al :
37 Rb
1s2 2s2 2p6 3s 2 3p1

: 1s2 2s2 2p6 3s 2 3p 4 4s2 3d 10 4p6 5s1
3+
13 Al
+
37 Rb
: 1s 2 2s 2 2p6

Ne

2 2
: 1s 2s 2p6 3s2 3p6 4s2 3d 10 4p6

Kr

O2- ve Al3+ izoelektroniktir.

Se2- ve Rb+ izoelektroniktir.
Cu2+ ve H- iyonlarnn elektron dizilimlerini yaznz.
SIRA SZDE
ELEMENTLERN PERYODK ZELLKLER
D fi N E L M
Periyodik izelgenin elementlerin gsterdikleri periyodik zellikler dikkate alnarak oluflturulduunu nite 1 de grmfltk. Periyodik zellikler bir periyotta solS O R Udflnda belirli
dan saa, bir grupta yukardan aflaya doru baz istisnai durumlar
bir dzen iinde deiflir. Atomlarn elektronik dizilimlerini dikkate alarak atomlarn ve iyonlarn baz zelliklerinin nasl deifltiini aklamakD mmkndr.
Bu
KKAT
zellikler atom yarap (boyutu), iyonlaflma enerjisi ve elektron ilgisidir.
Atomlarn ve yonlarn Yarap
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Atomda, elektron younluu ekirdekten belirli bir uzakla kadar yksektir, ondan sonra dflmeye bafllar ve sonsuz uzaklkta sfr olur. Bu durumda
elektron yoAMALARIMIZ
unluunun ekirdekten olan uzaklk snrn belirlemek mmkn deildir. Bu nedenle atom yarapn (boyutunu) verecek olan elektron bulutunun bykl
atomun yapt kimyasal balar dikkate alnarak belirlenebilir.K Bu
T ama
A P iin benzer atomlardan oluflan bir molekln kovalent ba uzunluu (ekirdekler aras
uzaklk) belirlenir ve bu deerin yarsnn alnmasyla bir tek atomun yaklaflk yarap bulunmufl olunur. rnein Cl2 moleklnde Cl-Cl ba uzunluu
pm dir.
T E L E V Z Y O 198
N
Bu durumda klorun atom yarap 198/2= 99 pm olarak hesaplanr. Ayn flekilde
kovalent ba yapmfl ayn iki atomlu baflka molekllerdeki ba uzunluklarndan
atomlarn yaraplar bulunabilir. Bu flekilde bulunmufl atom yaraplar kullanla N T E R N Ernein
T
rak periyodik izelgedeki dier atomlarn yaraplar hesaplanabilir.
C-Cl
ba uzunluu 176 pm dir. Klorun yarap kullanlarak karbonun atom yarapn
176-99=77 pm olarak bulunur. Bu flekilde elde edilen tm atomlarn yaraplar periyodik izelgede iflaretlendiinde yaraplarda periyodik deiflimler olduu gzlenir. Atom yaraplarndaki periyodik deiflimleri aklayabilmek iin etkin ekirdek
yk kavram kullanlmaldr.
Atom yarap, atomun ekirdeindeki protonlarn farkl kabuklarda ve farkl
orbitallerde bulunan elektronlar ekebilme kuvvetiyle iliflkilidir. Atomda en dfl

AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
98
Etkin ekirdek yk Z*=Z-S

fleklinde ifade edilir. Burada
Z*; etkin ekirdek yk, Z;
atom numaras, S;
perdeleme sabitidir.
Genel Kimya
kabukta (deerlik tabakasnda) bulunan elektronlarn ekirdee uzakl bize o

atomun yarapn verdiine gre bu elektronlarn grd ekirdek yk nemlidir. ekirdee daha yakn kabukta bulunan elektronlar kendilerinden sonraki kabuklarda bulunan elektronlar perdelerler ve bu elektronlarn ekirdekten grecekleri ekirdek ykn dflrrler. Elektronu eken bu yke etkin ekirdek yk denir. Bunu bir rnekle aklayalm. Sodyum atomunun elektron diziliminde
(Na: 1s2 2s2 2p6 3s1) en dfl kabukta bulunan elektron (3s1) i kabuklarda bulunan
orbitallerdeki 10 elektron tarafndan perdelenir. Dolaysyla bu elektronun grd net pozitif yk dflktr. Yani bu elektron, sodyum atomu ekirdeinde bulunan 11 protonun ekme gcnn ok azn hisseder. Bu nedenle sodyum atomunda bu dfl kabuk elektronu sodyum ekirdeine olduka uzakta bulunur ve sodyum atomunun yarap 186 pm dir. Bu deer 3. periyot elementleri atomlarnn
yaraplar iinde en byk olandr.
Bir periyot boyunca yani periyodik izelgede soldan saa doru gidildike
atomdaki kabuk says (yani temel enerji dzeyi) deiflmemesine karfl atom numaras (ekirdekteki proton says) artar. Buna bal olarak son kabuktaki elektronlar
(deerlik elektronlar) zerindeki etkin ekirdek yk artar. Bu da en dfl kabuktaki elektronlarn ekirdek yk tarafndan daha ok ekilmelerine sebep olur ve
sonuta atom yarap periyodik izelgede soldan saa doru gidildike azalr. rnek olarak 3. periyot elementlerin atomlarnn yaraplar aflada verilmifltir.
Atom
11Na
Yarap (pm) : 186
12Mg
13Al
14Si
15P
16S
17Cl
18Ar
160
143
118
110
103
99
95
Bir grupta ise yukardan aflaya gidildike kabuk says artar. Bu da grupta yukardan aflaya doru gidildike atom yarapnn artmas demektir. rnek olarak
VIA grubu elementlerin atomlarnn yaraplar aflada verilmifltir.
Atom
8O
16S
34Se
52Te
Yarap (pm) : 74
103
116
143
Geifl elementlerinin atom yaraplarnda da soldan saa bir azalma sz konusudur. Ancak bu azalma s ve p blok grup elementlerinde grlenden az olmaktadr. Bunun sebebi de ns2 elektronlarnn (n-1)d elektronlar tarafndan perdelenmesidir.
fiimdi de katyonlarn ve anyonlarn yaraplarnn olufltuklar atomlara gre nasl deifltiini grelim. Ntr bir atom bir veya daha ok elektron verdiinde katyonu oluflur. Bu durum ekirdekteki proton saysnn elektron saysndan fazla olmas yani proton baflna birden az elektron dflmesi demektir. Bunun sonucu olarak
elektronlar ekirdek yk tarafndan daha kuvvetli ekilirler ve katyonlarda yaraplar, olufltuu atomlarn yaraplarna gre daha kktr. Sonu olarak katyonlar olufltuklar atomlardan daha kk yaraplara sahip olurlar. rnek olarak demir atomu ile Fe2+ ve Fe3+ iyonlarnn yaraplar aflada verilmifltir.
Fe
Fe2+
Fe3+
Yarap (pm)
124
74
64
Proton says
26
26
26
Elektron says
26
24
23
2+
+
2+
12Mg , 19K , 20Ca
iyonlarn yaraplarn bykten ke doru sralaynz.
99
RNEK
zm:
Bu iyonlarn elektron dizilimleri flu flekildedir:
12 Mg
2+
: 1s 2 2s 2 2p6

19 K
Ne

: 1s 2 2s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 6

20 Ca
2+
Ar

: 1s2 2s 2 2p6 3s 2 3p6

Ar

Elektron dizilimlerinden de anlafllaca zere Mg2+ iyon yarap dier iki iyonun yarapndan kk olmaldr. nk +2 ykl magnezyum iyonunda ilk iki
kabukta elektronlar vardr ve yukarda da anlatld gibi magnezyumda etkin ekirdek yk byk olur. K+ ve Ca2+ iyonlarnn elektron saylar eflit yani izoelektroniktir. Bu durumda pozitif yk daha ok olan iyonun ekirdek yk byk
olacandan yarap daha kk olacaktr. Sonu olarak yaraplarn afladaki gibi sralayabiliriz.
+
19K
>
2+
20Ca
>
2+
12Mg
Bir ntr atom bir veya daha ok sayda elektron aldnda ise ekirdek yk sabit kalrken elektron says artar. Bu durumda proton baflna dflen elektron says
birden fazla olur ve en dfl kabuktaki elektronlar zerinde etkin ekirdek yk azalr. Bu da anyonlarn yaraplarnn olufltuklar atomlarn yarapndan byk olmasna neden olur. fiimdi bunu azot atomu ile nitrr iyonunu karfllafltrarak grelim.
N
N3-
Yarap (pm)
75
171
Proton says
Elektron sayss
10
Na+ ve F- iyonlarnn yaraplarn karfllafltrnz.

zm:
Bu iyonlarn elektron dizilimleri flu flekildedir:
11 Na
: 1s2 2s2 2p6 3s1
11 Na
: 1s 2 2s 2 2p 6

Ne

9F
: 1 s 2 2 s 2 2 p5
9F
: 1s2 2s2 2p6

Ne

Na+ ve F- iyonlarnn elektronik dizilimine bakldnda izoelektronik olduklar

grlr. F- iyonu (9 proton, 10 elektron) elektron ald iin etkin ekirdek yk
azalmfltr ve bundan dolayda yarap Na+ (11 proton, 10 elektron) iyonundan daha byktr.
RNEK
100
SIRA SZDE
Genel Kimya
D fi N E L M
yonlaflma enerjisi bir periyot
boyunca
soldan
S O Rgenellikle
U
saa doru artar.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
- iyonlarn artan yarapa gre sralaynz.

Be2+, Mg2+, SIRA
Cl-, ISZDE
yonlaflma Enerjisi
fi N E L M
Bir nceki Dkonuda
atomlardaki elektron dizilimleri zerinde durmufltuk. Elektronlarn atomlardan ve iyonlardan koparlmas iin enerji gereklidir ve bu enerjiye
S O R U (I ) denir. yonlaflma enerjisi, gaz halindeki bir atomdan veiyonlaflma enerjisidir
ya iyondan bir elektron koparmak (uzaklafltrmak) iin gerekli enerjidir. Elektronlar atomun ekirdei
tarafndan ne kadar sk ekiliyorsa iyonlaflma enerjileride o
DKKAT
kadar yksek olur.
Bir atomdan elektron uzaklafltrlyorsa bunun iin gerekli enerji birinci iyonSIRA SZDE
laflma enerjisidir
(I1). Ardndan oluflan iyondan bir elektron koparlmas iin gereken enerji ikinci iyonlaflma enerjisi (I2) olarak adlandrlr. Bu adlandrma
nc, drdnc
elektronlar iin de benzer flekilde yaplr. Atomdan veya iyonAMALARIMIZ
dan elektron uzaklafltrlmas, elektron saysn azaltt iin kalan elektronlar zerinde etkin ekirdek yk artar ve dolaysyla yapdan bir sonraki elektronu koparmak daha ok
K Tenerji
A P gerektirir. Bu nedenle iyonlaflma enerjileri deerleri arasnda
I1 < I2 < I3 < I4.... fleklinde bir iliflki vardr. rnek olarak

Ca(g)
Ca+(g) + eTELEVZYON
Ca+(g) Ca2+(g) + e-
I1=589,5 kJ/mol
I2=1145 kJ/mol
iyonlaflma enerjilerini verebiliriz. yonlaflma daima enerji gerektiren bir olay olduu iin endotermik
N T E R N E T (s alan) bir sretir. Etkin ekirdek yk bir periyotta soldan
saa doru arttna gre birinci iyonlaflma enerjisi de buna bal olarak baz istisnai durumlar dflnda soldan saa artar. Soy gazlarn temel haldeki elektron dizilimleri nedeniyle sahip olduklar kararllklarndan dolay iyonlaflma enerjileri ok
yksektir, yani elektron verme eilimleri ok dflktr. Bu nedenle soy gazlar kimyasal tepkimelere yatkn deillerdir. Bu ifade ettiklerimizi 3. periyot elementlerinin
birinci iyonlaflma enerjilerini karfllafltrarak grebilirsiniz.
Atom
I1 (kJ/mol) :
11Na
12Mg
13Al
14Si
15P
16S
17Cl
18Ar
495,9
737,6
577,4
786,2
1012
999,6
1255
1520
Atomlarn birinci iyonlaflma enerjileri (I1) periyodik izelgedeki grup iinde genellikle yukardan aflaya doru azalr. nk atom ap arttka deerlik tabakasndaki elektronlar zerindeki etkin ekirdek yk azalr, bunun sonucu olarak
atomdan elektron koparmak daha az bir enerji ile mmkn olur. rnein IA grubunun elementinin birinci iyonlaflma enerjileri flu flekildedir:
3Li:
520 kJ/mol
11Na:
495,9 kJ/mol
19K:
418,7 kJ/mol
yonlaflma enerjilerinin I1< I2 < I3 < I4.... fleklinde bir deiflim gsterdiini yukarda ifade etmifltik ve yukarda kalsiyum iin birinci ve ikinci iyonlaflma enerjilerini (589,5 kJ/mol ve 1145 kJ/mol) vermifltik. fiimdi kalsiyumun nc iyonlaflma
enerjisini verelim.
Ca2+(g) Ca3+(g) + e-
I3=4900 kJ/mol
Grdnz gibi kalsiyum iin nc iyonlaflma enerjisi, ikincisinin yaklaflk

4,5 katdr. Peki kalsiyumun nc iyonlaflma enerjisinde bu ani artfln nedeni
nedir? Bunu aklayabilmek iin Ca2+ ve Ca3+ iyonlarnn elektron dizilimlerine
bakalm.
20 Ca
2+
: 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6

20 Ca
3+
: 1s2 2s 2 2p6 3s 2 3p5
Ar

Kalsiyumun +3 ykl iyonunu oluflturmak iin elektronun soy gaz elektron dizilimine sahip Ca2+ iyonundan uzaklafltrlmas gerekir ve kalsiyum atomunda bu
uzaklafltrlacak elektron bir i kabuk elektronudur. Bilindii gibi soy gaz elektron
dizilimine sahip yaplar ok kararldr ve bu tr yaplardan elektron uzaklafltrmak
byk enerji gerektirir. Burada rneimiz kalsiyumdu, ancak bu anlattmz her
atom ve iyonlar iin geerlidir. Yani bir atom ve iyonlar soy gaz elektron dizilimine sahip olana kadar elektronlarn nispeten kolay (dflk iyonlaflma enerjileri ile)
verirler ancak soy gaz elektron diziliminden sonraki elektronlarn vermeleri ok
daha byk enerji gerektirir ve bu nedenle kalsiyumun elektron vererek yapt bilefliklere rastlanmaz. Kalsiyum atomu, Ca2+ iyonu oluflturabilir ve bilefliklerinde Ca2+ ykseltgenme basamana sahiptir.
Elektron lgisi
Elektron ilgisi, gaz halinde ntr bir atomun elektron almas srasndaki enerji deiflimidir. yonlaflma enerjisinin aksine elektron ilgisi (Ea) bir atomun elektron
kazanmas olaydr. Atomun elektron alma eilimi varsa bu olayn sonucunda
enerji aa kar. Buna karfllk baz atomlarn elektron ilgileri dflktr. Bu tr
atomlarn elektron almas endotermik yani enerji gerektiren bir sretir. rnein
soy gaz atomlar bu tr atomlardr. Baz atomlarn yksek elektron ilgisi nereden
kaynaklanmaktadr? Eer atom elektron ald zaman soy gaz elektron dizilimine
sahip oluyorsa bu tr atomlarn elektron ilgileri yksektir. rnein klor atomu bir
elektron alarak kararl hal olan soy gaz elektron dizilimine ulaflr.
Cl(g) + e1s22s22p5
Cl-(g)
1s22s22p6
Elektron ilgisi de iyonlaflma enerjilerinde olduu gibi atom byklndeki

deiflimlerle parelellik gsterir. Periyot boyunca elektron ilgisi genellikle artarken
grup boyunca genellikle azalr. Yarap ok kk olan VIA ve VIIA elementlerin
atomlarnn elektron ilgileri olduka byktr. Bu iki gruptaki atomlar aldklar
elektronlarla negatif ykl iyonlar oluflturup kendilerinden sonra gelen soy gaz yapsna ulaflrlar. Burada da baz istisnai durumlar vardr. rnein F elektron ilgisi
Cl dan byk olmas beklenirken aksine kktr. Elektron ilgisinin periyot veya
grup iinde deiflimi, atom yarap veya iyonlaflma enerjisi deiflimleri kadar dzenli deildir.
101
102
Genel Kimya
zet
Atomun yaps hakknda birok bilgiye elektromagnetik flnlarn maddeyle etkileflimi kullanlarak ulafllmfltr. Dalgann ardflk ayn konumdaki iki noktas arasndaki mesafeye dalgaboyu (), dalga stndeki bir noktadan bir saniyede geen dalga saysna frekans () denir. Dalgann hz; dalgann frekans ile dalgaboyunun
arpmna eflittir. Bu arpm elektromagnetik flma iin
flk hzna (c) eflit olur. Doadaki baz olaylar elektromagnetik flmann dalga zellii kullanlarak aklanamamfltr. Bu yaklaflmla aklanamayan siyah cisim flmas, fotoelektrik etki gibi olaylar elektromagnetik flmann tanecik zellii ile aklanabilmifltir.
Gaz veya buhar haline getirilmifl elementler ok yksek scaklklara stlrsa flma yaparlar. Byle bir flma
bir prizmadan geirilirse elde edilen spektrumda belirli yerlerde ancak snrl sayda ve farkl renklerde izgiler oluflur. Oluflan birka izginin dflndaki yerlerin
karanlk kald, srekli olmayan (kesikli) bir spektrum elde edilir. Byle bir spektruma atom spektrumu
(izgi spektrumu) denir. Balmer deneme yanlma yntemiyle hidrojen spektrumundaki izgilere ait frekanslarn olduka basit bir eflitlik ile hesaplanabileceini
gstermifltir.
Bohr klasik fiziin atomun yapsn aklamakta yetersiz olduunu grmfl ve atomun yapsn aklamak iin
baz kabuller yapmfltr. Bunlar; atomda elektronun ekirdekten belirli uzaklklarda bulunan yrngelerde hareket etmesine izin vardr ve bu yrngeler belirli enerjilere sahiptirler. Elektron ancak izin verilen yrngeler
arasnda geifl yapabilir.
Schrdinger 1927 ylnda elektronun dalga ve tanecik
zelliklerine dayanarak davranfln ve enerjisini ifade
eden bir denklem tretmifltir. Bu denklemin hidrojen
atomu iin zmleri elektronun dalga fonksiyonlar
olarak adlandrlr. Dalga fonksiyonlarna orbital denir.
Herhangi bir atomdaki elektron dizilimini yazmak iin

kuantum saylar kullanlr. Drt tane kuantum says
vardr. Bunlar; bafl kuantum says, asal momentum
kuantum says, magnetik kuantum says ve spin kuantum saysdr. Hidrojen atomu dflnda tm atomlar birden fazla elektron ierirler ve bu tr atomlarda bir orbitalin enerjisi hem bafl kuantum saysna hem de asal momentum kuantum saysna baldr. Atomdaki
btn elektronlarn orbitallere (alt kabuklara) dalmna elektron dizilimi denir.
Bir periyot boyunca atom yarap soldan saa doru
gidildike azalr. Bir grupta ise yukardan aflaya gidildike atom yarap artar. yonlaflma enerjisi, gaz halindeki bir atomdan veya iyondan bir elektron koparmak
(uzaklafltrmak) iin gerekli enerjidir. Elektron ilgisi,
gaz halinde ntr bir atomun elektron almas srasndaki enerji deiflimidir.
103
Kendimizi Snayalm
1. Frekans 5,001014 s-1 olan fln nm cinsinden dalgaboyu afladakilerden hangisidir?
a. 0,06
b. 0,6
c. 6
d. 60
e. 600
6. Gmfln (Z=47) elektron dizilimi afladakilerden

hangisidir?
a. [Kr] 5s1 4d 9 4p1
b. [Kr] 5s2 4d 9
c. [Kr] 5s1 4d10
d. [Kr] 5s2 4d10
e. [Kr] 5s2 4d10 5p6
2. Hidrojen atomunda bir elektronun n=5 enerji seviyesinden n=2 enerji seviyesine gemesi sonucu yaynlanan fotonun dalgaboyu nm cinsinden afladakilerden hangisidir?
a. 403
b. 434
c. 638
d. 678
e. 710
7. Afladakilerden hangisi diamagnetiktir?

a. 22Ti2+
b. 47Ag+
c. 78Pt2+
d. 29Cu
e. 26Fe2+
3. Bir atomda drt kuantum says da ayn olan iki

elektron bulunamaz yaklaflm hangi ilkeyle ilgilidir?
a. Aufbau ilkesi
b. Bohr hidrojen atom kuram
c. Kuantum kuram
d. Hund kural
e. Pauli dflarlama ilkesi
4. Bir atomun n=4 kabuunda bulunabilecek maksimum elektron says katr?
a. 18
b. 28
c. 32
d. 36
e. 54
5. Afladaki elektron dizilimlerinden hangisi Hund kuralna aykrdr?
a. 1s2 2s2
b. 1s2 2s2 2px1
a. 1s2 2s2 2px1 2py1
c. 1s2 2s2 2px1 2py1 2pz1
d. 1s2 2s2 2px2 2py1 2pz1
e. 1s2 2s2 2px1 2py1 2pz13s1
8. En dflk enerjili elektrona ait kuantum saylar seti

a. n=3, =2, m =0, ms = -1/2
b. n=3, =0, m =0, ms = +1/2
c. n=3, =1, m = -1, ms = -1/2
d. n=4, =3, m =2, ms = -1/2
e. n=4, =0, m =0, ms = +1/2
9. Afladaki atom veya iyon yarap sralamalarndan
hangisi dorudur?
a. 13Al3+ > 12Mg2+ >11Na+
b. 16S > 15P > 17Cl
c. 37Rb+ > 19K+ > 11Na+
d. 17Cl- > 35Br- > 53Ie. 20Ca2+ > 19K+ > 17Cl10. Afladaki elementlerden hangisinin birinci iyonlaflma (I1) enerjisi en byktr?
a. 6C
b. 8O
c. 10Ne
d. 18Ar
e. 36Kr
104
Genel Kimya
1. e
Sra Sizde 1
=105,5 MHz=105,5106 Hz=105,5106 s-1
2. b
3. e
4. c
5. e
6. c
7. b
8. b
9. c
10. c
Yantnz yanlfl ise Elektromagnetik Iflma bafllkl ksm yeniden okuyunuz.

Yantnz yanlfl ise Bohr Hidrojen Atomu Kuram konusunu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Elektron Dizilimleri konusunu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Kuantum Saylar konusunu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Elektron Dizilimleri bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Elektron Dizilimleri bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Elektron Dizilimleri konusunu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Kuantum Saylar bafllkl
ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Atom ve yonlarn Yarap bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise yonlaflma Enerjisi bafllkl
c
3,0 108 m s-1
=
= 2,84 m = 284 cm
1,055108 s-1
Sra Sizde 2
kJ 1000 J
1
= 2,18 10-18 J

E = 1313
mol 1 kJ 6,022 1023 mol1

E = h = h
=
)(
-34
8
-1
hc 6,63 10 J s 3,0 10 m s
=
E
2,18 10-18 J
) 10
9
nm
= 91,2 nm
1 m
Sra Sizde 3
= 656,3 nm = 656,310-9 m
=
3,0 108 m s-1

c
=
= 4,5711014 s1
656,310-9 m
1
1
= 3,29 1015 s-1 2 2
2
n
1
1
4,5711014 s-1 = 3,29 1015 s-1 2 2
2
n
n=3
Sra Sizde 4
3d orbitali iin n=3, =2, m=-2, -1, 0, +1, +2
Sra Sizde 5
2
2
6
2
6
2
10
6
1
37Rb: 1s 2s 2p 3s 3p 4s 3d 4p 5s
Sra Sizde 6
d orbitallerinin yar dolu veya tam dolu olmas durumunda simetri nedeniyle atom daha kararl bir yapya
ulaflr. Bu nedenle molibdenin 4d orbitallerinde 4 elektron yerine, 5s orbitalinden bir elektronun 4d orbitaline
gelmesi ile 5 elektron bulunur. Bu flekilde d orbitalleri
yar dolu hale gelir.
Sra Sizde 7
6 2 6
2+
2
2
9
29Cu : 1s 2s 2p 3s 3p 3d
2
1H : 1s
Sra Sizde 8
Be2+ <Mg2+ < Cl- < I-
Erdik, E. & Sarkaya Y. (2002). Temel niversite kimyas. Ankara: Gazi.
Ankara: Palme.
Chang, R. (1998). Kimya [Chemistry (6. baskdan eviri) eviri Ed. A. B. Soydan & A. Z. Arouz]. stanbul:
Beta.
105
GENEL KMYA
Amalarmz


Molekl ve iyonlarn Lewis yaplarn izebilecek,
yonik balanmay ve kovalent balanmay aklayabilecek,
Molekl ve iyonlarn rezonans yaplarn yazabilecek,
Molekl ve iyonlarda formal ykleri hesaplayabilecek,
Molekllerin polarln tartflabilecek,
Ba enerjilerinden tepkime entalpisini hesaplayabilecek.
Deerlik kabuu elektron iftleri itmesi kuramn kullanarak molekl geometrilerini betimleyebilecek,
Deerlik ba kuramn kullanarak molekl geometrilerini betimleyebilecek,
Atomik orbitallerin hibritleflmesini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Lewis Kuram
Ba Enerjisi
Oktet Kural
Molekl Geometrisi (fiekli)
yonik Ba
-Ba
Kovalent Ba
-Ba
Rezonans
VSEPR Kuram
Formal Yk
Deerlik Ba Kuram
Dipol Momenti
Hibritleflme
erik Haritas
Genel Kimya
Kimyasal Balanma
KMYASAL BA
YONK BALANMA
KOVALENT BALANMA
BA ENERJS
MOLEKL GEOMETRLER
Kimyasal Balanma
KMYASAL BA
Maddelerin yapsnn anlafllmasnda atomlarn birbirlerine nasl balandklarnn
bilinmesi olduka nemli rol oynar. Atomlar bir arada tutan ba trlerinin ortaya
karlmas ve ba trleri ile bilefliklerin kimyasal ve fiziksel zellikleri arasnda iliflki kurulmas maddenin yapsn anlamay salamfl ve gnmzde insan yaflamn
kolaylafltran saysz yeni malzemelerin gelifltirilmesine yol amfltr.
Bu blmde, molekl ve ok atomlu iyonlar oluflturan atomlar arasndaki
kimyasal ba adn verdiimiz etkileflimleri greceiz. Kimyasal ba eflitli kuramlarla basit olandan daha karmaflk olana doru anlatacaz.
Bir kimyasal ban oluflmas iin temel ilke, balanan atomlarn oluflturduu
yeni yapnn enerjisinin, ba yapmak iin biraraya gelen atomlarn enerjilerinden
daha dflk olmasdr yani, yap daha kararl bir durumda olmaldr, aksi halde
kimyasal balanma gerekleflmez. rnein, suyu oluflturan gaz halindeki hidrojen
ve oksijen atomlarnn toplam enerjisi su moleklndeki atomlarn toplam enerjisinden daha yksektir. Kimyasal ba oluflumunda gzlenen enerji deiflimi, atomun deerlik elektronlar yani en dfl kabuunda (temel enerji seviyesinde) bulunan elektronlarn farkl flekillerde kullanm ile gerekleflir. Bu nedenle kimyasal
balanmann anlafllabilmesi iin nite 4 te anlatlan atomlarn elektronik yaplarnn iyi bilinmesi gerekir.
Kimyasal balarn incelenmesine G.N. Lewis tarafndan gelifltirilen, balar konusunda bugnk bilgilerimizin temelini oluflturan ve basit yntemlerden biri olan
Lewis kuramnn aklanmas ile bafllayacaz.
Lewis Kuram
Atomlarn elektronik yaplar ile oluflturduklar kimyasal balar arasnda kuvvetli
bir iliflki vardr. Periyodik izelgede VIIIA grubu olarak bilinen soy gazlar tek
atomlu yaplar olup son kabuklar elektronlar tarafndan tamamen doldurulmufl olduundan farkl atomlarla normal koflullarda tepkimeye girmezler yani kimyasal
ba yapmazlar. Dier elementlerin atomlar da elektron dizilimlerini soy gaz atomlarnn elektron dizilimine benzeterek kararl yaplar oluflturma eilimindedirler.
Bu yaklaflm Lewis kuram olarak tanmlanr. Lewis kuramnn temel prensipleri
flyle sralanabilir:
108
Genel Kimya
Kimyasal balanmada en dfl kabukta yer alan elektronlar (deerlik elektronlar) rol oynar.
Elektronlar bir atomdan dierine aktarlabilir. Bu durumda oluflan art ve eksi yke sahip iyonlar elektrostatik etkileflimle birbirlerini ekerler ve iyonik
ba oluflur.
Bir atomun deerlik elektronlarndan biri veya birka atomlar arasnda ortaklafla kullanlabilir. Bu durumda oluflan baa kovalent ba denir.
Elektronlarn bir atomdan dierine aktarlmasnda veya ortaklafla kullanmnda temel neden atomlarn deerlik elektronlarn sekize tamamlayarak
soy gazlardaki gibi kararl elektron dizilimine ulaflma istekleridir. Buna oktet kural denir.
Atomlarn Lewis Sembolleri

Bir atomun Lewis sembol, o atomun elementinin kimyasal sembol ile deerlik
elektronlarn gsteren noktalardan oluflur. rnein elektron dizilimi
[He]2s22px12py1 olan karbon atomu iin Lewis sembol
fleklindedir. Grld gibi karbonun drt deerlik elektronunu gsteren noktalar

karbonun sembolnn etrafna yerlefltirilmifltir. Eer deerlik elektron says drtten
fazla olursa oktete ulaflncaya kadar noktalar efllefltirilir. fiekil 5.1 de 2. ve 3. periyot
bafl grup elementlerinin Lewis sembolleri gsterilmifltir. Lewis sembollerine; Lewis
simgeleri veya Lewis nokta sembolleri de denilmektedir. Bafl grup elementlerinin
deerlik elektronlar says, periyodik izelgede yer aldklar IA-VIIIA formatndaki
grup numaralarna eflittir. Deerlik elektron says IA grubu elementleri iin 1, IIA
grubu elementleri iin 2, VIA grubu elementleri iin 6, VIIA grubu elementleri iin
7 olur. Atomlarn Lewis sembollerini kullanarak deerlik elektronlarn kimyasal
balanmada (elektron alfl verifli ya da ortak kullanm olarak) gsteren gsterimlere Lewis yaps (forml) denir. Bu konu ile ilgili detayl bilgiler nitenin ileriki ksmlarnda verilmifltir.
fiekil 5.1
Baz Atomlarn
Lewis Sembolleri
RNEK
Bi ve K iin Lewis sembollerini yaznz.

Bi 6. periyot ve VA grubu elementidir. Deerlik elektronlar 6s26p3 fleklinde dizilime sahiptir. O halde Bi iin Lewis sembol
fleklindedir.
K, 4. periyot ve IA grubu elementidir. Deerlik elektronlar 4s1 fleklinde dizilime sahiptir. O halde K Lewis sembol
fleklindedir.
109
5. nite - Kimyasal Balanma
SIRA SZDE
P (VA), I (VIIA), Se (VIA) ve Ne (VIIIA) elementlerinin Lewis sembollerini
yaznz.
fiimdi kimyasal ba oluflumunda iyonik balanmay, ardndan kovalent balanD fi N E L M

may grelim. Bu iki balanmann aklanmasnda atomlarn Lewis sembollerinden
yararlanacaz.
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
YONK BALANMA
yonik yaplarda iyonlar bir arada tutan elektrostatik kuvvete iyonik
D K K A T (elektrovalent) ba denir. yonik bileflikler katyonlar ve anyonlardan oluflur. Bildiiniz gibi
katyon atom elektron verdiinde, anyon ise atom elektron aldnda oluflur. Oktet
SIRA SZDE
kuralna gre atomlar, elektron alarak veya vererek yani katyon ve anyonlar oluflturarak deerlik elektron saylarn sekize tamamlayabilirler.
Potasyum klorr (KCl) bilefliini rnek olarak verecek olursak,
potasyum atoAMALARIMIZ
mu bir elektronunu klor atomuna verir. Bu elektronda klorun deerlik kabuundaki ortaklanmamfl elektronla eflleflir ve potasyum klorr (KCl) bileflii oluflur. Bu
sre sonunda oluflan yap ntraldir ve bu bileflik iin iyonikKba
afla T oluflumu
A P
da gsterilmifltir.

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Yukarda verilen rnekte grld gibi s bloku (IA ve IIA grubu) elementleri
katyon oluflturduunda btn deerlik elektronlarn kaybederler ve geriye sadece i kabuk elektronlar kalr. Bu durumda atom kendisinden bir nceki soy gaz
atomunun elektron dizilimine sahip olur. rnekte potasyum atomu (4s1) deerlik
elektronunu kaybettii zaman elektron dizilimi argonun elektron dizilimi ile ayn
olur. Benzer flekilde VA, VIA ve VIIA grubu elementleri de yeterli sayda elektron
aldklar zaman deerlik tabakasnda ns2np6 elektron dizilimine sahip olurlar ve
elektron dizilimleri kendilerinden sonra gelen soy gaz atomunkine benzer. rneimizde VIIA grubu atomu olan klor atomu, bir elektron alarak argonun elektron
dizilimi ile ayn elektron dizilime sahip olmufltur.
Lityum iyonu (Li+), berilyum iyonu (Be2+) ve hidrr iyonu (H-) gibi az saydaki iyonlar elektron alarak veya vererek elektron dizilimlerini helyumun elektron
dizilimine (1s2) benzetirler. Bu yap oktet yaps deildir ve bu yap dublet olarak
adlandrlr. Oktet kural genel olarak A grubu elementlerine uygulanr, geifl metalleri elementlerine (B grubu) uygulanmaz.
Kararl iyonik bileflikler, elektron alma istei (elektron ilgisi) byk elementler
ile elektron verme (iyonlaflma) enerjisi dflk elementlerin bir araya gelmesi ve
oluflan bilefliin kristal rg enerjisinin byk olmas halinde oluflurlar. Bu durum,
elektron ilgisi byk ametallerin, iyonlaflma enerjisi kk metallerle bir araya gelerek oluflturduu bilefliklerde grlr ve bunlarn ou iyonik yapdadr.
yonik bir bilefliin Lewis forml yazlrken izlenecek yol, yukarda yapld
gibi, nce atomun grup numarasn belirlemektir. Grup numaras, atomun deerlik elektron saysn gsterdiinden Lewis sembolndeki nokta says tespit edilmifl
110
Genel Kimya
olur. Daha sonra metalden ametale elektron transferi ile oktet kural (baz durumlarda dublet kural) salanarak yap yazlr.
RNEK
Lewis sembollerini kullanarak alminyum oksit (Al2O3) bilefliinin Lewis yapsn

yaznz.
Al (IIIA) atomu elektron vererek ve O (VIA) atomu iki elektron alarak oktet
yapl iyonlarn olufltururlar. Bu durumda, ntral Al2O3 bileflii iin iki tane Al3+
iyonu ile tane O2- iyonunun birleflmesi gerekir. Bunun nedeni iyonik bir bileflikde atomlarn kazandklar ve kaybettikleri elektron saylar daima eflit olmaldr.
Bu Lewis sembolleri kullanlarak Al2O3 Lewis yaps flyle gsterilebilir:
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Lewis sembolleri
kullanarak BaO bilefliinin Lewis yapsn yaznz.
KOVALENT BALANMA
D fi N E L M
Kovalent ba, elektronlarn iki atom arasnda ortaklafla kullanmyla oluflan ba

trdr. Kovalent ba yapsnda balayc kuvvet, ortaklafla kullanlan elektronlar
S O Rekirdekleri
U
ile pozitif atom
arasndaki elektrostatik ekme kuvvetidir. Atom ekirdekleri ile elektron iftleri arasndaki ekme sonucu enerji aa kar. Metallerin aksine iyonlaflma
D K K A T enerjileri yksek olan ametaller monoatomik katyon oluflturamazlar, aksine elektron alma eilimleri yksektir. Bu durumda, iki ametal atom
birbirleriyle tepkimeye girdiinde, her ikisi de elektron almak istediinden, oktet
SIRA SZDE
kuraln salamak yani soy gaz elektron dzenine ulaflmak iin deerlik elektronlarn ortaklafla kullanmak zorunda kalrlar. Kimyasal ban elektronlarn ortak
kullanm AMALARIMIZ
sonucunda da olabilecei dflncesini ilk olarak 1916 ylnda ortaya
koyan Lewis olmufltur. Bu dflnce ile hidrojen ve klor gibi atomlarn elementel
hallerinde neden diatomik molekller halinde bulunduu izah edilebilmifltir. Bu
molekllerin
bir ift elektron iki atom tarafndan ortak kullanlr ve iki
K her
T Abirinde
P
atom arasnda tekli kovalent ba oluflur. Aflada klor moleklnn (Cl2) kovalent
ba ile oluflumu verilmifltir ve grld gibi Lewis yapsnda klor molekl oktet kuralnT Esalamfltr.
Lewis yaplarnda, kovalent badaki elektron iftleri iin
LEVZYON
ba (veya balayc) elektron ifti ve ba oluflumuna katlmayan elektron iftlerine de ortaklanmamfl elektron ifti denir. Atomlar farkl trlerde kovalent
balar oluflturabilir.

NTERNET
111
Kovalent Ba Trleri
Apolar Kovalent Ba
Hidrojen (H2), klor (Cl2) ve brom (Br2) molekllerinde olduu gibi ayn tr atomlar arasnda olan kovalent baa apolar kovalent ba denir ve bu tr badaki
elektronlar atomlar tarafndan eflit olarak paylafllr. Bunun temel nedeni ba elektronlarn eken atomlarn ayn olmasdr. Bu tr molekller ideal kovalent bal
yaplardr. Bada yk younluu eflit flekilde dalan molekllere apolar molekller denir.
Elektron iftinin tek bir atomdan salanmas halinde oluflan baa ise koordine
kovalent ba denir.
Polar Kovalent Ba
Daha nce tanmlamasn yaptmz; elektronlarn bir atomdan dierine aktarlmasyla oluflan iyonik ba ile elektron iftlerinin atomlar arasnda eflit olarak paylafllmasyla oluflan apolar kovalent ba iki u kimyasal balanmadr. Molekllerdeki
ou kimyasal balar bu iki u balanma arasnda yer alr ve bu tr baa polar
kovalent ba denir. fiekil 5.2 de iyonik, polar kovalent ve apolar kovalent ba
oluflumunda elektron dalmlar verilmifltir. Polar kovalent ba tartflabilmek iin
elektronegatiflik kavramn bilmeliyiz. Bu nedenle aflada elektronegatiflik konusu ksaca aklanmfltr.
Elektronegatiflik, atomlarn ba elektronlarn ekme kabiliyeti olarak tanmlanr. Bir atomun elektronegatiflii, iyonlaflma enerjisi ile elektron ilgisine baldr.
Flor en elektronegatif atom olup, elektronegatiflii 4,0 olarak kabul edilmifltir. Dier atomlarn elektronegatiflikleri 4,0 den kktr (en dflk deer 0,7 dir.) Genel anlamda elektronegatiflik grupta yukardan aflaya gidildike azalr, periyotta
soldan saa artar.
Elektronegatiflikleri farkl iki atom ba elektronlarn farkl kuvvetlerde ekerler. Elektronlarn iki atom arasnda eflit olmayan ortaklanmasyla oluflan bu tr
kovalent baa polar kovalent ba denir. rnein HCl de klor atomunun hidrojen atomuna gre elektronlar ekme kabiliyeti ok fazladr. Bu durumda elektron younluu greceli olarak Cl atomu etrafnda daha fazla, H atomu etrafnda
daha azdr. Bu elektriksel yk younluu farkn moleklde gstermek iin + ve
- iflaretleri kullanlr: + ksmi pozitif yk, - ksmi negatif yk belirtir. HCl
moleklnde ksmi pozitif yk younluu hidrojen atomu, ksmi negatif yk younluu da klor atomu zerindedir (+H-Cl-). Burada molekln stndeki elektron younluu dalm homojen olmasa da molekln ntral yapda olduu
unutulmamaldr.
fiekil 5.2
yonik, Polar
Kovalent ve Apolar
Kovalent Balarda
Elektron
Dalmlar
112
Genel Kimya
Bir kovalent bada ba oluflturan atomlarn elektronegatiflik deerleri ne kadar farkl ise ba o kadar polarlaflr (kutuplaflr) ve atomlarn ksmi ykleri de o kadar byk olur. Polarlaflma bada veya iki atomlu molekllerde bir dipole (iki kutba) neden olur ve dipol ksmi negatif yke ynelmifl afladaki gibi bir ok iflareti
ile gsterilir. Bir dipoln bykl dipol momenti () ile ifade edilir ve birimi
debye (D) dir. Kimyasal ba, tamamen apolar kovalent karakterde ise, yani efl iki
atomdan olufluyorsa (F2, N2 gibi) dipol momenti sfrdr.
+
HCl
HCl
HBr
HBr
yonik ve kovalent balar arasnda kesin bir snr olduu sylenemez. Fakat,
ba yapan iki atom arasnda elektronegatiflik fark 2 veya daha bykse, ba daha ok iyonik karektere sahiptir ve iyonik ba olarak kabul edilir. Bu fark 2 den
kk ise ban kovalent karakteri daha baskndr ve ba, kovalent ba olarak kabul edilebilir.
oklu Kovalent Ba
Ayn veya farkl iki atom bir elektron iftini paylafltnda tekli bir kovalent (apolar veya polar) ba olufltuunu sylemifltik. Atomlar iki veya elektron iftini
paylafltklarnda ise oklu kovalent balar oluflur. ki elektron iftinin ortaklafla kullanld ift baa rnek, karbon dioksit (CO2) ve hidrazin (H2NNH2) moleklleri;
elektron iftinin ortaklafla kullanld l baa rnek, asetilen (C 2H2), azot
(N2) ve karbon monoksit (CO) moleklleri verilebilir. Bu molekllerden CO2 ve
N2 un Lewis yaplar aflada verilmifltir. Kovalent bal bileflikleri Lewis yaplarnn
nasl yazlacan bundan sonraki konuda greceiz.
Kovalent Bal Bilefliklerin Lewis Yaplarnn Yazlmas

yonik bilefliklerde Lewis yaplarnn nasl gsterileceini yonik Balar ksmnda
grmfltk. Bu blmde kovelent ba ieren molekl ve ok atomlu iyonlarn Lewis yaplarnn nasl yazlacan grelim. Kovalent yapdaki molekl veya iyonlarn Lewis yaplarnn doru bir flekilde yazlabilmesi iin flu admlar izlenmelidir:
Molekl veya ok atomlu iyonu oluflturan atomlarn sembolleri kullanlarak
bilefliin iskelet yaps oluflturulur. Moleklde u atomlar veya gruplar merkez atoma uygun flekilde tek bala balanr.
Yapdaki atomlarn toplam deerlik elektron says bulunur. ok atomlu
bir anyon iin anyon yk toplam deerlik elektron saysna eklenir (nein, SO42- iyonu iin 2 eklenir) ve ok atomlu bir katyon iin katyon yk
toplam deerlik elektron saysndan karlr (rnein, NH 4+ iyonu iin 1
karlr).
skelet yapdaki her bir tekli kovalent ba iin toplam deerlik elektron saysndan iki elektron dfllr, geriye kalan elektron says okteti tamamlamak iin kullanlacak ortaklanmamfl elektron saysn verir. Merkez atoma
113
tekli bala balanan u atomlardan bafllayarak merkez atomda dahil tm

atomlarn oktetleri tamamlanr (hidrojen iin dublet yapsna tamamlanr).
Eer btn atomlarn oktetlerini tamamlayacak kadar deerlik elektronlar
varsa bu yap ideal bir Lewis yapsdr.
Deerlik elektronlarnn hepsinin datmndan sonra merkez atomu iin oktet kural salanamamfl ise, u atomlar ile merkez atom arasnda ift veya
l ba oluflturularak merkez atomunun okteti tamamlanr. Bu ama iin
u atomlarn ortaklanmamfl elektronlar oklu ba oluflturmak iin baa
elektron ifti halinde getirilir. Uygun Lewis yapsna ulaflana kadar bu iflleme devam edilir.
Btn atomlarn okteti tamamlandktan sonra hala datlmamfl deerlik elektronlar kalmfl ise, bu elektronlar merkez atomuna verilir. Bu durumda merkez atomun okteti afllmfl olur. Bu konu zerinde daha sonra durulacaktr.
RNEK
Nitrat (NO3-) iyonunun Lewis yapsn iziniz.

Adm 1. NO3- iyonunun iskelet yaps izilir.
Bu yapda azot (N) merkez atom, oksijenler (O) u atomlardr.

Adm 2. Bu iyondaki toplam deerlik elektron says hesaplanr.
N:
O:
-1 yk
1N 5e- = 5 e3O 6e- = 18 e= 1 e-
Toplam deerlik elektronu:
= 24 e-
Adm 3. Deerlik elektronlarnn ifti (6 adet) kovalent balara verilir, geri

kalan 18 e- (9 ift e-) u atom oksijenlerin oktetlerini tamamlamak iin datlr.
Adm 4. Bu yapda, u O atomlar iin oktet salanmasna ramen merkez atom

N iin oktet henz salanamamfltr. O atomlarndan birisinin ortaklanmamfl elektron iftlerinden biri N atomu ile ikinci bir ba oluflturmak iin kullanlr. Bu durumda N atomu da oktet kuraln salamfl olur ve NO3- iyonu iin uygun Lewis yaps elde edilmifl olur.
HCN moleklnn Lewis yapsn iziniz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
114
Genel Kimya
Rezonans
Molekl veya ok atomlu iyonlarn ou iin verilen bir Lewis yaps yerine baflka
uygun Lewis yaplar da yazlabilir. Yukarda rnek olarak verdiimiz nitrat (NO3-)
iyonunun Lewis yapsn inceleyecek olursak, ift ba her oksijen atomu arasna
da yazlabilir. Bu durumda atomlarn yerleri ayn olmasna karfln sadece elektron
iftlerinin dzeni deifliktir.
Deneysel verilere gre NO3- iyonundaki azot-oksijen ba uzunluklar eflittir.
Bildiiniz gibi ift balar tekli balardan daha ksadr. Bu durum, olas her yapnn da gerek yapy tam temsil etmediini gsterir. Yani, nitrat iyonu iin hem
oktet kuraln salayan ve hem de deneysel sonulara uygun tek bir Lewis yaps
verilemez. Bu durumu belirtmek zere bir molekl iin olas btn Lewis yaplar
izilir ve aralarna ift bafll oklar konur. Bu yaplara rezonans yaplar denir. Rezonans yap, tek bir Lewis yaps ile gsterilemeyen bir molekln veya ok atomlu iyonun iki veya daha fazla Lewis yapsndan birisini ifade eder ve molekln veya iyonun gerek yaps Lewis yaplarnn rezonans melezidir (ortalamasdr). Rezonans yaplar arasndaki oklar, yapnn bir anda bir yapdan dier yapya dndn gstermez. Bir molekl veya iyonun btn rezonans yaplarnda atomlarn
uzaydaki dzenlenmelerinin her zaman ayn olduu unutulmamaldr.
RNEK
Ozonun (O3) rezonans yaplarn yaznz.

Ozon moleklnde deerlik elektron says 18 dir. Her oksijenin de oktetinin tamamland yapda atomlar arasnda bir tekli kovalent ba bir de ift kovalent ba vardr. Bu durumda ozonun rezonans yaplar flu flekilde yazlabilir:
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ykseltgenme says nite
11 de verilmifltir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
2- iyonunun rezonans yaplarn yaznz.

SIRA
Karbonat (CO
3 )SZDE
Formal Yk
D fi N E L M
Molekllerdeki ve ok atomlu iyonlardaki atomlarn yklerinin tanmlanmas iin

formal yk ve ykseltgenme says gibi kavramlar gelifltirilmifltir. Formal yk (FY)
O R Uiyon iin yazlabilen birden fazla Lewis yapsnn hangisinin en
bir molekl Sveya
olas yap, yani gerek yapy en iyi temsil eden yap olduunu belirlemeye yarayan bir kavramdr.
D K K A T Formal yk hesabnda, atomlar arasndaki ban tamamen kovalent karakterli olduu ve ba elektronlarnn her iki atom tarafndan eflit olarak
paylaflld dflnlen ideal bir durum gz nne alnr. Bu durumda ba polarlSIRA SZDE
gzard edilmifl olur. Formal ykler molekl iin gerek yk dalm deildir.
Moleklde bir atomun formal yk afladaki eflitlikle bulunabilir.

AMALARIMIZ
Formal Yk = Atomun deerlik elektron says - [ortaklanmamfl elektron says

+ 1/2(ba elektronlar says)]
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
115
Bu eflitlii gre moleklde atomun yapmfl olduu kovalent balarnn says,

ba yapmfl elektronlarn saysnn yarsna eflittir. Bir moleklde formal yklerin
toplam sfr ve bir iyonda ise iyonun ykne eflit olmaldr. fiimdi 16 deerlik elektronuna sahip NCO- iyonu iin atomlarnn formal yklerini hesaplayalm. Daha
nce rendiimiz yolla bu iyonun uygun Lewis yaplar aflada izilmifltir.
N atomu: FY
C atomu: FY
O atomu: FY
=5-[4+1/2(4)]=-1
=4-[0+1/2(8)]=0
=6-[4+1/2(4)]=0
=5-[2+1/2(6)]=0
=4-[0+1/2(8)]=0
=6-[6+1/2(2)]=-1
=5-[6+1/2(2)]=-2
=4-[0+1/2(8)]=0
=6-[2+1/2(6)]=+1
Burada formal ykler toplamnn iyon yk olan _1 e eflit olduuna dikkat ediniz. Bir molekl veya iyon iin formal yklere baklarak en uygun (gerek yapy
temsil eden en olas) Lewis yaps flu flekilde tespit edilir: En dflk formal ykleri
ieren yap en olas yapdr. Negatif formal yklerin elektronegatiflii yksek atomlarda, pozitif formal yklerin ise elektronegatiflii dflk atomlar zerinde olduu
yaplar daha kararldr. Bu durumda yukarda ortadaki Lewis yaps NCO- iyonu
iin en olas (en kararl) yap olmaktadr. nk oksijenin elektronegatiflii azotun
elektronegatifliinden fazladr.
SIRA
Nitronyum (NO2+) iyonu iin formal ykleri kullanarak gerek yapya
en SZDE
yakn Lewis yapsn belirleyiniz.
Oktet Kuralndan Sapmalar
D fi N E L M
D fi N E L M
Molekl ve ok atomlu iyonlarn Lewis yaplarnn izilmesinde temel ilke olan okS O Bu
R U sapmalar
tet kuralndan baz durumlarda sapmalarda grlebilmektedir.
grupta toplanabilir: Tek sayda elektron ieren yaplar, okteti tamamlamayan yaplar ve okteti aflan yaplar.
DKKAT
Tek Sayl Elektronlu Yaplar
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Baz molekllerdeki toplam deerlik elektron says tek saydr ve bu durumda Lewis yapsnda bir ortaklanmamfl elektron bulunur. Tek ya da daha fazla sayda ortaklanmamfl elektronu olan bu yaplara radikal ad verilir. AMALARIMIZ
Radikaller genellikle
kararsz ve ok aktiftirler. Radikal bir yapnn forml, rnein CH3. (metil) ve OH.
(hidroksil) radikallerinde olduu gibi, ortaklanmamfl elektronu gstermek iin bir
noktayla birlikte yazlr. Otomobillerin scak eksoz gaznda, jet
azot
K motorlarnda
T A P
ile oksijen arasndaki tepkimeden oluflan azot monoksit de (NO.) bir radikaldir. Bu
radikallerin Lewis yaplar aflada verilmifltir.

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
116
Genel Kimya
Okteti Tamamlamayan Yaplar

Kararl yapda baz molekllerin merkez atomlarnn oktetinin tamamlanmad
grlr. rnein, bor triflorrn (BF3) Lewis yaps yazldnda merkezde yer
alan bor atomunun zerinde sadece alt elektron olduunu yani oktetinin eksik olduunu grrz. Bor atomunun elektron dizilimi 1s22s22p1 olduundan toplam
deerlik elektronuna sahiptir. Bir merkez atomu oktetini tamamlamadnda, u
atomlardaki ortaklanmamfl elektronlar kullanarak ikili ve l balar yapabildiini renmifltik. Ancak bu flekilde (ift bal) izilen BF3 yaps deneysel sonularla rtflmemektedir. Bu nedenle bor atomu okteti tamamlamamfl bir atom olarak
yapda bulunmaktadr. Genellikle berilyum, bor ve alminyum bilefliklerinin
merkez atomunun oktetinin tamamlanmad grlr.
Okteti Aflan Yaplar

Periyodik izelgenin ikinci periyodunda yer alan atomlar deerlik kabuklarnda
(2s22p6) sekiz elektrondan fazlasn bulundurmaz. Ancak, nc periyot ve daha
sonraki periyotlarn elementlerinin atomlar 3s ve 3p orbitallerine ilaveten 3d orbitallerine de elektron alarak bu orbitalleri kimyasal ba oluflumunda kullanabilirler.
Bunlara geniflletilmifl deerlik orbitalleri de denir. Bu orbitaller atomun okteti aflmasna neden olur. rnein fosfor atomu yeteri kadar klor ile uygun flartlarda tepkimeye sokulursa, renksiz ve zehirli sv fosfor triklorr (PCl3) ve ak sar renkli
fosfor pentaklorr (PCl5) oluflturur. Bu molekllerin Lewis yaplar aflada verilmifltir. PCl3 molekl oktet kuralna uymaktadr. PCl5 moleklnde ise, merkez
atomuna befl klor atomu balanarak P atomunun etrafndaki elektron says 10 a
ulaflr. 160 C de gaz halinde sublimleflen PCl5 molekl, kat halde PCl4+ katyonu
ve PCl6- anyonundan oluflur. PCl6- anyonunda da oktet kural afllmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Ksenon tetraflorrn
SIRA SZDE (XeF4) Lewis yapsn izerek geniflletilmifl oktetteki elektronlar
gsteriniz.
D fi N E L M
BA ENERJS
Atomlar, kimyasal ba yapmak zere biraraya geldiinde enerji aa kar ve bu

oluflan banS Okrlmas
gerektiinde de ayn miktar enerjinin sourulmas gerekliR U
dir. Kimyasal ba enerjisi, gaz halindeki bir moleklde atomlar arasndaki ba
krmak iin gerekli enerjidir ve ba enerjisi veya ba entalpisi olarak da bilinir.
DKKAT
Ba krlmas (ayrflmas) daima enerji gerektiren bir sretir ve bu yzden ba
enerjisi deerleri pozitif iflaretlidir. Bunun tersine ba oluflumunda da dflar enerSIRA SZDE

AMALARIMIZ
K T A P
117
ji salnd iin, bu enerji daima negatif iflaretlidir. ki atomlu bir molekl iin ba
enerjisi sadece bir ba iindir. rnein, H2 moleklnde ba enerjisi sadece HH
arasndaki tekli baa aittir
Ba ayrflmas
H2(g) $ 2H(g)
H=436 kJ/mol
Ba oluflumu
2H(g) $ H2(g)
H=-436 kJ/mol
H2O gibi ok atomlu molekllerde herbir ba ayr ayr dflnlmelidir. Su moleklnden bir OH bann krlmas sonucu bir OH radikali ile bir H atomu oluflur ve bu tepkimede 1 mol O-H bann krlmas iin gerekli enerji 499 kJ/mol dr.
H O H(g) $ OH(g) + H(g)
H=+499 kJ/mol
Sudaki ikinci O-H bann krlmas iin gerekli enerji, ilk O-H bann krlmas iin gerekli olan enerjiden farkldr ve bunun deeri 428 kJ/mol dr.
O H(g) $ O(g) + H(g)
H=+428 kJ/mol
Su yannda yaplarnda O-H grubu bulunan ok sayda molekl vardr ve herbirindeki O-H bann krlmas farkl miktarda enerji gerektirir. rnein, metanolde (CH3OH) O-H ba enerjisi 436,8 kJ/mol dr. Bu nedenle bir ban ba enerjisi iin farkl molekllerdeki ba enerjilerinin ortalamasna gre belirlenmifl bir deer vardr. Ba enerjileri izelgelerinde verilen deerlerin ou ortalama ba enerji deerleridir.
Tekli balar
CH
414
NH
391
OH
463
ClCl
243
CC
348
NO
201
OF
190
FF
155
CO
358
NCl
200
OCl
203
BrBr
193
CCl
328
NF
272
HH
436
ClF
253
CF
485
NBr
243
HF
567
ClBr
218
CN
293
NN
163
HCl
431
CC
812
CN
891
O=S
469
C=C
620
C=N
615
O2
498
NN
941
C=O
799
N=N
418
N=O
607
oklu balar
Ba enerjilerinin termokimyada kullanm mevcuttur. Ortalama ba enerji deerleri kullanarak tepkimelerin yaklaflk tepkime entalpi deerlerini hesaplayabiliriz. Tepkime entalpisi, tepkimede oluflan ve krlan balarn toplam saylar belirlenerek ve bunlara karfllk gelen ba enerji deerleri izelgeden alnarak hesaplanabilir. Gaz faznda gerekleflen bir tepkime iin tepkime entalpisi flu bant ile
hesaplanabilir:
H =
BE (tepkenler) BE (rnler)
Ba enerjisi izelgelerinde
verilen H2, Cl2 gibi
molekllerin enerjileri ise
gerek ba enerjileridir.
izelge 5.1
Baz Ortalama Ba
Enerjileri (kJ/mol)
118
Genel Kimya
Tepkime entalpilerinin Hess

yasas ve standart oluflum
entalpileri kullanlarak
hesaplanabildiini nite 3
de grmfltk.
Burada BE ortalama ba enerjisini gsterir. Bu flekilde hesaplanan tepkime entalpisi, hesaplamada ortalama ba enerjileri kullanlmflsa gerek tepkime entalpisine yaklaflk bir deer olur.
RNEK
Metan (CH4) ve klor gaznn (Cl2) tepkimesi sonucu klorometan (CH3Cl) ile hidrojen klorr (HCl) oluflur. Bu tepkimenin ba enerjilerini kullanarak tepkime entalpisini hesaplaynz.
Molekllerde hangi balarn olduunu grmek iin nce Lewis yaplarnn yazlmasnda fayda vardr.
Tepkimede, CH4 deki bir CH ba ile Cl2 deki ClCl bann krld, buna
karfllk bir C-Cl ba ile H-Cl bann olufltuu grlmektedir. izelge 5.1 den bu
balara karfllk gelen ba enerji deerleri alnarak tepkime entalpisi flu flekilde
hesaplanr.
H = [nC-H(BEC-H)+nCl-Cl(BECl-Cl)][nC-Cl(BEC-Cl)+nH-Cl(BEH-Cl)]
H = [1 mol(414 kJ mol-1)+1 mol (243 kJ mol-1)][1 mol(328 kJ mol-1)+1
mol(431 kJ mol-1)] =102 kJ bulunur.
Bu tepkime entalpisi, gerek tepkime entalpisi deerine yaklaflk bir deerdir.
nk burada kullanlan ba enerjilerinden CH ve CCl ba enerjileri ortalama
deerlerdir.
SIRA SZDE
Afladaki tepkimenin
SIRA SZDEba enerjilerini kullanarak tepkime entalpisini hesaplaynz.
2H2(g) + O2(g)
D fi N E L M
2H2O(g)
D fi N E L M
MOLEKL GEOMETRLER
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Lewis kuram
yaplar, bize moleklde ba yapan elektronlar yani balar
S OileR izilen
U
ve atomlar zerindeki ortaklanmamfl elektronlar hakknda bilgi verir, ancak gerek molekl flekilleri (geometrileri) hakknda bilgi vermez. Molekl flekli (geoDKKAT
metrisi), molekldeki atomlarn boyutlu dzenini yani moleklde hangi atomun hangi atoma balandn ve atomlar arasndaki (yaklaflk) ba alarn gsSIRAgeometrilerini
SZDE
terir. Molekl
eflitli yntemler ile belirlemek mmkndr. Bu blmde nce molekllerin geometrilerini belirlemek iin kullanlan kuramlardan biri olan Deerlik Kabuu Elektron ifti tmesi Kuramn greceiz.

AMALARIMIZ
Deerlik Kabuu Elektron ifti tmesi (VSEPR) Kuram
K T A P
Bir moleklde
merkez atom zerindeki elektron dalmna bakarak molekl geoK T A P
metrisini tahmin etmek iin kullanlan Deerlik Kabuu Elektron ifti tmesi
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
(VSEPR) Kuram, 1960 yllarnda R. J Gillespie tarafndan ortaya konulmufltur. Bu

kuram znde, merkez atomu zerindeki deerlik elektron iftlerinin arasndaki
itme kuvvetlerinin en az olacak flekilde dzenlenmesi esasna dayanr. Bu dzenlenme sonunda molekller kendilerine zg farkl geometriler olufltururlar. VSEPR
kuramnda, moleklde merkez atom zerinde yer alan elektron iftlerinin dalmnn oluflturduu geometri ile molekldeki atomlarn ekirdeklerinin oluflturduu geometri birbirinden farkl olabilir. Bu fark yaratan neden, merkez atom etrafndaki elektron iftlerinin bazlarnn ortaklanmamfl, yani ba yapmna katlmamfl olmasdr. Bu iki durum arasnda karflklk yaratmamak iin merkez atom etrafndaki elektron iftlerinin dalm geometrisine elektron grubu geometrisi ve
atom ekirdeklerinin oluflturaca geometriye de, ki bu yapnn gerek geometrisidir, molekl geometrisi diyeceiz. Molekl geometrisi, sadece merkez atomun
btn elektron iftleri balayc elektron ifti olduu zaman elektron grubu geometrisi ile ayn olur. Bu durum biraz sonra greceimiz AXn tipi molekllerde gzlenir. VSEPR kuram molekllere uyguland gibi ok atomlu iyonlarn geometrilerinin belirlenmesine de uygulanr. VSEPR kuram ile bir molekln geometrisinin
doru olarak belirlenmesinde izlenecek admlar flu flekilde sralayabiliriz:
Molekl veya ok atomlu iyonun Lewis yaps izilir.
Merkez atom etrafndaki elektron iftlerini says ve bunlarn balayc ift ve
ortaklanmamfl elektron ifti olarak saylar ayr ayr belirlenir. ift ve l
balar tek bamfl gibi dikkate alnr.
Merkez atom etrafnda elektron grubu geometrisi belirlenir.
Merkez atom etrafnda dier atom ekirdeklerinin oluflturduu geometri tespit edilir.
fiimdi merkez atom zerinde ortaklanmamfl elektron ifti bulunmayan molekller ile ortaklanmfl elektron ifti bulunan molekllerin geometrilerini ayr ayr
inceleyelim.
Merkez Atom zerinde Ortaklanmamfl Elektron ifti Bulunmayan

Molekller
Merkez atom zerinde ortaklanmamfl elektron ifti bulunmayan molekller AXn
formatnda gsterilebilirler. Burada, A merkez atomu, X ise merkez atoma bal u
atomlar ya da gruplar, n ise moleklde ka tane X atomu ya da grubu olduunu
ifade eder.
AX tipi molekller: AX tipi molekller iki atomlu olup dorusaldrlar. Bu tip
molekllerde ba asndan sz edilemez. HH ve HF moleklleri AX tipi molekllere rnek olarak verilebilir.
AX2 tipi molekller: Merkez atoma sadece iki atomun bal olduu BeCl2 gibi molekller bu tip molekllerdir. Berilyumun atom numaras drt olup deerlik
elektron says ikidir ve klor atomlarndan birer elektronu ortak kullanarak iki kovalent ba yapar. Ba elektron iftlerinin birbirleri minumum itme dzeni balarn
180 lik a ile konumlanmalar ile mmkn olur. Aflada BeCl2 molekl flekli verilmifltir. Bu durumda AX2 tipi molekllerin geometrisi dorusal (izgisel) dir.
119
120
Genel Kimya
AX3 tipi molekller: Bu tip molekle bor triklorr (BCl3) rnek verilebilir.
Merkez atom zerinde elektron iftine sahip olup n de ba iin kullanmfltr ve hi ortaklanmamfl elektron ifti yoktur. Bu ift elektronun, borun
deerlik elektronu dier de klor atomundan gelen birer elektrondur. Kurama gre, ift elektronun birbirini minumum itmesi, bu elektron iftlerin birbirlerine gre 120 ayla konumlanmalar durumunda gerekleflir. Dolaysyla
BCl3 gibi AX3 tipi molekllerin geometrileri dzlem gendir. BCl3 n flekli aflada verilmifltir.
Kimyada boyutlu yaplar

sayfa dzleminde (kat
stnde) gstermek iin
aflada ba izimleri
kullanlr. Bu izimlerde
AX4 tipi molekller: Bu tip molekle rnek olarak metan (CH4) verilebilir.
Karbon merkez atomu zerinde her biri bir H atomu ile kimyasal balanmay salayan drt adet elektron ifti yer alr. Drt ift elektronun minumum itme ile dzenlenmesindeki yap, CH balarnn birbirlerinden 109,5 lik alarla ayrld
dzgn drtyzl (tetrahedral) yapdr. Metann flekli aflada verilmifltir.
ba sayfa
dzleminde,
ba sayfa
dzleminden
ne doru,
ba sayfa
dzleminden
arkaya doru
ynelmifltir.
AX5 tipi molekller: Bu tip bir molekl iin rnek olarak fosfor pentaflorr
(PF5) verilebilir. Merkez atom P zerindeki befl elektron iftinin tamam ba oluflturmufltur. Befl ift elektronun birbirlerini itme kuvvetlerinin minumuma indii
geometri gen ift piramittir. gen ift piramit, tabanlar ortak ve eflkenar gen olan iki piramitli bir yapdr. Bu geometride ekvatoral blge olarak adlandrlan ve eflkenar genin kflelerinde tane u atom F atomu ve eflkenar genin
merkezinde merkez atom P bulunur. Bu durumda bu blgedeki PF ba alar
120 dir. Aksiyel (eksenel) blge olarak adlandrlan blge, eflkenar genin altnda ve stnde yer alr. Burada PF balar gen dzlemine 90 lik alarda bulunurlar. ki aksiyel ba arasndaki a 180 dir. Sonuta AX5 tipi molekller gen
ift piramit geometriye sahiptirler.
AX6 tipi molekller: Kkrt hekzaflorr (SF6) bu tip molekle rnek olarak
verilebilir. SF6 nn merkez atomu kkrtn zerinde alt elektron ifti bulunur ve
bu elektronlarn birbirini itme kuvvetlerinin minumuma indii geometri dzgn sekizyzl (oktahedron) dur. Bu geometri tabanlar ortak ve kare olan iki piramit-
li bir yapdr. SF6 de alt flor atomunun drd ekvatoral blgede karenin kflelerinde yer alr, dier iki flor atomuda kare dzlem blgenin alt ve stnde bulunur. Bu
geometride btn ba alar 90 olup btn konumlar efldeer durumdadr. Merkez S atomu kare dzlem blgenin ortasnda yer alr. SF6 nn yaps aflada verilmifltir. Sonuta AX6 tipi molekller dzgn sekizyzl geometriye sahiptirler.
Merkez Atom zerinde Ortaklanmamfl Elektron ifti Bulunduran

Molekller
Merkez atom zerinde ortaklanmamfl elektron ifti bulunduran bir moleklde,
ba elektron iftleri ile ortaklanmamfl elektron iftlerin toplam saysn gstermek
iin molekl AXnEm fleklinde gsterilir. Burada A merkez atomu, X ba yapmfl
(u) atomu veya grubu, E ise A zerindeki ortaklanmamfl elektron iftini gsterir.
n merkez atoma balanmfl u atom veya grup saysn, m ise A zerindeki ortaklanmamfl elektron ifti saysn belirtir. Byle bir moleklde ortaklanmamfl elektron iftleri (OE), balayc (ba yapmfl) elektron (BE) iftlerine gre daha fazla
hacim kaplar ve daha byk itme gcne sahiptirler. Elektron iftleri arasndaki itme kuvveti kuvvetliden zayfa doru flyle sralanabilir:
OE iftiOE ifti > OE iftiBE ifti > BE iftiBE ifti
Daha nce belirtildii gibi elektronlarn moleklde yerleflimi ile molekl flekli
arasndaki ayrm yaparken dikkatli olunmaldr. Molekln gerek geometrisi belirlenirken merkez atoma bal atomlarn konumlarna gre tespit yaplr ve ortaklanmamfl elektron iftleri gzard edilir. fiimdi merkez atomu etrafnda ortaklanmamfl elektron ifti bulunduran molekllerin flekillerini inceleyelim.
AX2E tipi molekller: Bu tipe rnek molekl olarak kalay(II) klorr (SnCl2)
inceleyelim. Kalay atomunun (IVA grubu) 4 deerlik elektronu vardr ve her bir
klor atomu da kovalent balara bir elektron katkda bulunduundan, kalay merkez atomu zerindeki elektron says alt ( ift elektron) olur. Kalay(II) klorrn
Lewis yaps izildiinde merkez atom zerinde elektron iftinden iki iftinin
ba yapmada kullanld, bir elektronun iftinin ise ortaklanmamfl olarak kald
grlr. elektron iftinin en ideal dizilimi AX3 tipi yapda grld gibi dzlem gen yapdr ve bu elektron grubu geometrisidir. Ancak, kalay atomu zerindeki bir elektron ifti ortaklanmamfl elektron ifti olarak bulunmaktadr. Bu elektron ifti ba elektron iftlerine gre daha genifl yer kaplar ve ba elektron iftlerini iterek birbirlerine yaklafltrr. Bu nedenle SnCl2 de ba as 120 den daha kk bir deer alr ve molekln (gerek) geometrisi asal ya da bklmfltr.
121
122
Genel Kimya
AX3E tipi molekller: Amonyak (NH3) bu tip molekle rnek olarak verilebilir. NH3 de merkez atomu azotun (VA grubu) zerinde befl deerlik elektron ve
hidrojenden gelen elektron ile toplam sekiz (drt ift) elektron bulunur. Moleklde bu drt ift elektrondan ifti ba oluflumunda kullanlr ve bir ift ortaklanmamfl elektron olarak kalr. Daha nce grdmz gibi drt elektron ifti
grubu iin ideal geometri dzgn drtyzldr, ancak NH 3 de ortaklanmamfl
elektron iftinin itme kuvveti nedeniyle dzgn drtyzl yapnn 109,5 lik alar bir miktar daralr. Deneysel lmler, HNH ba asnn 107,3 olduunu gstermifltir. Molekln geometrisi gen piramit olur.
AX2E2 tipi molekller: Bu tipe rnek su (H2O) molekl verilebilir. H2O moleklnde merkez oksijen atomu, iki ba elektron ifti ile iki ortaklanmamfl elektron iftine yani toplam drt elektron iftine sahiptir. Daha nce drt elektron grubunun geometrisinin dzgn drtyzl olduunu grmfltk. Ancak, sudaki iki
OH ba, oksijen atomu zerindeki iki ortaklanmamfl elektron ifti tarafndan
(NH3 moleklndeki ba yapmfl elektronlara gre daha fazla) itilerek aralarndaki ba as daraltlr. Suda ba as HOH 104,5 olarak llmfl ve H2O un yaps bklmfl (asal) bir yapdr.
Merkez atom zerinde drt ift (ba yapmfl ve ortaklanmamfl) elektron bulunan bir moleklde, ideal dzgn drtyzl yapda 109,5 olan ba as, NH3 ve
H2O molekllerinde grld gibi ortaklanmamfl elektron iftlerinin etkisi ile biraz daralmaktadr. VSEPR kuram, molekln ideal geometrisindeki bozulmann
ynn belirlemesine karfln, bozunmann ls hakknda fikir vermez. Gerek
deer ancak deneysel lmle bulunabilir.
AX4E tipi molekller: Bu tip molekle rnek olarak selenyum tetraklorr
(SeCl4) inceleyelim. Bu moleklde, VIA grubunda yer alan Se atomu alt deerlik
elektronundan drdn drt klordan gelen drt elektronla ortak kullanarak drt
kovalent ba yapar (elektronlarn drt ifti ba elektronudur) ve iki elektronu ortaklanmamfl elektron ifti olarak kalr. Sonuta bu moleklde merkez atomu selenyumun zerinde befl ift elektron bulunur. Befl elektron grubunun ideal geometrisinin gen ift piramit olduunu grmfltk. Befl ift elektron grubunda ortaklanmamfl elektron ifti olduu zaman bunlar ekvatoral pozisyona yazlr, nk bu blgede elektron iftleri 120 lik alarda (aksiyel pozisyonlardakiler 90 lik
alarda) bulunur. Ortaklanmamfl elektron iftlerinin, badaki elektron iftlerinden daha fazla hacim kaplad ve komflu elektron iftlerini daha kuvvetli ittiini
123
sylemifltik. Bu nedenle ortaklanmamfl elektron iftleri iin ekvatoral pozisyonlar

daha uygun pozisyonlardr. Bu durumda dzgn olmayan tetrahedron yap testere (tahteravalli) olarak adlandrlr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AX3E2, AX2E3, AX5E ve AX4E2 tipi molekller: Merkez atomu zerinde befl
fi N E L Mifti olarak
ift veya alt ift ve bu elektronlarn bir ksm ortaklanmamfl Delektron
bulunduran molekllerde vardr. Bunlar AX3E2 (BrF3), AX2E3 (XeF2), AX5E (ClF5)
ve AX4E2 (XeF4) tiplerinde olabilmektedir. Bu tip molekllerinde
yuS O geometrileri
R U
karda anlatlanlara benzer flekilde belirlenebilir. Aflada bu tip molekllerin flekilleri rnek molekller ile verilmifltir.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

K T A P
AMALARIMIZ
K T A P
ELEVZYON
VSEPR kuramn kullanarak I3- iyonunun geometrisini belirleyiniz.TSIRA
SZDE
fi N E L M
VSEPR kuram iin bir internet arama motoruna VSEPR kelimesini Dgirerseniz
N T E R N E T ok sayda
grsele ulaflabilirsiniz.
S O R U
TELEVZYON
SIRA SZDE
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
ift ve l Baa Sahip Molekllerin Geometrileri

VSEPR kuramnda, ift ve l balarn tek ba gibi dflnlerek molekl geometDKKAT
risinin belirlendiini yukarda ifade etmifltik. rnein fosgen ve etilen molekllerinin geometrileri, bu molekllerdeki karbon atomlarna u atom veya grup baSIRA Bu
SZDE
landndan AX3 tipi molekl fleklinde dflnlp belirlenmelidir.
molekllerin
flekilleri aflada verilmifltir. Ayrca ift ba, tek baa gre daha fazla hacim kapladndan bu tip molekllerde ba alar ideal ba alarndan saparlar. l ba
AMALARIMIZ
ieren molekllerin de geometrileri benzer flekilde belirlenir. rnein hidrojen siyanr (HCN) de karbon ile azot arasndaki ba l badr. Ancak bu ba tekmifl
gibi dflnldnde karbon atomunun geometrisi AX2 tipi molekln
K T A P geometrisine benzer. Dolaysyla HCN molekl dorusaldr.

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
124
Genel Kimya
Molekl flekilleri hakknda VSEPR kuram yardmyla bilgi sahibi olduktan sonra flimdi ok atomlu molekllerin polarln grelim.
ok Atomlu Molekllerin Polarl

ki atomlu molekllerde ba polarln bu nitenin Polar Kovalent Ba ksmnda
grmfltk. Bu tr molekllerde ba polarl ayn zamanda molekln polarldr. Bir baflka ifade ile iki atomlu moleklde ban dipol momenti molekln dipol momentidir.
ok atomlu molekller de ise molekln dipol momenti, vektrel byklkler olan ba dipol momentlerinin toplamna eflittir. Bir molekln dipol momente sahip olabilmesi iin balarn polar yani dipol momentinin olmas ve molekldeki yk dalmnn asimetrik olmas gerekir. Molekldeki balarn dzenlenmesine bal olarak balar polar olan bir molekl apolar zellik de gsterebilir.
rnein, CO2 moleklnn yaps dorusaldr. C ve O nun elektronegatiflii birbirinden farkl olduundan karbon ile oksijen arasndaki ba polardr, ancak CO2
iin bu balarn dipol momentleri zt ynlere dorudur ve bu dipol momentleri
birbirinin etkisini yok ederek sonuta CO2 molekln apolar yaparlar. Benzer flekilde dzgn drtyzl yapda olan karbon tetraklorrde de (CCl4) CCl balar
polardr yani dipol momentleri vardr. Ancak bu ba dipol momentlerin vektrel
bileflkesi, bu moleklnde dipol momentini sfr yapar. Bu nedenle CCl4 de apolar bir molekldr.
Dier taraftan su (H2O) molekl polar bir molekldr. Suda OH balar polardr ve oksijenin zerinde bulunan iki ift ortaklanmamfl elektron da molekl dipol momentine katkda bulunur. Bu dipol momentlerin vektrel bileflkesi su moleklnn bir molekl dipol momentine sahip olduunu gsterir. Su iin ba dipol momentlerini ve molekl (net) dipol momentini veren flekil yandaki sayfadadr.
Atomlar zerinde yer alan ortaklanmamfl elektron iftleri atom dipollerini olufltururlar. Btn bu dipol momentlerinin toplam sonucu H2O molekl net bir dipol
momente sahiptir.
Molekl dipolleri asndan NH3 ve NF3 moleklleri incelendiinde ilgin bir
durum gzlenir. Her iki moleklde de N atomu zerinde ortaklanmamfl bir elektron ifti vardr ve atom dipol N atomundan ortaklanmamfl elektronlara dorudur.
125
Her iki moleklde ayn geometrik yapya sahip olduklar halde llen dipol momentleri NH3 iin 1,46 D ve NF3 iin 0,25 D dir. N ve F atomlar arasndaki elektonegatiflik fark, N ile H atomlar arasndaki elektronegatiflik farkndan daha byk
olduundan, beklenen, NF3 moleklnn dipol momentinin daha byk olmasdr.
Ancak molekl dipol momentlerine bakldnda NF3 n dipol momenti daha kktr. Bunun nedeni fludur: NH3 moleklnde atom dipol ile NH ba dipolleri
ayn ynde iken NF3 moleklnde atom dipol ile NF ba dipolleri zt ynlerdedir. Bu nedenle NF3 moleklnn net dipol momenti, NH3 moleklnn net dipol
momentinden hem daha kk hem de zt yndedir.
Aflada yaplar yap formlleri verilen cis-dikloroetilen, trans-dikloroetilen

SIRA SZDE ve diklorometan molekllerinin geometrik flekilleri ile dipol momentleri arasndaki iliflkiyi dflnerek bu molekllerden hangilerinin polar olmasn beklersiniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Buraya kadar VSEPR kuramyla, molekl flekillerinin nasl belirleneceini grdk, ancak bu kuramn yetersizlikleri vardr. rnein ba yapmada atomik orbitalAMALARIMIZ
leri hi gznne almamaktadr. Bu nedenle, molekllerin elektronik yaplarn ve
kovalent ba oluflumu aklamak iin kuantum mekaniine dayal iki kuram gelifltirilmifltir: Deerlik Ba Kuram (VB) ve Molekl Orbital Kuram
(MOT). Bu kuK T A P
ramlarn da hi biri tek baflna, kovalent balanmay, molekl geometrisini ve zelliklerini tam olarak aklamaya yetmez, yani yetersizlikleri vardr. ou durumda
amaca uygun olarak her iki kuram da kullanlmaktadr.
TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Deerlik Ba Kuram
Molekldeki atomlarn orbitallerinin birbiriyle rtflmesine dayanlarak kovalent
N T E R N E T Kimyasal
ba oluflumunun aklanmas deerlik ba kuram olarak adlandrlr.
ba oluflturmak iin biraraya gelen iki atomun orbitalleri uygun durumda rtflerek kovalent ba oluflturur. fiimdi en basit molekl olan H2 moleklnde ba oluflumunu deerlik ba kuram asndan tartflalm. ki hidrojen atomu birbirine yaklafltka yapnn potansiyel enerjisi dfler ve yap minumum enerji deerine ulaflana
kadar atomlar birbirine yaklaflmaya devam eder. En dflk potansiyel enerjili durum, kimyasal balanmann tam olarak gerekleflerek H2 moleklnn olufltuu
NTERNET
126
Genel Kimya
andr ve bu noktada sistem en kararl (dflk enerjili) haldedir. ki hidrojen atomu

en dflk potansiyel enerjili olarak biraraya geldiinde, bu atomlarn ekirdekleri
etrafnda yer alan kresel simetrideki 1s orbitalleri birbirleriyle rtflmfl durumdadr ve tek elektronlar rtflen orbitallerde zt spinli olarak yer alr. Sonuta ortaya kan yapdaki elektron dalm -ba olarak isimlendirilir. -banda elektron younluu iki atomun ekirdekleri arasndaki eksen zerinde yksektir. Yani elektron
bulutunun ekseni sard gibi bir durumu gzmzde canlandrabiliriz.
Btn tek kovalent balar H2 moleklnde olduu gibi birer elektron ieren iki
orbitalin rtflmesiyle (-bandan) oluflur. Bir -ba, iki s orbitalinin rtflmesi
yannda, aflada verildii gibi, bir s ve bir p orbitali veya iki p orbitalinin uygun
ynlenmelerde rtflmesi ile de oluflabilir. rnein HCl moleklnde ba (-ba) yapmak iin hidrojen atomunun 1s orbitali ile klor atomunun tek elektronlu 3p
orbitali rtflr. Cl2 moleklnde ise klor atomlarnn birer elektronlu 3p orbitalleri rtflr. sp orbitallerinin rtflmesi ve pp orbitallerinin rtflmesi iin uygun
ynlenmeler aflada verilmifltir.
Orbitallerin Hibritleflmesi
p orbitalleri birbirlerine gre

90 a ile
konumlanmfllardr (Bkz:
nite 4.)
Deerlik ba kuramn da, ok atomlu molekllere s, p gibi atomik orbitallerin yukarda anlatld flekilde rtfltrlerek uygulanmas sonucu belirlenen molekl
geometrileri ile gerek molekl geometrileri arasnda uyumsuzluk olabilmektedir.
rnein atomik orbitallerin rtfltrlmesi ile oluflturulacak NH3 ve H2O un molekler geometrilerinde HNH ve HOH ba alarnn 90 olmas beklenir. Gerekte bu alar srasyla 107,3 ve 104,5 dir. Bu uyumsuzluk hibrit orbital kavramyla giderilebilmektedir.
fiimdi metan (CH4) moleklnn molekl fleklini hibrit orbital kavramn kullanarak aklayalm. Karbon atomunun temel hal deerlik elektronlar diziliminin
fleklinde olduunu biliyoruz ve bu durumda karbon atomunun ba oluflumunda

kullanabilecei sadece iki yar dolu (2p) orbitali vardr. Deerlik ba kuramna gre kovalent ba iki atomun yar dolu orbitallerinin rtflmesi sonucu olduuna g-
127
re bu durumda karbon atomunun yapabilecei ba says iki gibi grnmektedir,

gerekte ise karbon genelde drt kovalent ba yapmaktadr. nk CH4 gibi karbonun drt ba ile yapt bileflikler kararl yaplar iken, CH2 gibi bir yap kararszdr. yleyse karbon drt ba yapmak iin rnein CH4 de, gerekli drt yar dolu
orbitali nasl oluflturmaktadr?
sp3 Hibrit Orbitalleri: Karbon atomunun deerlik kabuunda iki yar dolu
(2p) orbitalin yannda bir dolu 2s ve bir bofl 2p orbitali vardr. Dolu orbital olan 2s
orbitalinin elektronlarndan birinin uyarlarak daha yksek enerjili bofl 2p orbitaline gemesi salanrsa, drt tane yar dolu orbital (biri 2s, 2p olmak zere) elde edilmifl olur ve drt hidrojenin 1s orbitalleri ile karbonun bu orbitalleri rtflerek drt CH ba oluflturabilir. Bu sre aflada flematik olarak gsterilmifltir. Ancak bu durum bile dzgn drtyzl geometriye sahip metan (CH4) moleklnn
geometrisini aklamaya yeterli olmaz. Bu drt badan karbon atomunun 2p
orbitallerinin H atomlarnn 1s orbitalleri ile rtflmesi sonucu oluflan ve birbirlerine gre 90 lik alarda bulunan tane -badr. Ayrca karbonun 2s orbitali ile
hidrojenin 1s orbitalinin rtflmesi sonucu oluflan CH ba dier baa gre
farkl olacaktr. Biliyoruzki dzgn drtyzl (tetrahedral) yapya sahip metanda
drt tane 109,5 lik HCH ba as vardr ve drt CH ba zdefltir. Bu uyumsuzluu gidermek iin, s ve p orbitallerini daha detayl incelememiz gerekir. Karbon atomunun bir 2s ve 2p orbitallerinin dalga fonksiyonlarn birlefltirerek (orbitalleri karfltrarak, hibritlefltirerek) birbirine flekil ve enerji bakmndan efldeer
fakat uzaydaki ynlenmeleri farkl olan drt tane yeni orbital olufltururuz. Bunlara
sp3 hibrit (melez) orbitalleri ad verilir (fiekil 5.3). Oluflan hibrit orbitallerin
enerjileri s ve p orbital enerjilerinin arasnda bir deere sahiptir. Bu hibrit orbitaller tetrahedral yapda 109,5 lik alarda yani bir dzgn drtyzlnn kflelerine
ynelmifl durumdadrlar.
fiekil 5.3
sp3 Hibrit
Orbitalleri
Enerji dzeyleri ve flekilleri farkl atomik orbitallerin karflarak, efl enerji dzeylerine ve ayn tr flekillere sahip orbitallere dnflmesine hibritleflme (melezleflme) denir. Hibritleflme sonunda oluflan hibrit orbitallerin says, hibritleflmeye ka-
128
Genel Kimya
tlan atomik orbitallerinin saysna eflittir. CH4

rneindeki bir s (2s) ve tane p (2p) orbitalinin hibritleflerek, drt sp3 hibrit orbitalini nasl
oluflturduunu yukarda anlattk. Bu karbon atomundaki bu drt sp3 hibrit orbitalinin herbiri bir
hidrojen atomunun 1s orbitali ile rtflerek dzgn drtyzl yapdaki CH4 molekln geometrisini olufltururlar. CH4 n molekl flekli yanda
verilmifltir.
Amonyak ve su molekllerinin de geometrileri de hibrit orbitalleri kavram ile
aklanabilir. Bu molekllerdeki merkez atomlar azot ve oksijen sp3 hibrit orbitallerini kullanarak hidrojenler ile kovalent balanmay yaparlar. sp3 hibrit orbitalleri
ile oluflturulabilecek molekl geometrilerini grdk. sp3 hibrit orbitallerinin yannda baflka tr hibrit orbitaller vardr. fiimdi de bunlarn zerinde duralm.
sp Hibrit Orbitalleri: sp hibrit orbitalleri kavramn berilyum florr (BeF2) moleklnn geometrisini tartflarak aklayalm. Merkez atomu berilyumun temel
haldeki elektron dizilimine (1s 22s 2) bakldnda balanma yapabilecek yar dolu
orbitali olmad dflnlebilir. Ancak dolu 2s orbitalindeki elektronlardan birisi
uyarlarak 2p orbitalinden birine gnderilirse ve ardndan yar dolu hale gelen bu
2s ve 2p orbitalleri hibritlefltirilirse iki tane ba yapabilecek sp hibrit orbitali oluflturulur. Bu sre aflada flematik olarak verilmifltir. Bu sp hibrit orbitalleri birbirlerine gre 180 a ile konumlanmfllardr (fiekil 5.4) ve F atomlarnn yar dolu olan
2p orbitalleri ile rtflerek BeF2 deki iki tane kovalent ba yaparlar.
fiekil 5.4
sp Hibrit
Orbitalleri
sp2 Hibrit Orbitalleri: Bu hibritleflme trne rnek olarak bor triklorr (BCl3)
moleklndeki kovalent balanma verilebilir. Merkez atomu borun temel haldeki deerlik kabuunun elektron dizilimi 2s22p1 fleklindedir. Bor atomunun dolu 2s orbitalindeki elektronlardan birisi uyarlarak bofl 2p orbitallerinden birine gnderilirse ve yar dolu hale gelen bir 2s ve iki 2p atomik orbitalleri hibritlefltirilirse tane sp2 hibrit orbitali elde edilir. Bu sre yandaki sayfada gsterilmifltir. Bu sp2 hibrit orbitalleri birbirlerine gre 120 a ile dzlemsel konumlanmfllardr (fiekil 5.5). Bu hibrit orbitaller, Cl
atomlarnn yar dolu olan 3p orbitalleri ile rtflerek tane kovalent ba yapar.
129
fiekil 5.5
sp2
Hibrit
Orbitalleri
Alminyum iyodr (AlI3) moleklnn merkez atomunun hibritleflme trn ve

molekl geometrisini belirleyiniz.
Alminyum iyodr (AlI3) moleklnde merkez atom alminyumun temel hal
elektron dizilimi [Ne]3s 23p 1 dir. Al bu deerlik elektronunu kullanarak tane
hibrit orbital oluflturur ve bu hibrit orbitalleri iyotlarn tek elektronlu 5p orbitalleri ile rtfltrerek kovalent () ba oluflturur. Dolaysyla AlI3 de geometri dzlem gendir.
d Orbitallerini eren Hibritler: Periyodik izelgede ikinci periyotta yer alan

elementler deerlik kabuunda en fazla sekiz elektron bulundurarak genelde oktet
kuralna uyarlar. nc periyot ve takip eden periyot elementleri bir moleklde
hibrit orbital oluflturmak iin s ve p orbitallerinin yan sra d orbitallerini de hibritleflmeye katabilirler. Bu durumda merkez atomunun zerinde drtten fazla elektron ifti bulunabilir. fiimdi d orbitallerini de ieren hibritleflmeye PCl5 i rnek molekl olarak verelim. gen ift piramit yapya sahip PCl5 moleklnde, befl tane PCl kovalent bann oluflumu iin fosforun befl yar dolu orbitali olmas gerekir. Bir s, p
ve bir d orbitalinin karflm ile sp3d hibritleflmesi sonucu bu durum salanabilir.
RNEK
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
130
Genel Kimya
SIRA SZDE
SIRA SZDE
izelge 5.2
Hibritleflme Trleri
ve Molekl fiekilleri
AMALARIMIZ
Hibritleflen atomik Hibritleflme Hibrit orbital Hibrit orbitallerin

orbital says
tr
says
ynlenmeleri

AMALARIMIZ
sp
Dorusal
BeCl2
sp2
gen dzlem
BF3
sp3
Tetrahedral
CH4
sp3d
gen ift piramit
PCl5
6T E L E V Z Y O N
sp3d2
Oktahedral
SF6
2
3
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
rnek
K T A P
N kuram
T E R N E T ve hibrit orbitalleri iin bir internet arama motoruna valence bond
Deerlik ba
theory veya hybrid orbitals terimlerini girerseniz ok sayda grsele ulaflabilirsiniz.
oklu Ba eren Molekllerde Hibritleflme

ift ve l balar ieren molekllerde ki balanmay da aklayabilmek iin hibrit orbitalleri kavramn kullanmak mmkndr. ift bada balardan biri, l
balarda ise balardan ikisi -badr. Dier balarn -ba olduunu daha nce
belirtmifltik. -ba iki p orbitalinin yan yana rtflmesi ile gerekleflir ve elektron
younluu ekirdekler aras eksenin altnda ve stnde iki lop halinde yer alr.
ift ba ieren molekle rnek olarak etileni (C2H4) inceleyelim. Etilen molekl C=C ift ba ieren ve dzlemsel bir yapda bir molekldr. Etilende karbon
atomlar tane ve bir tane -ba yapar. Dolaysyla -ba iin karbon atomunun hibrit (sp2) orbitaline sahip olmas gerekir. Karbon atomunun dolu 2s
orbitalindeki bir elektron bofl 2p orbitaline uyarlr, ardndan karbon atomu bir 2s
ve iki 2p orbitallerini hibritlefltirerek tane sp2 hibrit orbital oluflturur. Bu durumda bir tane 2p orbitali hibritleflmeye katlmadan kalr. Karbon atomunun hibrit
orbitalinden ikisi H atomlarnn 1s orbitalleri ile rtflerek aralarndaki a yaklaflk
120 olacak flekilde iki tane -ba olufltururlar. Komflu karbon atomunda da ayn
hibritleflme ve balanmalar gerekleflir. Her iki karbon atomunda geriye kalan birer tane sp2 hibrit orbitalleri de birbirleriyle rtflerek karbon atomlar arasndaki
-ban meydana getirirler. Bu -ba ile CH balar arasndaki alar da yaklaflk 120 dir. Yanda gsterildii gibi C2H4 deki alt atom ayn dzlem de yer alr.
Karbon atomlarnn bu dzlem yapya dik konumda hibritleflmeye katlmayan birer tane tek elektronlu 2p orbitali vardr. Bu orbitaller de dzlemin altnda ve stnde yan yana rtflerek -ban olufltururlar.
Atomlar arasnda l baa sahip molekllere rnek olarak ise olduka basit
bir molekl olan asetileni (C2H2) verebiliriz. C2H2 de her bir karbon atomu iki ba ve iki -ba yapmfltr. Bu durumda karbon atomlarnn iki -ba yapmas
iin ikifler tane hibrit orbitalleri gerekir. Bu orbitallerde sp hibrit orbitalleridir. Bildiiniz gibi sp hibrit orbitalleri birbirleriyle 180 a yapar. Bu sp hibrit orbitalleri
flu flekilde oluflturulabilir: Karbon atomunun dolu 2s orbitalindeki bir elektron bofl
2p orbitaline uyarlr ve ardndan yar dolu hale gelen 2s orbitali ile bir 2p orbitallerine hibritleflerek iki sp hibrit orbitali oluflturulur. Herbir karbon atomunda hibritleflmeye katlmayan birbirine ve hibritleflmifl (sp) orbitallere dik iki 2p orbitali geriye kalr. Karbon atomu ile H atomu arasndaki -ba bu atomlarn sps orbitalleri rtflmesi sonucu oluflur, karbon atomunun dier sp hibrit orbitali de komflu
karbonun sp hibrit orbitali ile rtflerek dier -ban oluflturur. Karbon atomlarndaki hibritleflmeye katlmayan ve birbirine paralel 2p orbitalleri CC -bann
altnda ve stnde rtflerek -bandan birini, hibritleflmeye katlmayan ve birbirine paralel dier 2p orbitalleri de CC -bann nnde ve arkasnda rtflerek
dier (ikinci) ban olufltururlar. Bylece moleklde, karbon atomlar arasnda
biri , dier ikisi -ba olmak zere l ba oluflur. C2H2 moleklnde ve
balar afladaki flekilde gsterilmifltir.
oklu ba ieren molekllerde molekln fleklini genelde -ba oluflumu belirler. Genel olarak, -bandaki rtflme miktar, -bandaki rtflmeden fazladr,
bunun anlam -ba, -bandan daha kuvvetlidir. Bir CC (l) bann ortama
ba enerjisi 837 kJ/mol iken C=C (ift) bann enerjisi 611 kJ/mol ve CC (tek) bann enerjisi 347 kJ/mol dr. Grld gibi ikili ban enerjisi tekli ban iki katndan az, l ban enerjisi de tekli ban katndan daha azdr.
Gerekte hibritleflme kavram, molekl fleklinin (geometrisinin) deerlik ba
kuram ile aklanmas iin dflnsel olarak ortaya atlmfl bir kavramdr. Dolaysyle fiziksel olarak hibrit orbitallerin varlndan sz edemeyiz, bu tamamen kuramsal bir yaklaflmdr. zellikle karbon kimyasnda olduka nemli bilgiler verdiinden organik kimyaclarn molekl flekilleri konusunda ska kullandklar bir
kuramdr.
131
132
Genel Kimya
Molekl Orbital Kuram

Buraya kadar anlattmz VSEPR kuram ve deerlik ba kuram molekllerin gzlenen baz zelliklerini yeterince aklayamamaktadr. Bu nedenle kimyasal balanmalar molekl orbital yntemiyle aklayan Molekl Orbital Kuram gelifltirilmifltir. Kuram, molekllerin de tpk atomlar gibi orbitalleri olduunu ve bu orbitallerin atom orbitallerinin etkileflimi ile olufltuunu kabul eder. Molekl orbitallerinin gerek flekli tam olarak bilinmese de, atom orbitallerine ait dalga fonksiyonlarnn toplanmas veya karlmasyla elde edilirler. Atomik orbitallere ait dalga
fonksiyonlarnn yapc giriflimi sonucu elde edilen orbitale balayc molekl orbitali denir ve sembol ile gsterilir. Balayc molekl orbitalin enerjisi kendisini oluflturan atomik orbitallerin enerjisinden daha dflktr. Eer dalgalarn giriflimi ykc giriflim ise ekirdekler arasnda elektron younluu azalr, bu durumda
ekirdekler birbirini iter, oluflan orbitale de karflt balayc molekl orbital denir ve * ile gsterilir. Karflt balayc molekln enerjisi kendisini oluflturan atom
orbitallerini enerjisinden daha byktr.
Molekler orbital kuram ile ilgili detayl bilgileri Anorganik Kimya kitaplarnda
bulabilirsiniz.
133
zet
Kimyasal ba oluflumu, atomun deerlik elektronlarn
yani en dfl kabuunda (temel enerji seviyesinde) bulunan elektronlarn farkl flekillerde kullanm ile gerekleflir. Kimyasal balanmada atomlar elektron dizilimlerini soy gaz atomlarnn elektron dizilimine benzeterek
kararl yaplar oluflturma eilimindedirler. Oktet kuralna gre atomlar, elektron alarak veya vererek yani katyon ve anyonlar oluflturarak veya deerlik elektronlarn ortak kullanarak deerlik elektron saylarn sekize
tamamlayabilirler. Bir atomun Lewis sembol, o atomun elementinin kimyasal sembol ile deerlik elektronlarn gsteren noktalardan oluflur. Atomlarn Lewis
sembollerini kullanarak deerlik elektronlarn kimyasal balanmada gsteren gsterimlere Lewis yaps (forml) denir.
yonik yaplarda iyonlar bir arada tutan elektrostatik
kuvvete iyonik (elektrovalent) ba denir. Kovalent ba,
elektronlarn iki atom arasnda ortaklafla kullanmyla
oluflan ba trdr. Kovalent ba yapsnda balayc
kuvvet, ortaklafla kullanlan elektronlar ile pozitif atom
ekirdekleri arasndaki elektrostatik ekme kuvvetidir.
Ayn tr atomlar arasnda olan kovalent baa apolar
kovalent ba denir ve bu tr badaki elektronlar atomlar tarafndan eflit olarak paylafllr. Elektronlarn iki
atom arasnda eflit olmayan flekilde paylaflmyla oluflan
kovalent baa polar kovalent ba denir ve atomlarn
elektronegatifliklerinin farkl olmasndan kaynaklanr.
Bir kovalent bada ba oluflturan atomlarn elektronegatiflik deerleri ne kadar farkl ise ba o kadar polarlaflr. Polarlaflma, moleklde bir dipole (iki kutba) neden olur ve bir dipoln bykl dipol momenti ile
ifade edilir. ok atomlu molekller de molekln dipol
momenti, vektrel byklkler olan ba dipol momentlerinin toplamna eflittir. Bir molekln dipol momente
sahip olabilmesi iin balarn polar yani dipol momentinin olmas ve molekldeki yk dalmnn asimetrik
olmas gerekir. Rezonans yap, tek bir Lewis yaps ile
gsterilemeyen bir molekln veya ok atomlu iyonun
iki veya daha fazla Lewis yapsndan birisini ifade eder
ve molekln veya iyonun gerek yaps Lewis yaplarnn rezonans melezidir (ortalamasdr). Formal yk bir
molekl veya iyonun Lewis yaplarnn hangisinin en
olas yap, yani gerek yapy en iyi temsil eden yap olduunu belirlemeye yarayan bir kavramdr. Molekl ve
ok atomlu iyonlarn Lewis yaplarnn izilmesinde temel ilke olan oktet kuralndan baz durumlarda sapmalarda grlebilmektedir.
Kimyasal ba enerjisi, gaz halindeki bir moleklde

atomlar arasndaki ba krmak iin gerekli enerjidir ve
ba enerjisi veya ba entalpisi olarak da bilinir. Ba krlmas (ayrflmas) daima enerji gerektiren bir sretir
ve bu yzden ba enerjisi deerleri pozitif iflaretlidir.
Molekl flekli (geometrisi), molekldeki atomlarn
boyutlu dzenini yani moleklde hangi atomun hangi
atoma balandn ve atomlar arasndaki (yaklaflk) ba
alarn gsterir. VSEPR kuram merkez atomu zerindeki deerlik elektron iftlerinin arasndaki itme kuvvetlerinin en az olacak flekilde dzenlenmesi esasna
dayanr. Molekldeki atomlarn orbitallerinin birbiriyle
rtflmesine dayanlarak kovalent ba oluflumunun
aklanmas deerlik ba kuram olarak adlandrlr.
Enerji dzeyleri farkl ve flekilleri farkl atomik orbitallerin karflarak, efl enerji dzeylerine ve ayn tr flekillere sahip orbitallere dnflmesine hibritleflme (melezleflme) denir. Hibritleflme sonunda oluflan hibrit orbitallerinin says, hibritleflmeye katlan atomik orbitallerinin
saysna eflittir.
134
Genel Kimya
Kendimizi Snayalm
1. Borun elektron dizilimi 1s22s22p1 fleklindedir. Buna
gre afladakilerden hangisi borun Lewis semboldr?
a.
b.
c.
d.
e.
2. HNO3 n Lewis yaps afladakilerin hangisinde
doru olarak verilmifltir?
a.
b.
c.
d.
e.
3.
Tiyosiyanat ([SCN]-) anyonu iin yukarda verilen Lewis yapsnda azotun formal yk afladakilerden
hangisidir?
a. -2
b. -1
c. 0
d. +1
e. +2
4. Afladaki molekllerden hangisinin net dipol momenti sfrdr?

a. H2O
b. NH3
c. CO2
d. CH3Cl
e. NF3
5. Kimyasal balanma ile ilgili afladaki ifadelerden
hangisi dorudur?
a. Bir atomun deerlik orbitallerinde bulunan bir
veya daha fazla elektron atomlar arasnda ortaklafla kullanldnda oluflan baa iyonik ba
denir.
b. Elektronlarn bir atomdan dierine aktarlmasyla oluflan balanma trne kovalent balanma
denir.
c. Formal yk, molekl veya iyon yapsndaki
atomlarn saysn tanmlar.
d. Rezonans, molekl veya iyonun en kararl Lewis yapsn gsterir.
e. Elektronlarn bir atomdan dierine aktarlmas
veya ortaklafla kullanm ile elektron saysn sekize tamamlamaya oktet kural denir.
6. AX4E2 tipinde bir molekln flekli afladakilerden
hangisidir?
a. Dorusal
b. T-flekli
c. Dzgn sekizyzl
d. Kare dzlem
e. Kare piramit
7. Afladaki molekllerden hangisinin geometrik flekli

yanlfl izilmifltir?
a.
135
8. Afladaki atomik orbital rtflmelerinden hangisinde (pi) ba oluflur?
a.
b.
b.
c.
c.
d.
d.
e.
e.
9. Afladakilerin hangisinde hibritleflme tr ve oluflan geometri efllefltirmesi yanlfltr?

a. sp -Dorusal
b. sp 2-gen dzlem
c. sp 3-Dzgn drtyzl
d. sp 4-gen ift piramit
e. sp 3d 2-Dzgn sekizyzl
10. Afladakilerden hangisi metann geometrisidir?
a. gen ift piramit
b. Dzgn drtyzl
c. Kare piramit
d. gen piramit
e. Dzgn sekizyzl
136
Genel Kimya

1. c
2. c
3. b
4. c
5. e
6. d
7. d
8. d
9. d
10. b
Yantnz yanlfl ise Atomlarn Lewis Sembolleri

Yantnz yanlfl ise Lewis Yaplarnn
Yazlmas konusunu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Formal Yk konusunu
yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise ok Atomlu Molekllerin
Polarl konusunu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise yonik Balanma ve Kovalent Balanma konularn yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise VSEPR Kuram konusunu
yeniden okuyunuz.
yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Deerlik Ba Kuram
Yantnz yanlfl ise Hibrit Orbitaller konusunu
yeniden okuyunuz.
yeniden okuyunuz.
Sra Sizde 5
Sadaki yap daha kararldr.

Sra Sizde 6
Sra Sizde 7
2H2(g) + O2(g) $ 2H2O(g)
H = [n H ( BE H ) + nO ( BEO )] [ nO - H ( BEO - H )]
2
= [2 mol ( 436 kJ mol-1 ) + 1 mol ( 498 kJ mol-1 )]

[4 mol ( 463 kJ mol-1 )]
= - 482 kJ
Sra Sizde 8

Sra Sizde 1
Sra Sizde 2
Ba
+ O
[Xe]6s [He]2s 22p 4
2
[Ba]2+[ O ]2[Xe] [Ne]
Sra Sizde 3
Toplam deerlik
= 1 e- (H) + 4e- (C) + 5 e- (N) = 10 eelektronlar says
H C
Sra Sizde 4
veya H C N
Sra Sizde 9
cis-dikloroetilen ve diklorometan polar molekllerdir.
Erdik, E. & Sarkaya Y. (2002). Temel niversite kimyas.
Ankara: Gazi.
Genel kimya: lkeler ve modern uygulamalar
[General chemistry: Principles and modern
applications (8. baskdan eviri) eviri Ed. T. Uyar
& S. Aksoy]. Ankara: Palme.
Chang, R. (1998). Kimya [Chemistry (6. baskdan eviri)
eviri Ed. A. B. Soydan & A. Z. Arouz]. stanbul:
Beta.
Atkins, P. W. & Jones, L. (1998). Temel kimya:
Molekller, maddeler ve deiflimler [Chemistry:
Molecules, matter & change (3. baskdan eviri)
eviri Ed. E. Kl, F. Kseolu & H. Ylmaz]. Ankara:
Bilim.
137
GENEL KMYA
Amalarmz


Basn ve birimlerini tartflabilecek,
Gazlar ve zelliklerini aklayabilecek,
Boyle, Charles ve Avogadro yasalarn ifade edebilecek,
deal gaz tanmlayabilecek,
deal gaz denklemini gaz problemlerinin zmnde kullanabilecek,
Bir gazn younluunu ve mol ktlesini hesaplayabilecek,
Gaz karflmlarnn zelliklerini sralayabilecek,
Daltonun ksmi basnlar yasasn ifade edebilecek,
Gazlarn kinetik kuramn aklayabilecek,
deal olmayan (gerek) gazlar tartflabilecek,
Gerek gazlar iin van der Waals eflitliini kullanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Avogadro Yasas
Barometre
Basn
Boyle Yasas
Charles Yasas
Difzyon
Efzyon
Gaz Younluu
Gerek Gaz
deal Gaz
Gaz Sabiti
Ksmi Basn
Manometre
Mol Kesri
Molekl Hz
erik Haritas
Genel Kimya
Gazlar
GRfi
GAZ YASALARI
DEAL GAZ DENKLEM
GAZ KARIfiIMLARI
GAZ EREN TEPKMELERDE STOKYOMETR
GAZLARIN KNETK KURAMI
DEAL OLMAYAN GAZLARIN DAVRANIfiI
Gazlar
GRfi
Gnlk yaflantmzda maddeler kat, sv veya gaz hallerinde bulunurlar. Bu nitede maddenin gaz halinin zelliklerini reneceiz. Maddenin sv ve kat hallerinin
zellikleri ise nite 7 de grlecektir. Gazlar bulunduklar kab doldurabilen ve skfltrldklarnda hacmi byk miktarda klebilen yani bastrlabilen veya skfltrlabilen akflkan maddelerdir. Gazlar bu zelliklerinden dolay yksek basn altnda elik tplere doldurularak depolanabilir, boru hatlarnda taflnabilir ve birbirleriyle kolaylkla karfltrlarak kullanlabilirler. Elementlerden onbir tanesi gnlk
yaflam koflullarnda (~1 atm ve 25 C) gaz halindedirler. Bu elementler izelge 6.1
de verilmifltir. Gazlar genel olarak renksiz ve kokusuzdurlar ancak zellikleri birbirinden ok farkl olabilmektedir. rnein oksijen gaz canllar iin gerekli bir gaz
iken klor gaz canllar iin zehirli bir gazdr. Bunun yannda helyum, azot, argon
gibi gazlar inert (yani normal koflullarda tepkimeye girmeyen) gazlardr. Onbir element gnlk koflullarda gaz olmasna karfllk bu koflullarda ok sayda gaz bileflik
bulunmaktadr. Bunlara yzlerce rnekten yanc metan (CH4), zehirli hidrojen siyanr (HCN), anestezide kullanlan diazot oksit (N2O), sera etkisine neden olan ve
bitkilerin fotosentez de kullandklar karbon dioksit (CO2) rnek olarak verilebilir.
Hava bir gaz karflm olup dnyamzn atmosferini oluflturmakta ve bu sayede canllar yaflamlarn srdrebilmektedir. Hava yaklaflk olarak %78 azot (N2), %21 oksijen (O2) ve geri kalan ksm CO2 ve dier gazlardan oluflur.
H2
Hidrojen
N2
Azot
O2
Oksijen
F2
Flor
Cl2
Klor
He
Helyum
Ne
Neon
Ar
Argon
Kr
Kripton
Rn
Radon
Xe
Ksenon
izelge 6.1
Gaz Halinde
Bulunan Elementler
140
Genel Kimya
Basn
Basn =
Kuvvet
Alan
izelge 6.2
Baz Basn
Birimlerinin 1
Atmosfer Basnca
Karfllk Deerleri
Basn gazlarn zelliklerini ve gaz davranfln aklamakta kullandmz nemli

fiziksel niceliklerden biridir. Basn tanm olarak birim alana uygulanan kuvvettir. Baflka bir ifadeyle basn, bir yzeye uygulanan kuvvetin o yzeyin alanna
blnmesiyle bulunan deerdir. Bir gazn basnc da benzer flekilde gaz molekllerinin (veya atomlarnn) iinde bulunduklar kabn birim alanna uygulad
kuvvet sonucudur.
Uluslararas birim (SI) sisteminde, kuvvet birimi newton (N) ve alan birimi metrekare (m2) dir. Bu durumda basn iin tretilmifl SI birimi N/m2 dir ve pascal olarak adlandrlr. Atmosferde gnlk yaflamda sk kullanlan ancak SI birimi olmayan bir basn birimidir. izelge 6.2 de 1 atmosferlik bir basncn baflka birimlerdeki deerleri verilmifltir.
Atmosfer basnc, dnyann atmosferi tarafndan uygulanan basntr. Deniz
seviyesinde atmosfer tabakasnn, bir birim alana uygulad kuvvet ayn koflullarda 760 mm yksekliindeki bir civa stununun ayn birim alana uygulad kuvvete eflittir. Atmosfer basnc barometre ile llr ve atmosfer basncn lebileceimiz bir ucu kapal ve ii civa ile dolu bir tpten yaplmfl olan basit bir barometre fiekil 6.1 de grlmektedir. Basn eflitli aygtlarla llebilir. Kullanm en kolay aygtlar manometrelerdir.
Milimetre civa (mmHg)
1atm=760 mmHg
Torr (torr)
=760 torr
Pascal (Pa)
=101325 Pa
Bar (bar)
=1,01325 bar
Metrekare baflna newton (N/m2)
=101325 N/m2
fiekil 6.1
Atmosfer Basncn
lmede
Kullanlan Basit
Bir Barometre
Atmosfer
basnc
Atmosfer
basnc
Patmosfer
Civa
6. nite - Gazlar
380 mmHg basncn atm, torr, pascal ve N/m2 olarak bulunuz.
141
RNEK
zm:
1 atm
= 0,5 atm
760 mmHg
760 torr
= 380 torr
P = 380 mmHg
760 mmHg
101325 Pa
= 50663 Pa
P = 380 mmHg
760 mmHg
P = 380 mmHg
P = 380 mmHg
101325 N/m 2
= 50663 N/m 2
760 mmHg
Manometreler
Bir kaptaki gazlarn basncn lmek iin manometreler kullanlr. En basit manometreler iinde bir sv bulunduran U-tp fleklindeki manometrelerdir. Bir sv stunun uygulad basnta svnn ykseklii ile younluunun ters orantl olmasndan dolay yksek younluklu svlarn manometrelerde kullanm tercih edilir.
Bir sv stunundaki st nokta ile alt nokta arasndaki basn fark
Ph=hdg
bantsyla hesaplanabilir ve bu basnca hidrostatik basn denir. Bu bantda
h; sv stunun ykseklii, d; svnn younluu, g ise yerekimi ivmesidir. Manometreler ak ulu ve kapal ulu olmak zere iki trl olabilirler. fiekil 6.2 de ak
ve kapal ulu manometreler gsterilmektedir.
Ak ulu bir manometre ile basnc llmek istenen bir gaz iin, manometrenin
ak u ksmndaki borudaki su seviyesi gaz balonuna bal ksmndaki borudaki
su seviyesinden 16,3 cm daha yksektir (fiekil 6.2 deki ortadaki flekil). Atmosferik
basn 755 mmHg olduuna gre bu gazn basncn bulunuz (Suyun younluu
1,0 g/cm3 veya 1000 kg/m3 tr).
zm:
Bu durumda gazn basncnn atmosfer basncndan byk olduu anlafllmaktadr.
Pgaz = Patm + Ph
)(
Ph = hdg = (0,163 m) 1000 kg m -3 9,80 m/s2 = 1597, 4 kg/m s 2 = 1597, 4 Pa

760 mmHg
= 11,98 mmHg 12 mmHg
? mmHg = (1597, 4 Pa )
101325 Pa
Pgaz = 755 mmHg + 12 mmHg = 767 mmHg bulunur.
RNEK
142
Genel Kimya
fiekil 6.2
Ak Ulu ve Kapal
Ulu Manometreler
ile Gaz Basncnn
llmesi
GAZ YASALARI
Bir gazn fiziksel koflullar veya durumu, bamsz drt deiflkene baldr.
Bunlar scaklk (T), basn (P), hacim (V) ve gaz miktardr (mol). Scaklk, basn,
hacim ve gaz miktar arasndaki iliflkileri ifade eden eflitlikler gaz yasalar olarak
bilinir. Bu gaz yasalar iin deiflkenlerden ikisi sabit tutulup dier ikisi arasndaki
iliflki belirlenmifl ve bunlar eflitlikler halinde ifade edilmifltir.
Gaz Hacmi zerine Basncn Etkisi: Boyle Yasas
Boyle yasas: Belli bir

miktardaki gazn hacmi
sabit scaklkta basnla
ters orantl olarak deiflir.
Sabit scaklkta belli bir miktar gaz rneinin hacmi zerine basncn etkisini 1661
ylnda Robert Boyle incelemifltir. Gaz (hava) rneine uygulanan basn iki katna karldnda gaz hacminin yarya dflt, basn yarya dflrldnde ise
gaz hacminin iki katna kt grlmfltr. Bunun sonucu olarak Boyle kendi
adyla bilinen Boyle yasasn ifade etmifltir. Boyle yasasna gre belli bir miktar
gaz rneinin sabit scaklktaki hacmi, basncyla ters orantl olarak deiflir.
Bu yasaya gre
V
1
P
fleklinde yazlabilir. Bu bant bir eflitlik olarak yazldnda
1
P
ve dzenlendiinde
PV = Sabit (T ve n sabit)
elde edilir.
fiekil 6.3 de bir gazn basnc ile hacmi arasndaki iliflkiyi veren grafikler gsterilmifltir. fiekil 6.3 a da bir gazn basnc ile hacmi arasndaki PV=Sabit eflitliine gre izilmifl P-V grafii, fiekil 6.3 b de ise P=Sabit(1/V) eflitliine gre izilmifl P-1/V
grafii verilmifltir. Her iki grafikte yer alan hiperbol ve dorular ayn miktar gazn
farkl scaklktaki grafikleridir. fiekil 6.3 deki grafiklerdeki herbir erilere ve
dorulara eflscaklk (izoterm) erileri veya dorular denir.
Boyle yasasna gre PV = Sabit olduundan gazn farkl basn ve hacim koflullar
iin
P1V1 = P2V2 = P3V3 =.......= Sabit (T ve n sabit)
yazlabilir.
V = Sabit
143
6. nite - Gazlar
fiekil 6.3
T3
T1<T2<T3
T2
P
Basn
T1<T2<T3
Belli Miktar Bir

Gazn Sabit
Scaklklarda
Hacim-Basn
liflkisi
T1
T3
T2
T1
Hacim
1/V
Sabit scaklkta 740 mmHg atmosfer basnta 22,4 L hacme sahip olan bir gaz scaklk deifltirilmeden basn uygulanarak hacmi 5,6 L ye dflrlyor. deal gazn
son halindeki basncn mmHg olarak bulunuz.
RNEK
zm:
P1V1 = P2 V2
740 mmHg 22,4 L = P2 5,6 L
P2 = 2960 mmHg
Gaz Hacmi zerine Scakln Etkisi: Charles Yasas

Gaz hacminin basnca ballnn nasl olduu belirlendikten sonra gaz hacmi ile
scaklk arasndaki iliflki, 1787 ylnda Jacques Charles tarafndan ortaya konulmufl
ve bir gazn hacminin sabit basn altnda scaklkla dorusal deifltii bulunmufltur. fiimdi bu iliflkiye iliflkin fiekil 6.4 de verilen grafii inceleyelim.
fiekil 6.4
P1
P2
Hacim
P1<P2<P3
P3
-273,15
Scaklk (C)
Belli Miktar Bir

Gazn Sabit
Basnlarda
Hacim-Scaklk
liflkisi
144
Genel Kimya
Bu grafikte grld gibi bir gazn hacmi ile scaklk doru orantl olarak deiflir. Bu grafikteki dorulara eflbasn (izobar) denilmektedir. O halde belli bir
miktar gazn sabit basnta hacim-scaklk iliflkisi
Charles Yasas: Sabit
basntaki belli bir
miktardaki gazn hacmi
mutlak scakllkla doru
orantl olarak deiflir.
Ekstrapolasyon: Elde
bulunan veriler zerinde
yaplan ifllemler sonucu,
eldeki verilerin dflnda olan
bir deerin (veya deerlerin)
kestirilmesi veya
hesaplanmas ifllemidir.
Mutlak scaklk ve scaklk
dnflmleri iin nite 1 e
baknz.
RNEK
V T
V1
T1
V2
V
= Sabit (P ve n sabit)
T
V = Sabit T
T2
V3
T3
= Sabit (P ve n sabit)
bantlaryla verilebilir. Bu iliflkiye iliflkin Charles yasas flu flekilde ifade edilebilir: Belli miktardaki bir gazn hacmi sabit basn altnda mutlak scaklkla doru orantl deiflir. fiekil 6.4 de ayn miktar gazn farkl basntaki hacminin scaklkla deiflimi grlmektedir. Bu grafikteki dorularn ekstrapolasyonu ilgin
bir sonu verir. V=0 a ekstrapolasyon yapldnda btn dorular scaklk eksenini -273,15 C de keserler. Bu scaklk Kelvin leinde 0 kelvindir ve mutlak
scaklk olarak adlandrlr.
25 C de bir gaz rneinin hacmi 34,6 cm3 tr. Gazn miktarnn ve basncnn sabit
kalmas kofluluyla rnein hacmini 51,9 cm3 e karabilmek iin scaklk ne olmaldr?
zm:
T1=298 K
V1
T1
34,6 cm 3 51,9 cm 3
=
T2
298 K
V2
T2
1 o C
273 o C = 174 o C
t 2 = 447 K
1 K
T2 = 447 K
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Basnc 1 atmosferde
SIRA SZDEsabit tutulan ve 0 C de hacmi 8,0 litre olan bir gaz rnei 100 C ye
stlrsa hacmi ne olur?
D fi zerine
NELM
Gaz Basnc
Scakln Etkisi
Yukarda verilen Charles yasas, belli bir miktarda ve sabit hacimdeki bir gaz rneS O R U iliflkisi iin de ifade edilebilir. Miktar ve hacmi sabit tutulan
inin basn-scaklk
bir gazn basnc, mutlak scaklk ile doru orantl artar. Bu iliflkiye iliflkin bantlarda yukardakilere benzer flekilde yazlabilir.
DKKAT
P T
P = Sabit T
SIRA SZDE
P
= Sabit (V ve n sabit)
T
ve buradan
AMALARIMIZ
K T A P

P1
P2
P
= AMALARIMIZ
= 3 = Sabit (V ve n sabit)
T1 T2 T3
olur.
K T A P
Gaz Hacminin Gaz Miktar ile liflkisi: Avogadro Yasas

TELEVZYON
NTERNET
Ayn scaklk
bulunan iki farkl gazn ayn hacimlerinde ayn sayda
T E L Eve
V Zbasnta
YON
atom veya molekl bulunur. Bir baflka ifade ile ayn sayda atom veya molekl ieNTERNET
SIRA SZDE
6. nite - Gazlar
SIRA SZDE
145
ren iki gaz ayn basn ve scaklkta ayn miktar hacim kaplar.DBu
ifade Avogadro
fi N E L M
yasas olarak bilinir. Bu nedenle bir gazn hacmi, miktar (rnein mol says) ile
doru orantl olarak artar (fiekil 6.5). Avogadro yasasna gre bir gazn hacmi ile
S O R U
miktar arsndaki iliflki afladaki eflitlikler ile verilebilir.
Avogadro yasas: Sabit

D fi bir
NELM
scaklk ve basnta
gazn hacmi ile madde
miktar doru orantldr.
S O R U
fiekil 6.5
V n
V = Sabit n
n1
V2
n2
V3
n3
Hacim
V
= Sabit (P ve T sabit)
n
V1
DKKAT
DKKAT
= ...... = Sabit
V3
SIRA SZDE
V2
AMALARIMIZ
V1
Bir Gazn Sabit

Basn ve
Scaklkta
SIRA SZDE
Hacim-Madde
Miktar liflkisi

K T A P
(P ve T sabit)
n1
n2
T E miktar
LEVZYON
Madde
K T A P
n3
N T E RAvogadros
NET
Bir internet arama motoruna gas laws, Boyles law, Charless law veya
law
terimlerini girerseniz bu konular ile ilgili birok grsele ulaflabilirsiniz.
Buraya kadar gaz yasalar olarak Boyle yasas, Charles yasas ve Avogadro yasasn grdk. Bu yasalar bir gazn hacminin; basnca, scakla ve gaz miktarna
balln veren yasalardr. Gerekte gazlar bu yasaya da tam uygun olarak
davranmazlar. Yani gerek gazlar bu yasalardan az veya ok sapan davranfl gsterirler. Bu yasalarn ifade edildii dnemlerde yaplan lmler ok duyarl yaplamadndan gazlar iin bu yasalardan sapmalar fark edilememifltir. Bu yasalara tam olarak uyan gaza hipotetik bir gaz olan ideal gaz denir. deal gaz,
moleklleri (veya atomlar) arasnda ideallikten sapmaya neden olan molekller
aras ekme veya itme kuvvetlerinin ve molekllerinin z hacimlerinin olmad
kabul edilen bir gazdr. Bu konuyu nitenin ileriki ksmnda greceiz. Gerek
gazlar, dflk basnlarda ve yksek scaklklarda yukarda anlattmz yasalara
yaklaflk olarak uyarlar, bu nedenle bu yasada gerek gazlara (zellikle basn
yksek olmamak kaydyla) uygulanabilir.
Birleflik Gaz Yasas

Buraya kadar bir gaz iin drt deiflkenden (V, P, T ve n) ikisini sabit tutarak dier ikisinin arasndaki iliflkinin nasl deifltiini anlattk. fiimdi belli bir miktar gazn hacminin hem basn deiflimi hem de scaklk deiflimi ile nasl deifltiini grelim. Boyle ve Charles yasalar ayr ayr gaz hacminin basnca ve scakla balln aklamaktadr. Dolaysyla bu yasalardaki hacim-basn ve hacim-scaklk
arasndaki iliflkiler matematiksel olarak birlefltirilebilir. Bu yasalara gre
1
P
T
V
P
V
yazlabilir.
ve V T
idi. Buradan
AMALARIMIZ
TELEVZYON
NTERNET
146
Genel Kimya
Bu iliflki eflitlik olarak yazlp dzenlenirse

V = Sabit
P1 V1
T1
P2 V2
T2
T
P
PV
= Sabit
T
= ................... = Sabit
elde edilir. Son eflitlik birleflik gaz yasas olarak bilinir. Sonu olarak bu eflitlik ile
belirli miktardaki bir gaz rneinin basncn, scakln ve hacmini lerek, ayn
gazn farkl scaklk ve basntaki hacmini, hacmi ve scakln bilirsek basncn,
basn ve hacmini bilirsek scakln hesaplayabiliriz.
RNEK
8,0 litrelik hacme sahip bir gaz rneinin basnc 1,0 atmosfer ve scakl 20 C dir.
1,50 atmosfer basnta ayn gazn hacminin 6,0 litre olabilmesi iin scaklk ka C
olmaldr?
zm:
P1 V1
T1
P2 V2
T2 =
T2
P2 V2
P1V1
T1
1,5 atm 6,0 L

293 K = 330 K
1,0 atm 8,0 L
1 o C
273 o C = 57 o C
? o C = 330 K
1 K
T2 =
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Belli bir miktar

SIRA ideal
SZDEgazn, 1,2 atmosfer basnta ve 0 C de 10 L hacim kaplamaktadr.
Ayn miktar gazn 25 C de ve 0,8 atmosfer basnta kaplad hacmi bulunuz.
D fi N E L M
DEAL GAZ
DENKLEM
Gaz yasalar konusunda bir gazn hacim-basn, hacim-scaklk, hacim-madde mikS Overen
R U matematiksel bantlar yazarken hacim, basn, scaklk ve
tar iliflkilerini
madde miktar deiflkenlerinden ikisini sabit tutup dier ikisi zerinden ifllem yapmfltk. fiimdiD ise
bu drt deiflkeni ieren matematiksel bir ifade tretelim. Bu yaKKAT
salara gre
SIRA SZDE
Boyle Yasas:
SIRA SZDE
1
P
(sabit n, T)
AMALARIMIZ
CharlesAMALARIMIZ
Yasas:
Avogadro Yasas:
VT
V n
(sabit n, P)
(sabit P, T)
K T A P
TELEVZYON
yazlabilir. Buradan daha genel bir gaz denklemi oluflturmak iin bu iliflkiler birK T A P
lefltirilerek
T
T
V n
V = Sabit n
P
TPE L E V Z Y O N
yazlabilir. Orant sabiti R ile gsterilirse
NTERNET
T
V = Rn N T E R N E T ya da
P
PV = nRT
6. nite - Gazlar
elde edilir. Bu denkleme ideal gaz denklemi denir. Bu denkleme uyan davranfl
gsteren gazlara ise ideal (mkemmel) gaz denir. deal gaz molekllerinin z hacimlerinin olmad ve molekllerinin arasnda ekme ve itme kuvvetlerinin bulunmad kabul edilen gaz olduunu daha nce belirtmifltik. deal gaz denklemindeki R sabiti, gaz sabiti veya evrensel gaz sabiti veya ideal gaz sabiti olarak
isimlendirilir. R, tek bir deere sahiptir ve ideal davranan btn gazlara uygulanabilir. Bir baflka ifade ile R nin deeri gazn cinsine bal deildir. Aflada R nin en
ok kullanlan iki birim cinsinden deerleri verilmifltir.
147
deal gaz denklemi

kullanlarak yaplan
hesaplamalarda R=0,082
atm L/K mol alnabilir.
R= 0,08206 atm L/K mol

R = 8,314 J/K mol
Eer bir gazn mol says bilinirse, gaz sabitini ve ideal gaz denklemini kullanarak bir gazn hacmi her basn ve scaklk iin hesaplanabilir. Ayrca gazn mol says; gazn hacmi, basnc ve scakl bilinirse veya gazn basnc; gazn mol says,
hacmi ve scakl bilinirse bulunabilir. Yani bir gaz iin ideal kabul edilmesi halinde basn, scaklk, hacim ve mol saysndan bilinirse drdncs ideal gaz
denklemi kullanlarak hesaplanabilir.
1,3 mol, -8 C de 25,0 L hacim kaplayan gazn basncn bulunuz.
zm:
1 K
= 265 K
T = ( - 8 o C + 273 o C)
1 o C
P=
nRT
=
V
(1,3 mol)
0,082 L atm ( 2665 K )
K mol
= 1,13 atm
25,0 L
Gerek gazlar ideal gaz deildir ve gerek gazlarn bulunduklar koflullara gre az veya ok ideal gaz davranflndan saptklarn belirtmifltik. Bu nedenle verilen
n, P ve T flartlarnda deneysel olarak bulunan gaz hacmi (gerek gaz hacmi) ile
ideal gaz denkleminden hesaplanan hacim farkl olabilir. Aflada standart koflullar
altnda llen baz gerek gazlarn molar hacimlerinin ideal gaz denkleminden
hesaplanan molar hacimlerinden (22,41 L/mol) biraz farkl olduunu grebilirsiniz. Gazlar iin standart koflullar (veya standart basn ve scaklk) 1 atmosfer basn ve 0 C scaklk seilmifltir.
Gaz
Molar hacim (L/mol)
deal gaz
22,41
Cl2
22,06
CO2
22,26
H2
22,43
O2
22,40
N2
22,40
RNEK
148
SIRA SZDE
Genel Kimya
8,0 g oksijenSIRA
gazSZDE
0 C de 380 torr basnca sahiptir. Buna gre gazn hacmini bulunuz.
Gaz Younluu ve Mol Ktlesi
D fi N E L M
D fi N E L M
deal gaz denklemi,
hacim (V) ve mol says (n) terimlerini ierdiinden ve mol saysda, ktlenin (m) mol ktleye (MA) oran olduundan, bu denklem younluk
S O R(M
U A) ierecek flekilde dzenlenebilir. Elde edilen denklem bir ga(d) ve mol ktle
zn younluunu; basnc, scakl ve mol ktlesi ile iliflkilendirir. Bu dzenleme
flu flekilde yaplabilir.
DKKAT
m
m
n=
ve d =
MA
V
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
m
RT
PV =
M A
PV = nRT
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
dRT
MA =
P
d=
m
PM A = RT
V
PM A = dRT
PM A
RT
K T A P
K T A P
Bu bantlar yardmyla bir gazn belli basn ve scaklktaki younluundan

mol ktlesi (MA) veya mol ktlesinden belli bir basn ve scaklktaki younluu
hesaplanabilir.
TELEVZYON
TELEVZYON
RNEK
Bir svnn mol ktlesini belirlemek iin yaplan deneyde, 2,40 g lk sv rnei 500
mL lik bir kapta tamamen buharlaflncaya kadar stlyor ve oluflan buharn 80 C
de basnc 3300 torr olarak llyor. Bu svnn mol ktlesini bulunuz. (Not: Mol
NTERNET
ktle buharlaflma ile deiflmemektedir.)
NTERNET
zm:
Buhar faz iin bulunacak mol ktle, svnnda mol ktlesi olur.
1 atm
= 4,34 atm,
P = (3300 Torr )
760 Torr
1 K
= 353 K
T = 80 o C + 273 o C
1 o C
PV = nRT
PV =
m
RT
MA
atm L
(353 K)
(2,40 g) 0,082
K mol
mRT
= 32,0 g/mol
MA =
=
(4,34 atm)(0,50 L)
PV
RNEK
Hidrojenin (H2) 25 C scaklkta ve 850 torr basntaki younluunu bulunuz?

(MA(H2)=2,0 g/mol)
zm:
d=
SIRA SZDE
PM A
RT
1 atm
(2,0g/mol)
(850 torr) 760
torr
= 0,092 g/L
0,082
atm
L/K
mol
(
)(298 K )
SIRA
Younluu 25
C SZDE
de ve 1,0 atm basnta 1,80 g/L olan CO2 gaznn mol ktlesini bulunuz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
149
6. nite - Gazlar
GAZ KARIfiIMLARI
deal gaz denklemi ideal kabul edilmeleri halinde hem saf bir gaza hem de gaz karflmlarna uygulanabilir. Bu nedenle gerek Boyle gerekse de Charles yasalarn ifllerken ve ideal gaz denklemini tretirken gazn trnn ne olduu, saf m veya karflm m olduu, atomik veya molekler yapda m olduu konusunda bilgiye gereksinim duyulmamflt. nk btn gazlar ideal kabul edildikleri zaman basn,
hacim ve scaklk deiflimlerine ayn flekilde tepki verdiklerinden (ayn davranfl
gsterdiklerinden), hesaplamalar iin gaz rneinin saf veya karflm olup olmamas nemli deildir. Reaksiyona girmeyen gaz karflmlar tek bir saf gaz gibi davranr ve her gaz molekl veya atomu aynen dier tr molekllerin veya atomlarn yokluundaki gibi bamsz hareket eder.
Btn bunlara karfllk gaz karflmlarnda bulunan bileflenlerin basnlarn (ksmi
basnlarn) ve bu basnlar gaz karflmnn toplam basncyla iliflkilendirmek mmkndr. Bir gaz karflmnda bulunan bir gazn basnc o gazn ksmi basncdr. Ksmi basnlar ile ilgili yasa Daltonun ksmi basnlar yasas olarak bilinmektedir.
Daltonun Ksmi Basnlar Yasas

1803 ylnda John Dalton gaz karflmlarnn toplam basncnn, karflm oluflturan
herbir gaz yalnz iken oluflturduu basnlarn toplamna eflit olduunu gzlemifl
ve buna iliflkin kendi ismiyle anlan Daltonun ksmi basnlar yasasn flu flekilde
ifade etmifltir. deal olarak davranan bir gaz karflmnn basnc karflm oluflturan herbir gazn, karflmn kaplad hacimdeki basnlarnn toplamna eflittir.
Eer bir gaz karflmnda; karflm oluflturan bileflenlerin basnlarnn toplam karflmn toplam basncna eflitse gaz karflmnn Daltonun ksmi basnlar yasasna
uyduu sylenir. Karflmdaki gazlarn ksmi basncna P1, P2, P3,..... ve toplam basnca P denirse Daltonun ksmi basnlar yasas
P = P1 + P2 + P3 + P4 + = Pi
fleklinde yazlabilir.
RNEK
298 K scaklnda 2,00 mol He ve 3,00 mol O2 ieren bir kabn hacmi 80,0 L dir.
Gazlarn ve karflmn ideal gaz davranfl gsterdiini kabul ederek gazlarn ksmi
basnlarn ve toplam basnc bulunuz.
zm:
atm L
( 298 K)
nHe RT
K mol
PHe =
PHe =
= 0,61 atm
V
80,0 L
atm L
(3,0 mol)0,082 K mol (298 K)
nO RT
2
PO =
= 0,92 atm
PO =
2
2
V
80,0 L
P = PHe + PO = 0,61 atm + 0,92 atm = 1,53 atm
(2,0 mol)0,082
SIRA
323 K scaklnda toplam hacmi 10,5 L olan 0,25 mol O2 ve 0,10 mol
N2 SZDE
gazlarndan oluflan karflmn basncn ve gazlarn ksmi basncn bulunuz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
150
Genel Kimya
Mol Kesri
Gaz karflmlar ierisindeki herbir bileflenin tm karflma yapt katk kesir (fraksiyon) olarak ifade edilebilir. Bir bileflenin mol kesri, o bileflenin mol saysnn tm
bileflenlerin mol saylarnn toplamna orandr.
rnein bir karflmda Bileflen-1 in mol kesri (x1)
n1
x1 =
n = n1 + n 2 + n3 + ...
olur. Karflm oluflturan bileflenlerin mol kesirlerinin toplam ise daima 1 e eflittir.
x1 + x 2 + x 3 + ...... = 1
Daltonun ksmi basnlar yasasna gre bir gaz karflmndaki Bileflen-1 in ksmi basnc ile karflmn (toplam) basnc flu flekilde iliflkilendirilebilir:
P1V=n1RT
PV=nRT
Bu iki eflitlik birbirine oranlanrsa
P1
P
n1
elde edilir. n1/n oran Bileflen-1 in mol kesri (x1) dir. O halde bir gaz karflmnda bir
bileflenin ksmi basnc, toplam basn ile o bileflenin mol kesrinin arpmna eflittir.
P1=x1P
ve genel olarak
Pi=xiP
yazlabilir. fiimdi buna iliflkin bir rnek yapalm.
RNEK
Elimizde bileflimi ktle yzdesi olarak verilmifl afladaki gaz karflm vardr. Karflmn toplam basnc 2,0 atm olduuna gre her bir bileflenin ksmi basncn ve
mol kesrini bulunuz.
N2 %75,52; O2 %22,95; Ar %1,28; CO2 %0,25
zm:
Elimizde toplamda 100 g gaz karflm olduunu varsayalm. Bu durumda karflmda 75,52 g N2, 22,95 g O2, 1,28 g Ar ve 0,25 g CO2 vardr. fiimdi buradan her bir
bileflenin mol saysn ve karflmn toplam mol saysn bulalm.
1mol N
2 = 2,697 mol
n N = (75,52 g N 2 )
2
28,0 g N 2
1mol O
2 = 0,717 mol
n O = (22,95 g O 2 )
2
32,0 g O
2
1mol Ar
= 0,032 mol
n Ar = (1,28 g Ar )
39,95 g Ar
1mol CO
2 = 0,006 mol
n CO = (0,25 g CO2 )
2
44,0 g CO2
n = n N + n Ar + nO + nCO = 2,697 mol + 0,032 mol + 0,717 mol + 0,006 mol = 3,452 mol
2
Mol Kesirleri
xN =
2
x Ar =
nN
n
n Ar
n
=
=
2,697 mol
= 0,781
3,452 mol
0,032 mol
= 0,009
3,452 mol
x CO
nO
0,717 mol
2
=
= 0,208
n
3,452 mol
nCO
0,006 mol
2
=
=
= 0,002
n
3,452 mol
xO =
151
6. nite - Gazlar
ve ksmi basnlar
PN = x N P = 0,781 2,0 atm = 1,562 atm
2
2
PAr = x ArP = 0,009 2,0 atm = 0,018 atm
PO = x O P = 0,208 2,0 atm = 0,416 atm
2
2
PCO = x CO P = 0,002 2,0 atm = 0,004 atm olarak bulunur
2
2
Daltonun ksmi basnlar yasasna gre ksmi basnlarn toplam, gaz karflmnn
basncna eflit olmas gerekir. Bunun byle olduu aflada gsterilmifltir.
P = PN + PAr + PO + PCO = 1,562 atm + 0,018 atm + 0,416 atm + 0,004 atm = 2,0 atm
2
298 K scaklnda toplam basnc 1,0 atm olan 21,0 g N2, 8,0 g O2, 4,0
g He
ve 4,0 g Ar gazSIRA
SZDE
larndan oluflan karflmn hacmini, mol kesirlerini ve gazlarn ksmi basnlarn bulunuz.
D fi N E L M
GAZ EREN TEPKMELERDE STOKYOMETR
D fi N E L M
Kimyasal tepkimelerde bir veya birka gaz tepken ve/veya rn yer alabilir. Bu
nedenle, bir kimyasal tepkimede tketilen veya retilen gazn miktarn
S O R U bilmek veya hesaplamak gerekebilir ve bunun iin ideal gaz denkleminden yararlanlr. Bu
hesaplamalarda gaz hacminden mol says bulunur ve ardndan tepkime denklemiDKKAT
ne gre stokiyometri hesab yaplr veya stokiyometri hesabndan elde edilen gazn mol saysndan, gazn hacmi, scakl veya basnc hesaplanr.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
RNEK
Zn(k)
+
2HCl(sulu)
ZnCl2(sulu)
+
H2(g)
tepkimesi ile retilen hidrojen gaznn hacmi, 745 torr ve 25 C de 38,1 mL llAMALARIMIZ
mfltr. Tepkimeye giren inkonun (Zn) ktlesi nedir?
AMALARIMIZ
zm:
K T A P
ncelikle tepkime sonucu oluflan H2 gaznn miktarn bulmalyz.
1 atm
( 0,0381 L)
(745 torr) 760
torr
T E Lolu
E V Zur.
YON
nH =
= 1,5310-3 mol H
2
2
atm
L
0,082
(298 K)
K mol
Tepkimeye giren Zn ktlesi
? g Zn =
1 mol Zn 65,4 g Zn
1,5310 mol H2
1 mol H2 1 mol Zn
-3
SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
= 0,10 g Zn
olarak bulunur.
SIRA SZDE
Potasyum kloratn (KClO3) stlmasyla gerekleflen bozunma tepkimesi
sonucu oluflan
rnlerden biri oksijen gazdr. 0,018 mol KClO3 n bozunmasyla oluflan O2 gaznn 750
mmHg ve 20 C deki hacmi ka litredir?
2KClO3(k)
2KCl(k)
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
3O2(g)
Su stnde Toplanan Gazlarn Basnc
Baz temel dzeydeki laboratuvar alflmalarnda yrtlen kimyasal tepkimelerde

oluflan gaz miktarlarn belirlemek iin gazlar genellikle su iineDdaldrlmfl
kaplarKKAT
da (mezrlerde, beherlerde) toplanr. Buna iliflkin basit bir dzenek fiekil 6.6 da
verilmifltir. Gaz tutma dzeneinde kullanlan sv su ise bu flekilde
toplanan gaza
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
152
Genel Kimya
su stnde toplanan gaz denir. Su stnde toplanan gaz iinde su buhar da bulunduundan slak (yafl) gaz olarak isimlendirilir. Bu durumda svnn stndeki
gaz karflmnn toplam basnc; gazn basnc ile o scaklkta suyun buhar basncnn toplamdr.
P = Pgaz + PH
Suyun farkl scaklklardaki buhar basnc eflitli kaynaklardan bulunabilir. Dolaysyla deney sonunda elde edilen gazn basnc, slak gazn basncndan hesaplanabilir. Bir gazn scakl ve hacmi bilinirse gaz oluflturan bileflenin mol says
hesaplanabilir ve bu deer tepkime stokiyometrisi ile iliflkilendirilebilir.
fiekil 6.6
Bir Gazn Su
zerinde
Toplanmas
Patm
Gaz
Gaz
Su
RNEK
Su
Potasyum kloratn (KClO3) aflada tepkime denklemi verilen sl bozunmas sonucunda rn olarak O2 oluflur. Bu gaz su zerinde yafl gaz olarak toplandnda 20
C de ve 742 mmHg basncnda 224 mL hacim kaplamaktadr. Bu veriye gre tepkime sonucu oluflan oksijen gaznn ve tepkimeye giren KClO3 n ktlelerini hesaplaynz. Suyun 20 C scaklndaki buhar basnc 17,54 mmHg dr.
2KClO3(k)
2KCl(k)
3O2(g)
zm:
ncelikle tepkime sonucu oluflan O2 gaznn ksmi basncn bulmalyz.
P = PO + PH O
2
2
742 mmHg = PO + 17,54 mmHg
2
PO = 724,46 mmHg = 0,953 atm

2
deal gaz denkleminden

PV = nRT =
m
RT
MA
m=
PVM A
RT
(0,953 atm) ( 0,224 L) 32,0 mol
mO =
= 0,284 g O2 oluur.
2
0,082 atm L (293 K )
K mol
Tepkimeye giren KClO3 ktlesi
1 mol O
2
? g KClO3 = (0,284 g O2 )
32,0 g O2
bulunur.
2 mol KClO
3
3 mol O
122,5 g KClO
3
1 mol KClO
= 0,725 g KClO
3
6. nite - Gazlar
GAZLARIN KNETK KURAMI

Gaz yasalar ve ideal gaz denklemiyle gazlarn davranfllarnn aklanabileceini
grdk, ancak gazlarn niin bu flekilde davrandklarn bu yasalar ve ideal gaz
denklemi aklayamamaktadr. Gazlarn niin bu davranfllar gsterdikleri gazlarn
molekler seviyede incelenmesiyle yani gazlarn kinetiiyle anlafllabilir.
Gazlarn kinetik kuram, gazlar boyutlar moleklleraras ortalama uzakla gre ok kk olan ok sayda molekllerden (veya atomlardan) olufltuunu kabul
eder. Gazlarn kinetik kuram iin 5 varsaym yaplmfltr.
1. Gaz moleklleri srekli gelifligzel ve dorusal hareket halindedir.
2. Gaz moleklleri son derece kk hacme sahiptirler ve bulunduu kabn toplam hacmiyle karfllafltrldnda gaz molekllerinin hacmi ihmal edilebilir.
3. Gaz moleklleri arasndaki itme ve ekme kuvvetleri ihmal edilebilir.
4. Gaz moleklleri tamamen birbirlerinden bamsz hareket ederler ve yalnzca arpflmalar srasnda etkileflirler. Bu arpflmalarn bazlar gazn iinde
bulunduu kabn duvarlaryla olur ve bu arpflmalar tamamen elastiktir.
5. Gaz moleklleri arpflmalar srasnda enerji kazanabilirler, kaybedebilirler
ancak gaz molekllerin ortalama kinetik enerjisi gazn mutlak scaklyla
3
orantldr. 1 mol gaz iin ortalama kinetik enerji, E k = RT dir. Scakl
2
ayn olan iki farkl gaz ayn ortalama kinetik enerjiye sahiptir.
Gazlarn kinetik kuram, gazlar iin molekler seviyede hem basn hem de scakl anlamamz salar. Bir gazn basnc molekllerinin iinde bulunduklar kabn duvarlarna arpmas yani kuvvet uygulamas sonucu oluflur. Basncn bykl bu arpflmalarn saysyla ve momentumuyla ilgilidir. Birim zamanda arpflma
says arttka kabn duvarlarna uygulanan kuvvet artar, bu da gaz basncnn artmasna neden olur. Gazlarn kinetik kuram, Boyle yasasn bu olguya dayandrarak
aklar. Sabit scaklkta gazn hacmi azaltlrsa, gaz oluflturan molekllerin ortalama
kinetik enerjisi (dolaysyla ortalama hzlar) ayn kalrken birim zamanda kabn duvarlaryla yaptklar arpflma says (kat edecekleri uzaklk azaldndan) artar. Bu
da hacim azalmasna karfllk gazn basncnn artmasnn gerektiini gsterir.
Bir gazn mutlak scaklnn, molekllerinin ortalama kinetik enerjisi ile orantl olduu yukarda belirtilmiflti. Artan scaklkla gaz molekllerinin hz artar. Daha
hzl hareket eden gaz moleklleri gazn iinde bulunduu kabn duvarlarna birim
zamanda daha sk (ok) ve daha kuvvetli arparlar. Bu nedenle scaklk artflyla gaz
basnc artar. Bu sonu Charles yasasyla uyumludur. Benzer flekilde scaklk arttrlrken basn sabit tutulmak istenirse gaz hacmin arttrlmas gerekir. nk hacim
artfl arpflma iin molekllerin gitmesi gereken yolu uzatr bu da birim zamandaki molekllerin kabn duvarlarna arpma saysnn ayn kalmasn salar.
Molekl Hzlarnn Dalm

Bir gaz oluflturan molekllerin veya atomlarn hzlar belli bir anda farkl farkldr,
yani hzlar bir dalm gsterir ve bu hzlar sabit olmayp her an deiflir. Gazlarda
hz ile ilgili hz tanm yaplabilir. Ortalama hz ( u ), btn molekl hzlarnn
ortalamasdr. En olas hz (ueno), en ok molekln sahip olduu hzdr. nc
hz ise; hz kareleri ortalamas karekk (( u 2 )1/2uhkok) hzdr. fiekil 6.7 de
bir gazdaki molekllerin hz dalmna iliflkin grafik verilmifl ve bu dalma gre u , ueno ve uhkok hzlarna karfllk gelen hzlar gsterilmifltir.
153
154
Genel Kimya
3
RT idi. 1 mol
2
gazn kinetik enerjisi gaz oluflturan molekllerin kinetik enerjilerinin toplamna
eflittir. Bu da molekllerin ktlesi (m), ortalama hz ( u ) ve Avogadro saysyla
dirilebilir. 1 mol gaz moleklleri iin ortalama kinetik enerji Ek =
(NA) flu flekilde iliflkilendirilebilir.

1
Ek = N A mu2
2
Buradan
1
3
RT = N A mu2
2
2
fleklinde yazlabilir. Bu eflitlik dzenlenirse
m NA=MA dr.
2 2
3RT
u = u
hkok =

MA
elde edilir. Bu bant hz kareleri ortalamas karekk hzn scakln karekk ile
doru, gaz molekllerinin mol ktlesinin karekk ile ters orantl olduunu gsterir.
Yani scaklk artfl gaz molekllerini hzlandrrken, mol ktlesi yksek molekller ayn scaklkta mol ktlesi dflk olan molekllere gre daha yavafl hareket ederler.
fiekil 6.7
ueno
u Hznda Hareket Eden

Molekllerin Kesri
Bir Gazda, Gaz

Molekllerinin Hz
Dalm Erisi ve
Ortalama Hzlar
uhkok
Hz
RNEK
273 K scaklnda oksijen ve hidrojen molekllerinin hz kareleri ortalamas karekk hzlarn hesaplaynz.
zm:
Oksijen moleklnn (O2) mol ktlesi 32,0 g/mol veya 32,010-3 kg/mol ve hidrojen moleklnn (H2) mol ktlesi ise 2,0 g/mol yada 2,010-3 kg/mol dr.
uhkok,O =
3RT
MO
uhkok,H =
3RT
MH
uhkok,O =
2
1 J= 1 kg m2/s2
uhkok,H =
2
3 (8,314 J/K mol) (273 K)

32,0 103 kg/mol
3 (8,314 J/K mol) (273 K)
2,0 103 kg/mol
= 461 m/s
= 1845 m/s
Grdnz gibi hafif hidrojen moleklleri ayn scaklkta (273 K de) oksijen molekllerinden ortalamada drt kez hzl hareket etmektedir.
155
6. nite - Gazlar
SIRA SZDE
298 K scaklnda azot moleklleri iin hz kareleri ortalamasn karekk
hzn bulunuz.
Efzyon ve Difzyon
D fi N E L M
D fi N E L M
Gaz molekllerinin bulunduklar kabn iinde rastgele durmakszn hareket ettiklerini ifade ettik. Bu nedenle gazlar birbiri iinde yaynrlar. Benzer flekilde bir gaz
S O R U
izin verildiinde bofllua yaylr. Bu olaylar gazlarn efzyonu ve difzyonu olarak
incelenir.
Efzyon, gaz molekllerinin arpflmadan ok kk boyutlu
D K bir
K A Tdelikten geerek bofllua kamalardr. Thomas Graham gaz moleklleri zerine yapmfl olduu alflmalar sonucu, bir gazn efzyon hznn gazn younluuna
dolaysyla da
SIRA SZDE
mol ktlesine bal olduunu deneysel olarak bulmufltur. Grahamn efzyon
yasasna gre ayn scaklk ve basnta iki gazn efzyon hzlar younluklarnn
karekkyle (veya mol ktlelerinin karekkyle) ters orantldr.
AMALARIMIZ
hz1
hz 2
d2
d1
K T A P
M2
M1
TELEVZYON
Gazlarn difzyonu ise farkl gaz moleklleri karflmalarna izin verildiinde,

karflm homojen olana kadar bu gaz molekllerinin rastgele hareketi ve arpflmas sonucu birbiri iinde dalmasdr. Graham ayn zamanda Ngazlarn
T E R N E T difzyonu
zerine de arafltrmalar yapmfltr ve Grahamn difzyon yasasna gre iki gazn difzyon hzlar, gazlarn younluklarnn (veya mol ktlelerinin) kare kkyle ters orantldr. Bu yasann aflada verilen bants efzyon yasasndaki bant
ile ayndr.
hz1
hz 2
d2
d1
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE

1
younluk
Efzyon hz
SIRA SZDE
d2
d1
AMALARIMIZ
PM 2 /RT
K
PM1 /RT
M2
T AM1P
TELEVZYON
NTERNET
M2
M1
Sonu olarak verilen bu eflitliklerde gstermektedir ki mol ktleleri byk olan

gazlarn dalm (difzyon veya efzyon) hzlar, kk mol ktleli gazlara kyasla
ok daha yavafl olur.
Kk bir delikten 0,32 g oksijen gaz 60 saniyede yaylmaktadr. Ayn delikten 60
saniyede ka g hidrojen yaylr?
zm:
hz O
hz H
dH
dO
1 mol O
MH
MO
(0,32 g O2 ) 32,0 g O2
nH
2,0 g/mol
32,0 g/mol
2,0 g H
2 = 0,08 g H
n H = 0,04 mol ve buradan m H = (0,04 mol H 2 )
2
2
2
1 mol H 2
Grdnz gibi 60 saniyede 0,01 mol O2 yaynrken ayn srede 0,04 mol H2
yaynmaktadr.
RNEK
156
Genel Kimya
DEAL OLMAYAN GAZLARIN DAVRANIfiLARI

nitemizin buraya kadar olan ksmnda gazlarn ideal gaz denklemine ve gaz yasalarna uygun davranfl gsterdiklerini kabul ettik. Gazlarn hacim lmleri yksek
basnlarda yapldnda, hatta ok hassas olarak normal basnlarda dahi yapldnda, yukarda bahsettiimiz yasalardan sapmalar ya da yasalara uymamalar grlr. Bu yasalardan ayrlan gazlar gerek gaz, ideal olmayan gaz veya mkemmel
olmayan gaz olarak adlandrlrlar.
Gazlarn ideallikten uzaklaflmalarnn nedenlerinden biri moleklleri (veya
atomlar) arasndaki etkileflim yani itme ekme kuvvetleridir. deal gaz denklemi
bu etkileflimleri yok saymaktadr. Gerek gazlarda var olan bu etkileflimler gerek
gazn basncnn ideal gaz denkleminden bulunan basntan az veya ok farkl olmasna neden olmaktadr. Gazlarn ideallikten uzaklaflmalarnn bir dier nedeni
de gaz molekllerinin (veya atomlarnn) z hacimleridir. Molekller ve atomlar
ok ok kktrler ama byklk olarak yok deildir. Bu nedenle gaz molekllerinin iinde dolaflabildikleri hacim, iinde bulunduklar kabn hacminden daha
kktr. Gazn zellikle basnc yksek olduu zaman molekller arasndaki
uzaklk azaldndan moleklleraras kuvvetler daha etkin hale gelmekte ve yksek basn kabn hacminin kk olmasn gerektirdiinden molekllerin z hacimleri kabn hacmine gre dikkate alnacak bir noktaya gelmektedir. Gerek gazlarn davranfln veren bir ok gerek gaz denklemi tretilmifltir. Bu denklemlerde
en bilineni van der Waals denklemidir.
van der Waals Denklemi

van der Waals denklemi
an 2
P
+
V 2

Dzeltilmi
Basn
(V
nb)

= nRT
Dzeltilmi
Hacim
fleklinde olup bu denklem; gaz molekllerinin hacimlerini ve gaz moleklleri arasndaki ekim kuvvetlerini dikkate alr. van der Waals denkleminde an2/V2 terimi
moleklleraras ekim kuvvetiyle ilgilidir. b terimi ise 1 mol gazda bastrlamayan
hacimdir. Bu denklemdeki a ve b her gaza zg sabitlerdir. Baz gazlar iin bu sabitler izelge 6.3 de verilmifltir. van der Waals denklemi olduka faydal bir gerek
gaz denklemi olmasna ramen ok genifl bir basn aralnda gerek gaz davranfln doru olarak veremez.
izelge 6.3
Baz Gazlar in van
der Waals Sabitleri
GAZ
a (atm L2 / mol2)
b (L / mol)
He
0,034
0,0237
H2
0,244
0,0266
N2
1,39
0,0391
O2
1,36
0,0318
CO2
3,59
0,0427
CH4
2,25
0,0428
6. nite - Gazlar
45 C de 2,5 mol oksijen gaz 4,5 L hacim kaplamaktadr. Gazn basncn van der
Waals ve ideal gaz denklemlerini kullanarak bulunuz ve karfllafltrnz.
zm:
van der Waals denkleminde verilenleri yerine koyyarsak:
P=
P =
nRT
an 2
(V nb) V 2
(0,082 L atm mol1 K1) (318 K) - (1,36 atm L2 mol-2 ) (2,5 mol)2
2
4,5 L - (2,5 mol) (0,0318 L mol-1 )
(4,5 L)
(2,5 mol)
P = 14,75 atm - 0,42 atm = 14,33 atm
deal gaz denklemini kullanarak gazn basncn hesaplarsak:

P=
nRT (2,5 mol) (0,082 Latm/Kmol) (318 K )

= 14,49 atm olarak bulunur.
=
4,5 L
V
Grdnz gibi van der Waals denklemi kullanlarak bulunan basn, ideal gaz
denklemi kullanlarak bulunan basntan biraz (0,16 atm) daha dflktr.
157
RNEK
158
Genel Kimya
zet
Gazlar bulunduklar kab doldurabilen ve skfltrldklarnda hacmi byk miktarda klebilen yani bastrlabilen veya skfltrlabilen akflkan maddelerdir. Bir gazn basnc gaz molekllerinin iinde bulunduklar kabn birim alanna uygulad kuvvet sonucudur. Baflka
bir ifadeyle basn, bir yzeye uygulanan kuvvetin, o
yzeyin alanna blnmesiyle bulunan deerdir.
Boyle yasasna gre belli bir miktar gaz rneinin sabit
scaklktaki hacmi, basncyla ters orantl olarak deiflir. Charles yasasna gre belli bir miktardaki gazn hacmi sabit basn altnda mutlak scaklkla doru orantl
deiflir. Avogadro yasasna gre ayn sayda atom veya
molekl ieren iki gaz ayn basn ve scaklkta ayn
miktar hacim kaplar. Bir gazn basncn, hacmini, scakln ve mol saysn iliflkilendiren denkleme ideal
gaz denklemi denir. deal gaz moleklleri arasnda itme veya ekme kuvvetlerinin ve molekllerin z hacimlerinin olmad kabul edilen hipotetik bir gazdr.
Gazlar her oranda karflabilirler. Daltonun ksmi basnlar yasasna gre ideal olarak davranan bir gaz karflmnn basnc, karflm oluflturan herbir gazn karflmn kaplad hacimdeki basnlarnn toplamna eflittir. Bir bileflenin mol kesri o bileflenin mol saysnn
tm bileflenlerin mol saylarnn toplamna orandr. Bir
gaz karflmnda bir bileflenin ksmi basnc, o bileflenin
mol kesri ile toplam basncn arpmna eflittir.
Gazlarn kinetik kuram, gazlar boyutlar moleklleraras ortalama uzakla gre ok kk olan ok sayda
molekllerden olufltuunu kabul eder. Grahamn efzyon yasasna gre ayn scaklk ve basnta iki gazn
efzyon hzlar younluklarnn kare kkyle ters orantldr. Efzyon, gaz molekllerinin ok kk boyutlu
bir delikten arpflmadan geerek bofllua kamalardr.
Gazlarn difzyonu ise farkl gaz moleklleri karflmalarna izin verildiinde, karflm homojen olana kadar bu
gaz molekllerinin rastgele hareketi ve arpflmas
sonucu birbiri iinde dalmasdr.
Gerek gazlar ideal gaz denkleminden sapma gsterir. Bunun iin ideal gaz denklemine gaz molekllerinin itme ve ekme kuvvetlerini ve molekllerin z
hacimlerini de katarak yeni denklemler tretilmifltir.
Gerek gazlar yksek scaklk ve dflk basnta ideal gaz zellii gsterirler.
6. nite - Gazlar
159
Kendimizi Snayalm
1. Gaz miktar ve scakl sabit olan bir gaz rnei 760
torr basnta 22,4 L hacim kaplamaktadr. Ayn flartlarda
gazn hacminin 33,6 L olmas iin basn afladakilerden hangisi olmaldr?
a. 1,0 atmosfer
b. 600 mmHg
c. 900 torr
d. 67550 Pa
e. 101325 N m-2
2. Bir gaz rneinin standart koflullar altnda 0,50 gram 0,224 L hacim kaplamaktadr. Buna gre gazn mol
ktlesi ka g/mol dr?
a. 25,0
b. 32,0
c. 50,0
d. 64,0
e. 72,0
3. 471,4 mL oksijen gaznn scakl 20 C den sabit
basn altnda 100 C ye karlyor. Buna gre son hacim ka mL dir?
a. 231,8
b. 471,4
c. 600
d. 1200
e. 2357
4. deal gaz davranfl gsterdii kabul edilen karbon
dioksitin (CO2) 2,15 molnn 365 K ve 1,50 atmosfer
basntaki kaplad hacim ka litredir?
a. 11,3
b. 22,4
c. 27,5
d. 36,5
e. 42,9
5. Standart koflullar altnda 100 g gaz karflm ktlece
% 42,0 N2, % 32,0 O2, % 20,0 Ar ve % 6,0 H2 iermektedir. Buna gre gaz karflmnn hacmi ka litredir?
a. 6,72
b. 13,4
c. 33,6
d. 76,2
e. 134,3
6. 25 C scaklnda toplam hacmi 11,2 L olan 1,25

mol He ve 2,75 mol Ar gazlarndan oluflan karflmdaki
gazlarn ksmi basnlar afladakilerden hangisidir?
a. PHe= 1,85 atm; PAr= 6,88 atm
b. PHe= 2,73 atm; PAr= 6,00 atm
c. PHe= 4,37 atm; PAr= 4,37 atm
d. PHe= 6,00 atm; PAr= 2,73 atm
e. PHe= 6,88 atm; PAr= 1,85 atm
7. Bir tepkimenin rn olan CO2 gaz su stnde toplanyor. Bu yafl gaz 25 C de ve 784 mmHg basnta
76,4 mL hacim kaplamaktadr. Buna gre bu CO2 gaznn ktlesi ka gramdr? (25 C scaklkta suyun buhar
basnc 23,76 mmHg dr.)
a. 0,078
b. 0,112
c. 0,138
d. 0,152
e. 0,175
8. Mol ktlesi 20,2 g/mol olan neonun 298 K scaklndaki hz kareleri ortalamas kare kk hz ka m/s dir?
a. 3,6
b. 19,2
c. 368
d. 607
e. 367956
9. Bilinmeyen bir gazn molekllerinin 25 C daki ortalama hz, H2 gaz molekllerinin ortalama hzndan
3,74 kat daha dflktr. Buna gre bilinmeyen gazn
ka mol ktlesi g/mol dr?
a. 4,9
b. 14,0
c. 28,0
d. 32,0
e. 44,0
10. 0,9 mol amonyak gaz 25 C de 3,4 L lik bir kapta
bulunmaktadr. Amonyak gaznn van der Waals denklemi kullanlarak bulunan basnc ka atmosferdir?
(a= 4,17 atm L2/mol2 ve b = 3,70710-2 L/mol).
a. 6,24
b. 6,62
c. 6,74
d. 7,02
e. 7,24
160
Genel Kimya
1. d
Sra Sizde 1
2. c
3. c
4. e
5. e
6. b
7. c
8. d
9. c
10. a
Yantnz yanlfl ise Gaz Yasalar bafllkl ksm

yeniden okuyunuz.
yeniden okuyunuz.
yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise deal Gaz Denklemi bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Gaz Karflmlar bafllkl
Yantnz yanlfl ise Gaz Karflmlar bafllkl
Yantnz yanlfl ise Su zerinde Toplanan Gazlarn Basnc bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Gazlarn Kinetik Kuram
Yantnz yanlfl ise Gazlarn Kinetik Kuram
Yantnz yanlfl ise deal Olmayan Gazlarn
Davranfl bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
V1
T1
V
= 2
T2
V2
8,0 L
=
273 K 373 K
V2 = 10,9 L
Sra Sizde 2
P1V1
PV
= 2 2
T1
T2
V2 = 16,4 L
1,2 atm 10 L 0,8 atm V2

=
273 K
298 K
Sra Sizde 3
1 mol O
2
nO = (8,0 g O 2 )
2
32,0 g O2
= 0,25 mol O 2
V =
nRT
P
0,082 L atm (273 K )
K mol
= 11,2 L
1 atm
380 torr
760 torr
(0,25 mol)
=
Sra Sizde 4
MA = d
RT
P
= 1,80 g L1
(0,082 atm L/K mol)(298 K)

(1 atm)
= 44,0 g/mol
Sra Sizde 5
PO =
nO RT
2
V
(0,25 mol)(0,082 atm L/K mol)(323 K)
=
10,5 L
= 0,63 atm
n N RT
2
PN =
2
V
(0,1 mol)(0,082 atm L/K mol)(323 K)
=
10,5 L
= 0,25 atm
P = PO + PN = 0,63 atm + 0,25 atm = 0,88 atm
2
6. nite - Gazlar
Sra Sizde 6
Sra Sizde 7
n N = 0,75 mol
n He = 1,0 mol
nO = 0,25 mol
n Ar = 0,1 mol
n T = n N + n He + nO + n Ar
2
= 0,75 mol + 1,0 mol + 0,25 mol + 0,1 mol

= 2,1 mool
Toplam Hacim
PV = nRT
2,1 mol (0,082 atm L/mol K) (298 K)
V =
1,0 atm
= 51,3 L
Mol Kesirleri
xN =
nN
xO =
2
x He =
x Ar =
n
nO
n
n He
n
n Ar
n
=
=
0,75 mol
= 0,357
2,1 mol
0,25 mol
= 0,119
2,1 mol
1,0 mol
= 0,476
2,1 mol
0,1 mol
= 0,048
2,1 mol
Ksmi basnlar
PN = x N P = 0,357 1,0 atm = 0,357 atm
2
PO = x O P = 0,119 1,0 atm = 0,119 atm

2
161
PHe = x He P = 0,476 1,0 atm = 0,476 atm

PAr = x Ar P = 0,048 1,0 atm = 0,048 atm
P = PN + PAr + PO + PCO
2
2
= 0,357 atm + 0,119 atm + 0,476 atm + 0,048 atm
= 1,0 atm
3 mol O
2
? mol O2 = (0,018 mol KClO3 )
2 mol KClO3
= 0,027 mol O 2
V =
nRT
P
0,082 atm L ( 293 K )
K mol
1 atm
(750 mmHg) 760 mmHg
(0,027 mol)
=
= 0,657 L
Sra Sizde 8
u hkok,N =
2
3RT
MN
2
3(8,314 J/mol K ) 298 K

28,0 103 kg/mol
= 515 m/s
Erdik, E. & Sarkaya Y. (2002). Temel niversite kimyas. Ankara: Gazi.
Ankara: Palme.
Beta
Chemistry: The central science (8th ed.). Upper Saddle River NJ: Prentice-Hall.
Bailar, J. C., Moeller, Jr. T., Kleinberg, J., Guss, C. O.,
Castellion, M. E. & Metz, C. (1984). Chemistry (2nd
ed.). Orlando: Academic Press.
GENEL KMYA
Amalarmz


Moleklleraras etkileflim kuvvetlerini tanmlayabilecek,
Moleklleraras etkileflim kuvvetlerinin maddelerin fiziksel zellikleri zerine
olan etkilerini tartflabilecek,
Svlarn yzey gerilimi ve viskozite zelliklerini aklayabilecek,
Maddenin faz arasndaki dnflmleri anlatabilecek,
Bir bileflenli sistemlerin faz diyagramlarn aklayabilecek,
Katlarda en sk istiflenmeyi anlatabilecek,
Kbik birim hcreleri tanmlayabilecek,
Birim hcre ve koordinasyon saysn ifade edebilecek,
Kbik birim hcreye sahip kristaller ile ilgili problemleri zebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Moleklleraras Etkileflim
Kuvvetleri
Dipol-Dipol Kuvveti
London (Dispersiyon) Kuvveti
Hidrojen Ba
Viskozite
Yzey Gerilimi
Kristal Katlar
Faz Dnflm
En Sk stiflenme
Birim Hcre
Koordinasyon Says
MOLEKLLERARASI KUVVETLER
SIVILARIN ZELLKLER
FAZ DEfiMLER
SIVILARIN BUHAR BASINCI
FAZ DYAGRAMLARI
KATILAR
erik Haritas
Genel Kimya
Moleklleraras
Kuvvetler, Svlar ve
Katlar
Moleklleraras Kuvvetler,
Svlar ve Katlar
MOLEKLLERARASI KUVVETLER
Kimyasal balar molekllerde atomlar bir arada tutan kuvvettir. Kimyasal balanma sonucunda oluflan molekller kendi aralarnda veya baflka molekllerle eflitli
flekillerde etkileflirler. Moleklleri bir arada tutan ve molekllerin oluflturduu
maddenin birok zelliinden sorumlu olan bu etkileflimlere (kuvvetlere) moleklleraras kuvvetler denir. Moleklleraras kuvvetler, van der Waals kuvvetleri
olarakta bilinmektedir. Moleklleraras kuvvetler kimyasal balarn kuvvetine gre olduka zayftr. rnein HBr molekllerini buharlafltrrken sv HBr deki moleklleraras kuvvetleri yenmek iin sadece 19,3 kJ/mol enerji gerekirken hidrojen
ile brom arasndaki kovalent ba krmak iin 366 kJ/mol enerji gerekir. Bildiiniz
gibi maddenin sv hali olduka youn halidir ve molekller birbirleri ile daha yakn etkileflim halindedirler. Buna karfllk madde gaz halinde iken molekllerin
arasndaki uzaklk bir hayli fazla olduundan moleklleraras etkileflimler maddenin sv haline gre olduka zayftr. Dolaysyla bir svnn buharlaflmas iin verilen enerji byk oranda molekller arasndaki etkileflim kuvvetlerini yenmek iin
verilen enerjidir. Moleklleraras kuvvetler, bir maddenin erime noktas, kaynama
noktas, znrl, elektrik ve s iletkenlii, kristal yaps ve sertlii gibi fiziksel
zelliklerini belirler.
Molekller arasnda 3 eflit moleklleraras kuvvet bulunabilmektedir. Bunlar
Dipol-dipol kuvvetleri,
London (dispersiyon) kuvvetleri,
Hidrojen ba.
Dipol-Dipol Kuvvetleri
Kimyasal ba ile balanmfl iki atomun elektronegatiflikleri farkl ise elektronegatiflii daha yksek olan atomun ba elektronlarn daha ok ekecei ve bu durumda ban polar olacan nite 5 de grmfltk. Eer molekl, iki atomlu bir
molekl ise ba polarl ayn zamanda molekln polarl olur. ok atomlu molekllerin polarlda ba polarlklarnn ve geometrilerinin bir sonucu olarak ortaya kar. Polar molekllerde elektron younluunun molekln bir tarafnda yksek dier tarafnda dflk olmas nedeniyle molekl bir dipole (iki kutba) sahiptir.
Bu nedenle polar bir molekln pozitif ucu (taraf) dier bir polar molekln negatif ucuna (tarafna) yakn olduu zaman bu iki molekl birbirini eker. ki polar
molekl arasndaki bu elektrostatik ekimin sonucunda oluflan kuvvete dipol-di-
Ba ve molekl polarlklar
iin nite 5 e bakabilirsiniz.
164
Genel Kimya
pol kuvveti denir. fiekil 7.1 a ve b de molekller arasnda dipol-dipol etkileflimleri flematik olarak gsterilmifltir.
fiekil 7.1
a. Dipol-Dipol
Etkileflimleri; b.
Polar Hidrojen
Bromr (HBr)
Moleklleri
Arasndaki DipolDipol Etkileflimi
Dipol-dipol kuvvetleri, polar molekller sadece birbirlerine yakn olduu zaman etkilidir. Dipol-dipol kuvvetlerinin bykl, molekllerin dipol momentlerinin bykl arttka artar. Bu nedenle iki atomlu molekllerde, iki atom arasndaki elektronegatiflik fark ne kadar bykse dipol-dipol kuvvetleri o kadar
gl olur. Yaklaflk ayn mol ktleli bileflikler arasnda polarl fazla (dipol momenti byk) olanlar daha yksek scaklkta erir ve kaynar. rnek olarak silan
(SiH4), fosfin (PH3) ve hidrojen slfr (H2S) bilefliklerini inceleyelim. Bu bilefliklerin mol ktleleri yaklaflk olarak ayndr.
Fiziksel zellik
SiH4
PH3
H2S
Mol ktlesi (g/mol)
32,1
34,0
34,1
Dipol momenti (D)
0 (apolar)
0,55 (polar)
1,10 (polar)
Erime noktas (C)
-185
-134
-86
Kaynama noktas (C)
-111
-88
-61
Bu verilerden greceiniz gibi dipol momenti en yksek olan bileflik H2S, erime ve kaynama noktas en yksek olan bilefliktir. Dipol-dipol etkileflmesi sv fazdaki molekllerin birbirinden ayrlarak gaz (buhar) fazna gemelerini zorlafltrr.
Bu etki polar bilefliklerin kaynama noktalarnn yakn mol ktleli apolar veya daha az polar bilefliklerden daha yksek olmasna neden olur. Bu nedenle dipol momenti sfr olan SiH4 dier iki bileflie gre erime ve kaynama noktas en dflk
olan bilefliktir. PH3 de H2S e gre daha az polar olduundan erime ve kaynama
noktalar hidrojen slfrnkilere gre daha dflktr.
Dipol-dipol etkileflimi sadece ayn tr molekller arasnda deil farkl tr molekller arasnda da bulunabilir. Bunun sonucu olarak da moleklleri arasnda dipol-dipol etkileflimi olan iki sv madde birbirinin iinde znme eilimindedir.
rnein; her ikisi de polar olan aseton ve kloroform moleklleri birbiriyle homojen olarak karflarak zelti olufltururlar. zeltiler nite 8 de incelenecektir.
165
7. nite - Moleklleraras Kuvvetler, Svlar ve Katlar
H2O (=1,85 D), HCl (=1,04 D) ve NH3 (=1,47 D) molekllerininSIRA

hangisinde
SZDE dipol-dipol etkileflimleri daha byktr?
London (Dispersiyon) Kuvvetleri
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
London (dispersiyon) kuvvetleri polar, apolar btn molekller arasnda grlen

S O R U elektronlarn
bir moleklleraras etkileflim kuvvetidir. Molekllerde ve atomlarda
hareketlilii sonucu anlk olarak elektronlarn molekln veya atomun bir tarafnda younlaflma (toplanma) ihtimali vardr. Bu anlk durumda, molekln veya atoDKKAT
mun bir taraf ksmi negatif (-), dier taraf ise ksmi pozitif (+) ykle yklenir ve
moleklde anlk dipol oluflur (fiekil 7.2 a ve b). Bu anlk dipol, ksmi pozitif ve ksSIRA SZDE
mi negatif yknn konumuna gre, yaknndaki molekllerin
veya atomlarn
elektronlarn ekerek veya iterek (indkleyerek) onlarn zerinde de indklenmifl
dipol oluflmasna yol aar (fiekil 7.2 c). Bu flekilde oluflan anlk
dipol-indklenmifl
AMALARIMIZ
dipol etkileflimine London kuvveti veya London dispersiyon kuvveti denir.
London dispersiyon kuvvetleri molekller veya atomlar birbirlerine yakn olduu
zaman oluflurlar.
K T A P
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE

AMALARIMIZ
K T A P
fiekil 7.2
TELEVZYON
NTERNET
Bir anlk dipoln oluflmas ve yakndaki bir molekl veya atomda indklenmifl
dipol oluflturmas, iki molekl veya atom arasnda ksa sreli London kuvveti oluflmasna neden olur. Molekller veya atomlar arasnda belli bir anda bu flekilde oluflan London kuvvetleri srekli olmayp ok ksa srede ortadan kalkarlar ancak ayn anda molekller veya atomlar arasnda benzer baflka London kuvvetleri oluflur.
London kuvvetlerinin bykl atom veya molekln polarlaflabilme kolayl,
boyutu ve molekllerde molekl geometrisi ile ilgilidir. Kolay polarlaflabilen atom
ve molekller daha byk London kuvvetlerine sahiptirler. Benzer geometrili molekller arasnda London kuvvetleri artan elektron saysyla dolaysyla da molekln ktlesinin artmasyla artar. Elektron saysndaki artfl molekln polarlaflabilme
yeteneini arttrr. Bu durum rnein atomik halde bulunan soy gazlar iinde geerlidir. izelge 7.1 de baz hidrokarbonlarn, halojenlerin ve soy gazlarn mol ktlesi artflna bal olarak kaynama noktalarndaki artfl verilmifltir. izelgedeki hidrokarbonlarn ve halojenlerin apolar molekller olduklarn yani dipol-dipol kuvvetlerine sahip olmadklarn dflnmfl olmalsnz. Bu bilefliklerin ve elementlerin kaynama noktalarndaki artfln nedeni London kuvvetlerinin artfl ile aklanr.
London
TELEVZYON
(Dispersiyon)
Kuvveti
NTERNET
166
izelge 7.1
Baz
Hidrokarbonlarn,
Halojenlerin ve Soy
Gazlarn Kaynama
Noktalar
Ayn tr ve sayda atomlar

ieren ancak atom
dzenlemeleri farkl olan
maddelere izomer denir.
Genel Kimya
Hidrokarbonlar
Halojenler
MA
(g/mol)
Kaynama
noktas
(C)
CH4
16
-161
C2H6
30
C3H8
n-C4H10
Soy Gazlar
MA
(g/mol)
Kaynama
noktas
(C)
MA
(g/mol)
Kaynama
noktas
(C)
F2
38
-188
He
-269
-88
Cl2
71
-34
Ne
20
-246
44
-42
Br2
160
59
Ar
40
-186
58
I2
254
184
Kr
84
-152
London kuvvetlerinin bykl molekln flekline de baldr. Atomlar ve

atom saylar ayn ancak molekl flekilleri (geometrileri) birbirinden farkl olan
maddelerin erime ve kaynama noktalar gibi zellikleri farkl olabilir. Buna rnek
olarak aflada her de C5H12 molekl formlne sahip molekllerin kaynama
noktalarndaki (k.n.) farkllaflma verilmifltir.
2,2-Dimetilpropann (neopentan) molekl geometrisi, kresele benzemesi nedeniyle etkileflim yzeyi n-pentan ve 2-dimetilbtana gre kktr ve polarlaflabilmesi bu molekllere gre daha gtr. London kuvvetleri bu moleklde en dflk olduundan bu molekln oluflturduu maddeler arasnda kaynama noktas en dflk olan maddedir. n-Pentan moleklnde ise elektronlar daha genifl bir
yzeyde daha kolay hareket ettikleri iin bu molekl daha kolay polarlaflr. Bu nedenle n-pentan dierleri ile kyaslandnda en kuvvetli London kuvvetlerine sahiptir ve kaynama noktas en yksektir.
H ba ayn tr veya farkl
tr molekller arasnda
oluflabilir.
RNEK
Hidrojen Ba
Elektronegatifliklerinin yksek olduunu ve molekler bilefliklerinde ortaklanmamfl elektron ifti ierdiklerini bildiimiz azot (N), oksijen (O) ve flor (F) atomlarnn hidrojen atomuyla yapt balar polar kovalent balardr. Bu tr molekllerde N, O veya F a bal hidrojen atomu ksmi pozitif ykldr ve komflu moleklde bulunan N, O veya F atomunun ortaklanmamfl elektron ifti ile etkileflime girer. Bu moleklleraras etkileflim trne hidrojen ba denir.
Dier sayfada H-ba ile ilgili baz rnekler verilmifltir (H-ba kesikli izgilerle
verilmifltir) ve sadece H2O - H2O moleklleri zerindeki ksmi ykler gsterilmifltir. Dier molekllerin atomlar zerindeki kismi ykler de benzer flekilde gsterilebilir.
Benzen (C6H6), etilendiamin (H2NCH2CH2NH2), florometan (CH3F) ve fosfin (PH3)
molekllerinden hangisi/hangileri hidrojen ba oluflturabilir?
Bu bilefliklerin hepsi hidrojen iermektedir. Ancak bir tek etilendiaminde N
atomlarna bal olarak bulunan hidrojenler H-ba yapabilir.
167
Hidrojen ba yapabilen molekllerde moleklleraras kuvvetler daha gldr. H-balarnn enerjisi (HF dflnda) genelde 4-40 kJ/mol dr. HF de hidrojen
bann enerjisi 100 kJ/mol civarndadr. H-ba yapabilen molekllerin moleklleraras etkileflim kuvvetlerine bu ban olduka byk katks nedeniyle bu tr
molekllerin erime ve kaynama noktalarnda benzer yapdaki ancak H-ba yapamayan molekllere gre ani ykselmeler grlr. fiekil 7.3 de periyodik izelgede
IVA, VA, VIA ve VIIA gruplarnda bulunan basit hidrojenli bilefliklerin kaynama
noktalarna iliflkin grafik grlmektedir.
fiekil 7.3
Kaynama noktas (C)
100
IVA, VA, VIA ve

VIIA Grubu
Hidrojenli
Bilefliklerin
Kaynama Noktalar
Grafii
H2O
VIA Grubu
HF
VIIA Grubu
NH3
VA Grubu
H2S
HCI
-100
PH3
SiH4
CH4
IVA Grubu
-200
3
Periyot
H2Te
SbH3
HI
H2Se
AsH 3
HBr
SnH4
GeH4
fiekil 7.3 incelendiinde flyle bir durum olduu grlr: kinci periyot hidrr
olan CH4 hidrojen ba oluflturamaz ve kendi grubunda bulunan hidrrler (SiH4,
GeH4 ve SnH4) arasnda molekl ktlesi en dflk dolaysyla London kuvvetleri
en zayf olan olduu iin en dflk kaynama noktasna sahiptir. Benzer dflnce
ile molekl ktlelerinin dflk olmas nedeniyle ikinci periyotta bulunan NH3,
H2O ve HF n de kaynama noktalarnn kendi gruplar iindeki hidrojenli bilefliklerin kaynama noktalarndan daha dflk olmas beklenir. Fakat grafikten de g-
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
168
Genel Kimya
DKKAT
rld gibi bu bilefliklerin kaynama noktalar kendi gruplarnda bulunan hidroSIRA SZDE
jenli bilefliklerden
daha yksektir. Hidrojen ba yapabilen bu bilefliklerin (NH3,
H2O ve HF) buharlaflmalar srasnda moleklleri arasndaki hidrojen balarn
krmak iin gereken ekstra enerji bu bilefliklerin kaynama noktalarnn yksek
AMALARIMIZ
olmasna neden olur. Hidrojen ba, kovalent ve iyonik badan daha zayf; dipol-dipol ve London kuvvetlerinden daha kuvvetlidir.
H-ba Kbiyolojik
molekllerin 3 boyutlu yaplarnn oluflmasnda nemli rol
T A P
oynar. rnein, DNA nn ikili sarmal yaps hidrojen balar sayesinde oluflabilmektedir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
DKKAT
TELEVZYON
D fi N E L M
NTERNET
Etanoln (CH
SIRA
3CHSZDE
2OH) su ile karflmasnda etkin olan moleklleraras kuvvet nedir?
S O R U
M
TfiERNNE EL Tmotoruna
Bir internetDNarama
intermolecular forces, dipole-dipole forces, H bonding ve London forces terimlerini girerseniz konu ile ilgili birok grsele ulaflabilirS O R U
siniz.
DKKAT
SIVILARIN
ZELLKLER
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sv; molekler, iyonik veya atomik yapdaki partikllerden oluflabilir. Svda bu

partikllerin dzenlenmesi ne gazlardaki gibi iinde bulunduklar kab kaplayaSZDE
cak (kabn SIRA
fleklini
alacak) kadar dzensiz, ne de katlardaki gibi dzenlidir. Ancak partikller sv fazda kolaylkla hareket edebildikleri iin svlar bulunduklar kabn AMALARIMIZ
kapladklar ksmnn fleklini alrlar. Svlarn zellikleri moleklleraras ekim kuvvetleriyle ilgilidir. Bir gaz yeteri kadar soutulursa moleklleraras
ekim kuvvetlerinin etkisiyle younlaflarak sv hale geer. Sv halde gaz haline
gre birbirine
K Tdaha
A P da yaklaflan molekllerin, gaz halindeki molekllerden daha byk moleklleraras etkileflim kuvvetlerine sahip olduunu grmfltk. Svlarn moleklleraras etkileflimler ile ilgili iki nemli zellii viskozite ve yzey
gerilimidir.
TELEVZYON

K T A P
TELEVZYON
Viskozitenin SI birimi kg/m s
veya N s/m2 dir. Ayrca
santipoise (cP) de sklkla
N T E R Nbir
E Tviskozite
kullanlan
birimidir ve 1000 cP=1
kg/m s dir.
Viskozite
Bir svnn akmaya karfl gsterdii dirence viskozite denir ve svdaki bir mo N T Emolekllere
RNET
lekln dier
gre hareket edebilmesiyle ilgili bir olaydr. Viskozitesi byk olan sv daha yavafl akar. Svlarn dier zelliklerinin ou gibi viskozite de molekln byklne, flekline ve kimyasal yapsna baldr. Genellikle moleklleraras kuvvetleri byk olan svlarn viskozitesi yksektir. rnein 20 C deki suyun viskozitesi 1,01x10-3 kg/m s, benzenin (C6H6) viskozitesi ise 6,47x10-4 kg/m s dir. Polar su moleklleri arasnda hidrojen ba, dipoldipol ve London kuvvetleri olmasna karfln apolar C6H6 moleklleri arasnda
sadece London kuvvetleri vardr. Bu nedenle daha byk moleklleraras etkileflim kuvvetine sahip suyun viskozitesi daha byktr.
Molekl bykl asndan baktmzda, benzer trdeki molekllerden
oluflan maddelerde mol ktlesi yksek olan maddenin viskozitesi daha yksektir. rnein n-pentann (CH3CH2CH2CH2CH3) 20 C deki viskozitesi 2,40x10-4
kg/m s iken bir fazla karbona sahip n-hekzann (CH3CH2CH2CH2CH2CH3) viskozitesi 3,07x10-4 kg/m s dir
Viskozite genellikle scakln artmasyla azalr. nk yksek scaklkta,
molekllerin sahip olduu kinetik enerji artar ve bylece moleklleraras ekim
kuvvetleri daha kolay yenildiinden molekller birbirlerine gre daha kolay ha-
169
reket ederler. rnein n-hekzann 20 C, 40 C ve 60 C deki viskoziteleri srasyla 3,07x10-4 kg/m s, 2,53x10-4 kg/m s ve 2,22x10-4 kg/m s fleklinde azalan deerlere sahiptir. Hepimiz soutucuda tutulan baln daha kvaml (az akc) hale
geldiine flahit olmufluzdur.
Svlarn viskozitesi nelere baldr?
Yzey Gerilimi
SIRA SZDE
D fi N E L M
Svnn i ksmndaki molekller, etrafndaki
molekller tarafndan her ynde eflit derecede
ekilirler. Buna karfllk sv yzeyindeki moleS O R U
kller ise svnn i ksmndaki molekller tarafndan svnn iine doru ekilirler (fiekil
DKKAT
7.4). Sv yzeyinin temasta olduu dier faz
gaz (buhar) fazdr ve bu fazda molekllerin
SIRA SZDE
younluu dflk olduundan sv yzeyindeki bir molekl ekme kuvvetleri i ksmdaki
molekllerin ekme kuvvetlerine gre oldukAMALARIMIZ
a kktr. Dolaysyla svnn yzeyindeki
moleklleri svnn ierisine doru eken net
bir kuvvet vardr. Svnn yzey gerilimi bu eK T A P
kim nedeniyledir ve bu yzey gerilimi svlar minimum yzeye sahip olacak biimde flekil almaya zorlar. Yzey-hacim oran en kk geometrik cisim kre olduundan yamur damlalar, sabun kp kresel flekildeT olurlar
(gerekte bu
ELEVZYON
cisimlerde kresellik yerekimi etkisiyle bir miktar bozulur).
Yukarda yzey geriliminin nedenini anlatmaya alfltk. Yzey gerilimi tanm
olarak bir svnn yzeyini birim alan kadar arttrmak iin gereken enerji mik N2T Edir.
R N EBu
T bir su rtardr. rnein suyun 20 C deki yzey gerilimi 7,28x10-2 J/m
2
neinin yzey alann 1 m arttrmak iin verilmesi gereken enerjidir. Kuvvetli
hidrojen balar, dipol-dipol ve London kuvvetlerinden dolay suyun yzey gerilimi yksek olmasna karfln rnein bir hidrokarbon olan n-hekzann yzey gerilimi 20 C de 1,84x10-2 J/m2 (veya N/m) dir.
Benzer molekller arasnda olan ve bu moleklleri bir arada tutan etkileflim
kuvvetlerine kohezyon kuvvetleri denir. Bir madde ile bir yzeyi (baflka madde) arasnda olan etkileflim kuvvetlerine ise adezyon kuvvetleri denir. Bu kuvvetlerin byklkleri genellikle farkldr. rnein su ile cam yzeyi arasndaki
adezyon kuvvetleri, su moleklleri arasndaki kohezyon kuvvetlerinden daha
byktr. Cam bir boru ierisine sv su koyduumuzda, su yzeyinde menisks ad verilen i bkey bir kavis oluflur. Benzer biimde bir cam boru ierisine
adezyon kuvvetleri kohezyon kuvvetlerinden kk olan bir sv (rnein civa)
konulduunda dfl bkey kavis oluflur (fiekil 7.5). nk bu durumda kohezyon
kuvvetleri daha byk olduundan sv (civa) dier yzeyden (camdan) uzaklaflmaya (kamaya) alflr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
fiekil 7.4
Sv Yzeyindeki
ve
S O R U
indeki
Molekllere
Uygulanan
Kuvvetler D K K A T
SIRA SZDE

AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
1 J/m2 = 1 N/m
NTERNET
170
Genel Kimya
fiekil 7.5
a. Su-Cam Boru
Sistemi, b. CivaCam Boru Sistemi
Cam boru
Cam boru
Beher
Beher
Su
Civa
a
Yzey geriliminin neden olduu bir baflka olgu kapiler etkidir. Adezyon kuvvetlerinin kohezyon kuvvetlerinden byk olduu durumda ok dar apl (klcal)
borular bir svya daldrldnda sv bu borular iinde yukarya doru ykselir
(fiekil 7.5 a). Buna kapiler etki denir. Kapiler etkide boru iinde ykselen svnn
ykseklii aflada gsterildii gibi borunun apna baldr. Kapiler etkiye verilebilecek en iyi rneklerden bir tanesi suyun ve znmfl besinlerin bitkilerde kkten
gvdeye ve dallara iletilmesi olaydr.
FAZ DEfiMLER
Maddeler olaan koflullarda kat, sv ya da gaz halde bulunurlar. Maddelerin bu fiziksel hallerden birinden dierine dnflmne faz deiflimi veya faz geifli denir. Faz, fliddet zellikleri her noktasnda ayn olan maddedir. fiekil 7.6 da faz deiflimleri ve isimleri verilmektedir.
Faz deiflimleri sistemin enerjisindeki deiflim sonucu gerekleflir. Bir katnn
erimesi veya bir svnn buharlaflmas enerji gerektirir. Kat fazdaki bir maddenin s
alarak sv faza gemesine erime denir. Bir mol kat maddenin erimesi iin gerekli olan sya molar erime ss veya molar erime entalpisi denir. Su iin molar
erime entalpisi 6,01 kJ/mol dr. Erimenin tersi durum donmadr. Yani sv moleklleri birbiri zerinden geemeyecek kadar dflk enerjiye sahip olduklar zaman
birbirlerine gre hareketsiz kalrlar ve kat fiziksel hal oluflur. Svnn donduu scakla donma noktas denir.
Sv fazdaki bir madde yeteri miktarda enerji aldnda gaz (buhar) faza geer,
bu olaya ise buharlaflma ad verilir. Bir mol svnn buharlaflmas iin gereken sya molar buharlaflma ss veya molar buharlaflma entalpisi denir ve su iin
171
100 C deki molar buharlaflma entalpisi 40,67 kJ/mol dr. Molar buharlaflma entalpileri az da olsa scakla bal olarak deiflir. Younlaflma buharlaflmann tersi olan
durumdur. Buhar fazndaki molekllerin enerjileri azaldnda sv hale geerler.
Buhar basnc yksek olan katlarn sv faza gemeden kat fazdan dorudan
gaz fazna gemesi olayna sblimleflme denir. Sblimleflmenin tersi ise kralaflmadr.
fiekil 7.6
Faz Deiflimleri
Gaz
Enerji
Buharlama
Sblimleme
Younlama
Kralama
Sv
Erime
Donma
Kat
Kat haldeki bir maddeye birim zamanda sabit miktarda enerji (s) vererek scakl arttrlabilr. Bu maddenin kat fazdan sv ve gaz faza geiflinin zamana karfl scaklk grafii izilirse bu maddeye ait snma erisi elde edilir (fiekil 7.7). Tersine gaz haldeki bir madde soutulduunda sv ve kat faza geer. Bu durumda
izilen eri o maddenin souma erisidir.
fiekil 7.7
Tipik Bir Isnma
Erisi
Isnma erisi kullanlarak bir sistemdeki enerji deiflimi hesaplanabilir. Erime

noktas ve kaynama noktas gibi maddenin scaklnn sabit kald fakat hal deifltirdii srelerde sisteme verilen s miktar
q=mL
172
Genel Kimya
formlnden hesaplanr. Burada m; ktle, L ise maddenin 1 gramnn erimesi, buharlaflmas veya sblimleflmesi iin verilmesi gereken s miktardr. Kat, sv veya gaz halinde bulunan bir maddenin scaklndaki deiflmeye karfllk verilen s miktarnn
q = m s T
forml kullanlarak hesaplandn nite 3 de grmfltk. Burada s; zgl s
(J/g), T ise iki scaklk arasndaki farktr.
RNEK
1 atm sabit basnta, -10 C deki 5 g buzu 110 C de su buharna dnfltrmek iin
verilmesi gereken enerjiyi hesaplaynz.
Buz, su ve su buharnn zgl slar srasyla 2,05 J/g K, 4,18 J/g K ve 2,08 J/g K
dir. Su iin molar erime ve buharlaflma entalpi deerleri srasyla He=6,01 kJ/mol
ve Hb=40,67 kJ/mol dr.
zm:
Istma (-10 C 0 C)
Erime
Istma (0 C 100 C)
Buharlaflma
q1 = m s T = (5 g)(2,05 J/g K)(10 K) = 103 J

q2 = m L = (5 g)(1 mol /18 g)(6010 J/mol) = 1669 J
q3 = m s T = (5 g)(4,18 J/g K)(100 K) = 2090 J
q4 = m L = (5 g)(1 mol /18 g)(40670 J/mol) =
11297 J
: q5 = m s T = (5 g)(2,08 J/g K)(10 K) = 104 J
:
:
:
:
Istma (100 C 110 C)

q = q1 + q2 + q3 + q4 + q5
q = 103 J + 1669 J + 2090 J + 11297 J + 104 J=15263 J = 15,3 kJ olarak bulunur.
SIVILARIN BUHAR BASINCI

Bir svda bulunan molekllerin enerjileri dalm gsterir. Svnn yzeyine yakn
ve dier molekllerle olan ekim kuvvetlerini yenebilecek yeterli kinetik enerjiye
sahip olan molekller sv fazn terkederek gaz fazna geerler. Kapal bir kaba bir
sv koyup beklediimizde zamanla buhar fazndaki o svya ait buhar miktarnn
ve buna bal olarak da oluflan buharn basncnn artt grlr. Sv fazda olduu gibi buhar fazndaki molekllerin de enerjileri bir dalm gsterir ve buna bal olarak buhar fazndaki dflk enerjili molekller de sv yzeyine arptklarnda
sv faza geri dnerler (younlaflrlar). Belli bir scaklkta sv ile buhar fazlar arasndaki younlaflma ve buharlaflma hzlar eflit hale geldiinde dinamik bir dengeye ulafllr. Bu denge durumundaki svnn buhar basncnn deeri o svnn o scaklktaki buhar basncdr (fiekil 7.8).
fiekil 7.8
Kapal Bir Kapta
Denge Buhar
Basncnn
Oluflumu
Denge buhar basnc
Gaz faza geen

molekller
Sv
173
Buhar basncnn bykl moleklleraras kuvvetlere baldr. Gl moleklleraras kuvvetlere sahip bir maddenin buhar basnc yaklaflk ayn mol ktleli
ve nispeten daha zayf moleklleraras kuvvete sahip olan baflka bir maddenin buhar basncndan daha dflktr. Buhar basnc yksek olan svlarn buharlaflmas
kolay olup bu tr maddelere uucu madde denir.
Buhar basnc scakln artmasyla artar (fiekil 7.9). Bunun nedeni sv fazdaki
molekllerinin kinetik enerjilerinin scaklkla artmas sonucu evrelerindeki molekller ile aralarnda olan moleklleraras kuvvetleri daha kolay yenebilmeleridir.
Sonuta sv fazdaki molekllerin kinetik enerjileri ne kadar artarsa bu molekller
o kadar kolay buhar fazna geerler. Bir svnn buhar basncnn sv zerindeki dfl
basnca eflit olduu scaklk o svnn kaynama noktasdr. Dfl basncn 1 atmosfer olduu basntaki svnn kaynama scaklna normal kaynama noktas denir. Sv stndeki dfl basncn artmasyla kaynama scakl ykselir.
fiekil 7.9 da baz maddelerin scakla karfl buhar basnc erileri verilmifltir.
Grafikten de scakln artmasyla buhar basnlarnn artt grlmektedir. Ayrca
bu grafikte moleklleraras kuvvetlerin buhar basnc zerine etkisi de grlebilir.
Ayn scaklkta kuvvetli hidrojen ba yapan suyun ve etilen glikoln buhar basnlar daha dflk iken dietil eterin buhar basnc yksektir.
fiekil 7.9
34,6 C
78,3C
Baz Maddelerin
Scakla Karfl
Buhar Basnc
Erileri
100 C
Buhar basnc (mmHg)
760
600
Dietil eter
Etanol
400
Su
200
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Etilen glikol
0
0
20
40
60
Scaklk (C)
Scaklk artfl ile buhar basnc dorusal olarak artmaz.
80
D 100
fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Eer bir svnn buhar basnc-scaklk deerleri iin lnP-1/TSIRA

grafii
izilirse (fieSZDE
kil 7.10) fiekil 7.9 daki eriler bir doruya dnflr. Bu doruyu veren denklem
Clausius-Clapeyron denklemidir. Clausius-Clapeyron denkleminin matematiksel
ifadesi;
AMALARIMIZ

SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
174
Genel Kimya
fiekil 7.10
H
1
b
lnP =
+C

R
T
Buhar BasncScaklk in lnP1/T Grafii
olup, burada P; svnn buhar basnc, Hb; molar buharlaflma ss

(J/mol), T; scaklk (K) ve C; sabittir.
Clausius-Clapeyron denklemi
iki farkl scaklk ve buhar basnlar iin yazlp biri dierinden karlrsa afladaki eflitlik elde edilir.
ln
P2
P1
H b T2 - T1
R T2 T1
Bu eflitlik yardmyla molar buharlaflma ssn ve belli bir scaklkta buhar basncn bildiimiz bir svnn baflka bir scaklktaki buhar basncn veya svnn belli bir buhar basncna hangi scaklkta ulaflabileceini hesaplayabiliriz. Ayrca iki
farkl scaklkta buhar basnlarn bildiimiz bir svnn molar buharlaflma ssn
(entalpisini) bulabiliriz.
RNEK
Suyun 50 C deki buhar basnc 92,5 mmHg dr. Buharlaflma ss yaklaflk 44 kJ/mol
olduuna gre 60 C deki buhar basncn hesaplaynz.
zm:
ncelikle verilen scaklk deerlerini Kelvin scaklk birimine dnfltrmek gerekir.
1K
= 323K
T1 = (50C + 273C)
1C
1K
= 333K
T2 = (60C + 273C)
1C
ln
ln
P2
P1
Hb T2 T1
R T2 T1
P2
92, 5 mmHg
333 K 323 K
8, 314 J mol1 K1 333 K 323 K

44 103 J mol-1
P2
= 0, 4920
92, 5 mmHg
P2
= e0,4920
92, 5 mmHg
P2 = 151, 3 mmHg
ln
olarak bulunur.
SIRA SZDE
Karbon tetraklorrn
SIRA SZDE kaynama noktas 77 C dir. 60 C da karbon tetraklorrn buhar
basnc 0,593 atm olduuna gre karbon tetraklorrn molar buharlaflma ss nedir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
175
FAZ DYAGRAMLARI
nitenin bu ksmnda tek bileflenli sistemlerin faz diyagramlarn greceiz. Maddenin herhangi bir basn ve scaklkta hangi fazda olduu, farkl fazlar arasnda
hangi koflullarda dengenin olufltuu konusunda bilgi veren grafiklere faz diyagramlar denir. Faz diyagramlar ayrca fazlarn termodinamik adan kararl olduu basn ve scaklk deerlerini gsterir. Tek bileflenli sistemlerin faz diyagramlarna rnek olarak suyun ve karbon dioksitin faz diyagramlar fiekil 7.11 de verilmifltir. Her iki faz diyagramnda grld gibi bileflenin (suyun veya karbon dioksitin) kat, sv ve gaz kararl hallerine iliflkin blgeler bulunmaktadr. Bu blgelerin iindeki herhangi bir noktada sistemin kararl hali o fazdr. rnein faz diyagramnda E noktasnda (bu noktaya karfllk gelen basn ve scaklkta) suyun buz
(kat) hali kararl fazdr. Benzer flekilde F noktasnda sv hali, G noktasnda buhar
hali kararl fazdr.
Fazlarn kararl olduu blgeleri ayran izgilere faz snrlar denir. Faz snrlar stnde bir noktada o faz snrnn ayrd iki faz denge halindedir. Suyun faz
diyagramnda gsterilmifl A, B ve D noktalar faz snrlar zerinde bulunan noktalardr. A noktasnda (bu noktaya karfllk gelen basn ve scaklkta) suyun buz ve
buhar halleri dengededir. Benzer flekilde B noktasnda sv su-buhar, D noktasnda buz-sv su denge halindedir. TC arasndaki faz snr, sv ve gaz (buhar) fazlar arasndaki dengeyi gsteren buhar basnc erisidir. A noktasnn zerinde bulunduu eri farkl scaklklarda ve basnta kat faz ile buhar faz arasnda dengenin olduu faz snrdr. D noktasnn zerinde bulunduu eri ise artan basn ile
katnn erime noktasndaki deiflimi gsterir. Bu eri zerindeki her noktada katsv dengesi salanmfltr ve buna erime erisi denir. Su, artan basn altnda erime
noktas dflen ve sv hali kat halinden daha youn olan ender maddelerden biridir. ou madde iin bu davranfln tersi grlr.
fiekil 7.11
218 atm
1 atm
Su
(sv)
J
Basn
Basn
Buz
(kat)
D
E
5,11 atm
CO2(k)
R
K
TS
U
Su buhar
(gaz)
1 atm
A
0
100
0,0098
Scaklk (C)
a
CO2(s)
4,58 torr
73 atm
374
H
A
-78,5
MN
CO2(g)
I
-56,4
31,1
Scaklk (C)
b
Sv ve buhar fazlar arasndaki faz snrn kaybolduu (bittii) noktaya (fiekil

7.11 de C noktalar) kritik nokta denir. Kritik noktann scaklna kritik scaklk (Tk) ve basncna kritik basn (Pk) denir. Suyun kritik scakl 374 C, kritik
basnc 218 atm dir. Madde kritik nokta basn ve scaklndan daha byk deer-
a. Suyun, b.
Karbon Dioksitin
Faz Diyagramlar
176
Genel Kimya
lere sahip olduunda ne sv ne de gaz halindedir yani bu durumda sv ve gaz fazlar ve bunlarn ayrm yoktur. Bir maddenin basn ve scakl kritik nokta deerleri zerinde ise madde sperkritik akflkan halindedir.
faz snr erisinin kesifltii nokta (T) l noktadr. l noktada faz (su
iin; buz, sv su ve buhar fazlar) dengededir. Suyun l noktasnn scaklk ve
basnc 0,0098 C ve 4,58 torr dur. (fiekil 7.11 a).
Tek bileflenli bir sisteme ait faz diyagramlar suyun faz diyagramna benzer flekilde aklanabilir. Burada kat karbon dioksitin bir zelliinden bahsetmek gerekir. Kat karbon dioksit kuru buz olarak bilinir ve atmosferik basn altnda kuru
buzun s almasna izin verilirse erimedii ancak buharlaflt grlr. rnein kuru buzun basn ve scakl fiekil 7.11 b deki diyagramda H noktasnda olsun. Kuru buz, zerindeki basn 1 atm de sabit tutularak snmasna izin verilirse scakl A noktasndaki scakla ulafltnda kat CO2 ile CO2 buhar denge halindedir.
Yani bu noktada kat CO2 sblimleflir. Eer sistem s almaya devam ederse sonuta, rnein I noktasnda, CO2 buhar oluflur. Sv CO2 elde edebilmek iin basncn
mutlaka l noktann basnc olan 5,11 atmosferin stnde ve scakln uygun
bir aralkta olmas gerekir. rnein J noktasndaki kuru buz, zerindeki basn deifltirilmeden s alrsa K noktasnda erir, L noktasnda svdr, M noktasnda buharlaflr ve N noktasnda buhardr.
Bir maddenin scakl sabit tutulup basnc deifltirilirse o maddenin farkl kararl fazlarna ulafllabilir. rnein O noktasnda kat CO2 zerindeki basn dflrldnde, P noktasnda erir, R noktasnda svdr, S noktasnda buharlaflr ve U
noktasnda buhardr.
Faz diyagramlar kullanlarak bir maddenin sabit bir scaklkta zerindeki basncn deiflimine bal olarak hangi fazda bulunabilecei ve zerindeki basn sabit
tutularak scaklk deifltiinde hangi fazda olaca bulunabilir. fiphesiz hem scakl hem de basnc ayn anda deifltirip faz diyagramnda sistemi bir fazdan
baflka bir faza veya fazlara gtrmek mmkndr.
KATILAR
Katlar kendilerini oluflturan atomlarn, molekllerin veya iyonlarn dzenli boyutlu bir yapda bulunmas nedeniyle belli hacim ve biime sahip maddelerdir. eflitli tr katlar arasnda gzlenen davranfl farkllklar, katlar oluflturan atom, molekl veya iyonlar bir arada tutan ban veya etkileflimin tr ile bunlarn yapsal
dizilifl biiminin sonucudur.
Katlar kristal veya amorf (kristal olmayan) yapda bulunurlar. Kristal bir kat,
belirli pozisyonlarda bulunan atom, iyon veya molekllerden oluflur. Bunlar belirli scaklkta erir. Ayrca ou olduka parlaktr. fieker, buz, tuz, elmas, kuvartz, demir, bakr gibi maddeler kristal katlara rnek olarak verilebilir.
Amorf katlar ise dzensiz bir yapdadr ve belirli flekilleri ve erime noktalar
yoktur. Amorf katlara kauuk, cam, plastik rnek olarak verilebilir. Bu nitede sadece kristal katlar zerinde durulacaktr ve kat kelimesi ile kristal kat kastedilecektir.
En Sk stiflenme
Katlarn yapsn anlayabilmek iin kat iinde atomlarn, molekllerin veya iyonlarn dzenlenmelerini (dizilifllerini) bilmemiz gerekir. Anlafllmas kolay olmas nedeni ile ilk nce metalik katlarn yaplar zerinde duralm. Metalik katlar atomlardan
oluflmufllardr ve atomlarda efl kreler olarak dflnebiliriz. Atomlarn en sk istif-
177
lenmifl olduu yapda aralarndaki boflluk oran en az ve komflu atom says maksimumdur. Bu durumda her atom efl kre gibi dflnldnde kendisiyle ayn tabakada olan alt baflka atoma temas eder. Bunun flekli aflada verilmifltir.
Bu flekilde dizilmifl atomlardan oluflan tabakaya A tabakas diyelim. A tabakasnda en sk dzenlenmifl halde bulunan atomlarn says iki ynde arttrlabilir. Bir
kristal, st ste gelmifl bu flekildeki tabakalardan oluflur. Tabakalardaki atomlarn
birbirlerine gre en sk istiflenmesinde yani st ste yerleflmesinde belirli bir dzen vardr. Yukarda gsterdiimiz A tabakasnn stne gelen ikinci tabaka (B tabakas) atomlar en sk istiflenmede, A tabakas atomlarnn arasnda kalan ukurlarn zerine denk gelecek flekilde yerleflmek durumundadrlar. A ve B tabakalarnn en sk istiflenmede st ste yerleflmesi aflada verilmifltir.
A tabakas
B tabakas
En sk istiflenmede nc tabaka atomlarnn yerleflimi iin iki olaslk vardr.

Birinci olaslkta nc tabaka atomlar, birinci tabakadaki (A tabakasndaki)
atomlarn tam zerine gelecek flekilde yerleflebilirler. Bu durumda nc tabakada atomlar A tabakasndaki atomlar ile ayn tabaka konumunda olurlar yani birinci ve nc tabakalar ayndr. Bu sk istiflenmede tabaka dizilimi ABABAB.....
fleklinde devam eder ve bu dzenlenme aflada verilmifltir. Tabakalarn biim olarak bu dzenine hekzagonal sk istiflenmifl yap denir. Magnezyum ve inko
bu yolla kristallenen metallere rnek olarak verilebilir.
A tabakas
A tabakas
B tabakas
En sk istiflenmeye gnlk
yaflamda rnek olarak
tezgahta st ste dizilmifl
portakallar dflnebilirsiniz.
178
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Genel Kimya
kinci olaslk ise nc tabaka atomlarnn birinci tabakada (A tabakasnda)

bulunan, ancak B tabakas atomlarnn zerlerine oturmad ukurlarn tam zerine denk gelecek flekilde yerleflmeleridir. Bu durumda nc tabaka (buna C tabakas diyeceiz)
atomlar A tabakas atomlarnn dorudan zerine yerleflmemifl
SIRA SZDE
olur. Bir baflka deyiflle, nc tabakann atomlar ne A tabakasnn ne de B tabakasnn atomlarnn dorudan zerinde olacak flekilde yerleflirler. Bu dzenlemeD fi sk
N E L istiflenmifl
M
ye de kbik
yap denir ve bu dzenlenme aflada verilmifltir.
Kbik sk istiflenmifl yapda atomlar ABCABCABC..... tabaka srasnda dzenlenirler. Atomlarn
S Okbik
R U sk istiflenmifl yapsnn birim hcresi yzey merkezli kbik
hcredir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

A tabakas
AMALARIMIZ
C tabakas
B tabakas
K T A P
K T A P
TELEVZYON
Her iki tip istiflenmede atomlarn en sk istiflenebilecei yaplardr. En sk istiflenT E Lhcrenin

E V Z Y O N %74,04 atomlarca doldurulur. Birim hcre ileriki konuda
mede birim
anlatlmfltr.
NTERNET
Bir internet Narama

close packed structure veya close packing terimlerini giT E R N Emotoruna
T
rerseniz bu konu ile ilgili ok sayda grsele ulaflrsnz.
Koordinasyon Says
Belirli bir kristal yapda bulunan bir atom, iyon veya molekln en yakn komflularnn saysna koordinasyon says denir. Hekzagonal ve kbik sk istiflenmelerin her ikisinde de her atom kendi tabakasndaki 6, st tabakadaki 3 ve alt tabakadaki 3 atoma komfludur. Bu durumda her iki istiflenmede de her atomun 12 en
yakn (temas halinde olduu) komflusu vardr; dolaysyla bu iki istiflenmede koordinasyon says 12 dir. Efl kreleri koordinasyon says 12 den byk olacak flekilde birlikte istiflemek mmkn deildir. En sk istiflenme olmayan yaplardaki
koordinasyon saylarna takip eden konuda deinilecektir.
Kristal rg ve Birim Hcre

Kristal bir katy oluflturan atom, molekl veya iyonlarn belirli bir dzende boyutta tekrarlanmas sonucu oluflan yapya kristal rgs denir. Kristal bilefliklerin
temel olarak 7 tr kristal rgs vardr. Bu nite kapsamnda sadece kbik kristal
rg yaps anlatlacaktr.
Kristal rgy tanmlayan yani kristalin tm zelliklerini taflyan en kk birime birim hcre denir. Aflada boyutta tekrarlayan kbik bir kristal rgde
birim hcre grlmektedir.
179
Kbik kristal rg yapsnda basit kbik (bk), i merkezli kbik (imk) ve yzey merkezli kbik (ymk) olmak zere 3 eflit birim hcre vardr (fiekil 7.12). Bu
hcrelerin iinde en basit olan basit kbik birim hcredir ve bu hcrede atomlar
kpn sadece kflelerinde bulunurlar. Basit kbik hcrede koordinasyon says 6
dr ve birim hcrenin sadece yaklaflk %52 si atomlar tarafndan doldurulur. Bu nedenle basit kbik yap en sk istiflenmifl yap deildir. merkezli kbik birim hcSIRA SZDE
rede, atomlar kpn kflelerinde ve merkezinde (1 atom) bulunur.
merkezli kbik yap da basit kbik yap gibi en sk istiflenmifl yap deildir. nk koordinasyon says 8 olan bu dzenlenmede birim hcre etkin bir flekilde
D fi doldurulmamflNELM
tr ve birim hcrenin yaklaflk %68 i doludur. Demir, sodyum ve potasyum bu yolla kristallenen metallere rnek olarak verilebilirler. Yzey merkezli kbik birim
S O R U
hcrede ise kpn kflelerinin yan sra kpn her yznde de bir atom bulunmaktadr. Yzey merkezli kbik birim hcrenin, kbik sk istiflenmifl yapya karfllk gelen en sk iki istiflenmeden biri olduunu grmfltk. D K K A T
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
fiekil 7.12
SIRA SZDE
AMALARIMIZ

K T A P
SIRA b.
SZDE
a. Basit Kbik,
Merkezli Kbik,
c.Yzey Merkezli
Kbik Birim
AMALARIMIZ
Hcreler
TELEVZYON
N T Egirerseniz
RNET
Bir internet arama motoruna unit cell veya cubic unit cell terimlerini
bu konu ile ilgili ok sayda grsele ulaflrsnz.
Birim Hcredeki Atom Says

Birim hcrede ka tane atom olduu belirlenirken atomlarn komflu birim hcreler tarafndan da paylaflld gzden karlmamaldr. rnein, bir birim hcrenin
merkezindeki bir atom tamamen o hcreye ait iken kpn yznde bulunan bir
atom ise iki birim hcre arasnda paylafllr ve dolaysyla bu atomun sadece yars
bir birim hcreye aittir. Birim hcrenin kflesinde bulunan her atom, komflu 8 hcre tarafndan paylaflldndan kfledeki atomlarn her birinin sadece 1/8 i ilgili birim
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
180
Genel Kimya
hcreye aittir. Kbik hcrenin kenarlarnda bulunan atomlar ise komflu drt birim
hcre arasnda paylafllr ve kenar atomlarnn 1/4 i birim hcreye aittir (izelge
7.2).
izelge 7.2
Birim Hcrede
Bulunan Bir
Atomun Kesirleri
RNEK
Birim hcredeki konumu
Birim hcreye katks
Merkez
Yzey
1/2
Kenar
1/4
Kfle
1/8
Yzey merkezli kbik (ymk) bir birim hcredeki atom saysn hesaplaynz.
zm:
ymk birim hcrede 8 atom kpn kflelerinde 6 atom kpn yzlerinde yer alr.
Bu atomlarn birim hcrede bulunan ksmlar (kesirleri) kflelerdekiler iin 1/8,
yzdekiler iin 1/2 dir. O halde
Kflelerde
Yzeylerde
: 8 x 1/8 = 1 atom
: 6 x 1/2 = 3 atom
Yzey merkezli kbik birim hcrede toplam 4 atom bulunur.

SIRA SZDE
D fi N E L M
RNEK
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
merkezli SIRA
kbikSZDE
birim hcrede bulunan atom saysn hesaplaynz.
D fi N E144
L M pm olan gmfl yzey merkezli kbik yapda kristallenir. GAtomik yarap
mfln younluunu hesaplaynz.
S O R U
zm:
Yzey merkezli
kbik birim hcrede 4 atomun yer aldn yukardaki rnekte bulDKKAT
mufltuk. Younluu bulmak iin birim hcrenin ktlesi ile hacmini belirlemek gerekir. Yzey merkezli kbik birim hcrede, birim hcrenin hacmi ile atom yaraSIRA SZDE
p arasndaki iliflki flu flekilde bulunur.
AMALARIMIZ
r
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
2r
N T E R N E T kflegenin uzunluu, atomik yarap r nin 4 katdr. Pisagor

Kpn bir yzndeki
teoreminden
181
( 4r )
= a2 + a2
a=2 2 r
olur. Kbik birim hcrenin hacmi;
V = a3 = 2 2 r
) = (2
2 144 1010 cm
= 6, 7565 10023 cm 3
Bir Ag atomunun ktlesi mol ktlesi ve Avogadro saysndan bulunabilir.

Bir Ag atomun ktlesi =
107, 87 g / mol
23
6, 022 10 atom / mol
= 1, 79131022 g / atom
4 atom
= 7, 16511022 g / birim hcre
Birim hcrenin ktlesi = 1, 79131022 g / atom
1 birim hcre
Gmfln younluu; d =
7, 16511022 g
m
=
= 10, 60 g cm3
V
6, 7565 1023 cm 3
olarak bulunur.
Younluu 10,2 g cm-3 olan molibden (Mo) i merkezli kbik yapdaSIRA
kristallenir.
Buna gSZDE
re Mo in atomik yarapn hesaplaynz.
X-Iflnlar Krnm
D fi N E L M
D fi N E L M
Kristal ierisinde atom, iyon veya molekllerin ne flekilde dzenlendii X-flnlar

krnm yntemiyle belirlenebilir. Bir kristale belirli alarda X-flnlar
S O R U uygulandnda, atom byklkleri, atomlar arasndaki boflluklar ve kristalin eflitli ynlerindeki elektron younluklar bulunabilir. Bu yntemde X-flnlar demeti bir yzeye
DKKAT
sabitlenmifl kristal zerine gnderilir. Kristaldeki atomlar gelen flmann bir ksmn absorblar ve sonra yeniden yayarlar. Bu iflleme X-flnlarnn salmas denir. SaSZDE
lan X-flnlarnn en fliddetli olduu gelme as () belirlenirSIRA
ve X-flnlarnn
dalgaboyu bilinirse, atom dzlemleri arasndaki uzaklk (d) Bragg eflitlii olarak bilinen afladaki eflitlik kullanlarak hesaplanabilir.
AMALARIMIZ
2d sin = n
(n=1,2,.....)
Katlardaki Balanmalar

K T A P
Kristal katlarn erime noktas, sertlik, s ve elektrik iletkenlikleri gibi fiziksel zellikleri hem katdaki atomlarn, molekllerin veya iyonlarn dzenlenmelerine hem
E L E V Z Y O N kuvvetlede bunlar arasndaki ekim kuvvetlerine baldr. PartikllerT arasndaki
rin trne gre katlar; metalik katlar, iyonik katlar, molekler katlar ve kovalent (rg) yapl katlar olarak snflandrlr.
Metalik Katlar
SIRA SZDE
NTERNET
Metalik bir katda, deerlik elektronlar ait olduklar ekirdeklerden bamsz hareket edebilmektedir. Bu nedenle metalik katda yap elektron denizinde bulunan metal katyonlar fleklinde dflnlebilir. Elektronlarn hareketlilii metalik katlarn s
ve elektrii iyi iletmesini salar. Metalik katlarn erime ve kaynama noktalar yksek
olup dvlebilir ve ifllenebilirler. Bu katlarn sertlikleri deifliklik gstermektedir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
182
Genel Kimya
yonik Katlar
yonlardan oluflan ve kuvvetli iyonik balar ile bir arada bulunan katlara iyonik
katlar denir. yonik kristallerde birim hcre yaps katyon ve anyonlarn yaraplarnn oranna ve yklerine ballk gsterir. yonik katlar sert ancak krlgandrlar. Bir svda zldkleri zaman elektrii iyi iletmelerine ramen kat halde iletmezler. yonik kristallere rnek olarak sodyum klorr (yemek tuzunu) verebiliriz. NaCl kristali yzey merkezli kbik yapdadr ve her iyon alt tane zt ykl
iyonla evrelenmifltir. Yani bir Na+ iyonu alt Cl- iyonuna komfludur; ya da tersi. Bu
nedenle her iki tr iyonunda koordinasyon says altdr.
Molekler Katlar
London kuvvetleri, dipol-dipol ve hidrojen balar gibi moleklleraras kuvvetlerle bir arada tutulan molekllerden oluflan katlara molekler katlar denir. London kuvvetlerinin etkin olduu kuru buz (kat CO2) ve naftalin (C10H8) gibi polar
olmayan maddelerin kristalleri; London kuvvetleri ve dipol-dipol kuvvetlerinin etkin olduu kat SO2 gibi polar molekllerin kristalleri ve London kuvvetleri, dipoldipol kuvvetleri ve hidrojen balarnn etkin kuvvet olduu H2O (buz), NH3 ve HF
katlarnn kristalleri molekler katlara rnek olarak verilebilir. Bu moleklleraras kuvvetler kovalent ba ve iyonik baa gre ok zayf olduklarndan, molekler
katlarn erime noktalar dflk (genellikle 100 C n altnda) ve yumuflaktrlar.
Kovalent (rg) Yapl Katlar

Allotrop; ayn elementin ayn
fiziksel halde farkl
formlarna (farkl molekl
yaplarna) denir.
Atomlarn komflu atomlarla elektronlarn ortaklafla kullanmasyla oluflan boyutlu rg yapl katlara kovalent katlar denir. Kristal boyunca 3 boyutta uzanan
bu kovalent balar bu katlar olduka sert ve yksek erime noktasna sahip yapar.
rg (flebeke) yapsndaki katlarn en iyi bilinen iki rnei karbonun allotroplar
olan elmas ve grafittir.
183
zet
Moleklleri bir arada tutan ve molekllerin oluflturduu
maddenin birok zelliinden sorumlu olan etkileflimlere (kuvvetlere) moleklleraras kuvvetler denir. Moleklleraras kuvvetler, van der Waals kuvvetleri olarakta
bilinmektedir. Bunlar dipol-dipol kuvvetleri, London
kuvvetleri ve hidrojen balardr. Dipol-dipol kuvvetleri polar molekller arasnda oluflur. London kuvvetleri
polar, apolar btn molekller arasnda gzlenen bir
moleklleraras kuvvettir. Hidrojen balar N, O ve F
atomlarna dorudan bal olan hidrojen atomlar ile dier molekllerin N, O ve F atomlar arasnda gzlenir
ve dier iki etkileflimden daha kuvvetlidir. Moleklleraras kuvvetler kimyasal balarn kuvvetine gre olduka zayftr. Moleklleraras kuvvetlerin bykln etkileyen faktrler etkileflimin trne gre deiflir. Dipoldipol kuvvetleri molekln polarlaflmas ne kadar fazla
ise o kadar kuvvetlidir. London kuvvetleri ise molekl
ktlesi ve molekl geometrisine bal olarak deiflir.
Hidrojen balarnn kuvveti atomlarn elektronegatiflii
ve ba yapma saysna gre deiflir.
Svlarn en nemli iki zellii viskozite ve yzey gerilimidir. Viskozite bir svnn akmaya karfl gsterdii direntir. Moleklleraras kuvvetleri ve molekl ktlesi
byk olan svlarn viskoziteleri byktr. Yzey gerilimi ise bir svnn yzeyini birim alan kadar arttrmak
iin gereken enerji miktardr. Kuvvetli hidrojen ba
yapan svlarn yzey gerilimi byktr. Svlardaki benzer moleklleri birbirine balayan moleklleraras kuvvetlere kohezyon kuvvetleri denir. Bir maddeyi bir yzeye balayan moleklleraras kuvvetlere ise adezyon
kuvvetleri denir.
Maddeler temel olarak fazda bulunur; kat, sv ve
gaz. Kat haldeki bir maddenin scakl birim zamanda
sabit miktarda enerji (s) verilerek arttrldnda bu
maddenin kat fazdan sv ve gaz faza geiflinin zamana
karfl scaklk grafii izilirse bu maddeye ait snma erisi elde edilir.
Belli bir scaklkta sv ile buhar fazlar arasndaki younlaflma ve buharlaflma hzlar eflit hale geldiinde dinamik bir dengeye ulafllr. Bu denge durumundaki svnn buhar basncnn deeri o svnn o scaklktaki
buhar basncdr. Buhar basnc scakln artmasyla
artar. Eer bir svnn buhar basnc-scaklk deerleri
iin lnP-1/T grafii izilirse bir doru grafii elde edilir
ve bu doruyu veren denklem Clausius-Clapeyron
denklemidir.
Maddenin herhangi bir basn ve scaklkta hangi fazda

olduu, farkl fazlar arasnda hangi koflullarda dengenin olufltuu konusunda bilgi veren grafiklere faz diyagramlar denir. Faz diyagramlar zerindeki eriler
erime, buharlaflma ve sblimleflme erileridir. Bu eriler zerinde madde iki faz arasnda denge halinde bulunur. erinin kesifltii noktaya l nokta denir ve
maddenin faznn denge halinde bulunduu bir noktadr. Sv ve buhar fazlar arasndaki faz snrn kaybolduu (bittii) noktaya kritik nokta denir.
Katlar kristal ve amorf (kristal olmayan) olmak zere
iki trde dzenlenirler. Kristal katlarda atomlarn belirli bir dzende dzenlenmesi katnn yapsn ve fiziksel
zelliklerini belirler. Kristal rgy tanmlayan yani
kristalin tm zelliklerini taflyan en kk birime birim
hcre denir. Birim hcre yaplarndan biri de kbik yapdr. Atomlarn kbik birim hcrede yerleflimine gre
basit kbik, i merkezli kbik ve yzey merkezli kbik
olmak zere tr birim hcre modeli oluflur. Birim
hcredeki atom says atomlarn hcreye katklarna
gre belirlenir. Katlarda en sk istiflenme hekzagonal
sk istiflenme ve kbik sk istiflenme halinde olabilir.
Atomlarn kbik sk istiflenmifl yapsnn birim hcresi
yzey merkezli kbik hcredir. En sk istiflenmede birim hcrenin %74,04 atomlarca doldurulur. Belirli bir
kristal yapdaki bir atom, iyon veya molekln en yakn komflularnn saysna koordinasyon says denir.
Kristal katlarn yaps X-flnlar krnm yntemi ile belirlenir ve katda bulunan atom, iyon veya molekllerin
trne gre katlar; metalik katlar, iyonik katlar, molekler katlar ve kovalent (rg) yapl katlar olarak
snflandrlr.
184
Genel Kimya
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki bilefliklerden hangisinin kaynama noktasn en dflktr?
a. PH3
b. H2S
c. H2O
d. SiH4
e. HBr
2. Afladaki molekllerden hangisinde London Kuvvetleri daha gldr?
a. CH4
b. CH3CH3
c. CH3CH2CH2CH3
d. CH3CH2CH2CH2CH3
e. CH3CH2CH2CH2CH2CH3
3. Afladaki maddelerin hangisi hidrojen ba yapabilir?
a. (CH3)3N
b. CH3OCH3
c. CH3CH2OH
d. CH3CH2F
e. CH3CH3
4. Bir svnn yzeyini birim alan kadar artrmak iin
gereken enerjiye ne ad verilir?
a. Buharlaflma ss
b. Viskozite
c. Kapiler etki
d. Yzey gerilimi
e. Erime ss
5. 0 C deki 64,0 g buzu 75 C de suya dnfltrmek
iin gereken enerji ka kJ dr? (Spesifik s (su) = 4,18
J/g C, buzun erime ss= 334 J/g)
a. 10,1
b. 20,7
c. 31,4
d. 41,4
e. 65,8
6. I.
Moleklleraras kuvvetler
II.
Scaklk
III. Atmosfer basnc
IV. Svnn hacmi
V.
Svnn miktar
Bir svnn buhar basnc yukardakilerden hangilerine baldr?
a. I ve II
b. II ve III
c. I, II ve IV
d. I, II ve V
e. I, II, III, IV ve V
7. Bir faz diyagramnda faz snrnn kesifltii noktaya ne ad verilir?
a. Kritik nokta
b. Erime noktas
c. l nokta
d. Kaynama noktas
e. Younlaflma noktas
8.
1 atm
Kat
Sv
Gaz
P
0
10 20 30 40 50 60
T (C)
Yukarda bir A maddesine ait faz diyagram verilmifltir.

25 C ve 1 atm basnta maddenin kararl faz veya fazlar afladakilerden hangisinde verilmifltir?
a. Sv
b. Kat
c. Kat-sv denge halinde
d. Sv-gaz denge halinde
e. Gaz
9. Yzey merkezli kbik birim hcrede bulunan atom
says afladakilerden hangisidir?
a. 2
b. 3
c. 4
d. 6
e. 12
185

10. Katlarla ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Kbik birim hcrede kpn kflelerinde bulunan atomlarn birim hcreye katks 1/8 dir.
b. Kovalent yapl katlarda London kuvvetleri, dipoldipol ve hidrojen balar ile bir arada bulunur.
c. yonik katlarda pozitif metal atomlarnn etraf
deerlik elektronlar ile sarldr.
d. En sk istiflenmifl yapda bir atomun koordinasyon says 8 dir.
e. merkezli kbik yap en sk istiflenmifl yapdr.
1. d
2. e
3. c
4. d
5. d
6. a
7. c
8. a
9. c
10. a
Yantn yanlfl ise, Moleklleraras Kuvvetler

konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantn yanlfl ise, Svlarn zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantn yanlfl ise, Faz Deiflimleri konusunu
Yantn yanlfl ise, Svlarn Buhar Basnc konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantn yanlfl ise, Faz Diyagramlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantn yanlfl ise, Faz Diyagramlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantn yanlfl ise, Katlar konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantn yanlfl ise, Katlar konusunu yeniden
gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
H2O, dipol momenti en byk olan molekl olduu
iin moleklleri arasndaki dipol-dipol etkileflmeleri en
byk olan bilefliktir.
Sra Sizde 2
Etanoln yapsnda bulunan -OH, su moleklleri ile
hidrojen ba yapabilmesini salar. Ayrca etanol moleklleri ile su moleklleri arasnda dipol-dipol kuvvetleride vardr. Etanol-su moleklleri arasndaki etkileflimler suyun ve etanoln kendi moleklleri arasndaki etkileflimlere benzedii iin etanol su iinde znr.
Sra Sizde 3
Viskozite moleklleraras kuvvetlerin gcne, molekln byklne ve scakla baldr.
186
Genel Kimya
Sra Sizde 4
ln
ln
P2
P1
H b T2 T1
R T2 T1
333K 350 K
H b
0, 593 atm
1
1 atm
8, 314 J K mol 333K 350K
H b = 29786 J mol1 29, 8 kJ mol1
Sra Sizde 5
Kflelerde : 8 x 1/ 8 = 1 atom
Merkezde : 1 x 1 = 1 atom
Toplam = 2 atom i merkezli kbik birim hcrede bulunur.
Sra Sizde 6
merkezli kbik birim hcrede hacim kflegeni c = 4r
dir. Yzey kflegeni b ve kpn kenar a ise c2 = b2+a2
iliflkisi yazlabilir. Buradan (4r)2 = a2+a2+a2 olur. Bu durumda birim hcrenin kenar uzunluu-yarap iliflkisi
a=
4r
3
olur.
Buna gre birim hcrenin hacmi,
4r 3
V = a 3 = dir.
3
Birim hcrenin ktlesi
95, 94 g / mol
( 2 atom / birim hcre)

=
6, 022 1023 atom / mol
= 3,186 1022 g / birim hcre
m
m
d=
=
V
4r 3

3
10, 2 g / cm 3 =
3, 186 1022 g
4r 3

3
r = 1, 36 10-8 cm = 136 pm
olarak bulunur.

Chemistry: The central science (8th ed.). Upper Saddle River NJ: Prentice Hall.
Chang, R. (2002). Chemistry (7th ed.). Boston: McGrawHill.
Petrucci, R. H. & Harwood, W. S. (1997). General chemistry: Principles and modern applications (7th ed.).
Genel Kimya: lkeler ve modern uygulamalar [General Chemistry: Principles and modern applications
Ankara: Palme.
Kaye, G. W. C. & Laby, T. H. (1995). Tables of physical
and chemical constants (16th ed.). London: Longman.
GENEL KMYA
Amalarmz


znme olayn aklayabilecek,
znrle scakln ve basncn etkisini tartflabilecek,
Deriflim birimlerini tanmlayabilecek,
Belli deriflimde zelti hazrlamak iin gerekli hesab yapabilecek,
Deriflim problemlerini zebilecek,
Bir zeltide zcnn buhar basncnda dflmeyi aklayabilecek,
Bir zeltinin donma noktas alalmasn ve kaynama noktas ykselmesini
tartflabilecek,
Osmotik basn oluflumunu ifade edebilecek,
Koligatif zelliklerle ilgili problemleri zebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
znme
Henry Yasas
Koligatif zellikler
zelti
Ksmi Buhar Basnc
Osmotik Basn
znen
znrlk
zc
Molarite
Mol Kesri
Molalite
Doymufl zelti
deal zelti
Ktle Yzdesi
Raoult Yasas
erik Haritas
Genel Kimya
zeltilerin
Fiziksel zellikleri
ZELTLER
DERfiM BRMLER
SIVI ZELTLERN BUHAR
BASINCI
KOLGATF ZELLKLER
zeltilerin Fiziksel
zellikleri
ZELTLER
Gnlk yaflamda kullandmz maddelerin ounun saf maddelerin karflm olduunu ve karflmlarnda homojen ve heterojen olmak zere ikiye ayrldn nite
1 de grmfltk. Homojen karflmlar zelti olarak da isimlendirilirler. zeltiyi
oluflturan maddelerin her birine zeltinin bilefleni, miktarca fazla olan bileflene
zc, az olana ise znen denir. Bir zeltide znenin says birden fazla
olabilir. zeltilerdeki zc genellikle zeltinin fiziksel halini, yani zeltinin
sv m, kat m, gaz m olacan belirler.
zelti ifadesini genelde sv zeltilerden bahsederken kullanrz. Ancak zeltiler gaz veya kat halde de olabilirler. Hava gaz zeltilere; bronz, lehim gibi
metal alaflmlar metal zeltilere rnek olarak verilebilir. Bu nitede sv, zellikle sulu zeltilerin zellikleri zerinde duracaz. Sulu zeltilerde zc sudur.
zelti Oluflum Sreci: zc-znen Etkileflimleri

zelti en az iki madde (bileflen) ierir. ki bileflenli bir zeltide bir madde dier
madde ierisinde tamamen (homojen bir flekilde) dalmfltr. zelti oluflum srecine yani bir maddenin dier madde iinde homojen dalma srecine znme
denir. Belli bir zcde bir maddenin znrl zcnn yapsna, znenin yapsna, scakla ve ayrca gazlarda basnca bal da deiflir.
Bildiiniz gibi her trl iki maddeyi karfltrdmzda zelti elde edemeyebiliriz. rnein sv ya, benzin gibi gnlk yaflamda karfllafltmz baz maddeler
su iinde znmez. Buna karfllk fleker, yemek tuzu, metanol, aseton su iinde
kolaylkla znr. Eer zneni sv ya veya benzin olan bir zelti hazrlamak istersek bunlar hekzan veya benzeri bir zc de zmemiz gerekir. O zaman flu soruyu sorabiliriz: Bir znmenin olup olmayacan ne belirlemektedir? znmenin olup olmayacan bileflenlerin kendi moleklleri arasndaki etkileflim kuvvetleri (moleklleraras kuvvetler) ile zelti oluflmas halinde iki bileflenin moleklleri arasnda oluflan moleklleraras kuvvetlerin nitelii ve nicelii belirler. Yani bir karflmda zc-zc, znen-znen ve zc-znen etkileflimleri birbirine benzer ise znmenin gerekleflmesi yani zelti
oluflmas beklenir. fiimdi zelti oluflum srecini moleklleraras etkileflim kuvvetlerini gz nne alarak bir rnek zerinden inceleyelim. Su (H2O)-metanol
190
Genel Kimya
Bir zeltide tr etkileflim

vardr. Bunlar
zc-zc
znen-znen
zc-znen
etkileflimleridir.
(CH3OH) karflmlar her bileflimde zelti oluflturur. Bunun nedeni hem suyun
hem de metanoln ayn tr van der Waals (dipol-dipol, H-ba ve London dispersiyon) kuvvetlerine sahip olmasdr. Su ve metanoldeki O-H grubu (ba) sadece polar deil ayn zamanda hidrojen ba da oluflturabilen bir gruptur. CH3OH
ve H2O moleklleri kendi aralarnda hidrojen ba yapmalarnn yan sra zeltide birbirleri arasnda da hidrojen ba yaparlar. Molekllerin hidrojen ba
oluflturabilmelerinden ve polarlklarndan dolay zc-zc, znen-znen ve zc-znen kuvvetleri, CH3OH-H2O karflmlarnda birbirinden pek
farkl deildir. Bu nedenle de metanol ve su her oranda birbirleriyle karflarak
zelti oluflturur.
Buna karfllk su-oktandan oluflan bir karflm, zelti (homojen karflm)
oluflturmaz. Sonuta bu karflm heterojendir. nk su molekllerinin aralarnda gzlenen dipol-dipol, H-ba etkileflimleri sekiz karbonlu bir hidrokarbon
olan oktan moleklleri arasnda bulunmaz. Bu nedenle su ve oktan molekllerinin kendi aralarndaki etkileflimler benzer olmadndan znme gerekleflmez.
fiimdi de suda zndklerinde iyon oluflturan maddelerin znrlklerini
grelim: rnek olarak sodyum klorrn suda znmesini verelim. Bildiiniz
gibi iyonik bir kat olan sodyum klorr (NaCl, yemek tuzu) suda kolayca znr. nk NaCl bilefliini oluflturan Na+ ve Cl- iyonlar ile polar H2O moleklleri arasndaki ekim kuvvetleri NaCl bilefliinin kristal (rg) enerjisini yenecek byklktedir. NaCl suya konduu zaman, NaCl kristalinin yzeyinde bulunan Na+ ve Cl-iyonlar su moleklleri ile etkileflir. Su moleklleri, ksmi negatif yke sahip oksijen atomlar tarafndan (ucundan) Na+ iyonlarna doru ynlenirler yani su moleklleri ile Na+ iyonlar arasnda dipol-katyon etkileflimi gerekleflir. Benzer flekilde su molekllerinin ksmi pozitif yke sahip hidrojen
atomlar ile klor iyonlar arasnda dipol-anyon etkileflimi olur (fiekil 8.1). Na+ ve
Cl- iyonlar ile H2O moleklleri arasndaki iyon-dipol etkileflimleri, kristal flebekede bu iyonlar bulunduklar konumlardan ekebilecek yani kristal flebekeden
ayrabilecek derecede kuvvetlidir. Bunun sonucu Na+ ve Cl- iyonlar kristalden
ayrlr ve bu iyonlarn evresi su moleklleri tarafndan sarlarak znme gerekleflmifl olur. Kristalden znme sreci ile zeltiye gelen bir iyonun, elektrostatik etkileflimle birka zc molekl ile sarlmasna solvasyon (solvatize olma) denir. zc su olduu durumda solvasyon, hidratlaflma (hidratize
olma) olarak adlandrlr. fiekil 8.1 de hidratlaflmfl Na+ ve Cl- iyonlar flematik
olarak gsterilmifltir. Solvatize veya hidratize olmufl iyonlar kendileriyle etkileflimde olan zc moleklleri ile birlikte hareket ederler.
znrlk ile ilgili olarak moleklleraras etkileflim kuvvetleri benzer olan
maddeler birbiri iinde znme eilimindedirler fleklinde bir genelleme yaplabilir. Bu genelleme; benzer benzeri zer diye de ifade edilir. Bu durumda apolar
maddeler apolar zclerde, iyonik ve polar maddeler polar zclerde daha
kolay ve ok znrler. Elmas ve kuartz gibi a rgl katlar, balarnn kuvvetinden dolay ne polar ne de apolar zclerde znrler.
Oktan (C8H18) benzinin ana

bileflenidir.
191
8. nite - zeltilerin Fiziksel zellikleri
fiekil 8.1
Sodyum Klorr
veya Benzeri
yonik Bir
Katnn Suda
znme Sreci
zelti Oluflumundaki Enerji Deiflimleri

znme sreci ekzotermik veya endotermik olabilir. Bir maddenin bir molnn
ok seyreltik bir zelti oluflturmak zere znmesi srasnda alnan (absorplanan)
veya salnan (aa kan) sya zelti entalpisi denir. zc ve znen molekllerinin veya iyonlarnn karflabilmesi iin zc molekllerinin kendi arasndaki ve znen molekllerinin veya iyonlarnn kendi arasndaki ekim kuvvetlerinin
yenilmifl olmas gerekir. Bu ekim kuvvetlerini yenme sreci endotermiktir ve enerji gerektirir. fiekil 8.2 deki H1 ve H2 pozitif deerlere sahiptir. Buna karfllk karflma nedeniyle oluflan znen-zc ekim kuvvetleri enerji aa karr ve bu sre ekzotermik bir sretir, yani H3 negatiftir. zeltinin entalpisi (ss), bu endotermik ve ekzotermik srelerin entalpilerinin (slarnn) byklne baldr.
fiekil 8.2
zelti
Oluflumundaki
Sre
192
Genel Kimya
Bu durumda bir zelti oluflurken meydana gelen toplam entalpi deiflimi

(Hzelti) entalpinin toplamna eflit olur.
Hzelti = H1 + H2 + H3
zelti, saf maddeye gre

daha dzensiz (karmaflk,
kaotik) bir yapdr.
Dzensizlik entropi kavram
kapsamnda incelenen bir
konudur.
Bu entalpi deerinin toplamnn sonucu yani Hzelti pozitif veya negatif

olabilir. rnein magnezyum klorrn (MgCl2) suda znme sreci ekzotermiktir
ve MgCl2 suya eklendii zaman zelti olduka snr (Hzelti = -155 kJ/mol). Bunun aksine, potasyum klorrn (KCl) suda znmesi endotermiktir (Hzelti = 16
kJ/mol). Buradan da grld gibi, zelti entalpileri negatif deerler olabildii gibi genellikle ok byk deerler olmasa da pozitif deerlerde olabilmektedir.
Doada kendiliinden yryen sreler enerjilerini azaltacak ve dzensizliklerini (karmaflklklarn) arttracak ynde gitme eilimindedirler. Yani byle srelerde hem enerji hem de madde dalma eilimindedir. Bu nedenle ekzotermik
znme sreleri, hem enerjinin azalmas hem de zelti oluflumu ile daha dzensiz bir yapya ulafllmas nedeniyle kendiliinden gerekleflir. Endotermik znme srelerinde ise sistemin enerjisi artmaktadr. Bu durumda znmeyi yrten olgu sistemin dzensizliindeki artfltr. Eer byle bir durumda znme
gerekleflmiflse ulafllan dzensizlik sistemin enerjisindeki artfl karfllayabilmifl
demektir.
Eer znme iin gerekli znme entalpisi pozitif ve byk bir deer ise bu
durumda zelti oluflmaz. rnein su gibi polar bir svnn, oktan (C 8H18) gibi
apolar bir sv ile neden zelti oluflturamadn flu flekilde aklayabiliriz: Su moleklleri birbirleri ile kuvvetli hidrojen ba ve dipol-dipol etkileflimleri gsterir.
Polar su moleklleri ile apolar oktan (C8H18) moleklleri arasndaki etkileflim kuvvetleri su molekllerinin kendi aralarndaki etkileflimlere benzemez ve bu etkileflimleri yenebilecek byklkte deillerdir. Ayn flekilde bu etkileflimler oktan moleklleri arasndaki etkileflimleri de yenebilecek gte deildir. Bu nedenle de su
moleklleri ve oktan moleklleri ayr kalmay (karflmamay) tercih ederler ve zelti oluflumu gzlenmez. Benzer dflnce ile rnein yemek tuzunun (NaCl) neden suda ok iyi znd oktanda (veya herhangi bir hidrokarbon zcde)
ise znmedii aklanabilir.
Doymufl zelti ve znrlk

Faz: fiiddet zellikleri her
noktasnda ayn olan yapya
(blgeye) denir. fiiddet
zellikleri iin nite 1 e
bakabilirsiniz.
Bir kat madde bir zcde znmeye bafllad zaman, bu maddenin molekllerinin veya iyonlarnn zeltideki deriflimi zamanla artar. Bu artfla paralel zelti fazna gemifl molekl veya iyonlarn bir ksm znmekte olan kat faza geri
dnmeye bafllarlar yani katnn yzeyine arpan iyonlar veya molekller enerjileri
dflkse tekrar katya balanrlar. znmfl maddenin zeltiden ayrld bu srece kristallenme denir. Kristallenme, znme srecinin tersidir. znmemifl
katsn da ieren bir zeltide bu iki zt sre (znme ve kristallenme) daima
vardr.
znme

zc + znen

zelti
kristallenme
znme hznn, kristallenme hzna eflit olduu andan itibaren bir zeltideki znmfl madde miktar sabit bir deere ulaflr ve zeltideki madde miktarnda artk bir deifliklik olmaz. Byle zeltiye yani znmemifl madde ile dengede olan zeltiye doymufl zelti denir. Doymufl zelti belirli bir scaklkta, bel-
193
li miktardaki zcde maksimum miktarda znen ieren zeltidir. Scaklk sabit tutulduu srece doymufl bir zeltiye daha fazla znen madde eklense de
znmfl madde miktarnda artfl olmaz. Belli miktarda zcde, doymufl zelti oluflturmak iin gereken znen ktlesine znrlk denir. rnein, 0 C de
sodyum klorrn (NaCl) sudaki znrl her 100 g suda 35,7 g dr. Bir maddenin molar znrl ise doymufl zeltideki molar deriflimidir.
Bir zelti, doymufl zelti oluflturmak iin gereken znen miktarndan daha
az znmfl madde ierebilir. Bu tr zeltiye doymamfl zelti (doygun olmayan zelti) denir. Doymamfl bir zeltide znmemifl kat madde bulunmaz. Bu zeltilerin ierdikleri znenden daha fazla znen madde zme kapasitesi vardr.
znrle Scakln Etkisi

Katlarn znrlne Scakln Etkisi
yonik maddelerin sudaki znrl artan scaklk ile genellikle artar (fiekil 8.3),
ancak artan scaklkla znrl azalan maddeler de vardr. Maddelerin yaklaflk %5 inin znrlkleri scaklkla azalr ve bunlara rnek olarak lityum slfat
(Li2SO4) ve sodyum slfat (Na2SO4) verilebilir.
fiekil 8.3
Baz yonik
Bilefliklerin Suda
znrlnn
Scaklk ile
Deiflimi
Katlarn znrlklerinin fiekil 8.3 de de grld gibi scakla ballklar olduka deiflkendir. Katlarn znrlk ve bu znrlklerin de scakla ballklarnn farkllklarndan yararlanlarak safszlk ieren katlar saflafltrlabilir. Katlarn farkl scaklklarda farkl znrle sahip olmalarna dayanarak karflmlardan saf madde elde etmeye yarayan saflafltrma yntemine ayrmsal kristallendirme denir. fiimdi ayrmsal kristallendirmeye iliflkin bir rnek
problem zelim.
194
Genel Kimya
RNEK
Safszlk olarak %20 potasyum klorr (KCl) ieren 100 g lk potasyum nitrat (KNO3)
rneinden saf KNO3 elde edilmek istenmektedir. KCl, 100 g suda 50 C de yaklaflk 43 g; 0 C de ise yaklaflk 28 g znmektedir. KNO3 ise 100 g suda 50 C de
yaklaflk 86 g; 0 C de ise yaklaflk 13 g znmektedir. Bu znme deerleri kullanlarak bu rnekten ka gram saf KNO3 elde edilebilir ve elde edilen saf KNO3
rneimizdeki KNO3 n yzde kadr? (znrln dier bileflenlerin varlndan etkilenmediini varsaynz.)
zm:
100 g rnek, 80 g KNO3 ve 20 g KCl iermektedir. Bu durumda 100 g lk KNO3KCl rnei, soruda verilen verilere gre, 100 g suda 50 C veya stnde bir scaklkta znmfl halde olur (zeltidir). Bu nedenle 100 g rnek nce 50 C de 100
g suda zlp ardndan bu zeltinin scakl yavafl yavafl 0 C ye dflrlrse
80 g-13 g = 67 g KNO3 zeltiden kristallenir. Bu soutma sreci srasnda KCl kristallenmeden, znmfl olarak zeltide kalr. 0 C scaklktaki zeltide bile KCl
iin hala znrlk deeri olan 28 g n altnda 20 g KCl bulunmaktadr. Bu nedenle bu sre sonunda KCl kristallenmez ve kristallenmifl KNO3 safszlk (KCl)
iermez.
Bafllangta zeltide 80 g KNO3 bulunmaktadr. Istp soutma ifllemi sonunda
67 g KNO3 n kristallenmesi salandna gre
67g
80g 100 = %84

fleklindeki hesaplama sonucu bafllangtaki KNO3 miktarnn %84 nn saf olarak
elde edilebildii grlr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Amonyum klorrn
(NH4Cl) znrl 100 g suda 90 C de 70 g ve 0 C de 30 g dr. 90
SIRA SZDE
C den 0 C ye soutulan 100 g doymufl zeltiden ka gram NH4Cl kristallenir? (Not: 100
g doymufl zeltinin 100 g su olmadna dikkat ediniz.)
D fi N E L M
Gazlarn znrlne Scakln Etkisi

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O Rdavranflnn
U
Katlarn genel
aksine gazlarn znrl genel olarak suda artan
scaklkla azalr. Musluktan doldurulmufl bir bardak souk suyun scakl oda scaklna geldiinde
oluflan hava kabarcklar havann ana bileflenleri olan oksijen
DKKAT
ve azotun sudaki znrlklerinin scaklkla azalmas sonucudur.
SZDE
GazlarnSIRA
znrlne
Basncn Etkisi: Henry Yasas
nitenin bu ksmnda sadece gazlarn znrlne basncn etkisi zerinde duracaz. nk

katlarn ve svlarn znrlklerine basncn etkisi nemsizdir.
AMALARIMIZ
Bir gazn herhangi bir zcdeki znrl, zc zerindeki gaz basncnn artmasyla artar. Bir gazn znrlnn artan basnla artmasnn nedenini
aklamak iin
K Tgazn
A P zelti fazndaki hali ile gaz fazndaki hali arasndaki dinamik
dengeyi gz nne almak gerekir. zeltide znmfl gaz moleklleri ile gaz fazndaki gaz moleklleri arasnda denge kurulduu zaman, gaz fazndan zelti fazna geenT Egaz
hz ile zeltiden gaz fazna geen gaz (znen)
L E V molekllerinin
ZYON
molekllerinin hz eflittir. Scaklk sabit tutulduu ve basn deifltirilmedii srece
bu denge bozulmaz. Eer scakl deifltirmeden zelti zerindeki gazn basnc
(fazladan basn uygulayarak veye gaz faznn hacmini klterek) arttrlrsa gaz

NTERNET
195
molekllerinin birim zamanda sv yzeyine arpma says artar ve bunun sonucu

olarak gaz molekllerinin zelti fazna geme hz yani znrl artar (fiekil
8.4). lk anda znmfl gaz molekllerinin zeltiden gaz fazna geme hz henz
dflktr, ancak znmfl gaz molekllerinin miktarndaki artfla bal olarak bu
hz da artar. Sonuta znrlk, gaz molekllerinin zelti fazna geme hz ile
znen molekllerinin zeltiden ayrlma hz yeniden eflit oluncaya kadar artar.
Bu sre sonunda zelti faznda daha fazla miktarda gaz molekl znmfl olur,
yani gazn znrl artmfltr.
Bir gazn znrlnn, o gazn sv stndeki (ksmi) basncyla iliflkili olduunu yukarda grdk. znen gazn ksmi basnc ile bir svdaki znrl arasndaki iliflki Henry yasasyla ifade edilmifltir. Henry yasas, sabit scaklkta
zelti zerindeki gazn ksmi basnc ile gazn znrlnn doru orantl
deifltiini ifade eder. fiekil 8.5 de verilen grafikte herbir gazn ksmi basnc iki katna kt zaman gazn znrlnn de iki katna ktn grebilirsiniz.
Henry yasasnn matematiksel ifadesi afladaki gibidir.
S P olduundan
S = kH P
yazlabilir. Burada S; zelti fazndaki gazn znrl (genelde molaritedir), P;
zelti zerindeki gazn ksmi basnc, kH; Henry sabiti olarak bilinen orant sabitidir. Henry sabiti her gaz iin farkldr ve scaklkla deiflir.
Molarite bu konuyu takip

eden konuda anlatlmfltr.
fiekil 8.4
Gaz
znrlne
Basncn Etkisi a.
Dflk Gaz
Basnc, b. Yksek
Gaz Basnc
fiekil 8.5
O2, N2 ve He
Gazlarnn Molar
znrlklerinin
Ksmi Basn ile
Deiflimi
196
Genel Kimya
RNEK
Azot (N2) ve oksijenin (O2) 25 C de suda molar znrlklerine iliflkin Henry sabitleri srasyla 6,110-4 mol/L atm ve 1,310-3 mol/L atm dir. Hava mol yzdesi
olarak yaklaflk %78 N2 ve %21 O2 ierir. Bu durumda hava basncnn 1 atmosfer
olduu bir yerde 1 litre suda znen N2 ve O2 ktlelerini bulunuz.
zm:
N2 nin ve O2 nin mol kesirleri srayla 0,78 ve 0,21 olur. Bu durumda ksmi basnlar;
PN = x N P = 0,78 1 atm = 0,78 atm
2
PO
P = 0,21 1 atm = 0,21 atm

2 = xO
2
Henry yasasn uyguladmzda,

SN = kH,N PN = (6,1 10-4 mol N2/L atm)(0,78 atm) = 4,76 10-4 mol N2/L
2
2
2
mol N 2 28 g N 2
= 0,0133 g N /L

SN = 4,76 104
2
2
L 1 mol N 2
SO = kH,O PO = (1,3 10-3 mol O2/L atm)(0,21 atm) = 2,73 10-4 mol O2/L
2
2
2
mol O 2 32 g O 2
= 0,0087 g O /L
SO = 2,73104

2
2
L 1 mol O2
olur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TKE LE VT ZA Y OP N
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Soda, gazozSIRA
gibi SZDE
birok gazl iecein fliflesi ald zaman kabarck kmasnn sebebi
nedir?
D fi Nsabiti
ELM
-2
20 C deki Henry
SIRA SZDE kH = 2,3 10 mol/L atm olan bir gazn ksmi basnc 2,00 atm olduunda 500 mL suda znecek mol saysn hesaplaynz.
S O R U
D fi BRMLER
NELM
DERfiM
zeltinin deriflimi amaca bal olarak nitel ve nicel olarak ifade edilebilir. zelDKKAT
ti deriflimininS Onitel
R U olarak ifade edilmesinde genellikle seyreltik ve deriflik terimleri kullanlr. fiphesiz zelti deriflimini nicel olarak ifade etmek o zeltinin deSIRA SZDE
riflimi hakknda
ok daha fazla bilgi salar. zeltilerin deriflimi nicel olarak ifade
DKKAT
edildii durumlarda deerler farkl birimler ile verilebilir. Bu blmde drt grupta
topladmz afladaki deriflim birimleri anlatacaz.
AMALARIMIZ
SZDE ppm ve ppb
KtleSIRA
yzdesi,
Mol kesri ve mol yzdesi
Molarite
K T A P
AMALARIMIZ
Molalite

Ktle Yzdesi,
ppm ve ppb
T KE L E VT ZAY OPN
Deriflimin en basit ifadelerinden biri zeltideki znenin ktle yzdesidir. Ktle yzdesi, zeltinin 100 gramnda bulunan znenin gram olarak ktlesidir.
rnein ktlece
%70 nitrik asit (HNO3) ieren bir zelti denildiinde her 100
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
197
gram zeltide 70 g HNO3 bulunduu anlafllr. Ktle yzdesi scaklktan bamszdr ve matematiksel olarak afladaki flekilde ifade edilir.
Ktle yzdesine benzer

ktle/hacim yzdesi ile
hacim yzdesinin de deriflim
birimi olarak baz
uygulamalarda
kullanldklar grlr.
Ktle/hacim yzdesi, 100 mL
zeltide znenin gram
olarak ktlesini; hacim
yzdesi ise 100 mL zeltide
znenin mL olarak
hacmini verir.
Ktle Yzdesi =
znenin ktlesi
100
zelti ktlesi
ok seyreltik zeltilerin deriflimini ise ppm (milyonda ksm) birimi ile ifade
etmek daha uygun olabilir. 1 ppm lik bir zelti, 1 kg zeltide 1 mg znen
madde ierir. Suyun younluu 1,0 g/mL olduundan ok seyreltik sulu zeltilerin 1 kilogramnn hacmi 1 L ye ok yakndr. Bu nedenle, 1 ppm lik sulu zelti,
litresinde 1 mg znen ieren sulu zelti olarak da ifade edilir. Gnlk kullanm
sularndaki iyonlarn ve varsa toksik veya kanserojen maddelerin deriflimi ok dflk deerlerde olduundan ounlukla ppm deriflim birim ile verilirler. Daha seyreltik zeltiler iin ise ppb (milyarda ksm) birimi kullanlr. 1 ppb lik bir sulu
zelti, litresinde (veya kilogramnda) 1 mikrogram (g) znen madde ieren
zeltidir.
RNEK
3,83 g sodyum klorrn (NaCl) 60,0 g suda znmesi ile hazrlanan zeltideki
NaCl ktle yzdesini hesaplaynz.
zm:
NaCl ktle yzdesi =
3,83 g
NaCl ktlesi
100 = % 6,0
100 =
3,83 g + 60,0 g
zelti ktlesi
RNEK
Bir su rneinin 50,0 gram 2,10 mg SO42- iyonu iermektedir. SO42- iyonun deriflimini ppm olarak hesaplaynz.
zm:
? ppm =
10 mg SO42znen ktlesi (mg) 2,1

=
= 42,0 mg SO42- / kg zelti = 42,0 ppm
zelti ktlesi (kg)
0,050 kg zelti
veya yana kma olarak verilen eflitlik kullanlarak ayn sonu bulunabilir.
znen ktlesi (g)

? ppm =
106 =
zelti ktlesi (g)
1g
50 g zelti
(2,10 mg) 1000 mg
10 = 42,0 ppm
Mol Kesri ve Mol Yzdesi

Mol kesri, zeltideki bileflenlerden birinin mol saysnn zeltideki btn bileflenlerin mol saylarnn toplamna orandr. Mol kesri konusunu nite 6 da Gaz
Karflmlar ksmnda da ksaca grmfltk. Mol kesri bir oran olduundan birimi
yoktur ve bir zeltide bileflenlerin mol kesirlerinin toplam 1 e eflittir. Mol kesri
genellikle x sembol ile gsterilir ve ilgili bileflen indis olarak verilir. Mol kesri scaklktan bamszdr.
Mol kesri =
ni
bileenin mol says
=
bileenlerin toplam mol says n A + n B + nC + + n i
ki bileflenli bir zeltide her iki bileflenin mol kesri
ppm =
znenin ktlesi (g)

106
zelti ktlesi (g)
ve
ppb =
znenin ktlesi (g)

109
zelti ktlesi (g)
eflitlikleri ppm ve ppb

biriminden deriflimi
hesaplamak iin
kullanlabilir.
198
Genel Kimya
xA =
nA
ve
nA + nB
xB =
nB
nA + nB
x A + x B = 1,0
olur.
Mol kesrinin 100 ile arplmfl deeri o bileflenin mol yzdesini verir.
RNEK
60,0 g su ve 40,0 g etilen glikol (C2H6O2) ieren zeltide etilen glikoln ve suyun
mol kesirlerini bulunuz.
zm:
nce her bileflenin mol saysn bulmalyz.
1 mol C H O
2 6 2 = 0,645 mol
nC H O = (40,0 g C 2 H 6 O2 )
2 6 2
62,0 g C2 H 6O2
1 mol su
= 3,333 mol
nsu = (60,0 g su )
18,0 g su
nC H O
0,645 mol
2 6 2
= 0,162
xC H O =
=
2 6 2
nC H O + nsu 0,645 mol + 3,333 mol
2 6 2
x su =
veya
xC
nC
nsu
2
3,333 mol
= 0,838
0,645 mol + 3,333 mol
+ x su = 1,0
xsu = 1,0 - 0,162 = 0,838
H 6 O2
H 6 O2
+ nsu
bulunur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
12,0 g toluenSIRA
(C7SZDE
H8) ile 30 g benzenin (C6H6) karfltrlmasyla hazrlanmfl zeltideki toluenin mol kesrini hesaplaynz.
D fi N E L M
Molarite
Molarite, bir litre zeltide znenin mol saysn belirten bir deriflim birimidir ve
S O R ile
U ifade edilir. Molarite scakla baldr ve M sembol ile gsteafladaki eflitlik
rilir. Molarite, znenin mol says ile zelti hacmi arasnda iliflki kurulabilen bir
deriflim birimidir.
DKKAT
znen mol says
SIRA zelti
SZDE hacmi (L)
Molarite =
Bir zeltinin molaritesi bilindiinde afladaki eflitlikler ile verilen zelti

hacmindeki
znenin mol says veya znenin gram cinsinden miktar hesapAMALARIMIZ
lanabilir.

znenin
K mol
T A say
P s = molarite zelti hacmi
znenin ktlesi = molarite zelti hacmi znenin mol ktlesi
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
199
RNEK
13,3 g kalsiyum klorrn (CaCl2) znmesiyle hazrlanan 600 mL lik zeltide

klor iyonlarnn molaritesini hesaplaynz.
zm:
1 mol CaCl 2 mol Cl

2
= 0,240 mol
nCl = (13,3 g CaCl2 )
111,0 g CaCl2 1 mol CaCl2
M Cl =
0,240 mol Cl
= 0,40 mol/L veya M
0,60 L zelti
Molalite
SIRAdenir.
SZDE Molalite m
zcnn bir kilogramndaki znenin mol saysna molalite
ile gsterilir ve matematiksel ifadesi afladaki eflitlikte verilmifltir. Molalite scaklkla
deiflmeyen bir deriflim birimidir.
D fi N E L M
znen mol says

Molalite =
zc ktlesi (kg)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Molarite hesaplamalarnda zelti hacmi kullanlrken molalite hesaplamalarnda

zcDKKAT
nn ktlesi kullanlmaktadr.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Seyreltik sulu zeltilerin molarite ve molalitesi birbirine yakn deerlerdir.

nk, 1 kg su neredeyse 1 kg seyreltik sulu zelti ile ayn ktleye sahiptir ve sulu zeltilerin 1 kg nn hacmi yaklaflk 1 L dir.
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
RNEK
350 g benzende (C6H6), 25,65 g naftalin (C10H8) znmesiyle elde edilen zelK T A P
tinin molalitesi nedir?
K T A P
zm:
1 mol
= 0,200 mol
nC H = (25,65 g C10 H 8 )
10 8
128,2 g C10 H 8
? molalite =
TELEVZYON
TELEVZYON
nC H
0,200 mol C10 H 8
10 8
TERNET
=
= 0,57 Nmolal
benzenin ktlesi (kg)
0,350 kg zc
NTERNET
SZDEnedir?
250 g su ile 0,12 m KMnO4 zeltisi hazrlamak iin gereken KMnOSIRA
4 ktlesi
Deriflim Birimlerinin Dnfltrlmesi
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Deriflim birimleri birbirine dnfltrlebilir ve bu dnfltrme ifllemleri eflitli

amalar iin yaplabilir. fiimdi bu konuda bir rnek soru zelim.
RNEK
Ktlece %10,0 potasyum slfat (K2SO4) ieren bir zeltide K2SO4 n

a. mol kesrini,
DKKAT
b. molalitesini,
c. molaritesini hesaplaynz. zeltinin younluu 1,08 g/mL dir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE

AMALARIMIZ
K T A P
200
Genel Kimya
zm:
Bu zeltinin 100,0 g olduunu varsayalm. Bu durumda zelti 10,0 g K2SO4 ve
90,0 g su ierir.
a. K2SO4 n mol kesrini hesaplamak iin her iki bileflenin mol saylarnn bulunmas gerekir.
1 mol K SO
2
4 = 0,0574 mol
n K SO = (10,0 g K 2SO4 )
2
4
174,2 g K 2SO 4
1 mol H O
2 = 5,00 mol
n H O = (90,0 g H 2O)
2
18,0 g H 2 O
n K SO
0,0574 mol
2
4
x K SO =
=
= 0,0113
2
4
n K SO + n H O 0,0574 mol + 5,00 mol
2
4
2
b. ? molalite =
0,0574 mol K 2SO 4

0,090 kg su
= 0,638 m 0,64 m
c. Molariteyi hesaplamak iin zelti hacmini bilmek gerekir.
Vzelti =
m zelti
d zelti
? molarite =
100,0 g
1,08 g mL1
0,0574 mol K 2SO4

0,0926 L zelti
= 92,6 mL
= 0,62 M
bulunur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
0,855 molalSIRA
suluSZDE
NaCl zeltisinin 100,0 g nda bulunan znenin mol saysn hesaplaynz.
D fi N E L M
SIVI ZELTLERN
BUHAR BASINCI
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Raoult yasasna uyan
zeltilere ideal zelti
AMALARIMIZ
denir.
nite 7 de kapal bir kaptaki sv ile buhar arasnda denge kurulduu zaman
S O R U
buharn oluflturduu
basnca buhar basnc denildiini rendik. llebilir
bir buhar basncna sahip olan maddelere yani kolay buharlaflabilen maddelere
uucu madde
zc olarak kullandmz maddeler genellikle uucu
D K Kdenir.
AT
maddelerdir. Bunlara su, aseton, kloroform, hekzan, benzen rnek verilebilir.
Buhar basnc dflk veya pratik anlamda olmayan maddelere ise uucu olmaSIRA SZDE
yan madde denir.
Birden fazla uucu bileflen (madde) ieren bir zeltide, zeltinin buhar basnc her bileflenin
ksmi buhar basncnn toplamna eflittir. zeltiler ideal ve
AMALARIMIZ
ideal olmayan zeltiler olarak ikiye ayrlr. deal zeltiler zc ve znen
zelliklerinin birbirine benzer olduu zeltilerdir. Byle zeltilerde zc-zc, zc-znen
ve znen-znen arasndaki etkiflimler birbirine ok
K T A P
benzerdir. Bu nedenle bu zeltilerin hazrlanmas srasnda herhangi bir s kfl
veya evreden s alfl olmaz ve iki bileflenin hacimlerinin toplam zeltinin hacmine eflit olur.
T E L E Vdeal
Z Y O Nzeltide bir sv bileflenin ksmi buhar basnc, mol kesri ile
o bileflenin ayn scaklkta saf halinin buhar basncnn arpmna eflittir. Bu ilifl-

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
201
kiye Raoult yasas denir. Bu durumda herhangi bir scaklkta, A ve B svlarndan

oluflan ideal bir zeltideki A ve B bileflenlerinin ksmi buhar basnlarnn deeri;
PA = xAPA
ve
PB = xBPB
eflitlikleri ile bulunabilir. Yukarda da belirttiimiz gibi zeltinin toplam buhar basnc ise zeltideki btn bileflenlerin ksmi buhar basnlarnn toplamna eflittir.
Bu nedenle de zeltinin buhar basnc;
P = PA + PB
P = xAPA + xBPB
eflitlii ile belirlenir.
deal zeltiye benzen-toluen zeltisi rnek olarak verilebilir. Benzen ve toluen benzer yapya ve benzer moleklleraras kuvvete sahip uucu maddelerdir.
Benzen ve toluenden oluflan bir zelti ideal zelti olarak kabul edilebilir ve her
bileflenin ksmi buhar basnc Raoult yasasna gre hesaplanabilir. Benzen-toluen
zeltilerinin 25 oC de mol kesrine bal olarak buhar basncnn deiflimi fiekil 8.6
da verilmifltir.
fiekil 8.6
Benzen-Toluen
zeltilerinin 25 oC
de Buhar
Basnlarnn Mol
Kesrine Ball
Bir zeltinin zerindeki buharn bileflimi zelti faznn bileflimi ile ayn deildir. Buhar faz buhar basnc yksek olan bileflence daha zengin olur. Buhar faznn bileflimi nite 6 da grdmz Daltonun ksmi basnlar yasas yardmyla
hesaplanabilir.
Raoult yasasna uymayan zeltilere ise ideal olmayan zelti denir. Bu tr
zetilerde bileflenlerin mol kesirleri ile saf haldeki buhar basnlarnn arpm o
bileflenlerin ksmi basnlarn vermez, yani byle zeltilerde ksmi basnlar Raoult yasasyla hesaplanamaz.
Saf haldeki buhar basnlar belli bir scaklkta srasyla 36,7 mmHg ve 118,2 mmHg
olan toluen ve benzen bilefliklerinden, toluenin mol kesrinin 0,415 olduu bir zelti hazrlanyor. Oluflan bu zeltinin buhar basncn ve buhar faznn bileflimini
bulunuz.
RNEK
202
Genel Kimya
zm:
Benzen-toluen zeltileri ideal kabul edilebilir. Bu nedenle Raoult yasas ile bileflenlerin ksmi basnlarn bulabiliriz.
Ptoluen = x toluen P otoluen = 0,415 36,7 mmHg = 15,23 mmHg
Pbenzen = x benzen P obenzen = (1,0 0,415)118,2 mmHg = 69,15 mmHg
P = Ptoluen + Pbenzen = 15,23 mmHg + 69,15 mmHg = 84,38 mmHg
84,4 mmHg
zeltinin buhar faznn bileflimi (mol kesri olarak) Daltonun ksmi basnlar
yasasndan bulunabilir.
y toluen =
Karflklk olmamas iin buhar fazndaki mol kesirleri y
ile gsterilmifltir.
Ptoluen
ybenzen =
Pbenzen
P
15,23 mmHg
= 0,180
84,38 mmHg
69,15 mmHg
= 0,820
84,38 mmHg
KOLGATF ZELLKLER (TANECK ZELLKLER)

zeltilerin baz fiziksel zellikleri saf zclerinin zelliklerinden olduka farkldr. rnein iinde uucu olmayan bir bileflen ieren zelti, zcnn kaynama
scaklndan daha yksek bir scaklkta kaynar. Benzer flekilde iinde zc ile
birlikte donmayan bir madde ieren zelti, zcden daha dflk scaklkta donar. Buna gnlk yaflamdan rnek olarak otomobil radyatrlerine antifiriz konulmasn verebiliriz. Suya ilave edilen antifiriz sayesinde suyun donma scakl 0 oC
nin ok altna dflrlr ve bu sayede kfln otomobil radyatrlerindeki suyun donmas engellenir.
nitenin bu ksmnda zeltilerin, znen miktarna bal olarak deiflen drt
zellii incelenecektir. Bunlar
zcnn buhar basncnda dflme,
zeltinin kaynama noktasnda ykselme,
zeltinin donma noktasnda alalma,
osmotik basn oluflumudur.
Bu zellikler znenin trne bal olmayp sadece znenin molekl veya
iyon saysna bal zelliklerdir. Bu nedenle bu zelliklere koligatif zellikler veya tanecik zellikleri denir. Koligatif zelliklerin deerini belirlemek iin znenin ne olduunu deil, sadece deriflimini bilmek gerekir. rnein; su ile hazrlanmfl 1 M lk fleker zeltisinde de 1 M lk etilen glikol (antifriz) zeltisinde de
suyun buhar basnc ayndr. Ayrca bu zeltilerin kaynama noktalar da donma
noktalar da ayndr. znenin fleker veya etilen glikol olmas bu zelliklerde bir
fark yaratmamaktadr.
zcnn Buhar Basnc Dflmesi

Uucu olmayan maddelere
tuzlar (iyonik bileflikler),
fleker, etilen glikol gibi
maddeler rnek olarak
verilebilir.
Uucu bileflenlere sahip zeltilerin buhar basnlar zerinde nceki konuda durmufltuk. deal bir zeltide bir bileflenin ksmi buhar basnc, mol kesri ile o bileflenin saf halinin o scaklktaki buhar basncnn arpmna eflitti (Raoult yasas).
Eer iki bileflenli bir zeltide bileflenlerden biri (sv veya kat) uucu deilse (yani ksmi buhar basnc sfrsa) ne olur?
203
Uucu olmayan bir madde ieren bir zeltide, zcnn buhar basnc ayn scaklktaki saf zcnn buhar basncna gre daha dflktr (fiekil 8.7).
Raoult yasasna gre ideal bir zeltideki bir svnn buhar basncnn, saf haldeki buhar basnc ile zeltideki mol kesrinin arpmna eflit olduunu grmfltk.
PA = xAPA
Bu durumda bir zeltide xA<1,0 olduuna gre PA<PA olur. Bu da zeltide
zcnn buhar basncnn o scaklktaki saf halinin buhar basncndan dflk olmasn gerektirir. zeltide znenin deriflimi arttka, zcnn deriflimi azalr
yani xA nn deeri klr, bu durum zcnn buhar basncn saf zcye gre daha da dflrr. Buhar basncndaki azalma daha ncede ifade ettiimiz gibi
znenin molekl veya iyon olmasna baklmakszn taneciklerin toplam deriflimine baldr.
fiekil 8.7
Saf zc ve
zelti Buhar
Basnlar
20 C de suyun buhar basnc 17,5 torr dur. Suyun mol kesrinin 0,903 olduu bir
fleker (sukroz) zeltisinde suyun buhar basnc nedir?
RNEK
zm:
xsu = 0,903 ise
o
Psu = x su Psu
= 0,90317,5 = 15,8 torr
Bu deer suyun buhar basncnda 1,7 torr luk (17,5 torr-15,8 torr) bir azalma olduunu gsterir.
Etilen glikol (C2H6O2) uucu ve elektrolit olmayan ve 25 C deki younluu 1,113
g/mL olan bir maddedir. 50,0 mL etilen glikoln 50,0 mL suya ilavesi ile oluflan zeltideki suyun 25 C deki buhar basncn hesaplaynz. Saf suyun 25 C deki buhar basnc 23,8 torr dur.
zm:
Raoult yasasn uygulamak iin zeltideki suyun mol kesrini hesaplamalyz.
1,113 g C H O 1 mol C H O
2 6 2
2 6 2 = 0,898 mol
nC H O = (50,0 mL C2 H 6 O2 )
2 6 2
1 mL C2 H 6 O2 62,0 g C2 H 6O 2
RNEK
204
Genel Kimya
1,00 g H O 1 mol H O
2
2 = 2,778 mol
n H O = (50,0 mLH 2O)
2
1 mL H 2O 18,0 g H 2O
nH O
2,778
2
xH O =
=
= 0,756
2
n H O + nC H O
2,778 + 0,898
2
2 6 2
Etilen glikol uucu olmadndan zeltinin buhar basncn suyun buhar oluflturur.
PH
= xH
O PH 2 O
= 0,756 23,8 torr = 18,0 torr
Bu durumda suyun buhar basnc saf suyun buhar basncna gre 5,8 torr azalmfltr.
SIRA SZDE
D fi NKaynama
ELM
zeltinin
Noktas Ykselmesi ve Donma
Noktas Alalmas
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
oC deki buhar basnc 788 torr dur. Deniz kysnda suyun 101 oC de kaynaSaf suyun 101
SIRA
SZDE
mas iin 1,0 kg suyun iine ka gram glikoz (C6H12O6) ilave edilmelidir?
Bir bileflenli Ssistemlerin

faz diyagramlarn nite 7 de grmfltk. Yine bir nceki
O R U
konuda uucu olmayan bir bileflen ieren bir zeltide zcnn buhar basncnn ayn scaklkta saf zcnn buhar basncndan dflk olduunu anlatmfltk.
DKKAT
Bu bilgiler flnda saf zcnn ve zeltideki zcnn basn-scaklk faz diyagramlar ayn grafik stnde gsterilirse fiekil 8.8 deki gibi bir diyagram elde ediSIRA SZDE
lir. Bu diyagram
saf su ve zcs su olan bir zeltiye gre izilmeye alfllmfltr. Diyagramda saf suyun normal kaynama noktas ve normal donma noktas zerine buhar basnc dflmesinin etkisi grlmektedir.

fiekil 8.8
Suyun ve Uucu
KOlmayan
T A P Bir
Bileflen ieren Sulu

Bir zeltinin Faz
Diyagramlar
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
zeltinin Kaynama Noktas Ykselmesi

fiekil 8.8 deki diyagram incelendiinde zeltinin buhar basnc erisinin (T'A') saf
suyun buhar basnc erisine (TA) gre afla kayd grlr. zeltideki suyun
buhar basncndaki azalmann bir sonucu olarak, zeltideki suyun buhar basnc-
205
nn atmosferik basnca eflit olmas ve zeltinin kaynamas iin daha yksek bir scakla stlmas gerekir. Dolaysyla zelti ayn basn altnda saf sudan Tk kadar daha yksek scaklkta kaynar. Saf zcye gre kaynama noktasndaki bu
artfl (Tk), zeltideki znen taneciklerinin (molekllerin, iyonlarn) says yani
molalite ile doru orantldr. Bu iliflki afladaki bant ile ifade edilir.
Tk m
Tk = Kk m
Tk = Tk-Tk
Burada Kk; molal kaynama noktas ykselme sabiti olup deeri sadece zcye baldr. Su iin Kk deeri 0,51 C kg/mol dr. Yukardaki eflitlikte Tk zeltinin
kaynama noktas, Tk ise saf zcnn kaynama noktasdr. izelge 8.1 de baz
zclerin normal kaynama noktalar ve molal kaynama noktas ykselme sabitleri verilmifltir.
zc
Normal Kaynama
Kk
o
o
Noktas ( C)
( C kg/mol)
Normal Donma
Noktas (oC)
Kd
o
( C kg/mol)
Su
100,0
0,51
0,0
1,86
Benzen
80,1
2,53
5,5
5,12
Nitrobenzen
210,0
5,24
5,0
7,00
Etanol
78,4
1,22
-114,6
1,99
Kloroform
61,2
3,63
-63,5
4,68
Karbon
tetraklorr
76,8
5,02
-22,3
29,8
izelge 8.1
Baz Svlarn Molal
Kaynama Noktas
Ykselmesi Sabitleri
ve Molal Donma
Noktas Alalmas
Sabitleri
RNEK
20 g dodekann (C12H26) 80 g kloroformda zlmesi ile hazrlanmfl zelti ka

C de kaynar? Kloroformun kaynama noktas 61,2 C dir.
zm:
zeltinin deriflimini molalite olarak ifade etmek gerekir. 20,0 g dodekann mol
says;
1 mol C H
12 26 = 0,117 mol
nC H = ( 20,0 g C12 H 26 )
12 26
170,3 g C12 H 26
Molalite =
nC H
0,117 mol C H
12 26 = 1,463 molal
12 26
=
m CHCl (kg) 0,080 kg H 2O

3
Tk = Kk m = (3,63 C kg/mol)(1,463 mol/kg) = 5,3 C

zeltinin kaynama noktas,
olur.
Tk = Tk + Tk = 5,3 C + 61,2 C = 66,5 C
Uucu ve elektrolit olmayan bir maddenin 0,576 g nn 50,0 g CCl4 deSIRA

znmesiyle
hazrSZDE
lanan zeltinin saf zcye gre kaynama noktas 0,452 oC artmfltr. Bu verilere gre
znen maddenin mol ktlesini hesaplaynz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
206
Genel Kimya
zeltinin Donma Noktas Alalmas

zeltinin buhar basncndaki azalma ayn zamanda saf zcye gre zeltinin
donma noktasn da etkiler. fiekil 8.8 de 1 atm de zcnn donma noktas B
iken zeltinin donma noktas B' ne kaymfltr. zeltinin kaynama noktas ykselmesi gibi donma noktas alalmas da (Td) dorudan znenin molalitesi ile
orantldr. Bu iliflki afladaki bant ile ifade edilir.
Td m
Td = Kd m
Td = Td - Td
Yukardaki eflitlikte Td zeltinin donma noktas, Td ise saf zcnn donma

noktasdr. Molal donma noktas alalma sabiti Kd nin birka genel zc iin deeri izelge 8.1 de verilmifltir. Su iin bu deer 1,86 C kg/mol dr.
RNEK
Otomobillerde antifriz olarak kullanlan etilen glikol (C2H6O2) uucu ve elektrolit

olmayan bir maddedir. Ktlece %40 etilen glikol ieren sulu zeltinin donma
noktasn hesaplaynz.
zm:
zeltinin deriflimini molalite olarak ifade etmek gerekir. 1000 g zelti hazrladmz varsayarsak bu zeltide 400 g C2H6O2 ve 600 g su bulunur. Bu zeltinin
molalitesi:
Molalite =
nC H O
400 g C H O 1 mol C H O
2 6 2
2 6 2
2 6 2 = 10,75 molal
=
m H O (kg) 0,60 kg H 2 O 62,0 g C2 H 6 O2

2
Td = Kd m = (1,86 C kg/mol)(10,75 mol/kg) = 20,0 C

zeltinin donma noktas,
Td = Td - Td = 0,0 C - 20,0 C = -20,0 C
olur.
Koligatif zelliklerin zeltide bulunan znen taneciklerinin (molekl, iyonlarn) says ile dolaysyla bunlarn mol says ile orantl olduunu daha nce ifade etmifltik. Elektrolit olmayan maddelerde molalitedeki mol says, taneciklerin
mol saysna eflittir. Ancak znen elektrolit ise elektrolitin mol says ortamdaki
taneciklerin (iyonlarn) mol saysna eflit deildir. Elektrolit zeltilerde znenin
her forml birimine karfllk birden fazla iyon oluflur. rnein NaCl suda znd zaman her mol NaCl den 2 mol iyon (1 mol Na+ ve 1 mol Cl-) oluflur. Bu zeltilerde kaynama noktas ykselmesi ve donma noktas alalmasn belirlemek
iin
Tk = i Kk m
ve
Td = i Kd m
eflitlikleri kullanlabilir. Bu eflitliklerdeki i ye vant Hoff faktr denir. i zeltide

oluflan iyon saysnn mol saysna oran olan bir faktrdr ve deeri deneysel olarak belirlenir.
RNEK
100 g suda 10 g NaCl znerek hazrlanan zeltinin donma noktasn hesaplaynz.
207
zm:
NaCl suda Na+ ve Cl- iyonlarna ayrflarak kuvvetli elektrolit oluflturur. Bu durumda iyonlaflmann yzde 100 olduunu kabul edilebilir ve vant Hoff faktr 2 alnabilir.
Molalite =
1 mol NaCl
1

= 1,71 molal
= (10g NaCl)
58,5 g NaCl 0,1 kg su
m H O (kg)
n NaCl
2
Td = i Kd m = (2)(1,86 C kg/mol)(1,71 mol/kg) = 6,4 C

zeltinin donma noktas,
olur.
Td = Td - Td = 0,0 C - 6,4 C = -6,4 C
Osmotik Basn
znen molekllerini (veya iyonlarn) geirmeyen ancak zc molekllerinin
gemesine izin veren bir membran ile iki blme ayrlmfl bir kabn bir blmne
saf zc dier blmnede ayn seviyede zelti koyarsak (fiekil 8.9 a) bir sre
sonra zelti blmndeki seviyenin bir miktar ykseldiini, zc blmndeki seviyenin ise bir miktar dfltn gzleriz. Bu durum net bir miktar zcnn zelti blmne getiini gsterir. zcnn bir membrandan zelti fazna gemesine osmoz denir. Osmoz sreci sadece saf zcden zeltiye akfl
(geifl) deil, seyreltik zeltiden deriflik zeltiye geifl olarak da gzlenir.
zc gerekte her iki

blmede geer. Denge
kurulana kadar zelti
blmne geen zc
miktar, zeltiden zc
blmne geen zc
miktarndan daha fazladr.
fiekil 8.9
Osmotik Basn
Oluflumu
Osmoz sreci, zc ile zelti seviyeleri arasndaki fark, zcnn zelti

blmne geifline karfl koymak iin gereken basnc oluflturacak bir deere erifltii zaman (net olarak) sona erer. (fiekil 8.9 b). zelti ile zc seviyeleri arasndaki ykseklik farkna karfllk gelen basn osmotik basn olarak adlandrlr ve
sembol ile gsterilir. Dier koligatif zellikler gibi osmotik basnta zeltideki
tanecik saysna baldr. Osmotik basn, ideal gaz yasasna benzer bir eflitlik ile
afladaki gibi ifade edilebilir:
V = nRT
n
= RT = MRT
V
Bu eflitlikteki M; zeltinin molaritesidir.
Sulu zelti veya su stunu

tarafndan uygulanan
basnca hidrostatik basn
(hdg) denir. Hidrostatik
basn iin nite 6 ya
bakabilirsiniz.
208
Genel Kimya
Osmoz yaflamda nemli bir rol oynar. Biyolojik hcre duvarlar, su gibi kk
molekl ve hidratlaflmfl iyon geifline izin veren yar geirgen bir membran gibi
davranrlar.
RNEK
Kann 25 C de ortalama osmotik basnc 7,7 atm dir. Kan ile izotonik glikoz
(C6H12O6) zeltisinin deriflimi nedir? (Not: zotonik zeltiler ayn osmotik basnca sahip zeltilerdir.)
zm:
= MRT
M=
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
D R
KN
K AET K
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
7,7 atm
=
= 0,32 M
RT
atm L
0,082
(298 K )
K mol
SIRA SZDE
Fizyolojik serum
zeltisinin 100 mL sinde 0,90 g NaCl vardr. Bu zeltinin 37 oC deki osmotik basnc nedir?
D fi N E L M
Koligatif zellikler Yardmyla Mol Ktle Belirlenmesi

zeltilerin koligatif zellikleri kullanlarak znenlerin mol ktleleri deneysel
S O R U
olarak belirlenebilir.
D Korganik
KAT
5,785 g lk bir
bileflik 500 mL hacminde bir zelti oluflturmak iin suda
zlyor. Bu zeltinin 27 C de osmotik basnc 1,58 atm dir. Bu bilefliin analizi ktlece %40,00
C, %6,71 H ve %53,29 O ierdiini gstermifltir. Bu bilefliin moSIRA SZDE
lekl formln bulunuz.

zm: AMALARIMIZ
V = nRT
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
K T A P
m
RT
V =
M A
TELEVZYON
5,785 g
0,082 atm L (300 K )

1,58 atm 0,50 L =
M A
K mol
NTERNET
M A = 180,14
g/mol
Elimizde 100 g bileflik olduunu varsayarsak,

1 mol C
= 3,331 mol C
nC = ( 40,00 g C)
12,01 g C
1 mol H
= 6,657 mol H
n H = (6,71 g H )
1,008 g H
1 mol O
= 3,331 mol O
nO = (53,29 g O)
16,0 g O
C
=1
O
H
=2
O
O
=1
O
Bu durumda basit forml CH2O (30,03 g/mol)

Molekl forml (CH2O)x = 180,15
x=
180,15
=6
30,03
Bu durumda basit formldeki alt indisler 6 ile arplarak molekl forml olarak
C6H12O6 elde edilir.
209
210
Genel Kimya
zet
Homojen karflmlar zelti olarak da isimlendirilirler.
zeltiyi oluflturan maddelerin her birine zeltinin bilefleni, miktarca fazla olan bileflene zc, az olana
ise znen denir. Bir zeltide znenin says birden fazla olabilir. zeltilerdeki zc genellikle zeltinin fiziksel halini, yani zeltinin sv m, kat m,
gaz m olacan belirler. zelti oluflum srecine yani
bir maddenin dier madde iinde homojen dalma srecine znme denir. Belli bir zcde bir maddenin znrl zcnn yapsna, znenin yapsna, scakla ve ayrca gazlarda basnca bal da deiflir. Kristalden znme sreci ile zeltiye gelen bir
iyonun elektrostatik etkileflimle birka zc molekl ile sarlmas ve iyonun zeltide bu zc moleklleri ile birlikte hareket etmesine solvasyon (solvatize
olma) denir. zc su olduu durumda solvasyon,
hidratlaflma (hidratize olma) olarak adlandrlr. znrlk ile ilgili olarak moleklleraras etkileflim kuvvetleri benzer olan maddeler birbiri iinde znme
eilimindedirler fleklinde bir genelleme yaplabilir. Bu
genelleme; benzer benzeri zer diye de ifade edilir.
znme sreci ekzotermik veya endotermik olabilir.
Bir maddenin bir molnn ok seyreltik bir zelti
oluflturmak zere znmesi srasnda alnan (absorplanan) veya salnan (aa kan) sya zelti entalpisi
denir.
znmemifl madde ile dengede olan zeltiye doymufl zelti denir. Doymufl zelti belirli bir scaklkta,
belli miktardaki zcde maksimum miktarda znen ieren zeltidir. Scaklk sabit tutulduu srece
doymufl bir zeltiye daha fazla znen madde eklense de znmfl madde miktarnda artfl olmaz. Belli
miktarda zcde, doymufl zelti oluflturmak iin gereken znen ktlesine znrlk denir.
yonik maddelerin sudaki znrl artan scaklk
ile genellikle artar, ancak artan scaklkla znrl
azalan maddeler de vardr. Katlarn znrlk ve bu
znrlklerin de scakla ballklarnn farkllklarndan yararlanlarak safszlk ieren katlar saflafltrlabilir. Katlarn farkl scaklklarda farkl znrle sahip olmalarna dayanarak karflmlardan saf madde elde
etmeye yarayan saflafltrma yntemine ayrmsal kristallendirme denir. Bir gazn herhangi bir zcdeki znrl, zc zerindeki gaz basncnn artmasyla artar. znen gazn ksmi basnc ile bir svdaki znrl arasndaki iliflki Henry yasasyla ifade edil-
mifltir. Henry yasas, sabit scaklkta zelti zerindeki

gazn ksmi basnc ile gazn znrlnn doru
orantl deifltiini ifade eder.
Ktle yzdesi, zeltinin 100 gramnda bulunan znenin gram olarak ktlesidir. Mol kesri, zeltideki bileflenlerden birinin mol saysnn zeltideki btn bileflenlerin mol saylarnn toplamna orandr. Molarite,
bir litre zeltide znenin mol saysn belirten bir
deriflim birimidir. Molalite zcnn bir kilogramndaki znenin mol saysdr.
llebilir bir buhar basncna sahip olan maddelere
yani kolay buharlaflabilen maddelere uucu madde denir. Birden fazla uucu bileflen (madde) ieren bir zeltide, zeltinin buhar basnc her bileflenin ksmi buhar basncnn toplamna eflittir. deal zeltide bir sv
bileflenin ksmi buhar basnc, mol kesri ile o bileflenin
ayn scaklkta saf haldeki buhar basncnn arpmna
eflittir. Bu iliflkiye Raoult yasas denir.
Koligatif zellikler veya tanecik zellikleri znenin
trne bal olmayp sadece znenin molekl veya
iyon saysna bal zelliklerdir. Bunlar zcnn buhar basncnda dflme, zeltinin kaynama noktasnda
ykselme, zeltinin donma noktasnda alalma, osmotik basn oluflumudur. Uucu olmayan bir madde
ieren bir zeltide, zcnn buhar basnc ayn scaklktaki saf zcnn buhar basncna gre daha
dflktr. zcnn bir membrandan zelti fazna
gemesine osmoz denir. Osmoz sreci sadece saf zcden zeltiye akfl (geifl) deil, seyreltik zeltiden deriflik zeltiye geifl olarak da gzlenir.
211
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki bileflik iftlerinden hangisi karfltrldnda zelti oluflmaz?
a. Benzen (C6H6)-su (H2O)
b. Hekzan(CH3(CH2)4CH3)-oktan(CH3(CH2)6CH3)
c. Asetik asit (CH3COOH)-su (H2O)
d. Metanol (CH3OH)-su (H2O)
e. Aseton (C3H6O)-su (H2O)
2. Sodyum nitratn (NaNO3) 100 g suda znrl
85 C de 150 g ve 60 C de 123 g dr. 85 C deki 200 g
doymufl zelti 60 C ye soutulduunda kristallenecek olan NaNO3 ktlesi ka g dr?
a. 4,8
b. 9,7
c. 16,3
d. 21,6
e. 27,0
3. Oksijenin ksmi basnc 0,20 atm iken 10 C de suda
znmfl oksijen gaznn deriflimi 0,00037 mol/L dir.
Bu scaklkta oksijenin Henry sabiti mol O2/L atm olarak afladakilerden hangisidir?
a. 0,000074
b. 0,00037
c. 0,00185
d. 0,0592
e. 0,20
4. Ktlece %30 metanol ieren sulu zeltinin deriflimi
ka molal dir? (Metanoln mol ktlesi 32,0 g/mol dr.)
a. 12,9
b. 13,4
c. 65,6
d. 85,4
e. 129,6
5. Ktlece %35 HCl ieren ve younluu 1,13 g/mL
olan zeltinin deriflimi molarite cinsinden afladakilerden hangisidir? (HCl nin mol ktlesi 36,5 g/mol dr).
a. 8,45
b. 10,84
c. 13,70
d. 15,33
e. 16,28
6. 0,60 M 300 mL KNO3 zeltisi hazrlamak iin gereken KNO3 ktlesi ka gram dr? (KNO3 n mol ktlesi
101,1 g/mol dr).
a. 18,20
b. 19,70
c. 20,80
d. 24,50
e. 60,66
7. Saf suyun 25 C deki buhar basnc 25,21 torr dur.
100 g nda 35 g glikoz ieren sulu bir zeltinin buhar
basnc ka torr dur? (Glikoz uucu olmayan bir maddedir ve mol ktlesi 180,0 g/mol dr).
a. 2,02
b. 15,76
c. 23,92
d. 31,52
e. 35,12
8. 15,0 g naftalinin 200 g benzende zlmesi ile elde
edilen zeltinin kaynama noktas ka C dir? (Benzenin kaynama noktas 80,0 C ve molal kaynama noktas sabiti 2,53 C kg/mol dr. Naftalinin mol ktlesi 128,0
g/mol.)
a. 77,5
b. 78,5
c. 80,5
d. 81,5
e. 82,5
9. Afladakilerden hangisinin sulu zeltisinin kaynama noktas en yksektir?
a. 2,0 m KNO3
b. 1,0 m glikoz (C6H12O6)
c. 1,5 m MgBr2
d. 2,5 m sukroz (C12H22O11)
e. 1,0 m AgCl
10. Bir bilefliin 0,113 g kullanlarak 200,0 mL bir zelti hazrlanyor. Bu zeltinin 35 C deki osmotik basnc 7,40 mmHg olarak belirleniyor. Buna gre bilefliin mol ktlesi ka g/mol dr?
a. 980
b. 1130
c. 1290
d. 1385
e. 1466
212
Genel Kimya
1. a
Sra Sizde 1
90 C de 100 g doymufl zeltide bulunan NH4Cl miktar:
2. d
3. c
4. b
5. b
6. a
7. c
8. d
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise zelti Oluflum Sreci ve

zelti Oluflumundaki Enerji Deiflimleri bafllkl ksmlar yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Katlarn znrlne Scakln Etkisi bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Gazlarn znrlne Basncn Etkisi bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Deriflim Birimleri bafllkl
Yantnz yanlfl ise zcnn Buhar Basncnda Dflme bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise zeltinin Kaynama Noktas Ykselmesi bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise zeltinin Kaynama Noktas Ykselmesi bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Osmotik Basn bafllkl
70 g NH 4Cl
= 41,18 g
m NH Cl = (100 g doymu zelti)
4
100 g su + 70 g NH 4Cl
90 C de 100 g doymufl zeltide bulunan su miktar:

m su = m zelti - m NH Cl = 100 g - 41,18 g = 58,82 g
4
0 C de 58,82 g suda bulunan NH4Cl miktar:

30 g NH Cl
4 = 17, 65 g
m NH Cl = (58,82 g su )
4
100 g su
90 C den 0 C ye soutulan 100 g doymufl zeltiden

kristallenen NH4Cl miktar:
m kristallenen NH Cl = m NH Cl, 90o C m NH Cl, 0o C =
4
4
4
41,18 g 17,65 g = 23,53 g 23,5 g
Sra Sizde 2
Bir iecek yksek CO2 basnc altnda fliflelenerek gazl
iecek haline getirilir. fiifle ald zaman zelti zerindeki CO2 in ksmi basnc azalr. Buna bal olarak
da CO2 in znrl azalr ve CO2 kabarcklar fleklinde zeltiden ayrlr.
Sra Sizde 3
S = kHP
S = (2,310-2 mol/L atm) (2,00 atm)
S = 4,610-2 mol/L
ngaz = SVzelti = (4,610-2 mol/L)(0,500 L) = 2,310-2
mol
Sra Sizde 4
1 mol C H
7 8 = 0,130 mol
nC H = (12 g C7 H 8 )
7 8
92 g mol1
1 mol C H
6 6 = 0,385 mol
nC H = (30 g C6 H8 )
6 6
78 g mol1
nC H
0,130 mol
7 8
xC H =
=
= 0, 252
7 8
nC H + n C H
0,130 mol + 0,385 mol
7 8
6 6
213
Sra Sizde 5
Sra Sizde 8
znen mol says

Molalite =
zc ktlesi (kg)
Molalite =
mol KMnO4
(0,250 kg su) = 0,030 mol KMnO
n KMnO = 0,120
4
4
su (kg)
158,0 g
= 4,74 g KMnO4
m KMnO = (0,030 mol)
1 mol
4
Sra Sizde 6
Tk
Kk
0,452 oC
5,02 oC kg/mol
= 0,090 molal
zeltideki znenin mol says;
znen mol says

3
nznen = (0,050 kg CCl4 ) 0,090
= 4,50 10 mol
kg CCl4
znen maddenin mol ktlesi;

Mol ktle =
0,855 mol NaCl 58,5 g NaCl
+ 1000 g zc
m zelti =
1 kg zc 1 mol NaCl
m zelti ktlesi = 50 g NaCl + 1000 g H 2O = 1050 g zelti
0,576 g
4 ,50 103mol
= 128,0 g/mol
Sra Sizde 9
100 mL zelti 0,90 g NaCl ierir.
0,855 mol NaCl

= 0,0814 mol
n NaCl = (100, 0 g zelti)
1050 g zelti
n NaCl =
Sra Sizde 7
n = n Na + + nCl- = 0,0154 + 0,0154 = 0,0308 mol iyon
760 torr = x H
xH
O 788
torr
= 0,964
0,90 g NaCl
58,5 g mol-1 NaCl
= 0, 0154 mol
n
0,0308 mol
atmL
(310K ) = 7,83 atm
0,082
= MRT = RT =
V
Kmol
0,1 L
x glikoz = 1,00 0,964 = 0,036

x glikoz =
0,036 =
n glikoz
n glikoz + nsu
n glikoz
n glikoz +
1000 g su
18 g mol1
nglikoz = 2,075 mol mglikoz = 373,5 g
Chang R. (2002). Chemistry (7th ed.). Boston: McGrawHill.
Petrucci R. H. & Harwood W. S. (1997). General chemistry: Principles and modern applications (7th ed.).
Brown T. L., LeMay H. E., Jr. & Bursten B. E. (2000).
Chemistry: The central science (8th ed.). Upper Saddle River NJ: Prentice-Hall.
Bailar J. C., Moeller Jr. T., Kleinberg J., Guss C. O., Castellion M. E. & Metz C. (1984). Chemistry (2nd ed.).
Orlando: Academic Press.
Erdik E. & Sarkaya Y. (2005). Temel niversite kimyas. Ankara: Gazi.
9
GENEL KMYA
Amalarmz


Kimyasal kinetik konusuna iliflkin temel tanm ve kavramlar aklayabilecek,
Bir tepkimeye ait hz ifadesini tretebilecek,
Bir tepkimenin derecesini bulabilecek,
Sfrnc, birinci ve ikinci dereceden tepkimeler ile ilgili problemleri zebilecek,
Tepkime hzna etki eden faktrleri tanmlayabilecek,
Tepkime hzna scakln etkisini hesaplayabilecek,
Hz ifadesi bilinen bir tepkime iin tepkime mekanizmas nerebilecek,
Mekanizmas belirlenen bir tepkime iin hz ifadesini yazabilecek,
Kataliz konusunu aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kimyasal Kinetik
Tepkime Hz
Hz fadesi
Tepkime Derecesi
Bafllang Hzlar Yntemi
Yarlanma mr
Etkinleflme Enerjisi
Geifl Hali
Ara rn
Arrhenius Eflitlii
Tepkime Mekanizmas
Kataliz
erik Haritas
Genel Kimya
Kimyasal Kinetik
GRfi
TEPKME HIZI
DERfiMN TEPKME HIZINA ETKS:
HIZ FADES VE TEPKME DERECES
DERfiMN ZAMANA GRE DEfiM
ETKNLEfiME ENERJS
TEPKME MEKANZMASI
KATALZ
Kimyasal Kinetik
GRfi
Kimyasal kinetik, bir tepkimede tepkenlerin rnlere dnflm srasnda (gidilen yolda) ne olduuyla ve dnflmn ne kadar hzl olduuyla ilgilenen kimyann bir alandr. Bir baflka ifade ile kimyasal kinetik; bir tepkimenin hznn belirlenmesinin yan sra, tepkimenin ilerleyiflinde izledii yolu yani tepkime mekanizmasn aydnlatmay amalayan bir bilim daldr. Gnlk yaflamda grdmz
olaylar baz tepkimelerin yavafl, bazlarnn hzl ve tepkime hzlarnn koflullara
bal olduunu gstermektedir. rnein s retmek iin kullandmz doalgaz,
kmr gibi maddelerin yanma tepkimeleri (oksijen ile tepkimeleri) ok hzl gerekleflirken, demirin oksijen ile tepkimesi yani pas (Fe2O3) oluflumu yavafl gerekleflir. Bir gda maddesi soutucuda korunduu zaman bozunmasna neden olan
tepkimeler yavafllar ve bozunmas daha ge gerekleflir.
Bu blmde kimyasal tepkimeler iin tepkime hzlarnn, hz ifadelerinin ve
mekanizmalarnn nasl belirlendiini, tepkime hzna deriflim ve scaklk gibi deifltirilebilir faktrlerin etkisinin nasl olduunu reneceiz.
TEPKME HIZI
Hz, bir sreteki birim zamandaki deiflim olarak ifade edilir. rnein gnlk yaflamda bir uan hz 800 km/saat fleklinde ifade edilebilir. Burada deiflim bir saatte uan utuu mesafedir. Kimyasal tepkimede birim zamandaki deiflim olarak tepken ve rnlerin deriflimlerindeki deiflim kastedilir. Bir kimyasal tepkimede hz, birim zamanda tepkenlerin veya rnlerin deriflimlerindeki deiflimlerle
orantldr.
fiimdi fiekil 9.1 de flematik olarak gsterilen A tepkeninin B rnne dnflt basit bir tepkimeyi ele alarak tepkime hzn tartflalm.
AB
fiekil 9.1 de grld gibi, A tepkeninin deriflimi zamanla azalrken, B rnnn
derifliminde ise A nn tkenme (tepkimeye girme) miktar ve hzyla orantl olarak
artfl meydana gelmektedir. Bu durumun grafii fiekil 9.2 de gsterilmifltir. B deriflimindeki zamanla olan artfln dorudan denklefltirilmifl denklemdeki stokiyometri ile iliflkili olaca aktr. Bu tepkime iin B rnnn oluflum hz, A tepkeninin
tkenme hzna eflittir. Sonu olarak, byle bir tepkimenin kinetii A deriflimindeki azalma veya B deriflimindeki artfl izlenerek belirlenebilir. A veya B nin deriflimlerindeki deiflimlere gre bu tepkimenin hz flu flekilde ifade edilebilir:
Kimyasal kinetik tepkime

hzlar ve mekanizmalar ile
ilgilenir.
216
Genel Kimya
Tepkime hz =
[A]t [A]t
[A]
2
1
=
t
t2 t1
veya
Tepkime hz =
[B] [B]t2 [B]t1

=
t
t2 t1
Burada verilen tepkime hz belli bir zaman aralndaki tepkime hz olduundan

ortalama tepkime hzdr. Dolaysyla ortalama tepkime hznn deeri seilen t1
ve t2 zamanlarna baldr. nk kimyasal tepkimeler srasnda bir deriflimin deeri, dolaysyla tepkimenin hz, zamana bal olarak deiflir. Kimyasal tepkimelerdeki hz flyle bir olaydaki hz gibidir. Bir topu dz bir zeminin stnde saatte
30 km hzla yuvarladmz dflnelim. Topun hz zamanla topun zemine srtnmesi nedeniyle azalr ve en sonunda top durur (hz 0 olur). Bu srete herhangi
iki zaman aralnda ltmz hzlar kullanarak belirleyeceimiz bir hz o zaman aralnda topun ortalama hz olur.
fiekil 9.1
AB
Tepkimesinin
Zaman Bal
Yrmesi
(A: &; B: )
t=0s
AB
Tepkimesinde
Tepken ve rn
Derifliminin
Zamanla Deiflimi
(A: &; B: )
mol/L, molariteye eflit

olduundan tepkime hz
biriminde rnein mol/L s
olan birim M/s olarak da
gsterilebilir.
t = 20 s
t = 30 s
t = 40 s
Eer tepkime hzn belirlemek

iin bir tepkenin deriflimindeki deiflim izlenirse, bu durumda tepke15
nin deriflimindeki deiflim negatif
bir deerdir. Tepkime hzn nega12
tif bir byklk olarak ifade etmemek iin hz eflitliinin sa tarafna
9
bir eksi iflareti konur. Bunu yukarda tepken A ya gre yazlmfl tep6
kime hz eflitliinde grebilirsiniz.
Dier yandan tepkime hznn rn
3
yani B oluflumuna gre ifade edilmesi durumunda B nin deriflimi za0
0
20
40
manla arttndan deriflimdeki dezaman (s)
iflim pozitif bir deer olur. Tepkime hznn birimi mol/L zaman dr
ve genellikle mol/L s, mol/L dak, mol/L sa veya mol/L gn birimleriyle ifade edilir.
Yukarda tepkime hznn tepkime sresince sabit olmadn ifade etmifltik.
fiimdi konuyu daha iyi irdelemek iin aflada belli zamanlarda deneysel olarak elde edilmifl deriflim deerleri verilen bir tepkimeyi rnek olarak inceleyelim. Bu
tepkimenin denklefltirilmifl tepkime denklemi
18
Deriim
fiekil 9.2
t = 10 s
9. nite - Kimyasal Kinetik
2A 4B + C
fleklindedir. Tepkime stokiyometrisi gerei 2 mol A tkendiinde toplam 5 mol
rn oluflmaktadr. Tepkime ilerledike A nn deriflimi azalrken tepkime denklemindeki stokiyometriye gre B ve C nin deriflimlerinde artfl olmaktadr.
Zaman (s)
[A] (M)
[B] (M)
[C] (M)
0,350
50
0,296
0,108
0,027
100
0,249
0,202
0,051
150
0,210
0,280
0,070
200
0,179
0,342
0,086
250
0,151
0,398
0,100
300
0,126
0,448
0,112
350
0,107
0,486
0,122
fiimdi yukardaki veriyi kullanarak belli zaman aralklarnda tepkime hzlarn

hesaplayalm. Hesaplamalar sonucu elde edilen bu tepkime hzlarnn ortalama bir
deer olduunu greceksiniz. rnek tepkimemizdeki B iin oluflum hz;
B nin oluum hz =
[B] [B]t2 [B]t1

=
t
t2 t1
olduuna gre rnein 0-50 s zaman aralnda B iin oluflum hz;

[B] 0,108 M 0
=
= 2,16 10 3 M / s
t
50 s 0
olur. Yine B nin 200-250 s zaman aralnda ortalama oluflum hz ise afladaki flekilde bulunur.
B nin oluum hz =
[B] 0,398 M 0,342 M

=
= 1,12 10 3 M / s
t
250 s 200 s
Grld gibi farkl zaman aralklarnda belirlediimiz B nin oluflum hzlar

farkldr ve elde edilen deerler o zaman aralklarna karfllk gelen B nin ortalama
oluflum hzlardr. Ayrca 200-250 s aralnda ortalama oluflum hznn 0-50 s aralndaki hzndan dflk olduunu grebilirsiniz. Bununla ilgili olarak tepkimelerde deriflim deifliminin zamanla azaldn yukarda belirtmifltik.
Bu tepkime iin 200-250 s zaman aralnda C nin (ortalama) oluflum hzn ve
A nn (ortalama) tkenme hzn hesaplarsak,
C nin oluum hz =
[C] 0,100 M 0,086 M

=
= 2,8 10 4 M / s
t
250 s 200 s
ve
A nn tkenme hz =
bulunur.
[A]
(0,151 M 0,179 M)
=
= 5,6 10 4 M / s
t
250 s 200 s
217
218
Genel Kimya
Tepkime hzn, tepken veya rn deriflimlerine gre ifade edebileceimizi ve

tepkime hznn tepken veya rnlerin deriflimlerindeki deiflmeler ile orantl olduunu sylemifltik. Yukardaki hesaplamalardan da gryoruz ki ayn zaman aralnda olmak kofluluyla tepkenlerin tkenme hzlar ile rnlerin oluflum hzlar
tepkime stokiyometrisine baldr. rnek tepkimemizdeki 200-250 s arasnda A
nn ortalama tkenme hznn (5,6104 M/s), B nin oluflum hznn (11,2104
M/s) yars, C nin oluflum hznn (2,8104 M/s) iki kat olduunu yukardaki hesaplamalarmzda grebilirsiniz. 2A 4B + C fleklinde olan tepkime stokiyometrisine gre de bu hzlarn bu flekilde olmas gerekir. Grdnz gibi bir tepkimede, herbir bileflenin tkenme veya oluflum hz tepkime stokiyometrisine bal olarak farkl farkl olabilmektedir. Bu nedenle bir tepkime iin tepken ve rn stokiyometrisine bal olmayan bir tepkime hz daha kullanflldr. Bir tepkime iin genel bir tepkime hz, bir tepkime bilefleninin oluflum veya tkenme hznn o bileflenin tepkime denklemindeki stokiyometrik katsaysna blnmesi ile elde edilebilir.
O halde yukardaki rnek tepkimemiz iin tepkime hz ile tepkenlerin tkenme
hzlar ve rnlerin oluflum hzlar flu flekilde iliflkilendirilebilir.
1 [C] [C]
=
1 t
t
Tepkime hz =
1 [A] 1 [B] [C]

=
=
2 t
4 t
t
Bu eflitlie gre B nin oluflum hz C nin oluflum hznn 4 kat, A nn tkenme

hznn 2 katdr. Bu durumda 200-250 s arasnda yukardaki rnek tepkimemizin
(ortalama) tepkime hz 2,8104 M/s dir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Aflada denklefltirilmifl
SIRA SZDE denklemi verilen tepkimede NO ve O2 nin tkenme hzlarn, NO2
nin oluflum hz ile iliflkilendiriniz. Eer [O2 ] = 1, 2 10 3 M / s ise, ayn zaman aralt
2]
nda [NO
D fi nedir?
NELM
t
S O R U
Ortalama tepkime hz bir
zaman aralndaki hz,
anlk
D tepkime
K K A T hz belli bir t
anndaki hzdr. Ortalama
hzda zaman aral (t)
sfra yaklaflt zaman
SIRA SZDE
ortalama
hz anlk hza
yaklaflr.
2NO(g)+O2(g) $ 2NO2(g)
S O R U
Buraya kadar bir tepkimenin belirli bir zaman aralndaki hzndan yani ortalama tepkime Dhzndan
bahsettik. Kimyasal kinetikte tepkimenin belli bir anndaki hKKAT
za karfllk gelen anlk hz kavram da vardr. Anlk hz herhangi bir t anndaki hzdr. fiimdi bir tepkenin veya rnn derifliminin zamana gre deiflim grafiinden
anlk hzn SIRA
naslSZDE
bulunacan grelim. fiekil 9.3 de 2A 4B + C tepkimesi srasnda A nn derifliminin zamanla deiflim grafii verilmifltir ve bu grafii kullanarak
herhangi bir
anda A nn anlk tkenme hzn belirleyebiliriz. Grafikteki eri stnAMALARIMIZ
de bulunan herhangi bir noktadan eriye izilen teetin eimi o noktaya karfllk
gelen zamandaki anlk hz verir. rnek olarak 120. saniyedeki anlk hz hesaplayalm. fiekilK 9.3
T deki
A P eriye 120. saniyeye karfllk gelen noktada teet izilirse, bu
teetin eimi bu anda A nn anlk tkenme hzn verir ve flu flekilde hesaplanr.

Tepkime bafllang hz,

AMALARIMIZ
t = 0 anndaki anlk tepkime

hzdr. t=0 annda en
yksek deerinde olan
tepkime hz, tepken
K T A P
derifliminin zamanla
azalmasna bal olarak
dfler.
TELEVZYON
TELEVZYON
Eim =
NTERNET
NTERNET
0,17 M 0,27 M
[A]
= 8,3104 M / s
=
t
185 s 64 s
219
fiekil 9.3
0,4
bafllang hz (t=0)
0,3
A(M)
A iin bulunan bu anlk tkenme

hzndan tepkime denklemindeki stokiyometri kullanlarak 120. saniyedeki tepkimenin anlk tepkime hz bulunur. Tepkime denklemindeki stokiyometri gerei bu tepkimenin 120. saniyedeki anlk tepkime hz 4,0104
M/s olur. Tepkimenin bafllad andaki (t=0 anndaki) anlk tepkime hzna tepkime bafllang hz denir.
Eer aksi belirtilmemiflse bundan
sonra hz olarak verilen deerler anlk hz deerleridir.
120. saniyedeki
anlk hz
2A 4B + C
Tepkimesinde A nn
Derifliminin
Zamana Ball
0,2
0,1
0
0
100
200
300
Zaman (s)
DERfiMN TEPKME HIZINA ETKS: HIZ FADES VE

TEPKME DERECES
Bir tepkime iin zamana bal tepkime bileflenlerinin deriflimleri deneysel olarak belirlendikten sonra tepkime kinetii alflmalarnda bir sonraki adm, bir
veya daha fazla tepkenin deriflimi ile tepkime hz arasndaki matematiksel iliflkiyi veren hz ifadesini tretmektir. Hz ifadesi, hz ve deriflimler arasndaki
iliflkiyi ifade eder ve daima tepken deriflimleri ile bir veya daha fazla sabitin
bir fonksiyonudur.
fiimdi aflada verilen genel tepkimeyi ele alalm.
aA + bB cC + dD
Burada A ve B nin tepkenleri, C ve D nin ise rnleri gsterdiini, a, b, c ve d
nin ise tepken ve rnlerin stokiyometrik katsaylar olduunu biliyoruz. Bir tepkime hznn tepken deriflimleri ile iliflkisi hz ifadesi ile verilir ve bir tepkimeye ait
hz ifadesi daima deneysel olarak belirlenmelidir. Yukardaki genel tepkime iin
hz ifadesi;
Tepkime hz = k [A]m [B]n
fleklinde yazlabilir. Hz ifadesindeki k sabitine hz sabiti denir. Hz sabitinin
saysal deeri, scaklk sabit kalmak koflulu ile, tepken veya rn deriflimlerinde
meydana gelen deiflikliklerden etkilenmez. Ayrca, tepkime hz zamana bal
olarak deiflirken, k nin deeri tm tepkime sresince sabittir. k sabitinin bykl tepkime hz ile ilgili olduka nemli bilgiler verir. Hzl tepkimelerin k
sabiti byk, yavafl tepkimelerin ise kktr. Hz ifadesindeki m ve n sleri
tepkime hznn A ve B tepkenlerinin deriflimlerine ne derecede bal olduunu
ve srasyla A ve B ye gre tepkime derecelerini gstermektedir. Bu durumda
bu tepkime A tepkenine gre m nci dereceden, B tepkenine gre n nci derecedendir. Bir tepkimenin tepkenlere gre derecelerini gsteren m, n,... gibi slerin
saysal deerleri ile denklefltirilmifl tepkime denklemindeki stokiyometrik katsaylar arasnda bir iliflki yoktur (Not: Sadece ileride greceimiz basit tepkimelerde, tepkime dereceleri (m ve n) ile stokiyometrik katsaylar (a ve b) arasnda birebir iliflki vardr). Tepkimelerde tepkenlerin tepkime derecelerini gsteren
bu sler genelde pozitif tam saylar olurken, baz tepkimelerde negatif bir say,
sfr veya kesirli bir say da olabilmektedir. Bu slerin toplam tepkimenin (top-
Daha nce izelgede verilen

2A 4B + C tepkimesinin
verisi, zamana bal olarak
tepkime bileflenlerinin
deriflimlerini veren veriye bir
rnektir.
Hz ifadesi, baz
kaynaklarda hz yasas
veya hz eflitlii olarak da
ifade edilmektedir.
220
Genel Kimya
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Tepkime derecesi; hz
ifadesindeki deriflim
terimlerinin
D fi N E Lslerinin
M
toplamdr.
S O R U
Bir tepkimeyeD iliflkin

K K A T hz ifadesi daima deneysel verilerden tretilmelidir. Tepkimenin
denklefltirilmifl denklemindeki stokiyometrik katsaylara baklarak hz ifadesi yazlamaz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
lam) derecesini verir. Baflka bir deyiflle, tepkime derecesi hz ifadesinde bulunan deriflim terimlerinin slerinin toplamdr. Tepkime hz sabitinin (k) birimi
D fi N E L M
ise tepkimenin derecesine bal olarak deiflir. k nin birimi, birinci dereceden
bir tepkime iin zaman 1, ikinci dereceden tepkime iin M 1 zaman 1, nS O tepkime
R U
c dereceden
iin M 2 zaman 1 olur.
SIRA SZDE
fiimdi bir rnek tepkime zerinde tepkime derecesini grelim:

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
2NO2(g)
+ F2(g) 2NO2F(g) tepkimesi iin hz ifadesi
AMALARIMIZ
Tepkime hz = k [NO2][F2]
fleklinde bulunmufltur. Bu hz ifadesine gre bu tepkime ikinci dereceden bir

K T A P
tepkimedir. nk [NO2] ve [F2] terimlerinin slerinin toplam 2 dir. Bir tepkene gre tepkime derecesi ise hz ifadesinde o tepkene ait terimin ssdr. Bu
nedenle, bu
tepkime NO2 ye gre birinci dereceden, F2 ye gre de birinci deTELEVZYON
recedendir.
Aflada, eflitli tepkimeler ve hz ifadeleri rnek olarak verilmifltir.
2
2NO(g) N+T 2H
E R N2(g)
E T N2(g) + 2H2O(s) Tepkime hz = k [NO] [H2]
2N2O5(g) 4NO2(g) + O2(g)
Tepkime hz = k [N2O5]
H2(g) + I2(g) 2HI(g)
Tepkime hz = k [H2][I2]
Bu son tepkime iin hz ifadesindeki tepkenlere gre tepkime dereceleri ile tepkimenin stokiyometrik katsaylarnn ayn olmas sadece tesadftr.
Hz fadesinin Deneysel Olarak Belirlenmesi: Bafllang

Hzlar Yntemi
Bafllang hzlar yntemi ile
bir tepkimeye iliflkin hz
ifadesi belirlenirken,
genellikle tepkenlerden
birinin deriflimi basit
katlarda (rnein 2, 3 vb.)
arttrlrken dierlerinin
deriflimleri sabit tutulur ve
bu flekilde tepkime
bafllang hzlarnn
lld bir seri deney
yrtlr.
Bir tepkimenin hz ifadesini tretebilmek iin, tepken bafllang deriflimlerinin

bir fonksiyonu olarak tepkimenin bafllang hzlarnn lld bir seri deney
yrtmek gerekir. Bu flekilde belirlenecek olan hz ifadesindeki slerin saysal
deerleri yani tepkime hznn her bir tepken deriflimine gre derecesi belirlenir. Eer bir tepkime, bir tepkene gre sfrnc dereceden ise onun tepkimede
derifliminin deiflmesi tepkime hzn etkilemez. Eer bir tepkime, bir tepkene
gre birinci dereceden ise o tepkenin deriflimindeki deiflme tepkime hznn
ayn oranda deiflmesine sebep olur. Bu durumda tepken deriflimi 2 katna knca tepkime hz da iki katna kar. Tepkime bir tepkene gre ikinci dereceden olduu zaman tepken deriflimi rnein 2 katna karsa tepkimenin hz da
22 = 4 katna kar. Tepkime bir tepkene gre nc dereceden ise tepkenin
derifliminin 2 kat arttrlmas durumunda tepkimenin hz 2 3 = 8 kat artar. Hz
denklemleriyle ilgili alflmalarda, tepkime hznn deriflime bal olduunu ancak hz sabitinin bal olmadn hatrlamak nemlidir.
Belirli bir scaklkta A ve B tepkenlerinin birka farkl bafllang deriflimleri iin

A + B C tepkimesinin bafllang hzlar afladaki izelgede verilmifltir.
Deney no
[A]0 (M)
[B]0 (M)
Bafllang hz (M/s)
0,20
0,20
810-4
0,40
0,20
3210-4
0,20
0,40
1610-4
Bu verileri kullanarak,
a. Tepkimenin hz ifadesini,
b. Hz sabitinin deerini,
c. [A]0 = 0,25 M ve [B]0 = 0,20 M ise tepkimenin bafllang hzn belirleyiniz.
zm:
a. Hz ifadesinin
Tepkime hz = k [A]m[B]n
fleklinde olduunu varsayabiliriz. Burada hedefimiz m ve n deerlerini bulmaktr.
1. ve 3. deneylerde A bafllang deriflimi sabit iken B bafllang deriflimi iki katna karlmfl ve bu durumda tepkimenin bafllang hz iki kat artmfltr. Buradan
tepkime hznn B ye gre birinci dereceden olduu karlabilir. Bunu hesapla da
flu flekilde yapabiliriz.
Tepkime 3 balang hz 16 104 M / s k (0,2 M) m (0,4 M) n (0,4) n

=
=
=
Tepkime 1 balang hz 8 104 M / s k (0,2 M) m (0,2 M) n (0,2) n
Buradan 2 = 2n ve n = 1 bulunur.
1. ve 2. deneyler incelendiinde A bafllang deriflimi iki katna ktnda ve
B bafllang deriflimi sabit tutulduunda tepkime bafllang hznn 4 kat artt
grlmektedir. Bu sonu hzn A derifliminin karesi ile orantl olduunu gsterir. Buna gre tepkime A ya gre ikinci derecedendir. Bunu hesapla da gsterebiliriz.
Tepkime 2 balang hz 32 104 M / s k (0,4 M) m (0,2 M) n (0,4) m

=
=
=
Tepkime 1 balang hz 8 10 4 M / s k (0, 2 M) m (0,2 M) n (0,2) m
Buradan 4 = 2m ve m = 2 bulunur.
Bu durumda bu tepkimenin hz ifadesi,
Tepkime hz = k [A]2[B]1 = k [A]2[B]
olur.
b. Tepkime hz = k [A]2[B] olduuna gre, rnein 1. deneydeki verileri bu hz ifadesinde yerine koyarsak
8104 M/s = k (0,20 M)2 (0,20 M)
k = 0,10 M2 s1 olur.
c. Tepkime hz = k [A]2[B] = (0,10 M2 s1)(0,25 M)2 (0,20 M) = 12,5104 M/s
bulunur.
221
RNEK
222
Genel Kimya
SIRA SZDE
N2O5 in 55 C
deki
bozunma tepkimesi 2N2O5(g) 4NO2(g) + O2(g) iin afladaki veriSIRA
SZDE
ler elde edilmifltir.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
[N2O5]0 (M)
Bafllang hz (M/s)
0,10
1,7010-4
0,35
5,9510-4
S O R U
DKKAT
DKKAT
Buna gre bu tepkimenin hz ifadesini treterek, hz sabitini hesaplaynz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Deney no
SIRA SZDE
DERfiMN ZAMANA GRE DEfiM

K T A P
TELEVZYON
Birinci Dereceden
Tepkimeler
AMALARIMIZ
Birinci dereceden bir tepkimenin hznn tek bir tepkenin derifliminin birinci kuvvetine bal olduunu grdk.
K T A P
A rnler
birinci dereceden tepkimesi iin tepkime hz;
[A]
T E LhEzV Z=YO N
Tepkime
t
ve Tepkime hz = k [A]
fleklinde ifade edilebilir ve buradan

NTERNET
[A] N T E R N E T
= k[A]
t
eflitlii yazlabilir. A nn bafllang deriflimi (t = 0 anndaki deriflim) ile herhangi bir

andaki deriflimi (t = t anndaki deriflim) iin bu denklemin integrali alndnda;
[A]t
ln
= kt veya ln[A]t - ln[A]0 = kt veya ln[A]t = kt + ln[A]0
[A]0
fiekil 9.4
Birinci Dereceden
Bir Tepkime in
ln[A]t-t Grafii
bantlar elde edilir. Bunlara

integre edilmifl birinci dereceden hz ifadesi de denir. Burada [A]t ve [A]0 srasyla t annda
ve t = 0 annda A nn deriflimidir. Yukardaki son bant, y
= mx + b fleklinde bir doru
denklemidir ve burada m eim,
b de y-kaymasdr. Bu nedenle
zaman karfl ln[A]t grafii (fiekil
9.4) birinci dereceden tepkimeler iin bir doru verir ve
dorunun eimi k ye, ykaymas da ln[A]0 a eflittir.
Belirli bir scaklkta N2O5 in bozunma tepkimesine ait veriler afladaki izelgede
verilmifltir.
t (dak)
200
400
600
800
1000
[N2O5] (M)
1,5102
9,6103
6,2103
4,0103
2,5103
1,6103
Bu verileri kullanarak tepkimenin birinci dereceden olduunu gsterip, k nn deerini bulunuz.

zm:
Tepkime birinci dereceden ise t ye karfl ln[N2O5] in grafii bir doru vermelidir.
Verilen deriflim deerlerinin logaritmalar alnp bunlar ln[N2O5]t grafiine geirildiinde afladaki grafik elde edilir.
t (dak)
200
400
600
800
1000
ln[N2O5]
4,200
4,646
5,083
5,521
5,991
6,438
-4
-4.5
(300 dak; -4.87)
In[N2O5]
-5
(700 dak; -5,76)
-5,5
-6
-6,5
-7
200
400
600
t (dak)
800
1000
Grld gibi t ye karfl ln[N2O5] in grafii bir doru vermektedir ve bu durum

tepkimenin birinci dereceden olduunu gsterir. Grafikten dorunun eimi, doru zerinde rastgele (ancak olduka aralkl) iflaretlenen iki nokta ve bu noktalarn
deerlerinden hesaplanr. rnein t=300 dak ve t=700 dak anlar iin ln[N2O5] deerleri grafikten okunur ve eim bu deerlerden afladaki flekilde hesaplanr.
Eim =
(ln[N 2O5 ])
t
5,76 ( 4,87)
700 dak 300 dak
= 2,2310 3 dak 1
k = eim olduundan, k = 2,2310-3 dak1 dir.

Birinci dereceden bir tepkimenin yarlanma mr eflitlii afladaki flekilde tretilebilir. Yarlanma mr, bir maddenin (tepkenin) derfliminin, ktlesinin veya
basncnn yarya dflmesi iin gemesi gereken zamandr.
ln
[A]t
[A]0
= kt idi. Bir yar mrlk zaman getiinde [A]t=[A]0/2 olur.
223
RNEK
224
Genel Kimya
Bu durumda
ln
[A]0 / 2
[A]0
= kt1/ 2
yazlabilir. Buradan
t1/ 2 =
0,693
k
bulunur.
Birinci dereceden tepkime iin yarlanma mrnn (t1/2) tepkimenin bafllang
derifliminden bamsz olduuna dikkat ediniz. Bu nedenle, birinci dereceden bir
tepkimenin herhangi bir annda yarlanma mrnn deeri ayndr, deiflmez.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
kinci Dereceden Tepkimeler
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
(CH3)2O(g) SIRA
CHSZDE
4(g) + H2(g) + CO(g)
Yukarda verilen dimetil eterin 510 C deki bozunma tepkimesi birinci derecedendir ve
hz sabiti 6,8104 s1 dir. Sabit hacimli bir kapta yrtlen tepkimede, dimetil eterin
D fi N E1,20
L M atm ise 300 s sonraki ksmi basncn ve tepkimenin yarlanma
bafllang basnc
mrn belirleyiniz?
kinci dereceden bir tepkimenin hz, iki farkl tepkenin her birine birinci dereceDKKAT
den bal olan veya bir tepkenin deriflimine ikinci dereceden bal olan tepkimelerdir. Bu dersin kapsamnda iki farkl tepkenin her birine birinci dereceden bal
SIRA SZDE
olan tepkimelerin
kinetii zerinde durmayacaz. Bir tepkenin deriflimine ikinci
dereceden bal olan tepkimelerin kinetii iin;

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Birinci veya ikinci dereceden

olduu dflnlen bir
tepkimenin tepkime
derecesini belirlemek iin
zamana karfl izilen ln[A] ve
1/[A] grafikleri kullanlabilir.
Eer ln[A]-t grafii bir doru
verirse tepkime birinci
dereceden, 1/[A]-t grafii bir
doru verirse tepkime ikinci
derecedendir.
AMALARIMIZ[A]
ve Tepkime hz = k [A]2
Tepkime hz =
t
buradan
[A]K T A P2
= k [A]
t
yazlabilir. Bu ifadenin A nn bafllang deriflimi ile herhangi bir t anndaki derifli
T E Lintegrali
E V Z Y O N alnrsa afladaki bant elde edilir.
mi arasnda
1
1
= kt +
[A]t
[A]0
NTERNET
Bu bant, bir doru denklemidir. Eer bir tepkime ikinci dereceden ise, t ye karfl 1/[A]t grafii izildiinde bir doru elde edilir ve bu dorunun eimi k yi, y-kaymas da 1/[A]0 verir.
kinci dereceden bir tepkimenin yarlanma mr iin
1
1
= kt1/ 2 +
[A]0 / 2
[A]0
yazlabilir ve buradan
t1/ 2 =
1
k[A]0
elde edilir. Birinci dereceden tepkimelerin aksine ikinci dereceden tepkimelerin

yarlanma mrleri tepkenin bafllang deriflimine baldr.
225
SIRA SZDE
NOBr nin gaz faznda gerekleflen bozunma tepkimesi ikinci dereceden
olup tepkimenin
10 C deki hz sabiti 0,80 M1 s1 olarak belirlenmifltir. NOBr nin bafllang deriflimi 0,45
M olduu zaman tepkimede ne kadar srede 0,35 M NOBr tkenir?
D fi N E L M
D fi N E L M
Sfrnc Dereceden Tepkimeler
S O R U
Sfrnc dereceden bir tepkimenin hz ifadesinde deriflim terimlerindeki
slerin
toplam sfrdr yani tepkime hz tepken derifliminden bamszdr. Bu durumda
tepkime hz, hz sabitine eflittir ve tepkime sresince deiflim gstermez.
DKKAT
A rnler
Tepkime hz = k [A]0 = k
SIRA SZDE
olup sfrnc dereceden bir tepkime iin integrali alnmfl hz ifadesinde tepken deriflimi ile zaman aflada verilen flekilde iliflkilidir.
AMALARIMIZ
[A]t=kt + [A]0
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE

SZDE 0,012 M ve
Sfrnc dereceden olduu bilinen bir tepkimede tepkenin bafllangSIRA
deriflimi
K T A P
t = 135 s anndaki deriflimi 0,0084 M ise bu tepkimenin hzn hesaplaynz.
D fi N E L M
ETKNLEfiME ENERJS
TELEVZYON
1888 de Svante Arrhenius molekllerin tepkimeye girmek iin belirli bir deerde
S Omolekl
R U
kinetik enerjiye sahip olmalar gerektiini ifade etmifltir. Eer iki
toplamda bu enerjiden daha az enerjiye sahipken arpflrlarsa, arpflmann ardndan bir NDTEKRKNAETT
birlerinden ayrlarak farkl ynlere giderler. Yani bir tepkime gerekleflmez.
Bu durum aflada flematik olarak gsterilmifltir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
arpma ncesi
arpma
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
TELEVZYON
S O R U
NDTEKRKNAETT
SIRA SZDE

K T A P
arpma Sonras
Buna karfln, eer molekllerin arpflmas yeterli enerji ile gerekleflirse ve

TELEVZYON
arpflma anndaki molekllerin ynlenmeleri de uygunsa, yani molekller etkin
arpflma gereklefltirmiflse tepkime gerekleflebilir. Buradan tm etkin arpflmalarn tepkimeyle sonulanaca sonucu da karlmamaldr. Molekllerin uygun
N Tanlatacamz
ERNET
ynlenme ile arpflmalarndan flu kastedilmektedir: Biraz sonra
fiekil 9.5 de erinin maksimum noktasnn stnde bir yap gsterilmifltir. Bu yapda NO nun N atomu, O3 n yanda bulunan O atomlarndan biri ile etkileflmektedir (yani arpflmaktadr). Bu tepkime iin bu ynlenme uygun bir ynlenmedir.
NO nun N atomu ile O3 den gelen O atomu arasnda bir ba ve sonuta NO2 (ON-O) bileflii oluflur. ki molekln arpflmas NO nun O atomu ile O3 n yandaki O atomlarndan birisinin arasnda da olabilir. Bu arpflma uygun ynlenmenin olmad bir arpflmadr. nk bu arpflma sonucu bir ba oluflumu yani
tepkime gerekleflmez.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
226
Genel Kimya
arpma ncesi
arpma
arpma Sonras
Bir tepkimenin gerekleflebilmesi iin arpflan molekllerin sahip olmas gereken minimum enerjiye tepkimenin etkinleflme enerjisi (Ea) denir. Ea nn saysal
deeri her bir tepkime iin farkldr ve bu deer deneysel olarak bulunur. fiimdi bir
tepkimede tepkenler ile rnlerin enerjileri ve bunlarn etkinleflme enerjisi ile iliflkilerini grelim.
Bunun iin azot monoksit (NO) ve ozon (O3) moleklleri arasnda gerekleflen
tepkimeyi rnek olarak verelim. Tepkime srecinde sistemin potansiyel enerjisindeki deiflim fiekil 9.5 de gsterilmifltir.
fiekil 9.5
O3(g) + NO(g)
O2(g) + NO2(g)
Tepkimesi in
Potansiyel EnerjiTepkime Koordinat
Grafii
a
3
Tepkenlerin toplam enerjileri

ile rnlerin toplam
enerjileri arasndaki fark
tepkimenin i enerji
deiflimini (E) verir. O3 ile
NO tepkimesi iin E=H
dr ve tepkime ekzotermiktir.
Potansiyel enerji diyagram incelendiinde, tepkenlerin etkileflmesiyle (arpflmasyla) birlikte sistemin enerjisi artmakta ve bir maksimuma ulaflmaktadr.
Bu maksimum noktadaki sistemin haline geifl hali denir. Geifl halinde tepken
molekllerindeki balarn krlmakta olduu ve rn molekllerindeki balarn
oluflmakta olduu yksek enerjili bir yap oluflur. Bu yapya etkinleflmifl (aktifleflmifl) kompleks denir. Etkinleflmifl kompleks yeniden tepkenlere dnflebilirken, yeni ba dzenine sahip maddelere (rnlere) de dnflebilir. Tepkimelerin byk bir ounluunda tepkenlerin rnlere dnflmeden nce bu yksek enerjili halden gemeleri gerekir. Dolaysyla tepkime srasnda bu enerji engelinin afllmas gerekmektedir. Tepkime gerekleflirken oluflan bu yksek enerjili halin enerjisi ile molekllerin tepkimenin bafllangcndaki toplam enerjisi arasndaki fark tepkimenin etkinleflme enerjisidir (Ea). ok az sayda tepkimede etkinleflme enerjisi yok gibidir.
227
Scaklk ve Tepkime Hz: Arrhenius Eflitlii

Kimyasal tepkimelerin hz scaklk artfl ile artar. Daha yksek scaklkta daha yksek hz elde edilmesi, scaklk artflyla tepkime hz sabitinin artmasndan kaynaklanmaktadr. Tepkime hz sabiti ile scaklk arasndaki iliflki ilk olarak Arrhenius tarafndan ortaya konmufl ve onun ad ile anlan afladaki eflitlik ile ifade edilmifltir.
k = Ae
Scaklk arttka hz sabiti

artar, dolaysyla da tepkime
hz artar.
Ea / RT
Bu eflitlikte her iki tarafn logaritmas alnrsa;

E
lnk = a + lnA
RT
elde edilir. Burada k; tepkime hz sabiti, Ea; tepkimenin etkinleflme enerjisi (J/mol),
R; evrensel gaz sabiti (8,314 J/K mol), T; tepkime scakl (K) ve A ise birimi hz
sabitinin birimi ile ayn olan frekans faktrdr. A, tepkime iin birim zamandaki
arpflmalarn skl ve molekllerin uygun ynlenmeleri ile ilgilidir. Yukardaki
logaritmas alnmfl Arrhenius eflitlii bir doru denklemidir. Dolaysyla lnk nn 1/T
ye karfl izilen grafii bir doru verir ve dorunun eimi Ea/R ye, ykaymas ise
lnA ya eflittir.
Ayn tepkime iin iki farkl scaklkta Arrhenius eflitlikleri yazlp biri dierinden
karlrsa afladaki eflitlik elde edilir.
E 1
k
1
ln 2 = a
k1
R T2 T1
Bu eflitlik ile etkinleflme enerjisini ve T1 scaklndaki k1 hz sabitini bildiimiz
bir tepkimenin T2 scaklndaki k2 hz sabitini hesaplayabiliriz veya iki farkl scaklktaki k deerlerini bildiimiz bir tepkimenin etkinleflme enerjisini bulabiliriz.
CH3CHF2 nin aflada verilen tepkimesi iin etkinleflme enerjisi 260 kJ/mol dr.
CH3CHF2(g) CH2CHF(g) + HF(g)
Bu tepkimenin 450 oC deki hz sabiti 2,8106 s1 ise 550 oC deki hz sabitini hesaplaynz.
zm:
ln
ln
ln
k2
k1
Ea 1
1

R T2 T1
k2
2,8 106 s 1
k2
260000 J / mol 1
1
8,314 J / K mol 823 K 723 K
= 5, 256
2,8 106 s 1
k2
= e5, 256 = 191,7
2,8 106 s 1
k2 = 5, 4 104 s 1
RNEK
228
SIRA SZDE
Genel Kimya
D fi N E L M
Hidrojen iyodrn
gaz faznda gerekleflen bozunma tepkimesi 2HI(g) H2(g) + I2(g)
SIRA SZDE
fleklinde olup, 290 C de tepkime hz sabiti 5,86107 M1 s1, 310 C de ise 23,5610-7
M1 s1 dir. Tepkime iin etkinleflme enerjisini bulunuz.
D fi N E L M
TEPKME MEKANZMASI
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Baz kimyasal
tek basamakta (basit tepkimede) rnler oluflurken
S O tepkimelerde
R U
ou tepkime iin rnler birka basamak sonunda oluflur. Dolaysyla bir kimyasal tepkimeye ait denklefltirilmifl tepkime denklemi, ounlukla birka basit tepkiDKKAT
me basamann toplamdr ve bu denklem tepkimenin nasl olufltuu hakknda
herhangi bir bilgi vermez. Bu noktada tepkimenin nasl olufltuunu ve hangi basaSZDE anlamak iin uygun bir tepkime mekanizmasnn nerilmesi
maklardan SIRA
getiini
nemlidir. Tepkime mekanizmas, tepkenlerin rnlere dnflrken olufltuu
dflnlenAMALARIMIZ
atomik deiflimleri tanmlayan basit tepkimeler dizisidir.
nerilen tepkime mekanizmalarnda, basamaklardan biri daima dierlerine gre daha yavafl yrr ve bu basamak tm tepkime iin hz belirleyen basamak
olarak isimlendirilir.
K T A P Hz belirleyen basamak tm tepkime hzn snrlar.

Bir tepkime asla hz

belirleyen basaman
hzndan daha hzl yrmez.
K T A P
Basit Tepkimeler
TELEVZYON
NTERNET
Basit tepkime olup

olmadn bilmediimiz bir
tepkime iin hz ifadesini
tepkime denklemine bakarak
yazamadmz hatrlaynz.
Hz ifadesi sadece basit
tepkimeler iin dorudan
denklefltirilmifl tepkime
denkleminden yazlabilir.
Bir tepkime
tepkime srasnda gerekleflen basit basamaklardan
T E L Emekanizmas,
VZYON
(tepkimelerden) oluflur. Basit tepkime, tek bir admda (basamakta) oluflan tepkimedir. Aflada birka basit tepkime rnekleri verilmifltir.
CH3Br + OH CH3OH + Br
E R NO
NET + O
NO + O 3N T
2
2
Basit bir tepkimedeki tepkenler birbirleriyle etkileflerek (arpflarak) tepkime
verirler. Yani tepkime vermek zere karfllaflan (arpflan) yaplardr. Basit tepkimeye tepken olarak katlan molekllerin saysna tepkimenin moleklaritesi denir. Eer, tepkime tepken olarak tek bir molekl ieriyorsa tepkimeye unimolekler tepkime, iki molekl ieriyorsa bimolekler tepkime, molekl ieriyorsa termolekler tepkime denir. Termolekler tepkimelerin gerekleflme olasl unimolekler ve bimolekler tepkimelere gre olduka azdr.
Eer bir tepkimenin tek basamakl yani basit bir tepkime olduu bilinirse onun
hz ifadesi de bilinir (yani tepkimenin hz ifadesi tepkime denkleminden yazlabilir). Basit bir tepkimenin (basaman) hz ifadesi dorudan onun moleklaritesine
baldr. rnein, genel bir unimolekler tepkimeyi ele alalm.
A rnler
Bu tepkimenin hz birinci dereceden olur.
Tepkime hz = k [A]
Afladaki rneklerde olduu gibi bimolekler tepkimelerde hz ifadeleri ikinci
dereceden ifadeler olarak yazlabilir.
A + B rnler
Tepkime hz = k [A][B]
A + A rnler
Tepkime hz = k [A]2
ok Basamakl Tepkimelerin Mekanizmalar ve Hz fadeleri

Bir kimyasal tepkimede denklefltirilmifl tepkime denklemi ile gsterilen net deiflim, yukarda da anlatld gibi basit tepkimeler dizisinden oluflan ok basamakl
bir mekanizma ile oluflabilir. fiimdi bu konu ile ilgili olarak NO2 ve F2 arasndaki
ikinci dereceden tepkimeyi ele alalm.
229
2NO2(g) + F2(g) 2NO2F(g)

Bu tepkimenin hem NO2 ye gre hem de F2 ye gre birinci dereceden olduu
deneysel olarak belirlenmifltir. Bu tepkime iin bu belirlenen kinetie hangi tepkime mekanizmas uymaktadr? sorusunun yantn verebilirsek bu tepkimenin mekanizmasn da aydnlatmfl oluruz. Eer bu tepkime tek basamakta yryen basit
bir tepkime olsayd tepkime NO2 ye gre ikinci, F2 ye gre ise birinci dereceden
olurdu. Oysa durumun bu flekilde olmad hz ifadesinden karlabilir. O halde bu
tepkime iin flyle iki basamakl (basit tepkimeli) bir mekanizma nerebiliriz.
NO2(g) + F2(g) NO2F(g) + F(g)
(Yavafl)
NO2(g) + F(g) NO2F(g)
(Hzl)
2NO2(g) + F2(g) 2NO2F(g)
Yukarda nerilen mekanizmada, ilk basit tepkimede NO2 molekl F2 molekl ile arpflarak bir molekl NO2F ve bir atom F oluflturur. kinci basit tepkimede ilk basit tepkimede oluflan F atomu ikinci bir NO2 molekl ile arpflarak bir
molekl NO2F daha oluflturur. Birinci basamakta (ilk basit tepkimede) oluflan F,
tm tepkime iin ne tepken ne de rndr. F basit bir tepkime sonucu oluflmakta
ve bir sonraki basit tepkimede tketilmektedir. Bu flekilde bir basit tepkimede oluflan ve ardndan gelen tepkimede tketilen molekllere, atomlara ara rn denir.
Bu tepkimede F ara rndr. Bu mekanizmaya gre ilk basamak tepkimesinin yavafl; ikinci basamak tepkimesinin hzl olmas gerekir. Durumun byle olduunu
deneysel veriler de desteklemektedir.
Byle bir tepkime mekanizmasyla ilgili hz ifadesi, tepkime mekanizmasnda
nerilen en yavafl basit tepkimenin hz ifadesi ile ayn olup
Tepkime hz = k [NO2][F2]
fleklinde yazlabilir. Bu da deneysel veriler ile belirlenen tepkime ifadesi ile ayndr.
H2(g) + 2ICl(g) I2(g) + 2HCl(g) tepkimesi iin hz ifadesi; tepkime hz = k [H2][ICl]
dir. Bu tepkime iin uygun bir mekanizma neriniz.
zm:
Tepkimeye ait hz ifadesi her iki tepkene gre birinci dereceden olduu iin tepkime basit bir tepkime deil basamakl bir tepkimedir. Hz ifadesi incelendiinde,
tepkimenin hz belirleyen basamanda H2 ile ICl arasnda bimolekler bir tepkime olmas gerekir. Bu dorultuda bu tepkime iin afladaki mekanizma nerilebilir. Bu tepkimede ara rn HI dr.
(Yavafl)
H2(g) + ICl(g) HI(g) + HCl(g)
HI(g) + ICl(g) I2(g) + HCl(g)
(Hzl)
H2(g) + 2ICl(g) I2(g) + 2HCl(g)
KATALZ
Bir kimyasal tepkimenin hz, tepken deriflimi veya scaklk arttrlarak arttrlabilecei gibi, tepkime ortamna katalizr ilavesiyle de arttrlabilir. Katalizrler, tepkimenin daha dflk etkinleflme enerjisine sahip farkl bir mekanizma zerinden yrmesini salayarak tepkime hzn arttran maddelerdir. Katalizrler denklefltirilmifl
tepkime denkleminde yer almazlar ve tepkime sonunda deiflime uramazlar.
Katalizrn nasl alfltn anlamak iin hidrojen peroksit (H2O2) in bazik sulu zeltideki bozunma tepkimesini inceleyelim.
2H2O2(sulu) 2H2O(s) + O2(g)
RNEK
230
Genel Kimya
H2O2 nin oda scaklnda bozunma tepkimesi, yksek bir etkinleflme enerjisi (76
kJ/mol) gerektirdii iin olduka yavafl gerekleflir. Fakat, bu tepkime iyodr (I-)
iyonu varlnda farkl bir mekanizma zerinden yrr ve daha hzl gerekleflir.
H2O2(sulu) + I(sulu) H2O(s) + IO(sulu)
H2O2(sulu) + IO-(sulu) H2O(s) + O2(g) + I-(sulu)
(Yavafl)
(Hzl)
2H2O2(sulu) 2H2O(s) + O2(g)

Bu tepkimenin hz ifadesi
Tepkime hz=k [H2O2][I]
olarak bulunmufltur. Bu da yukarda verilen mekanizma ile uyumludur. Buradaki
katalizlenmifl tepkime, ilk basamanda katalizrn kullanld, ikinci basaman
sonunda ise yeniden olufltuu bir mekanizma ile gerekleflmektedir. Dier yandan
ara rn IO, birinci basamakta oluflurken ikinci basamakta tketilmektedir. lk
basamak, ikinci basamaa gre daha yksek etkinleflme enerjisine sahip olduundan bu tepkimede hz belirleyen basamaktr.
Kataliz, bir kimyasal tepkimenin hznn katalizr varlnda arttrlmas srecidir ve homojen ve heterojen kataliz olarak snflandrlr. Homojen katalizde, katalizr tepkenler ve rnler ile ayn fazdadr. Yukarda verilen H2O2 nin bozunma
tepkimesi homojen katalize bir rnektir. Dier yandan, heterojen katalizde katalizr tepken ve rn molekllerinden farkl fazda olur. Heterojen katalizde tepkenler genellikle gaz ya da zeltidedir; katalizr ise tepkenler ile temasta olan genellikle bir katdr. Endstriyel adan nemli olan birok reaksiyon kat haldeki katalizr yzeyinde gereklefltirilir.
231
zet
Bir kimyasal tepkimenin hz, birim zamanda bir tepken veya rnn derifliminde meydana gelen deiflim
olarak tanmlanr. Tepkimenin hz, zamana bal olarak tepkenin veya rnn derifliminde meydana gelen
deiflim takip edilerek belirlenebilir. Tepkime srecinde, t = 0 anndaki hz anlk bafllang hz olarak isimlendirilir ve bu hz zamanla azalan tepkime hznn en
yksek olduu deerdir.
Deriflim, tepkime hzna etki eden en nemli faktrlerden birisidir. Deriflimin tepkime hzna etkisi hz ifadesi ile matematiksel olarak ifade edilir ve genel olarak
tepkime hz = k [A]m[B]n fleklinde gsterilir. Burada k,
hz sabiti olup deeri tepken veya rn derifliminden
bamszdr ve sadece scaklkla deiflir. m ve n, tepkimenin srasyla A tepkenine ve B tepkenine gre tepkime derecesi olup, m ile n nin toplam tepkimenin
derecesini verir. Tepkime derecesi, denklefltirilmifl tepkime denklemindeki stokiyometrik katsaylardan bamsz olup, mutlaka deneysel olarak belirlenmelidir.
Genel olarak tepkimeler sfrnc, birinci, ikinci veya
nc dereceden olabilir. Bir tepkimenin derecesi
bafllang hzlar yntemi ile belirlenebilir. Tepkime
yarlanma mr bir tepkenin derifliminin yarya dflmesi iin geen sredir. Birinci dereceden tepkimelerde yarlanma mr tepkenin bafllang derifliminden
bamszdr.
Bir kimyasal tepkime, ancak yeterli kinetik enerjiye sahip tepken molekllerinin uygun geometride etkin arpflmalar ile gerekleflebilir. Etkin arpflan molekller,
geifl halindeki yksek enerjili etkinleflmifl kompleks
olufltururlar. Bu kompleks rnlere veya tekrar tepkenlere dnflebilir. Etkinleflmifl kompleks ile tepkenler
arasndaki enerji fark tepkimenin etkinleflme enerjisi
(Ea) dr.
Tepkime mekanizmas, tepkime srecinde meydana

geldii dflnlen atomik deiflimleri birka basit tepkime nererek tanmlar. Tepkime mekanizmasnn aydnlatlmas kimyasal kinetiin nemli bir konusudur.
Kimyasal tepkimeler genellikle basit (tek basamakl)
tepkimeler olmayp birka basit tepkimeden oluflurlar.
Net tepkime denklemi ise bu basamaklarn toplam olarak ifade edilir. Her bir basamak kendine zgdr ve
farkl hzlarda yrr. Basit tepkimeler srasnda oluflan
baz rnler bir sonraki basamakta tketilirler. Bu yaplar ara rn olarak adlandrlr ve denklefltirilmifl tepkime denkleminde yer almazlar. En yavafl basamak tepkimenin hz belirleyen basamadr ve tepkime hz bu
basaman hzndan byk olamaz.
Kataliz, bir kimyasal tepkimenin hznn katalizr varlnda arttrlmas srecidir. Katalizrler, tepkimenin daha dflk etkinleflme enerjisine sahip farkl bir mekanizma zerinden yrmesini salayarak tepkimeyi hzlandrrlar. Homojen katalizde, katalizr tepkime faz
ile ayn fazdadr. Heterojen katalizde, katalizr tepkenlerden farkl fazdadr ve yksek yzey alan heterojen
katalizde nemlidir.
232
Genel Kimya
Kendimizi Snayalm
1. K + 3L + 2M 2X + 5Y tepkimesinin hz (TH) iin
afladaki eflitliklerden hangisi dorudur?
a. TH = [K] = 1 [L] = 1 [M] = 1 [X] = 1 [Y]
t
3 t
2 t
2 t
5 t
b. TH =
[K]
[L]
[M] [X] [Y]
=
=
=
=
t
t
t
t
t
c. TH =
[K]
[L]
[M]
[X]
[Y]
= 3
= 2
=2
=5
t
t
t
t
t
d. TH =
[K] 1 [L] 1 [M]

1 [X]
1 [Y]
=
=
=
=
t
3 t
2 t
2 t
5 t
e. TH =
1 [K]
[L]
2 [M] 2 [X] 3 [Y]
=
=
=
=
t
3 t
3 t
3 t
5 t
2. Tepkime hz ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi

daima yanlfltr?
a. Birimi M/s dir.
b. Tepkime sresince sabittir.
c. Tepkenlerin tkenme hzlar ile rnlerin oluflma hzlar tepkime stokiyometrisi ile iliflkilidir.
d. Katalizrler tepkime hzn artrrlar.
e. Tepken deriflimindeki artfl tepkime hzn
genellikle artrr.
3. 2A B + C tepkimesinde A nn tkenme hznn B
nin oluflum hzna oran afladakilerden hangisidir?
a. 0,5
b. 1,0
c. 1,5
d. 2,0
e. 4,0
4.
Deney No [A]0 (M)
[B]0 (M)
Tepkime bafllang
hz (M/dak)
0,1
0,1
4,0103
0,3
0,3
12,0103
0,3
0,1
4,0103
0,1
0,2
8,0103
A + 2B C tepkimesi iin yukarda verilen verilere gre hz ifadesi afladakilerden hangisidir?

a. Hz = k
b. Hz = k [A]
c. Hz = k [B]
d. Hz = k [A][B]
e. Hz = k [A][B]2
5.
Tepkime bafllang
Deney No
[A]0 (M)
0,010
6,2104
0,015
9,3104
hz (M/s)
A B tepkimesi iin yukardaki verilere gre hz sabiti s-1 olarak afladakilerden hangisidir?
a. 0,0062
b. 0,012
c. 0,032
d. 0,062
e. 0,62
6. M N tepkimesi iin belli bir scaklkta hz sabiti
1,45103 s1 olarak belirlenmifltir. M nin bafllang
deriflimi 4,24 M olduuna gre 10 dakika sonunda
tepkimede tketilen M nin yzdesi afladakilerden
hangisidir?
a. 8
b. 29
c. 38
d. 48
e. 58
7. Birinci dereceden bir bozunma tepkimesinde tepkenin %40 25 C de 6,2 dakikada, 35 C de ise 3,1 dakikada tkenmektedir. Buna gre bu tepkime iin 35 C
deki hz sabitinin 25 C deki hz sabitine oran afladakilerden hangisidir?
a. 0,2
b. 1,0
c. 1,2
d. 1,5
e. 2,0
8. A bilefliinin rnlere dnflt tepkime, A bilefliine gre ve toplamda ikinci derecedendir. Tepkimenin 20 C deki hz sabiti 1,65 M1 s1 ve A nn bafllang deriflimi 0,17 M olduuna gre 12 s sonra A nn deriflimi ka M dir?
a. 0,039
b. 0,069
c. 0,139
d. 0,159
e. 0,179
233
Okuma Paras
9. Etil iyodrn bozunma tepkimesinin 650 K deki hz
sabiti 4,02104 s1 iken 750 K de 0,0698 s1 dir. Bu tepkimenin etkinleflme enerjisi ka kJ/mol dr?
a. 109
b. 199
c. 209
d. 219
e. 309
10.
(Yavafl)
H2O2(sulu) + I(sulu) $ H2O(s) +IO (sulu)
(Hzl)
H2O2(sulu) + IO(sulu) $H2O(s) + O2(g) + I(sulu)

fleklinde verilen basit tepkimeler, hidrojen peroksitin
(H2O2) bazik sulu zeltide iyodr iyonu katalizr
varlnda paralanma tepkimesi mekanizmasn vermektedirler. Buna gre H2O2 nin paralanma tepkimesi iin hz ifadesi afladakilerden hangisidir?
a. Tepkime hz = k [H2O2]2[ I]
b. Tepkime hz = k [H2O2][ I]
c. Tepkime hz = k [H2O2][ I]2
d. Tepkime hz = k [H2O2]
e. Tepkime hz = k [H2O2][ I]1/2
Enzimler: Doal Katalizrler

Enzimler, canl organizmalardaki tepkimelerin ok hzl gerekleflmesini salayan ok etkin katalizrlerdir.
Enzimler de tpk dier katalizrler gibi katalizledikleri
tepkimenin daha dflk etkinleflme enerjisi gerektiren
farkl bir mekanizma zerinden yrmesini salarlar,
tepkimeden herhangi bir deiflime uramadan karlar
ve tepkimenin denge durumunu deifltirmezler.
Enzimler birer protein olup ou protein gibi uzun
amino asit zincirlerinden oluflurlar. Bir enzim tarafndan katalizlenen bir tepkimede, tepkimeye giren molekllere substrat denir. Enzimatik tepkime, enzimin
etkinliinden sorumlu katalitik blgeler ile bu substratlar arasnda gerekleflir. Kimyasal katalizrlerin aksine enzimlerin seicilii son derece yksektir. Yani
bir enzim sadece bir substrat grubuna seicidir ve o
trden olan substratlarn tepkimelerini katalizleyip sadece belli rnlerin oluflmasn salarlar. Bu durum
enzim moleklleri ile substrat moleklleri arasndaki
flekil, yk, hidrofilik/hidrofobik karakter uyumluluundan kaynaklanr.
Sindirim enzimleri gibi basit yapl enzimlerin aksine,
baz enzimler aktivitelerini gsterebilmek iin kofaktr
ad verilen ve protein olmayan anorganik veya organik
gruplara ihtiya duyarlar. Prostetik grup ad verilen baz
organik gruplar enzim yapsna kuvvetli kimyasal balar
ile baldrlar. Koenzim ad verilen dier grup organik
maddeler ise genellikle vitamin veya vitamin trevi bileflikler olup tepkime srasnda yani enzim-substrat etkileflimi srasnda enzimin yapsndan ayrlrlar.
Enzimlerin etkinlii baz faktrlere baldr. Scaklk,
pH, enzim ve substrat deriflimi bunlardan en nemlileridir. Kimyasal tepkimelerde tepkime hznda artfla neden olan scaklk artfl, enzimatik tepkimelerde de belli bir scaklk deerine kadar benzer bir etki gsterir.
Ancak daha yksek scaklklarda enzimler etkinliklerini
yaplarnn bozulmas nedeniyle tamamen kaybedebilirler. Enzimlerin katalitik etkinliklerinin maksimum olduu bir scaklk deeri vardr. nsan vcudu iin bu
deer 36,5 C dir. Benzer flekilde her enzimin maksimum etkinlik gsterdii bir pH deeri vardr ve bu pH
deerine o enzim iin optimum pH denir. Dier yandan, aflr substrat derifliminde enzim deriflimindeki artfl tepkime hzn arttrr. Enzim derifliminin sabit olduu durumda substrat deriflimindeki artfl belli bir noktaya kadar tepkime hzn arttrr. Substrat deriflimindeki
234
Genel Kimya

artfln tepkime hzn deifltirmedii bu noktada artk
enzimin katalitik blgeleri substrat molekllerince doyurulmufl, substrat molekllerinin etkileflebilecei etkin
katalitik konum kalmamfltr.
Enzimler katalizleyebildikleri tepkime says kstl olmasna ve organik zcde ve yksek scaklklarda
kararsz olmalarna ramen endstriyel uygulamalarda
da kullanlrlar. Gnmzde eflitli enzimlerden, st
rnleri, ekmek gibi baz gdalarn retimi baflta olmak zere gda sektrnde, etlerin ifllenmesinde, ya
artklarn paralamak zere deterjan endstrisinde,
tekstil rnlerinin ifllenmesinde, biyoyakt eldesinde
faydalanlmaktadr.
1. a
2. b
3. d
4. c
5. d
6. e
7. e
8. a
9. c
10. b
Yantnz yanlfl ise Tepkime Hz bafllkl ksm

yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Girifl ve Tepkime Hz
bafllkl ksmlar yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Girifl ve Tepkime Hz
Yantnz yanlfl ise Hz fadesinin Deneysel
Olarak Belirlenmesi: Bafllang Hzlar Yntemi
Yantnz yanlfl ise Hz fadesinin Deneysel
Olarak Belirlenmesi: Bafllang Hzlar Yntemi
Yantnz yanlfl ise Birinci Dereceden
Tepkimeler bafllkl ksm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Birinci Dereceden
Yantnz yanlfl ise kinci Dereceden
Yantnz yanlfl ise Scaklk ve Tepkime Hz:
Arrhenius Eflitlii bafllkl ksm yeniden
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise ok Basamakl
Tepkimelerin Mekanizmalar ve Hz fadeleri
235

Sra Sizde 1
Tepkime hz =
[NO 2 ]
t
[O 2 ] 1 [NO 2 ]
1 [NO]
=
=
2 t
t
2 t
= 2,4 103 M / s dir.
Sra Sizde 5
[A]t=-kt + [A]0
0,0084 M = -k (135 s) + 0,012 M
k = 2,67105 M/s dir. Sfrnc dereceden bir tepkimede tepkime hz = k olduundan bu tepkime iin tepkime hz da 2,67105 M/s dir.
Sra Sizde 2
Tepkime 2 balang hz 5,9510 4 M / s k (0,35M) m
=
=
Tepkime 1 balang hz 1,70 10 4 M / s k (0,10 M) m
Buradan 3,5=3,5m ve m=1 olur. Yani tepkime N2O5 e

gre birinci derecedendir. Hz ifadesi;
Tepkime hz = k [N2O5] olup hz sabiti k = 1,70103 s1
olarak bulunur.
Sra Sizde 3
Gaz faznda gerekleflen tepkimelerde, tepkime hz
gazlarn ksmi basnlarndaki deiflim hz ile iliflkilendirilebilir. Gazlarn basnc (P) ile deriflimleri (M) dorudan iliflkilidir. PV=nRT veya P=(n/V)RT=MRT. Dolaysyla bir tepkimede deriflim oranlar yerine basn
oranlar kullanlabilir.
ln
[A]t
[A]0
= kt yerine ln
[P]t
[P]t
[P]0
= kt kullanldnda
= 6,8 10 4 s 1 (300 s) = 0,204

1,20 atm
[P]t
= e 0,204 = 0,815
1,20 atm
ln
Pt = 1,20 atm 0,815 = 0,98 atm

t1/ 2 =
0,693
0,693
=
= 1019 s
k
6,8 10 4 s 1
Sra Sizde 4
Tepkimeye girmeden kalan NOBr deriflimi 0,45 M 0,35
M = 0,10 M dr.
1
1
= kt +
[A]t
[A]0
1
1
= (0,80 M 1 s 1 ) t +
0,10 M
0, 45 M
t = 9,7 s
Sra Sizde 6
ln
ln
k2
k1
Ea 1
1

R T2 T1
23,56 10 7 M 1s 1
5,86 10
1 1
M s
1
Ea
1
8, 314 J / Kmol 583 K 563 K
1,391=(7,33106 mol/J) Ea
Ea = 189800 J/mol 190 kJ/mol olur.
Yararlanlan ve Kaynaklar
Sarkaya, Y. (2000). Fizikokimya (3. bask). Ankara:
Gazi.
Mc Murry, J. & Fay, R. C. (2003). Chemistry (4th ed.).
Upper Saddle River NJ: Prentice Hall.
Ankara: Palme.
Beta.
Cebe, M. (1995). Fizikokimya (II. Cilt). Bursa: Uluda
niversitesi.
Saak, M. (2004). Kimyasal kinetik (2. bask). Ankara:
Gazi.
10
GENEL KMYA
Amalarmz


Kimyasal dengeyi ifade edebilecek,
Denge sabitini ve denge deriflimlerini hesaplayabilecek,
Denge deiflkenlerini yorumlayabilecek,
Asit ve bazlar tanmlayabilecek,
Asit ve bazlarn iyonlaflma dengelerini aklayabilecek,
Tampon zelti ve titrasyon terimlerini tanmlayabilecek,
znrlk ve znrlk arpm sabitini ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sulu zelti
Asit-Baz
Kimyasal Denge
Denge Sabiti
Le Chatelier Kural
Denge Deriflimi
Denge Deiflkenleri
yonlaflma
pH
Tampon zelti
Titrasyon
znrlk
znrlk arpm
erik Haritas
Genel Kimya
Kimyasal Denge
SULU ZELT TEPKMELER

KMYASAL DENGE
LE CHATELIER KURALI
ASTLER-BAZLAR
SULU ZELT DENGELER
AST-BAZ TTRASYONLARI
ZNRLK VE ZNRLK
ARPIMI
Kimyasal Denge
SULU ZELT TEPKMELER
Bu nite kapsamnda kimyasal denge, zellikle de sulu zeltilerdeki denge zerinde durulacaktr. zelti konusuna daha nceden nite 8 de deinmifltik.
Bir zeltide znen maddenin iyonlar veya molekller halinde olup olmamas son derece nemlidir. znen madde iyonlarna ayrflabiliyorsa, bu durum ayn zamanda elektrik akmn da iletiyor anlamna gelir.
Sulu zeltide elektrii iletebilen maddeler elektrolit, elektrii iletmeyen ve
iyon iermeyen maddeler ise elektrolit olmayan fleklinde adlandrlrlar. rnein; sodyum klorr (NaCl) ve potasyum nitrat (KNO3) suda iyonlarna ayrflt iin
elektrolittir. Elektrolitler kendi aralarnda kuvvetli ve zayf elektrolitler olmak zere ikiye ayrlrlar. zeltisinde znenin tamamen (%100) iyonlar halinde bulunduu elektrolitler kuvvetli elektrolitler, znen maddenin tamamen deil de
ksmen iyonlar halinde bulunduu elektrolit maddeler ise zayf elektrolitler olarak tanmlanrlar. rnein; sodyum klorr (NaCl) ve potasyum nitrat (KNO3) gibi
iyonik bileflikler, hidroklorik asit (HCl), nitrik asit (HNO3), perklorik asit (HClO4)
gibi kuvvetli asitler ve sodyum hidroksit (NaOH) ve baryum hidroksit (Ba(OH)2)
gibi kuvvetli bazlar birer kuvvetli elektrolittirler.
yonik bileflikler iin su, ok etkili bir zcdr, fakat suyun kendisi tamamen
iyonlarna ayrflmadndan yani az sayda iyon ierdiinden zayf elektrolittir.
Kuvvetli bir asit olan HNO3 daha nceden de deinildii gibi kuvvetli elektrolittir ve suda afladaki gibi tamamen (%100) iyonlarna ayrflr.
H O
2
HNO3(sulu)
H+(sulu) + NO
3 (sulu)
Asetik asit (CH3COOH), nitrz asit (HNO2) ve amonyak (NH3) gibi bileflikler
sulu zeltide aflada gsterildii gibi iyonlarna ayrflrlar. Suda tamamen iyonlaflmadklar iin de bu tr bileflikler zayf elektrolitler olarak bilinirler.

CH3COOH(sulu) + H2O(s)
HNO2(sulu) + H2O(s)
NH3(sulu) + H2O(s)

CH3COO(sulu) + H3O+(sulu)
+
NO
2 (sulu) + H3O (sulu)
NH +
4 (sulu) + OH (sulu)
Sulu zeltilerde; ktrme, ntralleflme ve ykseltgenme-indirgenme tepkimeleri olmak zere tr tepkime gerekleflir.
Sadece iyon ieren zeltiler

elektrik akmn iletirler.
Bir iyonik bileflik olan

sodyum klorrn su ile
etkileflimi iin nite 8 e
bakabilirsiniz.
238
Genel Kimya
ktrme Tepkimeleri
ktrme tepkimelerinde, kuvvetli iki elektrolit karfltrlr ve sonuta znmeyen
bir kelek oluflur. rnein; iki kuvvetli elektrolit olan gmfl nitrat (AgNO3) ve
sodyum klorr (NaCl) karfltrlrsa, afladaki tepkimede verildii gibi beyaz renkli suda znmeyen gmfl klorr (AgCl) kelei oluflur.
AgNO3(sulu) + NaCl(sulu)
AgCl(k) + NaNO3(sulu)
Beyaz renkli
kelek
Ntralleflme Tepkimeleri
Bir asit ve baz (Asit ve bazlar ile ilgili daha detayl bilgi bu nitenin ilerleyen blmlerinde verilecektir.) tepkimeye girerek afladaki gibi bir tuz oluflturur. Bu tr
tepkimelere ntralleflme tepkimeleri ad verilmektedir.
Tuz + Su
Asit + Baz
Hidroklorik asit (HCl) ile sodyum hidroksit (NaOH) tepkimeye girdiinde sodyum klorr (NaCl) tuzu ve su (H2O) oluflur ve bu tepkime bir ntralleflme tepkimesidir. Tuzun katyonu bazdan, anyonu ise asitten gelir.
NaCl(sulu) + H2O(s)
HCl(sulu) + NaOH(sulu)
Yukardaki tepkimede iyonlar ayr ayr yazldnda;

Na+ (sulu) + Cl(sulu) + H2O(s)
H+(sulu) + Cl(sulu) + Na+(sulu) + OH(sulu)
elde edilir. Bu tepkime iin net iyonik denklem ise;

H2O(s)
H+(sulu) + OH(sulu)
olur.
Ykseltgenme-ndirgenme Tepkimeleri
Ykseltgenme saysnda bir deiflmeyi ieren ve elektron veya elektronlarn transferinin sz konusu olduu tepkimeler ykseltgenme-indirgenme (redoks) tepkimeleri olarak adlandrlr. Bir maddenin elektron kaybetmesi olayna ykseltgenme, elektron kazanmas olayna ise indirgenme denir. Ykseltgenme-indirgenme (redoks) tepkimeleri ile ilgili daha detayl bilgi nite 11 de verilecektir.
KMYASAL DENGE
Kimyasal Denge ve Denge Sabiti
Kimyasal denge, rnler ve
tepkenler olmak zere farkl
maddeler ierir.
Kimyasal tepkimelerin ou tersinirdir, ok az sayda tepkime tek ynldr (tersinmez). Tersinir tepkimelerde, tepkimenin bafllangcnda tepkime, rn oluflturma ynnde ilerler ve rn olufltuka ters yndeki sre yani tepkenler ynnde
ilerleme de gerekleflir ve sonuta yle bir ana gelinir ki rnlerin ve tepkenlerin
deriflimleri artk deiflmez, sabit kalr ve bu durumda ileri yndeki tepkime hz,
geri yndeki tepkime hzna eflit olur, yani kimyasal olarak dengeye ulafllr. Kimyasal denge, dinamik bir sretir.
239
10. nite - Kimyasal Denge
Kimyasal dengeyi nicel olarak belirleyen ve kapasite zellii gsteren bykle denge sabiti ad verilir. Denge sabiti ok byk olan tepkimeler ileriye doru tek ynl, ok kk olanlar ise geriye doru tek ynl olarak gerekleflir. Bunun yannda denge sabiti orta byklkte olan tepkimeler ise tersinir tepkimeler olarak adlandrlr. Denge sabiti sadece scaklkla deiflir ve ayrca scaklkla
denge bileflimi de deiflir. rnein;

2XY(g)
X2(g) + Y2(g)
fleklindeki kuramsal bir tersinir tepkimenin bir tepkime kabnda gereklefltiini

dflnelim. Bu tepkimede, tepkenler olan X2 ve Y2 karflmndan rn olan XY elde edilebildii gibi, rn XY, bafllang bileflikleri olan X2 ve Y2 ye de bozunabilir. Bafllangta ortamda XY yoksa, bu anda geriye doru olan tepkime olas deildir. Uygun koflullarda X2 ve Y2 gazlar tepkimeye girerse, ileri ynl olan tepkimeyle XY rn oluflur, X2 ve Y2 deriflimleri ise zamanla azalr, dolaysyla deriflimler azaldndan ileriye doru olan tepkime hz da azalr. rn (XY) olufltuka
geriye doru olan tepkime gerekleflir ve XY tekrar X2 ve Y2 tepkenlerine paralanmaya bafllar. Bafllangta XY derifliminin kklnden dolay son derece yavafl yryen geri tepkime, ileriye doru olan tepkime sonucu oluflan XY nin derifliminin artmasyla hzlanr.
Tepkime sresi ilerledike, ileri ynl olan tepkime hznn azalmas, buna karfln geriye doru olan tepkime hznn artmas, iki hz birbirine eflit olana kadar devam eder. Hzlarn eflit olduu noktada kimyasal dengeye ulafllmfl olur. Kimyasal
denge konumunda, tepkime koflullar sabit kald srece tepkimedeki her maddenin deriflimi dolaysyla tepkimenin bileflimi de sabit kalr (fiekil 10.1).
Deriim (mol L-1)
fiekil 10.1
X2 + Y2 ? 2XY
Tepkimesinde
Madde
Deriflimlerinin
Zamanla Deiflimi
[XY]
[X2] veya [Y2]
td
Denge
zaman
Zaman
leriye doru ve geriye doru olan tepkimelerin basit tepkimeler (tek basamakl mekanizma) fleklinde gereklefltiini varsayarsak, ileriye doru olan tepkime hz;
Hzi = ki [X2] [Y2]
ve geriye doru olan tepkime hz;
240
Genel Kimya
Hzg= kg [XY]2
Basit tepkimeler iin nite
9 u inceleyebilirsiniz.
fleklinde ifade edilir. Burada; kfleli parantezler deriflim anlamnda; ki, ileriye doru olan tepkimenin hz sabiti; kg ise geriye doru olan tepkimenin hz sabitidir.
Yukarda verilen eflitliklerde yer alan hzlar dengede birbirine eflit olduundan;
Hzi = Hzg
ki [X2] [Y2] = kg [XY]2
yazlabilir ve son eflitlik tekrar dzenlenirse,
XY 2
=
kg X 2 Y2

ki
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
elde edilir. leriye doru olan tepkimenin hz sabitinin (ki), geriye doru olan tepSIRA SZDE
kimenin hz sabitine (kg) oran denge sabiti adn alan ve K ile gsterilen nc
bir sabite eflit olur.
D fi N E L M
XY 2
=K=
X Y
kg
2 2
ki
S O R U
K nn saysal Ddeeri
K K A Tsadece scaklk ile deiflir ve bu nedenle denge sabitlerinin saysal deerleriyle birlikte ait olduklar scaklklar mutlaka belirtilmelidir.
SIRA SZDE
Genel olarak bir tersinir tepkime iin;

cC + dD
aA + bB
AMALARIMIZ
dengede
K TSZDE
A P
SIRA
T DE L fiEVN ZE YL OMN
S O R U
K=
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
A a B b

TDELfiEVN EZLY OMN
denge sabiti bants yazlabilir. Bu eflitlikten kolayca grlebilecei gibi, rnler

K denge sabiti ifadesinin payna, tepkenler paydasna ve stokiyometrik katsaylar
O R U
ise s olarakS yazlr.
NTERNET
DKKAT
CKc D
d A P
SIRA
TSZDE
NTERNET
Denge sabiti Difadesinde

kfleli paratezler deriflimleri, kk harflerle gsterilen (a, b ...)
KKAT
sler ise tepkime denkleminde yer alan bileflenlerin stokiyometrik katsaylarn betimlemektedir.
SIRA SZDE

Eer yukardaki tepkime ters ynde yazlrsa denge sabiti ve saysal deeri de
AMALARIMIZ
1
ilk denge sabitinin tersi olur K ' = , tepkime ikiye blnrse ilk denge sabitinin
(K
)
P
karekk K ' = K ve tepkime iki ile arpldnda ise ilk denge sabitinin karesi
T A
(K ' = K 2 ) alnr.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
241

2NH3(g)
N2 + 3H2(g)
tepkimesi iin denge sabiti ifadesi nedir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Bu nite kapsamnda flimdiye kadar deinildii gibi tepkenlerin ve rnlerin

ayn fazda olduu kimyasal dengelere homojen dengeler denir.
S O R ki
U veya daha
ok faza sahip sistemlerdeki dengelere heterojen dengeler ad verilir. Afladaki
tepkimelerin hepsi heterojen dengelere rnektir. Bu dengelere ait denge sabiti ifaDKKAT
deleri de denklemin sa tarafnda yer almaktadr.

H2(g) + CO(g)
C(k) + H2O(g)
H CO
2
K = SIRA
H OSZDE

Ca2+(sulu) + 2OH (sulu)
Ca(OH)2(k)
Ca 2+ OH 2
K = AMALARIMIZ

CaO(k) + CO2(g)
CaCO3(k)
K = CO 2
Su neden denge ifadesinde yer almaz?
Sabit scaklk ve basnta,

saf kat ve saf svlarn
S O R U
deriflimleri sabittir. Bu
nedenle kat ve svlarn
deriflimleri K sabitinin iinde
DKKAT
dflnlr ve dolaysyla
denge sabiti ifadesinde kat
ve svlar yer almazlar.
Bununla birlikte
sulu SZDE
SIRA
zeltide bulunan iyonlar
denge ifadesinde yer alrlar.

K T A P
SIRA SZDE
Denge sabitinin saysal bykl, denge konumunu belirten

nemli bir paraTELEVZYON
D fi N E L Meilimindemetredir. Denge sabiti K>>1 ise denge saa kayar ve rn oluflturma
dir. Tersine denge sabiti K<<1 ise denge sola kayar ve tepken oluflturma eilimindedir. rnein 100 C de;
S O R U

CO(g) + Cl2(g)

COCl2(g)
COCl
N T E R2N E T
K=
= 4, 57 109
CO Cl
2
DKKAT
tepkimesi saa dorudur ve rn oluflturma (COCl2) eilimindedir. Bu tepkimede,

tepkime hemen hemen tamamlanr.
SIRA SZDE
2000 C de N2 gaz ve O2 gaz birleflerek azot monoksit oluflturduunda,

N2(g) + O2(g)

2NO(g)
NO 2
= 4, 08104
K = AMALARIMIZ
N O
2 2

K<<1 nedeniyle, NO nun tepkenlere ayrflaca ve dengede az

NO nun
K miktarda
T A P
ortamda olaca anlamna gelir. Sola doru tepkime byk lde tamamlanr.

H2(g) + I2(g)
2HI(g)
TELEVZYON
tepkimesinin 298 K deki denge sabiti 794 dir. Bir tepkime kabna konulan bir
miktar HI(g) n bozunma tepkimesinin dengeye ulaflmas bekleniyor. HI(g) n
denge deriflimi 0,25 mol L1 olduuna gre, H2(g) ve I2(g) n denge
N T E R N Ederiflimlerini
T
hesaplaynz.
zm:
HI n bozunmas sonucu oluflan rnlerin denge deriflimleri birbirine eflittir.
[H2] = [I2] = x
HI(g) n denge deriflimi de [HI] = 0,25 mol L1 olduundan; bu deerler denge
sabiti ifadesinde yerlerine konulursa;
HI 2
(0, 25)2

K = 794 =
x = 8, 87 103 mol L1
H I
( x )( x )
2 2
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
TELEVZYON
D fi N E L M
S O R U
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
RNEK
TELEVZYON
NTERNET
242
Genel Kimya
Bu sonuca gre denge deriflimleri afladaki gibidir.

[HI] = 0,25 mol L1
[H2]= [I2] = 8,87 103 mol L1
Basn Cinsinden Denge Sabiti

Gaz faz tepkimelerinde tepken(lerin) ve rn(lerin) deriflimi ksmi basnlar cinsinden de ifade edilebilir. Genel anlamda tm bileflenlerinin gaz olduu afladaki
gibi bir tepkimenin ksmi basnlar cinsinden denge sabiti ifadesi
Kp =

aA + bB
cC + dD
PCc PDd
PAa PBb
fleklinde yazlabilir. Ortamda bulunan gazlarn ideal olduunu varsayarak, ideal

gaz denklemini kullanarak ve ayn zamanda bir gazn molarite cinsinden derifliminin n/V ye eflit olduunu dflnerek;
PV = nRT P =
Kp =
n
RT
V
C c ( RT)c D d ( RT)d

A

(RT)
(RT)
C c D d

a
A B

( c + d )( a + b )
( RT)
KC
Kp = KC(RT)(c+d)(a+b)
Deriflim cinsinden denge
sabiti ngilizce
concentration szcnn
ilk harfi olan C den
esinlenerek KC fleklinde,
basn cinsinden denge
sabiti ise ngilizce
pressure szcnn ilk
harfinden esinlenerek KP
fleklinde gsterilmektedir.
bants yazlabilir. Daha nceden molar deriflim cinsinden dengedeki bileflenler

ifade edilmifl ve denge sabiti K ile gsterilmiflti, burada basn cinsinden denge sabitine deinirken KP, bundan sonra deriflim cinsinden denge sabitine deinirken
KC sembol kullanlacaktr. c+d ve a+b srasyla gaz rnlerin ve gaz tepkenlerin
mol saylar toplamdr ve gazlarn mol saylar toplam iin;
n = (c + d)
(a + b) = c + d
yazlabilir. Bu durumda yukardaki denge sabitleri ile iliflkili olan eflitlik yeniden
dzenlenirse;
Kp = KC(RT)n
elde edilir. Burada; R=0,082 L atm mol1 K1 deerinde gaz sabiti; T ise K cinsinden scaklktr.
RNEK

N2(g) + 3H2(g )
2NH3(g)
tepkimesi iin 500 K deki Kp= 3,6 102 ise KC deerini hesaplaynz.
zm:
n = 2
(1+3) =
Kp = KC(RT)n 3,6 102 = Kc (0,082 500)2 Kc = 60,5

SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA

2NOCl(g)
2NO(g) + Cl2(g)
SZDE
tepkimesine gre nitrozil klorr (NOCl), NO ve Cl2 ye bozunur. 500 K deki KP= 1,80 102
fi Nve
E L Cl
M nin ksmi basnlar srasyla 0,25 atm ve 0,64 atm olduuna gre
dir. DengedeD NO
2
NOCl nin denge ksmi basncn hesaplaynz.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
243
Tepkime Ynnn Belirlenmesi

Bir tepkime karflmnn daha fazla rn oluflturma veya tepkenlere bozunma eiliminde olup olmadna karar vermek iin ou zaman tepkime oran (Q) kullanlr. Bu amala nce tepkime oran (Q) hesaplanr. Tepkime oran (Q), denge
sabiti (K) ya ok benzer, fakat hesaplamada tepkimenin herhangi bir anndaki molar deriflimleri (QC) veya ksmi basnlar (QP) kullanlr.
Belirli bir andaki tepkime karflmnn; rnler ynne mi yoksa tepkenler ynne mi kayacan belirlemek iin, Q deeri, denge sabiti K deeri ile karfllafltrlr. Eer;
Q>K rnlerin deriflimleri dengedekilerden daha yksektir. Bu durumda
tepkime ters ynde, tepkenlere doru ilerleme eilimindedir.
Q<K Tepkime ileri doru ilerler ve rn(ler) oluflturma eilimindedir.
Q=K Karflm dengededir ve her iki ynde de deiflim iin bir eilimi
yoktur.
Denge Derifliminin Hesaplanmas

Belirli bir tepkimenin denge sabiti bilindii zaman, denge karflmndaki deriflimler
bafllang derifliminden veya deriflimlerinden yararlanarak bulunabilir. Problemlerde genel olarak sadece tepkenlerin bafllang deriflimleri verilmektedir.
RNEK

H2(g) + CO2(g)

H2O(g) + CO(g)
tepkimesinin 750 C deki denge sabiti 0,771 dir. Eer 750 C de 500 mL lik bir kap
iinde 0,100 mol H2 ile 0,100 mol CO2 karfltrlrsa denge karflmnda her bir maddenin deriflimi ne olur?
zm:
Eer x mol H2 yine x mol CO2 ile tepkimeye girerse; x mol H2O ve x mol CO
oluflur. H2 in ve CO2 in bafllang molar deriflimleri;
H2 in molar deriflimi =
CO2 in molar deriflimi =
0,100 mol
= 0, 200 mol L1
0, 5 L
0,100 mol
= 0, 200 mol L1
0, 5 L

H2O(g) + CO(g)
H2(g) + CO2(g)
Bafllang (M):
0,200
0,200
0
Deiflim (M):
-x
-x
+x
Denge (M):
0,200-x 0,200-x
x
Tepkime iin denge sabiti ifadesi yazlp, bu deerler yerine
0
+x
x
konulursa;
H O CO
x2
( x )(( x )

0, 771 =
K C = 2 0, 771 =
2
H CO
(0, 200 x )(0, 200 x )
2 2
(0, 200 x)
Her iki tarafnda karekk alnp eflitlik zlrse,

0, 771 =
x
0,176 0, 878x = x x = 9, 37 102 mo
ol L1
(0, 200 x)
244
Genel Kimya
Denge deriflimi deerleri;

x= [H2O] =[CO] = 9,37 102 mol L1
[H2] =[CO2] = (0,200-x) mol L1 = (0,200 - 9,37 102) mol L1 = 0,106 mol L1
olarak hesaplanr.
LE CHATELIER KURALI
Kimyasal dengeler daha nceden de deinildii gibi dinamiktir ve bu nedenle koflullarn deifltirilmesi dengeyi de deifltirir. Bu konuda ilk alflmalar 1884 ylnda
Le Chatelier tarafndan gereklefltirilmifl ve gnmzde de koflullarn deifltirilmesi ile dengenin nasl deiflecei ile ilgili Le Chatelier Kural geerlidir. Bu kurala
gre; dengedeki bir sisteme dflardan bir etki yapldnda, sistem bu etkiyi azaltacak yne kendiliinden kayar ve yeni bir denge oluflur. Deneysel olarak denetlenebilen deiflkenler; deriflim, basn, hacim ve scaklktr.
Deriflim, basn ve hacim deiflkenlerinin deifltirilmesi sadece denge bilefliminde deifliklie yol aarken, scakln deifltirilmesi hem denge bilefliminin
hem de denge sabitinin deiflimine neden olur. Basn, hacim ve deriflim deiflimleri
denge sabitini deifltirmez.
Deriflim Deiflimi
Kimyasal dengedeki maddelerden birinin deriflimi arttrlrsa, denge bu maddenin
deriflimini azaltacak yne doru kayar. rnein;

N2(g) + 3H2(g)

2NH3(g)
dengede olan tepkimesinde N2 deriflimini arttrdmzda, denge bozulur ve sistem N2 in deriflimini azaltacak yne kendiliinden kayar. Bunun iin yukardaki
tepkimede, eklenen N2 deriflimini azaltmak iin denge saa kayar. H2 deriflimi azalr ve NH3 deriflimi artar dolaysyla daha fazla NH3 oluflur. H2 deriflimi arttrldnda da benzer bir durumla karfllafllr, H2 deriflimini azaltmak iin denge yine
saa kayar. N2 deriflimi azalr ve NH3 deriflimi artar dolaysyla daha fazla NH3 oluflur. Ortama NH3 eklendiinde ise NH3 derifliminin etkisini azaltmak iin denge bu
kez sola kayar, NH3 deriflimi azalr, N2 ve H2 deriflimleri ise artar. Dengedeki bir
sistemden herhangi bir maddenin uzaklafltrlmas, dengeyi ortamdan uzaklafltrlan maddenin bulunduu yne kaydrr. Yukardaki sistemden bir miktar NH3
uzaklafltrlrsa, NH3 miktarnn azalmasn telafi edecek flekilde denge saa doru kayar ve yeniden NH3 oluflur, N2 ve H2 nin deriflimleri ise azalr.
Basn ve Hacim Deiflimleri

Dengedeki bir sisteme basncn etkisinde, tepken ve rn(lerin) mol saylar karfllafltrlr. Yukardaki tepkime, stokiyometri gerei 2 mol rn ve 4 mol tepkenden
oluflur. ki birim gaz moleklnn oluflturaca basn, ayn hacimde ve scaklkta
drt birim gaz moleklnn oluflturaca basn kadar yksek olamaz. Bu nedenle denge karflmnn basnc arttrlrsa veya hacmi azaltlrsa, yukardaki tepkime
iin denge, mol saysnn az olduu saa doru kayar. Bylece sistem basn etkisini azaltacak flekilde davranmfl olur. Basn azaltldnda veya hacim arttrldnda ise denge bu tepkime iin sola doru kayar. rnlerin mol saylar toplamnn
tepkenlerin mol saylar toplamndan karlmas ile bulunan n deeri 0 ise, yani sistemde mol says deiflimi yoksa, basn veya hacim deifliminin dengeye bir
etkisi yoktur.
245
Scaklk Deiflimi
Dengedeki bir sisteme scaklk etkisini tartflabilmek iin tepkime slarnn (entalpilerinin) bilinmesi gereklidir. rnein; yukarda deinilen tepkime 25 C da gereklefliyorsa, tepkime denklemi ve tepkime ss;

2NH3(g)
N2(g) + 3H2(g)
H = 92,4 kJ
fleklinde yazlr. H deeri negatif olduu iin, saa doru olan tepkime s aa
karr ve ekzotermiktir, geriye doru olan NH3 den N2 ve H2 gazlarnn oluflumu
tepkimesi ise dflardan s ald iin endotermiktir.
Eer bu sisteme s verilirse dier bir deyiflle, sistemin scakl ykseltilirse,
denge sola snn alnd yne kayar, nk scaklk ykselmesiyle sisteme verilen
enerji, Le Chatelier kuralna gre tepkimenin daha az enerji verecek flekilde yrmesine yani tepkimenin sola kaymasna yol aar.
Eer denge karflm soutulursa, bu kez denge saa, snn aa kt yne kayar, nk scakln dflrlmesi tepkimeye daha az enerji vererek yaplan bir etkidir. Tepkime daha ok enerji verecek yne yani saa doru kendiliinden kayar.
Tepkime gerei, bu yorumlar flnda, en yksek NH3 verimi olduka dflk scaklklarda elde edilir, fakat yine de ok dflk scaklklarda tepkime (kinetik olarak) ok yavafl gereklefltiinden NH3 sentezinde ~500 C scaklk kullanlr.
fiimdi de

N2O4(g)

2NO2(g)
H = +58,0 kJ
tepkimesini dikkate alalm. H pozitif olduu iin ileriye doru olan tepkime endotermiktir. Sistemin scaklnn arttrlmas tepkimenin saa doru yani endotermik yne, scakln azalmas ise dengenin sola doru yani ekzotermik yne doru kaymasna neden olur.
Scaklk deifltirildii zaman, denge sabitinin saysal deeri de deiflir. rnein;

CO2(g) + H2(g)
CO(g) + H2O(g)
Tepkime entalpisi konusu

iin nite 3 e bakabilirsiniz.
Scaklk artfl endotermik

ynde deiflime, scaklk
azalmas ise ekzotermik
ynde deiflime yol aar.
H = +41,1 kJ
tepkimesinin, scakl arttrldnda, denge bir miktar rn daha oluflturmak iin saa doru kayar, dolaysyla sa taraftaki maddelerin deriflimleri artar. Sa taraftaki
maddeler denge sabiti ifadesinde pay ksmnda yer aldndan, scaklk artfl ile K deeri de artar. Bu tepkime iin 700 C da K deeri 0,63 iken, scaklk 1000 C ye arttrldnda K deeri 1,66 ya artmaktadr.
Katalizr Etkisi
Katalizr, tersinir bir tepkimede ileriye doru ve geriye doru olan tepkime hzlarna eflit oranda etki ettiinden, katalizrn kimyasal denge zerine bir etkisi yoktur. Katalizr, tersinir tepkimelerde katalizrn bulunmad duruma gre, daha
hzl dengeye ulafllmasn salar, yani katalizr tersinir tepkimelerde dengeye
ulafllma srecini hzlandrmaktadr.

CO(g) + H2O(g)
H SIRA
= 41,1
kJ
CO2(g) + H2(g)
SZDE
tepkimesi; 1000 K de dengededir ve bu dengeye afladaki etkiler yapldnda denge durumu nasl deiflir?
D fi N E L M
a. CO eklenmesi,
b. H2O uzaklafltrlmas,
S O R U
c. CO2 eklenmesi,
d. Tepkime kabnn basncnn arttrlmas,
e. Katalizr eklenmesi,
DKKAT
f. Scakln ykseltilmesi.
Katalizr konusu iin nite

9 a bakabilirsiniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE

AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
246
Genel Kimya
TELEVZYON
N T E Rile
N Eilgili
T
Kimyasal denge
olarak http://www.turkcebilgi.net/kimya/genel-kimya/kimyasaldenge-28787.html adresindeki bilgileri de inceleyebilirsiniz.
NTERNET
ASTLER-BAZLAR
Asit-Baz Tanmlar
Uzun yllardan bu yana asitler, sulu zeltilerinin tad ekflimsi ve mavi turnusol kadnn rengini krmzya dnfltren ve bazlar ntrallefltiren maddeler, bazlar ise
sulu zeltilerinin tad acms ve krmz turnusol kadn maviye dnfltren ve
asitleri ntrallefltiren maddeler olarak bilinmektedir. Kimyann ok hzl geliflme
gstermesi, atomlarn ve molekllerin yaplarnn daha detayl renilmesinin bir
sonucu olarak, daha kapsaml asit baz tanmlarna gereksinim duyulmufltur. Gnmzde asit-bazlar iin bir ok tanm yaplabilir, fakat bunlarn iinde en yaygn
olan tanesi Arrhenius, Brnsted-Lowry ve Lewis asit-baz tanmlardr.
Arrhenius Asit-Baz Tanm

Arrhenius asit-baz
tanmnda sulu zelti
zorunluluu vardr ve bu
nedenle son derece snrl bir
tanmdr.
Arrhenius tanmna gre, bir asit sulu zeltiye hidronyum iyonu (H3O+) veren,
bir baz ise sulu zeltiye hidroksit iyonu (OH) veren madde olarak tanmlanr.
rnein; hidroklorik asit (HCl), Arrhenius tanmna gre bir asittir, nk suda
zndnde ortama hidronyum (H3O+) iyonu verir.
H O+ (sulu) + Cl(sulu)
HCl(sulu) + H2O(s)
3
Sodyum hidroksit (NaOH) ise Arrhenius tanmna gre bir bazdr, nk suda zndnde ortama hidroksit (OH) iyonu veren iyonik bir bilefliktir.
H O
2
Na+(sulu) + OH(sulu)
NaOH(k)
Hidroflorik asit (HF), hidroklorik asit (HCl), hidrobromik asit (HBr), hidroiyodik asit (HI), nitrik asit (HNO3), perklorik asit (HClO4), nitrz asit (HNO2) ve asetik asit (CH3COOH) gibi asitler sulu zeltilerinde ortama tek proton (hidrojen iyonu = H+) verirler. Bunun yannda slfrik asit (H2SO4), karbonik asit (H2CO3) ve
hidroslfrik asit (H2S) gibi asitler ortama iki proton, fosforik asit (H3PO4) ise
proton salayan asitlerdir.
NaOH ve KOH gibi bazlar ortama vermek iin tek hidroksit, Ca(OH)2 gibi bazlar ise iki tane hidroksit iyonu ierirler.
SIRA SZDE
D fi N E L M Asit-Baz Tanm
Brnsted-Lowry
D fi N E L M
Brnsted-Lowry tanmna
gre, asit proton verici ve
O R Ualcdr. Bir
bazSproton
asidin bir baz ile
tepkimesinde proton asitten
baza
D aktarlr.
KKAT
SIRA SZDE
Hidroksit iyonu
SIRA (OH
SZDE) iermemesine karfln amonyan (NH3) bazl Arrhenius baz tanmna gre nasl aklanr?
Arrhenius asit-baz tanm sadece sulu zeltiler ve ortama H+ veya OH- veren
maddeler iin
olduundan olduka snrl bir tanmdr. Asit ve bazlarla ilgiS Ogeerli
R U
li daha detayl bir tanm Brnsted-Lowry tanm olarak bilinir. Bu tanma gre; bir
asit, proton veya protonlar verebilen bir madde, bir baz ise proton(lar) alan bir
DKKAT
madde olarak
tanmlanr. rnein; HNO2 suda zndnde;

H3O+ + NO
HNO2 +SIRA
H2OSZDE
2
denge tepkimesi oluflur. HNO2, suya proton verdiinden asit, su ise proton ald-
AMALARIMIZ
K T A P

AMALARIMIZ
K T A P
247
ndan baz olarak davranr. Tepkimenin sa tarafnda yer alan H3O+ ise proton verici yani asit, NO2 ise proton alc yani baz olarak davranr. O halde bu tepkime;
iki tane asit ve iki tane bazn olduu bir tepkimedir.

HNO2 + H2O
Asit
Baz
H3O+ + NO2
Asit
Baz
Asit ve baz arasnda proton verilmesi ve alnmas ile birbirine dnflebilen bu tr

asit-baz iftlerine konjuge (efllenik) asit-baz ifti denir. Yukardaki tepkimede
NO
2 , HNO2 in konjuge baz ve HNO2, NO 2 baznn konjuge asididir. Dier taraf+
+
tan H2O, H3O un konjuge baz, H3O , H2O un konjuge asididir. Sonu olarak;
+
HNO2 NO
2 ve H2O H3O olmak zere bu tepkimede iki konjuge asit-baz ifti
vardr. Asit ve bazlar karfltrmamak iin 1 ve 2 rakamlar kullanlr. Tepkimede 1
numaral asit HNO2 ise, 1 numaral baz NO
2 de onun konjuge bazdr. 2 numara
ile gsterilen baz H2O ve onun konjuge asidi ise hidronyum (H3O+) dur.
NH+ Cl (k )
NH3(g) + HCl(g)
4
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Brnsted-Lowry asit-baz
tanm; Arrhenius tanm
gibi sadece sulu zeltiler
iin geerli deildir, daha
detayl bir tanmdr, susuz
zeltiler iin de geerlidir.
zcsz gerekleflen hidroklorik asit (HCl) ile amonyak (NH3) arasndaki tepkime bir asit-baz
D fi N E L M
D fi gre
N E L irdeleyiniz.
M
tepkimesidir. Bu tepkimeyi Brnsted-Lowry ve Arrhenius asit-baz tanmlarna
Lewis Asit-Baz Tanm
S O R U
S O R U
Arrhenius asit-baz tanm sadece sulu zeltide geerli, Brnsted-Lowry tanmnda

ise sadece proton aktarlmas sz konusudur. Bununla birlikte bilinen
D K K A Tpek ok tepD K K Atanmnn
T
kime Brnsted-Lowry tanmna uymaz. Bu nedenle yeni bir asit-baz
yaplmas gerei ortaya kmfltr. Lewis asit-baz tanmna gre; bir asit, bir kovalent
SIRA SZDE
SIRAbaz
SZDE
ba oluflturmak iin bir bazdan elektron ifti alan bir bileflik, bir
ise ortaklanmamfl elektron ifti veren bir bileflik olarak tanmlanr. rnein; amonyak (NH3)
gerei bir asit-baz
baz, bor triflorr (BF3) asidi ile tepkimeye girerek Lewis tanm
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
tepkimesi gereklefltirir.

D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
Asit-bazlarla ilgili http://www.birlikteforum.com/forum/asitler_bazlar_tuzlart15001.0.html
NTERNET
adresini de inceleyebilirsiniz.
Asit ve Bazlarn Kuvveti

Bazlarn proton kapma yarflndan dolay, Brnsted-Lowry asit-baz tepkimeleri,
asitler ve bazlar arasnda yarflmal iki tepkime gibi dflnlebilir. rnein;
H O+ + Cl
HCl + H2O
3
SIRA SZDE
SIRA SZDE
NTERNET
NTERNET
248
Genel Kimya
Asit ne kadar kuvvetli ise

konjuge baz o kadar zayf
olur. Benzer flekilde, baz ne
kadar kuvvetli ise bu bazn
konjuge asidi o kadar
zayftr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Periyodik izelgede
3. periyotta yer alan P, S ve Cl n hidrojenli bilefliklerinin asitliini
SIRA SZDE
karfllafltrnz.
D fi bazlk
N E L M gleri konjuge asitlerinin gleri dikkate alnarak bulunabiAnyonlarn
lir. rnein; H2S, H2O dan daha gl bir asittir ve dolaysyla S2, O2 den daha
zayf bazdr.S2.O Rperiyotta
bazlk NH2 > OH > F srasnda azalr. N3, O2 ve F
U
fleklinde yk azalmas da bunda etkindir.
Periyodik izelgede ayn grupta yer alan elementlerin hidrojenli bilefliklerinde
DKKAT
ise asitlik kuvveti, merkez atomun bykl arttka artar. rnein; ayn grupta
yer alan F, Cl, Br ve I elementlerinin hidrojenli bilefliklerinin asitlik kuvveti elekSIRA
SZDE
tronegativite
etkisinden
beklenenin tersine ayn grupta yukardan aflaya doru
artar (HF < HCl < HBr < HI). Bu gibi durumlarda atomun byklnn etkisi,
elektronegativite etkisini bastrr.
AMALARIMIZ
H-O-Z fleklinde gsterilen oksiasitlerin asitlik gleri, Z nin elektronegatifliinin artmas ile artar. rnein; HOCl > HOBr > HOI srasnda asitlik deiflir. Benzer flekilde KHOCl
< HClO2 < HClO3 < HClO4 srasnda asitlik kuvveti, merkez ato T A P
mun ykseltgenme says, formal yk ve O atomu says arttka artar.
O atomu saysnn artmas her zaman asitliin artt anlamna gelmemelidir.
rnein; fosfor ieren H3PO2, H3PO3 ve H3PO4 asitlerinde O says en fazla olan
TELEVZYON
H3PO4 ve ayn zamanda ykseltgenme says en byk olan (+5) yine H3PO4 dir,
fakat bu bileflikteki her bir merkez atomun (P) formal yk ayndr (+1) ve bu
nedenle de asitlik kuvvetleri arasnda nemli bir fark yoktur.
N THNO
E R N E2T den; benzer flekilde H2SO4 in, H2SO3 den daha kuvvetli olmaHNO3 in,
s O atom saysnn fazla olmas ile aklanabilir. Molekl yapsna O atomu katlmas asitlik kuvvetini arttrr. rnein; bir organik bileflik olan etil alkol (C2H5OH)
suda ayrflmaz ve O-H bandan proton kopmaz, fakat O-H bal karbona hidrojenlerin yerine O atomu balandnda asetik asit (CH3COOH) molekl oluflur ve
dolaysyla asitlik artar. Asetik asit moleklnde CH3 grubundaki tane hidrojenden birisinin yerine olduka elektronegatif klor (Cl) atomu geerse monokloro-

K T A P
Ykseltgenme says iin
nite 11 i, formal yk iin
ise
T E Lnite
E V 5Z iY O N
inceleyebilirsiniz.
NTERNET
tepkimesi hemen hemen tamamen saa doru tamamlanmaya gider. Burada, HCl
nin proton verme eilimi H2O dan daha fazladr ve denge tamamen saa kaymfltr. Sonuta HCl, H3O+ dan daha kuvvetli bir asittir. Proton kapma yarflnda Cl yerine H2O hemen hemen tm protonlar almfltr. Kuvvetli asit olan HCl n konjuge
baz olan Cl iyonu zayf bir bazdr.
Kuvvetli asitlerin konjuge bazlar zayftr, nk kuvvetli asitler kolaylkla proton kaybederler. Benzer flekilde, kuvvetli bir baz protonlar kuvvetli bir flekilde eker, bu baz, protonlarn kolaylkla vermeyen zayf bir aside konjugedir.
Hidroklorik asit (HCl), nitrik asit (HNO3) ve perklorik asit (HClO4) gibi asitler
sulu zeltide kuvvetli asittirler ve tamamen iyonlaflrlar. Asetik asit (CH3COOH)
ve nitrz asit (HNO2) gibi asitler tamamen iyonlaflamazlar, ok az iyonlaflrlar, dolaysyla bu asitler zayf asitlerdir. Benzer flekilde sodyum hidroksit (NaOH) ve potasyum hidroksit (KOH) gibi bazlar kuvvetli bazlar, amonyak (NH3) ve metilamin
(CH3NH2) gibi bazlar ise zayf bazlar olarak bilinirler.
Periyodik izelgede ayn periyotta yer alan elementlerin hidrojenli bileflikleri
iin asitlik kuvveti, genel olarak periyotta soldan saa doru gidildike elektronegativite artflna paralel olarak artar. rnein; 2. periyotta asitlik kuvveti, NH3 <
H2O < HF srasnda artar.
249
asetik asit (CH2ClCOOH) oluflur ve asetik asitten daha asidik bir molekl elde edilmifl olur. CH3 grubundaki hidrojenlerin hepsinin yerine klor geerse bu durumda
trikloroasetik asit (CCl3COOH) elde edilir. Trikloroasetik asit, asetik asit ve monokloroasetik aside gre ok daha asidik bir bilefliktir.
SULU ZELT DENGELER

Kimyasal denge, sulu zeltide molekl ve iyonlarn bulunduu denge sistemlerine de uygulanabilir. Saf suda, su (H2O) moleklleri ile onun iyonlaflmasyla oluflan H3O+ ve OH iyonlar dengede bulunurlar. Dier molekler maddeler sulu zeltide ksmen iyonlaflrlar ve iyonlaryla dengede bulunurlar (zayf elektrolitler).
Sulu zelti dengeleri konusunda srasyla; suyun iyonlaflmas, zayf asit ve zayf
bazlarn iyonlaflmalar, tampon zeltiler ve hidroliz dengeleri incelenecektir.
Suyun yonlaflmas
Daha nceden Brnsted-Lowry asit-baz tanmnda deinildii gibi su (H2O) molekl, bir asit moleklnden bir proton alarak H3O+ iyonunu oluflturur. Bu durumda su proton ald iin bir bazdr. Su molekl ayn zamanda, bir baza proton vererek OH iyonuna da dnflebilir, bu sonuca gre ise su bir asittir. Buna gre su
molekl hem proton vericisi hem de proton alcs olarak davranr ve bu zellii
gsteren maddelere amfiprotik maddeler denir.
Su moleklnn baflka bir su molekl ile tepkimesi sonucu hidronyum
(H3O+) ve hidroksit (OH) iyonlar oluflur (otoprotoliz = otoiyonlaflma). Tepkimede proton alflverifli gereklefltiinden su, ok az da olsa elektrii iletir ve iyonlaflmada denge sz konusudur. Denge ve denge sabiti ifadeleri;

H3O+(sulu) + OH(sulu)
2H2O(s)
zeltide aside karfl baz,

baza karfl asit zellii
gsteren maddelere
amfiprotik maddeler denir.
Hidronyum iyonu (H3O+) ayn

zamanda hidrojen iyonu (H+)
olarak da bilinir. Biz bu
nite boyunca hidronyum
iyonunu kullanacaz.
Ksu= [H3O+][OH]
fleklinde verilir. Seyreltik zeltilerde zcnn (suyun) deriflimi ok fazla deiflmeSIRAYaplan

SZDE deneylerdiinden denge ifadesinde gsterilmediini daha nce belirtmifltik.
den 25 C da saf suda [H3O+] ve [OH] deriflimlerinin 1,0 107 mol L1 olduu bulunmufltur. [H3O+] ve [OH] deriflimleri iyonlaflma dengesinde yerine konulursa;
Ksu = (1,0
107)(1,0
elde edilir.
107)
= 1,0
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
1014
Denge sabitinin scaklkla deifltii unutulmamaldr. rnein su iin D25

K C
K A da
T 1,0 10 14
13
olan Ksu deeri 100 C de 5,5 10 deerindedir.
SIRA SZDE
[H3O+] derifliminin, [OH] deriflimine eflit olduu sulu zeltilere ntral zelti denir. Asidik zeltide [H3O+] > [OH], bazik zeltide ise [OH] > [H3O+] dir.
Sulu zeltilerde (zelti ntral dahi olsa [H3O+] ve [OH] AMALARIMIZ
iyon deriflimleri 1,0
10 7 M) [H3O+] ve [OH] iyon deriflimlerinin saysal deerlerini daha basit saylar

ile ifade etmek iin 1909 ylnda Soren Srensen pH ad verilen bir kavram nerK TLA1) Peksi logaritmifltir. Bir zeltinin pH s; hidronyum iyonlar derifliminin (mol
mas olarak tanmlanr ve afladaki gibi ifade edilir.

pH = log[H3O+]
SIRA SZDE
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
pH deeri itiimiz suda, endstride, tarmda, biyokimyada, tpta, biyolojide,

jeolojide ve evre kimyasnda son derece nemli bir parametre olarak sklkla kulNTERNET
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
250
D fi N E L M
Genel Kimya
lanlmaktadr. pH a benzer flekilde bazik zeltiler iin, pH yerine [OH] deriflimiS O R U

nin eksi logaritmas olarak tanmlanan pOH terimi kullanlmaktadr.
S O R U
D K K A Tyapabilmek iin hesap makinenizin mutlaka logaritmik fonksiyonu olLogaritma ifllemini

mal ve nceden hesap makinesinin logaritmik fonksiyonunun kullanmn renmelisiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
RNEK
AMALARIMIZ
D fi N E L M
SIRA SZDE
1,0 103 M HCl zeltisinin pH ve pOH deerlerini hesaplaynz.

AMALARIMIZ
zm:
HCl kuvvetli bir asit olduundan %100 iyonlaflr ve H3O+ iyonlarnn tm ayK gelir.
T A Suyun
P
rflan asitten
ayrflmasndan gelen [H3O+] un katks ihml edilir.
K T A P
H O+ + Cl
HCl + H2O
3
3
3
T E L E V Z Y O N1,0 10 M 1,0 10 M
TELEVZYON
pH = log[H3O+] = log(1,0 103) pH = 3,0

pH + pOH = 14 pOH = 14
NTERNET
NTERNET
3 pOH = 11,0
Daha nceden de deindiimiz suyun iyonlaflma denge ifadesi olan Ksu=

[H3O+][OH] in her iki tarafnnda eksi logaritmas alnrsa,
logKsu
= (log[H3O+][OH]) = log(1,0 1014)
logKsu
= log[H3O+]
SIRA SZDE
elde edilir. Sonu olarak, pH sn bildiimiz bir sulu zeltinin pOH sn veya tersini hesaplayabiliriz. pH deeri arttka asitlik azalacak, tersine bazlk artacaktr.
D fi N E L M
pH deeri ou zelti iin 014 arasnda deiflir ve 014 arasndaki pH deerleri
pH skalasn oluflturur (fiekil 10.2). rnein; saf suda pH=7, asidik zeltide pH<7,
S O Rise
U pH>7 dir.
bazik zeltide
D fi N E L M
S O R U
+
pH, deriflimin
D eksi
K K A Tlogaritmas olduu iin pH da bir birimlik bir deiflim [H3O ] derifliminde 10 katlk bir artfla yol aar.
SIRA SZDE
fiekil 10.2
1T E L E2V Z Y O3 N
Asidik
NTERNET
7
8
Saf su
(Ntral)
pH
10
Amonyak
Deterjan
K T A P
K T A P
NTERNET
AMALARIMIZ
Mide asidi

Deniz suyu
pH Skalas ve Baz
Yaygn Svlarn pH
AMALARIMIZ
drar
St
Tkrk
Musluk suyu
Kan
Gzya
Kabartma tozu
SIRA SZDE
Limon suyu
Zeytinya
Portakal suyu
Asit yamuru
Domates suyu
Bira
DKKAT
TELEVZYON
log[OH] = 14,0
pKsu = pH + pOH = 14,0
SIRA SZDE
Deerleri
11
Bazik
12
13
14
SIRA SZDE
Sulu bir zeltinin pH s, pH deifltike renk deifltiren pH kad ile kabaca bulunabilir. Daha hassas ve laboratuvarlarda gereklefltirilen lmler
D fi N Eiin
L M pH metre
denilen, zeltiye daldrlan ve iki elektrodun bal olduu bir voltmetre kullanlr.
S O R U
Zayf Asitlerin ve Zayf Bazlarn yonlaflma Dengeleri
D fi N E L M
S O R U
Sulu zeltilerinde tamamen iyonlaflmayan zayf asitler veya zayf bazlar zayf
elektrolitler olarak bilinirler. Bu bilefliklerin zeltilerinde asit veya
D K baz,
K A T iyonlaflmfl
halleriyle denge halindedir. rnein zayf bir asit olan nitrz asit (HNO2) iin afladaki tepkime denklemi ve denge ifadesi yazlabilir.
SIRA SZDE
H O+ NO
3
2
+

HNO2(sulu) + H2O(s) H3O (sulu) + NO 2 (sulu) K a =
HNO
AMALARIMIZ
2

Burada; Ka zayf asidin iyonlaflma sabitidir. Benzer flekilde zayf bir baz olan amonyan (NH3) sulu zeltide ok az bir ksm afladaki tepkimeK gerei
T A Piyonlaflr.

NH3(sulu) + H2O(s)
(sulu) + OH(sulu)
NH +
4
251
SIRA SZDE
NH + OH
Kb =
T E L E V ZNH
Y O N
3
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Burada Kb zayf bazn iyonlaflma sabitidir.

Bilgisayarnzn herhangi bir arama motoruna Asit ve Baz yonlaflma
terimini
N T Sabitleri
ERNET
yazarak Ka ve Kb sabitlerine iliflkin izelgelere ulaflabilirsiniz.
NTERNET
Fiziksel etkinliklerde kan ve kaslarda zayf bir asit olan laktik asit (CH3CH(OH)COOH)
birikir. 900 mg laktik asidin 100 ml lik sulu zeltisindeki her bir bileflenin denge deriflimini ve zeltinin pH sn hesaplaynz.
RNEK
zm:
Laktik asit zayf bir asittir, iyonlaflmas ve iyonlaflma denge sabiti eflitlii afladaki
gibidir.

CH3CH(OH)COOH + H2O
CH3CH(OH)COO + H3O+
CH CH (OH )COO H O+
3
3
Ka =
= 1, 38104
CH CH (OH )COOH
3
Laktik asidin bafllang molar deriflimi;

CH CH (OH )COOH = 900 mg 1 g 1 mol 1 1000 ml
3
1000 mg 90 g 100 ml
1L
CH CH (OH )COOH = 0,100 mol
3
bulunur.

CH3CH(OH)COOH + H2O
Bafllang (M):
Deiflim (M):
Denge (M):
0,1 M
x
0,1 x
CH3CH(OH)COO + H3O+
+x
x
+x
x
252
Genel Kimya
Bu veriler denge sabiti ifadesinde yerine konulursa;

Molar deriflimdeki deiflme
(x), bafllang deriflimlerinin
yaklaflk %5 inden az ise x
ihmal edilir. hmalin
yaplamad durumlarda
genelde ikinci dereceden bir
denklem elde edilir ve bu
denklem zlerek sonuca
gidilir.
Ka =
( x )( x )
= 1, 38 104 x 2 = 1, 38104 0,1 = 1, 38105
0,100 x
ihmal
x = 3,71 103 M
x = [CH3CH(OH)COO] = [H3O+] = 3,71 103 M
bulunur. Dengede dier bir tr olan laktik asidin dengedeki molar deriflimi;
[CH3CH(OH)COOH] =0,100
x = 0,100
3,71 103 = 9,63 102 M
fleklinde hesaplanr. zeltinin pH s ise;

pH = log [H3O+] = log (3,71 103) pH = 2,43
bulunur.
Tampon zeltiler
Bir zayf asit ve tuzunu veya bir zayf baz ve tuzunu ieren ve asit veya baz eklenmesiyle pH deiflimine karfl diren gsteren sulu zeltiler tampon zeltiler
olarak adlandrlr. Zayf asidi HA ile onun tuzu MA dan (M: metal) oluflan bir tampon zeltiyi dikkate alalm ve zayf asidin iyonlaflma dengesi, iyonlaflma denge
sabiti ifadesi ve onun tuzunun iyonlaflmas (%100 iyonlaflr);

H3O+ + A
HA + H2O
H O+ A
3

Ka =
HA
H O
2
M+ + A
MA
fleklinde verilir. yonlaflma denge sabiti ifadesinden [H3O+] ekilirse;

H O+ = K
3
a
HA
elde edilir. Eflitliin her iki tarafnnda eksi logaritmas alnrsa,

log H 3O+ = log K a log
HA
bulunur. Buradan;
A
HA
= pK + log
pH = pK a log
a
A
HA

elde edilir. Ayn eflitlik afladaki gibi de yazlabilir.

Baz
pH = pK a + log
Asit
Bu bant tampon zeltiler iin gelifltirilmifl, yaygn olarak kullanlmakta ve

Henderson-Hasselbalch eflitlii olarak bilinmektedir.
25 C da 0,1 M asetik asit (CH3COOH) ve 0,1 M sodyum asetat (CH3COONa) ieren bir tampon zelti hazrlanyor. Bu tampon zeltinin pH sn hesaplaynz.
zm:
Sodyum asetat bir tuzdur ve suda tamamen iyonlarna ayrflr.
H O
2
CH COO + Na+
CH3COONa
3
0,1 M
0,1 M
Asetik asit ise afladaki gibi iyonlaflr.

CH3COOH + H2O
Bafllang (M):
Deiflim (M):
Denge (M):
0,1 M
x
0,1x
CH3COO + H3O+
0,1
+x
0,1+x
+x
x
CH3COO denge deriflimi (0,1+x) M dr. Burada 0,1 M sodyum asetat tuzunun
iyonlaflmasndan, x M ise asetik asidin ayrflmasndan gelir. Bu deerler denge
ifadesinde yerine konulursa;
CH COO H O+
3
3
= 1, 80 105
Ka =
CH COOH
3
ihmal

H O+ = K CH 3COOH = 1, 80 105 0,1 x

3
a
CH COO
0,1 + x
3
ihmal
H O+ = 1, 80 105 M
3
elde edilir. zeltinin pH deeri ise afladaki gibi hesaplanr.

pH = log [H3O+] = log(1,80 105)
pH = 4,74
Bir tampon zeltiye kuvvetli asit eklenmesiyle ortamdaki asit deriflimi, benzer
flekilde kuvvetli baz eklenmesiyle de bu kez ortamdaki baz deriflimi az da olsa
artar.
Hidroliz
Daha nceden de deinildii gibi tuz, bir asitle bir bazn tepkimesinden oluflan
iyonik yapl bir bilefliktir. Baz tuzlar suda tamamen iyonlarna ayrflabilirler. Bir
tuzun katyonunun veya anyonunun ya da her ikisinin su ile tepkimesi hidroliz olarak bilinir.
H O
2
CH3COO + Na+
CH3COONa
tepkimesinde, Na+ iyonu, kuvvetli baz olan NaOH den gelmifltir ve bu nedenle
hidroliz olmaz, oluflan asetat (CH3COO) iyonu ise zayf bir asit olan asetik asidin
253
RNEK
254
Genel Kimya
(CH3COOH) konjuge bazdr. Asetat iyonu zayf asitten geldii iin kolaylkla hidroliz olur ve bazik zelti oluflturur.

CH3COO + H2O
CH3COOH + OH
Kb =
CH COOH OH
3

CH COO
3
Bu tepkimede CH3COO iyonu baz olarak davranr ve tepkimenin denge ifadesi

yukardaki flekilde yazlr. Ancak Baz yonlaflma Sabitleri izelgelerinde CH3COO
iin Kb deeri genellikle verilmez, buna karfllk Asit yonlaflma Sabitleri izelgelerinde CH3COOH iin Ka deeri verilir. CH3COOH n Ka sndan faydalanlarak
CH3COO iin Kb flu flekilde hesaplanr: Yukardaki tepkimenin denge ifadesinin
pay ve paydas [H3O+] ile arplp dzenlenirse;
K
su
CH COOH OH H O+
CH COOH
3
3

3
Kb =
Kb =
K
CH COO H O+
CH COO H O+ su
3
3
3
3

1
Kb =
K
1
K su K b = su
Ka
Ka
veya
Ka
Ksu = Ka Kb
elde edilir.
CH3COO iin Kb;
Kb =
1, 00 1014
5
1, 80 10
K b = 5, 56 1010
bulunur.
Yukarda zayf asit-kuvvetli baz tuzunun zeltisinin bazik olacan grdk. znen tuz kuvvetli asit-kuvvetli baz tuzu, kuvvetli asit-zayf baz tuzu ve zayf asitzayf baz tuzu olursa zeltinin pH s ne olur? Bunun nasl belirleneceini afladaki rnekte grelim.
RNEK
a. Sodyum nitrat (NaNO3), b. Amonyum klorr (NH4Cl) ve c. Amonyum nitrit

(NH4NO2) tuzlarnn hidroliz eflitliklerini yazarak oluflacak zeltilerin asidik mi,
ntral mi yoksa bazik mi olacana dair yorum yapnz.
zm:
H O
2
Na+ + NO
a. NaNO3
3
tepkimesinde Na+ iyonu kuvvetli baz olan NaOH in konjuge asidi, NO

3 iyonu ise kuvvetli asit olan HNO3 in konjuge bazdr. yonlarn olufltuklar asit
ve bazlarn her ikisi de kuvvetli olduu iin bu iyonlar hidroliz olmaz. zelti ntraldir ve bu durumda pH = 7 dir.
b. Klorr iyonu kuvvetli asit olan HCl in konjuge bazdr ve bu nedenle hidroliz olmaz. Dier taraftan oluflan amonyum ( NH +
4) iyonu, zayf bir baz olan
amonyan (NH3) konjuge asididir ve kolaylkla hidroliz olur. Amonyum
(NH +
4 ) iyonu hidroliz sonucu asidik bir zelti oluflturur.
255
H2O
+
NH4Cl
NH 4 + Cl
+

NH +
4 + H2O NH3 + H3O
c. Amonyum nitrit tuzundan oluflan her iki iyonda hidroliz olur. Bu tuzu ieren zeltinin asidik, bazik veya ntral olmas zayf asit veya bazn kuvvetine baldr.
H O
2
NH +
NO
NH4NO2
2
4 +

NH +
4 + H2O
NH3 + H3O+

NO
2 + H2O HNO2 + OH
AST-BAZ TTRASYONLARI
Asit-baz ntralleflme tepkimelerini kantitatif (nicel) olarak irdelemek iin en uygun
yntemlerden birisi titrasyondur. Titrasyon iflleminde, standart zelti olarak adlandrlan deriflimi bilinen bir zelti kullanlr. Standart zelti, deriflimi bilinmeyen dier zeltilerin deriflimlerini belirlemede kullanlr ve belli bir hacimdeki zeltisi erlene konulan bilinmeyen madde zerine genelde bir brete konulan standart zeltiden damla damla tepkime tamamlanncaya kadar eklenir. Titrasyon iflleminde kullanlan standart zelti ayn zamanda titrant olarak da adlandrlr. Deriflimi belirlenmek istenen bileflen ise analit olarak tanmlanr. Bulunan deriflimden madde miktarna geilebilir. Yaplan bu iflleme hacimsel (volumetrik) analiz ad verilir. Basit bir titrasyon dzenei fiekil 10.3 de gsterilmektedir.
fiekil 10.3
Basit Bir Titrasyon
Dzenei
Titrant
Analit + ndikatr
Standart bir baz (veya asit) zeltisi genellikle, bir asit (veya baz) zeltisinin
derifliminin belirlenmesinde kullanlr ve bunun iin yaplan iflleme titrasyon ad
verilir. Titrasyon iflleminde erlene ounlukla bir asit-baz indikatr (belirte) eklenir. Eklenen standart maddenin, analit miktarna kimyasal olarak eflit olduu nokta
efldeerlik noktas, efldeerlik noktasnda fiziksel bir deiflimin gzlendii nokta
ise dnm noktas olarak tanmlanr.
Asit-baz indikatrleri, belirli

pH aralklarnda (yaklaflk 2
birim) renk deifltiren
kendileri aslen zayf asit
veya zayf baz olan
maddelerdir.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
256
NTERNET
Genel Kimya
TELEVZYON
Titrasyon ile Nilgili

ve http://tr.wikiT E R N http://atlas.cc.itu.edu.tr/~ozcanm/kim/asitbaz1.htm
ET
pedia.org/wiki/Volumetri adreslerinden de yararlanabilirsiniz.
ZNRLK VE ZNRLK ARPIMI
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
RNEK
AMALARIMIZ
ktrme tepkimeleri endstride, tpta ve gnlk yaflantmzda pek ok alanda

sklkla kullanlr. rnein; BaSO4 tpta, Na2CO3 ise endstride kullanlmaktadr.
Bir ok tuz suda ok az znr. Tuzlarn suda ne kadar znd bilinirse, kelek oluflumu denetlenebilir ve kme olayndan karflmlar birbirinden ayrmada yararlanlabilir. znme olaynda da doygun tuz zeltisinde tuz ile znmfl
SIRA SZDE
iyonlar arasnda
her zaman dinamik bir denge vardr. rnein; PbF2 iin;

Pb2+(sulu) + 2F(sulu)
PbF2 (k)
D fi N E L M
dengesi ve ifadesi yazlabilir. K, znrlk arpm sabiti olarak adlandrlr

ve daha nceden deinildii gibi saf bir katnn deriflimi, miktarndan bamsz yaS O R U
ni sabit olduundan
denge ifadesinde gsterilmez.
znrlk arpm
D K K A Tsabiti ifadesini yazarken tepkimedeki iyonlarn nnde yer alan stokiyometrik katsaylarn stel olarak iyonlarn st tarafna yazldn unutmamalsnz.
SIRA SZDE
Kobalt slfr (CoS) n 25 C deki molar znrl hesaplaynz.

zm: AMALARIMIZ

CoS(k)
K T A P
TELEVZYON
K = [Pb2+] [F]2
Co2+(sulu) + S2(sulu)
K 2+
T] [S
A 2P] = 3,0 1026
K = [Co
znen CoS, s mol L1 ise Co2+ ve S2 iyonlarnn deriflimleri de s mol L1

olacaktr.
T E L EO
V halde,
Z Y O N CoS n molar znrl;
K = (s) (s) 3,0 1026 = s2 s = 1,73 1013 mol L1
NTERNET
bulunur.
NTERNET
znrlk Dengesine Ortak yon Etkisi

znrlk dengesine ortamda bulunan iyonlardan birisinin tuzu eklendiinde Le
Chatelier kural gerei, denge bozulur ve znrlk azalr.
RNEK
PbI2 n 0,01 M Pb(NO3)2 sulu zeltisindeki znrl nedir?

zm:
Pb(NO3)2 tamamen iyonlaflabilen bir tuzdur.
Pb2+(sulu) +2NO (sulu)
Pb(NO3)2(sulu)
3
0,01 M
2 0,01 M
PbI2 ise suda az znen bir tuzdur.

PbI2(k)
Pb2+(sulu) + 2I(sulu)
Burada Pb2+ iyonu ortak iyondur.

PbI2(k)
Pb2+(sulu) + 2I(sulu)
s + 0
, 01
M 2s

Pb ( NO3 )2 dan
gelen
s
+ 0, 01 (2s)2
ihmal edilir
K = [Pb2+] [I]2 7,1 109 =
PbI2 n znrl = s = 4,21 104 M

olarak bulunur.
kme Koflulu
Bir zeltide kme, aflr doymufllua ulaflma durumunda gzlenir. yonlar arpm (Q) bir zeltide kme olup olmayacan anlamaya yarar.
yonlar arpm (Q) < K (doymamfl zelti) veya Q = K (dengede)
(doymufl zelti) ise kme olmaz.
yonlar arpm (Q) > K ise (aflr doymufl zelti) kme gerekleflir.
257
258
Genel Kimya
zet
Suda; ktrme, ntralleflme ve ykseltgenme-indirgenme tepkimeleri olmak zere tr tepkime gerekleflir. Bir kimyasal tepkimede rnlerin ve tepkenlerin
deriflimleri sabit kald durumda ileri yndeki tepkime
hz, geriye doru olan tepkime hzna eflit olur ve byle bir durumda tepkime, kimyasal olarak dengededir.
Kimyasal dengenin saysal olarak ifadesinde denge sabitleri kullanlr. Denge sabiti ok byk olan tepkimeler rnler ynne doru tek ynl, ok kk olanlar
ise geriye doru tek ynldr. Denge sabiti orta byklkte ise bu tr tepkimeler tersinir tepkimeler olarak adlandrlrlar. Denge sabiti sadece scaklkla deiflir. Kimyasal dengede rnler ve tepkenlerin ayn fazda olduu tepkimelere homojen dengeler denir. ki veya daha ok sayda faza sahip dengelere ise heterojen
dengeler ad verilir. Denge sabitleri ounlukla deriflim
(KC) veya basn (Kp) cinsinden ifade edilirler. Denge
deiflkenlerinin (deriflim, basn, hacim ve scaklk) irdelenmesi iin Le Chatelier kuralndan yararlanlr. Le
Chatelier kuralna gre, dengedeki bir sisteme dflardan bir etki yapldnda, sistem bu etkiyi azaltacak
ynde kendiliinden kayar.
Asitler-bazlar iin; sadece sulu zeltilerde geerli olan
ve asidi sulu zeltiye H3O+ iyonu veren madde, baz
da sulu zeltiye OH iyonu veren madde olarak tanmlayan Arrhenius asit-baz tanm; asidi proton verebilen
madde, baz ise proton alan madde olarak tanmlayan
Bronsted-Lowry asit-baz tanm ve asidi bir bazdan elektron ifti alan bileflik, baz ise ortaklanmamfl elektron
ifti veren bir bileflik olarak tanmlayan Lewis asit-baz
tanm geerlidir.
Su (H2O) moleklnn kendi kendine tepkimesinden
(otoprotoliz) hidronyum (H3O+) ve hidroksit (OH)
iyonlar oluflur. Su kimyasal tepkimelerin bazlarnda
asit, bazlarnda ise baz olarak (amfiprotik) davranr. Su
ok az iyonlaflt iin zayf elektrolittir.
pH; hidronyum iyonlar derifliminin ([H3O+]) eksi logaritmas, pOH ise hidroksit iyonlar derifliminin ([OH]) eksi logaritmas olarak tanmlanr. Suda ok az miktarda
iyonlaflan zayf asit ve zayf bazlar iin iyonlaflma dengeleri sz konusudur.
Tampon zeltiler, bir zayf asit ve tuzunu veya bir zayf baz ve tuzunu ieren ve pH deiflimine karfl diren
gsteren sulu zeltiler olarak tanmlanr. Bir tuzun katyonunun veya anyonunun ya da her ikisinin de su ile
tepkimesi hidroliz olarak bilinir.
Titrasyon, asit-baz ntralleflme tepkimelerinin incelenmesinde en ok tercih edilen yntemlerden birisidir.
Suda az znen tuzlar ou zaman az znr kelekler olufltururlar. znme olaynda doygun tuz zeltisinde, tuz ile znmfl iyonlar arasnda dinamik
bir denge vardr (znrlk dengesi). znrlk dengeleri saysal olarak znrlk arpm sabiti ile ifade
edilirler.
259
Kendimizi Snayalm

1. NH3(g) + H2S(g)
NH4HS(k)
tepkimesi iin Kp afladakilerden hangisine eflittir?
a. K p =
PNH
HS
PNH PH
3
b. K p =
c.
Kp =
d. K p =
PNH
PH
S
2
PH
PNH
HS
1
PNH PH
3
e. K p = PNH PNH PH
4

2. N2(g) + 3H2(g)
2NH3(g)
tepkimesi 25 C scaklkta dengedeyken bir miktar N2
gaz ortamdan uzaklafltrlp, denge yeniden kuruluyor.
Buna gre afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. N2 deriflimi artar.
b. N2 deriflimi sabit kalr.
c. H2 deriflimi artar.
d. Denge sabiti deiflmez.
e. NH3 deriflimi azalr.

3. CD(g)
H>0

C(g) + D(g)
tepkimesi dengedeyken uygun bir katalizr kullanlrsa
afladakilerden hangisi olur?
a. rnlerin deriflimi artar.
b. Tepkenlerin deriflimi artar.
c. Maddelerin deriflimleri ayn kalr, ancak H
deiflir.
d. Geri yndeki tepkime hz, ileri yndeki tepkime hzna gre artar.
e. Maddelerin deriflimleri ayn kalr, ancak ileri ve
geri tepkime hzlar artar.

4. NO
2 (sulu) + H2O(s) HNO2(sulu) + OH (sulu)
tepkimesi iin afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. HNO2 bir asittir.
b. Bu bir asit-baz tepkimesidir.
c. H2O baz olarak davranr.
d. OH iyonlar proton alrlar.
e. NO
2 iyonlar proton alrlar.
5. Bir zeltinin pH s afladakilerden hangisi ile iliflkilidir?

a. zeltideki oksijen iyonlar says
b. zeltideki OH iyonlar says
c. zeltideki H3O+ iyonlar says
d. Asidin yapsndaki H3O+ iyonlar says
e. Asidin verebilecei H3O+ iyonlar says
6. pH s 3 olan zeltinin OH molar deriflimi afladakilerden hangisidir?
a. 1,01011
b. 1,01010
c. 2,0109
d. 2,0107
e. 5,0104
+

7. NH3(sulu) + H2O(s)
NH 4 (sulu) + OH(sulu)
tepkimesi iin Kb = 1,8 105 dir. Buna gre afladakilerden hangisi dorudur?
a. NH3 asit zellii gsterir.
b. NH +
4 baz zellii gsterir.
c. NH3 ntr zellik gsterir.
d. H2O asit zellii gsterir.
e. OH asit zellii gsterir.
8. 50,0 mL 0,0200 M NaOH zeltisi hazrlamak iin 0,100

M lk deriflik NaOH zeltisinden ka mL alnmaldr?
a. 2
b. 4
c. 6
d. 8
e. 10
9. 300 mL suda znebilecek PbBr2 nin mol says
afladakilerden hangisidir? (PbBr2 iin K = 6,6106)
a. 1,8103
b. 2,5103
c. 3,5103
d. 1,0102
e. 2,0102

10. Sb2S3(k)
2Sb3+(sulu) +3S2(sulu)
tepkimesine gre afladakilerden hangisi antimon slfrn (Sb2S3) znrlk arpm sabiti (K) ifadesidir?
a. K = [Sb3+] [S2]
b. K = [Sb3+] [S2]2
c. K = [Sb3+]2 [S2]
d. K = [Sb3+]3 [S2]2
e. K = [Sb3+]2 [S2]3
260
Genel Kimya
Okuma Paras
Kan Bir Tampon zelti midir?
Canl hcrelerinde pH a son derece duyarl pek ok
kimyasal tepkime meydana gelir. Biyokimyasal tepkimelerde enzimler katalizr olarak davranr ve sadece
ok dar bir pH aralnda etkilidir. Kan, vcudun dier
blmlerine oksijen taflnmasna yardmc olur.
nsan kannn pH s 7,35 ile 7,45 arasnda deiflir ve dolaysyla hafif baziktir. Bu deerlerden hafif bir sapma
olmas hcrelerin kararlln, proteinlerin yapsn ve
enzimlerin aktivitelerini bozabilir ve hcre ykmlarna
yol aabilir. Kann pH deerinin 6,8 in altna dflmesi
veya 7,8 in stne kmas lmlere yol aabilir. pH nn
7,35 in altna dflmesi acidosis (asidosis), pH n 7,45 in
stne kmas alkolosis olarak adlandrlr.
nsan vcudunda asidosis olay daha yaygndr, nk
insan metabolizmasnn kendisi baz asitleri retir. Kann pH snn denetlenmesinde en ok kullanlan tampon zelti karbonik asit-bikarbonat (hidrojen karbonat) (H2CO3/ HCO
3 ) sistemidir. Karbonik asit (H2CO3)
ve bikarbonat (HCO
3 ) iyonu bir konjuge asit-baz ifti
oluflturur. Ayrca H2CO3 bozunarak, karbon dioksit
(CO2) gazna ve suya (H2O) dnflr. Bu tampon sistemi ile ilgili denge tepkimesi afladaki gibidir.

H +(sulu ) + HCO
3 (sulu ) H 2 CO3 ( sulu ) H 2 O(s ) + CO 2 ( g )
Bu denge ile ilgili bir ka nokta nemlidir. Bunlar;

Karbonik asit bir diprotik (iki protonlu) asittir ve
bu sistemde karbonat ( CO32 ) iyonu deriflimi
nemsizdir.
Dengedeki bileflenlerden birisi CO2 gazdr ve
CO2 gaz, insan vcudunun dengesini ayarlamak
iin bir mekanizma salar. Soluk alp verme ile
CO2 in ortamdan uzaklafltrlmas dengenin saa
kaymasna ve daha fazla H+ iyonlar tketimine
yol aar.
Kandaki tampon sistemi pH=7,4 de alflr ve bu
deer karbonik asidin (H2CO3) pKa deeri olan
6,1 (25 C de) den olduka farkldr.
Karbonik asit-bikarbonat tampon zeltisinin pH snn
kararl olup olmamas en ok bbrekleri ve akcierleri
etkiler. Beyindeki baz alclar, vcut svlarndaki CO2
ve H+ iyonu deriflimlerine karfl son derece duyarldr.
CO2 deriflimi arttnda, yukardaki denge sola kayar,
dolaysyla daha fazla H+ iyonu oluflur.
Derinden ve hzl nefes alma alclar tetikler ve bu durum cierlerden CO2 giderim orannn artmasna ve
dengenin tekrar saa doru kaymasna yol aar. Bbrekler; H+ ve HCO
3 iyonlar aa karr veya absorp-
lar. drardan vcuttaki fazla asidin uzaklaflmas pH=5,07,0 arasnda gerekleflir.

Kan plazmasnn pH snn dzenlenmesi vcudun dokularna oksijen taflnmasyla dorudan ilgilidir. Krmz
kan hcrelerinde bulunan hemoglobin oksijen taflycsdr. Hemoglobin ayn zamanda H+ iyonu ve O2 molekl ile de etkileflir.

HbH+ + O2
Hb + H+
Oksijen kana akcierler boyunca girer ve oradan krmz kan hcrelerine geer ve hemoglobin ile etkileflir.
Kandaki dokularda O2 deriflimi az olduundan yukardaki denge sola kayar ve O2 gaz aa kar. Kann pH
deerinin deiflmesine paralel olarak H+ iyonu derifliminde bir artfl, Le Chatelier kural gerei dengeyi sola
kaydrr. pH daki azalma hemoglobin dengesinin sola
kaymasna yol aar ve dolaysyla daha fazla O2 gaz
aa kar. Btn bunlara ek olarak pH n azalmas ve
alnan nefesin miktarnn artmas ortamda daha fazla temiz hava yani O2 gaz ve daha fazla CO2 nin yok olmasna yol aar.
Kaynak: http://www.lakesideschool.org/upperschool/departments/science/mcclelland/ documents/buffer_blood.pdf.

1. d
2. b
3. e
4. c
5. c
6. a
7. d
8. e
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise, Kimyasal Denge konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise, Kimyasal Denge ve Le Chatelier Kural konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Kimyasal Denge ve Le Chatelier Kural konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Asitler-Bazlar konusunu
Yantnz yanlfl ise, Sulu zelti Dengeleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Asit-Baz Titrasyonlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, znrlk ve znrlk
arpm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, znrlk ve znrlk
arpm konusunu yeniden gzden geiriniz.
261

Sra Sizde 1
K=
NH 2
3
N H 3
2 2
Sra Sizde 2
nk 1 L veya 1000 g suda 1000 g/(18,02 g mol1)
veya 55,49 mol su bulunur. Bu nedenle suyun deriflimi [H2O] = 55,49 mol L1 veya 55,49 M dr. Bu deriflim
deeri zeltide bulunan dier trlerin deriflimine gre ok yksektir ve tepkime boyunca ok fazla deiflmez ve sabit kabul edilir. Suyun deriflimi denge sabiti
iinde dflnlr.
Sra Sizde 3
Ksmi basnlar cinsinden denge sabiti ifadesinden;
Kp =
2
PNO
PCl
2
PNOCl
1, 80 102 =
(0, 25) 2 (0, 64)

2
PNOCl
PNOCl = 1, 49 atm
olarak hesaplanr.
Sra Sizde 4
a. CO eklenmesi: Le Chatelier kural gerei; denge CO
in derifliminin azaltlaca yne, yani saa kayar, CO2
ve H2 deriflimleri artar, CO ve H2O deriflimleri ise
azalr.
b. H2O uzaklafltrlmas: Dengeyi suyun uzaklafltrld yne, yani sola kaydrr, CO2 ve H2 deriflimleri
azalr, CO ve H2O deriflimleri ise artar.
c. CO2 eklenmesi: Dengenin sola kaymasna yol aar,
CO ve H2O deriflimleri artar, CO2 ve H2 deriflimleri
ise azalr.
d. Tepkime kabnn basncnn arttrlmas: Tepkenlerin mol saylar toplam rnlerin mol saylar toplamna eflittir, dolaysyla basncn dengeye bir etkisi
yoktur.
e. Katalizr eklenmesi: Katalizr, dengeyi deifltirmez.
f. Scakln ykseltilmesi: Tepkime ssna gre, ileriye
doru olan tepkime ekzotermiktir. Scakln arttrlmas, dengenin sola (endotermik yne) kaymasna
yol aar, nk scaklk artflyla sisteme dflardan
verilen enerji ile Le Chatelier kuralna gre tepkimenin daha az enerji verecek flekilde yrmesi salanr.
Sra Sizde 5
Aklanamaz, nk Arrhenius tanmna gre btn
bazlar OH iyonu iermelidir, fakat NH3 moleklnde
OH iyonu yoktur. Sulu zeltide amonyak su ile tepkimeye girerek OH iyonlarn aa karr, fakat bu
durum Arrhenius tanmyla aklanamaz.
Sra Sizde 6
Tepkimede HCl den NH3 a bir tane proton aktarlmfl,
dolaysyla Brnsted-Lowry tanmna gre bu, bir asitbaz tepkimesidir. Ortamda H3O+ veya OH iyonlar bulunmadndan, bu tepkime Arrhenius tanmna gre
irdelenemez.
Sra Sizde 7
PH3 < H2S < HCl srasnda P, S ve Cl elementlerinin
elektronegatifliklerine paralel olarak asitlik artar. PH3
su ile tepkime vermez, H2S zayf bir asittir, HCl ise kuvvetli bir asittir.
Atkins, P. & Jones, L. (1999). Temel kimya: Molekller,
maddeler ve deiflimler [Chemistry: Molecules, matter, and change (2. baskdan eviri) eviri Ed. E. Kl, F. Kseolu & H. Ylmaz]. Ankara: Bilim.
Brown, T. L., LeMay, H. E., Jr., Bursten, B. E. (2000).
Chemistry: The central science (8th ed.). Upper
Saddle River, New Jersey: Prentice-Hall.
Beta.
Erdik, E. & Sarkaya Y. (1993). Temel niversite kimyas (3. Bask). Ankara: Gazi.
http://atlas.cc.itu.edu.tr/~ozcanm/kim/asitbaz1.htm,
Eriflim Tarihi: 18/05/2009.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Volumetri, Eriflim Tarihi:
18/05/2009.
http://www.birlikteforum.com/forum/asitler_bazlar_tuzlar-t15001.0.html, Eriflim Tarihi: 10/06/2009.
http://www.turkcebilgi.net/kimya/genel-kimya/kimyasal-denge-28787.html, Eriflim Tarihi: 10/06/2009.
Mortimer, C. E. (2004). Modern niversite kimyas [Chemistry: A conceptual approach (5. baskdan eviri)
ev. T. Altnata, H. Akay, H. Anl, H. Avcbafl, D.
Balkse, S. elebi, E. Henden, G. Niflli, M. Toprak,
D. Tosal & B. Yenigl]. stanbul: alayan.
Ankara: Palme.
Skoog, D. A., West, D. M. & Holler, F. J. (1999). Analitik kimya temelleri [Fundamentals of analytical chemistry (7. Baskdan eviri) eviri Ed. E. Kl & F.
Kseolu]. Ankara: Bilim.
11
GENEL KMYA
Amalarmz


Ykseltgenme-indirgenme tepkimelerinde ykseltgen ve indirgen maddeleri
ayrt edebilecek,
Ykseltgenme saylarn belirleyebilecek,
Ykseltgenme-indirgenme tepkimelerini zmleyebilecek,
Hcre flemalarn yazabilecek,
Standart hcre potansiyelini standart elektrot potansiyellerinden bulabilecek,
Bir hcre tepkimesinin kendiliinden gerekleflip gerekleflmeyeceini denetleyebilecek,
Nernst eflitliini kullanarak hcre potansiyelini hesaplayabilecek,
Korozyon terimini kavrayarak, korozyonun neden olduu zararlar sralayabilecek,
Elektrokimyasal hcre tiplerini ve farkllklarn sorgulayabilecek,
Elektroliz sonucunda oluflan rnlerin miktarlarn hesaplayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Redoks
Ykseltgenme
ndirgenme
Pil (Hcre)
Hcre Potansiyeli
Hcre fiemas
Anot
Katot
Standart Elektrot Potansiyeli
Nernst Eflitlii
Korozyon
Elektroliz
Faraday Yasas
erik Haritas
Genel Kimya
Ykseltgenmendirgenme ve
Elektrokimya
YKSELTGENME-NDRGENME
TEPKMELER
ELEKTROKMYASAL HCRELER
REDOKS TEPKMELERNN
STEMLL
NERNST EfiTL
PLLER
KOROZYON
ELEKTROLZ
Ykseltgenme-ndirgenme
ve Elektrokimya
YKSELTGENME-NDRGENME TEPKMELER
nite 10 da asit-baz dengesinin proton aktarmyla gereklefltiini rendik. Bu
nite kapsamnda ise kimyasal tepkimelerin farkl bir grubundan, elektron aktarmyla gerekleflen tepkimelerden bahsedeceiz. Ksmen veya tamamen elektronaktarm ieren tepkimeler ykseltgenme-indirgenme (redoks) tepkimeleri
olarak adlandrlr.
Ykseltgenme ve indirgenme iki yar tepkimenin toplam olarak dflnlebilir.
Bunlardan birisi elektron kaybn dieri ise elektron kazanmn ierir. rnein;
potasyumun klorla tepkimesinden potasyum klorr oluflumunu dflnelim.
2K(k) + Cl2(g) $ 2KCl(k)
KCl bilefliinde bilefliin net yk sfr olup, potasyum K+ iyonu, klor ise Cl
iyonu olarak bulunur. Bu tepkime iin yar tepkimeler flyle yazlr.
2K $ 2K+ + 2e
Cl2 + 2e $ 2Cl
SIRA SZDE
Bu iki yar tepkimenin toplam stteki tepkimeyi verir. Birinci
yar tepkimede
potasyum elektron vererek potasyum iyonu haline gelir, bu tepkime ykseltgenme yar tepkimesi olarak adlandrlr. Bu ifllem ykseltgenme Dolarak
ve po fi N E Lbilinir
M
tasyum ykseltgendi denir. kinci yar tepkime indirgenme yar tepkimesi olarak
adlandrlr. Burada klor elektron alarak klorr iyonu haline gelir. fllem indirgenS O R U
me olarak nitelendirilir ve klor indirgendi denir.
SIRA SZDE
Ykseltgenme elektron
D fi elektron
NELM
verme, indirgenme
almadr.
Burada unutulmamas gereken nokta, yar tepkimeleri yazarken birD atomdan

dierine
KKAT
elektronlarn aktarldn gstermek iin elektronlar serbest halde gsteririz fakat, gerekte bu elektronlar kimyasal trler arasnda aktarlr ve biz net tepkimeyi
gzleriz. Yar
SIRA SZDE
tepkimelerde gsterildii gibi elektronlarn aa kmas szkonusu deildir.

Bir atom iin ykseltgenme says ya da ykseltgenme

basama atomAMALARIMIZ
daki negatif ve pozitif yklerin toplam olarak tanmlanabilir. Verilen rnek
iin potasyum ykseltgenerek, ykseltgenme says sfrdan +1 e artmfltr. Bu
T A P maddetepkimede potasyum elektron vererek kloru indirgedii iinK indirgen
dir. Buna karfllk klor indirgenerek ykseltgenme says sfrdan -1 e azalmfl-
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
264
Genel Kimya
Ykseltgen madde; kendisi

indirgenirken karflsndaki
maddeyi ykseltgeyen
maddeye denir. ndirgen
madde; kendisi
ykseltgenirken karflsndaki
maddeyi indirgeyen
maddeye denir.
tr, buna gre klor elektron alarak potasyumu ykseltgedii iin ykseltgen
maddedir.
Bu tartflmaya gre KCl deki potasyumun ykseltgenme says +1 ve klorun
ykseltgenme says -1 ve KCl bileflii iin toplam yk sfrdr.
Bir baflka rnek olarak klorun hidrojenle tepkimesinden oluflan HCl molekln dflnelim. Kovalent bal bu molekl iin ba oluflumunda elektron aktarm tam gerekleflmez ancak badaki elektronlar daha elektronegatif olan klor
atomuna doru daha ok ekilirler. Klor atomu zerindeki elektron younluunun daha fazla olmasndan dolay ykseltgenme saysnn -1 ve hidrojen atomunun ykseltgenme saysnn +1 olduunu syleyebiliriz.
Ykseltgenme Saylarnn Belirlenmesi in Baz Kurallar

Bir elementin iindeki atomun, bir iyonun veya ierisindeki her bir atomun veya bir molekln ykseltgenme saylarnn belirlenmesinde afladaki kurallar
geerlidir.
1. Bir elementin atomunun ykseltgenme says sfrdr. rnek: Fe, N2, O2,
P4 ve S8 deki atomlarn ykseltgenme saylar sfrdr.
2. Tek atomlu iyonlarda ykseltgenme says iyonun ykne eflittir. rnek:
Fe3+, Ca2+, Br ve S2- iyonlar iin ykseltgenme saylar srasyla +3, +2, -1
ve -2 dir.
3. ok atomlu iyonlarda iyonun ykseltgenme says formldeki her bir atomun ykseltgenme saylarnn toplam olarak iyonun ykne eflittir. rnek: ykseltgenme says NH4+ iyonu iin +1 ve SO42- iyonu iin ise -2 dir.
4. Bir bileflikteki atomlarn ykseltgenme saylarnn toplam sfrdr. rnek:
AgCl deki gmfl iyonunun ykseltgenme says +1 ve klorr iyonunun
ykseltgenme says -1 olmak zere toplamda bileflie ait yk sfrdr.
5. Hidrojenin ykseltgenme says metal hidrrlerinde -1 ve dier btn bilefliklerinde +1 dir. rnek: NaH ve CaH2 deki hidrojenin ykseltgenme says -1 dir.
6. Oksijenin ykseltgenme says peroksit bilefliklerinde (O22-) -1, sper oksit
bilefliklerinde (O2-) -1/2, OF2 de +2, dier btn bilefliklerinde ise -2 dir.
rnek: Oksijenin ykseltgenme says sodyum peroksitte (Na2O2) -1, potasyum speroksitte (KO2) -1/2 ve suda (H2O) -2 dir.
7. Alkali metallerin (Li, Na, K, Rb, Cs ve K) ykseltgenme saylar +1 ve toprak alkali metallerin (Be, Mg, Ca, Sr, Ba ve Ra) ykseltgenme saylar +2
dir. rnek: Ykseltgenme saylar NaBr deki sodyumun +1, Li2O deki lityumun +1, CaO deki kalsiyumun +2 ve MgCl2 deki magnezyumun +2 dir.
RNEK
Aflada verilen bileflik veya iyonlardaki atomlarn ykseltgenme saylarn

belirleyiniz.
a. Cu(NO3)2
b. MnO4
c. Cr2O72-
zm:
a. Cu(NO3)2 taki NO3 iyonundaki azotun ykseltgenme says,
x + 3 (-2) = -1 x = +5 olacandan N: +5,
[Bakrn ykseltgenme says] + 2[Nitrat iyonunun ykseltgenme says] = [Toplam yk]
x + 2(-1) = 0 x = +2 olacandan Cu: +2 bulunur.
265
11. nite - Ykseltgenme-ndirgenme ve Elektrokimya
b. MnO4 taki Mn n ykseltgenme says

[Mangann ykseltgenme says] + 4[Oksijenin ykseltgenme says] = [Toplam
yk]
x + 4 (-2) = -1 x = +7 olacandan Mn:+7 bulunur.
c. Cr2O72- taki Cr un ykseltgenme says
2[Kromun ykseltgenme says] + 7[Oksijenin ykseltgenme says] = [Toplam
yk]
2x + 7 (-2) = -2 x = +6 olacandan Cr:+6 bulunur.
Yukarda verilen kurallar kullanarak afladaki bileflik veya iyonlardaki
her bir atomun
SIRA SZDE
ykseltgenme saylarn belirleyiniz.
b. CO2
c. SO42
d. HSO3
a. Na3PO4
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ykseltgenme-ndirgenme Tepkimelerinin Denklefltirilmesi

Ykseltgenme-indirgenme tepkimelerinde denklemlerin denklefltirilmesi,
ykS O R U
seltgenme-indirgenme iermeyen tepkimelere gre genellikle daha zordur. Yar
tepkime yntemi ve ykseltgenme says yntemi ykseltgenme-indirgenme tepDKKAT
kime denklemlerinin denklefltirilmesinde kullanlan iki yntemdir. Biz bu blmde yar tepkime yntemiyle tepkime denklemlerinin denklefltirilmesi zerinSIRA SZDE
de duracaz.
Yar tepkime yntemiyle ykseltgenme-indirgenme tepkime denkleminin denklefltirilmesinde srasyla afladaki basamaklar uygulanr:
AMALARIMIZ
1. Tepkime denkleminden indirgenme ve ykseltgenme yar tepkimeleri
belirlenerek yazlr.
2. Bu yar tepkimeler ayr ayr denklefltirilir.
K T A P
3. Denklefltirilmifl her iki yar tepkime elektron saylar ayn olacak flekle
getirilerek tekrar yazlr.
4. Her iki yar tepkime toplanarak toplam tepkime denklemi
elde edilir.
TELEVZYON
5. Toplam denklemin denk olup olmad kontrol edilir.
Afladaki tepkimeyi yar tepkime yntemiyle denklefltiriniz.
NTERNET
H2O(s) + I2(k) + ClO3(sulu) IO3(sulu) + Cl(sulu) + H+(sulu)
zm:
Yar tepkime yntemiyle denklem denklefltirilmesindeki basamaklar tek tek
uygularsak,
1. Tepkime denklemi afladaki gibi verilmifl,
H2O(s) + OI2(k) + +5
ClO3(sulu) +5
IO3(sulu) + 1
Cl(sulu) + H+(sulu)
2. Tepkimeye gre iyot atomunun ykseltgenme says 0 dan +5 e deiflmifl, yani
iyot ykseltgenmifltir. Klor atomunun ykseltgenme says +5 den -1 e deiflmifl,
yani klor indirgenmifltir. Bu durumda ykseltgenme ve indirgenme yar tepkimeleri
flu flekilde yazlabilir:
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
RNEK
NTERNET
266
Genel Kimya
O
I2(k)
+5
- 10e 2IO3(sulu)
+5
ClO3(sulu) + 6e Cl(sulu)
3. Tepkimede iki tane iyot atomu olduu iin ykseltgenme basamandaki
artfl 10 ve klor iin ykseltgenme basamandaki azalma 6 dr.
4. Yar tepkimeleri uygun katsaylarla arparsak; iyot molekln 3 ile arptmzda 3I2 ykteki toplam artfl 30 olur. Alnan verilen elektron saylarn eflitlemek iin klorat iyonunu 5 ile arparz (5ClO3) ve ykteki toplam
azalma 30 olur.
3/ I2(k) - 10e- $ 2IO3(sulu)
5/ ClO3(sulu) + 6e $ Cl(sulu)
3I2(k) 30e $ 6IO3(sulu)
5ClO3(sulu) + 30e $ 5Cl(sulu)
3I2(k) + 5ClO3(sulu) $ 6IO3(sulu) + 5Cl(sulu)
5. Toplamdaki tepkimeyi yazarak atom saylarn kontrol edersek, oksijen
atomlarnn sol tarafta eksik olduunu grrz. Suyun baflna 3 yazdmzda oksijen atomlar tepkimeye giren ve tepkimeden kanlar ynnde eflitlenir. Bununla birlikte, tepkimedeki hidrojen atomlarnn saylar eflit deildir. Tepkimeden kan hidrojen iyonu 6 ile arplrsa tepkimeye giren ve
tepkimeden kan hidrojen atom saylar da eflitlenir. Bu durumda tepkime
denklemi afladaki flekilde yazlr.
3H2O(s) + 3I2(k) + 5ClO3(sulu) $ 6IO3(sulu) + 5Cl(sulu) + 6H+(sulu)
Son olarak yk denkliine bakarsak; tepkimeye girenlerin toplam yk -5 ve
tepkimeden kanlarn toplam yk -5 olmak zere tepkime denklemi denklefltirilmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Aflada verilen
yar tepkime yntemini kullanarak denklefltiriniz.
SIRA tepkimeleri
SZDE
a. KMnO4(sulu) + HCl(sulu) $ H2O(s) + KCl(sulu) + MnCl2(sulu) + Cl2(g)
fi N E L M
b. Pb(k) +DPbO
2(k) + H2SO4(sulu) $ PbSO4(k) + H2O(s)
+
c. H (sulu) + Cr2O72-(sulu) + H2S(sulu) $ Cr3+(sulu) + S(k) + H2O(s)
S O R U
ELEKTROKMYASAL HCRELER
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Ykseltgenme-indirgenme tepkimeleri ykseltgenen maddeden, indirgenen madDKKAT

deye elektron aktarmn iermekte ve bu tepkimeler belirli bir dzenek iinde
kendiliinden gereklefltiinde elektrik enerjisi kayna olarak kullanlabilmekteSZDE enerjinin elektrik enerjisine dnfltrlmesi salanmfl olur.
dir. ByleceSIRA
kimyasal
Gnlk yaflantmzda birok alanda kullandmz pilleri veya akmlatrleri bu
srece rnek
olarak verebiliriz. Dier taraftan, elektrik enerjisi kullanarak kendiliAMALARIMIZ
inden gerekleflmeyen bir tepkimenin gerekleflmesi salanabilmektedir. Bu durumda ise elektrik enerjisinin kimyasal enerjiye dnfltrlmesi sz konusudur.
Pahal olmayan
K T bir
A Pmetal zerine daha deerli bir metalin kaplanmasnda kullandmz elektrolizi veya boflalan bir pilin veya akmlatrn flarj edilmesini bu
srece rnek olarak verebiliriz. Her iki durumda da kullandmz dzenek

TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
267
elektrokimyasal hcre olarak adlandrlmaktadr. Elektrokimyasal hcre, iinde elektron aktarlmas sonucu ykseltgenme-indirgenme tepkimelerinin gereklefltii bir dzenektir.
Hcre iinde kendiliinden yryen tepkimeyle kimyasal enerjiyi elektrik
enerjisine eviren elektrokimyasal hcre galvanik hcre, voltaik hcre veya
pil olarak adlandrlr.
Hcreden elektrik akm geirilerek kendiliinden gerekleflmeyen bir kimyasal tepkimenin gereklefltirildii elektrokimyasal hcre ise elektrolitik hcre olarak adlandrlr. Elektrolitik hcre dflardan ald elektrik enerjisini kimyasal enerjiye dnfltrmekte kullanlr.
Elektrokimyasal hcre iki elektrot ve bu elektrotlarn iinde bulunduu bir veya iki farkl elektrolit zeltiden oluflur. Elektrolit zelti, ykl iyonlarn hareketiyle elektrik akmn ileten zeltidir. Hcredeki elektrotlarn birinde ykseltgenme olurken, aa kan elektronlarn elektrot zerinden iletken tel yardmyla dier elektroda iletilmesiyle bu elektrotta indirgenme meydana gelir. Hcrede ykseltgenmenin meydana geldii elektroda anot, indirgenmenin meydana geldii
elektroda katot denir. Anoda anyonlar, katoda ise katyonlar gider. Hcre iinde
iki farkl zelti kullanld zaman bu zeltilerin birbirine karflmasn nlemek
iin zeltiler ayr kaplara konularak devre tuz kprs ile tamamlanr veya iki zeltinin gzenekli yapdaki membranla da birbirinden ayrlmas salanabilir. ki
SIRA SZDE
farkl zelti arasndaki difzyon potansiyelini dflrmek iin kullanlan, iki zelti arasndaki elektrik akmnn geiflini salayan ve iinde elektrolit bulunduran
kpr fleklinde cam boruya tuz kprs denir. Tuz kprs olarak
D fi N Edaha
L M ok KCl
ve KNO3 gibi kuvvetli elektrolitlerin deriflik zeltileri kullanlmaktadr.
Galvanik Hcre
Galvanik hcrelerle ilgili ilk

alflmalar, Luigi Galvani
(1780) ve Alessandro Volta
(1800) adlarndaki bilim
adamlar tarafndan
gereklefltirildiinden bu tip
hcreler Galvanik veya
Voltaik hcre olarak
bilinmektedirler.
S O R U

Bir internet arama motoruna Galvanic cell veya Daniell cell terimlerini
ok
N T E R Ngirerseniz,
ET
sayda grsele ulaflabilirsiniz.
Zn(k) $ Zn2+(sulu) + 2e-
D fi N E L M
S O R U
Galvanik hcrede oluflan ykseltgenme ve indirgenme yar tepkimeleri sonucunD Koluflur.

KAT
da hcrenin pozitif ve negatif kutuplar arasnda potansiyel fark
Hcrede
ykseltgenmenin olduu negatif kutuptan (anot), indirgenmenin olduu pozitif
kutba (katot) doru elektronlar bir dfl devre eleman (tel) araclyla
hareket eder.
SIRA SZDE
Bu ifllem iki kutbun potansiyelleri eflit olana kadar srer. Hcrenin iki ucu arasnda bir potansiyel fark yoksa, pil tkenmifl olur, yani daha fazla akm retemez.
1836 ylnda John Daniell tarafndan keflfedilen ve DaniellAMALARIMIZ
pili (fiekil 11.1) olarak adlandrlan hcreyi galvanik hcreye rnek olarak verebiliriz. Bu hcrede;
anot olarak inko metali kullanlr ve inko slfat zeltisi ieren bir behere daldK T A P
rlr, dier tarafta katot olarak bakr metali kullanlr ve bakr(II) slfat zeltisi ieren bir behere daldrlr. inko ve bakr elektrotlar uygun bir iletken telle balanr
ancak bu haliyle devreden akm gemez, nk farkl iki zelti birbiriyle temas
TELEVZYON
halinde deildir. Bunun iin tuz kprs ile devre birlefltirilerek
tamamlanr ve iki
elektrot arasnda bir potansiyel fark olufltuu gzlenir.
Daniell hcresinde anotta inkonun ykseltgenmesiyle
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
268
Genel Kimya
yar tepkimesi gerekleflir. Elektronlar dier elektroda, katoda, aktarlarak bakr(II)

iyonlarnn indirgenmesiyle metalik bakr oluflur. Katottaki yar tepkime ise flyle
yazlr.
Cu2+(sulu) + 2e- $ Cu(k)
Hcre iin net tepkime iki yar tepkimenin toplam olarak afladaki gibidir.
Zn(k) + Cu2+(sulu) $ Zn2+(sulu) + Cu(k)
fiekil 11.1
Daniell Pili
Bir hcre flemasnda faz

snr | ile tuz kprs ise ||
ile gsterilir.
Galvanik hcrelerde elektrotlar ve zeltileri belirtmek iin ksaltlmfl bir gsterim kullanlr. Buna gre Daniell hcresi afladaki gibi gsterilir.
Zn(k) Zn2+(sulu) Cu2+(sulu) Cu(k)
SIRA SZDE
Bu tr gsterime hcre flemas veya pil flemas denir. Hcre flemasndaki dik
izgiler faz snrn ve ift dik izgi tuz kprsn gsterir. rnein, bu hcrede
kat fazdaki inko ile zeltideki inko iyonlar ve bakr ile bakr(II) iyonlar ayr
fazlardadr ve inko iyonlarn ve bakr(II) iyonlarn ieren zeltilerdeki elektrik
iletimi tuz kprs aracyla gereklefltirilir. Hcre flemasnn sol tarafna anot, sa
tarafna katot yazlr.
SIRA SZDE
Anot
Tuz kprs
Katot
0
0
0
D fi N E L M Zn(k) Zn2+(sulu) Cu2+(sulu) Cu(k)
Yar hcre
Yar hcre
S O R U
(ykseltgenme)
(indirgenme)
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Hcre flemas,
D solda
K K A T anot ve sada katot olacak flekilde yazlr. Yazlfl srasn unutmamak
iin anot ve katot szcklerinin bafl harflerini alfabetik sraya gre dflnebilirsiniz.
SIRA SZDE
Bir baflka rnek olarak H+ H2 ve Cu2+ Cu yar hcrelerinin seildii ve tuz

kprs ieren hcre flemasn yazalm. Platin elektrot zerine belirli bir basnta
gnderilen
hidrojen gaz ve bu elektrodun daldrld hidrojen iyonlar ieren AMALARIMIZ
zelti anot yar hcresini oluflturur, Pt(k) H2(g) H+(sulu). Katot olarak ise zeltideki iyonlardan bafllayalm ve daha sonra iletken olarak kullanlan metali yazaK T A Cu(k).
P
lm, Cu2+(sulu)
Bu iki yar hcreyi tuz kprs ile birbirine balarsak,

TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
269
Pt(k) H2(g) H+(sulu) Cu2+(sulu) Cu(k)

fleklinde hcre flemas elde ederiz. Bu hcre flemasna ait Galvanik hcre diyagram fiekil 11.2 de gsterilmektedir.
fiekil 11.2
Hidrojen ve Bakr
Elektrotlardan
Oluflan Bir
Galvanik Hcre
Pt(k) O2(g) H+(sulu) H2O(s) Cu2+(sulu) Cu(k)

SIRA SZDE
Hcre flemas yukardaki gibi verilen hcrenin, anot ve katodunda gerekleflen yar tepkimeleri ve hcre tepkimesini yaznz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Hcre Potansiyeli
S O R llen
U
Bir hcreden akm gemedii durumdaki hcrenin iki ucu arasnda
potansiyel farkna hcre potansiyeli veya elektromotor kuvveti (emk) denir ve E ile
gsterilir. Hcre potansiyeli ne kadar bykse hcre tepkimesinin kendiliinden
DKKAT
yrme eilimi de o kadar byktr. Potansiyelin birimi volttur ve V ile gsterilir.
Hcre potansiyeli voltmetre ile llr. Boflalmfl bir pil iin, pil tepkimesi dengeSIRA SZDE
de olduundan devreden elektronlar gemez ve hcre potansiyeli
sSIRA voltmetreden
SZDE
fr olarak okunur.
Daniell hcresi;
AMALARIMIZ
Zn(k)
Zn2+(1
M)
Cu2+(1
M) Cu(k)
iin llen hcre potansiyeli 1,10 V dur.
D fi N E L M

K S OTR AU P
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
KS O TR AU P
Hcre potansiyelinin bykl kullanlan elektrolit zeltilerin deriflimine

D K K A T bal olarak
deifltii iin hcre flemasnda zeltilerin deriflimlerinin belirtildiine
T E L E Vdikkat
Z Y O N ediniz.
SIRA SZDE
Hcrenin 25 C ve 1 atm basnta yani standart koflullardaki hcre potansiyeline standart hcre potansiyeli denir ve E ile gsterilir. Galvanik hcre iin stanNTERNET
dart hcre potansiyeli, iki elektrodun standart elektrot potansiyelleri
(standart inAMALARIMIZ
dirgenme potansiyelleri) farkna eflittir ve

E = E(katot) - E(anot)
S O R U
DKKAT
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
fleklinde ifade edilir.
270
Genel Kimya
Bir hcre iin hcre potansiyelini hesaplamak istediimizde her bir elektroda
ait standart elektrot potansiyellerini bilmemiz gerekmektedir. Standart elektrot
potansiyellerini belirleyebilmek iin hidrojen elektrodunun standart elektrot potansiyeli sfr olarak kabul edilir. Standart hidrojen elektroduna karfl elektrot potansiyelini lmek istediimiz elektrotla uygun devre kurularak, bu hcrenin potansiyeli llr. llen potansiyele standart hidrojen elektrodunun katks sfr
olduundan, standart elektrot potansiyeli bilinmeyen elektrodun potansiyeli standart hcre potansiyelinden bulunur. Baz yar tepkimelerin standart elektrot potansiyelleri izelge 11.1 de verilmifltir.
SIRA
SZDE
Standart
hidrojen
elektrodu; 25 C de, aktiflii 1 olan H+ iyonlar ieren zeltiye daldrlan platinle kaplanmfl platin elektrot zerine 1 atm basnta hidrojen
gaz gnderilerek
hazrlanr (fiekil 11.3). Gaz halindeki maddelerin elektrotlarn
D fi N E L M
hazrlamak iin inert bir metal kullanlr. Standart hidrojen elektrodu iin kullanlan
platin plaka H2 nin H+ ya ykseltgenmesine veya H+ nn H2 ye indirgenmesine
S O R U
araclk etmenin
yan sra dfl devre iin iletken grevini grmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Bu nite kapsamnda
D K K A T iyonlarn aktiflii yerine molar deriflimlerini, gazlar iin ise atm birimindeki basnlarn kullanacaz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
izelge 11.1 e gre kendiliinden yryen bir tepkime iin yukardan aflaya
doru gidildike ykseltgenme gc artarken, tersine gidildike indirgenme gcnn arttAMALARIMIZ
gzlenir.

fiekil 11.3
K Standart
T A P Hidrojen
K T A P
Elektrodu
TELEVZYON
SIRA SZDE
TELEVZYON
D N Tfi E RN ENLE TM
T
D N fiT E NR ENLE M
S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
RNEK
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Bir galvanik Dhcreyi

K K A T oluflturan iki elektrottan indirgenme potansiyeli byk olan indirgenir, indirgenme potansiyeli kk olan ykseltgenir.
SIRA SZDE
Bir galvanik hcre 1 M Zn(NO3)2 zeltisine daldrlmfl Zn elektrot ve 1 M AgNO3

zeltisine daldrlmfl Ag elektrottan oluflmufltur [E(Zn2+ Zn) = -0,76 V; E(Ag+
Ag) = 0,80AMALARIMIZ
V].
a. Hcrenin anot ve katodun da gerekleflen yar tepkimeleri ve hcre flemasn yaznz.
b. Standart
K T hcre
A P potansiyelini hesaplaynz.

zm:
a. Verilere
T E L E V gre
Z Y O N indirgenme potansiyeli yksek olan gmfl indirgenecek ve
indirgenme potansiyeli gmfle gre daha dflk olan inko ykseltgenecektir. Buna gre hcrenin anodunu Zn2+ Zn elektrot, katodunu Ag+ Ag
NTERNET
271
elektrot oluflturacak flekilde hcre flemas yazlabilir. Buna gre anot ve katottaki yar tepkimeler flu flekildedir:
Anot: Zn(k) $ Zn2+(sulu) + 2eKatot: 2Ag+(sulu) + 2e- $ 2Ag(k)
Zn(k) + 2Ag+(sulu) $
Zn2+(sulu) + 2Ag(k)
Zn(k) Zn(NO3)2 (1 M) AgNO3 (1 SIRA

M) SZDE
Ag(k)
Hcre flemas:
SIRA SZDE
b. Hcre potansiyeli;
E = E(Ag+ | Ag) - E(Zn2+ Zn)
E = 0,80 V - (-0,76 V) = 1,56 V
fleklinde hesaplanr.
NO3- iyonlarnn redoks tepkimesine katlmadna dikkat ediniz.
Elektrot
ndirgenme yar tepkimesi
Pt | F2 | F
F2(g) + 2e- $ 2F(sulu)
Pt |MnO4 ,
H+
Pt | Cl2 | Cl
Mn2+
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
E (V)
+2,87
AMALARIMIZ
MnO4(sulu) + 8H+(sulu) + 5e $ Mn2+(sulu)
+ 4H2O(s)
Cl2(g) + 2e- $ 2Cl(sulu)
SIRA SZDE
izelge 11.1
Baz Elektrotlara Ait
Standart Elektrot
Potansiyelleri

+1,51
AMALARIMIZ
+1,36
K T A P
Pt | Cr2O72- , H+ | Cr3+ Cr2O72(sulu) + 14H+(sulu) + 6e- $ 2Cr3+(sulu) + 7H2O(s)
+1,33
Pt |O2 , H+| H2O
O2(g) + 4H+(sulu) + 4e- $ 2H2O(s)
+1,23
Pt | Br2 | Br
Br2(s) + 2e- $ 2Br(sulu)
Ag+ | Ag
Ag+(sulu) + e- $ Ag(k)
Pt | Fe3+ | Fe2+
Fe3+(sulu) + e- $ Fe2+(sulu)
Cu+ | Cu
Cu+(sulu) + e- $ Cu(k)
+0,52
Pt | O2 | OH
O2(g) + 2H2O(s) + 4e- $ 2OH(sulu)
+0,40
Cu2+ | Cu
Cu2+(sulu) + 2e- $ Cu(k)
+0,34
AgCl | Ag , Cl
AgCl(k) + e- $ Ag(k) + Cl(sulu)
+0,22
H+ | H2 | Pt
2H+(sulu) + 2e- $ H2(g)
Fe3+ | Fe
Fe3+(sulu) + 3e- $ Fe(k)
-0,04
Pb2+ | Pb
Pb2+(sulu) + 2e- $ Pb(k)
-0,13
Fe2+ | Fe
-0,44
Cr3+ | Cr
Cr3+(sulu) + 3e- $ Cr(k)
-0,74
Zn2+ | Zn
Zn2+(sulu) + 2e- $ Zn(k)
-0,76
Al3+ | Al
Al3+(sulu) + 3e- $ Al(k)
-1,66
Mg2+ | Mg
Mg2+(sulu) + 2e- $ Mg(k)
-2,36
Na+ | Na
Na+(sulu) + e- $ Na(k)
-2,71
Li+ | Li
Li+(sulu) + e- $ Li(k)
-3,05
TELEVZYON
+1,09
K T A P
TELEVZYON
+0,80
NTERNET
+0,77
NTERNET
272
SIRA SZDE
Genel Kimya
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Faraday sabiti, 1 mol
AMALARIMIZ
elektronun sahip olduu
elektriksel yktr ve deeri

96485 coulombdur.
Hesaplamalarda kolaylk
olsun
K diye
T Ayuvarlanarak
P
96500 coulomb olarak
alnmaktadr.
TELEVZYON
NTERNET
Bir galvanikSIRA
hcreSZDE
1 M Cu(NO3)2 zeltisine daldrlmfl Cu elektrot ve 1 M KCl zeltisine
daldrlmfl Cl2 (1 atm) gaz elektrodundan oluflmaktadr.
a. Hcrenin anot ve katotunda gerekleflen yar tepkimeleri ve hcre flemasn yaznz.
fi N Epotansiyelini
LM
b. Standart Dhcre
hesaplaynz.
REDOKSS OTEPKMELERNN
STEMLL
R U
Bir galvanik hcrede yryen redoks tepkimesiyle kimyasal enerji, elektrik enerjisine dnflr. Elektrik enerjisi hcrenin potansiyeli ve hcreden geen toplam
DKKAT
elektrik yknn arpmna eflittir.
1 volt SIRA
1 coulomb
SZDE = 1 joule
Galvanik hcreden geen toplam yk, devreden geen elektronlarn mol sayAMALARIMIZ
syla (n), Faraday
sabitinin (F) arplmasndan bulunur.
Toplam yk = nF
K T A P
1F = 96500 C/mol e
Bir hcre iin standart elektrot potansiyellerinden hesaplanan potansiyel,
T E L E V Z Y O Nhcrenin sahip olabilecei en yksek potansiyeldir. Hcrede
standart koflullarda
yryen kimyasal tepkimeden elde edilebilecek en yksek miktardaki elektrik
enerjisini
NTERNET
wmak = nFE
eflitliinden hesaplayabiliriz. Burada wmak evreye yaplabilen maksimum ifltir. Bu

byklk ayn zamanda serbest enerjideki deiflime (G) eflittir.
E nin pozitif olmas (G
negatif) bu hcredeki
tepkimenin ileri ynde
kendiliinden yrdn, E
nin negatif (G pozitif)
olmas ise tepkimenin tersi
ynde kendiliinden
yrdn gsterir.
RNEK
G = wmak
Standart koflullarda yryen hcre tepkimesi iin standart serbest enerji deiflimi de (G) afladaki gibi yazlr.
G= nFE
Kendiliinden yryen bir tepkime iin G negatiftir. Bu eflitlie gre de G
nin negatif olmas iin E pozitif olmaldr. Serbest enerji kavram ve bunun denge
sabiti ile iliflkisine bu kitap kapsamnda deinilmeyecek, ancak sadece formller
verilecektir.
Pt(k) | Fe3+(sulu), Fe2+(sulu) I(sulu) | I2(k) | Pt(k)
Hcresi iin standart hcre potansiyelini hesaplayarak, standart koflullarda hcrede gerekleflen tepkimenin kendiliinden yryp yrmeyeceini yorumlaynz
[E (Pt|Fe3+, Fe2+) = 0,77 V; E( I2 | I) = 0,53 V].
zm:
Hcre tepkimesini yazalm;
Anot: 2Fe2+(sulu) $ 2Fe3+(sulu) + 2e
273
Katot: I2(k) + 2e $ 2I(sulu)

2Fe2+(sulu) + I2(k) $ 2Fe3+(sulu) + 2I(suda)
Eflitlii yazalm,
E = E(I2 | I) - E(Pt|Fe3+, Fe2+)
E = 0,53 V - 0,77 V = -0,24 V olarak bulunur. Ayrca G yi hesaplarsak;
G = -nFE
G = -(2 mol)(96500 C/ mol)(-0,24 V) = 4,63104 J
Hcre potansiyelinin negatif (G nin pozitif) deeri bize bu hcre tepkimesinin
standart koflullarda kendiliinden yrmeyeceini fakat ters yndeki tepkimenin
kendiliinden yryeceini gsterir.
Standart Hcre Potansiyeli ve Denge Sabiti

Standart serbest enerji ile tepkime denge sabiti arasndaki ilgili eflitlik afladaki
gibidir.
G = RT1nK
Ayrca G = nFE
olduundan bu iki eflitlik birlefltirilirse;
nFE = RT1nK
ve bu eflitlikten E ekilirse;
E=
RT
1nK
nF
elde edilir. Burada R evrensel gaz sabitidir ve hesaplamalarda 8,314 J/mol K olarak alnr. T mutlak scakl gsterir ve birimi kelvindir.
Zn( k) + Fe 2+ (sulu) Zn2+ (sulu) + Fe( k)

Tepkimesinin 25 oC deki denge sabitini hesaplaynz.
zm:
Toplam tepkimeden iki yar tepkimeyi yazalm;
Ykseltgenme: Zn(k) $ Zn2+(sulu) + 2endirgenme:
izelge 11.1 den E(Zn2+ | Zn)= -0,76 V ve E(Fe2+ | Fe)= -0,44 V olduunu
buluruz. Bu verilere gre E;
E = E (Fe2+ Fe) - E (Zn2+ n)
E = -0,44 V - (-0,76 V) = 0,32 V dur. Tepkime iin alnan verilen elektron mol
says 2 dir. Bu verileri afladaki eflitlikte yerine koyalm;
RT
1n K
nF
nFE ( 2) (96500 C / mol) (0, 32 V )
1n K =
=
= 24, 93
RT
(8, 314 J / K mol) ( 298 K)
E =
K = 6, 70 1010 olarak bulunur.
RNEK
274
SIRA SZDE
Genel Kimya
SIRA SZDE
Zn2+(sulu)+Cu(k)
Zn(k) + Cu2+(sulu)
E= 1,10V
Bu tepkimenin 25 oC deki denge sabitini hesaplaynz.
D fi N E L M
D fi N E L M
NERNST EfiTL
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Hcre potansiyelinin
deriflim ve basnla deiflimine ait forml ilk kez Walter
S O R U
Nernst tarafndan gelifltirilmifltir. Standart olmayan koflullardaki redoks tepkimesine ait hcre potansiyeli ile redoks tepkimesindeki tepkimeye girenlerle tepkime
DKKAT
rnleri arasndaki oran afladaki eflitlikteki gibi tretilir.
SZDE
G = SIRA
G +
RT1nQ
burada Q tepkime orandr.
AMALARIMIZ
K T A P

AMALARIMIZ
[ rnler ]
Q=
[Girenler ]
K T A P
G = nFE ve G = nFE olduundan, ilk eflitlikte yerine konursa;

nFE = nFE + RT1nQ
TELEVZYON
TELEVZYON
olur ve eflitliin her iki taraf nF ye blndnde, Nernst eflitlii elde edilir.
NTERNET
E = E
RT
1n Q
N TnF
ERNET
Bu eflitlikte 298 K iin RT/F deeri 0,0257 V olduundan

E = E
0, 0257 V
1n Q
n
yazlabilir. Hcre dengede iken elektron aktarm olmad iin E=0 ve Q=K olur
ve buradaki K denge sabitidir.
RNEK
Mn(k) | Mn2+(0,2 M) || H+ (pH= ?) | H2 (g, 1,5 atm) | Pt(k)

Hcresinin, hcre potansiyeli 1,04 V bulunmufltur. Mangan elektrodunun standart
indirgenme elektrot potansiyeli -1,18 V olduu bilindiine gre, deriflimi bilinmeyen zeltinin pH n hesaplaynz.
zm:
Hcrede yryen yar tepkimelerden toplam tepkimeyi yazalm;
Anot : Mn( k) Mn 2+ (0, 2 M ) + 2e
Katot : 2H + (sulu ) + 2e H 2 ( g, 1, 5 atm )
Mn( k ) + 2 H + (sulu ) Mn 2+ (0, 2 M ) + H 2 ( g, 1, 5 atm )
Standart hcre potansiyelini (E) hesaplayalm;

E = E (H+ H2) E (Mn2+ Mn) = 0 (1,18) = 1,18 V
275
0, 0257
E = E
1n
n
[Mn 2+ ]PH
+ 2
[H ]
1, 04 V = 1, 18 V
0, 0257 V
(0, 2)(1, 5)
1n
2
( x )2
x = 2,3610-3 M [H+] = 2,3610-3 M

pH = _log[H+] = -log (2,3610-3) = 2,63
2+ SZDE
SIRA
Pt(k) | Cl2(g,1,0 atm) | Cl(x M) || MnO4(0,02 M), H+ (pH= 2,0) | Mn
(0,1 M) | Pt(k)
Hcresine ait hcre potansiyeli -0,10 V olduu bilindiine gre hcredeki bilinmeyen
deriflimi bulunuz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Deriflim Hcreleri
S O R U
Elektrot potansiyelleri, iinde bulunduu zeltideki iyonun deriflimine
de bal
olarak deiflmektedir. Farkl deriflimlerde zelti ieren ayn yar hcrelerin uygun
flekilde balanmasyla oluflturulan hcreye deriflim hcresi Ddenir.
K K A T Bakr elektrotlarn 0,01 M ve 0,1 M lk bakr(II) slfat zeltilerine daldrldn dflnelim.
Farkl deriflimlerdeki iki zelti arasndaki temas tuz kprs ile salanp, elekSIRA SZDE
trotlarn iletken tel yardmyla baland bir dzenekte; deriflik zeltide
indirgenme, seyreltik zeltide ykseltgenme gerekleflir. Hcreyi flematik olarak
flyle gsterebiliriz.
AMALARIMIZ
Anot: Cu(k) $ Cu2+(0,01 M) + 2eKatot: Cu2+(0,1 M) + 2e- $ Cu(k)

Cu2+(0,1 M) $
DKKAT
SIRA SZDE

Cu(k) Cu2+(0,01 M) Cu2+(0,1 M) Cu(k)

Anot ve katot tepkimelerini yazarsak;
S O R U
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Cu2+(0,01 M)
Hcre potansiyeli:
Cu 2+
sey
0, 0257 V
E = E
ln
Cu 2+
2
der
olup bu hcre iin iki yar hcrede ayn tr elektrot kullanld iin hcrenin standart hcre potansiyeli (E) sfrdr.
E = 0
0, 0257 V 0, 01
ln
2
0, 1
E = 0,0296 V olur.
Deriflim hcrelerinde zeltideki deiflim her iki yar hcredeki zelti deriflimleri eflit oluncaya kadar srer. Deriflimler eflit olduu zaman E sfr olur ve bundan
sonra hcrede pek bir deiflim olmaz.
PLLER
Baz galvanik hcreler ticari adan nemlidir. zellikle pil olarak adlandrdmz
bu hcrelerin kolay taflnabilir olmas, ierisinde yryen tepkimenin zararl olmamas, maliyetinin dflk olmas ve yeterli byklkte elektrik akm kayna olabilmesi gibi zelliklere sahip olmas gerekmektedir.
Pil, elektrik kayna olarak

kullanlabilen
elektrokimyasal hcredir.
276
Genel Kimya
Piller seri balanarak daha yksek potansiyele sahip bir elektrokimyasal hcre
elde edilir. Piller; birincil, ikincil ve yakt pilleri olarak snflandrlr. Birincil piller, yaklaflk 1,5 V luk bir potansiyel salarlar. Hcre tepkimesi tersinir deildir ve
tepkime dengeye ulafltnda pil atlr, tekrar doldurulamaz. Kuru pil (fiekil 11.4)
olarak da adlandrlan bu tip piller genellikle el fenerlerinde, fotoraf makinelerinde, taflnabilir radyolarda, ocuk oyuncaklar vb. yerlerde kullanlr.
fiekil 11.4
Kuru Pilin fiematik
Grnm
kincil piller kullanlmadan nce kendiliinden oluflan tepkimenin yn dfl

elektrik kaynayla tersine evrilir ve tepkimeye girenlerin dengede olmayan karflmlar oluflturulur. Tepkime dengeye gelinceye kadar ilerleyerek elektrik kayna
salar. Tepkime dengeye geldiinde tekrar doldurulmas (flarj edilmesi) gerekir.
Bu pillere en iyi rnek otomobillerde kullanlan kurflun-asit aksdr (fiekil 11.5).
Uygulamada ok sayda anot ve katot kullanlarak elektrik akm istenildii lde
arttrlabilir. Nikel-kadmiyum (Nikad) aks, kurflun-asit aksnden daha uzun
mrl olmakla birlikte maliyeti daha yksektir.
fiekil 11.5
Kurflun-Asit Aks
Yanma tepkimeleri redoks tepkimeleri olduundan, bu tepkimelerin elektrokimyasal yolla yrtlmesi durumunda, elde edilen enerjinin verimi olduka yksektir. Hidrojen veya metan gibi yaktlarn yanma enerjilerinin elektrik enerjisine
dnfltrlmesini salayan pillere yakt pilleri denir. Kuramsal olarak yakt pillerinde yanma ile aa kan enerjinin %100 elektrik enerjisine dnfltrlebilmekte, fakat uygulamada ancak %60-70 lik bir verime ulafllabilmektedir. Bu konudaki
arafltrmalar devam etmektedir. Yakt pillerinde, yakt ve O2(g) saland srece
elektrik retilir.
277
KOROZYON
Korozyon, metal veya metal alaflmlarnn ykseltgenmesi sonucu aflnmas olarak
tanmlanr. Gnlk yaflammzda bir ok yerde korozyonu gzlemleriz. rnein;
demirin paslanmas, alminyumun oksitlenmesi veya gmflten yaplmfl bir eflyann kararmas hep korozyon nedeniyledir. Metalik malzemeler, ek bir enerji gerektirmeden iinde bulunduklar ortamla tepkimeye girerler. Korozyon; arabalara, gemilere, kprlere ve yaplara byk lde zarar verir. Bu gibi yerlerdeki korozyona urayan paralarn deifltirilmesi ise byk maliyet gerektirir. Bu olay elektrokimyasal bir sretir ve elektrokimyasal seri korozyonun niin gereklefltiini
anlamamamza yarar. Bu olayda metal yzeyinin bir blm anot grevini stlenir. Bu blmde metal ykseltgenirken, elektronlar metal yzeyinde katot olarak
davranan blme aktarlarak, atmosferdeki oksijen suya indirgenir. rnek olarak
demirin paslanmasndaki tepkimeler flyle yazlabilir.
Anot: Fe(k) $ Fe2+(sulu) + 2eKatot: O2(g) + 4H+(sulu) + 4e- $
2Fe(k) + O2(g) + 4H+(sulu) $
2H2O(s)
2Fe2+(sulu) + 2H2O(s)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Oksijen, oluflan Fe2+ iyonlarn Fe3+ e bir daha ykseltger ve bizim pas olarak
bildiimiz kahverengi kat, demir(III) oksit (Fe2O3. xH2O) oluflur.
4Fe2+(sulu) + O2(g) + (4+x)H2O(s) $ 2Fe2O3.xH2O(k) + 8H+(sulu)
Metallerin korozyondan korunmas iin eflitli yntemler bulunmaktadr.
BunS O R U
lar arasndaki en basit yol, metal yzeyini bir baflka madde ile kaplayarak hava
ve su ile temasn engellemektir. Bunun iin metal yzeyi boyanabilir veya bir
D K Kyntemlerden
AT
baflka metalle kaplanabilir. yi bir koruma salamak iin seilen
biri de metali galvanize etmektir. Bu yntemde korunmak istenilen metal bir inSIRAinkonun
SZDE
ko film ile kaplanr. Korunacak metalin elektrokimyasal seride
stnde yer almas gerekir. Buna gre yzey kazara izildiinde bile inko ykseltgenirken alttaki metalin indirgenmesini salar, bylelikle metalin korozyondan koAMALARIMIZ
runmas salanmfl olur.
Yeraltndaki petrol veya doalgaz borularn vb. korozyondan korumak iin
galvanize etmek mmkn deildir. Bunun iin katodik koruma uygulanabilir. inK T A P
ko veya magnezyum gibi kuvvetli indirgen metal paras nemli topraa gmlr
ve yeralt borusuna balanr. Burada seilen inko veya magnezyum anot olarak
ykseltgenirken borularda kullanlan metal (genellikle demir) indirgenir. Anot olaTELEVZYON
rak kullanlan metalin deifltirilmesi borularn deifltirilmesinden daha kolay olduu iin bu flekilde metal borular korozyondan korunabilir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE

Bu konuyla ilgili faydal bir balant olarak http://www.korozyondernegi.org.tr/indexturkNTERNET

ce.htm internet adresine bakabilirsiniz.
ELEKTROLZ
Kendiliinden yrmeyen bir kimyasal tepkimenin elektrik akm uygulanarak yrmesinin saland olaya elektroliz denir. Elektrolizde kullanlan hcre elektroliz hcresi veya elektrolitik hcre olarak adlandrlr.
Galvanik bir hcre olan Daniell pilindeki hcre tepkimesini tekrar hatrlayalm,
Zn(k) + Cu2+(sulu) $
Zn2+(sulu) + Cu(k)
E= 1,10V
AMALARIMIZ
Metallerin st yzeyleri ak
havada, rutubetli ve tuz
derifliminin etkili
K olduu
T A P
ortamlarda daha hzl
korozyona urarlar.
TELEVZYON
NTERNET
278
Genel Kimya
fiimdi ayn
hcreyi 1,10 V dan daha byk voltajl bir elektrik kaynana baSIRA SZDE
ladmz dflnelim. Bu durumda bakr ykseltgenerek hcrenin anodunu, inko
indirgenerek katodunu oluflturur. Hcre tepkimesi Daniell hcresinin tersi olup,
D fi N E L negatiftir.
M
hcre potansiyeli
Elektron akm ters ynde hareket eder ve galvanik
hcre, elektroliz hcresine dnflr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Anot (ykseltgenme):
Cu(k) $ Cu2+(sulu) + 2eKatot (indirgenme): Zn2+(sulu) + 2e- $ Zn(k)
DKKAT
DKKAT
Net tepkime: Zn2+(sulu) + Cu(k) $
SIRA SZDE
stemsiz
bir tepkimenin
elektrik enerjisi araclyla
yrtld hcrelere
elektrolitik hcre, bu olaya
AMALARIMIZ
da elektroliz denir.
Zn(k) + Cu2+(sulu)
E= -1,10V
fiekil 11.6
galvanik
SIRA
SZDE hcre ile elektrolitik hcre arasndaki benzerlik ve farkllklar daha iyi grmemize yardmc olmaktadr. Elektroliz hcresinde akm kayna
elektronlar sadaki elektroda aktard iin bu elektrot (katot) eksi iflaretli ve diAMALARIMIZ
er elektrot
(anot) art iflaretlidir. Zt iflaretli elektrotlar arasnda oluflan potansiyel
fark nedeniyle anyonlar art ykl anoda, katyonlar ise eksi ykl katoda gider.
Galvanik hcrede ise, elektroliz hcresinin tersine katot art, anot eksi iflaretli gsK T A P
terilir, fakat buradaki iflaretler yk olarak deildir. Galvanik hcrede kendiliinden
yryen redoks tepkimesi sonucunda enerji aa karken, elektrolitik hcrede
istemsiz bir tepkimenin gerekleflmesi iin enerjiye ihtiya vardr. Elektroliz birok
TELEVZYON
endstriyel retimde kullanlmaktadr. Bafllca kullanm yerleri metal kaplama,
klor-alkali prosesi ve metal artmadr.

Elektroliz hcresinde katot -,

K +Tiflaretle;
A P galvanik
anot
hcrede katot +, anot ise iflaretle gsterilir.
TELEVZYON
Bu konuyla ilgili
N T E Rfaydal
N E T balantlar olarak;
http://www.nuveforum.net/1013-fiziksel-kimya/33681-elektrolizle-kaplamanin-ilkelerielektrolizle-kaplama-kuruluslari/
http://www.fen1.com/dokumanlar/cat_view/20-raporlar
internet adreslerine bakabilirsiniz.
NTERNET
fiekil 11.6
Galvanik Hcre ile
Elektrolitik Hcre
Arasndaki
Benzerlik ve
Farkllklar
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Hangi hcre Dolursa

K K A Tolsun daima, katotta indirgenme, anotta ise ykseltgenme olduunu
unutmaynz.
SIRA SZDE
Elektrolizin Nicel Ynleri

Elektrolizde, devreden geen elektrik miktaryla oluflan kimyasal rn miktarnn
nasl hesaplanabilecei
AMALARIMIZ ilk kez Micheal Faraday tarafndan gsterilmifltir.

K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
279
Faraday Yasas: Elektrik akmyla oluflan rnn mol says stokiyometrik olarak gerekli olan elektronlarn mol saysyla orantldr.
rnein; bakrn saflafltrlmas iflleminde saf olmayan bakr anot olarak kullanlr ve bakr(II) iyonlarna afladaki gibi ykseltgenir. Oluflan bu iyonlar katotta
indirgenerek saf bakr elde edilir.
Anot: Cu(k) $ Cu2+(sulu) + 2eKatot: Cu2+(sulu) + 2e- $ Cu(k, saf)
Tepkime stokiyometrisinden 1 mol Cu(k) oluflabilmesi iin 2 mol elektron gerektii grlmektedir.
Benzer flekilde 2 mol Cl iyonlarn 1 mol Cl2 ye ykseltgemek iin 2 mol elektronun verilmesi ve 1 mol Al3+ iyonlarn indirgemek iin 3 mol elektron alnmas
gerektiini syleyebiliriz.
2Cl(sulu) $ Cl2(g) + 2eAl3+(sulu) + 3e- $ Al(k)
Elektroliz hcresinden geen elektrik yk miktar, devreden geen akm fliddeti ile zamann arpmna eflittir.
yk (C) = akm (A) zaman (s)
Akm fliddetinin birimi

amper (A) dr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Elektroliz tepkimesinde aktarlan elektronlarn mol saysn bulmak iin ifadeyi

Faraday sabitine bleriz.
yk(C) akm( A ) zaman(s)
e- mol says =
=
F
96500 C mol1
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Elektrolizle elde edilen rn miktar, tepkime stokiyometrisi ve elektrik

miktarnD K K Ayk
T
dan hesaplanr.
SIRA SZDE
Seyreltik slfrik asit zeltisi platin elektrotlarla 1,25 A lik akmla 8 saat elektroliz
ediliyor. Hcre tepkimesini yazarak standart koflullarda oluflan gazlarn hacimlerini hesaplaynz.
AMALARIMIZ

zm:
Elektroliz hcresi tepkimesini yazalm;
Anot: 2H2O(s) $ O2(g) + 4H+ (sulu) + 4e
Katot: 4H+(sulu) + 4e- $ 2H2(g)
2H2O(s) $
DKKAT
SIRA SZDE
RNEK
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
2H2(g) + O2(g)
Devreden geen elektrik yk miktarn hesaplayalm.

3600 s 1 C
= 3, 6 104 C

? C = (1, 25 A )(8 saat )
1 saat 1 A s
1 mol O2 oluflurken, 4 mol elektron aa kar. Buradan oluflan O2 miktarn hesaplayalm.
280
Genel Kimya
1 mol e 1 mol O 32 g O
2
2 = 2, 984 g O

? g O 2 = (3, 6 104 C)
2
96500 C 4 mol e 1 mol O
2
Anotta oluflan O2 hacmi;
V=
2, 984 g / 32 g mol1 (0, 082 L atm / mol K )(273 K )

nRT
=
= 2, 09 L
P
1 atm
Katotta oluflan H2 iin;

1 mol e 2 mol H 2 g H
2
2 = 0, 373 g H
? g H 2 = 3, 6 104 C
2
96500 C 4 mol e 1 mol H
2
H2 hacmi;
0, 373 g / 2 g mol1 (0, 082 L atm / mol K )(273 K )

nRT
V=
=
= 4, 18 L
P
1 atm
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
7
8
Bakr slfat SIRA

zeltisinin
SZDE bakr elektrotlarla elektrolizinde anot ve katot yar tepkimeleriyle toplam tepkimeyi yaznz.
D fibir
N akm
E L M geirilerek ergimifl MgCl den 14,2 g Cl gaz ka saatte elde edilir?
5,3 A lk sabit
SIRA SZDE
2
2
S O R U
D fi N E L M
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TKE LE VT ZA Y OP N
T KE L E VT ZAY OPN
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
NTERNET
zet
Redoks tepkimeleri elektron aktarmn ieren tepkimelerdir. Bu tepkime denklemlerinin denklefltirilmesinde yar tepkime yntemi kullanlabilir.
Elektrokimyasal hcrelerde yryen tepkimelerin tm
elektron aktarm ierdiklerinden redoks tepkimesidirler. Bir elektrokimyasal hcre iki yar hcreden oluflur.
Yar hcrelerdeki elektrotlar iletken bir telle birbirlerine balanr ve hcre ierisinde iki farkl zelti varsa
iyonlarn yar hcreler arasndaki hareketi bir tuz kprs ile salanr. Hcrede anyonlar anoda ve katyonlar
katoda doru hareket ederler ve anotta ykseltgenme
ve katotta indirgenme olur. Elektronlar dfl devreden
anottan katoda taflnr. Hcre potansiyeli iki elektrot
arasndaki potansiyel farkna eflittir. Bir mol elektron tarafndan taflnan elektrik miktar 1 F olup deeri 96500
coulomb dur. Galvanik hcrede kendiliinden olan tepkimeyle elektrik retilir. Kendiliinden yryen hcre
tepkimesinde serbest enerji deiflimi, G < 0 ve E > 0
dr. Redoks tepkimesi iin denge sabiti standart hcre
potansiyelinden bulunabilir. Tepkime ters ynde yazldnda, hcre potansiyelinin iflareti deiflir.
Nernst eflitlii standart olmayan koflullardaki hcre potansiyeli ile tepkime rnleri ve tepkimeye girenlerin
deriflimleri arasndaki iliflkiyi verir.
G kayna olarak kullanlan piller elektrokimyasal
hcreler olup, yaygn olarak kullanlmaktadrlar. Metallerin korozyonu elektrokimyasal ve kendiliinden yryen bir olaydr.
Elektroliz hcresindeki dfl kaynaktan salanan elektrik
akm hcrede kendiliinden gerekleflmeyen kimyasal
tepkimenin yrmesini salar. Oluflan rn veya harcanan tepken miktar devreden geen elektrik miktar
ile orantldr.
281
282
Genel Kimya
Kendimizi Snayalm
1. HNO2 (sulu ) + CrO4 2 (sulu ) + H + (sulu )
NO3 (sulu )
+ Cr
3+
(sulu ) + H 2 O(s)
Tepkimesi iin indirgenmenin olduu yar tepkimenin

denklefltirilmifl hali afladakilerden hangisidir?
a. 2HNO 2 (sulu) 2NO3 (sulu) + H 2 O(s)
b. 2HNO 2 (sulu) + 2e- 2NO3 (sulu) + H 2 O(s)
c. HNO 2 (sulu) + H 2 O(s) NO3 (sulu) + 3H + (sulu) + 2ed. CrO4 2 (sulu) + 8H + (suda) + 3e- Cr 3+ (sulu) + 4H 2 O(s)
e. CrO4 2 (sulu) + 3e- Cr 3+ (sulu) + 2O2 (g)
2. Afladakilerden hangisi bir elektrokimyasal hcrede gerekleflen olaylardan biri deildir?

a. Anotta ykseltgenme olmas.
b. Katotta indirgenme olmas.
c. Elektrolitik hcrede zelti iindeki anyonlarn
katoda gitmesi.
d. Galvanik hcrede zelti iindeki katyonlarn
katoda gitmesi.
e. Galvanik hcrede katotta indirgenme olmas.
3. Cr
3+
+
(sulu ) + 3e Cr ( k)
Ag (ssulu ) + e Ag( k)
E = 0, 74V
E = +0, 80V
olduu bilindiine gre, afladaki ifadelerden hangisi

yanlfltr?
a. Cr-Ag hcresinin potansiyeli 1,54 V tur.
b. Ag, Cr dan daha kuvvetli bir ykseltgendir.
c. Cr, Ag den daha kuvvetli bir indirgendir.
d. Cr-Ag hcresinde toplam tepkime
Cr ( k ) + 3Ag+ (sulu ) Cr 3+ (sulu ) + 3Ag( k )
fleklindedir.
e. Bir Ag ubuk, Cr3+ iyonlar ieren zeltiye batrlrsa tepkime verdii gzlenir.
4. Hcre potansiyeli ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?

a. Hcre potansiyeli, ayn zamanda gerilim olarak
da adlandrlr.
b. Hcre potansiyeli, devreden akm gemedii anda
iletken telin iki ucu arasndaki potansiyel farkdr.
c. Hcrenin potansiyelini lerken hibir zaman
tuz kprs kullanlmaz.
d. Hcre potansiyeli 0 dan byk olan tepkimeler
kendiliinden yrr.
e. Hcre potansiyeli 0 olan tepkimeler dengededir.
5. Cu(k) Cu2+(sulu) Fe3+(sulu), Fe2+(sulu) Pt(k)
Hcresinin standart potansiyeli 0,43 V ise hcrede yryen tepkimenin 25 C deki denge sabiti katr?
a. -14,52
b. 2,9810-15
c. 14,52
d. 5,82104
e. 3,531014
6. Zn(k) Zn2+(1,2 M) Fe2+(0,1 M) Fe(k)
Hcresinin potansiyeli ka volttur [E(Zn2+ | Zn) =
-0,76 V ve E(Fe2+ | Fe) = -0,44 V]?
a. -0,58
b. -0,32
c. -0,29
d. +0,29
e. +0,32
7. Kurflun-asit akmlatr ierisindeki elektrolit younluunun zaman zaman kontrol edilmesinin nedeni
a. Elektrolit younluunun azalmas
b. Elektrolit younluunun deiflmemesi
c. Elektrolit younluunun artmas
d. Hcre potansiyelinin artmas
e. Elektrot potansiyelinin artmas
8. Yeralt depolama tanklarnda katodik koruma
amacyla afladaki metallerden hangisi kullanlamaz?
a. Al
b. Cr
c. Cu
d. Mg
e. Zn
283
Okuma Paras
9. Al2O3 den elektroliz yoluyla alminyum elde edilir.
Katotta gerekleflen tepkimenin denklemi afladakilerden hangisidir?
a. Al3+ (s) + 3e Al( k )
b. Al3+ (s) Al( k ) + 3e
c. Al( k ) Al3+ (s) + 3e
d. Al( k ) + 3e Al3+ (s)
e. Al2+ (s) + 2e Al( k )
10. Slfrik asit zeltisinin platin elektrotlarla elektrolizi ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Anotta oksijen gaz toplanr.
b. Katotta hidrojen indirgenir.
c. SO42- iyonlar deiflime uramaz.
d. Elektrot asit iinde znmez.
e. zeltinin pH s azalr.
Gnefl Pilleri
Artan evre kirlilii ve azalan fosil yaktlar, tkenmeyen ve kirlilik yaratmayan enerji kaynaklar zerine olan
arafltrmalar hzlandrmaktadr. Bu tr enerji kaynaklarndan biri olan gnefl pilleri en basit anlamda eskiden
beri kullandmz hesap makineleri ierisinde bulunan
ve gnefl enerjisini elektrik enerjisine eviren pillerdir.
Dflk ve yksek voltajl birok uygulama iin, farkl
gnefl pilleri, elektrik gereksinimi bulunan her alanda
kullanlabilme zelliine sahiptir.
Gnmzdeki elektronik rnlerde kullanlan; transistrler ve dorultucu diyotlar gibi gnefl pilleri de, yariletken maddelerden retilirler. Yar-iletken zellik gsteren birok madde arasnda gnefl pili yapmak iin en
uygun olanlar, silisyum, galyum arsenit, kadmiyum ve
tellr gibi maddelerdir.
Gnefl pilinin st ksmlar yansmay nleyici kaplama
veya korumalardan oluflur. Gnefl hcreleri son derece
krlgan olduklarndan byle bir koruma, atlama ve krlmalar nlemek iin gereklidir. Iflk bu katmanlara
nfuz ettiinde silikon veya galyum arsenite arpar. Tabakalar arasndaki blmlerin farkllklar sebebiyle gneflten gelen flnlar bu blgelere arptnda elektronlarn tabakalar aras akfl salanmfl olur. Bu tabakalar
arasna tel ekilmek suretiyle gnefl hcresi art ve eksi
kutuplara sahip bir pil halini alr ve bylece bir araca
g salamak iin kullanlabilir. Depolama zelliine
sahip olan aralarda, piyasada bulunabilen silisyum pilleri kullanlr. Tek tek saysz hcreler gnefl panelini
oluflturmak iin biraraya getirilir. Kullanlan motora bal olarak bu paneller ihtiyaca gre arttrlarak, istenilen
lde g salanr. Gnefl flnn younluu, havann
bulutlu olmas ve hava scakl, gnefl panelinin rettii gc etkiler.
Gnefl arabalar, alflma enerjilerinin byk blmn
gnefl enerjisi ile salayan bir otomobil trdr. Bundan dolay dfl yzeyi, gnefl enerjisini elektrik enerjisine eviren gnefl gzeleri ile kapldr. Elde edilen bu
enerji bir akmlatr yardmyla depolanr. Bylece bulutlu veya gneflsiz hava koflullarnda otomobilin en
azndan belli bir sre kullanlmas mmkndr.
Kaynaklar:
http://www.deparsolar.com/sayfa1.asp?id=391
http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F_ara
balar%C4%B1
284
Genel Kimya

1. d
2. c
3. e
4. c
5. e
6. d
7. a
8. c
9. a
10. e
Yantnz yanlfl ise, Ykseltgenme-ndirgenme konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise, Elektrokimyasal Hcreler
Yantnz yanlfl ise, Redoks Tepkimelerinin stemlilii konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Nernst Eflitlii konusunu
Yantnz yanlfl ise, Piller konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Korozyon konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Elektroliz konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Elektroliz konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 3
Anot : H 2O(s) 1 / 2O 2 ( g ) + 2 H + (sulu ) + 2e

Katot : Cu 2+ (sulu ) + 2e Cu ( k )
H 2O(s) + Cu 2+ (sulu ) 1 / 2O 2 ( g ) + 2 H + (sulu ) + Cu( k )
Sra Sizde 4
a. Elektrotlar iin standart elektrot potansiyellerini izelge 11.1 den Cu2+|Cu elektrodu iin 0,34 V ve Cl2|Cl
elektrodu iin 1,36 V olarak buluruz. Bu deerlere gre klor indirgenirken, bakr ykseltgenir. Buna gre
hcrenin anodunu Cu2+|Cu elektrot, katodunu Cl2|Cl
elektrot oluflturacak flekilde hcre flemas yazlr. Anot
ve katottaki yar tepkimeler afladaki gibidir.
Anot : Cu ( k ) Cu 2+ (sulu ) + 2e
Katot : Cl2 ( g ) + 2e 2Cl (sulu )
Cu ( k ) + Cl2 ( g ) Cu 2+ (sulu ) + 2Cl (sulu )

Hcre flemas ise;
Cu(k) | Cu(NO3)2 (1 M) || KCl (1 M) | Cl2(g, 1 atm) | Pt(k)

Sra Sizde 1
+1 +5 -2
a . Na 3PO4
fleklinde yazlr.
b. Standart hcre potansiyeli;
E = E(Cl2 | Cl ) - E(Cu 2+ | Cu)
+4 -2
E = 1,36 V-(0,34 V) = 1,02 V
+6 -2
olarak hesaplanr.
b. CO2
c. (SO4 )2
+1 +4 -2
d. ( HSO3 )
Sra Sizde 2
a. 2 KMnO (sulu ) + 16 HCl(sulu ) 8H O(s) +
4
2
2 KCl(sulu ) + 2 MnCl2 (sulu ) + 5Cl2 ( g )
b. Pb( k ) + PbO2 ( k ) + 2 H 2SO 4 (sulu )

2 PbSO 4 ( k ) + 2 H 2 O(s)
c. 8H + (sulu ) + Cr2 O72 (sulu ) + 3H 2S(sulu )

2Cr 3+ (sulu ) + 3S( k ) + 7 H 2 O(s)
Sra Sizde 5
Toplam tepkimeden iki yar tepkimeyi yazalm;
Ykseltgenme: Cu(k) Cu 2+ (sulu) + 2e
ndirgenme: Zn 2+ (sulu) + 2e Zn(k)
E = -1,10 V ve yazdmz tepkime 2 mol elektron iin
geerli verileri afladaki eflitlikte yerine koyalm;
E =
RT
ln K
nF
ln K =
nFE 2(96500 C / mol)(1,10 V)

=
= 85, 69
RT
(8, 314 J / K mol)(298 K)
K = 6,111038
olarak bulunur.
Sra Sizde 6
Hcrede yryen yar tepkimelerden toplam tepkimeyi
yazalm;
Katot : MnO 4 (0, 02 M ) + 8H + ( pH = 2, 0) + 5e

Mn 2+ (0,1 M ) + 4 H 2 O(s)
Katot : Mg 2+ (s) + 2e Mg( k )

Mg 2+ (s) + 2Cl (s) Mg(k ) + Cl2 ( g )
10Cl ( x M ) + 2MnO 4 (0, 02 M ) + 16 H + ( pH = 2, 0)

5Cl2 ( g, 1, 0 atm ) + 2 Mn 2+ (0,1 M ) + 8H 2 O(s)
Standart hcre potansiyelini (E) hesaplayalm;
E = E( MnO4 , H + | Mn 2+ ) - E(Cl2 | Cl ) = 1,51- (1,36) = 0,15V

pH = - log [H+] [H+] = 10-2,0 = 110-2 M
Mn 2+ 2 P 5
Cl2
0, 0257 V
E = E
ln
n
Cl 10 MnO 2 H + 16
4
0, 0257 V
ln
10
Sra Sizde 8
yazalm;
Anot : 2Cl (s) Cl2 (g ) + 2e
Anot : 2Cl ( x M ) Cl2 ( g, 1, 0 atm ) + 2e
0,10 V = 0,15 V
285
(0,1) (1, 0)
10
(x) (0, 02)
16
(110 )
2
97, 276 = ln( 2, 51033 ) 10 ln x 20, 375 = 10 ln x
x = 0,13 M [Cl-] = 0,13 M

Sra Sizde 7
yazalm;
Katot : Cu 2+ (sulu ) + 2e Cu (k )
Anot : Cu ( k ) Cu 2+ (sulu ) + 2e
Cu (k )(anot ) Cu ( k )( katot )
Elektrolizde bakr elektrotlar kullanld iin katotta
bakr indirgenirken, anotta bakr ykseltgenir. Her iki
elektrotta ayn olduu iin standart hcre potansiyeli;
E = E(Cu 2+ | Cu) - E(Cu 2+ | Cu) = 0,34V - 0,34V = 0

Anot tepkimesi ile oluflan Cu2+ iyonu kadar Cu katotta
birikir. CuSO4 zeltisinin deriflimi deiflmez. zeltideki SO42- iyonlar kolay ykseltgenemedii iin tepkime vermez.
Oluflan 1 mol Cl2 iin 2 mol elektron aa kar. Oluflan Cl2 miktarndan devreden geen elektrik miktarn
hesaplayalm.
1 mol Cl 2 mol e 96500 C
= 3, 86 104 C
? C = (14, 2 g Cl2 )
71 g Cl 1 mol Cl 1 mol e
2
2
3, 86 104 C 1 A s 1 saat
= 2, 02 saat
? saat =
5, 3 A 1 C 3600 s
286
Genel Kimya
Atkins, P. & Jones, L. (1999). Temel kimya: Molekller,
maddeler ve deiflimler [Chemistry: Molecules,
matter, and change (2. baskdan eviri) eviri Ed.
E. Kl, F. Kseolu & H. Ylmaz]. Ankara: Bilim.
Beta.
Erdik, E. & Sarkaya Y. (1993). Temel niversite kimyas (3. Bask). Ankara: Gazi.
http://www.deparsolar.com/sayfa1.asp?id=391, Eriflim
Tarihi: 15/05/2009.
http://www.fen1.com/dokumanlar/cat_view/20-raporlar, Eriflim Tarihi: 15/05/2009.
http://www.korozyondernegi.org.tr/indexturkce.htm,
Eriflim Tarihi: 15/05/2009.
http://www.nuveforum.net/1013-fiziksel-kimya/33681elektrolizle-kaplamanin-ilkeleri-elektrolizle-kaplama-kuruluslari, Eriflim Tarihi: 15/05/2009.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Elektrokimya, Eriflim Tarihi: 15/05/2009.
http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCne%C5%9F_arabalar%C4%B1, Eriflim Tarihi: 15/05/2009.
Mortimer, C. E. (2004). Modern niversite kimyas [Chemistry: A conceptual approach (5. baskdan eviri)
ev. T. Altnata, H. Akay, H. Anl, H. Avcbafl, D.
Balkse, S. elebi, E. Henden, G. Niflli, M. Toprak,
D. Tosal & B. Yenigl]. stanbul: alayan.
Ankara: Palme.
Sarkaya, Y. (2000). Fizikokimya (3. bask). Ankara: Gazi.
Szlk
287
Szlk
A
Adezyon kuvveti: Bir madde ile baflka maddenin yzeyi arasndaki etkileflim kuvveti.
Allotrop: Ayn elementin ayn fiziksel halde farkl yaps.
Amfiprotik madde: zeltide aside karfl baz, baza karfl asit
zellii gsteren madde.
Anlaml rakam: lm sonucu elde edilen saysal deerdeki belirsizlii ieren rakamda dahil herbir rakam.
Anlk hz: Herhangi bir andaki tepkime hz.
Anot: Elektrokimyasal hcrede ykseltgenmenin meydana
geldii elektrot.
Apolar kovalent ba: Elektronlarn iki atom arasnda eflit
paylaflmyla oluflan kovalent balanma tr.
Ara rn: Bir basit tepkimede oluflan ve ardndan gelen tepkimede tketilen molekl, iyon veya atom.
Arrhenius asiti: zeltiye hidronyum iyonu veren madde.
Arrhenius baz: zeltiye hidroksit iyonu veren madde.
Atom ktle birimi (akb): Bir karbon-12 izotopunun ktlesinin 1/12 sine karfllk gelen ktle.
Atom numaras: Bir elementin atomlarnda bulunan proton
says.
Avogadro yasas: Sabit scaklk ve basnta bir gazn hacmi
ile madde miktarnn doru orantl olarak deifltiini
ifade eden yasa.
B
Basit (deneysel) forml: Bir molekldeki atomlarn trn
ve saylar arasndaki oran veren forml.
Bileflik: ki ya da daha fazla sayda farkl elementin atomlarndan oluflan saf madde.
Birim hcre: Kristalin tm zelliklerini taflyan en kk yap.
Boyle yasas: Belli bir miktardaki gazn hacminin sabit scaklkta basnla ters orantl olarak deifltiini ifade eden yasa.
Brnsted-Lowry asiti: Proton verebilen madde.
Brnsted-Lowry baz: Proton alan bir madde.
Buhar basnc: Belli bir scaklkta sv ile buhar fazlar arasnda younlaflma ve buharlaflma hzlarnn eflit olduu zamanki svnn buharnn basnc.
C-
Charles yasas: Sabit basnta belli bir miktardaki gazn hacminin mutlak scakllkla doru orantl olarak deifltiini ifade eden yasa.
evirme faktr: Ayn miktarn farkl birimlerde ifade edildii pay ve paydadan oluflan ve deeri 1 olan oran.
evre: Sistem dflnda kalan her fley.
izgi spektrumu: Atomlarn yaynma spektrumu.
kelek: ki elektrolitin karfltrlmas sonucu oluflan kat
madde.
zelti entalpisi: Bir maddenin bir molnn ok seyreltik

bir zelti oluflturmak zere znmesi srasnda alnan
veya salnan s.
zelti: Homojen karflm.
znrlk: Doymufl zeltideki znen ktlesi.
D
Dalgaboyu: Bir dalgada ardflk iki tepe arasndaki mesafe.
Daltonun ksmi basnlar yasas: deal olarak davranan
bir gaz karflmnn basncnn, karflm oluflturan herbir
gazn karflmn kaplad hacimdeki basnlarnn toplamna eflit olduunu ifade eden yasa.
Deerlik ba kuram: Molekldeki atomlarn orbitallerinin
birbiriyle rtflmesine dayanlarak kovalent ba oluflumunu aklayan kimyasal balanma kuram.
Deriflim hcresi: Farkl deriflimlerde zeltilerini ieren ayn
iki yar hcrenin uygun flekilde balanmasyla oluflturulan hcre.
Dipol momenti: Polar bir moleklde polarlaflmann byklnn gstergesi.
Dipol-dipol kuvveti: ki polar molekl arasnda dipollerin
etkiflimi sonucu oluflan ekim kuvveti.
Doymufl zelti: Belirli bir scaklkta maksimum miktarda
znen ieren zelti.
E
Ekzotermik sre: evreye s veren sre.
Elektrokimyasal hcre: erisinde elektron aktarlmas sonucu ykseltgenme-indirgenme tepkimelerinin gereklefltii, kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine veya elektrik
enerjisini kimyasal enerjiye dnfltrebilen dzenek.
Elektrolitik hcre: Hcreden elektrik akm geirilerek kendiliinden gerekleflmeyen kimyasal tepkimenin gereklefltirildii elektrokimyasal hcre.
Elektroliz: Kendiliinden yrmeyen bir kimyasal tepkimenin elektrik akm uygulanarak yrmesinin saland
olay.
Elektromagnetik flma: Birbirine dik elektrik ve magnetik
alan bileflenlerine sahip enerjinin uzayda yaylmas.
Elektron dizilimi: Elektronlarn orbitallere dalm.
Element: Ayn tr atomlardan oluflan ve kimyasal yntemler
ile daha basit maddelere ayrlamayan madde.
Endotermik sre: evreden s alan sre.
Entalpi: Sabit basnta yryen bir srete evreden alnan
veya verilen s.
Eflik frekans: Bir yzeyden elektron kopartabilmek iin verilmesi gereken enerjinin frekans.
Etkin arpflma: Sonucunda bir kimyasal tepkimenin gerekleflme olasl olan molekler arpflma.
288
Genel Kimya
Etkinleflme enerjisi: Bir tepkimenin gerekleflebilmesi iin

arpflan molekllerin sahip olmas gereken minimum
enerji.
Etkinleflmifl (aktifleflmifl) kompleks: Geifl halinde oluflan
yksek enerjili yap.
F
Faraday sabiti: 1 mol elektronun sahip olduu elektriksel
yk.
Faraday yasas: Elektrik akmyla oluflan rnn mol saysnn stokiyometrik olarak gerekli olan elektronlarn mol
saysyla orantl olduunu ifade eden yasa.
Faz deiflimi: Maddelerin fiziksel hallerden birinden dierine
dnflmesi.
Faz diyagram: Maddenin herhangi bir basn ve scaklkta
hangi fazda olduu, farkl fazlar arasnda hangi koflullarda dengenin olufltuu konusunda bilgi veren grafiksel
gsterim.
Faz snr: Fazlarn kararl olduu blgeleri ayran izgi.
Faz: fiiddet zellikleri her noktasnda ayn olan yap.
Fiziksel zellik: Maddenin yapsn veya bileflimini deifltirmeden gzlenebilir ve llebilir zellik.
Forml birimi: yonik bilefliin basit forml.
Foton: Elektromagnetik flmann enerjisini oluflturan enerji
paketiklerinin her biri.
Frekans: Bir dalgann herhangi bir noktasnda bir saniyede
geen dalga says.
G
Galvanik hcre: Hcre iinde kendiliinden yryen tepkimeyle kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine eviren elektrokimyasal hcre.
Grahamn efzyon yasas: Ayn scaklk ve basnta iki gazn efzyon hzlarnn younluklarnn karekkyle (veya mol ktlelerinin karekkyle) ters orantl olduunu
ifade eden yasa.
H
Hal fonksiyonu: Deeri iki hal arasndaki farka bal fonksiyon.
Henry yasas: Sabit scaklkta zelti zerindeki gazn ksmi
basnc ile gazn znrlnn doru orantl deifltiini ifade eden yasa.
Heterojen denge: ki veya daha ok faza sahip sistemlerdeki
denge.
Heterojen karflm: Bileflimi, farkl noktalarda farkl olabilen
karflm.
Heterojen kataliz: Katalizrn tepken ve rnlerden farkl
fazda olduu tepkime.
Hz belirleyen basamak: En yavafl yryen ve tepkime hzn belirleyen basamak.
Hz ifadesi: Tepkime hz ile deriflimler arasnda iliflkiyi ifade
eden bant.
Hz sabiti: Tepkime hzn tepkenlerin deriflimleri ile iliflkilendiren sabit.

Hibritleflme: Enerji dzeyleri ve flekilleri farkl atomik orbitallerin karflarak, efl enerji dzeylerine ve ayn tr flekillere sahip orbitallere dnflmesi.
Hidrojen ba: N, O ve F atomlarna bal hidrojenlerin dier
molekllerdeki N, O ve F atomlarnn ortaklanmamfl
elektronlar ile etkileflimi sonucu oluflan kuvvet.
Hidroliz: Bir katyonunun veya anyonunun su ile tepkimesi.
Homojen denge: Tepkenlerin ve rnlerin ayn fazda olduu kimyasal denge.
Homojen karflm: Her yerinde bileflimin ayn olduu karflm.
Homojen kataliz: Katalizrn tepkenler ve rnler ile ayn
fazda olduu tepkime.
Hcre potansiyeli (emk): Bir hcreden akm gemedii durumdaki hcrenin iki ucu arasnda llen potansiyel
fark.
I-
Is kapasitesi: Bir maddenin scakln 1 oC arttrmak iin
gerekli s miktar.
Isnma erisi: Bir maddenin kat fazdan sv ve gaz faza geiflinin zamana karfl scaklk grafii.
enerji: Bir sistemdeki tm enerjilerin toplam.
ndikatr (belirte): Belirli pH aralklarnda renk deifltiren
organik boyarmadde.
ndirgen madde: Kendisi ykseltgenirken karflsndaki maddeyi indirgeyen madde.
yonik ba: Atomlar arasnda elektron transferi ile oluflan ve
iyonlar bir arada tutan elektrostatik kuvvet.
yonik kat: yonlardan oluflan ve kuvvetli iyonik balar ile
bir arada bulunan kat.
yonlaflma enerjisi: Gaz halindeki bir atomdan veya iyondan elektron kopartmak iin verilmesi gereken enerji.
zoelektronik yap: Ayn sayda elektrona sahip atom ve/veya iyonlardan herbiri.
zomer: Ayn tr ve sayda atomlar ieren ancak atom dzenlemeleri farkl olan madde.
zotop: Atom numaras ayn ancak ntron says buna bal
olarak da ktle numaras farkl olabilen atom.
K
Kalorimetre: Bir sistemde verilen snn belirlenmesine yarayan cihaz.
Kapasite zellii: Madde miktarna bal olan zellik.
Kapiler etki: Adezyon kuvvetleri byk svlarn klcal boru
iinde yukarya doru ykselmesi.
Karflm: En az iki maddenin kendi zelliklerini kaybetmeden oluflturduu yap.
Katalizr: Tepkimenin daha dflk etkinleflme enerjisine sahip farkl bir mekanizma zerinden yrmesini salayarak tepkime hzn arttran madde.
Szlk
Katl oranlar yasas: Eer iki element birden fazla bileflik
oluflturuyorsa, elementlerden birinin sabit ktlesi ile birleflen dier elementin ktleleri arasndaki orann veya
oranlarn en kk tamsaylar ile ifade edilen oran veya
oranlar olduunu ifade eden yasa.
Katot: Bir elektrokimyasal hcrede indirgenmenin meydana
geldii elektrot.
Kimyasal zellik: Bir maddenin, baflka bir madde oluflturmak iin deiflime uramas yani tepkimeye girmesi ile
gzlenen zellik.
Kimyasal tepkime: Bir veya birka saf maddenin eflitli koflullarda, deiflime urayarak baflka madde veya maddelere dnflmesi.
Kohezyon kuvveti: Benzer molekller arasnda oluflan ve bu
moleklleri bir arada tutan etkileflim kuvveti.
Koligatif zellik: znenin trne bal olmayp znenin molekl veya iyon saysna bal olan zellik.
Konjuge (efllenik) asit-baz ifti: Asit ve baz arasnda proton
verilmesi ve alnmas ile birbirine dnflebilen asit-baz
ifti.
Koordinasyon says: Belirli bir kristal yapdaki bir atom,
iyon veya molekln en yakn komflularnn says.
Koordine kovalent ba: Elektron iftinin tek bir atomdan
salanmas halinde oluflan kovalent balanma tr.
Korozyon: Metal veya metal alaflmlarnn ykseltgenmesi sonucu aflnmas olay.
Kovalent ba: Elektronlarn iki atom arasnda ortaklafla kullanmyla oluflan kimyasal ba tr.
Kristal rg: Kristal bir katy oluflturan atom, molekl veya
iyonlarn belirli bir dzende boyutlu tekrarlanmas
sonucu oluflan yap.
Kritik nokta: Sv ve buhar fazlar arasndaki faz snrn kaybolduu ve sperkritik akflkan olufltuu nokta.
Kuantum says: Schrdinger denkleminin zmnden elde edilen ve elektronun atomdaki konumu belirleyen
saylardan herbiri.
Kuantum: Elekromagnetik enerjinin sourulan veya yaymlanan en kk miktar.
Kuvvetli elektrolit: zeltisinde znenin tamamen iyonlar halinde bulunduu elektrolit.
Ktle numaras: Bir atomun ekirdeinde bulunan proton
ve ntron saylarnn toplam.
Ktle yzdesi: zeltinin 100 gramnda bulunan znenin
gram olarak ktlesi.
Ktlenin korunumu yasas: Bir kimyasal tepkimede tepkenlerin ktleleri toplamnn, rnlerin ktleleri toplamna eflit olduunu ifade eden yasa.
L
Le Chatelier kural: Dengedeki bir sisteme bir etki yapldnda, sistemin bu etkiyi azaltacak ynde tepki vereceini ifade eden kural.
289
Lewis asiti: Bir tepkimede bazdan elektron ifti alan bir bileflik.
Lewis baz: Bir tepkimede ortaklanmamfl elektron ifti salayan bileflik.
London (dispersiyon) kuvveti: Polar, apolar btn molekller arasnda grlen anlk dipol-indklenmifl dipol
etkileflimi.
M
Madde: Bofllukta yer kaplayan ve ktlesi olan her fley.
Mol kesri: Bir karflmdaki bileflenlerden birinin mol saysnn
btn bileflenlerin mol saylarnn toplamna oran.
Mol ktlesi: Bir mol maddenin gram cinsinden ktlesi.
Mol says: Bir bilefliin veya elementin ktlesinin mol ktlesine oran.
Molalite: zcnn bir kilogramndaki znenin mol saysn belirten bir deriflim birimi.
Molar buharlaflma ss: Bir mol svnn buharlaflmas iin
gereken s.
Molarite: Bir litre zeltide znenin mol saysn belirten
bir deriflim birimi.
Molekl forml: Bir molekldeki atomlarn trn ve gerek saylarn belirten forml.
Molekl orbital kuram: Molekllerde kovalent balanmay
uygun enerji ve benzer simetrili atom orbitallerinin giriflim yaparak molekl orbitalleri oluflturmasyla aklayan
kimyasal balanma kuram.
Molekl: En az iki atomun kimyasal ba veya balarla belli
bir dzen iinde bir araya gelmesiyle oluflan ntral yap.
Moleklarite: Tepkimeye tepken olarak katlan molekllerin
says.
Moleklleraras kuvvetler: Moleklleri bir arada tutan ve
maddenin birok zelliinden sorumlu olan etkileflimler.
N
Ntralleflme tepkimesi: Bir asidin bir baz ile tepkimeye girerek tuz oluflturmas.
O-
Oktet kural: Atomlarn deerlik elektron saylarn sekize tamamlayarak soygaz atom elektron dizilimine sahip olma.
Orbital: Schridinger denkleminin zmnden elde edilen
dalga fonksiyonu.
Ortalama atom ktlesi: Elementi oluflturan izotoplarn ktlelerinin bal bolluk kesirleriyle arplp toplanmasyla
bulunan ktle.
Osmoz: zcnn yargeirgen bir membrandan zelti fazna gemesine olay.
Otoprotoliz (Otoiyonlaflma): Su moleklnn baflka bir su
molekl ile tepkimesi sonucu hidronyum ve hidroksit
iyonlar oluflturmas.
zgl s: Bir maddenin 1 gramnn scakln 1 oC arttrmak
iin verilmesi gereken s.
290
Genel Kimya
P
Periyodik izelge: Elementlerin, zellikleri asndan birbirleriyle iliflkilerini gsteren izelge.
pH: Bir zeltinin hidronyum iyonlar derifliminin eksi logaritmas.
Pil: Elektrik kayna olarak kullanlabilen elektrokimyasal
hcre.
pOH: Bir zeltinin hidroksit iyonlar derifliminin eksi logaritmas.
Polar kovalent ba: Elektronlarn iki atom arasnda eflit olmayan ortaklanmasyla oluflan kovalent balanma tr.
ppm: Milyonda ksm ifade eden bir deriflim birimi.
R
Raoult yasas: Ksmi buhar basncnn, bileflenin mol kesri ile
o bileflenin ayn scaklkta saf halinin buhar basncnn
arpmna eflit olduunu ifade eden yasa.
Rezonans yap: ki veya daha fazla Lewis yapsyla gsterileben bir molekln veya ok atomlu iyonun Lewis yaplarndan herbiri.
S - fi
Sabit oranlar yasas: Bir bileflii oluflturan elementlerin ktleleri arasnda belli ve sabit bir oran olduunu ifade eden
yasa.
Saf madde: Belli bir bileflime ve zelliklere sahip olan madde.
Schrdinger denklemi: Elektronun dalga ve tanecik zelliklerine gre enerjisini ve davranfln veren denklem.
Snrlayc bileflen: Bir kimyasal tepkimede ilk biten tepken.
Sistem: Termodinamik sre asndan evrenin incelenmek
istenilen paras.
Solvasyon: Bir iyonun elektrostatik etkileflimle birka zc
molekl ile sarlmas.
Standart hcre potansiyeli: Hcrenin 25 oC ve 1 atm basntaki potansiyeli.
Standat oluflum entalpisi: Bir bilefliin bir molnn standart
haldeki elementlerinin en kararl hallerinden standart
halde oluflmas srasndaki tepkime entalpisi.
Stokiyometri: Bir tepkimedeki tm bileflenler arasndaki mol,
ktle veya hacim cinsinden madde miktar iliflkisi.
Stokiyometrik katsay: Denklefltrilmifl tepkime denklemlerindeki katsaylarn herbiri.
Sblimleflme: Buhar basnc yksek bir katnn dorudan
gaz fazna gemesi.
fiiddet zellii: Madde miktarna bal olmayan zellik.
T
Tampon zelti: Bir zayf asit ve tuzunu veya bir zayf baz ve
tuzunu ieren ve asit veya baz eklenmesiyle pH deiflimine karfl diren gsteren sulu zelti.
Tepken: Tepkimeye giren madde.
Tepkime bafllang hz: Tepkimenin bafllad andaki anlk

tepkime hz.
Tepkime derecesi: Hz ifadesinde bulunan deriflim terimlerinin slerinin toplam.
Tepkime entalpisi: Sabit basn altnda bir tepkime srasnda
alnan veya verilen s.
Tepkime hz: Birim zamanda tepkenlerin veya rnlerin deriflimlerindeki deiflim.
Tepkime mekanizmas: Tepkenlerin rnlere dnflrken
olufltuu dflnlen atomik deiflimleri tanmlayan basit
tepkimeler dizisi.
Tersinir tepkime: leri ve geri ynde yryebilen ve denge
sabiti orta byklkte olan tepkime.
Titrasyon: Standart bir baz (veya asit) zeltisi ile bir asit (veya baz) zeltisinin derifliminin belirlenmesi ifllemi.
Tuz kprs: inde kuvvetli elektrolit bulunduran ve bu sayede iki zelti arasnda elektrik iletimini salayan kpr fleklinde cam boru.
rn: Tepkime sonucunda oluflan madde.
V
Viskozite: Bir svnn akmaya karfl gsterdii diren.
Y
Yakt pili: Hidrojen veya metan gibi yaktlarn yanma enerjilerinin elektrik enerjisine dnfltrlmesini salayan dzenek.
Yap forml: Molekldeki atomlarn birbiriyle nasl balandn gsteren forml.
Yarlanma mr: Bir tepkenin derifliminin, ktlesinin veya
basncnn yarya dflmesi iin gemesi gereken zaman.
Yol fonksiyonu: Deeri sre srasnda gidilen yola bal
fonksiyon.
Ykseltgen madde: Kendisi indirgenirken karflsndaki maddeyi ykseltgeyen madde.
Ykseltgenme-indirgenme tepkimeleri: Tepkime srasnda elektron aktarm olan tepkimeler.
Yzey gerilimi: Bir svnn yzeyini bir birim alan arttrmak
iin gereken enerji miktar.
Z
Zayf elektrolit: znen maddenin ksmen iyonlar halinde
znd elektrolit madde.
Dizin
291
Dizin
A
Birim hcre 162, 178-183
Ak ulu manometre 141, 142

Adezyon kuvvetleri 169, 170, 183
Alfa () parack salmas 10
Alkali metaller 12, 13, 96, 264
Ametaller 13, 109, 110
Amfiprotik 249, 258
Amorf 176, 183
Analit 255
Anlaml rakam 21, 22
Anlk dipol 165
Anlk hz 218, 219
Anot 267-272, 275-281
Anyon 15-18, 96, 98, 99, 109, 112, 116, 133, 182, 190, 238,
253, 258, 267, 278, 281
Apolar kovalent ba 111, 133
Atom 2, 4-18, 24, 25, 30, 32-41, 43, 56, 58, 70, 78, 79, 81-89,
91-102, 107-133, 140, 144, 145, 149, 153, 156, 158, 163166, 176-183, 190, 225, 229, 246, 248, 263-266
Ara rn 214, 229, 230, 231
Arrhenius eflitlii 214, 227
Asit 17, 18, 31, 33, 40, 47, 66, 196, 236-238, 246-256, 258, 263,
276, 279
Atmosfer basnc 65, 140, 141
Atom ekirdei 10, 11, 25
Atom ktle birimi 11, 36
Atom ktlesi 8, 30, 36, 37
Atom numaras 2, 11, 12, 25, 98, 119
Aufbau ilkesi 93
Avogadro says 30, 37-39, 154, 181
Avogadro yasas 138, 144-46, 158
Ayrflma (bozunma) tepkimeleri 32
Birinci dereceden tepkime 222, 224, 231

Birleflik gaz yasas 145, 146
Boyle yasas 138, 142, 145, 146, 153, 158
Buhar basnc 152, 171-175, 183, 188, 200-204, 206, 210
Buhar basnc erisi 175, 204
Buharlaflma 59, 62, 148, 163, 168, 170-174, 183
C-
Celsius lei 20
Charles yasas 138, 143-146, 153, 158
Clausius-Clapeyron denklemi 173, 174, 183
evirme faktr 22, 23, 37
evre 5, 31, 54, 57-62, 64, 73, 85, 173, 182, 190, 200, 249, 272
izgi spektrumu 78, 84, 85, 102
kelek 32, 238, 256, 258
ktrme 237, 238, 256, 258
zelti 4, 15, 32, 34, 66, 164, 188-208, 210, 229, 230, 236, 237,
246, 247, 249-255, 257, 258, 267-269, 272, 275, 281
zc 32, 34, 62, 188-194, 199, 200, 202, 203, 205-207, 210,
234, 237, 247, 249
znen 62, 188-193, 195-198, 200, 202, 203, 205-207, 210,
237, 254, 256, 258
znme 4, 32, 62, 164, 188-190, 192, 194, 199, 210, 238, 256
znrlk 188, 190, 192-195, 210, 236, 256, 258
D
Dalgaboyu 78-83, 85, 88, 102, 181
Daltonun ksmi basnlar yasas 138, 149-151, 158, 201
Daniell hcresi 267-269, 278
Deerlik elektronu 108, 109, 113, 115, 116, 120-122, 129
Denge 8, 9, 33, 57, 85, 172, 175, 176, 183, 192, 194, 200, 210,
236-246, 249-254, 256, 258, 263, 269, 272-274, 276, 281
Deriflim 36, 188, 193, 196-198, 202, 203, 206, 208, 211-225,
231, 236, 239-244, 249, 251-253, 255, 256, 258, 269, 270,
Ba enerjisi 106, 116, 117, 131, 133

Barometre 138, 140
Basn 6, 19, 20, 24, 60-62, 64-66, 69-71, 73, 138-151, 153,
155-158, 172-176, 183, 194, 205, 207, 241, 242, 244, 258,
268-270, 274
Basit (deneysel) forml 14, 40
Basit kbik hcre 179
Bafl grup elementleri 13, 108
Bafllang hzlar yntemi 214, 220, 231
Baz 31, 66, 236-238, 246-256, 258, 263
Bileflik 2-7, 13-18, 25, 31, 32, 35, 39-45, 66, 69, 95, 101, 107,
109, 110, 112, 127, 164-168, 178, 201, 208, 237, 239, 246249, 251, 253, 258, 264, 265
Birim dnfltrme 22, 23, 25
274, 275, 281

Deriflim hcresi 275
Difzyon 138, 155, 158, 267
Dipol-dipol kuvveti 162, 163
Diyamagnetik 95
Doymufl zelti 192, 193, 194, 210, 257
Dnm noktas 255
Duyarllk 21
E
Efzyon 138, 155, 158
Ekzotermik 54, 62, 64, 67, 73, 191, 192, 210, 226, 245
Elektrokimyasal hcre 262, 267, 275, 276, 281
292
Genel Kimya
Elektrolit 203, 205-207, 237, 238, 249, 251, 258, 267, 269
Gerek gaz 138, 145, 147, 156, 158
Elektrolit zelti 206, 267, 269
Grup 12, 13, 16, 32, 96, 108, 109, 121, 123
Elektrolitik hcre 267, 277, 278

Elektroliz 32, 262, 266, 277-281
Elektromagnetik flma 78-85, 102
Hacimsel (volumetrik) analiz 255
Elektron 7-11, 15, 16, 25, 56, 78, 82-89, 91-102, 106-116, 118-
Hekzagonal sk istiflenmifl yap 177
124, 126-133, 163, 165, 166, 181, 182, 238, 247, 258, 263-
Henderson-Hasselbalch 252
269, 272-274, 277-279, 281
Henry yasas 188, 194, 195, 210
Elektron ilgisi 97, 101, 102, 109, 111
Hess yasas 54, 67, 68, 73, 118
Elektronegatiflik 111, 112, 125, 133, 163, 164, 166
Heterojen karflm 4, 5
Elektronun yk/ktle oran 9, 25
Heterojen kataliz 230, 231
Elektronun yk 8, 9, 25
Hz belirleyen basamak 228, 230
Elektrot 8, 262, 267-272, 274, 275, 278-281
Hz eflitlii 216, 219
Element 2-7, 10-14, 16, 17, 25, 31, 32, 35-37, 39, 40, 42, 46,
Hz ifadesi 214, 219-221, 228-231
48, 69, 70, 78, 79, 83, 84, 92-98, 100-102, 107-109, 116,
Hz kareleri ortalamas karekk 153, 154
129, 133, 139, 165, 182, 248, 264, 265
Hz sabiti 219, 224, 227, 228, 231, 240
En olas hz 153
Hibritleflme 106, 127-131, 133
Efldeerlik noktas 255
Hidrat 17, 190, 208, 210
Eflik frekans 82, 83
Hidrojen ba 162, 163, 166-168, 173, 183, 190, 192
En sk istiflenme 162, 177, 178, 183
Hidroliz 55, 249, 253-255, 258
Endotermik 54, 62, 67, 73, 100, 101, 191, 192, 210, 245
Hidrostatik basn 141, 207
Entalpi 54, 61, 62, 65-73, 106, 116-118, 133, 170-172, 191,
Homojen karflm 4, 5, 189, 190, 210
192, 210, 245
Homojen kataliz 230, 231
Erime erisi 175
Hund kural 93, 95
Erime noktas 6, 163, 171, 175, 181, 182
Hcre potansiyeli 262, 269-275, 278, 281
Etkin arpflma 225, 231
Hcre flemas 268-272
Etkinleflme enerjisi 214, 226-231

Etkinleflmifl (aktifleflmifl) kompleks 226
I-
Evrensel gaz sabiti 147, 227, 273
Is 54, 56, 58, 73, 171, 172, 194
Isnma erisi 171

Islak (yafl) gaz 152
Faraday sabiti 272, 279
enerji 58-61, 64, 73, 226
Faraday yasas 262, 279
merkezli kbik hcre 179
Faz deiflimi 170
deal zelti 188, 200, 201, 210
Faz diyagram 175, 176
deal gaz 138, 143, 145, 147, 158
Faz snr 175, 176, 183, 268
deal gaz denklemi 138, 147-149, 156, 158, 242
Fiziksel zellik 6, 25, 107, 162-164, 181, 183, 202
deal gaz sabiti 147
Formal yk 106, 114, 115, 133, 248
deal olmayan gaz 156
Forml birimi 15, 16, 39, 206
kinci dereceden tepkime 214, 220, 224, 228
Foton 82, 83
ndikatr (belirte) 255
Frekans 78-83, 86, 102, 227
ndirgenme 31, 32, 62, 237, 238, 258, 262, 263, 265, 267-270,
Frekans faktr 227
G
Galvanik hcre 267-270, 272, 275, 278, 281
273, 274, 277, 278, 281

fl 20, 54, 55, 60
yon 2, 11, 15, 17, 32, 96, 97, 100, 101, 109, 112, 182, 237, 254,
256
Gaz boflalm tp 7, 8, 25
yonik ba 108, 106, 109, 111, 112, 168, 182
Gaz sabiti 138, 147, 227, 242, 273
yonik katlar 182
Gaz younluu 138, 148
yonlaflma 100, 236, 249, 251, 252, 254
Geifl hali 214, 226, 231
yonlaflma enerjisi 100-102
Dizin
zoelektronik 96, 97, 99
Ktle numaras 2, 11, 12, 25
zotop 12, 36, 37
Ktle yzdesi 30, 39, 150, 188, 196, 197, 210
293
Ktlenin korunumu yasas 7, 34
J
Joule 23, 56, 61, 82, 83, 272
L
Le Chatelier kural 236, 244, 245, 256, 258
Lewis kuram 106, 107, 118
Kalori 23, 56, 61
Lewis simgesi 108
Kalorimetre 54, 63-66, 73
London (dispersiyon) kuvveti 162, 165
Kapal ulu manometre 141, 142

Kapasite zellii 6, 59, 63, 67, 73, 239
Kapiler etki 170
Madde 2-8, 13, 14, 18-20, 25, 31, 33, 34, 37, 40, 42-44, 48, 55,
Karflm 2-5, 25, 36, 129, 138, 139, 149, 150, 152, 155, 158,
189, 190, 193, 197, 210, 239, 243-276
Kataliz 214, 230, 231
Katalizr 36, 229-231, 244, 245
57, 58, 63, 64, 69, 71, 73, 79, 81, 83, 84, 95, 102, 107, 139,
145, 146, 158, 162-164, 166, 168-173, 175, 176, 182, 183,
189, 190-193, 197, 200-203, 205, 206, 210, 215, 223, 226,
229, 237-239, 243-246, 249, 255, 258, 262-266, 270, 277
Katl oranlar yasas 7
Manometre 138, 140-142
Katot 7, 8, 267, 268, 270, 271, 273, 275-281
Metal 12, 13, 16, 21, 33, 34, 82, 83, 94, 96, 109, 110, 176, 177,
Katot flnlar 8
Katyon 15-17, 96, 98, 109, 110, 112, 116, 133, 181, 182, 190,
238, 253, 258, 267, 278, 281
Kaynama noktas 6, 163, 164, 166, 167, 171, 173, 174, 188,
179, 181, 183, 189, 252, 264, 266-270, 277, 278, 281
Metalik kat 176, 181, 183
Millikan 9, 25
Mol 6, 18, 30, 34, 37-46, 48, 62, 63, 65, 69-71, 82, 95, 100, 117,
202, 204-206, 210
118, 131, 138, 145, 147-158, 163-165, 167, 168, 170-174,
Kelvin lei 20, 144
181, 188, 196-203, 205, 206, 208, 210, 217, 227, 241-244,
Kesin olmayan say 21
249, 256, 272, 273, 279, 281
Kesin say 21, 36
Mol kesri 138, 150, 158, 188, 196-198, 200-203, 210
Kralaflma 171
Mol ktlesi 37, 38, 41-43, 48, 138, 148, 154, 155, 164, 165,
Ksmi basn 138, 149-151, 158, 195, 196, 201, 202, 242, 243
Kimyasal ba 13, 32, 55, 56, 79, 97, 107, 109-112, 116, 125,
133, 163, 183
168, 181, 205

Molalite 188, 196, 199, 205, 206, 210
Molar buharlaflma ss 170, 174
Kimyasal zellik 6, 12, 25, 79
Molar erime ss 170
Kohezyon kuvvetleri 169, 170, 183
Molar s kapasitesi 6
Koligatif zellik 188, 202, 206-208, 210
Molarite 188, 195, 196, 198-200, 207, 210, 216, 242
Konjuge (efllenik) 247
Molekl 2, 3, 5, 11, 13, 14, 17, 18, 34, 40-43, 45, 46, 48, 56,
Koordinasyon says 162, 178, 179, 182, 183
58, 70, 79, 95, 106, 110, 111, 112, 114, 118-126, 128-133,
Koordine kovalent ba 111
138, 140, 144, 145, 149, 153-156, 158, 162-169, 171, 172,
Korozyon 262, 277, 281
173, 176, 178,-183, 189-192, 195, 201, 205, 207-210, 228,
Kovalent ba 97, 106, 108-115, 119, 121, 122, 124-126, 128,

129, 133, 163, 166, 182, 247, 264
229, 231, 237, 244, 246, 248, 249, 264, 266

Molekl forml 14, 40-43, 48, 166, 208, 209
Kovalent katlar 182
Molekl hzlarnn dalm 153
Kristal 15, 17, 109, 162, 163, 176-180, 182, 183, 190, 192-194,
Molekl orbital kuram 125, 132
210
Moleklarite 228
Kristal rgs 178
Molekler katlar 181-183
Kritik basn 175
Moleklleraras kuvvetler 156, 162, 163, 165, 167, 168, 173,
Kritik nokta 175, 176, 183
182, 183, 189
Kritik scaklk 175
Mutlak scaklk 144, 158
Kuantum 78, 79, 81, 82, 85, 86, 88-92, 102, 125
Mkemmel olmayan gaz 156
Kuantum says 78, 86, 88-93, 102

Kbik sk istiflenmifl yap 178, 179, 183
294
Genel Kimya
Standart hcre potansiyeli 262, 269, 270, 272-275, 281
Nernst eflitlii 262, 274, 281

Ntralleflme 66, 237, 238, 255, 258
Ntron 7, 10, 11, 12, 25
O-
Oksiasit 248
Oktet kural 106, 108-110, 113-116, 129, 133
Orbital 78, 79, 88-98, 102, 106, 116, 125-133
Ortalama hz 153, 154, 216
Ortalama tepkime hz 216, 218
Osmotik basn 188, 202, 207, 210
Otoprotoliz 249, 258
lmede belirsizlik 2, 21
Standart koflullar 69, 70, 147, 269, 272, 273, 279

Standart oluflum entalpisi 54, 69, 70
Stokiyometri 30, 31, 33-35, 43-46, 48, 67, 68, 151, 152, 215,
217-220, 231, 240, 244, 256, 279
Stokiyometrik katsaylar 34, 35, 44, 45, 48, 67, 219, 220,
231, 240, 256
Sblimleflme 59, 171, 172, 183
fiiddet zellii 63
T
Tampon 236, 249, 252, 253, 258
Temel hal 86, 87, 100, 126, 128, 129
Temel SI birimi 19
Tepken 7, 32-36, 43-46, 48, 55, 62, 66-68, 70, 72, 73, 117, 151,
215, 216, 218-221, 224-226, 228, 230, 231, 238-244, 258,
Paramagnetik 95
Pascal 20, 140, 141
265, 281
Tepkime 4, 6, 7, 25, 32-36, 44-48, 54, 55, 57, 59, 60, 64-73,
100, 106, 110, 115-118, 139, 151, 152, 215-230, 237-247,
Pauli dflarlama ilkesi 93

Periyodik izelge 2, 12, 13, 25, 37, 78, 79, 95, 97, 98, 107,
108, 116, 129, 167, 248
Periyot 12, 94, 95, 96, 97, 98, 100-102, 108, 111, 116, 129,
167, 248
pH 236, 249-254, 258, 274, 275
Pil 31, 57, 59, 262, 266-269, 275-277, 281
pOH 250, 258
Polar kovalent Ba 111, 124, 133, 166
Proton 7, 10-12, 25, 56, 97-99, 246-249, 258, 263
249, 251, 253-255, 258, 265-274, 276-280

Tepkime bafllang hz 219, 221
Tepkime derecesi 214, 220, 231
Tepkime entalpisi 66-70, 72, 73, 106, 117, 118
Tepkime hz 214-216, 218-222, 225, 227-231, 238, 239, 258
Tepkime mekanizmas 214, 215, 228, 229, 231
Tepkime verimi 30, 46, 47, 48
Termodinamiin birinci yasas 54, 57-64, 66, 73
Termokimya 54, 55, 57, 61-63, 66-68, 117
Termolekler tepkime 228
Thomsonun atom modeli 10
Raoult yasas 188, 201-203, 210

Redoks tepkimesi 271, 272, 274, 278, 281
Rezonans 106, 114, 133
Rutherford atom modeli 85
S-fi
Sabit oranlar yasas 5, 6, 39
Saf madde 2-6, 25, 31, 189, 193, 210
Sentez tepkimeleri 31, 32
Sfrnc dereceden tepkime 225
Snrlayc bileflen 30, 45-48
Titrant 255
Titrasyon 236, 255, 258
Toprak alkali metal 13, 96, 264
Tuz kprs 267, 268, 269, 275, 281
Tretilmifl SI birimi 19, 20, 56, 140
U-
Uluslararas birim (SI) sistemi 18, 140
Uyarlmfl hal 86, 89
l nokta 176, 183
rn 7, 33-36, 42-48, 55, 62, 64, 66-68, 70, 72, 73, 151, 152,
215-219, 222, 226, 228- 231, 238-244, 262, 265, 274, 278,
Sistem 2, 18, 19, 25, 43, 54, 57-64, 66, 73, 80, 92, 126, 140,
279, 281
162, 170, 171, 175, 176, 192, 204, 226, 241, 244, 245, 249,
258
Soy gaz 13, 96, 100, 101, 107-110, 133, 165, 166
Standart basn 69, 70, 147
Standart zelti 255
Standart hidrojen elektrodu 270
V
Van der Waals eflitlii 138
Viskozite 162, 168, 169, 183
VSEPR 106, 118, 119, 122-125, 132, 133
Dizin
X
X-flnlarnn salmas 181
Y
Yakma analizi 42
Yakt pili 59
Yanma tepkimesi 34, 55, 66
Yap forml 14
Yzey merkezli kbik hcre 178, 183
Yar metal 13
Yer deifltirme tepkimeleri 32
Ykseltgenme 31, 32, 101, 114, 237, 238, 248, 258, 262-268,
270, 273, 275, 277, 278, 281
Ykseltgenme-indirgenme tepkimeleri 31, 32, 237, 238,
258, 262, 263, 265-267
Yzey gerilimi 162, 168-170, 183
295

Kim 101 U

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kim 101 U

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1966

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Madde, Atomlar, Molekller ve yonlar ................................

KMYA NEDR? ..............................................................................................

Kimyasal Tepkimeler ve Stokiyometri ................................. 30

KMYASAL FORMLLERN BELRLENMES.................................................

Atomun Elektronik Yaps ve Periyodik izelge.................. 78

Asal Momentum (Alt Kabuk) Kuantum Says .........................................

Kimyasal Balanma ................................................................. 106

Deerlik Ba Kuram ....................................................................................

Moleklleraras Kuvvetler, Svlar ve Katlar ........................ 162

zeltilerin Fiziksel zellikleri.......................... .................... 188

Kimyasal Kinetik ...................................................................... 214

Kimyasal Denge ....................................................................... 236

Tampon zeltiler .......................................................................................

Ykseltgenme ndirgenme ve Elektrokimya ........................ 262

Szlk ................................................................................... 287

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Homojen ve Heterojen Karflmlar

1. nite - Madde, Atomlar, Molekller ve yonlar

Element adlar ve sembolleri

Fiziksel yntemlerle bileflenlerine ayrlabilir.

Kimyasal yntemlerle bileflenlerine ayrlabilir.

Belli bir bileflimi yoktur.

zellikleri bileflenlerine baldr.

zellikleri bileflenlerinden bamszdr.

Aflada verilen maddeleri homojen karflm, heterojen karflm, saf madde

Sabit oranlar yasas, Atom

MADDENN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER

ATOM KURAMI VE ATOMUN YAPISININ KEfiF

1. nite - Madde, Atomlar, Molekller ve yonlar

Ktlenin korunumu yasas, maddenin yoktan var, vardan yok olamayacan

Katot Iflnlar ve Elektronlar

Genel Kimya SIRA SZDE

Gaz boflalm tpne iliflkin

Bu konu ile ilgili

1. nite - Madde, Atomlar, Molekller ve yonlar

Elektronun yk/ktle oran belirlendikten sonra, 1909 da Robert Millikan ya

Elektronun ktlesi iin bulunan bu deer bir hidrojen atomunun ktlesinin

-Parack Salmas ve Atom ekirdeinin Keflfi

Bu konu ile ilgili

1. nite - Madde, Atomlar, Molekller ve yonlar

akb: Atom ktle birimi (Bkz.

ATOMLAR, MOLEKLLER VE YONLAR

Bir elementin atomu, iyonik

Ktle numaras A = Z + N Ntron says

Yukarda ifade edilen gsterime ynelik birka rnek aflada verilmifltir.

1. nite - Madde, Atomlar, Molekller ve yonlar

Molekller ve Molekler Bileflikler

1. nite - Madde, Atomlar, Molekller ve yonlar

yonlar ve yonik Bileflikler

Anorganik Bilefliklerin Adlandrlmas

D fi N E L Madlandrmada kullanlan bir dizi kural ve dzenleme vardr. Bu

Katyonlarn byk ksm monoatomik metal iyonlardr.

1. nite - Madde, Atomlar, Molekller ve yonlar

yonik Bilefliklerin Adlandrlmas

Asitlerin Formlleri ve Adlar

Molekler Bilefliklerin Adlandrlmas

17,5 saysal deer

Kimyann maddeyi inceleyen bir bilim dal olduundan bahsetmifltik. Bu amala

Bazen lm sonular, standart birim cinsinden verildiinde standart birimin