Ahmet Akgündüz Bi̇li̇nmeyen Osmanli

Ahmet Akgndz _ Bilinmeyen Osmanl
Merhabalar
Buraya Yklediim e-kitaplar Aada Ad Geen Kanuna stinaden
Grme Engelliler in Hazrlanmtr
Bizler Ekran Okuyucu, Braille 'n Speak Sayesinde Bu Kitaplar Dinliyoruz
Amacm Yayn Evlerine Zarar Vermek Deildir
Bu e-kitaplar Normal Kitaplarn Yerini Tutmayacandan
Kitaplar Beyenipte Engelli Olmayan Kitapsevenler Sadece Kitap Hakknda
Fikir Sahibi Olduunda
Aada Ad Geen Yayn Evi, Sahaflar, Ktphane, ve Kitaplardan Temin
Edebilirler
Bu Kitaplarda Hi Bir Maddi karm Yoktur Byle Bir eyide Dnmem
Bu e-kitaplar Kanunen Hi Bir ekilde Ticari Amal Kullanlamaz
Bilgi Paylatka oalr
MESUT HEKMHAN
lgili Kanun
5846 Sayl Kanunun "altnc Blm-eitli Hkmler " blmnde yeralan "EK
MADDE 11. - Ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim
ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar
ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc
bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim
kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD,
braill
alfabesi ve benzeri 87matlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda
ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde
satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve
kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin
bulundurulmas
ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." maddesine istinaden web
sitesinde deneme yaynna geilmitir.
T.C.Kltr ve Turizm Bakanl Bilgi lem ve Otomasyon Dairesi Bakanl
Ankara
Bu kitaplar hazrlanrken verilen emeye harcanan zamana sayd duyarak
Ltfen Yukardaki ve Aadaki Aklamalar Silmeyin
Not bu kitaplar Grme engelliler iin taranm ve dzenlenmitir.
Tarayan
MESUT HEKMHAN
mesuthekimhan@gmail.com
Prof. Dr. Ahmed Akgndz
Do. Dr. Said ztrk
700. YILINDA BLNMEYEN OSMANLI
STANBUL - 1999
OSMANLI ARATIRMALARI VAKFI
Zeynep Sultan Camii Sok. No: 29 34410 - Eminn/stanbul Tel: (0212) 513 40
33 (Pbx) & Faks: 511 34 78
E-mail: osavKaihlas.net.tr
n Kapak
Sultan II. Ahmed'in Turas
Ahmed bin brahim Hn el-muzaffer dima
n Kapan stndeki Logo: Sada Osmanl Armas ve solda Osmanl Bayra.
Arka Kapak
Osmanl Armas
Tura: El-Gz Abdlhamid bin Abdlmecid Hn el-muzaffer dima; Tura Alt
Yazs: El-Mstenid bi tevfkat'ir-Rabbniyye Melik'd-Devlet'il-Osmniyye;
Sadaki Krmz Bayrak: Osmanl Bayra; Soldaki Yeil Hilalli Bayrak:
Hilfet Sanca; Terazideki Kitaplar: stte Kur'an- Kerim; altta Kanunnmeler.
1999, Osmanl Aratrmalar Vakf
Btn haklar mahfuzdur.
AUSTOS 1999 - STANBUL ISBN 975-7268-28-3
NEDEN "BLNMEYEN OSMANLI"?

Bilindii gibi, 1999 yl, 600 ksur sene Mslman Trk Devleti olarak
ktada hkimiyetini srdren Osmanl Devleti'nin 700. kurulu yldnmdr.
Osmanl Devleti'nin kurulu yldnm mnasebetiyle, u anda 35 ksur
devletin eski miras olan Osmanl Devleti ile alakal lehte ve aleyhte eitli
etkinliklerin dzenlenmesi kanlmazdr. Amerika Birleik Devletlerinde
misafir Profesr olarak bulunduum 1997-1998 ders ylnda, bata Princeton
niversitesi olmak zere, Amerikan bilim kurulularnn da bu kutlamalara
etkin olarak katlmay dndklerini mahede ettim. Paris'teki mehur
maazalarn Osmanl Kat dediklerini ise basndan reniyoruz. Bu arada
700. yldnm mnasebetiyle, lkemizin i ve d dmanlarnn da, bata
Ermeniler olmak zere, bu vesileyle tarih iftiralarn tekrarlamak zere eitli
platformlar oluturaca da, kulamza gelen duyumlar arasndadr.
Bir eit Osmanl ile Cumhuriyetin bulumas yani milli buluma olmas
gereken bu yldnmnde, vatann, milletini, devletini ve milli tarihini seven
herkesin, bu kutlamalarn milli buluma haline gelmesi iin elinden gelen
gayreti gstermesi gerektii kanaatindeyiz.
Sa ile solu ile her kesim kabul etmektedir ki, millet olarak bizim byk
dmanmz vardr: cehalet, ihtilaf ve fakirlik. te Osmanl ile Cumhuriyet'in
bulumasn engelleyen en byk maniin milli dmanmz olan cehalet yani
doru tarihi bilmemek olduu kanaatindeyiz.
Her gittiimiz toplant ve uradmz mecliste, bakkalndan da ilim
adamndan da bize yneltilen sorulardan ve bizim de verdiimiz cevaplar
faslndan sonra, mutlaka ortaya kan bir rica ve istek var: Acaba Osmanl
Devleti ile alakal oka sorulan ve Trk vatandaym diyen herkesin mutlaka
bilmesi gereken sorularn cevaplarn ihtiva eden bir el kitab hazrlayamaz
msnz?
Maalesef toplumumuz az okuyan bir toplum. Mevcut eserler, ya toplumun
ou kesimlerinin anlayamayaca kadar bilimsel ve ar ya da sorulara cevap
veremeyecek kadar dorulardan mahrum. Bu, milli bir grevdir. te bu
arzuyu dile getirenlerden biri de, haseneleri ve seyyieleri ile ahirete intikal
eden rahmetli Adnan Kahvecidir. Maliye Bakan olduu ilk gnlerde beni
Ankara'ya arm ve u tesbitleri bir istirham mahiyetinde yapmt:
"Muhterem Hocam! Eitim hayatmda Osmanl Devleti ile ilgili doru

bilgileri renememi ve aleyhte rendiim bilgilerin yanlln ve
tarihimizi toptan inkrn zararlarn ancak Amerika'daki tahsil
hayatmda anlamtm. Bizim Osmanl'y batran kurum diye
grdmz 'iltizam' usuln Amerika'nn vergi toplamada
kullanmak istedii modern bir iktisat teorisi olarak mastr
derslerimde grnce ardm ve tekrar Osmanl'y incelemeye
baladm.
lk iim sizin Osmanl Kanunnmeleri adl eserin 1. Cildini okumak
oldu. Ancak bu tr eserleri herkesin okumas mmkn deil. Keke
Osmanl devleti ile ilgili nemli sorular, bu eserlerinizin zeti olmak
zere 500 sayfa halinde zetleseniz ve adn da "BLNMEYEN
OSMANLI" koysanz, ben de en az 500.000 adet bastrp btn
merakl insanlara datsam.".
SORULAR NASIL TESBT EDLD?

Byle bir eserin telif edilmesine vesile olan sorular, 1983 ylndan beri
yrttmz ilm aratrmalar ve Anadolu'nun muhtelif blgelerinde
verdiimiz yzlerce konferanslar neticesinde ortaya kt.
Soru bankamzda yaklak, okuyuculardan ve dinleyicilerden yazl olarak bize
tevcih edilen 5000 soru birikti. Bunlar tasnife tabi tuttuk.
Mesela 503 soruyla harem konusu sorulan konularn banda
geliyordu.
Bata Yldrm Bayezid olmak zere, Osmanl Padiahlarnn iki iip
imemeleri, 276 soruyla ikinci sradayd.
Bunlar, karde katli,
Osmanl devleti'nde hak ve hrriyetler,
Padiahlarn hac meselesi,
Sultn Vahidddin'in vatan hini olup olmad gibi sorular takip

ediyordu.
Tabii ki, bu alanda yaplm benzeri aratrmalar da bizim iin ilham kayna
oldu.
Sonradan karlatmz insanlar da bu istei tekrarlaynca, 700. YIL
MNASEBETYLE 700 SORUDA BLNMEYEN OSMANLI kitabn hazrlamann ve
ok sayda basarak btn muhta ellere ulatrmann milli bir grev olduunu
dndk. Ancak dostlarn ikazyla bunun da fazla kabark olaca, ayrca bu
da yaynlansa dahi, bunlardan 300 sorunun hassasiyetle seilerek
"Bilinmeyen Osmanl" el kitabnn mutlaka neredilmesi gerektii kanaatine
vardk. Yllar nce byle bir eseri telife Ahmed Akgndz olarak baladm.
Ancak bu projenin ok ynl olduunu grnce, deerli meslektam ktisat
Tarihisi Do. Dr. Said ztrk'n de, birikimiyle birlikte, zellikle Drdnc
Blmdeki Osmanl ktisad konularn kaleme alarak bu projeye katlmasn
arzu ettim. Meslektamn Osmanl iktisad tarihi ile ilgili katklar; eserin daha
mkemmel olmas iin kaynaklara mracaat etme ve yazlanlar gzden
geirme gibi yardmlar, byle bir eserin iki imza tarafndan yaynlanmas
imknn dourdu.
ESERDE TAKIP EDLEN GENEL PRENSPLER
nemle ifade edelim ki, bu eser kronolojik anlamda bir tarih eseri deildir.
Mutlak manada bir tarih felsefesi kitab da deildir. Dorudan doruya bir fikir
tarihi eseri de deildir. Hukuk deerlendirmeler her satrnda bulunsa bile, bu
kitap bir Osmanl Hukuk Tarihi de deildir.
Bu eser, tarih, hukuk, kltr, medeniyet ve iktisat tarihi gibi eitli
alanlarda, Osmanl Tarihi ve Devleti ile alakal olarak sorulan veya
baz kesimler tarafndan kasden ortaya atlan sorularn cevaplar
olan bir el kitabdr.
Bu eser; bir Osmanl tarihisinin mstani kalamayaca kadar ele ald baz
konular derinlemesine irdelemekten geri kalmamtr; bir slm
Hukukusunun merak edebilecei kadar hukukun baz uygulamalarna ayrntl
olarak girmitir; bir esnafn ilgi duyaca kadar ilgin sorulara cevaplar
aramtr; bir rencinin okuyaca kadar anlalabilecek bir dille kaleme
alnmtr; bir tarih hocasnn el kitab olarak kullanabilecei kadar
rencilerinin merak ettii ve kendisine sorduu konulan tartmaktadr;
ksaca, her Mslman Osmanl torununun okumaktan uzak kalamayaca
kadar doru tarihi anlatmaya almtr ve nihayet Osmanl tarihine ilgi
duyan yerli ve yabanclar celb edecek kadar bakir mevzular konu edinmitir.
Eserde, bazlarnn belki de fazlalk kabul edebilecei Osmanl Padiahlarnn
hayat hikyelerine de girdik; ancak bu, hem dier sorularn anlalabilmesi

iin zaruri idi ve hem de anlat tarz konuyu bilenleri dahi cezbedecek kadar
farkl oldu.
Niyetimiz, tarihin tashih edilmesidir. Bu tashihi toplumun kahir ekseriyeti
arzulamaktadr. te bu eser, mezkr arzunun meyvesi olmutur.
Her eserin yazar, kaleme ald kitapta vazgeemeyecei baz prensipleri
ortaya kor; slubunu ve muhtevay o prensiplere gre tanzim eder. Elbette ki,
bizim de bu eseri kaleme alrken devaml mracaat ettiimiz vazgeilmez
dsturlarmz ve prensiplerimiz vardr.
Okuyucular hazrlamak asndan, bu prensiplerden bazlarn

zikretmek istiyoruz:
1)
Gnmzde, Osmanl Devleti'ne cephe alan belli mihraklar ve karanlk
gler, kol halinde, en uzun mrl slm Devleti olan Osmanl Devleti'ne
hcum etmektedirler:
Birinci kol, slm'a dmanlklarn aktan ortaya koyamayan ve
bunu Osmanl dmanl ad altnda yrten din ve tarih
dmanlardr.
Bunlar, kusurlaryla birlikte, slm' hayatn btn safhalarnda yaayan ve
yaatmaya alan Osmanl Devleti'ni tenkid etmekle, aktan yapamadklar
slm dmanln bylece yapm oluyorlar.
kinci kol ise, alt yz sene, slm' neretme hizmetindeki Osmanl

Devleti'ne ayak ba olmu, slm' kendi safiyetinden karmaya
alm bir devletin fikir propagandalarna kanan ve tarihimizi tam
bilmeyen baz saf Mslmanlardr.
nc kol ise, Osmanl Devleti'nin btn Mslmanlar kucaklayan
mmet ve Osmanl Milleti anlayna kar kan ve yanl olarak

Osmanl Devleti'ni Trk dman gibi gstermeye alan belli bir
ekiptir. zellikle Ftih'in kapkulu sistemini ve Sokullu gibi baka
rklara mensup Osmanl devlet adamlarn acmaszca tenkit edenler
bu grup iinde yer almaktadrlar.
Her kolun da ellerinde koz olarak kullandklar en nemli
mevzulardan biri, Osmanl padiahlarnn ve Osmanl Devleti'nin,
slm dininin, iki yasa ile alkal hkmlerini hie saymalar ve
ar bir iki mbtels olmalar eklindeki iddiadr.
Harem mevzuu da bu tr iddialarla bezenerek ve sslenerek
vatandan nne karlmak istenmektedir. te bu Kitapta,
zikredilen ekiplerin kasden ortaya attklar iddialar teker teker
aydnla kavuturulacaktr.
2)
Osmanl Devleti, byk bir devlettir. Osmanl Tarihi konusunda kalem
oynatmak da byk bir itir. Byk ilerde sadece kusurlar gren cerbeze ile
hareket edenler, hem aldanr ve hem de aldatrlar.
Cerbezenin an, bir ktl smbllendirerek btn gzelliklere
galip getirmektir.
Bir adamdan bir sene iinde meydana gelen pis kokular bir anda
meydana gelmi gibi hayal ederek o adama bakarsanz, o adam
nazarnzda ok irkin hale der.
te eer cerbeze ile 600 yllk zamanda 20 milyon km2'lik meknda
Osmanl Tarihi iinde dank halde meydana gelen btn ktlkleri
toplar ve o siyah perde ile Osmanlya bakarsanz, o zaman
kapkaranlk bir tarihle karlarsnz.
Cerbeze, btn eitleriyle garip eylerin makinasdr. Gerekten de cerbezeli
bir kn nazarnda btn kinat sevgiyle oynamakta ve glmektedir;
ama ocuunun vefatyla matem tutan bir anann nazarnda umum kinat
hzn iinde alamaktadr. Halbuki ikisi de doru deildir.
Tarih, bir olaylar ve insanlar bahesidir. Sizden biriniz, bir saatliine gezinmek
iin bir baheye girseniz, noksanlardan beri olmak ancak cennet bahelerinin
zelliklerinden olduundan ve her kemale bir noksan kartrmak da bu
dnyann gereklerinden bulunduundan, o bahenin baz kelerinde pis ve
murdar eylere de rastlayabilirsiniz.
Tabi'at bozuk olanlarn, sadece o bahedeki rm ve kokumu eylere
gz taklr. Sanki o bahede baka bir ey yok gibi, hayal ve vehminin de
tahrikiyle baheyi kendi gznde mezbeleye evirir; midesi bulan ve kusar.

Halbuki akl byle bir bak tasvip
edebilir mi? Gzel gren gzel dnr; gzel dnen gzel grr; gzel
gren hayatndan lezzet alr.
te biz, girdiimiz Osmanl tarih bahesinde sadece kirli ve murdar
eylere deil; am ieklere ve kokan gllere de bakacaz.
Makam iin fetva veren Turucuzdelerin yannda Kanuni'ye kar
ekinmeden 'Padiah emriyle n-mer' olan nesne meru' olmaz'
diyerek haykran Ebssuud'dan;
Torlak Kemal ve Mithat Paalarn yannda Molla Fenari'den ve Ahmed
Cevdet Paa'dan;
devleti perian eden Tal'at-Enver-Cemal lsnn yannda Pr
Mehmed Paa ve Kprl Mehmed Paa'dan;
kr krne ilm gelimelere kar gelen Kdzde'lerin yannda
Lagari Hasan elebi ve smail Gelenbev'den de bahsedeceiz
. Biz tokadmz Antranik ile beraber Enver Paa'ya ve Venizeios ile beraber
Said Hlim Paa'ya vurmayacaz.
Nazarmzda vuran da sefildir diyeceiz.
Ksaca tarihimizde grlen menfilikleri bir testi pis su olarak gryoruz. Bir
testi pis su bir denize dklrse, denizi kirletmeyeceine ve hatta kendisinin
de temizleneceine inanyoruz.
3)
Tarihe bak amz, 600 yllk Osmanl tarihinin iyiliklerini de ktlklerini de
grebilecek bir gzlkle olacaktr. Yoksa ktlk bulunmayan hi bir tarih
devri mevcut deildir. yilik taraf bulunmayan tarih devri de yoktur. Tarihe
byle bakanlar, kendileri yanldklar gibi, bakalarn da yanltrlar.
Allah etmesin, byle bak as olanlardan biri bin sene yaayacak olsa,
hayalindekine uymadndan Hz. mer'in idaresini bile tenkit edecektir.
Bu hayalin neticesi olarak, yapc deil, ykc bir nazarla tarihe bakacaktr.
Unutmayacaz ki, tarih boyunca, iyilikleri ktlklerine ve sevaplar

hatalarna ar basanlar, her zaman mafiret ve affa mstahaktrlar. Allah'n
hairdeki adaleti de byle hkmedecektir.
Osmanl Devletini tekil eden fertler ma'sm ve gnahsz deillerdir.
lerinde I. Murad, II. Murad, Ftih, Yavuz ve II. Abdlhamid gibi "veliyyullah"
mertebesinde fertler bulunduu gibi, iki ve benzeri gnahlar irtikb eden
ahslar da bulunabilir.
Osmanl Tarihi boyunca nazar plnda slm'n btn dsturlarnn kabul
edilerek tatbik edildii bir vk'adr. Ancak tatbikatta bu esaslara muhalefet
edenlerin bulunduu da bir vk'adr. Her ikisini de inkr etmek mmkn
deildir.
Her eyde olduu gibi, Osmanl Devleti'nin iyilikleri de vardr,
hatalar da vardr.
Ancak 600 sene boyunca hasenatnn seyyitna ar bast iindir
ki, kader-i lhi bu uzun sre iinde slm'n bayraktarl unvann
onlara ihsan etmitir.
Seyyit hasenatna ar basnca da, bu erefli unvan yine kaderin hkmiyle
ellerinden alnmtr. En kt zamanlarnda bile, deil iki gibi slm'n ak bir
hkmne muhalefet, itihad meselelerde dahi er' hkmlere ri'yet etmek
iin elden gelen gayreti gsterdiklerini, saylar milyonlar bulan ariv belgeleri
isbat etmektedir. Nitekim bir hatt- hmynda Osmanl sultan er'-i erife
balln yle aklyor:
"cmlemizin ba eri'at- mutahharaya balu oldndan kffe-i eral ve
harektmz ana tatbik etmee sa'y eder isek, ol vakit ruhaniyt-
peygamberi dahi honud ve raz olarak Cenab- Hayr'un-nsrn Devlet-i
Aliyyemiz'de fevz nusret tevfikt- samedaniyesine mazhar edeceine
kafa phe yokdur".
4)
Elbette ki tarihe tenkit gzyle de bakacaz. Ancak insan tenkide
sevk eden sebep ya tenkit ettii eye duyduu nefret hissinin
tatminidir; dmann aybn grerek tenkit etmek gibi. Yahut da
tenkit ettii kiiye kar besledii efkatin tatminidir; dostun aybn
grp tenkit etmek gibi.
te zellikle tarih alannda, doru veya yanl olmas muhtemel olan

aleyhteki bir konuda (Yldrm'm intihar etmesi ve iki imesi iddialar , iddiay
kabule meyletmek nefretten ve reddetmek ise efkattendir; ancak lehte olan

bir konuda (Yldrm'n intihar ettiini ve iki itiini reddetmek gibi) kabule
meyletmek efkatten ve reddetmek ise nefrettendir. nemle ifade edelim ki,
tenkide insan sevk eden ey, sadece ve sadece hakka taraftarlk ve gerei
ortaya karmak arzusu olmaldr.
Asrmzda zellikle de Osmanl Tarihi konusunda, en byk
hastalmz, cerbeze ve gurura dayanan tenkittir.
Gerekten de tenkidi, insaf dsturu iletirse, gerei ortaya karr,
berraklatrr; ama gurur ve cerbeze kullanrsa, tarihi tahrip eder ve paralar.
Mesela son zamanlarda piyasaya kan Osmanl Tarihi ile ilgili baz eserler, bu
manada tarihi tahrip vazifesini yapmaktadr. Biz ise, tarihi tahrip etmeyi deil,
tashih ve tamir etmeyi amalyoruz. Biz, ecdadmza dostuz; onun iin nefret
duygusuyla deil; efkat duygusuyla, ama hakkn ortaya kmas iin tenkit
edeceiz.
5)
Son 100 yldr Trkiye'deki yayn organlarnn ounluu, her devirde farkl
kelimeler reterek, Avrupa'nn gzelliklerini bizim ktlklerimizle ve asrlarn
birikimi olan medeniyetin gzel meyvelerini tarihimizdeki baz ahslarn kt
halleriyle mukayese ederek, cerbeze ile tarihimizi irkin gstermektedir.
Hristiyanln mal olmayan medeniyeti tamamen ona mal ederek ve
slmiyetin dman olan geri kalmay slm'a dost gstererek felei ters
evirmeye almaktadr. te biz bu eserle, bu yanl kyaslar dzeltmeye
alacaz.
Halbuki tarihle gnmz mukayese ederken, birbirine benzeyen eyleri
kyaslayp kyaslamadmza dikkat edeceiz. nk ancak birbirine
benzeyenler mukayeseye girerler. Mesela Osmanl'daki saltanat, ancak
Ortaa Avrupa'sndaki Krallk ile mukayese edebilirsiniz;
Osmanl hukuk sistemini, ancak siyahlara ayr ve beyazlara ayr kanunlar
tatbik eden Avrupa kanunlar ile kyaslayabilirsiniz;
Osmanl Haremini ancak beraber olduu yzlerce kadnlarn
heykellerini saraylarnn duvarlarna diktiren Avusturya krallarnn
hayatyla kyaslarsanz, o zaman doru sonulara varabilirsiniz.
Eer Avrupa'ya ok iddetli bir ballk ve kendi milletinin tarihine ise derin bir
nefret duygusuyla, Avrupa'nn n-meru veledi gibi davranrsanz, o zaman,
tahrip fikri ve aldatc cerbeze ile, gemiine isyan eden bir hicivci; ecdadna
iftira eden bir mfteri ve kendi milletinin haysiyetini yerle bir eden hayrsz bir
evlat olursunuz.
Artk byle davranan kalemlerde, gurur ve benliin de etkisiyle, milletine kar

dinen ve aklen mkellef olduu efkat hissi yerine tahkir duygusu; sevgi
yerine nefret; benimsemek yerine hafife almak; sayg yerine gemiini cahil
gstermek; merhamet yerine bbrlenmek ve nihayet hamiyet yerine
aslszlk ve soysuzluk almetleri grlmeye balar. Maalesef her gn
misllerini basnda grmek mmkn olan bu tip kalemler, Paris'te gayr-
meru elence aleminde plak bir kadnn giydii elbiseyi verler; tarihe altn
sayfalar yazdrm olan muhterem bir hocann veya kd'nin elbisesini
yererler.
nemle ifade edelim ki, tarihine ve dinine taraftarlk iinde olanlara
mutaassp tabiriyle hcum eden bu eit Avrupa kselisleri, kendi
mesleklerinde, en az tenkit ettikleri dindar ve vatanperver kalemlerin yz kat
kadar mutaassptrlar. Bunlarn Shakespeare'i verken yaptklar arlklar,
tarihini ve dinini seven insanlar Abdlkadir-i Geylani veya Ftih Sultn
Mehmed hakknda yapsalar, herhalde bu eit kalemler tarafndan tekfir bile
edilirler.
te bu kitab kaleme alrken, son zamanlarda ar derecede artan bu tarih
yobazln da nazara alacaz ve onlar gibi davranmamaya alacaz.
Kitabmz Drt Blmden teekkl edecektir. Birinci Blmde,
Osmanl Devleti'nin Siyasi Tarihi ile ilgili nemli sorulara ve
cevaplarna yer vereceiz. Ancak her Padiah ile ilgili, oka sorulan
sorular, hukuk veya iktisad ilgilendirse dahi, bu ksmda
cevaplandracaz.
Mesela, Ftih'i anlatrken Kanunnmesinde yer alan karde katlini
ve Yavuz'u anlatrken ona isnad edilen Krt Katliam iddiasn
cevaplandrmadan gemeyeceiz.
kinci Blmde, Osmanl Devleti'nde Sosyal Hayat ve Haremle ilgili
sorular cevaplandracaz.
nc Blmde, Osmanl Hukuk Sistemi ve Devlet Tekilt ile
alakal meseleleri inceleyeceiz.
Son ve Drdnc Blmde ise, Osmanl ktisad ve Mali Hukuku ile ilgili baz
sorularn cevaplarn zikr edeceiz.
Maalesef, bu drt alanda da, bize ulaan sorulara, yerimizin darl sebebiyle,
istediimiz gibi yer veremedik. Ancak bir ey tamamen elde edilemezse,
tamamen de terk edilmemeli dedik ve bu kadarla yetinmek mecburiyetinde
kaldk.
Allah mr verirse, btn sorulan kapsayacak bir eseri, 700 Soruda
Bilinmeyen Osmanl ad altnda ve iki cilt halinde resimler ve belgelerle
birlikte yaynlamak istiyoruz.
Yeniden gzden geirdiimiz bu yeni baskda, birinci basknn baz maddi
hatalarn ve iml hatalarn tesbit ettik ve tashih eyledik. Btn titizliimize
ramen, hatalardan kurtulamadmz grdk. Ancak okuyuculardan gelen

yapc tenkitler de, bizim iin evk ve ak kayna oldu. Bunlardan zellikle u
tenkitleri zikretmekte yarar vardr:
1) Padiahlarn kendi cariyeleriyle evlilikleri, nikh akdinin
sonularn dourmadndan, drt kadnla evlenme snrna da mani
tekil etmeyeceine dair olan tavzh tenkit bizim iin birinci
derecede nem arz etmektedir. Ancak hr kadn zerine cariye
evlenilmesini. Maliki hukukular caiz grmektedirler.
2) Yavuz'un kpesinin ii mezhebindeki insanlarla lfet olsun diye
taklm olmas gr biraz zorlamal bir yorum gibi geliyor bizlere.
3) Maalesef Gazi Osman Paa'y esir yerine ehid diye zikretmemiz
mutlaka tashih edilmesi gereken bir maddi hata. Binba erkez
Hasan ile alakal hata da buna benzemektedir.
4) II. Sleyman'n babas olarak I. brahim yerine I. Ahmed'in
zikredilmesi de nemli bir maddi hatadr.
Bunun dndaki hatalar, iml hatalar olmaktan teye gitmiyorlar. Bunlar da
mmkn mertebe tashih eyledik. Bylesine konu younluu bulunan 528
sayfalk bir eserde, bu tr hatalar ister istemez oluyor. Okuyuculardan gelecek
yeni tenkitleri nazara alarak bu tr hatalar tashih etmeye hazr olduumuzu
hemen ilan edelim.
Eserin sacsyla solcusuyla, dindar ile dindar olmayan ile, siyasetisi ile
memuru ile, rencisi ile retim yesi ile, Cumhuriyet ile Osmanl'nn ayn
milletin eserleri olmalar noktasnda bir kpr vazifesi grd yolunda,
herkesim tarafndan tasvip edilmesi, bu gayeyi birinci hedef kabul eden
mellifleri memnun etmitir. Ayrca Osmanl Devletinde insanlar yakld m?
Osmanl sadrazamlar hep ldrld m? gibi gncel konularn da mutlaka bu
eserde yer almas gerektii konusunda ittifak hasl olmutur. nallah
gelecek basklarda bunu da yapacaz.
Bu eseri okuyuculara sunarken, eserin bu hale gelmesine vesile olan
insanlara teekkr etmeyi vazife addediyoruz. Bunlarn banda eseri
okuyarak kymetli fikirlerini beyan eden Eim Saime Belks Akgndz
Hanmefendiye; olum Emrullah Akgndz'e; deerli bym
Vahdet Ylmaz Aabeye; deerli kardeim Mustafa Karaman Bey'e;
teknik meselelerde bize yardm eden Osmanl Aratrmalar Vakf
Mdr Mehmed Emin ahin Bey'e; maddi desteklerini esirgemeyen
herkese ve Vakfmzn Mtevelli Heyetine teekkr ediyor;
muvaffakiyet Allah'dan olduuna gnlden inanyoruz.
15.08.1999
Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ
NDEKLER
NEDEN "BLNMEYEN
OSMANLI"?................................................................3
SORULAR NASIL TESBT
EDLD?.................................................................4
ESERDE TAKP EDLEN GENEL
PRENSPLER..................................................4
NDEKLER....................................................................................
............9
BRNC BLM OSMANLI DEVLET'NN SYAS TARH
I- OSMANLI DEVLET'NN KURULUU VE OSMAN BEY
DEVR......................23
1. Osmanl Devleti, Bizans'n bir kopyas mdr? Bizans devlet
messeselerinin Osmanl devlet
messeselerine etkisi var
mdr?.......................................................................................23
2. Osmanl Devleti'nde sava esas mdr? Bu devlet harp ile mi
gelimitir? Byle bir anlay
slm'n manasna uygun mudur? Osmanl fetih politikasnn hukuk
esaslar nelerdir?.............26
3. 1999 yl neden Osmanl Devleti'nin 700. Yldnmdr?
Osmanl Devleti'nin 1299 ylnda
kurulduu kesin
midir?..............................................................................................
......28
4. Osmanllarn eceresi (soy aac) ile ilgili ksaca bilgi verebilir
misiniz? Osmanl'larn Trk
olmadklar sylentileri ve Erturul Gz'nin babasnn Sleyman ah
m yoksa Gndz Alp mi olduuna dair gr ayrlklar konusunda
neler biliyoruz?....................................................29
5. Osmanllar, 400 atl diye ifade edilen kk bir airet olmalarna
ramen, Koca Bizans'a kar,
Karamanoullar ve Germiyanoullan gibi byk Anadolu beylikleri
varken nasl kar koyup cihan devleti haline geldiler? Airetten
cihan devletinin kmasn ne ile izah edebiliriz?............31
6. Osmanllarn kurulu ve gelimesinde, zellikle VVittek'in
zerinde durduu maneviyt erenlerinin yani Gziyn- Rum,
hiyn- Rum, Bcyn- Rum ve Abdaln- Rum'un etkilen hakknda
neler
biliyoruz?.........................................................................................
........34
7. Osman Bey hakknda zet bilgi verir misiniz? Ka hanm, ka
ocuu vard ve zamannda
mevcut olan byk limler kimlerdi? Osmanl topraklan onun
zamannda ne kadar byd?.....36
8. Osmanl Devleti'nde ilk karde katli olaynn Osman Bey'in
amcas Dndar' ldrmesiyle
balad sylenmektedir. zellikle bu olay aklar
msnz?..................................................37
9. Osmanl Devleti'nin manev kurucularndan olan ve kzn Osman
Bey ile evlendiren eyh Edebal
kimdir?............................................................................................
..............................38
II-ORHAN BEY
ZAMANI..............................................................................39
;. 10. Sultn Orhan' ksaca anlatr msnz? ocuklar,
hanmlar ve onun zamannda Osmanl Devleti'nin genileme
boyutlar, hem toprak ve hem de devlet tekilt asndan durumu
..
hakknda ksa bilgiler verir
misiniz?...................................................................................39
11. Sultn Orhan, neden Osmanl Devleti'nin gerek kurucusu olarak
kabul edilmektedir? Bata ilk Osmanl akesinin bastrlmas olmak
zere, imza att ilklerden bazlar nelerdir?..................41
III- SULTN MURD HDVENDGR
DEVR..............................................42
''' 12. Sultn I. Murd', ocuklarn, hanmlarn ve
zamannda Osmanl Devleti'nin genileme
alanlarn ksaca aklar
msnz?........................................................................................4
2
"'" 13. Devirme sistemi nedir? Hristiyan ailelerin ocuklar zorla
ve zulmle mi alnmtr?................44
10
14. Penik Olanlar ne demektir? Osmanl Devleti, Acemi
Ocaklarnda kimleri ne hakla toplamtr? Kanunla m yoksa keyf
mi yapmtr?..............................................................44
15. Devirme Usl nereden ve neden kmtr? ocuklar zorla m
annelerinden alnmtr?...........45
16. Devirme usul nasld? Acemi Olanlar nasl yetitiriliyordu ve
bu dzen nasl bozuldu?..........46
17. Yenierileri, bunlarn Aalarn Ve Merkezdeki Asker Tekilt
yani Kap Kulu Ocaklarn ksaca zetler misiniz? slm Hukuku
asndan bunlarn izahn nasl yaparsnz?..............................48
18. Hac Bekta- Veli kimdir ve Bektailik
nedir?......................................................................50
19. Yenieri tekiltna neden Tife-i Bektaiye ve aalarna da
neden Aayn- Bektaiyn denilmitir? Osmanl yenieri tekilt
Bektai midir?...........................................................51
20. Osmanl Devleti'nin Yavuz'a kadarki kurulu yllarnda Bektai ve
Alev geleneine bal olduu, Abdaln- Rum'un Bektai Babalar ve
Alev Dedelerinden ibaret bulunduu iddia edilmektedir. Bu iddiann
asl var
mdr?..............................................................................................
..53
IV-YILDIRIM BYEZD
DEVR....................................................................55
21. Osmanl Padiahlar arasnda hakknda en ok dedikodu bulunan
Yldrm Byezid'in ahsiyeti, ocuklar, dneminde Osmanl
Devleti'nin durumu ile ilgili ksa bilgiler verir misiniz?................55

22. Osmanl Padiahlarndan ikiye mbtel olanlar bulunduu ve
hatta Saray'da gayr-i meru elence sofralar dzenledikleri
sylenmektedir. Bunlar hakknda ne dersiniz?........................57
23. Yldrm Byezid'in iki itii ve bu yzden Molla Fenari
tarafndan ahitliinin reddedildii sylenmektedir. Btn bu iddialar
doru mudur?................................................................59
24. Yldrm Byezid'in intihar ettii sylenmektedir. Halbuki intihar
dinimizde haram deil midir? ...60
V-FETRET
DEVR........................................................................................62
25. Fetret Devri ne
demektir?........................................................................................
.........62
26. Sleyman elebi kimdir (Emir Sleyman = I.
Sleyman)?....................................................62
27. Sultn Musa elebi
kimdir?............................................................................................
...63
28. I. Mehmed elebi kimdir ve neden Osmanl Devleti'nin ikinci
kurucusu kabul edilmektedir?.......63
29. eyh Bedreddin kimdir? Bir alev eyhi mi yoksa ilk komnist
midir? slm'a aykr grleri bulunan Varidat adl eserin mellifi
olduu doru mudur?....................................................65
VI- SULTN II. MURD
DEVR....................................................................68
30. Ftih'in babas Sultn II. Murd kimdir? ocuklar ve mehur
devlet adamlar kimlerdir?..........68
31. Sultn Murd'n kendisi sa iken iki defa olunu tahta
geirmesinin sebebi nedir? Bir ksm evrelerin iddia ettii gibi
Manisa'ya elenceye mi ekilmitir? Hac Bayram- Veli'yi
sorgulamak iin huzuruna ard ve sorgulad iddias doru
mudur?................................69
32. II. Murd'n Trke'ye ve Trk kltrne de byk hizmetleri
olduu sylenmektedir. Bu doru
mudur?............................................................................................
..............................70
VII- OSMANLI DEVLET'NN YKSEL VE FTH SULTN MEHMED
DEVR71
33. Osmanl Devleti'nin ykseli sebeplen
nelerdir?...................................................................71
34. Ftih Sultn Mehmed'i bize ksaca tantr msnz? ocuklarn ve
onun zamannda Osmanl Devleti'nin ulat snrlar zetler
misiniz?.........................................................................75
35. Ftih Kanunnmesi'nin sahte olduu ve dmanlar
tarafndan ona isnad edildii sylenmektedir. Bu iddia doru
mudur?.............................................................................76
36. Osmanl Devleti'nde karde katli, baz tarihiler tarafndan
vahet ve saltanat uruna insan katliam olarak anlatlmaktadr.
Karde Katli meselesinin Kanunnmedeki dayana olan madde
nasldr?..........................................................................................
....................80
37. Karde katli meselesinin erl dayana var
mdr?...............................................................80
38. Bir ksm tarihiler, bu uygulamalarn devlet siyseti asndan
hakl ynleri bulunduunu iddia etmektedirler. Bu ne
demektir?........................................................................................
84
39. Karde katli ile ilgili kanun hkm er'-i erife uygun olsa bile
tatbikat, nazariyata uygun ;,-,
yrm
mdr?............................................................................................
................85
40. Ftih Sultn Mehmed'in kardei Ahmed'i katlettii
41. Sultn Ftih'in kendi kan kaldrd ve slm'a aykr
42. Ftih Sultn Mehmed'in H iddialar doru mudur?..,.
43. Ftih Sultn Mehmed'in a yazarlarca sylenmektedir,
44. Ftih Sultn Mehmed zehir, Bu doru mu?...................
45. Ftih bata olmak zere resimlerini yaptrdklar, astrdn
duyuyoru ilgili ser hkmlerle
46. Ftih Sultn Mert Trk asll bir aile
47. Ulubatl Hasan olay |
48. stanbul'un fethi ! var. Bu iddialar ti
49. Ftih'in iki itii vJ neler sylenebilir?...,
50. olan kavram kul edilmektedir. Hattsj srlmektedir. Baz I
meselenin asl ve e
51. O zaman, Osmanl C
52. Ftih Sultn Mehrr zere, Hristiyanlara j stanbul'u yakp ykl
53. Ftih Sultn Mehmed*
54. Baz yazarlarn i Kanunnmelerde vj tabirleri nasl a
55. Osmanl Padlj! mudur?................i
56. Hr kadnlar yaamalarnn Jtrt 1
57. stifr Hakk veylj
58. Ftih dneminde Cariyelerle ali ( Osmanl Sarayn)
59. Ftih devrinden I aristokrat t aleyhinde temizledii
60. Ftih : babasnn bu
61. Dnyann i sylenmek! yrtlmujtur?"
vni- n.
62. Sultn II. I Devleti* u
63. II. I iddiann ti
BLNMEYEN OSMANLI
11
40. Ftih Sultn Mehmed'in kendi Kanunnmesinin ilgili maddesini
uygulayarak kk yataki kardei Ahmed'i katlettii
sylenmektedir. Bunu nasl izah ediyorsunuz?................................88
41. Sultn Ftih'in kendi kanunnamelerini hazrlatarak, zellikle
slm ceza hukuku hkmlerini kaldrd ve slm'a aykr kanunlar
yapt sylenmektedir. Bu doru mudur?.......................89
42. Ftih Sultn Mehmed'in Hristiyanla meylettii ve Papa ile
mektuplat sylenmektedir. Bu iddialar doru
mudur?............................................................................................
.........90
43. Ftih Sultn Mehmed'in annesi kimdir? Hristiyan mdr? Ftih'e
de Hristiyanl alad baz yazarlarca sylenmektedir. Meselenin
esas nedir?..............................................................93
44. Ftih Sultn Mehmed zehirlendi mi? Onu zehirleyen Yakub
Paa'nn Yahudi olduu syleniyor. Bu doru
mu?.................................................................................................
................94
45. Ftih bata olmak zere baz Osmanl Padiahlarnn yurt
dndan ressamlar getirterek resimlerini yaptrdklarn ve hatta
II. Mahmd'un kendi resimlerini devlet dairelerine
.;
astrdn duyuyoruz. Bunlar doru mudur? Eer doru ise,
slm Hukukunda resim yasa ile
ilgili er' hkmlerle nasl
badatrrsnz?........................................................................95
46. Ftih Sultn Mehmed'in andarl Halil Paa'y idam ettirmesi
doru mudur ve sebebi nedir? Trk asll bir aileden gelmesi katlinde
bir sebep olabilir mi?.................................................97
47. Ulubatl Hasan olay bir efsane
midir?.................................................................................98
48. stanbul'un fethi srasnda gemilerin karadan yrtldnn
doru olmadn syleyenler var. Bu iddialar hakknda kaynaklar ne
sylemektedir?........................................................99
49. Ftih'in iki itii ve bunu tevik eder mahiyette iirler yazd
iddia edilmektedir. Bu konuda neler
sylenebilir?....................................................................................
.....................100
50. olan kavram kullanlarak baz Osmanl Padiahlarnn cins
sapk ve olanc olduklar iddia edilmektedir. Hatta Ftih Sultn
Mehmed'in bile bu konuda namuslu davranmad ileri
srlmektedir. Baz Rum tarihilerinin de bu manada bir ksm
isnadlar bulunmaktadr. Bu meselenin asl ve esas
nedir?.........................................................................................10
1
51. O zaman, Osmanl Devlet tekilatndaki i olan messesesini
ksaca anlatr msnz?.............104
52. Ftih Sultn Mehmed'in stanbul'u kl gcyle ald, bata
Ayasofya'y camiye evirme olmak zere, Hristiyanlara ait
mabedleri yok ettii, ehirde katliam yapt ve en nemlisi de
stanbul'u yakp ykt sylenmektedir. Bunlar doru
mudur?............................................106
53. Ftih Sultn Mehmed'in Hurfleri koruduuna dair iddialar var.
Bu iddialarn asl nedir?.........108
54. Baz yazarlarn iddia ettikleri gibi, Osmanl Padiahlar
gerekten Trk'e svmler midir? Kanunnmelerde veya baz tarih
kitaplarnda yer alan "Etrk- b idrk = draksiz Trkler" tabirleri
nasl
aklanabilir?...................................................................................
..........109
55. Osmanl Padiahlar, Ftih'den itibaren hep cariyelerle mi

evlenmilerdir? stisnalar yok
mudur?............................................................................................
............................111
56. Hr kadnlar varken cariyelerle evlenmek dinen caiz midir?
Ayrca Cariyelerle nikhsz yaamalarnn er' dayana
nedir?.................................................................................112
57. stifr Hakk veya teserr denilen criye ile yaamann hukuk
stats ve snrlar nelerdir?.... 114
58. Ftih dneminden itibaren Osmanl Padiahlar hr kadnlarla
evlenmeyi neden terk etmi ve Cariyelerle aile hayat yaamay
neden tercih etmilerdir? Bylece Trk olmayan unsurlar Osmanl
Sarayna girme frsat elde ederek Trkler dlanmam
mdr?................................115
59. Ftih devrinden itibaren Osmanl devlet tekiltnda "devirme
ve mhtediler partisi" ile "Trk aristokrat partisi" arasnda tam bir
mcadele yaandn; Ftih'in daima Trk aristokrasisinin aleyhinde
yetkilerini kullandn ve dnme asll paalarn devletteki
Trk unsurlar temizlediini ileri sren yazarlar var. Bu iddialar
doru mudur?..........................................116
60. Ftih Sultn Mehmed'in baz vakflar iptal ettii ve ancak olu
II. Byezid Sultn olunca babasnn bu tasarruflarn iptal yoluna
gittii sylenmektedir. Bunun asl nedir?...................117
61. Dnyann ilk tapu kanununun Osmanl Devleti tarafndan
Ftih zamannda hazrland sylenmektedir. Bu iddia doru
mudur? Osmanl Devleti'nde tapu-kadastro ilemleri nasl
yrtlmtr?................................................................................
.............................119
VIII- II. BYEZD
DEVR..........................................................................120
62. Sultn II. Byezid kimdir? ocuklarn, mehur devlet adamlarn
ve onun zamannda Osmanl Devleti'nin ulat snrlar ksaca
zetler misiniz?.............................................................120
63. II. Byezid'in, olu Yavuz tarafndan zehirlenerek ldrld
iddia edilmektedir. Byle bir iddiann asl var
mdr?..............................................................................................
.....122
12
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN 0
64. Osmanl Hukukunda afyon, esrar ve kokain yasak mdr? II.
Byezid'in genliinde esrar ve benzeri keyif verici maddeleri
kulland ve iki itii doru mudur?.....................................123
65. II. Byezid'in hlim ve selim bir adam olduu ve devleti idare
edemedii sylenmektedir. Gerekten yle
midir?..............................................................................................
......125
66. II. Byezid dneminde dnyann ilk Standartlar Kanunu, ilk
Belediye Kanunlar, ilk Tketiciyi Koruma Kanunlar ve ilk Gda
Nizmnmeleri hazrland sylenmektedir. Bu kanunlardan baz
rnek maddeler zikrederek anlatabilir

misiniz?..................................................................125
67. Sultn Cem olaynn esas
nedir?.....................................................................................127
68. 1492'de yklan Endls Emevi Devleti'ne Osmanl Devleti neden
sahip kmamtr? kmsa neler
yapmtr?.......................................................................................
.....................128
69. II. Byezid dneminde, spanya ve Portekiz'deki Katolik
devletler tarafndan katliama ve srgne maruz braklan Yahudilerin
Osmanl topraklarna yerlemeleri nasl olmutur?.........129
70. Erdebil eyhleri'nin torunu bulunan eyh Cneyd, olu eyh
Haydar ve bunlarn halifelerinden olan ah Kulu isyanlarn nasl
aklarsnz? Bunlarn evld- Resul olduklar da iddia
edilmektedir. Halbuki ilk Alev isyann kartan ve Anadolu'yu
iiletirmeye alanlarn bunlar olduklar sylenmektedir. ah smail
fitnesi nasl balamtr?.............................................130
;
71. Molla Ltfi kimdir? Osmanl limlerinin akla nem verdii
iin bu limi zndklkla sulayarak
idama mahkm ettirdikleri doru
mudur?.........................................................................132
IX- YAVUZ SULTN SELM
DEVR..............................................................133
72. Yavuz Sultn Selim'i ksaca bize tantabilir misiniz? Ailesi, en
nemli devlet adamlar ve Osmanl Devleti'nin onun zamannda
ulat snrlar hakknda ksa bilgiler verebilir misiniz?... 133
73. Yavuz Sultn Selim'in Alev katliam yapt sylenmektedir. Bu
doru mudur?......................135
;
74. Yavuz'un mceddid olduu sylenmektedir. Mceddid ne
demektir ve bu iddia doru mudur?. 137
75. Yavuz'un Krtleri katliama tabi tuttuu ve hatta onlar hakknda
aza alnmayacak ifadelerle dolu olan bir drtl olduu doru
mudur?.....................................................................138
76. Yavuz Sultn Selim'in Douda bamsz baz kk Krt
Devletlerine msaade ettii ve asrlarca bu devletlerin varln
srdrd iddia edilmektedir. Osmanl Devleti'nin Douda kurduu
idare tarz nasld ve bu iddialar doru
muydu?.....................................................141
77. Osmanl Padiahlar, Yavuz'un Msr' fethetmesinden itibaren
halife unvann kazanmlar mdr? Dinen bu mmkn mdr? ayet
mmknse, Osmanl Padiahlar halife unvann kullanmlar
mdr?..............................................................................................
..........142
78. Osmanl Devleti'nin Araplar zorla hkimiyeti altna ald
ve onlar smrd iddia edilmektedir. Bu iddialarn asl ve
esas var mdr?............................................................144
79. Yavuz'un am ve Msr' fethedeceine dair baz kitabelerden ve
hatta Muhyiddin-i Arab'ye ait bir Risaleden bahsedilmektedir. Bunlar
doru mudur?........................................................146
80. Yavuz Sultn Selim'in sol kulanda kpe bulunan bir resmi
mevcuttur. Bu doru mudur?......147

81. Yavuz'un pala byklarnn Hz. Peygamber'in snnetine uymad
sylenmektedir? Dorusu
nedir?..............................................................................................
............................148
X- KANUN SULTN SLEYMAN
DEVR.....................................................148
82. Kanuni Sultn Sleyman ve devrini ksaca anlatr
msnz?..................................................148
83. Kanun Sultn Sleyman'a Kanun denmesinin sebebi nedir? Baz
kimseler, er'-i erifi terk ederek Avrupa'dan kanunlar almasndan
dolay bu isimle yd edildiini sylemektedirler. Bu iddiann asl
nedir?..............................................................................................
..........152
84. Kanuni zamannda ve dier dnemlerde Osmanl Devleti'nin
resm-i hamr adyla araptan vergi aldn ve hatta bazan meyhane
resminin de alndn gryoruz. Acaba iki caiz mi grlmektedir ki,
bu eit resimler alnmaktadr? Baz kimselerin Kanuni'ye isnad ettii
iki
1
itii iddias doru
mudur?............................................................................................
.153
85. Kanuni dneminde dzenlenen ingene Sanca
Kanunnmesinde "gayr-i meru i yapan ingene kadnlarndan
kesim ad altnda vergi alnd" ifade edilmektedir. Bu doru mudur
ve slama gre nasl izah
olunabilir?....................................................................................15
4
86. Kanuni Sultn Sleyman'n, olu ehzade Mustafa'y, Hrrem
Sultn'n tahrikiyle haksz olarak ldrd ve bunun Osmanl
Devleti'nin tarihinde kt bir dnm noktas olduu
sylenmektedir. Bu meseleyi zetler
misiniz?...................................................................155
SULTANI 90.SMS
ma
i92. El
v
93. S l
94. i, *
mi
95 II! I
( 96. S
XIII- SUtfi
tsnf
o.
XN-5
xv- san
BLNMEYEN OSMANLI
13
87. Piri Reis Neden

Katledildi?.......................................................................................
.......157
88. Mimar Sinan'n Ermeni olduu sylenmektedir. Mimar Sinan
kimdir?....................................159
89. Dnyann ilk evre Nizmnmesinin Kanuni zamannda
hazrland doru mudur?................160
XI- SULTN II. SELM DEVR (DURAKLAMA ARETLER
BALIYOR).......161
90. Sar Selim diye de bilinen II. Selim'le alakal ksaca bilgi verir
misiniz? Hanmlar ve ocuklar kimlerdir? Zamanndaki devlet
bykleri ve devletin ulat snrlar hakknda ksaca aklama yapar
msnz?...........................................................................................
...................161
91. Sar Selim'in hayatnn dier Osmanl Padiahlar gibi istikametli
olmad ve bu yzden de Osmanl Devleti'nin duraklama yllarnn
bunun zamannda balad iddia edilmektedir. Bu doru
mudur?............................................................................................
..................163
XII- SULTN III. MURD
DEVR...............................................................164
92. III. Murd, ahsiyeti, devrindeki olaylar ve nemli devlet ve ilim
adamlar hakknda ksaca bilgi verir
misiniz?...........................................................................................
.....................164
93. Sultn III. Murd'n aile hayat aleyhinde ok eyler duyuyor ve
zamannda devleti kadnlarn
" :idare ettiini baz eserlerden okuyoruz. Bunlarda hakikat
pay var mdr?.............................167
94. III. Murd'n ve olu III. Mehmed'in ma'sum kardelerini
ldrmeleri, slm Hukuku asndan izah edilebilir
mi?..................................................................................................
........169
. 95. III. Murad zamannda Astronom Takyyuddin tarafndan
yaplan stanbul Rasad-hnesi'nin
Osmanl eyhlislm Kd-zde emseddin Ahmed Efendi tarafndan
yktrldg doru mudur?169
96. Sokullu Mehmed Paa kimdir?
Devirme olduu ve Trk dmanl yapt doru mudur?......171
XIII- SULTN III. MEHMED
DEVR............................................................172
97. Sultn III. Mehmed, aile hayat ve zamannda Osmanl Devleti'nin
ulat snrlar hakknda ksaca bilgi verebilir
misiniz?..........................................................................................
172
98. Celli isyanlar hakknda zetle bilgi verebilir misiniz? Sizce
bunlarn sebepleri nelerdir?.........174
99. III. Mehmed devrindeki belli bal Celli isyanlarn anlatr
msnz?......................................175
100. Kuyucu Murd Paa kimdir? Neden Osmanl tarihinde
zulmn kt misli olarak
gsterilmektedir?.............................................................................
.............................176
101. Caalolu (Cigala-zde) Sinan Paa'nn dnme ve hin olduu
ve Celli isyanlarna onun sebep olduu eklinde iddialar var. Bunlar
doru mudur?...................................................177
XIV- SULTN I. AHMED
DEVR..................................................................178
102. I. Ahmed, ailesi ve zamanndaki nemli hadiseler hakknda
ksaca bilgi verir misiniz?...........178
XV- SULTN I. MUSTAFA
DEVR................................................................180
103. Sultn I. Mustafa'nn zamann ksaca zetler misiniz? Tamamen
akl hastas olduu doru
mudur?............................................................................................
............................180
XVI- SULTN II. OSMAN (GEN OSMAN)
DEVR.......................................181
104. Hile-i Osmaniye ad verilen Gen Osman olayn ksaca zetler
misiniz?.............................181
'
105. Osmanl Padiahlar neden hacca gitmemilerdir? Gen
Osman'n ldrlmesinde hacca
gitmek istemesinin rol var
mdr?..................................................................................182
XVII- SULTN IV. MURAD
DEVR..............................................................184
c
106. Sultn IV. Murd kimdir? Hakknda ok dedikodu yaplan
bu Padiahla ilgili biraz ayrntl bilgi
verebilir
misiniz?...........................................................................................
................184
14
BLNMEYEN OSMANLI
8UNI
107. IV. Murad'n ahsiyeti hakknda farkl dedikodular
yaylmaktadr. Konuyu zetler misiniz?.....187
108. IV. Murad'n cins sapk olduuna dair iddialar hakknda ne
dersiniz?..................................189
109. IV. Murad'n sefh ve ikici olduuna dair iddialar hakknda ne
dersiniz?..............................190
110. IV. Murad devri eyhlislmlarna da dil uzatlmaktadr. Acaba
ileri srlen iddialar doru
.
mudur?............................................................................................
............................191
111. IV. Murad'n kendi dneminde uma denemeleri yapan
Hezarfen Ahmed elebi'yi idam ettirdii sylenmektedir. Acaba
doru mudur?..................................................................192
112. Fzenin kifi kabul edilen Lagar veya Lagr Hasan elebi'nin
de idam edildii veya eyhlislm Yahya Efendi tarafndan
engellendii sylenmektedir. Bu da doru mudur?........192
XVIII- SULTN I. BRAHM

DEVR............................................................193
113. Sultn I. brahim, ahsiyeti ve zamanndaki nemli olaylar
zetler misiniz?........................193
114. I. brahim'e Deli brahim denmektedir. Gerekten deli
midir?............................................195
115. Sultn brahim devrinin tam zevk safa devri olduu ve bunda
da Telli Haseki bata olmak zere Saray Kadnlarnn rol olduu
sylenmektedir. Bunlar doru mudur?.........................196
XIX- OSMANLI DEVLETNN DURAKLAMAYA BALAMASI VE SULTN IV.
MEHMED
DEVR..................................................................................197
116. IV. Mehmed, ahsiyeti, ailesi ve dnemindeki mhim olaylar
hakknda bilgi verir misiniz?.....197
117. IV. Mehmed'in 7 yanda halife unvan ile bulunan padiahla
getirilmesi slm Hukukuna gre caiz
midir?..............................................................................................
..............200
'
118. II. Osman'dan itibaren Osmanl idaresinde kadnlar
saltanatnn balad ve bunun ban da
Ksem Sultn'n ektii sylenmektedir. Bu iddialarn asl
nedir?.........................................201
119. IV. Mehmed'in annesi Turhan Sultn'n devleti tek bana idare
ettii sylenmektedir. Bu da doru
mudur?............................................................................................
..................202
120. 1683 Eyllnde meydana gelen Viyana Bozgununun sebepleri
neler olabilir? Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn kabahati var
mdr?...............................................................................203
XX- SULTN II. SLEYMAN
DEVR............................................................204
121. II. Sleyman'n ahsiyeti, ailesi ve zamannda Osmanl
Devleti'nin siyasi ve coraf durumu hakknda ksaca bilgi verir
misiniz?..................................................................................204
XXI- SULTN II. AHMED
DEVR................................................................205
122. II. Ahmed, ahsiyeti, ailesi ve zamannda Osmanl Devleti'nin
maruz kald nemli hadiseler hakknda ksaca bilgi verir
misiniz?..................................................................................205
XXII- SULTN II. MUSTAFA
DEVR...........................................................206
123. Sultn II. Mustafa, ailesi ve zamannda Osmanl Devleti'nin
durumu hakknda zet bilgi verir
misiniz?...........................................................................................
............................206
XXIII- SULTN III. AHMED DEVR (LALE
DEVR).....................................208
124. III. Ahmed, ahsiyeti, aile hayat ve zamanndaki nemli olaylar
hakknda ksa bilgiler verebilir
misiniz?...........................................................................................
................208
s 125. Baltac Mehmed Paa'nn Rus arnn kars Katerina ile gayr-i
meru hayat yaayarak Osmanl ordusunu satt ve bylece Prut
Zaferi'nin Osmanl Devleti'nin aleyhine gelitii sylenmektedir. Bu
olayn asl
nedir?...............................................................................210
126. Matbaa neden Osmanl Devleti'ne 1727 ylnda yani Avrupa'dan
272 yl sonra gelebilmitir? Bu durum, Osmanl Devleti'nin
teknolojiye kar gelmesi demek deil midir?........................212
127. Lale Devrinde yaplan elenceler nelerdir ve gayr-i meru
elenceler var mdr?..................214
!28l*i
XXIV- StT/
1 1,1
inak
XXV- SULTA 131.1
XXIX-SIS
Ki I
m-1
TN
tDJ^ OSMANU
15
128. Lale devrinde sadece keyif ve elence mi yaplmtr? Fikir ve
kltr hayatna ynelik bir ey yaplmam
mdr?..............................................................................................
...........216
129. Patrona Halil isyannn mahiyeti nedir ve neden kmtr? Lale
devri ile ilgisi var mdr?........217
XXIV- SULTN I. MAHMUD
DEVR.............................................................218
130. I. Mahmd, ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar
hakknda ksaca bilgi verir
misiniz?...........................................................................................
............................218
XXV- SULTN III. OSMAN
DEVR..............................................................220
131. III. Sultn Osman kimdir? Ailesi ve devrindeki nemli olaylar
hakknda ksaca bilgi verir
misiniz?...........................................................................................
............................220
XXVI- OSMANLI DEVLETNN GERLEMEYE BALAMASI; SULTN
III. MUSTAFA
DEVR.................................................................................220
132. III. Mustafa, ailesi ve dneminde meydana gelen nemli
olaylar hakknda ksaca bilgi verebilir
misiniz?...........................................................................................
................220
XXVII- SULTN I. ABDLHAMD
DEVR....................................................222
133. I. Abdlhamid Hn, ailesi ve devrindeki olaylar ksaca zetler
misiniz?...............................222
134. Kaynarca Mu'hedesi, neden Osmanl Devleti asndan bu
kadar aleyhte yorumlanmaktadr?224
XXVIII- SULTN III. SELM
DEVR...........................................................224
135. III. Selim, ailesi ve zamannda meydana gelen olaylar hakknda
ksaca bilgi verir misiniz? ....224
136. III. Selim'le Balayan yenilik hareketlerinin esas
nedir?...................................................227
137. Osmanl Devleti'nde III. Ahmed devrinden II. Mahmd
dneminde imzalanan Sened-i ttifak'a kadar (1703-1808) yaklak
yz yl derebeyler ve a'ynlarn hkim olduu ve halka zulm ettikleri
sylenmektedir. Bu doru
mudur?.......................................................................227
138. Nizm- Cedid ne demektir? III. Selim bu yeni dzenle neyi gaye
edinmitir?......................229
139. Kabak syan, bir irtica hareketi midir? III. Selim'in hal'
edildii kinci Edirne Vak'asnn asl sebebi
nedir?..............................................................................................
..................231
140. Osmanl Devleti'nde ortaya kan ve hl devam eden Vehhb
hareketinin asl ve esas nedir? Nasl siyas bir harekete
dnmtr?..................................................................234
XXIX- SULTN IV. MUSTAFA
DEVR..........................................................236
141. IV. Mustafa, ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki nemli olaylar
hakknda zet bilgi verir misiniz?236
XXX- SULTN II. MAHMUD DEVR (YENLEME=TECEDDD VE
AVRUPAYI TAKLT
DEVR)...................................................................................237
142. II. Mahmd'un ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar
hakknda ksa bilgiler verir
misiniz?...........................................................................................
............................237
143. II. Mahmd zamannda a'yn ile devlet erkn arasnda
imzalanan Sened-i ttifak ne demektir? Anayasa hukuku asndan
deeri nedir?...........................................................240
144. II. Mahmd devrinde yaplan kkl deiiklikler (1808-1839)
nelerdir? Bakanlar Kurulu sistemi bu dnemde Avrupa'dan nasl
adapte edilmitir?....................................................241
145. Fener Patrii Grigorios'un idam edilmesi ve cesedinin
Patrikhanenin Orta Kapsna aslmas olaynn asl
nedir?..............................................................................................
..........243
146. Yenieri ocann lavedilmesi olayna neden Vak'a-i Hayriye
denmitir?.............................244
16
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
XXXI- TANZMT-I HAYRYE VE SULTN I. ABDLMECD
DEVR..............245
147. I. Abdlmecid'in ahsiyeti, aile efrad ve zamanndaki mhim
olaylar hakknda ksaca bilgi verir
misiniz?...........................................................................................
.....................245
148. Tanzimat devri ne demektir? Tanzimat'tan sonra yaplan idar
deiiklikler (1839-1920)
nelerdir?..........................................................................................
............................248
149. Tanzimat sonras tara tekilatndaki deiiklikler ksaca nasl
gelimitir?...........................249
150. 1839 tarihli Tanzimat Fermannn mahiyeti nedir? Osmanl
Devleti'nde hak ve hrriyetler hareketi ilk defa bu fermanla m
balamtr?....................................................................250
151. 1856 (1272) tarihli Islhat Fermannn getirdii yenilikler
nelerdir? Neden hem Mslmanlar ve hem de gayr-i mslimler bu
fermandan memnun olmamlardr?....................................253
152. Mustafa Reid Paa kimdir? Sadece Tanzimat m yoksa mason
bir din dman mdr?........256
XXXII- SULTN I. ABDLAZZ
DEVR.......................................................257
153. Sultn Abdlaziz'in ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki nemli
hadiseler hakknda ksaca bilgi verir
misiniz?...........................................................................................
.....................257
154. Sultn Abdlaziz intihar m etmitir yoksa ehid mi
edilmitir?...........................................259
155. Mithat Paa hakknda eitli dedikodular bulunmaktadr?
Mason olduu ve ngilizlerin adam olarak alt bu iddialar
arasndadr. Bunlarn asl esas var mdr?....................................261
XXXIII- SULTN V. MURAD
DEVR............................................................262
156. V. Murad, ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki olaylar hakknda
ksaca bilgi verebilir misiniz?......262
157. Gen Osmanllar Osmanl Cemiyeti'ni kimler ve hangi gayelerle
kurmulardr? Namk Kemal ve Ziya Paa bu dernee neden
girmilerdir?....................................................................263
XXXIV- KANUN-I ESAS, I. MERTYETN LANI VE SULTN
II. ABDLHAMD
DEVR..........................................................................265
158. Sultn Abdlhamid'in ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim
olaylar hakknda ksaca bilgi verir
misiniz?...........................................................................................
.....................265
159. Sultn Abdlhamid'e neden Kzl Sultn denmektedir? Bu irkin
lakab Abdlhamid iin kullanan
kimdir?............................................................................................
...............269
160. 1293/1876 Tarihli Kanun- Ess'yi Hazrlayan Sebepler nelerdir?
slm Hukukuna gre byle bir Anayasay ilan etmek meru
mudur?..........................................................................270
161. 93 Harbi nedir ve sebep olanlar kimlerdir? Berlin Muahedesi bu
sebeple mi imzalanmtr?.... 273
162. 1877 Martnda alabilen Meclis-i Meb'sn neden ubat
1878'de kapatld? II. Abdlhamid demokrasi dman
myd?.............................................................................................
274
'
163. II. Abdlhamid devrinin "Devr-i stibdd" olduu
sylenmektedir. Bu iddia doru mudur ve gerekten II.
Abdlhamid'in ahs idare devrinin temel zellikleri nelerdir?
zellikle ittihd-
slm siysetinin bu idarede rol var
mdr?.....................................................................275
164. II. Abdlhamid'in muhalifleri tarafndan kullanlan Yldz
Mahkemesi olaynn asl ve kararlar hakknda hukuku olarak neler
diyebilirsiniz?....................................................................277
5
165. kinci Abdlhamid neden Hamidiye Alaylarn
kurmutur?..................................................278
166. Ermenilerin Sultn Abdlhamid'i ldrmek zere planladklar
Bomba Olaynn asl ve esas
nedir?..............................................................................................
............................278
167. II. Abdlhamid, Filistin'de bir Yahudi Devleti'nin kurulmamas
iin ne gibi tedbirler almtr? srail Devleti'ni kendi zamannda
engelledii doru mudur?................................................279
168. ttihd ve Terakki ad verilen siys cemiyet nasl teekkl etti
ve nasl iktidara geldi? Bunlarn fikr yaplar
nedir?..............................................................................................
..........281
169. ttihd ve Terakki mensuplarnn hepsini, bu anlattnz
erevede kabul etmek doru olur
mu?.................................................................................................
...........................284
170. Bir asra yakndr irtica olay denilerek hep dindar insanlarn
zerine yklan 31 Mart Hadisesi'nin i yz nedir? Ne
deildir?............................................................................285
171. Bedizzaman Sald hatta hal' fetvasn Abdlhamid'in hal' fet
XXXVOSMANLI MERTYETN (TTHD VE TER
172. Sultn V. Mehmed Ki neler syleyebilirsiniz?,
173. Osmanl Devleti'ni 1.1 midirler?.....................
174. 1915 tarihli Ermeni Ti Ermenilerin ve Batl baz
175. Her ikisi de M*:------sebep olan olayla
176. erif Hseyin I' neden dillere dest
177. Suriyelilerin Franszlara liye Divan- Harbi
XXXVI- SULTN VI. MEH
178. Sultn Vahdddin'nj
179. Sultn Vahidddln I Samsun'a kmtr?,
XXXVII- OSMANLI | DEVR.,
180. Halife Abdulmeddj bilgiler verir mis
181. Osmanl Hl u
182. Osmanl Kapitlasyonlara
183. Osmanl Devi
184. Osmanl 1 sebeple de dj ( kimler ma
GSMA/Uf
I-OSMANLI W
185. Klelik W fl
186. Klelik Ufl koy
187. I 186.
nelen(W,
BLNMEYEN OSMANLI
17
171. Bedizzaman Said Nursi gibi slm limlerinin de Sultn
Abdlhamid'e muhalif olduu ve hatta hal' fetvasn hazrladklar
iddia edilmektedir. Bu konuda neler syleyebilirsiniz?
Abdlhamid'in hal' fetvasn kim
vermitir?.......................................................................287
XXXVOSMANLI
DEVLET'NN
YIKILMAYA
BALAMASI,
II. MERTYET'N LANI VE SULTN V. MEHMED RED
DEVR (TTHAD VE TERAKK
KTDARLARI)................................................289
172. Sultn V. Mehmed Red Hn'n ahsiyeti, ailesi ve
zamanndaki mhim olaylar hakknda neler
syleyebilirsiniz?.............................................................................
......................289
173. Osmanl Devleti'ni I. Cihan Harbine sokan Enver-Tal'at ve Cemal
Paa ls vatan hini
midirler?..........................................................................................
............................292
174. 1915 tarihli Ermeni Tehcir'ini Ermeni soykrm olarak grmek
mmkn mdr? Bu konuda Ermenilerin ve Batl baz yazarlarn
iddialarna nasl cevap verebiliriz?.................................294
175. Her ikisi de Mslman olan Araplarla Trkler arasnda karlkl
nefret tohumlarnn atlmasna sebep olan olaylar
nelerdir?..........................................................................................
..296
176. erif Hseyin Paa'nn kard Arab htilli nedir? Fahreddin
Paa'nn Medine Mdafaas neden dillere destan
olmutur?.......................................................................................
296
177. Suriyelilerin Franszlar tarafndan kandrlmasn ve Cemal
Paa'nn hatal karar ile kurulan liye Divan- Harb Meselesinin
Araplarla Trklerin arasn amasn ksaca izah eder misiniz? .297
XXXVI- SULTN VI. MEHMED VAHDDDN
DEVR...................................299
178. Sultn Vahdddin'in ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim
olaylar zetler misiniz?...........299
179. Sultn Vahidddin vatan hini midir? Mustafa Kemal kendi
bana m 19 Mays 1919'da Samsun'a
kmtr?.........................................................................................
.............300
XXXVII- OSMANLI DEVLET'NN YIKILMASI VE SULTN II. ABDLMECD
DEVR..............................................................................................
...303
180. Halife Abdlmecid Efendi'nin ahsiyeti, ocuklar ve
zamanndaki mhim olaylar hakknda ksa bilgiler verir misiniz?
Osmanoullarnn Trkiye dna ihrac nasl
olmutur?.........................303
181. Osmanl Hanedan, daha sonra ne zaman anayurtlarna dnme
imknlarn elde etmilerdir ve u anda yaayan Osmanl ehzadeleri
var mdr?..............................................................304
182. Osmanl Devleti'nin ykan sebeplerden birinin de
kapitlasyonlar olduu sylenmektedir. Kapitlasyonlar ne demektir
ve slama uygun mudur?.......................................................305
183. Osmanl Devleti'nin duraklama, gerileme ve ykl sebeplerini
ksaca zetler misiniz?...........306
184. Osmanl Devleti'nin ykln hazrlayan ttihada kadronun
ounlukla mason olduklar ve bu sebeple de d glerin kuklas
haline geldikleri sylenmektedir. Bu iddia doru mudur ve kimler
masondur?.......................................................................................
..................310
KNC BLM
OSMANLI DEVLFITNDE SOSYAL HAYAT VE HAREM
I- OSMANLI HUKUKUNDA KLELK VE
CARYELK....................................312
185. Klelik ve cariyelik kavramlarn aklar
msnz?..............................................................312
186. Klelik ve cariyelii ilk defa slm Hukuku mu vaz' etmi ve
daha nce yokken yeni mi ortaya
koymutur?......................................................................................
............................313
187. slmiyet neden klelii birden bire ortadan
kaldrmad?...................................................314
,,
188. slmiyet Klelikle ilgili yeni olarak ne getirmitir? Dier
sistemlerden farkl olan ynleri
nelerdir?..........................................................................................
............................314
B&&5
18
LNMEYEN OSMANLI
189. slm Hukukunda cariyelerin hukuk statleri nelerdir? Efendiler
cariyeleri ile kar koca hayat
yaayabilirler mi? Bunun kayna
nedir?..........................................................................315
:i
190. Hizmeti Statsndeki Cariyeler ne demektir? Bunlarla
kar-koca ilikisi mmkn deil midir?316
191. Hizmeti statsndeki cariyeler, kiminle kar-koca hayat
ya'rlar?...................................317
II-OSMANLI'DA
HAREM...........................................................................319
192. Harem ne
demektir?........................................................................................
............319
:
193. Batl bir ksm yazarlarn Harem'le ilgili kitaplar hakknda
neler sylenebilir? Bunlar gerekleri
".'-'.
yanstyor
mu?.................................................................................................
.............320
194. Harem'e aitmi gibi gsterilen plak resimlerin Osmanl
kadnlarna ait olduu doru mudur? Yoksa bunlar da Batl
ressamlarn hayal rnleri
midir?....................................................321
195. Saray'daki criyeler'in hepsi Padiahlarn hanmlar myd?
Yoksa grevleri nelerdi?..............322
196. Harem'deki cariyeler evlenebilirler
miydi?.......................................................................323
197. Osmanl Padiahlarnn eleri saylan cariyelerden
kadnefendiler kimlerdir?.........................324
198. Osmanl Padiahlarnn kar-koca hayat yaadklar

cariyelerden ikballer kimlerdir?..............325
199. Gzdeler, peykler ve has odalklar ne
demektir?..............................................................326
200. Harem'deki kadnlardan Padiahlara veya Devlet Adamlarna;
Padiah ve devlet adamlarndan da Harem'deki baz kadnlara veya
sultnlara ak mektuplar yazld syleniyor. Doru mu?. 327
201. Padiahlarn Harem'in bahesinde bulunan havuzlarda
cariyeleri rlplak soyduu ve bunlara st banyosu yaptrarak
bununla elendii iddia edilmektedir? Bunun hakknda ne
C
dersiniz?..........................................................................................
............................329
202. Efendilerin cariyelerin avret yerlerini grmeleri caiz midir? Caiz
olduunu iddia edenler, havuz safalarn da buna balamaktadrlar.
Durumu fkh kitaplar asndan izah eder misiniz?........329
203. Harem'de ve Topkap Saray 'nn sofralarnda altn ve
gm kaplarn kullanldn duyuyoruz. Halbuki altn ve gm
kap-kacak kullanmak dinen yasaktr. Bunu nasl izah
ediyorsunuz?...................................................................................
.............................331
204. Hadmlk dinen caiz midir? Osmanl Padiahlar zorla insanlar
hadm ettirmi midir? Hadmlar, Osmanl haremindeki kadnlarla ili
dl mydlar?.............................................................331
205. Osmanl Haremindeki erkek personeli ksaca anlatr msnz ve
grevlerini aklar msnz? .... 334
III. OSMANLI'DA MZK VE
ELENCE.......................................................335
-.:.
206. Osmanl Devleti'nde musiki ziyafetlerinin yapldn
biliyoruz. Halbuki slm'da musikinin
hkm buna mani deil
midir?........................................................................................335
207. Hnkr Sofas denilen Harem'in salonunda gayr-i meru

elencelerin yapld sylenmekte ve irkin iftiralar yaplmaktadr?
Bunlar doru mudur?.......................................................336
208. Osmanl Devleti'nde eitli oyunlara ve elencelere msaade
edilmi midir?........................338
209. Harem'de tam bir elence ve oyun havasnn hkim olduu ve
her eit elencenin meru'-gayr-i meru denmeden yapld iddia
edilmektedir. Bu doru mudur?................................338
210. Harem'de hayat nasl yryordu? Osmanl Padiahlarnn
aileleri ile dzenledikleri halvet denilen elenceleri nasl
aklayabilirsiniz?........................................................................33
9
211. Osmanl dneminde baz geziler dzenlendii ve
Kathane safalarnn yaand bilinmektedir. Bunlar hakknda
neler diyebilirsiniz?............................................................340
212. "Osmanlnn Muzrlan" diyebileceimiz baz kitaplar olduu
iddia edilmektedir. Gerekten Endernlu Fzl'n eserleri, yani Defteri Ak', Hbn-nme'si; Ts'nin Behnme'si hakknda neler
diyeceksiniz?...................................................................................
.....................341
IV- OSMANLI DEVLETNDE RE'Y VE SOSYAL
SINIFLAR.........................343
213. Osmanl Devleti'nde Batl anlamda sosyal tabakalamadan ve
sosyal snflardan sz edilebilir
mi?..................................................................................................
...........................343
214. Osmanl ynetim anlaynda soy asaleti'nin bir nemi var
myd? Kiinin ehliyeti ne derece nem arz
ediyordu?........................................................................................
..............346
215. Osmanl Devleti'nde vatandalara sr nazaryla bakld iin
mi re'y tabiri kullanlmtr?.348
BLNMEYEN OSMAN
216. Osmanl 1 bll9i verir r
217. Ov Ahi
218. Osmanl r>
W
OSMAltHfif?
I- OSMANLI HK.
219 . Osm-220 . Batl
221 . Osm
islim <
222 . 0 zar
meyve
223 , Osma'
sistem;
224 . Bu kt:
225 . slim
mdr?
226 . Devlet.
227
. Osnuni
hic M !
22
229
BLNMEYEN OSMANLI
19
216. Osmanl Devleti'nde ehir hayatn dzenleyen Belediye
(ihtisb) Tekilt hakknda ksaca bilgi verir
misiniz?...........................................................................................
..............348
217. Osmanl Devleti'nin kurulu yllarnda toplumu ve zellikle
esnaf harekete getiren ftvvet ve Ahi Tekilat ne
demektir?........................................................................................
......350
218. Osmanl Devleti'nde Esnafn kmeletii tekiltlar var myd?
Esnaf hakkn nasl aryordu?..352
NC BLM OSMANLI HUKUK SSTEM VE DEVLET TEKLTI
I- OSMANLI HUKUK SSTEM; ER' VE RF HUKUK
TARTIMALARI.......354
219. Osmanl hukuk sistemi ok hukuklu bir hukuk sistemi midir
yoksa hukuk birlii mi hkimdir? 354
220. Batllarn Pax Ottoman dedii Osmanl Bar ve hogrs ne
anlama geliyor?...................357
221. Osmanl Devleti laik bir devlet midir? Osmanl Hukuk sistemi
deyince ne akla gelmelidir? slm Hukukundan ayr bir hukuk sistemi
var mdr? Din ve devlet mnsebeti nedir?...........361
222. O zaman Kanunnmelerin tanzim ettii hukuk dallar nelerdir?
Kanunnmeler, laik hukukun meyveleri deil
midir?..............................................................................................
.....364
223. Osmanl dnemindeki mahkeme kararlar demek olan er'iye
Sicillerine gre Osmanl Hukuk sistemi
nedir?..............................................................................................
.................365
224. Bu izahlar neticesinde Osmanl Hukuk Mevzuat deyince ne
anlamamz gerekmektedir?........367
225. slm Hukukunda ve dolaysyla Osmanl Hukukunda Devletin
snrl yasama yetkileri var
mdr?..............................................................................................
............................368
226. Devlet, mevcut erl hkmleri kanun haline getirebilir mi?
Bunun tarihte mislleri var mdr?368
227. Osmanl Devleti'nde resm mezhebin Hanefi mezhebi olduu ve
dier mezhep mensuplarna hi hak tannmad iddia edilmektedir.
Bu iddialar doru mudur?.......................................369
228. Devletin yasama organ, itihd mevzularda
ictihdlardan birini tercih ederek nasl kanunlatrabilir? Bu
konuda eyhlislmlarn yetkileri
nelerdir?.........................................370
229. Osmanl Devleti'nde eyhlislmlar'n Divan- Hmyn yesi

olmad ve kendilerine etkili bir grev verilmedii iddia
edilmektedir. Bu iddialar doru mudur ve eyhlislm'n Osmanl
Devleti'ndeki stats
nedir?...........................................................................................3
71
230. Osmanl Hukukunda dorudan Devlete yani ll-emr'e tannan
yasama yetkileri yok muydu?373
231. Devletin yasama yetkilerinden olan "Caiz olan konularda
Nizm- lem iin kural koyabilir" ne
demektir?........................................................................................
............................374
232. Osmanl Hukukunda Devletin yasama yetkilerinden olan
"Devlete kar ilenen sularla ta'zir sularnn cezalarn tesbit eder"
kuraln aklar msnz? Ftih'in baz ceza kanunlar yapmas bu
esasa m
dayanmaktadr?...............................................................................
...........374
233. Osmanl Devleti, kamu hizmetlerinin ifas iin her
eit adl, idar, mal ve asker dzenlemeleri yapabilir' mi?
Kanunnmeler bu kuraln sonular mdr?................................375
234. Osmanl Devleti'nin "ll-emr, Mr Araz ve Tmar sistemi ile
lgili kurallar kor" eklindeki yetkisini aklar msnz? O zaman tmar
sistemi ile alakal btn kanunlar, bu erl yetkiye dayanlarak m
hazrlanmtr
diyeceiz?..........................................................................375
II- OSMANLI
KANUNNAMELER VE
YASAMA ORGANI
LE
LGL
TARTIMALAR..................................................................................
..376
235. Osmanl Kanunnmelerini ksaca nasl
anlatabilirsiniz?......................................................376
236. Osmanl Hukukunda Kanunnmeler nasl ve kimler tarafndan
hazrlanrd?.........................378
237. Osmanl Kanunnmeleri er'at ve Fetva szgecinden geirilmi
midir?...............................379
238. Baz aratrmaclar, Osmanl Devleti'nin Rumeli'deki bir ksm
kanunlar hazrlarken eski gayr-i mslim devletlerin kanunlarndan
iktibsda bulunduklarn ve dolaysyla eriata aykr kanunlar
yrrle soktuklarn iddia
etmektedirler?.........................................................381
239. Osmanl Padiahlarnn Hak ve Yetkileri nelerdir? Snrsz
yasama, yrtme ve yarg yetkileri var
mdr?..............................................................................................
......................382
20
MyM.9..y.y
240. Osmanl Padiahlar herhangi bir makama kar sorumlu
mudurlar? Yoksa bazlarnn dedikleri gibi astklar astk ve kestikleri
kestik midir?.....................................................................383
III- OSMANLI DEVLET TEKLTI VE SALTANAT
USUL...........................384
241. Osmanl Devlet sisteminin temel zelliklerini zetleyebilir
misiniz?.....................................384
242. Osmanl devlet eklini Batdaki anlamyla mutlakyet

olarak vasflandrmak mmkn mdr?
ayet doru deilse, slm'n tavsiye ettii ra esasna ri'yet
edilmi midir?......................385
243. Bu izahlar karsnda Osmanl Devleti'nin Despotik
olduu iddialar konusunda neler
..............................387
244. Osmanl Hukukuna gre devletin unsurlar
nelerdir?.........................................................392
245. Osmanl Devleti'nde ull-emr veya ra meclisinin yerini alan
ve gnmzdeki Bakanlar Kurulu grevini de ifa eden Divan-
Hmynu ksaca anlatr msnz?..................................393
246. Osmanl hukukunda snrl yasama yetkisini Divan-
Hmyundan baka kimler kullanmtr? Divan- Hmyn nemini
kaybedince, 1876 ylna kadar ve zellikle de Tanzimat'tan sonra
yasama faaliyeti nasl devam
etmitir?............................................................................395
247. Yrtmenin ba olan Padiahlarn tayin usulleri ve saltanatn
verasetle intikali meselesi slama gre izah edilebilir
mi?........................................................................................397
248. Osmanl Devleti'nde babakan demek olan Vezir'-i A'zam
(Sadrazam)n hak ve yetkileri
nelerdir?..........................................................................................
............................399
249. Osmanl Devleti'ndeki tara tekilt yani eylet ve sancak
sistemi nasl alyordu?............400
IV- OSMANLI DEVLET'NDE TEMEL HAK VE
HRRYETLER........................401
250. Osmanl Hukukunda vatandalarn temel hak ve

hrriyetleri kabul edilmi midir? Yoksa 1839
tarihli Tanzimat Fermanyla m kabul edilmeye
balanmtr?..............................................401
251. Osmanl Devleti'nde insan insan yapan ahs Hak ve
Hrriyetlerin korunmas ve Gvenlik lkesi ile ilgili neler
...404
V- OSMANLI DEVLETNDE ETM VE
YARGI............................................405
252. Osmanl Medreselerini ve ilmiye snfn ksaca anlatr
msnz?...........................................405
253. Osmanl Devleti'nde Tanzimat'tan nce yarg grevini yerine
getiren mahkemeler yani er'iye Mahkemeleri
nasld?............................................................................................
.........406
254. Osmanl Devleti'nde hkimlerin dereceleri ve tayin usulleri
nasldr? Gnmzdeki gibi hkimlerin snflandrlmalar mevcut
mudur?....................................................................408
255. Osmanl Devleti'nde temyiz makamlar var mdr? er'iye
Mahkemeleri dnda yarg organlar bulunmakta
mdr?..............................................................................................
..........409
256. Tanzimat sonras er'iye Mahkemeleri kaldrlm mdr
veya Bunlarn Yetkilerinin Snrlandrlmas sz konusu
mudur?................................................................................410
257. Nizamiye Mahkemeleri Avrupa kanunlarn m uygulamtr?
Tekilatlanmas ve temyiz usulleri
nasldr?..........................................................................................
.............................412
258. Devletin gelir-giderlerini kontrol eden Saytay, 1862'de
kurulan Divan- Muhasebat ile mi balamaktadr? Yoksa daha evvel
de byle bir messese var mdr?....................................414
259. Osmanl Devleti'nde idar yarg, 1868 ylnda kurulan ve
Dantay'a benzeyen ry- Devlet ile mi balamtr? Yoksa daha
evvel buna benzer yarg organlar var mdr?.........................415
VI- OSMANLI ALE, MRAS, CEZA, EYA VE BORLAR HUKUKUYLA
LGL NEML
SORULAR..............................................................................416
260. Ta'addd-i zevct yani birden fazla kadnla evlenme
meselesinin Osmanl Devleti'ndeki uygulan
nasld?............................................................................................
.............416
261. Osmanl Devleti'nde evlenme akdi nasl bir szlemedir? mam
Nikh ne demektir?............419
262. Osmanl Hukukunda Kadnn boama hakk var
mdr?......................................................421
263. Osmanl Devleti'nin 1876 tarihinden itibaren Medeni Kanunu
olan Mecelle hakknda ne diyorsunuz? Mecelle ile slm Hukuku terk
edilerek yeni bir Avrupa kanun mu yaplmtr?....422
RIH'
el ka|| VIl-OSMMUS
OSMAfUS
I-OSMANL
272 (
273 0*mt*8
274 275. K 276.0 277. (
II-05
278. S
282. t
BLNMEYEN OSMANLI
264. Osmanl Miras Hukukunda er'i ve di intikal diye bir dalizmin
yer aldn biliyoruz. Bu durum, Osmanl Devleti'nin miras hukuku
konusunda erl hkmleri terk ettiini gstermekte
midir?..............................................................................................
............................425
265. Osmanl Hukukunda gayr-i menkul mlkiyeti var mdr? Araz
Hukukunun erl dayana nedir? Btn Osmanl topraklar sadece
mir! arazi midir?...................................................426

266. Mr arazi ne demektir? Osmanl lkesinde btn arazinin
mlikinin Padiah olduu iddias doru
mudur?............................................................................................
....................427
267. Osmanl Devleti, zina suunun cezas olan recm, hrszlk
suunun cezas olan kat'- yed yani
el kesme gibi had cezalarn uygulam
mdr?...................................................................429
VII- OSMANLI DEVLET'NDE AZINLIKLARA TANINAN
HAKLAR.................430
268. Osmanl Devleti'nde aznlklara tannan haklar ksaca zetler
misiniz? Neden aznlklara baz elbiselerin giyilmesi ve evlerinin
yksek binas msaadesi verilmiyordu?..............................430
269. Osmanl Devleti'nde aznlklarn grev ve ykmllkleri
nelerdi?.......................................433
270. Ftih'in aznlk hak ve hrriyetleri ile ilgili fermann ksaca
anlatr msnz?..........................433
271. Tanzimat'tan sonra aznlk haklar ile ilgili ne gibi gelimeler
olmutur?...............................434
DRDNC BOLUM
OSMANLI DEVLEINDE MAL HUKUK, KTSAD VE TCAR
HAYAT
I- OSMANLI VERG SSTEM VE ER'
DAYANAKLARI...............................436
272. Osmanl Hukukunda vergi ne demektir? eitleri nelerdir?
er'atn dnda vergi var mdr?..436
273. Osmanl Devleti'ndeki r vergisinin manas nedir? Osmanl
Devleti'nin r diyerek zulmen altda bir yedide bir vergi ald
sylenmektedir. Bu doru mudur?......................................437
274. Hara vergisi ne demektir? Kimlerden
alnmtr?.............................................................439
275. Kanunnmelerde oka geen ift Akesi ne demektir? erl bir
vergi midir?.......................440
276. Osmanl Hukukunda Cizye ne demektir? Gayr-i mslimlere ilave
bir yk deil midir?............441
277. Osmanl Devleti'ndeki rf vergilerin erl dayana (Teklif-i
rfiyye) nedir? Bunlar ksaca anlatr
msnz?...........................................................................................
..................442
II- OSMANLI BTELER VE
KAYNAKLARI................................................443
278. er' Bte ne demektir? Osmanl Devleti bu btenin
esaslarna uymu mudur?.................443
279. Osmanl Bte Hukukunun temeli saylan kamu hizmetlerinin
finansman ekilleri nelerdir?....444
280. Osmanl Btelerinin tarih geliimi nasldr? Bte Tarhuncu
Lyihas ile mi balamtr?......445
281. Msadere ne demektir? Osmanl Devleti'nde mlkiyet hakkna
sayg yok mudur?.................447
282. Tanzmt sonras Osmanl Mali Hukukunda meydana gelen temel

deiiklikleri zetler misiniz?447
III- OSMANLI DEVLET'NDE KTSAD VE TCAR
HAYAT.........................448
283. Kendine has bir Osmanl retim tarzndan sz edilebilir
mi?...............................................448
284. Osmanllar ticrete nem vermiyorlar myd? Bir dier
ifadeyle Osmanllar ticretten anlamyorlar
myd?.............................................................................................
..........452
285. Osmanl yneticileri ticret yollarnn deiiminin ne derece
farkndayd? Osmanl Devleti'nin Hind Deniz Yollarna ilikin politikas
ne di?.....................................................................457
286. 16. Yzylda Avrupa'da fiyat devrimi olarak nitelenen
gelimenin Osmanl Devleti'nde ne tr etkileri grld aklar
msnz?.......................................................................................46
1
287. Osmanl Devleti'nde sanayiden sz edilebilir mi? Sanayiin
geliimi hakknda bilgi verir
misiniz?...........................................................................................
............................464
22
?M^lEf.M
^My.
288. Osmanl Devleti neden son yzylda snai gelimelere ayak
uyduramad? Osmanl yneticileri bu konuda hi gayret gstermedi
mi?..............................................................................467
289. Cumhuriyet'in Osmanldan devrald snai mirasdan sz
edilebilir mi?................................470
290. Osmanl Devleti'nde tketicinin korunmasna ilikin
dzenlemeler nelerdir?.........................471
291. Osmanl Devleti'nde d ticret politikasnn esaslar
nelerdir?............................................473
292. Osmanl muhasebe kltrnden sz edilebilir
mi?............................................................476
;
293. Osmanl Devleti'nde servet birikiminden sz edilebir
mi?...................................................479
294. Osmanl para ve finansman sisteminin esaslar
Nedir?......................................................483
*
295. ltizam sistemi
nedir?..............................................................................................
.....486
296. 1838'de ngiltere ile Balta Liman'nda imzalanan Ticret
Anlamas hangi artlarda yapld,
vsonular ne oldu, msbet katksndan Sz edilebilir
mi?....................................................489
297. Osmanl Devleti'ni d borlanmaya iten sebepler nelerdir?
D borlanmann sonular
nelerdir?..........................................................................................
............................492
298. Dyun- Umumiye daresi niin kuruldu? Osmanl
Devleti'nin yklnda nasl bir etki yapt? ..493 299. Osmanl

demiryollarn finanse eden Batl lkeler ile Osmanl Devleti'nin
beklentileri nelerdi?
-;
Sonular ne
oldu?...............................................................................................
.........495
;
300. Osmanl Devleti'nde para vakflaryla slm'n faiz
yasann delindii sylenmektedir. Buna
ne
dersiniz?..........................................................................................
........................497
IV- OSMANLI TIMAR SSTEM VE
FEOADALITE.........................................498
301. Feodalitenin siyas ve sosyal mahiyeti
nasldr?................................................................498
302. Tmr Nizm ne
demektir?........................................................................................
...501
303. Feodalite sistemi ile tmr sistemi arasndaki farklar
nelerdir?............................................502
BBLYOGRAFYA.......................................................................................505
KAVRAM FHRST....................................................................................517
BRNC BOLUM OSMANLI DEVLETNN SYAS TARH
I- OSMANLI DEVLET'NN KURULUU VE OSMAN BEY DEVR
1. Osmanl Devleti, Bizans'n bir kopyas mdr? Bizans devlet messeselerinin
Osmanl devlet messeselerine etkisi var mdr?
Bu iddia, tamamen, Batl olan Busbecq gibi seyyahlarn, Rambaud ve
Gibbons
gibi tarihilerin, tpk slm Hukukunun Roma Hukukunun aynen devam
olduuna dair iddialarda bulunan Msterikler gibi, ileri srdkleri, delilden
mahrum bir iddiadr. Maalesef, btn Osmanl hukuk sistemi ve devlet
tekilt ile ilgili ariv belgeleri, bu iddialarn tamamen hayal ve esassz
olduklarn ispat ettikleri ve Fuad Kprl gibi aratrmaclar da, ileri srlen
btn iddialar, satr satr delillerle rttkleri halde, Avrupal baz tarihilerin
iddialarn srdren baz tarihilerimiz ve bilim adamlarmz hl
bulunmaktadr. Bu sebeple, ksa da olsa, meseleyi zetlemekte yarar vardr.
Konu ile ilgili daha ayrntl bilgi edinmek isteyenleri, Osmanl
messeselerinin, Bizans messeselerinin bir taklidi olmayp, kendi gelenei
iinde gelitiini gsteren ve pein hkmlerle deil, salam bir tarih
metoduyla ve ilm delillerle bunu ispat eden Fuad Kpr-l'nn Bizans
Messeselerinin Osmanl Messeselerine Te'siri adl eserine; III. Ahmed'in
fermanyla kaleme alnan, sadece bu soruya cevap veren ve Osmanl
Kanunnmeleri adl eserimizin 11. Cildinde neredilecek olan Kanun- Terifat
ve Tekilt adl Kanunnmeye havale ediyoruz.

Byle bir iddiay ileri atanlarn en byk delilleri, Ftih'in Kanunnmesindeki
baz hkmlerin Bizans Hukukundan adapte edilmi olmas; Anadolu-Rumeli
Beylikleri ikilisinin, Kazaskerliin, Defterdarln ve hatta Padiahlarn her
hafta stanbul'daki camilerden birine gitmesinin bile Bizans'tan taklid edildii
eklindeki hayali szlerdir. Bu iddialara kar zetle unlar sylemek icab
etmektedir:
A) Osmanl Devleti, Mslman bir devlettir. Dolaysyla bu devletin hukuk,
idare ve ksaca btn messeselerinde slm'n esaslar etkili olmutur.
Osmanl Devleti'nin tekiltnda iki nemli etki sz konusudur. Birincisi, slm
Dininin esaslar ve Mslman devletlerin tesiri. Buna misl olarak Abbas
Devletini zikredebiliriz. kincisi, eski Trk Devlet tekilt. slm'n esaslarna
aykr olmayan hususlar, Trk Devletlerinde aynen korunmutur.
Osmanl Devleti'nin rnek ald devlet, eitli milletlerin elinde geliip
byyen slm Devletidir. Bilindii zere, her eyde olduu gibi siyas, hukuk
ve asker bir tekilt olan devletin gelimesinde de tedrcilik esastr. Her ey
gibi slm devleti de basitten daha mkemmele doru gelimitir. Hz.
Peygamber kendi devrinde yasama, yrtme ve yargnn badr. lk yazl
anayasay kendisi hazrlad gibi, ihtiyalara gre devlet tekiltn da
kurabilmitir. Kur'n' ve nemli belgeleri kaleme alan vahiy ktiplerinin
tesbiti, kendisine danmanlk yapan kimselerin tayin edilmesi, vergi tahsili
iin millerin (vergi memurlarnn) evreye gnderilmesi, belli merkezlere kad
tayini yaplmas ve benzeri hususlar, Asr- Sa'dette de nemli bir devlet
tekiltnn bulunduunu gstermektedir.
Hz. mer zamannda devletin mal ve asker meselelerinin yrtlmesi iin,
Sasn devletinde bulunan divan sisteminin benimsenmesi, slm devlet
tekiltnda nemli bir gelime olmutur. Eski Trk kurultay ananesinin de
tesiriyle, btn Mslman Trk Devletlerinde devlet merkezinde bulunan ve
devletin ilerini birinci derecede grmeye yetkili klnan bir divan, daima
bulunmutur.
dar tekiltn oturmas Abbaslerde mmkn olmutur. Abbas Devletinin
idar tekilt, kendisinden sonraki btn slm devletlerini ve zellikle de
Osmanl Devleti'ni ciddi manada etkilemitir. Baz ifade deiiklikleri dnda,
Divan- Hmyn'un da, Kazaskerlik messesesinin de, eylet sisteminin de,
bata Abbas Devleti olmak zere Mslman devletlerden alnd kesindir.
B) slm Hukuku, Kur'n ve Snnet'in esaslarna aykr olmamak artyla,
dier devletlerin idar tekiltlarnn ve asker-mal kanunlarnn Mslman
devletler tarafndan alnmasnda beis grmemitir. Selmn- Frisi'nin
tavsiyesi zerine Divan sisteminin Sasanlerden alnmas ve Hz. mer'in
ran'daki baz vergilerin, mahiyetleri erl hkmlere aykr olmamak artyla
aynen braklmasn emretmesi bunun en mahhas mislidir. Nitekim slm
Hukukunun kaynaklarndan biri de, er'iu Men Kablen yani eski hukuk
sistemleridir. Bu manada, Osmanl Devleti'nin Bizans'a ait muhbert
sisteminden yararlanm olmas; sorgular, solaklar ve peykler gibi baz giyim
ve protokol kurallarnn Bizans'tan ilham alnarak dzenlenmi bulunmas;
Srbistan' fethettiklerinde, "mir arazi zerindeki madenlerin iletme esaslar
l'l-emr tarafndan tanzim olunur" er' hkmne uyularak, eski Srp
Kanunlarnn tadil edilerek kabul edilmesi, hep bu esaslarn bir meyvesidir. Bu
uygulamalar, Osmanl Devleti'nin hukuk ve devlet tekiltn Bizans'tan aynen
ald manasna da gelmemektedir.
zellikle baz rf vergilerin Bizans yahut bir baka devletten alnmas ise,
slm'n esaslarna uymak artyla, slm Hukuku tarafndan caiz
grlmektedir. Kald ki, bu iktibas iddialar da doru deildir. Hele hele r
vergisinin Bizans'tan alndn iddia etmek, slm Hukukundan haberdar
olmamak demektir.
C) Tamamen faraziyeler halinde kalan ve ama ispat edilmi mesele olarak
takdim edilen bu grlerin aksine, Osmanl Devleti'nin messeseleri,
Bizans'tan deil, eski slm Devletlerinden, slm'a aykr olmamak artyla
eski Trk Devletlerinden ve zellikle de Anadolu Seluklu Devleti ila Anadolu
Beylikleri'nin siyas ve idar tekiltndan ve ayrca Mool asll Mslman
devletlerin, mesela lhanl Devleti'nin messeselerinden
ciddi manada etkilenmitir. A grd yeni bir messeseyi I Mlk'n
Siysetnmesi ile 112 mukayese ederseniz, bu syle lirsiniz.
Mesela, Osmanl myn, Abbasler'den I rinde bulunan Dlvan'larn devan
tefviz makamnn sadece olduu hemen anlalacakt beylerbeyillk usuln I
ti'nde de olduunu A''sna havale ediyoruz.f
Nihayet hukuk l manii Devleti, slm huki farkl bir yol izlememitir,]
kitaplarndaki Hanefi muhalif bir gr may bile ok ciddi ekil j ye (l'lemre) ii bo) takip ederek rfi hukuk < kullarnn maslahatlarn i lklar "er'-l
erif ve I Mltek'al-Ebhur 1648 ve j kodu olarak kabul edilir
Ksaca, Osmanl I tertip ve tanzim ed Bizans'tan etkilenerek I na-gelen kanun
hfik Osmanl Devleti'nin I mtr.
Yaplan incelemek!"} ini gstermektedir., Bizans'tan gelmesi se, ( ve zaten
daha lmlam hail diyet
ciddi manada etkilenmitir. Ancak kendini yeniledii, Bizans veya baka bir
devlette grd yeni bir messeseyi tadil ederek kabul ettii de bir
gerektir. Eer Nizm'l-Mlk'n Siysetnmesi ile Uzunarl'nn Osmanl
Devlet Tekilt ile alakal eserlerini mukayese ederseniz, bu sylenenlerin ne
derece doru olduunu daha rahat anlayabilirsiniz.
Mesela, Osmanl Devleti'nin asrlarca en mhim devlet organ olan Divan-
Hmyn, Abbasler'den itibaren Anadolu Seluklularna kadar btn
Mslman devletlerinde bulunan Divan'larn devamdr; eer slm hukuku
eserleri incelenirse, vezret-i tefvz makamnn sadece isim deiikliiyle
Osmanl Devleti'ndeki sadrazamlk makam olduu hemen anlalacaktr. En
ok itiraz edilen ve Bizans'tan alnd iddia edilen iki beylerbeyilik usuln
ise, Anadolu Seluklularnda, Memlkller'de ve Altnordu Devle-ti'nde de
olduunu sylemek yeterlidir. Merak edenleri, Kalkaand'nin Subh'lA''sna havale ediyoruz.
Nihayet hukuk sistemi ile ilgili olarak da unlar sylemek yerinde olacaktr:
Osmanl Devleti, slm hukukunu tatbik hususunda dier Mslman Trk
Devletlerinden farkl bir yol izlememitir. slm Hukukunun aka hkm vaz'
ettii alanlarda fkh kitaplarndaki Hanefi grleri esas alnarak uygulamaya
gidilmitir. slm Hukukuna muhalif bir gr uygulamak yle dursun,
Hanefi mezhebine aykr grleri uygulamay bile ok ciddi ekil artlarna
balamtr. Ancak slm Hukukunun yksek otoriteye (l'l-emre) ii bo
yasama yetkisi tand sahalarda, belli bir yasama formalitesini takip ederek
rf hukuk diye bilinen kanunnmeleri de tanzim etmilerdir. "Allah'n
kullarnn maslahatlarn er' ve kanun zere" grmler, btn hukuk
anlamazlklar "er'-i erif ve kanun zere ahkm- erife" vererek
halletmilerdir. Zaten Mltek'al-Ebhur 1648 ve 1687 tarihli fermanlarla

Osmanl Devleti'nin resm hukuk kodu olarak kabul edilmitir.
Ksaca, Osmanl Devleti messeselerinin, stanbul'un fethinden sonra yeni
batan tertip ve tanzim edildiini sylemek, tarih vakalara terstir. Ftih
Kanunnmesi de, Bizans'tan etkilenerek hazrlanm bir Kanunnme deil;
belki o zamana kadar uygula-na-gelen kanun hkmlerinin resmi bir ekilde
tedvn edilmi bir halidir. Ftih devrinde Osmanl Devleti'nin hukuk sistemi
veya messeseleri kkl bir deiiklie tabi olmamtr.
Yaplan incelemeler, Bizans messeselerinin Osmanl messeselerine etki
etmediini gstermektedir. Alay ve efendi gibi baz tabirlerin yahut baz giyim
tarzlarnn Bizans'tan gelmesi ise, daha nce aktardmz slm Hukuku
kuralna dayanmaktadr ve zaten daha nceki dnemlerde gemitir. yleyse,
Osmanl Devleti'ni Bizans'n s-lmlam hali diye takdim etmek, tarihi
bilmemek demektir1.
1 Babakanl Osmanl Arivi, (bundan sonra BA), YEE, nr. 14-1540 sn. 14;
Kprl, Fuad, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri, stanbul
1986, sh. 3-199; El-Kettni, Et Tertib'l-driyye Nizm-u HkmetlnNebeviyye, MI, Rabat, 1346/1296, 1/225 vd.; EI-Ferr, Eb Ya'l Muhammed
bin El-Hseyin, El-Ahkm's-Sultniyye, Kahire 1938, 220 vd.; Tevki
Abdurrahman Paa Kanunnmesi MTM, c I, sh. 498-500; Kr. Barkan, mer
Ltf, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin
Hukuk ve Mal Esaslar, stanbul, 1943, sh. IX vd.; lmiye Salnamesi, stanbul,
1334, sh. 316 vd.; Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umr-i Belediye, stanbul,
1337, 1/273 vd.; Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devleti'nin Merkez ve
Bahriye Tekilt, Ankara, 1984, sh. 1 vd.; Kafesolu, brahim, Trk Mill
Kltr, stanbul, 1983, 346 vd.; Togan, Zeki Velidi, Umum Trk Tarihine Giri,
stanbul, 1981, 338 vd.
26
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANL
2. Osmanl Devleti'nde sava esas mdr? Bu devlet harp ile mi

gelimitir? Byle bir anlay slm'n manasna uygun mudur?
Osmanl fetih politikasnn hukuk esaslar nelerdir?
Bu sorunun cevabn verebilmek iin, Osmanl Hukukunda harbin yani cihadn

tarifini ve sebeplerini zetlemek gerekir. Hukuk ynn ortaya koyduktan
sonra, tarih olaylarla meseleyi izah etmek daha kolay olacaktr.
Osmanl Hukukunda gaza, cihad ve ktal gibi kelimelerle ifade edilen

harb, deiik ekillerde tarif edilmitir.
Allah yolunda can, mal, dil ve dier vastalarla savamak ve bu
uurda elinden geleni yapmak eklindeki tarif cihadn umum
tarifidir.
Harbin karl olan cihd ise, slm'a davet ve bu daveti kabul
etmeyenlerle sava diye tanmlanmtr. Bu manada harp, normal
zamanlarda Mslman toplumun din grevidir (farz- kifye);
Dman slm lkesine hcum ettii zamanlarda ise savaa ehil her
Mslmann zaruri grevi haline (farz- ayn) gelir. Bu gibi durumlarda nefr-i
mm (umum seferberlik) din ve zarur bir grevdir.
Harbin gayesi ile ilgili olarak unlar sylenebilir:
Bilindii gibi Osmanl devleti (umum manda), vatan ve rk gibi madd
deerler zerine deil, manev deerler ve btn insanln iki dnya
mutluluunu temin etme mefkuresi zerine kurulmu bir devlettir. Bu manda
Osmanl Devleti'nin cihaddan gayesi, btn insanlar zorla Mslman etmek
deildir. Ama, isteyenlerin slm'a girmelerini, istemeyenlerin ise slm'n
hkimiyeti altnda huzur ve refah iinde yaamalarn temindir. Bu yce
gayeye ulamak iin, son bavurulacak are cihaddr. Hz. Peygamber'in u
hadisi bunu gayet gzel aklamaktadr: "Ey insanlar! Dmanla karlap
savamay arzu etmeyin. Allah'tan afiyet ve huzur dileyin. Dmanla
karlanca da, sabr ve sebat gsterin ve bilin ki, cennet, kllarn glgesi
altndadr". Ksaca cihadn gayesi, netice itibariyle sulhdur ve tevhid inancnn
dsturlar ile insanl daimi bir bara davettir.
Osmanl Hukukunda meru addedilen harplerin gerekelerini u haller tekil
eder:
1) 'ly- kelimetullh veya f sebilillh cihd dedikleri, Allah'n kelmn ve
dinini yceltmek iin Allah yolunda yaplan savatr. Bunun iine, aada
belirtilen usule riayet etmek artyla, slm'n btn insanlara anlatlmas ve
davetin dnyadaki herkese yaplmas gayesi girdii gibi, bn-i Kemal'in
yerinde ifadesiyle, saf slm inancnn sapk inanlardan ve mezheplerden
korunmas da girmektedir. Nitekim Yavuz'un ran'a kar ilan ettii sava, son
sebebe dayanmaktadr. zellikle ykselme dneminde baz harplerin, slm'n
davetini yaymak iin yapldn ifade etmek gerekmektedir. nsanlar zorla
Mslman yapmak iin sava yaplmad ortadadr. l u yetlerdir: "Fitne
ortadan kalkp din yalnz Allah'n oluncaya kadar onlarla savan. Eer
vazgeerler ise, bilin ki, dmanlk ancak zlimlere kardr"; "Dinde ikrah ve
icbar yoktur". Osmanl Padiahlarnn fethettikleri topraklar, cizye ve hara
vermek artyla tekrar eski Hristiyan idarecilere teslim etmesi, bu
dediklerimizin en byk delilidir. Bu konuda Halil nalck Hocamzn
Balkanlardaki fetih politikas ile ilgili makalelerine baklabilir.
2) Dmann slm topran istila etmesi veya tahamml edilemez bir
ekilde hareket etmesi halinde, mdafaa harbi yapmak gerekir. Mdafaa, can,
aile, din veya vatan iin olabilir. Bunu ksaca nefsi mdafaa diye zetlemek
mmkndr. Zaten cihada msaade eden Kur'n yeti de buna dikkat
ekmektedir: "Artk saldrya urayan

m'mlnlere zulmedlldljj! I
tamamen sulha tarafta Segedin'e gndermi id mez, Papa'nn tahrikiyle den
hal ordular; Kosova Meydan M nemli bir ksm, Moha seferlerin olarak iptal
yol
3) Gayr-I
meleri de meru I yet altna almak destek olmak
Rodos'un fethi on
ahaliye bile zuln
adada esir tutmu
bir hayata mecb
Macar Valilerinin i
iler dahi,
den yardm ist
4) Mnafkla leri, isyanclar' rekeleridir. asker hareketleri I ler, mesela Karan
devleti malup rarlanarak, Bursa i aktr. Mesela Karamanolunun I lu'ya
gemek r
Osmanl Hut mslimlerle ya lere mrted veya neleri izale edif
Vazgemezler^ Mevcut bir nizJr Osmanl hanedan | lan) bu gruba j lara
kar' ceini Kur'n i
Bizi baz hkmleri v
slm I kanunu ne i
m'miniere zulmediidii iin cihada izin verildi". Buna en gzel misl u
olaydr: II. Murad, tamamen sulha taraftar olarak, murahhaslarn bar
antlamasn imzalamak zere Segedin'e gndermi idi. Kendisi olu
Mehmed'i tahta oturtarak Manisa'ya ekilir ekilmez, Papa'nn tahrikiyle II.
Murad'dan kendileri bar isteyen Macarlar ve Srplar yeniden hal ordular
tekil ederek Osmanl Devleti'ne hcum etmilerdir. Bunu bilinen II. Kosova
Meydan Muharebesi takip etmitir. Ksaca Osmanl Devleti'nin yapt
harplerin nemli bir ksm, mdafaa harbi niteliindedir. Kanuni zamannda
yaplan Belgrad ve Moha seferlerinin sebepleri ise, dmann yaplan
andlamann artlarn tek tarafl olarak iptal yoluna gitmeleridir.
3) Gayr-i mslim bir lkede aznlk halinde bulunan Mslmanlarn yardm
istemeleri de meru bir harbin gerekesini tekil eder. Buna biz, slm'n
davetini emniyet altna almak ve bu davete icabet etmek isteyen gsz ve
zayf kimselere destek olmak da diyebiliriz. Ksaca insan sebepler de demek
mmkndr. Mesela Rodos'un fethi orada bulunan 5-6 bin kadar Mslmana
zulm yaplmas ve hatta yerli ahaliye bile zulmedilmesidir. Gerekten
buradaki Mslmanlar, Hristiyan idareciler, adada esir tutmular; gndz
boyunlar bukada ve gece ise ayaklar zincirde ikenceli bir hayata mecbur
etmilerdir. bn-i Kemal, Moha Seferinin sebeplerinden biri olarak Macar
Valilerinin ahaliye yaptklar zulm gstermektedir. Nitekim gayr-i mslim
tarihiler dahi, Bizans'n zulmnden dolay ok sayda Hristiyan re'ynn
Osmanl askerinden yardm istediini aka ifade etmektedirler.
4) Mnafklar, dinden dnenleri, slm'n kesin emirlerini (zekt gibi) inkr
edenleri, isyanclar ve andlamay bozanlar cezalandrma gayesi de meru'
bir harbin gerekeleridir. Osmanl Devleti'nin Anadolu Beylikleri ve Cell
isyanlar ile ilgili btn asker hareketleri bu manada harbe girmektedir.
Gerekten Osmanl tarihini inceleyenler, mesela Karamanoullarnn, Osmanl
ordular Bizans' veya bir baka gayr-i mslim devleti malup edecei ok
kritik zamanlarda, ordunun Avrupa'da bulunmasndan yararlanarak, Bursa gibi
Mslman bir ehri defalarca yakp yktklarn ok iyi hatrlayacaktr. Mesela
Yldrm Byezid, tam stanbul'u muhasara altna almken,
Karamanoglunun Osmanl topraklarna girmesi zerine muhasaray terk
ederek Anadolu'ya gemek mecburiyetinde kalmtr.
Osmanl Hukukular dman ahslara gre harbi drde ayrmlardr: A) Gayr
i mslimlerle yaplan sava. B) Mrtedlerle yaplan sava. slm Dinini terk
edenlere mrted veya ehl-i ridde denilir. Bunlara kar silaha mracaat
etmeden nce, pheleri izale edilerek slm'a dnmeleri iin gayret gsterilir.
Bu ileme istitbe denir. Vazgemezlerse sava iln edilir. C) Bilere
(isyanclara) kar yaplan sava. Mevcut bir nizma isyan eden siler, sulh
yolu ile itaat etmezlerse, sava iln edilir. Osmanl hanedan arasndaki
savalar ile isyanclar bastrma hareketleri (Cell isyanlar) bu gruba
girmektedir. D) Muhariplere yani milletleraras haydut ve korsanlara kar
yaplan harpler. Yol kesme sularn ileyenlere kar sava iln edilebileceini
Kur'n aklamaktadr.
Bizi burada asl ilgilendiren birinci harp eididir. Dierlerinin kendilerine
mahsus baz hkmleri vardr. Husus hkmlerin dnda genel harp
hkmleri tatbik edilir.
slm hukukunun ortaya kt dnemlerde, insan esaslarla badaan bir
harp kanunu ne Ssanilerde, ne Romallarda ve ne de baka bir millette
mevcuttu. nsan
esaslar temel kabul eden slm ordular ve zellikle de Osmanl ordular,
meru olan harp kanunlarn ok ciddi bir ekilde uygulaya gelmilerdir.
Bakasnn malna mdahale etmeme yasan ineyen baz Srp asll
askerleri hemen idam ettiren I. Murad Hdvendigr'n bu hali, yzlerce
misllerden biridir.
Cihadn iln, slm hukukunun emrettii muamelelerin ifas demektir. Bu
muameleler unlardr: Savaa balamadan nce gayr-i mslimler mutlaka
slm'a davet edilmeli, aksi takdirde sava yaplaca ihtar edilmelidir. Ayrca
dman gayr-i mslimler, eer zimm olabilecek grupdan iseler, slm' kabul
etmemeleri halinde cizye vererek, slm devletinin hkimiyeti altna girmeleri
teklif edilir. Bu iki teklife msbet cevap alnamad takdirde fiilen harp balar.
Nitekim Petervaradin'in fethinden evvel, Kur'n ve Snnetin emrine uyularak
sulh iinde itaatleri istenmi ve bn-i Kemal'in kaydna gre isyan ve zulmde
inad edince cihad ilan edilmitir. Osmanl tarihleri, her Sava ncesi,
"Ktl en gzel bir ekilde bertaraf ediniz" hadisi ve "Rabb'inin yoluna
hikmet ve gzel tle davet et" yetinin emirlerine uyulduunu aka
beyan etmektedirler. Bu dediimiz hususu, Batl tarihiler de kabul
etmektedirler. Mesela Alman Tarihi Lies aynen unu sylemektedir: "Rum ve
Acem lkeleri feth edilince, Mslman ordular bu lkelerin insanlarn, slm
ile kl arasnda deil, slm ile cizye arasnda serbest brakmlardr. Bu
husus methe layktr".
Ksaca Osmanl Devleti'nin kuvvetle deil davetle yayldn ve dier
milletlerle o-lan savalarnn, yukarda zikredilen sebeplerle meydana
geldiini gryoruz. Osmanl Devleti'nin 400 atl ile birden bire cihan devleti
oluunun izah da sorumuzun cevabn tekil etmektedir2.
3. 1999 yl neden Osmanl Devleti'nin 700. Yldnmdr? Osmanl
Devleti'nin 1299 ylnda kurulduu kesin midir?
Osmanl tarih kaynaklarnn bu konuda iki ayr nakilleri bulunmaktadr: 1) Hicr

699 yln esas alan grtr. Ancak 699 ylnn hangi aydr? Elimizdeki baz
kaynaklar, 4 Cemzyell 699 tarihini vermektedirler ki, Miladi karl 27
Ocak 1300 etmektedir ve Sultn Abdlhamid Hn'n tesbit ettirdii tarih de
budur. Osmanl Marif Nezreti, stikll-i Osmnnin tam gnn tesbit etmek
zere, konuyu 28 Knun- Sni 1329 tarihli tezkire ile Tarih-i Osman Encmeni
Bakanlna havale eylemitir. Encmenin grevlendirdii tarihi Efdalddin
konuyu btn kaynaklardan aratrm ve baz sonulara ulatktan sonra bu
tarih yani 4 Cemziyell 699/27 Ocak 1300 tarihi istikll kazanlan gn
olarak kutlanmaya balanmtr.
2 Kur'n, Bakara, 190, 256; Giye, 21-22; Hac, 39-40; Mslim, 1-Cihd, 6;
Molla Hsrev, Drer ve Gurer, stanbul, 1317, 1/282; Damad, Mecma l-Enhr
erhu Mltek'al-Ebhur I-II, stanbul 1331, 1/642, 688, 707; Mevkufat,
Muhammed, Mltek Tercmesi, ti. brahim'in sadrazam Mustafa Paa'nn
talimatyla bu tercme yaplmtr), stanbul 1302,1/340 vd.; bn-i Kemal,
Tevrh-i l-i Osman, Sleymaniye Ktp. Ayasofya Blm, nr. 3318, vrk. 8/b,
9/b, 10/a, l/b, 12/a, 14/b, 21/b-24/b; Kemal Paa-zde (bn-i Kemal), Tevrh-i
l-i Osman X. Defter, (ner. efaettin Severcan), Ankara 1996, sh. LV vd.;
Turnagil, Ahmed Reit, slmiyet ve Milletler Hukuku, stanbul 1972, sh. 153
vd.; Heyet, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, c. I, sh. 425-438; nalck,
Halil, "Rumeli", A, c. IX; nalck, "Ottoman Methods of Conquest", Studia
Islamica, 1954, II, 103-129; etin, Osman, Anadolu'da slmiyetin Yayl,
stanbul 1990; Beldiceanu, Nicara, "Osmanl mparatorluunda eneltme,
Trkletirme ve slmlatrma", Tarih ve Toplum, Ekim 1992, say 106; Erolu,
Nazmi, "Trklerde Cihad ve Ftuhat Anlay", Kpr, Sonbahar 1994, say 48,
sh. 66-75.
Her ne kadar( nce meyda; tarihilerin tabi, alem ve III. Al'addin Devleti
fiilen iv,,, ;Gz'yi saltanat! imanl De Bu gn imi belge, ald btn
belirten vesika I 1300 tarihi ( 2000 yldr,
Bu izahlara ( dikleri 1299 yl, { Safer ve flebi veya bel ayrntda
2) Hicri 700 mi I
hatta Tanmanasna c ifade etme*/ mkeitiMlt
4. OnuaMra OimittlltfU no nlkltn
aratr bulunr. Birinci ko
ti'ni kuran Osr
vi;
BLNMEYEN OSMANLI
29
Her ne kadar Osmanl Beyliinin bamszlna almet olacak baz olaylar
daha nce meydana gelmise de -688/1288-1289'de tabi ve alemin gelmesi
gibi-, ancak tarihilerin ounluu 699 yl zerinde ittifak halindedirler. Bu yl
iinde Osman Bey'e tabi, alem ve tu gibi saltanat alametlerini gnderen
Anadolu Seluklu Sultn Sultn III. Al'addin Keykubad'n Gazan Han
tarafndan azl ve hapsedilmesi zerine, Seluklu Devleti fiilen sona ermi ve
u gazileri (Serhad mers) de bir araya gelerek Osman Gz'yi saltanat
tahtna oturtmulardr. El plerek b'atn yapld bu merasimin gn,
Osmanl Devleti'nin istikll gn olarak kabul edilmelidir. Ancak bu gn hangi
gndr?
Bu gnn Cemziyell 699/27 Ocak 1300 olduuna dair elimizde bulunan
tek resmi belge, sadece 1263/1847 tarihli Slnme'dir. Salnamenin bu bilgiyi

nereden ald btn aratrmalara ramen elde edilememitir. Bu resmi
kaynaktan baka gn belirten vesika bulunmadna gre, doru olann 4
Cemziyell 699/27 Ocak 1300 tarihi olduudur ve netice olarak Osmanl
Devleti'nin 700. Yl, 1999 deil 2000 yldr.
Bu izahlara gre, Cumhuriyet dnemi tarihilerinin bu zamana kadar nakl ede
geldikleri 1299 yl, sadece merasim gnnn 699 ylnn ilk aynda yani
Muharrem, Safer ve Rebilevvel aylarnda olmas halinde doru olabilecektir.
Buna dair bir kaynak veya belge yoktur. Ancak kutlamalar, sembolik eyler
olmas hasebiyle, bu ince ayrntda boulmaya gerek yoktur,
2) Hicr 700 yani 1300 yln esas kabul eden grtr. Burada ay yoktur ve
hatta Tarihi li, bu tarihin, her yzylda bir mceddid geleceini ifade eden
hadisin manasna Osman Gzi'nin msadak olmas iin byle bir yola
bavurulduunu aka ifade etmektedir. Gerekten Ltfi Paa'ya gre,
Osman Bey, 8. Hicr yzyln mceddididir3.
4. Osmanllarn eceresi (soy aac) ile ilgili ksaca bilgi verebilir misiniz?
Osmanl'larn Trk olmadklar sylentileri ve Erturul Gz'nin babasnn
Sleyman ah m yoksa Gndz Alp mi olduuna dair gr ayrlklar
konusunda neler biliyoruz?
Her iki konu da baz batl tarihiler tarafndan tartlm ise de, son yaplan
ilm aratrmalar ve de ortaya kan baz Osmanl sikkeleri, problemi hemen
hemen zm bulunmaktadr. yle ki:
Birinci konuda, bata Gibbons olmak zere baz batl yazarlar, Osmanl Devleti'ni kuran Osmanl Hanedannn aslen Trk olmadklarn, belki Mool
neslinden olabile3 Neri, Mehmed, Kitb- Cihn-nm I-II, (ner. Mehmed A. Kymen- Faik
Reit Unat), Ankara 1987, c. I, 104 vd.; bn-i Kemal, Tevrih-1 l-i Osman, I.
Defter, (ner. erafettin Turan), Ankara 1991, sh. 111-113; kpaa-zde,
Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1932, sh. 7 vd.; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman,
stanbul 1341, sh. 17-27; Gelibolulu Mustafa l Efendi, Kitbu't-Trh-i
Knh'l-Ahbr, (ner. Ahmed Uur vd.), Kayseri 1997, sh. 41; Fermanlar
nereden temin ettii pheli olmakla beraber, Feridun Bey, Mne't- Saltin,
stanbul 1265, c. I, sh. 48, 56, 61, 64; Kantemir, Dimitri, Osmanl
mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, stanbul 1998 I-II, stanbul 1998, c.
I, sh. 67; Efdaleddin, "stikll-i Osman Tarih ve Gn Hakknda Tedkikt",
TOEM, nr. 25, sh. 36-48; Mehmed Ali evki, "Osmanl mparatorluu'nun
Kuruluu Bahsi", TTEM, Yeni Seri, nr. 5, sh. 3051; Uzunarl, smail Hakk,
Osmanl Tarihi, Ankara 1994, c. I, sh. 106-108; Aksun, Ziya Nur, Osmanl
Tarihi, c. I, stanbul, 1994, sh. 16-21; ztuna, Ylmaz, Byk Trkiye Tarihi,
stanbul 1983, c. I, sh. 250 vd.
30
BLNMEYEN OSMANLI
eklerini ileri srmler ve hatta baz tarihiler, Mslmanlklarnn dahi
Anadolu'ya geldikten sonra gerekletiini syleyecek kadar ileri gitmilerdir.
Ancak bu manada sylenenler, sadece menkbe kabilinden baz olaylarn, ok
zorlamalarla yorumundan ibaret olduunu, yerli ve yabanc bilim adamlar
ortaya koymulardr.
uras aktr ki, Ouz boyunun Gn, Ay ve Yldz Hanlarndan meydana gelen
kollarna Bozoklar denmektedir; Gn Han'n Kay, Bayat, Elkaevli ve Karaevli
ismiyle drt boyu bulunmaktadr. Salam ve kudret sahibi demek olan Kay
Boyunun sembol (ongun) ahindir ve Osmanllar da Kay Boyundandrlar.

Osmanl Devleti'ni kuran ve ona adn veren Osman Bey'in ve babas Erturul
Gz'nin, ne kadar kk olursa olsun, Kaylara mensup bir airetin banda
bulunduklarn rahatlkla syleyebiliriz. Bunun dnda, Kaylarn Hz. Adem'e
kadar giden ecereleri ile ilgili izahlar, sadece menkbev kymete haizdirler.
Tarihen sabit olmad gibi, btn ecerelerin de birbirini tutmad aka
grlr. Hatta baz kaynaklarda, Osmanllarn soyu, Hz. Peygamber'e bile
isnd olunmaktadr. Bunlarn ilm deerleri yoktur.
Eskiden beri Ouzlarn bir ubesi olan Kaylar, dier Ouz boylarnn g
hareketlerine benzer ekilde, Seluklular zamannda doudan batya ve
nihayet Anadolu'ya g etmeye balamlardr. Bu dediklerimizi,
Yazcolu'nun Seluknmesi, dris-i Bitlis'nin Het Behit'i ve krullah'n
Behcet't-Tevrh'i gibi ilk dnem kaynaklar da ifade etmektedir.
Dolaysyla Osmanllar Trk'trler; ancak byk devlet olmalarn, sadece
kendi kavimlerinden verasetle aldklar kuvvet ve kudrete deil, ayn zamanda
slm'dan aldklar ve Osmanl ad altnda ayn pota altnda eritmeye muvaffak
olduklar din ve dnya grne borludurlar. Bu sebeple, Fuad Kprl'nn
Gibbons'a ait grn tenkidine yzde yz katlrken, ayn yazarn Osmanl
Devleti'nin kuruluunda sz ettii slm Milleti veya tarih ifadesiyle Osmanl
Milleti izahn yabana atmak da mmkn deildir. Szn zn Ahmed Cevdet
Paa sylemitir:
"Devlet-i Aliyye, balangta, her ne kadar bir kk hkmet eklinde idi;
lakin Trkle mahsus olan stn sfatlar ile slm ec'at ve dindarl
kendisinde toplam bir kabile olduundan, kendisinde slm milletinin
birliine vesile olmak gibi bir kabiliyet vard. Bu Devlet-i Aliyye, dier
devletler gibi, imtiyazl bir toplum iinden ortaya kp da hazr millet ve
memleket bulmu bir devlet deildi; belki yeni topraklar feth ederek, kendine
yer edinmi ve tekil ettii Osmanl Milleti dahi, dilleri farkl, tavr ve ahlaklar
ayr ayr eitli milletlerin en gzel edeb ve tavrlarndan seilmi stn ve
gzel bir topluluktur. Bunlarn dedeleri de, ok eski zamanlardan beri
Trkistan'da dahi han ve sultan olarak el-hakk asl ve soylu bir Trk
hanedandr".
kinci konuya yani Erturul Gz'nin babas meselesine gelince, Osman Bey'in
babasnn Erturul Gz olduu, ortaya kan Osman Bey'e ait bir sikkeyle ve
kaynaklarn ittifak ile kesinlik kazanmtr. Ancak Erturul Gz'nin babas
konusunda farkl grler bulunmaktadr. Mehur olan birinci rivayet, ilk
dnem tarih kaynaklarnn ounun ve hatta elimizdeki ecerelerin ifadesine
gre Sleyman ah'dr. Ahmed Cevdet Paa ve benzeri bir ok son dnem
tarihileri de bunu ifade etmilerdir. Ancak doru olan, Erturul'un babasnn
Gndz Alp olduu eklindeki ikinci grtr. Zira Enver'nin Dstr-nme'si
ve Tevkil Mehmed Paa'nn Tarihi gibi nemli Osmanl kaynaklar bunu ifade
ettii gibi, ilim adamlar tarafndan son zamanlarda bulunan "Osman bin
Erturul bin Gndz Alp" eklindeki bir sikke de aka bu gr teyit
etmektedir. Bilindii gibi Sleyman ah, Anadolu Ftihi ve Trkiye Seluklu
Devletinin kurucusu ve ilk sultn olmas hasebiyle, onun isminden kalan bir
hatra olarak zikredilmesi kuvvetle muhtemeldir. Erturul Gz'nin annesinin
ise, u anda Domani'de medfn buluBLNMEYEN OSMANLI
31
nan Hayme Ana olduu ifade edilmektedir. II. Abdlhamid'in emriyle trbe
yaplmtr. Klasik nakillere gre, daha evvel ran'da Manan denilen yerde
Sleyman ah idaresinde yaayan Kaylar, Mool istilasnn etkisiyle
Anadolu'ya ve Ahlat'a gelmiler; oradan da Mardin'e 250 km kadar gneybatda yer alan Caber Kalesi yaknnda Frat nehrini gemeye alrken,
Sleyman ah'n boulmas zerine kollara ayrlarak Anadolu'ya
yaylmlardr. Caber Kalesi yanndaki bu menkbev mezar, hl Trk Mezar
diye bilinmektedir ve topra Trkiye Cumhuriyetine aittir. Gndz Alp'in
kabrinin Ankara yaknlarnda olduu ve gerekten Sleyman ah'n olu
Seluklu Sultn I. Klarslan'n da tarih Trk Mezarna yakn bir yerde
Dicle'nin Habur koluna derek vefat ettii nakilleri nazara alndnda, bu
nemli hatralarn tesiriyle Sleyman ah adnn Seiukouiiarmdan
Osmanoullarna geiin bir sembol olduu dnlebilir4.
5. Osmanllar, 400 atl diye ifade edilen kk bir airet olmalarna ramen,
Koca Bizans'a kar, Karamanoullar ve Germiyanoullar gibi byk Anadolu
beylikleri varken nasl kar koyup cihan devleti haline geldiler? Airetten
cihan devletinin kmasn ne ile izah edebiliriz?
Osmanl Devleti'nin kuruluu zerinde, zellikle 20. Yzyln banda yerli ve
yabanc aratrmaclar oka durmular ve 400 atldan cihan devletine geiin
srlarn aratrmlardr. Fuad Kprl'nn ve H. A. Gibbons'un ayn ad tayan
Osmanl Devleti'nin Kuruluu adl eserleri, bunlara misl olarak zikredilebilir.
Bu grleri bir iki cmle ile zetledikten sonra kendi kanaatimizi
zikredeceiz.
A) Bu konuda Gibbons'un ban ektii bir nazariyeye gre, Osmanllar,
ancak Balkanlardaki fetihlerden sonra Anadolu'daki topraklarn
geniletebilmilerdir. Balkanlardaki fetihleri, tahrip ve yama maksadyla
yaplm bir akn deildir, belki planl bir yerlemedir. Buraya kadar dorulara
tercman olan Gibbons, daha sonra Osmanl airetinin kk bir airet
olduunu; hatta Moollarn elinden katktan sonra Anadolu'ya gelilerinde
Mslman olmu olabileceklerini; yeni Mslman olmann heyecanyla
gayr-i mslimleri de zorla slmlatrdklarn; aslnda kendi nfuslarnn az
olduunu, ancak dine dayanan yeni bir Osmanl rk meydana getirerek yerli
Rumlar da yanlarna aldklarn; harb esirlerinin slm' kabul etmesinin onlar
iin imtiyaz olduunu ve ksaca Osmanl Devleti'nin kuruluunu yeni bir dinle
yeni bir rk ortaya karmaya borlu bulunduunu aklamaktadr. Bu gr
daha sonra gelen tarihiler tarafndan, zellikle Fuad Kprl tarafndan
iddetle tenkit edilmitir.
B) P. VVittek, Osmanl Devleti'nin tam bir gazi devlet zelliini tadn,
tekil ettii uc kltr ile Osmanllarn fethedilen yerler halkna tam bir
msamaha iinde yaklatklarn ve bunun da kaynamay kolaylatrdn
ifade etmektedir.
4 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter, sn. 201-204; Ltfi Paa, Tevrh-i
l-i Osman, sn. 17-27; l, Knh'l-Ahbr, Ahmed Uur neri, sh. 29-41,
Kprl, Fuad, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, Ankara 1994, sn. 3-5, 68-73;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 93-103; Gibbons, H. A., The Foundation of
the Ottoman Empire, chapter I; Tevkil Mehmed Paa Tarihi, TOEM, nr. 79, sh.
87 vd.; Kantemlr, c. I, sh. 57-58; Kprl, M. Fuad, "Osmanl
mparatorluu'nun Etnik Menei Mes'elesi", Belleten, c. VII, say 28(1943), sh.
219-313; Kprl, M. Fuad, "Kav Kabilesi Hakknda Yeni Notlar", Belleten, c.
VIII, say 31(1944), sh. 421-452.
-'. / =
-..-.
-., .. ,-
32
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
C) F. Giese ise, Gibbons'u iddetle tenkit ettikten sonra, Osmanlnn
kuruluunun maneviyat erenlerinin gayretiyle mmkn olduunu ve ahilerin
rolnn asla inkr edilemeyeceini aklamaktadr.
D) Balkan tarihileri, bata Iorga olmak zere, Osmanl Devleti'nin vahdeti
ve muhafazakr tavr sebebiyle, Bizans'n anari ve terr havasndan bkm
kyl ve askerlerinin (akritoi), kltr, din ve medeniyet konusundaki
devamll da mahede edince, dnmeden ve kitleler halinde Osmanl'ya
teslim olduklarn aka beyan etmilerdir.
E) Btn bu grleri yazd nemli eseriyle tahkik ve tenkit eden Fuad
Kprl, Gibbons'un Osmanl Airetinin nemsiz bir airet olduu gr ile
yeni ihtida iddiasn hakl sebeplerle reddederken, Osmanl Devleti'nin
tamamen din sebeplerle olan ykseli tarzna, bazen arya varan tarzda
itiraz etmektedir. Fuad Kprl, btn meseleyi, Ahlat'tan Domani'e gelen
Erturul Bey ve neslinin insan yapsna balamaya almaktadr. Bu arada
Ahilerin Giese tarafndan ifade edilen kurulutaki rollerini mbalaal
bulmaktadr. Kprl, kuruluda, Moollarn basks sonucu Anadolu'ya g
eden Trkmenlerin gaza ruhu ile Bizans topraklarn Dr'l-slm yapmak
zere gayretlerinin; Seluklu Devletinin zaafa dmesi ve Anadolu
Beyliklerinin kurulmas gibi bu dnemde meydana gelen byk siyasi
olaylarn; Trklerin sahip olduu etnik zelliklerin; Osmanl kabilesinin asil
oluunun; Anadolu'da oluan Gziyn- Rum, hiyn- Rum, Bciyn- Rum ve
Abdaln- Rum gibi asker, sosyal ve iktisad gruplarn; nihayet Osmanl
Beyliinin bulunduu yerin jeopolitik durumunun; dier beyliklerin Osmanl
Beyliine kar hasmne tutum iine girmemelerinin ve benzeri sebeplerin,
Osmanl Devleti'nin kuruluunda ve inkifnda nemli rolleri olduunu uzun
uzadya aklamaktadr. Fuad Kprl'nn gaza ruhunun ve i'ly- kelimetullah
gayesinin bu konudaki roln kmsedii kanaatindeyiz.
F) Bu arada son zamanlardaki grleri de zetleyen Halil nalck,
Balkanlarda Osmanl'nn yaylnn tamamyla muhafazakr bir karakter
tadn, n bir fetih ve yerleme mevzubahis olamayacan, eski Rum, Srp
ve Arnavut asil snflar ve asker zmrelerinin (voynuklar ve lagatorlar gibi)
yerlerinde braklarak mhim bir ksmnn Hristiyan tmar erleri olarak
Osmanl tmar kadrosuna sokulduunu, delilleriyle anlatmaktadr. Osmanl
Devleti'nin hibir zaman slmlatrma politikas gtmedii eklindeki grn
ise, ksmen yanl anlald kanaatindeyiz.
Btn bu grleri deerlendirdiimizde, problemin slm'n fetih ve harble
ilgili hkmlerinin incelemeden meseleye yaklamak olduunu rahatlkla
ifade edebiliriz. Zikredilen sebeplerin elbette ki Osmanl Devleti'nin
kuruluunda byk etkileri olduunu, ancak asl mesele Osmanllarn devlet
kurma ve idare etmedeki ilahi kabiliyetlerinin yannda, doru slmiyet'i ve
slmiyet'e layk doruluu yaamalar ve ilk fetih yllarnda slm'a olan
ballklarnn tam olarak devam etmesidir. nk u Mslman Trk
Devletinin bir zamanlar, btn Avrupa'nn byk devletlerine kar hayatn ve
varln devam ettiren, devletin ordusundaki Kur'n'dan alnan u fikirdir:
"Ben lsem ehidim, ldrsem gaziyim" Gerekten Kosova muharebesine
kan Murad Hdavendigar, "Yrab! beni din yolunda ehid, ah ir ette said et"
demi ve istedii olmutur. Bu ruh ile ahlanan anl ecdadmz, evk ile ve
ak ile lmn yzne glerek bakm; daima Avrupa'y titretmitir. Merak

edenlere sormak istiyorum; u dnyada basit fikirli ve saf kalpli olan gen
askerlerin ruhunda yle manevi ve yksek fedakarla sebebiyet
verecek ham, edilebilir?
Bu iman ve ide kt'aya hkmetmitir n ise, 107l'de M-1 ; Alparslan'dan
dinleye1 -dersem vurulduum yre gibi din ve devlet in dovu Osman Bey
de olum mesleimiz Allah \
Tarih bize g balanm isek sizdir ve dnv zaman ak savata yf. bizi
iimizden h-mcehhez o/urs, bataryalar bo olduu mw
Hamaset g? sedip de ifade c sonra baz hususi, a) Osmanlla bulunduklar
"'-.-mhlmrofe,
b; Su arada t iktisad acfa zulmetmesi, i pa'dan deste-destekleyeni.c) Anca? etkileyen hai1 ekild! olsa gr
Osman: din hrriyeti : edilen zimrtv mmkn dec (mesela vali, Osmanllarn
Mihaller ve b> lar, zorla s! ; yayma gayes yok etme girdikleri olm
- Bilindm
fi
BLNMEYEN OSMANLI
33
le
Ie
verecek hangi ey gsterilebilir? Hangi duygu bu manev deerlerin yerlerine
ikame edilebilir?
Bu iman ve idealin istikametinde yryen "devlet-i ebed-mddet" asrlarca
drt kt'aya hkmetmitir ve medeniyet gtrmtr. Bu anl tarihin
temelinin nasl atldn ise, 1071'de Malazgirt'te konuan ve sesi tarihin
derinliklerinden bize akseden Alparslan'dan dinleyelim: "Din ve devlet
yolunda srf Allah rzas iin savaacaz. Eer ehid dersem vurulduum
yere gmnz, bir adm geriye bile deil... hkmdar olarak deil, bir er gibi
din ve devlet iin dveceim". Bu sesi duyan ve bu ruhla Osmanl Devletini
kuran Osman Bey de lm deinde ayn ruhu olu Orhan'a da
alamaktadr. "Olum, mesleimiz Allah yoludur. Kuru kavga deildir".
Tarih bize gsteriyor ki, biz Mslman Trkler, ne derece mnevi
deerlerimize balanm isek ilerlemiiz. Ne vakit manev deerlerimizden
uzak kalmsak, gerilemi-izdir ve dmanlar bizi can damarmzdan
vurmulardr. Bilesiniz ki, dman bizi hibir zaman ak savata
yenememitir. Daima tehlikeyi, kurtulu reetesi olarak gstererek bizi
iimizden hanerlemitir. Bir milletin madd bataryalar ne kadar modern
silahlarla mcehhez olursa olsun ve o millet isterse imparatorluk seviyesine
ykselsin, manev bataryalar bo olduu mddete yklmaya mahkumdur.
Hamaset gibi grlen bu cmleler, aslnda Gibbons'un, VVittek'in ve Giese'nin
hissedip de ifade edemedikleri duygular olduu kanaatini tayoruz. Bu genel
giriten sonra baz hususlar ifade edeceiz.
a) Osmanllarn hem Allah'n kendilerine ihsan ettii etnik zellikleri ve hem
de bulunduklar mevkiin her adan fetih ruhuna uygun olmas, kurulu ve
gelimelerinde mhim rol oynamtr.
b) Bu arada kendilerine dman olan Bizans'n yklma noktasna gelmesi,
kendini iktisad adan devam ettirebilmesi iin vergi ve idare asndan kendi
vatandalarna zulmetmesi, Bizansllar, Srplar ve Bulgarlarn Ortodoks
olmalar hasebiyle, bazen Avrupa'dan destek yerine kstekle karlamalar,
elbette ki yukarda zikredilen sebepleri destekleyen etkenler olmutur.

c) Ancak yerli ve yabanc tarihilerin Osmanl Devleti'nin kurulu ve
gelimesini etkileyen haller olarak akladklar sebeplerin, aslnda Osmanl
Devleti'nin doru bir ekilde slm Hukukunun hkmlerini uygulamalardr
eklinde zetlemek daha doru olsa gerektir kanaatindeyiz.
-Osmanl Devleti'nin din hrriyeti konusundaki msamahas, slm
Hukukundaki din hrriyeti prensibinin aynyla uygulanmasdr. Bir slm
lkesinde vatandala kabul edilen zimmlerin, dinlerine mdahale edilmesi
ve hele slm'a girmeye zorlanmas mmkn deildir. Ancak Mslman olmas
ile, Mslmanlara ait baz imtiyazl haklar (mesela vali, sancak beyi ve hatta
sadrazam olabilme haklar) elde etmesi, elbette ki, Osmanllarn bu tutumunu
gren gayr-i mslimlerde olumlu etkiler yapmtr. Gz Mihaller ve benzeri
Hristiyan asll kahramanlar bunun neticesidir. Dolaysyla Osmanllar, zorla
slmlatrmamlardr; ancak i'ly- kelimetullah diye ifade edilen slm'
yayma gayesinden asla taviz vermemilerdir. Yerli halk, bu msamahay ve
Hristiyanl yok etme gibi planlarnn olmadn grnce, Osmanlya ve
slm'a kitleler halinde girdikleri olmutur.
- Bilindii gibi, slmiyet, gayr-i mslimlere sadrazamlk, valilik, sancakbeylik,
belli
34
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN'
yerlerde kadlk ve devlet bakanl gibi grevlerin dnda (vezret-i tefvz
manasn tayan grevler), dier vazifelerin verilmesinde (vezret-i tenfz
manasn tayan grevler, tmar eri, suba, gayr-i mslimlere kadlk) saknca
grmemitir. Osmanllar kurulu dneminde bu prensibi eksiksiz
uygulamlardr. Bu sebeple Srplar, Bulgarlar ve dier Balkan milletleri,
voynuk, lagator ve martoloslar ad altnda asker ve idar grevlerde istihdam
edildikleri gibi, kendilerine tmar ve ze'met de verilmesi ihmal edilmemitir.
- Osmanl Devleti, slm'a aykr olmayan ve ama insanla yararl olan
messeselerin ve kanunlarn, baka dinlere ve milletlere ait olsa da, iktibas
edilmesinde veya vatanda olan gayr-i mslim tebaann kendi inan ve
detleriyle babaa braklmasnda hibir mahzur grmemitir. Bu sebeple,
baz tarihilerin ifade ettii uc kltr, zaten Mslman Trk kltrnn bir
parasdr. Sonradan buna riayet edilmediyse, bu, sonrakilerin hatasdr.
- Btn bunlara maneviyt erenlerinin gayretleri de ilave edilince, yedi
dvele kar cihad yrten Osmanl Devleti'ni durdurmak mmkn olmamtr.
Meseleye byle bakmak gerekir kanaatindeyiz5.
6. Osmanllarn kurulu ve gelimesinde, zellikle Wittek'in zerinde durduu
maneviyt erenlerinin yani Gziyn- Rum, hiyn- Rum, Bcyn- Rum ve
Abdaln- Rum'un etkileri hakknda neler biliyoruz?
Osmanl Devleti'nin ulu nar, medrese, cami ve tekke lsnden ald
iman suyu ile bym ve 600 sene hayatiyetini devam ettirmitir. Bu l,
liyakatli mirler ve ilmiyle amel eden lim ve meyhlarn da desteiyle,
tasavvuf vastasyla, slm leminin iinde kuds bir rabta olan kardeliin
inkifna ve gelimesine en nemli sebep olmulardr. Gerekten kfr
leminin ve Hristiyan dnyasnn sins siysetleri ile slmiyet'in gneini
sndrmek iin vki olan mthi hcumlarn, mhim ve sarslmaz kale
olan medrese, cami ve tekke ls koruyabilmitir.
Bu sebepledir ki, Osmanl ulu nar kendi zamannda Osman Bey'in koskoca
Bizans mparatorluu karsndaki fetih ve zaferlerinin arkasnda, Alp Gndz,

Gazi Rahman, Aka Koca ve Kse Mihal gibi byk gaziler kadar, slm
leminin deiik blgelerinden ve zellikle Horasan'dan gelen erenlerin yani
Sadreddin Konev'ler, Mevln Celleddin Rmler, Dursun Fakih'ler, eyh
Edebali'ler, Ahi Evran'lar ve eyh Baba lyas'larn bulunduunu bata Osman
Bey olmak zere btn Osmanl Padiahlar grm ve hissetmitir. Sultn
Orhan Gz'nin Bursa'y fethedip Rumeli'ye yneliinde, elbette ki Lala ahin
ve Hayreddin Paa'lar kadar Molla Davud- Kayser'lerin, andarl Kara
Halil'lerin, Karaca Ahmed'lerin ve Geyikli Baba'larn da paylar vardr. Sultn
Murd Hdvendigr Kosova'da ehmet destanlar yazarken, yannda cihd
eden Gz Evrenos'lara, Kutlu Belere, Kara Timurta ve Hac l Begi'ne
dayand kadar, Molla Muhammed Cemlddin Aksaray'lere, Molla
Fenar'lere, Koca Efendi'lere ve eyh Hac
5 Kprl, Osmanl Devleti'nin Kuruluu; Gibbons, H. A., The Foundation of the
Ottoman Empire, chapter I; -nalck, Halil, The Ottoman Empire, The Classical
Age 1300-1600, Phoenix 1994, sh. 5-8; "Stefan Duan'dan Osmanl
mparatorluuna, Osmanl mparatorluu", Toplum ve Ekonomi, stanbul 1993,
67-108; Ahmed Tevhid, "Ankara'da Ahiler Hkmeti", TOEM, nr. 19, sh. 12001204; Okyay, Rfat, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, stanbul, sh. 20-44.
Bekta Velilere dt Hristiyan :<
Ali Paalar,,.....
denen eyh Tapduk Emf Molla emse:
te r mstakil tet
A) 6izl> diye bilinen c unvanyla anl. devam rn ve ; re's'l-fityJn,
B)*
rafno; ,,- , baziisyae lirgin ' Iriii ku bunlarn
ne.1
reis tayir ftik
kurmu ve; esnaf .
olup, gayret mtr",
yeletopla
kank_
nizmlanra
Ksa;
tutun
nma sat
Ftu
tek,
C)Mc, hanmlar ks
fil iLj
L'
larii.,
BLNMEYEN OSMANLI
35
Bekta Velilere de dayanm ve onlardan manev imdd taleb eylemitir. Ve
nihayet Hristiyan leminin korkulu ryas Sultn Yldrm Byezid Nibolu
Zaferini kazanrken, Ali Paalar ve Timurta Paalar kadar, eyh Hmid bin
Musa Kayser'ler, Emir Sultn denen eyh emseddin Muhammed Buhr'ler,
eyh Abdurrahman- Erzincn'ler, Tapduk Emre'ler, Yunus Emre'ler, eyh

Kutbuddin znik'ler, Hac Bayram Veli'ler ve Molla emseddin Fenar'lerden
manevi yardmlar almtr.
te kpaa-zde, bu maneviyt erenlerinden Anadolu'da bulunan byk ve
mstakil tekiltlar tarznda bahsetmektedir ki, bunlar srasyla unlardr:
A) Gziyn- Rum = Gzler ve Alpler: Daha evvel Trk toplumlarnda Alpler
diye bilinen bu mana ve madde kahramanlar, Trkler Mslman oldukdan
sonra Gazi unvanyla anlr olmulardr. Anadolu Seluklularnn yer yer Alp
unvann kullanmaya devam ettikleri anlalmaktadr. Bunlarla kastedilen,
vatan, millet ve din uruna canlarn ve mallarn feda eden erler, ordu ve
ehirlerdeki belli snf kahramanlardr. Bunlara re's'l-fityn, ayyrlarn ba
veya siphslr- gziyn da denmektedir.
B) hiyn- Rum: Anadolu Ahileri: Ah tekilt, ftvvet tekiltnn Trkler
tarafndan gelitirilen ve zellikle Anadolu'da yaylm bulunan bir eklidir.
Mool istilas ve baz i isyanlar sebebiyle Mslman Trklerin birlii bozulmu
ve halk nemli lde tedirgin olmutu. te byle bir buhran dneminde halk
birbirine sevdiren ve yeniden birlii kuran manev liderler ortaya kmtr.
Mevlna, Yunus Emre ve Ah Evran da bunlarn ileri gelenleridir. Ahi Evran
esnafn birlik ve beraberliini, zaviye ve tekkeleri birer meslek kurulular
haline getirerek bu grevi ifa etmitir. Mslman Trkler, genellikle bekr
genlerden san'at ve meslek sahibi olanlarn bir araya gelerek kendilerine reis
tayin ettikleri ahsa ahi adn vermiler ve bu cemiyete de eskiden olduu gibi
ftvvet demilerdir. u anda Krehir'de medfn olan Ahi Evran (1306 ylna
kadar hayatta olduu sanlmaktadr), ahlakla san'atn ahenkli bir birleimi
olan ahi tekiltn kurmu ve o denli itibarl bir hale getirmitir ki, bu durum
yz yllar sresince btn esnaf ve san'atkrlara yn vermitir. Osman Gz,
klcn ahi usulne gre kuanm ve Orhan Gz ise ahiliin nemli bir
savunucusu olmutur. Ksaca "ahilik mill bir birlik olup, gayretleri neticesinde
Osmanl Devleti gibi byk bir devlet ortaya kmtr".
Ftvetnmelerden rendiimize gre, bunlarn da toplant yerleri tekke ve
zaviyelerdir. 740 maddeyi bulan ftvvet nizmnmeleri vardr. Zaviyeler bir
merkezde toplanmtr. Her meslek erbabnn bir ahi baba denen reisi
mevcuttur. Bu reisin bakanlnda btn yeler, alma esaslarn,
giyimlerini ve hareket tarzlarn tekiltn nizmlarna uydurmak
mecburiyetindedirler. Reislerine eyh veya ihtiyar da derler. Ksaca Asya'dan
gelen san'atkr ve tccar Trkler'in, n Asya'daki yerliler karsnda
tutunabilmeleri ve beraber yaayabilmeleri, ancak aralarnda bir tekilt
kurarak dayanma salamalaryla mmknd. te bu zaruret, din ahlk
kaideleri Ftvvetnmelerde zaten mevcut olan bir esnaf ve san'atkrlar
kaynama ve kontrol tekiltnn yani ahiliin kurulmas sonucunu dourdu.
C) Bcyn- Rum: Bu tabir ile uc beyliklerindeki Trkmen kabilelerinin
cengver hanmlar kasdedilebilecei gibi, hanmlara ait tekke mensuplar da
kasdedilmi olabilir.
D) Abdaln- Rum: Bunlara biz Horasan Erenleri de diyoruz. Osmanl
kaynaklarnda zikredilen abdal ve baba lakabn tayan ve ilk Osmanl
sultanlaryla beraber
36
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
harblere katlan tahta kll ve cezbeli derviler bu gruba girdii gibi, cevabn
banda zikredilen maneviyt erenleri de bu gruba girmektedir. Bu tabiri,

Bektai Babalar veya Alev Dedeleri diye aklamak, Osmanl tarihini
bilmemek olur. Zira, mesela akk'da, Osmanl Devleti'nin kurulu
safhasnda, kimlerin etkili olduklar, bunlarn slmi eserleri ve ahsiyetleri
hakknda ayrntl bilgiler bulunmaktadr.
Ksaca bu drt tekilt Osmanl Devleti'nin ksa zamanda kurulmasnda ve
maddi-manev alardan fethedilen topraklarn ihya olunmasnda ok etkili rol
oynamlardr6.
7. Osman Bey hakknda zet bilgi verir misiniz? Ka hanm, ka ocuu vard
ve zamannda mevcut olan byk limler kimlerdi? Osmanl topraklar onun
zamannda ne kadar byd?
Osman Bey, Osmanl Devleti'ni ve Osmanoullarn kuran ve adn devletine
ve soyuna vermi bulunan ilk Osmanl Sultndr. Kendisine Kara Osman,
Fahruddin ve Mu'nddin de denmitir. Osman Gz, hayatnn sonuna kadar
emr yani bey olarak anlmtr; vefatndan sonra Hn ve Sultn denmitir.
nk hayatnn sonlarna doru uc beyi olmutur.
Osman Bey, 1258 tarihinde Sd'de veya Osmanck'da dnyaya geldi.
Babas Erturul Gz ve annesi Halme Htun'dur. 24 yandayken babasnn
yerine geti. Osman Gz, nce Kastamonu'daki obanoullarna, sonra da
Ktahya'daki Germiyanoullarna bal idi. Onlar da Seluklu Sultnna
balydlar. lk evlilii, 1280 civarnda, Sultn Orhan'n annesi ve Seluklu
vezirlerinden mer Abdlaziz Beyin kz olan Ml Htn iledir. 1289 ylna
doru eyh Edebali'nin kz Rab'a Bl Htn ile evlenince, nfuzu ve kudreti
artt. Bu hanmndan da ehzade Al'addin dnyaya geldi.
1281 ylnda babasnn yerine airet beyi olan Osman Bey, bir gre gre,
Seluklu Sultn II. Gyseddin Mes'd'un 1284'de Sd ve evresinin
kendisine tahsis edildiine dair olan ferman ve yannda hediye ettii ak
sancak, tu ve mehterhane ile uc beyi olmutur. 1288 veya 1291 tarihinde
Karacahisr' fethetmesi ve Dursun Fakih'e kendi adna hutbe okutmas,
Osman Bey'in yar istikllini kazanmas demektir.
Osman Gzi'nin Bizans snr ehirlerini birer birer fethetmesi zerine tela
den Bizansllar onu ortadan kaldrmak iin bir dn vesilesiyle bir baskn
hazrlarlar. Baskna basknla cevap veren Osman Bey, 1299 ylnda Yarhisr ve
Bilecik'i fethetti ve beylik merkezini Bilecik'e nakletti ve fitneye sebep olan
Yarhisr Tekfurunun kz Nilfer'i (Holofura'y) olu Orhan ile evlendirdi. Bu
tarih, daha nce aklanan sebeplerle Osmanl Devleti'nin kurulu yl kabul
edildi. 27 Ocak 1300'de Seluklu Sultn III. A-l'addin Keykubad'n saltanat
almeti olan tabi, alem ve tuu Osman Beye bir ferman
6 Kprl, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, sh. 83-102; kpaa-zde, Tarih, sh.
204-206; Mehmed Ali evki, "Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu Bahsi", sh.
3051; Ergin, Mecelle-I Umr-i Belediye, 1/537-551; Ahmed Tevhid, "Ankara'da
Ahiler Hkmeti", sh. 1200-1204; aatay, Neet, Bir Trk Kurumu Olan
Ahilik, Ankara 1974, sh. 56-90; Wittek, Paul, The Rise of the Ottoman Empire,
London 1938; Bayram, Mikail, "Anadolu Seluklular Devrinde Anadolu Baclar
(Baciyan- Rum) rgtnn Kurucusu Fatma Bac Kimdir? ", Belleten c. XLV-2,
say 180(1981), sh. 457-472; Taeschner, Franz, "slmda Ftvvet Tekiltnn
Douu Meselesi ve Tarih Ana izgileri", ev. Semahat Yksel, Belleten, c.
XXVII, say 142(1972), sh. 203-236; aatay, Neet, "Anadolu Trklerinin
Ekonomik Yaamlar zerine Gzlemler (Bu alanda ahiliin etkileri)", Belleten,
c. LII, say 203(1988), sh. 485-500. Bu dnemdeki maneviyt erenleri iin bkz.
Sleymaniye Ktp. Esad Efendi, nr. 2362, vrk.86/b-91/b.

,..
ile gndermesi ile artk
yakn bir yerde Yeniehi
bu fetihlerde kendisine '
hir'i; olu Orhan Bey'e
ve Turgut Alp'e negl'
ylnda lhanl Hkmda
Osmanl Devleti tamamen
Bey'in Mslman olmas/
ylndan itibaren evrede /
Bey'e devretti. 1324 yl
eden Osman Bey, vasiyeti
2.5 yl sonra 1326 ylnda
Babasndan 4800 km
Bey'in Orhan ve Al'addin c
Bey, Hamd Bey, Pazarl Be]
zamannda Osmanoullarn
Akyaz ve Hendek, Ktahy
ilelerini kapsyordu,
Osman Bey zamannda^ yarar vardr: limlerden en I bin Eb Kasm
Karahis'-'-Paa, eyh Ulvn elet
8. Osmanl Devleti1 Dndar' ldrme klar msnz?
Evvela bu olayn, bul edilmeyen bir gri geldiinde, Amca Dn. Ayrca Dimitri
Kanter vefat ettiini belirtme Kemal gibi olay nakle rviler eder ki...' #
ayet ok zayf i halinde, t;
Osman Bey ( tesirler gster dan ve nihayet bft-ll
' bn-l Kemal, Tev l, Knh'l-Ahbr, d 24; Mehmed Zeki,' Tarihi, c. 1, sh. 1
"Osman I", A; E
"4
BLNMEYEN OSMANLI
37
ile gndermesi ile artk Osman Bey mstakil bir uc beyi olmutu. 1301 ylnda
Bursa'ya yakn bir yerde Yeniehir'i kurdu ve saltanat merkezini buraya
nakletti. Bu arada btn bu fetihlerde kendisine yardm edenleri de unutmad
ve kardei Gndz Bey'e Eskiehir'i; olu Orhan Bey'e Sultnn'n; Hasan
Alp'a Yarhisr'; eyh Edebal'ya Bilecik'i ve Turgut Alp'e negl' verdi ve
Edebal'nn torunu Al'addin'i yannda gtrd. 1308 ylnda lhanl Hkmdar
Ahmed Gazan tarafndan Seluklu Devletine son verilince Osmanl Devleti
tamamen mstakil hale geldi. 1313'de Harmankaya Hkimi Kse Mihal Bey'in
Mslman olmasyla Mekece, Akhisar ve Glpazar Osmanlnn eline geti.
1320 ylndan itibaren evrede fazla grnmeyen Osman Bey, 1324 ylnda
beylii olu Orhan Bey'e devretti. 1324 yl ubat aynda Bursa'nn fethini
grmeden 67 yanda vefat eden Osman Bey, vasiyeti zerine, geici olarak
gml bulunduu Sd'den alnarak 2.5 yl sonra 1326 ylnda Bursa'daki
Gm Knbed'e defn olunmutur.
Babasndan 4800 km2 olarak ald topraklar 16.000 km2'ye karan Osman
Bey'in Orhan ve Al'addin dndaki ocuklar unlardr: Fatma Htn, Savc
Bey, Melik Bey, Hamd Bey, Pazarl Bey ve oban Bey. Bugnk mlk
taksimata gre, Osman Bey zamannda Osmanoullarnn lkesi, Bilecik,
Eskiehir merkez, Sakarya'ya bal Geyve, Akyaz ve Hendek, Ktahya-
Domani ve Bursa ilinin Mudanya, Yeniehir ve negl ilelerini kapsyordu.

Osman Bey zamanndaki byk limler ve eyhlerden bazlarn da
hatrlatmakta yarar vardr: limlerden en nemlileri Mevln eyh Edebal,
Dursun Fakh ve Hattb bin Eb Kasm Karahisr'dir. Maneviyt reislerinden
ise, eyh Muhlis Baba, eyh k Paa, eyh Ulvn elebi, eyh Hasan elebi
ve Baba lyas mutlaka zikredilmelidir7.
8. Osmanl Devleti'nde ilk karde katli olaynn Osman Bey'in amcas Dndar'
ldrmesiyle balad sylenmektedir. zellikle bu olay a-klar msnz?
Evvela bu olayn, Osmanl tarihileri tarafndan meydana geldii dahi ittifakla
kabul, edilmeyen bir gr olduunu ifade etmek istiyoruz. Zira idam hadisesi
meydana geldiinde, Amca Dndar Bey, 100 yana yaklamak zereydi
diyen tarihiler vardr. Ayrca Dimitri Kantemir gibi baz tarihiler, Amca
Dndar Bey'in Sd'e gelmeden vefat ettiini belirtmektedirler. Demek ki,
byle bir olayn vukuu dahi phelidir. bn-i Kemal gibi olay nakleden
tarihiler, bu olaya olmu gibi bakmamlar ve sadece 'baz rviler eder ki...'
diyerek bir dedikoduya dikkat ekmilerdir.
ayet ok zayf bir ihtimal ile de olsa, bu olayn meydana geldiini kabul
etmemiz halinde, tarihilerin nakline gre bu zayf rivayet yledir:
Osman Bey devrinde, amcas Dndar Bey, aralarndaki saltanat kavgasnn
menf tesirler gstermesinden, Dndar Bey'in Osman Bey aleyhinde
faaliyetlerde bulunmasndan ve nihayet bn-i Kemal'in zayf bir rivayeti
naklederken verdii bilgilere gre, Bile7 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter, sh. 70 vd.; 196-201; Ltfi Paa,
Tevrh-i l-i Osman, sh. 17 vd.; l, Knh'l-Ahbr, Ahmed Uur neri, sh. 4167; Mecd Mehmed Efendi, Hadik'u-akk, stanbul 1989, sh. 20-24;
Mehmed Zeki, "Kse Mlhal ve Mihal Gz ayn adam mdr", TTEM, nr. 11(88),
sh. 327-335; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. 1, sh. 102-116; ztuna, Devletler
ve Hanedanlar I-V, Ankara 1996, c. II, 101-102; Gkbilgin, M. Tayyib, "Osman
I", A; Elizabeth A. Zachariadou, Osmanl Beylii, 1300-1389, stanbul 1997.
38
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
cik tekfurunun yakalanmasna fiilen engel olduundan dolay, bi add
edilerek idam edilmitir. Burada had suu sz konusudur. Zira devlete isyan
mevzubahistir.
1289 veya 1302 ylnda meydana geldii baz tarihiler tarafndan zayf bir
rivayet olarak nakledilen bu olayda, Dndar Bey'in Bilecik ve Yarhisar
Tekfurlarnn, Osman Beyi ldrmek zere tertip ettikleri plandan ve hileden
haberdar olduu ve Osman Bey'in kar planla olay bastrdkdan sonra
amcasn ldrd nakl olunmaktadr. Dzmece Mustafa olay sebebiyle bir
Yunan tarihisinin kaleme ald u satrlar, Osmanl Hnednndaki erkek
evltlarn ne kadar merhametsiz bir ekilde, Bizans ve benzeri dmanlar
tarafndan Osmanl Devleti'ne kar kullanldklarn aka gstermektedir:
"Akll Romallarn, giritikleri bu ileri daha evvel Timur'un Byezid'le harb
ettii, onu yakalad ve ordusunu imha ederek onu malup ettii zaman
yapmalar zarureti vard. imdi deil; zira Trkler toparlandlar. Orada o kadar
akll ve cesur Roma mparatorlar gelip getiler ki, ne diyeyim?".
Yani Yunanl tarihi, neden Roma mparatorlarnn Dzmece Mustafa olay gibi
dier Osmanl ocuklarn da Osmanl Devleti'nin aleyhine kullanamadlar
diyerek, gemi mparatorlar adna bir nevi hayflanmaktadr. Konunun asl
ayrntl izahn ise, Ftih devri sorular iinde bulunan Karde Katli ile alakal
sorularn cevabnda yapacaz.
Netice olarak, Dndar Bey olaynn meydana gelmedii kanaatindeyiz. ayet
gelmi olsa dahi, eer anlatlan olaylar doru ise, zaten had cezas olarak
idam cezasnn verildiini sylemek mmkndr8.
9. Osmanl Devleti'nin manev kurucularndan olan ve kzn Osman Bey ile
evlendiren eyh Edebal kimdir?
Kaynaklarda Ede eyh diye de geen bu maneviyt eri, Karaman'da dnyaya
gelmitir. Asl adnn mdddin Mustafa bin brahim bin nac el-Krehr
olduu baz kaynaklarda yer almaktadr. Hanefi hukukusu Necmeddin EzZhid'den fkh ilmini renen Edebal, sonradan am'a giderek oradaki
limlerden slm ilimler dersini tamamlad. am'dan dndkten sonra
kendisini tasavvufa veren eyh Edebal, Bilecik'te bir zaviye kurdu ve halk
irada balad.
te bu srada limleri ve maneviyt erlerini ok seven Osman Bey ile tant
ve o-na din ve idar konularda danmanlk yapt. Bir seferinde Osman Bey,
eyh Edebal'nn zaviyesinde misafir kaldnda, herkesin dilden dile naklettii
ve baz tarihilerin de Erturul Gz'ye isnad ettii mehur ryasn grmtr.
Bu ryaya gre, eyhin koynundan kan bir ay Osman Gz'nin koynuna
girer; ayn anda gbeinde bir aa biter ve glgesi btn dnyaya yaylr;
aacn altndan dalar ykselir ve dalardan da rmaklar akmaya balar. Bu
ryasn eyh Edebal'ya anlatan Osman Gz'ye eyh'in cevab aynen
yledir: "Hak Te'l sana ve nesline padiahlk verecek. Mbarek olsun. Kzm
da senin hellin olacak".
Daha nce belirttiimiz gibi, baz kaynaklara gre, eyh Edebal'nn Osman
Gz
ile evlendirdii kznn a rendiimize gre, ey Sultn Orhan'n annesi, kz
Bl Htun'un olu is
eyh Edebal, Vefa) reislerindendir. Vefilik is ile hi bir ilgisi yoktur. B (tr.
Osmanl Devleti'nin Fakih, eyh'in taleb<- J:-de bu zatn taleb-Edebal'nn
Bektailif
eyh Edebal. diimize gre, son i Edebal'ya Kozaa buray vakfetmitir^
Gz'nin hanm ile I byklerinden MollJ yaknlar defn olunmff
10. Sultn Orh zamannda hem de misiniz?
Orhan Bey,: imiz gibi, annesi I Abdlaziz Bey'in c'uddin gibi E 36 veya 43
yafl olan Orhan Bey, 1 Hac Kemlddln gelen Molla Tceddfnf Bilecik sonra
da I meveret etme Devleti, Orhan i Orhan Bey, gibi kahramanlar!
8 Neri, Kitb- Cihnnm, c. I, sh. 95, bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I.
Defter, sh. 130-131; Hayrullah E-fendi, Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Efendi,
stanbul 1864, c. II, sh. 33 vd.; Akman, Mehmed, Osmanl Devleti'nde Karde
Katli, stanbul 1998, sh. 4346.
.......
...... ....
:
* BA, MMmmtt kpaa-zMe, T Defter, (ner. ! Tevrih-i l-l Osm, 4 sh 107108.
BLNMEYEN OSMANLI
39
ile evlendirdii kznn ad, Mal Htun'dur. Ancak Sultn Orhan'a ait bir
vakfiyeden rendiimize gre, eyh Edebal'nn kznn ad Rab'a Bl
Htun'dur. Dolaysyla Sultn Orhan'n annesi, bir Seluklu veziri olan mer
Bey'in kzdr. eyh Edebal'nn kz Bl Htun'un olu ise ehzade

Al'addin'dir.
eyh Edebal, Vefiyye tarikatna mensuptur ve ayn zamanda Anadolu
Ahilerinin reislerindendir. Vefilik ise, zel Tarikatnn bir koludur. Bektai
veya Haydar tarikat ile hi bir ilgisi yoktur. Bektai menkbelerine dayanarak
byle bir irtibat kurmak yanltr. Osmanl Devleti'nin ilk kad ve mftsdr
demek daha dorudur. Zira Dursun Fakih, eyh'in talebesidir ve Osmanl
Devleti'nin ikinci kadsdr. andarl Kara Halil'in de bu zatn talebeleri
arasnda bulunduu sylenmektedir. Netice olarak, eyh Edebal'nn
Bektailik veya Alevlikle ilgisi yoktur.
eyh Edebal 1326 veya 1327 ylnda Bilecik'te vefat etmitir. Belgelerden
rendiimize gre, son zamanlarnda kz ve torunu Al'addin Bey ile
Bilecik'te oturan eyh Edebal'ya Kozaa Kynn vergi gelirleri tahsis
edilmi ve kz Rab'a Bl Htn da buray vakfetmitir. Bilecik'te eyh
Edebal Zaviyesinde trbesi olup burada Osman Gz'nin hanm ile birlikte
Edebal'nn hanm, eyh Edebal, Dursun Fakih, zamannn byklerinden
Molla Hattab- Karahisar, eyh Muhlis Baba ve eyh Edebal'nn baz yaknlar
defn olunmulardr9.
II-ORHAN BEY ZAMANI
10. Sultn Orhan' ksaca anlatr msnz? ocuklar, hanmlar ve onun
zamannda Osmanl Devleti'nin genileme boyutlar, hem toprak ve hem de
devlet tekilt asndan durumu hakknda ksa bilgiler verir misiniz?
Orhan Bey, 1281 (veya 1288) de St'te dnyaya geldi. Daha nce de ifade
ettiimiz gibi, annesi Mal Htn Osman Bey'in ilk hanm ve Seluklu
Vezirlerinden mer Abdlaziz Bey'in kzdr. Osmanl padiahlarndan Sultn,
Hn, Seyfddin ve c'uddin gibi unvanlar ilk olarak hakkyla elde eden ve
kullanan zattr. 1324 ylnda 36 veya 43 yanda babasnn yerine Osmanl
Beyliinin uc beyi oldu. Asker bir deha olan Orhan Bey, ksa zamanda
hretini dnyaya duyurmasn, ilmiyeden gelen vezir Hac Kemlddin olu
Al'addin Paa, kardei ve veziri Al'addin Paa, yine ilmiyeden gelen Molla
Tceddin Krd ve Vezir Hayreddin Paa, vezir Lala ahin Paa ve de nce
Bilecik sonra da Bursa Kadlna getirilen andarl Kara Halil gibi devlet
adamlar ile meveret etmesine ve onlarn tecrbelerinden yararlanmasna
borludur. Osmanl Devleti, Orhan Bey zamannda kurulmutur.
Orhan Bey, Kse Mihal, Turgut Alp, eyh Mahmd, Gz Mihal Bey ve Ahi
Hasan gibi kahramanlarn gayretiyle, senelerdir evreden kuatt Bursa'y 6
Nisan 1326
9 BA, Mhimme Defteri, nr. XXXI, sh. 217; TK, Defter-i Evkaf- Hdvendlgr,
nr. 585, vrk. 282/b-283/a; kpaa-zde, Tarih, sh. 6, 18, 20, 42, 99;
Takprzde, E-ekk, sh. 4-5; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter,
(ner. erafettin Turan), sh. 68-75, 92-95; Hseyin Hsmeddin, Amasya
Tarihi, II, 428; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 20-21, ahin, Kmil,
"Edebal", TDVA, c. X, sh. 393-394; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh 107108.

- *
40
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
tarihinde fethetmi ve Bey Sanca adyla olu Murad'a vermitir. Artk
Osmanlnn merkezi Yeniehir deil Bursa'dr. Bu hadiseden sonra, 1327

senesinde Bursa Kads Cendereli (andarl) Kara Halil ve vezir Al'addin'in
tavsiyeleri ile saltanatn en nemli almeti olan ilk Osmanl akesini (son
zamanlarda Osman Bey'e ait bir sikke de bulunduundan bu gr nakz
olunmutur) yani sikkesini bastrmtr. lk darbhane de Bursa'da kurulmutur.
Osmanl snrlarnn Karadeniz ve stanbul Boazna doru ilerlediini gren
Bizansllar, Darca ile Eskihisar arasnda bir yer olan Pelekanon'da Osmanl
ordularyla karlamlar ve Osmanllar mparatoru yaraladklar gibi, 1329
veya nih olarak 1331'de znik'i fethetmilerdir. znik, Bizans asndan kuds
bir deere haizdi ve bunun farknda olan Orhan Bey, buradaki Ayasofya isimli
Kiliseyi camiye evirdi ve burada Osmanl Devleti'nin ilk niversitesini kurarak
bana da byk lim Kayserili Molla Davud'u tayin etti. znik'i kurtarmak iin
hcuma geen Bizans mparatorunu, kamaya mahkum eden Orhan Bey,
bylece 1335'e doru btn slm leminde ve Avrupa'da Sultn unvanyla
anlmaya baland; sonra da sulh yolunu tercih etti. Bu arada Bizans
mparatorunun kz Prenses Theodora ile evlendi.
Bizans ile sulh yapan Sultn Orhan, bu sefer Anadolu fetihlerine yneldi ve
1345'e doru ilk olarak bir Anadolu Beyliini yani Balkesir merkezli Karesi
Beyliini Osmanl Devleti'ne ilhak etti ve Anadolu'da 1354 ylnda Ankara'ya
kadar ilerledi ve oray fethetti. Gneyde andarl Krfezine dayanan
Osmanllar, Marmara Denizinin gneyindeki son topraklar da Bizans'n
elinden ald; skdar Osmanl Devleti'nin eline geti. Candaroullarma bal
Ulu Beyoullar Beylii de Osmanl Devleti'ne katld.
Kaynpederi olan Bizans mparatoru'nun kendisine saldran Slavlar ve
Bulgarlara kar Orhan Bey'den yardm istemesi zerine Osmanl ordusu,
evvela 3 ubat 1347 ylnda stanbul'a girdi. Sonra dnd. Paa'nn yardm
ordusunun ncs Gz Umur Bey'dir. 1347'de Sleyman Paa, mroz'a
kartma yapmak istedi, ancak pskrtld. 1349 ylnda yardm iin
Rumeli'ye geti, Selanik'e kadar geldi ve ehri Slavlardan kurtararak geri
dnd. 1353 tarihinde, bu yardma minnettar olan mparator, Gelibolu yarm
adasnda, anakkale Boaznn Avrupa kys zerinde kk impe kalesini
Avrupa'ya geerken kolaylk olsun diye Sleyman Paa'ya hediye etti. Daha
nceki geilerden farkl olarak, artk Osmanl Beylii, Rumeli'nde hukuken ve
fiilen var olmulard. Trk tarihinin nemli olaylarndan olan Rumeli'ye geiin
kahraman Sleyman Paa, Lleburgaz ve orlu'yu da fethettikten sonra,
1357 ylnda atnn ayann srmesi sonucunda derek vefat etti. Rumeli
fetihlerini onun yerine ehzade Murd devam ettirdiyse de, bu acya
dayanamayan 81 yandaki Sultn Orhan, 1362 ylnda Nisan aynn sonlarna
doru vefat etti.
Orhan Bey, kaynaklardan rendiimize gre hayat boyunca 4 hanmla
evlendi. Bunlarn ayn zamanda hanmlar olduu dnlmemelidir. Bu
hanmlar ve bunlardan doan ocuklar srasyla unlardr: 1) Nilfer Htn
(Holofira): Yarhisar Tekfu'runun kzdr; Mslman olup Nilfer adn almtr.
Sleyman Paa, I. Murad ve ehzade Kasm'n annesidir. 2) Aspora Htn:
Bizans mparatoru'nun kzdr; ehzade brahim ve Fatma Sultn'n annesidir.
Mslman olmutur. 3) Theodora Htn: Mslman olmad ve evliliin ksa
srd anlalyor. ehzade Halil'in annesidir. 4) Eftandise Htn: Mahmd
Alp'in kzdr.
Sultn Orhan zama nik'deki ilk yksek tahs halefi olan ve yaya ile Hoca,
Osmanl Devleti'n Kayseri ve maneviyt re Ahi Evran ve Musa Abdal
11. Sultn Orhan, m bul edilmektedir; re, imza att ilk

Sultn Orhan'n Devleti'nin bir > dan dolaydr. Sult
1) Orhan Bey, lerinden olan ake)* Kara Halil'in tavsly halifenin ad;
tarafndan bastrld} sikkenin bulunmas,!
2) Osmanl I Bey'in zamannda 1 Al'addin Paa leyman Paa da Alp, Kara
Mrsel, \
3) Sultn Ort dna yaya adn \ da msellem ad tayinine giriti' Kara Halil'i tay
4) Osmanl t se de, Osmanl I Bey tesis etmlj ve itaatsizlik < tekili, andarl J
eden Trkmenler* ndan, ra'iyyetlljl J tayinatlan ve t
'" Neri, KtH(] mal, Tevrlh-II-lfl sh. 40-65; / Uzunarl, C Tarihi, sh. 3 Tarih
ve tik S III. AndronikosA
BLNMEYEN OSMANLI
41
Sultn Orhan zamanndaki byk ilim adamlar ve maneviyt reisleri
arasnda, z-nik'deki ilk yksek tahsil messesesinin mderrisi Davud-
Kayser, sonradan onun halefi olan ve yaya ile msellemin tekilinde fikir
veren Al'addin Esved veya Kara Hoca, Osmanl Devleti'nin ilk Bursa Kads ve
Kazaskeri andarl Kara Halil, Hasan- Kayser ve maneviyt reislerinden ise,
Seyyid Ahmed-i Kebr-i Ruf', Karaca Ahmed, Ahi Evran ve Musa Abdal bata
gelen simalardandr10.
11. Sultn Orhan, neden Osmanl Devleti'nin gerek kurucusu olarak kabul
edilmektedir? Bata ilk Osmanl akesinin bastrlmas olmak zere, imza
att ilklerden bazlar nelerdir?
Sultn Orhan'n Osmanl Devleti'nin gerek kurucusu kabul edilmesi, Osmanl
Devleti'nin bir devlet olarak btn messeseleriyle onun zamannda ortaya
kmasndan dolaydr. Sultn Orhan'n imza att ilkleri ylece zetlememiz
mmkndr:
1) Orhan Bey, Bursa ve znik'i fethettikten sonra bamszln en nemli
almetlerinden olan akeyi yani gm sikkeyi, 1327 ylnda Bursa'da Bursa
Kads andarl Kara Halil'in tavsiyeleriyle bastrd. Bu sikkenin bir tarafnda
kelime-i ahadet ve drt halifenin ad; dier tarafnda ise 727 hicr tarihi ve
Kay Boyu iareti ile Bursa'da kimin tarafndan bastrldna dair bilgi
bulunmaktadr. Son zamanlarda Osman Bey'e ait bir sikkenin bulunmas, bu
ilki ortadan kaldrmaktadr.
2) Osmanl Devleti'nin en yksek idar, adl ve siyas makam olan Divan da
Orhan Bey'in zamannda temellendirilmeye balanmtr. lk vezr olarak Hac
Kemlddin olu Al'addin Paa tayin edilmitir. Ayrca Sultn Orhan'n
oullar Al'addin Paa ile Sleyman Paa da vezirler arasnda yer almaktadr.
nemli beyler arasnda ise, Konur Alp, Kara Mrsel, Hac l Bey, Evrenos Gz
ve Aka Koca bulunmaktadr.
3) Sultn Orhan ilk defa bin kadar Trk gencinden daim bir ordu tekil
ederek a-dna yaya adn verdii gibi, bin kadar da svari yani atl asker tertip
ederek adlarna da msellem adn verdi. Bu arada Al'addin Esved adl lime
danarak bir ordu kads tayinine giriti ve Osmanl Devleti'nin ilk kazaskeri
olarak da Bursa Kads andarl Kara Halil'i tayin etti.
4) Osmanl tarihilerinin beyanna gre, Hammer gibi baz batl tarihiler
itiraz etse de, Osmanl Devleti'ndeki ilk muvazzaf asker olan yenieri
tekiltn da Orhan Bey tesis etmitir. Zira kaynaklara gre, yaya ve
msellemlerin suiistimale balamalar ve itaatsizlik gstermeleri zerine,
Hristiyan esirlerden devirilmi muvazzaf bir ordu tekili, andarl Kara Halil
tarafndan tavsiye edildi. Neticede, "...nki Rumeiierinde akmcik eden

Trkmenler ve daha nce ihdas olunan yaya ve msellemlerle l-i Osman'n
ayakta durmas zorlatndan, ra'iyyetlii kabul eden Hristiyanlarn din ve
genlerinden birka ylda bir bin nefer kadar alnp tayinatian ve ulufeleri
verilmesi kararlatrld". Daha sonra da I. Murad devrinde esas tekilt10 Neri, Kitb- Cihnnm, c. I, 147-191; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I.
Defter, sh. 195-196; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, II. Defter, (ner.
erafettin Turan), Ankara 1991, sh. 198-208; l, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 4065; Ahmed Uur neri, sh. 67-108; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 27-31;
Kantemir, c. I, sh. 73-86; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 117-162; ztuna,
Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 103-105; Aksun, Osmanl Tarihi, sh. 36-50;
Gkbilgin, M. Tayyib, "Orhan", A; Uzunarl, smail Hakk, "Gz Orhan Bey'in
Hkmdar Olduu Tarih ve lk Sikkesi", Belleten, c. IX, say 34(1945), sh. 207211; Mrmrolu, VL., "Orhan Bey ile Bizans mparatoru III. Andronikos
Arasndaki Pelekano Muharebesi", Belleten, c. XIII, say 50(1949), sh. 309-321.
, .
.
42
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
landrlmasna ve hatta baz tarihilere gre, yenieri adyla adlandrlmas
yoluna gidildi. Bylece asker tarih asndan dnyada ilk muvazzaf orduyu
kuran, 1326 ylnda yenieri tekiltn tesis eden Osmanl Devleti olmutur.
Dnya asker tarihinde bunu, 120 sene sonra 1447 tarihinde VII. arl'n FrankArr adyla adlandrd muvazzaf asker takip etmektedir.
5) Osmanl eitim tarihinde ilk yksek eitim messesesi de, Orhan Bey
zamannda znik'te almtr. ki byk Hristiyan Konsl'nn topland znik
fethedilince, Ayasofya Kilisesi Camiye evrilmi, bir Manastr da medreseye
evrilerek mderrisliine de Fakh Davud- Kayseri tayin olunmutur.
; 6) Baz kaynaklara gre, Trke'nin ilk resm dil olarak kabul de Orhan Bey
zamannda olmutur. Zira Orhan Bey zamanndan itibaren ilk defa, bir
devletin yrtmeye ve yargya ait yazl belgeleri Trke yazlmaya
balanmtr. Dolaysyla bu gr doru kabul edildii takdirde, (ki tarih
belgeler bunu dorulamaktadr, elimizde Sultn Orhan devrine ait Trke
i'lm, hccet, vakfiye, tapu kaytlar ve benzeri Trke yazl belgeler az da
olsa mevcuttur) Karamanolu Mehmed Bey'in ilk resm olarak Trke'yi
kullandna dair izah tarz, Osmanl asndan farkl bir yne ekilmektedir"..
III- SULTN MURD HDVENDGR DEVR
12. Sultn I. Murd', ocuklarn, hanmlarn ve zamannda Osmanl
Devleti'nin genileme alanlarn ksaca aklar msnz?
Osmanl tarihinde I. Murd, Murd Hdvendigr ve Gazi Murd
Hdvendigr adlaryla anlan Sultn Murd, 1326 (726 H) ylnda dnyaya
geldi ve 1362 Mart aynda 35-36 yalarnda iken Osmanl Padiah olarak
tahta geti. Hdvendigr, hkmdar demektir ve sonradan o zaman Osmanl
Devleti'nin baehri olan ve kendisinin de valilik yapt Bursa'ya da
Hdvendigr Sanca ad verildi. Seferlerine Ankara'nn yeniden fethiyle
balayan Sultn Murd, 1362 Temmuz'unda Edirne'yi zabtetti ve kendisine
yeni baehir yapt. Bunu Balkanlarn nemli bir merkezi olan Filibe'nin fethi
takip etti (1363). Osmanl Devleti'nin Avrupa topraklarnda bu ilerleyii
Hristiyanlar korkuttu ve Papa V. Urbanus'un tahrikiyle Osmanl Devleti ilk
hal seferine maruz kald. Ancak 60.000 kiilik hal ordusu 10.000 kiilik
Hac lbe komutasndaki Osmanl ordusunun yapt bir baskn sonucunda

snd ve tarihe Srpsnd zaferi olarak geti (1363). Bunu Srbistan'n bir
ksm ile Bulgaristan'n Osmanl'ya ilhak takip etti ve 1365 ylnda da
Dubrovnik (Raguza) ile ilk milletleraras andlama imzaland.
1375'de Hamidoullar sembolik bir bedelle topraklarnn yarsn Osmanlya
terk etti ve bylece Germiyanolu ile Karamanolu arasna Osmanl girmi
oldu. 1383'de Candaroullar Hamidoullarnn arkasndan Osmanl'y metb'
tanynca, Karaman oullar rahatsz olmaya balad ve 1386'da Osmanl
Karamanoullar ihtilaf balad.
11 l, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 40-44; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 2731; Ahmed Cevd, Tarih-i Asker-i Osman, stanbul 1297, Kitab- Evvel, sh. 78; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 124-128; Uzunarl, smail Hakk,
"Gz Orhan Bey'in Hkmdar Olduu Tarih ve lk Sikkesi", sh. 207-211;
Uzunarl, smail Hakk, "Gz Orhan Bey vakfiyesi. 724 Reblevvel-1324
Mart.", Belleten, c. V, say 17-18 (1941), sh. 277-288; Aksun, Osmanl Tarihi,
c. I, sh. 36-50.
.....
.. ...
...
........,,....... -.,..,
Her ne kadar,! oullarn datp) Osmanl'nn bozguna uratt Bulgari le Ulah
Kosova'da 20 H ordusu, 1.1 kadar srecek < Milo Oblll adl) larak ehid
edildi j haz/resine gm Osmanl'nn eline i bede bizzat bulu 500.000 km!'lfk t
Batl tarih er din mensu hasebiyle dost <
zirvedeydi. Her
asl yenieri ve i
ilk kuatan Os Murd H
ehliyetli devleti
tn Murd zarr
zikretmek gen
Maliye te;
Acemiolanlan 1
Vezir o!du ve i
arasnda ise, t
tnda bykf
hur SaruaJ
zikn
Asrndakf
kadlarnd
s unvan ZE
Marya'
kz. 4-1
Yldrm f
Bey; 7"IMIft
[i; t
llfcnuO |l73-188;tl
iffetti
BLNMEYEN OSMANLI
43
Her ne kadar, Sultn Murad'n olu ehzade Byezid kahramanca savaarak
Karaman oullarn datp Yldrm unvann aldysa da, bunu frsat bilen Srp
Kral Balkanlarda Osmanl'nn zerine yrd ve hatta Timurta Paa
komutasndaki Osmanl ordusunu bozguna uratt (Plonik Olay, 1387).
Bundan cesaret alan hal ordular, Srp ile Bulgari ile Ulah ile, hep birlikte
Osmanl Devleti'nin aleyhinde ittifak ettiler ve Kosova'da 20 Haziran 1389
gn Osmanl ordusu ile kar karya geldiler. Osmanl ordusu, I. Kosova
Zaferi diye tarihe geen zaferle hal ordularn yendi ve 500 yl kadar srecek
olan Balkan Hakimiyetini balatm oldu. Ancak bu gzellikler arasnda, Milo
Obili adl yaral bir Srp askeri tarafndan Murd Hdvendigr hanerle
vurularak ehid edildi (20.6.1389) ve Bursa'ya nakledilerek kendi adna
yaptrlan Cami haziresine gmld. Osmanl Devleti Balkanlara hkim olmu,
Bulgaristan tamamen Osmanl'nn eline geerken Srbistan'n da nemli bir
ksm feth edilmiti. 37 muharebede bizzat bulunan Sultn Murd, 27 yl
iinde babasndan ald miras 5 kat artrarak 500.000 km2'lik bir byk
devleti Osmanl milletine miras brakyordu.
Batl tarihilerin de itirafyla, fethettii topraklarda Ortodokslara, Katoliklere
ve dier din mensuplarna kendi dindalarndan daha iyi davrand. Verdii
szde durmas hasebiyle dost dman herkes tarafndan sevilir hale geldi.
Devlet tekiltlnda da zirvedeydi. Her ne kadar yenieri tekilt babas
zamannda kurulmaya balansa da, asl yenieri ve acemi olanlar
tekiltlarn kuran ve gelitiren kendisi oldu. stanbul'u ilk kuatan Osmanl
Padiah da kendisiydi.
Murd Hdvendigr' muvaffak eden sebeplerin banda onunla birlikte
alan ehliyetli devlet adamlarn zikretmek gerekiyor. Bunlarn banda, bir
gre gre Sultn Murd zamannda ihdas edilen kazaskerlie ilk defa
getirilen andarl Halil Efendi'yi zikretmek gerekiyor. Bu vazifeye gelir gelmez,
Karamanl Kara Rstem'in de yardmyla Maliye tekilt tanzim edildi ve
Sultn Orhan zamannda balatlan Yenieri ve Acemiolanlar Tekilatn
btn ayrntlaryla kurmaya muvaffak oldu. 1372 ylnda da Vezir oldu ve
artk Halil Hayreddin Paa diye anlmaya baland. Dier devlet adamlar
arasnda ise, Halil Hayreddin Paa'nn olu Ali Paa'y, yenieri ve acemi olan
tekiltnda byk pay bulunan Timurta Paa ve Lala ahin Paa'y,
kahramanlklar ile mehur Saruca Paa, Evrenos Be, ne Be, Paa Yiit,
Mstecap Suba ve Hac lbe'i zikretmek gerekmektedir.
Asrndaki limlerden ise Aksaray'l Cemlddin Muhammed bin Muhammed,
Bursa kadlarndan ve Kdzade-i Rum'nin babas Mahmd Bedreddin ve de
Azerbaycan Kads unvanyla mehur Mevln Burhnddin'i zikretmek
gerekmektedir.
ZEVCELER: 1- Gliek Htn; Yldrm Byezid'in ve Yahi Bey'in Annesi. 2Marya Thamara Htn; Bulgar Kralnn kz. 3- Paa Melek Htn; Kzl Murad
bey'in kz. 4- Candar Oullarndan bir beyin kz. 5- Bulgar Beyinin kz.
OCUKLARI: 1-Yldrm Byezid. 2-Ya'kub elebi. 3- Savc Bey. 4- brahim Bey.
5- Yahi Bey. 6- Halil Bey; 7- zer Htn; 8- Sultn Htn. 9- Nefise Melek
Sultn Htn'2.
12 Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 31 vd.; Al, Knh'l-Ahbr, V, sh. 65-77;
Al, Ahmed Uur neri, sh. 108-131; Kantemlr, c. I, sh.87-93, Aksun, Osmanl
Tarih!, c. I, 51-70; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 162-186; Uzunarl,
"Osmanl tarihinin lk Devirlerine Ait Baz Yanllklarn Tashihi", Belleten, c.
XXI, say 81-84 (1957), sh. 173-188; Uluay, aatay, Padiahlarn Kadnlar
Ve Kzlar, 3. Bask, Ankara 1992, sh. 6-7; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c.
II, 107-108; Byk Trkiye Tarihi, c. I, 284-305.
44
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEY?:,
13. Devirme sistemi nedir? Hristiyan ailelerin ocuklar zorla ve zulmle mi
alnmtr?
Bugn Avrupallar kadar memleketimizde de en ok merak edilen ve
meselenin e-sas bilinmeden deiik yorumlar yaplan ve arptlan
konulardan biri de kapu kullar ve bunun kaynan tekil eden devirme
usuldr. Bu sebeple zellikle devirme usulnn hukuk ve tarih
gerekelerini bilmek icab eder. Kap kullar tabirini bahane ederek, btn
devlet memurlarnn Padiahn kleleri olduklarn ileri srenler ise, bu
meselenin izahn zaruri hale getirmektedirler.
nemle ifade edelim ki, Osmanl Devletinde penik olan, acemi olan veya
devirme olan ifadeleriyle anlatlan ve halk ile Batllar arasnda Hristiyan
ailelerin ocuklarnn zorla alnarak nce kle yaplmas, sonra da Osmanl
ordusunda grev verilmesi ve ocuklarn eliyle ana ve babalarnn ldrlmesi
eklinde takdim edilen asker messese, Yenieri Tekiltdr. Bu tr anlayn
nasl hatal olduu, biraz sonraki izahlardan daha iyi anlalacaktr.
Herkesin bildii gibi, Kap Kulu Ocaklar ve bunlarn banda gelen Yenieri
Tekilt, Osmanl Devleti'nin merkez ordusundaki vurucu gtr. Bu sebeple
de Kapkulu Ocaklar denilen asker tekiltn ekirdek ksmdr. Yenierilerin
sahip olduklar iktisad, sosyal ve idar imtiyazlardan dolay, devletin
ykselme devirlerinde, Osmanl Devletinin Yenieri Tekiltnda grev almak,
Mslman ve gayr-i mslim herkes iin bir ereftir. Zira devletin asker ve
mlk erknnn ou da bu ocaktan yetimedir.
Osmanl Devleti'nde Yenieri Ocaklarna asker temin eden iki nemli kaynak
vardr: A) Penik Olanlar ve Acemi Ocaklar. B) Devirme Usl ve Acemi
Olanlar. imdi bunlar aadaki sorularn cevaplarndan daha iyi renelim.
14. Penik Olanlar ne demektir? Osmanl Devleti, Acemi Ocaklarnda kimleri
ne hakla toplamtr? Kanunla m yoksa keyf mi yapmtr?
I. Murad'dan Ftih Sultn Mehmed zamanna kadar Yenieri Tekiltnn
ihtiyc olan genleri temine yarayan penik olanlardr. Penik olanlar ne
demektir ve nasl devirilir? Bunu biraz izah etmeliyiz.
Bilindii gibi, slm'a gre sava esirleri ganimetlerden saylmaktadr.
Ganimetin bete biri ise, Kur'n'n emriyle devlete aittir. Devlet, bu bete
birlik hakknda, kamu yararna uygun olarak istedii gibi tasarrufda bulunur.
te genel olarak Osmanl hukukunda devletin bu bete birlik Kur'n'la sabit
olan hakkna Farsa olarak pen-yek (1/5) ve halk dilindeki ifadesiyle penik
ad verilmitir. slm Hukukuna gre, savalarda elde edilen esirler hakknda
yaplacak muamele hususunda Mslman devlet idaresi, en azndan u
seimlik haklara sahiptir: 1) Sava hukukunun gerei ve slmiyeti yaymak
gayesiyle gerekiyorsa devlet reisi onlar ldrtebilir. 2) Mslmanlara hizmet
etmeleri iin onlar kle olarak kullandrabilir. 3) Onlarla zimmlik anlamas
yapabilir. 4) Hanefi mezhebinde tartmal olmakla birlikte, bedel (fidye)
karl onlar salverebilir.
te I. Murad Hdvendigr, byk hukuku Karamanl Rstem'in teklifi ve
andari r
erkeklerdi kanun hai mistir. De. alnanlara: Toyca
memur tarr yordu. Pen., statsne .. bolu'da ve: lman ve T,. da Acemi 0'
syla yan v n t?-"''
onlara bir n. mala1 alaka:.. ,. gerileme <fc okuy bir on, Ki serimizde t.
15, Devi1
D muvak'
arttr.
dnya . sper almak :,
) cizye
PNLI
uuBLNMEYEN OSMANLI
andarl Kara Halil Efendi'nin meruiyetini izah etmesi zerine, harpte esir
alnan erkeklerden bete birini devlet hesabna ve asker ihtiyacn karlamak
zere almay kanun haline getirmi ve bu tarihten sonra, bu usule yanl
telffuzla penik ad verilmitir. Devlet, askerlie elverili olmayanlardan da
penik resmi alm, asker olarak alnanlara penik olan denmitir.
Toyca denilen aknc subaylarnn ve aknclarn ald esirler, peniki denilen
bir memur tarafndan toplanyordu. Acemi ocann temelini bu penik
olanlar tekil ediyordu. Penik olanlar adyla toplanan bu sava esiri
genler, bir nevi devletin kleleri statsne sahip oluyor; ancak kendilerine
kle muamelesi yaplmyordu. Evvela Gelibolu'da ve sonra da stanbul'da
tekil olunan Acemi Ocaklarna verilmeden evvel Mslman ve Trk ailelerin
yanna veriliyordu. Mslman olup Trk terbiyesi aldktan sonra da Acemi
Ocaklarnda asker eitim gryorlard. Burada asker eitim gren ve
dolaysyla yar hrriyetine de kavuan bu genler, asrlarca Osmanl
Devletinin vurucu gcn tekil eden Yenieri Ocann ekirdeini
oluturmulardr.
Osmanl Devleti, esirleri kle yapmak veya Avrupallar gibi satmak yerine,
hem onlara bir nevi yar hrriyetlerini kazandrm, hem de kendi rzalaryla
Mslman olmalarn salamtr. Bu ekilde devirilen penik olanlarnn,
zulmle veya hakszlkla alakas yoktur. Bunun Kanunnmesini neretmi
bulunuyoruz. Ancak duraklama ve gerileme dnemlerinde, ok byk
zulmler yapldn Osmanl Siysetnmeleri'nden okuyoruz. Maalesef,
penikiler, ailelerden zulmen olan aldklar oka meydana gelen bir olay
olmutur.
Kanunla dzenlenen bu mevzuyu merak edenler, Osmanl Kanunnmeleri adl
e-serimizde nerettiimiz Devirme ve Penik Kanunnmelerini tetkik
edebilirler13.
S. Devirme Usl nereden ve neden kmtr? ocuklar zorla m
annelerinden alnmtr?
Devirmenin balama sebeplerini ylece zetlemek mmkndr:
1) Yldrm Byezid'in Ankara malbiyetinden sonra fetihlerin duraklamas,
hatt muvakkaten gerilemesi sebebiyle yeniden esir elde edilememesi Acemi
olan ihtiyacn arttrmtr.
2) Ayrca bugn Amerikan ordusunda asker olmak iin can atan ok sayda
nc dnya lkesi vatanda insanlarn mevcut olduu inkr edilemedii
gibi, o gnn tek sper gc olan Osmanl Devletinin en nemli ordusu olan
Yenieri Tekiltnda grev almak iin Mslman ve Hristiyan her evreden
talepler gelmeye balamtr.
3) Bir dier nemli sebeb de gayr-i mslimlerin askerlik edemeyileri ve buna
kar cizye vergisi demeleri sz konusu olduundan, gayr-i mslimler ve
zellikle Osmanl hayran Bulgar, Arnavut, Bosnal ve Ermenilerin Osmanl
Ordusunda grev alma arzular gittike art gstermitir.
te btn bu sebeblere dayanan Osmanl Devleti, belli bir kanun ve kaide

ere13 Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 34; li, Nasihat's-Seltn, Hsrev Paa
Ktphanesi, nr. 311, vrk. 92/a-93/a; Akgndz, Ahmed, Osmanl
Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri I-IX, stanbul 1990-1996, c. II, Devirme
Kanunnmesi, sh. 123-127; Penik Kanunnmesi, 128-134.
46
BLNMEYEN OSMANLI
BLlNMflII
vesinde, sadece gayr-i mslim Bulgar, Arnavut, Bosna yerlileri ve
Ermenilerden, hem rzlar dahilinde olmak ve hem de belli bir kaide dhilinde
yaplmak artyla, her krk haneden bir tane 14 ila 18 ya arasnda genci,
Osmanl Ordusunun temelini tekil eden Yenieri Tekiltna girmek veya
Saray'da nemli vazifeler yapmak zere devirmeye balamtr. Bu usule
devirme adnn verildiini ve bunun Kanunnmesinin hazrlandn
gryoruz.
Usl hakknda bilgi vermeden evvel u bir ka hususun bilinmesinin zaruret
olduu kanaatindeyiz:
A) Yenieri tekiltna girmek veya Saraya girmek nemli bir eref
olmasndan ve hatta bu yolla Yenieri olan yahut Saray'a girenler, belli bir
mddet sonra nemli mlk ve asker makamlara geldiklerinden dolay, gayr-i
mslim genler ve ailelerin bunu arzuladklarn aka gryoruz. Diyrbekir
Beylerbeyi ve sonradan da Msr Beylerbeyi olan Hsrev Paa bu ykselenlere
verilecek en bariz misldir. Mimar Sinan devirme yoluyla Mimarballa
kadar ykselmitir. Hatta Mslman Bonaklar, Mslman olduklarndan
dolay kendi ocuklar devirilmeye tbi tutulmadndan, srarla bu kanun
gerei ocuklarnn toplanmasn kendileri arzu etmilerdir. Israrl
arzular zerine, Mslmanlardan sadece Bonaklar devirme kanununa
tabi olmulardr. Bunlara Poturoullar denmektedir.
B) Bu devirmeden kast, rzs dairesinde kalmak artyla nce Mslman
Trk a-ilelerin yanna verilerek Mslmanlatrmak ve Trkletirmektir. Ancak
bunun zorla ve cebirle yapldna dair bir ikyet sz konusu deildir. Belki
devirmeye tbi olmayan Yahudi, Rus ve Rumlardan neden bizden de
almyorsunuz? eklinde sitemli arzular vardr. Bu sylediklerimiz, ykselme
dnemi iindir; gerileme dneminde devirmecile-rin trl trl zulmler
yaptklar, maalesef dorudur.
C) Biraz sonra zikr edeceimiz gibi, Avrupallarn anlatt tarzda, kk
ocuklar ana ve babalarndan zorla alnyor deildir. Belki 14-18 yalar
arasndaki delikanllar alnmaktadr.
D) En nemlisi de devirme yoluyla Acemi Ocana ocuunu veren
gayr-i mslimler belli vergilerden mu'f tutulduklarndan, kendi elleriyle ve
hile yaparak ve hatta devirme memuruna rvet vererek ocuunu Acemi
Olan yapmaya almlardr.
E) Btn bunlarn yannda insan unsurunun girdii hi bir ite suiistimal
olmamas mmkn grlmediinden, bu konuda da baz suiistimaller olmu
olabilir14.
m-;'
yar:: tayden: Aatest dan ve e.
16. Devirme usul nasld? Acemi Olanlar nasl yetitiriliyordu ve bu dzen

nasl bozuldu?
htiyaca gre be senede bir ve bazen daha uzun faslalarla
Hristiyanlardan (Yahudilerden alnmazd) 14-18 ya arasndaki ocuklarn
grbz ve salam olanlar alnrd. Evvel, Arnavutluk, Yunanistan,
Bulgaristan'dan, daha sonralar Srbistan ve Bosna-Hersek'ten ve
Macaristan'dan XV. Yzyln sonlarndan itibaren yava yava Anadolu'daki
Hristiyan tebaadan, XVII. Yzylda ise umumi olarak btn Osmanl
4 Ayverdi, Smiha, Trk Trihinde Osmanl Asrlar, stanbul 1999, sh. 134136.
SOK
da T:
BLNMEYEN OSMANLI
V7
memleketlerindeki Hristiyan tebaadan devirme alnd.
Devirmeye lzum hsl olunca Yenieri Aas Divana ba vurarak ihtiya
miktarn bildirir ve devirmeye gidecek olan Ocak Aalarn seerdi. Bunun
zerine devirilecek mntkalara emirler gnderilerek Sancakbeyi, Kadlar ve
Toprakl svarilerin yardm temin olunur, ayrca Ocaktan bir Devirme emini
ile bir Devirme memuru tyin edilirdi. Devirmenin kadlarn kontrolnde
yapld kesindir. Devirme Aas da denilen Devirme memurunun eline
ferman ile birlikte ayn eyleri bildiren bir Yenieri Aas mektubu verilirdi.
Fermanda, her mntkadan alnacak olan adedi kazalara gre tesbit edilmiti.
Devirme memuru bu mntkalar bizzat gezerek evsaf haiz ocuklardan krk
evden bir olan hesabyla devirirdi. 14-18 ya arasnda olanlar tercih olunur
ve evliler alnmazd. Devirilen olann ky, kazas, sanca, baba ve
anasnn ve sipahinin isimleri, ya, btn ekli ve Src denilen sevk
memurunun ad bir deftere yazlr, bu defter iki nsha olur, biri Devirme
memurunda, biri Src denilen grevlide bulunurdu. Kanun mucibince
ocuklarn en asilleri, papaz ocuklar, iki ocuu olann biri, birka ocuu
olann en gzeli ve shhatlisi seilirdi. Ailenin tek ocuu alnmazd. Alnacak
olanlarn orta boylu olmasna dikkat edilirdi. Uzun boylulardan ise vcudu
mtenasip olanlar saray iin devirilirdi. Yahudiler hi alnmazd. Rus, ingene
ve Acemlerden olan devirmek katiyen yasak idi.
Devirilen ocuklar, hkmet merkezine sevk olunurdu. ocuklarn devirildii
yerden sevk masraf ve Kzl aba ile Sivri klah'dan ibaret elbise paralar iin
beher olan bana Hil'at-baha veya Kul akesi adyla bir miktar para alnrd.
Bu para ilk zamanlar yz ake kadarken XVII. Yzylda 600 akeye kadar
kmt.
Tek oul, Yahudi ve evlilerden baka ky kethdas olu, oban ve srtma,
kse, kel, doutan snnetli, Trke bilen, sanat sahibi, stanbul'a gelip
gitmi, ok uzun veya ok ksa boylu olanlar da devirilmezdi. Yalnz Bosnal
olan ve Poturoullar denilen Mslman ocuklarnn saray ve Bostanc Oca
iin devirilmelerine msaade edilmiti. Trabzon Hristiyanlarndan da olan
devirilmezdi. Yavuz Selim devirme usuln kaldrmsa da, XVI. Yzyln
sonlarnda gene konmutu. Istabl- mireye ait ayrlar bitikleri, muhafaza
ettikleri, atlara bakp daha baz hizmetler grdkleri iin stanbul civarnda
Kartal ve Kadky Hristiyanlar da devirme vermekten muaf tutulmulard.
Devirilen olanlar devlet merkezine gelince iki gn istirahat eder,
olanlara ahadet getirtilip Mslman edilirdi. Sonra Yenieri Aas tarafndan
tefti olunur, ilerinde snnetli bulunup bulunmadna baklr, uygun kanlar

ekl defterine kaydolu-nup Acemi Oca cerrah tarafndan snnet edilirlerdi.
Bunu mteakip becerikli ve seviyeli olanlar saray iin, grbzceleri Bostanc
Oca iin ayrlr, brleri Anadolu ve Rumeli aalar vastasyla Trk
kyllerine datlrd. Buna Trk'e vermek denirdi. Orada muayyen bir
mddet hizmet ettikten ve hem slm' ve hem de Trke'yi rendikten sonra
ekali yoklanp Acemi Olan yazlrlard. Bu yazlmaya Torba yazs,
yazlanlara da Torba olan denirdi.
Acemi Ocanda asker ve meslek eitim grenler, kabiliyetlerine gre
Yenieri Tekiltna, Enderun Mektebine veya baka yerlere alnrd. Bunlardan
sadrazam, paa, Sancakbeyi ve benzeri mlk ve asker makamlara
ykselenler ounluktayd.
Osmanl Devleti'nin duraklama ve gerileme dnemlerinde, devirme
kanunlarnn uygulamasnda da ciddi manada aksaklklar ve hatta zulmler
yaandn maalesef
48
BLNMEYEN OSMANLI
Siysetnmelerden okuyoruz. Olan devirmeye memur olan zaarc veya
sekbanlarn kendi keyifleriyle iler yaptklarn; kanunen bir olu olan
zimmden devirme yaplamamasna ramen, rvet alarak ve zulmen bu
yola bavurduklarn; itiraz eden erkekleri ayaklarndan ve kadnlar da
salarndan astklarn ve buna benzer ciddi hatalar yapldn Tarihi li
anlatmaktadr.
te Yenieri Tekiltnn iki nemli kayna bunlard. Bu iki kaynak suiistimal
ile bozulunca Yenieri Tekilt ve Devlet Tekilt da bozulmutu15.
17. Yenierileri, bunlarn aalarn ve merkezdeki asker tekilt yani Kap
Kulu Ocaklarn ksaca zetler misiniz? slm Hukuku asndan bunlarn izahn
nasl yaparsnz?
Trk milleti asker bir millettir. Osmanl Devleti de selefi olan dier Trk
Devletleri gibi asker bir devlet olmutur. Bu sebeple mal hukukunu, toprak
rejimini ve devlet tekiltn asker gayelere uygun olarak tanzim etmitir.
Osmanl Devleti'nin ikinci padiah olan Orhan Gz, Yaya ve Msellem denilen
piyade ve svari tekiltn kurmutu. Yayalar, sefer zamanlarnda gnde iki
ake yevmiye ile hizmet eden, seferden sonra ise ziraat iine dnen ve
vergiden muaf olan daim ve cretli bir piyade ordusuydu. Msellem ise,
benzeri zelliklere sahip muvazzaf svarilere denmekteydi. I. Murad,
babasnn bu eit askerlerini aynen korumakla birlikte, Osmanl ordusunu
yeniden tanzim etmiti. Osmanl Devleti'ni zaferden zafere koturan ve ancak
bir buuk asrda tekilt tamamlanabilen bu yeni dzenlemeye gre Osmanl
ordusu iki ksmd.
A) Kap Kulu Askerleri ve Yenieri Aas: Bizzat devlet reisi demek olan
padiaha bal olmak zere daim ve maal (ulfeli) bir yaya ve atl ordusu
demek olan kap kulu askerleridir. Bunlara kap kulu denmesinin sebebi udur:
slm hukukuna gre savalarda elde edilen esirler hakknda yaplacak
muamele hususunda devlet bakan u seimlik haklara sahiptir: a) Sava
hukukunun gerei ve slmiyeti yaymak amacyla gerekiyorsa devlet reisi
onlar ldrtebilir. b) Mslmanlara yararl olmas iin onlar kle olarak
kullandrabilir. c) Onlarla zimmlik andlamas yapabilir, d) Hanefi mezhebinde
tartmal olmakla birlikte, bedel karl onlar salverebilir.
Bata Gelibolu ve stanbul Acemi Oca olmak zere Acemi Ocaklarnda

yetitirildikten sonra, andarl Kara Halil'in gayretleriyle Yenieri adyla
padiahn daim hassa ordusu haline getirilmilerdir. Zamanla devletin en
nemli vurucu gc haline gelen bu asker grubun ilk ekirdei "esirlerin
Mslmanlar yararna kul (kle) olarak istihdam" eklindeki er' hkmden
kaynakland iin kapkulu askerleri adn almsa da, daha sonraki
dnemlerde bunlara kle muamelesi yaplmad gibi, ayn zamanda
fethedilen lkelerin Mslmanlatrlmas ve Trkletirilmesine hizmet eden
devirme usulyle, esir olan ve olmayan Hristiyan ocuklar da Yenieri
Oca'nn nemli kayna haline gelmilerdir. Ulfeli askerler de denen kap
kulu askerleri yayalar ve svariler
" li, Nasihat's-Seltn, Hsrev Paa Ktphanesi, nr. 311, vrk. 92/a-93/a;
Ercan, Yavuz, "Devirme Sorunu, Devirmenin Anadolu ve Balkanlardaki
Trkleme ve slmlamaya Etkisi", Belleten c. L, say 198(1986), sh. 679-725;
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. IX, sh. 127-415 (Yenieri
Kanunnmesi); Sertolu, Mithat, Osmanl Tarih Lgati, stanbul 1986,
Devirme ve Bonak Maddeleri, sh. 54-55, 84-85; Ayverdi, Trk Trihinde
Osmanl Asrlar, sh. 134-136.
ler
ayrten.
(*S
nn< hV ze.., -...
Ent
nuMJ
BLNMEYEN OSMANLI
diye ikiye ayrlmtr.
a) Yayalar: Bunlarn en nemlileri; Acemi Olanlar: Rumeli ve Anadolu
eyletlerinden devirilen yarar olanlar, devlet erknnn hizmetine ve acemi
ocaklarna tevzi edilirdi. Belli bir hizmet mddetinden sonra acemi olan olur
ve yenierilie gemeye hak kazanrlard. Yenieriler: Bunlar Osmanl
ordusunun temelini tekil ediyordu. Kendi aralarnda cemaat ortalar (ser
piydegn), aa blkleri ve sekbanlar diye e ayrlmlard. Cebeciler:
Orduya harp malzemelerini temin eden bir asker snft.
b) Svariler: Bunlar da Sipah (krmz bayrak bl), Silhtar (sar bayrak
bl), Azep (hafif piyade) ve Aknclar gibi ksmlara ayrlmlard. Yaya,
yrk ve msellem gibi gruplar artk nc plndayd.
Kapkulu askerlerinin temelini tekil eden Yenierilerin miri Yenieri Aasdr.
(Aay- Yenieriyn- Dergh- Ali). Yenieri aas, Yenieri oca ve Acemi
ocaklarndan sorumlu tek yetkilidir. Vezirlik rtbesine sahip olan Yenieri
Aalar, Divan- Hmyn'un yesidirler. Ayrca divanda grevli olan ve Rikb Hmyn veya zengi Aalar denen aalarn reisidir.
En nemli yetki ve vazifeleri unlardr: stanbul'da ve evresinde er'e ve
kanuna aykr grd eyleri yasaklar; sulular, eer bal bulunduu bir
daire varsa yetkililere teslim eder, yoksa bizzat er' cezalarn verir. ehrin
asayiini temin iin daima kol dolap gezer. Tutuklad sulular Yenieri
ocandan deilse ve cezalar idam ise sadrazama gnderir. Ocaktan ise
sadrazamdan izin almak artyla lm cezasn da kendisi verir. Bu adan
Yenieri aasnn asker yarg yetkisinin de olduu grlmektedir. Yenieri
aas, ocan btn idar ilerini yrtmeye ve tayinleri yapmaya da yetkilidir.
Bu hususlarda padiahn vekilidir. Ancak nemli meseleleri sadrazama arz

etmekle memurdur. Bunun iin her aramba sadrazama gelir. Yenieri aas,
ocan ilerine, yenierilerin maa ve terfilerine, ocak gvenliine ve
yenieriler arasndaki davalara bakan ve ikyetleri dinleyen Aa Divannn da
reisidir. Divann yeleri arasnda Sekbanba, Kul Kethdas ve stanbul Aas
gibi zabitler bulunmaktadr. Divan Aa Kapusu denen yerde toplanr ve dava,
er' bir meseleye taalluk ediyorsa kadya havale olunurdu. Bu bir eit asker
mahkemeydi.
Osmanl Devleti'nin nce genilemesine ve sonra da gerilemesine vesile olan
Yenieri Oca, 464 yllk uzun bir mrden sonra,1241/1826 ylnda ilga
edilmitir. Ocan ilga ediliine vak'a-i hayriye ad verilmitir.
zetlemek gerekirse, Osmanl ordusunun ilk ksmn tekil eden ulfeli yani
mill ve profesyonel askerler ksmd; Birincisi, Kapkulu askerleriydi,
ikincisi, saray halk ve i halk da denen saray askerleriydi. ncs de,
kaptan- deryann emrindeki tersane halkyd.
B) Eylet Askerleri: Bunlarn banda tmarl veya toprakl svariler de denilen
sipahiler gelmektedir. Hafif piyade demek olan Azepler, Aknclar, Yayalar,
Yrkler ve Msellemler de bu gruba dahildir16.
16 Molla Hsrev, Drer ve Gurer, 1/285-286; Tevki Kanunnmesi, MTM,
1/524-527; Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devleti Tekilatnda Kapukulu
Ocaklar, I-II, Ankara, 1984, sh. 1 vd.; 1/177 vd.; 1/379 vd.; 1/548 vd.;
Hezarfen, Hseyin Efendi. Telhls'l Beyan F Kavanin-i Al-i Osman, Paris
Bibllotique National nshas, vrk. 79/A vd.; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh.
34; Kantemir, c. I, sh. 88; Ayverdi, Trk Trihinde Osmanl Asrlar, sh. 134136.
50
BLNMEYEN OSMANLI
18. Hac Bekta- Veli kimdir ve Bektailik nedir?
Bu konu Osmanl tarihinde ve slm dnce tarihinde hl tartlan ve
ideolojik sebeplerle istismar edilen bir konudur. Osmanl tarihini ve baz
messeseleri de yakndan ilgilendirdii iin, ksaca mevcut grleri
zetlemekte yarar vardr.
Evvela; Hac Bekta- Veli ile ilgili, ahsiyetine ve hretine uygun salam
kaynaklara sahip deiliz. Elimizde kendisine ait olduu sylenen ve ancak
kendi dneminde yazl nshalar bulunmayan Makamt, Nasyih ve Fatiha
Tefsiri gibi eserleri bulunmaktadr (Bu eserlerin Hac Bekta'tan 200 yl sonra
yazlm nshalar vardr). Ayrca Hac Bekta- Veli'ye ait menkbeleri anlatan
Hac Bekta Vilyetnmesinin mensur, manzum ve kark nshalar elimizde
mevcuttur. Bu arada kpaa-zde'nin Tevrih-i l-i Osman'nda ve daha
sonraki kaynaklardan ise, li'nin Knh'l-Ahbr'nda, Sicill-i Osmn'de ve de
Osmanl'nn son zamanlarnda Bektai Babalarndan biri tarafndan kaleme
alnan Bektailik ve Bektailer adl eserde ve benzeri kaynaklarda baz ipular
bulmak mmkndr.
kinci olarak, Hac Bekta isimli zat, Osmanl kaynaklarnn kabul ve
naklettiklerine gre, Hac Bekta- Veli diye mehur olan byk velilerden
biridir. Aslen i'lerin 12 mam kabul ettikleri ahsiyetlerden bulunan mam
Musa Kzm yoluyla Peygamber'in nesline dayanmaktadr. Horasan'daki
Nisabur ehrinde dnyaya gelmitir. Babasnn ad Seyyid Muhammed bin
Seyyid brahim es-Sn veya Seyyid Musa olarak gemektedir. Annesi de
Nisabur limlerinden eyh Ahmed'in kz Htem veya Hatme Htun'dur. Bu
bilgiler kesin deildir. ou kaynaklar doum tarihini zikretmez-ken, Bektai

Babalarndan eyh Baba M. Sreyya, 645/1247 tarihini zikretmektedir.
Horasan'da Hoca Ahmed Yesev'nin halifesi olduu sylenen eyh
Lokman'dan zahir ve batn ilimleri tahsil eden ve halifelik makamna kadar
gelen Hac Bekta- Veli, hicr VIII. Asrn balarnda (veya bir kayda gre
680/1281'de yani Osmanl Devleti'nin ilk nvelerinin atld gnlerde)
Anadolu'ya gelmi ve Kayseri'ye yerlemitir. Rum erenlerinin namdan olan
ve Sivrihisar'da oturan Karaca Ahmed Sultn ile karlam ve onun iltifatna
mazhar olmutur. Anadolu'ya gelmeden hacca gittii ve hac unvann ald
sylenmektedir. Daha sonra Krehri Kazasnn Hacm veya Suluca Karahyk
(Hacbekta) yresine gelerek kendi adna bir dergah bina etmi ve
mridlerini irada balamtr.
Buradaki irad faaliyetlerine devam eden Hac Bekta- Veli, Sicill-i Osmn'nin
de katld bir gre gre, 738/1337 tarihinde ve baz aratrmaclarn
tesbitine gre ise 669/1271 tarihinde vefat eylemitir. Hac Bekta- Veli'nin
evlenip evlenmedii de tartmaldr. Ancak baz kaynaklar, Kutlu Ana ve
Kadnck Ana diye mehur olan Fatma Nuriye Hanmla evlendiini ve
ocuklarnn dahi olduunu kaydetmektedirler.
Bu bilgilerden anlalmaktadr ki, Hac Bekta- Veli Hazretlerinin Ahmed
Yesev ile bulutuu ve hatta Sultn Murd ile yenieri mevereti iin bir
araya geldii eklindeki rivayetler tamamen yanltr ve aslsz iddialardr.
Hatta kpaa-zde, konuyu daha farkl bir ekilde anlatmakta ve Hac
Bekta Veli ile Osmanl Devleti arasnda ba kurmann yanlln
vurgulamaktadr. Osmanl Devleti'nin ilk dnem olaylarn bizzat yaayan ve
en nemlisi de Ebl-Vef'nn Halifesi Baba lyas'n torunu olan kpaaBNMEYENOSMANI!
zde'nin sylec nc o Bekta- Vell'n; 1) zellik: 'erilen bir inan ta'ta her
sene Hac Bekta, B ilk eyreinden muyla mehur Veli'yi gerek r
meyenleri de vj 2) Bir oru: tarikatn : Yesevilik sonradan Babal isyanm
Anadolu'n
tur. XVI, !..,
iyle Hacbekta
Bektai D'
tekiltla'1
zamanla var old, 3)G
ekliyle bu,u.,.
tadr. Eserleri, o:
tekiltn
Kur'n ve
mislerdir.
gelmeyeci
mek en yv "Zamar
olmayan t>;<
nan itibar1,
19. Ye;
'M
VI. !s AMilkft 1986, sn. I! M SDRM'I
BLNMEYEN OSMANLI
SI
zde'nin syledikleri, phesiz Bektai Menkbelerinden daha dorudur.
nc olarak, ksaca doruya en yakn bilgileri vermeye altmz

Hac Bekta- Veli'nin meslek ve merebi hakkndaki farkl grleri de
aktaralm. yle ki:
1) zellikle Alev ve i' gruplar, Hac Bekta- Veli'nin tamamen Bektailik ad
verilen bir inan ekolnn kurucusu olduunu ifade etmektedirler. u anda
Hacbekta'ta her sene kutland ve maalesef amelsiz bir slmiyet anlayn
yanstan ekliyle Hac Bekta, Bektailik adl bir tarikatn piri kabul edilmekte
ve bu anlay XIV. Yzyln ilk eyreinden sonra Hac Bekta- Veli Tekkesinin
eyhi olan Abdal Musa'nn yorumuyla mehur olmaya balam
bulunmaktadr. nemle ifade edelim ki, Hac Bekta Veli'yi gerek manada
tanyan Bektailerin namaz ve oru gibi dinin emirlerini reddet-meyenleri de
vardr.
2) Bir grup aratrmacya gre (Ahmed Yaar Ocak gibi), Hac Bekta,
herhangi bir tarikatn piri ve kurucusu deildir. Bektailik diye bir tarikat
kurmamtr. Sadece Yesevilik ile Kalenderiliin karmndan oluan
Haydarlik tarikatnn bir mensubudur; sonradan Baba lyas- Horasan?
evresine girerek Vefilik tarikatna intisap etmitir. Baba' isyann
benimsememi ve onun lmnden sonra da yerine gemitir. Ancak
Anadolu'da Suluca Karahyk merkezli mitolojik bir Hac Bekta- Veli klt
olumutur. XVI. Yzyln bana (907/1501) gelindiinde, Balm Sultn II.
Byezid'in de desteiyle Hacbekta'taki meihat postuna oturmu ve II.
Mahmd tarafndan 1826 ylnda Bektai Dergahlar lavedilinceye kadar bu
anane devam ettirilmitir. Balm Sultn'n tekiltlandrd Bektailik
anlayna aykr ve tamamen amelden uzak bir anlayn da zamanla var
olduunu burada belirtmemiz gerekmektedir.
3) zetle, bu tarih zat, Hac Bekta- Veli'nin ksa hayat hikayesinde
anlattmz ekliyle byk bir velidir. Anlatlan ou menkbeler, salam
kaynaklara dayanmamaktadr. Eserleri, onun ehl-i snnete aykr olmadn
gstermektedir. Bu ynyle yenieri tekiltnn manevi ilham kayna
olmu olabilir. Ancak mntesipleri zamanla, onu Kur'n ve Snnetten uzak
ve tamamen amelden mahrum bir tarikat eyhi haline getirmilerdir. Onun
iin de bu mridlerini nazara alan halk, Bektai ismine akla ve hayale
gelmeyecek manalar yklemeye balamtr. Bu konuda son sz tarihi
li'ye syletmek en iyisidir:
"Zamanmzda Bektai dervileri, batan baa namazdan ve orudan uzak,
mezhepleri ne olduu belli olmayan bir blk ortada gezenlerdir. Hac Bekta Veli'ye intisaplar sadece szleriyledir; fiil, amel ve inan itibariyle onunla
alakalar yoktur. O velinin evlad denilen azizler de onun gibi olamamlardr"".
19. Yenieri tekiltna neden Tife-i Bektaiye ve aalarna da neden Aayn Bektaiyn denilmitir? Osmanl yenieri tekilt Bektai midir?
nce unu belirtelim ki, bu konuda dillerde dolaan, Sultn Orhan veya Sultn
17 li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 52-62; kpaa-zde, Tarih, sh. 204-205;
emseddin Sami, Kamus'l-A'lm I-VI, stanbul 1308, c. II, sh. 1332; Mehmed
Sreyya, Sicill-i Osman I-IV, stanbul 1308-1315, c. II, sh. 22; Sezgin,
Abdlkadir, Hac Bekta- Veli ve Bektailik, stanbul 1990; Hac Bekta- Veli,
Maklt, (nr. Esad Coan) stanbul 1986, sh. 17-61; Menakb- Hac Bekta-
Veli, Vilyet-nme (Haz. Abdlbaki Glpnarl), stanbul 1958: eyh Baba M.
Sreyya, Bektailik ve Bektailer, stanbul 1332; ztrk, Mrsel, "Hac Bekta Veli", Belleten, c. L, say 198(1986), sh. 885-894.
.
52
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMAN;
Murad'n Hac Bekta- Veli ile bir araya geldii, Hristiyan asll genlerden
yeni tekil olunan askere onun eliyle brk giydirildii, hayr dua edildii ve
hatta yenieri adnn da Hac Bekta tarafndan verildii tarzndaki
aklamalar tamamen aslszdr. Elimizde Hac Bekta- Veli ile yenieri
tekiltnn mnasebetlerini aydnlatan gayet ak kaynaklar yani Yenieri
Kanunnmesi vardr. Zaten bata kpaa-zde olmak zere, ilk dnem
Osmanl kaynaklan da, Kanunnmedeki bilgileri dorular mahiyettedir.
Kanunnmedeki hkmlerden anladmza gre, Hristiyan genlerinin gen
ve din olanlarndan yeni ve muvazzaf bir ordu tekili fikri, Bolayr Ftihi
Sleyman Paa'nn fermanyla balam ve Bilecik Kads olan Kara Halil ile
meveret neticesi buna karar verilmitir. Daha sonra Kara Halil (andarl Halil
Hayreddin Paa)'in ilgili devlet erkn ile grp yenieri tekiltn dzene
soktuu bilinmektedir. Bu erkan arasnda Hac Bekta Paa isimli bir devlet
adam da vardr. Bunun isim benzerlii dnda Hac Bekta ile alakas yoktur.
Yenierilerin elbisesi ise, o zamanda keif ve kerametleri bilinen Hac Bekta-
Veli evladndan Timurta Dede ve Mevlana evladndan Emir ah Efendi'ye
danlarak dualar ile giydirilmitir. Mevlana'nn torunlarndan olan zat
Mevlana elbisesini giydirmeyince, kepenek denilen Hac Bekta- Veli elbisesi
giydirildi. O halde yenierilerin giydii kisveyi Hac Bekta- Veli giymi
olabilir; ancak Hac Bekta- Veli yenieri kurulmadan vefat ettiinden o
giydirmemitir. Bu muvazzaf yeni ordu, kul olduundan dolay yenieri ad
verilmitir; yoksa Hac Bekta- Veli'nin isimlendirmesi deildir.
Nitekim kpaa-zde meseleyi yle aklamaktadr:
"Bu Bektailer ederler kim, 'Yenierilerin bandaki tac Hac Bekta'ndr'
derler. Cevab: Yalandr ve bu brk hod Bilecik'de Orhan zamannda zahir oldu;
yukaru bbda beyn edb dururun ve illa Bektailer giymee sebep, Abdal
Musa Orhan zamannda gazaya geldi ve bu yenierinin arasnda bile yrd
ve bir yenieriden bir eski brk diledi. Yenieri ana verdi. Yenieri skfini
kard; bunun bana giydirdi. Abdal Musa Vilyetine geldi, ol brk bile
banda, sordular kim, 'Bu bandaki nedir?' Ol etdi: 'Buna elf derler' dedi.
Vallahi bunlarn talarnn hakikati budur".
Sonu olarak, mesele yukarda zetlendii gibidir. Hac Bekta- Veli, Osmanl
Devleti'nin kuruluunda emei geen maneviyat erlerinden ve Horasan
erenlerinden biridir. Kisve olarak da onun elbisesi tercih olunmu bulunabilir.
Bu tercihte onun evladndan birinin duas bulununca ve yenieriler de
ocaklarn onun manevi himayesinde grnce, yenierilere tife-i Bektaiyn
ve aalarna da Aayn- Bektaiyn denmitir. Sonradan bu Horasan
erenlerinden olmas halini ktye kullananlar ve meseleyi saptrlan Bektailik
mecrasna evirmek isteyenler elbette olmutur. Zaman zaman aldatlan
yenieri blkleri de ortaya kmtr. Cell isyanlarnda bu anlayn byk
etkisi vardr. Hatta sonradan Yenierilerin ahlaken bozulmalarnda da bu
anlayn etkisi vardr. Bu olumsuz etkilerin izlerini Yenieri Kanunnmesinde
grmek mmkndr. te bu olumsuz yansmalarndan dolay, 1826 ylnda II.
Mahmd Yenieri Tekilat ile beraber, Bektai Dergahlarn da kapatmtr.
Hedef bu suiistimalleri nlemektir. Osmanl yenieri tekilt, hele hele halkn
anlad olumsuz anlamda amelsiz bir Bektai grubu asla olmamtr. Gerek
manada Hac Bekta'n eserleri ve asl tuttuu yol ise, slm'dan baka bir ey
deildir18.
20. Osmanl 1 lev gelen lev asl var
Bu iddia, Alevliin ne ; Medresesinden I memekten kay
a) Osmanl I (elerini gsleyt| bn-i Kemal'e kaleme alan ve 81 i tenler
aleyhinde I den znik Mdenrii lir); ilk Osmanl (
j Kdizde-i Rumi,!
rinden i
. Hadis'de
: Fusleyn
f alan
II. Murad <
\ Ftih elimizdeki
jZenbilllAIII
j net dairi Alev olan 1
I ni gstermek jj b) Bilin
Iflarn hrmeti
i babas eyh t
zellikle I
I sevgisi, bil
(dr: f'a-il
Ibiyle Yezkh
I Daha sonra d
Peyganibaz fikin
lg Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, Kavnn-1 Yenieriyn, c. IX, sh. 169170, md. 191-197; Uzunarl, Kapukulu Ocaklar, c. I, 147-150; kpaazde, Tarih, sh. 205-206; Ahmed Cevad, Tarih-i Asker-i Osman, sh. 8-9.
BLNMEYEN OSMANLI
53
20. Osmanl Devleti'nin Yavuz'a kadarki kurulu yllarnda Bektai ve A-lev
geleneine bal olduu, Abdaln- Rum'un Bektai Babalar ve A-lev
Dedelerinden ibaret bulunduu iddia edilmektedir. Bu iddiann asl var mdr?
Bu iddia, Osmanl Devleti'ne ilham kayna olan maneviyt erlerini
tanmamak; Alevliin ne zaman tarih sahnesine ktn; Osmanl hukuk
kaynaklarn; ilk znik Medresesinden beri Osmanl medreselerinde okutulan
itikd ve amel kaynaklar bilmemekten kaynaklanmaktadr. yle ki:
a) Osmanl Devleti'nin Osman Gz'den Yavuz zamanna kadar din ve ilm
meselelerini gsleyen kadrosu, ilk fetva makamna gelen eyh Edebal'dan
ta eyhlislm bn-i Kemal'e kadar, tamamen ehl-i snnet dairesinde
yaayan; eserlerini bu ruhla kaleme alan ve en nemlisi de Bektailik ad
altnda Hac Bekta- Veli'nin ruhunu incitenler aleyhinde fetvalar veren
limlerden meydana gelmektedir. Sultn Orhan devrinden znik Mderrisi
Davud- Kayseri ve kaleme ald eserler (Kara Davud incelenebilir); ilk
Osmanl Kazaskeri andarl Kara Halil; I. Murad devrinin resmi otoritesi olan
Kdizde-i Rumi, Seyyid erif Crcani ve Mevln Kdi Mahmd; Yldrm
Byezid devrinden ilk eyhlislm Molla Fenri ve elimizde bulunan fkha ve
itikada dair eserleri; Hadis'de zirveye ykselen bn-i Melek ve eserleri; hatta
eyh Bedreddin'in Cmi'ul-Fusleyn ve benzeri eserleri; elebi Mehmed
zamannda Osmanl Devleti'ne girmeye alan dallet frkalarn temizleyen
Mevln Fahreddin Acemi ve Burhneddin Herev; II. Murad devrinin ilim
gnelerinden Hdr Be ve Al'addin Ts ve bunlarn eserleri; Ftih devrinin

fkh ve hadis yldzlar olan Molla Hsrev, Akemseddin, Molla Grani ve
elimizdeki eserleri ve nihayet 'a ve Bektailerle alakal aleyhte fetvalar
bulunan Zenbilli Ali Efendi ve eserleri, Osmanl Devleti'nin kurulu devrinin
tamamen ehl-i snnet dairesinde getiinin delilleridir. Aksi grleri ileri
srenler, Bektai veya Alev olan bir limin, kurulu dneminde din veya
kazi bir greve getirildiini gstermek mecburiyetindedirler.
b) Bilindii gibi, ehl-i snnet de, en az Bektai ve Alevler kadar, Hz. Ali'yi ve
onlarn hrmet ettikleri 12 mam severler ve hrmet gsterirler. Hatta ah
smail'in babas eyh Haydar ve onun babas eyh Cneyd, eyhlie ahl
kartrana kadar, zellikle tasavvuf ehlinin manevi reisleri l-i Beyt'ten kt
iindir ki, On ki mam sevgisi, btn ehl-i iman arasnda yaygndr. Hatta
'a'y baz limler ikiye ayrmaktadr: 'a-i Velayet ve 'a-i Siyset. 'a-i
Velayet, sadece l-i Beyte muhabbet sebebiyle Yezid ve taraftarlarna kar
ktklar iin 'a diye bilinen baz tasavvuf ehlidir. Daha sonra da
aklayacamz zere, bu manada Erdebil'de toplanan tasavvuf ehli, Hz.
Peygamber'in torunlar olan kutublarn evresinde bir daire tekil etmilerdir.
Bunlarn baz fikirlerinin, Kur'n ve Snnete aykr olmamak zere,
Bektailerin veya Alevlerin kanaatleriyle ayn olmas, bunlarn da Bektai
veya Alev olduunu gstermez. Tpk 12 mam medheden Yunus Emre'nin
asla Alev ve Bektai olmamas gibi.
eyh Safiyyddin'in torununun torunu ve kendinden sonra 5. eyh olan ah
smail'in dedesi eyh Cneyd (1447-1460), i' mezhebine geerek bu
mbarek neslin itibarn siysete alet etmeye balamtr. 1448 ylnda
Erdebil'de isyan eden eyh Cneyd, Anadolu'ya srld. Sultn II. Murad'a
kadar geldi ve ondan baz siyasi
54
BLNMEYEN OSMANLI
taleplerde bulundu. Vezir Halil Paa'nn "Bir tahtta iki padiah smaz" cevab
zerine kendisine ve dervilerine hediyeler verildikten sonra, yine siyasi
mitlerle Karaman'a snd. Btn bunlar, bizzat olaylara ahit olan
kpaa-zde anlatmaktadr. Burada eyh Abdllatif ile sahabelerle ilgili
tartma yapmlar, eyh Cneyd'in sapk fikirleri ortaya kp mridlerinin de
namaz ve oru bilmez tavrlar anlalnca, oradan da kaar gibi ayrlmtr.
Yani eyh Cneyd, baz bozuk fikirleriyle Osmanl Devleti'ne hulul etmek
istemise de, Padiah'n evresindeki limler bu manadaki dallet frkalarna
geit vermemilerdir.
c) Abdaln- Rum'un Bektai babalar ve Alev dedeleri olduu; Osman Bey
zamannda yaayan ve hatta onunla ve olu Orhan Bey ile birlikte gazalara
katlan Baba lyas, Muhlis Baba, eyh Edebal, Geyikli Baba, Ahi Evran, Abdal
Musa ve Abdal Murad'n bunlarn banda geldii; bu zikredilenlerin Osmanl
Devleti'ne Bektai ve Alev geleneini alad ve en azndan Osmanl Snn
anlaynn daha sonrakinden daha msamahal olduu iddiasna gelince,
btn bu iddialar, Alevlik ve Bektailiin asl mahiyetinin bilinmemesinden
kaynaklanan iddialardr. Bugn Alevlik diye bilinen itikad mezhep,
aslnda XV. yzyla kadar 'a'nn ta kendisidir. Ancak Alevlik ve Kzlbalk
tabirleri, eyh Cneyd ve eyh Haydar ile ortaya kan tabirlerdir. Ayn ey
Bektailik iin de geerlidir; zira Hac Bekta bir gre gre 1271 ve dier bir
gre gre de 1337'de vefat etmitir. Bu tabirler ortaya kmadan evvel, ehl-
i snnet ile 'a'nn arasndaki ihtilflar zaten bilinmektedir. Ehl-i tasavvufun

bir ksm ise, bir nevi 'a-i Velayet durumundadr.
Abdaln- Rum denilen yukardaki ahsiyetlerin, l-i Beyt muhabbetiyle yanp
tutuan ve 'a'nn ma'sum kabul ettii 12 mam medheden davranlar ve
iirleri de olabilir. Srf bu yzden, zaten Ehl-i Beyti seven Osmanl Hanedannn
bunlarla olan mnasebetlerini ve hatta bu Horasan Erenlerinin Osmanl
Devleti'nin kuruluuna olan katklarn baka trl deerlendirmek yanl olur.
d) kpaa-zde gibi baz tarihiler, Hac Bekta- Veli ile Osmanl
Hanedannn ciddi bir alakasnn dahi olmadn iddia etmektedirler. "Bu Hac
Bekta, -i Osman neslinden hi kimse ile mushabet etmedi ve andan tr
anmadm. Yenierilerin bandaki Hac Bekta'ndr derler; yalandr. Brk
Orhan zamannda zahir oldu. Abdal Musa Orhan zamannda gazaya geldi ve
bu yenierinin arasnda bile yrd". Alakas olsa bile, Hac Bekta'n kendisi
ile Bektai diye bilinen baz kimselerin onunla ne derece ilgili olduklarn biraz
evvel anlatmaya altk.
e) Hac Bekta Zaviyesinden olduu ifade edilen Geyikli Baba'nm Sultn
Orhan ile ksa bir mddet iin de olsa bir araya geldii dorudur. Osmanl
kaynaklarnda bu konuda yeteri kadar bilgi bulunmamaktadr. Zaten Osman
Bey ve Orhan Bey zamannn maneviyt erleri olarak zikrettiimiz eyhlerden
ou hakknda, gerek ismi gibi ok ak konularda dahi yeterli bilgiye sahip
deiliz. Dolaysyla, sonradan uydurulan Bektai menkbelerinden birini
yanstan bir kaynan, Orhan Bey'in Geyikli Baba'ya rak ve arap gnderdii
yolundaki bir ifadeyi kaynak kabul ederek, ilk Osmanl Padiahlarnn
sonrakiler gibi kat Snn olmadklarn ve rak hediye gnderecek kadar
msamahal olduklarn sylemek, uydurma Bektai menkbelerini ariv
vesikalar gibi kabul etmek demektir.
Netice olarak, Osmanl Devleti ve onun Hanedan, kurulu gnnden beri, l-i
Beyt
BLNMEYEN OSMANL
kdrlar; ancak t
IV-1
21. Osmanl Pd dirim By durumu ile 1
Osmanl Pa Byezid olduu birliini kurup devietf| tekrar baa dn
kaynpeder olmas Vll Byezid'i tanyalm,
1387 tarihin* dirim lakabyla anMf babasnn tahta | ve 791/1389 ' mtr.
Padiah i gibi tecri
Osmanl Karaman gren Yldrm, hemen bu WSI{ Devleti'ne klasn kurdu, i
blgesine geti j etmiti. Ege/ yen Yldrm'm i olan stanbul I olmad.
Rumeli'n* j Karamanol-1392'de BurhneddlJ mandasr kendisi I Osmanlya t
Btn!
88-95; MwJ8 AMgl&HMf yat'nda IStM
BLNMEYEN OSMANLI
kdrlar; ancak Alev veya Bektai deildirler".
IV- YILDIRIM BYEZD DEVR
21. Osmanl Padiahlar arasnda hakknda en ok dedikodu bulunan Yldrm
Byezid'in ahsiyeti, ocuklar, dneminde Osmanl Devleti'nin durumu ile
ilgili ksa bilgiler verir misiniz?
Osmanl Padiahlar arasnda hakknda en ok konuulan Padiahn Yldrm
Byezid olduu dorudur. Bunun iki sebebi vardr: Birincisi; Ksa zamanda
Anadolu birliini kurup devleti geniletmesine ramen, 1402'de Ankara'da
Timur'a yenilerek tekrar baa dnlmesine sebep olmasdr. kincisi de, hem
Emir Sultn Buhar'ye kaynpeder olmas ve hem de iki itiine dair iddialarn
bulunmasdr. nce Yldrm Byezid'i tanyalm.
1387 tarihinde katld Karaman Seferinde gsterdii kahramanlklardan beri
Yldrm lakabyla anlan I. Byezid, Sultn Murad'n byk olu ve veliahddr.
Bursa'da babasnn tahta kt sene yani 761/1360 ylnda Gliek
Hatun'dan dnyaya gelmi ve 791/1389 ylnn Ramazan aynn beinde de
babasnn ahadeti zerine tahta kmtr. Padiah olmadan evvel srasyla
Ktahya, Hamid li ve ilk Amasya Sancak Beylii gibi tecrbeleri
bulunmaktadr.
Osmanl Devleti'nin Kosova'da hal ordularyla megul olmasn frsat bilen
Karamanoullar, Osmanl Devleti'ne ait sancak ve kazalara hcum balatt.
Bunu gren Yldrm, 1390 ylnn ilk gnlerinde Anadolu birliini tehlikeye
sokmamak iin hemen bu blgeye intikal etti. Germiyan, Aydn, Mentee ve
Saruhan Beylikleri Osmanl Devleti'ne ballklarn bildirince, hemen 1390-91
knda Ankara'ya gelerek orada klasn kurdu. Sonradan yanna Bizans
mparatoru II. Manuel'i de alarak Karaman blgesine geti ve onlar ikaz etti.
Zaten Karamanolu Damad Al'addin Bey de firar etmiti. Ege Adalarn
vurarak Venedik Cumhuriyet'ine gzda vermeyi de ihmal etmeyen
Yldrm'n btn hayali stanbul'u fethetmek idi. Bu sebeple 1391'de 7 ay
srecek olan stanbul kuatmasna balad. Bizans'n sulh ile itaat edeceini
umuyordu; ama olmad.
Rumeli'nde gayr-i mslimlerle uraan Osmanlnn aleyhine, durumu frsat
bilen Karamanolu-Candarolu ve Sivas'daki Kad Burhneddin'in ittifak
yapt duyuldu. 1392'de Candarolu halledildi; sfendiyaroullar da
Osmanl'ya itaat etti. Kad Burhneddin ile olan sava daha dehetli idi.
Yldrm'n olu ehzade Erturul'un kumandasndaki Osmanl ordusu, orum
yaknlarnda yenik dt. Bu arada Yldrm'n kendisi Rumeli seferine devam
ediyor ve 1392'de filozoflar diyar olarak bilinen Atina Osmanlya teslim
oluyordu.
Btn bu gelimelerden rahatsz olan Macar Kral Sigismund, nc bir hal
" kpaa-zde, Tarih, sh. 204-206; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, II.
Defter, (ner. erafettin Turan), sh. 88-95; Mecd Efendi, Hadk, c. I, sh. 22380; Ocak, Ahmed Ya'r, "Osmanl Beylii Topraklarnda Suf evreler ve
Abdaln- Rum Sorunu", Osman Gz ve Dnemi Sempozyumu, Bursa 1996,
sh. 53-72; Kprl, Fuad, Trk Edebl-yat'nda lk Mutasavvflar, Ankara 1981,
sh. 291 vd.; li, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye Ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk.
204/a vd.
:
:
.
.
,?Vj56
BLNMEYEN OSMANLI
seferi hazrlnda idi. Gerekten her eit dman milletin yer ald 70.000
kiilik orduyla Tuna'y geerek Nibolu'yu kuatt ve dman kuvvetler
130.000'e ulat. Ancak 25 Eyll 1396 tarihinde Avrupallarn asrlarca
unutamayacaklar Nibolu Zaferi kazanld ve Yldrm, artk Halife I.
Mtevekkil tarafndan Sultn- klim-i Rum ve Sultn diye anlmaya baland.
nc hal seferini frsat bilerek yine Osmanl topraklarna saldran
Karamanoullar ise, nih dersi hak etmilerdi ve gerekten 1397'de
Konya'ya giren Yldrm enitesi olan Karamanolu Beyini idam ettirdi ve
Konya'y Osmanl Devleti'nin Karaman Eyleti olarak ilan etti. Artk Anadolu
birlii salanm ve btn Anadolu neredeyse Osmanl Devleti'nin olmutu.
Rumeli'de Balkanlar Osmanlnn hkimiyetine girmiti.
te byle bir dnemde Doudan byk bir tehlike geliyordu. Dou Trkistan
Hakan Aksak Timur veya Timurlenk, frtna gibi eserek Dou Anadolu'yu
tehdit ediyor ve memleketleri ellerinden alnan ve Osmanldan memnun
olmayan Anadolu beyleri Timur'u tahrik ettikleri gibi, Timur'un dmanlar
olan baz beyler de Yldrm'a snm bulunuyorlard. Timur nazik
saylabilecek bir slupla Yldrm'dan bu beyleri salvermesini ve kendisine
tabi olmasn, artlarnn kabul halinde, gayr-i mslimlerle olan cihadn
takdir ettii Osmanl ordusuna yardm edeceini ifade eden bir mektup
gnderdi (Mektup, "Rum Meliki Yldrm Bayezid' diye balamaktadr). Buna
kar Yldrm'n cevab ok sert ve hatta hakaret-miz oldu (Mektup, %Ey
Timur denen paralayc kpek ve Tekfurlardan daha kfir olan adam' diye
balamaktadr).
Neticede kaderin cilvesiyle Yldrm'n strateji asndan stn grld
uursuz Ankara Meydan Muharebesi meydana geldi ve 28 Temmuz 1402
tarihinde Osmanl ordusu yenik dt ve Padiah esir alnd. Bu hadiseyle
Osmanl Devleti, cihan devleti olmaktan km ve yeniden baa dnmt.
Zira bu sava takip eden yllarda, 8 yl kadar Anadolu'da kalan Timur
buralarda terr estirdi ve eski beylere beyliklerini tamamen iade etti. 3 Mart
1403'de, baz tarihilerin ileri srd gibi intihar ederek deil, skntdan
doan bir ka eit hastala dayanamayan Yldrm vefat etti ve Osmanl
Devleti iin Fetret Devri denen ara dnem balad.
Yldrm Byezd devrinin ileri gelen devlet adamlar arasnda, iyi bir devlet
adam olmakla beraber takva cihetinden zayf olduu ittifakla aklanan
andarl Ali Paa, Timurta Paa, Sleyman Paa, shak Bey ve Mihal olu
Muhammed Bey zikredilebilir. Onun devrindeki limlerden ise, emseddin
Fenari, olu Muhammed ah Fenari, Hfzuddin Muhammed Krd, eyh
Kutbuddin znik ve ihbddin Sivas unutulmamaldr. Devrinin Horasan
erenlerinin banda, Emir Sultn denen Byezid'in damad emseddin
Muhammed Hseyn, Hac Bayram ve eyh Abdurrahman- Erzincan!
gelmektedir. Mevlid yazar Sleyman elebi de onun zamanndaki en byk
airlerdendir.
ZEVCELER: 1- Germiyanolu Devlet ah Htn; sa, Mustafa ve Musa'nn
annesi. 2- Devlet Htn; Yine Germiyanolu olduu sylenen ve Sultn
Mehmed elebi'nin annesi ve ilk Valide Sultn. 3- Hafsa Htn; Aydnolu sa
Bey'in kz. 4- Sultn Htn; Dulkadirolu Sleyman ah kz. 5- Marya
(Olivera Despina) Htn; Sirbistan Kral Lazar'n kz. OCUKLARI: 1- Etturul
elebi. 2- sa elebi. 3- Mustafa elebi (Tartmaldr). 4- Byk Musa elebi.
5- brahim elebi. 6- Kasm elebi. 7- Yusuf elebi. 8- Hasan elebi. 9Erhondu Htn. 10- Fatma Htn. 11- Paa Melek Htn. 12- Oruz
.BNMEVENO Htn.
22. Osmani Saray'd] Bunlai \
Burada uj
AJOs
[ I. Murad, II. I i bulunduu \ [plnda tslff (tatbikatta I nkr etmek! [ vardr, I
[iindir ki, I f etmitir, ellerinden i | ne muhalefeti I gayreti gft
B)
Jtl'nde ikin I stenmekteki i banda s iler, iki ve I |- mns, I | ma ve I
(halde, bu 1 ' fikirlilik | deliller vars

"Siki" i i slerinde i mevlidde s [lir. SK*
nmzde I kulland
131 155 1
ANLI
BLNMEYEN OSMANLI
57
Htn. 13- Hund Htn. 14- ehzade Mehmed21
22. Osmanl Padiahlarndan ikiye mbtel olanlar bulunduu ve hatta
Saray'da gayr-i meru elence sofralar dzenledikleri sylenmektedir. Bunlar
hakknda ne dersiniz?
Burada u gereklerin bilinmesinde fayda mlahaza ediyoruz:
A) Osmanl Devletini tekil eden fertler ma'sm ve gnahsz deillerdir.
lerinde I. Murad, II. Murad, Ftih, Yavuz ve II. Abdlhamid gibi "veliyyullah"
denilen fertler bulunduu gibi, iki ve benzeri gnahlar irtikb eden ahslar
da bulunabilir. Nazar plnda slm'n btn dsturlarnn kabul edilerek tatbik
edildii bir vk'adr. Ancak tatbikatta bu esaslara muhalefet edenlerin
bulunduu da bir vk'adr. Her ikisini de inkr etmek mmkn deildir. Her
eyde olduu gibi, Osmanl Devleti'nin iyilikleri de vardr, hatalar da vardr.
Ancak 600 sene boyunca hasenatnn seyyitna ar bast iindir ki, kader-i
lhi bu uzun sre iinde slm'n bayraktarl unvann onlara ihsan etmitir.
Seyyit hasenatna ar basnca da, bu erefli unvan yine kaderin hkmyle
ellerinden alnmtr. En kt zamanlarnda bile, deil iki gibi slm'n ak bir
hkmne muhalefet, itihad meselelerde dahi er' hkmlere ri'yet etmek
iin elden gelen gayreti gsterdiklerini, saylar milyonlar bulan ariv belgeleri
isbat etmektedir.
B) Maalesef, Osmanl tarihi ve edebiyatnda geen baz tabirler, Osmanl
Devle-ti'nde ikinin tamamen serbest olduu m'nsna gelecek ekilde te'vil
ve izah edilmek istenmektedir. Bu tbirlerden bazlarna dikkat ekmek
istiyoruz. " iret", bunlarn banda gelmekte ve tarihlerdeki "padiah,
ireti severdi " tarznda geen ifadeler, iki ve sefhet hayat yaard eklinde
yorumlanmaktadr. Halbuki bu ifadenin asl mns, =yaama, iret=keyifli
hayat ve elence demektir. Yaamann tadn karma ve keyifli hayat, meru
dairede olduu gibi, gayr-i meru dairede de olabilir. O halde, bu tbirleri,
baka karne olmadan gayr-i meru hayat diye izah etmek, pein fikirlilik olur.
Ancak Yldrm Byezid gibi baz devlet adamlarnn iki itiine dair ak
deliller varsa, bunu baka trl yorumlamak da doru olmaz.
"Sk" kelimesi de manas arptlan kelimelerdendir. Kelime manas, keyif
meclislerinde kadehle iilecek eyleri takdim eden ahs manasn ifade eder.
Ancak mevlidde erbet datana sk dendii gibi, meyhanede arap datana
da ayn ad verilir. Sk kelimesini, her yerde, iki kadehini datan diye
aklamak, elbette ki kastl bir pein fikirliliktir. Osmanl Saraynda skler
elbette vardr. Ancak bunlarn, iki kadehlerini datan ve dolduran kiiler
olduklarn, serbeste iki dattklarn ve bunun ak bir ekilde yapldn
sylemek insafszlk olur.
"arap" kelimesi de yledir. Aslnda her eit iecek demek olan bu kelime,
gnmzde haram olan ve Arapa'da "hamr" kelimesiyle ifade edilen iki
karlnda kullanlmaktadr. Halbuki Osmanl dneminde, erbet ve su da
dahil olmak zere btn
20 Ner, Kitb- Cihn-nm, c. I, sh. 311-355; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 78116; Ahmed Uur neri, sh. 131- 195; Tarih-i Solakzde, stanbul 1297, sh. 5191; kpaa-zde, Tarih, sh. 65 vd; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 44
vd.; Kantemir, c. I, sh. 95-105; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 71-90;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, 260-323; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve
Kzlar, sh. 7-10; ztuna, Trkiye Tarihi, c. II, sh. 306-352; Devletler ve
Hanedanlar, c. II, sh. 110-112; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat I-IV, stanbul
1332/1923, c. I, sh. 22-25.
58
iilecek eylere yani bugnk karlyla merubata "arap" dendii bir
vk'adr. slm hukukunun yasaklad sarholuk verici ikileri ienlere, hadd-i
irb denilen er1? cezay uygulayan devlet adamlarnn kendilerinin, aka bu
fiili ilemeleri mmkn deildir; ancak kanunlarla tatbikat arasnda fark
bulunabilir. Byle bir fiili ileseler bile, bunun aktan ilenen bir gnah
olmad kesindir. Nitekim Dimitri Kantemir'in II. Se-lim'le ilgili beynlar da
bunu teyid etmektedir.
Bu arada, mezkr kelimelerin tasavvufdaki manalar ile bir ksm metinlerde
kullanldn da unutmamak icab etmektedir.
C) Trkler Mslman olduktan hemen sonra, slm'a muhalif olan btn
detlerini de kideten ve nazar olarak tamamen terk etmilerdir. slm'n
te'siri altnda ve ilk Mslman Trk Devleti olan Karahanllar devrinde (X. asr)
kaleme alnan Kutadgu Bilig'deki u cmleler, bunun en bariz mislidir: "Bey
iki imemeli ve fesatlk yapmamaldr; bu iki hareket yznden, sonunda
ikbl elden gider. Dnya beyleri arabn tadna ularlarsa, memleketin ve
halkn bundan ekecei zahmet ok ac olur. Bey iki ier ve oyunla vakit
geirirse, memleket iini dnmee ne zaman frsat kalr?". Daha sonraki
Mslman Trk Devletlerinin iki hakkndaki tutumlarn ise, kendilerine resm
kod olarak kabul ettikleri fkh kitaplarnda ifadesini bulan er' hkmler
ortaya koymaktadr.
Osmanl hukukular, iki hakkndaki hkmlerde slm hukukularnn kabul
ettikleri esaslar aynen benimsemilerdir. Btn slm hukukular ise,
bata arap (hamr) olmak zere, sarholuk verici ikilerin aznn ve ounun
haram, yani kesin olarak dinen yasak olduunu kabul etmilerdir. Ancak
slm'n tesbit ettii ve had denilen cezay gerektirecek iki ime suunun
tarifinde farkl grler ortaya kmtr. mam- A'zam Ebu Hanife'ye gre, az
veya ok arap (hamr) imek yahut sarho edecek kadar dier ikileri
kullanmak, had cezasn gerektiren bir sutur. Dier slm hukukular ise, her
eit ikiyi, az veya ok imenin had cezasn gerektiren bir su olacan
aklamlardr. Ebu Hanife arap demek olan hamr ile dier ikileri ayrt
ederken, dier slm Hukukular hepsini ayn hkme tbi klmaktadrlar.
Osmanl Devlet'inde tercih edilen birinci gre gre had cezasn gerektiren
iki ime suunun (ki buna irb denmektedir) iki unsuru vardr: Birincisi, az da
olsa arap imek veya dier ikileri ierek sarho olmaktr. Yani btn ikilerin
haram olduunda ittifak etmekle beraber, had cezasn gerektirecek suun
teekklnde kk bir gr ayrl vardr. kincisi, ceza kasd ve irdedir.
Zorla iirilen ikiler, had cezasn gerektirmez. Bu unsurlardan biri eksik
olduunda, had cezas tatbik edilmez; ancak devletin tesbit ettii ta'zir
cezalar uygulanr. Had cezas ise, eksik ve fazla olmadan iki iene sopa ile
seksen krba vurmaktr.
Osmanl Devleti'nin son on ylna kadar, btn Mslman Trk Devletlerinde,
slm'n iki iin tesbit ettii ceza aynen tatbik edilmitir. Bunu er'ye
sicillerinde grmek mmkn olduu gibi Osmanl Kanunnmelerinde de
grmek mmkndr. Osmanl Devleti'nde konuyla ilgili er' hkmler,
Avrupal bir hukukunun diliyle "1810 tarihine gelinceye kadar, mer'
olmutur. Geri bu hkmler, tatbikatta tam icra olunmad da sylenebilirse
de, nazariyatta kuvvetine riyet olunmutur". Aratrmalar, Osmanl
Devleti'nin son on ylna kadar bu tatbikatn devam ettiini gstermektedir.
Ancak Osmanl Devleti'nin son yllarnda kabul edilen Men'-i Mskirat Kanunu,
iki ienlere verilen cezalar, alternatifli olarak dzenlemi ve bunlardan birini
de hadd-i er' olarak zikretmitir. Bu kanun, devletin
OSMANLI
BLNMFVfM
t
iinde ve dnda o-Osmanl padi lm'n getirdii iki birleri almlardr. B
II. Bayezid'e seleyi btn y.
"1. Derghma jrj benzeri yerlerde, ani . irtikb edildii ' fiillerinden,
btn:......
3. Emrim size ulaji' zat bu in zerinde dur; yasak edesiniz,
4. Bundan sonra h'.. gibi ri'yet edeler,
5. Sen ki, s;:1 kndan gelip, er
Osmanl Padia men, aka er'i h. maktadr ki, Osman? gibi ithamlar, t.
unu da < ve IV. Murad'n aklanmaktad termek deildir
23. Yldrm Bi< ahitliinin dur?
Bursa'da Ulu aykr ilere mani Byezid'in, bir iki Sultn'n, iki itljjf deildir.
Belki Moll; terk etmesinden nn yanna ce
Acaba iki manii Padi"1"'" glerdir, i mkfatn da mu.
BLNMEYEN OSMANLI
59
iinde ve dnda ok byk tartmalara yol amtr.
Osmanl padiahlar, ok az istisnalar dnda, hem fiilen ve hem de kavlen
slm'n getirdii iki yasana uymular ve bu yasaa uyulmas iin gerekli
hukuk tedbirleri almlardr. Btn Osmanl Padiahlar bu konuda
hassastrlar; ancak bunlardan II. Bayezid'e ait olan bir fermann,
sadeletirilmi metnini, sizlere takdim ederek, meseleyi btn ynleriyle
vuzuha kavuturmak istiyoruz:
"1. Derghma arz olundu ki, sancanza bal ehir, kasaba ve kylerde,
dnlerde, toplantlarda ve benzeri yerlerde, aka arap iildii, eitli
sarho edici ikiler kullanld, her trl rezalet ve sefhetin irtikb edildii
grlmtr. Ayrca slm'n e'irine ri'yet edilmeyerek fsklarn bu gibi
gayr-i meru fiillerinden, btn Mslmanlarn ve zellikle de limler ve
slihlerin rahatsz olduu bildirilmitir.
3. Emrim size ulanca, bu konuda tam ihtimam gsteresiniz. Sen ki, sancak
beisin, kadlarsnz. Bizzat bu iin zerinde durub kazanzdaki halka,
ehirlerde, kylerde ve kasabalarda tekrar te'yd ve tehdit ile yasak edesiniz.
4. Bundan sonra hi bir yerde, fsklar toplanp aka gnh ilemeyeler ve
slm'n e'irine gerei gibi ri'yet edeler.
5. Sen ki, sancak beisin, bu hususu grp gzetip emrime aykr hareket
edenleri kd kararyla hakkndan gelip, er' hkmleri ve emirlerimi icra
edesin. yle bilesiniz ve almet-i erife itimat edesiniz".
Osmanl Padiahlarnn bu yasaklarna ve er'ate kar bu hassasiyetlerine
ramen, aka er' hkmleri inemeleri nasl dnlebilir? Bu mislden
de anlalmaktadr ki, Osmanl Padiahlar hakknda sylenen "sarho" ve "aile

hayat berbat" gibi ithamlar, tamamen iftiradr ve belli bir vesikaya
dayanmamaktadr.
unu da nemle belirtelim ki, btn bu izahlarn yannda I. Byezid Han, II.
Selim ve IV. Murad'n genliklerinde bazen iki kullandklar, bir ksm Osmanl
kaynaklarnda aklanmaktadr. Zaten bizim meselemiz de btn Osmanl
Padiahlarn ma'sum gstermek deildir21.
23. Yldrm Byezid'in iki itii ve bu yzden Molla Fenari tarafndan
ahitliinin reddedildii sylenmektedir. Btn bu iddialar doru mudur?
Bursa'da Ulu Cami'yi yapan, Emir Sultn Buhari'nin kaynpederi olan ve
slm'a aykr ilere mani olmadklarndan dolay baz kadlar cezalandrmaya
kalkan Yldrm Byezid'in, bir iki mbtels olduu asla iddia edilemez.
Ayrca Molla Fenari veya Emir Sultn'n, iki itii iin Yldrm Byezid'in
ahitliini kabul etmedii iddias da doru deildir. Belki Molla Fenari, bir
konuda ahitlii arzu edilen Yldrm'n cemaatle namaz terk etmesinden
dolay ahitliini kabul etmedii dorudur. O da bunun zerine saraynn
yanna cemaatle namaz terk etmemek iin yeni bir cami ina ettirmitir.
Acaba iki iddias nereden kmtr? Bir nceki soruda da ifade ettiimiz gibi,
Osmanl Padiahlar, Peygamberlerin masum olduu gibi, tamamen masum
insanlar deillerdir. Onlarn da gnahlar bulunabilir. Her musibet, bir
cinayetin neticesi ve bir mkfatn da mukaddimesidir. Dolaysyla Ankara
malubiyeti elbette ki bir musibettir.
21 Fermann Orijinali, Bursa er'iyye Sicilleri, nr. A 33/21, vrk. 338/B; Cin,
Halil- Akgndz, Ahmed, Trk Hukuk Tarihi I-II, stanbul 1997, c. I, sh. 267268; BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 53-54; Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig,
Nereden: Reit Rahmeti Arat, Ankara 1959, sh. 157-158; Kur'n, Mide, 90;
Molla Hsrev, Drer ve Gurer, c. II, 69-70; Akgndz, Ahmed, slm
Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem, 1. Bask,
stanbul 1995, sh. 34-38.
...
.
---.-...
L
60
BLNMEYEN OSMANLI
Bunda kader-i ilahiye fetva verdirten hatalar mutlaka vardr. Ancak esir alnan
Emir Sultn ve Molla Fenari, Timur'un Semerkand'a gidelim teklifine, manevi
alemde, Osmanl Devleti'nin 30-40 sene sonra yeniden ahlanacan
mahede ettiklerinden, teklifi kabul etmediklerini Osmanl kaynaklar nemle
kaydetmektedirler.
Asl meseleye gelince, Osmanl tarihleri ittifaka yakn bir ekilde, Osmanl
sultanlarnn Osman Bey'den ta Sultn Murad zamanna kadar, kendileri iki
imedikleri gibi, kendi zamanlarnda iki iilmesine de iddetle kar
ktklarn ve bu din yasa takip ettiklerini yazmaktadrlar. Hatta zamann
limleri, bu konularda geveklik grdkleri zaman, Sultn'n kapsna gelerek,
'Eer ma'rfu emr ve mnkerden nehy etmezsen, memleketinde durmayz'
derlerdi. Ancak Yldrm Byezid devrinde bu iin biraz gevediini kaynaklar
yazmlardr. Bu, Yldrm'n iki itiini gstermez. Hatta baz kaynaklar,
Yldrm Byezid'in Srbistan Kral Lazar'n kz Marya (Despina) Hanm ile
evlendikten sonra, bu kadnn Mslman olmamas veya baka sebeplerle, az
bir sre iin de olsa, iki kullandn, veziri andarl Ali Paa'nn bu konudaki
ikaz grevini yapamadn ifade etmektedirler.
Ksaca, Srp Kral, kz Marya'y Byezid'e gndererek Osmanl Padiahn

evvela manen ykmay ve sonra da cephede malup etmeyi planlamtr.
Maalesef geici bir sre de olsa, bu plannda muvaffak olduunu kaydeden
tarihiler de bulunmaktadr. 1391'de bu kadnla evlenmitir; ne zaman iki
imeye balad belli deildir; ancak hemen tevbe ederek Bursa Ulucami'yi
inaya balad ise, yine Osmanl kaynaklar tarafndan aklanmaktadr.
ayet geici bir sre iki imi olsa bile, bu gnah aktan yaptn ve ikili
sofralar dzenlendiini sylemek mmkn deildir. Bu yzden er'an itiinin
isbt da hemen hemen mmkn deildir. Btn bunlar, bir deerli tarihinin
de ifade ettii gibi, ubuk Ovasndaki Ankara malubiyeti sebebiyle ileri
srlen tenkidler kabilinden de olabilir. Malubiyetin bir hatadan doduu
noktasndan hareket edilerek, bu sebep de din, siyas veya mal konulardaki
gevekliidir eklinde de izah edilmi olunabilir22.
knvlslen,
meydana ;.
etmektedir
Yldrm gibi dit
sinin tamw isimlerinden &A] dikten sonra, gre bu konu
"Her ne i syleseler ( vefat
mak niyetini Semerkand'a ( mitsizlie etmektedir! kpaa-i
etdi. Tlmu r'ml kuft!
di" eklt
nakleden ft
SUSC64
zar belli O ve i na tuW
24. Yldrm Byezid'in intihar ettii sylenmektedir. Halbuki intihar dinimizde
haram deil midir?
muel
Yldrm Byezid'in vefat ile ilgili rivayet bulunmaktadr:
Birincisi; Hammer ve Gibbons gibi Garb Tarihilerinin tamamna yakn,
krullah, Enver, Karaman Mehmed Paa, Acem Hamid, Konyal Mehmed bin
Hac Halil ve dris-i Bitlis gibi ilk dnem Osmanl tarihilerinin kahir ekseriyeti;
10 sene kadar Bursa ve Edirne'de oturup elebi Sultn Mehmed'in
ocuklarna hocalk eden, Padiah ve dier Osmanl devlet erkn ile yakn
temas halinde bulunan ve memleketine dndkten sonra Timur Tarihini yazan
bn-i Arabah bata olmak zere Timur devrinin btn Van Neri, Kitb- Cihn-nm, c. I, sh. 332-333; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman,
sh. 45; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 99-100, 103-105, 109; Solakzde, sh. 5191; smail Bel-i Bursev, Tarih-i Bursa (Gldeste-i Beli), stanbul 1286, sh.
25; Hseyin Hsameddin, "Molla Fenan", TTEM, nr. 18(95), sh. 368-384; nr.
19(96), sh. 148-158; VVttek, Paul, "Ankara Bozgunundan stanbul'un Zaptna
(1402-1455)", ev. nalck, Halil, Belleten, c. VII, say 27 (1943), sh. 565;
Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 89-90; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, 260323; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 7-10; ztuna, Trkiye Tarihi,
c. II, sh. 306-352; Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 110-112; Ahmed Refik,
Kadnlar Saltanat, c. I, sh. 22-25.
,
bata <
BLNMEYEN OSMANLI
61
knvisleri, Yldrm Byezid'in iddetli stma, nefes darl ve keder dolu

hayattan meydana gelen eitli hastalklarn bir araya gelmesinden vefat
ettiini aka ifade etmektedirler. Kanaatimize gre doru olan da budur.
Kald ki, tarihilerin ou, Yldrm gibi dindar bir Padiaha, haram olan byle
bir gnahn isnad edilmesinin tamamen iftira olduunu aka beyan
eylemilerdir. Osmanl tarihinin dev isimlerinden li ve Hoca Sa'deddin Efendi
gibi tarihiler, mevcut rivayetleri deerlendirdikten sonra, aksi iddialarn iftira
ve yalan olduunu aklamaktadrlar. Kanaatimize gre bu konuda son sz
li sylemektedir:
"Her ne kadar baz tarihiler Timur'un hekimlerinin zehir iirdiini veya kendi
kendisine zehir itiini syleseler de, tamamen hata zerinedirler. Doru olan
Yldrm'n yukarda zikredilen hastalklar sebebiyle vefat ettiidir. Zira
Yldrm'a Timur her trl iltifat yapt gibi, ayrlrken de muhabbetle
ayrlmlardr".
kincisi; Osmanl tarihi ile ilgili baz kaynaklar, Timur'un Byezid'i serbest
brakmak niyetinde iken, onunla yapt bir mlakat neticesinde, bundan vaz
geip, onu Semerkand'a gtrdkten sonra oradan geri gndereceini
sylediini, bu sz zerine mitsizlie den Osmanl Padiahnn yzk
kandaki zehirle intihar ettiini iddia etmektedirler. Bu iddiay naklettii
sylenen ilk dnem tarihilerinden, Ltfi Paa, kpaa-zde, Anonim
Tevrih-i l-i Osman gibi mellifler ittifakla "Byezid Hn iitti kim,
Semerkand'a gidecein, neman maslahatn grd" veya "bu cevb iitti,
gayet mell oldu ve hem gayret etdi. Timur'un iline varmasna hemandem
kend kaydn grb Allah Te'l rahmetine vsl oldu" ifadelerini
kullanmlardr ki, bu ifadeleri intihar etti diye aklamak da doru deildir.
Kuvvetli kaynaklarn izahlar karsnda bu ifadeler, "hiret hazrln grd,
lmn istedi" eklinde de yorumlanabilir. Yznn kanda bulunan
zehirle intihar ettiini nakleden ilk dneme ait tek kaynak, sadece Hadd
Vekyinmesi'dir. Bir de kendi hususi ktphanesinde bulunduunu iddia
ettii Fuad Kprl'ye ait bir anonim yani yazar belli olmayan bir Tevrih-i l-i
Osman nshasdr. Ner, Byezid Hn'n "tez canlu ve gayretl kii"
olmasndan dolay Timur'un mu'meleleri karsnda stma hastalna
tutulduunu ve gnden gne zayfladn belirttikten iki sayfa sonra, "bazlar
eder ki..." kaydn derek, "dman elinde zebn olub memleketi eller elinde
grmeden lem yedr" deyb kend nefsini helak eyledi demektedir. Ayn
gibi baz mellifler de, zehirletildiini sylemektedirler. Bunlardan aka
kendini zehirleyerek intihar ettiini anlamak mmkn olmad gibi, bu tr
iddialarn bir rivayetten teye gitmedii de malumdur. Btn bu rivayetler, li
ve Hoca Sa'deddin gibi kaynaklar tarafndan iddetle tenkit edilmitir.
ncs; Timur'un zehirlettii eklindeki bir iddiadr ki, bunun tarihiler
tarafndan kale bile alnmadn ifade etmekle yetiniyoruz. Bunun tam aksine
Mneccimba bata olmak zere ou mellifler, hastalnn tedavisi iin
Timur'un saray tabiplerinden Celaleddin Arab ve zzeddin Mes'd e-iraz'yi
tayin ettiini belirtmektedirler.
Netice olarak, Yldrm'n intihar iddias, muteber yerli veya yabanc
kaynaklarda yer almamaktadr. Sadece Fuad Kprl'nn baz zayf rivayetleri
zorlama yorumlara tabi tutarak Cumhuriyet'in ilk yllarnda bu iddiay
gndeme getirmesinden sonra mesele tekrar alevlenmitir. Mkrimin Halil
Yinan ve Uzunarl gibi tarihiler, bu iddiann tamamen yanl olduunu
delilleriyle ortaya koymulardr23.
23 Ner, Kitb- Cihn-nm, c. I, sh. 358-363; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh.

101-103; Ahmed Uur neri, sh. 172-173; Hoca Sa'deddin Efendi, Tc'tTevrih I-II, stanbul 1279-80, c. I, sh. 217; Solakzde, sh. 87-89; Ltfi
62
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMAN_
V- FETRET DEVR
25. Fetret Devri ne demektir?
Osmanl Devleti'nin 1402'deki Ankara malubiyetinden sonra dalmas ile
balayan, Yldrm'n ocuklar arasndaki saltanat mcadelesi ile devam eden
ve 1413 ylnda I. Mehmed elebi'nin tartmasz tek sultan olarak kabul
edilmesiyle sona eren verimsiz ve uursuz ara dneme denmektedir. 11 yl
srmtr.
Yldrm Bayezid'in vefatndan sonra hayatta olan ocuklar ya srasyla
unlardr: Sleyman ah (1375-1410), sa elebi (1378-1405), Mustafa elebi
(Dzmece Mustafa diye bilinir, 1380-1422), I. Mehmed elebi (1382-1421),
Musa elebi (1388-1413) ve ehzade Kasm (1397-1417). Saltanat
mcadeleleri nasl yrd? Yani Emir Sleyman ve Ms elebi'nin sultanl
var mdr?24
26. Sleyman elebi kimdir (Emir Sleyman = I. Sleyman)?
1402 malubiyetinden sonra Vezir andarl Ali Paa ile kaarak cann
kurtaran ehzade Sleyman, arkasndan hemen Bursa'ya geldi, ok nemli
grd eyalarn aldktan sonra hemen Edirne'ye cann att ve orada
padiahln ilan etti. Hatta frsat ganimet bilerek Osmanlya harp ilan eden
Macarlar dahi yendi. Ancak Osmanlnn en byk topraklar Amasya'da
bulunan Mehmed elebi'nin elindeydi. Dier tarafdan sa elebi bir ara
Bursa'y kuatm, ele geirmi, ancak Mehmed elebi tarafndan tasfiye
olunmutu. Sultn Sleyman'n Edirne'yi taht ehri ilan etmesi, Bursa'nn bu
zelliini ortadan kaldrd ve 51 yl devam edecek olan Edirne devri balad.
Musa elebi mtereddit idi ve hatta aabeyinin padiahln tanyordu.
Sultn Sleyman, Anadolu'ya geti ve Bizans mparatoru ile kurduu
dostluklarn da yardmyla, Bursa, zmir ve Ankara'y ald. Bu arada Anadolu
beylikleri Sleyman'a kar Mehmed elebi'yi desteklemeye balaynca Musa
elebi de ona itaat etti ve Sleyman' takip iin Rumeli'ye geti. Baz
komutanlar ve fitne iin hazr bekleyen Romanya Prensi'nin de desteiyle,
Musa elebi, Mehmed elebi adna Rumeli'ye gemesine ramen, kendi
sultanln ilana hazrlanyordu ve Sultn Sleyman' Edirne'de kstrarak
hayatna son verdi (1410). Sultn Sleyman'n 8 yl kadar sren saltanat 35
yandayken sona erdi. Maalesef, takva cihetiyle pek kuvvetli olmayan Vezir
Ali Paa'nn da etkisiyle, kendisinin dier Osmanl Sultnlarna kyasla, manev
ynnn o kadar mkemmel olmad baz
Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 59-60; Mneccimba, Sahifu'l-Ahbar I-III,
stanbul 1285, c. 3, sh. 313; Nianc Tarihi, stanbul 1279, sh. 132; Hadid,
Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1991 (Necdet ztrk neri), sh. 131; Anonim,
Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1992, (F. Giese nerinden Nihad Azamat), sh.
49; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 86-90; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh.
260-323; smail Bel-i Bursev, Tarih-i Bursa, sh. 28-29; Kprl, M. Fuad,
"Yldrm Bayezid'in Esareti ve ntihan Hakknda. I. Demir Kafes Rivayeti. II.
ntihar Meselesi", Belleten, c. I, say 2 (1937), sh. 591-603; Kprl, M. Fuad,
"Yldrm Bayezid'in ntihar Meselesi", Belleten, c. VII, say 27(1943), sh. 591599; Yinan, Mkrimin Halil, "Byezid II", A.
24 li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 117-144; Solakzde, sh. 91-124; Aksun,

Osmanl Tarihi, c. I, sh. 91-98; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 325-345;
ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 113-116; Kantemir, c. I, sh. 109120.
... .. ._,... , ...-..<
kaynaklarda ifade <
Sultn Sleyman meyen ve malub Melek diye meM Necmddin Hanef'yi; I
skendernme rtt Mevln Hamza'y i lan olduu, Sultn.'
27. Sultn Mun<
1410 ylnda! bir diplomat deildi. I zerine gelen Men Mehmed elebi I
utunca bunu frsat! Srbistan PrensI'nM geldi ve Sultn I sren saltanat da!
(1413). Fetreti Sultn Mus
Melikah, Mlhll|
zaskeri olan i
man'n!
olmasna k
i
28.1. Mehmed (, su kabul
781/1380 yl yava< fndan 0 Babasnn gitti ve | Ankara'ya i matt. Mu |
saltanatn 1
vlriH/Hfl |45;lM*
345; OfflM
BLNMEYEN OSMANLI
63
kaynaklarda ifade edilmektedir.
'
Sultn Sleyman devrinin en nemli devlet adam, tarihiler tarafndan
beenilmeyen ve malubiyetine sebep gsterilen andarl Ali Paa; limler
arasnda bn-i Melek diye mehur olan zzddin Abdllatif, olu Muhammed,
mftilik yapan Necmddin Hanef'yi; maneviyt erenleri arasnda ise Yunus
Emre'yi; irler arasnda, skendernme mellifi Ahmed ile tarihilerin
mazbut bir air olarak anmadklar Mevln Hamza'y zikr edebiliriz. nsanlar
galip veya malup edenlerin mesa arkadalar olduu, Sultn Sleyman'n
halinden de anlalabilir25.
Il-13)
27. Sultn Musa elebi kimdir?
1410 ylnda Edirne'de padiahln ilan eden Musa elebi, sert bir asker ama
iyi bir diplomat deildi. stanbul'u 5. defa muhasara altna alarak Bizans'
karsna ald. zerine gelen Mehmed elebi'yi malup etti ve bu olaydan
sonra iyi bir diplomat olan Mehmed elebi mparator'a snd. Musa elebi,
Rumeli beylerini de kendisinden soutunca bunu frsat bilen Mehmed elebi,
ikinci defa, hem Rumeli beylerinin ve hem de Srbistan Prensi'nin desteini
alarak kardei Musa ile amurlu Derbend'de kar karya geldi ve Sultn
Musa aabeyine yenilerek ldrld. Bylece 25 yanda 3 yl kadar sren
saltanat da sona erdi ve Osmanl taht sadece Mehmed elebi'ye kalm oldu
(1413). Fetret Devri de byle sona erdi.
Sultn Musa zamannda ona destek olan devlet adamlar arasnda veziri Kr
Melikah, Mihal olu Muhammed Be, bunun kardei Bahsi Be'i; limler
arasnda Kazaskeri olan eyh Bedreddin-i Simv'yi zikretmemiz
gerekmektedir. Sultn Sleyman'n ehzade Orhan, ehzade Mehmed ah ve
Paa Melek Htn adnda ocuu olmasna karlk, Sultn Musa'nn evlad
yok idi26.
28. I. Mehmed elebi kimdir ve neden Osmanl Devleti'nin ikinci kurucusu

kabul edilmektedir?
1413-1421 tarihleri arasnda Osmanl tahtna oturan Sultn Mehmed elebi,
781/1380 ylnda Germiyanoullarndan Sleyman ah'n kz Devlet
Htun'dan dnyaya gelmitir. Asil ve dindar bir devlet adam olan Mehmed
elebi, baz tarihiler tarafndan Osmanl Devleti'nin ikinci kurucusu ve 9.
asrn mceddidi kabul edilmektedir. Babasnn esareti srasnda vezir Byezid
Paa'nn tavsiyelerine uyarak Amasya'ya gitti ve padiahln ilan etti.
Kardei sa elebi'yi tasfiye etti. Ancak Sleyman Bey'in Ankara'ya kadar
gelmesi zerine, Amasya-Tokat-Sivas blgesiyle yetindi. yi bir diplomatt.
Musa elebi nce Mehmed elebi'ye itaat etti. Ancak 1410 ylnda Rumeli'de
saltanatn ilan edince durum deiti. 1413 ylnda kardei Musa elebi'nin
ldrlme25 li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 117-144; Ahmed Uur neri, sh. 198;
Solakzde, sh. 91-124; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 61-68; Aksun,
ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 113-116; Kantemir, c. I, sh.109114.
26 li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 117-144; Ahmed Uur neri, sh. 204-241;
Solakzde, sh. 91-124; Ltfi Paa, Tevrih-i l-i Osman, sh. 61-68; Aksun,
ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 113-116; Kantemir, c. I, sh.115120.
64
BLNMEYEN OSMA
sinden sonra, Osmanl tahtnn tek vrisi olarak kald. Osmanl tarihileri
tarafndan ye| asrn yani Hicr 9, asrn siyset alannda mceddidi olarak
kabul edilmektedir.
elebi Mehmed Rumeli'ndeki olaylarla urarken, Karamanolu yine hareke!
geti. Germiyanolu Yakub Bey'in Mehmed elebi'ye itaatini bildirmesi
zerine Bursa'j kuatt. Hac vaz Paa'nn kahramanca mdafaas zerine
Yldrm Byezid'in sur df da kalan kabrine hakaret bile etti. te bu kargaa
iinde Sultanlk koltuuna oturaf Mehmed elebi, Aydn'daki
Candaroullarmn da tabiiyetini kabul ettikten sonj Karamanolu'nun
zerine yrd ve halasnn olu olan Karamanolu II. Mehmed esir ald.
Sonra affetti. Bu arada Venedik donanmasna kar 1416 ylnda al Bey ko)
mutasndaki Osmanl donanmas hcuma geti, ancak malup oldu. Buna
karlk Mac Kral Sigismund'un hal seferi teebbs, Mehmed elebi'nin bir
paas olan Gz sha| Bey tarafndan pskrtlnce Osmanl prestij kazand.
shak Bey'in 1415 muharebesin den sonra Trklerin Bosna Saray dedikleri
Sarajevo Osmanl'nn eline geti. shakl Bey'in Rumeli'deki bu fetihleri
Romanya ve dier Balkan blgelerinde de devam etti.j Sultn Mehmed de bo
durmuyor ve Sinop'daki Candar Beliinin bir ksm topraklarn} Osmanl
Devleti'ne ilhak ediyordu.
Osmanl Devleti, yeniden eski ihtiamna kavumak zere iken, i ve d
dmanlar, iki byk gaileyi Osmanl Devleti'nin bana amakta
gecikmediler. Ancak Sultnf Mehmed'in fevkalade basiretli idaresi ve Allah'n
yardmyla bu iki byk bela da ald.
Bunlardan birincisi, eyh Bedreddin isyan idi. Musa elebi'nin Kazaskeri ve
birj nevi eyhlislm olan bu ilim adam, belli evrelerce kullanld. Musa
elebi'nin tasfiyesinden sonra Sultn Mehmed tarafndan yksek bir maa

verilerek znik'te mecburi 1 ikamete zorlanan eyh Bedreddin, Aydn ve zmir
taraflarnda fesada balayan Brkl-ce Mustafa ve Manisa civarnda ortaya
kan ve aslnda bir Yahudi dnmesi olan Torlak Kemal ile olan eski
ilikilerinden korkarak, Kastamonu-Sinop-Kefe genini takipten sonra Eflak
Voyvodasna snd. Daha nce eyh Bedreddin'in kazaskerlii srasnda onun
kethdaln yapan Brklce Mustafa, zmir'de, Urla yarmadasnn kuzey
tarafndaki Karaburun'da, Yahudi dnmesi Torlak Kemal ise, Manisa'nn
Kzlbalarla meskn blgelerinde Osmanl Devleti'nin aleyhinde bir isyan
hareketine hazrlk yapyorlard. eyh Bedreddin'in de Rumeli'de bu tr
hareketlere girime teebbsleri barda taran son damla oldu. Bizans
bunlar iddetle destekliyordu. Ordularnn says 5.000 ve 10.000'lerle ifade
edilen ve Dede Sultn diye de anlan Brklce Mustafa'nn isyan, Timurta
Paa-zade Ali Bey'in de malup olmasyla ciddileti. Mehmed elebi'nin olu
ehzade Murd, Byezid Paa'nn da yardmyla Brklce Mustafa ve asi
kuvvetlerin zerine yrd ve ele geirilen Dede Sultn idam edildi. Bunu
Torlak Kemal'in tepelenmesi izledi ve bylece Osmanl Devleti'nde ilk ciddi
alevi isyan bastrlm oldu.
Bunun zerine Rumeli'deki Deliorman'da yerleen eyh Bedreddin isyan
geniletme abalarn srdrd. Selanik taraflarnda Dzmece Mustafa ile
megul olan Sultn Mehmed, olay duyunca hemen Serez'e geldi ve Byezid
Paa'nn gayretiyle eyh Bedreddin ele geirildi ve Serez arsnda idam
edildi. damna fetva veren ise, Sa'deddin Teftezni'nin talebelerinden olan
Herat'l Mevln Haydar'dr. 1420 ylnda bu olay da kapatlmtr.
Sultn Mehmed'in ikinci belas ise, Timur tarafndan esir alnarak 16 yl
ortadan kaybolan ve ancak Bizans ve benzeri d dmanlarn tahriki ile
saltanat iddiasyla orta29.
MANLI
BLNMEYEN OSMANLI
65
yeni
prn
Torya kan Yldrm'n gerekten olu Dzmece Mustafa'dr. Normalde Sultn
Mehmed'in aabeyidir. Nibolu Sancakbeyi Aydnolu Cneyd'in de desteini
alarak kyam eden Dzmece Mustafa, Sultn Mehmed'e yenildi ve Bizans
mparatoruna snd. Sultn Mehmed hayatta olduu mddete
salverilmemek ve buna karlk mparatora ylda 300.000 ake denmek
artyla anlama yapld ve hatta bu anlamann da etkisiyle Sultn Mehmed,
1420'de stanbul'da mparator II. Manuel'i ziyaret bile etti.
Sultn Mehmed elebi 39 yanda vefat etti ve Bursa'daki Yeil Trbeye defn
o-lundu. Vefatnda Osmanl devleti eski geniliine ve kuvvetine ulamt. 24
kere savaa giren Mehmed elebi 40 yerinden yara almt. Samimi, drst,
dindar ve diplomat bir devlet adamyd.
ZEVCELER: 1- eh-zde Kumru Htn; Amasyal bir Paa'nn torunu. 2- Emine
Htn; Dulkadr olu Mehmed Bey'in kz ve II. Murad'n annesi. OCUKLARI:
1- eh-zde Kk Mustafa. 2- ehzade II. Murd. 3- ehzade Mahmd. 4ehzade Yusuf. 5-ehzde Ahmed.
Sultn Mehmed elebi zamanndaki ileri gelen devlet adamlar arasnda,
batan beri onun sadk bir veziri olan Byezid Paa'y, ilmiyeden gelen
brahim Paa'y ve Bursa kahraman Hac vaz Paa'y; asrndaki byk limler
arasnda Sa'deddin Teftezn'nin talebelerinden Mevln Burhnddin
Haydar', Mevln Sar Ya'kub'u, Kara Ya'kub lakabyla mehur olan Ya'kub bin
dris'i, Kfiyeci lakabyla mehur Mevln Muhyiddin'i ve Byezid-i Sof'yi;
zamanndaki maneviyt erenlerinden zellikle eyh Abdllatif'i, Amasyal Pir
lyas' ve eyh Muslihuddin Halife'yi; irlerden ise sadece Hsrev irin
mellifi eyhi ile Molla Ezher ve air Zihni'yi sayabiliriz27.
29. eyh Bedreddin kimdir? Bir alev eyhi mi yoksa ilk komnist midir?
slm'a aykr grleri bulunan Varidat adl eserin mellifi olduu doru
mudur?
eyh Bedreddin meselesi, Osmanl tarihi asndan tam bir bilmecedir.
zerinde ok sz sylenmitir. Bir ksm pein hkml tarihiler eyh
Bedreddin'i, Osmanl dneminin Cumhuriyetisi ve ihtilalcisi diye balarna tac
etmilerdir. Komnizm'in revata olduu gnlerde, "kadn hari her ey
ortaktr" dediini iddia ederek, tarihin ilk Trk komnisti diye Nazm Hikmet'e
manzum medhiye bile yazdrmlardr. Alev grup ise, Osmanl Devleti'ne
isyan eden Brklce Mustafa ve Torlak Kemal'in haline bakarak onu bir Alev
Dedesi olarak grmlerdir; hatta kendilerine rehber edinenleri bile kmtr.
Bunun yannda, Osmanl tarihilerinin mhim bir ksm, balangta eyh
Bedreddin'in byk bir slm limi ve hukukusu olduunu, ancak sonradan
eyh'likden ahla heveslendiini ve devlete isyan ettii iin idam edildiini
ifade etmilerdir. Baz samimi aratrmaclar ise, eyh Bedreddin'in bandan
beri Btn fikirlere sahip bir ehl-i dallet olduunu hkme balamlardr.
Acaba hangisi dorudur?
27 kpaa-zde, Tarih, sh. 85-94; Ner, Kitb- Cihnnm, c. II, sh. 517555; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 144-194; Ahmed Uur neri, sh. 244-326;
Ltfl Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 68-76; Solakzde, sh. 124-138; Ahmed
Tevhld, "Bursa'da elebi Sultn Mehmed Han- Evvel Hazretlerinin
Kerimelerinden Hafsa Sultn Namna bir Kitabe", TOEM, nr. 39, sh. 187-189;
Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 99-106; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh.
347-375; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, II, 17-120; Kantemir, c. I, sh.115127.
m
BLNMEYEN OSMANLI
UlLlNMfcYEN
Kanaatimize gre ifrat da tefrit de doru deildir. Meseleyi olduu gibi
yanstmaya almak en gzelidir. Bu sebeple eyh Bedreddin'i yakndan
tanmak en dorusudur.
Hayat hakknda en geni bilgiyi torunu Halil tarafndan Menkb- eyh
Bedreddin adyla kaleme alnan eserden reniyoruz. eyh Bedreddin
hakknda unlar biliyoruz: Asl ad Mahmd olan bu zatn babas srail, bir
Osmanl emiri, bir gazi ve de 1361'de Edirne fethedildikten sonra ele geirilen
Dimetoka'ya bal Simavna veya Samavna denilen beldenin de ilk kadsdr.
Burada kadlk yaparken olu Mahmd dnyaya gelmi ve adna bn-i Kd
Simavna veya Simavna Kads olu denmitir. Bunun Ktahya Simav ile ilgisi
yoktur. Tahsilini Kadi-zde-i Rum ile birlikte onun babasnn yannda yapan ve
sonra da Kahire'ye giderek bata Seyyid erif Crcn olmak zere byk
limlerden ders okuyan Mahmd, Kahire'de inzivada olan Hseyin-i Ahlt'den
tasavvuf dersi alm ve Timur'un huzurunda yaplan ilm tartmada slm
ilimlere olan vukufunu ispatlamtr. Bu arada Tebriz ve ilim merkezi Kazvin'e

urayan eyh, orada baz nakillere gre Btnlik fikirlerinin etkisinde az da
olsa kalmtr. 1397 ylnda eyhi Hseyin Ahlt'nin vefat zerine onun yerine
geen eyh Bedreddin, daha sonra Anadolu'ya gelmi ve nihayet zellikle
slm Hukuku konusundaki uzmanlndan dolay Sultn Musa'nn
Kazaskerliine tayin edilmitir.
Sultn Musa tasfiye edilince eyh Bedreddin oluk ocuuyla birlikte, 1000
ake maala znik'e getirilmi ve gereken sayg gsterilmekle beraber, gz
hapsinde tutulmutur. Daha evvel anlattmz gibi, Brklce Mustafa denilen
ve Dede Sultn diye de bilinen alevi dedesinin isyan, bunu Torlak Kemal
denilen bir Yahudi dnmesinin takip etmesi ve eyh Bedreddin'in de bunlarla
olan irtibat, eyh'in gizli bir ekilde Rumeli'ye gemesine, Eflak Beyine
snmasna ve neticede ortaya kan bu Alev isyannn reisi gibi grnmesine
yol amtr.
nemle ifade edelim ki, eyh Bedreddin aslnda alevi falan deildir. Bunun en
byk delili, hem neslinin ortada oluu ve hem de telif ettii eserleridir.
Bunun tek istisnas Varidat adl eseridir ki, bunun gerekten onun tarafndan
yazlp yazlmad da tartmaldr. Gerek olan eyh'in ahla heveslenmesi,
fesad grubunun iinde yer almas ve de Sultn Mehmed'e isyan edenlerin
manevi reisi durumuna dmesidir.
eyh Bedreddin'in eserlerine baktmzda, slm Hukukuna dair Letif lrt bata gelir. znik'te gz hapsinde iken kaleme ald bu eser, Hanefi
mezhebi ile alakal mkemmel bir mukayeseli hukuk kitabdr. Bunu Cmi'ulFusleyn adl stren ve md isimli byk Hanefi hukukularnn kaleme
ald Fusl isimli hukuk eserlerini birletirerek ve asrn meselelerini de ilave
ederek telif ettii mkemmel bir hukuk kitab takip eder. Bu zikredilenler ve
edilmeyenler, tamamen Snn ve Hanef esaslarna gre kaleme alnm
eserlerdir. Bunlarda Btnlik, Alevlik veya materyalist bir vahdet'lmevcudculukla alakal tek bir cmle yoktur.
Geriye Varidat adl ona isnad edilen tasavvufa dair bir eser kalmaktadr. Bu
kitabn ona ait olmad ve hatta onu isyan iin kullanan baz bozuk fikirli
insanlar tarafndan uydurulduu, ileri srlen iddialar arasndadr. Ancak bu
kitaba baktmzda, eyh Bedreddin'in teki eserlerinin tam tersine, slm'n
temel esaslarna ters den ve insan tamamen dinden karabilecek hususlar
bulunmaktadr. Bu eserin baz yerlerinde Allah'dan ve O'nun
peygamberlerinden bahsederken, baz yerlerde vahdet'l-vcud'dan ziyde
vahdet'l-mevcud nazariyesiyle tam bir materyalist gibi hareket
Cer......
esasian t* slatat.:.,... mezhebin!1
kik
zort." 'esc
de'
Oi ricvni
snnet w
ke
dev
islm Hfc-e" de: be-""1)'
h
BLNMEYEN OSMANLI
67
aya
Seyh
pnI2i ve
reya
md
itlr.
onun
ttn
m
tiye
inin
ettii grlmektedir. Alemin ezeli ve ebedi olduu ileri srlen ayn eserde,
kyamet inkr edilmekte ve buna bal olarak har-i cismn denilen hair
redd olunmaktadr. Cennet ve cehennemin de inkr edildii eserde, melek, cin
ve eytanla alakal slm'n esaslar da tamamen saptrlmaktadr. Eer bu
eser, eyh Bedreddin'e ait ise, slmiyetin telkin ettii ekliyle Allah,
Peygamber ve ahiret inanc olmayan, eskilerin tabiriyle kadnlar dnda her
eyin insanlar arasnda ortak olduuna inanan bhiyye mezhebinin mensubu
bulunan bir zndk ve mlhid karmzda demektir.
Acaba eyh Bedreddin bu mudur? Bu soruya hemen evet diye cevap vermek
ok zordur. Zira hapisteyken yani idamndan bir ka sene nce kaleme ald
slm Hukuku eserinde tam bir ehl-i snnet gibi slm'n esaslarn anlatan bir
limin bir iki sene iinde bu hale gelmi olmas akla zor gelmektedir. Nitekim
Sa'deddin Teftezn'nin talebesi olan Mevln Haydar Herev, ilim meclisinde
eyh Bedreddin ile tartm, Kur'n, snnet ve dier kaynaklara dayanarak
eyh'i ilzam etmi ve bizzat eyh Bedreddin'in kendi suunun cezasn ikrar
ettikten sonra slh- lem ve hfz- nizm- Beni -dem iin idamna fetva
vermitir. ou Osmanl tarihilerinin kanaati de bu yndedir.
O halde karmzda bir ka tane eyh Bedreddin vardr: Birincisi, Snn-Hanefi
slm Hukukusu ve eserleri limlerce asrlarca ders kitab olarak okutulan ve
Musa elebi'nin Kazaskeri olan eyh Bedreddin'dir. kincisi, slm'n temel
esaslarn reddeden, Simavler diye bilinen mritleri namaz ve oru gibi
slm'n hkmlerinden habersiz bulunan ve en nemlisi de vahdet'lmevcudcu yani neredeyse panteist ve inkarc bir eyh Bedreddin'dir.
ncs, kerametleri olan veli ve mutasavvf bir eyh Bedreddin'dir.
Drdncs ise, toplumda karklk karanlarn rehberi olan, bu vesileyle
aslnda Alev olmad halde Anadolu'da isyan eden Alev gruplarn mercii
haline gelen ve eyhlii ahla deitirmek isteyen ihtillci eyh
Bedreddin'dir.
Osmanl kaynaklarndan ve Ebssuud'un fetvasndan anladmz, eyh
Bedreddin'e ait gibi grnen bu ahsiyetlerden birincisi ve drdncsnn
birletirilerek kabul edilmesi eklindedir. Yani eyh Bedreddin, byk bir slm
limidir; alev deildir; Kazvin'de Btnlikden etkilenmi olmas kuvvetle
muhtemeldir; Osmanlnn kargaa dneminde tahriklere aldanm ve isyanc
Alevlerin ve hatta Alevlerin de kabul edemeyecei vahdet'l-mevcudcu bir
dalalet grubunun dairesine girmi ve neticede kamu dzeni gerei isyan
sebebiyle idama mahkum edilmitir; Vridt'n byle bir limin eseri olmasn
akl kabul etmemektedir. Ebssuud'un sorulan bir soruya verdii cevapta
"Ann mridlerinden olan kfirlerdir' demek lzmdr; ir kefere gibi adn
anmayub la'net etmeyb kendi halinde olan Mslman kfir olmaz" demesi
ok manidardr. Herev'nin idam fetvasnda, srarla "insanlar bilerek dallete
sevk edenlerden olduunu isbat etmesi" de nemlidir. Fakat, li ve benzeri
tarihiler, Bedreddin'in byk bir lim olduunu, devlete isyannn evresinin
planlarna ve yaplan isnadlara dayandn aka ifade etmekte ve eyh
Bedreddin'i vmektedirler28.
28 li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 142-144; Ltfl Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh.
73-74; Solakzde, sh. 134-136; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 99-106;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 360-367; Bozkurt, Mahmd Esat, Inklb
Tarihi, stanbul 1997, sh. 104-106; Mecd Efendi, Hadk, c. I, sh. 71-73;
Ayrntl bilgi iin bkz. Ocak, Ahmed Ya'r, Osmanl Toplumunda Zndklar ve
Mlhidler (15. -17. Yzyllar), stanbul 1998, sh. 136-202; Ktip elebi,
Kef'z-Zunn, (ner. Yaltkaya, erafettin- Bilge, Kilisli Rfat), stanbul 1971, c.
I, 566, c. II, 1551; Ylmaz, mer Faruk, Belgelerle Osmanl Tarihi MI, stanbul
1998, c. I, sh. 185-188; Uyank, Mevlt, "Osmanl Dnce Tarihinde
Toplumsal Bir Muhalefet Olarak eyh Bedreddin ve Haraketinin Tahlili",
Belleten, c. LV, say 212-214(1991), sh. 341-349.
68
BLNMEYEN OSMANLI
BLN'VI- SULTN II. MURD DEVR
30. Ftih'in babas Sultn II. Murd kimdir? ocuklar ve mehur devlet
adamlar kimlerdir?
Baz tarihilerin Osman Bey'den sonra ikinci kurucu dedikleri Sultn II. Murd,
1404 ylnda Dulkadirolu Emine Htun'dan Amasya'da dnyaya geldi. 1421
ylnda babasnn vefatndan 41 gn sonra gelip Edirne'de tahta oturur
oturmaz, Limni'de gz hapsinde bulunan amcas Dzmece Mustafa, Bizans
mparatoru tarafndan serbest braklnca byk bir skntyla kar karya
geldi. Mustafa elebi, Edirne'ye gelerek padiahln ilan etti ve bununla da
kalmayarak ordusuyla Bursa'daki II. Murad'n zerine yrd. 1422'de Sultn
Murad'a malup olan amca Mustafa, dzmece olduu iddiasyla idam edildi.
Aslnda dzmece olmadn daha evvel ifade etmitik. Bizans'n ihanetini
gren Sultn Murad, hemen 30.000 askerle stanbul'u kuatt. Maddi sebepler
asndan teslim almay mit ederken, 13 yandaki Kk Mustafa'nn
znik'de Bizansn tahrikiyle saltanat ilan ettiini duydu ve hemen ona yneldi.
Bu arada frsat ganimet bilerek Osmanlya problem karan Anadolu
beyliklerinin de zerine gitti ve srasyla Aydn, Teke, Mentee ve Germiyan
Oullar beyliklerini tarihten silerek tamamen Osmanl Devleti'ne ilhak etti.
Sultn Murad'n Anadolu'daki skntlar devam ederken Macarlar ve Srplar
Osmanl Devleti'ni rahatsz ediyorlard. 1425'de Venedik ile sulh yapan Sultn
Murad, 1426'da Macar ordusunu bozdu ve fetihlere devam etti. Bu zaferler
devam ederken, en nemlisi zladi mevkiindeki 1443 ylndaki yenilgi olmak
zere, Osmanl ordusu Hristiyan kuvvetler karsnda bir ka defa malup
duruma dt. Bunun zerine Sultn Murd, Macaristan'la Segedin
Andlamasn imzalamak durumunda kald (1444). Ayn yl, Msr'daki slm
limlerinin de manevi destei alnarak Karamanolu II. brahim Bey ile de sulh
andlamas imzaland.
40 yana gelen ve gerekten de ypranan II. Murad, 1444 Austos'unda olu
Mehmed'i tahta geirerek, kendisi ibadet ve taatle megul olmak zere
Manisa'ya ekildi ve Ftih Sultn Mehmed birinci defa Osmanl Sultn oldu.
Hem Osmanl ordusunun yenilgisinden ve hem de Ftih'in 14 yanda bir gen
Padiah olmasndan heveslenen Papa, yeni bir hal seferi iin kollan svad ve
hal ordular Osmanl Devleti aleyhinde Ak valye diye bilinen Erdel
Voyvodas Hunyadi Yano kumandanlnda bir araya geldiler. Tuna'y geerek
Varna'y kuattlar. Tahtta oturan II. Mehmed, yaplan meveretler ve zellikle
Vezir-i Azam andarl-zade Halil Paa'nn srarlaryla, II. Murad' yani babasn
tahta davet etti. 1444 ylnda ikinci defa sultan olan II. Murd, hemen
Edirne'ye geldi ve 40.000 askeriyle Varna nlerine ilerledi ve sadece 150
ehidle hal ordusunu darmadan etti. Btn slm leminde ve zellikle
Kahire'de dualarla yd edilen bu zafer, Osmanl Devleti'nin Balkanlarn sahibi
olduunu tescil etmiti. Edirne'ye dnen II. Murad yeniden yani ikinci defa
olunu tahta kard (1445).
Devlet adamlar ve yenieri bu duruma raz olmad ve Sultn Murad'n
yeniden
tahta geim-kt
SOP:
Ftr. da <! Koso,
bylece Av tam;-Olu
y'nda vefa: ZEVCE! bey'in kz. annesinin s-OrtRf Hatn. . Ortodoks oi a Bror
3-i..... Orhan, !') Sultn. 11-Sultn
ar nos;
lle
1f'.
mut'.;mez. Zira yurt:
ta*
i
BLNMEYEN OSMANLI
69
tahta gemesini srarla arzu ettiler. Bu srar karsnda nc defa II. Murad
tahta kt ve olu da bylece iki defa tahta kp inmi oldu (1446). Varna
zaferinden sonra Arnavutluk'da skender denilen bir mrtedle ba belaya
giren II. Murad, olu Ftih'i de alarak Arnavutluk seferine kt. Bu durumu
frsat bilen Ak valye, Papann da desteini alarak bir dier hal seferi daha
dzenledi ve Osmanl snrlarn geerek Kosova Ovasna kadar geldi. 17 Ekim
1448 tarihinde II. Kosova Zaferini kazand ve bylece Avrupallarn Trkleri
Balkanlardan atmak iin giritikleri son seferi de zaferle tamamlam oldu.
Buradan Edirne'ye dnen II. Murad 1449 ylnda olunu evlendirdi. Olunu
Manisa Sancakbeyliine gnderen II. Murd, 3 ubat 1451 sabah Edirne Saray'nda vefat eyledi.
ZEVCELER: 1- Dulkadirolu Alme Htn. 2- Yeni Htn; Amasyal Mahmd
bey'in kz. 3- Hma Htn: Abdullah isimli bir ahsn kz ve Ftih'in annesi.
Ftih'in annesinin devirme olduu nakledilmektedir. Ancak Mslman olduu
kesindir ve hele Ortodoks olan Mara Htn ile Ftih'in vey annelik dnda
alakas yoktur. 4-Tcnnis Hatice Halme Htn; Candarolu sfendiyar Bey'in
kz. 5-Mara Htn; ocuksuz ve Ortodoks olarak len ve Ftih'in vey annesi
olan bu kadn, Srbistan Despotu George Bronkovi'in kz. OCUKLARI: 1Ftih Sultn Mehmed. 2- Ulu ehzade Alaaddin Bey. 3- ehzade Byk
Ahmed. 4- ehzade sfendiyar. 5- ehzade Hseyin. 6- ehzade Orhan. 7ehzde Hasan. 8- ehzade Kk Ahmed. 9- Yusuf dil ah. 10- Hatice
Sultn. 11- Hafsa Sultn. 12- Fatma Sultn. 13- Erhondu Sultn. 14- ehzade
Seluk Sultn.
Asrndaki byk devlet adamlar arasnda, Timur Paa'nn olu Gazi Umur
Paa, andarl-zde Halil Paa, devirmelerden ihbddin Paa, Damad
Karaca Paa, Zaanos Paa ve Kasm Paa'y; asrnn mehur limlerinden
Molla Fenari'den sonra mftlk makamna gelen Molla Yegn lakabyla
mehur Mevln Muhammed, Molla emseddin Grn, Seyyid Al'addin
Semerkand, Hzr Be ve Al'addin Ts'yi; maneviyt erenlerinden Hac
Bayram'n halifelerinden Ak Byk, Muhammediyye mellifi Yazczde,
Envr'l-kn adl eserin mellifi Ahmed-i Bcan ve eyh Muslhuddin'i;
irlerden Hac vaz Paa'nn olu Aty ve iirlerinden dolay idam edilen
Nesm'yi mutlaka zikretmeliyiz29.
31. Sultn Murd'm kendisi sa iken iki defa olunu tahta geirmesinin sebebi
nedir? Bir ksm evrelerin iddia ettii gibi Manisa'ya elenceye mi ekilmitir?
Hac Bayram- Veli'yi sorgulamak iin huzuruna ard ve sorgulad iddias
doru mudur?
Sultn Murd'm hayatn az da olsa bilen bir insan, bu soruya olumlu cevap
veremez. Zira 30 yl boyunca saltanatn byk bir ciddiyetle, istikametle ve
drstlkle yrtmtr. Bunda dost dman ittifak halindedir. Olu
Mehmed'i, andarl-zde Halil
29 kpaa-zde, Tarih, sh. 95-139; Neri, Kitb- Cihnnm, c. II, sh. 555681; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 194-246; Ahmed Uur neri, sh. 326-417;
Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 148-150; Solakzde, sh. 138-188;
Kantemir, c. I, sh. 129-147; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 107-126;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, 366-451; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I,
sh. 195-268; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 13-18; Saman, Ali
Rza, "Ftih'in Anas", Resimli Tarih Mecmuas IV, stanbul 1953, sh. 2312;
ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 121-124.
.,.-.. ^ -. i.
70
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMAN!'
Paa gibi bir vezir-i a'zam, ihbddin Paa ve Saruca Paa gibi komutanlar ve
Molla Hsrev gibi bir Kazaskerle birlikte tahta geirmi ve kendisi de Hamza
Be ve shak Paa gibi dostlaryla birlikte Manisa'ya ekilmilerdir.
ekilmesinin sebebi, baz aratrmaclarn, bir ksm tarihilerin kulland
n tabirlerini iki ve elence diye yorumladklar gibi asla nefs arzular ve
elenceler deildir. Belki ekilmesinin sebeplerinden biri maddidir; harp
meydanlarnda ar yorulmutur. Bir dier nemli sebep de manevidir;
kesine ekilip ibdet ve ta'at ile megul olma arzusudur ki, tarihiler bunu
aka ifade etmilerdir.
Bize gre bir dier nemli ve manev sebep de, stanbul'un fethi olaydr. Zira
Sultn Murd, Orhan Gz, I. Murd, Yldrm Byezid ve elebi Mehmed
devirlerine yetien ve kurduu Bayrmlik tarikatyla Anadolu'nun manev
yapsna damgasn vuran Hac Bayram- Veli'nin mridlerinin Anadolu'da
alabildiine oalmas zerine, hem vki ikyetleri tahkik ve hem de

devletin emniyeti asndan yeni bir eyh Bedreddin olaynn yaanmamas
iin tedbir olarak, Hac Bayram- Veli Hazretlerini Edirne'ye davet etmitir.
Edirne'ye giderken Muhammediyye mellifi Yazczde'nin de kendisine intisab
ettii Hac Bayram, II. Murd ile bir araya gelince, II. Murd, onun nasl byk
bir veli olduunu anlam, hatta daha sonraki kaytlardan anlaldna gre,
Bayramiyye tarikat mensuplarna vergi muafiyeti getirmi ve hakkndaki
iddialarn iftira olduunu anlayarak fazlasyla hrmet etmitir.
Bu ziyaret srasnda (baz aratrmaclar bu ziyaretin saltanatn ilk yllarnda
yani 1421-1424 tarihleri arasnda gerekletiini zikretmektedirler) veya daha
sonra yaplan, II. Murad'n vefatndan ksa bir sre ncesine rastlayan ikinci
ziyaretinde, II. Murad'n stanbul'un fethi ile alakal iddetli arzularn grnce,
Hac Bayram Veli'nin, bu erefin Ak emseddin ile olu Mehmed'e nasip
olacan mjdeledii, kaynaklarn naklettii olaylardandr. te Hac Bayram
gibi maneviyt erenlerinden byle bir manev iareti alan II. Murad'n, bu
mutlu haberin gerekletiini grmek midiyle, olu Mehmed'e saltanat
terketmi olmas kuvvetle muhtemeldir. Kaynaklar bu menkbeyi ayrntlaryla
anlatmaktadrlar30.
32. II. Murad'n Trke'ye ve Trk kltrne de byk hizmetleri olduu
sylenmektedir. Bu doru mudur?
Btn Osmanl Padiahlar gibi, zellikle II. Murad da, Trkenin gelimesi iin
gayret sarfetmi bir devlet adamdr. Mercmek Ahmed'in Kabusnme
tercmesi, II. Murad'n "Bir kii Trkeye tercme etmi, ancak ak deil. Bir
kii olsa da bu kitab ak tercme etse" sz zerine yaplmtr ve dili
bugnk Trkeden daha ardr. Bu arada Yazczde Ali Efendi'nin Tevrih-i li Seluk adl tarihi, Yazczde Mehmed Efendi'nin Muhammediyye'si ve
Ahmed-i Bcan'n Envr'l-kn adl eserleri II. Murad'n tevikleriyle ortaya
km eserlerdendir. Kur'n'n ilk Trke tercmeleri de bu dnem30 li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 211-212, 215-216, 217; Ahmed Uur neri, sh.
360-362; Solakzde, sh. 174; Hseyin Ens, Menkb- Akemseddin,
Sleymaniye Ktp. Hac Mahmd Blm, nr. 4666, vrk. 3/b-5/b; Risle-i Belr
elebi, Topkap Saray Mzesi Ktp. Hazine, nr. 1783, vrk. 16/a-b; Sar
Abdullah Efendi, Semert'l-Fud, stanbul 1288, sh. 143-144; Kantemir, c. I,
sh.140, 141, 143; Hacbayramolu, Fuat, Hac Bayram- Veli, Soyu-YaamVakf MI; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 252-256.
r, ,v ;,
de ciddi olarak ba
"Osmanl Devleti zamann eklinde bir cmle inektedir31.
VII- OSMAf
33. Osmanl Devleti
Osmanl Devle ekilde cihan devletfj Devleti'nin fetih pollt bepler, ayn zaman
ayr olarak ele aln zetlemek mmkfl 1) En nemli < kelimetllah ruhu*
nisbetindedir, Kimin I himmeti milleti olal tn milletin hayatn! kuvvetli
balar, r sunu tehiz etme; srdremez. Bu / Devleti'nin bir 2 devam ettiren,
u C dim, ldrsem Hdavendigar "Yi olmutur. Bu ruh lif j rek bakm;
dalma \ saf kalpli olan ey gsterilebilir? H ahiret nancndan 1 rebilir?
Tarih bize j balanm sek j sizdir. 0 zam bizi hi bir 2 gstererek I
31 Aksun, ras Miin Tercmesi, H Ahmed, II. I
lANLI
Ifi Molla lishak tr-lije yo-
BLNMEYEN OSMANLI
71
de ciddi olarak balamtr. Osmanl Devleti'nin 700. Ylnda baz devlet
adamlarmzn "Osmanl Devleti zamannda Kur'n Trkeye tercme
edilmedii gibi, Kur'n'n datlmas da yasakt" eklinde bir cmle
sarfetmesi, bu eserin kaleme alnmasnn lzumunu da teyid etmektedir31.
'
VII- OSMANLI DEVLET'NN YKSEL VE FTH SULTN MEHMED DEVR
33. Osmanl Devleti'nin ykseli sebepleri nelerdir?
pa
33Osmanl Devleti'nin ykseli sebeplerini ayn zamanda fetih politikas ve hzl
bir ekilde cihan devleti olmasnn sebeplerinde aramak gerektir. Bu sebeple,
Osmanl Devleti'nin fetih politikas ve kk bir beylii ksa zamanda cihan
devleti yapan sebepler, ayn zamanda ykseli sebepleri olarak zikredilebilir.
Ancak yine de konuyu, ayr olarak ele almakta yarar vardr. Osmanl
Devleti'nin ykseli sebeplerini ylece zetlemek mmkndr:
1) En nemli sebep, manev deerlerine ve slama olan ballklardr. Bunu
i'ly- kelimetllah ruhu diye de ifade edebilirsiniz. Bir adamn kymeti
himmeti nisbetindedir. Kimin himmeti milleti ise, o kimse tek bana bir
millettir. Bir ferdin himmeti milleti olabilmesi iin, o ferdi milletine balayan
kuvvetli balar ve ahs hayatn milletin hayatna tercih ettiren nemli
sebepler bulunmaldr. Bu nemli sebepler ve kuvvetli balar, manevi
deerlerden bakas olamaz. O halde manev deerleri ile ordusunu tehiz
etmeyen bir millet, gelecekte her an tehlikelere maruz kalr ve varln
srdremez. Bu mny trihe bakarak, daha da mahhas hale getirebiliriz.
Osmanl Devleti'nin bir zamanlar, btn Avrupa'nn byk devletlerine kar
hayatn ve varln devam ettiren, u devletin ordusundaki Kur'ndan alnan
u fikirdir: "Ben lsem ehidim, ldrsem gaziyim" Gerekten Kosova meydan
muharebesine kan Murad Hdavendigar "Yarab beni din yolunda ehid,
ahirette said et" demi ve istedii olmutur. Bu ruh ile ahlanan anl
ecdadmz, evk ile ve ak ile lmn yzne glerek bakm; daima
Avrupa'y titretmitir. Size de soruyorum; u dnyada basit fikirli ve saf kalpli
olan gen askerlerin ruhunda yle ulvi fedakarla sebebiyet verecek hangi
ey gsterilebilir? Hangi duygu bu manev deerlerin yerlerine ikame
edilebilir? Allah ve ahiret inancndan baka hangi ey, hayatn ve btn
dnyasn severek ona feda ettirebilir?
Tarih bize gsteriyor ki, biz Mslman Trkler, ne derece mnevi
deerlerimize balanm isek ilerlemiiz. Ne vakit manev deerlerimizden
uzak kalmsak, gerilemi-izdir. O zaman dmanlar bizi can damarmzdan
vurmulardr. Bilesiniz ki, dman bizi hi bir zaman ak savata
yenememitir. Daima tehlikeyi, kurtulu reetesi olarak gstererek bizi
iimizden hanerlemidir. Bir milletin madd bataryalar ne kadar mo31 Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 125-26; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c.
I, 262-263; Babakan'n Din ras Mnasebetiyle Yapt Konuma, Diyanet
Dergisi, Ocak 1999. Mesela bkz. Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi,
Millet Ktphanesi, Ali Emir, er'iye Blm, nr. 1287/1; Emir Keykavus,
Kbs-nme (Tere. Mercimek Ahmed, II. Murad'n emriyle), ner. Orhan Saik
Gkyay, Ankara 1974.
..
72
BLNMEYEN OSMANLI
dem silahlarla mcehhez olursa olsun ve o millet isterse imparatorluk
seviyesine ykselsin, manev bataryalar bo olduu mddete yklmaya
mahkumdur.
Vatana ihanet suuyla 1821 ylnda Patrikhanenin orta kaps nnde aslm
bulunan stanbul'daki Fener Patnki Gregorios tarafndan Rus ar Aleksandr'a
yazlan mektupta aynen u ifadeler yer almaktadr:
"Trkleri maddeten ezmek ve ykmak mmkn deildir. nk Trkler, sabrl,
mukavemetli, marur ve izzet-i nefisli insanlardr. Bu hasletleri, dinlerine
ballklarndan ve kadere rza gstermelerinden, annelerinin kuvvetinden ve
mirlerine itaat duygusundan ileri gelmektedir. Bu sebeple, Trklerde evvela
itaat duygusunu krmak ve manev balar koparmak, din metanetlerini zaafa
uratmak gerekir. Maneviyatlar sarsld gn, Trkleri zaferlere gtren asl
kudretlerinden syracak ve onlar maddi kuvvetlerle yenmek mmkn
olacaktr. Osmanl Devletin'i tasfiye iin mcerret olarak harp
meydanlarndaki zaferler kfi deildir. Yaplacak olan, Trkler'e bir ey
hissettirmeden bu tahribi tamamlamaktr."
Sultn Aziz devrinde, stanbul Rus Elisi olan General gnatyef, bu mektubu
zikrettikten sonra unu ilave eder: "Ben vazifedeyken bu tehisler isabetle
tecelli etti". Evet maalesef bu oyunlara gelen Tanzimat genlii, Rus elisinin
dedii gibi, "mill ananelerin dman ve atalarnn papular olamayacak bir
hale gelmilerdi'. bn-i Kemal de, Osmanl Devleti'nin Gazneliler, Seluklular
ve Harzemler gibi, Mslman devletlerle mcadele ederek ve kendi
mevllarna isyan ederek ykselmediini, belki tamamen yukarda anlatlan
gaza ruhuyla ve yksek bir himmetle ykseldiini misller vererek
aklamaktadr. Osmanl Tarihlerinin mukaddimelerinde zikrettikleri baz
menkbeler de, bu ruhu aklamak iin zikredilmilerdir.
2) Osmanl Devleti'ni ykselten sebeplerin ikincisi, Osmanl Devleti'nin
zellikle ykselme dnemlerinde tam bir hukuk devleti olmas yani er'-i erif
ve kanun- mnifin esas kabul edilmesidir. Gerekten de, iinde 763
Kanunnmeyi nerettiimiz Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizi
inceleyenler greceklerdir ki, Osmanl Devleti'nin ykseli, duraklama,
gerileme ve ykln, kanunnamelere bakarak grafikle gstermek
mmkndr. Osmanl Kanunnmeleri, Ftih'den itibaren zirvededir. Kanuni
devrine kadar, kanun yapma ve kanunu uygulama grevleri ehil ellerdedir. II.
Selim'den itibaren durgunluk balamtr. III. Murad zamannda durmutur.
Daha sonra ise, nce gerilemi; sonra da Adletnmeler'le rtlemeyecek
kadar gedikler almtr. 1700-1800 yllar aras Osmanl Devleti'nin hukuk
devleti olmaktan kma tehlikeleri yaad dnemdir. Osmanl vatanda,
ykselme dneminde Mslman olsun gayr-i mslim olsun, tam bir hukuk
devleti olduuna ve ayrm yaplmakszn adaletin icra edildiine
inanmaktadr. te vatanda byle bir inanca sahip devletin ykselmesi
mukadderdir. Padiah fermanyla kira bedellerinin olduu gibi braklmas
olmaz. Zira Padiahn emriyle n-mer' olan ey meru' olmaz; haram olan
nesne hell olmak yokdur. Bu hususlarda emr-i er'-i erif budur. Bir trl dahi
deildir. er'i hkmlere vkf iken onlar ketmetmek, Kur'n'daki bir yetin
tehdidine maruz kalmaktr" diyen EbSSUud'lar; "Ve kiliseleri ellerinde ola,
okuyalar yinlerince. Amma an ve nkus almayalar. Ve kiliselerin alub
mescid etmeyem" diyen Ftihler ve nihayet "Madem ki, onlar ra'iyyetlii kabul
etmiler. Dinimiz gerei, onlarn can, mal ve rzlarn kendi can, mal ve
rzlarmz gibi korumakla mkellefiz. Bu yolda onlara cebretmek, dnimize

muhiifdir" diyerek, hem gayr- mslimlerin ahs hak ve hrriyetlerine
gsterdiimiz hrmeti ve hem de meru1 snrlar iinde kalmak artyla din ve
vicdan hrriyetine gsterdiimiz saygy anlatan Zenbilli Ali Efendiler, bu
izaha altmz hukuk ve adalet devletinin sacayaklar olmulardr.
sistemi t aeMa, I De*W i mevSfl- ( krtdao yakn
Ftih" ; -. vemfi-r-1-ir,!/ :-'t nete' t*
BLNMEYEN OSMANLI
73
lEvet
lle
3) Devletin devam ve bekasna sebep olan para ve askerin mkemmel
oluudur. Osmanl Devleti'nin ykselmesine sebep olan para, halktan zorla
toplanan para deil, memleketin mamur olmasndan ortaya kan paradr. Bu
dnemde, Osmanl parasnn kaynaklar tamamen erT vergiler ve meru gelir
kaynaklardr; teklf-i rfiyye neredeyse yok gibidir. Yldrm Byezid, kadlarn
davac ve davallardan aldklar harlar rvet sayarak buna vesile olan
kadlar idam etmeye kalkacak kadar hassastr. Asker ise, ehliyetli ve
vasfldr. nk tam bir gaza akyla eitimli askerler yetimektedir. Kanuni
devrine kadar, yenierinin adedi en fazla 10-12 bin kadardr. Ama her yerden
zafer haberleri gelmektedir. Viyana bozgununda bu say 50 binlere ulamtr.
Ancak mal toplamaktan baka kaygular yoktur. Bu dediklerimize Yenieri
Kanunnmesi en canl ahittir. En nemlisi de, ykselme dneminde asker
siysetin ve idarenin iinde deildir.
4) Gnmzde baz aratrmaclarn tenkit ettii glmn sistemi yani kapkulu
sistemi de, devletin ykseli sebeplerinin banda gelmektedir. Zira tarihde
ou byk devletler, kendilerine tabi olan aristokrat beylerin isyanlaryla
yklmlardr. Abbas Devleti kendi elleriyle byttkleri aristokrat aileler
eliyle; Byk Seluklu Devleti mevl- olan Harzemiler eliyle yklmlardr.
Gnmzde de devletin hanedanlarla skntda olduu ortadadr. te Osmanl
Devleti, bu skntlardan kurtulmak iin, ailesi ve yakn evresi bulunmayan
devirme ve kle asll insanlar Enderun denilen zel mektepte bir devlet
adam gibi yetitirerek onlar devletin ykselmesinde istihdam etmi ve
balangta muvaffak da olmutur.
5) Osmanl Devleti'nin ykselme dnemlerinde tam manasyla hr bir ilmin
de -nemli etkisi olduunu ifade etmekte yarar vardr. Memleket ve vatan bir
vcuda benzer; akl ve ruhu ilim ve ma'rifettir; cesedi ve bedeni de siyset ve
idaredir. Bu iki unsur arasnda muvzenenin te'min edildii dnemlerde,
dima medeniyet, terakki ve refah grlmtr. Abbas Devleti'nin ilk
halifeleri, Endls Emevilerinin balangtaki idarecileri ve ilk Osmanl
Padiahlar, bu muvzeneyi temin eden en mahhas misllerdir. Ftih Sultn
Mehmed'in vezirlik ve kazaskerlik teklifini reddeden, dier taraftan Ftih'i
tekyesine de kabul etmeyen Molla Gran; Ftih saraynda ve kendisi de tekye
ve medresesinde kald mddete, bu dengenin korunabileceinin ok iyi
idrki iindedir. Bir Osmanl Kanunnmesinde bu nemli muvazene dsturu u
ekilde ifade edilmektedir: "Kadlar, er' hkmleri icra edeceklerdir. Ancak
memleketin nizm, korunmas ve vatandan idaresi ile alkal hususlar
hkkm- seyf ve siyset olan vkel-y devlete havale edeceklerdir". Bu
sebebledir ki, eskiler, devlet adamlarna erbb- seyf, ilim adamlarna ise
erbb- kalem demilerdir. Zikredilen bu muvzeneyi salamada en nemli

vazife, ilim adamlarna dmektedir. lim adamlar bilmelidirler ki, dnyada en
yksek rtbe ve eref, ilmin rtbesi ve erefidir. Hakk'a ve hakikata k bir
ilim adam, hakk'dan bakasna tbi olmaz. Zira hakk' tanyan, hakk'n
hatrn hibir hatra feda etmez. Hakk'n hatr lidir; hibir hatra feda
edilmemek icabeder. Ebssuud'un biraz nce zikrettiimiz U cmleleri bunu
aksettirmektedir: "El-Cevab; Olmaz. Padiah'n emri ile nmeru1 olan ey
meru' olmaz. Haram olan nesne hell olmak yoktur'*!
6) Osmanl Devleti'ni ykselten sebeplerden birisi de vazifelerin, ister
ilmiyede, ister seyfiyede ve isterse de kalemiyede olsun, ehil olanlara
verilmesidir. Medeniyetlerin kurulmasnda ve yklmasnda maharet ile
salhatn nemi inkr edilemez. Tarihe bakldnda grlecektir ki, bu iki vasf
kendinde birletiren milletler nice medeniyetler
74
BLNMEYEN OSMANLI
BIUNMEYf K C
kurmular ve daima payidar olmulardr. Yklan btn medeniyet ve
devletlerin altnda ise, aranrsa mutlaka bu iki vasftan birinin veya ikisinin
yokluunun yatt esefle mahede olunur. Maharet, kiinin kendi
mesleinde ehil, uzman ve kabiliyetli olmasdr. Salhat ise, kiinin din ve
ahlka yksek bir seviyeye ulamasdr. unu nemle belirtelim ki, salhat
ve maharet birbirinden ayrdr. Hamiyet, vatanperverlik, sadkat ve adalet
gibi ulv duygular, salhatn meyvesidir ve o bahede yetiir. , san'at,
kabiliyet ve benzeri hususlar ise, maharet bahesinden derlenebilen
meyvelerdir. Kalb ve vicdan manev duygularla bezenmeyen bir insandan
hakik mnda hamiyet, sadakat ve adalet beklenilemez. Ancak, i, san'at ve
kabiliyet baka eyler olduu iin, slih olmayan bir adam gzel obanlk
yapabilir; ayya bir adam ayk olduu zamanlarda iyi saat tamir edebilir. Yani
bu noktada salhat ayrdr, maharet ayr...
Elbette ki, vazifelere yaplan tayinlerde, hem slih, hem de mahir olanlar, yn
hamiyetle fazileti birletiren, kalbi ve fikri mnevver olanlar tercih edilecektir.
Bu vasflar beraberce bulunduran insanlar yeterli sayda deilse, bu takdirde
ya maharet ya da salhat esas alnacaktr. slm'a gre ikisini birletiren bir
eleman yoksa, san'at'ta ve ide maharet tercih sebebidir.
Bir ksm slm hukukular ve tefsirciler tarafndan, zellikle idar yetkiye
sahip devlet ricaline hitaben nazil olduu sylenen Kur'n'n u yeti, bu
konuda ok manidardr:
"Haberiniz olsun ki, Allah sizlere muhakkak unlar emrediyor: Biri emnetleri
ehline vermeniz, biri de insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adaletle
hareket etmenizdir. Allah size ne gzel t veriyor. (Her halde bu emirleri
tutmalsnz). Zira phesiz ki, Allah verdiiniz kararlar iitir ve emnetler
hakknda yaptklarnz grr".
Hz. Raslullah'in (S.A.V.) "Emaneti ehline ver ve sana hainlik edene hyanetle
mukabele etme" hadisi de, bu mny teyid etmektedir.
Osmanl Devleti'nin ykselme devrini tetkik edenler, neden ksa bir zamanda
dnya devleti haline geldiini ve salhat ile maharete ne derece riyet
ettiklerini ok iyi bilirler. Rumeli'deki Srp, Macar ve muhtelif kavimlerin kendi
arzular ile neden Osmanl hkimiyetini tercih ettiklerinin sebebini, hakperest
ve cesur padiah Yavuz kadar Zenbilli Ali Efendi'de ve Muhteem Sleyman
kadar Osmanl hukuk bidesi Ebssuud'da da aramak icab eder. Devleti haric
mnsebetlerde temsil eden nianclarn, diplomatik ve diplomasi ilminin

mtehassslar ve kazaskerlerden titizlikle seildiini mahede edince;
Kanuni'nin sadrazamnn dilinden bir sadrazamn nasl olmas gerektiini yine
onun kaleme ald "Asfnme"den ibretle okuyunca ve bakanlar kurulu
demek olan Divan- Hmyun'un "hcegn- divan" olmadan toplanmadn
kanunnmelerden renince, Osmanl Padiahlarnn neden ve nasl zaferden
zafere at koturduunu daha iyi anlyoruz.
Osmanl Devleti'nin duraklamasnda ve gerilemesinde, ehil olmayan
insanlarn greve getiriliinin yattn ok iyi idrk eden Osmanl Padiah,
vezir-i a'zamna bu hakikati, bir tayin ferman mnsebetiyle yle ifade
ediyor:
"Benim Vezirim, Tezkireciiik grevi iin, ehliyetli bir ka aday dnerek
seip, bana arzet. nce kendi devlet adamlarmz terbiye etmeyip, her
birinde trl trl uygunsuz tavrlar varken, bakalarn terbiye etmeye
yzmz kalmyor. Ben senin kimseye iltimas yapmayacan biliyorum.
Gerek bu eit fiillere ve gerek tamah ve rvete cesaret edenleri, niin
tarafma ifade etmezsin? Hep "benden olmasn" diye diye devletimiz bu hale
geldi. Bundan sonra vkf olduun kt hareket her kimden zuhur ederse,
tarafma bildiresin. te sana tenbih ediyorum."
7) Btn bu sebeplerin etkisiyle, ykseli dnemindeki Osmanl idaresinde
rvet,
suiistimal, lklerin c
34. Ftih)
BU I
Ftih!
dnyaya s
gr
saltd
baehri olarak!
buy1
1452'de I
ina
gemek kendlslnt) 1 harp aletleri I
Plan! iin
Ayasofya'dS m Notam, 1 Bizansllar; Edirne'den J balad. 53 J yazd, i
karadan) gambertH sesleriyle! ierce im uyguland t
Ft
Bu ii I eyledi, sfendiy Trabzon! Kornul
TevkSS
BLNMEYEN OSMANLI
75
suiistimal, sefhet, israf ve gayr-i meru masraflar, vatandaa zulm ve
benzeri ktlklerin olmay, Osmanl Devleti'ni ksa zamanda
ykseltmitir32.
34. Ftih Sultn Mehmed'i bize ksaca tantr msnz? ocuklarn ve o-nun
zamannda Osmanl Devleti'nin ulat snrlan zetler misiniz?
r, yan
sahip
i-M
Ftih Sultn Mehmed, 30 Mart 1432 tarihinde Edirne Saraynda Hma
Htun'dan dnyaya geldi. Annesi onun gerek saltanatn grmeden 1449

ylnda vefat eyledi. Bir gre gre 19 ve bir dierine gre 21 yanda
babasnn vefat zerine nc defa saltanat koltuuna oturdu ve snrlar
Tuna'dan Kzlrmak'a kadar genileyen Devletinin baehri olarak stanbul'u
almak ve Hz. Peygamber'in vgsne mazhar olmak en byk ideali idi.
stanbul'u almak iin Boaz'a hkim olmann art olduunu bilen Sultn
Mehmed, 1452'de Boazkesen Hisar dedii Rumelihisrn ina ettirdi.
Karsnda Yldrm'n ina ettirdii Anadoluhisr ykseliyordu ve artk
Osmanlnn izni olmadan boaz gemek mmkn deildi. 1 Eyll 1452'de
Edirne'ye dnen Sultn Mehmed, hemen kendisinin planlarn izdii toplarn
dkmne balad. Deneyler yapld ve dnyann harp aletleri alannda
harikalar vcuda getirildi.
Plan sezen mparator zor durumdayd; zira Bizans ikiye ayrlmt. Avrupa,
yardm iin Katolik olmalarn istiyor ve Ortodokslar ise hayr diyordu. 12
Aralk 1452'de Ayasofya'da Katolik ayini yaplmas, Sultn'n ilerini
kolaylatryor ve Bizans Babakan Notaras, "Bizans'ta Latin apkas
grmektense, Trk sar grmeyi tercih ederim" diyordu. Bizansllar parlayan
atelerine ve Hz. Meryem'e gveniyorlard. Ancak 1453 ubatnda Edirne'den
yola kan toplar 5 Nisanda stanbul nlerine geldi. 6 Nisan'da muhasara
balad. 53 gn sren muhasara srasnda Ftih'in ordusu, tarihe geen
kahramanlklar yazd. Bizans'n Galata ile Saraybumu arasna gerdii zincirler,
Osmanl donanmasnn karadan yrtlerek Halic'e girmesiyle paralanmt.
Muhasarann 53. Gn Hz. Peygamber'in mjdeledii fetih 29 Mays 1453
gn gerekleti ve Osmanl ordusu tekbir sesleriyle Topkap ve Erikap
ynlerinden stanbul'a girdi. Ayasofya'ya snan on binlerce insann burnu
bile kanamad ve slm Hukukunun bu konudaki hkmleri aynen uyguland
ve herkese temel hak ve hrriyetleri tannd.
Ftih'in fetihten sonra yapt ilk i, stanbul'un maddi ve manevi imar
edilmesidir. Bu ii tamamladktan sonra Belgrad hari btn Balkanlar
Osmanl Devleti'ne ilhak eyledi. Baty emniyete aldktan sonra, kendisine
prz karan Karamanoullar ve sfendiyaroullar Beyliklerini tamamen
ortadan kaldrd. Bu arada Bizans'n art olan Trabzon'daki Pontus
mparatorluu da 1461 ylnda tamamen tasfiye edilmi oldu.
Komutanlarndan Gedik Ahmed Paa, Krm' ald.
Btn bu fetihler, bata Abbas Halifesi olmak zere herkes tarafndan takdir
edi32 Kur'n, Nisa, yet: 58; Kurtubi, El-Cml' Li Ahkm-il-Kur'n, V/255 vd.; BA,
Hatt- Hmyn, nr. 23581; Tevki Kanunnmesi, MTM, c. II, sh. 541;
Sleymaniye Ktp. Reid Efendi, nr.1036, vrk. 48/a-49/a; bn-i Kemal, Tevrih-i
l-i Osman, VII. Defter, (ner. Turan, erfettln), Ankara 1991, sh. LI vd.;
Akgndz, Ahmed, Belgeler Gerekleri Konuuyor I-V, zmir 1989-92, c. III, sh.
180-183; Kutay, Cemal, Tarih Konuuyor Dergisi, c. I, say I, sh. 69-70; Canan,
brahim, Ahirzaman Fitnesi ve Anari, stanbul 1982, sh. 104-105; Gzler, H.
Fethi, deal Trk Genlii, Milli Kltr, Mays 1985, sh. 27 vd.; Bedizzaman
Sald Nursi, Mnzarat, stanbul , sh. 10.
.>
76
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
lirken, Akkoyunlu Hkmdar Uzun Hasan Ftih'e kafa tutuyordu. Bunun
zerine Erzincan civarndaki Otlukbeli denilen yerde 1473 tarihinde bu sknt
da bertaraf edildi ve artk Osmanl devleti Toroslara kadar geniledi. Ftih

Sultn Mehmed, yeni bir harbin hazrlnda iken, 1481 ylnda 51 yanda
Gebze'de vefat etti. 28 yllk padiahl sresince 2 mparatorluk, 14 devlet
ve 200 ehir fethederek Ftih unvann Hz. Peygam-ber'den alan Sultn
Mehmed, devletin snrlarn 2.214.000 krm2'ye geniletmiti ki, bu 3 Trkiye
Cumhuriyeti eder demektir. Balistikteki keifleri, Matematik ilmindeki dehas,
din ilimlerde byk bir lim olmas, Arapa, Farsa, Yunanca, Srpa,
talyanca ve benzeri nemli dnya dillerinden dokuzuna vkf olmas, onu
Osmanl tarihinin en byk askeri, devlet adam ve limi olduunu, dmana
ve dosta syletmitir.
Ona bu byk fetihte yardmc olan devlet adamlar arasnda, andarl Halil
Paa, Mahmd Paa, Rum Mehmed Paa, shak Paa, Gedik Ahmed Paa,
Zaanos Mehmed Paa, Balaban Bey, Bali Bey ve benzeri ok sayda devlet
adam ve komutanlar saymak mmkn olduu gibi, manevi komutanlar
arasnda ise, asrnn byk limlerinden ve maneviyt erenlerinden, Molla
Hsrev, Molla Grn, Molla Zeyrek, Akemseddin, Hzr Bey, Hocazde
Efendi, Molla Vildn ve Molla eyh Vefa ve benzeri zatlar zikretmek icabeder.
ZEVCELER: 1- Glbahar Htn; II. Byezid ile Gevher Sultn'n annesi. 2Glah Htn; Karaman Oullarndan brahim Be'in kzdr. 3- Sitti Mkrime
Htn; Dlkadirolu Sleyman Bey'in kzdr. 4- iek Htn; Trkmen Beyi
kzdr. 5- Helene Htn; Mora Despotu Demetrus'un kzdr. 6- Anna Htn;
Trabzon mparatorunun kzdr; evlilikleri ksa srmtr. 7- Alexias Htn;
Bizans Prenseslerindendir. OCUKLARI: 1- ehzade Sultn Mustafa Hn. 2Gevher Sultn. 3- ehzade Cem Hn. 4- ehzade Byezid Hn. 5- smi
bilinmeyen iki kz.
Ftih'i iki sayfada deil, ancak 2000 sayfada anlatmak mmkn olduundan,
onu anlatmaktan ziyade onunla alakal iddialar cevaplamay tercih
ediyoruz33.
35. Ftih Kanunnmesi'nin sahte olduu ve dmanlar tarafndan ona isnad
edildii sylenmektedir. Bu iddia doru mudur?
Osmanl Devleti'nde karde katli meselesi ve bu meseleyi gndeme getiren
Ftih'e ait bir kanunnmenin shhat durumu, Osmanl Devleti ve Osmanl
Kanunnmelerinden bahis alan her mecliste, akla gelen ve dermeyan edilen
en byk meseledir. Bunun
33 kpaa-zde, Tarih, sh. 140-219; Ner, Kltb- Cihnnm, II, 683-843;
bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, VII. Defter, sh. 539 vd.; li, Knh'l-Ahbr, c.
V, sh. 246-280, Sleymaniye Ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 1/b-163/a;
Ahmed Uur neri, sh. 417 vd.; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 170-190;
Solakzde, sh. 189-269; Kantemir, c. I, sh. 149-166; Babinger, Franz, "Ftih
Sultn Mehmed ve talya", ev. Bekir Stk Baykal, Belleten, c. XVII, say 65
(1953), sh. 41-82; Iorga, N.; "stanbul'un Zabt Hakknda hmal Edilmi Bir
Kaynak", ev. Adnan Sadk Erzi- Fazl Ikzl, Belleten, c. XIII, say 49(1949),
sh. 107-147; Batav, erif, "XIV. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl
Tarihine Gre stanbul'un Muhasaras ve Zabt", Belleten, c. XVIII, say
69(1954), sh. 51-82; Baykal, Bekir Stk, "Uzun Hasan'n Osmanllara Kar Kafi
Mcadeleye Hazrlklar ve Osmanl- Akkoyunlu Harbinin Balamas", Belleten,
c. XXI, say 82(1957), sh. 261-284; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 127-173;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, 452-493, II, 1-157; Ylmaz, Belgelerle Osmanl
Tarihi, c. I, sh. 269-378; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 18-21;
Harem'den Mektuplar, stanbul 1956, sh. 18-20; "Byezid H'nin Ailesi", Tarih
Dergisi, X, say 14, stanbul 1959, sh. 105; ztuna, Devletler ve Hanedanlar,
c. II, 125-135; Ycel, Yaar, "Reformcu Bir Hkmdar Ftih Sultn Mehmed" ,
Belleten, c. LV, say 212-214(1991), sh. 7986.
.. .
. . . ..
en nemli sebebi, me tutulmas ve slm Burada nemle u hu adl
kitabmzn 1.1 nuyoruz. Bu 75 kanuni bir tartma sz konusuj rinin
shhatinde phe I hi bir mstenedta daj olan kanunnme, sade dir.
Kanunnmenin bir ok ilim adamlar, bu kanun hkmn i mulardr ve ou
da I yana Kraliyet Ktph olsa da, ayn Ktph hkmn tatbik edil bilgiler yer
almas, mann daha makul \ istiyoruz. Yani slm Hukukuna da I inkr etmekle
me
Sz konusu I tn tanzim etmek i nusundaki fikirl
Birincisi, de bir ekilde, kardei mdafaa edilen, i sahipleri gayet iyi kuna
aykr olc yoluna gitmekti tek nsha olan l helerdir. Bunlara j uydurulmutur, /
gelen bir ak I slubunu nazara a
Bu iddia, Fil nsha olan nshas daha J yersizdir, ZlriJ sadece imiz kanun
zans'tan al dnda Kan Kanunnrr
SHANLI
BLNMEYEN OSMANLI
77
Cem
en nemli sebebi, meselenin hususan Cumhuriyet dneminde hep keyf
yorumlara tabi tutulmas ve slm hukukunun hkmlerine gre meselenin
deerlendirilemeyiidir. Burada nemle u hususu belirtmekte yarar
gryoruz: "Osmanl Kanunnmeleri" adl kitabmzn I. Cildinde, Ftih
devrinde hazrlanm 75 kanunnmeyi neretmi bulunuyoruz. Bu 75
kanunnameden 74'nn Ftih'e ait olduunda, ne bir phe ve ne de bir
tartma sz konusu deildir. Baz muhterem insanlarn, btn Ftih
Kanunnmelerinin shhatinde phe bulunduu eklindeki izah ve beyanlar,
ne ilm ve ne de mantk hi bir mstenedta dayanmamaktadr. Hakknda
farkl fikirler ileri srlen ve tartmal olan kanunnme, sadece I. Ciltte 1
numara olarak nerettiimiz tekilt kanunnmesi-dir.
Kanunnmenin sahte olduunu ileri sren bata Ali Himmet Berki olmak
zere, bir ok ilim adamlar, Ftih Sultn Mehmed'e byle bir zulm
yaktramadklarndan ve bu kanun hkmn slm Hukukuna gre
yorumlayamadklarndan byle bir yolu tutmulardr ve ou da iyi niyetli
insanlardr. Ancak bu maddenin bulunduu nsha, Viyana Kraliyet
Ktphanesinde bulunsa ve bu nshay ilk nereden yabanc bir tarihi olsa
da, ayn Ktphanede ikinci bir nshann daha bulunmas ve en nemlisi de
bu hkmn tatbik edildiine dair Osmanl Tarihilerinin muteber
kaynaklarnda aka bilgiler yer almas, byle bir kanun hkmn inkr
etmek yerine, hukuk tahlilini yapmann daha makul ve ilm olacan ortaya
koymaktadr. Biz de bu yolu tercih etmek istiyoruz. Yani kanun hkm slm
Hukukuna aykr olmayabilir; ancak uygulamada slm Hukukuna da kanun
hkmne de aykr olaylar bulunabilir demek istiyoruz. Yoksa inkr etmekle
mesele zlm olmamaktadr.
Sz konusu ihtilafl maddenin bulunduu ve Ftih tarafndan Osmanl idar
tekiltn tanzim etmek zere hazrlanan bu kanunnmenin shhati
tartmaldr. Shhati konusundaki fikirleri, gruba ayrmak mmkndr:
Birincisi, deerli hukuku Ali Himmet Berki tarafndan ortaya atlan ve
hamiyetli bir ekilde, karde katli meselesini ktye yorumlayanlara kesin

cevap verebilmek iin mdafaa edilen, bu kanunnamenin tamamnn uydurma
olduu grdr. Bu iddia sahipleri gayet iyi niyet sahibidirler ve karde katli
maddesinin tamamen slm hukukuna aykr olduu varsaymndan hareket
ederek, Kanunnmenin tamamnn inkr yoluna gitmektedirler. Bunlarn en
byk delili, kendi zamanlarnda kanunnmeye ait tek nsha olan Viyana
Ktphne-i Kralsi No 554 A.F.deki nshada grlen phelerdir. Bunlara
gre, bu nsha uydurmadr ve Osmanl dman batllar tarafndan
uydurulmutur. Ali Himmet Berki hoca, imanndan ve Osmanlya olan
muhabbetinden gelen bir ak ile, hem sadece bir nshasnn bulunmasn ve
hem de kanunnmenin slubunu nazara alarak, Kanunnmenin tamamn
reddetmektedir.
Bu iddia, Ftih'i ve Osmanl Devleti'ni mdafaada yeterli olamayacaktr. Zira,
tek nsha olan kanunnmenin nc grn izahnda grlecei zere,
sonradan nshas daha bulunmutur. slbuna ve Trkesine yaplan
itirazlar ise, tamamen yersizdir. Zira bu nshalarn hepsi de, Kanunnmenin
asl ve orijinali deil, sadece ve sadece suretidir. Yani istinsah edilmi eklidir.
Ktibin hatalarn, orijinalini gremediimiz kanunnmeye hamletmek doru
deildir. Bu arada muhtevasnn tamamen Bizans'tan alnd eklindeki itiraz
da, hi bir ilm deere hiz deildir. Zira, karde katli dnda Kanunnmenin
dier btn hkmleri, daha sonraki btn Osmanl Tekilat
Kanunnmelerinde tekrar edilegelmitir. Ayrca bu Kanunnmedeki tekilt
hkmleri78
BLNMEYEN OSMANLI
nin esaslar, tamamen Seluklu ve Abbas devletleri vastasyla, slm
hukukundaki ' Siyset-i er'iye kitaplarndan alnmtr. Her messesenin,
hangi er' hkme dayandn, mezkr eserin I. cildinin idare hukuku ile
alakal hkmlerinin er'i tahlilinde izah edilmitir. Btn bunlar biraz sonra
tafsilatyla izah edeceiz.
Ancak unu ifade edelim ki, Kanunnmenin elimizde orijinal ve Hizne-i
mire'de muhafaza edilen asl bulunmadndan, hkmlerin izahnda ve
kelimelerin tanziminde, her zaman kesin konumak da doru deildir. Burada
unu da ifade edelim ki, kanunnmenin nshalar arasnda 242 nsha farknn
bulunmas, shhatine engel tekil etmez. Zira Allah'n Kitabndan baka her
kitabn, birden fazla nshas bulunduu takdirde, aralarnda yzlerce ve belki
binlerce, ancak kelime yahut harf seviyesinde nsha farklar bulunacan,
tenkidli basm iini bilenler ok iyi takdir edeceklerdir. Kur'n'dan sonra en
sahih kitap olan Buhari'de dahi nsha farklar bulunmas, haa, onun
shhatine en kk bir phe irad etmez. Kanaatimize gre, bu grn
esasn, karde katli meselesinin er' izahn yapamama tekil etmektedir.
Fakat metni inkr ederek bir yere varlaca da phelidir.
kincisi, Msterik Konrad Dilger'e ait bulunan ve Kanunnmenin bir ksmnn
sonradan yazlp Ftih'e izafe edildii eklinde zetlenebilecek olan grtr.
Hem baz slb ve ifadelerin Ftih devrine izafe edilemeyecek ekilde olmas
ve hem de baz messeselerin, henz Ftih devrinde bulunmay iddias, bu
grn en nirengi noktasn tekil etmektedir.
Konuyla alkal aratrma yapan Abdlkadir zcan, Aydn Taneri ve Ahmed
Mumcu gibi ilim adamlar, bir ksm iddialarna hak vererek ve bir ksm
iddialarn da reddederek bu gr cevaplandrdklarndan ve bu ilim adam
Kanunnmenin asln inkr etmediinden, meselenin zerinde ayrntl olarak

durmuyoruz. Zaten Konrad'n inkr ettii maddeler arasnda, karde katli ile
alkal madde de yoktur.
ncs ise, Ftih'e isnad edilen Kanunme'nin shhatini kabul eden ve
metnin inkr yerine maddedeki meselelerin er'i tahlilinin yaplmasna taraf
olan grtr. ou aratrmaclar bu kanaattedirler ve bazlarnn ileri
srd hilf- hakikat beyanlarn aksine, konuyla alkal ok cidd bir
aratrma yapan deerli tarihi Abdlkadir zcan da bunlarn iindedir. Bu
durum hem konuyla alkal ilm makalesinden ve hem de bir gnlk gazetede
aksi iddialar yalanlayan beyanlarndan anlalmaktadr. Bu grn
gerekeleri unlardr:
A) Kanunnmeyi inkr etmekle mesele halledilmemektedir. Mhim olan
meselenin er' izahn yapmaktr. Kanunnmedeki metin, ileride yaplacak
er' tahlillerden anlalaca zere, baz Osmanl dmanlarnn iddia ettii
gibi, er' hkmlere ve hukukun yce dsturlarna aykr deildir. Tatbikatla
madde metnini kartrmamak icabeder.
B) Kanunnmeyi inkr eden Ali Himmet Berki zamannda Kanunnmenin tek
nshas biliniyordu. imdi ise nshas elimizde mevcuttur:
Birincisi, Viyana Ktphanesi, No: 554 A.F.'de bulunan ve hem Mehmed Arif
Bey tarafndan neir ve istinsah edilen nshadr. Bu nshann istinsah tarihi,
1029/1620'dir.
kincisi ise, Osmanl Reislkttblarndan Bosnal Koca Mverrih Hseyin
Efendi tarafndan Bedyi'l-Vakyi' adl tarih kitabnda dere edilen nshadr.
Mellif bu nshay, 1022 yani birinci nshadan 5 sene nce, Padiaha has
divandaki zel ve asl nshaki bozuk i
BLNMEYEN OSMANLI
79
sn-tet-ikdirlere
licZI
z
dan kararak istinsah ettiini bizzat ifade etmektedir. Bizim, Osmanl
Kanunnmeleri I. Cildde esas aldmz nsha da budur.
ncs ise, Hezarfen Hseyin Efendi'nin bazlarnn iddia ettii gibi tarih
kitabna deil, Osmanl Kanunlarn derledii Telhs'l Beyn F Kavanin-i Al-i
Osman
adl eserine dere ettii nshadr. 1083/1672 tarihli nshann dierlerinden
fark, karde katli meselesinin burada bulunmaydr. tiraz edenler sadece
karde katli meselesine deil, btn kanunnmeye itiraz ettiklerine gre, bu
nshann da ayn zamanda ve ayn ekillerde, kimin tarafndan ve nasl
ayn yazlarla uydurulduunu isbat etmeleri gerekmez mi? Eer isbat
ederlerse, bizim de memnun ve mtehassis olacamz imdiden ifade
ediyoruz. Nshalar arasndaki farklarn okluunu, sahtelie delil gstermek
ise, ok mehur kitaplarn dahi inkr edilmesi sonucunu dourur ve tenkidli
basmn ne demek olduunu bilmemenin alameti olarak kabul edilir. Ayrca
yukarda da belirttiimiz gibi, bu nsha, kanunnmenin asl deillerdir,
istinsah edilmi suretleridirler. Elbette ki bozuk ifadeler ve nsha farkllklar
bulunacaktr.
c) Kanunnme, tamamen olmasa da, ksmen, hlasa olarak yahut tamamna
yakn ekilde, dier Osmanl tarihlerinde ve ktphanelerimizdeki kitaplarda

da mevcuttur. Bunlardan bazlarn zikretmek faydal olacaktr:
-Yavuz devrinin byk tarihisi dris-i Bitlis, Het Bihit adl tarih kitabnda
kanunnmeyi, neredeyse tam olarak geni bir zetlemeyle vermi ve Ftih'e
isnad etmitir. Ayrca, yine ayn mellifin Kanun- ehinah adl eseri de, Ftih
Kanunnmesinin bir nevi tekrar ve geniletilmi eklidir.
-Gelibolulu Ali Mustafa Efendi'nin, Ebl-Feth Kanunu adyla Kanunnmeyi
Knh'l-Ahbr adl eserinde aynen nakletmesi de bu meselenin mhim
delillerindendir. Ayrca karde katli ile alakal her yerde Kanun- Osmn zere
diyerek meseleyi izah ve teyid etmektedir.
Btn bu zikredilenler gsteriyor ki, kaynaklar grmeden veya grenlerin
aratrmalarn incelemeden, bizim ktphanelerimizdeki kaynaklarda, bu
kanunnmeden bahsedilmiyor demek, ilm olmaktan da te glntr.
Netice olarak, eldeki belgeler, Ftih'e ait bu kanunnmenin shhati lehindeki
grleri teyid etmektedir. O halde, kanunnmenin varln inkr etmek
yerine, onun dayand er' esas ve hkmleri izah etmek, bizlere den en
byk vazife olacaktr. Burada muhtevas ile alkal dlen byk bir hatay
da belirttikten sonra, karde katli meselesi zerinde durmak istiyoruz.
Ftih Kanunnmesinin muhtevasn, Bizans messeselerinin gerek bir
restorasyonu olarak deerlendirmek byk bir hatadr. Biz, kanunnmedeki
her messesenin, ya Siyset-i er'iye kitaplarndaki er' hkmlere dayanan
Abbas Devleti bata olmak zere Mslman devletlerden veyahut slm'a
muhalif olmamak artyla eski Trk Devlet geleneklerinden etkilendiini,
baka yerde uzun uzadya izah ettik. Bu sebeple ayrntya tekrar girmiyoruz.
Ancak u sorular sormak istiyoruz: Abbaslerdeki Divan's-Saltanat ve Divan-
Mezlim'in daha da gelitirilmi ekli olan Divan- Hmyn mu Bizans'tan
alnmtr? Yoksa tamamen slm bir gelenek olan elkb blm veya
kadlarn dereceleri mi Bizans'tan alnmtr? Btn bunlar, kuru iddialardr.
Osmanl devlet tekiltnn temelinde, Abbas Devleti gibi sadece Mslman
ve Seluklu Devleti gibi hem Trk ve hem de Mslman olan devletlerin
devlet anlay ve siyset-i er'iye
80
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSHKk;
kitaplarnn izi vardr34.
36. Osmanl Devleti'nde karde katli, baz tarihiler tarafndan vahet ve
saltanat uruna insan katliam olarak anlatlmaktadr. Karde katli meselesinin
Kanunnmedeki dayana olan madde nasldr?
Kanunnmenin ihtilfa yol aan ve farkl fikirlerin domasna sebep olan asl
maddesi, karde katli meselesi ile alkal u maddedir: "ve her kimesneye
evldmdan saltanat myesser ola, karndalarn nizm- lem iiin katletmek
mnsibdir. Ekseri ulem dahi tecviz etmitir. Annla mil olalar".
Acaba bu maddenin mn ve mefhumunun slm hukukundaki izah nasldr?
ayet bu madde sahih ve slm Hukukuna uygun ise, Osmanl tatbikatndaki
rnekler, bu kanuna ne derece uygundur? er' hkmlere ters den,
Osmanl tatbikat mdr yoksa bu kanun maddesi midir? Btn bu ve benzeri
suallerin doru cevab nedir? Btn bu konular, nemine binen, ayr ayr
sorularm cevaplarnda tartalm.
37. Karde katli meselesinin er' dayana var mdr?
Bu sorunun cevab, ilgili maddenin de izah demektir. nce slm hukukundaki
su ve cezalar grelim: Bilindii gibi slm Hukukunda, eit su ve ceza

vardr:
a) Had su ve cezalardr. Hrszlk (hadd-i sirkat), iki imek (hadd-i irb), yol
kesmek (kat'- tarik), zina (hadd-i zina), dinden dnmek (irtidd) ve devlete
isyan (bay) sularndan ibaret olan bu sularn, unsurlar teekkl ettii
takdirde, tatbik edilecek cezalar Allah ve Resul tarafndan tesbit edilmitir.
Bunlarda mhim olan, unsurlarn teekkldr. Unsurlardan birisi eksik olursa
had cezas tatbik edilmez; ancak l'l-emr tarafndan tesbit edilecek ta'zr
cezalar uygulanr. Mesel, drt ahidle zina yapt isbat edilemeyen suluya,
zina haddi tatbik edilmeyecektir. Ancak ahitle zina yapt isbat edilen
sulu, btn btn cezasz da braklmayacaktr. te unsurlar teekkl
etmeyen bu sulara tatbik edilecek cezalara ta'zr cezalar denir.
b) ahsa kar ilenen cinayet sulardr ki, cezalar ksas veya diyettir.
Bunlarn da ou cezalar, Allah ve Resul tarafndan tesbit edilmitir.
c) Tazir su ve cezalardr ki, biraz nce zikredilen had veya cinayet
gruplarna girmeyen (esrar imek gibi) yahut girdii halde o cezalarn tatbiki
iin gerekli unsurlara sahip olmayan ( ahitle isbat edilen zina suu gibi)
su ve cezalardr. te bu blmde l'l-emrin tesbit ettii veya kad
tarafndan takdir edilen cezalar tatbik edilecektir.
Bu ksa mukaddimeden sonra, karde katli ve bunu emreden kanun
maddesinin tahlilini, yapabiliriz: Her hukuk sisteminde, Osmanl Hukukunda
nizm- lem yani
34 Berki, A. Himmet, stanbul'un 500. Yldnm Mnasebetiyle Byk Trk
Hkmdar stanbul Ftihi Sultn Mehmed ve Adalet Hayat, stanbul 1953, sh.
142-148; Alderson, A.D., The Structure of the Ottoman Dynasty, Connecticut
1982, 2. Bask, sh. 30-31; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sh. 328,
Md. 37, 1/114-117, 287, 311 vd.; c. II, sh. 10 vd.; Konrad, Dllger,
Untersuchungen zur Geschichte des Osmanischen Hofzeremniells im 15.
und 16. Jahrhundert, Mnchen 1967, sh. 5 vd., 34 vd.; zcan, Abdlkadir,
"Ftih'in Tekilat Kanunnmesi ve Nlzm- Alem in Karde Katli Meselesi",
EFTD, say 33(1980-81), sh. 12-13.
lemin nizm, gun idam cezalan vardr. I 163. maddeleri ar sular tanzim
datmaya ve Mlr Dnyadaki btn < lerle nlenmeye (
imdi bu tr r tih'in kanunnrr
A) Bay (Devlet* I Meselesi: Karde devlete isyan su-'
kunda, had su ve c tahakkuk ettii' devlete (imama, t amalamak: (n
[cezalan, unsurlanmnj Ilsyan grubu tekili maldr. Prop. trlrlar, Devlete S) I
bunlar Mslman) ! maz. Bunlara \ lemi korunaktr.
te C i umumi karma I , da bi ( inu,
deime : ittifak ed \ suu I
sindeki kart
yat bu olu ' tatbikat, herj
den idamlar*
yahut buna j
durumu d Osmanl S
olan bay
mak i
ar
lir
BLNMEYEN OSMANLI
lemin nizm, gnmzdeki ifadesiyle kamu dzeni ve kamu yarar iin

vaz'edilen idam cezalar vardr. Biraz sonra aklayacamz vehile, Trk Ceza
kanunun 125 ile 163. maddeleri arasndaki btn hkmleri, devlete yani
lemin nizmna kar ilenen sular tanzim etmekte ve daha birinci
maddesinde devletin topra ve bamszln datmaya ve blmeye ma'tuf
btn hareketleri, idam cezas ile cezalandrmaktadr. Dnyadaki btn ceza
hukuku sistemlerinde de, devlete isyan sular, benzeri hkmlerle
nlenmeye allmtr.
imdi bu tr hkmlerin, slm hukukunda nasl yer aldn ve bu hkmlerin
Ftih'in kanunnmesindeki hkmle nasl badatrlabildiini aklamaya
alalm.
A) Bay (Devlete syan) Suunun Tatbiki Sonucu Kardelerin Katledilme
Meselesi: Karde katli meselesinin birinci er' dayana, her hukuk nizmnda
bulunan devlete isyan suudur. Biraz nce akladmz gibi, devlete isyan
suu, slm hukukunda, had su ve cezalar arasnda yer alan bay ad altnda
dzenlenmi ve unsurlar tahakkuk ettii takdirde idam cezas ile
cezalandrlmtr. Bay suunun unsurlar, devlete (imama, sultana) kar
ayaklanmak, kuvvet kullanarak iktidar ele geirmeyi amalamak (mulebe)
ve ak bir isyan kasd iinde bulunmaktr. Bay suunun cezalar, unsurlarnn
tahakkukuna gre deiir: Sultndan farkl dnd halde bir isyan grubu
tekil etmeyen ve bir yerde toplanarak ba kaldrmayanlara dokunulmamaldr. Propaganda yaparlarsa ikaz edilirler, ileri giderlerse ta'zr cezalar ile
cezalandrlrlar. Devlete isyan ettikleri an, savala yola getirilirler ve cezalar
idamdr. Yalnz bunlar Mslman olduklar iin, oluk-ocuklar esir edilmez ve
mallar ganimet saylmaz. Bunlara verilen lm cezas bir had cezasdr ve
hikmeti de devleti yani nizm- lemi korumaktr.
te Osmanl hukukular, padiahn meru emirlerine yaplan her eit
itaatsizlii, umumi rahat ve nizm- lemi ihlal edecek olan her trl isyan ve
memlekette anari karma hareketlerini (fesd bis-sa'y), bay suu kabul
etmi ve buna sebep olanlar da bi olarak vasflandrmlardr. Bu isyan
suunun cezasnn da idam cezas olduunu, fetvalarnda aklamlardr.
syan eden Padiahn kardei de olsa, er' hkm deimeyecektir. Mesel
Yavuz Sultn Selim'in, birisi i'lerle ve bir dieri de ekiya ile ittifak ederek
Devlete isyan eden ve bay suunda aranan artlara uygun bir ekilde bu
suu ileyen kardelerine kar olan tutumu, tamamen er'dir. Ftih'in kanun
maddesindeki karde katlinin birinci grubunu, bu tip hdiseler tekil
etmektedir. Ancak nazariyat bu olmakla beraber ve sz konusu madde bu
ekilde tefsir edilebilmekle birlikte, tatbikat, her zaman nazariyat takip
etmemi, kanuna ramen, artlar teekkl etmeden idamlar verilmitir.
Beikteki bir bebein ldrlmesini, elbette ki mdafaa etmek yahut buna
uyuyor demek de mmkn deildir. Ancak Ftih, kanunnmesinde byle bir
durumu da emretmemektedir.
Osmanl tarihindeki karde katilleri ve idamlarn yarya yaknnn, bir had
cezas olan bay suuna sokulduunu verilen fetvalardan anlyoruz. Ancak
unu da hatrlatmak istiyoruz ki, bazen bay denilen had suunun artlar
teekkl etmedii halde, araya giren jurnalcilerin ve yalanc ahitlerin
beyanyla, eyhlislmlardan bay suu imi gibi fetva alnd da
grlmtr. Kanun'nin olu ehzade Mustafa hakkndaki fetvalar buna misl
tekil etmektedir. Bu konuda Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan u
belgenin izahlar enteresandr:
82
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANL
"Buat yani siler ise, Mlteka ve benzen fkh kitaplarna gre, mevcut
hkmete ve Padiaha kar Mslmanlardan bir veya bir ka kii isyan
etmeleri ve hkmetin emirlerine itaat etmemelerinden ibarettir.
Mslmanlar, bay ve isyanda srar ederlerse, idam olunurlar. Ancak fitneyi
teskin iin idamdan hafif cezalar yeterli ise, bunlar tatbik olunmaldr. uras
dikkat ekicidir ki, Mlteka'y erheden limler, bailerin cinayetleri hakknda,
ok geni mnlar vermilerdir. Mesel Padiah'n meru emirlerine kar her
nevi itaatsizlii ve umumi rahat (nizm- lemi) ihlal edecek her eit kyam,
hareket, fitne, fesad, insanlar kati, mallar gasp ve devlet ilerini engelleme
gibi halleri, bay saymlardr".
Netice olarak bay suunu ileyen Padiahn kardei de olsa, eer suun
unsurlar tahakkuk etmise, gereken cezay vermek, elbette ki er'dir. Ancak
slm hukukunun hkmlerine aykr olarak, unun-bunun tahrikiyle unsurlar
tam teekkl etmeden insanlar dnyev saltanat uruna idam etmek, elbette
ki er' deildir. Aksini kim iddia edebilir ki?
Osmanl Devletinde devlete isyan suunun cezas olarak ortaya kan ldrme
vak'alarndan bazlar unlardr:
Osman Bey'in Amcas Dndar Bey (Hdise kesin deildir); I. Murad'n olu
Savc Bey; I. Murad'n kardeleri Halil Ve brahim; II. Murad'n kardei Mustafa;
II. Murad'n amcas Dzme Mustafa; Yavuz Sultn Selim'in kardeleri Korkut ve
Ahmed; Kanun Sultn Sleyman'n olu Byezid ve bunun be olu.
B) Siyseten Katl=Ta'zr Bil-Katl: Bu konunun giriinde akladmz gibi, bay
suunun unsurlar tahakkuk etmedii takdirde, saltanat aleyhinde olanlar,
bi olarak kabul edip idam ettirmek mmkn deildir. Yani had cezas olarak
idam cezas tatbik edilmez. Ancak unsurlar tam teekkl etmese de, kamu
dzenini (maslahat- mme ve nizm- lem) bozan baz hareket ve fiiller,
ull-emr tarafndan ta'zr yoluyla ve idam cezasyla cezalandrlamaz m?
Hanefi ve Hanbel hukukularnn ounluu, maslahat- mme ve nizm-
lem gerektirdii takdirde, ta'zr yoluyla idam cezasnn verilebileceini kabul
etmilerdir ki, buna siyseten kati denmektedir. Mesel, livta suu, Hanefi
hukukulara gre, had cezasn gerektiren bir zina suu deildir. Ancak bu, hi
su deildir anlamna alnmamaldr. Bu suun cezas, ull-emr tarafndan
tesbit edilir. Bylesine bir irkef ii det haline getiren insann, genel ahlk,
db ve kamu dzeni icab ta'zir yoluyla idam edilebileceini slm
hukukular kabul etmilerdir. Ayn ekilde fiilen isyan etmese bile isyana
hazrland her halinden belli olan bir insann, mme maslahat ve lemin
nizm dnlerek, ta'zr yoluyla idam edilebileceini, Hanefi hukukularn
ounluu kabul etmektedir. te Ftih Sultn Mehmed'in "ekseri ulema tecviz
etmilerdir" diyerek ifade ettii durum budur. Ancak bunun iin de, fesadn
tahakkuku hususunda kesin delillerin bulunmas icabeder. Eer bir fsk, fkh
kitaplarnda aranan fesadn kuvvetle muhtemel olmas yani nizm- lem
artna uymadan, srf keyf ve menfaati iin byle bir yola ba vuruyorsa, bu,
kanunun ve fkhlarn vaz'ettii siyseten kati prensibinin hatas deil, belki
er'i bir hkmn suiistimalidir ve ilenen bir gnahdr. Osmanl Hukukunda
nizm- lem, fesada sa'y edenleri men' ve maslahat-i mme tabirleriyle ifade
edilen durum, bugn devletin birlik ve beraberlii olarak ifade olunmakta ve
bunun aleyhinde harekette bulunanlar, idam cezas ile mahkm edilmektedir
(TCK., md. 125 vd.). imdi bu hkm, Trk Ceza kanununda bulununca adalet
oluyor da, Osmanl Kanunnmelerinde bulununca, Padiahn keyf adam
ldrmesi mi oluyor? Byle bir iddia ifte standartllk olur. Ancak bugn ayn
madde suiistimal edilerek bazen masumlarn canlar yakld gibi, Osmanl
tarihi boyunca da, fkh kitaplarnda aranan artlar gereklemeden infaz
edilen idam kararlar maalesef
olmutur. Bu suiistirr Kanunnmesindeki h,
zlerek ifade edeyim Siysetname'sindr
olduu ve onun da U, ifade edecei eklindeki< meselede sadece fut
derinlemesine tahkik ruz.
nce Hanefi fk' izahlarn zetleyerek bir zetleme yapyor
"Ta'zir, kati i> nefi hukukularn: imm yani l'l-c! verme esasn, H;
siyseten kati fesad karanlar, ; bulunanlar iin de aynnn.
Delilsiz ve.....
karar ve yarg;... de Osmanl kanunntr
bn-i Abldif' maktadr:
"Soruldu: Fewt{ fitne uyandran, hlasa eliyle ve dMjA| ile vazgemeyen bir*
Cevap: tasdik ediyorsa, k
te bu vt| teker teker yledir: "Nizm- n
lemedikleri vaki hakknn tatbMlj da art o [emdir Bir i lem in, OD "NIzriH
kati ve l yola girm*.| lmlarnnft
BLNMEYEN OSMANLI
63
talar
Srlan unun isen ia
lc
olmutur. Bu suiistimal, elbette ki ktdr ve yapanlar da manen
mes'uldrler. Ftih'in Kanunnmesindeki hkm ise, fkh kitaplarndaki
ifadelere uygundur.
zlerek ifade edeyim ki, konuyla alakal fkh malumat, Dede Efendi'nin
Siysetname'snden naklettiimizden, baz safdillerin, bu grn Dede
Efendi'ye ait olduu ve onun da byle bir fetvaya yetkili olmad, olsa bile
onun fetvasnn ne deer ifade edecei eklindeki yorumlarna ahit olduk ve
zldk. Halbuki Dede Efendi, o meselede sadece fukahann grlerini
nakletmektedir. Bu sebeple konuyu biraz daha derinlemesine tahkik etmek ve
uygulama rneklerinden bazlarn takdim etmek istiyoruz.
nce Hanefi fkhlarnn son zamandaki en mehurlarndan olan bn-i
Abidin'in izahlarn zetleyerek zikredelim. "Ta'zir Yoluyla Kati" bal altnda
baknz ne gzel bir zetleme yapyor:
"Ta'zir, kati ile de olabilir. bn-i Teymiyye'nin Es-Srim'l-Mesll adl eserinde
grdm ki, diyor: Hanefi hukukularna gre, livta, let-i criha dnda adam
ldrme ve benzeri sular tekerrr ettiinde, imm yani l'l-emr suluyu
katledebilir. mme maslahat gerektirdii takdirde, ta'zir yoluyla idam cezas
verme esasn, Hz. Peygamber ve ashabnn tatbikatna hamleden Hanef
hukukular, bu uygulamaya siyseten kati demektedirler... Soyguncular, yol
kesenler, dkkn soyanlar, cemiyetin nizmn bozarak fesad karanlar,
zlimler ve fesad karanlara yardmc olanlar, ksaca idam edilmesinde
mme maslahat bulunanlar iin de ayn hkmler geerlidir".
Delilsiz ve mesnedsiz baz iddialarn aksine, btn bu cezalar, ancak
mahkeme karar ve yarglamadan sonra mmkn olduunu da, hem btn
fkh kitaplar ve hem de Osmanl kanunnameleri kaydetmektedirler.

.,
s
bn-i Abidin'in u fetvas da bu meseleyi gayet ak bir ekilde vuzuha
kavuturmaktadr:
"Soruldu: Fesad karan, jurnalcilik yapan, yeryznde fesad iin kouturan,
insanlar arasnda er ve fitne uyandran, btl yollarla insanlarn mallarn
zabtetmeye gayret eden insanlarn canlarna kyan ve hlasa eliyle ve diliyle
Mslmanlar her zaman rahatsz edip de bu huyundan da idam dnda hi
bir ceza ile vazgemeyen bir adamn hkm nedir?
Cevap: Byle olduu kesin ise ve yalan sylemeleri mmkn olmayacak kadar
ok Mslman da bunu tasdik ediyorsa, katledilir ve errini Allah'n
kullarndan def ettii iin vesile olana sevap ve mkfat verilir".
te bu ve benzeri fkh kitaplarndaki er' hkmleri nakleden ve kaynaklarn
da teker teker gsteren Dede Efendi'nin Siysetnme tercmesinden baz
paralar yledir:
"Nizm- memleketin bozulmasna sebep olan, fitne ve fesada tevik edenler,
bu en' fiilleri bizzat ilemedikleri vakitlerde dahi, kati edilebileceklerine fetva
verilmitir. Ayrca l'l-emre tannan bu siyset hakknn tatbiki iin bil-fiil
fesadn tahakkuku ve sebeb-i d olan ahsn fil-hakika err ve mttehem
olmas da art deildir. Zira vukuundan evvel def'-i fesd, vukuundan sonra
ref'inden daha kolay olduu msellemdir. Bir bld'atnn bid'atnn
yaylacandan korkan dindar Padiahn kullar ondan korumak ve nizm-
lem iin, o mbtedi'i kati ve idam etmesi caizdir".
"Nizm- lem iin er ve fesadn defetmek zere, ehl-i fesad darb, te'db,
nefy, tarb, hapis ve hatta kati ve idam tarznda ta'zir yoluyla cezalandrmak
meru ise de, tek kiinin veya yalanclarn jurnali ile bu yola girmek caiz
deildir. Fesada gayret ettii ve sebep olduu er'an sabit olmaldr. Osmanl
eyhlislmlarnn fetvalarndan anlalan da budur".
Dede Efendi'nin ok zayf fetvalar da esas alarak, karde katlinin snrlarn
genilettiinin biz de farkndayz. Zaten baz karde katli olaylarnn artlar
gereklemeden yapldn biz de kabul ediyoruz. Ancak meselenin hukuk
ynn ortaya koymak iin bunlar da nakletmek durumundayz.
imdi de ayn mes'eleyi fkh kitaplarndaki artlara gre tanzim eden,
Osmanl eyhlislmlarna ait fetvalardan sadece birini kaydededlim: "Bu
mes'ele beynnda Eimme-i Hanefiyeden cevb ne vehiledir ki;
84
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYE!;
Zeyd'in det-i mstemirresi s' bil-fesd olduu er'an sabit olub ve
ibadullaha mazarrat icabeder mevdd- mnkertn dahi kendden sudun
tevtren isbt olundukda, Zeyd-i mfsid-i merkumun vech-i arzdan
izlesiyn katli meru' mudur? Beyn buyurula.
El-Cevb: Mer'dur; emr-i veliyyl-emr munzam ise.
Harrereh'ul-Fakr Hac Muhammed El-Mfti Bi Harpud-Ufiye Anhu.
Kaynak tekil eden ibarelerin tercmesi:
"Kim bunu det haline getirirse, idam edilir. Zira o yeryznde fesad iin sa'y
etmektedir. Kati ile erri def edilir. Drer ve Gurer".
"Gayr-i meru lerin kati ve idam cezas ile define, imam (sultan) ve hulefs
daha evldr. Zira onlar siyseti daha iyi bilirler. Vechddin'in Merk'ulEnvr erhinden".
Bunlara benzer arivlerimizde ok sayda fetva vardr. Btn bunlardan

anlalmaktadr ki, siyaseten katlin de belli artlar ve er' hkmleri
mevcuttur. Btn yazlanlara ve nakledilenlere ramen, Osmanl tatbikatnn
hep er' hkmlere uygun cereyan ettiini sylemek safdillik olur. Ne acdr
ki, bir ok idam hadiselerinde bu esaslara ri'yet edilmemi ve jurnalcilerin
tahriki ile nice zulmlere sebep olunmutur. Ancak ister Padiahlarn
kardelerini, isterse de sadrazamlarn katletmede, keyfe mye hareket
edemediklerini; Osmanl Devleti'nde mahkemeden ilm ve eyhlislmdan
fetva alnmadan idam cezasnn uygulanmadn arivlerden reniyoruz35.
38. Bir ksm tarihiler, bu uygulamalarn devlet siyseti asndan hakl
ynleri bulunduunu iddia etmektedirler. Bu ne demektir?
Konuyu tarih ilmi ve devlet siyseti asndan deerlendiren bir aratrmacnn
grlerini zetleyerek bitirelim: Osmanl Devleti'ni tehdid eden en byk
tehlike, yabanclara snan ehzade veya dier hanedan mensuplarnn,
tahtn mirass olduklarn iddia etmeleri ve bata Bizans ve ran olmak zere,
dman lkelerin de bu frsattan yararlanmak arzusudur. Osmanl sultanlar
ve bilhassa Hz. Peygamber'in senasna mazhar olan Ftih, lkenin paralanp,
bunun kimlere yarayacann ve i'ly- kelimetullh hizmetinin nasl sekteye
urayacann ok iyi farknda idiler. te onlar, byle bir duruma frsat
vermemek iin, eyhlislmdan aldklar fetvalarla, kardelerini bile feda
etmilerdir. Bazan er' esasn tatbikinde, araya giren jurnalcilerin te'siriyle
hata etmi olabilirler. Ancak kendilerini, slm dinini dnyann her tarafna
yaymay gaye edinen, ily- kelimetullhn en byk temsilcisi kabul
etmilerdir. Ftih'in Anadolu birliini salamak gayesiyle Uzun Hasan zerine
giderken, "validem" diye hitb ettii bu Akkoyunlu hkmdarnn anas Sara
Htun'a verdii cevap ok manidardr. Trabzon zerine giderken yollarda her
trl zahmete gs geren ve bazan atndan inip yaya yrmek zorunda
kalan Ftih'e Sara Htun'un "Oul, ufack Trabzon iin tatl canna bu kadar
eziyet deer mi?" eklindeki szn, stanbul Ftih'i: "valide, seyf-i islm
bizim elimizde, cihd sevabna nail olub, Allah'n rzsn tahsilden baka
gayemiz yoktur; bizim davamz kuru kavga deildir" eklinde
cevablandirmitir. "Bu hanedann maksad- a'ls, ily- kelimetullh'dr"
ifdesi de Ftih'e aittir. Netice olarak, karde katli meselesini, keyf iradeyi
hkim klmak eklinde deil, nizm- lemi devam ettirmek iin er'
hkmlerin
tatbiki tarznda idamla cezaland
Netice otodan srf saltan ( yanlar, bu manay j in siyaseten I tehlikeye
rinden dolay larda uygulan gre yarglanl veliyy'lemrilei cezalarn infaz;
nemli bir I pa'nn 20. as
"Mcrim oKlti madan, sancaktujl j adamlar mcrim H veya mfetti t rf
te'addidir para cezas 1
Fkh!
muhterem I verilmemitir" ( Eer bundan, I nunnamelerdtl "ehven-larl
mny ve Osmanl it hukuk niz aratrmac/ fetvas, fetvasn v yen Hoca!
veyahut > kimselere
39.1
35 Konuyla ilgili baz fetvalar; Nuruosmanlye ktp. nr. 3209, vrk. 358/a vd.;
Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 1888; Damad, Mecma'l-Enhr, 1/707709; BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 50-51; bn-i bldin; Reddu'l-Muhtr Ale'dDrri'l-Muhtr I-VI, Msr 1967, c. IV, sh. 62-65; eyh Mehmed Arif, Tere.
Siysetname, sh. 6, 25-35 ; Bedizzaman Said Nursi, Lem'alar, stanbul 1995,

Szler Yaynevi, sh. 337-338
BLNMEYEN OSMANLI
85
erri
I slar
tatbiki tarznda deerlendirmek icabeder. Vatana ihanet suunun her hukuk
nizmnda idamla cezalandrldn da unutmamak gerekir.
Netice olarak, "siyseten kati"i, mahkeme karar olmadan ve yarglama
yaplmadan srf saltanat ve dnyevi menfaat uruna Padiahn adam
ldrmesi olarak anlayanlar, bu manay nerden kardklarn isbat etmek
zorundadrlar. Zira nizm- lem in siyseten katlin, uygulamada suiistimal
yaplsa bile, vatann ve devletin birliini tehlikeye sokacak ve emniyet ve
asayii altst edecek kimselerin fesada sa'y etmelerinden dolay verilecek bir
idam cezas olduu; hem fkh kitaplarnda ve hem de fetvalarda uygulanmas
iin "er'an sabit" olmas yani slm muhakeme usul kaidelerine gre
yarglanp suun sabit grlmesi artnn tahakkuku aranmaktadr. Ayrca
"emr-i veliyy'lemr ile katl"den kast, sadece mahkeme kararnn yeterli
grlmemesi ve bu tip cezalarn infaznda veliyy'lemrin yani Sultnn
tasdikinin de art koulmasdr. Bu da nemli bir husustur. Kanunnmelerde
yer alan u ifade, yarglama konusunda Avrupa'nn 20. asrda ulat seviyeyi
gstermektedir:
"Mcrim olan kimesne tefti olunmadan veyahud zerine zahir olan enyi1
er'le ve rfle yerine varmadan, sancakbei ve suba ve adamlar nesne alub
salvermek memn'dur. Kendler mahall-i thmet ve adamlar mcrim ve
mstahakk- ikb olur. Ve her mcrim-i mttehemin cerimesi kd-i vilyet
katnda veya mfetti huzurunda sabit ve zahir olub ehl-i rfe teslim etmedin
dutub siyset eylemek hlf- er1 ve rf te'adddir = Sulu yarglanmadan
veya kendisine isnd edilen sular hukuken sabit olmadan, yetkililer para
cezas alarak salveremezler; ceza uygulayamazlar".
Fkh kitaplarnda yaplan bu ak izahlara ve er' hkmlere ramen, bir
ksm muhterem insanlarn "1400 yllk tarihimizde yazlan fkh kitaplarnn
hi birinde byle fetva verilmemitir" diyebilmeleri, neyin verdii cesarettir;
dorusu biz de tesbit edemedik. Eer bundan, Padiahn keyf adam asmas
kasdediliyorsa, byle bir eyden ne kanunnamelerde ve ne de fkh
kitaplarnda bahsedilmemitir. Yaplan suiistimaller dahi, "ehven-i er ihtiyar
olunur" kaidesine uyularak yaplmtr. Hem kasdedilen bu menfi mny ve
hem de suiistimalleri tasvip etmek mmkn deildir. unu unutmayalm ki,
Osmanl devleti, onun kadlar ve eyhlislmlar, en az bizim kadar slm'a
ve onun hukuk nizmnn kaynaklar olan fkh kitaplarna hrmet duyan
insanlardr. Deerli aratrmac Abdlkadir zcan'n yerinde tesbitleri gibi,
eyhlislm veya dier kadlarn fetvas, kadlarn karar ve Padiahn
tasdikiyle icra edilen siyseten kati cezalarnn fetvasn veren, kararn yazan
yahut en azndan "nizm- lem in ldrld" diyen Hoca Sa'deddin
Efendiler, Bostan-Zde Yahya Efendiler, bu szlerini eyhlislmlk veyahut
kazaskerlik gibi fetva ve kaza makamnn en yksek makamlarnda bulunmu
kimseler olarak sylemektedirler.
39. Karde katli ile ilgili kanun hkm er'-i erife uygun olsa bile tatbikat,
nazariyata uygun yrm mdr?
Bu soruya cevap verebilmek iin baz nemli tatbikat rneklerini incelemek
icab etmektedir. Ancak tatbikatta suiistimallerin yapldn, siyseten ok

idamlarn icra edildiini ve bu fiillerin ehliyetsiz bir ksm fakih ve kadlar
tarafndan meruiyet kalbna sokulduunu, tarih bize gstermektedir.
sterseniz Bedizzaman'n tesbitlerini tekrar ettikten sonra bazlarna
beraberce bir gz atalm:
"Hkimiyetin en esasl hssas istiklldir, infirddr. Hatta hkimiyetin zayf bir
glgesi, ciz insanlarda dahi istiklliyetini muhafaza etmek iin, gayrn
mdhelesini iddetle reddeder ve
86
BLNMEYEN OSMANLI
Bl NMFYEN Cf
kendi vazifesine bakasnn karmasna msaade etmez. ok Padiahlar, bu
redd-i mdhele haysiyetiyle ma'sum evltlarn ve sevdii kardelerini
merhametsizce kesmiler. Demek, hakiki hkimiyetin en esasl hssas ve
infikk kabul etmez bir lzm ve daim bir muktezs, istiklldir, infirddr,
gayrn mdhelesini reddir".
ehzade isyanlarnn ve ehzadeler arasndaki saltanat mcadelelerinin
Osmanl tarihinde nemli bir yer igal ettiini bilmeyen yoktur. Her eyden
nce unu tebellr ettirmekte yarar vardr. Bir ehzadenin, sultanln iln
etmi bir dier ehzadeye kar gelmesi ve saltanat iddia etmesi, tamamen
bir bay suu mahiyetindedir. Ve cezas idamdr. Ancak saltanat iddiasna
kalkmadan evvel idam edilmise, ya siyseten kati yani fesadn kuvvetle
muhtemel olmasndan dolay nizm- lem in yahut zulmen idam edilmitir.
imdi bu gzlkle hdiselere bakalm:
a) Orhan Bey zamannda idam hdisesi yaanmtr. Bunlarn her de
had cezas mahiyetinde yani bay devlete isyan suunun cezas olarak tatbik
edilmilerdir. Zira Orhan Bey'in kardeleri Halil ve brahim'in Padiaha isyan
ettikleri ve saltanat mcadelesine giritikleri bir vk'adr. syan sonucunda
katledilmilerdir ve siyseten kati ile hi bir mnasebeti yoktur. Orhan Bey,
ayrca kendi olu Savc Beyi de, bizzat kendisine isyan ettii ve ordu
toplayarak babas ile savamaya bile cesaret ettii iin idam ettirmitir. Hatta
Bizans veliahd Andronikos ile dahi babas aleyhine ittifak kurduunu tarih
kitaplar kaydetmektedir. Bunun cezas, Orhan Bey istemese dahi, slm
hukukunda idam cezasdr.
b) Yldrm Byezid devrinde ilk defa siyseten kati veya ayet siyseten
katlin artlar gereklememise ki bunu tam olarak bilmiyoruz- o takdirde bir
nevi zulm yaanmtr. Zira Yldrm Byezid, evresinin tahriki ile, henz
herhangi bir isyana yahut saltanat kavgasna girimeyen kardei Ya'kub'u,
ileride saltanat iddiasna kalkmasn diye kati ettirmitir. Osmanl
tarihilerinin saltanat uruna ldrlen ilk insan olarak tesbitleri dorudur.
Baz aratrmaclar, hukuk cihetini bilmediklerinden bunu tenkid etmilerdir.
Zira daha nceki idamlar had cezasdr ve bay suunun cezas olarak tatbik
edilmitir. Bu ise, ilerde fesada sebep olur korkusuyla siyseten kati yoluyla
idam ettirilmitir. Osmanl tarihilerinin tesbiti dorudur.
c) Osmanl Devleti'nin en kark devresi olan Fetret Devrinde, Mehmed
elebi, kardeleri sa elebi ile Musa elebi'yi kendisine isyan ettikleri ve
hatta saltanat iin ordular kar karya geldii iin bay suunun had cezas
olan idam cezas ile cezalandrmtr. Ayn ey, sonradan ortaya kan kardei
Mustafa elebi iin de geerlidir. Bunlarn idamlarnda siyseten kati sz
konusu deildir.
d) Ftih'in babas II. Murad'n amcas Mustafa elebi (II. Dzmece Mustafa),
u-zun sren saltanat mcadelesine girimi ve hatta Osmanl lkesinin Bizans
ile paylalmasn da gze alarak imparator Manuel ile gizli ittifak dahi
kurmutur. Uzun mcadelelerden sonra yakalanarak bi muamelesi grm
ve idam edilmitir. Bu bir had cezasdr. II. Murad'n kk kardei
Mustafa elebi de, Karamanoullar ve Germiyanoullarnn tahrikiyle
Bursa'ya yrm ve had cezas olarak idam edilmitir. Yani bu dnemde de,
siyseten kati cezas mevcut deildir.
e) Yavuz Sultn Selim, iki kardeini, kendisine isyan ettikleri ve b olduklar
iin, had cezas olan idam cezasyla cezalandrmtr. Gerekten Sultn Korkut,
toplad ordu ile Padiah'a isyan etmi ve sonunda yakalanarak cezas olan
idama er'an mahkum edilmitir. Dier kardei Ahmed ise, sadece saltanat
mcadelesine kalkmam,
ayrca bu w:-tur. Netoiv
p
olmamtr, Ancak I dardr. Kar mettii ve P.-de Mustafa cezas olara? karar
veren yanldklar \
Dier trtr olu olani saltanat hu
ordu l
iltica eden I
nun had ctui
yukarda z III.
szca ya h)I.
amd-
kabul edlln
ailenin
karde I
azaltmtr,^
Ij
lere siyseten 1 istemese i ksm uy ri ulemj yulmak k Kanu tadr,!
BLNMEYEN OSMANLI
87
pilim
n Km
fena
tayrca bu mevzuda Osmanl'nn can dman olan Safev devleti ile de ittifak
kurmutur. Neticede yakalanarak, had cezas olan idam cezasna
arptrlmtr.
f) Kanun Sultn Sleyman, rakipsiz sultan olduu iin, karde katli mevzu
bahis olmamtr. Ancak Kanun, kendi ocuklarnn idamna karar veren
bahtsz Padiahlardandr. Kars Hrrem Sultn ve evresinin tahriki ile,
kendisini tahttan indirmeye azmettii ve Padiah olmak istei ile isyan ettii
ayiasna inanarak, b vasfyla ehzade Mustafa'y idama mahkm
eylemitir. Bu idam karar, grnrde bay suunun cezas olarak had
cezasdr. Ancak bu meselede hem fetvay veren mftnn, hem karar veren
kadnn ve hem de bunlar tasdik edip icras iin emir veren Kanun'nin,
yanldklar veya yanltldklar bir vk'adr.
Dier bir hazin tablo da ehzade Bayezid'in idamnda yaanmtr. Kanun'nin
iki olu olan Selim ve Byezid, 1558 ylna kadar iyi geindikleri halde, bu
tarihten sonra saltanat hrsyla aralar bozulmutur. Aradaki jurnalcilerin

tahriki ile ehzade Byezid, ordu toplayarak kardei Selim'in zerine yrd.
Bu hareketi isyan kabul edildi. ran'a iltica eden Byezid, kardei Selim'e
teslim edilince, Ebssuud'un fetvasyla bay suunun had cezas olan idam
cezasna mahkm edildi. Bu hdiseyle alakal rnek fetvalar yukarda
zikretmitik.
III. Mehmed ve III. Murad devrindeki olaylar yerinde inceleyeceiz. Zira asl
hakszca yaplanlar bunlardr.
h) I. Ahmed devrinde saltanat uslnde cidd bir deiiklik mevzubahistir.
Artk amd- neseb yani Osmanl slalesinden en byk olannn padiah
yaplmas usul kabul edilmitir. Gerekten I. Ahmed vefat edince, ehzadeleri
bulunmasna ramen, ailenin en byk ferdi olan amcalar ehzade Mustafa
tahta geirilmitir. Bu kaide, karde katli hadisesini tamamen ortadan
kaldramamsa da, gevetmi ve son derece azaltmtr.
te grld gibi tatbikattaki durum farkldr. Bir ksm, tamamen er'
hkmlere uygun olarak bay suunun had cezasn tatbik etmekten ibarettir
ve bunlara siyaseten kati demek hataldr ve meseleyi bilmemekten ileri
gelmektedir. Zira Padiah istemese de bu ceza mukadderdir. Devlete isyan
edenin cezas elbette ki idamdr. Bir ksm uygulama ise, siyaseten kati
messesesine yani Ftih'in Kanunnmesinde "ekseri ulem tecviz etmidr"
dedii usule uygundur ve fkh kitaplarnda artlarna u-yulmak kaydyla
aklanmtr. Bir dier grup ise, ne er' hkmlere ve ne de Ftih'in
Kanunnmesinde ifade ettii, fkh kitaplarnda da tecvz edilen siyaseten
katle uymaktadr. Elbette ki bu uygulamalar, gayr- mer'dur. Ftih'in
Kanunnmesi de bunu em-retmemektedir36.
36 Berki, A. Himmet, stanbul'un 500. Yldnm Mnasebetiyle Byk Trk
Hkmdar stanbul Ftihi Sultn Mehmed ve Adalet Hayat, stanbul 1953, sn.
142-148; Alderson, A.D., The Structure of the Ottoman Dynasty, Connecticut
1982, 2. Bask, sh. 30-31; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sh.328,
Md. 37, 1/114-117, 287, 311 vd.; c. II, sh. 10 vd.; Konrad, Dilger,
Untersuchungen zur Geschichte des Osmanischen Hofzeremniells im 15.
und 16. Jahrhundert, Mnchen 1967, sh. 5 vd., 34 vd.; zcan, Abdlkadir,
"Ftih'in Tekilat Kanunnmesi ve Nizm- Alem in Karde Katli Meselesi",
EFTD, say 33 (1980-81), sh. 12-13; Taneri, Aydn, Osmanl Devletinin
Kurulu Dneminde Hkmranlk Kurumunun Gelimesi ve Saray HayatTekilat, Ankara 1978, sh. 184 vd.
36 bn-i Kemal, Tevrih-i Al-i Osman, I. Defter, sh. 129; Aktan, Ali, "Osmanl
Hanedan inde Saltanat Mcadelesi ve Karde Katli", Trk Dnyas Tarih
Dergisi, say 10 (Ekim 1987), sh. 8; Akman, Mehmed, Osmanl Devleti'nde
Karde Katli. Bu son eser, bu zamana kadar yaplan en kapsaml almadr.
88
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
40. Ftih Sultn Mehmed'in kendi Kanunnmesinin ilgili maddesini
uygulayarak kk yataki kardei Ahmed'i katlettii sylenmektedir. Bunu
nasl izah ediyorsunuz?
Burada meseleye deiik ynlerden bakmak gerekir:
Evvela; Bu hadisenin meydana geldii phelidir. Zira Kantemir gibi yabanc
tarihiler dahi, II. Murad vefat ettiinde ehzade Mehmed dndaki btn
evldnn vefat ettiini ve bu arada ehzade Ahmed'in de Amasya'da vali
bulunduu srada ldn yazmaktadr ki, bu ihtimalin doru olmas halinde,

henz bebek iken ldrlme iddialar da ortadan kalkar. Namk Kemal de,
ehzade Ahmed'in kati edildii iddiasn sadece bir iftiradan ibaret
grmektedir. Byle bir zulme, Ftih Sultn Mehmed'in raz olamayacan
srarla savunmaktadr. Baz kaynaklar da, olay dorulamakla beraber,
ehzade Ahmed'i haksz olarak katleden Evrenos-zde Ali Bey olduunu ve bu
sebeple Ftih tarafndan idam ettirildiini kaydetmektedirler. ayet vki ise,
yukarda anlatlan hkmler, Ftih iin de geerlidir. Ancak hangi gruba
girmektedir? Bunun tesbit edilmesi gerekir.
kinci olarak, Osmanl kaynaklarnn bir ksmnda Sultn Murd'n sfendiyar
Bey torunu Hatice Hlime Hatun'dan doma Ahmed isimli bir ehzadesi
olduu ve ya kk olan bu ehzadenin II. Mehmed'in tahta kmasndan
ksa bir zaman sonra kati olunduu kaydedilmektedir. Ancak dier ehzade
katilleri gibi, ayrntl bilgiler, kaynaklarda mevcut deildir. Ayrca Babinger'in
alt ya da sekiz aylk olduu konusundaki beyan dnda, yann ne kadar
olduu da kesin deildir.
nc olarak, II. Mehmed, babas II. Murd'n vefatndan sonra, ok byk
skntlar iinde tahta gemitir. Bizans'n ehzadeleri kullanarak Osmanl
Devleti'ni ykma planlar herkese bilinmektedir ve fetret devri de canl
ahitlerle doludur. Nitekim Ftih'in Padiah olmas zerine, Bizans
mparatorunun elinde tutsak olarak tuttuu Sleyman elebi'nin olu olmas
kuvvetle muhtemel bulunan ehzade Orhan'a aynen yle syledii
kaynaklarca ifade edilmektedir:
"Haydi greyim seni, bu taht benimdr dey dava eyle. Ben l-i Osman
nesliyim, ben var i-ken bu taht sana neden mstehakdr dey dava edince,
cmle beler ve paalar sana dnb ve taht sana teslim ederler. Tahta
ktnda, kulan bende olsun. Ben sana ne talimat verirsem, yle hareket
eyle. Greyim seni, nice padiah olursun.".
te bylesine bir dnemde, yann ne kadar olduu belli olmayan ve ama
kk yata bulunduu kesin olan ehzade Ahmed'i, devlete isyan suuna
teebbs etmeden, nizm- lem iin diyerek katletmi olabilir. Bu tamamen
nc guruba girmektedir. Eer bir kusur ilenmi ise, bunu savunmann
manas yoktur. Ancak bu ayrntlar tam bilinmeyen olaydan dolay, Ftih gibi
Hz. Peygamber'in medhine layk olmu bir padiah hunharlkla sulamak ve
hele bu konuda Bizans mparatorlar ile birlikte hareket eden Bizans
tarihilerini onaylamak mmkn deildir. Hammer ve benzeri tarihiler, sanki
ehzadelerin Osmanl Devleti'nin yklmas iin kullanldn bilmiyormu gibi,
bunu vesile ederek Ftih Sultn Mehmed'e hcum etmilerdir.
zetleyecek olursak, Ftih Sultn Mehmed, kendi koyduu kanunun nizm-
lem iin fesada sa'y ihtimalinin bulunmas sebebiyle siyseten kati
messesesini ilk defa kendisi tatbik etmi ve kk kardei Ahmed'i kati
ettirmiti. Bu, isyan tahakkuk etmediinden, bir had cezas deildir. Belki
nizm- lem iin siyseten kati messesesine
girmektedir. Burada aran,-ni bilmiyoruz. Anw> : Padiah'n, artlar ruz.
nemle ifade <-inanmak istemiyoruz.^ olmadan byle bire
41. Sultn Ffitilll ceza hukuku I sylenmektedir. I
Bizim Osmanl! nunnme neredilm^J ve itiraz edilen nunnmeden nak
Kanunnmelerin de: Bizans Ceza Kanun ve Berkes gibi, i eklini, yeterince
fasl, tpk dier un cezalarn tanzim ksas cezalarn uy edilecek ta'zr cezi
olarak grelim ve I
Kanunnmenin! cezalarn tanzim bilakis bu cezalan rak uygulanacak | mal

denmektedir)) Kanunnmesinin', deerlendirme, I adam ldrse, \ ifdeler de
kan, ikincisi hadd-isirl "1. Madde: EJtf| ursa ki, bin akeye d akeye mlik ola,
C aaa hall olursa,
37 Pala, Namk K c. I, sh. 407; t Tarih, 140; lbn-1 K II, sh. 5 vd.; HammerJ
Murd Han b, Mel c. I, sh. 147.
'" Osmanl zalarnn altemtlffld
Pil?"
BLNMEYEN OSMANLI
89
girmektedir. Burada aranan fesadn er' ile tahakkuku artnn, ne derece
gerekletiini bilmiyoruz. Ancak tekrar ediyoruz ki, Hz. Peygamber'in
senasna mazhar olmu bir Padiah'n, artlan tahakkuk etmeyen bir cezay
tatbik edeceine de ihtimal vermiyoruz. nemle ifade edelim ki, 11 aylk bir
bebenin ldrlmesini Ftih'in idam ettirdiine inanmak istemiyoruz. Zaten
Evrenos-zde Ali Bey isimli bir zatn Padiah'n haberi olmadan byle bir
cinayeti ilediini baz kaynaklar haber vermektedirler37.
I
41. Sultn Ftih'in kendi kanunnamelerini hazrlatarak, zellikle slm ceza
hukuku hkmlerini kaldrd ve slm'a aykr kanunlar yapt
sylenmektedir. Bu doru mudur?
Bizim Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizde, Ftih Sultn Mehmed'e ait 75
Kanunnme neredilmi bulunmaktadr. Bunlardan ilk ikisi umumi kanun
mahiyetindedir ve itiraz edilen hkmler de burada yer almaktadr. Ftih'e ait
2 numaral kanunnmeden nakledilen, ayn zamanda II. Byezid, Yavuz ve
Kanun'ye ait Umum Kanunnmelerin de 1. maddesini tekil eden ilk
maddeyi, slm hukukuna aykr ve Bizans Ceza Kanununun restorasyonu
olarak takdim etmek ise, tpk Barkan, Kprl ve Berkes gibi, slm ceza
hukukunu ve bu ilah nizmn Osmanl Devleti'ndeki tatbikat eklini, yeterince
deerlendirememek demektir. Ftih'e ait 2 nolu Kanunnmenin ilk fasl,
tpk dier umum kanunnameler gibi, ceza hukukuna aittir ve daha ziyade
ta'zr cezalarn tanzim etmektedir. slm Hukukunda grup ceza
bulunduunu, had ve ksas cezalarn uygulamak iin gerekli unsurlar
bulunmad zaman, l'l-emrce tanzim edilecek ta'zr cezalarnn devreye
gireceini hemen hatrlatalm. Konuyu daha ayrntl olarak grelim ve 1.
Maddeyi okuyalm:
Kanunnmenin ilk fasl (md.1-27), ceza hukukuna aittir ve daha ziyde
ta'zir cezalarn tanzim etmektedir. Bu faslda had ve ksas cezalarnn
kaldrlmadn, bilakis bu cezalarn tatbiki iin gereken unsurlar bulunmad
takdirde ta'zir cezas olarak uygulanacak para cezalarnn yani crm cinayet
cezalarnn (ki buna ta'zir bil-mal denmektedir) tesbit edildiini madde
hkmlerinden anlyoruz. Bu sebeple Ftih Kanunnmesi'nin slm
hukukundaki had ve ksas cezalarn deitirdii eklindeki deerlendirme,
ilm olmaktan da te glntr. Zaten Kanunnmede bulunan "eer adam
ldrse, yerine ksas etmeseler..." "eer at uurlarsa; elin keseler.:." gibi
ifdeler de kanaatimizi teyd etmektedir. nk birincisi ksas cezasn tanzim
ederken, ikincisi hadd-i sirkatin cezas olan el kesme cezasn
dzenlemektedir.
"1. Madde: Eer bir kii zina klsa, er'at huzurunda sabit olsa, ol zina klan
evl olsa ve dahi bay o-lursa ki, bin akeye dahi ziydeye gc yeterse, crm
yz ake alna. Evsat'l-hl olursa kim, alt yz akeye mlik ola, crm iki
yz ake alna. Andan aaa gc yeterse, crm yz ake alna. Andan dahi
aaa hall olursa, elli ake; andan dahi aaa ki, gayette fakr'l-hal olursa,
krk ake crm alna38".
37 Pala, Namk Kemal'in Tarih Biyografileri, sh. 105-106; Solakzde, sh. 187;
Hoca Sa'deddin, Tc't-Tevrh, c. I, sh. 407; nalck, Halil, Ftih Devri zerinde
Tedkikler ve Vesikalar I, Ankara 1954, sh. 110; kpaa-zde, Tarih, 140; bn-I
Kemal, VII. Defter, sh. 8-9; Akman, Karde Katli, sh. 64-69; Akgndz, Osmanl
Kanunnmeleri, c. II, sh. 5 vd.; Hammer, Byk Osmanl Tarihi, Mmin evik
neri, I-X, stanbul 1998, c. II, sh. 258; Gazavt- Sultn Murd Han b.
Mehemmed Hn, Haz. nalck, Halil-Ouz, Mevld, Ankara 1978, sh. 37-38;
Aktan, 14-15; Kantemir, c. I, sh. 147.
38 Osmanl kanunnmelerindeki ceza hkmleriyle alkal genel esaslara bu
maddede de uyulmutur. Tazir cezalarnn alternatifli olmas ve hkime takdir
hakk tannmas eklindeki esaslar aynen tatbik edilmitir. nsanlar
90
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANU
Bu fasldaki kanun maddeleri de, had ve ksas cezalarn kaldrmamaktadr;
belki bu cezalarn tatbiki iin gereken unsurlar bulunmad takdirde,
uygulanacak ta'zr cezalarn tesbit etmektedir. Mesel Kanunnmenin 1.
maddesinde zina suunun ta'zr cezalar yani fkh kitaplarnda ta'zir bil-mal
denilen crm cinayet yani para cezalar tayin olunmaktadr. Zina suunun
unsurlar tam olmad ve had cezalar tatbik edilemedii takdirde bu
cezalarn gndeme gelecei, ayn maddeyi tekrarlayan dier kanunname
maddelerinde, "eer had urulmazsa" denilerek akland gibi, Ftih
devrindeki er'iye sicillerinde grlen ve Osmanl Kanunnmeleri adl
eserimizin 1. Cildinin mukaddimesine koyduumuz zina suu ile alakal er'iye
sicil rneinden de bunu anlyoruz. Zaten Ftih'in kendi kanunnamesinde de
benzeri ifadeler vardr. 16. maddede "Eer at uurlasa, elin keseler;
kesmezlerse 200 ake crm alna" denilmektedir. Yani hrszlk suunun
unsurlar tam olursa, elin keseler yani had cezasn uygulayalar. Eer
kesmezlerse yani uygulanmazsa, bu durumda ta'zr cezas olarak 200 ake
para cezas alalar. 13. maddede de "Eer adam ldrse, yerine ksas
etmeseler, kan crmi... ilh." denilmektedir.
Diyelim ki, A, adam ldrd, cezas da ksasdr. Ancak maktuln velileri afv
ettiklerinden ksas etmediler. Bu durumda miras diyetini alacak ve sulu sal
m verilecektir? Hayr. Devletin de kamu davas aarak yarglayp ta'zr cezas
verme hakk vardr. Eer ksas yaplsayd, bu hak ortadan kalkacakt. te
Kanunnme, ta'zr cezas olarak 400 ila 50 ake arasnda para cezasna
arptrlmasn emretmektedir. nemle ifade edelim ki, Osmanl
Kanunnmeleri adl eser, Osmanl Devleti'nin bir slm devleti olduunu;
yukarda isimleri saylan baz ilim adamlarnn iddialarnn tersine slm
Hukukunu hayatn her safhasnda uyguladklarn ve aksi grlerin belgelere
dayanmadn isbat iin kaleme alnmtr.
Bu ve benzeri konularda itirazlarn devam ettirenleri, Ftih'in Kazaskerliini
yapm olan Molla Hsrev'in Drer ve Gurer adl iki ciltlik hukuk eserine ve de
bu hkmlerin uygulama rnekleri demek olan Bursa'daki Ftih dnemine ait
binlerce mahkeme kararlarna havale ediyoruz39.
42. Ftih Sultn Mehmed'in Hristiyanla meylettii ve Papa ile mektuplat

sylenmektedir. Bu iddialar doru mudur?
Byle bir iddiann gln olduu ortadadr. Ancak baz tarihden ve bilimden
habersiz kimseler, kasden bu iddialar ellerindeki medya imknlar ile
kamuoyuna yaydklar iin, mutlaka cevaplandrlmas gerekir.
Hz. Peygamber'in vgsne mazhar olan, her zaman slm'n hkmlerini
uygulamak iin emirler veren ve en nemlisi de Uzun Hasan'n annesi Sara
Htun'a syledii gibi i'ly- kelimetullah yani L ilahe illallah davasn
yaymak iin didinen bir devlet
drt guruba ayrlmtr: 1) Bay veya Gan: Mslman ve gayr- mslime gre,
ayrca iktisad artlar asndan farkl tarifler verilmitir. Zengin demektir. 2)
Orta Halli veya Evsatiil-Hl. 3) Yoksul. 4) Fakir'til-Hl veya Gayet Fakir.
Maddede zina suuna ait ta'zir cezas olan crm yani crm cinayet de
denen para cezas tesbit olunmaktadr ki, buna cerime de denir. CinAkgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sh. 279-281).
39 Kantar, Baha, Ceza Hukuku, Ankara 1937, sh. 69; Kr. Kanunnme, md.
13, 16, 18; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, Giri, sh. 122 vd.; Ftih
Devri Kanunnmeleri, c. I, sh. 346 vd.; Belgeler Gerekleri Konuuyor, c. III,
sh. 73vd.
.
.:-.-.,.....--:. -.
-,--.;. .,;,,*, .:>. .
adamna, bu tarz bir I mahrum bir kuru I ksaca unlardr:
1) Ftihin! tiyanla meyle olduunu, ayr bir i
2) kinci I larak yazd bir j zeller ve kasideler) ak iirleri, gen
^sevgileri gn iirlerde ahane I Vardr. Ftih'in j
Divan iiri t Bu manada ku [denilir, Kfir, ] edici ve vc i Veren havasylaj
ebebiyle M i Bunlar ku yapmak, olsa ( sinde, Ftih bir Balamaz t Servi
animi BirFIrenjlf Lebleri d
BirFIrutjU Belnb
Sevgiliyi I |zeten Ftih, j Galata'pf Oselvlb Orada tg Dudakl Avnl, MflbH
Belindik! K
3) BU*
nen slim M
em del
gsterdii i
gerektin Patrikli) bul paganda i tih'e y
derilmemifH zaman,'
BLNMEYEN OSMANLI
(kla'zr ta'zr cezainin
|
madamna, bu tarz bir isnadda bulunmak gerekten zcdr ve tamamen
delilden mahrum bir kuru iddiadr. Bu esassz iddialarn dayand rk
deliller ve cevaplar ksaca unlardr:
1) Ftih'in annesinin Mara Despina olduunu ileri srerek, annesi tarafndan
Hristiyanla meylettirilmi olabileceine dair iddiadr. Bunun ne kadar
esassz ve yalan olduunu, ayr bir sorunun cevabnda akladk.
2) kinci iddia, Ftih Sultn Mehmed'in tamamen divan iirinin kurallar iinde
kalarak yazd bir iirdir. Daha nce de ifade ettiimiz gibi, Ftih, Avn
mahlasyla gazeller ve kasideler yazan ve hatta bir divan bulunan byk bir
divan iridir. Ftih'in ak iirleri, gen ve gzel bir padiahn her emrine
mde kolay sevgiler iin deil, sevgileri gnllerde scak rperiler
uyandran manev gzeller iin sylenmitir. Bu iirlerde ahane bir tevazu',
ak ve sevgiliyi her saltanatn stnde tutan bir incelik vardr. Ftih'in
iirlerinde tasavvuf? aklar da yer almaktadr.
Divan iirinde bazan kfir, kna yapt zulmlerden dolay sevgiliye de
denilir. Bu manada kullanld iirlerde, sevgilinin sana znnar ve zlfne de
elipa yani ha denilir. Kfir, sev veya benzeri kelimeler, sevgili iin
kullanldnda, kelimenin takdir edici ve vc anlam ile tevriye sanat
yaplr. Divan airleri, sevgilinin dudan can veren havasyla sa'ya
benzetirler ve sevgiliden gelen sab yeline de diriltici zellii sebebiyle sa ad
verirler. Btn bunlar, divan iirinde yerlemi olan mazmunlardr. Bunlar
kullanan ve sevgili hayaliyle say ven bir divan airine Hristiyan sulamasn
yapmak, olsa olsa divan iirini bilmeyen cahillere mahsustur. te bu kurallar
erevesinde, Ftih bir iirini yle kaleme almtr:
Balamaz Firdevs'e gnlni Galata'y gren
Servi anmaz anda ol serv-i dil-ry gren.
Bir Firengi ivel sa'y grdm anda kim
Lebleri dirisidr der idi tsa'y gren
Bir Firengi kfir olduun bilrdi Avniy Beln boynunda znnar elipay
gren.
Sevgiliyi kna yapt eziyetlerden dolay divan iirindeki ifadeleriyle kfire
benzeten Ftih, yle demektedir:
Galata'y gren gnln Firdevs denilen cennete bile balamaz.
O selvi boylu sevgiliyi gren artk baka bir selvinin adn anmaz.
Orada sa gibi insana hayat veren, ama Fireng iveli olan bir sevgili grdm.
Dudaklarnn insana verdii canllk ve dirilik sa'nnkine benzemektedir.
Avni, senin kna zulmeden bir sevgili (Kfir) olduunu bilirdi.
Belindeki salarn ve boynundaki zlfn gren bunu red edemezdi.
3) Bu iddiay isbat iin getirilen bir rk delil de, Ftih Sultn Mehmed'in
tamamen slm Hukukunun kurallarna uyarak, hem stanbul'da yeni tayin
ettii Patrik'e ve hem de btn Hristiyan ve Yahudiler gibi aznlklara tand
hak ve hrriyetlerdir, gsterdii anlay ve msamahadr. slm Hukukunun
emirleri, byle davranmasn gerektirmektedir. Maalesef, baz Bizans
tarihileri ve bu arada Hammer, tayin edilen Patrik'in bu konuda propaganda
yapm olabileceini ifade etmektedirler. Halbuki propaganda ayrdr, kabul
etmek tamamen ayrdr. Hatta Roma'daki Katolik Papa'nn Ftih'e yazd
mektuptan da bahsedilmektedir. Bu mektup yazlm olabilir; ancak
gnderilmemitir. Gnderilse bile, byle bir etki sz konusu deildir. Bizans
cephesi, her zaman, Cem olaynda olduu gibi, Osmanl Hanedan yelerini
her adan kendilerine
92
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANL
ekmek ve kandrmak istemilerdir. Ancak hi bir ferdini ve hatta
kendilerinden Hanedana gelin gelen kzlarn dahi aldatamamlardr.
nemle ifade edelim ki, Trabzon Rum mparatorluunun da Ftih eliyle
ykldn gren ve silahla kar duramayan Avrupa ve onun ruhani reisi olan
Papa II. Pierre ne yapacan arm ve belki Hristiyanla meylettiririm
midiyle Ftih'e bir mektup yazmtr. Mektubunda "Hristiyan olmakla btn
Avrupa senin olacak; Seni Yunanllarn ve Dou'nun mparatoru yapacaz"

eklinde teklif ve tahriklerde de bulunmutur. Batl kaynaklar bile (Bata Clot
olmak zere), o tarihlerde Trklere yazlan mektuplarn bir moda haline
geldiini; Papa'nn mektubunun da edeb bir alma veya Hristiyanl tehdit
eden bir felketi uzaklatrma dnda bir gaye tamadn aka ifade
etmektedirler. Hatta Osmanllarn azndan ve tabii ki, Ftih'in azndan
cevaplar bile yazlm olabileceini ilve etmektedirler. Papa'nn mektubunun
Ftih'e ulatnn ve hatta gnderildiinin dahi pheli olduunu, ancak
ajanlar vastasyla Ftih'in bu tr mektuplardan haberdar olmu olabileceini
delilleriyle anlatmaktadrlar. Mesela Jaspart'n "Byk Trk tarafndan Aziz
Peder Papa'ya gnderilen mektuplar" adl kitabnn bu eit hayali eserlere
rnek olarak verilebileceini kaydetmektedirler. Bylesine byk bir devlet
adamna, Papa'nn byle bir teklifde bulunmas normaldir; ancak Ftih'e bu
mektubun gelip gelmedii belli olmad gibi, Ftih'in slmiyetle alakal
yaptklar ve kendisinin byk bir slm limi olduu ise gn gibi ortadadr.
Byle bir hadiseye dayanarak, Ftih'e Hristiyanlk ithamn yapmak, tarihi
bilmemek olur.
Ftih hak ve hrriyetler verdii fermanda dahi, bu iddialar ileri srenleri
tokatlar-casna, aynen yle demektedir:
"Ben Ulu Pdih ve ulu ehinh Sultn Muhammed Hn bin Sultn
Murd'm. Yemin ederim ki, yeri g yaradan Perverdiar hakk in ve
Hazret-i Resuln -Aleyh'is Salt Ve's-Selm-pk, mnevver, mutahhar ruhu
in ve yedi Mushaf hakk in ve yz yirmi drtbin peygamberler hakk in,
dedem ruhn ve babam ruhn, benim bam in ve olanlarn ban,
kl hakkn, imdiki hlde Galata'nn halk ve merdm-zdeleri atebe-i
ulyma dostluk in Papalar Pravizin ve Markizoh Frenku ve tercmanlar
Nikoroz Baluu ile Kal-i mezrenin mifthn gnderb bana kul olmaa itaat
ve inkyd gstermiler. Ben dahi; Kabul eyledim ki, kendlerin yinleri ve
erknlar ne vehile cri ola-gelirse, yine ol slb zere detlerin ve
erknlarn yerine getreler. Ben dahi zerlerine varub karalarn ykub harb
etmeyem".
4) Baz ilimden mahrum insanlarn, andarl Halil Paa'y, ar Hristiyanlk
dman olduundan idam ettirdiine dair iddialar ise, tamamen glntr;
zira tam tersi sebeplerle Halil Paa'nn Hristiyan lemini kstrmemeye
gayret gsterdii iin idam ettirdii baz kaynaklarda aklanmaktadr.
5) Ftih Sultn Mehmed, kendisi byk bir slm limi olmas ve hem de
Ortodoks mezhebi ile Katolik Mezhebi arasndaki dengeyi siyset asndan
istemesi sebebiyle, stanbul'un fethinden sonra, Hristiyanlk konusunda
uzman olan limlerden istifade etmesini bilmitir. Bunun iin yeni tayin ettii
ve Ortodokslar temsil eden Patrik Gennadios'dan yazl bilgi istemi; Patrik
de "Hristiyanla Dair" isimli bir Risale ile dini hakknda bilgiler ihtiva eden bir
eser kaleme alm ve bu eser Karaferye Kads Molla Ahmed tarafndan
Trke'ye tercme edilmitir. Latin Kilisesinin aleyhinde olan Patrikden, Patrik
Maksimos ile Patrik Manuel'in Hristiyanlk ile ilgili ilm tartma yapmalarn da
istedii, baz batl kaynaklarda kaydedilmektedir. Ayrca Hristiyanln ikinci
merkezi saylan stanbul'u fetheden bir devlet adamnn Hristiyanla dair
nadide eyleri toplamas ve hatta bu konuda bir koleksiyon oluturmas ok
normal bir eydir. Hele bu devlet adam Ftih gibi lim ve Hz. sa ile Hz.
Meryem'e inanan bir Mslman
ise, byle eyleri farkl r Ftih'in niyetli ke
mtisl-i 'Chld filltk'l Din-I slmn mcerredi Fazl- Hakk u hlm Ehl-I kfri serte-Mr| Enbiy v evliyay t Ltf-i Hak'dandurh Nefs malllen'oll Hamd li'llah
varg Ey Muhammed i Umarm glib ola t'S
43. Ftih Sultn I Hristiyanl a s nedir?
nce unu I yani Hristiyan' babasnn hail, I d ir. Ebu Cehlimi su deildir, Me
A) Ftih'in ( bazlarnca da annesidir ve Srp I kadar Ortodoks] etmeyip Srl
annesine heri edeb gerei 1487 ylnda 1 nik'teki Manastrl una delil gsteri
bep olarak z-kretrn
Ftih'in z J rn farkl yon yaplan aratr',] Htuniye Trl lunduu mal
tarihiler, olduunu ifade < evlenir. Bu evi
40 Clot, t
Edebiyat Tarihi,j Znnar, dlpl Ankara 1946,1 Hammer, B
BLNMEYEN OSMANLI
93
ise, byle eyleri farkl noktalara ekmek, Ftih'i ve slamiyeti bilmemek
demek olur
Ftih'in niyetini kendi dilinden renmek daha doru olsa gerektir: mtisl-i
'Chid fillah' olubdur niyyetm Din-i slmn mcerred gayretidr gayretlim
Fazl- Hakk u himmet-i cnd-i Riclullah ile Ehl-i kfri ser-te-ser kahr
eylemekdr niyyetm Enbiy v evliyaya istinadm var benm Ltf-i
Hak'dandur hemn mmid-i feth nusretm Nefs mal ile n'ola klsam
cihanda ictihd Hamd li'llah var gazaya sad-hezrn rabetlim Ey
Muhammed mu'cizt- Ahmed-i Muhtar ile Umarm glib ola a'dy- dine
devletlim40.
43. Ftih Sultn Mehmed'in annesi kimdir? Hristiyan mdr? Ftih'e de
Hristiyanl alad baz yazarlarca sylenmektedir. Meselenin esas nedir?
nce unu belirtmek gerekir ki, bir Mslmann annesi aslen ehl-i kitabtan
olabilir; yani Hristiyan veya Yahudi asll olabilir; hatta dininde devam da
edebilir. Anne veya babasnn hali, kendisinin iyi bir Mslman ve hatta veli
bir insan olmasna mani deildir. Ebu Cehil'in olu krime gibi. Ancak Ftih'in
durumunda byle bir ey de sz konusu deildir. Mesele tamamen
arptlmaktadr. yle ki;
A) Ftih'in vey annesi Mara ile z annesi Hiima Htn bazlarnca yanllkla
ve bazlarnca da kasden birbirine kartrlmaktadr. Bunlardan birincisi,
Ftih'in vey annesidir ve Srp Kral George Bronkovi'in kzdr. ocuksuzdur
ve mrnn sonuna kadar Ortodoks olarak yaamtr. II. Murad vefat edince,
bakasyla evlenmeyi kabul etmeyip Srbistan'a dnmtr. Sonra 1457'de
stanbul'a kam ve Ftih de vey annesine her trl yardm yapmtr.
Nitekim temliknmeleri vardr ve bu belgelerde edeb gerei validem de demi
olabilir. Sonra da Serez'deki bir Manastr'a ekilmi ve 1487 ylnda II. Byezid
devrinde vefat edince Kornea Manastrna gmlmtr. Selanik'teki
Manastr'n vey annesine tahsisini ifade eden ferman, Ftih'in Hristiyan
olduuna delil gstermek (bazlar da fetihden sonra gayr-i mslimlere
tand haklar sebep olarak zikretmektedir), tarihi arptmaktan baka bir
ey deildir.
Ftih'in z annesi olan Hma Htn ise, Babinger gibi baz yabanc
aratrmaclarn farkl yorumlarna ramen, asl nereden gelirse gelsin,
Mslman bir kadndr ve son yaplan aratrmalar, belgelerin nda
trbesinin Muradiye Camisinin dousunda Htuniye Trbesi diye adyla anlan
yerde olduunu ortaya koymaktadr. Trbenin bulunduu mahalle de, bugne
kadar Hma Htn Mahallesi diye bilinmektedir. Baz tarihiler, Hma

Htun'un sfendiyarolu brahim Bey'in kz Hatice Hlime Htn Olduunu
ifade etmilerdir. Hatta Kantemir, "832/1428'de II. Murad sfendiyar Bey'in
kzyla evlenir. Bu evlilikten 6 yl sonra, Bizans Tarihi ve Hristiyanln belas
kesilen Byk Mehmed dnyaya
40 Clot, Andre, Ftih Sultn Mehmed, stanbul 1994, sh. 126-130, 154-156;
Banarl, Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, I, 442-447;
Pala, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, stanbul 1998, Kfir, Znnar,
elipa ve sa maddeleri; Saffet Sdk, Ftih Divan, stanbul 1944; nsel, Kemal
Edip, Ftih'in iirleri, Ankara 1946, sh. 81; Altan, etin, Ftih'in Hristiyanl
ven Gazeli, Hrriyet Gazetesi, 8 Mart 1996, sh. 4; Hammer, Byk Osmanl
Tarihi, c. II, sh. 178-179; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 151-152.
94
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
gelir" demektedir. Ftih tarafndan shak Paa ile evlendirilen bu hanmn
Ftih'in z annesi deil, vey annesi olmas daha dorudur. Zira Ftih'in
turasn tayan ve kazaskerlerinin kaleme ald vakfiye, Bursa er'iye
Sicillerindeki kaytlar ve ariv kaynaklar, Ftih'in annesinin Abdullah isminde
birinin kz olduunu ifade etmektedir. Peev'nin ifade ettii gibi, bu hanm,
Fransz asll bir mhtedi de olabilir. Yani devirmeden birinin kz olmas da
muhtemeldir. Mhim olan annesinin Mara deil, Mslman olmu olan Hma
Htn olmasdr.
Netice olarak, Ftih'in annesinin Hristiyan olduu iddias doru deildir ve
vey annesine validem demesi de onun annesi olduunu gstermez41.
44. Ftih Sultn Mehmed zehirlendi mi? Onu zehirleyen Yakub Paa'nn Yahudi
olduu syleniyor. Bu doru mu?
Venedik'e satlm bir; byle bir sonuca ulaman -: mizde de kesin bir I
beytini aktararak bu I Yahudi'nin a ve rekabetten de sylenmi Tabibler
erbeti kim, v Cierin dorad erbet 0 Dedi nin bana kyd t
li'nin u tesb\tt\, "Karaman! Mehmet/Plft mansz bir derde tutuldu O da
tedaviye balad, i Mehmed vefat evte*. V
Ftih Sultn Mehmed'in vefat ile alakal iki rivayet vardr:
Birincisi; Ftih Sultn Mehmed, 27 Nisan 1481 tarihinde Kapkulu askerleriyle
sefere gitmek zere skdar'a kt. Ancak sefere ktnda hasta idi. Bir ka
gn skdar kararghnda oturdu. Gebze yaknlarndaki Tekirayr veya
Hnkrayr denilen yere geldiinde, hastal iddetlendi. Ayandan
rahatszl vard. Bazlar nkris illeti demektedirler. Hekimler konsltasyon
yaptlar. lacn dozunu arttrdlar. Ac artnca arb- fari (acy gideren erbet)
verdiler ve Ftih Sultn Mehmed bunun zerine rahmete gitti. Ner, Ltfi
Paa, li, Solakzde, kpaa-zde gibi Osmanl tarihileri, Ftih'in
zehirlendiine dair herhangi bir kayt dmezler.
kincisi ise, Ftih'in zehirlendiine dair rivayetdir. Baz tarihiler, Hekim Yakub
Paa'nn Ftih'i tedaviye devam ederken, onun vezir olmasndan rahatsz olan
Karaman Mehmed Paa'nn kastl olarak Hekim Lar Acem'yi devreye
soktuunu, verilen ilalar neticesinde fenalap kurtulma ihtimali olmaynca
Hekim Yakub Paa'nn da mdahale etmediini ve Karaman Mehmed Paa ile
Hekim Lari Acem'nin kasden Ftih'in vefatna sebep olduklarn ifade
etmektedirler. Bunlara gre Hekim Yakub Paa'nn ldrme kasd mevcut
deildir. Tam aksine dier ikilinin tam bir plan vardr. Hekim Yakub Paa,
balangta Sultnn hekimi olarak greve balaynca, Yahudidir ve bir sre

Mslman olmamtr. Ancak sonradan Mslman olmu ve vezirlikle taltif
olunmutur.
Buna karlk, baz tarihiler de, Hekim Yakub Paa'nn bir Yahudi dnmesi
olduunu ve Ftih'in talya'ya kadar uzanmasndan ve talyanlarn veya
Venediklilerin ajan olmasndan dolay, Avrupa'nn byle bir plan hazrladn
ifade etmektedirler. Bu iki ihtimalde de Ftih, zehirlenmi olmaktadr.
Hekim Yakub Paa'nn II. Byezid'in zamannda da ayn grevi devam
ettirmesi, hakkndaki ithamlarn doruluunu pheye drmektedir.
Babinger, Hekim Ya'kub'un
41 Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 8361, 6254, 8380; Bursa er'iye Sicilleri,
nr. 201, vrk. 34, 64, nr. 155, vrk. 378, nr. 427, vrk. 31; ; Peevi, Tarih, c. 1,
345-346; nalck, Halil, Ftih Devri zerine Tetkikler ve Vesikalar I, sh. 8-11,
28; Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi I-V, stanbul
1971-1972, c. I, 202; Saman, Ali Rza, "Ftih'in Anas", Resimli Tarih
Mecmuas, sh. 2312; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 13-16;
ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 122-123; Ylmaz, Belgelerle Osmanl
Tarihi, c. I, sh. 271-272; Kantemir, I, sh. 136; Baz iftiralar iin bkz. Aydn,
Erdoan, Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, Ankara 1997, 194 vd.; Meram, Ali
Kemal, Padiah Analar ve 600 Yl Bizi Yneten Devirmeler, stanbul 1997, sh.
134'de byle bir iftira yer almaktadr.
45. Ftih bata olmak ressamlar gt; Mahmd'un kendi i Bunlar doru ile
ilgili er'i I
Konuyu deiik a
Evvela, islm I yelim. Konu ile ilgili hayat vermesini I iinde resim, I hadisler
bulun
Bu hadis yen mtehld r da ittifak hato mbhdr., ait olan canllarn! de
kullanlmalar e dr ki, bu da C2 kukularnn W#| lar yani klacak btn i
zere, bir ksnB| ban ektii I artyla mek
n Neri, K Es'ad Solakzde, I Tarihi, c Ftih, sh. 3
MANLI
BLNMEYEN OSMANLI
95
ivin z kafclv kaymedir.
levir-JKiman
I:vey
Venedik'e satlm bir casus olduunu iddia ediyorsa da, kaynaklardan hareket
ederek byle bir sonuca ulamak zor grnyor. Gayb kesin olarak Allah
bileceinden ve elimizde de kesin bir belge olmadndan, sadece kpaazde'nin u tesbitlerini ve iki beytini aktararak bu bahsi kapatyoruz: 'Hekim
Ya'kub kim, vezir oldu, ne kadar Yahudi'nin a ve devletsizi varsa, Padiahn
iine kartlar". Bu sz, ahs bir rekabetten de sylenmi olabilir.
Tabibler erbeti kim, verdi Han'a -- O Hn idi arb kana kana.
Cierin dorad erbet o Hn'n Hemn dem zr etdi yana yana.
Dedi nin bana kyd tabibler Boyadlar cieri can kana.
li'nin u tesbitleri, bizi belli bir sonuca gtrecek mahiyettedir:
"Karamam Mehmed Paa vezir-i a'zam olunca Ya'kub ona hased eyledi. Tam
bu srada Padiah dermansz bir derde tutuldu ve Hekim Ya'kub tedavisini
yaparken, Mehmed Paa Hekm Lr'yi tavsiye eyledi. O da tedaviye balad.
phesiz iki ila birbirine kar menfi etki yapt. ok zaman gemeden Sultn
Mehmed vefat eyledi. Hekim Ya'kub asrnn Sokrat ve Bokrat' idi."42.
periyle
ns-nde45. Ftih bata olmak zere baz Osmanl Padiahlarnn yurt dndan
ressamlar getirterek resimlerini yaptrdklarn ve hatta II. Mahmd'un kendi
resimlerini devlet dairelerine astrdn duyuyoruz. Bunlar doru mudur? Eer
doru ise, slm Hukukunda resim yasa ile ilgili er' hkmlerle nasl
badatrrsnz?
K olan
ive-La Uji'ran Kim sre
Konuyu deiik alardan ele almakta yarar vardr:
Evvela, slm Hukukunda resim (glgeli glgesiz) yapmann hkmlerini
zetleyelim. Konu ile ilgili "Allah kyamette resim yapanlardan, ceza olarak,
yapt eye hayat vermesini isteyecektir; fakat o buna asla muvaffak
olamayacaktr"; "Melekler, iinde resim, kpek ve cnp insan bulunan evlere
girmezler" ve benzeri manalarda hadisler bulunmaktadr.
Bu hadisleri deerlendiren ve slm Hukukunun resmi neden yasakladn
inceleyen mtehid hukukular, neticede u karar vermilerdir: Btn
mctehidler u noktada ittifak halindedirler: Aa, da, ta, manzara ve
benzeri eylerin resimleri kesinlikle mbhdr. Ayrca vesikalk fotoraflar gibi,
hilkati tam olmayarak bedenin bir ksmna ait olan canllarn (hayvan olsun,
insan olsun) resimlerinin de hem yaplmalar ve hem de kullanlmalar caizdir.
Bir dier konu da, suretin grlemeyecek kadar kk olmasdr ki, bu da caiz
grlmektedir. Baz mhrler ve paralardaki resimler gibi. slm
hukukularnn fikir ayrlna dtkleri konu ise udur: Canl varlklarn hilkati
tam olanlar yani bedeni tam yanstan resimler (fkh kitaplarndaki ifadesiyle
hayat mmkn klacak btn azalar ihtiva eden resimler), afii hukukularn
ounluu bata olmak zere, bir ksm slm Hukukular tarafndan caiz
grlmemitir; Hanefi hukukularn ban ektii baz slm hukukular ise,
hrmet ve ta'zim manasn ifade etmemek artyla mekruh grmekle beraber
caizdir demilerdir. Ancak bu hususun, namaz klna42 Neri, Kltb- Cihnnm, c. II, sh. 840-843; kpaa-zde, Tarih, sh. 191192, 219; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 155/b; Ahmed Uur
neri, sh. 752; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 190; Solakzde, sh. 266;
Kantemir, c. I, sh. 165, 425; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 169-170;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, 143-144; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c.
I, sh. 340; Mecdi Efendi, Hadk, c. I, 236-239; Clot, Ftih, sh. 301-302;
Uzunarl, smail Hakk, "Ftih Sultn Mehmed'in lm", Belleten, c. XXXIV,
say 134(1970), sh. 231-234; c. XXXIX, say 155 (1975), sh. 473-482.

.,-....
96
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANU4
cak yerlerle alakal yasak ile kartrlmamas gerekmektedir.
Bu esas fikirlere dayanan Ebssuud Efendi u fetvasn kaleme almtr:
"Baz z ruh ekli filoride tasvir olunduu gibi, baz Efrenc saatlerde tasvir
olunmu olsa, zikr olunan saat musallada olmakla Saltna kerahet terettb
eder mi? El-Cevb: Suret byk olmaycak olmaz".
Osmanl Devleti'nin son zamanlarndaki u fetva ise, daha ayrntl olarak

konuyu izah etmektedir:
"Edebi ve ilm makalelerden istifade maksadyla Resimli Kitap gibi resimli
mecmualar evlerimizde bulunduruyoruz. Kitap iinde kapal bulunan bu gibi
canl resimlerin evlerde bulunmasnn dine kar bir zarar var mdr? Cevb:
Caiz olmayan, namaz klnacak yerde sureti ak olarak bir tarafa asmaktr.
Ama kapal olarak evlerde bulunmas, ayakla baslan yerde nak olarak yer
almas caizdir. Bir de gayet kk olup uzaktan bakldnda azalar belli
olmazsa yahut azalan tam olarak tasvir edilmi deilse, o zaman alel-tlak
mekruh kabul edilmez. Hrmet ve tazim maksadyla suret bulunan odaya ise,
rahmet melekleri girmez".
Burada unu nazara vermek gerekir ki, zaman iyi bir mfessirdir; kaydn izhr
etse itiraz edilmez. Fkha ait baz hkmlerde zamann tesiri nemlidir.
slamn ilk yllarnda irke sebep olabileceinden dolay kabir ziyaretini yasak
etmesi ve sonra serbest klmas buna misal olabilir. Aslnda son naklettiimiz
fetva, meseleyi btn ynleriyle halletmi bulunmaktadr. slm Hukukunun
resim yasann altnda yatan en nemli sebep, putperestlii andracak
ekilde sayg iin resim yaplmas ve almasdr. Yasan tek sebebi,
resimlere, suretlere ve heykellere tapmak yahut tapar derecede sayg
gstermek endiesidir. Asrmzdaki baz Msr limleri ise, eski fetvalar aacak
ekilde u grleri beyn etmilerdir: Yasak olan sadece glgeli resimlerdir;
yani heykellerdir; kalemle izilen veya makinayla ekilen fotoraflar gibi
glgesiz resimler, caizdir.
kinci olarak, II. Mahmd'dan itibaren yaplan baz icraatlar dnda, btn
Osmanl tarihi boyunca, biraz evvel zikrettiimiz slm Hukukunun kaideleri
aktan ihlal edilmeyecek ekilde, resim ve ressamlara kar muamele
yrtlmtr. Ftih Sultn Mehmed'den itibaren Osmanl Saray'na nakka
denen ressmiar vazifeli olarak girmilerdir. Ftih'in Sinan Bey isminde bir
nakka, talya'dan getirttii Matteo Pasti ve Konstanio ve 1479 ylnda talep
zerine Venedik'ten gelen Jantil Bellini; Yavuz'un ran Seferinden dnerken
getirdii ah Mehmed, Abdlgani ve Dervi Bey; Selim-nme'deki
minyatrleriyle bilinen Nakka kr; emil-i Osmaniye'yi kaleme alan
Nakka Osman ve Surnme'deki minyatrleri izen Nakka Levn, Osmanl
tarihi boyunca resim ve minyatrle megul olan ok saydaki san'atkrlardan
bazlardr. Btn bu saydmz san'atkrlarn eserleri, eer resim eklinde
ise, btn azalan gsterecek ekilde yaplmam ve bylece erT snrlar
iinde kalnmaya allmtr. Minyatr ise, zannediyoruz ki, resimle ayn
tutulmam ve slm hukukularnn caizdir dedii azalar tam belli olmayan
gruba sokulmak istenmitir. En azndan, kapal kalmak ve aslmamak artyla,
bu manada canl resimlerin, azalar tam olsa da yaplmas caizdir diyen
limlerin fetvalar esas alnmtr. Zira yukardaki fetvada bunu anlatan
cmleler, konumuz asndan nemlidir. Mhim olan tablolarn tam resim
olmamasdr. Bildiimiz kadaryla, tablo eklinde tam resim bulunmamaktadr.
Kitapta kalmak artyla, zaten fetva verilmitir.
nc olarak, Sultn II. Mahmd'un devrinde Avrupallamak ad altnda,
halkn tabiriyle alafrangaya ait hereyi almak eklindeki arlk neticesinde,
Padiah'n hazrlanan portrelerinin resm dairelere aslmas olaydr. Her ne
kadar, devleti tecdid eden bir insann nam ve ann gelecek nesillere
anlatmak iin sadece eski eserlerin korunmas hikmeti esas alnarak, ta'abbd
manasn tayacak sayg ve tazim kasd
bulunmayarak ver yapld sylense ( hkmlerin yorum mtr. Bunun en

acf bu ekilde tablo di'nin, hem iddetle tenkit < bulunan eve ola, bu
surette glrtr^
II. Mahmd'un i nezdindeki itibarm.! etmesinin byk Ftih Sultn Mel si
hikmetine da1 ce stn sva leli herkese indirilerek gizle haline gelmi
ise( dndan fazla s
Kanaatimize t lerdir. Son zarr gibi, putperf medeniyeti se, J ki glgeli glgeslzf
cesed elbisesini ( deki fotoraflar J der43.
46. Ftih I mudur vt
bep olablf s
andarl hizmetinde W mstakim kim phe yok ise dul
" Elmall H Stk Glle, c. V,| Efendi, Feild ' (27 Muh nver, A Bedizzsman I
VVensInk, "Sur Avrupa f Sultn S: Cemin k
OSMANLI
ir olunan S konuyu
I
hale buta zarar jlm kapal I olup
lel-ak
BLNMEYEN OSMANLI
97
bulunmayarak ve maalesef zamann eyhlislm ve baz limlerinden de
fetva alnarak yapld sylense de, verilen fetvadaki ve yaplan resm
yorumlardaki izahlar, slm hkmlerin yorum snrlarn am ve zaten
dindar halk tarafndan da irkin karlanmtr. Bunun en ac misli, Sultn
Abdlaziz devrinde, sayg amal olmamak kaydyla bu ekilde tablolara fetva
veren eyhlislm Turucu-zde Ahmed Muhtar Efen-di'nin, hem Anadolu'daki
ve hem de Arap alemindeki slm hukukular tarafndan iddetle tenkit
edilmesidir. Turucu-zde bu fetvasn u hadise dayandrmtr: "Resim
bulunan eve melekler girmez. Meer ki, resim ve suret elbise, kuma gibi bir
eye nakedilmi ola, bu surette girer".
II. Mahmd'un Avrupallama uruna, yapt btn gzel hizmetlere ramen,
halk nezdindeki itibarnn gn getike azalmasnda da, bu ve benzeri zayf
fetvalarla amel etmesinin byk etkisi bulunmaktadr. Tarihi Ahmed Ltfi,
meseleyi yumuatmak iin, Ftih Sultn Mehmed'in de, eski san'at eserlerinin
korunmas ve hatralarn yd edilmesi hikmetine dayanarak, Ayasofya iindeki
melek suretlerini muhafaza ettiini ve sadece stn sva ile kapladn
sylese de, Ftih'in yaptnn slama gre yasak olmad herkese
bilinmektedir. Nitekim Sultn II. Mahmd vefat ettiinde, aslan resimleri
indirilerek gizlenmitir. Daha sonralar ise, resim yaptrmak ve fotoraf
ekmek moda haline gelmi ise de, II. Mahmd zamannda olduu gibi, dua
ve resmi trenle almadndan fazla sknt meydana getirmemitir.
Kanaatimize gre, Osmanl limleri, sert snrlar geen resimleri kabul
etmemilerdir. Son zamanlardaki sapmalar istisnalardr. Zira Kur'n, putperestlii yasaklad gibi, putperestliin bir nevi taklidi olan sret-perestlii
de yasaklamaktadr. Avrupa medeniyeti ise, resimleri kendi gzelliklerinden
sayp Kur'n'a kar kmaktadr. Halbuki glgeli glgesiz suretler, ya ta
haline gelmi bir zulm (Lenin'in heykelleri gibi), ya cesed elbisesini giymi
riya veyahut tecessm etmi bir hevesdir (mstehcen dergilerdeki fotoraflar
gibi) ki, beeri, zulme, riyaya ve hevya, hevesi kamlayp tevik e-der43.
46. Ftih Sultn Mehmed'in andark Halil Paa'y idam ettirmesi doru mudur
ve sebebi nedir? Trk asll bir aileden gelmesi katlinde bir sebep olabilir mi?
andarl ailesi, ilk andarl olan Halil Hayreddin Paa'dan beri Osmanl
Devleti'nin hizmetinde bulunan erefli bir ailedir. andarl Ali Paa dnda,
hepsinin de mazbut ve mstakim kimseler olduunda tarihiler mttefiktirler.
Ali Paa'nn devlet adamlnda phe yok ise de, istikameti konusunda baz
dedikodular mevcuttur. andarl ailesinden
43 Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Alfabetik slm Hukuku ve Fkh Istlahlar
Kmsu I-V, stanbul 1997, Haz. Stk Glle, c. V, sh. 252-262; Ahmed Ltfi,
Tarih-i Ltfi, I-VIII, stanbul 1290-1328, c. V, sn. 50-52; Ebssuud Efendi,
Fetv, Sleymaniye ktp. ehid Ali Paa 1028, vrk. 274/b; Srt- Mstakim,
stanbul 1327, c. I, say: 26 (27 Muharrem 1327), sh. 416; Ayntb Mnb
Efendi, Siyer-i Kebir Tercmesi, c. II, stanbul 1241, sh. 93-95; nver, A.
Sheyl, Ressam Nak, Hayat ve Eserleri, stanbul 1949; Uzunarl, Osmanl
Tarihi, c. II, sh. 616-621; Bedizzaman Said Nursi, Szler, Szler Yaynevi, sh.
398-399; Atasoy, Nurhan, "Tasvir", A, sh. 32-38; A. J. VVensink, "Suret", A,
sh. 48-51, Glck, Heinrich, "16-18. Yzyllarda Saray Sanat ve Sanatlaryla
Osmanllarn Avrupa Sanatlar Bakmndan nemi, Belleten, e XXXII, say
127(1968), sh. 355-380; Eyice, Semavi, "Kanun Sultn Sleyman'n Yeni Bir
Portresi", Belleten, c. XXXV, say 138(1971), sh. 213-215; Eyice, Semavi,
"Sultn Cem'in Portreleri Hakknda", Belleten, c. XXXVII, say 145(1973), sh.
1-49.
-.,.-.-.,
.,.-,...
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANU
biri de Ftih zamannda Vezir-i A'zam olan torun Halil Paa'dr. 1453'de
stanbul feth edildikten sonra nce zindana konulmu ve 40 gn kadar sonra
da idam edilmitir. Sebeplerini ylece sralamak mmkndr:
1) Bilindii gibi, II. Murad'n iki defa saltanattan ekilip olu II. Mehmed'i
tahta geirmesinden sonra tekrar Padiah olmasnda rol oynayan devlet
adamlarnn banda andarl Halil Paa gelmektedir. II. Murad, Halil Paa'nn
tevikiyle II. defa Edirne'ye gelerek tekrar tahta gemitir. Bu yzden Ftih
Sultn Mehmed'in hakl olarak ona gcenmi olmas kuvvetle muhtemeldir.
2) stanbul'un fethi meveretinde Akemseddin, Molla Gran ve vezir
Zaanos Paa srarla feth-i mbinin nasib olaca midiyle stanbul'un
muhasara ve fethini tevik ederken, Halil Paa, gemiteki hal seferini
bilen bir devlet adam olarak srarla fethe kar km ve muhasarann
kaldrlmamas halinde btn Avrupa'nn asrlar boyunca Osmanl dman
olacan iddia etmitir. Hatta bizim bir trl inana-madmz, ama yerli ve
yabanc tarihilerden bazsnn ifade ettikleri gibi, muhasarann kalkmas
yolunda Bizans devlet adamlaryla ibirliine dahi gitmitir ve hatta kpaazde gibi baz tarihilere gre rvet bile almtr.
te btn bu sebepler bir araya gelince, stanbul'un fethinden sonra, Halil
Paa'nn Rumlara taraftar olduu ve rvet ald eklindeki iddialar da,
sevmeyenleri tarafndan abartlm ve Ftih Sultn tarafndan 1453'de idam
edilmesine yol amtr.
nemle ifade edelim ki, Halil Paa'nn Trk bir aileden gelmesinin veya
benzeri iftiralarn idamnda rol yoktur. Ancak Zaanos Paa gibi Halil Paa'nn
muhalifi olan devlet adamlarnn devirme olmas ve Ftih devrinden sonra
devirme devlet adamlarnn Osmanl Devleti'ne hkim olmas byle bir
dedikodunun ortaya kmasna sebep olmutur. Byle olsayd, idamndan
sonra, Sleyman elebi adndaki olu Kazaskerlie ve bir dier olu brahim
elebi de Ftih zamannda Edirne kadlna ve II. Byezid zamannda da

Vezir-i A'zamla kadar ykselemezlerdi. andarl ailesinin hem ilmiyeden
gelmeleri ve hem de z be z Trk olmalar, gerekten de kendilerinden sonra
gelenlerin ulaamayaca nemli zelliklerdi. Baz tarihiler, bu idam Ftih'in
bir hatas olarak kabul ederler44.
47. Ulubatl Hasan olay bir efsane midir?
Hayr deildir. Bunun efsane olduunu syleyenler, bizzat Bizans ve bat
tarihileri Dukas, Franis ve Got'un beyanlarn da inkr edememektedirler.
Akemseddin ve Molla Grani gibi maneviyat erlerinin fethi mjdelemeleri ve
Ftih'i tevik etmeleri zerine, Osmanl ordusu 29 Mays Sal gn sabaha
kar Edirnekap ile Topkap arasnda umumi bir hcum balatmlardr.
Savunmann temel direi olan Venedikli General
44 kpaa-zde, Tarih, sh. 141-142, Tarihinin yakn tand Halil Paa'ya
zel bir husumeti olduunu dnmek mmkndr; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i
Osman, VII. Defter, sh. 90; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk.
156/a; Solakzde, sh. 193; Clot, Ftih, 58-60; Uzunarl, smail Hakk,
andarl Vezir Ailesi, Ankara 1988, Cemil, Mehmed, andarl Halil Paa Niin
ldrld?, stanbul 1333; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 145; Uzunarl,
Osmanl Tarihi, c. I, sh. 558-560, II, 9-11; Wittek, Paul, "Ankara Bozgunundan
stanbul'un Zaptna (1402-1455)", sh. 568; Uzunarl, smail Hakk, "andarl
(Cendereli) Kara Halil Hayreddin Paa. Mene'i- Tahsili-Kadl- Kazaskerlii
Vezirlii ve Kumandanl", Belleten, c. XXIII, say 91(1959), sh. 457-477; Baz
iftiralar iin bkz. Aydn, Erdoan, Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, 58-59 ve
dier yerler.
,.-,,.
,,...,,.,, , .,,-,..
...,,.
Giustiniani'nin yaralanp ( Ftih'den drdnc saf C syla birlikte Ulubatl
maiyyetindeki 30 askerle| Buarada nemli olan,! ve bu konuda dost dit
konuda ayrntl bilgi meleri veya yanl ve Nitekim beraberindeki; nakiller
arasndadr45,
48. stanbul'un fetil | olmadn inektedir?
stanbul'un fethi s yerli ve yabanc kayn yin Osmanl kontrol etmiler ve j
kar yaplan blrr lerde ormanlk < farkl grler bulu
stanbul'un I grld. Zira Hal lumasna mani tefi I Buras Tophane gney
batya dnpJ Perapalas yanndttj Tophane'den drt y a'ya kadar da i
maktadr. Hazrlk 21-22 Nisan i vata hazr olan i drlar46.
n Kemalpasad* Clot, Ftih, 63-65; * Ducas, M., I: Conqueror, P
46 Kem Kritovulos, 1 Fetihname, Ahbr, c, V,: c. I, sh. 47! Fetih, Mitler!
uzatmamak 0tf
HANLI
BLNMEYEN OSMANLI
99
tu! feth mistir.
f tahta nda
me'ye ona
laaGiustiniani'nin yaralanp cepheyi terketmesi, Mslman askerleri heyecana
getirmesi ve Fatih'den drdnc saf Osmanl askerinin de Topkap surlarna
trmanmas emrini almasyla birlikte Ulubatl Hasan isimli kk rtbeli ve
gen bir asker veya subay, maiyyetindeki 30 askerle beraber, Osmanl
bayran surlara dikmilerdir.
Buarada nemli olan, olayn yani bir Mslman askerin sanca surlara
dikmesidir ve bu konuda dost dman btn tarihiler ittifak halindedirler.

Tarihi Franes bu konuda ayrntl bilgi verdii gibi, Dukas da olay
dorulamaktadr. smini tam vermemeleri veya yanl vermeleri nemli
deildir. nemli olan byle bir olayn yaanmasdr. Nitekim beraberindeki 30
kiiden, atlan ok ve atelerle, 18'inin ehid olduu gelen nakiller
arasndadr45.
48. stanbul'un fethi srasnda gemilerin karadan yrtldnn doru
olmadn syleyenler var. Bu iddialar hakknda kaynaklar ne sylemektedir?
IPastanbul'un fethi srasnda gemilerin karadan yrtlmesi hadisesi, hemen
hemen yerli ve yabanc kaynaklarn ittifak ile sabit bir olaydr. Hatta Bizans
askerleri, sabahleyin Osmanl gemilerini Hali'te grnce, herhalde zincirleri
krp getiler diye zincirleri kontrol etmiler ve grdkleri manzara karsnda
hayrete dmlerdir. Ancak sabaha kar yaplan bir harp plan olmas
hasebiyle ve de gemilerin geirildii blgenin o gnlerde ormanlk olmas
sebebiyle, gzergh ve karadan yrtlen gemilerin saylarnda farkl
grler bulunmaktadr.
stanbul'un fethedilmesi iin baz gemilerin Halic'e indirilmesinin zaruret
olduu grld. Zira Halic'e gerilen zincir Hasky ile Ayvansaray'da bulunan
iki ordunun bulumasna mani tekil ediyordu. nce gemilerin karadan
ekilecei yer tesbit edildi. Buras Tophane nndeki sahilden balayarak
Boazkesen'den geiyor ve buradan gney batya dnp srtlar aarak Lbon
Pastahanesi tarafna kyor ve tepeyi aarak Perapalas yanndan
Kasmpaa'ya yani Hali sahiline ekiliyordu. Yaplan lmlerde, Tophane'den
drt yol azna 980 adm ve buradan Tepeba'na kadar 240 ve Kasmpaa'ya
kadar da 906 adm ki, toplam 2156 admdr ve bu da yaklak 3 mil kadar
tutmaktadr. Hazrlklar tamamland. Tophane'den ayrlan 50 ila 70 adet
arasndaki gemi, 21-22 Nisan gecesinde Kasmpaa'ya kadar indirildi. Bu
olayn doruluunu, hem savata hazr olan Bizans tarihileri ve hem de
Osmanl tarihileri ittifakla aklamaktadrlar46.
45 Kemalpaazde, Tarih-i Feth-i Kostantnyye, Sleymaniye Ktp. ehit Ali
Paa, nr. 2720/14, vrk. 217/a; Clot, Ftih, 63-65; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh.
141-142; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 487-488, II, 9-11; Ducas, M.,
storia Turca-bizantina (Trk-Bizans Tarihi), Bucarest, 1958; Kritobulos
d'Imbros, History of Mehmed the Conqueror, Princeton 1964; Kar gr iin
bkz. Aydn, Erdoan, Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, sh. 86 vd.
46 Kemalpaazde, Tarih VII, Sleymaniye Ktp. Ftih, nr. 4205, vrk. 64/a;
erafettin Turan neri, sh. 52-55; Kritovulos, Tarlh-i Sultn Mehmed Hn-
Sn, stanbul 1328, sh. 66; Tczde Ca'fer elebi, Mahrse-i stanbul
Fetihnamesi, TOEM lavesi, 1331, sh. 15; Dukas, Trk-Bizans Tarihi, sh. 271;
Clot, Ftih, sh. 52 vd.; li, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 253-254; Solakzde, sh.
196; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, sh. 138-139; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I,
sh. 479-482; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, 299-303; Kar gr iin
bkz. Aydn, Erdoan, Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, 6. Blm'dekl basit
ddialar. Hemen hemen btn kaynaklar burada zikredilebilir. Ancak
uzatmamak iin bu kadarla yetiniyoruz.
.-*
>
100
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
49. Ftih'in iki itii ve bunu tevik eder mahiyette iirler yazd iddia
edilmektedir. Bu konuda neler sylenebilir?

Bu konudaki ayrntl bilgiyi, Yldrm Byezid ile ilgili iddialara cevap verirken
-zetledik. Ftih'le alakal iddialarn ise, hi bir gvenilir kaynakta yeri yoktur
ve Hz. Peygamber'in vd bir devlet adamna, bu manada iftira ve isndlar
hi bir delile dayanmadan yapmak ise, belli evrelerin kastl yaynlar olarak
deerlendirilmelidir. Bu yaynlara kar sylenmesi gerekenler unlardr:
1) Elimizde mevcut olan Osmanl tarihlerinin hi birinde ve buna ilaveten
Bizans tarihilerinin hi bir eserinde, Ftih'in iki itiine dair yazl belge
saylabilecek bir bilgi bulunmamaktadr. Sadece ve sadece, biraz sonra
deerli bir divan edebiyatmzn deerlendirmelerinden iktibasda
bulunacamz satrlarda grlecei gibi, Ftih'in iirlerinde geen baz
tabirleri, stanbul'un fethinden dolay gururlar incinen baz Batl tarihilerin,
kendilerine gre yorumlan vardr.
2) Elimizdeki Ftih dnemine dair slm Hukuku kaynaklar, zellikle Ftih'in
Kazaskeri olan Molla Hsrev'in Drer ve Gurer adl Osmanl Devleti'nin yar
resm kanun kitab, bunlarn uygulama rnekleri olan er'iye sicilleri ve en
nemlisi de Ftih'in tasdikinden geerek yrrle giren Ftih
Kanunnmesindeki hkmler, aka ikiyi yasaklamakta ve bu suu ileyene
uygulanacak cezalar dzenlemektedir. Mesela, hadd cezas uygulanmas iin
gerekli-artlar olumad zamanlarda, iki ienlere uygulanacak ta'zr
cezalarn dzenleyen Ftih'e ait bir kanun hkm aynen yledir: "s. Eer
bireg hamr ise, Trk veya ehirl olsa, kad ta'zir ura. ki aaca bir ake
crm alna". Yani, bir kii iki ise, Mslman (Trk Mslman manasna
kullanlmaktadr) ve ehirl olsa, hadd-i irb olarak vurulacak olan 80 sopann
yannda para cezas alnmas emr olunmaktadr veya sopa cezas
uygulanmad takdirde para cezas uygulanacaktr. Ksaca elimizdeki btn
ariv vesikalar, Ftih'in iki itiini deil, iki ienleri cezalandrdn
anlatmaktadr.
3) Ftih'in iirlerindeki baz ifadelere gelince, bu konuyu, ylece zetlemek
mmkndr: Fetih kutlamalarna rastlayan gnlerde, Ftih'in iirlerinden yola
karak, onu ayya gsterme gayretinde olanlar vardr. Ancak Ftih'in Avn
mahlasyla iirler yazd dorudur ve o iirlerde kadndan ve araptan da
bahsetmitir. Ancak bu tabirler, divan edebiyatmzdaki mecaz ve istiare gibi
kurallar erevesinde sylenmitir ve bunlarn zel manalar mevcuttur. Divan
edebiyatn bilenlerin hibiri, 500 yl boyunca, bu iirlere bakarak Ftih'e byle
bir iftirada bulunmamtr. Divan iirinin manzumeleri iinde zellikle gazel
tarznn konulan daima bellidir: tab'at, ak, arab, kadn ve benzeri tabirler.
Bir eyhlislm mesela eyhlislm Yahya Efendi de gazel yazacaksa,
gazelinde bu tabirleri kullanacaktr. Ancak bunlarn divan edebiyatnda
kendine mahsus manalar vardr. Bir divan airinin, iirinde arabdan
bahsetmesi san'atn ve zarafetin gereidir ve manas da bizim bildiimiz iki
deildir. te gazel yazacak kadar divan iirine vkf olan Ftih, elbette ki
iirini bu mazmunlar zerinde kuracaktr. Ak ve sevgiliden kast, Allah,
Peygamberi ve onun dostlardr.
Mesela,
Sky mey sun ki, bir gn lle-zr elden gider erer fasl- hazn b u
bahar elden gider.
#i
diyecektir.
Ftih yazd gaz< mecaz mana ve ma/' zrl insanlarn bu * edemezdi.
Onun arafc sinde demlenmekted>

50. t olan kavram! ve olanc ol bile bu konuda tarihilerinin meselenin
al WI
Batl bir ksm I Padiahlarnn gayr- leri tarafndan uzun olan, Topkap
ray'da alan it bakanl personelin* kullanlr. Merak inceleyebilirler.
olan ki arptmalara
Bir ksm meru mn; durduklarn ve dahi rttrdkl n utanmadan Meme:
samadr.
imdi iddia al lim'in kz Fatma ledilen cimrin da bun.
ddia sampie-ahlarn v> olan erkek zihinleri iyice M iddiasna ce.;r -
Ziyar '
lOSMANLI h iddia
ren o-ve Hz.
ir delile r. Bu
Szans |: bilgi mzn |Siirle-itarihm KaItaun
ana^ Eer
Isa
Hm
BLNMEYEN OSMANLI
101
diyecektir.
Ftih yazd gazellerde kulland arab ve benzeri kelimelere, ince remizler
ve mecaz mana ve mazmunlar yklerken, bir gn gelip de bir takm
aratrma ve ilim zrl insanlarn bu kelimelere gayr-i meru manalar
ykleyeceklerini tahmin dahi edemezdi. Onun arab Mevln'nn, Hac
Bekta Veli'nin ve Hac Bayram Veli'nin ksesinde demlenmektedir ve ilah
akn mest eden arbdr47.
50. olan kavram kullanlarak baz Osmanl Padiahlarnn cins sapk ve
olanc olduklar iddia edilmektedir. Hatta Ftih Sultn Mehmed'in bile bu
konuda namuslu davranmad ileri srlmektedir. Baz Rum tarihilerinin de
bu manada bir ksm isnadlar bulunmaktadr. Bu meselenin asl ve esas
nedir?
Batl bir ksm tarihiler ve gnmzdeki baz kitap yazarlar, bir ksm
Osmanl Padiahlarnn gayr- meru' ilikiler iine girdiklerini iddia etmiler ve
Osmanl Tarihileri tarafndan uzun uzadya incelenen i olan meselesini
dillerine dolamlardr. olan, Topkap sarayn tekil eden ksmdan birisi
olan Enderun'da yani Saray'da alan devirme grevlilere, endern
personeline veya dier bir ifadeyle Devlet bakanl personeline
denmektedir. Ayrca Yenieri Ocanda da bir gurup iin bu tabir kullanlr.
Merak edenler, smail Hakk Uzunarl'nn Kapu Kulu Ocaklar Kitabn
inceleyebilirler.
olan kelimesini rezil hallere yorumlayanlara, burada ksaca cevap vermek
ve arptmalara rnek olarak okuyucularn da nazarlarna takdim etmek
icabedecektir.
Bir ksm yazarlar, Padiahlarn Enderun denilen Saray'da kendileriyle gayr-i
meru mnsebette bulunduklar i olanlar denilen gen ve gzel
delikanllar bulundurduklarn ve hatta bunlar bakalarndan
kskandklarndan dolay bazlarnn yzlerini dahi rttrdklerini; baz Osmanl

Padiahlarnn ise tamamen erkek dkn olduklarn utanmadan kaleme
almaktadrlar. Ayrca Kbsnme ile ilgili iddialar da bunun gibi samadr.
imdi iddia sahiplerinin delil olmak zere Kbusnme'den ve Yavuz Sultn Selim'in kz Fatma Sultn'a ait kocas Mustafa Paa'd an yaknd bir mektuptan
nakledilen cmleleri ve bunlar nasl arpttklarn gzler nne sererek, dier
arptmalarn da bunlar gibi olduunu okuyucuya anlatmak istiyoruz:
- ddia sahiplerine gre, Osmanl Hareminde btn arpk ilikilerin yannda
Padiahlarn ve Endern halknn erkeklerle ve hem de i olan denilen Saray
Hizmetlisi olan erkeklerle arpk ilikileri vard. IV. Murad bunlardan biriydi.
"Btl tasvir, safi zihinleri iyice tadll edeceinden yani saptacandan", biz
tasvir yerine bunlarn iddiasna cevap vermek istiyoruz. ddialarn isbat iin
getirdikleri nemli bir delil u:
Ziyar Oullarndan Emr Keykavus tarafndan 475/1082 tarihinde olu iin
Nasi47 Namk Kemal, Evrk- Perian (Namk Kemal'in Tarihi Biyografileri),
nereden: skender Pala, Ankara 1989, sh. 99-114; Cinsel, Kemal Edip, Ftih'in
iirleri, Ankara 1946: Saffet Sdk, Ftih Divan, stanbul 1944; sen, Mustafa,
"Osmanl Hanedannn airlii ve Ftih", Tarih ve Medeniyet Dergisi, say 40
(1997), sh. 8-10. Bu konudaki arptmalar iin bkz. Aydn, Erdoan, Ftih ve
Fetih, Mitler ve Gerekler, 193 vd.
102
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANU
hat-nme tarznda telif edilen Kbs-nme adl bir kitabdan alnan bir iftiradr.
ddiaya gre, Osmanl Padiahlar tarafndan da benimsenen bu Kitap'taki
tlerden kadnlarla cins mnsebetle ilgili olanlarndan birisi udur: "ve yaz
olunca avretlere meylet, kn olanlara ki, salk ve esenlik iinde olasn.
nk olan teni scaktr, yazn iki scak bir araya gelirse sala zarar verir.
Ve avret teni souktur, kn iki souk bir araya gelirse teni kurutur".
ddiaclara gre, bata IV. Murad olmak zere, baz Osmanl Padiahlarnn
yazlar kadnlarla ve klar da erkeklerle beraber olduklar nakledilmektedir.
Kbsnme'nin XIV. yzyl yani Ftih'in babas II. Murad zamannda Mercimek
Ahmed tarafndan yaplan tercme olduunu ve o zamanki ifadeler
kullanldn kendileri de kabul etmektedirler.
Daha da ileri giderek, bu iin Osmanl damadlarna kadar uzandn ve hatta
Yavuz'un kz Fatma Sultn'n bu yzden ilk kocas Antalya Sancak Bei
Mustafa Paa'dan ikyet ettiini iddia etmektedirler. Fatma Sultn'n bir
mektubundan aldklar u cmleyle iddialarn isbt etmeye kalkrlar. Cmle
udur: "Benim Devietl Sultn Babam, Dirliim yoktur. Bir kiiye dtm ki,
beni bir kelb (kpek) hesabna saymaz. Elin olanlarn zulm ile atasndan ve
anasndan alur; hemen ii gc olanlar derdinedir". ddiaclara gre, bu
Cmleler, Osmanl beylerinin erkekler ile iliki kurduklarn isbat etmektedir.
Ancak bu mektubun XV. yzyla ait olduunu kendileri de kabul etmektedirler.
O asrda olan kelimenin manasnn gen kz ve erkek demek olduunu ise,
lgatlerden anlyoruz.
Bu arada unu da ifade edelim ki, konuyla ilgili arptmalarn bana bir
yazarn "nk siz kadnlar brakp ehvetle erkeklere yaklamaktasnz"
mealindeki ayeti koymas ve dipnotta da 80-84. yetleri vermesi ok
manidardr.
imdi gelelim meselenin izahna:

nce bir konunun izah gerekiyor: Kur'n'dan nakledilen yet, Hz. Lut'un
livta gnahn ileyen kendi milletine syledii bir szn parasdr. Tamam
yledir: "siz, sizden evvelki insanlarn ilemedii bir fuhu ve byk gnah
m iliyeceksiniz? nk siz, kadnlar brakp ehvetle erkeklere
yaklamaktasnz. Gerekten de siz arlklar ve gnahlar iine giren bir
milletsiniz". Kur'n, Hz. Lut'un bu szlerinden sonra kavminin kendisini
memleketten karmak zere harekete getiklerini ve ancak Yce Allah'n
bylesine arla giderek livta suunu ileyen Lut Kavmini iddetli bir
azapla azaplandrdn beyn buyurmaktadr. Nakledilen yet meali ile
konunun hi bir mnsebet ve alakas olmad aka grlmektedir.
Gelelim ikinci hususa; Bilindii gibi, her zamann bir lehesi ve konuma az
vardr. Yani kelimeler farkl zamanlarda farkl manalarda kullanlmaktadr.
Erzurumlular, "Misafiri yola vurmak" tabirini kullanrlar; herhalde bundan,
misafiri kaldrp yola arpmak deil, uurlamak manas anlalmaldr. Azeriler,
"Kulluun edeyim" demektedirler; bunun manas da senin klen olaym deil;
sana nasl yardmc olabilirim manasna olduu aktr.
te hem Kbusname'de ve hem de Fatma Sultn'n Mektubunda geen olan
kelimesinin de manas arptlmaktadr. Zira XIV. ve XV. asr Trke metinlerde
olan kelimesinin manas, bugn kullanlan manadan nemli derecede
farkldr. Temel kaynaklardan anladmza gre, bu asrlarda "olan"
kelimesinin iki temel manas vardr: "olan" kelimesinin birinci manas, cins
ayrt etmeksizin "ocuk", ikinci manas ise, yine erkek olsun kz olsun "gen"
demektir. Bu kelimenin srf erkek cinsini karlamaya balamas, bundan
sonraki devirlerde sz konusudur.
Buna delil ok ise de, en| Kbsnme'nin Trk sindeki u ifadedir: "I avretler
ile kim, erden kamu t okluu le fahrlanurun
kamayan hanmlar
Tesbitlerimizi tey Yz Hadis Tercmesini) bas II. Murad zar zere, filolojik I
tarihi ve slmiyet! I de bulunmamaktadr, dedikodulara nemi yatnn Yz
adll dir.
Ayrca u cmle <St 1 sdn emzireler; ejjeri ve XV. asrlarda iin
kullanlmaktadr^ karl bulunan < gen demektir. Do.
Bu giriten s anlalmaktadr:
Kbus-nme, t Her konuda yet ve* rek evladna Kbsnme'nin i Kts)
hakkn birden fazla I yaz olcak avn yazn iki s kurudur. V
Yani I
da gen kadn scaktr, yazlij teni souktur,! rak, erkeklerle i olmamak t
Fatma i ini yaz beni biri dan alur; bile koyrc olduunu l
OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
103
r.Iddia-ta katet, kn ssal-3 gre,
! klar FloMyupzann
fc.vta > "Siz,
Sil,
taklar ini
Buna delil ok ise de, en gzel delil, Erzurum'lu Mustafa Darir'in XIV. yzylda
yani Kbusnme'nin Trke'ye tercme edildii asrda kaleme alnan Yz
Hadis Tercme-sindeki u ifadedir: "Bu kez Resul Hazreti cevb verdi, buyurd
kim, "Evienn unun bigi avretler ile kim, erden kamaz ola, olan dourgan
ola, mmetim ok ola kim, ben mmetimin okluu ile fahrlanurum yarn
kyamet gnnde". Yani "ocuk douran ve erkeinden kamayan hanmlarla
evlenin".
Tesbitlerimizi teyid eden bir husus da, Kbus-nme'yi tercme eden mtercim
ile Yz Hadis Tercmesini yapan mtercimin ayn asrda yani Ftih Sultn
Mehmed'in babas II. Murad zamannda yaam olmalardr. Zaten Tarama
Szl bata olmak zere, filolojik kaynaklar da bu dediklerimizi
dorulamaktadr. Ancak kelime oyunlaryla tarihi ve slmiyeti ktlemek
istiyenlere, elbette ki diyebileceimiz fazla bir ey yine de bulunmamaktadr.
Bizi asl zen husus ise, Uluay gibi bir aratrmacnn da ayn dedikodulara
nem vermesidir ve hatta Harem II Kitabnda yalanladn Harem Hayatnn
Yz adl eserde dorulama veya sadece nakilde bulunma yoluna girmesidir.
Ayrca u cmle de bu konuda aktr: "Eer olan kzsa, kz dourmu avrat
sdn emzireler; eer er ise er olan dourmu avrat sdn emzireler". O
halde XIV. ve XV. asrlarda olan tabiri gen kz ve erkekler iin ve avrat tabiri
ise yal kadnlar iin kullanlmaktadr. Nitekim Kbusnme'nin asl dili olan
Farsa'daki olan kelimesinin karl bulunan gulam kelimesinin de manas
byle zikredilmitir: "Gulm; ocuk ve gen demektir. Doutan genlik
dnemine kadarki safha".
Bu giriten sonra Kbsnme'deki ve Fatma Sultn mektubundaki ifadeler
daha iyi anlalmaktadr:
Kbus-nme, biraz evvel de belirttiimiz gibi, bir Nasihat-nme
mahiyetindedir. Her konuda yet ve hadislerle veya eski devlet byklerinin
ahlak esaslaryla ssleyerek evladna nasihatta bulunan bir devlet adamnn
nasihatlar durumundadr. te Kbusnme'nin 15. Kitab, ahlak bir konu olan
Kar-Koca Mnsebeti (Cim'n yisi ve Kts) hakkndaki tavsiyeleri ihtiva
eylemektedir. Buradaki tavsiyelerden biri de, birden fazla hanm bulunan ve
cariyeleri de var olan oluna yapt u tavsiyedir: "ve yaz olcak avretlere
meylet ve kn olanlara; ta ki, ten-drst olasn. Zira ki, olan teni ssdur,
yazn iki ss bir yere gelse teni azdur ve avret teni sovuktur, kn iki sovuk
bir yere gelse teni kurudur. Vesselam".
Yani birden fazla kadnlarn olmas halinde, yazn ksmen yal kadnlarla ve
kn da gen kadnlarla beraber ol ki, salk ve esenlik iinde olasn. nk
gen kadnn teni scaktr, yazn iki scak bir araya gelirse sala zarar verir.
Ve gen olmayan kadnn teni souktur, kn iki souk bir araya gelirse teni
kurutur. imdi bu manay arptarak, erkeklerle beraber olmay tavsiye
manasn karmak, ilimden ve dilden haberdar olmamak demektir.
Fatma Sultn da, kocasnn, gen cariyelerle beraber olup kendisine iltifat
etmediini yazmaktadr. "Benim Devletl Sultn Babam, Dirliim yoktur. Bir
kiiye dtm ki, beni bir kelb (Kpek) hesabna saymaz. Elin olanlarn zulm
ile atasndan ve anasndan alur; hemen ii gc olanlar derdinedir". Bu
cmlelerle kendisini bir kpek yerine bile koymadn, anasndan babasndan
zorla criye diye ald gen kadnlarla beraber olduunu babas olan Osmanl
Padiahna ikyet etmektedir. Gen cariyeler ile beraber
104
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
olmak demek olan "ii gc olanlar derdinde olmak" manas nerede?
Erkeklerle beraber olmak manas nerede?.
Bu iddialar ileri sren yazarlar da biliyor ki, braknz bir Osmanl damadnn
arpk iliki kurmasn, Sultnlar ile evli iken baka kadnlar ile evlenmeleri
dahi fiilen yasaklanmtr. Konuyu Sultnlarn evlenmeleri bahsinde ele
alacaz. Ancak sz konusu mektubun manasn anlamyanlar, bir ksm
ifadeleri kendilerine gre yorumlamaya kalkmlardr48.
51. O zaman, Osmanl Devlet tekilatndaki i olan messesesini ksaca
anlatr msnz?
Evvel, i olan kelimesini tarif etmek gerekmektedir. olan, Enderun
denilen Saray'da alan zenle ve dikkatle seilmi saray grevlilerine
denmektedir. Osmanl tarihinde, Topkap, Galata, brahim Paa ve Edirne
Saraylarnda yetitirilen ve zamanla muhtelif devlet hizmetlerine kan
devirmeler olarak tarif edilmektedir. Bunlara Saray Acemi Olanlar veya
Celeb de denmektedir. Bir de Yenieri Ocann acemileri vardr; aslnda
bunlara i olan dense de, bunlar Saraydakilerden ayrmak iin Sadi ad
verilmektedir.
O halde i olan, bir terimdir. Olan kelimesi, illa da kt niyetle seilmi
gen ocuk manasna gelmez. Belki Enderun denilen Saray'da istihdam
edilmek zere seilen devirmelere de denmektedir. olan denmesi,
Saray'da istihdam edilmelerinden kaynaklanmaktadr. Ayrca burada istihdam
edilecek devirmeler, Enderun Mektebinde yetimektedirler. Yani Enderun
ayn zamanda devlet adam yetitiren bir faklte durumundadr. Nitekim
buradan yetien devlet adamlar arasndan pek ok beylerbeyiler ve
sancakbeleri kmtr.
kinci olarak, baz yabanc seyyahlarn ve bir ksm slm dman tarihilerin
anlattklar gibi, Enderun yani Saray'da almak zere yetitirilen
Olanlarnn yakkl olmas, Padiahlarn gayr-i meru arzularn tatmin iin
deildir. Belki Saray yani Osmanl Devleti'nin en geni snrlara ulat
dnemlerde toprak alan 24 milyon km2yi bulan bu muhteem devletin Devlet
Bakanl saray demek olan bu mahalde alacak personel dikkatle
seilmeliydi. Bugn bile babakanlk ile cumhurbakanl Kknde alan
personel ile normal bir devlet dairesinde alan personelin ayn zelliklere
sahip olmadn, aslnda bu iftiralar kitaplarna alanlar da bilirler. Gerekten
Saray'da alacak personel, sr tutmal, eli aya dzgn olmal, yalanc ve
hin insanlar olmamalyd. te btn bu zelliklere sahip devirmeleri i
olan adyla tesbit edebilmek iin bugn Kriminoloji veya benzeri ilimlerin
yerine Osmanl dneminde de lm-i Sm veya lm-i Kyafet denilen bir ilim
dal vard. Elinin, ayann, gznn ve kulann zelliklerine gre, bir insann
ahlaki yaps az ok tesbit edilmekteydi. te Enderun
48 Kur'n, A'rf, yet, 80-84; Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi,
Millet Ktphanesi, Ali Emir, er'iye Blm, nr. 1287/1, vrk. 24/B-25/A;
Tarama Bzl I-VIII, Trk Dil Kurumu Yay., c. V, sn. 2923-2926; Eref bin
Mehmed, Hazin's-Sa'dt, Topkap Saray Mzesi ktp. III. Ahmed, nr. 557,
vrk. 10/B; Tarama Szl, c. V, sh. 2923-2926; Aga Seyyld Muhammed Ali,
Ferheng-i Nizm, c. III, Haydarabad 1934, sh. 737; Emir Keykavus, Kbsnme, sh. 112-113; l, Mevld'n-Nefls F Kav'id'il-Meclis, (ner. Mehmed
eker), Ankara 1997, sh. 167 vd., 336 vd., 345, 365. Olan kelimesi le ilgili
ayrntl bilgi iin bkz. Duman, Musa, Olan Kelimesi ve Genlik Kavram
zerine, Trkiyat Mecmuas, say XX.

denilen Saray'd| seilmekteydi. kadn personel ayrntl olarak an
nc Ola bebiyle, Padiah e saknmak iin ok < lir. Ancak bu Padl} ser bir
hkmn I vardr: "Genbirli zira nefis nsan I Bu tr genler* Osmanl
Padiah! ile rtmelerini < bu hassasiyet mamen
Drdnc hizmetleri grnr Has Oda, Padlf mekn deildir. I
memek mmkn (
4 Gerek Has|
personel me tarafndan genlf ka- Sa'detvet de Hrka- Sa'ft larla donatr
grmek yani i
zellikle I Erico'nun meinden dolay i dir ve hi biri
Btn bu t larn durumunu I Mustafa / lerle ilgili ve bunun ve hatta! yazar,
toplumdaki toplumu1 rn Padi lere ayn unu,
kz le]
BLNMEYEN OSMANLI
tis
trle beran arpk
syasak- konusu ulamaya
H ksaca
i denilen I Osmanl Ismanla n Saray Kvardr; pd ve15 gen t zere
n o bir k ok
denilen Saray'da alacak i olan denilen personel, bu konuda uzman
olan kiilerce seilmekteydi. Glmn veya olan denilmesinin bir sebebi de,
burada bugnk gibi kadn personel altrlmamasndandr. Bunu,
Osmanl'da Harem isimli eserimizde ayrntl olarak anlattk.
nc Olarak, Saray'da alan i olanlar yakkl genlerden olumas
sebebiyle, Padiah asndan deil, kendi aralarnda muhtemel bir gayr-i
meru durumdan saknmak iin ok dikkat ekenlerin yzlerine pee
rtmesinin emredilmesi doru olabilir. Ancak bu Padiahn onlar
bakalarndan kskanmalarndan dolay deil, bu konudaki er' bir hkmn
tatbikinden ileri gelmektedir. Gerekten slm hukukunda bir hkm vardr:
"Gen bir hoca veya terbiyeci, gen ve by bitmemi ocuklarla, fazla yalnz
kalmasn; zira nefis insan ktlklere sevkedebilir. Hatta bu tr genler,
yzlerine pee bile rtebilirler. Bu tr genlere bb- emred denilir".
Fevkalade bir edeb kaidesi olan bu hkme, baz Osmanl Padiahlar uymular
ve bir ksm saray grevlisi i olanlarna yzlerini pee ile rtmelerini
emretmilerdir. imdi soruyoruz, Kur'n'n emrine uymak iin gsterilen bu
hassasiyet nerede? Bunu Hammer gibi bir Hristiyan tarihinin iftirasna
uyarak tamamen edeb d yorumlara gitmek nerede?
Drdnc olarak bir hususa daha dikkat ekmek istiyoruz: i olanlar, deiik
hizmetleri grmektedirler. Bu hizmetlerden biri de Has Oda'nn hizmetlerini
grmektir. Has Oda, Padiahn i olanlar ile beraber olduu ve gayr-i meru
hayat yaad bir mekn deildir. Biraz sonra Has Oda'nn mahiyetini
renince byle bir iddiadan titrememek mmkn deildir.
Gerek Has Oda, Enderun odalarnn birincisi ve en itibarls olup Ftih
tarafndan personel mevcudu otuz kii olmak zere kurulmutur. Daha sonra
dier Padiahlar tarafndan geniletilmitir. Harem'de deil Enderun'da yer
almaktadr. Has Oda'da Hr-ka- Sa'det ve dier mukaddes emnetler
bulunmaktadr. Has Odallarn asl vazifeleri de Hrka- Sa'det Diresini

sprmek, tozunu almak, mbarek gecelerde gzel kokularla donatmak ve
gl suyu serpmek, Kur'n- Kerim okumak, Padiaha ait hizmetleri grmek
yani Saray iinde Padiahn husus personeli olmaktr.
zellikle Ftih Sultn Mehmed ile alakal olarak Notaras'n ve Franzes'in olu
ve Erico'nun kz ile ilgili isnatlar ise, Bizans tarihilerinden bazlarnn,
stanbul'u fethetmesinden dolay duyduklar kzgnln yalanc bir sonucu
olmaktan teye gitmemektedir ve hi bir delile dayanmamaktadr.
Btn bu bilimsel aklamalara ramen, hl slamc Gay'ler diye haber
yapanlarn durumunu ilimden anlayanlar daha iyi takdir edebileceklerdir.
Bunlar, Gelibolulu Mustafa l'nin tpk Kbusnme'de olduu gibi, erkek ve
kadn hizmetkrlar ve cariyelerle ilgili verdii bilgileri ve zellikle de gen kz
ve erkek manasnda kullanlan gulm ve bunun oulu olan glmn kelimesini
dillerine dolayarak, Osmanl devlet adamlarn ve hatta eyhlislm ve
kazaskerlerini bile, gay'likle itham etmektedirler. Halbuki ayn yazar, tpk
Kabusnmenin yapt gibi, hizmetkrlar hakknda bilgi verdikten sonra,
toplumdaki ahlakszlar hakknda da baz aklamalarda bulunmaktadr. Zaten,
Osmanl toplumunda tmyle bu ahlakszlklar yok idi denilemez. Kar
klan, bu ahlakszlklarn Padiahlara ve limlere de isnad edilmesidir. Byk
Osmanl Tarihisi l, bu rezillere ayrd ksa bahiste, gay tabir edilen cins
sapklarn dinimize gre sulular olduunu, haram helal demeden kadnlarla
beraber olanlarn ise, nefislerine malup olan
106
BLNMEYEN OSMANLI
BtWF-'" 'i*
reziller grubunu tekil ettiini; lezbiyenlerin ve homoseksellerin de bunlar
gibi reziller grubunda yer aldn, toplumdaki gruplar sayarken gayet ak
beyan eylemektedir. Ayn eserde, meyhanelere ayrlan bir blm de vardr.
Acaba byle bir blmde gayr-i mslimlerin meyhaneleri anlatld ortada
olduu halde, bu bal okudukdan sonra, Osmanl Devleti'nde herkes
meyhaneye giderdi mi diyeceiz?49.
mevt;1
52. Ftih Sultn Mehmed'in stanbul'u k gcyle ald, bata Ayasofya'y
camiye evirme olmak zere, Hristiyanlara ait mabedleri yok ettii, ehirde
katliam yapt ve en nemlisi de stanbul'u yakp ykt sylenmektedir.
Bunlar doru mudur?
Hemen unu ifade edelim ki, bu tr iddialar, bizzat fethe katlan Bizans
tarihileri bile sylemeye cesaret edememitir. Zira Ftih Sultn Mehmed,
stanbul'un fethini de ve dier fetihlerini de, tamamen slm Hukukunun
hkmleri erevesinde yapmtr. slm Hukukuna gre, bil-fiil harp halinde
bile, slm ordularna dmann ahs ve mallarna kar baz fiillerin icras,
yasaklanmtr. Ecdadmz zaferden zafere koturan en nemli sebeplerden
biri, bu esaslara harfiyyen uymalardr. Zaten zaferler, bu esaslara uymalar
ile doru orantldr.
Yasak fiilleri ksaca sayalm: Zulm ve ikence ile ldrmek; muharip snfna
girmeyen kadnlar, kkleri, sahiplerine hizmet iin gelmi kleleri, sakat ve
mzminleri, yallar, hastalar, akl hastalarn ve dnyadan el etek ekmi
din adamlarn ldrmek yasaktr. Ancak bunlardan biri bedeni, fikri ve mal ile
savaa katlrsa, ld-rlebilirler. nsan ve hayvanlarn uzuvlarnn kesilmesi
(msle) de yasaktr. Verilen sze veya muahedeye aykr hareket yasaktr.
Sava zarureti bulunmadan zira mahsuller, orman ve aalar yaklmaz. Zina

ve gayr-i meru mnasebetler yasaktr. Rehineler ldrlemez; llerin ba
ve uzuvlar kesilemez ve katliam yaplamaz. Bata baba olmak zere yakn
akraba, savala ilgisi olmayan esnaf ve tccarlar ldrlmez. Daha baka
yasaklar da bulunmakla beraber, biz bu kadaryla iktifa ediyoruz.
Bu hkmleri, Ftih'in Kazaskeri olan Molla Hsrev'in kitabndan naklediyoruz.
Bu hkmleri resmi kanun hkmleri olarak kabul ve tatbik eden bir devlet
adamna, stanbul'u ve iindekileri yakt ykt gibi isndlarda bulunmak,
sadece delilsiz konumann kt rneklerini tekil eder.
Gelelim stanbul'un fethinin hangi yolla olduuna ve Ayasofya meselesine;
49 Kur'n, A'rf, yet, 80-84; Mustafa Darir bin Yusuf, Yz Hadis Tercmesi,
Millet Ktphanesi, Ali Emir, er'iye Blm, nr. 1287/1, vrk. 24/B-25/A;
Tarama Bzl I-VIII, Trk Dil Kurumu Yay., c. V, sh. 2923-2926; Eref bin
Mehmed, Hazin's-Sa'dt, Topkap Saray Mzesi ktp. III. Ahmed, nr. 557,
vrk. 10/B; Tarama Szl, c. V, sh. 2923-2926; Aga Seyyid Muhammed Ali,
Ferheng-i Nizm, c. III, Haydarabad 1934, sh. 737; Emir Keykavus, Kbsnme, tere. Mercimek Ahmed (II. Murad'n emriyle), Nere hazrlayan: Orhan
Saik Gkyay, Ankara 1974, sh. 112-113; l, Mevld'n-Nefis Fi Kav'id'ilMeclis, (ner. Mehmed eker), Ankara 1997, sh. 167 vd., 336 vd., 345, 365.
Olan kelimesi ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Duman, Musa, Olan Kelimesi ve
Genlik Kavram zerine, Trkiyat Mecmuas, say XX; Uzunarl, Kapukulu
Ocaklar, c. I-II; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 31; Osmanl
Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, stanbul 1959, sh. 49 vd; Sertolu,
Osmanl Tarih Lgati, sh. 159; bn-i bidin; Reddu'l-Muhtr, Kerhiyye ve
stihsn Bahsi, c. VI, sh. 382; Altndal, Meral, Osmanlda Harem, stanbul
1993, sh. 163-165. Kr. 37-40. Bu konudaki arptmalarn en irkin olanlar
in bkz. Ali Kemal Meram, Padiah Analar, muhtelif yerler; Aydn, Erdoan,
Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, 128-129; Aktel, ubat 1999, slamc
Gay'ler balkl haber.
sonra,
r rakip
BLNMEYEN OSMANLI
107
slm devletler hukukunun hkmlerine gre, sulh yolu ile fethedilen
lkelerde mevcut olan ehl-i kitaba ait ma'bedlere asla dokunulmaz; ancak
yenilerinin inasna da msaade edilmez. Eskiden beri var olanlar tamir
edilebilir. Sava yoluyla fethedilen topraklarda ise, durum tam tersinedir. Yani
slm hkmdar, isterse, baka dinlere ait btn ma'bedleri yok eder ve
gayr-i mslimleri de srgn edebilir. te stanbul, tamamen sava yoluyla
feth olunmutur. Ayasofya'nn ve benzeri baz kiliselerin camiye evriliinin
meruiyet sebebi zikredilen hkmdr. Bu hkm, stanbul apnda tatbik
edilseydi, stanbul'daki btn kilise ve havralarn yklmas gerekirdi.
stanbul'u Allah'n yardm ve klcnn kuvvetiyle fetheden Ftih Sultn
Mehmed, Ayasofya'y cami haline getirdikten sonra, papaz ve hahamlardan
oluan bir heyeti huzurunda kabul eder. Papaz ve hahamlar heyeti, stanbul'u
savala fethettiini, dilerse stanbul'da hibir kilise ve havra brakmayacan
bu durumun devletler hukukundan doan bir hakk olduunu Ftih'e ifade
ederler; ancak kendisine, kendilerine ve ma'bedlerine kar stanbul'un sulh
yolu ile fethetmi gibi kabul etmesini ve ge de olsa toplu halde huzuruna
gelilerini bu mnya vesile saymasn srarla talep etmilerdir.
evresindeki din limlerine danan Ftih Sultn Mehmed, bu isteklerini geri

evirmemi ve camiye evrilenlerin dnda kalan kilise ve havralara, hakk
olduu halde mdahale etmemitir. Gnmze kadar yaayan kilise ve
havralarn gerek srrnn, Ftih'in din ve vicdan hrriyeti anlay oluunu,
Osmanl Devleti'nin anl eyhlislm Ebssuud Efendi, verdii bir fetvada
vuzuha kavuturmaktadr. Bu fetvann asl aynen yledir:
"Merhum Sultn Muhammed Hn hazretleri, Mahmiye-i stanbul'u ve
etrafndaki karyeleri unveten feth eylemi midir? El-Cevab: Ma'ruf olan
unveten (cebr ile) fetihdir. Amma kenais-i kadime (eski kiliseler) sulhen fethe
dellet eder. 945 tarihinde bu husus tefti olunmutur. 130 yanda bir
kimesne ve 110 yanda bir kimesne bulunup Yehud ve Nasara taifesi el
altndan Sultn Muhammed Hn ile ittifak edb Tekfur'a nusret etmeyecek
olub Sultn Muhammed dahi anlar seby etmeyb (esir almayub) halleri zere
mukarrer edecek olub bu vehile feth olundu deyu ahadet edb bu ahadet
ile kenis-i kadme hali zere kalmtr. Ketebehu Ebssuud".
Bu anlattklarmz, tarihilerin verdii bilgi de dorulamaktadr. Ftih Sultn
Mehmed, 23 Mays'da sfendiyar olu Damad Kasm Bey'i eli olarak Bizans'a
gndermi ve kendisine u haberleri yollamtr: lk umumi hcumda ehir
decektir. Bu gerei tam bir asker olan mparator da kabul etmelidir. Eer
sulh yolu ile teslim olurlarsa, slm Hukukunun kurallar gerei, can ve mala
asla zarar verilmeyeceini; cebr ile fethedilirse, hem kan dkleceini ve hem
de sorumluluk kabul etmeyeceini bilmelidir. Maalesef bu habere ramen
sulhu kabul etmeyince cebr ile feth olunmu ve buna ramen yine de
anlattmz gibi muamele yaplmtr. Ayasofya'daki mozaikleri tamamen
tahrip etmemesi ve stanbul surlarn ykmamas, Ftih'in bu konudaki tavrn
ortaya koymaktadr.
Grlyor ki, Ftih Sultn Mehmed'in Srbistan'da tatbik edeceini va'd ettii
"Her caminin yannda birer kilise inasna msaade" durumu, stanbul'da da
tatbik olunmutur. Fener'de Abdi Suba Mahallesindeki Caminin bitiiinde
Rum Patrikhanesi ile kilisenin mevcudiyeti, Osmanl Devleti'nin gerek
mnda din ve vicdan hrriyetini gstermiyor mu? Edirnekap Caddesinin son
ksmnda yer alan Mihrimah Sultn Camii'-nin hemen karsnda bir Rum
kilisesinin inasna msaade etmek, bu hrriyetin madd delillerinden deil
midir?
stanbul'un harap edilmesi iddias da doru deildir. Buna ayrntl cevap
vermek
108
BLNMEYEN OSMANLI
yerine, stanbul'un fethini geen bin yln en nemli yz olay arasnda
zikreden CNN, Time ve benzeri kurulularn yaptklar tesbitden bir cmle
nakledelim: stanbul, Ftih tarafndan fethedilmeden evvel, tam bir harabe ve
l ehir idi. Fetihden sonra, hem Avrupa'nn ve hem de Mslman
memleketlerin ticret merkezi ve mamur bir dnya ehri haline geldi. Nitekim
Rus tarihi Ouspensky bile "Trkler 1453'te, Hallarn 1204'te yaptklarndan
ok daha insanca ve hogryle davrandlar" diyebilmektedir50.
53. Ftih Sultn Mehmed'in Hurfleri koruduuna dair iddialar var. Bu
iddialarn asl nedir?
Huruflik, 1394'de idam edilen Fazlullah Esterbd tarafndan kurulan ve Btnliin kolu olan bir btl mezhepdir. 14. yzyln ikinci yarsnda ortaya km,
15. ve 16. asrlarda Anadolu ve Rumeli'de ciddi etkiler yapm ve hatta Ftih
zamannda Saray'a kadar girmeye almtr. Bunlarn en nemli btl

inanlar, harflere baz manalar yklemenin yannda, hulul inanc ve buna
bal olarak mehdlik anlaydr. Bunlara gre, Fazlullah Allah'n mazhardr;
yani h Allah Fazlullah'n bedeninde grntlenmektedir ve kyamet
gnne yakn, Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudileri kurtaracak Mehdi
olduuna inanlmaktadr. Maalesef, bu grleriyle, Anadolu ve Rumelideki
Bayrm Melmlerini, Kalenderleri, Bektaleri ve Kzlbal derinden
etkilemitir.
Hurufliin Anadolu'da yaylmasna sebep Azer iri mdddin Nesm (.
1408)'dir. Nesm, Anadolu'da ok sayda halife yetitirdii gibi, kendisi de
Hac Bayram Veli ile dahi grmeye almtr. Fazlullah- Esterbd'nin
halifelerinden biri, Edirne'de iken gen Sultn Ftih'i etkilemek iin Saraya
yerleecek kadar ileri gitmitir. Bundan rahatsz olan ve Ftih'in bunlar
tanmamasndan korkan Veziriazam Mahmd Paa, hemen byk lim Mft
Molla Fahreddin-i Acem'yi devreye sokmu ve bu byk lim de bunlarn
hulul inancna sahip olduklarn bildiinden dolay, Padiah huzurunda bu
meseleyi tartmak zere bir zemin hazrlamtr. Hurflerin gerekten hulul
inancna sahip olduklar anlalnca, hemen tutuklanmlar ve haklarnda
verilen idam edilerek yaklmalar fetvas hemen tatbik edilmitir. Bundan
sonra 16. yzyl boyunca Anadolu ve Rumeli'de Hurflerin takibat devam
etmitir.
Netice itibariyle tamamen kt niyetlerle gen Padiah'a sokulmak isteyen bu
fitne ve dallet grubu, Allah'n da yardmyla, en kk bir zarar vermeden
Saray'dan ve Osmanl akde dairesinden silinmitir. Ftih'in onlar korumas
diye bir eyin olmad yaplan izahlarla ortaya km bulunmaktadr. Hatta
fetvay veren Molla Fahreddin-i Acem'nin Ali Ts'ye olan u vasiyyeti her
zaman iin bir ibret dersi olarak kalmtr: "Avamn srtndan er'at asasn
eksik etme". unu da ifade edelim ki, Trkiye'de belli evreler, srarla ve
kastl olarak, btl bir mezhep olan Huruflik ile ilm-i cifiri birbirine
kartrmaktadrlar. Halbuki ikincisi bir ilimdir ve bn-i Kemal ok ak bir
ekilde bir
50 Molla Hsrev, Drer ve Gurer, 1/282 vd.; Mevkufati, Mlteka Tercmesi,
1/343; Damad, Mecma'ul-Enhr erhu Mlteka'l-Ebhur, 1/643 vd.; Ebssuud,
Ma'ruzat, st. nlv. Ktp. Ty. nr. 1798, vrk. 130/a-b; bn-i Kemal, Tevrih-i H
Osman, VII. Defter, sh. 62 vd.; Batav, erif, "XIV. Asrda yazlm Greke
Anonim Osmanl tarihine gre stanbul'un muhasaras ve zabt", sh. 51-82;
Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c.l, sh. 448 vd.; li, Knh'l-Ahbr, c. V, 251260; Solakzde, 191-201; kpaa-zde, sh. 141-143; Clot, Ftih, 60 vd.;
Kar gr iin bkz. Aydn, Erdoan, Ftih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, 66-67,
94-95, 127-128.
BLNMEYEN OSMANLI
Risalesinde bu fark ak Btn ilim tarihild sinden bahsettikleri' fndan
suiistimal edlln levhas; camia ise ka olmu yahut olacak bazl| ya karma
ilmine clfir I yoktur. nk tmam-( da kullanlmtr. Hz. asrda bu ilmi
hakkylaj Tayyibetn ifadesiyle | 1971 hdiselerine ian baka cahilliktir. bn-I I
rinde yle belirtmek "Byk evliyalarn ke Kur'n yetlerinden, hatt I ve
mkil hakikatlar st
54. Baz
Trk'e svmtt yer alan ' bilir?
nemle ifade < anlaml olarak kullann tih'den veya Osmanl I maktadrlar.
Zamanla! olarak kullanlmaya)! "Hangi dindensin?*! Pakistandaki sflzll

meleriyle aklanmak!
Bu ksa izahdan i geebiliriz.
Evvela, ( Trk tabiri, tarr Ftih'in Ceza Kanu ura. iki aaca t nasna kullanlmak
yannda para cezas| de para cezas u
"l, Knh'l-tt:* Vakayl', Moskova 19K,! Zunn, c. 1, sh S' Akgndz,
Belgele' Terimleri Szl I-Ji j(ANLI
BLNMEYEN OSMANLI
109
FStih
I tem toya
t Bu
E. ve
SaRislesinde bu fark aklamaktadr.
Btn ilim tarihilerinin -zellikle Mslman limlerin- ilimlerin tasnifinde
kendisinden bahsettikleri "cifir ve camia ilmi" diye bir ilim vardr. Bu ilim, baz
chiller tarafndan suiistimal edilmi olsa bile, tamamen inkr da mmkn
deildir. Cifir, kaza levhas; camia ise kader levhas demektir. Ksaca Allah'n
kader ve kaza levhlerinde olmu yahut olacak baz eyleri, yine Allah'n
koyduu iaret ve gsterdii yollarla ortaya karma ilmine cifir ilmi denir. Bu
ilmin Huruflik, nshaclk ve frklkle ilgisi yoktur. nk mam- Gazl
ve bn-i Keml gibi bu ilmi hakkyla bilen zatlar tarafndan da kullanlmtr.
Hz. Ali'nin, bu ilmi Reslullah'dan rendii nakledilmektedir. Son asrda bu
ilmi hakkyla kullananlardan biri de, Bedizzaman'dr. Kur'n, "Beldetn
Tayyibetn" ifadesiyle stanbul'un fethine iaret ettii gibi, Mu'avvizeteyn
sresiyle de 1971 hdiselerine iaret etmitir. Birinciyi ilim, ikinciyi ilmin
dnda kabul etmek, bir baka cahilliktir. bn-i Keml bu ilmin ehemmiyetini
"Er-Rislet'l-Mnre" adl eserinde yle belirtmektedir:
"Byk evliyalarn kerametleri de byledir. Mkil ve zor meselelerin istihrac
gibi. Yani evliyalar, Kur'n yetlerinden, hatta her kelimesinden ve harfinden
ve hatta Reslullah'n hadislerinden baz mhim ve mkil hakikatlar istihra
etmilerdir. Bu onlara ilham nuruyla myesser olur (sh.8)"51.
54. Baz yazarlarn iddia ettikleri gibi, Osmanl Padiahlar gerekten Trk'e
svmler midir? Kanunnmelerde veya baz tarih kitaplarnda yer alan
"Etrk- b idrk = draksiz Trkler" tabirleri nasl aklanabilir?
nemle ifade edelim ki, yabanc tarihiler Trk kelimesini Mslman tabiri ile
e anlaml olarak kullanmlardr. Osmanllardan bahsederken Trkler dedikleri
gibi, F-tih'den veya Osmanl Padiahlarndan bahsederken de Byk Trk
tabirini kullanmaktadrlar. Zamanla Trk ve Mslman kelimeleri Mslman
dnyada da e anlaml olarak kullanlmaya balanmtr. Nitekim u anda
Arnavutluk gibi Balkan Mslmanlar, "Hangi dindensin?" sorusuna,
"Elhamdlillah Trk'm" cevabn vermektedirler. Pakistandaki szlklerde de,
Trk kelimesi aklanrken, "mahbb ve mslim" kelimeleriyle
aklanmaktadr.
Bu ksa izahdan sonra Osmanl kaynaklarndaki ve Kanunnmelerindeki
izahlara geebiliriz.
Evvela, zellikle hakknda en ok dedikodu edilen Ftih devri
Kanunnmelerinde, Trk tabiri, tamamen Mslman kelimesine e anlaml
olarak kullanlmaktadr. Mesela, Ftih'in Ceza Kanunnmesinde, "15. Eer

bireg hamr ise, Trk veya ehirl olsa, kad ta'zir ura. iki aaca bir ake
crm alna". Yani, bir kii iki ise, Mslman (Trk Mslman manasna
kullanlmaktadr) ve ehirl olsa, hadd-i irb olarak vurulacak olan 80 sopann
yannda para cezas alnmas emr olunmaktadr veya sopa cezas
uygulanmad takdirde para cezas uygulanacaktr. Bir dier misl, Yenieri
Kanunnmesinde bulunmakta51 l, Knh'l-Ahbr, c. V, sh. 182-183; Mecd Efendi, Hadk, c. I, sh. 82;
Koca Mverrih Hseyin, Bedyi'ul-Vakayi', Moskova 1961, I, vrk. 153/b-154/a;
Ocak, Zndklar ve Mlhidler, sh. 131-135; Ktip elebi, Kef-z-Zunn, c. 1,
sh. 591-592; Bedizzaman Said Nursi, Sikke-i Tasdik-i Gayb, stanbul 1960,
muhtelif yerler; Akgndz, Belgeler Gerekleri Konuuyor, c. II, sh. 40-53;
Pakaln, Mehmed Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl I-III,
stanbul 1983, c. I, sh. 856-858.
110
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN (KMAK;
dr: 37. Maddede Trk evldnn acemi olanlar arasna ve dolaysyla yenieri
tekiltna alnmasna kar klrken, buradaki Trk'den kasdn Mslman
olduunu biliyoruz. Zira balangta, Mslman genler bu tekilta
alnmamaktadrlar. Nitekim 38. Maddede "...kfir evldn cem' eylemekte
fide odur kim..." diye izah getirilmektedir.
Burada unu da belirtmekte fayda vardr ki, kap kulu ocaklarna
Mslmanlarn a-lnmas batan beri yasaktr. Gerekten bu kural inenmeye
balannca, sistem bozulmu ve bazan paalarn ocuklar dahi torpille kap
kulu ocaklarna alnr olmutur. te bu konuyu dile getiren Koi Bey, Trk'
Mslman anlamnda kullanarak ve hr insanlarn bu tekilta alnmalarn
tenkit ederek yle demektedir:
"80. Knun ve zabt ve edeb ahvllerinden evvel i olanlar kadm'leyymdan devirme veyhd sahh kul cinsi pke ola-gelmidir. imdiki hl
ise ekseri stanbul'un ehir olanlar ve Trk ve dahi Krd ve Ermeni ve Arab
ve ingne ve Yehd olanlar olub on olandan bir sahhce devirme
veyhd kul cinsi yokdur. Bu takdirce ol makle olanlar taraya kub Kul
t'ifesine zabit olub aa oldukda veyhd bir memlekete vl olduklarnda
ahvlleri ma'lm ve ehl-i basret katnda haf deildir. Numuneleri dahi
grlm ve grlr.
mdi eer bu makle ehs- muhtelife Saray'a kullanmak c'iz olsa idi,
selefde olan shib-i ukal-i devlet devirme ve kul cinsini knun etmezlerdi.
Hemn stanbul'dan ve s'ir kasabalardan bulduklar ehas alub pke dey
Saray'a koyarlard."
Koibey'in, Kapkulu ocaklarndaki sistemi bozan sebepleri anlatrken
Kapkuluna yasak olduu halde son zamanlarda alnan gruplarn arasnda yer
alan Trk, Krd, Arab, Yahudi ve ingene'yi yan yana zikretmesi, Trk'
ingene ve Yahudi ile e tutmas manasna alnamaz. Bylesi bir yorum,
kapkulu sistemini bilmemek demektir. Yukardaki ifadeler ok ak bir ekilde
bunu anlattndan dolay, meselenin zerinde durmak istemiyoruz.
kinci olarak, Osmanl Devleti, yenieri olmak zere toplanan genlerin acemi
o-canda eitilmesinden evvel, Mslmanlatrmak ve Trke retmek
zere, Trk zerine verilmesini kanun haline getirmitir. Trk zerine
verilmee Trk'e vermek
de denir. Acemilerin ocaa alnmalarndan evvel Anadolu'da Trk iftisinin

yanna verilerek zir'at ilerinde kullanlmalar ve bu arada Trke'yi ve slm
ahlakn renip benimsemeleri gayesiyle Trk ailelere muvakkaten
verilmelerine Trk'e vermek denirdi. Bu kanun, Trk dman diye ifade edilen
Ftih zamannda kanun hkm haline getirilmitir. Kanun maddesi yledir:
"24. Ve acemi olannn cem' olunub bir uurdan ikier ake ile yenieri
olmak Sultn Murd Hn zamannda ref olunub birer ake ulufe ile acemi
olan eyledikleri gibi birer ake ile bir uurdan acemi olan olmak dahi ref
olunub Trk zerine verilmek dahi Ftih-i slmbol Sultn Muhammed Hn
zamannda olmudur".
u madde daha da enteresandr ve aslndan okumak zaruridir:
"25. Ve olmaa b'is oldur kim, ol zaman kim, sa'detle slmbol'u feth
eyledikleri zamanda Eri Kapu" kurbnde Tekfur- makhrun sarayna konub
Ayasofya Cmi"inin anlarn ykub minarelerin bina edb cum'a namazna
azmet buyurub geri saraylarna dndklerinde yenieri oca yoldalar
Padiah- cihn-penh Hazretlerini selma durduklarnda Padiah- lempenh Hazretleri sana ve soluna selm vericek ilerinden birisi "Aleykm'sselm Muhammed Bee53" dedi. Pdih dahi Saray'a gelicek ol zamanda
Dstur-i a'zamlar olan Mahmd Paa'y da'vet edb "Lala! Bu olan benim
selmm aleykm selm Muhammed Bee dey almakdan murd nedir? Ve
bu nasl selm almakdr?" deyicek, Mahmd Paa bunlarn kfirden mselmn
olub mm olduklarn ve bunlarn yannda "Bee" demekden azm ta'zm
olmaduun bir bir beyn edicek Padiah Hazretleri dahi etti: "Lala, dediin
gerekdir. Amma kaan bu denl Trke bilmemek ne lemi vardr? Bunlar
bari cem' eyledikden sonra Trk zerine verb Trke'yi rense ve !*gj| dahi sefer-l zater-MM
nc siz Trkler ifa avamdan ola kullanlmtrj nemli olan, I ba bulunan]
lerinden anfe tarihileri, ii gruplan I b akl u din,] birleri kullarn ntn
bulunaca dr. Bu sfat I Burada ! Trke ey ailelere ve ayrca kanunu
55.
52 Eri Kap: Edirne Kap yaknlarnda bir sur kapsdr.
53 Bee: Paa kelimesinin muhaffef eklidir ve daha ziyde yenieriler
arasnda kullanlr.
Ierdlr? I
Ftih ( ile evle denilen < zamanna I tih'den evlenmeleri!
1-FJl ile evlen
2-C
kh akdi) 3- *
kavutun evlenmesi,
4-C nikh ak
"TM*
s mesl, m), t Akgiind 0 J997, s. #| muhtelif teVM
5HANLI
BLNMEYEN OSMANLI
111
ir npna
e'yi rense ve belya mu'td olub ba'deh ulufeye yazdrub ve ba'deh
kapuya karsalar, dahi sefer-i zafer-sra gnderseler olmaz m? idi"54.
nc olarak, baz tarih ve fkh kitaplarnda geen Etrk-i b idrk yani

idraksiz Trkler ifadesine gelince, bu tabir daha ziyade gebe halinde
yaayan ve genellikle avamdan olan baz Trkmenler ile Anadolu'da i'ann
tahrikiyle isyan eden Celaliler iin kullanlmtr. Nitekim benzeri bir tabir de
Ekrd- b idrk eklindedir. Bizce asl -nemli olan, bu tabirin, Anadoluda
Cell isyanlarn kartan ve Osmanl Devleti'nin ayak ba bulunan ii
Trkmenler iin kullanldn gayet ak bir ekilde kanunname metinlerinden
anlayabilmemizdir. bn-i Kemal bata olmak zere, btn muteber Osmanl
tarihileri, Osmanl Devleti'nin ykmna sebep olan isyanc gruplar iin ve
zellikle de i' gruplar kasdederek, Kzlba- Evba, Etrk-i N-pk, Etrk-i b
idrk, Ekrd- b akl u din, cem'at- kalla, eytan kulu, mfsid-i fsid-i'tikd
ve benzeri tabirleri kullanmaktadrlar. Bununla Trklerin veya Krtlerin idrkli
veya idraksiz olanlarnn bulunacan ve isyan eden gruplara bu sfatn
verildiini hemen anlamak mmkndr. Bu sfat btn bir millet iin
kullandklarn sylemek mmkn deildir.
Burada unu ifade edelim ki, Trk milletine dman olan bir devlet, resm
dilini Trke eylemez; toplad Hristiyan genleri, ahlakn ve lisann
renmek zere Trk ailelere vermez; Sultnu Seltn'il-Arab ve'l-Acem ve'tTrk unvann sahiplenmez; ayrca kanunnamelerinde Trk kelimesini
Mslman ile e anlaml olarak kullanmaz55.
55. Osmanl Padiahlar, Ftih'den itibaren hep cariyelerle mi evlenmilerdir?
stisnalar yok mudur?
Ftih devrinden itibaren Osmanl Padiahlar, nikh ile ve zellikle de hr
kadnlar ile evlenmeyi terketmiler; bunun yerine Kadn Efendi, kbal, Gzde
veya Peyk denilen cariyeler ile yaamay tercih etmilerdir. Bu teamln
Osmanl Devletinin ykl zamanna kadar devam ettiini ve pek az
istisnalarnn bulunduunu gryoruz. Ftih'den itibaren hr kadnlar ile veya
cariyeler ile nikh akdi icra ederek Padiahlarn evlenmeleri tamamen istisnai
bir durum haline gelmitir. Bu istisnalar unlardr:
1- Ftih'in henz tahta gemeden Dulkadirolu Sleyman Be'in kz Sitti
Htn ile evlenmesi, saltanattan nce olmas hasebiyle pek istisna da
saylmayabilir.
2- Olu II. Byezid'in Karaman Olu Nasuh Bey'in kz Hsnah Htn ile ve
nikh akdi yaptrarak evlenmesi ilk istisnadr denilebilir.
3- Kanun'nin criye olan Hrrem Sultn, bir gre gre zd edip
hrriyetine kavuturdukdan sonra ve bir gre gre de criye kalmakla
beraber nikh akdiyle evlenmesi, sz konusu kaidenin ilk cariyeden olan
istisnasdr.
4- Gen Osman'n eyhl-slm Esad Efendi'nin kz kile Hanm' hr bir
kadn nikh akdiyle almas eklinde deerlendirirsek, nemli bir olaydr.
54 Trk zerine vermenin ne demek olduunu, bu madde en gzel ekilde
anlatmaktadr.
55 Ftih Ceza Kanunnmesi, md. 15. Bkz. Akgndz, Osmanl
Kanunnmeleri, c. I, sh. 349; Yenieri Kanunnmesi, md. 24-30, 37, 38. Bkz.
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. IX, sh. 135 vd.; Siysetnme, md. 99.
Bkz. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. IV, sh. 163; Dalkran, Sayn, bn-i
Kemal ve Dnce Tarihimiz, stanbul 1997, sh. 57; Baz farkl yorumlar iin
bkz. Ylmaz, Mevlt Ulutekin, Osmanl'nn Arka Bahesi, Ankara 1988,
muhtelif yerler; Meram, Padiah Analar, Muhtelif yerler.
112
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
5- Sultn brahim'in Telli Haseki de denen Hmaah' debdebeli bir dn ile
ve nikh akdi ile eliine kabul etmesi de nemli bir istisnadr. Ancak criye
olan bu kadn, zd ederek hr olarak m evlendii yoksa yukarda izah
ettiimiz gibi criye olarak m onunla nikh kyd tam belli deildir.
6- Sultn Abdlmecid, Msrl Bezmir Hanm' nikh akdiyle zevceleri
arasna sokmutur ve muhtemelen hr olarak nikh akdini icra eylemitir.
Sultn Abdlaziz'in Mehmed Ali Paa ailesinden gelen Tevhde Hanm ile
evlenme arzusunu ise Keeci-zde Fuad Paa engellemitir.
56. Hr kadnlar varken cariyelerle evlenmek dinen caiz midir? Ayrca
Cariyelerle nikhsz yaamalarnn er' dayana nedir?
Kur'n- Kerim, hr erkeklerin cariyelerle nikh yaparak evlenmelerini,
Mslman hr kadnlarla ile evlenebilme gc ve imkn bulunmama artna
balamaktadr. Bu art gereklemesi halinde de, ayrca cariyelerin Mslman
veya ehl-i kitap olmalar art aranmaktadr. Hanefi hukukular, hr bir
erkein criye ile evlenebilmesi iin, hr bir kadnla evlenmeye imknnn
bulunmamasn, aksi takdirde evlenmenin gayr- sahih ve bazlarna gre de
mekruh grldn beyn etmektedirler. Bir ksm hukukular, bu durumun
hr erkein birinci Hanm'nn hr bir kadn olmas halinde sz konusu
olduunu, halbuki hr bir kadnla evlenme imkn varken criye ile
evlenmesinin sahih ve caiz olduunu ifade etmektedirler. Fetvaya esas olan
da bu olduundan dolay, Osmanl Padiahlar, hr bir kadnla evlenme
imknlar bulunmasna ramen, cariyelerle evlenmeyi det haline
getirmilerdir.
Osmanl Devletinin resm Kanun- Ummsi saylan Mltek'daki ifade aynen
yledir:
"Hr bir erkein, daha evvel evlendii hr bir kadn yoksa, ehl-i kitap veya
Mslman olan bir criye ile evlenmesi, hr bir kadnla evlenme imkn
bulunsa dahi, sahih ve caizdir. Hr bir kadnla evli olan hr erkein bir criye
ile evlenmesi ise sahih deildir. Zira Hz. Peygamber, "Hr bir kadn zerine
criye ile evlenmek sahih olmaz" buyurmulardr. Bu hususda mm Mlik,
hr kadnn rzasyla byle bir evliliin caiz olacan ifade ederken, mm
fi' de kocann kle olmas halinde byle bir evliliin caiz olduunu
sylemektedir".
Ftih Sultn Mehmed'den sonra, nasl devlet ve kapkulu kadrolar, devirme
erkeklere braklmsa, Harem'deki kadnlar saltanat da devirmeler ve
dardan satn alnan deiik milletlere mensup cariyelere terk edilmitir.
Ftih devrinden Osmanl Devletinin yklna kadar, kahir ekseriyetle Osmanl
Padiahlar, nikh akdiyle ve hr kadnlarla evlenmeyi terk etmiler ve bunun
yerini cariyelerle ve nikh akdi yapmadan kar-koca hayat yaama usul
almtr. slm Hukukuna gre, cariyelerle nikh akdi ile evlenmek caiz ise de,
nikh akdi yapmadan istifr hakkn kullanarak yine kar-koca hayat
yaamak mmkndr.
slm Hukukunun criye kabul ettii kadn klelerin bir stats de, e
statsndeki veya istifr hakk bulunan cariyeliktir. Bu tesbitten de
anlalaca zere, kle veya hr baka erkekler ile evli olmayan cariyeler, iki
ekilde Padiahlar ile kar-koca hayat yaayabilirler:
Birincisi; Padiahn eli altndaki cariyesi ile nikh akdi yaparak evlenmesidir.
Bu da iki ekilde olur;
a) Padi.r bu durumda >> kadnla evli olmasp, d&ti meine mn! evlendii
dier aratrmaclara gre, t takdim edilen ve Ftih zam.' bozmutur. AncaK
zd edip som b) Criylenir. Bu dur
kadnla evli ise, I
hkm gerei r
n ifade etrr
Mslman olu
evlilik akdi I
an ocuklar i
kurtulamad!
lklncii)t
yesi ile he olan bu hakka Kur'n, "Onlr lar. nk i yanan akl ifadesiyle
delere balat istifr hakkm| cariyenin baz cz'i f ma poligam leme srt
me konu etkileme
nemJj'J yapt tak ile kan-k istifra; hal tedir. ( hakk I ya
MANLI
BLNMEYEN OSMANLI
113
(i ile ve
h ka10laI, Ostlerle
Mya) Padiah evlenmeden nce cariyesini zd eder yani hrriyetine kavuturur
ve bu durumda hr bir kadnla evlenmi olur. Byle bir evlilik halinde, daha
evvel hr bir kadnla evli olmas, drt snrn amam olmak artyla,
cariyesini zd ederek evlenmesine mni tekil etmez. Bu durumda, zd
ederek evlendii criye ile hr olarak evlendii dier hanmlar arasnda hibir
hkm ve stat fark mevcut deildir. Bir ksm aratrmaclara gre, Kanun
Sultn Sleyman, bir akn srasnda esir edilerek Padiah'a takdim edilen
Hrrem Sultan' nce zd etmi ve sonra da nikh akdi ile eliine alm ve
Ftih zamanndan beri devam eden cariyelerin nikhsz istifra edilmesi
kaidesini bozmutur. Ancak ou tarihiler, bu kaidenin Sultn brahim'in Telli
Haseki'yi nce zd edip sonra da nikh akdi ile onunla evlenmesi ile
bozulduunu ifade etmektedirler.
b) Cariyesi criye statsnde kalmakla beraber, Padiah nikh akdiyle onunla
evlenir. Bu durumda nikh ihtiyat bir nikh olacaktr. Ayrca efendi daha evvel
hr bir kadnla evli ise, baz hukukular criye ile olan nikh akdinin, Nisa
Sresindeki yetin hkm gerei mekruh olacan ve bir ksm hukukular ise
bu akdin sahih olmayacan ifade etmilerdir. Eer Padiah hr bir kadnla
evli deilse, o zaman ehl-i kitap veya Mslman olmalar artyla criyesiyle
nikh akdiyle evlenebilecektir. Her iki halde de evlilik akdi ihtiyat bir akittir ve
hukuk sonularn tam dourmaz. Her ikisinde de doan ocuklar hr olarak
doar. Hrrem Sultn'nkinin bu gruba girdii ve cariyelikten kurtulamad
daha evvel ifade olunmutu.
kincisi; slm hukukuna gre, Padiah, baka bir erkek ile evli olmayan bir
cariyesi ile herhangi bir nikh akdi olmadan kar-koca hayat yaayabilir.
Efendi iin sabit olan bu hakka istifra hakk denmektedir. Asl criye hukuku
burada sz konusudur. Kur'n, "Onlar namuslarn korurlar; sadece eleri ve

cariyeleri ile iliki kurarlar. nk bunu yapanlar ayplanmazlar" buyurarak,
istifra hakknn er' dayanan aklamaktadr. Ancak nemle belirtelim ki,
bu istifra hakk da, Kur'-an'n ifadesiyle zinaya yol amamas ve gizli metres
hayatna dnmemesi iin nemli kaidelere balanmtr. Hatta ylesine
kaideler konulmutur ki, hr ve evli bir kadn ile istifra hakkna dayanlarak
kar-koca hayat yaanan criye arasndaki en nemli fark, cariyenin
efendisinin mirasndan istifde edememesidir. Miras mnsebetinin dnda
baz cz'i farklar da vardr. Mesela istifra hakk ile bir criye ile kar-koca
hayat yaama poligami = birden fazla kadnla evlilik snrna tbi olmama,
iddet ve boamada bekleme srelerinin yarya indirilmesi ve daha nce de
ifade ettiimiz gibi cariyenin rtnme konusunda hr kadnlar gibi olmamas
gibi farklar, aile ierisindeki staty fazla etkilemeyen hallerdir.
nemle ifade edelim ki, Padiah, kendi cariyesi dnda bir criye ile nikh
akdi yapt takdirde birden fazla evlenmenin snrna riyet edecektir. Ancak
istifra hakk ile kar-koca hayat yaamas halinde, byle bir snr mevzubahis
deildir. Efendi'nin istifra hakkna dayanarak cariyesi ile kar-koca hayat
yaamasna teserr de denmektedir. Osmanl Padiahlar bir ksm cariyeleri ile
nikh akdi yapmasna karlk, istifra hakk bulunan bir ksm cariyeleri ile de
teserr yani nikh olmadan kar-koca hayat yaamtr. Bu sebeple birden
fazla evlenme konusundaki snra riyet edilmeye ihtiya kalmamtr.
Osmanl Padiahlarnn aile hayatlarnda ri'yet ettikleri hukuk stat
ounlukla budur. Bu sebeple zellikle Kadn Efendiler, Padiahlarn zevceleri
yani eleri olarak takdim edilmitir ve doru olan da budur.
114
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
57. tstifr Hakk veya teserr denilen criye ile yaamann hukuk stats ve
snrlar nelerdir?
stifra hakknn ve buna dayanlarak teserr yani criye ile kar-koca hayat
yaamann hukuk stats ve snrlar u ekilde zetlenebilir:
Padiah ile kar-koca hayat yaayan criye, Padiahn kars gibi olur. Efendisi
dnda kimse ile kar-koca hayat yaayamaz. Hanefi hukukulara gre,
efendi, Mslman veya ehl-i kitap olan criye ile istifr hakkna dayanarak
kar-koca hayat yaayabilir. Byle bir cariyenin Padiah ile yaad kar-koca
hayatnn akbetini de ikili bir ayrma giderek izah edelim:
a) stifr hakkna dayanarak kar-koca hayat yaad cariyesinden efendi
ocuk sahibi olunca, criye de mm-i veled statsne geer. Bu durumda,
Efendi'nin cariyeden doan ocuu hr olarak dnyaya gelir. Ayrca Efendi'nin
lmne bal olarak annesini de hrriyetine kavuturur. Ksaca ifade etmek
gerekirse, slm hukuku, criye statsn bile kle kadnlarn hrriyetlerine
kavumalar iin vesile klmtr. Bu kaideye uygun olarak Osmanl tarihinde
Padiah'dan hmile kalan bir criye, daha nceden olmasa bile, hemen Kadn
statsne geer, Padiahlarn zevceleri gibi saylrd. Padiahn zevceleri gibi
dememizin sebebi, tam zevce olarak kabul edilmemeleridir. Zira tam zevce
kabul edilince, drt kadn snr sz konusudur. Halbuki bu statde olunca,
Kadn Efendilerin says yediye kadar kmtr.
b) Padiah, kar-koca hayat yaad cariyesinden ocuk sahibi olmayabilir.
Bunun yolu azldir. ocuk sahibi olmadan kar-koca ilikisini devam ettirebilir.
Ancak bunun da baz kaideleri vardr. Padiah, iki kz kardei criye olarak eli
altnda ve bu statde bulundaramaz. Byle bir cariyenin baka biriyle karkoca mnasebetine girimesi zina saylr. En nemlisi de, byle bir cariyeyi
baka bir efendiye satabilmesi ve Efendi'nin istifr hakkn elde edebilmesi
iin, ayrln zerinden iki hayz mddetinin gemesi gerekir. ayet criye
hamile ise, birinci kta belirttiimiz mm-i veled hkmleri devreye girer.
Hamile deilse, bekleme sresi bitince yeni efendi ile kar-koca hayat
yaamaya balayabilir. Padiahlarn kendileriyle cinsi mnsebette
bulunduklar ikballer ve son zamanlarda ortaya kan gzdeler ve peykler bu
statdedirler.
O halde Osmanl Padiahlarnn Ftihden itibaren beraber olduklar kadnlar,
drt gruba ayrmak mmkndr:
Birinci Grup: Nikh akdi yaparak e kabul ettikleri kadnlardr ki, bunlarn
says mahduttur. Nikh akdi yaparak evlendikleri hemen kadn efendi
unvann alrlar.
kinci Grup: Nikh akdi yapmadan beraber olduklar ve ancak mm-i veled
statsndeki yani ocuk sahibi olduklar Kadn Efendilerdir. Bunlarn saylar,
en fazla sekize kmtr. Aye Osmanolu'na gre bunlarn ou nikh ile
alnmaktadr. Nikh ile alnmas, evlenilen kadn criye de olsa, ayn anda drt
kadndan fazla olan haram haline getirir. Ancak birisinden boandktan sonra
dierini nikahlayabilir. Halbuki bir anda drtten fazla criye ile Kadn Efendiler
olarak hayat yaayan Padiahlar vardr. Bu duruma gre, byle bir iddia btn
kadn efendiler iin doru deildir. Kadn Efendi demek, mutlaka nikh ile
evlendii criye demek deildir. Ancak drt kadn snrn zorlamadka kadn
efendiler ile nikh akdi yapt da dorudur.
nc Grup: Beraber kar-koca hayat yaadklar ve ancak genellikle ocuk
saf
hibi olmadklar cariyelerdir ki. balamtr. kballer o< bazan da nikh akdi
ile /
Drdnc Grup: i ikbal adaylar demek olan ^ drttr. Yani Padiahlarn |
cariyelerin saylan siniri
Osmanl Padiahlarnn! ok azdr. Her birinin ayn I dediimiz daha yi anlal)
58. Ftih dneminden i meyi neden terk < cih etmilerdir? girme frsat eldd i
Bu soru, farkl <
1- Bugn Trkiye'de hadise devleti ynetenleri! nn elerinin adlan, olmasa
bile, yaknlarnt(| dr.
Bugn byle oldujjuj nan Hrrem Sultn'uij mektedir. Ayn ey.' konusudur.
Osmanl! ve amcalardan I tinin ykl sebeple mektedir. Baz O lardr.
2- Osmanl l geni bir lkeyi we Bunun iin de Pa da yolu Harem'd mektir.
3- Birden I devletin kanma sel dnlerde hedlptl
56 Kur'n, M vd.; OsmanoJM aatay, Harem j) Akgndz, Osman S
(ANLI RltBLNMEYEN OSMANLI
115
hibi olmadklar cariyelerdir ki, bunlara ikbal ad verilmitir ve II. Mustafa'dan
itibaren balamtr. kballer ocuk dourduklar zaman ounlukla Kadn
Efendi olmular ve bazan da nikh akdi ile zevce haline getirilmilerdir.
Drdnc Grup: Her Padiahn olmamakla birlikte, son zamanlarda grlen ve
ikbal adaylar demek olan gzdeler, peykler ve has odalklardr. Bunlarn
azami snr da drttr. Yani Padiahlarn Kadn Efendi ve kballer dnda kar-
koca hayat yaadklar cariyelerin saylar snrldr.

Osmanl Padiahlarnn ayn anda drt be kadn ile beraber olanlar ve
yaayanlar ok azdr. Her birinin ayr ayr hanmlarn ve ocuklarn liste
halinde inceleyince, bu dediimiz daha iyi anlalacaktr56.
58. Ftih dneminden itibaren Osmanl Padiahlar hr kadnlarla evlenmeyi
neden terk etmi ve Cariyelerle aile hayat yaamay neden tercih
etmilerdir? Bylece Trk olmayan unsurlar Osmanl Sarayna girme frsat
elde ederek Trkler dlanmam mdr?
Bu soru, farkl ekillerde cevaplandrlmtr. Bizce baz sebepleri unlardr:
1- Bugn Trkiye'de ve baka dnya devletlerinde, devletin ban en ok
artan hadise devleti ynetenlerin ailesi ve hanedan sylentileridir. Dnyada
baz babakanlarn elerinin adlar, Mafya liderlerinin isimleriyle birlikte
telaffuz edilmektedir. Byle olmasa bile, yaknlarnn ie kart ve devlet
pastasndan pay talep ettikleri bir vakadr.
Bugn byle olduu gibi, Osmanl tarihinde de byle olmutur. Nikh akdiyle
alnan Hrrem Sultn'n devletin bana alan ilk ve en byk gaile olduu
ok iyi bilinmektedir. Ayn ey Sultn brahim'in nikh akdi ile ald Hmaah
Hanm iin de sz konusudur. Osmanl Padiahlar, devleti, kaynbiraderlerden,
yeenlerden, daylardan ve amcalardan korumak iin byle bir riske
girmemeyi tercih etmitir. Osmanl Devletinin ykl sebeplerinin banda,
Padiah kzlar ile evlenen damadlarn suiistimali gelmektedir. Baz Osmanl
Padiahlar, bu tr hanedan grntlerinden aka yaknm-lardr.
2- Osmanl Devleti'nin snrlar bir zamanlar 24 milyon km2yi bulmutur.
Bylesine geni bir lkeyi idare etmek devlet srlarnn darya szmamasn
gerektirmektedir. Bunun iin de Padiah'n ailesinin tara ile alakasnn
olmamas gerekmektedir. Bunun da yolu Harem'den baka varaca yer
olmayan cariyelerle aile hayatn devam ettirmektir.
3- Birden fazla evli olan Osmanl Padiahlarnn nikh ve dn yapmamalar,
devletin btesini sarsacak dn ve nikh masraflarndan ve yaplacak
israflardan kanma sebebini de ihtiva etmektedir. Dn trenlerine
yaplacak masraflar ve bu dnlerde hediye ad altnda dnecek dolaplar da
bir hesaba katarsanz, neden dev56 Kur'n, Nisa, 25; M'minn, 5-6; Buhari, Itk, 49; Damad, Mecma'l-Enhr,
c. I, sh. 328 vd.; 364 vd.; 542 vd.; Osmanolu, Aye, Babam Sultn
Abdlhamid, stanbul 1994; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 121; Uluay,
aatay, Harem II, Ankara 1992, sh. 38-42; Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar,
sh. 34-35; Harem II, sh. 40-41; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh.
311 vd.; Pakaln, Tarih Deyimleri, c. II, 126-127.
116
BLNMEYEN OSMANLI
BLNE
irme yani criye usulne dnldnn sebebini kolay anlarsnz. Bunun en
ac misli, I. brahim'in Telli Haseki ile yapt evliliktir ve maalesef devlet para
darl iinde olmasna ramen, en az bir sefer masraf kadar dn iin
masraf yaplmtr. Lale devrinde yaplan dnlerin ou bu dediklerimizi
teyit edecek mahiyettedir.
4- Bu arada, evrede beylik ve fethedilecek memleketin kalmamas, yakn
devlet olarak ran ve benzeri Osmanllarn sevmedii slalelerin bulunmas
da, eski bey ve kral kzlar ile evlenme detini ortadan kaldran sebepler
arasnda saylabilir
Dolaysyla Osmanl Padiahlarnn zellikle criye asll hanmlarla

evlenmesinin sebebi, Trk unsurunun Saray'dan uzaklatrlmas deildir.
Ancak byle bir siyset, tenkit edilebilir. Zira byle davranmalar Allah'n ve
dinin emri deil, devlet siysetinin gereidir57.
59. Ftih devrinden itibaren Osmanl devlet tekiltnda "devirme ve
mhtediler partisi" ile "Trk aristokrat partisi" arasnda tam bir mcadele
yaandn; Ftih'in daima Trk aristokrasisinin aleyhinde yetkilerini
kullandn ve dnme asll paalarn devletteki Trk unsurlar temizlediini
ileri sren yazarlar var. Bu iddialar doru mudur?
Saltanatn, devlet idare etmenin ve zetle menfaat ve yetkinin
paylalmasnn bulunduu her yerde, baz mcadelelerin bulunmas
reddedilemez bir gerektir. Ancak sadece Osmanl Devleti'ni tenkit uruna,
Ftih'den itibaren Osmanl Devleti'nin bir kanun ve anane haline getirdii
devirme sisteminin (glmn sistemi ve kapkulu sistemi de denmektedir)
veyahut bir dier ifadeyle haremden ve kapkulundan kanlarn devlet
idaresinde Trk ve ehirl olanlara tercih edilmesinin yanl ynlere
ekilmesini doru bulmuyoruz.
bn-i Kemal konuyu aklarken, kapkulu sisteminin devletin istikrar ve
devamn salayan bir messese olduunu; tarihde bir ok devletlerin
kendilerine tabi olan aristokrat beylerin isyanlaryla ykldklarn verdii
misllerle anlatmaktadr. bn-i Kemal'e gre, Abbasler, bu manadaki
aristokratlarn isyanyla; Sman-oullar Devleti bir asilzade olan Mahmd
Sebktekin'in isyanyla ve Byk Seluklu Devleti de Harizm-ah'larn
isyanlaryla yklmlardr. bn-i Kemal'e gre, Kul sistemiyle aristokrat bir snf
kabul etmeyen Osmanl Devlet sisteminde, kapkulu sistemi ile, her erefi
devlette bulmu olan kle asll kiilerin devlete isyan edemedikleri ilave
olunmaktadr.
Koibey de, i olanlarnn ve Enderun'a alnan insanlarn eskiden beri
devirme veyahut gerekten kle asll olanlardan seildiini; kendi
zamannda, daha evvel kapkulu arasna alnmas caiz olmayan Trkler,
Krdler ve Araplar gibi Mslman unsurlar yannda, gayr-i mslimlerden de
alnmalar yasak olan Yahudi ve ingenelerin alnmaya balandn;
bunlardan birisinin vali veya benzeri memuriyete geldiklerinde nasl isyan
ettiklerinin gayet iyi bilindiini aka beyan etmektedir. Koi Bey'e gre, eer
bu gruplar kapkulu snfna dahil etmek caiz olsayd, selefdeki devlet
adamlar zikredilen kanunu koymazlard.
biri
be!! etrayn ba. bir,,
Zad
tayrrc in1 I-2-m.
57 Akgndz, Ahmed, slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi ve
Osmanl'da Harem, 4. Bask, stanbul 1997, sh. 315 vd.; BA, bnl-Emin Saray,
nr. 939; Uluay, Padiahn Kadnlar ve Kzlar, sh. 61-62; Harem II, 40-41;
Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. III, Sh. 16-17, 37-39, 131, 141.
MANLI
BLNMEYEN OSMANLI
117
itelet ley ve
e ve
ItnO halde bu sistem, Trk dmanlndan deil, devletin devam ve bekasnn
byle bir sistemde grlmesinden kaynaklanmaktadr. Bu adan bakldnda,
Veziriazam Karaman Mehmed Paa ile shak Paa veya Cem Sultn ile II.
Byezid arasndaki mcadeleyi, Trk aristokrasi partisi ile devirmeler
arasndaki mcadele gibi gstermek doru deildir. Devlet adamlar arasnda
her zaman gr ayrl bulunabilir. Karaman? Mehmed Paa'nn yenieriler
tarafndan katledilmesini, sz konusu partilerin mcadelesi gibi gstermek de
mmkn deildir. Muteber tarihilerin ittifakla beyanna gre, Karaman
Mehmed Paa, baz irsd vakflar neshederek tmara evirmesi ve yeni
vergiler koyarak hazineyi glendirmeye almas sebebiyle, halk ve asker
tarafndan sevilmemektedir. Bu sevilmeyii, Sultn Cem'i tahta karma ve
hatta Ftih'i zehirletme isnadlarnn yaplmasna sebep olmutur. Bu isnadlar
sonucunda Yenierilerin ellerinden kurtulamamtr. kpaa-zde, Karaman
Mehmed Paa'y sevmediini her ifadesiyle belli etmesine ramen, onun son
derece namuslu olduunu ve rvet yemediini kabul etmektedir.
Osmanl yle dnmtr: devletin belkemiini tekil eden Mslmanlar
ayr ayr milletlerden ve kabilelerden olabilirler. Ancak aralarnda binbirler
adedince birlik balar vardr. Yaratanlar bir, Rezzklar bir, peygamberleri bir,
kbleleri bir, kitaplar bir, vatanlar bir... Bu kadar bir birler, kardelii,
muhabbeti ve birlii iktiza etmektedir. Zaten Kur'n da ayn hakikati beliine
yle ifade etmektedir:
"Sizi, taife taife, millet millet, kabile kabile yarattk. Ta birbirinizi tanmalsnz.
Ve birbirinizdeki sosyal hayata ait mnasebetlerinizi bilesiniz ve birbirinize
yardm edesiniz. Yoksa, sizi, kabile kabile yaptm ki, yek dierinize kar inkr
ile yaban bakasnz, husumet edesiniz diye deildir"
Mslmanlar indinde ve yannda din ve milliyet, bizzat mttehiddir; bunlar
birbirinden ayrmak mmkn deildir. Aralarnda itibar ve arz bir ayrlk var.
Belki din, milliyetin hayat ve ruhudur. arkllar, garpllar gibi deildir.
lerinde ve kalblerinde hkim olan din duygusudur. Kaderin ou
peygamberleri arkta gndermesi iaret ediyor ki, ark uyandracak ve
terakki ettirecek sadece ve sadece din duygusudur. Asr- saadet ve Osmanl
dnemi bunun en bariz mislidir.
Bu hakikati bir asr nce gren byk lim Bedizzaman, meseleyi ok ak
bir ekilde takdim etmektedir: "Sultn Selim'e b'at etmiim, onun ittihd-
slm'daki fikrini kabul ettim. Zira o, ark vilyetlerini ikaz etti, onlar da ona
b'at ettiler. imdiki arkllar, o zamandaki arkllardr"58.
60. Ftih Sultn Mehmed'in baz vakflar iptal ettii ve ancak olu II. Byezid
Sultn olunca babasnn bu tasarruflarn iptal yoluna gittii sylenmektedir.
Bunun asl nedir?
Tek nshas Bursa er'iye Sicilleri, A 3/3, sh. 303/b'de bulunan ve 885/1480
tarihinde yazlan Ftih'e ait bir ferman, sz konusu sorunun gndeme
gelmesine sebep olmutur.
58 Kur'n, Hucurt Suresi, yet 13; tbn-i Kemal, Tevrh-i l-i Osman, I. Defter,
vrk. 5/b; erfettin Turan neri, sh. 27-29; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri,
c. X, Koi Bey Risalesi, md. 80; Mrsel, Safa, Bedizzaman Said Nursi ve
Devlet Felsefesi, stanbul 1985, sh. 285; Ycel, Ya'r, "Reformcu Bir
Hkmdar Ftih Sultn Mehmed", sh. 79-86. Baz farkl yorumlar iin bkz.
Ylmaz, Mevlt Ulutekin, Osmanl'nn Arka Bahesi, Muhtelif yerler; Meram,
Padiah Analar, Muhtelif yerler.

118
BLNMEYEN OSMANLI
BU:
Maalesef bu fermann hukuk tahlili, balangta hatal yapld iin btn
efkr- mmede de ayn yanl kanat devam etmekte ve "Ftuhat iin ok
askere ihtiyc olan Ftih'in bir ok vakflar "mensh" sayarak tmara
evirdii ve bunlarn, olu Byezid Veli devrinde tekrar vakfa verildii" srarla
belirtilmektedir. Hdiseler dorudur, ancak te'vil ve fermandaki ak izaha
ramen vakf kelimesinin btn vakflara teml edilmesi yanltr. Konunun
ayrntl izahn, Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizin 1. cildinde "Osmanl
Kanunnmelerinde er'lii Tartmal Olan Mes'eleler" bal altnda yaptk.
Burada sadece zetleyeceiz.
Bilindii gibi, slm hukukunda vakfn bir art da, vakfedilen maln mlk
olmasdr. Devlete ait bir mal veya menfaatin vakfedilmesi sahih deildir.
Ancak Eyyub Devleti zamannda, sorulan bir sul zerine bn-i Eb Asrn
isimli bir lim, dier mezheplerin grlerini esas alarak, devlete ait vergi
gelirlerinin, beytlmaldan istihkak bulunan hayr cihetlerine vakf adyla
tahsis edilebileceine fetva vermitir. slm hukukular da, gayr- sahih vakf,
irsad vakf veya tahsisat kabilinden vakf dedikleri bu eit vakfn, gerek
anlamda bir vakf olmadn ve bir kamu tahsisinin ad olarak devamnda da
saknca bulunmadn kabul etmilerdir. Ancak bu eit vakflarn da en
nemli art, tahsis edilen cihetin beytlmaldan istihkak bulunan bir hayr
ciheti olmasdr. Bu arta riyet edilmedii takdirde, yaplan tahsisin gayr-
sahih tahsis olaca ve bunun iptal edilmesi gerektii ifde edilmitir. Nitekim
1382 ylnda Sultn Berkuk'un huzurunda toplanan slm hukukular da, bu
tr tahsisatn iptal edilebileceini kabul etmilerse de, iptaline cesaret
edememilerdir.
te Ftih Sultn Mehmed'in de iptal etmek istedii ve ettii, sahih vakflar
deil, belki gayr- sahih yani tahsisat kabilinden vakflarn da sahih olmayan
tahsis ksmdr. Osmanl Kanunnmeleri adl eserde nerettiimiz Kanun metni
de bunu isbat etmektedir. Zira I. maddede ba, bahe, deirmen ve ksaca
msakkaft yani atl mal trnden vakflara mdhale edilemeyeceini
hkme balamaktadr ki, bunlar asl mlk mal olduundan sahih vakflardr. 2.
maddede ise, ky ve yer yani arazi ve akar (burada arsa kasdedilmektedir)
nev'inden olan tahsisat kabilinden vakflarn mensh saylmasn
emretmektedir. Bilindii gibi Anadolu Arazsi tamamen mr arazidir. Vakf ky
ve yerlerin vakfndan kast, buralardan elde edilen vergi gelirlerinin vakf yani
gayr- sahih yahut tahsisat kabilinden vakfdr. Zaten mlk bir arazinin deil,
ancak mr arazinin tmara evrilebilecei de unutulmamaldr.
Bu dediklerimizi teyid eden bir kayt da, kpaa-zde'nin tesbitleridir.
Karamam Nianc Mehmed Paa'y anlatrken, Osman Gz zamanndan beri
tahsis edilen yerlerin bunun yapt dzenlemeler ile geri alndn, tekrar
mir arazi olduundan tapu ile isteyene verildiini, ancak bu uygulamann
yanl olduunu ifade etmektedir. Zaten baz slm hukukularnn, vakf
adyla yaplan tahsislerin asla bozulmamas gerektiine ynelik fetvalar da
kpaa-zde'yi desteklemektedir. Fakat nemli olan, Ftih'in nesh yani iptal
ettii vakflarn, sahih vakflar deil, irsd vakflar olmasdr. teki mesele
zaten tartmaldr59.
61. D&yuual mannd I Devleti'sAi
Tapu ve I kontrol, ksaca S olduunu t tapu-kadastro \ olduunu da!

Mslmanlm ti da ilk tapu t lemi ok iyi 6
karya gelra&J
slm d t. tikleri mttnltMftj
(Jevletin zaruri { Imek olanDIvMi kadastrosunu y
iyererin aljnln t i-yerleri; ift %"J I vergide is *
Hz. (Wll
i etmi ve bi!ust| ; defterlerde testti nemli yani Kk
tapu kanunu, t kanunudu' 22 tapu islerr-CT nunnimt-i II liriz,
Fethe: I yesi ile resnij defterlere l resmi
59 slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, stanbul 1997,
sh. 525-561; Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sh. 251-255; 583-585; nalck, Halil,
"Bursa er'iyye Sicillerinde Ftih Sultn Mehmed'in Fermanlar", Belleten,
XI/44, sh. 702-703; Dede Halife, brahim bin Bahsi, Risale F Emvl-I Beytilmal
ve Aksmih ve Ahkmih, Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 3560;
kpaa-zde, Tarih, sh. 192; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 146.
zeri kart
OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
119
61. Dnyann ilk tapu kanununun Osmanl Devleti tarafndan Ftih zamannda
hazrland sylenmektedir. Bu iddia doru mudur? Osmanl Devleti'nde tapukadastro ilemleri nasl yrtlmtr?
olaca
Mn
rtileardeTapu ve kadastro ilemlerinin, bir milletin devlet idaresi, gelir ve giderlerinin
kontrol, ksaca hukuk ve iktist sistemi asndan ne kadar byk bir
ehemmiyete haiz olduunu belirtmekte fayda vardr kanaatindeyiz. Ayrca 60
senedir, gzel yurdumuzun tapu-kadastro ilemlerini bitiremediimizi ve bu
yzden ok kimselerin haklarnn zayi olduunu da belirtmeden
geemeyeceiz. Her gzel eyde olduu gibi, bu mevzuda da, Mslmanlarn
ve bilhassa da Mslman Trklerin rehberlik etmi olduklarn ve dnyada ilk
tapu kanununun Ftih Sultn Mehmed tarafndan hazrlandn, dnya ilim
lemi ok iyi bilmektedir. Meseleyi biraz daha aarsak, bizi artacak
hakikatlarla kar karya geleceiz. yle ki;
slm devletini bir dnya devleti hline getiren Hz. mer, Mslmanlarn feth
ettikleri memleketin gelir ve giderini, nfusunu ve dier corafi durumunu
bilmenin, devletin zaruri grevi olduunu anlam, ilk gelir-gider defterleri ve
tapu kaytlar demek olan Divan usuln gelitirmitir. Hatta Osman bin
Hanif'i Irak arazisinin tapu kadastrosunu yapmak iin grevlendirdiinde u
talimat vermitir: "en ve ma'mr olan yerlerin alanlarn lnz; zirat
edilen veya edilebilecek olan araziyi tesbit ediniz. Verimsiz ve orak yerleri;
ift srlmesi kabil olmayan ykleri, tepeleri; ormanlar, bataklklar ve
sazlklar ve benzeri araziyi vergide esas alnacak arazi arasna katmaynz".
Hz. mer'in bu tatbikat ve talimat, dier btn Mslman devletlere rnek
tekil etmi ve bilhassa Osmanl Devleti yeni fethedilen arazilerin taputahririni yazma ve defterlerde tesbit etme hususunda zirveye ykselmilerdir.
Bu mevzuda ilk ve en -nemli yazl hukuk dzenleme, Ftih zamannda
hazrlanmtr. Topkap Saray Revan Kk kitaplar arasnda 1935 ve 1936

nolu kanun mecmualarnda yer alan bu tapu kanunu, sadece Osmanl
Devleti'nin deil, btn dnya hukuk tarihinin ilk tapu kanunudur. 22 madde
halinde yayna hazrladmz bu kanun, Osmanl Devleti'ndeki tapu
ilemlerinin temel esaslarn ihtiva etmektedir. Kanunnmenin orijinal ad "Kanunnme-i Kitbet-i Vilyet" eklindedir. Ksaca umm esaslaryla yle
zetleyebiliriz.
Fethedilen btn arazilerin nfusu, arazinin durumu ve benzeri hususlar,
tescil gayesi ile resm grevliler tarafndan muntazam bir ekilde resm
muhafaza altna alnan defterlere kaydedilir. Araznin bu ekilde yazm
ilemine tahrir denilir. Tahrir ilerini iki resmi grevli yrtr: Defter Emini ve
Vilyet Ktibi. Defter eminine muharrir-i memlik, muharrir veya il yazc da
denir. Bunlar grevli olduklar blgelere giderler, Tahrir neticelerini iki ayr
defterde toplarlar: Birincisi, Mufassal defterlerdir. lgili bulunduu blgenin
kyleri, mezralar, meralar, ormanlar, klaklar ve dier araziler ile bunlarn
kime ait olduu, arazisi tahrir edilen yerlerin re'ys, gelir eitleri ve
deyecekleri vergiler kaydedilen defterlere mufassal defter ad verilir. kincisi,
icmal defterleridir ki, bunlarda sadece arazilerin has, tmar ve ze'met olduu
ve bunlarn sahipleri kaydedilir. zellikle mufassal defterlerde ahalinin
fertlerine ait btn vasflar da zikredilir. Toprakl topraksz, evli ve bekar,
ihtiyar, sakat, san'at sahibi vesaire benzeri kaytlar deftere geirilir.
120
BLNMEYEN OSMANLI
BlL.'NMEYENfi
Osmanl lkesinin tamam bu usule gre tahrir edilmi ve bin ksur defterde
Osmanl topraklarnn tapusu karlmtr. Hazrlanan defterler, nianc
denilen yksek mir tarafndan kontrol edildikten sonra Padiah'a arz edilir.
Padiahn tasdikinden geerse Hazine-i mire denen devlet arivinde
korumaya alnr. u anda bunlardan 1100 tanesi Babakanlk Osmanl
arivinde, 650 tanesi ise Tapu-Kadastro Genel Mdrl arivindedir. Araya
baka defterler kart iin saylar, 1750'yi bulmutur. Bu bin ksur defter,
u anda zerinde 30 ksur devletin bulunduu eski Osmanl topraklarnn
tapusu hkmndedir. Tapu Kanunnmesini Osmanl Kanunnmeleri Ve Hukuk
Tahlilleri adl eserimizin I. Cildinde neretmi bulunuyoruz.
Btn bu aratrmalar, Mslman Trkler'in dinlerine ve rf detlerine bal
kaldklar zamanda her sahada ileri gittiini gstermektedir. Tapu mevzusu da
bunlardan sadece birisidir.
Bylesine teferruatl tapu muamelelerinin nasl yrdne bir misl ile
bakalm. 1516 tarihinde fethedilen ve 1518 ylnda tahririne balanan dou ve
gneydou blgesinin tapu kadastro ilemleri, drt sene sonra yani 1522
ylnda tamamlanmtr. Gnmzn teknik imknlarna ramen byle bir ie
kalklrsa en az krk-elli sene sreceini gnmzdeki rneklerinden
anlyoruz60.
MemluMtt!
ls'de de ed.
kalmacuztft,] erdi.
149!
sil salt! kar t manlk I syla 1499f Venedik I Osmanl 1 na'da y
VIII- II. BAYEZID DEVR
62. Sultn II. Byezid kimdir? ocuklarn, mehur devlet adamlarn ve onun
zamannda Osmanl Devleti'nin ulat snrlar ksaca zetler misiniz?

ciddi t S
Sultn II. Byezid, Glbahar Htun'dan 1450 ylnda Dimetoka Saray'nda
dnyaya geldi. Babas Sultn Ftih'in na 17 gn sakland ve Amasya'da
Sancak Beyi olan ehzade Byezid stanbul'a getirilerek tahta karld. Baz
tarihilerin, Osmanl kaynaklarnda geen " nu severdi" eklindeki
ifadelerini, onun genliinde elence ve ikiyi severdi eklinde yorumlamalar
asla doru deildir. Tam aksine veli lakabn alan nadir Padiahlardan biridir.
Asrndaki maneviyt erleri ve limlere gsterdii hrmet de bunun ahididir.
Mstakil bir sorunun cevabnda da zetleyeceimiz gibi, Ftih'in vefatyla
Hristiyan alemi istediine kavumu ve Roma bir slm merkezi olmaktan kl
pay kurtulmutu. te ehzade Cem olay da bunun tuzu biberi oldu. Sultn
Byezid, tal-ya'daki Gedik Ahmed Paa komutasndaki orduyu hemen geri
ard ve maalesef 1495 ylna kadar, birinci derecede Cem Sultn ve
Memlkllerle megul oldu. Sultn Byezid'in asl saltanat 1495 ylndan
balatlabilir.
Btn bu skntlara ramen, Sultn Byezid, 1483'de 1. Seferini Morava'ya ve
1484 ylnda ikinci seferini de Bodan'a yapt. Maalesef dmanlar, 1485
ylndan itibaren, dnyann 1. ve 2. gl devletleri olan Memlkllerle
Osmanllarn arasn amaya muvaffak oldular. Osmanl haclarnn gvenliini
salamayan Memlkllere kar, Mays 1485'de ukurova'ya asker
gnderilerek resmen harp balatlm oldu.
60 Ebssuud, Risale-i Araz!, Reit Efendi, nr. 1036, vrk. 41 vd.; Topkap Saray
Mzesi ktp. nr. R. 1935 vrk. 81/b-85/a; Hezarfen, Hseyin Efendi, Telhis'l,
vrk. 75/b; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, 367 vd.
120
BLNMEYEN OSMANLI
Osmanl lkesinin tamam bu usule gre tahrir edilmi ve bin ksur defterde
Osmanl topraklarnn tapusu karlmtr. Hazrlanan defterler, nianc
denilen yksek mir tarafndan kontrol edildikten sonra Padiah'a arz edilir.
Padiahn tasdikinden geerse Hazine-i mire denen devlet arivinde
korumaya alnr. u anda bunlardan 1100 tanesi Babakanlk Osmanl
arivinde, 650 tanesi ise Tapu-Kadastro Genel Mdrl arivindedir. Araya
baka defterler kart iin saylar, 1750'yi bulmutur. Bu bin ksur defter,
u anda zerinde 30 ksur devletin bulunduu eski Osmanl topraklarnn
tapusu hkmndedir. Tapu Kanunnmesini Osmanl Kanunnmeleri Ve Hukuk
Tahlilleri adl eserimizin I. Cildinde neretmi bulunuyoruz.
Btn bu aratrmalar, Mslman Trkler'in dinlerine ve rf detlerine bal
kaldklar zamanda her sahada ileri gittiini gstermektedir. Tapu mevzusu da
bunlardan sadece birisidir.
Bylesine teferruatl tapu muamelelerinin nasl yrdne bir misl ile
bakalm. 1516 tarihinde fethedilen ve 1518 ylnda tahririne balanan dou ve
gneydou blgesinin tapu kadastro ilemleri, drt sene sonra yani 1522
ylnda tamamlanmtr. Gnmzn teknik imknlarna ramen byle bir ie
kalklrsa en az krk-elli sene sreceini gnmzdeki rneklerinden
anlyoruz60.
VIII- II. BYEZD DEVR
62. Sultn II. Byezid kimdir? ocuklarn, mehur devlet adamlarn ve onun
zamannda Osmanl Devleti'nin ulat snrlar ksaca zetler misiniz?
MemlkHI i ls'de ) de eiy
kalmak i erdi.
1)
sil sa't
syla
v,ere
Osmanl I
na'da) M
eyht nndeut 1460'dJ S gtrd, i il'ln c ciddi W S Ana istemesi* deri v manltJ
Sultn II. Byezid, Glbahar Htun'dan 1450 ylnda Dimetoka Saray'nda
dnyaya geldi. Babas Sultn Ftih'in na 17 gn sakland ve Amasya'da
Sancak Beyi olan ehzade Byezid stanbul'a getirilerek tahta karld. Baz
tarihilerin, Osmanl kaynaklarnda geen " nu severdi" eklindeki
ifadelerini, onun genliinde elence ve ikiyi severdi eklinde yorumlamalar
asla doru deildir. Tam aksine veli lakabn alan nadir Padiahlardan biridir.
Asrndaki maneviyt erleri ve limlere gsterdii hrmet de bunun ahididir.
Mstakil bir sorunun cevabnda da zetleyeceimiz gibi, Ftih'in vefatyla
Hristiyan alemi istediine kavumu ve Roma bir slm merkezi olmaktan kl
pay kurtulmutu. te ehzade Cem olay da bunun tuzu biberi oldu. Sultn
Byezid, tal-ya'daki Gedik Ahmed Paa komutasndaki orduyu hemen geri
ard ve maalesef 1495 ylna kadar, birinci derecede Cem Sultn ve
Memlkllerle megul oldu. Sultn Byezid'in asl saltanat 1495 ylndan
balatlabilir.
Btn bu skntlara ramen, Sultn Byezid, 1483'de 1. Seferini Morava'ya ve
1484 ylnda ikinci seferini de Bodan'a yapt. Maalesef dmanlar, 1485
ylndan itibaren, dnyann 1. ve 2. gl devletleri olan Memlkllerle
Osmanllarn arasn amaya muvaffak oldular. Osmanl haclarnn gvenliini
salamayan Memlkllere kar, Mays 1485'de ukurova'ya asker
gnderilerek resmen harp balatlm oldu.
60 Ebssuud, Risale-i Araz, Reit Efendi, nr. 1036, vrk. 41 vd.; Topkap Saray
Mzesi ktp. nr. R. 1935 vrk. 81/b-85/a; Hezarfen, Hseyin Efendi, Telhis'l,
vrk. 75/b; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, 367 vd.
I
eOsj) yksek inden ulardan
s kal-tlardan
fe.Gfae: ve
itler
BLNMEYEN OSMANLI
121
Memlkl Sultn Kaytbay dmanln devamn istemiyordu; nk bundan
End-ls'de Mslmanlara zulmeden spanya ve Portekiz ve ayrca tm
Hristiyan blok istifade ediyordu. Neticede Ramazan Oullar Memlkllerde
ve Zlkadir Olu Osmanl'da kalmak zere, yllar sren ve genellikle Memlkl
lehine sonulanan sava yllar sona erdi.
1495'de Cem Sultn'n vefat ve de Memlkl ile yaplan sulhden sonra
yeniden a-sl saltanat yllarna balayan II. Byezid, evvela Bodan'a musallat
olan Polonya'ya kar haretekete giriti. Bununla da kalmad; Venedik,
Macaristan ve zaten arada dmanlk bulunan spanya ile fiilen sava hali
balad. II. Byezid 4. Ve 5. seferini, srasyla 1499 ve 1500 yllarnda Venedik

zerine yapt. 4 yl sren savalar neticesinde, Venedik Balkanlardaki btn
mstemlekelerini, bata Mora ve Yunanistan olmak zere, Osmanl Devleti'ne
teslim mecburiyetinde kald. Osmanl ordular, Macaristan ve Bosna'da
yaptklar savalarda da nemli fetihler elde ettiler.
Maalesef, bu baarlarn ardndan, Erdebil'deki Safev tarikatnn eyhlerinden
eyh Cneyd, onun olu eyh Haydar ve nihayet asrlarca Osmanl Devleti'ni
fetihlerinden uzak tutan ah smail ve onun i'i devleti olan Safevler meselesi
ortaya kt. 1460'da eyh Cneyd katledildi, ama yerine geen eyh Haydar,
ii daha da ileriye gtrd. Asl problem, Uzun Hasan'n da torunu olan ah
smail ile balad. ah smail'in desteiyle Anadolu'dan toplanan Trkmen
genleri, Erdebil'e gtrlyor ve orada ciddi bir 'a eitimi verildikten sonra,
birer i' mollas olarak Osmanl Sofular adyla Anadolu'ya gnderiliyordu.
1507'de ah smail'in Zlkadir Olu Alddevle Beyin kzn istemesi ve onun
da bir i'ye kzn vermek istememesi zerine, II. Byezid'in kaynpederi ve
Yavuz'un da dedesi olan Zlkadir Olu beliine saldrd ve zulme balad.
Osmanl Devleti'nden ve Memlkllerden tepki grmeyince iyice mard.
Tepki, 1487 ylndan beri sancakbeliinde bulunduu Trabzon'dan yani
Yavuz'dan geldi ve ehzade Yavuz hemen Grcistan Seferine kt. Bu sefer
sonucunda, Yavuz komutasndaki Osmanl ordular, ah smail'in olu brahim
Mirza'nn komuta ettii Safev ordusunu Erzincan yaknlarnda perian etti.
Halk, Yavuz adna "Yr Sultn Selim, devrn senindir" trklerini sylyor ve
babasnn pasifliini bir nevi protesto ediyordu.
Zor olan nokta ah smail'in ahl ve eyhlii beraber gtrmesiydi. Bu
sebeple Antalyal bir Trkmen olan ve Erdebil'e giderek tam bir i'i mollas
haline gelen ah Kulu isimli halifesi, evresine toplad baz gebelerle
devletin bana yeniden gaile amaya hazrlanyordu. Veziriazam Ali Paa,
zerine yrd ve Sivas yaknlarndaki Gkay mevkiinde 1511 ylnda
katledildi. Bu arada nce Krm'a geen ve ardndan da Edirne'ye gelerek
babasyla grmek isteyen Selim'e, ehzade Ahmed ve Korkut taraftarlar
engel olmak istiyorlard. Nitekim orlu'da babasnn ordusuyla ehzade Selim'in ordusunu kar karya getirdiler. Babaya kl ekilmez diyerek,
Karabulut isimli atyla kat (1511). Ayn yl ehzade Ahmed bu kargaadan
yararlanarak Konya'da sultanln ilan etti. Meru veliahdlktan dt ve
ehzade Korkut veliahd oldu.
Yenieri ve baz devlet erknnn srarla ehzade Selim'i istediini bilen Sultn
Byezid, baka are olmadn anlamt. ehzade Ahmed'in, ah smail'in
yakn adam Nur- Ali isimli halifesinin Amasya ve Tokat'da kargaa
karmasna ramen, kar gelemeyerek Konya'ya gelmesi, Selim'in iini
kolaylatryordu. Bu hadiseler zerine, 24 Nisan 1512 tarihinde ehzade
Selim lehine tahttan feragat eden II. Byezid, 11 gn Eski Saray'da ikamet
ettikten sonra, Dimetoka'ya gitmek zere yola kt. Kendisine
122
BLNMEYEN OSNMU
tahsis edilen ikametgha ulamadan orlu yaknlarnda yolda vefat etti.
ZEVCELER: 1- Nigr Htn; ehzade Korkut ile Fatma Sultn'n annesi ve
Abdullah Vehbi'nin kz. 2- irin Htn; Abdullah kz ve ehzade Abdullah'n
annesi. 3-Glruh Htn; Abdlhayy'n kz ve Alemah ile Kamer Sultn'n
annesi. 4- Blbl Htn; Abdullah kz ve ehzade Ahmed ile Hundi Sultn'n
annesi. 5- Hsnah Htn; Karamanolu Nasuh Bey'in kz. 6- Glbahar

Htn; Abdssamed'in kz ve bir gre gre Yavuz'un annesi. 7- Ferhd
Htn; Kefe sancak Bei Mehmed'in annesi. 8-Aye Htn; Zlkadiroiu
Alaad-devle Bozkurd Bey'in kz ve bir gre gre Yavuz'un annesi.
OCUKLARI: 1-ehzde Sultn Abdullah Hn. 2- Gevher Mlk Sultn. 3ehzade Sultn Korkut Hn. 4-ehzde Sultn Ahmed Hn. 5- Yavuz Sultn
Selim Hn. 6-ehzde Sultn ehinh Hn. 7-ehzde Sultn Mahmd Hn.
8-ehzde Sultn Mehmed Hn. 9-ehzde Sultn Alem ah Hn. 10- Seluk
Sultn. 11- Hatice Sultn, 12- lald Sultn. 13- Aye Sultn. 14- Hundi Sultn.
15- Ayn-i ah Sultn. 16- Fatma Sultn. 17-ah Sultn. 18- Hma Sultn. 19Kamer Sultn.
II. Byezid devrinin nemli devlet adamlar arasnda, Vezir-i A'zamlardan shak
Paa, Hersek-zde Ahmed Paa, andarl brahim Paa ve Koca Mustafa Paa;
eyhlislmlardan Molla Abdlkerim Efendi ve Zenbilli Ali Efendi; ilim ve
maneviyt erbabndan ise, Molla Ltfi Efendi, Sar Grz, Muslihuddin bin Sinan
Efendi, dris-i Bitlis, kendilerine uzaktan taltiflerde bulunduu Molla Cami ve
Ubeydullah Ahrar Hazretleri ve airlerden ise, Niyz-i Msr, Vasf ve znikli
Celil misl olarak zikredilebilir.
Gz, lim, ir, hattat, veli ve mzehhib gibi ok sfatlar bulunan II. Byezid,
babas Ftih'in fetihlerini ok iyi hazmetmesine ramen, kendi zamannda
sadece 160.000 km2/lik genileme temin edebilmitir. Fetret devrinden sonra
Osmanl Devleti'nin en skntl dnemlerinden olmas, bunun balca
sebeplerindendir61.
63. II. Byezid'in, olu Yavuz tarafndan zehirlenerek ldrld iddia
edilmektedir. Byle bir iddiann asl var mdr?
Yavuz'un tahta gemesinin, Osmanl Devleti'nin ite ve dta ok skntl
gnler yaad ve hatta tedbir alnmazsa ikinci bir fetret devrinin
Anadolu'nun ilemesiyle gerekleme ihtimalinin kuvvetli olduu bir
dneme rastladn ok iyi biliyoruz. 1512 ylnn 24 Nisannda sultn olan
Yavuz, istirahata ekilmek zere Dimetoka'ya gidecek olan babasn bizzat
uurlam, elini pm ve atnn yannda yaya yryerek gereken saygy
gstermitir. Hatta Krm Han'nn ehzade Ahmed'e kar kendisine destek
va'd etmesi karsnda, Yavuz'un u szleri syledii kaynaklarda ifade
edilmektedir:
"Biz saltanat sevdas iin stanbul'a varmadk. Belki babamz yal ve hasta
olduundan, ileri vezirlere havale etti; dmanlarmz bunu frsat bilerek
halk isyana tevik ettiler ve ihtilller kardlar. Kardelerim
61 kpaa-zde, Tarih, sh. 220-269; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, VIII.
Defter, (ner. Ahmed Uur), Ankara 1997, sh. 1; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad
Efendi, nr. 2162, vrk. 183/a-213/b; Ahmed Uur neri, sh. 955 vd.; Ltfi Paa,
Tevrih-i l-i Osman, sh. 191-203; Solakzde, sh. 269-349; Aksun, Osmanl
Tarihi, c. I, sh. 174-203; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 161-248; Ylmaz,
Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 379-421; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve
Kzlar, sh. 21-29; "Byezid Il'nin Ailesi", Tarih Dergisi, c. X, say 14, stanbul
1959, sh. 105-107; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 136-148; Kantemir,
c. I, sh.167-188; Uzunarl, smail Hakk, "Ftih Sultn Mehmed'in Vefat
zerine Vezir shak Paa'nn kinci Bayezid'l Saltanata Daveti Arizas",
Belleten, c. XXV, say 97(1961), sh. 75-77; Tansel, Selhattin, "Yeni Vesikalar
Karsnda Sultn kinci Beyazt Hakknda Baz Mtalalar", Belleten, c. XXVII,
say 106(1963), sh. 185-236.
,.,...
122
BLNMEYEN OSMANLI
tahsis edilen ikametgha ulamadan orlu yaknlarnda yolda vefat etti.
ZEVCELER: 1- Nigr Htn; ehzade Korkut ile Fatma Sultn'n annesi ve
Abdullah Vehbi'nin kz. 2- irin Htn; Abdullah kz ve ehzade Abdullah'n
annesi. 3-Glruh Htn; Abdlhayy'n kz ve Alemah ile Kamer Sultn'n
annesi. 4- Blbl H tun; Abdullah kz ve ehzade Ahmed ile Hundi Sultn'n
annesi. 5- Hsnah Htn; Karamanolu Nasuh Bey'in kz. 6- Glbahar
Htn; Abdssamed'in kz ve bir gre gre Yavuz'un annesi. 7- Ferhd
Htn; Kefe sancak Bei Mehmed'in annesi. 8-Aye Htn; Zlkadirolu
Alaad-devle Bozkurd Bey'in kz ve bir gre gre Yavuz'un annesi.
OCUKLARI: 1-ehzde Sultn Abdullah Hn. 2- Gevher Mlk Sultn. 3ehzde Sultn Korkut Hn. 4-ehzde Sultn Ahmed Hn. 5- Yavuz Sultn
Selim Hn. 6-ehzde Sultn ehinh Hn. 7-ehzde Sultn Mahmd Hn.
8-ehzde Sultn Mehmed Hn. 9-ehzde Sultn Alem ah Hn. 10- Seluk
Sultn. 11- Hatice Sultn. 12- lald Sultn. 13- Aye Sultn. 14- Hundi Sultn.
15- Ayn-i ah Sultn. 16- Fatma Sultn. 17-ah Sultn. 18- Hma Sultn. 19Kamer Sultn.
II. Byezid devrinin nemli devlet adamlar arasnda, Vezir-i A'zamlardan shak
Paa, Hersek-zde Ahmed Paa, andarl brahim Paa ve Koca Mustafa Paa;
eyhlislmlardan Molla Abdlkerim Efendi ve Zenbilli Ali Efendi; ilim ve
maneviyt erbabndan ise, Molla Ltfi Efendi, Sar Grz, Muslihuddin bin Sinan
Efendi, dris-i Bitlis, kendilerine uzaktan taltiflerde bulunduu Molla Cami ve
Ubeydullah Ahrar Hazretleri ve airlerden ise, Niyz-i Msr, Vasf ve znikli
Celil misl olarak zikredilebilir.
Gz, lim, ir, hattat, veli ve mzehhib gibi ok sfatlar bulunan II. Byezid,
babas Ftih'in fetihlerini ok iyi hazmetmesine ramen, kendi zamannda
sadece 160.000 km2'lik genileme temin edebilmitir. Fetret devrinden sonra
Osmanl Devleti'nin en skntl dnemlerinden olmas, bunun balca
sebeplerindendir61.
63. II. Byezid'in, olu Yavuz tarafndan zehirlenerek ldrld iddia
edilmektedir. Byle bir iddiann asl var mdr?
Yavuz'un tahta gemesinin, Osmanl Devleti'nin ite ve dta ok skntl
gnler yaad ve hatta tedbir alnmazsa ikinci bir fetret devrinin
Anadolu'nun ilemesiyle gerekleme ihtimalinin kuvvetli olduu bir
dneme rastladn ok iyi biliyoruz. 1512 ylnn 24 Nisannda sultn olan
Yavuz, istirahata ekilmek zere Dimetoka'ya gidecek olan babasn bizzat
uurlam, elini pm ve atnn yannda yaya yryerek gereken saygy
gstermitir. Hatta Krm Han'nn ehzade Ahmed'e kar kendisine destek
va'd etmesi karsnda, Yavuz'un u szleri syledii kaynaklarda ifade
edilmektedir:
"Biz saltanat sevdas iin stanbul'a varmadk. Belki babamz yal ve hasta
olduundan, ileri vezirlere havale etti; dmanlarmz bunu frsat bilerek
halk isyana tevik ettiler ve ihtilller kardlar. Kardelerim
I
Defter, (ner. Ahmed Uur), Ankara 1997, sh. 1; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad
Efendi, nr. 2162, vrk. 183/a-213/b; Ahmed Uur neri, sh. 955 vd.; Ltfi Paa,
Tevrih-i l-i Osman, sh. 191-203; Solakzde, sh. 269-349; Aksun, Osmanl
Tarihi, c. I, sh. 174-203; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 161-248; Ylmaz,
Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 379-421; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve

Kzlar, sh. 21-29; "Byezid H'nin Ailesi", Tarih Dergisi, c. X, say 14, stanbul
1959, sh. 105-107; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 136-148; Kantemir,
c. I, sh.167-188; Uzunarl, smail Hakk, "Ftih Sultn Mehmed'in Vefat
zerine Vezir shak Paa'nn kinci Bayezid'l Saltanata Daveti Arizas",
Belleten, c. XXV, say 97(1961), sh. 75-77; Tansel, Selhattin, "Yeni Vesikalar
Karsnda Sultn kinci Beyazt Hakknda Baz Mtalalar", Belleten, c. XXVII,
say 106(1963), sh. 185-236.
:
.
tr. A' fimi!'
ZOfl.
*) I
lan* nal
manevi a
ettiini bf
D)F
tahta e
Y,
Bir
rak vefa1
64. f
afyon
OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
123
Ifve Abis. 3-I H-lun; Fjre tsi, 8-Huz'un n. 3-nHn. kSultn (Sultn. Fatma
p en
de hev ve heveslerinde olup, dman def etmeye muktedir deillerdir.
Gayemiz devleti ve dini korumaktr. Ancak baz devlet adamlar babamla
aramza fitne soktular. Ne yapalm. Kader byleymi. Yoksa askerimizi alp
babamz zerine yrmek bize yakmaz".
Bu szleri syleyen bir devlet adamnn babasn zehirlettii iddiasna
inanmak ok zordur. Ancak bu konudaki fikirler nelerdir?
A) Baz Osmanl kaynaklarnda, II. Byezid'in Dimetoka'ya giderken yolda
hastalanarak vefat ettii, baz kaynaklarda ise, yallk, yaad kederler ve
bu arada saltanatla ilgili dedikodu ve fitneler yznden alabildiine zayf
dt ve zaten 67'ye ulaan yayla bunlara tahamml edemeyerek vefat
ettii kayd edilmektedir.
B) Hezarfen Hseyin Efendi ve Ktip elebi gibi baz Osmanl tarihileri,
sadece ahadet erbetini itiini ifade ederek, bu ahadetin sebebini
aklamazlar. Bu ahadet, manev ahadet olarak da dnlebilir.
C) Mneccimba gibi baz tarihiler ise, sadece zehirlendiini ve bu yzden
vefat ettiini belirtirler; ancak Yavuz'un zehirlediine dair bir kayt dmezler.
D) Peev ve em'dn-zde gibi ok az kaynaklarda ise, Yavuz'un tekrar
dnp de tahta geme ihtimalinden korkarak, babasn zehirlettii rivayeti
kaydedilmektedir. Yunan ve Bizans tarihileri, bu zayf rivayete hemen sahip
kmlar ve Yavuz hakknda akla gelmedik isnadlarda bulunmulardr.
Bizim kanaatimize gre, en doru kaynak, Yavuz'un rakibi olan aabeyi
ehzade Ahmed'in Memlkl Sultnna sunduu ve u anda da Topkap
Saraynda bulunan arzasdr ki, bu dilekesinde, stanbul'dan karlan
babasnn Karldere'de hastalanarak vefat ettiini, ancak halk arasnda,

vefatna kardei Selim'in sebep olduunun yayldn aka ifade etmektedir.
Elbette ki byle siyasi bir ortamda bu tr dedikodular olacaktr ve baz tarih
kaynaklar da bu dedikodular kaynak alarak meseleyi farkl ynlere
ekebileceklerdir. Uzunarl ve Pakaln'n da iinde yer ald muasr
tarihilerin ou, Yavuz'un babasn zehirlettii iddiasnn doru olmadn
beyan etmilerdir62.
64. Osmanl Hukukunda afyon, esrar ve kokain yasak mdr? II. Byezid'in
genliinde esrar ve benzeri keyif verici maddeleri kulland ve iki itii
doru mudur?
nce unu ifade etmeliyiz ki, slm Hukukunda ve dolaysyla Osmanl
Hukukunda, afyon, kokain ve esrar gibi uyuturucu maddeler, haram kabul
edilmi ve byle uyuturucular kullananlara ta'zir cezalarnn en iddetlileri
verilmitir. Bu tr uyuturucular Hz. Peygamber'in devrinden sonra ortaya
ktndan, uyuturucu maddelerin haram olduu, dier ikilere kyasla ve
itihd yoluyla sabit olmutur. Ancak Hz. Peygamber'in konuyla ilgili
yasaklayc bir hadisi de bulunmaktadr. Hemen unu da ilave etmeliyiz ki, bu
tr maddelerin, gnmzde modern usullerle tp dnyasnda kullanlmas o
zamanlar iin sz konusu olmadndan, hastalarn ila olarak kullanmalar ile
keyif ehlinin
62 Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 3062; li, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye
Ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 213/b; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh.
203; Solakzde, sh. 348-349; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 245;
Hezarfen Hseyin Efendi, Tenkhu Tevrh-i Mlk, Sleymaniye ktp. H. Ali
Paa, nr. 732, vrk. 140/b; Akman, Karde Katli, sh. 72-76; Peev brahim
Efendi, Tarih, I-II, stanbul 1281-83, c. I, sh. 430; Hammer, Byk Osmanl
Tarihi, c. IV, sh. 86; em'dni-zde Sleyman Efendi, Mr't-Tevrh, stanbul
1338, sh. 507.
ANLI
BLNMEYEN OSMANLI
123
reAb-.3lil HI Hatun;
Ijre ,8-jz'un .3im Hn.
Sultn
IMtn.
Fatma
en
de hev ve heveslerinde olup, dman def etmeye muktedir deillerdir.
Gayemiz devleti ve dini korumaktr. Ancak baz devlet adamlar babamla
aramza fitne soktular. Ne yapalm. Kader byleymi. Yoksa askerimizi alp
babamz zerine yrmek bize yakmaz".
Bu szleri syleyen bir devlet adamnn babasn zehirlettii iddiasna
inanmak ok zordur. Ancak bu konudaki fikirler nelerdir?
A) Baz Osmanl kaynaklarnda, II. Byezid'in Dimetoka'ya giderken yolda
hastalanarak vefat ettii, baz kaynaklarda ise, yallk, yaad kederler ve
bu arada saltanatla ilgili dedikodu ve fitneler yznden alabildiine zayf
dt ve zaten 67'ye ulaan yayla bunlara tahamml edemeyerek vefat
ettii kayd edilmektedir.

B) Hezarfen Hseyin Efendi ve Ktip elebi gibi baz Osmanl tarihileri,
sadece ahadet erbetini itiini ifade ederek, bu ahadetin sebebini
aklamazlar. Bu ahadet, manev ahadet olarak da dnlebilir.
C) Mneccimba gibi baz tarihiler ise, sadece zehirlendiini ve bu yzden
vefat ettiini belirtirler; ancak Yavuz'un zehirlediine dair bir kayt dmezler.
D) Peev ve em'dn-zde gibi ok az kaynaklarda ise, Yavuz'un tekrar
dnp de tahta geme ihtimalinden korkarak, babasn zehirlettii rivayeti
kaydedilmektedir. Yunan ve Bizans tarihileri, bu zayf rivayete hemen sahip
kmlar ve Yavuz hakknda akla gelmedik isnadlarda bulunmulardr.
Bizim kanaatimize gre, en doru kaynak, Yavuz'un rakibi olan aabeyi
ehzade Ahmed'in Memlkl Sultnna sunduu ve u anda da Topkap
Saraynda bulunan arzasdr ki, bu dilekesinde, stanbul'dan karlan
babasnn Karldere'de hastalanarak vefat ettiini, ancak halk arasnda,
vefatna kardei Selim'in sebep olduunun yayldn aka ifade etmektedir.
Elbette ki byle siyasi bir ortamda bu tr dedikodular olacaktr ve baz tarih
kaynaklar da bu dedikodular kaynak alarak meseleyi farkl ynlere
ekebileceklerdir. Uzunarl ve Pakaln'n da iinde yer ald muasr
tarihilerin ou, Yavuz'un babasn zehirlettii iddiasnn doru olmadn
beyan etmilerdir62.
64. Osmanl Hukukunda afyon, esrar ve kokain yasak mdr? II. Byezid'in
genliinde esrar ve benzeri keyif verici maddeleri kulland ve iki itii
doru mudur?
ir], Anliotfi idi Padince unu ifade etmeliyiz ki, slm Hukukunda ve dolaysyla Osmanl
Hukukunda, afyon, kokain ve esrar gibi uyuturucu maddeler, haram kabul
edilmi ve byle uyuturucular kullananlara ta'zir cezalarnn en iddetlileri
verilmitir. Bu tr uyuturucular Hz. Peygamber'in devrinden sonra ortaya
ktndan, uyuturucu maddelerin haram olduu, dier ikilere kyasla ve
itihd yoluyla sabit olmutur. Ancak Hz. Peygamber'in konuyla ilgili
yasaklayc bir hadisi de bulunmaktadr. Hemen unu da ilave etmeliyiz ki, bu
tr maddelerin, gnmzde modern usullerle tp dnyasnda kullanlmas o
zamanlar iin sz konusu olmadndan, hastalarn ila olarak kullanmalar ile
keyif ehlinin
62 Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 3062; li, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye
Ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 213/b; Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh.
203; Solakzde, sh. 348-349; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 245;
Hezarfen Hseyin Efendi, Tenkhu Tevrh-i Mlk, Sleymaniye ktp. H. Ali
Paa, nr. 732, vrk. 140/b; Akman, Karde Katli, sh. 72-76; Peev brahim
Efendi, Tarih, MI, stanbul 1281-83, c. I, sh. 430; Hammer, Byk Osmanl
Tarihi, c. IV, sh. 86; em'dni-zde Sleyman Efendi, Mr't-Tevrh, stanbul
1338, sh. 507.
124
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN 0SM/W,
sadece keyif iin kullanmalar arasndaki snr her zaman korumak kolay
olmamtr. Ebiissuud Efendi ve benzeri Osmanl eyhlislmlar, ok sayda
fetvalaryla, bene (haha), ber (afyonlu urup), afyon, ma'cn ve esrar
adyla bilinen btn uyuturucu maddelerin, aka haram olduuna dair
fetvalar vermilerdir. "Ber ve afyon ve ma'cun ki, esrar iinde ola, mertebe-i
sekre varmaycak haram olur mu? El-Cevap: Fsklar ve hev ehli yeyii
zerine (hastalarn ila olarak kullanmalar dnda) hi bir ekilde hell
deildir".
te bu erl hkm bilen Osmanl Padiahlar, her eit uyuturucu maddeyi
yasakladklar gibi, d ve i dmanlar tarafndan saltanat, ahlk zaaflar ve
kadn gibi hilelerle, her zaman oyuna getirilmek istenen Osmanl Hanedan
mensuplarn da, byle ahlakszlarn elinden kurtarmak iin ellerinden geleni
yapmlardr.
Bu ksa giriten sonra unu ifade edelim ki, II. Byezid'in padiahl
dneminde deil, ancak genlik dneminde ve sancak bei iken, M'eyyed
Olu Abdurrahman ve Hasekisi Hac Mahmd Bey isimli iki arkada
tarafndan, esrar ve benzeri keyif verici maddeleri kullanmak zere tevik
edildii baz Osmanl kaynaklarnda rivayet edilmektedir. Ancak bu iddiann
doruluunda da phe bulunmaktadr. ki itiine dair ak bir ifade yoktur.
Nitekim li, Osmanl padiahlar ile alakal yapt genel bir deerlendirmede,
sadece Yldrm Byezid ve II. Selim hakkndaki baz isnadlar nakletmektedir.
Hakknda kullanlan, "genliinde nu severdi, yaplan ikazlar ve zellikle
de Ebssuud'un babas eyh Muhyiddin Yevs'nin irad zerine kendisini
tamamen takva ve ibadete verdi" eklindeki deerlendirmeyi, tamamen iki
ve gayr-i meru elence diye yorumlamann hatal olacan daha evvel
aklamtk. Padiahlar arasnda, Ftih'ten sonra en byk limlerden biri
olarak bilinen II. Byezid'in, takva ve ibadetiyle ada olan Byezid-i Bistm
Hazretleri gibi byk bir veliyyullah olduu da kaynaklarda ittifakla
kaydedilmektedir.
Bylesine bir ehzadenin, bir rivayete gre, M'eyyed Olu Abdurrahman ve
Hasekisi Hac Mahmd Bey isimli arkadalar tarafndan uyuturucu
kullanmaya zorlandn ve gayr-i meru hayata girme tehlikesinin
bulunduunu haber alan Ftih Sultn Mehmed, 1479 ylnda Kastamonu'da
sancak Beyi olan olunun Lalas Fenr-zde Ahmed Bey'e hemen ferman
gndermitir. Fermanda olunun zikredilen iki kt insann tevikiyle esrar ve
benzeri uyuturucu madde kulland ve bylece selim ftratnn bozulduuna
dair baz dedikodularn kulana geldiini, byle bir ey doruysa, hemen
Lalas olarak duruma mdahale etmesi gerektiini ve o iki hinin de, bu kt
detlerinden dolay topluma zarar vereceklerinden hemen
cezalandrlmalarn, Byezid'in byle bir rahatszl varsa tedavi yoluna
gidilmesini, btn iddetiyle emretmektedir. Sadece bu ferman grp de
hkm vermek doru deildir. Ayrca byle bir ferman padiahlarn ocuklar
hakknda ne kadar hassas olduklarn gstermektedir. Ahmed Bey'in cevab
daha nemlidir. Nitekim Ahmed Bey, cevabnda, ad zikredilen bedbahtlar
hakkndaki ihbarn doru olduunu; ancak ehzadenin onlarla Padiah'a arz
edildii kadar beraberlikleri bulunmadn ve ehzadenin hikmetle terbiye
olunmas gerektiini aka ifade etmektedir.
Aslnda zellikle M'eyyed-zde Abdurrahman Efendi'nin ve arkadann byle
bir irkinlii iledikleri de phelidir. Zira Takpr-zde, byk bir lim olan
M'eyyed-zde'nin, tamamen bir iftiraya kurban gittiini, ehzade Byezid'in
durumu bildiinden dolay, idam ferman gelmeden onun Kastamonu'dan
ayrlmasna yardmc olduunu anlatmaktadr. Gerekten de Zemaher'nin
Mufassal adl eserini Arap leminde ders
okutacak kadar i ne kadar ykselen bir mektedir. Netice dair olan sylentiler,
< maktadr63.
65. II. Byezid'in 1 dii sylenmek
II. Byezid'i j
eklindeki iddialar^ rihileri, "Devitti lerdir" diyerek, L I ve yay imalats t tr.
Bat dilleri I olan Byezid, ( tirdii gibi, lkesi II. Byezid l manii tarihinin
( nunlar, onun; Osmanl ehrinin I donanmasn bir katli tesis etmitir. I creti
takdim eden I mektedir. Kendisi, 8j| olan bir diplomatt.^ sebebiyle, kem
yllarna ait bire unutulmamalda.
66. II. Byezldd
Kanunlar, tti ri hazrlanl zikrederek I
Evet ( Bursa, 1
mkemmel w <
Mne't- S 2162, vrk. 18i M N, K
sn. Tansel, S
EN OSMANLI
(olmamtr, lyla, bene uyuturucu vema'cun Ifiehev ehli
I maddeyi yap kadn gibi
m da, byle
Jfaminde hman
|t benzeri keyif
i rivayet | iki itiine I genel bir lan nak-lt zellikle s takva ve nce diye I
Ftih'ten jMyle ada darda ittian ve
piiB Ftih Fenr-t: <c:j |ra:
,
{.. kocu
BLNMEYEN OSMANLI
125
okutacak kadar ilim adam olan ve sonra da stanbul kadlna ve Rumeli
Kazaskerliine kadar ykselen bir zatn, fermanda bahsi geen rezaleti
ilemesi akla uzak grnmektedir. Netice olarak, II. Byezid'in uyuturucu
kulland ve iki itiine dair olan sylentiler, olaylar tahkik edildiinde,
delilsiz isndlar eklinde kalmaktadr63.
65. II. Byezid'in hlim ve selim bir adam olduu ve devleti idare edemedii
sylenmektedir. Gerekten yle midir?
II. Byezid'i gzden drmek iin sylenen bu szler, yani devleti idare
edemedi eklindeki iddialar doru deildir. Ancak hlim ve selim olduu
dorudur. Osmanl tarihileri, "Devlet adamlarnn en hayrls, vatandalarnn
kalblerinde sevilenlerdir" diyerek, II. Byezid'i tavsif etmilerdir. lim, ir,
bestekr, hattat, mzehhib ve yay imalats olan Byezid, ok byk lim ve
komutanlardan hususi dersler almtr. Bat dilleri kadar, dou dillerine ve
mesela Arapa, Farsa ve Uygurca'ya da vakf olan Byezid, douda ve
batdaki menfi artlara ramen, babasnn fetihlerini hazmettirdii gibi,
lkesinin snrlarn az da olsa geniletmitir.
II. Byezid zamannda 85 adet Kanunnme ner olunmu ve zellikle sadece
Osmanl tarihinin deil, dnya hukuk tarihinin ilk belediye kanunlar ve ilk
standart kanunlar, onun zamannda tanzim olunmutur. stanbul, Edirne ve
Bursa gibi byk Osmanl ehrinin belediye kanunlar, onun zamannda
hazrlanmtr. Osmanl ordu ve donanmasn bir kat daha glendiren Sultn
Byezid, ilk tfekli piyadeyi de kendisi tesis etmitir. Kendisine takdim olunan
btn eserleri okuyan ve kymetine gre telif creti takdim eden Sofi Byezid,
devrinin yabanc tarihileri tarafndan da medh edilmektedir. Kendisi, o
zamann gl devletleri olan talya ve Venedik'te nfuz sahibi olan bir
diplomatt. mrnn sonuna doru, yallk ve hadiselerin verdii yorgunluk
sebebiyle, kendinden bekleneni veremediine dair Yavuz'un tesbitleri,
tamamen son yllarna ait bir olaydr. Osmanl tahtnda 31 yl oturduu ve asla
toprak kayb olmad unutulmamaldr64.
66. II. Byezid dneminde dnyann ilk Standartlar Kanunu, ilk Belediye
Kanunlar, ilk Tketiciyi Koruma Kanunlar ve ilk Gda Nizmnmeleri
hazrland sylenmektedir. Bu kanunlardan baz rnek maddeler zikrederek
anlatabilir misiniz?
Evet dorudur. II. Byezid devrine ait en mhim kanunlardan birisi phesiz
ki, Bursa, stanbul ve Edirne htisb Kanunnmeleridir. Bu kanunnme,
dnyann en mkemmel ve en geni belediye kanunu olmakla kalmamakta,
ayn zamanda dnyada
63 Ebssuud Efendi, Fetv, Sleymaniye ktp. smihan Sultn, nr. 223, vrk.
260/a-261/b; Feridun Bey, Mne't- Saltin, c. I, sh. 263-264; li, Knh'lAhbr, c. V, sh. sn. 124-125; Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk.
183/a-b; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 245-246, 662-664; Mecdi,
Hadk, c. I, sh. 308-311.
64 li, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 183/a-b;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 245-248; Akgndz, Osmanl
Kanunnmeleri, c. II (Byezid Devri Kanunnmeleri); Kantemir, c. I, sh.187;
Tansel, Selhattin, "Yeni Vesikalar Karsnda Sultn kinci Beyazt Hakknda
Baz Mtalalar, sh. 236.
.
'
126
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMAN
ilk tketici haklarn koruyan kanun, ilk gda maddeleri nizmnmesi, ilk
standartlar kanunu, ilk evre nizmnmesi ve ksaca asrna gre ok hrika
bir hukuk kodudur. Bu kanun, hem Osmanl rf detlerini ve hem de slm
hukukunu ok iyi bilen Mevln Yaraluca Muhyiddin tarafndan hazrlanmtr.
Hazrlan tarihi 1502 ila 1507 tarihleri arasndadr.
Biz, her biri 100 ksur maddeyi bulan bu kanunnameden sadece baz
maddelerini, tketici haklan asndan arz ediyoruz (Maddenin bandaki
rakamlar Kanun maddelerine ve harflerden B, Bursa, E Edirne ve stanbul
Kanununa iaret etmektedir):
"-45. Ve mahkeme kararyla yiyecek ve iecek ve giyecek ve hububat ki;
arda ve pazarda vardr, gzedilb her meslek sahibi tefti oluna. Eer
terzda ve kilede ve arunda eksk bulunursa, muhtesib (belediye bakan)
haklarndan gele.
-21. Etmekiler, standart olarak alnan ekmei narh zere pk ileyeler, eksik
ve i olmaya. Etmek iinde kara bulunursa ve i olursa, tabanna let uralar;
eksk olursa tahta klah uralar veyahud para cezas alalar. Ve her etmekinin
elinde iki aylk, en az bir aylk un buluna. T ki, aniden bazara un gelmeyb
Mslmanlara darlk gstermeyeler. Eer muhalefet edecek olurlarsa,
cezalandrla.
-4. Eyle olcak ekmek gayet ey ve ar olmak gerekdir
E-7. Alar birdkleri a pk bireler ve anaklarn pk su ile yuyalar ve
tezghlarnda kfir olmaya. Ve i yaiyle nesne birmeyeler. Ve bir akelik

eti her ne narh zerine alurlar ise be pare olur. Bir akelik a alann ana bir
pare koyalar. ki pulluk dahi etmek vereler. Bir akelikden artuk alsalar ya
eksk alsalar, bu hisb zerine vereler. Cem? Edirne'nin alar ittifakiyle
tefti olund.
-38. Ve kile ve arun ve dirhem gzlemle; eksi bulunann hakkndan
geleler.
-5. Un kapannda olan kapan talarn, mahkeme kararyla muhtesib (belediye
bakan) dim grb gzede. T ki, hile ve telbs olub un alan ve satan
kimesnelere zarar ve ziyan olmaya.
B-74. Ve hamallar na'lsuz at istihdam etmeyb ve da yknn iki yknden
ziyde gtrmeye.
E-58. Ve aya yaramaz brgiri iletmeyeler. Ve at ve katr ve eek ayan
gzedeler ve semerin g-reler. Ve ar yk urmayalar; zira dilsz canavardr.
Her kangsnda eksk bulunursa, sahibine tamam etdre. Eslemeyeni gerei
gibi hakkndan gele. Ve hammllar ar yk urmayalar, ma'kul zerine ola
-40. Ve sirke ve yourda su koymayalar. Su katlm olub bulunursa, tehir
edeler veyahud tahta klah uralar, gezdireler.
-29. Kuyumcular, sde ii dirhemine bir ake; minekri ide dirhemine iki
ake ve altun sde ise miskline ake; mebbek ide miskline be ake
ve gm dmeler iriyi ve hurday gayet ey hlis ileyeler, bakr koyub
ilemeyeler. leyenin muhtesib (belediye bakan) gerei gibi haklarndan
gele.
-33. Ve boyaclar dahi gzedeler, kalb boyamayalar; boyarlarsa gerei gibi
hakkndan geleler.
-42. Ve iplikilerin iplii tire ipliine beraber ola. Ve astar ki, ehirde ilene,
sekiz arun ola, eksk olmaya. Olursa hakkndan geleler.
-46. Hammmclar, hmmmlar gzedeler, yunmu ola, ss ve sovuk su ile
rste ve dellkleri cest ve lk ola. Usturas keskin ola. yle ki, usturas
altnda kimesne zahmet ekmeye ve nazr olan fotalar pk duta; Mslmana
verdi fotay kfire vermeye.
-66. Ve dahi hekimlere ve attrlara ve cerrahlara, muhtesib (belediye
bakanjin hkmi vardr; grse ve gzetse gerekdir.
-24. Bakkallar ve attrlar ve bezzazlar ve takyeciler, onun on bire satalar,
ziydeye satmaya-lar. Ziydeye satarlarsa, muhtesib (belediye bakan)
dutub te'db ede. Amma bu bbda ve gayride mahkeme karar bile ola.
E-194. Berber gzlene; kfir ban tra etdkleri ustura ile Mslman ban
tra etmeyeler. Kfir yzin sildikleri fota ile Mslman yzin silmeyeler.
Usturalar keskn ola.
E-195. Tabibler dahi gzlene; bmrhne (hastahane) tabiblerine gstereler,
imtihan edeler, kabul etmedikleri kimesneleri men' edeler. Cerrahlar dahi
gzlene; san'atlarnda kmil oialar.
E-196. Deirmenciler gzlene; deirmende tavuk beslemeyeler ki, halkn
ununa ve budayna zarar etmeye. Ve detlerinden artuk almayalar ve iri
tmeyeler ve kesmkl buday deitirmeyeler ve ill muhkem ve
mnteh hakkndan geleler.
E-198. Ve camilerde dilenci taifesin yrtmeyeler.
65 Hayvan haklarnn 20. yzyln banda savunulmaya baland
dnlrse, bu maddenin ok ileri bir hukuk anlaynn mahsul olduu
daha iyi
anlalr.
.,.....,.. .............
..,-...
,.
,-,,-.-,.
-70. Ve her an'at
lunan narhdan eksk sata, (I -73. Fll-ciimlebUZkf
(belediye bakan) grb J yle blleler, herkimi
67. Sultn Cem <
Ftih Sultn Meh delere yazlacak elk Mehmed Paann an gelen Cem Sultn'a
Byezid'in Aya adna para kestirip I Seluk Sultn ba ikiye blnmesini,
teklif eyledi. Bunu eyledi ve Cem de < snd. Kahire'de I gitti ve 1482
ylnda | rini reddeden Sit sr'a dnmek i znde durmad \ leti'nin ban i
II. Byezki pazarlk yaptlar! pa'ya teslim edil*! aleyhine kullan Roma'ya
ayakbas& land Roma'da 1* hem Papa VIII. 1 papa da kendisine il "Deil
Osmanl itirmem".
1495) yapt ve zehirlemesi i vefat zerine J mak istediler ( olundu (M ir bir
m
"Ak
6? il
10,12,1 Ylma:, B
pOSMANLI
|t standartlar
iodudur. Bu
t Mevln
|7 tarihleri
maddele-IrKanun madBLNMEYEN OSMANLI
127
-70. Ve her san'at aydan aya kad ile tefti ede ve dahi gre ve gzede. Her
kangs kim ta'yin o-lunan narhdan eksk sata, muhtesib (belediye bakan)
hakkndan gelb tehr ede.
-73. Fil-cmle bu zikr olunanlardan gayr her ne kim Allah Te'l
yaratmdr, hepsini de muhtesib (belediye bakan) grb gzetse gerekdir,
hkmi vardr.
yle bileler, her kim muhalefet ve ind ederse, itaba ve ikba mstahak olur
67. Sultn Cem olaynn esas nedir?
ve pazarda
mursa,
. Etmek jM.S'ud para bizara un
ifrolma-|)ittoiur Bir jeksk
:s: ise Heyi hlis
lli, eksk
Bin cest t fotalar
.irdir;
Ftih Sultn Mehmed hayatta iken tanzim edilen mehur Kanunnmesinde,
ehzadelere yazlacak elkbla ilgili blmde Sultn Cem'in ismi zikredilmi ve
Karaman Mehmed Paa'nn arzusu da hep bu olmutur. Bu paann
vefatndan sonra, Bursa'ya gelen Cem Sultn'a burann halk byk alaka
gstermiti. Hatta aabeyi Sultn Byezid'in Aya Paa komutasnda
gnderdii kuvvetleri yendi ve 1481'de Bursa'da adna para kestirip hutbe
okuttu ve saltanatn ilan etti. Daha da ileri giderek, halas Seluk Sultn
bakanlnda aabeyine gnderdii heyetin diliyle Osmanl Devleti'nin ikiye

blnmesini, Anadolu'da kendisinin ve Rumeli'de ise Byezid'in sultn
olmasn teklif eyledi. Bunu duyan Sultn Byezid, kuvvetli ordusuyla Cem'i
Yeniehir'de malp eyledi ve Cem de evvela Konya'ya ve sonra da Memlkl
Sultn Sultn Kaytbay'a snd. Kahire'de byk ilgi gren Sultn Cem,
buradan bir ilke imza basarak hacca gitti ve 1482 ylnda yeniden Adana
yoluyla Anadolu'ya dnd. Byezid'in sulh tekliflerini reddeden Sultn Cem'i
Anadolu'da Karamanolu Kasm Bey karlad. Yeniden Msr'a dnmek
istediyse de, anlat std- A'zam Fransz Pierre d'Aubusson sznde
durmad ve Cem'i Nice'ye gtrerek valyelere teslim etti. Hedef Osmanl
Devleti'nin ban artmakt ve Sultn Cem de bunu biliyordu.
II. Byezid ve Sultn Kaytbay, ad geen std- azamla Cem'i teslim etmesi
iin pazarlk yaptlarsa da, muvaffak olamadlar ve maalesef Sultn Cem 1488
ylnda Pa-pa'ya teslim edildi. Artk Sultn Cem, Hristiyan dnyasnn elinde,
Osmanl Devleti'nin aleyhine kullanlacak bir kozdu ve kendisi de asla bunu
arzu etmiyordu. 1489 ylnda Roma'ya ayak bast ve ikinci srgn hayat
balam oldu. Byk bir merasimle karland Roma'da 1495 ylna kadar 6
yl kald. Kendisine San Angelo Saray tahsis edildi, hem Papa VIII. Innocentius
ve hem de VI. Alessandro Borgia ile grt. Her iki papa da kendisine dinini
deitirmesi iin basklar yaptlar. Buna verdii cevap u oldu: "Deil Osmanl
saltanat, btn dnyann sultanln da verseniz, dinimi deitirmem".
1495 ylnda Fransa Kral VIII. Charles, Cem'i kendilerine teslimi iin Papa'ya
bask yapt ve Sultn Cem maalesef Krala teslim edilmek zere yola karld.
Ancak Papa'nn zehirlemesi sebebiyle Napoli'ye giderken yolda vefat etti
(25.2.1495). Osmanl Sultn vefat zerine gn yas ilan etti. Tabutunu bile
Osmanl Devleti'nin aleyhine kullanmak istediler ve ancak 4 yl bekletildikten
sonra Napoli'den Bursa'ya getirilerek defn olundu (1499). Sultn Cem, Trke
ve Farsa Divan telif edecek kadar lim, edb ve ir bir insand67.
66 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 188-230, 286-304, 387-402.
-..-.<: = ...
Defter, Ahmed Uur neri, sh. 10, 12, 17, 26-27, 37-39, 143; Solakzde, sh.
364-384; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 184/a vd.; Ylmaz,
Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 382-386; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II,
sh. 163-177; Kantemir, c. I,
s-'J
128
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
I
68. 1492'de yklan Endls Emevi Devleti'ne Osmanl Devleti neden sahip
kmamtr? kmsa neler yapmtr?
Sultn Cem olayndan sonra bu soruyu cevaplandrmak daha kolaydr. Zira
Osmanl Devleti'ne Cem olay ile problem karlmasnn da Memlkl Devleti
ile Osmanl Devleti'nin arasnn almasnn da tek sebebi, Endls'teki
Mslmanlarn oralardan kovulmasdr. Osmanl devleti, Endls
Mslmanlarna sahip kmtr; ancak gc ve siyasi durumu, sadece onlar
katliamdan kurtarmaya yetmitir. yle ki:
Maalesef, 1492 ylnda Endls'teki son Mslman devletine son verilmeden
evvel, bunlar korumas muhtemel olan Mslman devletler saf d edilmitir.
1485-1491 yllar arasnda, yani tam Mslmanlar yok edilmeye alld

gnlerde, Osmanl-Memlkl harbi devam etmektedir. Bu tarihlerde,
Endls'te tek Mslman devlet kalmtr: Nasrler veya Ben Ahmer. Grnata
baehirleriydi ve gittike de snrlar dara-lyordu. spanyollar, Avrupa'daki
dier Hristiyanlarn da yardmyla bata Cebel-i Trik Boaz olmak zere,
bunlarn Akdeniz ile ve Mslman devletlerle olan balarn kestiler. 711 yldr
devam eden slm hkimiyetini sona erdirmek iin frsat beklediler. Avrupa'y
Rnesans'a tayan Endls'teki Mslman devleti, sonra ermek zereydi.
Bunlara en yaknlar olan Fas Sultanl, Tunus Hafs Sultanl ve Mernler
yardm edebilirlerdi. Memlkller ve Osmanllar ise, hem uzak idiler ve hem
de birbirine drlmlerdi. 1469 ylnda spanya'daki iki Katolik devlet olan
Kastilya ve Argon Krallklar resmen birletiler. 1487'de 776 yllk Mslman
bir ehir olan Malaa dt. Grnata'ya hcumda tek ekindikleri Osmanl
Devleti ve Memlkller idi. Hatta Grnata Meliki XI. Ebu Abdillah Muhammed,
resmen her ikisinden de yardm istedi. Sultn Kaytbay, Grnata'ya hcum
etmeleri halinde, Kuds'teki Hristiyanlar srgn edeceini syledi ise de,
Mslmanlarn kendileri gibi katliam yapmayacaklarn bildiklerinden
aldrmadlar.
II. Byezid, Divan- Hmyn'u toplayarak durumu mzkere etti ve Bat
Akdeniz'e donanma gnderilmesi kararlatrld. Kemal Reis'in komutasndaki
Osmanl Donanmas 1487'de spanya seferine kt. Bylece Osmanl Devleti,
Kastilya, Aragon, Napoli ve Sicilya Krallklarna kar harp ilan etmi oluyordu.
Kemal Reis Gney talya'y vurarak spanya sularna kadar geldi ve Malaga'y
tekrar ald. Ne acdr ki, Osmanl Donanmas Franszlara kolaylk gsteren
Tunus Hafs Sultanl ile de urayordu. Bu hcumlar, Memlkllerle de
uraan Osmanl Devleti'nin iki ate arasnda kalmasndan dolay, netice
vermedi ve 1492 ylnda Grnata teslim oldu ve Endls'teki slm Hkimiyeti
sona erdi. Osmanl donanmas, yollara den 300.000 kadar Mslman Fs
ve Cezayir'e nakletti. Endls'n bu dn Namk Kemal u cmlelerle
zetliyordu:
"spanyollar Grnata'y aldklar zaman, halk dinlerini deitirmeleri iin atele
yaktlar. Biz stanbul'u aldmz vakit, her din sahibine dinini yaayabilmesi
iin tam bir din hrriyeti tandk".
Ayn yl Amerika'ya da Colombus ile kan spanyollar, Endls'teki
baarlarnda mararak, 1.000.000 Mslman katlettiler. Saylar 300.000'i
bulan Musevilere ise
sn. 170-175; Uzunarl, smail Hakk, "Cem Sultn'a Dair Be Orijinal Vesika",
Belleten, c. XXIV, say 95(1960), sh. 457-483; Tansel, Selhattin, "Yeni
Vesikalar Karsnda Sultn kinci Beyazt Hakknda Baz Mtalalar", sh. 185236; Turan, erafettin, "Barak Reis'in ehzade Cem Mes'elesiyle lgili Olarak
Savoie'ya Gnderilmesi", Belleten, c. XXVI, say 103(1962), sh. 539-551.
...,-...
,,,;.,.,.,., .--.-? - _ ....:- -. .- .-> ...-.,...-,. ;;w--->
Katolik olmakla lmek ara Devleti'nin bunlara da I larna ramen, 1510 yln
Reis Komutasndaki dona cak, hem yerli Mslrt Memlkllerle olan sava s
69. II. Byezid dn rafndan katliam' topraklarna yerli
Ecdadmzn "er'-l < ve slm Devleti'nin hle Renk, dil ve rk fark g, yle
muamele yaplr.
Bilindii gibi, XV. bunlarn neticesi olarak Avrupallar, kendi arala lere kar
da tam bir s Katoliklere hayat hakk I hakk tanmayacaklarIdU
slm tarihilerinin I Endls Emevilerinin ( emn altnda ya zimm saylyor ve
si Endls'te bulunan MS zihniyetine hkim I mensuplar byk biri larn

aldlar ve hatta > lumlar iinde itlin men bulamyorlard i dnemde mazlum i
leti kucak at. Buran
Kemal Reis I Mslmanlar, gemiMsI manii lkesine getiri ve hem de
Yahudiler,!
Osmanl Devleti, i tr? Bu sorunun < bulabiliriz. Zimmeti
Mkpaa-z8de,Trt,|| fendi, nr. 2162, vrt. 1 201-210; Ylmaz, Bel}*| Rza
Seyfl, Kemal ve Ba*)l
S OSMANLI
leden sat, Zira Osli Osmanl
(oralardan
i gc ve
to evvel, 5-1491 k Osmanhtkal-n cfara-:TAnk t kesti-er, Av-di. kyardm |?(d-Kral-| dt. ISrnata i
Sultn taini ferinden
BLNMEYEN OSMANLI
129
11 si. IS5-b,c.
Katolik olmakla lmek arasnda tercihde bulunmalar iin emirler kardlar.
Osmanl Devleti'nin bunlara da kucak atklarn ok iyi biliyoruz. Osmanl
Devleti, btn skntlarna ramen, 1510 ylndaki son seferlerine kadar,
Endls hadisesi sebebiyle, Kemal Reis Komutasndaki donanmasyla
spanyollara kar 23 defa saldr dzenlediler. Ancak, hem yerli Mslman
devletlerin destek yerine kstek olmalar ve hem de Memlkllerle olan sava
sebebiyle tam netice alamadlar68.
69. II. Byezid dneminde, spanya ve Portekiz'deki Katolik devletler
tarafndan katliama ve srgne maruz braklan Yahudilerin Osmanl
topraklarna yerlemeleri nasl olmutur?
Ecdadmzn "er'-i erif dedii slm hukukuna gre, Mslmanlarla sulh
yapan ve slm Devleti'nin hkimiyetini kabul eden gayr-i mslimlere "zimmr
ad verilir. Renk, dil ve rk fark gzetilmeksizin hepsine ayn ekilde ve "er'-i
erif" ne diyorsa yle muamele yaplr. Yahudiler de bu hkmlere tabi idi.
Bilindii gibi, XV. asrda Avrupa'da klelik, insanlar arasnda ayrm ve nihayet
bunlarn neticesi olarak engizisyon mahkemelerinin zlim kararlar knla
gidiyordu. Avrupallar, kendi aralarnda kanl atmalara girdikleri gibi,
Hristiyan olmayan milletlere kar da tam bir sava ilan etmilerdi.
Katoliklerin Protestanlara ve Protestanlarn Katoliklere hayat hakk tanmad
Hristiyan Avrupa'da elbette ki Yahudilere de hayat hakk tanmayacaklar idi.
Nitekim tanmadlar da.
slm tarihilerinin Endls ve Avrupallarn da spanya dedikleri yarm adada
Endls Emevilerinin kurduklar slm Medeniyeti sayesinde tam bir hrriyet
iinde ve emn altnda yaayan dier din mensuplar arasnda Yahudiler de
vard. Yahudiler de zimm saylyor ve slm lkesi olan Endls'te huzur
iinde yayorlard. Ne zaman ki, Endls'te bulunan Mslman devlet 1492
tarihinde ykld ve yerine tamamen Roma zihniyetine hkim Hristiyan
kuvvetler hkim oldu; o zaman Hristiyanlk dndaki din mensuplar byk
bir zulme maruz kalmaya baladlar. Yahudiler de bu zulmden paylarn
aldlar ve hatta vatanlar olan spanya'dan srlmeye balandlar. Maalesef

toplumlar iinde itibarlar zayf olan Yahudiler, kendilerine yeni bir yurt
aramalarna ramen bulamyorlard. Herkes bunlara srtlarn dnyordu.
Yahudi olsalar da aslnda o dnemde mazlum durumuna den Yahudilere bir
Mslman devlet olan Osmanl Devleti kucak at. Bunu yapan da II. Byezid
idi.
Kemal Reis komutasndaki Osmanl donanmas, katliama maruz kalan Yahudi
ve Mslmanlar, gemilerle tayarak daha emin blgelere ve zellikle de
Yahudileri Osmanl lkesine getiriyorlard. nk Grnata 1492 ylnda
dnce, hem Mslmanlar ve hem de Yahudiler, byk zulmlere maruz
kalmlard.
Osmanl Devleti, Yahudilere neden ve hangi er' hkme dayanarak kucak
amtr? Bu sorunun cevabn, slm hukukundaki zimmet andlamas ile ilgili
hkmlerde bulabiliriz. Zimmet akdi, slm halifesi veya naibi, ehl-i kitb
kabul edilen Yahudi veya
68 kpaa-zde, Tarih, sh. 250-251; Solakzde, sh. 364-384; li, Knh'lAhbr, Sleymaniye ktp. Es'ad E-fendi, nr. 2162, vrk. 199/a vd.; Kantemir, c.
I, sh. 178-179; Efdaleddin, "Bir Veslka- Mellim", TOEM , nr. 4, sh. 201-210;
Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 390-392; Uzunarl, Osmanl Tarihi,
c. II, sh. 197-206; Ali Rza Seyfi, Kemal ve Baba Oru, stanbul 1325.
>.-
130
BLNMEYEN OSMANLI
BIUNM
Hristiyanlar!, slm lkesi vatanda olmalarn, belli artlar ve mkellefiyetler
karlnda kabul edebilmesi demektir. Bunun ayrntlarna girmiyoruz.
te bu er' hkme dayanan Osmanl Padiahlarndan II. Byezid, 1492 senesi
ilk baharnda spanya'dan tardedilen Yahudileri, zimmet akdinin hkmlerine
uymak artyla Osmanl lkesinin belirli yerlerine ve zellikle de u anda
Yunanistan'da bulunan Selanik, Edirne, Ariboz'a bal Livdiye ve Trhala
evresine yerletirmiti.
925/1519 tarihinde ve Yavuz Sultn Selim'in emirleriyle tahrir olunan Edirne
Tapu Tahrir Defteri bunu aka gstermektedir. Bu defterin 40. sayfasnda
"CenuTat-i spanya" bal altnda spanya'dan srgn edildikten sonra
Edirne'ye yerletirilen Yahudi aile reislerinin adlar yazlmaktadr. Bu belgede
yer alan aile reisi Yahudilerin says 40 ksurdur. Yani 40 ksur aile bu blgeye
yerletirilmitir.
Bilindii gibi, Cumhuriyet Dneminde ve zellikle resm mahfillerde, Osmanl
Dev-leti'nin insan haklarna ri'yet etmedii ve insanlarn canlarnn Padiahn
iki duda arasnda olduu anlatla ve yazla gelmitir. Halbuki 18 Mays 1993
tarihinde Dileri Bakanlmzn ald bir karar yetmi seksen yldr
anlatlanlar yalanlar mahiyettedir. Hepimiz biliyoruz ki, Trkiye Avrupa
Konseyi yesidir. Avrupa Konseyi 1993'de yeni bir nsan Haklan Binas ina
ettirmitir. Her lkeden insan haklar konusunda bide vesika saylacak
dokmanlar istenmitir. Trkiye Cumhuriyeti Devleti de, en ok tenkit ettii
Osmanl Dnemine ait ve XV. yzylda spanya'dan atlan Yahudilerin Osmanl
topraklarna zimm olarak kabulne dair belgeyi, ite bu insan haklar
binasnda tehir edilmek zere hazrlatp gndermitir.
Yavuz Dneminde ve 927/1520 tarihinde u anda Yunanistan snrlar
ierisinde bulunan Ariboz Sancana bal Livdiye Kazasnn Kanunnmesi
hazrlanmtr. Bu Kanunnmede yer alan u hkm, Yahudilerin zimmet

akdiyle nasl Osmanl lkesine alndklarn aka ortaya koymaktadr:
"Madde 57- Ve Marib'den gelen Yahudiler, harc ve yirmi beer ake ispene
verrler."
Marib'den kast Endls yani spanya'dr. Bilindii gibi, Yahudiler de dier
gayr-i mslimler gibi, gelirlerine gre oran tesbit edilen harc- mukseme ve
maktu' olarak verilen harc- muvazzaf yani maddedeki tabiriyle ispene
vermekle mkellef tutulmulardr69.
70. Erdebil eyhleri'nin torunu bulunan eyh Cneyd, olu eyh Haydar ve
bunlarn halifelerinden olan ah Kulu isyanlarn nasl aklarsnz? Bunlarn
evld Resul olduklar da iddia edilmektedir. Halbuki ilk A-lev isyann kartan
ve Anadolu'yu iiletirmeye alanlarn bunlar olduklar sylenmektedir. ah
smail fitnesi nasl balamtr?
Erdebil, eskiden Azerbaycan beldelerinden olan Tiflis, Baku ve iraz arasnda
mhim bir ticret merkezi olduu gibi, bir zamanlar btn ran'a hkim olan
P Safev sllesinin de taht merkezidir. Safiyyddin'in yerine olu eyh
Sadreddin Musa Erdebl; onun yerine de olu Hce Al'addin Ali Erdebl
(833/1429); onun yerine
69 Kantemir, c. I, sh. 178-179; Efdaleddin, "Bir vesika- mellim", sh. 201-210;
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. III, sh. 393; c. VI. sh. 637 vd.; Tabular
Yklyor I-II, stanbul 1996-97, c. II, sh. 118- 133; Zeydan, Abdulkerim,
Ahkm'z- Zimmiyyn Ve'l-Mste'menin, Badat 1963, sh. 22 vd.
........
.
,
,.
unvanlar* ve Tur
S OSMANLI ikarlIsmesi ilk rak ar-tataan
ItoprakIjflmek
re
BLNMEYEN OSMANLI
131
de eyh ah diye bilinen olu brahim Erdebl (851/1447) mridlik
makamna gemitir. fa'nn siys leti olana kadar, bu aile, Erdebil'de ehl-i
ma'rifetin mercii ve melcei olmutur.
te eyh Safiyyddin'in torununun torunu ve 5. eyhi olan eyh Cneyd
(1447-1460), ii mezhebine geerek bu mbarek neslin itibarn siysete alet
etmeye balamtr. 1448 ylnda Erdebil'de isyan eden eyh Cneyd,
Anadolu'ya srld. Sultn II. Murad'a kadar geldii ve ondan baz siyasi
taleplerde bulunduunu, Vezir Halil Paa'nn "Bir tahtta iki padiah smaz"
cevab zerine kendisine ve dervilerine hediyeler verildikten sonra, yine
siyasi mitlerle Karaman'a sndn, olaylara ahit olan kpaa-zde
anlatmaktadr. Burada eyh Abdllatif ile sahabelerle ilgili tartma yapmlar,
eyh Cneyd'in sapk fikirleri ortaya kp mridlerinin de namaz ve oru
bilmez tavrlar anlalnca, oradan da kaar gibi ayrld. Tamamen Snn olan
Uzun Hasan'n kz kardei Hatice Beim ile evlenmiti. Bu hanmdan olu
eyh Haydar dnyaya geldi.
1460 ylnda katledildiinde, olu Haydar onun yerine eyhlik makamna
geti. Days Uzun Hasan, ii olduunu bile bile, srf ii olan Karakoyunlulara
kar siyasi rekabet yznden ona destek veriyordu. Erdebil'e uramadan
vekletle hem tarikat yrtyor ve hem de siysetten bir trl uzak

durmuyordu. 1477 ylnda Uzun Hasan'n kz Hlime Alemah Beim ile
evlendi ve olu smail dnyaya geldi. 1488 ylnda kard kargaalar
sebebiyle, o da ldrlnce, olu smail hem eyh ve hem de ah olma
sevdasna dt.
eyhlik ad altnda ve neslinin itibarn kullanarak, Anadolu Trkmenlerini
evresinde topluyor, bir ksmn Erdebil'e gndererek iiletiriyor ve sonra da
bunlar siyasi emellerine hizmet ettirmeye alyordu. Akkoyunlular bu
yzden onlar takibe balad. Akkoyunlulara isyan eden eyh smail, 1502
tarihinde onlar Tebriz'den kovarak ah oldu. Annesi Hlime Beim Snnlikte
diretince annesini katlettirdii nakledilmektedir. Artk ran Safev Devleti diye
anlan ii bir devlet haline gelmiti. Trkistan Hkn aybak Hn' da malp
edince, asker ve siyasi adan Osmanl Devleti'nden sonra ikinci g haline
geldi. Hedefi Osmanl devleti idi. II. Byezid'in za'fndan da istifade etti.
Hedefini iyi tesbit etmiti. nce Anadolu'dan toplad ve Erdebil'e gndererek
ii-letirdii Trkmen genlerini, Erdebil Sofileri ve halifeler ad altnda
Anadolu'ya fikr propaganda iin gnderdi. Bunlardan Antalyal bir Trkmen
olan ve Osmanl ordusunda sipahi olarak grev ifa eden ah Kulu isimli ahs,
ah smail'in daveti zerine Erdebil'e arld ve yksek seviyede bir ii Molla
yani halife olarak yetitirildi. Gizlice Anadolu'ya gelen ah Kulu, evresine ok
sayda gebe Trkmenleri toplayarak fesada balad. Vezir-i A'zam Ali Paa,
Kayseri ve Sivas arasnda yer alan Gkay mevkiinde zerine yrd ve
Temmuz 1511'de ah Kulu ve mritlerini imha etti. Ancak kendisi de ehid
oldu. Bu ahsa, Osmanl kaynaklarnda eytan Kulu veya Kzlba Reisi gibi
unvanlar verilmektedir. Kzlba denmesinin sebebi, ah smail'in mritleri
olan Yrk ve Trkmenlerin balarna krmz serpu takmalarndandr.
Osmanl Trkleri ise, batan beri beyaz renkli balk giymekteydiler.
Maalesef olan bitenlere kar beklenen tepkiyi gsteremeyen Sultn Byezid,
Anadolu'nun iilemesi tehlikesini bir trl durduramyordu. darecilerin
yaptklar hatalarn
132
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
cezasn, hem i' Trkmenler ve hem de Snn Trkler gryordu. te Yavuz
Sultn Selim bu tehlikeyi grd ve saltanata bir an nce gelerek bu meseleyi
hal etmeyi birinci hedef olarak seti.
te ah smail fitnesinin balang ekli, Erdebil'deki eyh Safiyyddin
neslinin eyhlik'den ahla geii ve de Anadolu'da Alev veya Kzlba adyla
yeni bir ii Kolunun ortaya knn hikyesi ksaca budur70.
71. Molla Ltfi kimdir? Osmanl limlerinin akla nem verdii iin bu -limi
zndklkla sulayarak idama mahkm ettirdikleri doru mudur?
Molla Ltfi, Deli Ltfi ve Sar Ltfi diye de bilinen, Tokat'tan stanbul'a gelerek,
Molla Hsrev ve Sinan Paa (Sinnddin Yusuf, Hoca Paa diye bilinir) gibi
mehur Osmanl limlerinden ders alan bir limdir. Ancak Osmanl tarihinde
mlhidlik ve zndklk ile sulanarak idam edilen ilk lim olarak da tarihe
gemitir. Ftih Sultn Mehmed'in zel ktphanesinde hfz- ktb olarak
grev yapan Molla Ltfi, burada bulunan nadir eserleri inceleme frsatn
yakalamtr. Hoca Paa ile birlikte Seferihisar'a giden Molla Ltfi'nin
dnnde ilmiye mertebelerinin en ykseklerinden olan sahn mderrisliine
kadar ykseldiini gryoruz.
Kabiliyeti ve dnemin ilimlerine vkf oluu noktasnda ittifak vardr; ancak

Ftih Sultn Mehmed'e "Sahn medreselerinde her ilmi okutabilirim" diyecek
kadar da meslektalarn kmseyen ve gururlu olan bir yapya sahiptir.
Herkesin ortasnda yapt kaba akalardan dolay, "hocalar arasnda Deli Ltfi
demekle ma'rf" bir laubali olarak kt bir hrete kavumutu. Molla
Ltfi'nin tacizleri neticesinde, Sahn Mderrislerinden Molla Arap ve Molla zr
diye bilinen Ksm- Germiyn ile Hatip-zde Molla Muhyiddin Mehmed
aleyhine getiler. Bunlara fevkalade tarafsz ve insafl limler olarak bilinen
Molla Ahaveyn ve eyhlislm Efdal-zde de katld. Molla Ltfi'nin lsz
hareketleri, ulemdan bir grubun II. Byezid'e kadar karak, "katlini
gerektiren sz ve fiilleri mahede ettiklerini" ikyet edecek kadar ileri
gitmelerine sebep oldu. Molla Ltfi gibi bir limden bunlar beklemeyen
Padiah, meseleyi Divan- Hmyn'a sevk etti. Bahsedilen sulamalarla
mezkr limlerin huzurunda yarglanan Molla Ltfi, hidyet yolundan kt
hususundaki btn iddialar reddetmesine ramen, ahitlerin aleyhteki
beynlar zerine idama mahkm edildi. En byk iddi-a, Molla Ltfi'nin
namaz iin "bir kuru kyam ve eilmedir; andan fayda yoktur" tarznda bir
ifade kullanm olmasyd. Molla Ahaveyn ve Efdal-zde balangta verilen bu
hkm kabul etmemelerine ramen, sonradan ikna edilmiler ve idam
konusunda ulemann icma' meydana gelince, II. Byezid de karar tasdik
etmitir. Kesinleen hkm, 25 Reb'lhir 899/2 ubat 1494 Pazar gn At
Meydannda infaz olunmutur.
Verilen bu idam karar, ksmen de olsa, kamu oyunda tepkiler dourmutur.
Halkn bir kesimi, bu byk limin zulme maruz kaldna inanmtr. Ancak bu
karar, Osmanl
ulemsnn akla kar Ltfi'yi idam etmek k Paa'nn kardei Atn da, ahlk
zaaflar bs yapan bir ahs olar.: devrinin limleri ve' sulamalarn rutt ki,
drst bir lim c. konuyla alakal eser. Peygamberlii inkr edK^fe evvel de
darb ve haplsflp*-zoflarn szlerine ttNMfJ lete gtrd" anla
Ksaca, Molla Ltflj nu bu cezaya mahkmj dman olarak adan da zayf
birisi 0
70 kpaa-zde, Tarih, sh. 264-269; Solakzde, sh. 315-342; li, Knh'lAhbr, Sleymaniye ktp. Es'ad E-fendi, nr. 2162, vrk. 204/a vd.; Ylmaz,
Belgelerle Osmanl Tarihi, c. I, sh. 408 vd.; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh.
225-231; Ayn, Hac Bayram- Veli, 63-64; smail Hakk, Silsile-i Tark-i Celvet,
vrk. 51/a-54/b; Hseyin Vassf, Sefine-i Evliya, c. II, sh. 253-254.
72. Yavuz Sultn! devlet nrlar hakku)
Karakterinin!
nen Sultn! bu tahtta otu Alddevle'nln I parlak olduunu|
Anadolu'm manda dedesi ( Sancakbeyi olan! yapt mu kezin ika; davranan i
sona ermemljft deAhmedilM Yavuz'a I ehzade /
"Ocak, 2 siye olunur); H Saray Muml* Osmanl T Bir Not, TD, K
ANLI
BLNMEYEN OSMANLI
133
i Sultn (I birinci
| eslinin
iKoluulemsnn akla kar kmas ve ak bir zulm olarak deerlendirmek de, en
az Molla Ltfi'yi idam etmek kadar yanl bir harekettir. Zira Molla Ltfi, bizzat
Hocas olan Sinan Paa'nn kardei Ahmed Paa tarafndan II. Byezid'e
gnderilen ikyet mektuplarnda, ahlk zaaflar bulunan ve Ftih'in
Ktphanesinde hfz- ktb iken yolsuzluklar yapan bir ahs olarak tavsif
edilmektedir. Laubali ve kibirli olduu da kesindir. Hem devrinin limleri ve
hem de asrmzdaki aratrmalar, isnd edilen zndklk ve mlhidlik
sulamalarn rtecek bilgileri ortaya koymulardr. Bununla birlikte
unutulmamaldr ki, drst bir lim olan ve Molla Ahaveyn diye bilinen Molla
Muhyiddin bin Mehmed'in konuyla alakal eserinde, Molla Ltfi'nin fazilet ve
maharetleri kabul edilmekle beraber, Peygamberlii inkr edici sz ve
fiillerinden bahsedilmekte; yapt yolsuzluklarla daha evvel de darb ve hapis
cezasna arptrld gndeme getirilmekte ve neticede "filozoflarn szlerine
itibar ederek hem dalalete gittii ve hem de insanlar dalalete gtrd"
anlatlmaktadr.
Ksaca, Molla Ltfi gibi bir limi idama mahkm etmek ne kadar doru
deilse, o-nu bu cezaya mahkm eden Efdal-zde ve Molla Ahaveyn gibi
limleri de akl ve ilim dman olarak grmek de o kadar doru deildir.
Molla Ltfi'nin sra d ve ahlak adan da zayf birisi olduu ou
kaynaklarca kabul edilmektedir71.
IX- YAVUZ SULTN SELM DEVR
72. Yavuz Sultn Selim'i ksaca bize tantabilir misiniz? Ailesi, en nemli devlet
adamlar ve Osmanl Devleti'nin onun zamannda ulat snrlar hakknda
ksa bilgiler verebilir misiniz?
Karakterinin sertliinden dolay "Yavuz" ve ehzadeliinden beri "Selim ah"
denen Sultn Selim, 7 Safer 918/Nisan 1512'de Osmanl padiah olmu ve 8
sene, 9 ay bu tahtta oturduktan sonra 8 evval 926/ 21 Eyll 1520'de vefat
etmitir: Zulkadirolu Alddevle'nin kz Aye Htun'un olu olan Yavuz,
ehzadeliinden beri, istikbalinin parlak olduunu gsteren bir hayat izgisi
takip etmiti.
Anadolu'nun Safev devletinin igali tehlikesine kar, babasnn ihmali ve ayn
zamanda dedesi olan Alddevle'nin aczi karsnda ahlanan ve o dnemde
Trabzon Sancakbeyi olan Yavuz, ia'ya kar Anadolu'yu mdfaa hareketine
giriti. Grclerle yapt muharebeler sonucunda halkn nazarnda manevi
destek kazanan Yavuz, merkezin ikazlarna ramen 'a ile olan mcadelesine
devam etti ve bu mevzuda ihmalkr davranan babas II. Bayezid'i tahttan
indirerek yerine kendisi oturdu. Ancak mcdele sona ermemiti. ran
meselesini halletmek iin Amasya Sancakbeyi ve aabeyi ehzade Ahmed ile
Manisa Sancakbeyi olan ehzade Korkut ile anlamas icab ediyordu. Yavuz'a
kar ah smail'den yardm isteyen ve kuvvetli bir ordu ile isyana kalkan
ehzade Ahmed, 1513'de Bursa Yeniehir'de maslub edildi ve bay= devlete
isyan
71 Ocak, Zndklar ve Mlhldler, sh. 205-227 (Bu konuda doyurucu bilgi
verilmektedir; merakllara iddetle tavsiye olunur); Molla Ahaveyn, Risale,
Sleymaniye Ktphanesi, brahim Efendi Bl. nr. 859, vrk. 20/a-25/a; Topkap
Saray Mzesi Arivi, nr. E. 6345; E. 8101; E. 10160/80; Takprl-zde,
akayk, sh. 296-298; Advar, A. Adnan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul
1970, sh. 53; Ernsal, smail, Ftih Devri Ktphaneleri ve Molla Ltfi
Hakknda Bir Not, TD, 33 (1982), sh. 57-78.
:
134
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSM*',
suunun had cezas olarak idam olundu. Bu hadiseden 38 gn nce de,
nceleri Yavuz'la anlat ve kendisine Teke=Antalya, Hamd = sparta ve
Midilli sancaklar verildii halde sonradan isyan eden dier aabeyi Korkut da
ayn akbete uramt.
Mevcut manileri bertaraf eden Yavuz, ittihd- slm'n mhim mani'i olan
Safev Devleti'ni ve onun sins reisi ah smail'i halletmek zere madd ve
manev hazrlklara balad. bn-i Kemal gibi allmelerden bu fitnenin defi iin
fetva alan Yavuz, 920/1514'de aldran zaferini kazand ve arkn kaplarn
Osmanl Devleti'ne at. Kemah, Bayburt, Erzincan ve Ki Osmanl Devleti'ne
921/1515'de ilhak edildi. Bunu, ayn yl aldran zaferinden dnerken zerine
gidilen Zulkadiroullarnn Osmanl Devleti'ne ilhak ta'kip etti. Btn bu
gayretlere ramen, dou ve gneydou blgeleri i'a tehlikesinden
kurtulamamt. te bu ii, byk lim dris-i Bitlisi ve Bykl Mehmed Paa
stlendi. Bunlarn samimi gayretleri sonucu, 1516 ve ta'kip eden yllarda,
bata 26 airet olmak zere, mhim Krt ve Trkmen beylikleri, istimlet ile
yani kendi arzu ve istekleri ile Osmanl Devleti'ne iltihk eylediler. Bylece
Dou Anadolu top yekn Osmanl Devleti'nin snrlar iinde kald.
Herhangi bir harb olmadan Dou Anadolu'nun Osmanl Devleti'ne iltihk ve
ah smail'in malbiyeti Memlklleri ve Sultnlar Kansu Gavri'yi rahatsz
etmiti. Bu durumu hisseden ve Memlkllere slm birliini bozdurmak
istemeyen Yavuz, Memlkllerin zerine yrd ve 922/1516 ylnda
Mercidabk'da Kansu Gavri karsnda byk bir zafer kazand. Bu zafer,
Malatya, Divrii, Darende, Besni, Gerger, Khta, Birecik ve Anteb'in de
yeniden ve salam bir ekilde fethine yol at. Ayn yl (922), Haleb ileri
gelenleri, erkn- devleti ve ulems ile Yavuz'a itaat ve teslimiyet mektubu
gnderdiler. Bylece Haleb, Antakya, Hama ve Humus kaleleri de Osmanl
Devleti'ne ilhak olundu ve eylet haline getirildikten sonra Haleb
Beylerbeyliine Karaca Ahmed Paa getirildi. Daha sonra ise, Dr-s-Selm
am'a girildi ve birok Arab eyhi kendi arzular ile Osmanl Devleti'ne iltihk
eyledi.
922/1516'da Kansu'nun yerine geen Tomanbay'a bir nme gnderen ve
Msr'a yryeceini belirten Yavuz Sultn Selim, Safed, Nablus, Kuds, Acln,
Gazze ve ksaca Suriye ve Filistin'i de yol zerinde feth eyledi. 923'de Kahire
ve Msr', Ridniye harbini zaferle kazanarak Osmanl topraklarna ilhak eden
Yavuz, bylece arkta tam bir ittihd- slm kahraman oldu. Bylece
Anadolu, Karaman, Rm ve Rumeli eyletlerine ilveten Osmanl Devleti'ne
Diyarbekir, Haleb, Msr, am ve Zlkadriye Eyletini de ilve etmi oldu.
Son Abbas halifesi III. Mtevekkil Alellh'dan Ayasofya'da yaplan bir din
merasimle halifelik unvann da kazanan Yavuz, Mekke erifi Ebul-Berekt'n
olu erif Ebu Nmey vastasyla Mekke'nin anahtarlarn kendisine
gndermesiyle de hdim'l-Haremeyn vasfn elde etmiti. Douda ittihd-
slm tahakkuk ettiren Sultn Selim, Batdaki slm dmanlarna da dersini
vermek zere 2 a'ban 926/1520'de sefere kt; ancak 8 evval 926'da
yakaland bir hastalkla manevi ehid oldu.
Netice olarak eylet says drt olan Osmanl Devleti'ni, 8 sene gibi ksa bir
zamanda iki katna kard. Son zamanlarna doru te'sis edilen Cezayir
Eyleti de hesaba katlrsa, Osmanl Devleti'ne, bu dnemde be eylet daha
ilave edilmi oldu. Safevilerden de Erbil, Kerkk ve Musul alnm ve Badat
Eyleti'nin temelleri atlmtr.

m
Merkez te-Mara, Malatya . kerlii nvamy. kazaskerlie me-sidir. Suriye ve'
ker de divan- i" ah Efendi ge1 muamelt Ana
Yavuz dne-sek-zde Ahmed I damlar arasnda M'eyyed-zdeJ
ZEVCELER: 1 nesi. 2- Aye OCUKLARI: I Korkut, Gevher h
73. Yavu* I
ru mudur?
Osmanl f kukunu tatbike Ham yani so1 lar, kadnlar, ( btn korr maneviyt ]
diyen bir g renmek
Daha I ahlk I ne geen 'alatrt d ldri lu'ya ( miyeti
"ltJ ter, sh, 94J Ahmed U Uzur Tarih, S 434,29i; S 34; H "Yavuz S
OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
135
fi Yanaklar
rSafev ifara fi Yavuz,
Kejftau, ^l, Devin i'a klykl
ylarMerkez tekilatndaki en nemli deiiklik, Yavuz Sultn Selim'in ark
Anadolu ile Mara, Malatya ve havalisini fethetmesi zerine, 922/1516'da
Arap ve Acem Kazaskerlii unvanyla Divan'a dhil olmayan bir kazaskerliin
ihdas edilip Diyarbakr'n bu kazaskerlie merkez olmas ve bu hizmete de
mehur tarihi dris-i Bitlis'nin getirilmesidir. Suriye ve Msr da Osmanl
Devleti'ne tamamen ilhak edilince, bu nc kazasker de divan- hmyn
hey'etine dhil edilmi ve bu hizmete Fenar-zde Mehmed ah Efendi
getirilmitir. Daha sonra Pr Paa zamannda bu makam kaldrlm ve
muamelt Anadolu Kazaskerlii'ne devredilmitir.
Yavuz dnemindeki devlet adamlar arasnda Sadrazam Koca Mustafa Paa,
Her-sek-zde Ahmed Paa, Pr Mehmed Paa ve nianc Tc-zde Ca'fer
elebi; ilim a-damlar arasnda eyhlislm Zenbilli Ali Efendi, eyhlislm
Kemal Paa-zde, M'eyyed-zde Abdurrahman Efendi ve Kara Muhyiddin
Efendi zikredilebilir.
ZEVCELER: 1- Aye Htn; Mengli Giray I'in kz ve Beyhan ile ah Sultn'n
annesi. 2- Aye Hafsa Htn; Kanun, Hatice, Fatma ve Hafsa Sultnlarn
annesi. OCUKLARI: Kanun Sultn Sleyman Hn, ehzade Orhan, ehzade
Musa, ehzade Korkut, Gevher Hn, Hatice, Beyhan, Hafsa, Fatma ve Devletah Sultn72.
73. Yavuz Sultn Selim'in Alev katliam yapt sylenmektedir. Bu doru
mudur?
Osmanl Padiahlar Mslmandrlar ve kendi idare ettikleri devlette de slm
Hukukunu tatbik etmilerdir. slm Hukukunda ise, kfirlerle yaplan
savalarda dahi katliam yani soykrm yapmak haramdr. Zira Hz. Peygamber,
sava halinde dahi, ocuklar, kadnlar, din adamlar ve yallar gibi yedi grup
insan katletmenin caiz olmadn btn komutanlarna talimat olarak
vermitir. M'ey yed min indillah denecek kadar maneviyt yksek olan
Yavuz'un dinin yasaklad katliam ve hem de Mslmanm diyen bir gruba
kar yapm olmas mmkn deildir. Ancak tarih olaylar doru olarak
renmek arttr. yle ki;

Daha nce de akladmz gibi, Erdebil eyhlerinden eyh Cneyd eyhliine
ahlk katmak istemi ve ancak muvaffak olamayarak 1460 ylnda kati
edilmitir. Yerine geen olu eyh Haydar da ayn gayeyi devam ettirmi ve
Anadolu'yu 'alatrmak metodunu kullanarak ahln pekitirmek istemitir.
Kucaklarnda byd Akkoyunlu Devletine de hyanet edince, Yakub Bey
tarafndan 1488 ylnda o da ldrlmtr. Yerine geen ah smail ise,
Erdebil Sofular veya Halifelerini Anadolu'ya gndererek, hem Anadolu'yu
'alatrmay ve hem de bylece Anadolu'yu hkimiyeti altna almay
hayatnn gayesi edinmitir. Nitekim temkinli davranmayan
72 Ltfi Paa, Tevrh-i l-I Osman, sh. 204 vd.; Kemal Paa-zde (bn-i
Kemal), Tevrlh-i l-i Osman, X. Defter, sh. 9-13; Solakzde, 350-431; li,
Knh'l-Ahbr, Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 232/a-293/a;
Ahmed Uur neri, sh. 1049 vd., Kantemir, c. I, sh. 189-211; Ylmaz,
Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, sh. 1-86; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh.
244-306; Osmanl Devletl'nin Merkez ve Bahriye Tekilt, sh. 229; Anonim
Tarih, Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2362, vrk,115/b-119/a; Altunda,
inasi, "Selim I", A, c. X, sh. 423-434, 295; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E.
7351, 2629, 3079; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 29-34;
Harem'den Mektuplar, sh. 44-47, 97-99; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c.
II, sh. 149-154; Karal, Enver Ziya, "Yavuz Sultn Selim'in olu ehzade
Sleyman'a Manisa Sancan dare Etmesi in Gnderdii Siysetnme",
Belleten, c. VI, say 21-22(1942), sh. 37-44.
.
-..',-..
. .. . .
136
BLNMEYEN OSMANLI
Rll NMFYFt,
Akkoyunlu Devleti, torunlar olan ah smail tarafndan ortadan kaldrlmtr.
Akkoyunlu Devletini ortadan kaldran ve hem eyhlii ve hem de ahlyla
Anadolu zerine yryen ah smail, halifeleri vastasyla Anadolu'yu tam bir
anariye srklemekte maalesef muvaffak olmutur. 1507 ylnda zerine
yrd Alddevle Bey'in malubiyeti zerine Elbistan, Harput ve
Diyarbekir'i yakm ve ykmtr. Bu arada Erdebil Sofular da Anadolu'da
anari karmaya balamlardr. ah smail'in taraftarlar olan askerler, krmz
uhadan talar giydiklerinden dolay onun taraftar olan herkese Srhser yani
Kzlba denmitir. ah smail'in halifelerinden olan Rumiyeli Nur Ali Halife
bakanlndaki Erdebil sofu ve mritleri, Tokat'a saldrmlar ve yzlerce
insan kltan geirmilerdir. Maalesef ehzade Ahmed zerlerine ordu
gndermise de muvaffak olamamtr.
Bu arada Antalyal Hasan Halife ve olu ahkulu veya Osmanl tarihilerinin
ifadesiyle eytan Kulu (ahkulu Baba Tekeli veya Karabykolu da
denmektedir) eliyle Anadolu'daki Alevileri Osmanl Devleti aleyhinde
tekiltlandrmaya balamtr. Antalya'dan Manisa'ya dnen ehzade
Korkut'un hazinesini vuran ahkulu, bununla da yetinmeyerek Antalya'y
basm, ba kd ile birlikte ok sayda insan katletmitir. Bundan sonra
srasyla Kzlcakaya, stanos, Elmal, Burdur ve Keiborlu kasabalarn yakp
ykan ahkulu Ktahya'ya kadar gelmitir. Anadolu beylerbeyisi Karagz
Ahmed Paa da ldrlenler arasndadr. Amasya'da bir araya gelen 20 bin
Erdebil Sofular evreye dehet samaya balamlardr. Bunlarn yapt
katliamla Erzurum ve Erzincan 20-30 yl harabe olarak kalmtr. ubukova'da
1511 ylnda ahkulu'nun bir okla ldrlmesinden sonra da i'lerin
Anadolu'daki tahribatlar devam etmitir. Bunlarn Mslmanlar nasl krp

geirdiklerini, Diyarbekir ve evresindeki Krt beylerinin mektuplarndan da
anlyoruz. u cmleler bunlardan sadece biridir:
"Bu muhlis ve size itaat eden bendelere yardm edesiniz. Bizim beldelerimiz
Kzlba diyarna yakndr, komudur ve hatta karktr. Nice yllar bu
mlhidler, bizim evlerimizi ykmlar ve bizimle savamlardr. Sadece slm
Sultn'na muhabbet zere olduumuz iin, bu inanc saf insanlar o zlimlerin
zulmlerinden kurtarmay merhametinizden bekliyoruz. Sizin inayetleriniz
olmazsa, biz kendi bamza mstakil olarak bunlara kar kamayz"
te 918/1512 ylnda Anadolu'yu i'a tehlikesinden kurtarmak zere Padiah
o-lan Yavuz, ah smail'in zerine gitmeden evvel, yukardan beri vesikalar
nda anlattmz olaylar biliyordu ve Anadolu'daki ii Trkmenlerin
binlerce insan katlettiklerinin de farkndayd. Bu yaraya parmak basmak iin,
meseleyi mzkere etmek gayesiyle bir Divan toplants yapm ve bata bn-i
Kemal olmak zere byk limlerin de katld bu toplantda Kzlbalarla ilgili
neler yaplmasn kararlatrmtr. bn-i Kemal gibi bir limden de gerekli
fetvay aldktan sonra, Anadolu'yu kasp kavuran ve Kzlba ad altnda her
yerde Osmanl Devleti'ne kar kyam eden bu insanlarn tefti ve tahkik
olunarak, uslanmayanlarnn kati edilmelerini ve uslanmas muhtemel
olanlarnn ise haps edilmelerini emr etmitir. Bunlarn saylar baz tarihilere
gre yaklak 40.000 kiidir ve bunlardan ne kadarnn ldrld de kesin
belli deildir. Ancak bu isyanc gruplarn bastrlmamas halinde, ah smail'in
zerine gitmenin tamamen yararsz olduu da gn gibi ortadadr. Olay
inceleyen Uzunarl, Kzlbalarn ne kadar insan ldrdne dair binleri
bulan rakamlar verdikten sonra, Yavuz'un baka aresi yoktu demektedir.
unu da belirtmeliyiz ki, Osmanl Devleti, herkesi zorla Snn yapmak iin
zorla-mamtr. Ancak din inanlar kullanlarak devletin arkadan vurulmas
tehlikesi karsnda t. ve zt
74. Yivi bul
Blll
dinini tecdidi met e siyset sadrazam mceddidlerfj
Hicri t)
ln band d Ahmed l Melik^J Devle1*! bandk! I
Osun yari Allah k
birincisi, I
iyi
devleti
IANLI
BLNMEYEN OSMANLI
137
da tedbirler almtr. Hem iiler ve hem de Snnler iin, idarecilerinin
yaptklar hata ve zulmleri tamim etmek ok yanltr73.
polis74. Yavuz'un mceddid olduu sylenmektedir. Mceddid ne demektir ve bu
iddia doru mudur?
Bilindii gibi, Hz. Peygamber, "phesiz ki, Allah, her yz yln banda kendi
dinini tecdid edecek birisini gnderir" buyurmaktadr. slm limleri, slama
hizmet edecek olan bu mceddidlerin maneviyt alannda ve ilim sahasnda
olduu kadar, siyset alannda da olabileceini ifade etmektedirler. safnme
mellifi ve Kanuni'nin sadrazam olan Ltfi Paa'nn naklettiine gre, slm

limleri siyset alanndaki mceddidleri yle sralamaktadrlar:
Hicr tarih esas alnmak zere, II. Yzyln banda mer bin Abdlaziz; III.
Yzyln banda Abbas Halifesi Mu'tasm; IV. Yzyln banda Abbas Halifesi
Kadir billah Ahmed bin Emir shak; V. yzyln banda Seluklu Sultn Sultn
Muhammed bin Melikah; VI. Yzyln banda lhanl Sultn Gazan Hn; VII.
Yzyln banda Osmanl Devleti'ni kuran Osman Gazi; VIII. Yzyln banda
elebi Mehmed ve IX. Yzyln bandaki mceddid ise Yavuz Sultn Selimdir.
Osmanl tarihileri, Osmanl padiahlarndan iki kiinin m'eyyed min indillah
yani Allah katndan teyid edilmi Padiahlar olduklarn ifade etmektedirler.
Bunlardan birincisi, stanbul'u fethederek Hz. Peygamber'in vgsne mazhar
olan Ftih'tir. kincisi ise, Yavuz Sultn Selim'dir. Baz mana adamlar, Yavuz'un
Hz. Ali tarafndan mj-delendiini dahi ifade etmektedirler. Hz. Ali'ye ait bir
kasidede "Mutlaka - Osman'dan Selim isimli birisi, Rum, Acem ve Arab
memleketlerine hkim olacaktr" ifadesinin getii nakl olunmaktadr. Hatta
bn-i Kemal dahi, Msr'n Yavuz tarafndan fethedileceini, baz yetlere
dayanarak karmtr ve bu konuda hususi bir Risalesi vardr.
Yavuz'a mceddidlik vasfn kazandran, onun mslmanlara yapt iki
hizmettir: Birincisi, babalar Byezid-i Veli'nin yaratlndaki tevazudan
yararlanarak Anadolu'yu hkimiyeti altna almak isteyen ah smail
liderliindeki i'a seline kar, ciddi bir ehl-i snnet bendini tekil etmesidir.
aldran zaferi bu fitneyi nlemitir. kincisi, ah smail'in hem mridlik ve
hem de ahlk unvanlar ile tahrik ettii Anadolu'daki isyanlar bastrarak
Anadolu birliini ve Memlklleri ortadan kaldrarak slm birliini temin
etmesidir. Memlkller zerine giderken de, ah smail zerine giderken de,
bn-i Kemal ve Zenbilli Ali Efendi gibi byk slm hukukularndan fetva
alarak hareket etmitir.
"htilf u tefrika endiesi,
Ke-i kabrimde dahi b-karar eyler beni;
ttihdken savlet-i a'dy defa aremiz,
ttihd etmezse millet, dadr eyler beni..."
uuruyla hareket eden Yavuz, slm tarihinde ittihd- slama nem veren
nadir devlet adamlarndan biridir. Tarihi li ve Ltf Paa, Yavuz'un mceddid
olduunu
I
73 Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 6522, 6636, 5321, 5035, 3062, 5812;
Solakzde, 359 vd; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 233/a vd.;
Hoca Sa'deddin Efendi, Tc't-Tevrh, c. II, sh. 245 vd.; Koca Mverrih,
Bedyi', c. II, vrk. 452/a-b; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 225-231, 253270.
138
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMAN*
yapt hizmetleri ve ilgili hadisi zikrederek kaydetmektedir74.
75. Yavuz'un Krtleri katliama tabi tuttuu ve hatta onlar hakknda aza
alnmayacak ifadelerle dolu olan bir drtl olduu doru mudur?
Bu iddiann tam tersi dorudur. Yani Yavuz olmasayd, bugn Dou
Anadolu'daki ehl-i snnet olan Krtler, 'a'nn tasallutu altnda olurlard.
Osmanl Devleti'nin Dou Anadolu ile alakas, XV. yzyla kadar uzanr. Ancak
blgenin Osmanl Devleti'ne ilhak veya daha doru bir tabirle iltihak,
1514'de kazanlan aldran Zaferi'nden sonradr.

Bilindii gibi, ah smail, ran'da ksa bir zamanda Safev Devletini kurmu ve
Douda hem Osmanl Devleti iin ve hem de lem-i slm'n birlik ve
beraberlii iin, hem siyas ve hem de din adan tehlike arz eder hale
gelmitir. ehzade Selim, bu iki ynl tehlikeyi henz Trabzon Sancakbeyi
iken fark etmi ve babasn stanbul'da ikaz dahi eylemiti. Fakat, II. Byezid,
tedbir alamamann yannda, iilerin tahrikiyle karlan ah Kul isyann da
nleyememiti. Anadolu'yu iletirme hedefini gden ve her geen gn bu
hedefine daha da yaklaan ah smail, bir trl durdurulamyordu.
Nihayet Yavuz Sultn Selim Padiah olunca, uurlu lim bn-i Kemal'in de
yerinde ikazlaryla, hem slm birliini bozan ve hem de Doudaki Snn Krt
ve Trkmen airetlerini rahatsz eden Safev tehlikesini bertaraf etmeye
azmetti. Allah'n yardmyla 1514 tarihinde kazanlan aldran Zaferi ile, ah
smail'in Anadolu zerindeki siyas ve din emellerine son verildi. Bu mhim
zaferin kazanlmasnda tamamen Snn olan ve gazada Yavuz Selim'in
yannda yer alan Snn Krt ve Trkmen airet beylerinin de byk rol vard.
Anadolu'nun ve hatta Musul ve Kerkk civarnn da Osmanl Devleti'ne
katlmas gerekiyordu. Bu i nasl yaplmalyd? Klla ve sava yoluyla bu
mmkn deildi. Zira bunlar da hem Mslman ve hem de ehl-i snnet velcemaat idiler. Bununla beraber, bu blgenin kendi bana kalmas, hem
mahall halkn gvenlii asndan tehlikeli ve hem de Osmanl Devleti'nin de
Mslman bir lke olmas; slm'n kahramanca mdafaasn yapan byle bir
devlete itaat etmenin siyas ve hukuk adan bir farkllk meydana
getirmeyecei ve hem de slm birliinin teekkl gibi gayelerle mnferiden
hareket edilemeyecei ortadadr.
te bu hakikati idrk eden Krt ve Trkmen Beyleri, istimlet ile yani kendi
meyil ve arzular ile, Osmanl Devleti'ne itaat etmenin zaruretini anlamlardr.
Byk lim dris-i Bitlisi tarafndan Padiah'a yaplan telkinler neticesinde,
Dou ve Gneydou blgesinin tamam, bir iki ay iinde Osmanl Devleti'ne
iltihk etmiti.
Osmanl Devleti'nin deimeyen siysetinin kayna ve dayand hukuk
temeli, slmiyetin getirdii hkmlerdi. Osmanl Devleti, Kur'n, snnet,
icm' ve kyas yoluyla vaz' edilen hukuk hkmler yannda, slm hukukunun
msaade ettii lde her mahallin rf ve detlerine de hrmet gsteriyordu.
Bu sebeple, Osmanl Devleti'ne tbi' olan bir Mslman beylik, dhilde ve
hrite, farkl bir sistemle karlamyordu. Mesela, Doudaki Krt ve Trkmen
Airetleri, Osmanl Devleti'ne iltihak etmekle bir ey
74 Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 7-16; l!, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye
ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 232/b-233/a; 234/a (Mceddidlik meselesi
burada lenmektedir), 259/a-260/a; 263/a-b; Matbu nsha, c. V, sh. 25;
Solakzde, sh. 350-431; Akgndz, Belgeler Gerekleri Konuuyor, c. II, sh.
40-53; Mnv, Muhammed Abdrraf, Feyz'l-Kadr arh'ul-Cmi'-is-Sar,
Msr 1938, c. II, sh. 281-282.
kaybetmemilerdi;
Daha nce de m t rka ve madd smr|je bulunan her yer <rfr8&|s, tanda
kabul edillyort buydu. Osmanl farkllklar, baz I Osmanl ahalisi, olduklar
iin, arata Mslman Trklerle I nda, aralarnda dlnt,'| sebeple de, Dou
paralamak
messir olmas okj aldran Zaf<
nadolu'nun fethe
Gneydou blgel
hemmiyetli bir
erefddin Bey, I
mdiye Hkimi!
Osmanl Devletl'n
saras iin
lerle hezimete uj)
altna almalar i
dm talep etmek 1
etmek gayesiyle j
"Can u gonuMmJ balarn r slm Sultn' gsterdik ve ti
Bu muhlis v komudur ve l Sadece tslm S kurtarmay r bunlara kar ( Allah'
bir bilip D uymamz mmW*|
Bu mel Bltlis'nin Diyarb olan I reislerine!
"Alty yarlanan l
ma'rlfetln kuvveti; t Bu azmim hayat din: s,
MANLI
BLNMEYEN OSMANLI
139
% ilhak
erinde
sai-yla ii ve
re
I Bilal'n dan
kaybetmemilerdi; belki kazanmlard. te Osmanlya balln srr burada
yatyordu. Daha nce de izah ettiimiz gibi, Osmanl Devleti sahip olduu
topraklar zerinde, rka ve madd smrye dayanan bir ayrma gitmiyordu.
Zira topraklarnn dahilinde bulunan her yer dr'l-slm saylyor ve btn
Mslman ahali de bu lkenin asl vatanda kabul ediliyordu. Zaten
Osmanly Avrupa'dan ayran en nemli hususiyet de buydu. Osmanl
topraklarnda yaayan insanlarn arasnda dnlebilecek en nemli
farkllklar, baz rf detlere mnhasrd. Rengi ve ekli farkl olsa da, btn
Mslman Osmanl ahalisi, yemede, imede ve hatta giymede dahi ayn dinin
esaslarna tabi' olduklar iin, aralarnda ihtilafa vesile olacak cidd bir ey
mevcut deildi. Mesela, Mslman Trklerle Krtler arasnda mevcut olan baz
ufak ve nemsiz farkllklar dnda, aralarnda din, ahlak, kltrel ve coraf
ok byk azam mterekler vard. Bu sebeple de, Dou Anadolu'nun siyas,
din, kltrel ve idar btnln bozmak ve paralamak maksadyla ierde
ve darda yaplan faaliyetlerin, blge halk arasnda messir olmas ok
zordu.
aldran Zaferini takip eden 1516 ylnda, Yavuz Sultn Selim, kendisine Dou
A-nadolu'nun fethedilmesini tavsiye eden mehur lim ve tarihi dris-i
Bitlis'ye, Dou ve Gneydou blgelerinin Osmanl Devleti'ne ilhak iin
vazife veriyordu. Bylesine e-hemmiyetli bir zamanda slm birliinin
zaruretine inanan bata Bitlis Hkimi erefddin Bey, Hizan Meliki Emir
Davud, Hsn- Keyf Emiri Eyyublerden II. Halil, mdiye Hkimi Sultn
Hseyin olmak zere 25-30 tane Krt beyi (mery- ekrd), Osmanl
Devleti'ne itaat arzularn padiaha iletmilerdi. ah smail'in Diyarbakr
muhasaras iin gnderdii orduyu on bin kiilik dris-i Bitlis kumandasndaki
gnll birliklerle hezimete uratan ayn beyler, bu hdiseden nce iflerin
Diyarbekir'i muhasara altna almalar zerine, Yavuz Sultn Selim'e tarihe

msellem olan tarih arzay, yardm talep etmek ve Osmanl Devleti'ne itaat
etmeden huzur bulamayacaklarn ifade etmek gayesiyle gndermilerdir.
"Can gnlden slm Sultn'na b'at eyledik, lhdlar zahir olan
Kzlbalar'dan teberri eyledik. Kzl-balarn nerettii dalalet ve bid'atleri
kaldrdk ve ehl-i snnet mezhebi ve afii mezhebini icra eyledik. slm
Sultn'nn nam ile eref bulduk ve hutbelerde drt halifenin ismini yda
baladk. Cihada gayret gsterdik ve slm Padiah'nn yollarn bekledik.
Bu muhlis ve size itaat eden bendelere yardm edesiniz. Bizim beldelerimiz
Kzlba diyarna yakndr, komudur ve hatta karktr. Nice yllar bu
mlhidler, bizim evlerimizi ykmlar ve bizimle savamlardr. Sadece slm
Sultn'na muhabbet zere olduumuz iin, bu inanc saf insanlar o zlimlerin
zulmlerinden kurtarmay merhametinizden bekliyoruz. Sizin inayetleriniz
olmazsa, biz kendi bamza mstakil olarak bunlara kar kamayz. Zira
Krtler, ayr ayr kabile ve airet tarznda yaamaktadrlar. Sadece Allah' bir
bilip Muhammed mmeti olduumuzda ittifak halindeyiz. Dier hususlarda
birbirimize uymamz mmkn deildir. Snnetullah bizde byle cri
olmudur".
Bu mektb zerine Konya Beylerbeyisi Hsrev Paa kumandasnda ve dris-i
Bitlis'nin manev yardmlaryla toplanan on bin kiilik gnlller ordusu, ah
smail'in Diyarbekir'i muhasara altna alan ordularn tarumar eylemitir. XX.
asrn dris-i Bitlis'si olan Bediuzzaman 1910'larda Osmanl Devleti'ne kar
isyan etmek isteyen Krt airet reislerine hitaben diyor:
"Alt yz seneden beri tevhid bayran umum leme kar ycelten ve mill
detlerini terk ederek ihtiyarlanan bizim anl Trk pederlerimize, kuvvet ve
cesaretimizi hediye edelim. Ona bedel, onlarn akl ve ma'rifetinden istifade
edeceiz ve asaletimizi de gstereceiz. Elhsl, Trkler bizim aklmz, biz
onlarn kuvveti; hep beraber bir iyi insan oluruz. Dik ballk etmeyeceiz ve
kendi bana hareket yapmayacaz. Bu azmimizle baka milletlere ibret dersi
vereceiz. yi evld byle olur... ttifakta kuvvet var, ittihdda hayat var,
uhuvvette saadet var, hkmete itaatte selmet var. ttihadn salam ipine ve
muhabbet eridine sarlmak zaruridir."
140
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMM
Diyarbekir'in Safev Devleti'nden alnmasndan sonra Krt Beyleri arasndaki
gayretlerini srdren byk lim dris-i Bitlis, bu faaliyetlerinin neticesinde
ksa zamanda Dou ve Gneydoudaki Krt ve Trkmen Beylerinin Osmanl
Devleti'ne itaatlerini temin eylemitir.
dris-i Bitlis vastasyla Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinin ksa bir
zaman i-inde ve hem de yerli beierin istek ve arzularyla Osmanl Devleti'ne
ilhak edildiinin haberini alan Yavuz Sultn Selim, bu byk limi taltif etmek
zere kendisine bir ferman gnderir. Mektubunun banda Diyarbekir
Vilyeti'nin sulh ile ve istimlet yolu ile fethine vesile olduu iin dris-i
Bitlis'ye teekkr eder. Sonra da manevi takdirleri yannda ona gnderdii
baz madd hediyeleri zikreder. Osmanl Devleti'ne kendi arzularyla tbi olan
beylerin ve bunlara bal olan sancaklarn mikdarlarn ve tahrr bilgileri
hazrlamasn emreder. Diyarbekir Beylerbeyi Bykl Mehmed Paa'ya beyaz
hkm-i erifler gnderdiini ve Osmanl Devleti'ne bundan sonra da tbi
olacak olan bey olursa, gnderilen tural beyaz ktlar kullanlarak onlara
bertlarnn yazlmasn emreder. Yani bugnn vilyetleri ve hatta devletleri,

kendi arzu ve istekleriyle ve hem de birer mektup ile Osmanl Devleti'ne
balanmaktadr. Devlete balanan beyler arasnda ihtilaf ve ihtilal vuku
bulmamas iin gereken tedbirlerin alnmasn ve in'm ve ihsanlarn da ona
gre yaplmasn ister.
Mektubun sonuna doru, Anadolu'yu nietirmek isteyen ah smail'in
kendisine eliler gnderdiini, bin bir trl yaclklar yapp sulh istediini,
ancak onun szlerine ve slah olduuna inanlmamas icab ettiini belirterek
gerekli tedbirlerin ihmal edilmemesini emretmektedir.
Bu gayretlerin neticesinde, yllar srecek harplerle elde edilemeyecek
zaferlere u-lald. ark diye adlandrabileceimiz ve bugn Dou Anadolu,
Gneydou Anadolu, Musul ve Kerkk'den itibaren Kuzey Irak ve Haleb'i de
iine alan Kuzey Suriye blgelerinde yaayan ok sayda Arap, Trkmen ve
Krt airetleri Osmanl Devleti'ne iltihk eylemitir. Bu iltihklardan bazlarn
beraber grelim:
1) Krt ve Trkmen beylerinden istimlet ile kendi meyil ve arzular ile itaat
eden 25'den fazla airetten ve reislerinden bazlar unlardr: Bitlis Hkimi
Emir erefddin; Hizan Meliki Emir Davud; Hsn- Keyf Emri Melik Halid;
madiye Hkimi Sultn Hseyin; Cezire Hkimi ah Ali Bey; emigezek
Hkimi Melik Halil; Pertek Hkimi Kasm Bey.... Ayrca uran, Urmiye, Atak,
Cizre, Eil, Garzan, Palu, Siirt, Meyyafarakin, Sason, Sincar, ermik, Malatya,
Urfa, Besni, Harput, Mardin ve benzeri yerlerdeki airetler de arka arkaya
Osmanl Devleti'ne iltihk etmilerdir.
2) Krt ve Trkmen airetleri gibi, gneyde yer alan Arap airetleri de yine
kendi iradeleriyle Osmanl Devleti'ne iltihk etmilerdir. Aralarnda bn-i
Harku, bn-i Said, Ben brahim, Ben Syim, Ben At airetleri, Safed ve
Gazze eyhleri ile Haleb ileri gelenlerinin bulunduu sekin bir temsilciler
heyetinin Yavuz'a takdim ettikleri ve asl Topkap Saray'nda bulunan u it'at
mektubu ok manidardr:
"Bizler, canlarmz, mallarmz, iylimiz ve dinimizin emniyeti iin size itaati
arzuluyoruz. slm tatbik ve adaleti te'sis iin sizin hkimiyetinizi zaruri
gryoruz75".
76. Yavuz; mtudtl edilme, ve bu I
Bu iddia, yanl yon snn ter nn Ait ve idaresi a na tabi t ler sz I Diyarbekir
Ij btn Dojijj devrinde J
Doj guruba!
Biri
dier t merkezden t tmar sis airet \ Amid, I Van Ey tekil i
kindi
beylere t edilmitir. I denmekte*. I genellikle i darlara ti rineo
75 Koca Mverrih, Bedyi', c. II, vrk. 452/a-b; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi,
nr. 2162, vrk. 249/a-251/a; Solakzde, sh. 378-383; Topkap Saray Mzesi
Arivi, nr. 11634/26; E. 1019; Anonim Tarih, Sleymaniye Ktp. Esad Efendi,
nr. 2362, vrk. 112/a-113/a; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 273 vd;
Bedizzaman Said Nursi, Nutuk (Osm.), sh. 20; Kodaman, Bayram, Sultn II.
Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Ankara 1987, sh. 8
memlekr sancaklar l
Ey,"
nsnd i
BLNMEYEN OSMANLI
141
Ijnm
76. Yavuz Sultn Selim'in Douda bamsz baz kk Krt Devletlerine
msaade ettii ve asrlarca bu devletlerin varln srdrd iddia
edilmektedir. Osmanl Devleti'nin Douda kurduu idare tarz nasld ve bu
iddialar doru muydu?
Bu iddia, Osmanl Devlet tekiltn bilmemekten ve konu ile ilgili baz
belgeleri yanl yorumlamaktan kaynaklanmaktadr. Bilindii gibi, Osmanl
Devleti'nin idar yapsnn temelini kaza, sancak ve eyletler tekil ediyordu.
Ancak Osmanl Devleti, bugnn Amerika's gibi, mutlak bir
merkeziyetilikten tamamyla uzak bir anlaya sahipti ve idaresi altna ald
blge ve cemiyetleri, eitli zelliklerine gre farkl idare tarzlarna tabi
tutuyordu. Yani eyalet ve sancaklarn stanbul'a olan balarnda ayr ayr
statler sz konusuydu. te Osmanl Devleti, aldran Zaferi'nden sonra Dou
Anadolu'da Diyarbekir merkez kabul edilerek Musul, Bitlis, Mardin ve Harput
da dahil olmak zere btn Dou Anadolu'da gayet geni bir eylet meydana
getirmiti. Kanun Sleyman devrinde yeni bir dzenleme yaplarak Van'da
ayr bir eylet daha tekil olundu.
Dou Anadolu'daki sancaklar, idare tarz asndan, her iki eylette de,
ana guruba ayrmak mmknd. Bunlar ksaca zetlemekte yarar gryoruz.
Birinci gurup, klasik Osmanl Sancaklar eklindeydi. Yani Osmanl Devleti'nin
dier blgelerinde tatbik edilen idare usul burada da cari idi. Sancakbeyleri
dorudan merkezden tayin olunurlard ve herhangi bir imtiyaza sahip
deillerdi. Bu sancaklar tmar sistemine dahildi. Diyarbekir ve Van
eyaletlerindeki bu tr sancaklar, umumiyetle airet yaps kuvvetli olmayan
yerlerde tekil edilmitir. Diyarbekir Eyleti'nde merkez Amid, Harput,
Hasankeyf, Akakale, Sincar, Zaho, Ergani ve emikezek sancaklar ile Van
Eyaleti'ndeki Erci ve Adilcevaz sancaklar, bu tr sancaklarn balca
rneklerini tekil ederdi.
kinci gurup, Yurtluk ve Ocaklk tarzndaki sancaklardr. Fetih esnasnda baz
beylere hizmet ve itaatleri karlnda, devaml olarak sancak ve has eklinde
tevcih edilmitir. Bunlara Ekrd Sancaklar da denir. Hatta Krdistan Eyleti
sancaklar da denmektedir. Bunlar klasik Osmanl sancaklarndan farkldrlar.
Zira sancaklarn idaresi genellikle blgeye eskiden beri hkim ola-gelen
nfuzlu, eski mahall beyler ve hanedanlara terk edilmitir. Hayat boyu
sancakbeyi olan bu idareciler vefat ettiinde, yerlerine oullan veya dier
yaknlarndan biri gemektedir. Devlete ihanet ettikleri takdirde
deitirilebilmektedirler. Seferde Beylerbeyi'nin hizmetine girmekle
mkelleftirler ve bu memleketlere merkezden kad tayin edilir. Arazleri tmar
nizmna tabidir. mtiyazl sancaklar da diyebileceimiz bu sancaklardan
Diyarbekir Eyaleti'ne bal 13 ve Van Eyaletine bal olarak da 9 adet mevcut
idi. ermik, Pertek, Kulp, Mihrani, Siirt ve Atak Diyarbekir'e bal bu tr
sancaklardandrlar. Mks ve Bargiri de Van'a bal bu tr sancaklardandrlar.
nc gurup ise, Hkmet ad verilen sancaklardr. Bunlarn idaresi, fetih
esnasnda gsterdikleri hizmetlerden dolay tamamen yerli beylere
terkedilmitir. SanI
vd: Akgndz, Gneydou Meselesi ve zm Yollan, stanbul 1996, sh. 30

vd; Osmanl Kanunnmeleri, c. III (Diyarbekir Eyleti Kanunnmeleri), sh. 197-
213.
142
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANU{
cakbeylerinin tayinine merkez idare asla karmaz ve ellerine verilen
ahidnmeler gereince, bunlar azl ve nasb edilemezler. Arazsinde tmar
nizm cari deildir. Dahilde tamamen mstakil olan bu blgeler, harite yani
askeri ve siyasi alanda blgedeki Osmanl beylerbeyine tabidirler. Diyarbekir
eyletinde Hazzo, Cizre, Eil, Tercil, Palu ve Gen sancaklar; Van Eyaletinde
ise, Bitlis, Hizan, Hakkari ve Mahmdi sancaklar bu mahiyette Osmanl
Sancaklardr. Yani bunlar, bamsz birer devlet tarznda deil, sadece icrann
ba olan beyin tayini ile arazinin statsnn tesbitinde mstakil yetkilerle
donatlmlardr. Zaten toprak itibariyle de, Diyarbekir veya Van Eyletinin
iine serpitirilmilerdir.
Ksaca zetlediimiz bu sistem, daha ziyade Dou Anadolu'da uygulana
gelmitir. Sebebi bu blgede daha nce mstakil veya ran'a bal beylerin
fetih esnasnda Osmanl Devleti'ne sadakat gstermeleri ve en nemlisi de,
hem itikad adan ve hem de amel adan, Osmanl Devleti ile aralarnda
herhangi bir farkn bulunmamasdr. Balangta hizmet ve sadakat karl
verilen bu sancaklarn durumu, daha sonra ailelerin tasarrufuna braklm ve
Tanzmt dnemine yani 1840'lara kadar bu hal aynen devam etmitir76.
77. Osmanl Padiahlar, Yavuz'un Msr' fethetmesinden itibaren halife
unvann kazanmlar mdr? Dinen bu mmkn mdr? ayet mmknse,
Osmanl Padiahlar halife unvann kullanmlar mdr?
slm hukukunda icrann ba olan ahs iin unvan zikredilmektedir; Halife,
emr'l-m'minin ve imam. Hilfet, aslnda bir kimseye halef olmak, onu
temsil etmek demektir. Mslmanlarn lideri olan ahs da erl hkmlerin
icrasnda Hz. Pey-gamber'e halef olduu iin kendisine halife denmitir. Bu
unvan tayan mme messesesi yani hilfet ise, deiik ekillerde tarif
edilmitir. Bunlardan ikisini zikredelim: "Hz. Peygamberin halefi olarak din ve
dnyev meselelerde btn Mslmanlar temsil etmek"; "Mslmanlar
zerinde umum tasarruf hakkna sahip olmak yetkisi". Yani ksaca
Mslmanlarn devlet reislii demektir. Hilfete imamet de denir ve
namazdaki imamlk grevinden ayrmak iin buna "immet-i kbr" ad verilir.
mamet, aslnda ne gemek ve lider olmak demektir. Halifeye "imam" veya
"imam'l-mslimin" denmesi de bundan kaynaklanmaktadr. Emir'l-m'minin
unvann ise ilk kullanan Hz. mer olmu ve daha sonraki devlet reisleri bu
unvan "m'minlerin emiri" manasnda halifenin e anlamls olarak
kullanmlardr.
Halife olmann baz artlar vardr. Osmanl tatbikatnda kendisine uyulmayan
ve en ok tartmal olan bir art da, halifenin Kurey kabilesinden olmas
artdr. Bir ksm slm hukukular halifenin Kurey'den olmasnn art
olmadn ve hilfet gibi mmeye ait bir meselede nesebin tesiri
olamayacan ileri srerken, ounluun bu art kabul etmesi
uygulamada zorluk karmtr. ounluk "imamlar
Kurey'tendir" f kukusu Buharalt rarak Osmanl P ortadan kalkan
sebepledr ki < son Abbasi I rettirdii !
unu ( ve onu t yonunu her | ksma i kikiy)'dlrl im ve I hilfet-l gerekil \
suretiyle ( dr. Hz, I inklab halife I Abbasi l olarak I baren Hz. \: Padiah!
yetkileri I nasnda l
Os
Mslimi o da hilfet" btn CsmiII Haleb'in h Semend.'sS da 1519 ti
nvanlanl ald I
mem, I
Kavinin* Haremeyn^
SultSnS
I
yacak fa
76 Koca Mverrih, Bedyi', c. II, vrk. 452/a-b; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi,
nr. 2162, vrk. 249/a-251/a; Solakzde, sh. 378-383; Topkap Saray Mzesi
Arivi, nr. 11634/26; E. 1019; Anonim Tarih, Sleymaniye Ktp. Esad Efendi,
nr. 2362, vrk. 112/a-113/a; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.II, sh. 273 vd;
Bedizzaman Said Nursi, Nutuk (Osm.), sh. 20; Kodaman, Sultn II.
Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, sh. 12 vd: Akgndz, Gneydou
Meselesi ve zm Yollar, sh. 40 vd; Osmanl Kanunnmeleri, c. III
(Diyarbekir Eyleti Kanunnmeleri), sh. 213 vd.
BLNMEYEN OSMANLI
143
Kurey'tendir" hadisine dayanmaktadrlar. Trkistan'n yetitirdii byk
Hanefi hukukusu Buhara'l Sadr'-er'a (l. 747/1346), bu meseleyi ylece
vuzuha kavuturarak Osmanl Padiahlarna hilfet yolunu amtr:
"Zikredilen artlardan zaruret gerei ortadan kalkan artlar aranmayacaktr.
Zamanmzda Kureyilik art da ortadan kalkmtr". Bu sebepledir ki
923/1517 tarihinde Yavuz Sultn Selim, Msr'dan beraberinde getirdii son
Abbas Halifesi Mtevekkil Alellah'a Ayasofya Camiinde hilfeti kendisine
devrettirdii zaman, mevcut limler bunu caiz grmt.
unu da bilmekte fayda vardr: Her konuda Hz. Peygamber'in izinden
yryecek ve onu temsil edecek makam demek olan hilfet makam,
maalesef bu mana ve fonksiyonunu her zaman devam ettirememitir. Bu
sebeple baz aratrmaclar hilfeti iki ksma ayrmaktadrlar: Birincisi; gerek
hilfet (hilfet-i kmile veya hilfet-i ha-kikiye)'dir ki, yukarda zikredilen
artlara haiz ve Mslmanlarn rzas ile yaplan seim ve b'at sonucu elde
edilen hilfettir. Byk Trk Hukukusu Sadreria, buna hilfet-i nbvvet
de demektedir. kincisi; ekl hilfet (hilfet-i sriye)'dir ki, gerekli artlar hiz
olmayan veya milletin seim ve b'atyla deil de, cebir ve istil suretiyle elde
edilen imamettir. Bunda saltanat ve hkmdarlk manas ar basmaktadr.
Hz. Peygamber'in "Benden sonra hilfet otuz senedir; ondan sonra saltanata
inklab eder" hadisinin iareti ve btn slm hukukularnn ittifakyla gerek
manada halife hlef-i ridin'dir. Halife mer bin Abdlaziz bir tarafa
braklrsa, Emevi ve Abbas halifeleri hep ikinci grupta kalmlar, bir baka
ifadeyle eklen ve hkm halifeler olarak kabul edilmilerdir. Hz. Peygamber'in
bahsettii 30 sene, Hz. Ebubekir'den itibaren Hz. Hasan'n alt aydan ibaret
bulunan hilfet sresiyle sona ermektedir. Osmanl Padiahlarnn en az ikinci
manada halife olduklarnda phe yoktur. Ayrca, hak ve yetkileri bulunmayan
ekl halifelik deil, btn hak ve yetkilere hiz olan halifelik manasnda
halifedirler.
Osmanl Padiahlar, Yavuz Sultn Selim'den itibaren, halife ve mm'lMslimn unvanlarn son halife Abdlmecid Efendi'ye kadar kullanmlardr.
1924 ylnda hilfetin kaldrlmasyla ilgili kanun bunun en son delilidir. Ayrca
Yavuz'dan itibaren btn Osmanl Padiahlar, halife unvann kullanmlardr.
Mesela, Yavuz Sultn Selim, Haleb'in fethinden itibaren halife unvann

kullandna delil, 1516 ylnda tahrir edilen Semendire Sanca
Kanunnmesinin banda yer alan Halifetllah tabiridir. Daha sonra da 1519
tarihli Trablusam Kanunnmesinin banda ise, en az on defa halife ve hilafet
unvanlar kullanlmtr. Olu Kanuni ise, Ebssuud gibi bir slm
Hukukusunun kaleme ald Budin Kanunnmesinin banda,
"Halfe-i Resl-i Rabb'il-lemn, mmehhid kav'id'i-er'il-mbn ve
Zllulh'iz-zalli al kffet'il-mem, Hiz'l-mmet'il-Uzm ve's-Sultn'lBhir, Vris'l-Hilfet'il-Kbr kbiren an kabir, Nir'l-Kavnn'is-Sultniye,
ir'l-Havkn'il-Osmaniyye, Sultn'l-Arabi ve'l-Acem ve'r-Rm, Hami hme'lHaremeyn'il-Muhteremeyni ve'l-makmeyn'il-mu'azzameyn'il-mufahhameyn
es-Sultn ibn's-Sultn Es-Sultn Sleyman Hn ibn's-Sultn Selim Hn"
unvanlarn kullanmaktadr ki, bu konuda fazla bir ey sylemeye ihtiya
brakmayacak kadar aktr.
Zaten Yavuz'un Kahire ve Mekke'de bulunan Mukaddes Emnetleri
stanbul'daki Topkap Saray'na tamas ve bunlar iin Hrka-i erif Dairesinin
yaplmas ve nihayet Kuds, Medine ve Mekke'nin Osmanl Devleti'nin eline
geerek padiahlarn Hdim'l-Haremeyn olarak ilan edilmesi ile halife sfat
perinlenmitir. Kanuni Sultn Sleyman'n Sadrazam olan Ltfi Paa,
Osmanl Padiahlarnn halifelii konusunda phesi
144
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSP*N'.I
bulunanlara, Rislet Hals'il-mme F Ma'rifet'il-E'imme adl eseriyle mukni
cevaplar vermeye almtr. Bilindii gibi, Ltfi Paa, ilk dnem Osmanl
tarihini yazan muteber ve Yavuz'a muasr bir tarihi ve devlet adamdr. Bu
kaynaklardan sonra, muasr kaynaklardan hi birinde hilfetle ilgili kayt
olmadn sylemek ciddi bir hatadr. Kald ki, Yavuz'un muasr olan Msr'l
tarihi bn-i Iyz da, hilfetin Yavuz'a devrini, o gnlerde kaleme ald
eserinde aklamaktadr.
Bu konuda nemli bir izah da Eyp Sabri Paa'ya aittir. Ona gre eit
hkmet vardr: Birincisi, hilfet veya imamet hkmetidir ki, Hz.
Peygamber'in vekili olarak er'-i erifi uygulayan her hkmet bu gruba girer.
kincisi, kendi yaptklar kanunlar ile idareyi yrten siyset hkmetidir.
ncs ise, akl ve er'i nazara almadan cebirle ve zulmle idareyi
yrtenlerin hkmetidir ki, buna da tabiT hkmet denmektedir. Bu taksime
gre Osmanl idaresi, birinci gruba girmektedir .
78. Osmanl Devleti'nin Araplar zorla hkimiyeti altna ald ve onlar
smrd iddia edilmektedir. Bu iddialarn asl ve esas var mdr?
Maalesef bu tr iddialar, ilm olmaktan ziyade siyasdir. Osmanl Devleti'nin
idaresi altnda asrlarca yaayan topraklar zerinde iktidar elinde bulunduran
siyas gler kendi suiistimallerini rtmek iin byle bir propagandaya ba
vurmaktadrlar. Osmanl Devleti, zorla ve zulmle hkimiyetini mazlum
milletlere kabul ettiren bir imparatorluk deildir. Belki, Mslmanlarn ve
gayrimslimlerin, eski tbirle istimlet ile yani kendi meyil ve arzularyla,
adaletinden ve huzurundan istifade etmek gayesiyle hkimiyeti altna girmeyi
arzuladklar ve vardklar her yere i'ly- kelimetullah gayesiyle ayak basan
bir slm devletidir. Alt yz sene yaayan bir devletin elbette haseneleri de
seyyieleri de olacaktr. Ancak kader-i ilhinin bu kadar uzun seneler
yaamasn takdir ettii bu devletin, hasenat herhalde seyyitna glibdir.
Balkanlardaki baz Hristiyan gruplara, kiliselerde yaptklar yinlerde papazlar

tarafndan yle du ettirildiini, A-merika'da aratrma yapan bir arkadam,
kilise kayt defterinin orijinalinden bir mzede bizzat okumu ve bize
nakletmiti. "Ya Rab! Bize de Osmanl hkimiyetinin altna girmeyi nasib et ki,
dinimizi huzur iinde yaayalm". O halde Osmanl Devleti, klca dayal ve
smrgeci bir imparatorluk deil, eine tarihte ender rastlanacak olan bir
slm devletidir. Burada Muhammed Abduh'un u szlerini zikr etmeden
geemeyeceiz (Padiah Abdulhamid'e yazd bir layihada diyor):
77 BA, Tapu-Tahrir Defteri, nr. 449, sh. 2; nr. 1007, sh. 1-2; El-Ferr, Ebu Ya'l,
Muhammed, Ahkm's-Sultniyye, Msr, 1357, sh. 4, 14-15, 20-24; EIMverd, Abu'l-Hasan Ali b. Muhammed, El-Ahkmu's-Sultnlyye ve'lVelytu'd-Diniyye, Kahire, 1298, sh. 11; bn-i Iyz, Bedyi'uz-Zuhr, IH, 19
vd.; Seyyid Bey, Hilfet ve Hki-miyet-i Milliye, sh. 6 vd.; bn-i Haldun,
Mukaddime, 212-213; Prof. Dr. Mehmed Hatibolu Hilfetin kureylilii le ilgili
olarak yazd uzun bir monografisinde konuyu ayrntl olarak incelemitir.
Bkz. Hatipolu, Mehmed Said, "Hilfetin Kureylilii", A lahiyat Fakltesi
Dergisi, c. XXIII (Ankara 1978) ; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sh. 208228; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. III, sh. 451, 502-503; c. IV, sh. 7885, Ayrca ayn ciltteki Dede Efendi'nin Risale'sinde de halife tabiri Osmanl
Padiahlar iin oka kullanlmtr. Konu ile lgili olarak bkz. Eyp Sabri Paa,
Mir't'l-Haremeyn, stanbul 1301, c. I, sh. 497-498; 1167-1175; c. III, stanbul
1306, sh. 98-99; Ahmed Cevdet Paa, Tezkir I-IV, (ner. Cavid Baysun),
Ankara 1986), c. I, sh. 148-149; Ahmed Cevdet Paa, Trih-i Ahmed Cevdet
(Vekyi'-i Devlet-i Aliyye) I-XII, stanbul 1271-1301, c. I, sh. 19; Ahmed Rsim,
Resimli ve Harital Osmanl Tarihi I-IV, stanbul 1328-30, c. I, sh. 278-279; bn-i
Ece, Muhammed bin Mahmd, El-Irk Beyn'el-Memlki ve'l-Osmniyyn'ilEtrk, am 1986, sh. 299; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, 61-66;
nalck, Osmanl mparatorluunda slm, (Tarih Risaleleri, Der. Mustafa zel),
stanbul 1995, sh. 24 vd.
"tlkad edi. Peygambere ir sa, Alem-! slim pe'ijMfl
Mesela Kuzey* na maruz kalm Oru Reis ve Htarl
Bahadr kardeler, k gayret gsten inanlarn bunlar brijjet Selim'e
mmkndr;
"BZ 0117111* knse Hzr Rtfld
Kuzey/ nun'ye nlden si aratrmalar, ( maktadr:
Evet1
misler ve cesinden slm' t u'dakl I nin zulm
Abdu'ud 1 Osmanl muhalif I fethetmesini l dan farkl ( Kansu Sultn!
BuradaH Yavuz Sulta! Muhamr Saraydlar, c tartn halka \ dikle,
ler. Sul geldiniz d nunla day
dermesi ffl hukukutal
BLNMEYEN OSMANLI
45
hk ildi t \
"tikad ediyorum ki, bu zamanda imann artlarnn birincisi Allah'a imandr.
kincisi Peygamber'e imandr. ncs de, Osmanl Devleti'nin bekasna
imandr. Zira bu devlet yklrsa, Alem-i slm perian olacak ve sahipsiz
kalacaktr.".
Mesela Kuzey Afrika'da, XVI. asrn ilk eyreinde Marib lkeleri Hristiyan
istilasna maruz kalm ve kendi devletleri zayf dmtr. Bir tmarl
sipahinin ocuklar olan Oru Reis ve Hzr Reis de, bu blgeye Ftih
zamannda gelmiler ve yerlemilerdir. Bahadr kardeler, ksa zamanda
Hristiyanlar durdurma ve i ihtilaflar nlemek zere gayret gstermiler ve
bunda da muvaffak olmulardr. Avrupallar'n Marib Msl-manlarn canavar
gibi paralamay beklediini ok iyi bilen Cezayirli Mslmanlar ve bunlar
birlie davet eden Oru ve Hzr kardeler areyi Osmanl Sultn Yavuz Sultn
Selim'e mektup yazmakta bulmulardr. Mektubun gayesini tek cmleyle
zetlemek mmkndr;
"Biz Osmanl Devleti'ne tbi olmay ve o devletin bir vilayeti olarak kalmay
istiyoruz. Mmknse Hzr Reis'i de bize Beylerbeyi (vali) olarak tayin ediniz".
Kuzey Afrika veya bir dier adyla Marib yani Bat Arap Aleminin Yavuz'a ve
Ka-nun'ye mektuplar gndererek, Osmanl Devleti'nin emsiyesi altna
girmeyi can gnlden istedikleri gibi, Muhammed Harb ve Abdlcelil EtTemm'nin konuyla ilgili aratrmalar, Ortadou'daki Araplar asndan da
durumun ayn olduunu ortaya koymaktadr:
Evet! Doudaki Araplar da tpk Marib'dekiler gibi, Osmanl Devleti'ni davet
etmiler ve onlara merhaba demilerdir. Bu durum, Msr fethinden ksa
zaman ncesinden deil, belki ok daha evvel balamtr. zellikle Msr'daki
Mslman ahali, slm' tatbik eden kuvvetli bir devlete tabi' olmay bandan
beri istemektedir. Ortadou'daki Araplar, tpk Maribliler gibi, Osmanl
Devleti'ni, kendilerini Memlkl devletinin zulmnden kurtaran bir kurtarc
olarak grmlerdir.
Abdullah bin Rdvan "Tarih-i Msr" adl eserinde, Msr limlerinin, Msr'a gelen
Osmanl sefiriyle gizliden gizliye grtklerini ve ona Sultn Gavri'nin erv-i
erife muhalif hareket ettiini ikyet ettiklerini ve kendilerinin Osmanl
sultannn Msr' fethetmesini beklediklerini ifde eylediklerini
kaydetmektedir. Suriye blgesi de Msr'dan farkl deildir. Msr'dan yola
karak am'a gelen ve oradan da Haleb'e varan Kansu Gavri'nin Haleb
giriinde, ocuklarn "Yce Allah sana yardm eylesin ey Sultn Selim"
sesleriyle akna dndn tarihiler kaydetmektedir.
Burada Halep limleri, kadlar ve halkn ileri gelenleri tarafndan kaleme
alnan ve Yavuz Sultn Selim'e takdim edilen bir arza yani dilekeyi de
deerlendirmek istiyoruz. Muhammed Harb tarafndan zeti Arapa'ya
tercme edilen bu belgenin asl, Topkap Saray'nda bulunmaktadr. Gerekten
Yavuz'un seferi ncesinde, Halep'te limler, kadlar, a'ynlar, eraf ve ileri
gelenler bir araya gelmiler ve kendi durumlarn aralarnda tartmlardr.
Neticede drt mezhebin kadsnn ve ehrin ileri gelenlerinin, btn halka
vekleten bir arza yazmalarn ve arzada Osmanl Sultn Selim'e hitaben
istediklerini dile getirmelerini kararlatrmlardr. Alnan kararlara gre,
Suriye halk Memlklu zulmnden bkmtr. Memlklu idarecileri erv-i erife
muhalefet etmektedirler. Sultn Selim, Memlklu saltanatna son vermek
isterse, Suriye halk kendisine ho geldiniz demeye hazrdr. Kendisini
karlamak zere Anteb'e kadar geleceklerdir. Bununla da yetinilmeyerek
Yavuz'dan gvenilir bir vezirini kendilerine idareci olarak gndermesi
istenecektir. Nitekim ah smail'e aka destek verdiinden dolay, Osmanl
hukukular, Memlkllere harp alabileceine dair fetvalar neretmilerdir.
Bu fetva146
BLNMEYEN OSMANLI
lan Ali'nin Tarihinde grmek mmkndr.
Mazide slm'n iki bahadr kahraman Araplar ve Trkler, elele vererek,

Kur'n'n sadsn aktr- lemde en yksek gr sadalanyla herkese
duyurmaya almlardr. "nallah yine, Araplar, mitsizlii brakp,
slmiyetin kahraman ordusu olan Trklerle hakiki bir tesnd ve ittifak ile
elele verip, Kur'n'n bayran dnyann her tarafnda ilan edeceklerdir"78.
79. Yavuz'un am ve Msr' fethedeceine dair baz kitabelerden ve hatta
Muhyiddin-i Arabi'ye ait bir Risaleden bahsedilmektedir. Bunlar doru mudur?
Yavuz'un mceddid olduu hususunda bilgi verirken, mceddid olmasa bile
m'eyyed min indillah olduu konusunda ciddi bilgiler bulunduunu, muteber
kaynaklardan nakillerde bulunarak anlatmtk. Bu durumu nazara alrsak,
meseleyi yle zetleyebiliriz:
1) Topkap Saraynda Hz. Davud'a ait klcn sergilendii yerde sergilenen bir
kitabe bulunmaktadr. Bu kitabenin Msr'dan mukaddes emnetlerle birlikte
getirildii ifade olunmaktadr. Yavuz'dan 40 ksur sene nce hazrlanan
880/1475 tarihli bu kitabede Yavuz'un Msr'a gelecei haber verilmektedir. Bu
kitabenin bulunduu bir gerektir. Ancak tartlmas gereken bu Kitabenin
sahih olup olmaddr. Aratrmaclarn bir ou kitabeyi okumu ve
deerlendirmilerdir.
2) 638 Hicr ylnda yani Yavuz'dan yaklak 250 sene nce vefat eden
Muhyiddin-i Arab'ye ait E-eceret'n-Nu'mniyye f'd-Devlet'il-Osmniyye
isimli bir Risale, stanbul'daki yazma ktphanelerde bulunmaktadr. Bu
Risalede Yavuz'un Msr' fethedecei ve hatta am'a gelerek kendi kabrini
kefedecei yetlere ve manev iaretlere dayanlarak anlatlmaktadr. Halk
arasnda bu mesele, "Sin, n'a girdiinde kabrim ortaya kacaktr" eklinde
yaylmtr. Bu Risalenin gerekten Muhyiddin-i Arab'ye ait olup olmadn
bilmiyoruz. Ancak bn-i Kemal'in ve hatta am'da bir maneviyt erinin de ayn
iaretleri Kur'n yetlerinden istihra eylediklerini kaynaklardan reniyoruz.
Bu tr meselelerde hemen inkr etmek de doru deildir; bu tr eserlerin
shhatini hemen kabul etmek de doru deildir.
unu da ilave etmekte yarar bulunmaktadr ki, Hicr 671 tarihinde vefat eden
ve Muhyiddin-i Arabi'nin talebesi olan Sadreddin Konev de, bu eseri erh
etmi ve Risalede yer alan iaretleri daha ayrntl olarak anlatmaya
almtr. Nitekim Eyp Sabri Paa, bu eserden bir sayfay Mir't'lHaremeyn adl eserine almtr.
Netice olarak, Yavuz'un m'eyyed min indillah olduunu reddetmek mmkn
deildir. Burada "her eyi maddede arayanlarn akllar gzlerindedir; gz ise
maBLNMEYEN OSMANLI
neviytta krdr
80. Yavuz Sult; tur. Bu do:
Konuyu birkaa
1) islm Hul mas, kadnlar in ( lar, erkek ocuklarn i zamannda yapldjj
erkeklerin kulakl bazlarna gre se 0
te bu erif timal dahi vermiy selerini grnce, biliyor ve onun j ruz. Yavuz,
ss \ pala byklar va
2) u anda 1 ebadnda bulunan l peli resme < bunun gib= kpeli 0 da resmi
nakkajarj tamamen hayati v Ilnmaktadr. 1 uydurma boynunda I fetleri le t
Zaten 1926 ] zaman I resim ah! zerinde I mektedir,
3) t
ahlaksz I edilmesi l n mesel almeti c
78 li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 258/a-b; Topkap Saray
Mzesi Arivi, nr. 6456; E-11634; Abdullah bin Rdvan, Tarih-i Msr, Byezid
Ktp. Yazma nr. 4971, vrk. 97/a-100/a; Muhammed Harb, El-Osmniyyn,
Beyrut 1989, sh. 168-171; Bedizzaman Said Nursi, Tarihe-i Hayat, 93-94
(Hutbe-i miye'den); Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.II, sh. 364 vd.; BA, YEE, nr.
38-93-553/510; Akgndz Belgeler Gerekleri Konuuyor I-V, 5. Bask,
stanbul 1997, c. I, sh.162 vd.; c. II, 30-39; c. IV, sh. 81-87.
etmektadlf; M 7482, vrfc*
OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
147
Kurn'n prlardr. l hakiki
Itaklerbhatta
bile ierkayKtr.
i bir
tap
neviytta krdr" hakikatini unutmamak gerekir79.
80. Yavuz Sultn Selim'in sol kulanda kpe bulunan bir resmi mevcuttur. Bu
doru mudur?
Konuyu bir ka adan ele almakta yarar vardr:
1) slm Hukukuna gre kulaklarn kpe taklmak zere delinmesi ve kpe
taklmas, kadnlar iin caiz grlm; ama erkekler iin caiz grlmemitir.
Baz hukukular, erkek ocuklarn da kulaklarnn delinebileceini ve bu tr bir
olayn Hz. Peygamber zamannda yapld halde yasaklanmadn ileri
srmektedirler. Her hal krda ergen erkeklerin kulaklarn deldirmeleri ve
kpe takmalar, ou hukukulara gre haram ve bazlarna gre ise
mekrhdur; yani ksaca caiz deildir.
te bu erl hkm bilen Yavuz Sultn Selim'in kulan deldirip kpe taktna
ihtimal dahi vermiyoruz. Zira Yavuz, Msr Seferi dnnde olu Sleyman'n
ssl elbiselerini grnce, 'Bre Sleyman, sen byle giyinirsen, anan ne
giysin?' dediini biliyor ve onun ahs hayatnda sade ve ssten uzak
olduunu kaynaklardan reniyoruz. Yavuz, ss ve ihtiamdan holanmayan
bir Padiahtr. Doru olan resimlerinde, pala byklar vardr; ancak kpe
yoktur.
2) u anda Topkap Saray'nn Portreler Blmnde 17/66 numara ile 70 x 65
cm ebadnda bulunan kpeli Yavuz Portresi ile Macar bir ressama ait olduu
sylenen kpeli resme gelince; Evvela, Yavuz'un minyatrlerde ve elimizde
bulunan resimlerinde, bunun gibi kpeli olan nc bir resmi
bulunmamaktadr. Kald ki, bu resimler arasnda resm nakkalar tarafndan
yaplanlar vardr. kincisi, Yavuz'a isnad olunan, ama tamamen hayal ve
uydurma olan Avrupal ve ranl ressamlara ait resimler oka bulunmaktadr.
Tarih kaynaklar bu noktann altn izmektedirler. Bu kpeli resmin de,
uydurma resimlerden biri olmas kuvvetle muhtemeldir. Zira Sultnn
kulanda kpe, boynunda incili madalyon, sarnda tac bulunmaktadr.
Osmanl Padiahlarnn kyafetleri ile badamayan bu ssler, tablonun yakn
tarihlerde yapldn gstermektedir. Zaten 1926 ylnda Dolmabahe
Sarayndan getirilmitir. Dolma Bahe Sarayna ne zaman konulduu da
bilinmemektedir. ncs, baz aratrmaclara gre, bu kpeli resim ah
smail'e aittir. Zira banda ii Mezhebinin almeti olan kzl brk ve bunun
zerinde ran ahlarna mahsus ta vardr. Ayrca kpe de i'a mezhebinde
caiz grlmektedir.
3) Kpeli resmin Yavuz'a ait olmad ortadadr. Ait olsa bile, son zamanlarn
baz ahlaksz insanlarnn bunu, gay'lie yorumlamalar, en az bu resmin
Yavuz'a isnad edilmesi kadar yanltr. Doru olsa bile byle yorumlanmasnn
mantkszln, i olan meselesinde uzun uzadya aklam bulunuyoruz.
Kald ki, baz klelerin, klelik almeti olarak kulaklarna kpe taktklar
bilinmektedir. Tek kulanda olduu hi mevVl
79 li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 262/a-264/a; Bu eserde, li,
meseleyi btn ynleriyle tahlil etmektedir; Muhylddin-i Arab, E-eceret'nNu'mnlyye f'd-Devlet'il-Osmniyye, Topkap Saray Mzesi ktp. nr. 7482,
vrk. 80/b-140/b; Byezid ktp. Veliyyddin Efendi, nr. 2294/7; 2292/1, vrk. 139; Topkap Saray Mzesi ktp. Envanter nr. 21/578; Kantemir, c. I, sh. 202203; Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 295; Eyp Sabri Paa,
Mir't'l-Haremeyn, stanbul 1301, c. I, sh. 1167-1175. Bu son eserde,
Sadreddin Konev'nln mezkr erhinden bir sayfa alnmtr.
.
.
.
,.......- ......
148
BLNMEYEN OSMANLI
BLNME1*'.
I
zubahis dahi edilmemitir. Baz yazarlar, Yavuz'un bu kpesini Allah'a kul olma
zellii olarak taktn ve bununla Cihan hkimi olmasna ramen ciz bir kul
olduunu gstermek istediini anlatmaya almlardr. Bize gre bu
yorumlar ksmen zayf yorumlardr. Zira kpeli resim hadisesi doru
grnmemektedir. Fakat klelerin kpe taktklar dorudur. Bu arada, kpenin
bir Trk tresi olduunu ifade eden yazarlar olduu gibi, Yavuz'un ah
smail'in askerlerine irin gzkmek iin taktn iddia edenler de
bulunmaktadr80.
81. Yavuz'un pala byklarnn Uz. Peygamber'in snnetine uymad
sylenmektedir? Dorusu nedir?
slm Hukukunda, Hz. Peygamber'in "Byklar ksaltnz, sakallar da braknz"
manasn ifade eden hadisi sebebiyle, byklarn ksaltlmas snnettir. Ancak
bunun tek istisnas, dmana heybetli grnmek iin, gazilerin byklarn
uzatmasnn caiz grlmesidir. Nitekim Ebssuud Efendi de bir fetvasnda bu
hakikati dile getirmitir:
"Sfiler byklar dibinden krkmak snnetdir dey i'tikad eyleseler, er'an
mezbrlara nesne lzm olur m? El-Cevb: ftiradan ictinb etmek lzmdr.
Mesnn olan ka mikdr kalnca almaktr. Ol dahi gazilerden gayryadr.
Gzler uzatmak mendbdur; advve (dmana) heybetli grnmek in".
te gerek bir Gazi olan Yavuz'un pala byklarnn hikmeti ve er' dayana
budur61.
X- KANUN SULTN SLEYMAN DEVR
82. Kanuni Sultn Sleyman ve devrini ksaca anlatr msnz?
Kanun Sultn Sleyman devrine arkiyat Ortalon'un syledii u szlerle
balamak stiyoruz: "Sultn Sleyman'n eserleri bir sraya konulsa, en alt
katta muharebeleri, onun stnde brakt bideler ve en stte ise, kurmu
olduu ilm ve hukuk messeseler gelir".
<
Yukarda zikredilen zelliinden dolay Osmanl tarihinde Kanun; sadece

Osmanl Padiahlarnn deil, dnyada grlen hkmdarlarn en
muhteemlerinden biri olmas haysiyetiyle Bat leminde Le Manifigue
(Muhteem) ve Grand (Byk); airlik mahlas olarak Muhibbi; 13 tane byk
gazaya fiilen itirak etmi olmas hasebiyle Gz ve dier Osmanl
Padiahlarna dendii gibi bazan da Sleyman ah denen Kanun Sultn
Sleyman, bir rivayete gre, 900/1494 ylnda Hafsa Sultn'dan Trabzon'da
dnyaya gelmitir. 926/1520 ylnda ve 26 yanda Osmanl tahtna geen
Kanun, 974/1566 tarihine kadar yani 46 sene Padiahlk yapmtr.
Kanuni Sultn Sleyman, evvela bana gaile karmak isteyen, babas
zamannda am Beylerbeyisi olan ve iktidar deiikliinden istifde
ederek Melik Eref
80 bn-i bidin, Redd'l-Muhtr, c. VI, sh. 420; Heyet, Resimli-Harital
Mufassal Osmanl Tarihi, stanbul 1958, c. II, sh. 717, 719, 725, 731, 739, 788;
Gnen, Halil, Gnmz Meselelerine Fetvalar, stanbul 1983, c. II, sh. 164;
Dirier, Ayten, "Yavuz Selim Kpeli miydi?", Zafer Dergisi, Haziran 1995, say
222, sh. 28-29; Kuolu, M. Zeki, Tlsmdan Takya, stanbul 1998, sh. 52 vd.;
Bardak, lhan, Tarihten Bugne 1982, stanbul 1983, sh. 121-122.
81 Ebssuud, Fetv, Sleymaniye ktp. ehid Ali Paa 1028, vrk. 276/b; bni bidin, Redd'l-Muhtr, c. VI, sh. 407; Heyet, Resimli-Harital Mufassal
Osmanl Tarihi, c. II, sh. 717, 719, 725, 731, 739, 788; Gnen, Halil,
Gnmz Meselelerine Fetvalar, c. II, sh. 176-177.
nvdi, bertar.r Belgrat sinde, nihyr-tur. B; dan i: hutbe
2.
lar zerine du. kaleler.1 ' Hristi) bir hayret ve dolu'rl. getir).
ordu ile 929/ ylta' vezir
. ylnda zerine (
3,! nir. i
tindeki k
rndaki
932/15261
Segedin,
takip e
Avkoslovak,!
F'V
Sefer
SI, Air
5, S
zerine t Siklos(i kaleleri S kaan J
BLNMEYEN OSMANLI
49
gzellii u gs-ijmktaktku enler de
ite olur
Kinde
r-3-sunvanyla hkmdarln ilan eden Canberdi Gazli'yi 1521'de idam ettirdi.
Bu gaileyi bertaraf eden Kanun, daha sonra mehur seferlerinden 1. Sefer-i
Hmyn'unu Belgrd zerine yapt. 1. Macar seferi veya Engrs seferi de
denen bu sefer neticesinde, srasyla Brdelen (aba), Zemun ve

Salankamin kaleleri fethedilmi ve nihayet daha sonralar Dr'l-Cihd adn
alan Belgrd, 927/1521'de feth olunmutur. Bu arada Yemen'de fitnelere yol
aan skender adl ahs, kendi adamlar tarafndan ldrlerek, 927/1521
tarihinden itibaren bu beldelerde de Osmanl Sultn adna hutbe okunmaya
balanmtr.
2. Sefer-i hmynunu asrlarca hal ordularna karakolluk yapan Rodos ve
adalar zerine dzenlemi ve 929/1522 ylnn sonlarna doru Bodrum,
Tahtal ve Aydos kaleleriyle birlikte stanky, Smbeki ve Rodos adalar
Osmanl lkesine katlmtr. Hristiyanln slm lemine kar bir kalesi
saylan Rodos'un zabt, Avrupa'da byk bir hayret ve teessr uyandrmtr.
Osmanl ordular adalar fetihle megul iken Anadolu'da problemler karan ve
Yavuz tarafndan Zlkadriye Eyleti beylerbeyliine getirilen ehsuvarolu Ali
Bey fitnesi de, Ferhad Paa kumandasnda gnderilen ordu ile 929/1522'de
bertaraf olunmutur. Bu arada Msr'da kan czi isyanlar da ayn yl
bastrlm; vefat eden Hayr Bey'in yerine evvela Mustafa Paa ve sonra da
ikinci vezir Ahmed Paa getirilmi ve memlekette huzur ve syi
salanmtr. 930/1523 ylnda ah smail'in Sultn tebrik iin eli
gnderdiini ve ayn yl kendisinin vefat zerine olu Tahmasb'n yerine ah
olduunu da kaydetmek isteriz.
3. Sefer-i hmyn, 2. Engrs (Macaristan) veya Moha seferi olarak da
bilinir. Belgrat'n alnmasndan sonra Mslman Trk aknlarna ma'rz kalan
Macaristan, Hrvatistan, Transilvanya ve Dalmaya, bu seferle nemli lde
Osmanl topraklarna katlmtr. 932/1526 tarihinde Tuna nehri zerinde
bulunan Petro Varadin (Petervardin) kalesini fetheden Osmanl ordular,
daha sonra da srasyla Sirem muhi-tindeki kaleleri, yluk ve beraberindeki on
ksur kaleyi ve nihayet Drava nehri kenarndaki sek (Eszek) kalesini
zaptetmilerdir. Kazanlan Moha zaferinden sonra, 932/1526 ylnn
Eyll'nde Macaristan'n baehri olan Budin fethedilmi ve bunu Segedin,
Budin'in tam karsnda yer alan Pete ve benzeri evre ehirlerin fetihleri
takip eylemitir. stanbul'a Macaristan ftihi unvanyla dnen Kanuni, bu
seferiyle Orta Avrupa'da dengeyi deitirmi ve artk Osmanl Devleti'nin
snrlar Avusturya ve ekoslovakya'ya dayanmtr.
Ferdinand'n tekrar Almanlardan destek alarak Budin'e yrmesi zerine, 4.
Sefer-i Hmyn'unu da Macaristan'a dzenleyen Kanuni, 936/1529 tarihinde
Budin'i yeniden Osmanl hkimiyetine ald ve yol zerindeki Estergon'u ele
geirdikten sonra Ferdinand'n gizlendii Viyana'ya doru yrd. Netice
alnamayan I. Viyana Muhasaras, Alman ve Macarlar tekrar mitlendirdi.
5. Sefer-i hmynunu yeniden mitlenen Alman arlken ve Macar Ferdinand
zerine yapmay planlayan Kanun, 938/1532 tarihinde balad bu seferinde,
evvela Siklos (iklo), Kanije ve nihayet Viyana yolunu Osmanl ordularna
aan Gns kaleleri bata olmak zere on beten fazla kaleyi fethetmeyi
baarmtr. Meydandan kaan arlken ve kardei Ferdinand'a ar nmeier
gnderen Kanun, Budin'i geri ald gibi, Papoe, opron, eski bakentlerden
Gradca, Pojega, Zacisne, Neme ve Podgrad kalelerini aldktan sonra,
939/1532 senesi Kasmnda Almanlarla sulh yaparak stanbul'a dnmtr.
150
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSM*1.
i
6. Sefer-i hmyn, Irakeyn seferi veya ran seferi diye de mehurdur.

arlken'den sonra Kanun'nin ikinci byk rakibi olan ah Tahmasb, Bitlis
hkimini kendisine tbi olmas iin zorluyor ve Osmanl Devleti'nin bana
douda gaileler ayordu. Osmanl Devleti'ni Olama Hn ve Safevi devletini
ise, Bitlis Hkimi eref Hn tutuyordu. 940/1533 ylnda sefer, Vezir-i A'zam
brahim Paa komutasnda balad ve yol esnasnda Adilcevaz, Erci, Van ve
Ahlat alndktan sonra 941/1534 ylnda Tebriz'e girildi. Daha sonra ayn yln
Eyll'nde Padiah da sefere katld ve Karahan Derbendi geildikten sonra
Hemedan ve Kasr- irin yoluyla Badat'a ulald. 941/1534 Aralk aynda
Badad direnmeden teslim oldu. Kerkk ve Hille gibi Irak beldeleri Osmanl
lkesine katld gibi, Gney Irak, Kuveyt, Lahs, Katf, Necd, Katar ve
Bahreyn blgeleri de Osmanl Devleti'ne itaat edince btn bunlar, Basra
Eyleti ad altnda Osmanl'ya baland (24.7.1538). Bu arada Barbaros
Hayreddin Paa, ayn yl Tunus'u fethederek Osmanl Devleti'ne balamt.
7. Sefer-i hmynda Venediklilerin zerine gidilmi, Korfu ve Otranto
hcuma ma'rz kalmsa da, Venediklilerin sulh talebi ve Fransa Kralnn da
arzusu zerine 1537 ylnda stanbul'a dnld. Bu arada Dou Hrvatistan'da
Osiyek yaknlarndaki Vertizo'ya sokulan dman askerleri yok edildi.
8. Sefer-i hmyn Kara Bodan yani Moldavya zerine yapld. 1538 ylnda
Kanuni Moldavya zerine yrrken, denizlerde Hadm Sleyman Paa,
Svey'ten hareket ederek Yemen ve Aden'i alm ve Hindistan'daki Diu
Kalesini kuatmt. Yine ayn yl, Osmanl Devleti'ne Bat Cezayir'i kazandran
Barbaros Hayreddin Paa, Batl donanmalara kar kazand Preveze deniz
zaferi ile Akdeniz'i bir Osmanl Gl haline getirmiti. Kara Bodan seferi de,
her ne kadar sulh ile neticelendi ise de, hem Moldavya blgesinde ve hem
Tuna boyunda Osmanl snrlar durmadan geniliyordu.
9. Sefer-i hmyn, 1541'de yaplan Budin Seferi'dir. Macaristan'da
Osmanllarn himayesindeki Kral Yano Zapolya'nn lmyle (1540),
Avusturyal Ferdinand'n buralar igal etmek istemesi ve hatta Budin ve
Pete'yi kuatmas, Kanun'yi tekrar bu blgelere getirdi. 1541 tarihli bu
seferle artk Macaristan' Budin Eyleti'nin bir paras haline getirdi.
Ksa bir sre sonra Ferdinand, Almanlarn destei ile yine Budin ve Pete'yi
kuat-tysa da, Kanun Sultn Sleyman 10. sefer-i hmynu ile hem
Ferdinand' ve hem de kendisini destekleyen Almanlar, 1543 tarihinde geri
ekilmeye ve Osmanl Devle-ti'nden sulh andlamas istemeye mecbur etti.
Bu sefer neticesinde Macaristan'n din merkezi olan Estergon, stolni-Belgrad
ile beraber iki mhim sancak merkezi olarak Budin'e baland. Pe ve iklo,
geri alnd. Yaplan andlamay btn Avrupa devletleri kabul etmek
durumunda kalrken, Kanun, tartmasz "Cihan Padiah" unvann bu gaza ile
kazand. mparator sfat, sadece Muhteem Sleyman iin kullanlabilecekti.
Muhteem Sleyman, 11. sefer-i hmynunu, Osmanl Devleti'ni arkadan
vurmay det haline getiren ran'a yapt. Buna 2. ran Seferi de denir. 15481549 yllarnda gerekletirilen bu sefer ile, Tebriz geri alnd. 1553-1555
yllar arasnda da 3. ran seferini ve genelde ise, 12. Sefer-i hmynunu
yapt. Buna Nahcivan Seferi de denmektedir. 1554 Temmuz'unda Revan'a
gelen Padiah, oradan Nahcivan'a giderek buray feth eyledi. Kuzey
Azerbaycan zerinden Gney Azerbaycan'a geince, ah
sulh istedi ve ort imzalanan andlama
ehzade I son byk! yanda iken (
Yavuz dner devrinin sonunda i Devleti'nin snrlan | tan, Erdel (Ro dana,
Hrvatistan Arabistan, Bat I olarak, Yemen, I Eritre, Cibuti,! Sahra'nn baz \

httada hutbely
Netice olarak K yani siysi ve c sndan, Osmanl
Kanun!! de eine enderi nan tekilt ka Osmanl Devleti! s, Kanun <
dnemde zirve)|
Kanuni (
Mehmed Paa, I Ali Efendi, Kema| adamlar ar: Bey ve Ca'feri reislerinden I
Molla AbdllatlfB bunlardan ibareti
ZEVCELR! bir Ortodoks imm criyedir. \ ve ehzade) annesi. 4-tn
MahmdHkl Mehmed I II. 8-ehzde S Sultn Cihangir. U
82 UM fa 201; Solak*, fl Kantemlr, c, I, .ES
BLNMEYEN OSMANLI
151
7ur. sini
i? Hn
sulh istedi ve ortalarda grnmeyince de Amasya'ya ekildi. 1555 ylnda
Amasya'da imzalanan andlama ile Grcistan paylald ve Irak'da eski snrlar
muhafaza edildi.
ehzade Mustafa ve ehzade Byezid meseleleriyle ypranan hametli
Padiah, son byk seferini, 1566 ylnda Zigetvar'a dzenledi ve burada
kuatma srasnda 72 yanda iken adrnda vefat etti.
Yavuz dneminde 6.5 milyon km^ olan Osmanl Devleti'nin topraklar, Kanun
devrinin sonunda en yksek seviyesine olmasa da, 15 milyon km2ye ykseldi.
Osmanl Devleti'nin snrlar iine, Avrupa'da -bugnk siyasi snrlarla- Eszak
hari Macaristan, Erdel (Romanya'da), Banat (Romanya ve Yugoslavya'da),
Belgrad ve Voyvodana, Hrvatistan ve Slovenya ve daha nice yerler; Asya'da
Rodos ve on iki ada, Arabistan, Bat Grcistan, Dou Anadolu'nun geriye kalan
ksm, himaye blgeleri olarak, Yemen, Kuveyt, Bahreyn, Hadramut, Katar ve
daha nice yerler; Afrika'dan Eritre, Cibuti, Somali, Habeistan'n nemli
blgeleri, Libya, Tunus, ad ve Byk Sahra'nn baz ksmlar dhil olmutu.
Ksaca "Bir sultn- azm'-an idi ki, her httada hutbesi yrr ve bin bir
kal'ada nevbeti vurulurdu.".
Netice olarak Kanun Sultn Sleyman devri, hem devletin snrlarnn
genilemesi yani siysi ve corafi adan ve hem de ilim, kltr, hukuk ve
maliye gibi konular asndan, Osmanl Devleti'nin zirvelere ykseldii bir
dnemin ksa addr.
Kanun Sultn Sleyman, hem byk bir asker, hem kudretli bir idareci ve
hem de eine ender rastlanr bir devlet tekilts idi. Bu dehsn, Ftih
zamannda hazrlanan tekilt kanunlarn gelitirerek ve ksmen de
deitirerek gsterdi. Denilebilir ki, Osmanl Devleti'nin siys, kltrel, sosyal,
iktisad, adl ve ksaca her eit yaplanmas, Kanun devrinde zirvesine
ykseldii gibi, devletin merkez ve tara tekilt da bu dnemde zirveye
ykselmitir. Bunu, hazrlatt kanunnmelerde grmek mmkndr.
Kanuni devrinin zirveye ykselmesinde katks bulunan Sadrazamlar arasnda
Pr Mehmed Paa, Ltfi Paa ve Sokullu Mehmed Paa'y; eyhlislmlar
arasnda Zenbilli Ali Efendi, Kemal Paa-zde, ivi-zde ve zellikle de
Ebssuud Efendi'yi; dier devlet adamlar arasnda Barbaros Hayreddin Paa,
Koca Nianc Cell-zde Mustafa, eydi Bey ve Ca'fer Aa'y; ilim ve
maneviyt erbab arasnda ise, Nakibendi Tarikatnn reislerinden Hce
Mahmd Bedah, eyh Bli Efendi, Hce Dervi Mehmed Efendi, Molla
Abdllatif Efendi ve Kadi-zde Acem Efendi'yi zikredebiliriz. Ancak byk

zatlar bunlardan ibaret deildir.
ZEVCELER: 1- Hrrem Haseki Sultn; Kanun'nin nikhna ald ve aslen
Ukran bir Ortodoks rahibin kz yahut Fransz veya talyan olduu hususunda
iddialar bulunan criyedir. ehzade Mehmed ve Selim H'nin annesi. 2Mahidevran Kadn; Abdullah kz ve ehzade Mustafa'nn annesi. 3- Glfem
Htn; Cariyelerden ve ehzade Murad'n annesi. 4- Abdullah kz ve ehzade
Mahmd'un annesi. OCUKLARI: 1-ehzde Sultn Mahmd Hn. 2-ehzde
Sultn Mustafa Hn. 3-ehzde Murad. 4-ehzde Sultn Mehmed Hn. 5ehzde Abdullah. 6- Mihrimah Sultn. 7-ehzde Sultn Selim Hn II. 8ehzde Sultn Byezid Hn. 9- Fatma Sultn. 10- Rziye Sultn. 11-ehzde
Sultn Cihangir. 12-ehzde Orhan82.
I
82 Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, sh. 293- 456; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i
Osman, X. Defter, sh. 9-36, 197-201; Solakzde, 431-575; li, Knh'l-Ahbr,
Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 293/a-455/b; Kantemir, c. I, sh.
211-252; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, sh. 87-178; Uzunarl,
Osmanl Tarihi, c. II,
152
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN n
83. Kanun Sultn Sleyman'a Kanun denmesinin sebebi nedir? Baz
kimseler, er'-i erifi terk ederek Avrupa'dan kanunlar almasndan dolay bu
isimle yd edildiini sylemektedirler. Bu iddiann asl nedir?
Hem ilim adamlarmzdan ve hem de dier okuyucularmzdan aldmz bir
nemli soru, ciltte toplam 200'e yakn kendi devrinde hazrlanan
Kanunnme nerettiimiz Sultn Sleyman'n "Kanun" unvanyla alakaldr.
Bir ksm okuyucular, dorudan bu unvann veriliinin sebebini sorarken, bir
ksm da, "islm hukuku yani er' hukukun hkmlerini bir tarafa brakp
kendi iradesiyle kanun yaptndan dolay m bu unvan almtr?" diye
soruyorlar. Hatta bir ksm okuyucularmz, byk slm limlerinin bu
meseleden dolay, Kanun'ye dier Padiahlar gibi scak bakmadklarn ifade
ederek Osmanl Kanunnmelerinin I. Cildinde naklettiimiz ve uzun uzadya
izahn yaptmz. Zenbilli Ali Efendi'ye ait u hakikatli fkray dile
getirmektedirler:
"Sultn Sleyman Kanun, kesretli Krkeme sularn stanbul'a getirdii vakit,
eyhlislm Zenbilli Ali Efendi ona demi: Hilf- erat kanunlar Avrupa'dan
getirdiin cihetle, stanbul'a yle bir pisledin ki, o getirdiin sularn cmlesi
zerinden akp gese, yz senede temizleyemez".
Bu suallere ksa da olsa cevap vermek, yerinde olsa gerektir.
Evvel, unu belirtelim ki; Sultn Sleyman'a "Kanun" unvannn verilmesinin
a-sl ve birinci sebebi, Ftih, II. Byezid ve Yavuz zamannda, slm Hukukunun
l'l-emre tand snrl yasama yetkisi kullanlarak hazrlanan ve daha evvel
nerettiimiz Kanunnmeler tedvn edilmi olsa da, slm ve dolaysyla
Osmanl Hukuk tarihinde, snrl yasama yetkisini kullanarak en ok ve en
muntazam kanunlarn, Sultn Sleyman zamannda tedvn olunmasdr.
Gerekten de, en ok ve en derli toplu kanunlar, gelmi gemi Padiahlar
iinde, Sultn Sleyman zamannda hazrlanmtr. Nitekim onun devrinde
hazrlanan kanunnmelerin, 12 ciltlik Osmanl Kanunnmeleri adl eserimizin
cildini tekil etmesi ve 200'den fazla muntazam Kanunnmenin bulunmas
da, bu dediklerimizi te'yd eylemektedir.

Saniyen, bir ksm byk slm limlerinin fevkalde bir latife slbu iinde de
olsa, Avrupa'dan baz kanunlar getirdii iin Sultn Sleyman' tenkit
etmeleri, onun bu unvannn, er' kanunlara aykr ve kendi iradesiyle baz
Avrp kanun vazr etmesinden kaynakland kanaatini, baz ehl-i imnda
dourmu bulunmaktadr. Hemen unu ifade edelim ki, Zenbilli'nin biraz evvel
naklettiimiz sz, bir ltifedir; ancak bir hakikati da tazammun etmektedir. O
hakikat da u olsa gerektir: Kanun Sultn Sleyman, aktan erata aykr
kanunlar hazrlatmamtr; ancak er'lii tartmal olan baz meselelerde,
Ebssuud gibi, byk slm hukukularnn fetvalarna dayanarak ve slm
Hukukunun kendisine tand snrl yasama yetkisini kullanarak, kanun
hkmleri ortaya koydurtmutur. slm Hukukunda rcih kavil vardr; merch
kavil vardr. Sultn Sulev Ebssuud n;L ;i olan bir go* asrmzda bir k-faiz vard" demi
nin ve icreteyn, . nn erata ak) mmkn olan gedil bozan sulan i mesi
ve IrtM \ bunlarda, tan muhalif bir hkm) zaruret veya vastasyla sulh
muhtemel ve
unu mal etmek mn
Btn bunUnj n; manev r larn kendisiyle! rindeki kanunimi m da burada h
unu da I
sisteminin', %90', fkh l de durum I
nc e
zetilmekszn I Kanunnrr "Clnay den ve n olunan ceza ilee
84. Kanuni | hamt t de resi
sh. 306-527; Nianc Tarihi, Es'ad Efendi, nr. 2362, vrk.l20/b-143/a Topkap
Saray Mzesi Arivi, nr. D. 5290; E. 3362; D. 2497; Uluay, Padiahlarn
Kadnlar ve Kzlar, 34-40; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 158-163;
Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. I, sn. 50, 89-90; Penzer, N. M., The Harem,
London 1936, sh. 174-175; Gubolu, Mihail, "Kanuni Sultn Sleyman'n
Bodan Seferi ve Zaferi (1538M.-945H.)", Belleten, c. L, say 198(1986), sh.
727-805; Gkbilgin, M. Tayyib, "Kanun! Sultn Sleyman Devri Balarnda
Rumeli Eyaleti, Livalar, ehir ve Kasabalar", Belleten, c. XX, say 78(1956),
sh. 247-294.
_.
H iV. .
,..,,
Mes ule
PLI
I Baz
1 nemiz
i bu MiBLNMEYEN OSMANLI
153
ri Ali Idr. Sultn Sleyman, baz konularda, asrn maslahatlarn da gz nne
alarak, Ebssuud gibi limlerin kanaatiyle, merch yani zayf olan gr,
rcih yani kuvvetli olan bir gre tercih yolunu ihtiyar eylemitir. erllii
tartlan bu meseleler arasnda, asrmzda bir ksm insanlarmzn, meselenin
asln bilmeden "Osmanl Devleti'nde de faiz vard" demelerine sebep tekil
eden "mTmele-i er'yye" mevzuu; mr arazinin ve icreteynli vakflarn
snrsz sreli kira akdiyle iletmeye verilmesi; baz esaslarnn erata aka
aykr olmayacak ekilde Avrupa esnaf kaidelerinden alnm olmas mmkn
olan gedik messesesi; kalpazanlar, cins sapklar ve benzeri cemiyet hayatn

bozan sular ilemeye devam edenlerin ta'zir bil-katl yetkisine dayanlarak
idam edilmesi ve irsd vakflar da denilen tahsisat kabilinden vakflar
bulunmaktadr. Btn bunlarda, tamamen mftlerin fetvalarna dayanan
Sultn Sleyman'n aka erata muhalif bir hkm kanun haline getirttii
sylenemez. Ancak zayf grlerin kabul; zaruret veya mme maslahat gibi
esslar bazan bilmeyerek veya ilim adamlarnn vastasyla suiistimal ettii
ve dolaysyla zmnen er' hkmlere aykr davrand da muhtemel ve
mmkndr; zira Kanun ma'sm deildir.
unu da hatrlatalm ki, tatbikattaki gayr- meru1 tasarruflar, Osmanl
Hukukuna mal etmek mmkn olamaz.
Btn bunlar yaparken de, erata kar muhalefet olmamas iin titiz
davrandn; manev mes'liyetten kurtulmak gayesiyle, vefat annda
Ebssuud'dan ald fetvalarn kendisiyle beraber defnedilmesini vasiyet
eylediini ve en nemlisi de kendi devrindeki kanunlar kendisi deil,
zamanndaki Ebssuud gibi slm limlerinin hazrladn da burada
hatrlatmak istiyoruz.
unu da hatrlatalm ki, bu saylar 200' geen Kanunnmeler, Osmanl
Hukuk sisteminin tamam deildir. Belki %10'u bile deildir. Zira Osmanl
Hukuk sisteminin %90', fkh kitaplarnda ifadesini bulan erv hkmler yani
erfattr. Kanuni dneminde de durum byledir.
nc olarak, Kanuni unvannn verilmesine sebep, kanunlarn hi bir fark
gzetilmeksizin herkese dil bir ekilde onun zamannda tatbik
edilmesindendir. Nitekim Kanunnmesinde yer alan u madde bu konuda iyi
bir delil tekil eder:
"Cinayetler karlnda vaz' olunan cezalar konusunda kaide sabit oldu ki,
sipahi, ra'iyyet, erif, vaz', den ve mcrim arasnda mterektir ki, her kim ki
bu sulardan birisi ile mcrim ola, mukabelesinde ta'yin olunan ceza ile
cezalandrlr"83.
I
84. Kanuni zamannda ve dier dnemlerde Osmanl Devleti'nin resm-i hamr
adyla araptan vergi aldn ve hatta bazan meyhane resminin de alndn
gryoruz. Acaba iki caiz mi grlmektedir ki, bu eit resimler
alnmaktadr? Baz kimselerin Kanuni'ye isnad ettii iki itii iddias doru
mudur?
Kanuni, iki imeyen ve bilakis takva ile hayatn devam ettiren bir devlet
adam83 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. IV (1-780), c. V (1-774), c. VI (1812) ve c. VII (1-214 aras); Ayrca bkz. Osmanl Kanunnmeleri, c. I, 238 vd.;
c. V, sh. 5 vd.; Bedlzzaman Said Nursi, Sikke-i Tasdk- Gayb, sh. 130. Mesela
mr arazi iin bkz. Damad, Mecma'ul-Enhr, c. I, sh. 672-673; Zenbilli Ali
Efendi'nin bir fetvas iin bkz. Sleymaniye ktp. smihan Sultn, nr. 223, vrk.
16 vd.; Kantemir, c. I, sh.248-249.
; "
= -. ,,,...154
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANl
dr. Bu konu, slm hukukundaki hkmler bilinmeden istismar edilen bir
konudur. Meselenin esas da udur:
A) slm Hukukuna gre sarholuk veren btn ikiler haramdr ve Osmanl
Devleti de bu yasa iddetle uygulamtr. Ancak gayr-i mslim vatandalarn
belli kayt ve artlar altnda kullanmalarna msaade edilmitir. Bu sebeple,

slm Hukukunun getirdii artlar dahilinde Osmanl lkesinde de hamr ve
benzeri ikiler satlabilecek ve gayr-i mslimler tarafndan
kullanlabilecektir. Hatta devletin snrlar iinde, gayr-i mslimlerin
elenebilecekleri ve iki iebilecekleri meyhaneler de alabilecektir. Btn
bunlarn tek art, Mslmanlara zarar verir hale gelmemesidir. Mesela ancak
nfusunun kahir ekseriyeti gayr-i mslim olan mahallelerde satlabilmekte ve
meyhane alabilmektedir. Osmanl Devleti'nde Mslmanlarn ve gayr-i
mslimlerin mahallelerinin ayr ayr olmasnn bir srr da budur.
B) Mslmanlar iin caiz olmasa da, gayr-i mslimler iin belli artlarla
serbest braklan iki ve domuz gibi mallardan (gayr-i mslimlere gre maldr;
Mslmanlara gre mal kabul edilmemektedir), slm devleti vergi
alabilecektir. zellikle Hanefi hukukularn itihad bu ekildedir. te Osmanl
Devleti de zellikle mam Zfer'in itihadn esas alarak, gayr- mslimlerin
rettikleri araplk ireden ve hamr ve benzeri ikilerden ire resmi veya hamr
resmi denilen bir vergi almtr. 1591 ylndan itibaren ikiden alnan vergiye
zecriye resmi denmitir. Nitekim Osmanl Devleti domuzlardan da resm-i
hnzr veya canavar adyla vergi almtr.
C) kiden alnan bu vergiler Hamr Emneti Mukata'at denilen bir maliye
dairesi tarafndan tahsil edilmitir. Hatta Kanuni Sultn Sleyman, gayr-i
mslimlerce alan meyhanelere Mslmanlarn da gitmesinden ve de baz
Mslmanlarn yasak olarak iki kullanmaya balamasndan dolay, Hamr
Emneti Mukata'asn kaldrm, Osmanl snrlarna sokulan ikilere ve
bunlarn retimine ciddi yasaklar getirmitir. Bu arada iki iildii ve gayr-i
meru fiiller yapld gerekesiyle btn meyhaneler ve kahvehaneler
kapatlmtr. Ancak daha sonra bu yasaklar II. Selim zamannda kaldrlm ve
gayr-i mslimlere msaade edilmitir. III. Selim zamannda yeniden tanzim
olunan zecriye resminin tahsili de yeni esaslara balanmtr.
D) O halde Osmanl Devleti'nde hamr ve benzeri ikilerden vergi alnmas
veya bu vergilerin tahsili iin maliye daireleri tekil olunmas yahut da gayr-i
mslimlere meyhane amaya ve iki ticreti yapmaya msaade edilmesi,
Mslmanlarn ve hele hele ikiyi gayr-i mslimlere bile yasaklayan Kanuni
gibi bir devlet adamnn iki imesi manasna gelmez ve byle bir iddia
kesinlikle doru deildir84.
85. Kanuni dneminde dzenlenen ingene Sanca Kanunnmesinde "gayr-i
meru i yapan ingene kadnlarndan kesim ad altnda vergi alnd" ifade
edilmektedir. Bu doru mudur ve slama gre nasl izah olunabilir?
Bilindii gibi Osmanl Devleti, XVI. yzyldan itibaren, Rumeli'deki ingeneleri,
as84 Ksn, Bedyi'us-Sanyl', II, sh. 38; Heyet, El-Fetva'l-Hindiyye I- VI,
Beyrut 1400/1980, c. I, sh. 183; Zeydan Ahkm'z-Zimmiyyn, sh. 187-188;
li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 361/b-363/a; Abdurrahman
Vefik Bey, Teklif Kav'idi, stanbul 1328, c. I, sh. 34; II, sh. 403-405; Solakzde, sh. 584-585.
ker maksatlarla bir t Hisr- Zara, Hayraimu, Pnarhisr, Prevedl, ihtiva
eden birCingr
ingene Sanca kptiyn denirdi, mslimler ise 25'er al idiler. ingenelerden
olunmutu. Hibiri teslim olunurdu. Mslman ingeneler' ingenelerden bir
ks
Kanun di
zenleme, tahminen ?; yet-i Rumeli" yani"!

Kanunnmede bu esasa gre tanzim da gayr- mslimlenlM
Asl bizi ilgili ve Filibe ve Sofya' ayda yzer ake
slm H artlar ve hkm zahirde" gayr- meru' gayr- meru futaijj lek
haline getirdikle! edilecek ta'zir ileyen ki olarak tesblt
86. Kanuni I tn'nl ti'nin I
men
"Kader Midesi bura'" ' olayn tas., de Musi zade Bay
85 AkgraJti
SANLI nudur.
BLNMEYEN OSMANLI
155
rbest
zeri
i dkeri maksatlarla bir tekiltlandrmaya tevik etmitir. Merkezi Krk Kilise olan
ve Eski Hisr- Zara, Hayrabolu, Malkara, Denci Eli, ncgz, Gmlcine,
Yanbolu, Pnarhisr, Prevedi, Dimetoka, Ferecik, psala, Kean ve orlu
mntkalarn zellikle ihtiva eden bir Cingne Sanca ihdas edilmitir.
ingene Sanca Beine ingene Bei, ingene Sanca Bei veya mr-i
kptiyn denirdi. ingenelerin Mslmanlar her hne bana 22 ake ve gayr-i
mslimler ise 25'er ake harc- muvazzaf verirlerdi. rf rsmde dier
re'y gibi idiler. ingenelerden gebe olanlarn hangi kazalar iinde g
edebilecekleri tesbit olunmutu. Hibiri cem'atini terk edip gidemezdi. Terk
ederse yakalanr ve kabilesine teslim olunurdu. ingene kabilelerine katuna
ve reislerine de katuna ba denirdi. Mslman ingeneler ile gayr-i mslim
ingeneler arasnda kz alp verme yasakt. ingenelerden bir ksm msellem
idi ve baz rf rsumdan mu'flard.
Kanun devrinde Cingne Livasn ve btn ingeneleri ilgilendiren ilk hukuk
dzenleme, tahmnen 937/1531 tarihinde yaplmtr. "Kanunnme-i Kbtyn-
Vil-yet-i Rumeli" yani "Rumeli Eyleti ingeneleri Kanunnmesi" adn
tamaktadr.
Kanunnmede ingeneler Mslman ve kfir diye ikiye ayrlm ve baz
hkmler bu esasa gre tanzim olunmutur. Gayr- meru i yani oyun
elence ile megul olanlar da gayr- mslimlerdir.
Asl bizi ilgilendiren de bu Kanunnmenin bir maddesidir: "2. Ve stanbul ve
Edirne ve Filibe ve Sofya'da olan cingnelerin n meru' fPle mbaeret eden
avretlerinden her ayda yzer ake kesim dey resm verirler".
slm Hukukunda slm lkesinde yaayan gayr- mslimler de zina fiilini
ileseler, artlar ve unsurlar tamam olduu takdirde, hadd-i zina tatbik edilir.
Ancak buradaki hkm zahirde buna muhalif gibi grnmektedir. Aslnda
muhalif deildir. Zira buradaki gayr- meru1 fiillerden kast, zina dndaki fal
bakma, dans, oyun ve elence tarzndaki gayr- meru fiillerdir. zellikle gayri mslim ingenelerin bu gayr-i meru fiilleri meslek haline getirdikleri
herkesin malumudur. Bunlarn cezas, l'l-emr tarafndan tesbit edilecek
ta'zir ve daha dorusu ta'zir bil-mal olduundan, bu tr gayr- meru' fiilleri
ileyen kadnlardan her ay belli bir para cezas kesim ad altnda yz ake
alnmas ceza olarak tesbit ve ta'yn olunmutur85.
86. Kanuni Sultn Sleyman'n, olu ehzade Mustafa'y, Hrrem Sul-tn'n
tahrikiyle haksz olarak ldrd ve bunun Osmanl Devle-ti'nin tarihinde
kt bir dnm noktas olduu sylenmektedir. Bu meseleyi zetler misiniz?

"Kader hkmn icra edince, insanlarn basar ve basireti balanyor" kaidesi
burada da geerlidir. Meseleyi hemen hkme balamak doru deildir. Ancak
bu olayn tasvip edilecek bir yn de yoktur. Osmanl tarihilerinin beyanna
gre, ehzade Mustafa hayatta iken onunla beraber hayatta olan ehzade
daha vardr: ehzade Byezid, ehzade Cihangir ve ehzade Selim. Sadrazam
Rstem Paa ve
85 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 384 vd; c. VI, sh. 511-514;
Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 75; Zeydan, Ahkm'z- Zimmiyyn, sh. 307
vd.
,
,-...,.
.....-..,
156
BLNMEYEN OSMANLI
BIUNMF'
Hrrem Sultnn ve hatta baz tarihilere gre Kanuni'nin meyli ehzade
Byezid'e; Padiah, askerler, limler ve meyhn meyli ehzade Mustafa'ya;
harem halknn meyli ise babasyla Saray'da beraber oturan ve sancaa
kmayan ehzade Cihangir'e idi. ehzade Selim hi kimsenin aklndan bile
gemiyordu. Zira kendi sancanda, evresine toplanan musahiplerle
elenceli bir hayat yayordu. Taht ileri gndeme gelince de, "Bakalm Mevl
neyler?" diye lakayt kalyordu.
Ancak Kanuni'nin hanm Hrrem Haseki'nin ehzade Byezid, ehzade Selim
ve ehzade Cihangir'in annesi olmas; ehzade Mustafa'nn ise Mah-i Devrn
Haseki'nin olu olmas fitneyi atelemeye yeterli bir sebepti. Hrrem
Haseki'nin ve Kanuni'nin biricik kz Mihrimah Sultn ile evlenen ve 1544
ylnda Sadrazamlk makamna gelen Rstem Paa, fitne ateini krklemeye
balad. Asl arzusu ehzade Byezid'in tahta kmasyd. Bunun iin ehzade
Mustafa'nn tasfiyesi gerekiyordu. Bu gayeye ulamak zere Damad,
Kaynvalide ve kz bir plan hazrladlar. Osmanl Devleti'ni en ok rkten
politik bir mevzu olan Anadolu'nun 'alamasn vesile ettiler.
Kanuni Sadrazam Rstem Paa'nn komutasnda ran Seferine kmak zere
bir ordu karmt. Bu olaydan sonrasn Solak-zde'den zetleyelim:
"alacak itir ki, askerin dilinde hi ho olmayan szler dolayordu. Baz
gayr- makul szler ile adrlar dolup gizli ve aikr syleniyordu ki, 'Padiah
gayet kocald, yallk vcudunu ypratt. Bu gnden sonra sefere kamaz.
Onun iin yerine Rstem Paa'y Anadolu'ya serdar tayin etti. nsaf o ki.
ehzade Mustafa yerlerine tahta gemek istiyormu; ancak Rstem Paa
engel imi'. Bu tr dedikodular tevatr derecesine geldi. 'Sz yalan olmaz;
yanl olur' dedikleri gibi, aslnda ehzade Mustafa ya krk gemi, ilim ve
kahramanlk itibariyle ehzadeler arasndan biricik idi. Ayrca asker ve halk
onu seviyor ve istiyordu. Maalesef baz ahmaklar iyi niyetle ve bazlar ise
kt niyetle ehzade Mustafa'ya bu szleri ulatrdlar ve onu isyan edecek
merhaleye getirmeye altlar".
te bu dedikodular zerine, fesad ebekeleri, ehzade Mustafa'nn ran ah'
Tahmasb ile gizlice ittifak yaptna ve onun damad olup babasn
devireceine Kanu-ni'yi ikna ettiler. Her ne kadar Kanuni, kendisine ilk olarak
bu mevzu aldnda, "H Mustafa Hnm bu kstahla cr'et ede. Baz
mfsidler kendi arzularn mlk ve saltanat ona kaimasun dey iftira ederler"
diye sert cevap vermesine ramen, sahte mektuplar ve benzeri desiselerle
onun isyan edeceine ve hyanet ettiine inand. Hatta 3. ran Seferi iin
yapt hazrla, ehzade Mustafa'nn Konya Erelisi yaknlarnda 30.000
kiilik bir orduyla katlmasn, ona isyan iin geliyor zannetti. Rstem Paa'nn
tahrikleri kt amacna ulam ve maalesef eyhlislm Ebssuud
Efendi'den de devlete isyan ettiinden dolay idam fetvas kamufleli bir
ekilde alnmt. Bu fetva bile usulne uygun alnmamtr. Bylece araya
giren mfsidlerin tahriki ile, Osmanl tarihinin en ac ve haksz bir idam
gerekletirilmi ve 960/1553 ylnn evval aynda Sultn Mustafa babas ile
grmek zere geldii adrda bodurulmutur. Katli, devlete isyan
suundan dolaydr; ancak deliller yanl ve ahitler yalancdr.
ehzade Mustafa'nn idam edilmesi, her ne kadar kanununa uydurulmu ve
sahte delillerle insanlar kandrlm dahi olsa, memleket iinde byk skntlar
meydana getirmitir. Hadiseye zlen ehzade Cihangir, ayn yl
zntsnden vefat etmitir. Asker ok ciddi manada rahatsz olmu ve
srarla Sadrazam Rstem Paa'nn azli istenmi ve mecburen azledilmitir. En
acs da ran Seferinden vazgeilmitir; zira askerin -nemli bir ksm kar
tarafa meyletmeye balamtr. Halk arasnda ehzade Mustafa destanlam
ve adna ok nemli mersiyeler yazlmtr. Hatta Dzmece Mustafa adyla
ortaya kan birisi, binlerce insan evresine onun adyla toplayabilmitir.
Bu
arasn amay rn sokmaya ehzade ehzade emriyle Kazvin'e olunu
babas idam edil fetvada bir isyan s
ehzade nin knhn
ehzad
87. Piri I
durulurken I iin kimisi del
muhasarac. giderere< s;
MeV
hizmetine gmlj deni/ nndd gna getotajir.lj
"Kon, Ghii' Uzu:. At 600, II Sent 1, isen, M
SMANLI
halknn
>angir'e sa, evri gelince
I -e m ve seki'nin
tai'nin fs gelen Kf tahta (ulamak
:< irkilten
kitre bir
h makul
(dunu
i serdar
i! ah' Kanui, "H
il ona
kSeferi
; .-an
[''>'BLNMEYEN OSMANLI
157
Bu sefer de Lala Mustafa Paa, baz ahs menfaatleri yznden iki z
kardein arasn amaya balam ve ehzade Byezid ile ehzade Selim'in
aralarna buz dalarn sokmaya almtr. 1558 ylnda ehzade Byezid
Ktahya'dan Amasya'ya ve ehzade Selim ise Manisa'dan Konya'ya
sancakbeyi olarak tayin edilmilerdir. Maalesef ehzade Byezid, baz

tahriklere aldanarak gelen bu ferman dinlememitir. Padiah'n emriyle
zerine gelen orduya Konya'da malup den Byezid, ran'n baehri
Kazvin'e snm ve si hale gelmitir. Sonunda ah, baz dedikodularn da
etkisiyle si olunu babas Kanuni'ye teslim edince, 4 olu ile birlikte ehzade
Byezid 1562 ylnda idam edilmilerdir. dam fetvasn veren ise, eyhlislm
Ebssuud Efendi'dir ve bu fetvada bir aykrlk bulunmamaktadr. Yani
ehzade Byezid'in katli tamamen devlete isyan suundan dolaydr ve bay
suunun cezasdr.
ehzade Byezid ile babasnn karlkl olarak birbirine yazdklar u iir,
meselenin knhn anlatmas asndan ok manidardr. Sadece birer
drtlklerini alyoruz:
ehzade Byezid (h): Ey serser leme Sultn Sleyman'm baba
Tende canm canmn iinde canm baba
;
Byezid'ine kyar msn benim canm baba B gnahm Hak bilir devletl
Sultnm baba.
Kanuni (Muhibb):
Ey demdem mazhar- tuyn- isyanm oul Takmayaym boynuna herkiz
tavk- fermanm oul Ben kyar mydm sana ey Byezid Hnm oul B
gnahm deme br tevbe kl canm oul86.
87. Piri Reis Neden Katledildi?
Byk Trk denizcisi ve corafyacs Piri Reis'i idama gtren sebepler
zerinde durulurken farkl yorumlar yaplmakta, kimisi onun Hrmz'de
muhasaray kaldrmak iin Portekizlilerden rvet aldn, kimisi devleti adna
hara ve hediye aldn ve kimisi de bu para iinin imkansz olacan
belirterek stratejik sebeplere bal olarak muhasaradan vazgetiini
belirtiyorlar. Byk Trk denizcisi zerindeki speklasyonlar gidererek salkl
dnmek gerekiyor.
Mehur Osmanl denizcilerinden olan Piri Reis, II. Byezid devrinde (1494)
devlet hizmetine giren Kemal Reis'in yeenidir. Piri Reis amcas Kemal Reis ile
birlikte bir ok deniz seferlerinde bulunmu, en son grev olarak 1547 ylnda
Kzldeniz ve Hint sularnda faaliyette bulunacak donanmann amirallii
anlamna gelen Svey/Hint kaptanlna getirilmitir. Bu tayinin sebebi
Aden'in Portekizlilerin eline gemesi idi.
Piri Reis'in grevde bulunduu dnem Portekizlilerin Hint sularnda cirit att
bir
86 Solakzde, 521-533; 545-566; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr. 2162,
vrk. 363/a vd.; Ahmed Refik, "Konya Muharebesinden Sonra ehzade Sultn
Byezid'in ran'a Firar", TOEM, nr.36, sh. 705-727; Busbecq, Ogier Ghiselin
De, Trkiyeyi Byle Grdm, Haz. Aysel Kurutluolu, Tercman 1001 Temel
Eser, stanbul ts, sh.37-40; Uzunarl, smail Hakk, "Babasndan Sonra
Saltanat Elde Etmek in Kardei Selim'le atan ehzade Byezid'in
Amasya'dan Babas Kanun Sultn Sleyman'a Gndermi Olduu Ariza",
Belleten, c. XXIV, say 96(1960), sh. 597-600; Ylmaz, Belgelerle Osmanl
Tarihi, c. II, sh. 142-146; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 401-408; TEM,
Sene 1, say 2, 30 Nisan 1334, sh. 19-21; Akman, Karde Katli, sh. 84-98;
Peev, Tarih, sh. 300-305; 341-342; sen, Mustafa, Acy Bal Eylemek, Trk
Edebiyatnda Mersiye, Ankara 1993, sh. 125-165.
158
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMAN!'
dneme rastlar. 1543 ylnda Svey tersanesini igal ile Trk donanmasn
yakmak isteyen Portekizlilerin teebbsleri akim kalacaktr. Bu hareket
esnasnda Portekizliler Aden'i ksa bir sre zabtettilerse de Svey kaptan Piri
Reis'in bizzat donanmas ile tazyiki neticesinde Aden kale ve liman 1548'de
Portekizlilerden geri alnmtr.
Piri Reis 1551'de otuz kadar gemiden oluan Svey donanmas ile Hint
denizine karak Cidde'de gn kalr. Sonra Umman sahilini geerek
Arabistan yarmadasnn gney dousundaki Maskat' zaptedip Portekizlilerin
yetmi kadrgasyla sava ederek galebe aldktan sonra Hrmz adasndaki
Hrmz kalesine kaan dman orada muhasaraya balad; ancak bu
muhasaray geri ekti. nk Hint sularnda bulunan btn Portekiz filolarnn
birleerek zerine geldii haberini almt. Peevi'ye gre kalenin fethi yakn
iken Piri Reis Portekizliler ile muhasarann kaldrlmas zerinde anlama
yaparak onlardan devlet adna hediye ve hara almtr. Hammer, ald
hediyelere meftun olarak muhasaray kaldrdn, Katip elebi ise Hrmz'e
Portekiz yardm kuvvetinin gelmekte olduu sylentisi zerine Piri Paa'nn
muhasaray kaldrmak mecburiyetinde olduunu syler. Hammer, muhasaray
kaldrdktan sonra Basra'ya geldiinde Portekiz donanmasnn Acem krfezini
kapatmak iin kendisine doru ilerlediini haber aldn ve bunun zerine
sadece hazineleri ykl kadrgay yanna alarak ayrldn belirtir.
Muhasaray kaldrmak iin rvet ald yolundaki rivayete gelince
dmanlar, mesela Kubad Paa ve dierleri tarafndan yaplan aslsz bir
itham olarak deerlendirilmektedir. Piri Reis bu sralarda 80 yana gelmi bir
ihtiyar ve hayli zengin bir kimse idi. Bu bakmdan onun rvet ald iddias
sz konusu olamaz. Ama onun, Osmanl devleti adna hara ald
muhtemeldir.
Muhasaray niin kaldrd sorusuna daha gereki cevap Piri Paa'nn askeri
strateji gerei kaldrd sylenebilir. Zira, Piri Reis burada bulunduu srada
Portekizlilerin Basra krfezini kapamak istediklerini duyunca ierde mahsur
kalmak istemeyerek donanma gemilerinin hepsini armaa imkan
olmadndan acele olarak kendisine tabi kadrga ile dman gemileri
gelmeden nce denize almtr. Gerek asker gerekse dier gemiler
Basra'dan kmamlard. Bu ekilde yola kan Piri Reis bir gemisini de yolda
Bahreyn adalar yaknnda kaybettikten sonra 960/1553 ylnda Svey'e ve
oradan da Msr'a geldi. Piri Reis'in Basra'da bulunan donanmas amiralsiz
kalm idi.
Bu durum Piri Reis'in muhaliflerinin eline frsat verdi. lkenin menfaatlerini
ayaklar altna almak ve Osmanl donanmasn kaderine brakp kamakla
suland. Halbuki Piri Reis seviyesinde tecrbeli bir kaptann yeterli sebebler
olmadan Osmanl filosunu baka bir limanda brakmas mmkn deildir. Piri
Reis kendisine emanet edilen filonun hesabn padiaha vermek zorunda
olduunun idraki iindeydi. Kuvvetli ihtimale gre Piri Reis kadrgalarn
Portekizlilerin elinde brakmad. Bu gemiler sefer esnasnda toplad ganimet
mallaryla azlarna kadar doluydu ve Portekiz donanmasnn ani hcumuna
maruz kalp malup olduu takdirde bu servetin ellerine gemesini
istemiyordu.
Ancak Piri Reis'in muhalifleri seferin baarszlkla getii konusunda Padiah
ikna edeceklerdir. Piri Reis'in muhalifi olan Basra valisi Kubad Paa Msr
valisine bir mektup yazarak kaptan gammazlayacaktr. Kaptan ile vali

arasndaki husmetin ncesi vardr. Zira Piri Reis Hrmz kuatmasn
kaldrdktan sonra buradan Basra'ya geerek vali Kubad Paa'dan yardm
istediyse de vali Mslmanlara zulmettii ve mallarn yamalatt iddiasyla
Piri Reis'e yardm etmedii gibi mallarn da almak istemitir. Piri Reis
Frenklere yardm ettiklerinden dolay Hrmz ehrini yamalatm idi.
Msr valisi Piri I bir ariza le sadarete I sarasn kaldrmas ve ( diyetsizlik ve
donanman^ lerek 1554 ylnda MsrJ
Hatay kabul gibi dnya apnda blr| u var ki Kubad Paa'rt rol oynadn da
belirt
88. Mimar Sinan'a
Mimar Sinan vey| 1490 ylnda Kayseri'nl gre, brahim Paa'n ksa hayat
hikyesi;
Abdlmennnc Kanuni zamannda) ne katlmtr. 1538 edince Padiah'n I bu
vazifede kalan! saysz eserler meyi sur Mescid; 57 Me kemeri; 8 Kpr; 35 i
az farklarla nakle
Mimar Sinan'ml meni olduu idi irme Kanunu nnda devsin manii
dneminde) Baz Yahudi asll | Yahudi olduunu II Babinger ise, i elinde bir I
ailesinden
87 Ahme Asrjr, M Knh'l-Ahtr, vrU sh. 311; Ham, 1 Cihannuma, sh, 11; 8
Ylmaz, Belgelerle 0 (ner. Fevzi Kun 561-565; Uzun Reis", Belleten,* ten, c. I,
sjh 2 134(1970),*."
BLNMEYEN OSMANLI
159
Msr valisi Piri Reis'i orada alkoyarak veya hapsederek seferin olumsuz
neticesini bir ariza ile sadarete bildirdi. Kanuni'nin cevab Piri Reis'in idam
oldu. Hrmz muhasarasn kaldrmas ve dier gemiler ile askeri Basra'da
brakarak gelmesi vazifede ciddiyetsizlik ve donanmann felaketine sebep
olduu eklinde yorumland ve sulu grlerek 1554 ylnda Msr divannda
ba kesildi ve mallan msadere edildi.
Hatay kabul etmeyen bir ynetim anlayna sahip Osmanl Devleti'nde Piri
Reis gibi dnya apnda bir denizci de olsa affedilmiyor, gereken ceza
uygulanyordu. Ancak u var ki Kubad Paa'nn Piri Reis'e ahsi dmanlnn
bu kararn verilmesinde nemli rol oynadn da belirtmek gerekir87.
88. Mimar Sinan'n Ermeni olduu sylenmektedir. Mimar Sinan kimdir?
Mimar Sinan veya Koca Sinan, muteber kaynaklarn anlattna gre,
895/1489-1490 ylnda Kayseri'nin Arnas kynde dnyaya gelmitir.
brahim Hakk Konyal'ya gre, brahim Paa'nn zdl klesidir. Ancak bu
gr kabul grmemitir. Doru olan ksa hayat hikyesi yledir:
Abdlmennn olu Sinan, Yavuz zamannda devirme olarak stanbul'a
gelmitir. Kanuni zamannda yenieri olan Sinan, 1521'deki Belgrad ve
1522'deki Rodos seferlerine katlmtr. 1538 Kara Bodan seferinde Prut
Nehri zerinde 13 gnde bir kpr in edince Padiah'n takdirini kazanm
ve 1539 ylnda da mimar-ba seilmitir. 35 yl bu vazifede kalan Sinan,
Osmanl Devleti'nin her blgesinde, alacak bir sr'at ile saysz eserler
meydana getirmitir. Kaynaklar, Mimar Sinan'n 80 ksur Cami; 80 ksur
Mescid; 57 Medrese; 22 Trbe; 7 Dr'l-Kurr; 17 maret; 3 Dr'-if; 7 Su
yolu kemeri; 8 Kpr; 35 Saray; 20 Kervansaray; 6 Mahzen ve 48 hamam in
ettiini, ok az farklarla nakletmektedirler.
Mimar Sinan'n Kayseri'ye bal Arnas Ky'nden olmas hasebiyle de aslen
Ermeni olduu iddia edilmitir; ancak bu iddia tamamen yanltr. Zira

Ermeniler, Devirme Kanunu gerei, XVI. Asra kadar Yenieri Ocana
alnmaktadrlar; Yavuz zamannda devirmeden istisna edilmilerdir. Son
zamanlarda baz Ermeni yazarlarn, Osmanl dneminde yaam mehur
simalar Ermeni diye vasflandrmalar ideolojiktir. Baz Yahudi asll yazarlar,
Mimar Sinan'n Yusuf Sinan olduunu iddia ederek aslen Yahudi olduunu ileri
srmlerse de, bunu teyit edecek bir delil ve belge de yoktur. Babinger ise,
Sinan'n Hristo isminde bir Rum genci olduunu iddia etmektedir; yine elinde
bir belgesi bulunmamaktadr. Bir dier gr ise, Sinan'n Hristiyan bir Trk
ailesinden geldii ynndedir. Bu gre gre, babasnn ad Abdlmennn ve
dedesi87 Ahmed Asrar, Kanuni Devrinde Osmanllarn Din Siyseti ve slm lemi,
stanbul 1972, sh. 296-338; li, Knh'l-Ahbr, vrk. 295b; Bursal Mehmed
Tahir, Osmanl Mellifleri I-III, (ner. smail zen), stanbul 1975, c. 3, sh. 311;
Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, trc. Mehmed Ata, stanbul 1330, c. 5, s
119; Katip elebi, Kltab- Cihannuma, sh. 11; Katip elebi, Tuhfet'l- Kibar, st
1329, sh. 61; Mehmed Sreyya Sicill-i Osmani, c. 2. sh. 44; Ylmaz, Belgelerle
Osmanl Tarihi, c. 2, sh. 163-164; Peevi, Tarihi, c.l, sh. 350-352; Piri Reis,
Kitab- Bahriye, (ner. Fevzi Kurdolu-Haydar Alpagot), stanbul 1943,
mukaddime, sh.I- XVI; Fuad Ezg, "Piri Rels",A, c. IX, sh. 561-565; Uzunarl,
Osmanl Tarihi, c. 2, sh. 397-398; nan, Afet, "Bir Trk Amirali, XVI. Asrn Byk
Geograf Piri Reis", Belleten, c. I, say 2(1937), 317-356; Selen, H. Sadi, "Piri
Reis'in imal Amerika Haritas. Telif 1528", Belleten, c. I, say 2(1937), sh.
515-523; Orhonlu, "Cengiz, Hint Kaptanl ve Piri Reis", Belleten, c. XXIV, say
134(1970), sh. 235-254.
,
>
... ..--. .- -...,'.-,.

160
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN
nin ad da Doan Yusuf'tur.
Bize gre doru olan, Sinan'n, bir devirme olduu ve aslen Hristiyan bir
aileden gelse bile, sonradan hem Trkleip ve hem de samimi bir Mslman
haline geldiidir. Er-Rislet'l-Mi'mriyye'de Sinan- Kayser diye anlmaktadr.
1585 tarihli Sinan'a ait bir vakfiyede ise, kardelerinden birini Kayseri'den
getirdii ve Mslman yapt kayd olunmutur. II. Selim'in Karaman ve
Kayseri'deki gayr-i mslimleri Kbrs'a nefyetmesi ile alakal bir ferman
zerine, Arnas Ky mensuplarnn bu karardan istisna edilmeleri iin Mimar
Sinan Padiah'a mracaat etmi ve bu dilekesi kabul edilmitir.
Sinan'n nesli nereden gelirse gelsin, o kabiliyete sahip karak onu Koca
Sinan yapan Osmanl Devleti'nin ilme ve teknolojiye sayg duyan
zihniyetidir88.
89. Dnyann ilk evre Nizmnmesinin Kanuni zamannda hazrland doru
mudur?
* evre temizlii ve korumasnn hukuk mevzuata konu tekil edecek kadar
nemli olduunun farkna varlmas, tesbitlerimize gre 20. asrdan teye
gitmemektedir. Yani fertlerin ve devletlerin bu mes'ele zerinde nemle
durmalarnn tarihi yenidir. evre ile ilgili hukuk dzenlemenin Trkiye'deki
tarihi, henz iki veya senedir dersek, mesele daha iyi anlalr. evre
temizlii ile alkal tedbirlerin tarihini de, bir asrdan ncesine gtremezsiniz.
Bu konuda tarihimizin nelere sahip olduunun bilinmedii de bir hakikattir.

"Temizlik dinin yarsdr" dstrunu haytlarnn en nemli esas olarak kabul
eden ecdadmz, slmiyet'e tam ma'nsyla sarldklar ve kudretli olduklar
devirlerde, her konuda olduu gibi, evre temizlii ve korumas hususunda
da, dier milletlere rnek olmulardr. Biraz sonra zikredeceimiz Nizm-nme
bunun mahhas bir delilidir.
Osmanl Devletinde, ehir, kaza ve kylerde, ehrin emniyet ve asayiini
temin, madd ve manev temizliini muhafaza grevlerini stlenen husus
memurlar vardr. Bunlara suba denmektedir. Ky ve kasabalardakine il
subalar, dier byk merkezdekilerine ise ehir subalar denirdi. Bu
memurlar, gnmzdeki zabta, emniyet grevlileri ve ksmen de
belediyecilerin vazifelerini ifa ederler ve kadlarn emri altnda alrlard.
Osman Bey'in ilk tayin ettii iki memurdan birinin suba olduunu
kaydedersek, Osmanllarn yerleim merkezlerinin emniyet, syi, madd ve
manev temizlik ve huzuruna ne kadar nem verdiklerini daha iyi anlarz.
Bizi asl artan husus ise, Osmanl Devleti'nin sadece yerleim merkezlerinin
evre temizlii ve korumasyla ilgilenmek zere husus bir memur tayin
etmekle yetin-memesi, grevli memurun eline de, evre temizliini te'min iin
uygulamas gereken hukuk esaslar belirleyen bir Nizmnmeyi vermi
olmasdr. Bu zel evre temizlii grevlisinin ad, plk subasdr ve evre
temizlii ile alkal Nizmnme'nin ilki
88 Meri, Rfk Melul, Mimar Sinan, Hayat, Eseri, I. Mimar Sinan'n Hayatna,
Eserlerine Dair Metinler, TTK, Ankara 1965 (Bu eserde Er-Rislet'l-Mimriyye
ile Sl Mustafa elebi'nin Tezkirat'l-Ebniye adl eseri de yer almaktadr);
Aslanapa, Oktay, "Sinan" maddesi, A, X, sh. 655-661; Babinger, Franz,
"Sinan" Article, El, IV (Leiden, 1927), sh. 428-432; Kuran, Aptullah, Sinan, The
Grand Old Master of Ottoman Architecture, Washington 1987, sh. 23-37;
Konyal, brahim Hakk, Mimar Koca Sinan, stanbul 1948, sh. 78; Gyn,
Nejat, Mimar Sinan'n Asl Hakknda, Tarih ve Toplum, nr. 19, 1985, sh. 38-40;
Menage, V. L, "Dewshirme", El, II, sh. 211.
ise, bundan evre Ta
Biran aktara konusuyla I man farkld bilecek t nn e mes! (Md.2j (Md.3-4);<
ve ehir d de oto! zel parky yrrlkte t
imdi i zere hazrt ceiz. 'Edl
kini
XI- SU
90
sonra i
'NLI
BLNMEYEN OSMANLI
161
! Sinan
And
C nemli
r, Yani
Pevre ile
-eele
ircesine
r byk
i-ni- emri
ise, bundan yaklak 460 sene nce yani 1539 ylnda hazrlanmtr.
Elimizdeki iki evre Temizlii Nizmnmesinden sadece birisini bu yazmzda
iktibas edeceiz.
Biraz sonra metnini zikredeceimiz ve slbunun sade olmas sebebiyle
aynen aktaracamz Nizmnme'nin hkmlerini, elbette ki gnmzdeki
evre temizlii konusuyla alkal hukuk dzenlemelerle kyaslamak doru
deildir. Zira zemin ve zaman farkldr. Yine de 450 sene nceki bu
Nizmnme'de gnmzde dahi tatbik edilebilecek hkmlerin bulunmas,
gerekten dikkat ekicidir. Mesel, evlerin ve dkkanlarn evrelerinin temiz
tutulmas (Md.l); grlen pisliklerin o evre halkna temizlettiril-mesi (Md.2);
hamam ve hanlar gibi umuma ait yerlerin temizliine dikkat edilmesi (Md.34); evreyi kirleten esnafn artk maddeleri ve pis sularn, tamamen bo
yerlere ve ehir dna tamalar mecburiyeti (Md.6-7); en nemlisi de,
arabaclarn yani bugn de oto sahiplerinin arabalarn ev ve dkkanlarn
nne park etmemeleri ve mutlaka zel park yerlerinde durdurma
mecburiyetleri (Md.10); bugn de muhta olduumuz ve yrrlkte bulunan
esaslardr.
imdi de Kanun Sultn Sleyman devrinde Edirne plk subasna verilmek
-zere hazrlanan evre Temizlii Yasaknmesinin metninden baz hkmler
nakledeceiz.
'Edirne'nin Mahalleleri Ve Sokaklar Ve arlarnn Temiz Etmesi n Nian-
Hmayun
1. ardub ve yasak ede; min ba'd hi ehad evi yrelerin ve dkknlarn npk tutmayub mezbele ve ann emsalinden nesne vki olmaya, olursa
gidereler.
2. Mezkr suba, bu bbda keml-i ihtimam zere olub arularda ve
mahallelerde dklen mezbeleleri, kimin evine ve havlusuna yakn olursa
ann dkt ma'lm olcak pk etdre. "Biz etmedk" derler ise, edeni bulvereler, anun yasa ana ola.
4. Ve hamamlarn irgb yollar mezbeleler ile tutulmu ola, kimin evine ve
havlusuna ve haremine yakn olursa, ayrtlatduralar. "Biz etmedk" derlerse,
edeni bulvereler, ana pk etdre.
6. Ve cme-ylarn ve kan alclarn kanlarn ve irgblarn tark-i amma
dkmekden men' edb hli ve halvet yerlere iletdre.
7. Ve boyaclarn ve alarn ve balarn ve semercilerin otlarn ve
gbrelerin yol stnde dkmekden tamam men' ve yasak edb hli ve halvet
yerlere iletdre.
8. Ve yasak ede ki; arabaclar srlarn na'l-band dkkannda aleflemeyb
evvelden kanda alefler ise, ger anda alet ede. Eer zaruret olursa, na'l-band
dkknlarnda aleflemel olursa, anlara pk etdre. Ve mezbeleden ve
srlar tersinden ne olursa, hricden ve hli yerlere iletdre.
F Safer sene 946 (1539)"
I
XI- SULTAN II. SELM DEVR (DURAKLAMA ARETLER
BALIYOR)
90. Sar Selim diye de bilinen II. Selim'le alakal ksaca bilgi verir misiniz?
Hanmlar ve ocuklar kimlerdir? Zamanndaki devlet bykleri ve devletin
ulat snrlar hakknda ksaca aklama yapar msnz?
Sar Sultn Selim diye de bilinen II. Selim 1566'da babasnn vefatndan 23
gn sonra stanbul'a gelerek Osmanl tahtna oturmutur. Daha sonra da
bizzat Belgrad'a
89 Byezid ktp. Veliyyddin Ef., nr. 1970, vrk. 101/a-102/b, 125/b-127/a;
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. VI, sn. 540-543; Pakaln, Tarih
Deyimleri, c. III, sh. 259-2261; Cin- Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sn. 234.
162
BLNMEYEN OSMANLI
BLNE
gelerek ordunun huzurunda da clus merasimini tekrarlamtr. Yenieri
tekilt clus bahiinden dolay ilk defa bu Padiah'a ba kaldrma belirtileri
gstermitir.
II. Selim, dier Osmanl Sultnlarna benzemeyen ve hem dirayette ve hem
ilim irfanda onlarn seviyesine kamayan bir ahsiyete sahiptir. Ordunun
banda hi bir sefere kmamtr. Daha evvel Karaman Eyletinin Paa
Sanca olan Konya'da, Manisa'da ve Ktahya'da sancakbeylii yapm ve 42
yandayken Padiah olmutu. Sokullu Mehmed Paa da olmasayd, devleti bu
sekiz sene ierisinde belki ayn huzurla idare edemezdi. Ancak Kanuni Sultn
Sleyman'n dirayetli Vezir-i A'zam Sokullu Mehmed Paa, II. Selim yerine
devleti idare ediyordu.
II. Selim devrinde patlak veren hadiselerden birincisi Yemen Meselesi idi.
Kanun devrinde iki beylerbeyilik haline getirilen Yemen'de zayflayan Osmanl
idaresine kar, Zeyd bin Ali neslinden gelen Topal Mutahhar isyan etti ve
San'a ile Te'az taraflarna hkim olan Murd Paa'y malb ederek kati
eyledi. Bunun zerine Yemen Eyleti tek eylet haline getirilerek 975
Zilhicce/1568 Haziran tarihinde Haleb Beylerbeyi zdemirolu Osman Paa
Beylerbeyilie getirildi ve buradaki isyan bastrd. Sokullu tarafndan Yemen
Serdr olarak gnderilen Sinan Paa'nn gayretleri de eklenince, Yemen, uzun
sre Osmanl hkimiyeti altna girdi.
Ayn yl Kurdolu Hzr Reis de Endenozya'ya sefer dzenlemiti. Bu arada
1569 ylnda Astrhan'a ve Ruslara kar sefer dzenlendiyse de, Kale
Ruslardan alnamad.
Bu arada 978/1570 tarihinde Kbrs Adas Venediklilerin elinden alnd ve bir
Hristiyan Kralla da son verilmi oldu. Kbrs Mslman Trklerin eline geti.
II. Selim devrinde Osmanl ordusu ilk defa nebaht'da Hristiyan deniz
donanmas karsnda malbiyete urad. 7.10.1571 tarihinde meydana
gelen nebaht bozgunu, maalesef Avrupallarn gznde yenilmez ordu diye
bilinen Osmanl Ordusunun bu vasfn bozdu. Ancak nebaht'da kaybedilen
Osmanl Donanmas ksa bir zaman ierisinde yeniden in olundu. Bu arada
Osmanl ordularnn desteini alan Krm Hn Giray Hn'n 24.5.1571
tarihinde Moskova'y alacak kadar Ruslar perian ettiklerini burada
kaydetmemiz gerekmektedir.
II. Selim devrinin parlak fetihlerinden biri de 1574 tarihinde Tunus'un kesin
olarak Osmanl topraklarna katlmasdr. Bunun dnda II. Selim devri, fetihler
ve zaferler devresi olmaktan ziyde sulh ve mu'hedeler devresi olmutur.
II. Selim, sekiz senelik saltanatndan sonra 50 ksur yanda Saray'da 18
aban 982/1574 tarihinde vefat etmitir.
unu nemli ifde edelim ki, Osmanl Devleti'nin duraklama devresi, Kanun'nin olu ehzade Mustafa'y bir ksm mzevvirlerin iftirasyla idama
mahkm ettirmesiyle balar ve II. Selim devrini aslnda bir duraklama devri
saymak mmkndr. Zira bizzat ordusunun banda mchid f seblillah bir
Padiah yerine, Sarayndan darya kmayan ve sadece tenezzh iin Edirne
ve benzeri yerlere giden bir Padiah anlay hkim olmaya balamtr.

Nitekim ok sevdii Edirne'de Selimiye Camiini in ettirmitir.
Onun zamannda hizmet ifa eden Sadrazamlar arasnda, devleti asl yrten
insan diye bilinen Sokullu Mehmed Paa, Lala Mustafa Paa ve zdemirolu
Osman Paa'y; dier devlet adamlar meynnda Piyale Paa, Koca Nianc
Celal-zde Mustafa elebi ve Feridun Ahmed Bey'i ve ilim adamlar arasnda
ise eyhlislm Ebssuud Efendi,
Dede Cngi ZEVCV OCUKU
Ali. 5-eh; lah.9-ehzdeC
91. Sar Selim'lal madg ve t nunztn
II. Seltm'm oturan en tamamnn
A) ehzade S ve evresinin yaayamamtr.' rnn kbna ula ancak arada
srada I len ilk pa ir ve rts mzisyenler ve f deler ile > teebbs Padiah /:.
mannda: gayr-i mu nemle b-man genle bir yasaaj
)"
girdii c
cehalet gW| nuni devlet istibdada i Koi Bey v dr ki, ( lere devri rj razam I
575-597;* lerte C Arivi, nr. I KadnlanV
SANLI | clus
BLNMEYEN OSMANLI
163
Dede Cng Efendi, Knal-zde Ali Efendi ve mam Muhammed Birgiv'yi
zikredebiliriz.
ZEVCELER: 1- Nurbn Sultn; III. Murad'n annesi ve talyan asll bir
criyedir. OCUKLARI: 1- Sultn Murad III. 2- smihn Sultn. 3-ehzde
Mehmed. 4-ehzde Ali. 5-ehzde Sleyman. 6-ehzde Mustafa. 7-ehzde
Cihangir. 8-ehzde Abdullah. 9-ehzde Osman. 10- Gevherhn Sultn. 11ah Sultn. 12- Fatma Sultn90.
91. Sar Selim'in hayatnn dier Osmanl Padiahlar gibi istikametli olmad
ve bu yzden de Osmanl Devleti'nin duraklama yllarnn bunun zamannda
balad iddia edilmektedir. Bu doru mudur?
ince,
61569
mas
ferler
I ettiril. Selim'in, kendisine kadar gelen Osmanl Padiahlar arasnda, Osmanl
tahtna oturan en ehliyetsiz insan olduunda phe yoktur. Ancak bu,
hakknda sylenenlerin tamamnn da doru olduu manasna alnmamaldr.
Meselenin zeti udur:
A) ehzade Selim, Manisa'da sancakbeyi olarak grev yapt gnlerde,
genliin ve evresinin tesiriyle, maalesef dier Osmanl Padiahlar gibi
mstakim bir hayat yaayamamtr. Yaratl itibariyle hlim ve selimdi,
mtevekkil bir yaps vard. Atalarnn kbna ulaamayan ilk Osmanl
padiahdr. Dahiler halkas onunla kesilmi ve ancak arada srada filizler
verme dnemi balamtr. stanbul'da doan ve stanbul'da len ilk
padiahtr. Maalesef, evresine toplad Sm, Sar Rm, Ksm ve Nigr gibi
ir ve ressamlar; Cell Bey gibi mushibler; Nih, Glabi Bey ve Durak
elebi gibi mzisyenler ve Mrek elebi ve Adanal Tanbur ehzade Mustafa
elebiler gibi hanendeler ile elenceli ve en akrak bir hayat tercih etmitir.
Baz gayr- meru fiillere teebbs ettii mu'teber tarihiler tarafndan ifade
olunmaktadr. Ancak hi bir Osmanl Padiah zina fiilini ilememitir. Bu
konudaki iddialar yanl ve iftiradr. Babasnn zamannda getirilen ve gayr-i
mslimlerce kullanlan hamr ithalat yasan kaldrm ve gayr-i mslimler iin
de olsa meyhanelerin almasna tekrar ruhsat vermitir. Tekrar nemle beyan
ediyoruz ki, btn bunlar gayr-i mslimler iindir. Ancak babas Mslman
genlerin de kaamak olarak bu yerlere gittiini bildiinden ve duyduundan
byle bir yasaa gerek duymutur.
B) te onun bu zellikleri sebebiyle, Osmanl Devleti'nin bir duraklama
devrine girdii dorudur. Zira btn devletleri ykan istibdat (bask idaresi),
rvet, sefahet ve cehalet gibi ana sebepler, II. Selim devrinde kendini
gstermeye balam; ancak Kanuni devrinin ilim adamlar cehalet
dmanna; Sokullu Mehmed Paa gibi dirayetli devlet adamlar rvet
dmanna; Ebssuud gibi kazay elinde tutan byk hukukular istibdada
ksmen sed tekil ettiklerinden, bunlarn ac neticeleri fazlaca grlmemitir.
Koi Bey ve benzeri limler, duraklamay Kanuni devrinin sonlarna doru
balatmlardr ki, elhak dorudur. Devletteki kadro ylmalar ve baz
makamlarn ehliyetsiz kiilere devri ve benzeri ho olmayan haller, Kanuni
devrinin sonlarna doru balar. Sadrazam Rstem Paa'nn bunlarn ban
ektii, ehzadeler kavgasndaki rollerinden
nsan
90 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, X. Defter, sh. 163-167; Peev, Tarih, c. I,
sh. 438-504; Solakzde, sh. 575-597; li, Knh'l-Ahbr, Es'ad Efendi, nr.
2162, vrk. 455/b-504/a.; Kantemir, c. I, sh. 250-263; Ylmaz, Belgelerle
Osmanl Tarihi, c. II, sh. 179-206; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh.
1-42; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 1993; D. 7859; D. 34; E. 6877;
Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. I, sh. 95; Uluay, Padiahlarn Kadnlar Ve
Kzlar, sh. 40-42; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 165-168.
164
BLNMEYEN OSMANLI
gayet gzel anlalmaktadr. Nitekim Koi Bey yle demektedir:
"Ma'lm- hmynlar olduu zere, silsile-i liye-i l-i Osman
Pdihlarndan evvel vs'at-i memleket ve kesret-i hazne ve evket
cihetinden keml bulan merhum ve mafur Sultn Sleyman Hn olub ve
yine ihtilli leme b'is olan ahvl dahi anlarn zamannda zuhur edb,
devlet keml-i kuvvette olmala eseri ol zamanda duyulamayub, bir ka
senedir ki, zahir oldu".
Btn bunlara ramen, eski gayretlerin devam olarak, onun zamannda Kbrs
fethedilmi, Moskova teslim alnm ve Yemen Osmanl lkesine ilhak
edilmitir. Zatenj devrinde dzenlenen Kanunnmeler de, ykselme hznn
btn btn durmadn i gstermektedir. Osmanl Devleti'nin dman ve
devlet adam bir tarihi olan Dimitri] Kantemir, hakknda en ok dedikodu
bulunan II. Selim ile ilgili unlar sylemektedir:
"limlerle konuup ho vakit geirmeyi ok sevdii gibi, soytarlarla da
elenmesini bilirdi. Fakat btn bunlara karn, be vakit namazn da
muntazaman yerine getirirdi. Yeni bir ey sylemi olmak iin okurlarna
yaranmak isteyen baz tarihiler, Selim'in sofuluk bahanesiyle, srf arap
imek ve baka dnya zevklerinden yararlanmak iin, Saray'n gizli
dairelerine ekildiini sylerler. Gerek olan udur ki, Selim grnte son
derece dindar gzkrd"91.
BLNMEYEN OSMANLI...............................
hadiseler unlardr:
Fas Sultanlnn O:
ksmlar Osmanl hkimiye devlet halinde bulunuyord
XII- SULTAN III. M URA D DEVR
92. III. Murd, ahsiyeti, devrindeki olaylar ve nemli devlet ve ilim a-damlar
hakknda ksaca bilgi verir misiniz?
Selim II ile Hasekisi Nur-Bn Sultnn oullar olub, babasnn Saruhan
Sancak Belii srasnda 5 Cemziyel-evvel 953/4 Temmuz 1546 tarihinde
Manisa'nn Bozda Yaylanda dnyaya gelmitir. 966/1558 tarihinde ehzade
Murad Akehir Sancak Beliine getirilmi ve babasyla amcasnn taht
mcadelesinde Konya Muhafzl grevini yrtmtr. 1562 tarihinde
Manisa Sancak Beliine tayin edilmi ve padiah oluncaya kadar bu vazifede
kalmtr.
III. Murad zayf iradeli ve muhtelif tesirler altnda kalabilen bir ahsiyete
sahipti. Bu yzden Sokullu Mehmed Paa'nn sadrazaml sresince iler iyi
gitmise de, onun vefatndan sonra devlet idaresi Valide Sultnlarn ve baz
menfaatperestlerin tesiriyle daima ktye gitmi ve Osmanl Devleti'nin
duraklamas tam manasyla III. Murad devri ile balamtr. 21 sene kapal bir
hayat yaayan III. Murad, saraynda mnzev bir hayat yaam, son
zamanlarna doru Cuma namazlarn dahi Saray Camiinde ed etmeye
balamtr. Meru dairede kalmakla birlikte kadna dkn bir tab'at vardr.
Osmanl tarihinde en fazla kadnla meru dairede yaayan padiah unvann
alabilir. Hemen belirtelim ki, bu kadna dknl gayr-i meru hayat yayor
manasna alnmamaldr. Zira ayn zamanda air olan III. Murad bir cihetten de
mutasavvftr ve Ftht- Sym ve Esrrnme adl iki tane tasavvufa dair
eserleri de vardr.
Babas II. Selim'in lm haberi zerine, Manisa Sancakbeyi bulunan olu
Murad, stanbul'a gelerek 28 yanda 1574 ylnda tahta geti. Murad
devrinde vuku' bulan
91 Peev, Tarih, c. I, sh. 5,-15, 438-439; Rstem Paa'nn aldklarnn rvet
deil, ihsan olduu eklindeki i-zahlar enteresandr; Solakzde, sh. 585; li,
Knh'l-Ahbr, Matbu Nsha, c. V, sh. 125-126; Yazma Nsha, Sleymaniye
Ktp. Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 455/b-456/a; Kantemir, c. I, sh. 263-264;
Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, sh. 205; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.
III, Ksm I, sh. 40-41; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. VII, sh. 215-896;
c. X, Koi Bey Risalesi, md. 134.
',-....-;-
-- '.-.
-..
-PLI
BLNMEYEN OSMANLI
165
luvk-l
li ve
l,w
lar.
lan
l Sili*
hadiseler unlardr:
Fas Sultanlnn Osmanl Hkimiyetine Girmesi: Afrika ktasnn btn kuzey
ksmlar Osmanl hkimiyetinde bulunmasna ramen sadece Fas Sultanl
mstakil bir devlet halinde bulunuyordu. Ancak son yllarda Fas'ta ta ve taht
kavgalar ba gstermiti. Fas Sultn Mevly Muhammed, Portekizlilerle
ibirliine balam bulunuyordu. Buna karlk Fas tahtn ele geiremeyen
Abdlmelik, Osmanllara snp, kendisinin Fas Sultanlna getirilmesini
istemiti. stei kabul edilerek Cezayir Beylerbeyi Ramazan Paa'ya emir
verildi. Fas ordusu malp edilerek Abdlmelik, Fas Sultanlna getirildi
(1576). Bu tarihten sonra Fas'ta Osmanl hkimiyeti balad. Bu srada
saltanat iddiasndan vazgemeyen Mevly Muhammed Portekizlilerden
yardm istedi. Portekiz Kral Sebastian 80 bin kiilik byk bir kuvvetle Fas'a
geldi. Ramazan Paa idaresinde Osmanl ve Fas kuvvetleri 1578 yaznda
Portekizlileri Vadi's-sebil Sava'nda fena halde bozguna urattlar. Kral
Sebastian, muharebe meydannda ld.
Lehistan'daki Osmanl Hkimiyeti (1575): Lehistan Kral Sigismund Ogst lnce, memleket taht kavgasna dmt. Avusturya ve Rusya kendilerinin
gsterdikleri namzetlerin Leh Kral olmas iin faaliyet gsteriyorlard. Hatt
bu maksatla, Rusya kuvvet bile sokmaya kalktysa da, Osmanl kuvvetlerini
karsnda bulunca geri ekilmeye mecbur kald. Osmanl Devleti iin Lehistan
ok ehemmiyetliydi. Bu yzden dier devletlerden daha atik davranp,
nfuzunu kullanarak kendisine tbi Erdel Beyi Bathory'yi Leh Krallna
setirdi (1575). Lehistan bundan sonra vergiye baland ve 1578 ylna kadar
Osmanl himayesinde bir devlet olarak kald.
Sokullu Mehmed Paa'nn lm (1579): III. Murad'n clusundan sonra
hkmet idaresinin banda yine Sokullu Mehmed Paa vard. Ancak son
zamanlarda saraydaki baz ahslarn tesiriyle Sokullu'ya olan itimad ve
muhabbet azald ve hatta Sokullu'nun zevcesi smihan Sultn ve Valide
Nurbn Sultn olmasayd belki de grevden azledilecekti. padiah
devrinde aralksz sadrazamlk yapan Sokullu Mehmed Paa, Osmanl
tarihinde ehemmiyetli yeri olan bir devlet adamdr. Aslen Bosna'nn
Sokkulovii kynden alnm bir devirmedir. Zek ve kabiliyetiyle ykselmi,
kaptan- deryalk dhil, devletin eitli hizmetlerinde bulunmutur. Bir sava
adam olmaktan ziyde, onun siyasi tarafnn daha byk olduu grlr.
Sultn III. Murad devrinde, Sokullu'nun eski nfuzunun kalmad anlalyor.
ran Harpleri ( 1578 = 1590): III. Murad, padiah olduu zaman, ran
Hkmdar ah Tahmasb, Tokmak Han idaresinde bir elilik heyeti yollayarak
tebriklerini ve hediyelerini sunmutu. Elilik heyeti stanbul'da gayet iyi
karlanmt. Fakat bir mddet sonra ah Tahmasb'n lmesiyle ran'da taht
kavgalar balad. Bir ara Tahmasb'n olu smail, ahl elde etti. Bunun
zamannda Osmanl-ran dostluu bozuldu. Osmanl Devleti Avrupa ile sulhlar
yaparak ran ile megul olmaya balad. nk ah, Osmanllarla sren bar
terk ederek, Doudaki Krtleri aleyhimize kkrtyordu. II. ah smail de
lnce ran'da taht kavgalarnn srp gitmesinden Osmanllar istifade etmek
istediler. Doudaki valilerin de durumunu msait grp, ran'a saldrmann
vaktidir yollu haberler zerine, Sultn III. Murad 1578 ylnda ran'a harb at.
O zaman Sokullu Mehmed Pasa daha sad ve ran savana engel olmak
istedi. Sokullu Mehmed Paa, ran'n geni bir lke olduunu, galip gelinse bile
it olan halknn itaat altna alnamayacan sylyordu ki, bunda ne kadar
hakl olduu sonradan anlald: Padiah, kendisi sefere gidecek karakterde
bulunmadndan, ordunun bana Lala Mus166
BLNMEYEN OSMANLI
tafa Paa'y serdar tayin etti.

Lala Mustafa Paa'nn asl hedefi, Grcistan' istil etmek olacakt. Toplad
kuvvetlerle Grcistan'a girip, fetihlere balayan Lala Mustafa Paa, Tokmak
Han idaresinde bir ran ordusunun zerine geldiini duyunca buna kar
maiyetindeki kumandanlardan zdemirolu Osman Paa'y yollad. Osman
Paa, ran kuvvetleriyle ldr'da karlat ve Tokmak Han' malp etti
(1578). Lala Mustafa Paa, Grcistan iinde ilerleyerek Tiflis'i ele geirdi ve
irvan'a doru ilerledi. irvan'n bir ksmn zapteden Lala Mustafa Paa,
zdemirolu Osman Paa'y serdar tayin ederek kendisi Erzurum'a dnd.
ran kuvvetleri Osman Paa zerine taarruza getiierse de malp olup
ekildiler. Fakat ranllarn tecavz bitmiyordu. Kuvvetleri ok azalan Osman
Pasa, geri ekilmek zorunda kald. Muharebelerin ran lehine dnmeye
balamas zerine Lala Mustafa Paa, azledilerek, yerine Koca Sinan Paa
serdar tayin edildiyse de kayda deer hi bir muvaffakiyet elde edilemedi.
zdemirolu byk bir gayretle ran savalarna devam ediyordu. Nitekim
1583 ylnda Me'ale Sava denen savata bir kere daha ranllar yendi.
Me'ale Sava'ndan sonra ranllar, irvan blgesini boaltmak zorunda
kaldlar. Yeni serdar Ferhad Paa, byk kuvvetlerle ran snrna gelip, bz
muharebeler yapt: Daha sonra sadrazam ve serdar tayin edilen zdemirolu
Osman Paa ile beraber Tebriz'i almay baardlar.
Osman Paa'nn vefatndan sonra Ferhad Paa, ikinci defa olarak serdarla
getirildi. Ferhad Paa'nn bu ikinci serdarlnda Osmanl ordular baz
muvaffakiyetler daha kazandlar. Ayrca Douda Trkistan Hkmdar zbek
Han, ran'a saldrnca ah Abbas, Osmanllardan bar istedi. 1590 ylnda
yaplan Ferhad Paa Antlamasna gre: Tebriz, irvan, Grcistan, Dastan
blgeleri Osmanllara verilecekti. Byk kayplar karlnda alnan bu yerler,
Osmanllarn elinde fazla kalmayacak, tekrar ranllara geecektir.
Yenieri ve Sipahi syanlar: ran'la anlama yapldktan sonra stanbul'da
Yenieri ve Sipahi isyanlar vuku' buldu. Bu isyanlar her ne kadar ulufe
(Yenierilere ayda bir verilen maa) yznden kmsa da, asl sebebini
devlet tekiltnn bozulmaya yz tutmasnda aramak daha doru olacaktr.
lk defa III. Murad devrinde Yenieri Ocana rast gele kimseler alnarak kanun
bozuldu. Yine ilk defa rvetle i grlmeye baland. Askere ayar dk
akeler verilmek istenince Yenieriler, isyan ederek saraya yrdler. siler
defterdarn ban istediler. stekleri yerine getirilince bsbtn mardlar.
1589 ylnda meydana gelen bu olaya Beylerbeyi Vak'as denmektedir.
III. Murad devrinde 1593 ylnda da sipahilerin isyann gryoruz. Ulufelerinin
geri braklmasna kzan Sipahiler, saraya yryp defterdarn kafasn
istediler. Kendilerine nasihat etmek iin gelenleri kovdular. stanbul halk da
seyretmek iin saraya dolmutu. Halk dar karlrken "Urun hl..." diye bir
ses duyuldu. Saray muhafzlar bunu Padiahn emri sanarak silerin zerine
saldrdlar ve drt yze yakn siyi ldrdler. Dierleri kaarak kurtuldu.
Yeni Bir Hal ttifak Ve Neme (Avusturya) Harbleri (1593-1606): Bosna
Beylerbeyi Telli Hasan Paa, Avusturya topraklarna 1593 ylnda byk bir
akn harektna girimiti. Avusturya valilerinin Osmanl snrlarna
tecvzlerine karlk yaplan bu harekt, malbiyetle neticelenmi,
komutanla birlikte ok ehid verilmitir. Bu hadise Osmanl-Neme harblerinin
balamasna sebep olmutur. Neme savana Sadrazam
Dara" Knm nal
BLNMEYEN OSMANLI
167
Sinan Paa gnderilmiti. Budin Beylerbeyi imdada giderek Neme ordusuyla
harbe girdi ve malub oldu. Nemeliler ok sayda Macaristan kalesini ele
geirdiler. 1594 yl baharnda da Estergon Kalesini muhasara altna aldlar;
ancak muvaffak olamadlar. Krm kuvvetlerinin yardma gelmesine ramen
tam bu srada Osmanl Devleti'nin bana bir gaile daha kt: Osmanl
Devleti'ne tbi olan Erdel, Eflak ve Bodan Beyleri Papa'nn tevikiyle isyan
edip Avusturya tarafna getiler. Tam bu srada yani 1595 ylnda Padiah III.
Murad vefat eyledi. III. Murad'n saltanatnn sonuna doru Osmanl topraklan
yaklak 19.902.191 km2 idi. Buna Avrupa'da Polonya, Afrika'da Fas dhildir.
III. Murad zamanndaki sadrazamlar arasnda, yllarn sadrazam Sokullu
Mehmed Paa, Koca Sinan Paa, zdemirolu Osman Paa ve Mesh Paa'y;
dier komutan ve devlet adamlarndan Kaptanderya Kl Ali Paa, Damad
brahim Paa, Oku-zde Mehmed Paa ve Muallim-zde Nian Mahmd
elebi'yi; eyhlislmlar arasnda Hmid Efendi, Ma'll-zde Mehmed Efendi,
Meyyed-zde Abdlkadir Efendi, Bostan-zde Mehmed Efendi ve Bayramzde Hac Zekeriya Efendi'yi zikredebiliriz92.
93. Sultn III. Murad'n aile hayat aleyhinde ok eyler duyuyor ve zamannda
devleti kadnlarn idare ettiini baz eserlerden okuyoruz. Bunlarda hakikat
pay var mdr?
Osmanl Padiahlar iinde en ok cariyelerle mnasebette bulunan (teserr
hakkn kullanan) ve en fazla ocuu olan Padiah'dr. Biraz sonra sayacamz
tahmnen drt kadn dnda 40'a yakn haseki denilen gzdesi bulunduu
sylenmektedir. ocuklarnn says 100' gemektedir. Ancak bunlar
bebekken veya kk yalarda ldklerinden dolay, lmnde hayatta 19'u
erkek ve 30'u kz olmak zere 49 ocuunun bulunduu iddia edilmektedir.
Maalesef 19 ehzadesi, Mehmed III Padiah olunca zayf fetvalarla fitnenin
defi iin ldrld ve ehid sayldklarndan cenaze namazlarn eyhlislm
Bostan-zde Efendi kldrd. nemle ifade edelim ki, III. Murad'n 40'a yakn
criye ile yaamas, meru bir hakkn suiistimali veya ifrat saylabilir. Ancak
meru dairede kald ve bakasnn namusuna deil, has odalk olarak ald
cariyelerle beraber olduu kesindir. Bunlardan ayn anda devaml olarak
hayat yaad 4 kadnn olduu ifade edilmektedir.
III. Murad'n bu hayat yaamasnda devlet ilerine karan Safiye Sultn ile
Valide Sultn Nurbn'nun mhim rol vardr. Kim, ne derse desin, Osmanl
Padiahlar arasnda her konuda en ok suiistimal yapan Padiah III. Murad ve
olu III. Mehmed olmutur. Buna ramen, Farsa ve Arapa bir divan yazacak
kadar lim ve air olan III. Murad, meru daire dna kmamtr. Bu hayat
yaamasnda, cins hayatnn da nceleri problemli olmasnn tesiri bulunduu
ve neticede gen yata, bu dzensiz hayatn etkisiyle vefat ettii tarihiler
tarafndan aklanmaktadr.
III. Murad'n bu dzensiz hayatndan istifade eden Valide Sultnlar ve hatta
Kal92 Peev, Tarih, c. II, sh. 2-163; Solakzde, sh. 597-620; li, Knh'l-Ahbr,
Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 492/a-596/a; Kantemir, c. I, sh. 265-273; Ylmaz,
Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, sh. 207-240; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, I,
sh. 42-71, 114-115; Bekir Ktkolu, "Murad III", A, sh. 615 vd.; BA, Kepeci,
nr. 262, sh. 1 vd; Maliyeden Mdevver, nr. 563; Kunt, Metin, Sancaktan
Eylete, 1550-1650 Arasnda Osmanl mers ve l daresi, stanbul 1978, sh.
133 vd.
- - - :.'!-.
-;,,;;.,,
,,
^^Hfti^^^^^^^
168
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMA
falar bile, devlet idaresine karr hale gelmilerdir. yle ki:
Maalesef Osmanl Devleti'nin duraklamasnda ve hatta gerilemesinde en
byk rol oynayan sebeplerden biri de, bir yzyla yakn, Kadn Efendilerin
devlet ilerine karmalar olmutur. zellikle Kanuni'nin kars Hrrem Sultn,
Mahidevran' Manisa'ya srdrp ba kadnl ele geirdikten sonra, bir
zamanlarn Valide Sultnlar gibi, haremin reisi haline gelmi ve daha da ileri
giderek devletin ilerine karmtr. ehzade Mustafa'nn ldrlmesinde
mhim rol oynamtr denilirse, mesele daha iyi anlalacaktr. Kanun Sultn
Sleyman'n vefatndan sonra Padiahlarn ordularnn bana geerek sefere
gitmeyilerinde ve Saraya kapanp kalmalarnda maalesef bu ekildeki Kadn
Efendilerin mhim rol olmutur. III. Murad'n ba kadn Safiye Sultan'n ve
bunu takip eden Ksem Sultan'n hem ba Kadn Efendi ve hem de Valide
Sultn sfatlaryla nasl devleti idare etmeye kalktklar, maalesef tarihin ac
sayfalarnda kt rnekler olarak doludur. IV. Mehmed'i idare eden Turhan
Sultn'dan sonra bu iin ortadan kalktn syleyebiliriz.
III. Murad'n annesi Nurbn Sultn ile Safiye Sultn arasndaki ekimeden
istifde eden Canfed Kalfa'nn bile, Nurbn Sultan'n yannda yer alarak III.
Murad'a tesir ettii ve hatta kardei brahim'i liykati olmad halde
Diyarbekir Beylerbeyliine tayin ettirdii nakledilmektedir. Kanun Sultn
Sleyman zamanndan beri Harem'in dileriyle megul olan ve Yahudi asll
olduu sylenen Esther Kira isimli Kalfa'nn da Sipahilerin isyanna sebep
olduu ve neticede kard fitne sebebiyle Sultn Ahmed Meydannda idam
edildii nakledilen ac olaylar arasnda yer almaktadr.
ZEVCELER: 1- Safiye Valide Sultn (Venedikli Baffo); III. Mehmed ile Aye
Sultan'n annesi ve criye. Osmanl hareminde devlet ilerine en ok
mdahale eden Kadn Efendi. 2- ems-i Ruhsr Haseki; Rukyye Sultan'n
annesi. Medine'de vakf var. 3- h-i Hbn Haseki. 4-IMz-perver Haseki.
(Meru dairede beraber olduu cariyelerin 4O' ve ocuklarnn 100' at
sylenmektedir. Biz sadece bazlarn kaydetmekle yetindik.). OCUKLARI: 1ehzde Osman. 2-ehzde Sleyman. 3-ehzde Cihangir. 4-ehzde
Mahmd. 5- Sultn Mehmed III. 6-ehzde Byezid. 7-ehzde Mustafa. 8ehzde Abdullah. 9- Aye Sultn. 10- Fahri Sultn. 11- Fatma Sultn. 12Mihriban Sultn. 13- Rukyye Sultn. 14-ehzde Abdurrahman.
III. Murad'n babasndan fark, iki ynde kendini gstermektedir: Birincisi,
babas kendi hayatn yaarken, devlet ilerini tamamen Sokullu Mehmed Paa
gibi liyakatli devlet adamlarna brakmt. III. Murad ise, hem Saray'da kendi
hayatn yayor ve hem de devlet ilerini vasfl devlet adamlarna
brakamyordu. te bu boluktan istifade eden Valide Sultn Nurbanu, Kadn
efendi Safiye Sultn ve kalfa Canfed devlet ilerine de karmaya
balamlard. kincisi, babas II. Selim'in en azndan genliinde de olsa gayr-i
meru denebilecek baz fiilleri iledii sylenmektedir. Ancak III. Murad,
babasndan farkl olarak hem Arapa ve Farsa iir yazacak kadar lim ve
hem de hayatnda gayr-i meru hi bir i yapmayacak kadar da takva sahibi
idi. Onun en byk kusuru, meru daire iinde de kalsa, kadnlar konusundaki
suiistimalidir93.
93 Peev, Tarih, c. II, sh. 2-10; Solakzde, sh. 597-600; li, Knh'l-Ahbr,
Es'ad Efendi, nr. 2162, vrk. 492/a-500/a; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III,
Ksm I, sh. 40-44; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 43-46; Harem
II, sh. 47-50, 145-147; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. I, sh. 99-134;
ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 170-173; Meselenin arptlarak
anlatlmasna misl iin bkz. Altnda), Osmanl'da Harem, 13-16.
;,
;
94. III. Mur slm Hul
Hayr edilen yandrarak be I mahiyetinde de dii de phelidi yanmaktadr.
III. Mehmed, bilir. Zira < makla ben tane erkekl gnahsz biri Zira herhangi!
safhasnda de
Bu ksa izi bir eye da Bunlardan]
"Nizm- lemedikleri vakitli
Ayrca l'H ahsn fil-haklka f
sonra refinden ( Padiahn kullana
Dede Efeni (ettiinin biz de f yapldn biz j diyoruz. istemly
95. III.)
Buc Ma'rf v
dnyaya t am'dan .< Msr'a dra d ve 979/l|
larnahzv
94 Sol* Efendi, SiyS
PASLI
BLNMEYEN OSMANLI
T69
irine
94. III. Murd'n ve olu III. Mehmed'in ma'sum kardelerini ldrmeleri, slm
Hukuku asndan izah edilebilir mi?
ibi, SefeHayr edilemez. III. Murad, evresinin de etkisiyle ve siyseten kati esasna
dayandrarak be kardeini idama mahkm ettirmitir. Bu idam hadiseleri,
had cezas mahiyetinde deillerdir. Fkh kitaplarnda tasvir edilen siyseten
kati kategorisine girdii de phelidir. Girse de, mevhum mazarrat nazara
alan ok zayf bir gre dayanmaktadr.
III. Mehmed, bu konuda en pervasz ve er' hkmlere aykr davranandr
denilebilir. Zira elimizde kuvvetle muhtemel bir zararn olduuna dair kesin
bilgi bulunmamakla beraber, siyseten kati messesesinin suiistimal edildii
de bir vk'adr. Zira 19 tane erkek kardeini ve basit jurnaller yznden kendi
olunu (ehzade Mahmd), gnahsz bir ekilde idam ettirmitir. Bunun er'
bir izahn yapmak mmkn deildir. Zira herhangi bir isyan sz konusu
olmad gibi, fitne ve fesadn vukuu da tahakkuk safhasnda deildir.
Bu ksa izahtan sonra, u soruyu cevaplandrmak gerekmektedir: Acaba
bunlar hi bir eye dayanmadan m bu fiili ilemilerdir? Hayr. Dayandklar
baz esaslar vardr. Bunlardan birisi, zayf da olsa, baz slm Hukukularnn
u fetvalardr:
"Nizm- memleketin bozulmasna sebep olan, fitne ve fesada tevik edenler,
bu en' fiilleri bizzat ilemedikleri vakitlerde dahi, kati edilebileceklerine fetva
verilmitir.
Ayrca l'l-emre tannan bu siyset hakknn tatbiki iin bil-fiil fesadn
tahakkuku ve sebeb-i d olan ahsn fil-hakika erir ve mttehem olmas da
art deildir. Zira vukuundan evvel def'-i fesd, vukuundan sonra ref'inden
daha kolay olduu msellemdir. Bir bid'atnn bid'atnn yaylacandan

korkan dindar Padiahn kullan ondan korumak ve nizm- lem iin, o
mbtedi'i kati ve idam etmesi caizdir".
Dede Efendi'nin ok zayf fetvalar da esas alarak, karde katlinin snrlarn
genilettiinin biz de farkndayz. Zaten baz karde katli olaylarnn artlar
gereklemeden yapldn biz de kabul ediyoruz. Ksaca bu hareketi tasvip
etmek mmkn deildir diyoruz. Bu meseleyi btn ynleriyle daha evvel
izah ettiimizden tekrara girmek istemiyoruz. Ancak o sorunun cevabn
mutlaka okumanz tavsiye ediyoruz94.
95. III. Murad zamannda Astronom Takyyuddin tarafndan yaplan stanbul
Rasad-hnesi'nin Osmanl eyhlislm Kd-zde emseddin Ahmed Efendi
tarafndan yktrld doru mudur?
Bu olay ayrntlaryla anlatmakta yarar vardr. Asl ad Takyyuddin Mehmed
bin Ma'rf ve unvan da er-Rsd yani astronom olan Takyyuddin, 1521 ylnda
am'da dnyaya gelmitir. Babas da Msr'n ileri gelen limlerinden olan
Takyyuddin, Msr ve am'dan sonra stanbul'a gelerek mehur hocalarn
yannda ilmini tamamlad. Tekrar Msr'a dnd ve astronomi dersleri de ald.
II. Selim zamannda tekrar stanbul'a dnd ve 979/1571 ylnda
Mneccimbala ykseltilerek stanbul'da astronomi almalarna hz verdi.
Takyyuddin, astronomik hesaplarda esas alnan eski Ulu Bey Zc'inin
94 Solak-zde, sh. 621; Peev, c. I, sh. 439, 504; Akgndz, Osmanl
Kanunnmeleri, c. II, sh. 14 vd.; Dede Efendi, Siysetnme, Tercme, sh. 6,
25-28; Akman, Karde Katli, sh. 98-105.
170
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMAN1, i
tamamen eskidiini ve mutlaka yenilenmesi gerektiini devlet ricaline
anlatmaya alt.
eyhlislm Hoca Sa'deddin'in ciddi tavsiyeleri ile III. Murad'n dikkatini ekti
ve stanbul'da Tophane Bayr zerinde yani u anda Fransz Sefarethanesinin
bulunduu yerin yaknlarnda stanbul Rasadhnesini kurdu. III. Murad'n
talimatyla bu Rasadhnenin btn masraflar devlet hazinesinden karland
ve bunun iin 10.000 altn harcand. Kendisine de 3.000 altnlk bir ze'met
verildi. Buras kuruluncaya kadar, Galata Kulesinde almalarna devam etti.
Kurulu tarihi 987/1579'dr.
Mneccimba Takyyuddin Efendi bu konuda bir ilke imza basyordu. Zira
Avrupa'da Danimarka Kral II. Frederick'in tevikleriyle Tycho-Brahe'nin
kurduu rasadhne ancak 1585 tarihinde tamamlanmt. Osmanl Devleti 10
yla yakn bir zaman nde gidiyordu. Takyyuddin, bu sahada 20'ye yakn eser
verdi ve almalar engellenmek istese de, 1585 ylnda vefat edinceye kadar
aratrmalarn aralksz srdrd.
1577-1580 yllar arasnda Hoca Sa'deddin'den sonra eyhlislmlk
makamna o-turan Kd-zde Ahmed emseddin Efendi, doru ve tok szl bir
insand. Padiahn bir ok fermanlarn er'-i erife aykrdr diyerek reddetti.
Yarg mensuplarn protokolde Beylerbeyilerin nne geirmek iin elinden
geleni yapt. Ancak baz meselelerde, ahs anlamazlklarn da etkisiyle,
"astronomi ilminin srlarna vkf olarak istikbali renmeye almann
devlete uursuzluk getirecei" gerekesiyle, III. Murad'a, Takyyddin'in ina
ettirdii Rasadhnenin yklmas iin ilamda bulundu. eyhlislmn ilamna
uyan Padiah, Kaptan- Derya Kl Ali Paa'ya, Rasadhnenin yklmas iin
kati talimat verdi ve stanbul Rasadhnesi maalesef ykld.

Byle bir karar tasvip etmek mmkn deildir. Ancak eyhlislmn kar
kt husus, mneccimlik yaparak gelecee ait haberler vermektir. Bu
konuyu Osmanl Dev-leti'nin aleyhine kullanmaya alan yazarlar, baka
meselelerde, mneccimlie iddetle kar karlarken, burada farkl bir
yaklam sergilemektedirler. ifte standartl davranmamak gerektir. Ayrca bu
mesele, eyhlislm ile dier makamlar arasnda bir ekememezlik konusu da
olabilir. Sonradan Kd-zdelerin, ar fikir ve tutumlar sebebiyle, Osmanl
tarihinde souk bir taassup rzgarnn esmesine yol atklarn biliyoruz.
eyhlislm Kd-zde'yi ayn kefeye koymak mmkn olmasa dahi, Kdzdeler ve benzeri souk taassup sahipleri iin Ktip elebi son noktay
koymaktadr ve biz de sonuna kadar bu grn yanndayz:
"Mslmanlarn sultn bu makule souk taassup sahiplerini, kim olursa
olsun, tedip etmesi din grevleri arasndadr. nk seiefde bu eit
muta'aassplar yznden ok fesadlar meydana gelmitir. Gerek Halvet ve
gerek Kd-zdeli baz ahmaklarn grnrdeki salhlarna baklmayp bunlara
frsat verilmeye. Nizm- lem ancak ve ancak halk haddinden tecvz
etmemekle mmkndr".
Mahall ve belli ahslarn zihniyetine ait olan hatalar tamim edilmemelidir. Bu
olayn Osmanl'da ilmi geri brakt dorudur; ancak bunun Osmanl
Devleti'nde genel bir zihniyet olduu doru deildir. nk ta Ftih devrinden
beri konu ile ilgili almalar tarihiler tarafndan ok iyi bilinmektedir95.
95 Takyyuddin, Cedvil-i Rasadiye, stanbul Rasathanesi ktp. nr. 378;
lt'r-Rasadiyye li Zc-i ehinhiyye, . Ty. nr. 1993; Nevl-zde At,
Hadk, akik Zeyli, c.II, sh. 286-287; Ktip elebi, Mizan'-l-Hakk, stanbul
1286, sh. 122-123; Den, aban, Mslman lim ncleri Ansiklopedisi I-II,
stanbul 1992, c. II, sh. 633-643; nver, Sheyl, stanbul Rasadhnesi, Ankara
1969; Meselenin arptlmas rnei iin bkz. Ylmaz, Osmanl'nn Arka
Bahesi, sh. 82-90.
96. Sokullu Mek yapt (
Bosna'nn] devirmedir. Oullarndan j
devirilerek Edlr hizmetiyle En rikbdrlk, daha sonra < beylii; ran s
II. Selimin kzl Paa'nn \
yl II. Selimi mtr.
Kanuni i
tam bir basiret J kamndadr. Paa ve I
III. Murad'n i kullanamaz l ve yaknlar, l Murad btn-S Sokullu, I nak tarafl
Peevf, i kt gm olmadm i sahibi olan j dii nakl doru olu
Tl
ynleri nacaktr, II vermesi} hissesi 1 sonra 9 Sadretti Mekke'de takva l
idare e
OSMANLI "al ekti duMi.yd bu
10.000 Bit kadar,
| Zira Avru-^tasadhne nde gellenmek
mna o-LPadia- proto-erde, kistik-#, III. i, ey1i kt i DevBLNMEYEN OSMANLI
171
|'.!iz de
t. Gerek
96. Sokullu Mehmed Paa kimdir? Devirme olduu ve Trk dmanl yapt
doru mudur?
Bosna'nn Viegard Kazasna bal Rudo Nahiyesinin Sokkulovii kynden bir
devirmedir. Srp olmas kuvvetle muhtemeldir. Sokullu Be neslinden yani
ahin Oullarndan gelmektedir. 1512 ylnda dnyaya gelen Sokullu, Yeilce
Bey tarafndan devirilerek Edirne Saray'na getirilmitir. Oradan stanbul'a
nakledilmi ve Kk Oda hizmetiyle Enderun'a alnmtr. Srasyla Hazine
Odas ve Hasoda'ya alnan ve de rikbdrlk, uhadarlk ve silhdarlk gibi
Saray ii grevlere getirilen Sokullu Mehmed, daha sonra dar karak
anigirbalk, Kapclar Kethdal, 1550'de Rumeli Beylerbeylii; ran
seferindeki baars sebebiyle vezirlik makamna ykselmitir. 1561 ylnda
II. Selim'in kz smihan Sultn ile evlenen Sokullu, 1564 ylnda II. Vezir ve
Semiz Ali Paa'nn vefatndan sonra da vezir-i azam olmutur. ki sene Kanuni
devrinde, sekiz yl II. Selim zamannda ve 6 yl da III. Murad zamannda bu
grevi srdrmtr.
Kanuni Sultn Sleyman'n vefat srasnda 40 gn kadar lm haberini
gizleyerek tam bir basiret rnei haline gelen Sokullu, II. Selim zamannda
manen Padiah ma-kamndadr. Sultn Murad'n hocas Hoca Sa'deddin
Efendi, musahibi emsi Ahmed Paa ve kethdas Canfed Kadn ve benzeri
kiilerin aleyhteki gayretleri neticesinde,
III. Murad'n nazarndan dmtr. Her ne kadar azledilmese de, fiilen
yetkilerini kullanamaz hale gelmitir. Nianc Feridun Bey bata olmak zere
en yakn arkadalar ve yaknlar, kendisine sorulmadan grevden
uzaklatrlmtr. dil bir Padiah olan III. Murad btn tahriklere ramen,
Sokullu'ya zarar vermemekte direnmitir. Ancak Sokullu, Kabasakal
tarafndaki Saraynda kindi Divan halindeyken, meczup bir Bonak
tarafndan hanerle yaralanm ve 1579 ylnda vefat etmitir.
Peev, bizzat Tiryaki Hasan Paa'dan dinlediini syleyerek, III. Murad'n
tahta kt gnden beri Sokullu'yu sevmediini ifade etmekteyse de, onun
lmnde dahli olmadn da ilave etmektedir. Her gece teheccd namazn
karmayacak kadar takva sahibi olan Sokullu Mehmed Paa'nn, vefatndan
ksa bir zaman evvel, ahadetini istedii nakledilmektedir. III. Murad'n bu
katil olaynda dahli bulunduu eklindeki iddialar doru olmasa gerektir. Bu
gr destekleyecek ciddi bir kaynak mevcut deildir.
Tavl yani Uzun Mehmed Paa diye de bilinen Sokullu'nun elbette ki iyi ve kt
ynleri olacak ve 14 yllk sadrazaml dneminde tenkit edilebilecek
tasarruflar bulunacaktr. Nitekim yaknlarn ve dostlarn fazlaca tutmas ve
makamlar ncelikle onlara vermesi eklindeki tenkit bunlardan biridir. Ayrca
nebaht felketinde nemli derecede hissesi bulunmaktadr. Onun babasnn
bir papaz olmas ise, Mslman olduktan sonra ifa ettii hizmetler karsnda
slmiyet asndan hi bir nem arz etmemektedir. Sadreti zamannda
himaye ettii slm limleri, in ettirdii cami ve medreseler ve Mekke'de
tesis ettii hayr vakflar ve en nemlisi de mrnn sonuna kadar tam bir
takva hayat yaamas, bu tr iddialarn kastl olduunu ortaya koymaktadr.
Sokullu'nun msbet ynleri arasnda II. Selim ve III. Murad gibi atalarna asla
benzemeyen iki zayf Padiah zamannda, devleti dirayetle ve byk bir
tecrbe ile idare etmesi bata gelmektedir. Ayrca Don ve Volga nehirlerinin
birletirilmesi ile so172

BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN i
nusuz kalan Svey Kanal projesi de Sokullu'ya ait nemli ve ileriyi
grdnn delili olan fikirlerindendir. Bu zellikleri sebebiyle Hammer ve onu
takip eden baz tarihiler, Osmanl Devleti'nin duraklama ve hatta gerileme
devrini, Sokullu'nun vefat ile balat-salar da, bunu aynyla kabul etmek ok
zordur.
Sokullu'nun tenkit edilebilecek olan ynlerinin banda, 14 yllk sadrazaml
dneminde asla serdr olarak ordunun banda sefere gitmemesi ve
Padiahlar da bu noktada tevik etmemesidir. Bu yzden statkocu, hatta
mstebid ve makamn korumakta hrsl bir devlet adam olarak
vasflandranlar olmutur. II. Selim'in tahta knda yenierilerin isyanna
sebep olan tavrlar ve III. Murad'n tahta knda gsterdii temellk yani
yapmack tavrlar, onun deerini ksmen drm olsa bile, baz
aratrmaclarn onun hakknda syledikleri eyler kanaatimize gre doru
deildir96.
XIII- SULTN III. MEHMED DEVR
97. Sultn III. Mehmed, aile hayat ve zamannda Osmanl Devleti'nin tkt
snrlar hakknda ksaca bilgi verebilir misiniz?
III. Mehmed, II. Murad'n Safiye Sultn'dan 1566'da dnyaya gelen oludur.
Babasnn vefat zerine sancak beyliinden Osmanl Padiahl tahtna
oturan son ehzade olarak 1595'de Manisa'dan gelerek stanbul'da clus etti.
Her padiah dneminde olduu gibi, son zamanlarda det haline gelen
yenierilerin ba kaldrmalar ve bahi talebi kavgalar bunda da meydana
geldi. Ferhad Paa'nn gayretleriyle zorbalar bastrld. Ancak Avusturya seferi
uzayp gidiyordu. Sadrazam Sinan Paa, Eflak zerine yrd; Bkre'i ald;
ancak Yerg'nde dehetli bir malbiyet tatt.
Padiah Hocas Hoca Sa'deddin Efendi, Sinan Paa'nn fikrine katlarak
Padiahn bizzat sefere katlmasn arzu ediyordu. Bu arada vefat eden Sinan
Paa'nn yerine Damad brahim Paa veziriazam olmutu. Nihayet
Yenierilerin de tevikiyle 21 Haziran 1596/24 evval 1004'de Padiah sefere
kmak zere hareket etti. Eri Kalesi kuatlp feth olundu ve bu sebeple III.
Mehmed Eri Ftihi olarak anld. Daha sonra Macarlarn Kerete dedikleri
Haova'da zor da olsa byk bir zafer kazanld. Bunda Hoca Sa'deddin'in
byk bir rol vard. Harpten dnen Padiah, Hoca Sa'deddin ve evresindeki
insanlarn tesiriyle Cala-zde'yi sadrazamla getirdi. Ancak hem Krm Han'
Gz Giray' azledip Krm'da fitne karmasyla ve hem de muharebe gnnn
ertesi gn askeri yoklatarak dhilde ihtilflarn ve isyanlarn ba
gstermesine vesile olmasyla fayda yerine zarar getirdi. Gerekten Caalolu
Sinan Paa'nn bu hareketleri neticesinde Anadolu'da Cell denilen ekya
isyanlar memleketi kasp kavurmaya balad. 1008/1599 ylnda Damad
brahim Paa yeniden Sadrazamla getirildi.
96 Peev, c. I, sh. 24-28; Solakzde, sh. 572 vd; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.
II, sh. 552; c. III, Ksm I, sh. 49-54; Aksun, Osmanl Tarihi, c. I, 388-389;
Abdurrahman eref, "Sokullu Mehmed Paa'nn Evil-i Ahvali ve Ailesi
Hakknda Baz Malumat", TOEM, nr. 29, sh. 257-265; nalck, Halil, "OsmanlRus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs (1569)", Belleten, c.
XII, say 46(1948), sh. 349-402; Ahmed Refik, "Bahr- Hazar- Karadeniz Kanal
ve Ejderhan Seferi", TOEM, nr. 43, sh. 1-14; Ylmaz, Mevlt Ulutekin,
Osmanl'nn Arka Bahesi, 53-75; Bu eserde Sokullu'nun Trk olmamas esas
alnarak, tarihilerin verdii bilgilerin krntlar deerlenidlrlerek ve de
abartlarak Sokullu, Trk ve Osmanl dman bir ajan gibi gsterilmitir ki, bu
Cumhuriyet dneminde ortaya kan farkl bir bak tarznn rneidir.
Neme Harbi I
pa'da mhim] Btn t
harb lan ettM
klklar ve I
Mahmd'un I
baarl s III.
Ftraten zayf j
kalyordu. I
padiahlar
arada,
Mahmd'udaK
hatta gerilen tin merkez t de grlen j lerdir. Tara \ merkeze I memurlarna
yanlarn
teyll emrin I Osmanl [
Osmanl 0 nunnameiervel da mazimlmj Adalet Kkd
nlemek
III. ancak I sac be-Ha-zade ^ zikri
ZEV(
zaasilt Selim a dugus
BLNMEYEN OSMANLI
iler,
jco-v bu
L'is ve
Neme Harbi srp giderken Tiryaki Hasan Paa ve Kuyucu Murad Paa,
Avrupa'da mhim zaferlere imza basyorlard. Uyvar zerine gidilmesi de bu
tarihlerde oldu.
Btn bu zorluklar iinde bir de ran ah andlamay bozdu ve Osmanl
Devleti'ne harb ilan etti. Anadolu'yu Cell isyanlar kasp kavuruyordu.
Osmanl Devleti bu karklklar ve ihtilller iinde iken III. Mehmed 1603'de
dnyaya gzlerini yumdu. Olu Mahmd'un katli, Cell isyanlar ve bunlar
tahrik eden Safeviler karsnda ordunun baarl sonular alamamas, III.
Mehmed'in lmne sebep olan en nemli olaylard.
III. Mehmed, sancaa kan ve oradan padiahla gelen son Osmanoludur.
Ftraten zayf iradeli ve saf idi. Vehhmd. Anas Safiye Sultn'm mthi tesiri
altnda kalyordu. Babas gibi III. Mehmed de, karde katli meselesini en ok
suiistimal eden padiahlardan biriydi. 19 kardeini, ald zayf fetvalara
dayanarak idam ettirdi. Bu arada, bakalaryla ittifak ettii ve yazmalarda
bulunduu jurnallenen olu ehzade Mahmd'u da idam ettirdi; sonra da
jurnalleyen insanlarn hayatna son verdi.
III. Murad devrinde de babasnn zamannda olduu gibi, devaml bir
duraklama ve hatta gerileme almetleri kendini gstermektedir. Dzenli
kanunnameler yerine, devletin merkez tekiltnda ve zellikle l'l-emrin
temelini tekil eden Padiah ve vezirlerde grlen erv-i erife muhalif halleri
siysetnmeler ile limler ikaz ve ird eylemilerdir. Tara tekiltnda
meydana gelen zulmleri ve hakszlklar ise, ya yerli limler merkeze
bildirmiler veya halkn tazallm ve ikyeti zerine merkez tekilt tara

memurlarna adalete rPyet etmeleri iin emirnameler gndermilerdir. te
Cell isyanlarnn ortaya k sebebi de budur.
Adletnme, devlet otoritesini temsil eden grevlilerin, re%ayaya kar bu
otoriteyi ktye kullanmalar ve kanun, hak ve adalete aykr davranmalar
halinde, l'l-emrin hakk ve kanunu hatrlatc mhiyette dzenledii hukuk
dzenlemelerine denir. Osmanl Devleti'nde padiahn hkm tarznda
kendisini gstermitir.
Osmanl Devleti'nde, mezlim divannn yerini Divan- Hmyn ald gibi,
kanunnameler ve tezkire'lerin yerini de adletnmeler almtr. Yani Divan-
Hmynda mazlumlarn ikyeti bizzat dinlendii gibi, Divan grmelerini
Kasr- Adalet veya Adalet Kk denilen yerde dinleyen Padiah tarafndan,
mahall idarecilere ikyetleri nlemek zere adletnmeler de gnderilmitir.
III. Mehmed, Adl mahlasyla iirler yazan, nazik ruhlu ve zayf iradeli bir
padiah; ancak Osmanl padiahlar arasnda en ok takva sahibi
olanlardandr. Zamanndaki sadrazamlar arasnda Koca Sinan Paa, Ferhad
Paa, Hadm Hseyin Paa, hi kimsenin beenmedii Cala-zde (Caalolu)
Sinan Paa ve brahim Paa'y; limler arasnda Hasan an'n olu Hoca
Sa'deddin, eyhlislm Bostan-zde Mehmed Efendi, Hoca-zde Mehmed
Efendi ve eyhlerden eyh Muhyiddin Efendi ile eyh emseddin Sivs'yi
zikretmeliyiz.
ZEVCELER: 1- Hndan Valide Sultn; I. Ahmed'in annesi. 2- Valide Sultn;
Abaza asll ve I. Mustafa validesi. 3- Haseki; ehzade Mahmd annesi. 4Haseki; ehzade Selim annesi. OCUKLARI: (simleri bilinmeyen be alt tane
daha ocuunun bulunduu sylenmektedir). 1-ehzde Sultn Selim Hn. 2ehzde Sultn Cihangir Hn. 3-ehzde Mahmd Hn. 4-ehzde Ahmed. 5ehzde Mustafa. 6- Hatice Sultn. 7174
BLNMEYEN OSMANLI
Aye Sultn97.
98. Cell isyanlar hakknda zetle bilgi verebilir misiniz? Sizce bunlarn
sebepleri nelerdir?
9Cell, Cell'e mensup demektir. Yavuz Sultn Selim zamannda Bozok'da
1519 ylnda isyan eden Kzlba eyh Cellin isyan zerine, daha sonra
meydana gelen isyanlara hep Cell isyanlar ve silere de Celller denmitir.
O halde, cellii, geni anlamda, devlete isyan yani bay veya hurc alessultn diye de isimlendirebiliriz.
Cell isyanlarn iki ayr safhada incelemek mmkndr:
Birinci safhada, Safevi Devleti'nin himayesinde, bir mezhep mcadelesi
tarznda balayan ve daha ziyade ran'n tahrikleri sonucu Osmanl Devleti'ne
frsat bulduka isyan eden i' Trkmenlerin hareketleridir. Bunlara Alev veya
Kzlba isyanlar da denmektedir. Bu manada en nemli isyan II. Byezid
devrinde Antalya taraflarnda balayan ahkulu isyan idi. aldran Zaferi bu
tip isyanlar ortadan kaldrmaya yetmedi ve 1519'da Yavuz tarafndan
bastrlan eyh Cell isyan ile, artk memnun olmayan kitlelerin hareketine
adn veren olay meydana gelmi oldu. Kanuni'nin zamannda da ehzade
Mustafa'nn idamyla frsat bulan Celller, Dzmece Mustafa diye birinin
etrafnda toplanarak devlete isyan ettiler. ehzade Byezid'in durumu ise,
ran ahnn da tahrikiyle tam bir isyana dnt. Alevlik davasyla isyan
eden Celliler arasnda Sln, Baba Znnun, Domuzolan, Karaisal

Cematinden Veli Halife ve nihayet Hac Bekta- Veli'nin neslinden olduunu
iddia eden si Kalender bulunmaktadr.
kinci safha ise, Osmanl Devleti'nin hukuk, sosyal ve iktisad hayatnn
bozulmas ve bunun neticesinde devlet tekiltnda kayrmalarn, basklarn,
zulmlerin ve rvetin artmas zerine, bu sebeplerden biriyle devlete krgn
olanlarla daha evvel Cell isyanlarnn temelini tekil eden mezhep
mcadelesinin birlemesi safhasdr. Bu ikisi balaynca, Osmanl devleti
kontrol ok ciddi manada kaybetmitir. Bu kontroln kayb, hem hukuk
alanda ve hem de mal alanda yanllklarn ve zulmlerin yaanmasna sebep
olmutur. Biraz evvel grdmz gibi, artk dzenli bir hukuk sisteminin
devam olmak zere yeni karlan kanunlar ve bunlara gre verilen tezkireler
deil, meydana gelen hakszlklar nlemek ve kanunlarn tatbik
edilmeziiklerini ortadan kaldrmak iin karlan adletnmeler gndemdedir.
te bu noktada devletin idaresinden holanmayan gruplar, bu fkelerini
ortaya koymak zere bir k yolu aramlar ve devlete ba kaldran her reisin
maalesef arkasnda yer almaya balamlardr. Bunlara Safevi devletinin
tahriklerini ve de seferlerde alnan kt neticeleri de ekleyince, Osmanl
Devleti'nin en az 200 ylna damgasn vuran Cell isyanlar ortaya kmtr.
Bu sebeplerden bazlarn ylece zetlemek mmkndr:
1) Osmanl Devleti'ni ycelten hukuk ve adalet sistemindeki bozulma bu
isyanlarn
97 Peev, c. II, sh. 163-280; Solak-zde, 620-682; Uzunarl, Osmanl Tarihi,
c. III, Ksm I, sh. 73-115; Gkbilgin, M. Tayyib, "Mehmed III", A; Sertolu,
Osmanl Tarih Lgati, sh. 254-255; nalck, Halil, Adletnmeler, Belgeler, c. 12, sh. 49 vd.; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 1830; E. 2768; Kantemir, c. I,
sh. 275-277; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 47; ztuna,
Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 176-177.
lara
99. Sil
BLNMEYEN OSMANLI
175
birinci sebebidir. Zira devlet grevlileri, adaleti arka plana itince ve re'yya
ar vergiler salmaya balaynca, vatanda devletinden her geen gn
soumutur. Bir taraftan idarecilerin zulmne ve dier taraftan Cellilerin
basksna dayanamayan halk, cely- vatan ederek yani evini yurdunu terk
ederek ounlukla bir baka Celli grubuna karyordu.
2) Osmanl iktisad hayatndaki bozulma nemli bir isyan sebebiydi. Bir
tarafdan refah ve lks ve dier tarafdan da buna ulamak iin bavurulan
rvet yolu, bunlarn yannda vatandan vergi ve fakirlik kskalar arasnda
kalmas, insanlar isyana tevik ediyordu. III. Murad devri Osmanl Devleti'nde
enflasyonun yaand ilk dnemdir. Bu yzden yenieri isyanlar da
balamtr.
3) Osmanl Devleti'nin savalarda zafer yerine malubiyetler almas da
isyanlarn nemli sebepleri arasndadr. Mesela uzun sren Osmanl Avusturya
savalar, halk bktrm ve psikolojik adan insanlar devletten soutmutur.
Bu arada bir ateli silah olarak tfein Anadolu'da bol miktarda bulunmas da,
tarihiler tarafndan, savalar kadar isyanlara sebep olarak gsterilmektedir.
4) lmiye snfnn bozulmas ve devlet ilerinde ehliyet yerine yaknlara ve
dostlara grev verilmesi, devlete isyan edenlerin maalesef kalitesini
ykseltmitir. Yani Celller, eskisine nazaran daha gl reisler evresinde

toplanmaya balamlardr. Devlet hayatnda yanl uygulamalardan rahatsz
olan baz vasfl devlet adamlar da, maalesef patlamaya hazr bomba gibi
duran isyanc gruplarn balarna geebiliyorlard. Karayazc, Deli Hasan, Tavil
Ahmed ve Canboladolu isyanlar bunlara misl olarak verilebilir.
99. III. Mehmed devrindeki belli bal Celli isyanlarn anlatr msnz?
III. Mehmed devrinde Osmanl Devleti'ni perian eden baz Cellileri ksaca
anlatalm:
'
'.:,:.
-.;' =
Karayazc syan: III. Mehmed devrinde devam eden Osmanl-Avusturya
savalar srasnda ilk byk Cell? isyann balatan Karayazc Abdlhlim,
aslnda Osmanl Devleti'nde sekbanbalk ve subalk gibi grevlerde bulunan
ve ekyay sindirmek zere Malatya tarafnda il erlerine yiitba olarak tayin
edilen bir ahstr. syan ettikten sonra evresine toplad levent ve
sekbanlarla, Urfa civarn yamalam (1596); Cala-zde Sinan Paa'nn
yanl siysetinden rahatsz olan 30.000 kapkulu da kendisine katlnca iyice
aztmtr. Urfa'y zapteden Karayazc, Hlim ah adyla fermanlar bile
gndermitir. Sokullu-zde Hasan Paa'nn takipleri sonucunda Samsun
taraflarna ekilen Karayazc vefat ettikten sonra, tekiltn bana olu Deli
Hasan gemitir. Sadrazam Yemii Hasan Paa'nn kendisini Bosna
Beylerbeyisi ve evresindeki ileri gelenleri de belli grevlere getirip Avusturya
Seferine gndermesiyle bu byk gaile ortadan kalkabilmitir (1603).
Avusturya ve ran seferleri yznden devlet Cellilere kar tam bir varlk
gsteremiyor ve vatandan bu asilere kar koru-yamyordu. 1608 ylna
kadar Anadolu'da byk kagunluk denilen bkknlk dnemi yaand ve halk
perian oldu,
Tavl Ahmed syan: Sekbanlktan yetime olan Tavl Ahmed de, 1605 ylnda
evresine toplad ekya ile Gezdehan Ali Paa ve Nasuh Paa
komutasndaki Osmanl
176
BLNMEYEN OSMANLI
ordusunu malup edecek kadar glenmitir. Buna ok zlen I. Ahmed, baa
kamad Tavil Ahmed'i ehrizor Beylerbeyliine tayin ederek bu skntdan
kurtulmutur. Ancak olu Mustafa, babasnn isyann devam ettirerek
Badad' teslim almtr (1607). Daha sonra Kuyucu Murad Paa bunu
sindirmekte muvaffak olmutur.
Canboladolu Ali Paa syan: Maalesef Celllerin en gls bu idi. Dedesi
Canbolad Bey, Yavuz zamannda kendisine yurtluk verilen Krt Beylerindendi.
Cala-zde Sinan Paa'nn kardei (baz kaynaklarda yeeni) Hseyin Paa'y
idam etmesiyle birlikte, Kilis ve evresinde isyan bayran ekti.
Bamszln ilan etti ve ordu tertip ettirdi. Adna hutbe okutup para bastrd.
ok tehlikeli hale gelen bu isyan da 1607 ylnda yine Kuyucu Murad Paa
tarafndan bastrld.
Ksaca Cell isyanlar, bataklkta reyen sivrisineklerdi ve maalesef zikredilen
sebeplerle, Osmanl Devleti'nin beyni olan Anadolu, idar, sosyal, hukuk ve
iktisad sebeplerden dolay Cell reten bir bataklk haline gelmiti98.
100. Kuyucu Murd Paa kimdir? Neden Osmanl tarihinde zulmn kt misli
olarak gsterilmektedir?
Peev, bu byk devlet adamn, "Bu ol vezir-i azamdr ki, Memlik-i l-i
Osman' ekyadan temizlemidir ve 500 yl nce eyh-i Ekber Hazretleri
(Muhyiddin-i Arab) Kuyucu Koca diye ona iaret ile kitabna yazmtr"
eklinde ksaca anlatmakta ve daha fazla izahn gerekli olmadn ilave
etmektedir.
Aslen Hrvat olan bu devlet adam, srasyla kethda, sancak bei ve ardndan
Diyarbekir, Anadolu ve Rumeli Beylerbeyilii ve nihayet 1015/1606 ylnda
vezir-i azam olmutur. Anadolu'daki ekyay katletmi ve katlettii ekyay
kuyuya attrd iin de Kuyucu lakabn almtr. 90 yana kadar istikametli
bir hayat yaam ve Padiah'n Baba iltifatna mazhar olmulardr.
O halde neden bu devlet adamnn aleyhinde fazlaca konuulmaktadr?
Bilindii gibi, III. Murad devrinde Anadolu'da balayan Cell isyanlar, III.
Mehmed devrinde artarak devam etmi ve zellikle mezhep mcadelesini
esas alan Kalenderolu'nun isyan ile, Anadolu yaklp kavrulmaya balamtr.
te Anadolu'nun isyanlarla kvrand ve bu sebeple de Osmanl Devleti'nin
tarihinde bir ilke imza atarak 1606 ylnda Zitvatorok Andlamasn
imzalamaya mecbur kalmas zerine, Kuyucu Murad Paa, Osmanl
padiahnn fermanyla aadaki baarlara imza atmtr.
1) Murad Paa'nn ilk zerine yrd Cell, Konya'daki Saraolu
Ahmed'dir ve evresine 30.000 kii toplayacan syleyen bu ekya hemen
idam edilmitir. Bunu Silifke ve Adana'y igal eden Cemid ve Mush avu
ekyalarn temizlemek takip etmitir.
2) kinci nemli ii, bir trl durdurulamayan Canbolad Olu ve de Lbnan ile
Suriye taraflarnda ba kaldran Drzi ekyalardr. Canbolad Olu ile 1607
ylnda
93 Peev, c. II, sh. 204-205, 252, 335: Nim Mustafa Efendi, Ravzatu'lHseyn fi Hulsat Ahbr'l-Hfikeyn (Tarih-i Naima) I-VI, stanbul 1280, c. I, sh.
223-225, 236-238, 281-284, c. II, sh. 1-22, 26-39, 303-316, c. III, 213-220, c.
V, sh. 83-87; Ahvl-i Celliyn, Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 2236;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 99-113; lgrel, Mcteb, "Cell
syanlar", TDVA, c. VIII, sh. 252-257.
MANLI
BLNMEYEN OSMANLI
177
ptomalutur.
p(1607).
t Dedesi
ijala;siyle
l tertip
|i 1607
ta seli seHl
I tab)
skenderun yaknlarnda yapt muharebeyi kazanan Murad Paa, Canbolad
Olu'nun stanbul'a teslim olmaya ve Drzi liderlerini de kamaya mecbur
etmitir.
3) Asl problem olan Kalenderolu Pr veya Mehmed'e gelince, aslnda eski
bir avu, kethda ve hatta mtesellim olarak grev yapan bu ahs, 1604'de
isyan etmi ve Anadolu Beylerbeyini malup ederek Manisa ve evresini

hkimiyeti altna almt. zerine yryen Murad Paa'dan ekinen
Kalenderolu nce Ankara sancak beyliini kabul etmi, ancak halk kabul
etmeyince yeniden isyan ederek ve de Canboladolu kuvvetlerinden kaanlar
da evresine toplayarak 30.000 kiilik bir kuvvetle Bursa ve evresini yakp
ykmtr (1607). Bu olay stanbul'da duyulunca byk heyecan uyandrmtr.
stanbul'a gelmesinden korkulan Kalenderolu'nun zerine gnderilen
Osmanl kuvvetleri bozguna uram ve komutanlar ldrlmtr. Bu
bozgun Ege'deki bir ok ehrin de yaklp yklmasna sebep olmutur.
Kovalamacalar sonunda Murad Paa, 1608 ylnda Gksn taraflarnda
Kalenderolu ile kar karya gelmi ve kuvvetlerini datnca Kalenderolu
destek ald ran'a snmtr. Nitekim ona destek veren Tavil'in kardei
Meymun ve benzeri ekyalar da neticede ran ah'na iltica etmilerdir.
4) Murad Paa'nn grevi bununla da bitmemektedir. Bayburt'ta Murad
Haniler ve Beyehir'de ise Emr h denilen ekyay tamamen ortadan
kaldrmtr. Ksaca bir asra yakn Osmanl Devleti'ni alt st eden Cell
isyanlarn Murad Paa sona erdirmitir. Tarihlerin kaydettiine gre, Kuyucu
Murad Paa'nn sene sren bu ekya temizleme hareketi srasnda, 50.000
ksur ekya ldrlmtr. Elbette ki bunlar arasnda masum olanlar da
vardr ve bulunabilir. Ancak aleyhteki ithamlar tamamen, mezhep
taassubundan kaynaklanan ve tek tarafl olan abartmalardr".
101. Caaloh (Cigala-zde) Sinan Paa'nn dnme ve hin olduu ve Cell
isyanlarna onun sebep olduu eklinde iddialar var. Bunlar doru mudur?
Cigala, talyan asll byk bir komutan olan Visconte di Cicala'dr. Olu
Scipione Cicala 1560 ylndaki Cerbe zaferi srasnda slm gazileri tarafndan
esir edilmi ve Kanuni'nin dneminde Enderun'a verilmitir. Daha sonra
Yenieri aal, beylerbeyilik ve kaptan- deryalk gibi grevlere gelen ve ad
da Mslman olmas hasebiyle Cigala-zde Sinan Paa olan bu zat, Lala
Mustafa Paa zamannda vezirlik makamna getirilmi ve zellikle ran ile
yaplan savalarda byk bahadrlklar gstermitir. III. Murad zamannda
1596 ylnda kazanlan Haova Zaferinde gsterdii kahramanlklar sebebiyle,
Hoca Sa'deddin Efendi ve Kzlaraas Gazanfer Aa'nn etkisi ile vezir-i azam
olur. Ancak 45 gn sren bu grev, tekrar brahim Paa'ya iade edilir.
Tarihilerin kaydettiklerine gre, Cigala-zde Sinan Paa'nn tenkit edilen nemli kusuru bulunmaktadr:
Birincisi, Haova zaferinden ksa bir sre nce ordu bozgunla kar karya
gelme ihtimali zerine nemli sayda askerler kamt. Zaferden sonra
kaanlar tesbit etmek zere yoklama yaptrmas ve 30.000 askerin dirliini
kesmesi ve hatta bir ksmn l^ C n; sh. 354, 330-343; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I,?
178
BLNMEYEN OSMANLI
BLN''
drmesi, asker iinde byk kargaalara sebep oldu.
kincisi, Haova Savana gelmediini ileri srerek Krm Han Gz Giray'
azlederek yerine acemi olan kardei Fetih Giray' getirmesi ve bunun da
Krm'da byk kargaalara vesile olmasdr.
ncs ve bizce en nemlisi, sert mizal ve fazla tenkiti birisi olmas ve
makamna uygun dmeyecek ekilde, "Yakn geldin, uzak durdun" gibi sudan
sebeplerle insanlar oka tenkit etmesidir.

zellikle Osmanl Devleti'ni Trk dman dnmelerin istila ettiini iddia eden
ve Osmanl Devleti'nin mmet anlayn tenkit eden baz aratrmaclar,
Cigala-zde'nin, Trk dman Papa VII. Clement'in ajan olduunu, bu konuda
Rinieri adl bir mellifin 1898 ylnda VIII. Clement ve Caalolu Sinan Paa
adl eser yazarak bunu belgelerle ispatladn ileri srmektedirler. Osmanl
tarih kaynaklarnda, onun ahlak ile alakal gzel eyler sylenmese de,
ajanl ve Hristiyanl ile ilgili tek kelime zikredilmemektedir. Bu tr
iddialarn ve hatta ad geen kitabn, Papa'nn Ftih'e gnderdii mektuplar
gibi olmas da mmkndr. Yani Papa, byle bir Osmanl devlet adamn
kullanmak istemi olabilir. Ancak kullandna ve bu zatn da Hristiyanlkta
devam ettiine dair Osmanl kaynaklarnda bilgi bulunmamaktadr. Ancak
1593'de kardei Carlo'nun stanbul'a gelmesi ve ertesi yl da kendisinin
doum yeri olan Messina'ya gitmesi bu eit dedikodularn kmasna sebep
olmutur100.
XIV- SULTN I. AHMED DEVR
102. I. Ahmed, ailesi ve zamanndaki nemli hadiseler hakknda ksaca bilgi
verir misiniz?
mt
rai (i yani gibi o-di. Suitni
bette ki i U
devlet vfl) Sadra i Me zer
14 yanda hkmdar olub 14 sene Padiahlk etmi bulunan I. Ahmed,
1026/1617 ylnda 28 yanda vefat eylemitir. III. Mehmed'in, Hndan
Sultn'dan Manisa'da 18 Nisan 1590/22 Cemziyelhir 998 tarihinde dnyaya
gelen oludur. 22 Knun- sn 1603/18 Receb 1012 tarihinde babas yerine
tahta kt. Padiah olduunda on drt yanda idi. Tahta kt zaman
memleketin i dzensizliklerinden baka Avusturya ve ran harbleri devam
ediyordu. Krm Hn svarilerinin Bodan ve Eflak' tahrip ve Erdel
memleketini de sktrmalar zerine, bu be Avusturya tarafn brakp
tekrar Trklerle birlik olunca, imparator sulha yanamak zorunda kald. Tuna
zerindeki Zitvatorok denen yerde Osmanllarla andlama yapld (1606).
Bylelikle 15 yldr srp giden Avusturya (Neme) harbleri sona ermi oldu.
Bu andlama Osmanl Devletinin Avrupa'daki ilerleyiinin durduunun bir
vesikas olarak kabul edilir.
ran savalarna gelince, ran ah Byk lakabyla anlan ah Abbas ile
yaplan muharebelerde hi de iyi neticeler alnmad. Nihayet 1612'de
ranllarla da sulh yapld. Fakat sene sonra iki devlet arasnda sava
yeniden balad (1615). Bir aralk anla100 Peev, c. II, sh. 111-112, 204-206, 261-266, 284; Uzunarl, Osmanl
Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 235, 354, 357; . Rinieri, elemente VIII Sinan Bassa
Cicala, Roma 1898; kirolu, "Mahmd H., Cigala-zde Sinan Paa", TOVtA,
VII, sh. 525-526; Baz ithamlar iin bkz. Ylmaz, Mevlt Ulutekin, Osmanl'nn
Arka Bahesi, sh. 94-101; Danimend, Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. III, sh.
178-179.
lislmSs
Ha--E'.
OSHANLI
/ azle-
Iras ve rseve '"in,

ir, 22
ve taBLNMEYEN OSMANLI
179
ma yaplr gibi olduysa da sava gene devam etti. Cell denilen ekya yer
yer Anadolu'yu kaplamt. Kuyucu Murd Paa, yllarca uraarak ve
yakalad zorbalar kuyulara doldurarak Anadolu'yu temizledi ve halka geni
bir nefes aldrd.
I. Ahmed zamannda Murd Reis ve Halil Paa gibi deniz kahramanlar Trk
donanmasna zaferler kazandrmlardr. Padiah, savalardan ve gailelerden
ancak ban kurtarmt ki, mr vefa etmedi; gen yanda ld. stanbul'da
At meydannda yaptrd ismi ile anlan (Sultanahmet CmiM) yanndaki
trbesine defnedildi (1616).
Bata Muallim-i Sultan Mustafa Efendi olmak zere, muhitinin tesirine kaplan
I. Ahmed, itimat ettii deerli kimseleri devlet hizmetinde kullanmtr.
Genliine ramen, icraatnda azimli idi. Saraydaki kadn nfuzunu nlemi,
kadnlara let olmamtr. zellikle Venedikli Baffo veya Safiye Sultn diye
bilinen siys kadn Eski Saray'a gndermekle kadnlarn devlet ilerine fazla
karmalarn nlemitir. Ayrca Yldrm Bayezid'den beri srp gelen nizm-
lem iin karde katli meselesini dt suiistimal ukurundan karmas ve
bu usul yerine, saltanatn slaleden en bye gemesi yani ekberiyyet ve
erediyyet nizmn koymas ve kardei Mustafa'y ldrmemesi gibi nemli
icraatlar vardr. iire merakl idi. Yazd iirlerde Baht mahlasn kullanrd.
Sultn Ahmed Cmi'ini o yaptrmtr. Bir dier nemli hizmeti de, o zamana
kadar icra olunan Osmanl Kanunlarn yeniden tertip ve tedvn yoluna gitmi
olmasdr. Elbette ki bunu, devrinde yaayan kanun-ins limlere borludur.
I. Ahmed devri denilince akla gelen isimlerin banda, Cell syanlarn
durduran, devlet ve kanun nizmnn tesisi iin yazl ve fiil tedbirler alan
Vezir ve sonradan da Sadrazam olan Kuyucu Murd Paa gelmektedir. Ayn
Ali'nin her iki Kanunnme Mecmuasn da Kuyucu Murd Paa'ya takdim etmi
olmas, onun hukuk dzenlemeler zerindeki fonksiyonunu da ortaya
koymaktadr.
I. Ahmed devrinin sadrazamlar arasnda Kasm Paa, Sokullu ailesinden
Mehmed Paa, Dervi Paa ve Nasuh Paa'y; dier devlet adamlarndan
Cigala-zde Mahmd Paa, Etmeki-zde Ahmed Paa ve Sark Mustafa
Paa'y; mehur limlerden eyhlislm Sun'ullah Efendi, Hoca-zde Mehmed
Efendi, Mu'allim-i Sultn Mustafa Efendi ve Ahi-zde Hseyin Efendi'yi ve
maneviyat erenleri arasnda Aziz Mahmd Hdy Hazretleri, eyh
Abdlmecid Sivs ve Cerrah Paa eyhi diye bilinen eyh brahim Efendi'yi
zikredebiliriz.
ZEVCELER: 1- Hatice Mahfirze Sultn; Gen Osman'n annesi. 2- Ksem
Sultn (Mahpeyker Sultn). IV. Murad'n annesi ve Osmanl Hareminin en
namdr kadn. 3- Fatma Haseki; Cariyelerdendir. OCUKLARI: 1-ehzde
Osman II. 2-ehzde Sultn Mehmed Hn. 3-ehzde Murad IV. 4-ehzde
Cihangir Hn. 5-ehzde Hasan. 6-ehzde Byezid. 7-ehzde Kasm. 8ehzde Sleyman. 9- Sultn brahim. 10-Aye Sultn. 11- Fatma Sultn. 12Hn-zde Sultn. 13- Burnaz Atike Sultn. 14-ehzde Orhan. 15-ehzde
Hseyin101.
101 Peev, c. II, sh. 290-346; Nim, c. I, sh. 373-461; Kantemir, c. I, sh. 279283; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 116-126; Baysun, M. Cavld,
"Ahmed I", A, I, 161-164; lgrel, Mcteba, "Ahmed I", TDVA, II, 30-33;
Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 3831; E. 8365; E. 8661; Uluay,
Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 47-53; ztuna, Devletler ve Hanedanlar,
c. II, sh. 178-183; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. III, sh. 37.
180
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN C
XV- SULTN I. MUSTAFA DEVR
103. Sultn I. Mustafa'nn zamann ksaca zetler misiniz? Tamamen a-kl
hastas olduu doru mudur?
cut de-dr Ut XVISultn Mustafa, iki defa Osmanl tahtna oturmutur:
Birincisi: Kasm 1617-ubat 1618 tarihleri arasndaki 3 aylk saltanattr. I.
Ahmed vefat ettii zaman, koyduu ekberiyyet ve erediyyet kaidesine gre,
kendi ehzadeleri henz kk idiler. Bunun zerine II. Osman'n
ahsiyetinden ekinen ve Ksem Sultn diye de bilinen Mhpeyker Haseki'nin
de etkisiyle, kardei Sultn Mustafa tahta oturtuldu. Kendisi saltanattan uzak
kalmak istiyordu ve Osmanl kaynaklarnn ifadesine gre, aklnda hafiflik,
re'yinde ve ilerinde isabetsizlik bulunmas hasebiyle, devlet ve ilim adamlar
i huzuruyla bi'at yapamadlar. I. Ahmed devrinde devleti tek bana yrten
Drssa'de Aas Mustafa Aa, eyhlislm Es'ad Efendi, Kim-makam Sofi
Mehmed Paa ve dier yetkilileri ikna ederek hal'i iin fetva aldlar ve I.
Ahmed'in olu II. Osman' tahta kardlar.
kincisi; Mays 1622-Eyll 1623 yani 1.5 yllk saltanattr. II. Osman'n byk
bir zulmle Mays 1622'de yani 4 yl sonra tahttan indirilmesinden sonra,
Veziriazam Davud Paa kullanlarak Sultn Mustafa yeniden tahta karlmtr.
Ancak II. Osman'n lmne sebep olan yenierilerden ve Davud Paa'dan
halk rahatszdr. Bu arada Saray'da bulunan ehzadelerin de ldrlecei
haberi alnnca, halk ayaklanmaya balam ve eyhlislm Yahya Efendi'nin
tavsiyesiyle Kara Davud Paa azledilerek yerine Mere Hseyin Paa
getirilmitir. Karklk devam edince srasyla Lefkeli Mustafa Paa ve Grc
Mehmed Paa sadrazamla tayin olundu. karklktan istifade etmek
isteyen i ve d mihraklar Osmanl Devleti'ni sarsyordu. Trablusam
Beylerbeyi Yusuf Paa ve Erzurum Beylerbeyi Abaza Mehmed Paa,
yenierilere kin kusarak isyan etmiler ve ok sayda yenieriyi de
katletmilerdi. stanbul'a gelmek zere hazrlk yapyordu. Sipahiler, II.
Osman'n katillerinin bulunmas iin ba kaldrdlar ve bunun zerine Kasm
1622'de toplanan divan Davud Paa'nn idamna karar verdi. Austos 1623
ylnda Sadrazamla getirilen Kemanke Ali Paa, basiretiyle devlet
adamlarn toplad ve Sultn Mustafa'nn saltanat koltuunda kalmamas
gerektiine karar verildi. Tahttan sevinle Eyll 1623 tarihinde ayrlan Sultn
Mustafa, Ocak 1639 tarihinde vefat etti.
Sultn Mustafa'nn dnyev saltanat istemeyen bir hali olduu kesindi. Aklnn
hafif, tedbirinin zayf ve saltanat koltuunda dahi ocuka hareketlerde
bulunan biri olduu da doruydu. Osmanl kaynaklar aka akl hastas
demek olan mecnun tabirini kullanmamaktadrlar. Konuyu Solak-zde'nin
ifadeleriyle noktalamakta yarar gryoruz: "26 yanda idiler. Yalnz bir
mikdar akl hafif olup buna hapiste uzun sre kalmas sebep olmutur;
giderek akl bana gelir dey doktorlarn tedaviye devam etmeleri kaydyla
eyhlislm Es'ad Efendi kavliyle amel olunmutur".
III. Mehmed'in olu olan Sultn Mustafa'nn tesbit edilen kadn ve ocuklar
mev104.1
c musibeti Sultn'danl
gizliye n
m
etmeye s Efendi <8
Mitimi
Ihed
BLNMEYEN OSMANLI
S
cut deildir. kballeri vardr. Kadn efendileri bilinmemektedir102.
XVI- SULTN II. OSMAN (GEN OSMAN) DEVR
104. Hile-i Osmaniye ad verilen Gen Osman olayn ksaca zetler misiniz?
Hile-i Osmaniye, yenierilerin kazan kaldrarak II. Osman'n canna kydklar
a-c musibet demektir. Bilindii gibi, II. Osman, I. Ahmed'in olu olup Hatice
Mahfirze Sultn'dan Kasm 1604 ylnda dnyaya gelmiti. 14 yanda yani
ubat 1618'de tahta geen ve Gen Osman diye de bilinen II. Osman, Arapa,
Farsa, Latince, Yunanca ve talyanca bilecek kadar lim ve Fris yahut Fris
mahlaslaryla iir yazacak kadar da edibdi. zerinde messir olan
ahsiyetten birisi Hocas mer Efendi ve dieri de Kzlar Aas Mustafa Aa ile
Sleyman Aa idi.
Sadrazam Halil Paa'y yerinde brakan Padiah, Kaimmakam Sofi Mehmed Paa'nn yerine Kara Mehmed Paa'y getirdi. lk ii 1612 Nasuh Paa anlamas
ile sona ermi gibi grnen ve ancak devam eden ran'la olan ihtilaf sona
erdirmek oldu ve Eyll 1618'de anlama imzaland.
Sra 1617 ylndan beri devam eden Lehistan problemine gelmiti. Vezir-i
azam stankyl Ali Paa harp almasna taraftard, dier erkn- devlet ise
istemiyorlard. Seferden nce Rumeli Kazaskeri Takprl-zde Kemlddin
Efendi'den fetva alarak kardei ehzade Mehmed'i kati ettirdi ve ahm ald.
Eyll 1620 tarihinde balayan Lehistan seferi, Ekim 1621 tarihinde bar
antlamas ile sona erdi. Budin Beylerbeyi Karaka Mehmed Paa ehid olmu
ve ordu moralsiz kaldndan istenen zafer elde edilememiti. II. Osman
askerlere ve asker de kara hadmlarn szlerine inand iin II. Osman'a
krlmlard.
II. Osman baz slhatlar yapmak niyetindeydi ve bu slahata tamamen
bozulmaya balayan kap kulu ocaklarndan balamak niyetindeydi. Hatta
Halep, am ve Msr beylerbeylerine emirler gndererek Padiah'a sadk yeni
bir ordu tekili iin gizliden gizliye hazrlklara balamt.
Kzlar aas Sleyman Aa ile Hocas mer Efendi padiah hacca gitmesi iin
ikna etmeye baladlar. Hacca gitmesine, askerler, Kaynpederi ve
eyhlislm Es'ad Efendi ile Aziz Mahmd Hdy Hazretleri iddetle kar
kyordu. Devreye kapkulu askerleri girdi ve Padiah' hacca gndermek
isteyen mer Efendi, Sleyman Aa ve Veziriazam Dilver Paa'nn ban
isteyerek bata Rumeli Kazaskeri Yahya Efendi olmak zere ulemay araya
soktular. Fayda vermedi ve sonunda askerler isyan ederek Bb-
Hmyun'dan ieri girdiler. Sultn Mustafa'ya zorla b'at gerekletikten
sonra, II. Osman Orta Camiye getirildi. Burada yeni Sadrazam olan Kara
Davud Paa'nn talimatyla kemend ile boulmak istendi. Muvaffak
olunamaynca, Yedikule'ye gtrld ve maalesef Davud Paa'nn nezretinde
orada ehid edildi. (Mays 1622). Ne yazk ki, bu
102 Peev, c. II, sh. 360-362, 388-398; Solak-zde, sh. 698-699, 720-736;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 127, 142-148, Kantemir, c. I, sh.
285-287.
182
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN
fitnenin banda Sultn Mustafa'nn Valide Sultn' bulunmaktayd.
II. Osman'n ldrlmesi, Osmanl tarihinin en ac olaylarndan biridir ve
maalesef Kanuni'nin olu ehzade Mustafa olay gibi tarihin akn
deitirmitir. II. Osman, bir zamanlar Osmanl Devieti'nin ykselmesine
sebep olan yenieri tekiltnn artk rdnn farkna varmt ve bu
gerileme sebebini ortadan kaldramadan vefat etti.
Devrinin sadrazamlar arasnda Halil Paa, Kara Mehmed Paa ve Dilver
Paa'y; eyhlislm ve kayn pederi Es'ad Efendi'yi, Nianc Oku-zde
Mehmed Efendiyi ve ilim erbabndan ise, Hoca mer Efendi ve Mezzin-zde
Mahmd Efendi'yi zellikle zikretmeliyiz.
ZEVCELER: 1- kile (Rukyye) Hnm; eyhlislm Es'ad Efendi'nin kzdr ve
hr kadnlardan nikh ile evlenen ndir kadnlardandr. 2- Aye Hanm; Pertev
Paa'nn torunu. OCUKLARI: 1-ehzde mer. 2-ehzde Mustafa. 3- Zeynep
Sultn103.
105. Osmanl Padiahlar neden hacca gitmemilerdir? Gen Osman'n
ldrlmesinde hacca gitmek istemesinin rol var mdr?
hacca tercih < iken hacca s rilen idare etme l;l{j mann ce
Ayn; II. Osman'a fkhtaki bu f; mek evldr, < kutbu Aziz t eylemitir, \ hedef
olan ve 1 tamamen fktmj
istemezdik. I kadaradr,",
Bu soru oka sorulmaktadr. Ancak bu sorunun cevaplandrlaca en gzel
yer, II. Osman meselesidir. Zira II. Osman'n katli olaynda bu sorunun cevab
da verilmitir. Evvela haccn farz olmasnn artlarn zetleyelim: Mslman
olmak; akll olmak; ergen olmak; hac yolu iin hem gda ve hem de yol
masraflarn karlayabilecek kadar zengin olmak; haccn farz olduunu
bilmek; yol emniyeti bulunmak.
Bu ksa izahlardan sonra, Osmanl Padiahlarnn neden hacca gitmediklerinin
cevabn arayalm:
1) slm Hukukuna gre, cihd, Mslmanlar iin farz- kifyedir. Bu sebeple
fert olarak bir Mslman, ak bir dman tehlikesi bulunmad mddete,
farz- ayn olan hacc farz- kifye olan cihda tercih edebilecektir. Cihd, fert
olarak Mslmanlarn hac ibadetine engel olmayacaktr. Bunun tek istisnas,
dmann bertaraf edilebilmesi iin hacca gidecek Mslmanlara da ihtiya
olmasdr. te bu noktada halife ve sultnlarn hkm, Mslman fertlerden
farkldr ve onlar iin cihd yani dmanlarn hcumunu bertaraf ederek
Mslmanlarn emniyetini salamak ve bunun iin gerekirse savamak, farz-
ayndr. Hz. Peygamber'e hangi amelin daha faziletli olduu sorulduunda,
srasyla, Allah'a ve Peygamberine iman, Allah yolunda cihad ve hacc- mebrr
cevabn vermitir. Sebebi bellidir; Mslmanlarn cann, maln ve namusunu
korumak hukukullah da denilen kamu haklarndandr; yani cemiyete ait bir
ibadettir. Bazan kamu haklarndan olan bir mesele, ahs farzlardan daha
ehemmiyetli hale gelmektedir. te burada da durum budur.
Osmanl Padiahlarnn II. Selim'e kadar gelenlerinin tamam, mrlerinin
yarsn Allah yolunda cihd iin seferlerde geirmilerdir. zerlerine farz- ayn
olan ve hukukullah mahiyetinde bulunan cihd ve nizm- lemin devamn,
ahs farz olan
seleyi
"Nl manlarnn
2)B
tutuklu olm edasn mahbu y
lndan I gideme limed ve JirTj hacca g.-tm lerinin yan varmadkta jj sefere
gideni ah bir tutMBj duyduu t Karamita g farz olm
!
kendi Abdlai bunu d
v^ c. n# Sh. 362-388; Solak-zde, sh. 699-720; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.
III, Ksm I, sh. 127-148; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 53-54;
ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, 185; Kantemir, c. I, sh. 285-287;
Sertolu, Mithat, "Tu Tarihi=bretnm. kinci Sultn Osman'n ehadeti
Vak'asndan Bahseder", Belleten, c. XI, say 43(1947), sh. 489-514.
MatmS,,! BedlaaMJj 1991, *, E i
BLNMEYEN OSMANLI
183
(se! hr
hacca tercih etmeleri iin, eyhlislmlar fetva vermilerdir. II. Byezid
Amasya'da vali iken hacca gitmeye niyetlenirken, sadrazam ve dier devlet
erknnn imzas ile gnderilen mektupta, hemen gelip tahta gemesi
gerektiini, hacca gitmeyi halka ve devleti idare etme ii olmayanlara
brakmas icab ettiini tavsiye etmiler; aksi takdirde dmann
cesaretlenerek Mslmanlara saldrmasna sebep olacan ikaz eylemilerdir.
Ayn ekilde srarla hacca gitmek isteyen ve bu niyetinin bedelini canyla
deyen II. Osman'a, Kaynpederi ve eyhlislm olan Es'ad Efendi aynen u
fetvay vermi ve fkhtaki bu hkm zetlemitir: "Padiahlara hac lzm
deildir; oturup adi eylemek evldr. Caiz ki, bir fitne zuhur eyleye". Verilen bu
fetvay tasdik eden asrnn kutbu Aziz Mahmd HUdy Hazretleri de, II.
Osman' fetvaya uymas iin ciddi ikaz eylemitir. Hatta bu meseleden dolay
Padiah'n askeri tahrik ettiniz tarznda tahkirine hedef olan ve sonradan
eyhlislmlk makamna gelen Yahya Efendi'nin ifadeleri de tamamen fkhn
llerine uygundur:
"Padiahm! H ki, ulema duaclarnz ekyay tahrik ede. Ancak iten
gelerek bu niyetinizi istemezdik. Sebebi budur ki, ecdadnz etmemiler, bu
tarike gitmemiler, gnahmz varsa ol kadarcadr.".
Nitekim halk ve asker arasnda yaylan dedikoduyu zetleyen u cmleler de
meseleyi aklamaktadr:
"Nizm- lem in padiahlar hacc terk ede-gelmitir. Dmann ortaya
kmas ve dmanlarn memleketi kartrma ihtimali var iken, Memlik-i
Mahrse'yi koyup gitmek hatadr.".
2) Baz slm hukukular, bedeni shhatli olma artn aarak, shhatli olsa bile
tutuklu olma veya kendisini hacdan alkoyan zlim idareciden korkmann da
haccn edasn engelleyeceini ifade ederken, sultn ve o manadaki devlet
yetkililerinin de mahbus yani tutuklu gibi kabul edileceini; sadece beytlmal
dnda kendine ait malndan haccn farz olacan ve bu zr devam ettii

mddete lnceye kadar hacca gidemeyebileceini hkme balamlardr.
Gnmzdeki gibi ulam imknlarnn gelimedii ve bir hac grevinin en az
ay srecei bir asrda, Osmanl Padiahlarnn hacca gitmeleri gerektiini
dnmek, slm Hukukunu bilmemek olur. Kald ki, mrlerinin yarsn
cephede geiren Padiahlarn, neden Msr'a kadar cihda gidip de hacca
varmadklar da ileri srlemez; zira ordunun banda mcahid bir komutan
olarak sefere giden padiahla, kendi ahs ibadeti iin ay memleketini
yalnz brakan padiah bir tutulamaz. Bunun en mahhas misli II. Osman'a
kar askerin ve hatta halkn duyduu tepkidir. slm limleri, haccn
artlarndan olan yol emniyetini ihlal eden Karamita grubunun isyan
sebebiyle, 326/937 tarihinden itibaren 20 yl kadar haccn farz olmadn,
nk yollarda anari yaanabileceini ifade etmilerdir.
zetle Osmanl Padiahlarna dinen bizzat hacca gitmeleri farz olmamtr.
Ancak kendi yerlerine bedel olarak bakalarn mutlaka gndermilerdir.
Ayrca Sultn Abdlaziz'in gizlice tebdil-i kyafet ederek hacca gittii
sylenmektedir. Ancak elimizde bunu dorulayacak bir vesika
bulunmamaktadr104.
104 bn-i bidin, Redd'l-Muhtr, c. II, sh. 453-465; IV, sh. 119 vd.; Hac
Risalesi, Sleymaniye ktp. Hac Mahmd, nr. 1093, vrk. 2/a-b; Nim, Tarih,
c. II, sh. 212-213; Peev, c. II, sh. 383 vd.; Kantemir, I, sh. 167; Bedizzaman
Said Nursi, Lem'alar, Szler Yaynevi, stanbul 1995, sh. 55; Tarihe-i Hayat,
Szler Yaynevi, stanbul 1991, sh. 127; Sertolu, Mithat, "T Tarihi", sh. 493514; Kantemir, c. I, sh. 167-169.
184
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMAN
XVII- SULTAN IV. MURAD DEVR
106. Sultn IV. Murd kimdir? Hakknda ok dedikodu yaplan bu Padiahla
ilgili biraz ayrntl bilgi verebilir misiniz?
I. Ahmed'in Mah-peyker (Ksem) Sultn adl hanmndan 28 Cemaziylevvel
1021 (27 Temmuz 1612) tarihinde stanbul'da dnyaya gelmi oludur.
1032/1623 tarihinde Veliahd ehzade Murad, Drdnc Murad unvanyla 11
yan 1 ay 15 gn gee tahta kmtr. Bunun en nemli sebebi, Sultn
Mustafa'nn uurdan mahrum bulunmas ve Devletin de Erzurum Valisi Abaza
Mehmed Paa'nn isyan ve benzeri olaylar sebebiyle mthi bir zaafa maruz
kalm olmasyd. Tecrbeli devlet adam Sadrazam Kemanke Ali Paa,
eyhlislm Yahya Efendi ve Kazaskerlerle de meveret ederek, ocuk yata
olmasna ramen Sultn Ahmed'in en byk ve ered ehzadesi Murad'n
Padiah olmasn zaruri grmlerdi. Mecnnun yani akl hastasnn imameti
yani Halife olmas caiz grlmediinden Padiah'n hal'i gerektiini ve oluna
dokunul-mayp Saray'daki odasnda gz hapsine alnacan Validesine ilettiler
ve 9 Eyll 1623 sabah Sultn Murad' halife ve hkmdar ilan ettiler.
Sultn Murad, Eb Eyyub'l-Ensr trbesinde, asrn maneviyat reislerinden
Aziz Mahmd Hdy'nin eliyle kl kuanmtr.
IV. Murad'n saltanat devresini iki ana blme ayrmak icab etmektedir: "'
Birinci Safha: IV. Murad'n ismen Padiah olduu, ancak devleti annesi Ksem
Sultn ile Sadrazamlarnn ve eyhlislm ve benzeri devlet adamlarnn
ynettii devredir (1032/1623-1041/1632). Bu devre, 8 ksur sene devam
etti.
Sultn Murad ibana geldiinde, Yenieriler ok fazla marmlard.

Padiahn huzuruna kadar giren yenieri aalar ve ocak orbaclar, Padiahn
adamlarn katletmeye kadar ii vardrmlard. Memlekette rvet ve
yolsuzluk ar derecelere ulamt. D ve i hazineler bombo olduundan
ocaklara clus bahii bile verilememekteydi. Hatta Enderun'daki altn ve
gm eya Darphneye gnderilerek clus bahii verilmeye allmt.
Devletin itibar ve siyasi durumu da iyi deildi. Erzurum Valisi Abaza Mehmed
Paa isyan etmi ve eline geirdii yenierileri katletmeye balamt. Sultn
Osman'n kann isterim diyerek Gen Osman olayn bahane edip Devlete kan
kusturmaktayd. Dier tarafdan frsat ganimet bilen ran da Badad'da isyan
kartm ve hatta Badad' ele geirmiti. Ksaca ieride cell denilen
zorbalar ve darda da ranllar Osmanl Devleti'ni sarsmaktayd.
Byle bir durumda IV. Murad'n tahta gemesine vesile olan Sadrazam
Kemanke Ali Paa da gururlanm ve suiistimallere balamtr. Bunu fark
eden ve hakk sylemekten ekinmeyen eyhlislm Yahya Efendi,
1032/1623 Ramazan Bayramnda vki olan ziyaretinde Sadrazamn rvet ve
zorbalklara gz yumduunu Padi-ah'a i'r edince, durumu renen
Sadrazam hemen onun da aleyhine gemi ve drst eyhlislm' bir ksm
yalan ve iftiralarla grevinden aldrarak yerine biraz da sakin tab'atl olan
Es'ad Efendi'yi tayin ettirmitir. Bu da devlet iin byk bir problemdir.
Bylesine sk devlet ricali lere ad kari' yerek saklarr verilen Sadra; Paa
getirildi. yolda vefat e' Sultn'n byk i Abaza MehmedJ Suba'nn ( zam
olarak hart da azledildi, Iran S kerterle onla1 mek stendi.,
Yerine ( isyann basMMj ylnda gorevdal Dmd Hsrevf vard. Byk biti
askerleri Mis t man'n kan m seledeha.'iel1*
emniyet ve ismi bizzat Badan bu grevder;:"
Hafz i,"
birlikisi o;*: kar ok' IV. Murs isyana ! Sultn'n Ga padiahla t Hafz / ba
Receb fS
Su
Hsrev I Paa'nn 5 olan YalifJ Ahi-zdtl Sultn H rilmesinll zerine IS bilinen
iift
BLNMEYEN OSMANLI
185
I:
Bylesine skntlarla Padiah olan IV. Murad, bizzat hkmedemiyordu. Hkim
devlet ricali ve annesi idi. eyhlislm Yahya Efendi'yi grevden aldran ve
suiistimallere ad karan Kemanke Ali Paa'nn Padiah'tan Badad'n
dmesini yalan syleyerek saklamas, barda taran son damla oldu.
Verilen idam kararyla hayatna son verilen Sadrazamn yerine tecrbeli
devlet adam ve Kubbealt veziri erke Mehmed Paa getirildi. Abaza
Mehmed Paa'y takip iin Dou Anadolu'ya kadar gelmiti; ancak yolda vefat
etti ve yerine Diyarbekir Beylerbeyisi Hafz Ahmed Paa tayin edildi. Ksem
Sultn'n byk kz Aye Sultn ile evlenip Damad sfatn da alan Hafz
Ahmed Paa, Abaza Mehmed Paa'nn affedilip Erzurum Valiliinde ibkas
zerine, Badad'da Bekir Suba'nn kard isyan bastrmak zere Badad
tarafna serdar- ekrem ve sadrazam olarak hareket etti. yi bir komutan
olmadndan muvaffak olamad ve 1626 ylnda azledildi. ran ah ah
Abbas Badad isyann krklyor ve hatta gnderdii askerlerle onlar
destekliyordu. Badad Valilii Bekir Suba'ya verilerek mesele halledilmek
istendi.
Yerine Damad Halil Paa ikinci defa sadrazam oldu ve yeniden patlak veren
Abaza isyann bastrmak zere Erzurum'a gnderildi. Ancak bu da baarl
olamad ve 1628 ylnda grevden alnd. Bunun yerine muhteris, otoriter ve
becerikli bir komutan olan Dmd Hsrev Paa Sadrazamla getirdi. nnde
Abaza isyann bastrmak meselesi vard. Byk bir maharetle bu problemi,
1628 ylnn 9. aynda zd ve Abaza'nn askerleri terhis olundu ve kendisi de
stanbul'a getirildi. Sultn Murad, aabeyi Osman'n kan iin mcadele eden
bu komutan Bosna Beylerbeyi yaparak taltif etti. Mesele de halledilmi oldu.
Ancak bu srada ran ah Badad'da ikinci isyan karm ve Badad zerine
yryerek buray igal etmiti. Bu ran'la sava yaplacak demekti. Yenieriye
dayanan ve emniyet ve asayii temin ediyorum diyerek epeyce zulmler icra
eden Hsrev Paa, bizzat Badad zerine yrd. Ancak Badad' alamad ve
1631 ylnn onuncu aynda bu grevden azledildi. Yerine de yine Dmd Hafz
Ahmed Paa getirildi.
Hafz Ahmed Paa'nn ii zordu. Zira hem Tokat'taki ma'zul sadrazam ve onun
ibirlikisi olan Damad Receb Paa ile uramak zorundayd ve hem de ran
Devletine kar olan sava ynetecekti. Gerekten ikincisine sra gelmeden
hayat sona erdi. Zira IV. Murad'n zorba ba dedii Damad Receb Paa
yenieriyi ve kapkulu sipahilerini isyana tevik etti. Maalesef btn bu isyan
tahriklerinde Nibe-i Saltanat Ksem Sultn'n da mdahalesi vard ve
isyanclar destekliyordu. Btn arzular kukla bir padiahla devleti idare
etmekti. 19 Receb isyan diye bilinen bu isyan neticesinde Hafz Ahmed Paa,
Padiah'n gz nnde isyanclar tarafndan ldrld ve Zorbac ba Receb
Paa 1632 ylnn bu zorlu gnlerinde Sadrazamla getirildi.
Sultn Murad, zorbac ba Receb Paa'nn entrikalarnn ardnda mzul
Sadrazam Hsrev Paa'nn bulunduunu biliyordu. Ayrca isyan eden zorbalar,
sadece Ahmed Paa'nn ldrlmesiyle yetinmiyorlard. Es'ad Efendi'den
sonra yeniden eyhlislm olan Yahya Efendi'nin de bu grevden alnmasn
istiyorlard. Nitekim alnd ve yerine Ahi-zde Hseyin Efendi eyhlislmla
getirildi. steklerinin sonu gelmiyordu. Sultn Murad evvela, Murtaza Paa'y
tavzif ederek Tokat'taki Hsrev Paa'nn ele geirilmesini istedi; teslim olmad
ve sonra da ldrlp halka cesedi tehir edildi. Bunun zerine Receb Paa
yeniden kapkulu askerlerini tahrik ederek 20 aban ihtilali diye bilinen ikinci
isyan kartt. Veliahd ehzade Byezid Padiah yaplmak istendi; ancak
186
BLNMEYEN OSMANLI
BIUNtmuvaffak olunamad. IV. Sultn Murad, ipleri ele almaya balamt ve hemen
devleti tehlikeye sokan Recep Paa'y 18 Mays 1632 tarihinde idam ettirdi.
Bunun zerine Sultnahmed Meydanna toplanan isyanc askerler yeniden
anari karmak istediler. Ancak Sultn Murad zeki davrand ve ak bir divan
yaparak limler, devlet ricali ve askerlerin huzurunda, halkn da duyabilecei
ekilde tarih bir nutkunu rd eyledi. Anarinin devletin temellerine girdiini,
ordunun savaamaz hale geldiini, askerin siyset ile uramaktan iini
yapamadn, devleti bir avu zorba ve hrsza yedirmeye-ceini, er'ata,
kendisine ve kanuna itaat etmeyen kim olursa olsun hakkndan geleceini
bildirdi. Padiah, "Allah'a, O'nun Peygamberine ve sizden olan l'l-emre itaat
ediniz" mealindeki yeti okudu ve tefsir etti. Arkasndan "Habeli bir kle dahi
olsa banzdaki mirlere itaat ediniz" manasn tayan hadisi zikredip erh
etti. Ve sununla balad: "Sizin sadakatiniz u vakit dorudur ki, aranzda

tefrikaya mahal vermeyesiniz. Aranzdaki mfsidleri barndrmayasnz.
Allah'n emrine ve Reslllah'n hadisine aykr hareket edenleri desteklemeyesiniz. Ben ki, halifeyim, bana itaat etmeyip celliler ve haricler
mesabesindeki ekyalar desteklerseniz, memleketin hali ne olur?".
Bu fevkalade ikna edici konumay dinleyen halk ve devlet ricali, Padiah
lehine ok byk tezahrat yaptlar ve IV. Murad'n asl saltanat yllar
balam oldu.
kinci Safha: IV. Murad'n ikinci ve asl saltanat safhasdr ki, Receb Paa'nn
katledilip zorbalarn tasfiye edildii 1041/1632 ylndan balar ve vefatna
yani 1640 ylna kadar devam eder. Son sekiz yl Sultn Murad'n asl saltanat
yllardr.
IV. Murad 21 yana gelmi ve ocukluk devresini bitirerek devleti idare
edecek tecrbeye sahip olmutu. Devletin idaresini ele alr almaz, Taban
Yass Mehmed Paa'y sadrazamla getirdi. Evvela devlet topraklar
zerindeki emniyet ve asayii temin etmeye balad; sonra da Devleti tehdit
eden bata ran olmak zere d tehlikelere yneldi. imdi bunlar da ok ksa
olarak zetleyelim:
1) IV. Murad'n ilk yapt icraat, Aabeyi Gen Osman'n lmne yol aan ve
memlekette huzuru bozan zorbaclarn elebalarn teker teker temizlemek
oldu. Gerekten Saka Mehmed, Grc Rdvan, Cad Osman ve benzeri ekya
reisleri hemen idam edildi. Bunlardan Beyehri, Seydiehri ve evresini kasp
kavuran Deli lh, stanbul'a getirilerek kati olundu. Balkesir evresinde
Solakolu diye bilinen lyas Paa, Kk Ahmed Paa'nn gayretleriyle ele
geirildi ve ortadan kaldrld. Yine Lbnan ve Suriye taraflarnda zulm
rzgarlar estiren Drzi lider Maanolu Fahreddin ve olu Mes'ud da stanbul'a
celb olunduktan sonra 1635 ylnda idam edildiler.
2) stanbul'da 1043/1633 ylnda kan ve stanbul'un yaklak bete birini
yakp ykan byk yangn zerine, bunu da bahane eden IV. Murad, zamann
eyhlislm Ahi-zde Hseyin Efendi'den de fetva alarak, ttn ekmeyi ve
ttn imeyi yasaklamtr. Ancak eyhlislmdan ald fetvayla bununla
kalmam ve karlan yasaa uymayanlar, devlete isyan etmi kabul edip
kati etmeye balamtr. Solak-zde, ttn yznden katle er' cevaz veren
eyhlislm sonradan idam edilince, kendisi hakknda "Cezy- sezasn
buldu" ifadesini kullanmtr. IV. Murad, ttn yasa ile yetinmemi ve o
devirde zorbalarn, isizlerin ve de ekyann toplant yerleri haline gelen
kahvehaneleri de hem kapatm ve hem de yasaa ramen iki iip sarho
olanlar gerekli cezalarla cezalandrmtr. Her iki hadiseyi de, memlekette
kaybolan huzuru yeniden tesis etmek gayesiyle ve de ekyann gzn
korkutmak iin yapt ifade edilen
19
de, rvrtl
durumu
beddu
ecdadnn r>
lmP
ihbar
idame
Murad'aii
4)C niden6 yaplan l lemistir I sefer n srmtr, Revan' y Uzun s katlm!
sonra H netice Bu i ti'nde ta

m| den S
atnf slam:'1
10? Ji
bir ini
BLNMEYEN OSMANLI
187
kVe ki-\Sultn Murad, baz tarihilere gre, btn Osmanl arazilerinde yaklak
20.000 ekyay ortadan kaldrmtr. Elbette ki btn tasfiyeler srasnda baz
mazlumlar da zulme maruz kalm olabilir.
3) Sultn Murad'n eski Osmanl Padiahlarndan farkl olarak yapt bir
icraat da, o zamana kadar "Grevden azl olunur ve nefy olunabilir; ancak kati
olunmaz" diye bilinen kural ineyerek, ulem snfndan baz insanlar da
idam ettirmesidir. 1043/1633 ylnda zmit, znik ve Bursa taraflarna doru
dzenledii tefti seyahatinde, rvet iddialar ve yolsuzluk ithamlar
yznden znik Kadsn idam ettirmitir. Bu durumu, teessfle Valide Sultn'a
bir tezkire ile duyuran ve tezkiresinde "Kendlerini bedduadan saknrz.
Umulur ki, siz kendilere nasihat buyurub limler zmresinin hayr duasn
aldrasnz; ecdadnn hrmet gsterdii bu zmreye Padiah da hrmet
gstere" ifadelerini kullanan eyhlislm Ahi-zde Hseyin Efendi, Valide
Sulan tarafndan hemen menfi ithamlarla Padiah'a ihbar edilmitir. Maalesef
Sultn Murad, eyhlislm Padiaha isyan hazrl suundan idam ettirmitir.
Bu eyhlislm, karde katline de kar kan ve bunu bizzat Sultn Murad'a
hatrlatan cesur bir ilim adamdr.
4) Osmanl Devleti'nin i ahvlindeki bu karklktan istifade eden ran ah',
yeniden Badad'a saldrm ve Badad' ele geirmitir. Padiah, sadrazamlar
tarafndan yaplan harektlar netice vermeyince, bizzat kendisi ran zerine
iki ayr sefer dzenlemitir. Birinci ran Seferi, Revan Seferi diye mehurdur.
1635 ylnda yaplan bu sefer neticesinde, Revan (Erivan) alnarak Tebriz
taraflarna da akn yaplmtr. On ay srmtr. kinci ran seferi ise, Badad
Seferi diye bilinmektedir. ranllarn Revan' yeniden ele geirmeleri zerine
1638 ylnda Padiah Badad'a yrmtr. Uzun sren bir muhasaradan
sonra 1639 ylnda Badad yeniden Osmanl lkesine katlmtr. Bu savata
Osmanl Sadrazam Tayyar Mehmed Paa ehid olmutur. Daha sonra
Kemanke Kara Mustafa Paa'nn bakanlnda yrtlen sulh mzkereleri
neticesinde ranllarla Kasr- irin Andlamas yaplm ve savalara son
verilmitir. Bu antlama ile Erivan ve Azerbaycan ran'da; Badad ve havalisi
ise Osmanl Devle-ti'nde kalmtr. Artk, IV. Murad, Ftih-i Badad unvann
kazanmtr.
Sultn Murad, byk bir karlama ile stanbul'a dnd. Ancak nikris
hastalna mptel idi. Nihayet tedaviler netice vermeyince, Ramazan
Bayramnn 2. gn yataa den Sultn, 8.2.1640 tarihinde vefat eyledi.
Cenaze merasiminde gazalarda bindii atnn eerleri ters taklarak
cenazenin nnde yrtlmesi, slmiyet'te yok ise de, slama kesin aykr bir
det de deildir105.
107. IV. Murad'n ahsiyeti hakknda farkl dedikodular yaylmaktadr. Konuyu
zetler misiniz?
I in l'ia
Badad Ftihi, Gz, Shib-krn ve benzeri unvanlarla anlan ve ancak 28

yllk bir mr sren IV. Murad, 16 yl, 4 ay ve 28 gn Osmanl tahtnda kald.
Bunun 9 yln
^ c u( sn, 398-487; Solak-zde, 737-766; IV. Murad'n dnemini incelerken
temel kaynaklarmzn banda Naima'nn Tarihi gelmektedir. Zira 6 ciltlik bu
tarihin iki cilde yakn bir ksm IV. Murad'a ayrlmtr (II. ve III. ciltler); Naima,
c. II, sh. 263-451; c. III, sh. 1-452; Kantemir, c. I, sh. 289-299; Uzunarl,
Osmanl Tarihi, III, I. Ksm, sh. 148-206; Baysun, M. Cavid, "Murad IV", A, c.
VIII, sh. 630 vd.; Aksun, Osmanl Tarihi, c. II, sh. 127 vd.; Ttn Yasa iin bkz.
BA, Mhimme Defteri, nr. 85, sh. 134, 185.
188
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYdu
validesinin niyabeti ile yrtt ve Osmanl Devleti iin anari yllar oldu.
Geriye kalan 8 yln ise, bizzat srdrd. Naima'nn tesbiti ile 1.000 hicr
ylndan sonra gelen Padiahlarn en by idi. 1041/1632 ylna kadar
selefleri gibi, nerdeyse hi bir ie karmad. Ancak 1632 ylndan 1640 ylna
kadar mdebbir bir devlet adam gibi devleti idare etti.
Siyset klcyla serkeleri korkuttu. Devletin yularn eline ald ve yedi sene
kadar istedii gibi devleti idare etti. ou meselelerde ecdadnn koyduu
kanunlara fazla itibar etmedi; bir ok konuda yeni kanun ve usuller ihdas
eyledi. En gzel taraf, zulmedenleri, fesd ebekelerini ve zorbalar ortadan
kaldrmas; yaygnlaan zulm ve suiistimalleri nlemi olmasyd. Ancak her
konuda er'atn emirlerine uygun hareket ettii ve kanun hkmlerini aynen
tatbik eyledii de sylenemezdi. Ekyay bertaraf edeceim derken,
bazlarnn da zulmen kanna girmi olmas ihtimali, mrnn ksalna sebep
oldu denilmektedir. Ayrca ahsiyetaftitibariyle dedesi Yavuz Sultn Selim'e
benzetilmektedir. Ancak Yavuz'dan ayrld iki nemli noktas mevcut idi:
Birincisi, ki byk sefere kan Sultn Murad, saltanat devraldnda, ordu
disiplinini kaybetmiti; syi bozuktu; maliye perian ve hazine bombotu.
Yavuz gibi 42 yanda deil, ok ar artlarda ocuk yanda tahta geti. Baz
zulmlerine ramen, Osmanl Devleti ierisinde huzur ve asayii salad;
darya kar korkutucu evkette bir devlet, cihann en byk vurucu kuvveti
halinde dzenledii ordu; slh edilmi bir maliye brakt. Avrupa'daki haber
alma tekiltn dzenleyerek Kanun devrindeki duruma ykseltti. Vefat ettii
zaman hazinede 15 milyon altn ve bir o kadar da dier servet vastalar
bulunuyordu.
kincisi, Yavuz'u Yavuz yapan yakn devlet ve ilim adamlar onun iin vard
denilemez. Zira sadrazamlar liyakatsizdi. Hilelerin peinde koan Ali Paa ile
Yavuz'un veziri Pr Mehmed Paa'y kyaslamak mmkn deildi. En nemlisi
de "ocukluunda rnek bir hkn hayat yaayan IV. Murad, genliinin ilk
yllarndan itibaren hev ve heveslerini tahrik eden kt arkadalarnn
yardmyla (Silahdar ve Emir Gne olu gibi), rtbesine lyk olmayan baz
ilere teebbs eyledi. Sohbetlerinde Yavuz gibi, hep ehl-i kemal olsayd,
selefleri olan Padiahlar unuttururdu ve bu zamana kadar onun gibi bir
Padiah grlmezdi". Zaten IV. Murad'in en ok tenkid edilen bu kusuru
olmasayd, en byk Padiahlardan biri olurdu denilen taraf, etrafna bir
takm sefil insanlar yaklatrmasyd. Maalesef Musa elebi, Emir gne Olu
Yusuf, Silahdar Mustafa Paa ve Bekri Mustafa gibilerin, bazan ona er'ata
uymayan ileri yaptrdklar da nakledilmektedir.
Yavuz gibi cihangir olamad. Ancak hem askerlik ve hem de devlet idaresi
sahasnda byk baar kazand. Ona byk kumandan, byk devlet adam
ve byk diplomat demek mmkndr. Bazan zulme varacak kadar sertti.
Fakat hakl sze gcenmez ve ilim adamlarnn hakl mtalaalarndan
memnun olurdu. Bu hususta ok misller gsterilebilir. Mesela ehl-i tarikatn
ksmen aleyhinde olan Kd-zde Mehmed Efen-di'nin tesiri altnda kalmasna
ramen, rakipleri durumunda bulunan Sultn Ahmed Camii Vaizi Sivs
Abdlmecid Efendi ve Galata Mevlevhnesi postniini smail Dede'yi
hrmetle dinlerdi. Hatta 1043/1633 tarihinde Sultn Ahmed'teki mevlidde
karlkl tartmalar vki olmu ve Padiah her ikisine de hrmeti devam
ettirmitir.
IV. Murad'in dehs, derin zeks, korku hissine tamamen yabanc olmas, her
trl meakkate tahamml etmesi, orduyu bylemitir, Uzun boylu, kaln
kemikli,
imanca vefl sinden uzaa i Naima, onun d
ancak bazan om grzleri h
renmi' '."Vj "kurun ve I
elinin gz! olarak mH binasndan 1 etmitir, r lmli
kyla kabul} yarm asr t balayacakt.] sertliinden \ larnda Av ps'd rphiffl
Ki):
ve I adyla yad e Hamm IV. Mu
yalanlardan!
108, K mi
lebi ten
saraynn meo
daha l
BLNMEYEN OSMANLI
189
imanca ve fakat evikti. Tarihilerin naklettiine gre, yayn ektii ok,
tfek mermisinden uzaa derdi ve Hammer'in ifadesiyle att ciridin
delmeyecei madde yoktu. Naima, onun kuvvetini fade edebilmek iin "200
okkalk (yani yaklak 600 kiloluk arlk eder, ancak bazan okka bir kilo
karlnda da kullanlmaktadr ki, o zaman 200 kilo olur ve makul hale gelir)
grzleri kaldrabilirdi" demektedir ki, bu bir tebihtir. Devrinin byk
okularndan okuluk renmiti. Timur neslinden h- Cihan'n elisi Zarif
Bey'in Hindistan Padiahndan "kurun ve kl kr eylemez" diye hediye
getirdii gergedan derisi kapl kalkan, elinin gz nnde, nce mzrak ve
sonra da ok atarak, iki yerden deldi, kalkan hatra olarak mzelik eya arasna
koyuldu. Eski Saray denilen stanbul niversitesi merkez binasndan att
cirit, Bayezid Camiinin minarelerinden birinin altndaki hedefe isabet etmitir.
Hastalk derecesinde ata dknd.
lmnn Bat devletlerinde memnuniyetle karland, btn kaynaklarn
ittifakyla kabul edilmektedir. Zira Hammer'in ifadesiyle, devletin hayatn ve
bykln yarm asr uzatmtr; o gelmeseydi devlet 1683'de deil, yarm
asr nce yklmaya balayacakt. Daha 17 yandayken kendisini gren
Venedik Bykelisi, zeksndan ve sertliinden korkarak durumu Cumhuriyet
Senatosuna bildirmiti. Bilhassa son zamanlarnda Avrupa'ya ynelik aknlar
yaparak, buradan gelecek tehlikeleri nledi ve Avrupa'da mhim bir sava
yapmad halde, tesiri byk oldu.
Eserleri ve hayrat ile de Anadolu hl hatralar ile doludur. Rumeli ve
Anadolu Kavan, camileri ve dier mtemilt ile birlikte Kazak

taarruzlarna kar yapmt. Ok Meydan namazgahna minberi o koymutu.
Sel sular ile harabe olan Kavbeyi o tamir ettirmiti. Bu ii, Ankarav Mehmed
Efendi eliyle yapmt. Badad ve Revan Kklerini o yaptrmt. Gneydou
ve Dou Anadolu'yu hanlar, kervansaraylar, yollar ve byk kprlerle ihya
etmiti. Frat'n byk kollarndan biri hl bu sebeble onun adyla yad
edilmektedir. Ayn zamanda air, ta'lik yazs stad ve byk bestekr idi.
Hammer'in ifadesiyle "paslanm slm Klnana kan ile su veren bir halife idi".
IV. Murad'n salarn at kuyruu gibi yapt ve benzen iddialar, asl astar
olmayan yalanlardan ibarettir106.
108. IV. Murad'n cins sapk olduuna dair iddialar hakknda ne dersiniz?
Kaynaklar yorumlamakta kastl davranan baz tarihiler, IV. Murad'n Ms
elebi ile byle bir ilikisi olduunu iddia edecek kadar ileri gitmilerdir.
olan, Topkap sarayn tekil eden ksmdan birisi olan Enderun'da yani
Saray'da alan devirme grevlilere, Enderun personeline veya dier bir
ifadeyle Devlet bakanl personeline denmektedir. Ayrca Yenieri Ocanda
da bir gurup iin bu tabir kullanlr. Merak edenler, smail Hakk Uzunarl'nn
Kap Kulu Ocaklar Kitabn inceleyebilirler. Konuyu daha nce btn
ayrntlaryla akladmzdan burada tekrar etmeyeceiz107.
106 Naima, c. III, sn. 164, 338; Peev, c. II, 399 vd.; Evliya elebi,
Seyahatname I-X, stanbul 1314-1938, c. I, 248 vd.; Baysun, M. Cavid, "Murad
IV", A, c. VIII, sh. 642 vd.; ztuna, c. I, sh. 346-350; Aksun, II, sh. 159-162;
Kantemir, c. I, sh.297-299.
107 Uzunarl, Kapukulu Ocaklar, c. I-II; Akgndz, Osmanl'da Harem.
Ayrntl bilgi Ftih dnemi sorular a-rasnda verilmitir.
;
.
, -...-."
.
.,
190
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSM/'
109. IV. Murad'n sefh ve ikici olduuna dair iddialar hakknda ne dersiniz?
Yldrm Byezid ile ilgili sorularda uzun uzadya konuyu incelediimizden
dolay, ancak bu ksm okunduktan sonra, IV. Murad'n alkolik ve sefih
olduuna dair iddialar daha yakndan inceleyebiliriz. Konuyu iki adan
incelemek yerinde olacaktr:
Birincisi, IV. Murad'n sefh olduu iddiasdr. Bilindii gibi, sefhet, er'an
yasak olan eylere, zevk ve elenceye dalma manasna gelmektedir. Bugn
ifade ettii manayla, zellikle gayr-i meru kadnlarla dp kalkmaya ve ikili
alemlere katlmaya denir. Bu zikredilen manada IV. Murad'n sefhet iinde
olduunu sylemek tamamen yanltr ve hi bir temel tarih kitabnda, byle
bir ey kayd edilmemitir. Maalesef Cumhuriyet dneminde yazlan tarih
kitaplarnn, "akaya, nkteye, elenceye ve maalesef sefhete dknd"
demeleri, "MelMb ve melhye" yani oyun ve elencelere dkn olduunu
ifade eden Osmanl tarihilerinin bu beynlar, hep gayr-i meru oyun,
elence ve sefhet olarak anlatlmtr ki, tamamen yanltr.
IV. Murad'n ve btn Osmanl Padiahlarnn gayr- meru kadnlarla beraber
olmalarna ihtiya yoktur. Zira teserr dediimiz cariyelerle, meru dairede
hayat yaamalar her zaman mmkndr. Nitekim IV. Murad'n Aye Sultn
isimli bir hanm ve kar-koca hayat yaad yedi sekiz de cariyesi olduu
nakledilmektedir. 11 olu ve 4 kz olduu nakledilmektedir. Bunlardan Kaya
Sultn, Safiye Sultn ve Rukyye Sultn dndakiler, kk yata vefat
etmilerdir. Meru dairede istedii ve bakasyla evli olmayan her criye ile
beraber olmas mmkn olan bir insann, gayr-i meru yollarla bir kadnla
beraber olmas mmkn deildir.
kincisi, IV. Murad'n ikici ve sarho olduuna dair iddialardr. Sefih olmas
hususundaki yanl izahlar, onun ikici birisi olduu konusundaki izahlar
gibidir. Osmanl Padiahlarndan I. Byezid ve IV. Murad, Osmanl tarihileri
tarafndan iki kullandklarna dair nakiller bulunan iki Padiahtrlar. Ancak
bunlarn aktan iki kullandklarna dair olan rivayetler de kesin doru
deildir. Bu konuda en doru ifade Naima'nn u tesbitleridir:
"ocukluunda rnek bir hkn hayat yaayan IV. Murad, genliinin ilk
yllarndan itibaren hev ve heveslerini tahrik eden kt arkadalarnn
tevikiyle (Silahdar ve Emir Gne olu gibi), rtbesine lyk olmayan baz
ilere teebbs eyledi. Sohbetlerinde, hep ehl-i kemal bulunsayd, selefleri
olan Padiahlar unuttururdu ve bu zamana kadar onun gibi bir Padiah
grlmezdi".
Gizlice ve buhran dnemlerinde iki kullansa bile, aktan iki itii ve bir
sarho olduu sylenemez. vBile' diyoruz: nk IV. Murad'n iki itiini kesin
bir ekilde bilmiyoruz. Zira;
"(Bir seferden) stanbul'a dhil olduklarnda, hamre yasa olub cmle
meyhaneleri ykdrub bu bbda mbalaa olundu. Ve bizzat kendleri gece ve
gndzlerde gezb bulduklar sarhou kati ederlerdi. Hatta birini bizzat ok ile
vurub deryaya ddkde helak oldu dey gediler. Ba'deh ol biare kub
hals buld".
Bylesine iki dman olan bir Padiahn, ikici ve sarho biri olduunu
sylemek ok zordur. Fakat yine de genliinde byle bir gnaha girdiini de
ihtimal dahilinde gryoruz. Gizlice ise dahi, bundan pimanlk duyduunu
anlyoruz.
Bir ksm yazarlarn IV. Murad ile alakal baz kelimeleri ve tesbitleri yanl
yorumladklar da bir gerektir. Bunlara bir rnek verip konuyu kapatalm:
"Murad IV, 15 lerini seyredil!, Mty giderek, istirahat I fazlaca iki iti; i
gnden-gnefi
Deeri! t Onun iin akta saptrldn d "Ramazan t kne inip (okuluk 01
shib-krSngOlj Silahdar Paa tertip olundu. 8u I gnln amak k mak ve
arzu'an h orada Fad-ahlara ft iddetli hastalktan^
imdi ki fazlaca iki I, melerden anta alemi yapp e gizliye iki i etmek ile, I
fark olsa g
110.
lamrafe
IV. M makamm|
Bunlard hlislmYahyfe
lislm Zekenyls-olmas i anlalnca! hlislm'a e
zamanda Wf kincisi,*
zellikle <{rj|
virleri neten im-j
zatrr
N OSMANLI
ne der dolay, |tt iddialar
ifan yasak i mal katlmaya tamamen 'sef ve
e-ppgayr-i
sraber ol-yat yaananm ve u ve 4 Sultn srla evli fu yollarla

BlhUSUlarna Hm u
|nve i layk
Mit
Hatta
BLNMEYEN OSMANLI
191
"Murad IV, 1 evvalde bayram tebriklerini kabulden ve Sinan Paa kknde
aalarnn trl hnerlerini seyredip, biraz at koturduktan sonra
Atmeydan'nda Silhtar Mustafa Paa'ya tahsis edilen saraya giderek,
istirahat etti ve akam yemekte yaknlarnn (Silhtar ve Emirgne-olu)
teklifi ile, tvbeyi bozarak fazlaca iki iti; bu sefahat gecesinin ertesi gn
hastaland; btn tedavilere ve kan alnmasna ramen, gnden-gne
fenalat".
Deerli tarihi hocamz Cavit Baysun'un bu bilgileri Naima'dan aktard ok
ak. Onun iin aktarma yapt yeri, biz de sadeletirerek nakledeceiz ve
meselenin nasl saptrldn daha rahat anlayacaz:
"Ramazan Bayramnda erkn ve a'yn el pp gittiler. Kendileri mu'td zere
deryada Sinan Paa Kkne inip (okuluk ve atclkta) hnerli olan ahslarn
eitli (harp) oyunlarn ve elencelerini seyrettiler. Ol shib-krn gl gibi
alp handan oldular ve bir mikdar at koturdular. Daha sonra At Meydan'na
nazr Silahdar Paa Sarayna varub meydana ve etrf- leme nazr Kk'de
oturup hava aldlar. Byk ziyafet tertip olundu. Bu srada Silahdar Paa ve
baz zel sohbet arkadalar, evkini ve neesini arttrmak ve gnln amak
kasdyla, gl renkli kseye bakmalarn rica ve niyaz ettiler. Nefsin kuvvelerini
ferahlandrmak ve arzulan harekete getirmek iddiasyla hafif-merep arkada
sohbetlerine onu tevik ettiler. O gn orada Padiahlara yakr ekilde zevk
ve sohbet edp Saray'a geldiler. Ertesi gn durumlar deiti ve iddetli
hastalktan vcutlar etkilenip zayflad.".
imdi ikisini mukayese edelim ve kendi kendimize soralm: Acaba tvbeyi
bozup fazlaca iki itiini hangi ifadeden karabilirsiniz? Sefhet gecesi
manasn hangi kelimelerden anlayabilirsiniz? Hele hele Ramazan Bayramnda
bir Osmanl Padiahnn iki alemi yapp elendiini, bu satrlardan sonra nasl
iddia edebilirsiniz? O halde gizliden gizliye iki itiini ve ancak bu halinden
pimanlk duyarak tevbeyi arzuladn ifade etmek ile, iki meclisleri
dzenleyip sefhet alemlerinde yaadn sylemek arasnda fark olsa
gerektir108.
110. IV. Murad devri eyhlislmlarna da dil uzatlmaktadr. Acaba ileri
srlen iddialar doru mudur?
IV. Murad devrinde yani 17 sene ierisinde nemli ilim adam
eyhlislmlk makamn ihraz etmilerdir.
Bunlardan birincisi, IV. Murad'n zamannda defa ayn makama getirilen
eyhlislm Yahya Efendi'dir. Yahya Efendi, daha evvel de eyhlislmlk
yapan eyhlislm Zekeriya Efendi'nin oludur. Rvet ve suiistimallere kar
drst bir ilim erbab olmas hasebiyle baz mfsidlerin telkini ile iki defa bu
grevden alnm ve drstl anlalnca yeniden ayn greve iade
olunmutur. Elimizde Fetvs da bulunan bu ey-hlislm'a edepsizlik itham
edenlerin tarihten bi haber olduklar ortadadr. Bu zat, ayn zamanda byk
bir Divan Edebiyatsdr.
kincisi, Ahi-zde Hseyin Efendi'dir. Kad ve mftlerin idamna kar kt

ve zellikle karde katli meselesinde asla fetvaya yaklamad iin baz
mfsidlerin tezvirleri neticesinde idam edilmitir.
ncs de Es'ad Efendi'dir. Hoca Sa'deddin Efendi'nin oludur. air ve edib
bir zattr. Btn bu eyhlislm olan ahsiyetlerin eserleri ve ne yaptklar
ortada iken,
108 Naima, c. III, 164 vd., 213, 338, 420-421, 429-430, 449; BA, bnl-EminSaray, nr. 914, 939; ztuna, Ylmaz, Osmanl Devleti Tarihi, stanbul 1986, c. I,
sh. 346-350; Uluay, aatay, Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, sh. 54-56;
Peev, c. II, sh. 399 vd.; Evliya elebi, Seyahatname, c. I, sh. 248 vd.;
Baysun, M. Cavid, "Murad IV", A, c. VIII, sh. 642 vd.; Aksun, c. II, sh. 159-162;
Uzunarl, Kapukulu Ocaklar, c. I-II, Kantemir, c. I, sh. 297.
192
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMAJj
hayali olarak bunlara hilf- hakikat eyler isnd etmek, tarihi tahrif olur109.
111. IV. Murad'n kendi dneminde uma denemeleri yapan Hezarfen Ahmed
elebi'yi idam ettirdii sylenmektedir. Acaba doru mudur?
dam iddias doru deildir; ancak srgn edildii dorudur. yle ki, IV.
Murad'n hkmdarlk yapt yllarda Hezarfen Ahmed elebi adnda bir Trk
bilgini uma teebbslerine giriti. lk nce Ok Meydanndan ksa mesafeli
dokuz deneme yapt. Hepsinde de baarl oldu. Mild takvim 1636 yln
gsteriyordu. Hezarfen Ahmed elebi byk uuunu yapmaya hazrlanmaya
balad. Galata Kulesi'nin stne kt. Kendini rzgara brakp skdar'a
uacakt.
O gn stanbul halk deniz kysn doldurmutu. Ksa bir zamanda maher bir
kalabalk topland. IV. Murad, sadrazam ve vezirleriyle birlikte
Sarayburnu'ndaki Sinan Paa Kknden olup bitenleri seyrediyordu. Herkesi
alabildiine bir heyecan kaplam, btn gzler Galata Kulesinin tepesine
dikilmi, kendini bolua atacak kahraman bekliyorlard.
Nihayet beklenen an geldi. Hezarfen Ahmed elebi, "Bismillah" deyip kendini
bolua brakt. Vcuduna takt kanatlaryla Boaza doru szld. Herkes
hayretteydi. Hezarfen Ahmed elebi Lodos rzgarnn da yardmyla bir ku
gibi uup stanbul Boazn gemi, skdar'daki Doanclar'a inmiti. Onun
bu baarsndan holanan Sultn IV. Murad, kendisine bir kese altn verdi.
Maalesef bu ihsanna ramen "Byle kimselerin bekas caiz deil" diye
Cezir'e srgn ettii ve orada vefat ettii Evliya elebi'nin kaytlar
arasndadr. dam edildii ve deryaya atld iddias asla doru deildir.
Hezarfen Ahmed elebi uma tasarsn ilk gerekletiren bir bilgin olarak
havaclk tarihinde yerini alrken, planrcln de ncln yapm
oluyordu. nk, o uuunda bir planrc gibi rzgarn esiini dikkate alm,
ona gre umasn gerekletirmiti. Onun bu baarsn gren halk ona "bin
fenli" mnsnda "Hezarfen" lkabn takt. Hezarfen Ahmed elebi bu uma
denemelerinde Trkistan'n Frb ehrinde olan smail Cevheri'yi rnek
almt110.
112. Fzenin kifi kabul edilen Lagar veya Lagr Hasan elebi'nin de i-dam
edildii veya eyhlislm Yahya Efendi tarafndan engellendii
sylenmektedir. Bu da doru mudur?
Lagari Hasan elebi, fzeciliin atas saylmaktadr. Fze ile uan ilk Trk'tr.
1633 ylnda IV. Murad'n kz Kaya Sultn'n doduu gece yaplan enlikler
srasnda fzeyle uma hnerini gsterdi. Evliya elebi'nin Seyahatnamesinde

anlattna gre, Hasan elebi 50 okkalk barut macunuyla dolu 7 kollu, kendi
cad olan bir fiee binerek yardmclar l nce hazrlam c gsteri zerine I Daha sonra I lmtr.
Evliya (
"Murad i elli okka baruU ve klrtlerlf maa; Fiengi nnde c syledi" d
Bu
Hezarfen'ln j diklerine c ne dair izahl dolay ola iddia ettii g ve teknolo
tarihimize y
Netice ( doru taril Ancak I tbi' Norveli i kabul e
109 Naima, c. III, sh. 430; Nev'-zde At, Hadlk'ul-Hakak, sh. 691-692,
755-757; eyh Mehmed Efendi, Vakyi'l-Fuzal, c. I, sh. 110-114;
110 Evliya elebi, Seyahatname, c. I, 670; Den, Mslman lim ncleri
Ansiklopedisi, c. I, sh. 337-338; c. II, sh. 548-549; Ersoylu, Halil, "Trklerin lk
Uan Adamlar", Tarih ve Edebiyat Mecmuas, Nisan 1981, sh. 44-46.
;y
113. Sultil, misi
Sulta:: cuu (
tek Osmaojg Maalesef t ms rr b: gc
338; Gazev
BLNMEYEN OSMANLI
193
rek yardmclarnn atelemesiyle umay baarmtr. Fzenin barutu bitince
de daha nce hazrlam olduu kanatlar am, Sinan Paa Saray nnde
denize inmitir. Bu gsteri zerine IV. Murad tarafndan mkfatlandrlm,
sipahi snfna yazdrlmtr. Daha sonra Lagar Hasan elebi Krm'a gitmi,
orada Selmet Giray Hann yannda lmtr.
Evliya elebi, Seyahatnamesinde Roketle uma olayn u ekilde
anlatmaktadr:
"Murad Hn'n Kaya Sultn isimli kz dnyaya geldii gece akika kurban
enlii oldu. Bu Lagar Hasan elli okka barut macunundan yedi kollu bir fiek
cad eyledi. Sarayburnu'nda Hnkr huzurunda fienge bindi ve akirtleri
(yardmclar) fitili atelediler. Lagar, "Padiahm seni Huda'ya smarladm. sa
Nebi ile konumaa gidiyorum" diyerek semaya frlad. Yannda olan dier
fiekleri ateleyip ry-u deryay raan eyledi. Fiengi kebirinin barutu
kalmaynca zemine doru inerken kartal kanatlarn aarak Sinan Paa Kk
nnde deryaya indi ve padiahn huzuruna geldi. Zemini bs ederek,
"Padiahm, s Neb sana selam syledi" diyerek akaya balad. Bir kese
ake hsan olunup 70 ake ile sipahi yazld.".
Bu konudaki en nemli kaynamz olan Evliya elebi'nin Seyahatnamesinde
ne Hezarfen'in ve ne de Lagar Hasan elebi'nin, bu ilm bulularndan dolay
idam edildiklerine dair bir kayda rastlanmamaktadr. Hatta tam tersine,
bunlarn taltif edildiklerine dair izahlar vardr. O halde, ayet bunlardan biri
idam edilmise, baka bir sebepten dolay olabilir. Ancak o sebebi de kesin
belirlemek zordur. Ayrca bir takm mfterilerin iddia ettii gibi, ilim k
eyhlislm Yahya Efendi'nin byle bir hadise ile alakal ilmin ve teknolojinin
aleyhinde bir fetvas da mevcut deildir. Bu tr iddialar, ecdada ve tarihimize
yaplan iftiralardan ibarettir.
Netice olarak unu ifade edelim ki, "Kii bilmediinin dmandr" kaidesince,
doru tarihimizi bilmeyenler, tarihimize ve medeniyetimize dman
kesilmektedirler. Ancak Bedizzaman'n yerinde tesbiti ile "herkes kendi
yinesinin mhedtna tbi'dir". nemle ifade edelim ki, VVeekly Word

News Dergisinin nerettiine gre, Norveli lim Roffavik, ilk uzay roketinin
Trkler tarafndan icad olunduunu batya kabul ettiren bir aratrma
yapmtr111.
XVIII- SULTAN I. BRAHM DEVR
113. Sultn I. brahim, ahsiyeti ve zamanndaki nemli olaylar zetler
misiniz?
Sultn I. Ahmed'in Mahpeyker Ksem Sultn'dan 1615 ylnda dnyaya gelen
ocuu olan I. brahim, 24 yanda 1640 ylnda aabeyi IV. Murad'n
vefatndan sonra tek Osmanolu olarak tahta oturdu. Kendisinden baka
Osmanolu mevcud deil idi. Maalesef, kendisi dier Osmanl Padiahlar
derecesinde tahsil ve terbiyesini tamamlamamt. Zira hayatn zindan gibi
olan kendi dairesinde geirmi; drt aabeyinin idamn bizzat yaad gibi, II.
Osman ve IV. Murad zamanlarnda olan ac olaylar da bizzat yaamt. Btn
bunlar, vcudunda baz arzalara ve hatta tarihilerin nakline gre iddetli bir
migrene yol amt. Kendisini tahta davet eden ulem, devlet ricali ve Valide
Sultn'a mtereddit bir sima ile bakan ve saltanatta asla niyeti olmadn
ifade
111 Evliya elebi, Seyahatname, c. I, sh. 670-671; Den, Mslman lim
ncleri Ansiklopedisi, c. I, sh. 337-338; c. II, sh. 548-549; Ersoylu, Halil,
"Trklerin lk Uan Adamlar", sh. 44-46; Bkz. 14 Aralk 1998 tarihli Hrriyet
Gazetesi.
- ..-
;: -'> '..-.,:
..-...":-.-:.
.
.
.
.
..
194
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMA', '
eden Sultn brahim, tahta oturduktan sonra da, "Elhamdlillah, Ey Rabbm!
Benim gibi zayf bir kulunu bu makama layk grdn. Saltanat gnlerimde
milletimi ho hal eyle ve birbirimizden hond eyle" diye dua etmitir.
Sultn brahim, lehinde ve aleyhinde olmak zere iki durumla kar karyayd.
Lehinde olan durum, drst ve ciddi bir devlet adam olan Kemanke Kara
Mustafa Paa'nn veziriazam olmasyd. eyhlislm Yahya Efendi'nin de
yardmlaryla, aleyhle-rindeki btn tahriklere ramen, I. brahim'in ilk
yllarnda devlet idaresini epeyce rayna koymutur. Hazinenin gelir-gider
muvzenesini muhafazaya alm; sikke yani parann deer ayarlamasn
dzene sokmu ve devlete ciddiyet getirmeye almtr. Maalesef, bata
Valide Sultn olmak zere, bir ksm ehliyetsiz devlet adamlarnn tahriklerine
kaplan Sultn, Kemanke Kara Mustafa Paa'y 1644 ylnda idam ettirmitir.
Bir ay sonra eyhlislm Yahya Efendi'nin de lm, devletin kadnlarn,
aalarn ve ehliyetsiz kiilerin eline gemesine sebep olmutur. Bunun en ac
misllerinden birisi, zaten yetimemi olan Padiah'a kanunlar ineyerek
bedava makamlar elde eden Safranbolu'lu Hseyin Efendi'nin Hace-i Sultan
olarak tayin edilmesidir. Cinci Hoca da denmektedir. 1644 ylnda Anadolu
Kazaskerliine kadar ykselmitir. Buna rikbdarlktan II. Vezirlie ykselen
Yusuf Aa ve sonradan Paa'y da ekleyebilirsiniz. Yusuf Paa'nn rvet ve
hediye dkn bir devlet adam olduu ynnde ithamlar vardr.
Aleyhinde olan durum, annesi ve Valide Sultn olan Ksem Sultn'n varldr.
Biraz nce saydmz olumsuzluklarn banda da, maalesef bu kadn
bulunmaktadr. nceleri, annesinin ihtirasn bildii iin, Topkap'dan Eski
Saray'a gndererek bu dertten kurtulmak istemitir. Ancak muvaffak

olduunu sylemek mmkn deildir. Maalesef, Kara Mustafa Paa'dan sonra
vezir-i azam olan Semin Mehmed Paa da, bu aleyhteki durumu daha da
ktletiriyordu.
Btn bunlara ramen, Katoliklerin zulmnden bkan yerli Ortodoks Rumlarn
Venediklilerden rahatszlndan da istifade edilerek, 1645'de Malta zerine
sefere karar verildi. Serdrlk Kaptan- Derya Yusuf Paa'ya verildi. 1645
Austosunda 45 gn sren Hanya muhasaras zaferle sonuland. Ancak acele
davranld ve Osmanl ordusu Girit'ten ekildi. 1646 ylnda Deli Hseyin Paa
serdrlnda 2. Sefer yapld, ancak Kandiye fethedilemedi. Ada ikiye
blnmt (1648).
Sultn brahim zamannda, Valide Sultn ksmen devre d braklm ise de,
devlet ilerine kadnlarn mdahalesi nlenememitir. Padiahn aile hayatna
dknl, onu kadnlarn avucuna ister istemez itmitir. Hakkndaki sefihlik
iddialar doru deildir. Zira IV. Murad gibi otoriter; I. Mustafa gibi biare ve III.
Murad gibi fazla kadna dkn deildir. Genliinde buhranl bir hayat
yaamas, dier sultnlar gibi kendini fazla yetitirememesi, Osmanl neslinin
devam iin devaml kadnlar tarafndan zel hayata tevik edilmesi, ekerpare denilen mushibeler gibi onu elenceye tevik eden cariyelerinin fazla
oluu, kadnlarn bu yaknlklarn devletin imknlarn arur etmekte
kullanmalar, I. brahim'in cidden eksik olan ynleridir. Hele Telli Haseki bata
olmak zere, kendi hanmlarna aile fertlerinden daha fazla nem verir hale
gelmesi, ii rndan karmtr. Bunlarn tahriki ile Sultn brahim'de
balayan lzumsuz samur merak, bu olumsuzluklardan sadece biridir.
nemle ifade edelim ki, btn bu anlatlanlardan Sultn brahim'in gayr-i
meru
bir hayat yai tamamen farkl j
Btn bu olayl da gelirlerin az< Paa'nn isyandr! Padiah bunlarn I
Austosunda asilerini sonra asilerce i getirildi. htillin hlislm Abdur
tarihinde hal' e Mehmed'e, hem; lislmn, "ki haille j eklindeki edildi.
Zamann Paa ve He. fendi ve Abam Hseyin Paa,| riz.
ZEVCELi ve uzun yllar1^ Valide Sulta ce Muazzez Sui Sultn (Telli \ alnd. 5Ayfe 1 Sultn; 6, veya 7.| II. 3-ehzdeJ; 7-ehzdej 11- Aye! Atka
Sultn18!"
114.1. bra?
I. Ibralft*" gururdan uzak, fe"j mttefiktirtolM kullanld ki Hasekisi
j
Ksm I, s' <** Saray Ml:o( Devletler .e -IV, sh. W.
BLNMEYEN OSMANLI
195
Mm gibi irtbirbirij yan nitir. n fahitir, atn ve
I,
(seden bici
hta
bir hayat yaad anlalmamaldr. Zira zel hayata dknlk ile, gayr-i
meru hayat tamamen farkl eylerdir.
Btn bu olaylar, devlet idaresinde skntlara yol am; israf ve bunun
karlnda gelirlerin azalmas devleti sarsmaya balad. Bunlardan biri de,
Sivas Valisi Varvar Paa'nn isyandr (1647). Ocak aalar yeniden cuntalap
devleti soymaya balaynca, Padiah bunlarn haklarndan gelmek istedi ise

de, olay duyuldu ve ihtilal kt. 1648 Austosunda asilerin istei zerine
Sadrazam Hezar-pre Ahmed Paa azl edildi ve sonra asilerce ldrld.
Aalarn adam olan Sofu Koca Mehmed Paa, sadrazamla getirildi. htillin
arkasnda nibe-i saltanat olmak isteyen Ksem Sultn vardr. eyhlislm
Abdurrahim Efendi'yi de yanna alan sadrazam tarafndan, Austos 1648
tarihinde hal' edildi ve bir odaya haps olundu. 7 Austos 1648'de henz 7
yandaki IV. Mehmed'e, hem er'-i erife ve hem de kanuna aykr olarak b'at
edildi. Sonra eyhlislmn, "ki halife bulunduu zaman, fitneyi nlemek iin
birini katlediniz" eklindeki fetvasna dayanlarak I. brahim hal'inden 11 gn
sonra boularak ehid edildi.
Zamanndaki sadrazamlar arasnda Kemanke Kara Mustafa Paa, Semin
Mehmed Paa ve Hezr-pre Ahmed Paa'y; eyhlislmlar arasnda
Zekeriya-zde Yahya E-fendi ve Abdurrahim Efendi'yi ve dier devlet adamlar
arasnda Kaptan- Derya Deli Hseyin Paa, Kaptan- Derya Damad Fzl Paa
ve Nianc Ahmed Paa'y zikr edebiliriz.
ZEVCELER: 1- Hatice Turhan (Tarhn) Valide Sultn; Rus asll bir criyedir ve
uzun yllar nibe-i saltanatlk yapmtr. IV. Mehmed'in annesi. 2- Sliha Dilab Valide Sultn; II. Sleyman'n annesi ve criye. III. Haseki olduu
sanlyor. 3- Hatice Muazzez Sultn; II. Haseki'dir ve II. Ahmed'in annesidir. 4Hma ah Haseki Sultn (Telli Haseki); Sultn brahim'in en ok sevdii
Haseki'si. Nikh ile kadnla alnd. 5- Aye Sultn; 4. Haseki. 6- Mh-i Enver
Sultn; 5. Haseki. 7-ivekr Sultn; 6. veya 7. Haseki. OCUKLARI: 1-ehzde
Mehmed IV. 2-ehzde Sleyman II. 3-ehzde Murad. 4-ehzde Selim Hn.
5-ehzde Osman. 6-ehzde Ahmed II. 7-ehzde Sleyman. 8-ehzde
Byezid. 9- Fatma Sultn. 10- mm Glsm Sultn. 11- Aye Sultn. 12Gevher Hn Sultn. 13- Kaya Sultn. 14- Beyhan Sultn. 15-Atka Sultn112.
114. I. brahim'e Deli brahim denmektedir. Gerekten deli midir?
I. brahim'in buhranl bir hayat bulunduu, kendisinin mtevaz, sade-dil, hrs,
gururdan uzak, elmas gibi yrei olan ve hassas yapda bir insan olduunda
tarihiler mttefiktirler. I. Mustafa ile ilgili sylenen hafif aklllk gibi tabirler
dahi, bu sultn iin kullanlmamtr. Her zaman hatalarn kabul eden bir
ahstr. Ancak bata Telli Haseki Hasekisi ve baz mushibeleri olmak zere,
evresindeki baz insanlar, onun bu
112 Nalm, c. III, sh. 452-460; c. IV, sh. 3-333; Solak-zde, sh. 766-773;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 206-239; Kantemir, c. I, sh. 301303; Ylmaz, Belgelerle Osmanl Tarihi, c. II, sh. 327-344; Topkap Saray
Mzesi Arivi, nr. E. 2457, 5948; E. 7001-7002; Uluay, Padiahlarn Kadnlar
ve Kzlar, sh. 56-65; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 192-197;
Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. III, sh. 13-18, 35-37, 131-140; c. IV, sh.
124, 235-245; 257-258; Penzer, The Harem, sh. 189.
196
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMAN.;
zayf ahsiyetinden istifade etmiler ve tabir yerindeyse kanna girmilerdir.
Padiah olmadan evvelki stresli hayatn da tesiriyle, onda samur meraknn
arl ve bu yzden samur vergisini koymas, mcevherli kayklar yaptrmas
ve doruluu pheli olmakla birlikte sakalnn tellerine inciler dizdirmesi gibi
garip davranlar bulunduu sylenmektedir. Kaynaklar onun kindar, mal
dkn ve kskan olduunu kabul etmektedirler.
Burada iki durumu vuzuha kavuturmak gerekmektedir:

Birincisi, mu'teber Osmanl kaynaklarnda onun iin Deli lakab
kullanlmamaktadr. Sadece son zamanlarda kaleme alnan baz kaynaklar,
srarla bu lakabn n plana karmaktadrlar. Bu lakab ilk kullanan ve evreye
yayan katlini arzulad Kara ele-bi-zde Abdlaziz Efendi ile Anadolu'nun
huzuru iin idam ettirdii i' isyanclardan Kesikba Emirgneolu'dur.
Halbuki onun devletin asker?, mal, adi? ve idar slahat iin yaptklar ve
yaplanlara olan tevikleri, isnad edilen bu sfatn doru olmadna yeterli bir
delildir.
kincisi, Btn bunlara ramen, I. brahim'in tahta kt zaman hasta olduu
kesindir. Kaynaklar, onun zaman zaman hafakanlar iinde kaldn ve
yreinin skldn ifade etmektedirler. Sadrazama yazd hatt- hmynlar
da bunu gstermektedir. Devrinin artlar gz nne alndnda, Sultn
brahim'in muhakemesinde ve idrk melekelerinde bir bozukluk olmadn,
uzmanlar belirtmektedirler. Acl gemii, iyi bir eitim grmemi olmas,
ahsiyetinin oturmay ve bunlarla birlikte sorumluluk duygusunun fazlal,
onu bu hale sokan sebeplerdir. Uzmanlarn tesbitine gre, onun rahatszl,
anksite bozukluu denilen nevroz trnde bir hastalktr. Psikotik ve deli
deildir. Zaten hekimler de elem-i asab tehisini koymulardr ki, bu da
yaygn anksieteden bakas deildir. Bu hastalk, akl bozan cinnet trnde bir
hastalk saylmamaktadr. O zaman Deli brahim isnad yanltr113.
115. Sultn brahim devrinin tam zevk safa devri olduu ve bunda da Telli
Haseki bata olmak zere Saray Kadnlarnn rol olduu sylenmektedir.
Bunlar doru mudur?
Maalesef ksmen de olsa dorudur. Bilindii gibi, III. Murad zamannda
ehzadeler idam olunmu ve Osmanl taht, mecburen gerekten skntl bir
hayat bulunan I. brahim'e kalmtr. Zira kendisinden baka Osmanl
Hanedanna mensup erkek ocuk mevcut deildir. Halk, asker ve zellikle de
saray, I. brahim'in erkek ocuu olmasn iddetle arzu etmektedirler. Bu
sebeple, Valide Sultn bata olmak zere, evresi, zaten hayat skntl olan
Sultn brahim'in, meru dairede de olsa, ok sayda criye ile beraber
olmasn tevik etmilerdir. ahsiyeti tam teekkl etmeyen ve dier Osmanl
Padiahlar gibi eitimi de mkemmel olmayan Sultn brahim, byle bir
hayatn neticesi olarak, kadnlarn dmen suyuna ister istemez girmitir.
Bata Telli Haseki olmak zere, Hasekileri ve Saray'daki mushibeleri, ona
istediklerini yaptrr hale gelmiler ve bu da devlet iinde karmaaya,
suiistimale, rvet alp vermeye ve hatta
113 Naim, c. IV, sh. 243-244, 298-334; Saygl, Sefa, "Sultn brahim Deli
miydi?", Eitim-Bilim Dergisi, ubat 1999, sh. 26-27; Uluay, M. aatay,
"Sultn brahim Deli, Hasta myd?", Tarih Dnyas, 15 Temmuz-1 Austos, 15
Austos-1 Eyll 1950, 1 ubat ve 15 Nisan 1951 tarihli saylar.
bazan da zulme serEyletler ve sana yediye varan Hasekllf bilen hinler de i: hale gelmi; devlet
gor iltimas ortaya km; ( tlmasna kadar varm; g den alnan bazan
grevy Buna I. brahim'in santff Btn bu israflar, lksler o sini batrma
noktasna} da vatanda bezdirmiti alnca, devlet de sallar
Buna ac bir mislin! rak Msr Hazinesi \ enmesini zikredebilip hem de
kendisinin 0* mak iin arttr.
Bu zevk salay, s1 lamak doru deildir.%| batl yazarlarn frsat:
deildir114.
XIX- OSMANJ3
116. IV. Meh knda bilgi
Osmanl tali i IV. Mehmed, I. i 7 yana basmadan^ devlet ilerinden it
yandaki ta Gz ve Kanuni'*" 3 tahtta kalmtr./ yllarn drt saujiiif
Birinci safln| i saltanat yani ti
Ahmed Refs Ksm I, sh. ;\
::iah tayz-l:.:ne! : ,-duu
|.;:.i etI plana bele-h-dan bat Una
pju
r;ildl|-Kte-l'atp
BLNMEYEN OSMANLI
197
bazan da zulme sebep olmutur.
Eyletler ve sancaklar, Hasekilere pamaklk olarak verilmeye balannca, alt
yediye varan Hasekilerinin mal varlklar senelik 100.000 kuruu am ve
bunu frsat bilen hinler de devletin hazinesini alt st etmilerdir. Artk askerin
maa verilemez hale gelmi; devlet grevlerine gelmenin yolu olarak ehliyet
yerine harem kadnlarnn iltimas ortaya km; ehliyetsizlerin i bana
gelmesi vazifelerin ak arttrmayla satlmasna kadar varm; grevliler sk sk
deitirildiinden dolay tayin edilen ile grevden alnan bazan grev
yerlerine ulamadan bir baka durumla karlar olmulardr. Buna I.
brahim'in samur ak da katlnca, artk bu devre Samur Devri bile denmitir.
Btn bu israflar, lksler ve bunu takip eden hakszlk ve suiistimaller,
Osmanl Hazinesini batrma noktasna getirince, vatandaa yeni yeni vergiler
konmaya balanmtr. Bu da vatanda bezdirmitir. Devleti ayakta tutan
hazine, asker ve vatanda ls yara alnca, devlet de sallanmaya ve
cephelerde malubiyete almaya mecbur kalmtr.
Buna ac bir misl olmak zere, Telli Haseki'yi nikahlayan I. brahim'in mehir
olarak Msr Hazinesi vermesini, onun istei zerine dairesinin krkler ve
samurlarla denmesini zikr edebiliriz. Nitekim bu hal, hem ulemann ve ocak
aalarnn isyanna ve hem de kendisinin ehid edilmesine sebep olmutur.
Bunlar bilmek, tarihten ibret almak iin arttr.
Bu zevk safay, kesinlikle bugnk anlamda gayr-i meru elenceler olarak
anlamak doru deildir. Meru dairedeki keyfin suiistimali sz konusudur. Bu
sebeple baz batl yazarlarn frsat ganimet bilerek anlattklar gayr-i meru
elence tarzlar doru deildir114.
XIX- OSMANLI DEVLET'NN DURAKLAMAYA BALAMASI VE SULTN IV. MEHMED
DEVR
116. IV. Mehmed, ahsiyeti, ailesi ve dnemindeki mhim olaylar hakknda
bilgi verir misiniz?
Osmanl tahtna, slm hukukunun arad artlarn ounluu bulunmadan
gelen IV. Mehmed, I. brahim'in Turhan Hatice Sultn'dan 1642 ylnda
dnyaya gelmi ve 7 yana basmadan Austos 1648'de Padiah olmu
mstesna bir ahsiyettir. Kendisini devlet ilerinden uzaklatrd iin olunun
idamna dahi gz yuman Ksem Sultn, 7 yandaki torununu tahta
geirmekle, istediine kavumutur. Erturul Gz, Osman Gz ve Kanuni'den
sonra en uzun sre tahtta kalan Osmanl Padiahdr ve 39 yl tahtta kalmtr.
Ava merak sebebiyle Avc Mehmed de denen IV. Mehmed'in saltanat yllarn
drt safhaya ayrmak icab etmektedir:
Birinci safha. Austos 1648-Eyll 1651 yllar arasnda, Ksem Sultn'n nibei saltanat yani bir nevi padiah yerine padiahlk yapt dnemdir ki, Osmanl
Devle114 Na'im, c. IV, sh. 243-244; Kantemir, c. I, sh.303-304; Uluay,
Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 56-62; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c.
III, sh. 16 vd.; Samur Devri, stanbul 1927; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III,
Ksm I, sh. 227-228, 231-234.
198
BLNMEYEN OSMANLI
BtLNMEYFNi
ti'nin en ac gnlerinden bir paradr denilebilir. Zira bu dneme Aalar
Saltanat da denmitir. nk Nibe-i Saltanat olan Ksem Sultn, ilerini
aalar eliyle yrtmtr. Sofu Mehmed Paa da, kukla bir sadrazam
durumundadr. Balarn Kara Murad A-a'nn ektii aalarn hedefi,
servetlerini arttrmak ve maalesef sefih saylabilecek derecede hayatlarn
yaamakt. Bunlar kullanan Ksem Sultn ise, kendisini Eski Saray'a sren ve
hatta idamla tehdit eden I. brahim'i tasfiye etmekle, devleti tek bana idare
etme emeline ulam grnyordu. Sofu Mehmed Paa ise, Atabekler ve
Veliahdler gibi devleti idare etmek istedi ise de bu saltanat, Sipahiler ile
Yenierilerin Sultnahmed Meydannda kar karya gelecek kadar isyan
etmeleri ile sarsld ve 1649 ylnda azledilerek kati olundu. Bunun zerine,
tamamen usullere aykr olarak Yenieri Aas Kara Murad Paa sadrazamla
getirildi. Ancak arkasnda asl Valide Sultn Turhan Sultan'n bulunduu ve bir
nevi halk isyanna dnen kargaa bast-rlamyor ve Osmanl Devleti kan
kaybediyordu. Daha sonra, srasyla Melek Ahmed Paa ve Abaza Siyavu
Paa'nn sadrazam olmas da ii deitiremedi. Aalar isyan devam ediyordu.
Ksem Sultan'n IV. Mehmed'i ldrp yerine ehzade Sleyman' getirmek
istemesi, sonunu getirdi ve 1651 ylnn bir Eyll gecesi Ksem Sultn
ldrld. eride bu ihtilllerin yaanmas, Girit'te devam eden savaa
yardm da engelliyordu. Bylece birinci dnem atlatld. IV. Mehmed sadece
olan bitenleri seyrediyordu.
kinci safha, Eyll 1651-Eyll 1656 tarihleri arasndaki IV. Mehmed'in annesi
olan Turhan Hatice Sultan'n Nibe-i Saltanat olduu dnemdir. Devletin
hazinesini soyan aalar saltanatna son verildi ve 39 aa yakalanarak idam
edildi. Tamamen iflas noktasna gelen devlet hazinesine bir ayar verilmek
zere, mal konularda tam yetkili olmak artyla, 1652 ylnn Haziran aynda
Tarhuncu Ahmed Paa sadarete getirildi. Tarhuncu Lyihas diye mehur olan
btesini hazrlad. Dertlere are olamaynca, 1656 ylna kadar 10'a yakn
sadrazam deitirildi. Devleti, Ba Mimar Kasm Aa, Koi Bey, Solak-zde,
m-zde Mehmed Efendi ve lalas brahim Aa mavirliinde Turhan Sultn
idare ediyordu. Ancak devlet, irazeden kmt ve d basklar da artyordu.
Tecrbeli mavirlerinin iddetli tavsiyeleri ile, devleti tek bana idare etmek
ve Valide Sultn ie karmamak artyla, tecrbeli ve yal vezir Kprl
Mehmed Paa, Eyll 1656'da sadrazamlk makamna getirildi. Artk Kprl'ler
devri balyordu. Bu ikinci safhada tek messir olan Valide Sultn'dr. Yani bir
nevi Osmanl Padiahl makamnda Padiah'n annesi oturmaktadr. Ancak
Turhan Sultn, devleti Kprl ailesi gibi asil bir aileye teslim etmekle,
kendisiyle birlikte Osmanl tarihindeki kadnlar saltanatna son vermitir.
nc safha, Osmanl Devleti'ne rahat bir nefes aldrtan Kprl'ler devridir

(Eyll 1656-Ekim 1676). Bu dnemde ayn aileden iki sadrazam iktidara
gelmitir. Kprl Mehmed Paa (1656-1661) ve olu Fzl Ahmed Paa (16611676). IV. Murad' kendine model alan Kprl Mehmed Paa, Kanuni devrini
yeniden yaatmtr denilebilir. Makam korkusuyla Girit Serdr Gz Hseyin
Paa'y idam ettirmesi hatal bir hareket olarak kabul edilmektedir. Ancak
sonradan yaptklar bunu telafi etmitir. Kprl Mehmed Paa, evvela isyan
eden Erdel Prensinin zerine yrd ve Balkanlarda nemli baarlara imza
att. Uyvar fethedildi ve Erdel Osmanl Devleti'ne baland. (1658).
Arkasndan Anadolu'da Beylerbeyilerin de destekledii ve tamamen
sadrazam hedef alan yeni bir Cell syan balamt. 31 paann idamyla
sonulanan bu isyan bastrd ve Anadolu'da Celli isyanlarnn sonunu getirdi.
1659'da Krm Tatarlar ile
mi olmayrafc
m old-, '
eriyor,-.
Vec
idare:"?
:anl
BLNMEYEN OSMANLI
199
ve
ilerin
ve
(olarak
kilde
h isyan
falliI
15 olan ayan I*-Isak
..alLir
fer. p,
L
Al
,
birlikte Rus ordusunu datt. Onun dneminde 1661 Temmuz'unda
stanbul'un te birini yakan byk yangn yaand ve be yllk sadaretten
sonra Ekim 1661'de Edirne'de vefat etti.
Yerine geerek 26 yanda sadrazam olan olu Fzl Ahmed Paa da,
babasnn baarlarn srdrd. 1663'de Almanlara kar alan harp 1664
ylnn Austos Aynda Vasvar Andlamas ile sona erdi. Zitvatorok
Andlamasnn tekrar mahiyetindeydi. Fzl Ahmed Paa dneminde baarlan
ilerden biri de yllardr devam eden Girit seferinin sona ermesi ve Girit'in
fethedilmesiydi (1670). Bunu, Ukrayna meselesi yznden kan Polonya
Harbi takip etti (1670). IV. Mehmed'in de katld bu Lehistan seferinde, 1672
ylnda Kamanie Kalesi feth edilince, Varova'da panik balad ve ayn yl
bar andlamas imzaland. Bu bar tekrar bozuldu ve 16767 ylnda
imzalanan nih andlama ile sulh uzun yllar devam etti. Ayn yl Fzl Ahmed
Paa vefat etti.
Drdnc safha, 1676-1683 yllar arasnda devam eden Merzifonlu Kara

Mustafa Paa devridir. Kprllerden sonra sadrazamla getirilen bu byk
devlet adam, ilk problem olarak Ukrayna yznden patlak veren Rusya
Sava ile megul oldu. 1677 ylnda ehrin'deki zor kuatmada netice elde
edilemeyince, IV. Mehmed ve sadrazam 1. Rusya seferi iin 1678 ylnda yola
ktlar. I. Rusya seferi, 1680 ylnda ehrin'in alnmas ile zaferle sona erdi ve
bunu ayn yl balayan 2. Rusya Seferi takip ettiyse de, bu da 1681 ylnda
imzalanan Edirne Andlamas ile tamamlanm oldu. Bu gelimeler, Osmanl
Devleti iin byk bir itibar kazanlmasna vesile oldu. Bundan rahatsz olan
ve tecavzlere balayan Almanlara da 1683 ylnda harp ilan edildi ve IV.
Mehmed'in de katld bu sefer, Osmanl Devlet ricalinin ikiye ayrlmasyla
sonuland. Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Almanya'nn taht ehri olan
Viyana'nn alnmasn teklif ederken, ban Krm Han Murad Giray'n ektii
dier devlet ricali, zaten ayaa kalkm olan Avrupa'nn Almanya'nn yannda
yer alacan belirterek, sadece Yankkale'nn alnmasyla yetinilmesini
savunuyordu. Kara Mustafa Paa'nn fikri ar bast ve onun serdrlndaki
Osmanl ordusu 12 Eyll 1683 tarihinde Viyana nlerinde mttefik hal
seferleriyle kar karya geldiler. Maalesef, Krm Han Murad Giray, ahs
sebeplerle ve neticeyi dnmeyerek ihanet etti ve Trklerin elindeki Tuna
Kprsnden dman askerlerinin geiini uzaktan seyretti. Neticede 11 Eyll
1683 tarihinde beklenen hezimet geldi ve Osmanl ordusu binlerce ehid
vererek ve ok kymetli hazinelerini kaybederek geri ekilmeye mecbur oldu.
Bu, Osmanl tarihinin en ar malubiyeti idi. Bu malubiyette, askerin sefih
hayatnn ve eski Osmanl ordusunun olmaynn da byk etkisi vard.
Viyana bozgunu, Kanuni'den beri gelip giden duraklama devrini resmen
balatm oldu. Artk 1071'den beri devam eden Mslman Trk Milletinin
cihad zaferleri sona eriyor ve Avrupa galebe almaya balyordu.
Bu arada devletin rkn-i azam denilen Turhan Sultn Temmuz 1683'de vefat
etmiti. Aralk 1683 tarihinde IV. Mehmed aleyhteki tahriklere dayanamayarak
istika-metli sadrazam azletti ve 50 yan doldurmadan idam sehpasna
yolland. Artk Osmanl tarihinde kaht- rical devri balyordu. Viyana bozgunu
ile Karlofa Andlamas (1699) arasnda geen 15 yl Osmanl Devleti iin
felket seneleri oldu. Venediklilerin ve Almanlarn ban ektii hal
kuvvetleri frsat ganimet bilerek, 1684 ylnda Osmanl Devleti'ne harp ilan
ettiler. Sadrazam Kara brahim Paa'nn beceriksiz idaresjndeki Osmanl
ordular, zafere koamyor ve maalesef Eyll 1686'da Budin d200
BLNMEYEN OSMANLI
BLN1'
yordu. Osmanl kuvvetleri Budin'i ok iyi mdafaa ediyordu, ancak Budin'de
byk kayplar vermelerine ramen yeniden toparlanan hal ordular, 160 yl
nce perian olduklar Moha Meydannda Osmanl ordusunu geriye
ekilmeye mecbur ediyorlard.
Liyakatsiz devlet adamlarnn elinde perian olan devletin hali IV. Mehmed'i
hasta etmiti. Kprl ailesini iktidardan drd iin Padiah'dan rahatsz
olan Kprl-zde Fzl Mustafa Paa ve benzeri devlet adamlarnn
gayretleriyle Kasm 1687 ylnda hal' edildi ve ancak idam olunmad. Yerine II.
Sleyman tahta geirildi. Hal'inden 5 yl sonra Edirne Saray'nda Ocak 1693
tarihinde vefat etti.
Kendisine Avc Mehmed lakabn verdirten av ibtils dnda, hi bir kt
alkanl yoktu. kiyi Osmanl lkesinde iddetle yasaklamt.

Kahvehaneleri kapatmt. Kendisi be vakit namazn cemaatle klyordu. Ksa
bir sre tahsil grebildii iin dier Osmanl Padiahlar gibi lim deildi.
ZEVCELER: 1- Meh-pre Emetllah RbPa Gln Valide Sultn; Gln Sultn
diye bilinir. Giritli bir ailenin kzdr. II. Mustafa ve III. Ahmed'in annesidir. 2Afife Kadn. 3- Glnar Kadn. 4- Kniye Haseki. 5- Siyavu Haseki. OCUKLARI:
1-ehzde Sultn Mustafa II. 2-ehzde Sultn Ahmed III. 3-ehzde Byezid.
4-ehzde brahim. 5-ehzde Sleyman. 6- Fatma Sultn. 7- Hatice Sultn.
8- Emetllah Kk Sultn. 9- Fatma Sultn. 10- mm Sultn115.
117. IV. Mehmed'in 7 yanda halife unvan ile padiahla getirilmesi slm
Hukukuna gre caiz midir?
devaerif
son1 etmeye t
118. U,!
m
il
Mm
Kanuni <
gemesi! Murd w{ olan bu t ah'tn * temek n
Caiz deildir. Zira halifenin artlarndan biri de, bali ve mmeyyiz (kil)
olmas yani tam ehliyetli olmasdr. ocuun, akl hastasnn veya klenin
halife olmas caiz deildir. slm hukukular bu ve benzeri artlar, halifenin
kad olabilecek sfatlara sahip olmas gerekir eklinde zetlemilerdir.
Bu sert hkmlere gre, IV. Mehmed'in bulua erinceye kadar sultn kabul
edilmesi mmkndr; ancak halife kabul edilmesi mmkn deildir. Nitekim
bu manay IV. Mehmed'in clusundan evvel Valide Sultn ile ilim adamlar
arasnda geen u konuma da teyid etmektedir. Valide Sultn'a, akl skntda
olan I. brahim'in hal' olunarak yerine 7 yandaki olu IV. Mehmed'in
geirilmesi teklifi ile gelen limlerden eski Anadolu Kazaskeri olan Hanefi
Efendi'ye, Valide Sultn sormutur: "Ama imdi yedi yanda ma'sumun
saltanat nice mmkndr?". Buna Hanefi Efendi'nin verdii cevap
enteresandr:
"Mezhebimiz hukukular olan Hanefi limleri, akl bozulan bali insanlarn
saltanat caiz deildir. Akl banda olan kn caizdir buyurduklar
kitaplarmzda yazldr. Bu ekilde fetvalar verilp maslahat tamam olmutur.
Ma'sum kk de olsa tahta kar; veziri ileri yrtr. Ama akl olmayan
tahtta oturmaya
115 Na'im, Tarih, c. IV, sh. 334-465; c. V, Tamam, c. VI Tamam; 39 yllk IV.
Mehed'in saltanat yaklak 2.5 cildlik yer tutmutur. Bu konuda en ayrntl
kaynak durumundadr; Silhdr Fndkll Mehmed Aa, Silhdr Tarihi,
stanbul 1928, c. I, Tamam; c. II, sh. 1-295; Abdurrahman Abdi Paa, Trlh-I
Sultn Mehmed Hn- Rbi', Byezid ktp. Umumi Ksm, nr. 5154, Tertip eden
Faik Reit Unat, TTK, Ankara 1943; Karaelebi-zde Abdlaziz Efendi,
Ravzat'l-Ebrr, Msr 1248; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 237494; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 145; E. 1188; Kantemir, c. I, sh.305
vd.; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 65-70; ztuna, Devletler ve
Hanedanlar, c. II, sh. 200-204; Ahmed Refik, Kadnlar Saltanat, c. IV, 239-242;
Mehmed Sreyya, Siclll-i Osmn, c. I, sh. 60
-
.
F
de
riilirok
I1
BLNMEYEN OSMANLI
201
devam ederse, ona bir ey retmek de mmkn olmaz; bu durum kana,
cana ve rza zarar verir; er'-i erifin hkmleri klliyen iptal edilmi olur".
Ksaca formalite icab tahta geen IV. Mehmed'in yerine nceleri Ksem
Sultn, sonra da Turhan Sultn, nibe-i saltanat sfatyla ileri yrtt gibi,
Sofu Mehmed Paa, Kprl Mehmed Paa ve benzeri sadrazamlar da icrann
ba olarak devleti idare etmeye balamlardr116.
.
118. II. Osman'dan itibaren Osmanl idaresinde kadnlar saltanatnn balad
ve bunun ban da Ksem Sultn'n ektii sylenmektedir. Bu iddialarn asl
nedir?
Maalesef bu iddialarn bir ksm dorudur. Kadnlar Saltanat, ok zayf da olsa
Kanuni devrinde Hrrem Sultn ile balam ve IV. Mehmed'in Kprl'leri i
bana getirmesine kadar devam etmitir. Bunun da sebebi, tahta geen
padiahlarn, eski Osmanl Padiahlar gibi ehliyetli ve dirayetli olmamasdr.
Bilindii gibi, Meh-peyker Sultn veya tyszl yahut dier hasekilerin
nne gemesi sebebiyle Ksem Sultn diye adlandrlan I. Ahmed'in kadn
efendisi, IV. Murd ve I. brahim'in de annesidir. Asl ad Anastasia ve babas
da bir Rum papaz olan bu kadn, Osmanl sarayna criye olarak girmi ve
Mslman olduktan sonra Padi-ah'n kadn efendiliine kadar ykselmitir.
Bundan sonraki gelimeleri ylece zetlemek mmkndr:
1) IV. Murad'n birinci saltanat devresi yani IV. Murad'n ismen Padiah
olduu, ancak devleti annesi Ksem Sultn ile Sadrazamlarnn ve
eyhlislm ve benzeri devlet adamlarnn ynettii devredir (1032/16231041/1632). Bu devre, 8 ksur sene devam etti. Olu Padiah olunca Topkap
Saray'na getirilmi ve bir daha Eski Saray'a dnmemitir. Valide Sultn ve
hatta Nibe-i Saltanat yani saltanatn vekili sfatlaryla devleti 8 yl idare etti
denilebilir. IV. Murad'n gerekten padiahlk yapt ikinci devrede de, Padiah
stanbul'da olmad zaman Nibe-i Saltanat olarak ileri yrtt gibi,
Padiah tahtta olduu vakitlerde de ilere karmaya devam etti.
2) Dier olu I. brahim sultn olunca, Valide Sultn sfatyla devleti idare
etmeye devam etti. Fakat Sultn brahim'e bata en ok sevdii
Hasekisi Telli Haseki Hmaah ve mushibesi ekerpare olmak zere,
Saray'daki hanmlar daha etkili olmaya balaynca, annesini dinlemedi, hatta
Saray'dan uzaklatrld ve Rodos'a srlmek istendi. Maalesef bu hadiseler
sebebiyle olu olan I. brahim'e kar tavr ald ve baz tarihilerin yorumlarna
gre, onun tahttan indirilmesinde ve hatta 10 gn sonra idam edilmesinde
birinci derecede rol oynad. Ancak I. brahim'in hal'i ile alakal limlerle yapt
konuma bu iddialar reddeder mahiyettedir.
3) Ksem Sultn'n devlet ilerini Padiah gibi yrtt asl dnem, torunu
IV. Mehmed devridir. 7 yanda Padiah olan IV. Mehmed, sadece eklen
padiah idi. Asl ileri yrten ise Valide Sultn sfatyla Ksem Sultnd. IV.
Mehmed'in asl validesi olan Turhan Sultn bata olmak zere, herkes bu
durumdan ikyetiydi. Sadrazamlar bile tayin edip istifalarn kabul edecek
kadar devlet ileriyle i ieydi. Naima'nn ifade116 Naim, c. IV, sh. 325 vd.; EI-Mverdi, El-Ahkm's-Sultniyye, sh. 5; El-
Ferr, El-Ahkm's-Sultniyye, sh. 4; Seyyid Bey, sh. 3 vd.

202
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMA
siyle, "elli yl devlet ve saltanat srp btn ilerde tasarruf sahibesi idi".
Arkasndaki aalarla birlikte devam ettirdii idareye kar halk ayakland.
Buna kar, dardaki aalarla ittifak ederek, IV. Mehmed'i aradan kaldrp
yerine kardei II. Sleyman' tahta geirme planlarna balad. Ancak plan
duyuldu ve Ksem Sultn 3 Eyll 1651 gecesi Padiah ve Turhan Valide
Sultn'n adamlar tarafndan boularak ldrld. Artk Vlide-i ehde veya
Vlide-i Maktule diye anlacakt. 11 yldan fazla Naibe sfatyla bir cihan
devletini idare etti.
4) Btn bu anlatlanlardan, Ksem Sultn'n eski dinine geri dnd veya
iyi bir Mslman olmad gibi yanl manalar karlmamaldr. Btn bu
anlatlanlar, kadnlarn da saltanata kar ne kadar alakal olduklarnn
delilleridirler ve ayn zamanda Osmanl Devleti'nde kadn drt duvar
arasndayd eklindeki itirazlara kar da mahhas bir cevaptr. Bunun
yannda Ksem Sultn, iyi bir Mslman idi. Her sene hapishaneleri dolar ve
bortan tutuklu olanlar kurtarrd. Fakirlere her zaman yardm ederdi. Hayr
eserleri arasnda medreseleri, mektepleri, Dr'l-Hadisleri ve sebilleri
bulunmaktadr. Saltanat mddetince biriktirdii servet ise, tamamen
hazineye devredilmitir117.
119. IV. Mehmed'in annesi Turhan Sultn'n devleti tek bana idare ettii
sylenmektedir. Bu da doru mudur?
Ksmen dorudur; ancak Hatice Turhan Sultn, Ksem ve Hrrem Sultn ile
kyaslanmayacak kadar iyi kalpli ve devletin selmetini dnen bir hanm
efendidir. 1627 ylnda Rus bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen bu gzel
kz, Kr Sleyman Paa tarafndan Ksem Sultn'a hediye edilmi ve daha
sonra da Saray'da terbiye edilerek ve Mslman olarak, I. brahim'e criye
verilmitir. Sonradan kadn efendilie ykselen Hatice Turhan Sultn, IV.
Mehmed'in de annesidir.
Olu IV. Mehmed 7 yanda Padiah olunca, Ksem Sultn ile olan Nibelik
mcadeleleri balam ve ancak 1651 ylnda Ksem Sultn bodurulunca,
tam 34 yl Valide Sultanlk makamnda kalmak zere, Osmanl Devleti'nin o
zamanlar ikinci protokol olan makama gemitir. Vlide-i Muazzama unvan
ona aittir. Zira 1656 ylnda devleti Kprl'lere devredinceye kadar, tam
manasyla bir Padiah gibidir. Aziller ve tayinler artk onun hatt- hmynu ile
yaplmaktadr. Mhrn zerinde "Mazhar- Ltf-i Samed Vlide-i Sultn
Mehmed" yazlacak kadar iktidar artmtr. Kzlar aas Uzun Sleyman Aa
ve Meleki Kalfa gibi evresinin tesiriyle yanllklar yapt da olmutur. Ksem
Sultn zamanndaki suiistimaller, ksmen de olsa onun zamannda da devam
etmitir.
Neticede Mimar Kasm Aa ve benzeri basiret sahibi insanlarn tavsiyesi ile,
devlet ilerini 1656 ylnda Kprl Mehmed Paa'ya devrederek devletin
gerilemesini en az 30-40 sene geciktirmitir. Zaten olu IV. Mehmed de, ayn
yl red ilan edilmitir. Kendisi de btn vaktini, ibadet, dua ve hayra tahsis
etmitir. III. Murad'n Hasekisi Safiye Sultn tarafndan balatlan ve ancak
inas tamamlanamayan Yeni Cami, Turhan Sultn'n himmetiyle 1663 ylnda
tamamlanmtr. anakkale'deki kaleler de mescidi ile beraber o trbesine defn ol
120. 1683 Ey] olabilir? M

eume
1
'aH
Her musibeti bu bozgun felakel baz taktik ve j Osmanl Va k'arl Bu grler1
1) Bu sefa Topuyla tfelyl tnl meva lerine kretn ve Ramazan
mardklar ve j ifade edilmitir, j hemen belirtelir
"bu mertebe tedbirimizle elde I hezimete maruz k
2) Maalf plm ve henvj riayet ediln sini srarla|
3)1
ac meyv binince, ' mlervej gazi ruhu
4) t sinde I seferde tam ria
5)1
iki ay t edem Han'nn r etmesi bu
117 Naim, c. V, sh. 107-123; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 5659; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E 2457, 2477, 5948; Ahmed Refik,
Kadnlar Saltanat, c. III, sh. 14; C. IV, sh. 235 vd.
darlarn K
Refik, Kadnlar
WNLI
11651 td.
BLNMEYEN OSMANLI
203
cidi ile beraber onun eseridir. 1683 ylnda huzur iinde vefat etmi ve Yeni
Cami'deki trbesine defn olunmutur118.
120. 1683 Eyllnde meydana gelen Viyana Bozgununun sebepleri neler
olabilir? Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn kabahati var mdr?
Her musibet bir cinayetin neticesidir ve bir mkfatn da mukaddimesidir. O
halde bu bozgun felaketinin de bir sebebi vardr. Bu sebebi, sadece, Kara
Mustafa Paa'nn baz taktik ve ahsiyet kusurlarna yklemek doru deildir.
Hadisenin olduu gnlerde Osmanl Vak'anvis'i olan Silahdr Mehmed Efendi
bu noktay ok gzel zetlemitir. Bu grlerini de esas alarak bir iki noktay
aklamakta yarar vardr.
1) Bu sefere katlan Osmanl ordusunun maddi hazrl son derece
mkemmel idi. Topuyla tfeiyle ve de ordunun dier donanm ile dman
kuvvetlerine ezici bir stnl mevcuttur. Ancak asl can damarn tekil
eden asker grubu, Allah"n bu nimetlerine kretmesini bilmemitir. Hatta
sefer srasnda askerin ve hem de Recep, aban ve Ramazan ayna rastlayan
mbarek gnlerde, nimetin krn eda edecek yerde mardklar ve gayr-i
meru fiilleri iledikleri bizzat Osmanl tarihileri tarafndan aka ifade
edilmitir. Burada Kara Mustafa Paa'nn fevkalade istikametli bir hayat
olduunu hemen belirtelim. Silahdar'n ifadesiyle;
"bu mertebe ihsan olunan byk nimetlerin kadrin bilmeyp bu kuvvet-i
kahireyi kend hareket ve tedbirimizle elde ettiimizi zannettik ve Allah'n
ltf olduunu unuttuk; neticesinde hilf- me'mul olarak bu hezimete maruz
kaldk".
2) Maalesef, kurmay heyeti, askerin okluuna ve intizamna bakarak gurura
kaplm ve hem Krm Han Murad Giray ve hem de Erdel Kral Mihal'in
ikazlarna riayet edilmemitir. Onlar Yankkale'nin fethedilerek Viyana'nn
gelecek yla braklmasn srarla tavsiye etmilerdir.
3) Osmanl ordusu ve zellikle de vasfsz insanlarn yenieri ocana

alnlar, ilk ac meyvesini Viyana bozgununda vermitir. nk askerin
nemli bir ksm, i ciddiye binince, Viyana'ya gelinceye kadar elde ettikleri
ganimetin ve servetin derdine dmler ve asl gazay unutmulardr.
Askerin okluunun deil, lrsem ehid kalrsam gazi ruhuna sahip olmann
nemi burada anlalmaktadr.
4) Daha nceki gazalarda en byk vasflar, slm'n tesbit ettii usuller
erevesinde harp etmek, insanlarn mal ve rzlarna gz dikmemek olan
Osmanl askerleri, bu seferde getikleri yerlerde ciddi tahribatlar yapmlar ve
slm'n bu ulvi dsturlarna tam riayet edememilerdir. Maalesef cezasn da
ar bir ekilde demilerdir.
<;.
5) Elbette ki btn bunlarn yannda, maddi sebepler de vardr. Bunlarn
banda iki ay bulan muhasara srasnda askerin yorgun ve bitkin dmesi,
harbin esasn tekil eden atlarn ksmen bakmsz kalmalar ve komutanlarn
taktik hatalar ve nihayet Krm Han'nn neticenin bu kadar vahim olacan
hesap edemeyerek Mustafa Paa'ya ihanet etmesi bunlardan bazlardr.
Ancak biz, asl sebebin manevi sebepler olduu kanaatin118 TSA, nr. 3831; Naim, c. IV, sh. 322-334, c. V, sh. 107-116; Silahdr
Tarihi, c. II, sh. 116-117; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 48-49;
Taht Urunda Ba Veren Sultnlar, stanbul 1961, sh. 124-149; Ahmed Refik,
Kadnlar Saltanat, c. IV, sh. 239-242.
204
BLNMEYEN OSMANLI
BLNME;'
deyiz. Zira her musibet bir cinayetin neticesidir119.
XX- SULTN II. SLEYMAN DEVR
121. II. Sleyman'n ahsiyeti, ailesi ve zamannda Osmanl Devleti'nin siyasi
ve coraf durumu hakknda ksaca bilgi verir misiniz?
II. Sleyman, Sultn I. brahim'in Hasekisi Sliha Dil-b Valide Sultn'dan
1642 ylnda dnyaya gelen ikinci oludur. Osmanl tarihileri II. Sleyman ve
Avrupal tarihiler ise, III. Sleyman derler. nk I. Sleyman, Osmanl
tarihilerinin Emir Sleyman dedii Yldrm'n oludur. Hocalar Arabzde
Abdlvehhb Efendi ve Celvet eyhi Atpazar Osman Fzl Efendi'den ciddi bir
eitim grmesine ramen, yaad kafes hayatnn etkisiyle, eski Osmanl
Padiahlarn andran bir ahsiyeti yoktu. 1687 ylnda isyanclarn IV.
Mehmed'i tahttan indirmesiyle Padiah olmutur. Padiah olduunda Osmanl
Devleti, ite ve dta buhranl gnler yaamaktayd.
erde devletin yaya kuvvetleri olan yenieriler ve svari kuvvetleri olan
sipahiler, bir ksm devlet adamlarnn grevden alnmas bahanesiyle isyan
halindeydiler. Kasm 1687'den Mart 1688'e kadar 4 ay sren zorbalarn isyan
hareketleri neticesinde, Sadrazam Siyavu Paa katledildii gibi, zorbac ba
Hac Ali Yenieri Aalna, Tekeli Ahmed ve Deli Pr gibi baz zorba balar da
istedikleri makamlara tayin edildiler.
erideki bu kargaay frsat bilen dman da drt cepheden Osmanl
Devleti'ne saldryordu. Avusturya, Almanya, Venedik ve Ruslar drtl
mttefikler halinde Osmanl topraklarna saldryorlard. Her sene bir
sadrazam ve serdr deiikliine gidiyordu. Macaristan'da kan gvdeyi
gtryor ve General Caraffa eylet merkezi Eri'yi 1687'nin son aynda
teslim alyordu. Almanlar, Mslman bir ehir olan Eri'yi her eyiyle
Hristiyan bir ehir haline getirdi ve yzlerce cami harap edildi. Ayn yl
Venediklilerin gl kumandan Morosini de, Mora'y Osmanl kuvvetlerinin

elinden alyordu. Avusturya cephesi kumandan Yeen Osman Paa ile
sadrazam smail Paa arasndaki kavgalardan istifade eden Avusturya
(Neme) kuvvetleri 1688 Eyll'nde Belgrad' zapt ettiler. 100'n zerinde
cami kiliseye evrildi.
Polonya (Lehistan) ve Rusya cephelerinde ise, kara gn dostu Krm Han
Selim Giray'n kahramanlklaryla zafer Osmanl Devleti'nin elindeydi.
Avusturya'nn sulha yanamamas ve dier hal kuvvetlerinin de onlara
destek kmas zerine Padiah sefere kt. Ancak Sofya'ya kadar gelen
Padiah, serdr Recep Paa'nn malubiyeti, orduda isyan belirtilerinin
balamas ve de Ni'in dmesi zerine, geri dnd.
II. Sleyman, btn bu skntlar karsnda, eyhlislm Debba-zde
Mehmed Efendi'nin tavsiyeleriyle Kprl-zde Fzl Mustafa Paa'y, aalar
ilere karmamak artyla sadrazamla getirdi (Ekim 1689). Sadrazam'n ilk
icraat, yersiz baz vergileri kaldrarak re'yy memnun etmek oldu.
Arkasndan kendisi cepheye gitmek istediinden, kendisi cephede iken
Sultn'a etki edecek btn aalar devreden karmak oldu. I Avusturya (
1690'daM ni belirtti, BtM yapt Almanya s sadrazamn i
ki. 4-SI8M ehzadem/n olmamtr.^ bir hattatt terk eti tr121
122, D. i
II t
dnyayaJ padiaiS
Ti lamakl
beklemrtl a'nn j Saadet
elden i
-kas* I
119 Silahdar Fndkl Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, stanbul 1928, c. II, sh. 8994; Mehmed Raid, Tarih-i Raid, I-VI, stanbul 1282, I, sh. 391-433; Mehmed
Arif, "kinci Viyana Seferi Hakknda", TOEM, nr. 16, sh.994-1016, nr. 17, sh.
1071-1075; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 441-459; Kantemir, c.
II, sh. 621 vd.
BLNMEYEN OSMANLI
205
im
1:542
i*
mak oldu. Nisan 1690'da Kanije'nin dmesi haberi gelmesine ramen,
sanca alarak Avusturya cephesine koan Fzl Mustafa Paa, Eyll 1690'da
Semendire'yi ve Kasm 1690'da ise Belgrad' geri ald. stanbul'a geldiinde
Padiah bizzat karlad ve sevincini belirtti. Bu arada fitne atei snmyordu.
Padiah'n hastalndan ve sadrazamn yaptklarndan rahatsz olan baz
evreler, srarla saltanatta deiiklik istiyorlard. II. Almanya seferine kmak
zere Edirne'ye gelen II. Sleyman burada vefat etti. Yerine sadrazamn da
tesiriyle kk kardei II. Ahmed getirildi.
Zevceleri unlardr: 1- Hatice Haseki; Ba Kadn 2- Behzd Haseki. 3- vaz
Haseki. 4- Sln Haseki. 5-eh-svr Haseki. 6- Zeyneb Haseki. ocuklar
yoktur. Zira ehzadeliinde ocuk sahibi olmasna msaade edilmemi ve
padiahlnda da ocuu olmamtr. Aslnda genliinde iyi bir eitim alan II.
Sleyman, ayn zamanda mehur bir hattat idi. Mstakim bir padiah olan II.
Sleyman, mrnde bir tek vakit namazn terk etmemitir. er'-i erife aykr
tek bir hali grlmemi ve kimseye de kzmam-tr120.
XXI-SULTN II. AHMED DEVR
122. II. Ahmed, ahsiyeti, ailesi ve zamannda Osmanl Devleti'nin maruz
kald nemli hadiseler hakknda ksaca bilgi verir misiniz?
II. Ahmed, I. brahim'in 3. Oludur ve Hatice Mu'azzez Hasekiden 1643 ylnda
dnyaya gelmi olup, IV. Mehmed ve II. Sleyman'n kdr. Kprl'nn
etkisiyle padiah olduu ve Haziran 1691'de tahta oturduu bilinmektedir.
Tahta ktnda sadrazam Fzl Mustafa Paa, II. Almanya seferi iin Sofya'ya
u-lamak zereydi. Burada Padiah'n mhr ile samur krk ald ve sefere
devam etti. Baden markisi Ludvvig'in kumandasndaki imparatorluk kuvvetleri
ile Osmanl kuvvetleri Salankamen'de bir araya geldi. Ancak baz Osmanl
kurmaylarnn Krm ordusunu beklemeden serdar taarruza erken balamaya
ikna etmeleri, hem Fzl Mustafa Pa-a'nn ehid olmasn ve hem de ordunun
malubiyetini netice verdi (Austos 1691). Saadet Giray Han'n beceriksizlii
ve Osmanl kurmaylarnn acelecilii, hazr bir zaferi elden karmt.
Kprl-zde'nin yerine vasfsz bir devlet adam olan Arabac Hoca Kad Ali
Paa sadrazam yapld ve Almanya cephesi serdarlna da yal vezirlerden
Koca Halil Paa getirildi. 1691'e kadar devam eden savata Almanlar baz
yenilgilere maruz kalnca, Trke'yi iyi bilen Kont Marsigli'yi sulh iin
gnderdiler ise de, anlama salanamad.
Venedikliler de bo durmuyordu. Papalk ve Floransa'nn desteiyle Girid'e
kadar gelip Hanya'y kuattlarsa da, Austos 1692 ylnda byk kayplarla
ekilmek zorunda kaldlar. Bu arada sadrazam Bozoklu Bykl Mustafa
Paa'nn serdar- ekrem olarak sefere kmas, Belgrad' kuatan Alman
kuvvetlerinin Cafer Paa tarafndan perian edilmesi ve Krm Han Selim
Giray'n Erdel'e girmesi, Osmanl kuvvetlerini epeyce
120 Silahdar Tarihi, c. II, sh. 295-576; zellikle 575. sayfada onun ahsiyeti
anlatlmaktadr; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 494-531; Topkap
Saray Mzesi Arivi, nr. E. 7004-7005; Kantemir, c. II, sh. 717-752; Uluay,
c. II, sh. 205-206.
206
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN 0S"MIW
mitlendirdi. Ancak hal kuvvetlerini arkasna alan Venediklilerin Eyll
1694'de Sakz Adasn teslim almalar stanbul'u endieye drd. Bu
skntya dayanamayan II. Ahmed, Sakz'n geri alnn gremeden Edirne'de
ubat 1695 ylnda vefat etti. 52 yandayd. Bizzat kendisinin yazd Kur'n'
ve hatra defteri ile mehur olan II. Ahmed, Arapa ve Farsa'ya mkemmel
denecek kadar vkft. Devlet meseleleri ile dier iki aabeyinden daha
ilgiliydi.
Tek bir kadn efendisi bilinmektedir ki, RbPa Haseki Sultndr ve Haseki
Sultn diye anlmaktadr. ocuklar ise unlardr: 1- siye Sultn. 2- Hatice
Sultn. 3- tika Sultn. 4-ehzde Selim. 5-ehzde Abdullah. 6-ehzde
Sultn brahim Hn121.
XXII- SULTN II. MUSTAFA DEVR
123. Sultn II. Mustafa, ailesi ve zamannda Osmanl Devleti'nin durumu
hakknda zet bilgi verir misiniz?
Sultn II. Mustafa, IV. Mehmed'in Emetllah Gln Sultn'dan 1664 ylnda
dnyaya gelen oludur. Amcas II. Ahmed'in vefatnn duyar duymaz,

Edirne'deki Veliahd Diresinden Hnkr Diresine gelerek tahta oturmu ve
kendisine b'at etmeleri iin devlet adamlarn armtr (ubat 1695). IV.
Murad'dan sonra gelen Osmanl Padiahlar iinde en liyakatlisi, en limi ve en
kltrls idi. Valide Sultn'n da devlet ilerine karmayarak kendini hayr
hizmetlerine vermesi onun iin iyi bir imknd. Sakz Adasnn geriye alnn
gremeden vefat eden amcasnn intikamn, kalyonlar kaptan Mezomorta
Hseyin Paa eliyle tahta kt ay ald ve Sakz Adasndan Venediklileri
kovdu. II. Mustafa'nn ilk icraat Elmas Mehmed Paa'y sadrazamla ve
hocas eski eyhlislm Feyzullah Efendi'yi de eyhlislmla getirmek oldu.
Baz devlet erknnn kar kmasna ramen Avusturya zerine kt 1.
Seferde, Lipve, Lgo ve ebe Kaleleri feth olunarak Temevar'a kadar
gelindi (Aralk 1695). evresindekilerin sraryla stanbul'a dnld. Ancak
dman durmuyordu. Ak denizlere inmeyi hedef edinen Rus ar Byk
Petro, Azak nne kadar geldi. Osmanl ordusunun kahramanca mdafaasna
ve ar Petro'yu geri ekilmeye mecbur brakmalarna ramen, 1 yl sonra
tekrar hcum etti ve Azak, Ruslar tarafndan igal edildi. Bu igal stanbul'u
hzne gark etti. Nisan 1696 ylnda II. Mustafa 2. Sefer-i Hmyuna kt ve
Ola Meydan Muharebesinde Avusturya Kral Kral Elektr yenildi ve kat. Bu
zaferin ardndan II. Mustafa tekrar Edirne'ye dnd.
Ancak II. Mustafa'nn katld 3. Avusturya seferinde, karsnda Savoie prensi
Mareal Eugen vard. Kara Mustafa Paa ile Viyana nnde gen bir subay
olarak savaan bu komutann komutasndaki Avusturya kuvvetleri,
Macaristan'n gneyinde yer alan Zenta'da Osmanl ordusu ile karlat.
Maalesef Eyll 1697 ylnda Padiahn ba komutan olduu bir Osmanl
ordusu, tarihinde ilk defa, 15.000'e yakn ehid vererek ve Padiah'n cann
da zor kurtararak malubiyet acsn tatt. Hatta bu zaferin markl
121 Sllahdar Tarihi, c. II, sh. 576-804; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I,
sh. 532-555; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr.E. 7004; D. 691; Kantemir, c. I,
sh. 753-781; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 71-72; ztuna,
Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 207-208.
ile ayn prens bira slm lemlfl biyle kan al muhasara altna I etmelerine
yorlard. LehlS Azak Kalesini i te byle bir I (Dileri Bakan); snda yer alan i
Devletlere andlama nedlk ve I veriyordu;'! merkezli I de Azak I pa'dakl I n
irken tamamla
ekti, Bunar Sava;i
dizi reforma |
tanzim olt
grlmeye I
nce i
aras a
ve de
getirmesi w!i
nevi I
Edirne'de!
sebep 1,1
stanbul'da]
ve Au:
III. Alm
Fiilen s eyh
katlr
sahibi o lamtr. M
da nklaUl
BLNMEYEN OSMANLI
207
ile ayn prens bir ay sonra Bosnasaray'a hcum etti ve buray harabeye
evirdi.
slm lemi, ran da dahil olmak zere, Osmanl ordusunun bu malubiyeti
sebebiyle kan alyordu. Ancak dman da kendinden emin deildi.
Venedikliler, Hanya'y muhasara altna almalarna ve Bosna-Hersek
cephesinde Osmanl Devleti'ni rahatsz etmelerine ramen, Mora'y
kaybedecekleri korkusuyla Viyana'y sulh iin tevik ediyorlard. Lehistan
btn gayretiyle Kamanie'yi almak iin urayord. Ruslar ise, Azak Kalesini
almakla yetinmiyorlar ve ak denize inmek iin daha da ileri gidiyorlard. te
byle bir havada, Osmanl Sadrazam Amca-zde Hseyin Paa ve ReislKttb (Dileri Bakan) Rami Mehmed Efendi'nin gayretleriyle, Belgrad'n 65
km kuzeybatsnda yer alan Karlofa'da, Avrupa'daki stnln Osmanl
Devleti'nden Avrupal Devletlere getiini ortaya koyan ve Osmanl
Devleti'nin gerileme devrini balatan ilk andlama imzaland (Karlofa
Andlamas, 26.01.1699). Andlama Avusturya, Venedik ve Polonya ile devam
eden 15 yllk ve Rusya ile devam eden 9 yllk savaa son veriyordu; ancak
Macaristan tamamen Avusturya'ya; Mora Venediklilere, Kamanie merkezli
Podolya Eyleti Lehlere ve 1700 ylnda yaplan ilave stanbul Andlamas ile
de Azak Ruslara teslim ediliyordu. Karadeniz Osmanl Gl olmaktan km
ve Avrupa'daki hkimiyet tamamen kaybedilmiti. devletle 25 yllk sulh
andlamas imzalanrken Rusya ile sadece yllk mtreke imzalanmt.
Bunu stanbul Andlamas tamamlamtr. Osmanl Padiah artk Avrupal
devlet bakanlarna sen deil, siz diyecekti. Buna ramen 15 yldr devam
eden felket yllar da sona ermiti.
Sava skntlarndan kurtulan Osmanl idaresi, i problemleri zebilmek iin
bir dizi reforma giriti. Yeni snrlar kontrol altna alnd. Devletin messeseleri
yeniden tanzim olunmaya baland. Devlet idaresinde eyhlislm Feyzullah
Efendi'nin etkisi grlmeye baland. Onun tezkiyesiyle sulh andlamasnn
murahhas Rami Efendi, nce vezirlie ve sonra da sadrazamla getirildi.
Fakat onun da Feyzullah Efendi ile aras ald; azli iin urat, ancak
muvaffak olamad. Feyzullah Efendi, lim, mstakim ve deerli bir insan
olmasna ramen, yaknlarn devlet idaresinde belli makamlara getirmesi ve
bu noktadaki hrs onu milletin gznden drd. Divan- Hmyun, bir nevi
Feyzullah-zdeler Divan haline geldi. Padiah'n yarm asrdr stanbul yerine
Edirne'de oturmas da merkezde baz rahatszlklar meydana getiriyordu. Bu
iki temel sebep 1. Edirne Vak'as diye bilinen ayaklanmann meydana
gelmesine sebep oldu. stanbul'da kyam eden 200 kadar cebeci Edirne'ye
gelinceye kadar 80.000'i buldular ve Austos 1703 tarihinde Padiah' tahttan
indirdiler. Aksi sesler duyulsa da kardei III. Ahmed'i tahta geirdiler. II.
Mustafa ise, hal'ndan 4 ay sonra kederinden vefat etti.
Hocalar Hafz Osman Efendi, Feyzullah Efendi ve Hoca-zde Mehmed Efendi
gibi limlerden ders alarak yetien II. Mustafa, hattat, air ve byk bir slm
limi idi. Fiilen sefere kan son Osmanl Padiah oldu. Hal' edilmesinin ba
sebeplerinden olan eyhlislm Feyzullah Efendi ise, ok byk hakaretlere
maruz brakldktan sonra kati olunmu ve cesedi de Tunca Nehrine atlmtr
(Eyll 1703).
Osmanl hareminde beraber kar-koca hayat yaadklar ve ancak genellikle
ocuk sahibi olmadklar cariyeler demek olan ikbal messesesi, II.
Mustafa'dan itibaren balamtr. kballer ocuk dourduklar zaman
ounlukla Kadn Efendi olmular ve bazan da nikh akdi ile zevce haline
getirilmilerdir.
Osmanl Devleti, btn bu menfiliklere ramen, yine de dnyada bir numaral
208
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN
gl devlet idi ve onu yine Mslman bir devlet olan Timuroullarnn
Hindistan'da devam ettirdikleri devlet takip ediyordu.
ZEVCELER: KADIN EFENDLER: 1- li-cenb Ba Haseki. 2-eh-svr Valide
Sultn; 4. Haseki ve III. Osman'n annesi. 3- Sliha Sebkat Valide Sultn;
Cariyelerden ve I. Mahmd'un annesi. 4- Hm ah Haseki. 5- Affe Haseki. 6Hatice Haseki. KBALLER: 7- Hafsa Sultn; nc Haseki olduu
syleniyorsa da Kadn Efendi olmas kuvvetle muhtemeldir. 8- Hanife Htn;
kinci veya nc kbaldir. 9- Fatma ahin Htn. OCUKLARI: 1-ehzde
Sultn Mahmd I. 2-ehzde Sultn Osman III. 3-ehzde Murad. 4-ehzde
Mehmed. 5-ehzde Sleyman. 6-ehzde Hseyin. 7-ehzde Selim. 8ehzde Ali. 9- Safiyye Sultn. 10- Aye Sultn. 11- Emetllah Sultn. 12ehzde Hasan Hn. 13- Zeyneb Sultn. 14- Rukyye Sultn122.
XXIII- SULTN III. AHMED DEVR (LALE DEVR)
124. III. Ahmed, ahsiyeti, aile hayat ve zamanndaki nemli olaylar hakknda
ksa bilgiler verebilir misiniz?
III. Ahmed, IV. Mehmed'in 1674 ylnda yine Emetllah Gln Sultn'dan
dnyaya gelen ikinci oludur. Aabeyi ile ahenk iinde 9 yla yakn veliahd
olarak hayatn devam ettirmitir. Aabeyi kadar olmasa dahi, hattat, ir ve
mzie meyli bulunan kltrl bir padiahtr. Birinci Edirne Vak'as'ndan
hemen sonra yani 1703'n Austos aynda, Hnedn- l-i Osman aleyhine
szlerin dahi sylendii bir havada, eyhlislmn sraryla tahta geirilmitir.
III. Ahmed dnemini ana hatlaryla ylece zetlemek mmkndr:
Birinci Saltanat Devresi (1703-1718): 1703-1711 tarihleri arasndaki ilk
yllarnda, nce i huzuru salamaya alm ve Edirne Vak'asmn failleri
teker teker cezalandrlmtr. Sokullu veya Kprl gibi dirayetli bir sadrazam
arayndayd ve kendisini tahta getirenlerin etkilerinin farkndayd. ok
sayda sadrazam deiikliinden sonra Silhdr Dmd orlulu Ali Paa'da
karar kld ve devlet ilerini nemli lde 4 yl kadar ona havale etti.
Bu arada Avrupa'da sve Kral Carl'n Deli Petro'ya yenilip sonra da Osmanl
topraklarna snmas, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Nisan 1711'de harp
balamasna sebep oldu. Prut Seferi diye tarihe geen bu savata Osmanl
ordularnn komutan sadrazam Baltac Mehmed Paa Serdr- Ekremlie tayin
edildi. ar, malup olacan anlaynca, Babakan Baron afirov vastasyla
ok deerli mcevherlerini hediye gnderdi ve sulh andlamas yaplmasn
arzulad. sve Kral ve Krm Han Devlet Giray'n farkl kanaatlerini
dinlemeyen ve mavirlerinin tesiri altnda kalan Baltac Mehmed Paa, ok
cazip artlarla sulh akdi yapt ve muzaffer bir komutan olarak stanb; hadise uzt Padiah' di. Sonn Ali Paa'n| ya'dan geril
5a
nedlk ve dah sl!ertl ilan edilr Damad AH I sonra yanU savaa soJ saltanat
e
kindi Nevehirli t vam eden 1730'dat Matbaan elencenin! ettii ran'a
mas, 71 Tebrlzl I 1727'de kabul f Devleti'm 17231
maki durum j isyan har* deki
122 Silahdr, Nusretnme, (Sadeletiren: smet Parmakszolu), stanbul
1962, c. I, sh. 1-421; c. II, sh. 3-139; Rld Tarihi, c. II, sh. 315 vd.; Kantemir,
c. II, sh. 783 vd.; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III, Ksm I, sh. 555-595; c. IV,
Ksm I, sh. 1-46; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 9988; E. 3362; D. 10, 20,
23; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, 73-79; ztuna, Devletler ve
Hanedanlar, c. II, 211-215; Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV. Ksm, I, 28-29, 338.
5"'
|t 0'
ryetim ksur ji Islma
] lanujj
bildij.f Kaini
BLNMEYEN OSMANLI
209
rak stanbul'a gelmek zere yola kt (Prut Muhedenmesi, Temmuz 1711).
Bu
hadise zerine muhalifleri, Baltac Mehmed Paa aleyhinde her trl iftiray
yapmaya ve Padiah' etkilemeye baladlar. Neticede Kasm 1711'de
Edirne'de iken azil haberi geldi. Sonradan Deli Petro sznde durmaynca,
yeni bir sava balamadan bitti ve ehid Ali Paa'nn 1713'de imzalad
Edirne Andlamas ile Karlofa'da verilen yerler Rusya'dan geri alnd.
Sadrazam Silhdr Ali Paa'nn, Karlofa'da verilenler Rusya'dan alnd gibi,
Venedik ve Avusturya'dan da alnmas gerekir eklindeki dncesi ve
Venedik'in Karadal sileri himaye etmesi, aradan geen 15 yldan sonra
1714 ylnda Venedik'e harp ilan edilmesine sebep oldu. Avusturya'nn da
Venedik'i desteklemesi zerine, maalesef Damad Ali Paa'nn ehid olmasyla
sonulanan bir malubiyet alnd (1716). Bir sene sonra yani 1717 ylnda
Belgrad dnce, 1718 tarihli Pasarofa Muhedenmesi ile savaa son
verildi. Artk yeni bir dnem balyordu ve III. Ahmed'in 15 yl sren birinci
saltanat devresi sona eriyordu.
kinci Saltanat Devresi = Lale Devri: Mays 1718'de sadrazamla getirilen
Nevehirli Damad brahim Paa'nn sadrazaml ile balayan ve 1730 ylna
kadar devam eden devreye Lale Devri diyoruz. 1723'de balayan ran
Savalar bu dnemin 1730'da tamamen sona ermesine sebep olmutur. Her
eit kltr faaliyetlerinin artt, Matbaann tam olarak hizmet vermee
balad ve harpten ziyade sulh, skn ve de elencenin hkim olduu bu
dnem, Osmanl tarihi iin ayr bir sayfadr. Maalesef ihtiva ettii baz gayr-i
meru sayfalar sebebiyle bu huzur devam edememitir. Rusya'nn ran'a
girmesi ve Osmanl Devleti'nin de bu duruma mdahale mecburiyetinin
bulunmas, 7 sene srecek olan ran Savalarn balatt. Kprl-zde
Abdullah Paa'nn Tebriz'i fethetmesi ve ran'a ait be eyletin Osmanl
Devleti'ne ilhak edilmesi, Ekim 1727'de yaplan Hemedn Andlamas ile
Snn olan Eref ah veys tarafndan kabul edildi. Ancak i' olan Ndir
Hn'n bunlar kabul etmeyerek baz yerleri Osmanl Devleti'nden geri almas,
sava yeniden balatt. Padiah ile sadrazamn ran Seferini 1723 baharna
erteleme arzular tepkiyle karland.
Damad brahim Paa'nn aleyhindeki bu rzgar, kendi yaknlarna devletin
baz makamlarn ve menfaatlerini peke ekmesi de ilave edilince, daha da

artt ve bu durum yenierileri azdrd. Bir bahriye neferi olan Patrona Halil'in
ban ektii bu isyan hareketi, tarihin en kt isyan olacak ekilde geniledi.
Yamalar, hapishanelerdeki tutuklular serbest brakarak silahlandrmalar ve
ev basknlar artnca, asilerin Padiah'dan kellelerini istedikleri Damad brahim
Paa ve yaknlarndan olan baz paalar idam edildiler. 1 Ekim 1730 gn,
siler bununla da yetinmeyip Padiah'n grevden ayrlmasn istediler ve
gerekten III. Ahmed'i o gece biraderi II. Mustafa'nn olu Sultn Mahmud'u
tahta davet ederek kendisinin feragat ettiini aklamak mecburiyetinde
braktlar. III. Ahmed, ailesi ile birlikte Topkap Sarayndaki dairelerinde 5 ksur
yl daha yaad ve 62 yanda iken Temmuz 1736 tarihinde vefat etti. Az da
olsa slama aykr olan fiiller, bir huzur dnemini daha sona erdiriyordu.
ZEVCELER: (III. Ahmed'in hanmlarnn says baz tarihilere gre 13' ve
bazlarna gre de 18'i bulmutur. Biz, Kadn Efendileri ile birlikte 18 Hanm'n
tesbit edebildik.). KADIN EFENDLER: 1- Emetllah Ba Kadn. Ba Haseki. 2Rukyye kinci Kadn. 3- Emne Mihriah kinci Kadn; III. Mustafa'nn annesi. 4Hatice kinci Kadn. 5-RbPa ermi Kadn. 6- Zeyneb Kadn. 7- Emne Musalli
Kadn. 8- Hanife Kadn. 9210
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANL1
Glsen Kadn. 10- mm Glsm Kadn. 11- Hrrem Kadn. 12- Meyl Kadn.
13- Fatma Hmah Kadn. 14- Nijad Kadn. 15- Nazfe Kadn. KBALLER: 16yeste Sultn. 17-Aye Hanm; kinci veya nc kbaldir. 18 -Htem Htn.
OCUKLARI: (III. Ahmed, Osmanl Padiahlar arasnda en ok kadnla evlenen
devlet adamlarndandr ve bir ksm tarihilere gre ocuklarnn says 50'yi
bulmaktadr. Biz sadece bilinen ve mehur olanlarn zikrettik.). 1-ehzde
Mehmed. 2-ehzde Abdlmelik. 3-ehzde Murad. 4-ehzde Mehmed Hn.
5-ehzde Sleyman Hn. 6-ehzde Mustafa III. 7-ehzde Selim. 8-ehzde
Ali. 9- Fatma Sultn. 10- tike Sultn. 11- Zeyneb Sultn. 12-ehzde Byezid
Hn. 13- mm Glsm Sultn. 14-Sliha Sultn. 15- Aye Sultn; 16- Hatice
Sultn; 17- Nazife Sultn; 18- Esma Sultn; 19- Zbeyde Sultn; 20-ehzde
Sultn Nu'man Hn; 21-ehzde brahim; 22-Abdlhamid I; 23-ehzde
Seyfeddin; 24- Emetllah Sultn; 25- Aye Sultn (Kk); 26- Emine
Sultn123.
125. Baltac Mehmed Paa'nn Rus arnn kars Katerina ile gayr-i meru
hayat yaayarak Osmanl ordusunu satt ve bylece Prut Zafe-ri'nin Osmanl
Devleti'nin aleyhine gelitii sylenmektedir. Bu olayn asl nedir?
Prut zaferini en ince ayrntlaryla anlatan tarih kaynaklar elimizdedir ve
bunlarn en ayrntl olan da Rid'in sadece III. Ahmed devrine 4 cilt ayrd
mehur tarihidir. Bu kaynaklarn hi birinde, Baltac Mehmed Paa'nn Rus
Katerina ile gayr-i meru bir ilikide bulunduu veya en azndan Rus ar ve
hanmnn bu savan yapld mekna geldikleri yazl deildir.
Olayn asl udur: orum'un Osmanck Kasabasndan olan Mehmed Paa,
musikiye meyli ve sesinin gzellii sebebiyle Pke Mezzin lakab ile
anlmtr. III. Ahmed'in padiah olmasyla 1. mrahor'lua getirilen Mehmed
Paa, kendisini tezkiye eden Kalyakoz Ahmed Paa'nn aleyhine alm ve
eyhlislm Pamak-zde Ali Efendi'nin tavsiyesi ile 1704 ylnda 1. defa
sadrazamla getirilmitir. Sevmedikleri hakknda dili uzun olan ve yeterli
tahsili olmas hasebiyle konumasn da iyi beceren Mehmed Paa, dilinin
cezasn ekerek, 1706 ylnda azl olunmutur. 1710 Eyll'nde tekrar

sadrazamlk makamna gelen Baltac, fazla becerikli bir kumandan
olmamasna ramen, Prut Zaferine imza basan komutan sfatyla, henz
stanbul'a gelmeden itibar kazanmaya balamtr.
Bilindii gibi 1710 ylnda Ruslara kar ilan edilen harpte, alk ve dzensizlik
sebebiyle Petro'nun sava meydanna gelmeyerek uzaktan idare ettii ordusu
malubiyetle kar karya gelmitir. Rus ordusunun komutan ermetivef'di
ve Deli Petro ile hanm asla harp meydanna gelmemiti. ar, malup
olacan anlaynca, Babakan Baron afirov vastasyla ok deerli
mcevherlerini hediye gnderdi ve sulh andlamas yaplmasn arzulad.
sve Kral'nn ve Krm Han Devlet Giray'n farkl
123 Silahdr, Nusretnme, c. II, sh. 140-420; Rid Tarihi, c. III, sh. 2-390; c.
IV, sh. 2-395; c. V, 2-454; Kk elebi-zde smail sim Efendi, Tarih,
stanbul 1287, Rid Zeyli, c. VI, sh. 2-450; Kantemir, c. II, sh. 849 vd.;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. VI, Ksm I, sh. 45-209; c. IV, Ksm I, Uluay,
c. II, sh. 216-227.
kanaatlerini dinlerr cazip artlarla sulh t yola kt (Prut Hu Burada bilin
1) sve Kra jj reddetmesini ve I masn md
rudur. Ruslar, soi
2) Baltac Metim hlislm Pamak leyman Aa, sert t hindeki faaliyet ve p
sznde durmamas #| lan, Baltac'nn sve| Rus arn diri dijjj
lar sebebiyle s tek kabahatin j iin bir sebep bul kars Katerina'mn l| Osmanl
komuta h mas iin Vezir-i A'a iler de, Baltac'nn m ve Osman Efendi'iltlj
Padiat- nin doru < aleyhtarlar, I yeniden han geldiini do, gizli anla da
aleyhte I snda ikame'3) Dikkat a Osmanl kaynaU lunmad gibi, k iddialarn fe u cmlelerle ...
"Rikb- h_-m rndan, Padiahng iltifat ve ikramlaril n-mekrota;t/"
Netice ola*. mavirlerinin s;;?^ cede bu frsat ti hinde kampanyl
gnderdiini deww
BLNMEYEN OSMANLI
211
kanaatlerini dinlemeyen ve mavirlerinin tesiri altnda kalan Baltac Mehmed
Paa, ok cazip artlarla sulh akdi yapt ve muzaffer bir komutan olarak
stanbul'a gelmek zere yola kt (Prut Muhedenmesi, Temmuz 1711).
Burada bilinmesi gereken gerekler unlardr:
1) sve Kral XII. Cari ve Krm Han Devlet Giray, Baltac'nn sulh teklifini
reddetmesini ve Ruslarn skt byle bir dnemde kolay artlarla andlama
yaplmamasn mdafaa ediyorlard. Bunlarn gr hakldr ve Baltac'nn
acele ettii de dorudur. Ruslar, sonradan szlerinde durmamakla bu gr
teyid etmilerdir.
2) Baltac Mehmed Paa'nn zaten aleyhinde olan ve Padiahn ok sevdii
eyhlislm Pamak-zde Ali Efendi, Damad Ali Paa ve Darssa'ade Aas
Sleyman Aa, sert hareketlerinden ve patavatsz szlerinden dolay,
Baltac'nn aleyhindeki faaliyet ve planlarna hz verdiler. Paa, henz
stanbul'a gelmeden Rus ar'nn sznde durmamasn da bahane ederek,
hemen aleyhte bir plan hazrladlar. lk planlar, Baltac'nn sve Kral ve Krm
Han'nn szlerine nem vermediini, vermi olsayd Rus arn diri diri
yakalama frsat elde edildiini, Rus ar tarafndan gnderilen paralar
sebebiyle sulh yolunu tercih ettiini srarla Padiah'a anlatmak oldu.
Taraftarlar da, tek kabahatin gece ile gelen altn arabalar olduunu, yoksa
ar yakalamamak iin bir sebep bulunmadn ilave ettiler. te bu noktada
Hammer, Rus ar'nn kars Katerina'nn sulh andlamas uruna btn
kymetli mcevherlerini Osmanl komuta heyetine gnderdiini ve
ermetivef vastasyla sulhu salamas iin Vezir-i A'zama mektup ilettiini
ifade etmektedir. Baz ada tarihiler de, Baltac'nn asla rvet almadn,
belki mavirlerinden mer Efendi ve Osman Efendi'nin bu hediyeleri kabul
ettiini kaydetmektedirler.
Padiah da, bylesine bir zafere imza atan Sadrazamn bu ithamlarla
azledilmesinin doru olmayacan ifade ederek, ilk etapta gelen ithamlar
reddetti. Ancak Baltac aleyhtarlar, Edirne'de vezir-i azamn kapkulu
maalarn vermeye balamas zerine yeniden harekete getiler. Bu sefer
Padiah'a, Edirne'de ulufe vermesinin ne manaya geldiini dostlarna sormas
icab ettiini, yapt hatalar affettirmek iin Kapkulu ile gizli anlamalar
iinde olduunu arz ettiler. Padiahn hakem kabul ettii eyhlislm da
aleyhte beyan verince Baltac Mehmed Paa azledilerek (Kasm 1711) Midilli
Adasnda ikamete memur edildi.
3) Dikkat edilirse, Baltac'nn Katerina ile adrda beraber olduuna dair,
muteber Osmanl kaynaklarnda ve hatta ada tarihilerin eserlerinde en
kk bir bilgi bulunmad gibi, kaynaklarda ar ve hanmnn asla harp
yerine gelmediini ve bu tr iddialarn tamamen yalan olduunu ifade eden
beyanlar yer almaktadr. Rid meseleyi u cmlelerle zetlemektedir:
"Rikb- hmyn tarafnda olanlar dahi sadrazam hakknda gizlice nice kale
gelmez nesneler yazdklarndan. Padiahn gadabn tahrik ettiler. Veziriazam
meydana gelen byk hizmetleri mukabelesinde eitli iltifat ve ikramlar
beklerken, olmayan hyanet sulamasyla kar karya kalm ve kskanlarn
hileleri ile n-mekr olmutur".
Netice olarak, Baltac Mehmed Paa'nn sve Kral ile Krm Han'n
dinlememesi, mavirlerinin szleriyle hareket etmesi, her eyi ben bilirim
havasna girmesi ve neticede bu frsat karmas, tarihiler tarafndan eksiklik
olarak kabul edilmektedir. Aleyhinde kampanya balatanlar ve baz Batl
tarihiler, Katerina'nn mcevher ve mektup gnderdiini de kabul
etmektedirler. Osmanl tarihileri, bunun da Darssa'ade Aas
212
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMP1,'.
ile yaknlarnn ithamlar olduunu aka belirtmilerdir. Ancak hi bir tarihi
ve hatta Rus Vekyi'nmeleri bile, Katerina'nn harp meydanna geldiini
yazmamtr ve bu sadece kuru bir iftiradan ibarettir124.
126. Matbaa neden Osmanl Devleti'ne 1727 ylnda yani Avrupa'dan 272 yl
sonra gelebilmitir? Bu durum, Osmanl Devleti'nin teknolojiye kar gelmesi
demek deil midir?
Bu konu her zaman dillere dolandndan ve maalesef hep aleyhte
kullanldndan dolay, meseleyi, biraz ayrntl da olsa inceleme zarureti
bulunmaktadr. yle ki:
1) nemle ifade edelim ki, Gutenberg, matbaay 1455 ylnda icad
etmemitir. Zira bask sanat 8. Yzylda in'de ve baz aratrmaclara gre
zellikle Uygur Trklerinde ortaya kmtr. Blok basknn Avrupa'ya
tanmasnda, inlilerden ziyade Uygur Trklerinin pay olduu, artk ilim
alemi tarafndan kabul edilmektedir. Gutenberg hareketli harfleri de icad eden
birisi deildir. Zira bunu 14. Yzylda ilk kullanan Uygurlar ve Koreliler
olmutur. Bu manada bask Avrupa'ya 14. Yzylda gelebilmitir. Maalesef, 14.
yzylda gelen bask teknikleri, Gutenberg'in gayretleriyle ncil'in de
baslabilecei bir matbaa haline ancak 1455 ylnda yani 15. Yzylda
gelebilmitir.
2) Osmanl Devleti'ne matbaa 1727 ylnda deil, daha erken tarihlerde
gelmitir. Mslmanlarn eserlerini bastklar ilk resm matbaann tarihi
1727'dir. Ancak Yahudiler 1488 ylndan itibaren, Ermeniler 1567 ylndan
itibaren ve Rumlar da 1627 ylndan itibaren matbaalarn kurmulardr. Hatta
II. Byezid zamannda 19, Yavuz Selim zamannda 33 kitap baslmtr. Bu
kitaplarn zerinde, "II. Byezid'in himayelerinde baslmtr" ibaresi yer
almaktadr.
III. Murad, Arap harfleriyle baslan Geometriye dair Usul'l-Oklidis kitabnn
serbeste satlmas iin 996/1588 tarihli fermanla izin ve msaade vermitir.
IV. Murad zamannda stanbul'da bir matbaa kurulmas iin izin istendiini ve
bu iznin verildiini Mustafa Nuri Paa kaydederken, Enderun Tarihisi At da,
ilk resm matbaa teebbslerinin IV. Mehmed zamannda baladn ve ancak
neticeye 1727 ylnda ulaldn anlatmaktadr. Bu bilgiler, Osmanl
padiahlarnn matbaa aleyhinde olduklar grn reddetmektedir. O halde,
Osmanl Devleti'ndeki matbaann deil, belki resm matbaann kuruluunun
tarihi 1727'dir. Yoksa matbaa Avrupa'da Gutenberg tarafndan kurulan
messeseden 33 yl sonra Osmanl lkesine girmi ve ok sayda kitap da
baslmtr. Ksaca Arap harfleriyle olmak zere XV. Asrdan itibaren
stanbul'da, Halep'te ve 1514'den itibaren de baz Avrupa ehirlerinde kitaplar
baslmtr.
3) Mslmanlarn ve de resmen devletin bu teknolojiye scak bakmamasnn
sebepleri ise, Batl tarihiler tarafndan da kabul edilmektedir. Bu sebeplerin
bir ksmn biraz sonra zikr edeceiz. Ancak bu sebepler ne olursa olsun,
Osmanl Devleti'nin teknolojiye ve yeni fenlere uzak kalmas mazur
gsterilemez. Bunlar zetlerken u hu124 Rid, Tarih, c. III, sh. 366-372 (Konu btn ayrntlar ile anlatlmaktadr);
Mustafa Nur! Paa, Netic'l-Vuk't, c. III, sh. 20-22; Uzunarl, Osmanl
Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 83-95; c. IV, Km II, sh. 280-285; Silahdr,
Nusretnme, c. II, Ksm 2, sh. 268-275; Ahmed Muhtar, "Rus Menbiine Gre
Baltac Mehmed Paa'nn Prut Seferi", TOEM, nr.45 (1333), sh. 160-185; C.
VIII, nr. 46, sh. 238-256; Aktepe, Mnir, "Baltac Mehmed Paa", TDVA, V, sh.
35-36.
suslarn zellikle I mridi olmas ha Osmanl Devleti, gtfsrt gibi, matbaadan
mektedir. Maa1""" loncalarn ve Marsigli, 1727 > bile doru kabul( lemciler,
m'c sinde nemli tedir: "Ger; yasak bir i ( masnn geclk
4) zlerek! sd ve ilm g hakikattir. Hatta ayramayan bini da yaanmtr.!
yaynlanan I kitap basanlar l
5) Btn Ih i yani Mteferrika' baslmtr; a
6) Dzenli (i netice vermedf ( 1 mutur. 1720 ytjj grevlendirilen \ babasyla
berata celeme in kurma gayrd
rek Mslman t samimi bir (i rek Sald I aldklar takdim t aklanan I
Yeniehirli f "Basma a larak basmas, M kimselerin tasK
Buf
kurulan imdilik tefe I fetvaya kar hizmetler, ini
BLNMEYEN OSMANLI
213
suslarn zellikle belirtilmesinde yarar vardr. slmiyet, btn ilimlerin
efendisi ve mridi olmas hasebiyle, herhangi bir bilimsel yenilie kar
kmas mmkn deildir. Osmanl Devleti, gerileme ve duraklama devrine
girince, dnyadaki her yeni gzellik gibi, matbaadan da yeterince
yararlanamamtr. Bu hali slmiyet de tasvip etmemektedir. Maalesef bu
konuda Osmanl Devleti'ndeki esnaf tekiltlar demek olan loncalarn ve bu
loncalara bal hattatlarn menfi anlamda rolleri olmutur. Kont Marsigli, 1727
ylnda stanbul'da 90.000 hattatn bulunduunu sylemektedir ki, yars bile
doru kabul edilse, yine de byk bir rakamdr. Bunlara bal olarak sahaflar,
kalemciler, mcellitler, divitiler ve benzeri esnafn basks da, resm
matbaann gecikmesinde nemli rol oynamtr. Kont Marsigli'nin u cmleleri
dediklerimizi teyit etmektedir: "Gerekten Trkler, kendi kitaplarn
bastrmazlar. Bu dahi zannedildii gibi, matbaann onlar iin yasak bir i
olduundan ileri geldii kesinlikle doru deildir". O halde, matbaann resmen
kurulmasnn gecikmesini, din taassuba balamak doru deildir.
4) zlerek ifade edelim ki, Osmanl Devleti'nin Kanuni'den sonra, dnyadaki
iktisad ve ilm gelimelere lakayt kald ve bunun cezasn da daha sonralar
grd bir hakikattir. Hatta matbaann caiz olmadn iddia eden ve
maalesef san solundan ayramayan baz limlerin km olmas da
mmkndr. Ancak ayn hadise, Avrupa'da da yaanmtr. Papa Alexandre VI,
1501 ylnda yaynlad emirname ile ruhsatsz yaynlanan kitaplarn
yaklmasn emr ettii gibi, Fransz Kral II. Henry de, ruhsatsz kitap basanlar
idamla tehdit etmitir.
5) Btn bu gelimelerden sonra ilk matbaa IV. Mehmed (1648-1687)
devrinde yani Mteferrika'nm matbaasndan yaklak bir asr evvel kurulmu
ve baz kitaplar da baslmtr; ancak harfleri hakkyla tanzim edilemediinden
devam ettirilememitir.
6) Dzenli alr halde ilk resm matbaa ise, IV. Mehmed devrindeki teebbs
tam netice vermedii iin, III. Ahmed devrinde Damad brahim Paa'nn
tevikleriyle kurulmutur. 1720 ylnda Sadrazam brahim Paa tarafndan
Paris'e Osmanl sefiri olarak grevlendirilen Yirmisekiz elebi Mehmed
Efendi'nin olu Said Mehmed elebi, babasyla beraber Paris'e gitmi ve
orada bulunduklar yllarda matbaay yakndan inceleme imkn bulmutur.
Geri dndnde meseleyi devlet yetkililerine anca, hemen kurma
gayretleri balamtr. Bu arada Macaristan'da doan ve 1693 ylnda esir
edilerek Mslman olan brahim Mteferrika, yazd Risle-i slmiye adl
eseriyle samimi bir Mslman olduunu ispatlam ve Damad brahim
Paa'nn dikkatini ekerek Said Mehmed elebi'ye yardm etmesi karar altna
alnmtr. kisi birlikte, kaleme aldklar matbaa ile ilgili Veslet'Ut-Tb'a adl
layihalarn sadrazama 1726 ylnda takdim etmilerdir. Matbaann kurulmas
iin dinen ve aklen hi bir engelin bulunmad aklanan Layiha zerine,
mesele eyhlislmlk makamna sorulmu ve eyhlislm Yeniehirli
Abdullah Efendi de u tarih cevab vermitir:
"Basma san'atnda mahareti olan kimesnenin, tashihli ve hatasz olarak, ksa
zamanda ve zahmetsiz o-larak basmas, kitaplarn nshalarnn oalmasna,
ucuz fiyatlarla yaylmasna sebep olur. Ancak lim kimselerin tashih etmesi
gerekir".
Bu fetvadan sonra Zilka'de 1139/Temmuz 1727 tarihli Padiah Ferman km
ve kurulan matbaada ilk olarak 1729 tarihinde Vankulu Lgati baslmtr.
Fermanda imdilik tefsir, hadis, fkh ve kelm kitaplarnn baslmamas aka

belirtilmitir. Bu fetvaya kar kanlar elbette ki olmutur. Ancak Osmanl
Devleti'nin yklna kadar, bu hizmetler, daha da modern ekillere girerek
devam etmitir.
214
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN
7) nemle ifade edelim ki, Avrupa'da Kur'n ve dier din eserler 1514 ylnda
-talya'da baslmaya balanm ve III. Murad darda baslan bu Kur'n ve
dier din eserlerin devlet snrlar ierisinde serbeste yaylmasna izin
vermitir.
Netice olarak, matbaa, 272 sene deil 33 sene sonra Osmanl Devleti'ne
girmitir. Ancak resm matbaann kurulmas ve kitap baslmas, zikredilen
sebeplerle maalesef 200 yl veya dzenli matbaa hesaba katlrsa 272 yl
gecikmitir. Televizyonun Trkiye'de ve hem de 20. Yzylda elli sene geciktii
ve Intemet'in ancak 5-10 yl gecikmeyle lkemize girdii, belli sebeplerle nasl
aklanyorsa, matbaann gecikmesi de ylece aklanabilir. Yoksa slmiyetin
ilme ve teknolojiye kar kma iddialaryla bunun ilgisi yoktur125.
127. Lale Devrinde yaplan elenceler nelerdir ve gayr-i meru elenceler var
mdr?
Hem III. Ahmed ve hem de damad ve sadrazam olan brahim Paa, sulha
meyilli, sakin ve elenceli hayat seven, sevimli ve mlayim insanlar idiler. Bu
yaratllar gerei olarak, 1718-1730 tarihleri arasnda, elimizdeki tarih
kitaplarnn da ortaya koyduu gibi, ziyafetten ziyafete koturduklar ve
meru dairede elenceli bir hayat yaadklar grlmektedir. Burada nemle
vurgulanmas gereken udur: Padiah ve sadrazamnn meru dairede neeli
ve elenceli hayat yaamas ayr eydir; stanbul'da bu dnemde insanlarn
bar ve huzurun kymetini bilmeyerek, gayr-i meru elencelere dalacak
kadar arya gitmi olmalar tamamen ayr eydir. Bu ikisini birbirine
kartrmak tarihe iftira olur. Ancak Padiah ve Sadrazamn meru dairede de
olsa elence ve ziyafetlerde fazla vakit geirmeleri, elbette ki insanlarn da
gayr-i meru ilere girmesine zmn bir sebep olarak alglanabilir. Bu bak
asndan Lale Devri deerlendirildiinde u manzara ortaya kmaktadr:
A) Lale Devri denilen bu devrede, byk masraflarla ina edilen
Kathane'deki Sa'dbd Kknde, skdar'daki eref-bd'da,
Beylerbeyindeki Ba- Ferah Bahesinde, raan Bahesinde, brahim
Paa'nn Beikta Mevlevihanesine bitiik zel Yalsnda ve benzeri ok sayda
saray ve bahelerde, Padiah'n da ara sra katld helva sohbetleri ve Lle
elencelerinin yapld dorudur. Hatta bu elencelerin bazlarna meru
dairede kalmak artyla, sazendeler de davet edilmitir. Lale elenceleri
sebebiyle laleye dknlk artm ve hatta lalenin 234 eidi yetitirilmitir.
Padiahn buna zel nem verip ferman yaynlad da dorudur.
125 BA, Mhimime Defteri, nr. 134, sh. 156; nr. 135, sh. 303; Kk elebizde, Tarih (Zeyl-i Tarih-i Rid), c. VI, sh. 470-473; Subhi Tarihi, stanbul
1198, Mukaddime'deki Matbaa ile alakal Lyiha; Tayyr-zde Ahmed At,
Tarih-i At I-V, stanbul 1293, c. I, sh. 157-158; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.
IV, Ksm I, sh. 158-162; Marsigli, Comte, Osmanl mparatorluunun Zuhur ve
Terakkisinden nhitat Zamanna Kadar Asker Vaziyeti (ev. Nazmi), Ankara
1934, sh. 49; Gndz, Mahmd, "Matbaann Tarihesi ve lk Kur'n- Kerim
Basmalar", Vakflar Dergisi, XII, Ankara 1978, sh. 335-350; Baysal, Bura,
Mteferrlka'dan Birinci Merutiyete Kadar Osmanl Trklerinin Bastklar

Kitaplar, stanbul 1968; Thomas Francis, The Invention of Printing in China
and ts Spread Westward, New York 1955; Necatiolu, Halil, Matbaac brahim
Mteferrika ve Risle-i slmlyye (Tenkitli Metin), Ankara 1982; Berkes, Niyazi,
"lk Trk Matbaas Kurucusunun Din ve Fikr Kimlii", Belleten, c. XXVI, say
104 (1962), sh. 724-736; Acarolu, M.Trker, "Dnyada Baslan lk Trke
Kitap", Belleten c. L, say 197(1986), sh. 507-530. Bu konuda kaynak fazladr;
ancak biz bu kadarla iktifa ediyoruz. una da dikkat ekelim ki, Tarih-i At'da
belirtilen hususa daha nceki aratrmaclar dikkat ekmemilerdir.
Ancak bu l lenceleri ve ( ilim, fikir ve e ziyafet ve I elence v| tlarn i
1
zurundal nin ve 1 hem de! edenler, I fet me birer t Tebriz* limdir.
i:
elen rin meru t de stan! maz, I esrar K e vda.
get<
tanbul'dali zulduu
meine manasa
Tarihi (?<> 259 (Sa'd 162-71
N OSMANLI
314 ylnda -pt dier din
nitir.
^'esef Trki-ecik- de nyla buceler
a meyilli, lan ge-aya koydu-tyaadk-t sadraza-bu
ielencelere e kartr-pelence ve regirmesi-P#ildiinjjlane'deki | Ferah s bitiik
elerin ! elenilir. PadiIt-iRid), c.
'edAt,
"arsigli,
j.Nazmi),
Jsi, XII,
tklar
|lew York
ti Berkes,
|724-736;
I konuda
a daha
BLNMEYEN OSMANLI
215
Ancak bu ziyafetleri anlatan tarih kitaplar tetkik edilirse, helva sohbetleri, lale
elenceleri ve dier tertip edilen ziyafetlere, bata eyhlislm olmak zere,
o devrin ilim, fikir ve edebiyat adamlar da mutlaka katlmtr. eyhlislmn
da iinde yer ald ziyafet ve elencelerin, gayr-i meru olduu dnlemez
ve zaten tarih kitaplar bu elence ve ziyafetlerde neler yapldn btn
ayrntlaryla anlatmaktadrlar. Bu ayrntlarn iinde haram olan bir ey gze
arpmamaktadr.
Ayrca yaplan elence ve sohbetler sadece bunlardan ibaret deildir. Padiah
huzurunda da, sadrazam huzurunda da, eyhlislmn, Rumeli ve Anadolu
Kazaskerlerinin ve stanbul evresinde mehur olan limlerin de huzurunda,
hem Saray'larda ve hem de Sadrazam Kklerinde, tefsir, hadis, fkh ve tarih

dersleri yaplmtr. Merak edenler, bu konuyu ayrntlar ile veren, sim
Tarihi'ne bakabilirler. Bu arada bu ziyafet meclislerinin mdavimi olan Nedim
ve Seyyid Vehbi gibi airlerin, ayn zamanda birer slm limi olduklarn da
eklememiz gerekmektedir. Mesela Seyyid Vehbi, bir ara Tebriz Kadlna tayin
edilmitir. Tarihi Rid de, Halep Kadlna kadar ykselen bir limdir.
Ancak bu ziyafet ve elenceler, halkn iinde ahlakszl bir nevi tevik
etmesinden ve daha sonra da Damad brahim Paa aleyhtarlarnn (Eski
stanbul Kads Zlal Hasan Efendi ve Ayasofya Vaizi spiri-zde gibi) onu
ypratma kampanyas balatmasndan dolay, hakknda baz gayr-i meru
ilere kart iddialar da bulunmaktadr. Bunlarn ne derece doru olduunu
bilemiyoruz.
B) Padiah ve sadrazamn meru dairede de olsa, vaktinin ounu ziyafetler
ve elencelerde geirmesi, halk arasnda, maalesef ahlakszln yaylmasna
ve elencelerin meru daireden gayr-i meru daireye kaymasna yol amtr.
O halde. Lale Devrinde stanbul'da gayr-i meru hayatn, dier dnemlere
oranla artt asla inkr olunamaz. Mesela, elenceli ve ziyafetli hayatlar, halk
arasnda baz genlerin afyon ve esrar kullanmasna yol am ve meselenin
ok ciddi bir noktaya ulamasndan dolay, eyhlislmdan bu konuda fetva
talebinde bulunulmutur. eyhlislm da verdii fetvada, afyon ve esrar
kullanmann slm Hukukuna gre haram olduunu, kullananlarn ve
satanlarn srgn ve para cezas gibi ok iddetli ta'zr cezalar ile
cezalandrlmalarn, kullanlmasnn helal olduunu iddia ederek tevikte
bulunanlarn idam edilmesi gerektiini ifade etmitir.
Buna unu da ilave etmek gerekmektedir: 1144/1731 tarihli bir fermana gre,
stanbul'da kadnlarn giyim ve kuamlarnn gayr-i meru fiillere yol aacak
ekilde bozulduu ve bu yzden stanbul'da baz gayr-i meru fiillerin
meydana geldii, bu sebeple slama aykr giyimlerin yasaklanmas ve bunun
yol at ahlakszlklarn nlenmesi iin her trl tedbirin alnmas gerei
hkme balanmtr.
Bu olaylar, Lale Devrinde, halk arasnda baz gayr-i meru alkanlklarn
yerlemesine yol atn aka gstermektedir. Ancak bu gayr-i meru
ilerin, Saraya girdii manas asla karlamaz126.
126 BA, Mhimme Defteri, nr. 134, sh. 190; Topkap Saray Mzesi Arivi, tr.
7737; Kk elebi-zde, sim Tarihi (Zeyl-i Tarih-i Rid), c. VI, sh. 42-43,
100-101, 134-135, 137 (Esrar ve Afyon Yasa), 223-224, 233-234, 259-260
(Tefsir Dersi), 265, 363-364, 370, 377, 384, 453, 464; Rid Tarihi, c. V, 19,
29, 45, 88, 177, 366, 444 (Sa'dbd), 527-528, 555; Tarih-i Subh, stanbul
1198, vrk. 34/a-b; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 162-171.
.....
.....,.._
.......................,
.......,. ,.
216
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANL
128. Lale devrinde sadece keyif ve elence mi yaplmtr? Fikir ve kltr
hayatna ynelik bir ey yaplmam mdr?
129. Patrona Halil ri ile ilgisi var S
I
' III. Ahmed'in 1718-1730 tarihleri arasnda ve Nevehirli brahim Paa'nn
sadreti ile geen devresine Lale Devri dendiini daha evvel ifade etmitik.
Acaba bu devir sadece elencelerle mi gemitir? Bu sorunun cevab
verilmelidir.
Eski ad Mukara olan ve brahim Paa'nn gayretiyle kyden ehire dnen
Nevehir'de doan brahim Paa, 1689 ylnda Saray'a intisap etmi ve 1717
ylnda III. Ahmed'in kz Fatma Sultn ile de evlenince iyice Padiah'm gzne
girmeye balamtr. III. Ahmed'in ok gvendii brahim Paa, Mays 1718
tarihinde sadrazamla getirilmitir. Kendisi tamamen sulh taraftar ve sakin
yaamay seven bir insandr. III. Ahmed'in de ahsiyeti buna uyum salaynca,
bu dnem Lale devri olarak tarihe gemitir.
Bu dnem sadece elence ile gememitir. Zira Matbaann almas bata
olmak -zere, Osmanl Devleti'nin fikir ve kltr hayatna dair ok nemli
katklar bu devirde salanmtr.
Evvela, kendisi de tahsilli olan brahim Paa, ilim ve san'at adamlarn sonuna
kadar desteklemitir. Eer Osmanl vekyi'nvislerinin brahim Paa dnemini
anlatan yzlerce sayfalk tarih kitaplarn ve mesela elebi-zde'nin Rid
Tarihi Zeylini incelerseniz, hem Padiah'm ve hem de brahim Paa'nn din
ilimler ve dier ilimlerde uzman olan limlerle hususi dersler dzenlediini,
tanzim edilen ziyafetlerde eyhlislm ve benzeri ahsiyetlerin daima hazr
bulunduunu grrsnz.
kinci olarak, Damad brahim Paa tarihe ok merakl olduundan, Osmanl ve
Trk Tarihi ile ilgili en nemli almalar bu dnemde yaplmtr. Ayn'nin
Ikd'l-Cmn isimli mehur tarihi, Hondmir'in Farsa ok geni bir tarih olan
Habb's-Siyer adl eseri, Mevlevi Ahmed Dede'nin Cmi'ud-Dvel adl
muazzam eseri, hep bu dnemde kurulan ilim heyetleri tarafndan Trke'ye
tercme edilmitir.
nc olarak, Damad brahim Paa'nn bir kk ky olan Mukara'y bir
ehir haline getirerek imar etmesi, bata stanbul'daki Dr'l-Hadis Medresesi
olmak zere ok sayda vakf eserler meydana getirmesi, bata inicilik olmak
zere kaybolmaya yz tutan baz Trk sanatlarn ihyaya almas ve nihayet
Matbaa gibi nemli bir messeseyi yerletirmesi, onun sadece elence ve
ziyafetlerle vakit geirmediini aka gstermektedir.
Drdnc olarak, Nedim, Seyyid Vehbi, Tarihi Rid, Nahf ve Ahmed Neyl
gibi edip ve airler, Damad brahim Paa'nn himayesiyle lmez eserlerini
vermilerdir.
Osmanl Devleti, ilim ve teknoloji konusunda, Gerileme Devrinden beri, ilk
defa bu dnemde Avrupa'y takip eder hale gelmitir. Ayrca devleti idaresinde
Sokullu ve Kp-rl'ye ulamas mmkn olmayan bu devlet adamnn, slmi
adan istikameti ve dindarl itibariyle onlar gibi olduu tarihilerin verdii
bilgiler arasndadr127.
127 BA, Mhimme Defteri, nr. 129, sh. 45, 185; nr. 132, sh. 91 (1724 tarihli
hkm); nr. 133, sh. 237, 244 (1726 tarihli hkm); At Tarihi, c. II, sh. 159160; Kk elebi-zde, Tarih (Zeyl-i Tarih-i Rid), c. VI, sh. 2-625;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 147-162; c. IV, Ksm II, sh. 310316.
Bu olay da, bir mkfatn
ekten Lale De kaynaklardaki bil halinde kalsa bile< meru elen malubiyet
ve sz konusu olan
ran
1143/1730'da masn arzu Padiah, buna bilen fitne hinde de' alevlenmeye
kademelerine fetler yznden atelemek iin Cmiinin Ka Muhammed'den
tarihe Patrona
Bu isyann nar Ahmed ve nce Damad b Hri Mde fendi gibi I

teebbsleri ii ve brahim edildi. Sadrazam da yetinmedi'-: Zll Hasa :
kstah tavrlaryla istediler. Iste.e Mustafa'nn 05
siler !K9] bata Sa'dbd srerek yklmasyla, hal malar ve de son b
bilgilen
fe
BLNMEYEN OSMANLI
217
129. Patrona Halil isyannn mahiyeti nedir ve neden kmtr? Lale devri ile
ilgisi var mdr?
Bu olay da, "her musibet, gemiteki bir cinayetin neticesi ve gelecekteki
bir mkfatn da mukaddimesidir" kaidesine gre aklamak gerekmektedir.
Gerekten Lale Devrinde, Padiah Saraylarnda ve Sadrazam Kklerinde, bize
ulaan kaynaklardaki bilgilere gre, gayr-i meru bir fiil grlmese ve hatta
sadece dedikodu halinde kalsa bile, o dnemin stanbul'unda halk arasnda
baz ahlakszlklarn ve gayr-i meru elencelerin yayld kesindir. slama
smsk sarlmayan devletler, hemen malubiyet ve alk gibi umumi
felaketlerle cezalandrlmaktadr. te Lale Devri iin de sz konusu olan
budur.
ran cephesinden Osmanl Devleti aleyhinde haberler gelmeye balamtr.
1143/1730'da Sadrazam brahim Paa, ran Sava iin Padiahn bizzat sefere
katlmasn arzu etmektedir. Ancak ahsiyeti ve alt hayat itibariyle buna
hazr olmayan Padiah, buna gnlszdr ve red cevab vermekte
gecikmemitir. Tam bunu frsat bilen fitne atei, sadrazamn aleyhine baz
eyler yaymaya balad gibi, Padiah aleyhinde de "mahmd'l-hisl bir
Padiah isteriz" diye dedikodu yaptrmak eklinde alevlenmeye balamtr.
Sadrazamn, bata damatlar olmak zere, yaknlarn devlet kademelerine
getirmesinden rahatsz olanlar, bu dnemde yaplan elenceler ve ziyafetler
yznden bunlarn gayr-i meru olduunu ileri srenler, alt yedi aydr bu
fitneyi atelemek iin uraan bahriyeli, bir nefer olan Patrona Halil ve
arkadalarnn, Byezid Cmiinin Kaklar Kaps tarafnda, "er' ile davamz
vardr; mmet-i Muhammed'den olanlar dkknlarn kapayp bizimle gelsin"
demeleriyle birlikte, tarihe Patrona Halil syan diye geecek olan kargaay
balatmlardr.
Bu isyann ban ekenler, Muslubee, Kk Muslu, Kutucu Hac Hseyin,
nar Ahmed ve Ali Usta gibi ayak takmlar ile bunlarn fikir babas olan ve
daha nce Damad brahim Paa'dan zarar gren eski stanbul Kads Zll
Hasan Efendi, Hri Mderrislerinden Deli brahim ve Ayasofya Vaizi spirizde Ahmed E-fendi gibi insanlardr. eyhlislm Abdullah Efendi'nin er'at
adna araya girme teebbsleri de fayda vermeyince, silerin isteklerine
uyularak sadrazam, eyhlislm ve brahim Paa'nn yaknlar olan btn
damatlar grevden alnd ve ou srgn edildi. Sadrazam iki damad ile
birlikte bouldu. At Meydannda toplanan asiler bununla da yetinmediler;
kendi adamlar olan ve Rumeli Kazaskerliine getirilmesini istedikleri Zll
Hasan Efendi ile stanbul Kadlna getirilmesini arzu ettikleri brahim
Efendi'nin kstah tavrlaryla Padiah'n feragat ederek yerine Sultn
Mahmd'un padiah olmasn istediler. stekleri zerine, III. Ahmed, 2 Ekim
1730'da Osmanl tahtn biraderi II. Mustafa'nn olu Sultn Mahmd'a terk
etti.
siler bununla da kalmadlar. brahim Paa aleyhine kadna dknln ve
bata Sa'dbd olmak zere kkler aleyhine de fitne ve fesada vesile

olduklarn ileri srerek bu kklerin yaklmasn istediler. Yaklmasna gnl
raz olmayan ve ancak yklmasna izin veren Padiah'n ferman ve stanbul
Kads brahim Efendi'nin fetvasyla, halk ve devlet, Kathane'deki yzlerce
kk yktlar. syan sresince yamalamalar ve her trl rezalet yaand.
Neticede 13 gn sren isyan 11 Ekim 1730 tarihinde son buldu. nce
sadrazamla gz diken Patrona Halil, devlet ilerinden anlamad
I
218
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSP- .
ileri srlerek Revan Seraskerliine tayin edilmitir. Ancak Krm Han ve
eyhlislmn da yardmyla, Kasm 1730'da Sofa Kkne davet edilen
zorbaclarn ba Patrona Halil ile Muslubee hemen katledilmi ve asi
liderlerinden 18'inin cesedi III. Ahmed emesinin yanna atlmtr. 1731'deki
ikinci bir isyan hareketi ise sonusuz kalmtr.
Hadisenin, Lale devrinde yaanan slama aykr hallerin bir cezas olduu
aktr. Ancak Patrona Halil ve arkadalarnn da, slama hizmet gayesiyle
deil, kendi ahs kin ve menfaatlerini tatmin gayesiyle bu ie kalktklar da
gn gibi ortadadr. bret alnrsa nemli bir olaydr128.
XXIV- SULTN I. MAHMUD DEVR
130. I. Mahmd, ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar hakknda
ksaca bilgi verir misiniz?
II. Mustafa'nn Sliha Sebkat Sultan'dan 1696 ylnda dnyaya gelen oludur.
2 Ekim 1730 tarihinde III. Ahmed'in yerine tahta gemitir. Rumeli Kazaskeri
Feyzullah-zde brahim Efendi bata olmak zere eitli hocalardan dersler
alan I. Mahmd, lim, ir ve bestekrdr. Akll, dikkatli, ihtiyatl, meverete
ehemmiyet veren ve kltr yksek olan bir padiahtr. Sebkat mahlasyla
iirler yazmtr. Biraz nce anlattmz gibi, ilk ii Patrona Halil bata olmak
zere, ayak takmndan oluan isyanclarn isteklerini yerine getirmek ve
brahim Paa ile yaknlarn devletin nemli makamlarndan bertaraf etmek
olmutur. Ancak Kasm 1730'un sonuna doru Patrona Halil bata olmak zere
btn sileri ortadan kaldrm ve devleti huzura kavuturmutur. Babasnn
ve amcasnn akbetlerinden ve zellikle de III. Ahmed'in kendisine olan
vasiyetinden ders alarak, eyhlislmlk ve sadrazamlk makamnda uzun
sre kimseyi durdurmamtr.
eyhlislmlk makamna eyhlislm Feyzullah Efendi'nin iki olunu getiren
I. Mahmd'un, ok sayda sadrazamlar arasnda en nemli yeri Hekimoiu Ali
Paa ihraz etmitir.
teki kargaaya son veren I. Mahmd, yllardr devam eden ran Harbini ele
almtr. Hekimoiu Ali Paa'nn 1731'de Urmiye'yi feth edip Tebriz'i istirdd
etmesi zerine Ocak 1732'de ran ile Sulh Andlamas imzalanm ise de,
Ndir Hn bununla yetinmedi ve 1733'deki taarruzuyla harbi devam ettirdi.
Erbil'i alarak Badad' kuatma altna alan Ndir ah, byk kumandan Topal
Osman Paa tarafndan Temmuz 1733'de byk bir hezmete mahkm edildi
ve bu sefer sebebiyle I. Mahmd'a gz unvan verildi. ran'da Safevi
Hanedanna son vererek Avar Hanedann balatan Ndir ah, yine durmad
ve Kerkk'e girdi. ki Osmanl Paa'sn ehid eden ve Revan, Gence ve Tiflis'i
Osmanl Devleti'nin elinden geri alan ah, bu avantajdan yararlanarak sulh
istedi. 1639 tarihinde yaplan Kasr- irin Andlamas esaslar zerine kurulan
stanbul Andlamas Ekim 1736 ylnda imzaland. Aslnda Snn ve Hanefi

olan Ndir ah, bu inancn hkim klmaya kalktysa da, i kargaadan
korkarak geri durdu ve ancak
i
ran' mu'tedl biri Osmanl Devlet'm! eyhlislmn ve j bar halin Irak
cephesini Ndir al" buyiKl olamad. Yende' sebep o'- - Devleti'.
Irann Osw-lerek 1";" Ruslar, -mttefV ti'ne harp e c ve BosnaVrr* yenildik
1739 y Mzkc ri, Eylu1 Avusturya, alnyordu manii manii De imtiyazlar
( Osmanl!
Belgn
yordu. Osrutl beyi;
tinde kald.! da dev'o'f' mektec problem ;.
128 BA, Mhimime Defteri, nr. 136, sh. 218; Subh Tarihi, stanbul 1198, vrk.
l/a-34/a; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 204-218.
tine inan-:,'.! 1732 tarifti Vehhbi"
Mideia tarafndan S
KADIMI Verd-i t Rziye Kafel baldir.9-
U99,sU-J
FA'., I
BLNMEYEN OSMANLI
219
ran' mu'tedil bir mmiyye-i snaeriyye ve Ca'fer mezhebi izgisine getirdi.
Osmanl Devleti'ne bu mezhebin hak bir mezheb olduunu tasdik ettirmek
istediyse de, eyhlislmn ve limlerin muhalefet etmesi zerine muvaffak
olamad. 7 yl sren bar halinden sonra, Douda Timuroullarna byk
zararlar veren Ndir ah, yeniden Irak cephesinden Osmanlya saldrd
(1743). Musul ehri kahramanca savunuldu ve Ndir ah byk kayplarla geri
ekildi. 1744'de Kars' muhasara etti; ancak muvaffak olamad. Yeniden sulh
istedi ve 1723'den beri ok sayda Mslmann kannn akmasna sebep olan
bu harp, 1746 stanbul Muahedesi ile sona erdi. Neticede ran, Osmanl
Devleti'ne snaeriyyeyi yine hak mezhep olarak kabul ettiremedi.
ran'n Osmanl Devleti'ne saldrlarndan memnun olan Rusya, frsat ganimet
bilerek 1736 ylnda Azak Kalesini ele geirdi. Krm'a giren ve byk tahribat
yapan Ruslar, Krm Han Fetih Giray tarafndan Krm'dan kovuldular. Bu arada
Rusya'nn mttefiki olan Avusturya, Polonya'y paylamak midiyle 1737
ylnda Osmanl Devleti'ne harp ilan etti ve koldan Osmanl lkesine
saldrd. Ni'i dren, Eflak, Srbistan ve Bosna'ya giren Avusturya ordular,
Austos 1737'de ehid Ali Paa'ya Banyaluka'da yenildiler. Osmanl Devleti
ayn anda, ran, Avusturya ve Rusya ile harp halindeydi. 1739 ylnda
Belgrad'a yryen Osmanl ordularndan ekinen Avusturya sulh istedi.
Mzkerelerini bizzat Sadrazam Hac vaz Mehmed Paa'nm yrtt sulh
teebbsleri, Eyll 1739'da Belgrad Muahedesi ile neticelendi. 1718 Pasarofa
Andlamas ile Avusturya'ya braklan yerlerin bir ksm geri alnyor ve Azak
Kalesi de Ruslardan geri alnyordu. Karadeniz Osmanl Gl olarak devam
edecekti. Belgrad Muahedesi, Osmanl Devleti'nin hl dnyann birinci
devleti olduunu isbat ediyordu. Bu arada Osmanl Devleti'ne yardmlarndan
dolay, Dnyann 2. byk gc olan Fransa da baz imtiyazlar yani
kapitlasyonlar elde ediyordu. imparatorluk ile ayn anda savaan Osmanl
Devleti, hepsinde de galip olarak sulh mzkerelerine katlyordu.
Belgrad Anlamas ile Osmanl Devleti 28 yllk bir bar dnemine imza atm
oluyordu. Osmanl Devleti, devaml sava halinde bulunduu iin, ieride de

halkn derebeyi adn verdii a'yn denilen baz mahall mtegallibelerle de
uramak mecburiyetinde kald. Bunlarn bir ksm devlete itaat ad altnda
halka zulm ediyordu ve bir ksm da devlete ba kaldryordu. Aydn
taraflarndaki Sar Beyolu bunlarn banda gelmektedir. D problemleri
halleden Padiah, Haziran 1740 tarihli Adletnmesiyle bu problemi de
halletmeye alyordu. Humbaracba Ahmed Paa'nm gayretiyle 1734'de
Maal Humbarac Ocan tekil etmi ve yeni asker dzenlemelerin
zaruretine inanmtr. Bu arada bozulan tmar ve ze'met usuln slah etmek
zere Ocak 1732 tarihinde yeni bir tmr kanunu karmay ihmal etmedi.
Necid'de ortaya kan Vehhb meselesi de, Sultn Mahmd'un megul olduu
problemlerdendi.
Mide kanamasndan muzdarip olan I. Mahmd, 13 Aralk 1754 tarihinde
Demirkap tarafndan Saray'a girdiinde vefat etti.
KADIN EFENDLER: 1- Hce l-cenb Ba Kadn. 2- Hce Aye Kadn. 3- Hce
Verd-i Nz Drdnc Kadn. 4- Hatice Rami Altnc Haseki. 5- Htem kinci
Kadn. 6-Rziye Kadn. KBALLER: 7- Meyyse Hanm; Ba kbal. 8- Fehm
Hanm; kinci kbaldir. 9- Habbbe Hanm. 10- Srr Hanm. OCUKLARI: Hi
ocuklar olmamtr129.
i
129 BA, Mhlmme Defteri, nr. 126, sh. 44-45; Subh Tarihi, stanbul 1198, vrk.
l/a-238/b; zz Tarihi, stanbul 1199, sh. 2-289; Vsf Tarihi, stanbul 1219, c. I,
sh. 2-40; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 210-336;
220
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSM/"
XXV- SULTAN III. OSMAN DEVR
131. III. Sultn Osman kimdir? Ailesi ve devrindeki nemli olaylar hakknda
ksaca bilgi verir misiniz?
III. Osman, I. Mahmd'un kardei olup II. Mustafa'nn 1699 ylnda ehsiivr
Valide Sultn'dan doma oludur. Ba hocas Feyzullah-zde brahim Efendi
olan III. Osman, 2 yldan biraz fazla srecek olan saltanat tahtna aabeyinin
vefat zerine 13 Aralk 1754 ylnda oturdu. iman, asab ve geimsiz bir
devlet adam olduu ve sadrazamlardan hi biri ile geinemedii
sylenmektedir. Sadrazamlar arasnda yer alan Hekimolu Ali Paa,
Yirmisekizelebi-zde Mehmed Said Paa ve son sadrazam olan Koca
Mehmed Rgb Paa, gerekten deerli olan devlet adamlarndandr.
Aabeyinin aksine mzii sevmez ve kadnlara iltifat etmezdi. Tebdil gezmek
en nemli merak idi. Kadnlarn sokaklarda serbeste dolamalarn ve giyinip
sslenmelerini ciddi manada snrlamalara tabi tutmutu. Hekimolu Ali Paa,
padiahn baz makul olmayan tekliflerini iddetle reddedecek kadar dirayet
sahibiydi ve arada srada onunla tartrd.
III. Osman zamannn hatrlanacak olan en nemli olaylar, stanbul'un byk
bir ksmn ve hatta Paakapsn dahi yok eden Hocapaa ve Cibali yangnlar;
ok insann lmne sebep olan veba salgn ve denizleri donduran mthi
klar gibi dahili hdiselerdir. Ksaca III. Osman, ok ynleriyle dier
padiahlara benzemeyen farkl bir insandr ve 30 Ekim 1756 tarihinde
irpeneden dolay vefat etmitir.
KADIN EFENDLER: 1- Leyla Ba Kadn. 2- Zevk nc Kadn. 3- Ferhunde
Emne Drdnc Kadn. ocuklar olmamtr130.
XXVI- OSMANLI DEVLET'NN GERLEMEYE BALAMASI; SULTN III. MUSTAFA

DEVR
132. III. Mustafa, ailesi ve dneminde meydana gelen nemli olaylar hakknda
ksaca bilgi verebilir misiniz?
III. Ahmed'in 1717 ylnda Emine Mihrah Sultn'dan dnyaya gelen oludur.
Laleli Camiinin banisi olan III. Mustafa, Ekim 1756 ylnda III. Osman'n vefat
zerine Osmanl tahtna oturmu ve 1769 tarihinden itibaren de Gazi unvann
kullanmtr. Mneccimlik ve ilm-i ncma ar bir ilgisi olduu
sylenmektedir. ir, hattat ve lim bir padiah olan III. Mustafa, sadrazam
Koca Rgb Paa olmas hasebiyle, saltanatnn ilk on yln huzur iinde devam
ettirmitir. Rgb Paa, akll bir vezirdir ve Padiahn harp ilan arzularn 6 yl
boyunca dirayetle reddetmitir. 1757'de son clus
Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 8075; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve
130 Vsf Tarihi, c. I, sh. 45-92; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh.
337-341; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh.97; ztuna, Devletler ve
Hanedanlar, c. II, sh. 230.
bahiini veren ve da^g ki problemleri devlet adamla: alm; piyadeye fi
Berr-i Hmyn i 1766 ylnda byk 1 depremleri olurken,
Ruslarn i etmesi ve Pa dilmesine sebepe Han' Giray Han'ni hazrlksz olmas
fc almlardr. Karasr- srpriz bir seki* <g an edildiler; *r-Koyun Adaan i
sonra da era:'fl verdirdiler, *.'.:::< Hasan Pas
te I
per g olal erdi. n (Larga) t malup rm'n kap devlet olarak! buren
zelliini! sndan
devletin tojral soktu Devleti' j tndan sonra ti
ZEV
Kadn Efenin nc I OCUKUM :jj hn Sulta;:< 9- MihrlraH
Kadnlar ten
BLNMEYEN OSMANLI
221
:fcve P
MI
labahiini veren ve daha sonra bu deti ortadan kaldran III. Mustafa, devlet
hayatndaki problemleri slaha meyilli, mal konularda hassastr. Svey
Kanaln amay dnen devlet adamlarndandr. Kapkulu Ocaklarn rahatsz
etmeden baz reformlar yapmaya alm; piyadeye dokunmadan topu ve
bahriye subaylar yetitiren Mhendishne-i Berr-i Hmyn ve
Mhendishne-i Bahr-i Hmyn'u kurmutur. 22 Mays 1766 ylnda byk
stanbul depremi onun zamannda olmutur. Avrupa'da iktidar depremleri
olurken, Osmanl Devleti bu depremlerden etkilenmemitir.
Ruslarn andlamalara aykr olarak Polonya'ya asker sokmas, Franszlarn
tevik etmesi ve Padiah'n savaa meyilli olmas, Ekim 1768'de Rusya'ya
kar harp ilan e-dilmesine sebep olmutur. arie II. Katerina komutasndaki
Rus ordular, nce Krm Han' Giray Han'n darbelerine maruz kalmlar ise
de, Osmanl ordusunun tecrbesiz ve hazrlksz olmas hasebiyle, 1769 son
baharnda Polonya'nn kaps olan Hotin'i teslim almlardr. Karadeniz Osmanl
Gl olmas sebebiyle Fin Krfezinden Akdeniz yoluyla srpriz bir ekilde
Mora'ya Rumlarla birlikte asker karan Ruslar, 1770 Nisan'nda perian

edildiler; ancak Baltk Filosu ile Ege'ye ynelen Rus kuvvetlen Temmuz
1770'de Koyun Adalar aklarnda Osmanl gemilerine kar byk kayplar
vererek ekildi; sonra da eme Limannda Osmanl gemilerine baskn
dzenleyerek ok byk kayp verdirdiler. Avrupa'da byk akisler uyandran
eme Basknnn intikam Cezayirli Hasan Paa tarafndan alnd.
te Osmanl Devleti'nin asrlardr, yani en az 1453 ylndan beri dnyada tek
sper g olarak hayatn devam ettirmesi, bundan sonra meydana gelecek
olaylarla sona erdi. nk Kont Romanzov komutasndaki Rus kara askerleri
Bodan'n Kartal (Larga) denilen bir mevkiinde Sadrazam vaz-zde Halil
Paa'y Austos 1770 ylnda malup ediyor ve Bender Ruslarn eline
geiyordu. Rusya bununla da kalmad ve Krm'n kaps olan Orkap'y kuatt.
arie, Osmanl Devleti'nden ayrlrsa bamsz bir devlet olarak kabul
edeceini syleyerek Krm' ikiye bld ve Krm Rus igaline mecburen
boyun edi (Temmuz 1771). Artk Osmanl Devleti dnyann 1. Devleti olma
zelliini kaybetmiti. 1771 yl iinde Ruslar Eflak'i yani Romanya'y igal
ettier. Arkasndan Dobruca'dan Bulgaristan'a giren Ruslarn bu ilerlemeleri,
at harp sebebiyle devletin bana byk felketlerin gelmesine sebep
olduunu dnen Padiah' zora soktu ve skntlar iinde nzul hastalna
tutularak vefat etti (Ocak 1774). Osmanl Devleti'nin gerileme dnemini
balatan Kaynarca Andlamas, III. Mustafa'nn vefatndan sonra I.
Abdlhamid devrinde imzalanacakt.
ZEVCELER: 1- Ayn'l-Hayt Ba Kadn Efendi. 2- Mihr-i h Valide Sultn; Ba
Kadn Efendi ve III. Selim'in annesi. 3- Rifat kinci Kadn Efendi. 4- Aye dilah -nc Kadn Efendi. 5- Fehme nc Kadn Efendi. 6- Binnaz nc
Kadn Efendi. OCUKLARI: 1-ehzde Mehmed. 2-ehzde Sultn Selim III. 3ah Sultn; 4- Beyhan Sultn; 5- Hatice Sultn; 6- Fatma Sultn; 7- Hatice
Sultn; 8 - Hibetullh Sultn; 9- Mihrimah Sultn; 10- Mihriah Sultn131.
131 Vsf Tarihi, I, sh. 92-327; c. II, sh. 2-278; zellikle hayat iin bkz. Sh.
279-282; Mustafa Nuri Paa, Netyic'l-Vuk't, c. III, sh. 43-54; Uzunarl,
Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 341-420; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve
222
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN 0^
XXVII- SULTAN I. ABDULHAMID DEVR
133. I. Abdlhamid Hn, ailesi ve devrindeki olaylar ksaca zetler misiniz?
III. Ahmed'in Rbi'a erm Kadn'dan 1725 ylnda dnyaya gelen I.
Abdlhamid, gnmze kadar Osmanl soyunu devam ettiren bir padiah
olarak Ocak 1774'de Osmanl tahtna oturdu. Yaratl itibariyle saf, halka
kar merhametli, kerametleri halk arasnda yaylacak kadar mtedeyyin ve
devlet ileriyle de yakndan ilgilenen bir padiahtr. Hayat boyunca dirayetli
sadrazamlar ve devlet ricalini i bana getirerek, Osmanl Devleti'nin muhtc
olduu slhat yapmaya uramtr. Sadrazam Koca Yusuf Paa'nn 1788'de
Avusturya mparatoru II. Josef'i malup etmesi zerine Gazi unvann
kullanmaya balamtr.
Tahta ktnda btn cephelerde Osmanl kuvvetleri byk skntlarla kar
karyaydlar. Ruslar, umnu'daki Osmanl ordughna kadar gelmiler;
Rusuk ile Silistre'yi muhasara etmilerdi. Bu kritik gnlerde, Rusya iindeki
karklklarn da yardmyla, 1774 baharnda Tuna yaknlarndaki Kk
Kaynarca Kasabasnda sulh mzkereleri balad. Rusyay Prens Renin ve

Mareal Romanzov, Osmanl'y ise, sadret kethdas Resmi Ahmed Efendi ile
Reislkttb brahim Mnb Efendi temsil ediyordu. 28 madde ve 2 ilaveden
meydana gelen ve Osmanl Devleti'ni dnyada drdnc devlet haline getiren
muahede 17 Temmuz 1774 tarihinde imzaland. A-vusturyallar da kendilerine
pay karmak iin Bodan'n kuzeyindeki Bukovina'y igal ettiler ve 1775
ylnda yaplan bir andlama ile bu da kabul edildi. 1683 Viyana Bozgunundan
sonra, Mslman Trklerin kar karya kaldklar en byk hezimetti.
Tahta getikten 6 ay sonra Kaynarca Muahedesini imzalayan Padiah, bir ka
ay sonra da ran ile yz yze geldi. Kaarlar'n rakibi olan Kerim Han Zend,
1775'de Basra'y muhasara altna alnca, Mays 1776'da ran'a harb ilan edildi.
1776'da ranllarn eline geen Basra, ancak yl sonra geri alnabildi. Bu
arada i karklklar da devam ediyordu. Austos 1774'de Kaynarca
Muahedesinin zntsyle vefat eden Sadrazam Muhsin-zde Mehmed
Paa'nn yerine gelen sadrazamlar bir trl diki tutturamyorlar-d.
Krmllar Osmanl Devleti'ne yaptklar ihanetin cezasn ekiyorlard; zira
Ruslar sz vermelerine ramen askerlerini Krm'dan ekmemilerdi. Osmanl
taraftar IV. Devlet Giray'n yerine Rus hayran ahin Giray Krm tahtna
oturmutu (1775). Krm'daki bu kemekei kabul etmeyen Osmanl Devleti
harbe karar verince, Fransa'nn araya girmesiyle, Rusya ile Aynalkavak'ta
yeni bir andlama imzaland (Mart 1779). Andlama Osmanl Devleti'nin
aleyhine iledi ve neticede Rus hayran ahin Giray Krm tahtna oturdu. Bu
aklsz Hn, her trl gayr-i meru ilere dalarak ve arie'nin imknlarn
kullanarak, mrteci diyecek kadar hakaret ettii Osmanllardan intikam
alyordu. 1782'de kahraman Krm halk bu hine kar ayakland ve II. Bahadr
Giray' tahta oturttu ise de, bu da devam etmedi. ahin Giray'n gafleti ile
Rusya tekrar Krm'a girdi. arie'nin Temmuz 1783 tarihli fermanyla Krm
Rusya'nn bir eyleti oldu ve
artk Krm
merkezi olar;
Krmllar, u
men Mslur
babaa kaim
yeti 310
Rusya'ya arie
olan Osmanl
arasnda d
gnden mil
iindi ve h
harb ilan c
: 1788'de II. Josf.
ya'y berta Mslman olan Hotn'i de kederinden 1789). Cen trbesine defn
Sultn I. d hatt- h yeniden ke zun eyledi, Yaran getiini bana
ZEVCELI tafa'nn annesi ve nce kinci ah Ba Kadn Dilpezr Kadn di. 10- M
Drdnc fendi; Ba ikbal tn Mustafa Mehmed, 5- ehzade Mel Esma
Sultan, l Sultn. 16-f. tn. 202-364, Uzun, ztun.
BLNMEYEN OSMANLI
223
artk Krm Mslmanlarn deil Ortodoks Ruslarn hkimiyetine girdi. Artk
saltanat merkezi olan Baesaray, Rus vilayet merkezi olan Akmescid'e
tanyordu. Maalesef, Krmllar, asr boyunca hkimiyetlerine karmayan

Osmanl Devleti yerine, tamamen Mslman olan Krm' Ruslatran ve buray
ikinci bir Endls yapan Ruslarla babaa kaldlar. Binlerce Mslman
ldrld. Osmanl Devleti'nin Krm'daki hkimiyeti 310 yl devam etmiti.
Osmanl Devleti, 8 Ocak 1784 tarihli Andlamayla Krm'n Rusya'ya ilhakn
kabul etti.
arie 1787'de 60.000 askeriyle Krm'a geldi ve zaferini kutlad; bundan
rahatsz olan Osmanl Devleti Austos 1787 tarihinde yeniden harp ilan etti.
1768-1774 tarihleri arasnda devam eden Osmanl-Rus Harbi, Polonya'nn
istiklli iin yaplm grndnden millete mal edilememiti. Ancak bu yeni
harp Mslman Krm' kurtarmak iindi ve herkes Ruslara di biliyordu. ubat
1788'de Avusturya da Osmanlya kar harb ilan etti. Sadrazam Koca Yusuf
Paa komutasndaki Osmanl kuvvetleri, Eyll 1788'de II. Joseph
komutasndaki Alman ordusunu bozdu ve Osmanl ordusu Avusturya'y
bertaraf ederek Ruslarla babaa kald. Aralk 1788'de zi Kalesini alarak
burada Mslman katliam yapan Rus ordusu, bununla da yetinmeyerek
Podolya'nn merkezi olan Hotin'i de teslim ald. Hotin ve zi'deki Mslman
katliamlar, Osmanl Padiahnn kederinden dolay beyin kanamas geirerek
vefat etmesine sebep oldu (7 Nisan 1789). Cenazesi, Bahekapdaki
maretinin yani imdiki 4. Vakf Han'n karsndaki trbesine defn edildi.
Sultn I. Abdlhamid'in Hotin ve zi'nin dmesi mnasebetiyle bizzat
kaleme ald hatt- hmyn insan alatacak kadar manaldr: "zi'nin
dt takriri alimallah beni yeniden kederlendirdi; bu kadar Mslman
erkek, kadn, kk ve byn kfir elinde kalmas beni mahzun eyledi.
Yrab! Sen Mlik'l-mlksn. Senden niyazm, lmeden bu beldeleri tekrar
Mslmanlarn eline getiini bana gster".
ZEVCELER: KADIN EFENDLER: 1- Aye Sine-perver Valide Sultn; IV.
Mustafa'nn annesi ve IV. Kadnefendi. 2- Nak- Dil Valide Sultn; II.
Mahmd'un annesi ve nce kinci kbal sonra Kadn Efendi. 3- Hatice Ruh-ah
Ba Kadn Efendi. 4- Hm ah Ba Kadn Efendi. 5- Aye Ba Kadn Efendi. 6Binnaz kinci Kadn Efendi. 7-Dilpezr Kadn Efendi. 8- Mehtbe Drdnc
Kadn Efendi. 9- Misl-i N-yb Kadn Efendi. 10- Mu'teber Kadn Efendi. 11Nevres nc Kadn Efendi. 12- Fatma eb-saf Drdnc Kadn Efendi. 13Mihribn nc Kadn Efendi. 14- Nkhet-sez Hanmefendi; Ba ikbal. 15Aye Hanmefendi; kinci kbaldir. OCUKLARI: 1-ehzde Sultn Mustafa IV. 2ehzde Sultn Mahmd II. 3-ehzde Abdullah. 4-ehzde Mehmed. 5ehzde Ahmed. 6-ehzde Abdlaziz. 7-ehzde Abdurrahman. 8-ehzde
Mehmed Nusret. 9-Ahter-Melek Hanm. 10- Aye Drr-i ehvar Sultn. 11Esm Sultn. 12- Ayn-i ah Sultn. 13- Hatice Sultn. 14- Ermne Sultn. 15RbPa Sultn. 16- Fatma Sultn. 17- lem-ah Sultn. 18- Sliha Sultn. 19Hibetullah Sultn. 20- RbPa Sultn132.
132 BA, Hatt- Hmyn, nr. 126; Vsf Tarihi, c. II, sh. 282-315; Cevdet Paa,
Trih, c. I, sh. 2-334; c. II, sh. 2-364; c. III, sh. 2-439; c. IV, sh. 2-242; Mustafa
Nuri Paa, Netyic'l-Vuk't, c. III, sh. 54-72; c. IV, sh. 4-21; Uzunarl,
Osmanl Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 420-546; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve
-'-.'
;
.
224
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN C""'
134. Kaynarca Mu'hedesi, neden Osmanl Devleti asndan bu kadar aleyhte yorumlanmaktadr?
17 Temmuz 1774 (8 Cemaziylevvel 1188) tarihinde imzalanan ve Rusya ile
Osmanl Devleti arasnda yaplan Kaynarca Andlamas, Osmanl Devleti'nin
toprak kaybndan ziyade, dier hkmleri asndan Osmanl Devleti iin bir
intihar andlamas olmutur. 28 maddeden ibarettir. En nemli hkmleri
arasnda unlar bulunmaktadr: 1) Krm Hanl artk mstakil bir devlet
haline geliyordu. Ancak Osmanl Halifesi, btn Mslmanlar gibi Krmllarn
da halifesi kabul ediliyordu. 2) Eflak ve Bodan'n muhtariyeti geniliyordu
(Romanya). 3) Rusya Ortodoks olan Osmanl tebaasna yani Rumlara ve
Ermenilere, Osmanl Devleti'nin efkatli davranmasn istiyor ve bu konuda
makul bir istei olursa, zellikle Eflak ve Bodan'la ilgili olarak ve ancak
kapal ifadelerle btn Osmanl topraklarn kapsayarak, hami sfatyla
ikyetlerini Bb- li'ye iletebilme hakkn elde ediyordu. Kaynarca
Andlamasnn asl nemli olan maddesi buydu ve daha sonraki btn aznlk
ayaklanmalarnda Rusya bu maddeyi kullanarak Osmanl Devlet'ini rahatsz
etmiti (7., 8. ve 14. Maddeler). 4) Karlkl toprak alverileri tanzim
edilmiti. 5) Rusya da, ngiltere ve Fransa gibi Osmanl Devleti'ndeki adl ve
iktisad kapitlsyonlardan faydalanacakt.
Bize gre Kaynarca Andlamasnn en nemli maddeleri, 3. ve 4. ktaki
hkmleri dzenleyen maddeleri idi. Bu mu'hede ile ne oldu? 1) Osmanl
Devleti, dnyann 1. Devleti olmaktan kp ngiltere, Fransa ve Rusya'dan
sonra 4. Devlet haline geldi. Rusya ise 4.lkten 3.le ykseldi. 2) Karadeniz
Osmanl Gl olmaktan kt ve Rusya burada sahil edindi. 3) Rusya, Kaynarca
Andlamasndaki Ortodoks ifadelerine ve ilgili hkmlere dayanarak, Osmanl
Devleti'ne istedii zaman mdahale imknn elde etti. 4) nlenemeyen dev
bir Rusya dnya hakimiyetindeki yerini alm oldu. 5) Andlama ile Krm
zerinde Osmanl Devleti'ne verilen haklar ve Krm'n bamszl gibi lehte
hkmler, bu zamana kadar iletilemedi. Kaynarca Andlamasnn temelini 7.
Madde tekil ettiinden, bunu zetle zikretmek istiyoruz: "Deviet-i AMyyemiz
taahhd eder ki, Hristiyan dininin hakkna ve kiliselerine kuvvetli bir ekilde
himaye gstere ve Rusya Devleti'nin elilerine ruhsat vere ki, gerek 14.
Maddede zikr olunan stanbul'daki Kilise ve gerek hademesinin korunmasna
ynelik giriimlerde bulunabile". Rusya bu maddeyi Demoklesin klc gibi
kullanmtr. Ksaca Kaynarca Mu'hedesi, Osmanl devleti iin sonun
balangc oldu133.
XXVIII- SULTN III. SELM DEVR
135. III. Selim, ailesi ve zamannda meydana gelen olaylar hakknda ksaca
bilgi verir misiniz?
III. Mustafa'nn Mihriah Sultn'dan Aralk 1761 ylnda dnyaya gelen III.
Selim, amcasnn cephelerdeki duruma zlerek beyin kanamas geirmesi ve
vefat etmesi
zerine Osmanl t vukufu, iir, i denilebilir ki, ] maradr. III.! Padiahtr. ( da
uzun almas, ( ile birlikte
Saltanat! Avusturya Fokani Meydan fi ordular, Rus t uradlar (li
malubiyet!! vusturyallsrJ kaleme aldfy *| di. Osmanl li de, Tuna'n
arasndaki ter i geirmi oldu (ip hi iine yaram! latt ve Astwsl desl ile
Avu sona erdffic!H manlla1 Ocak 1792 tam sahil eirti
133 Vsf Tarihi, c. II, sh. 302-315; Cevdet Paa, Trih, c. I, sn. 72-80, 279-294;
Mustafa Nuri Paa, Netyic'l-Vuk't, c. III, sh. 54-72; Uzunarl, Osmanl
Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 422-427.

iin byk! dzenlenmesi}^. yklmann m[ Kura
lerf/f
duygular" 1| manii Deve i nasl yap1* esas alMtl edildi. ta? I Nldfr yldr
dost s Bonapar:! u halin! <f
BLNMEYEN OSMANLI
225
zerine Osmanl tahtna Recep 1203/Nisan 1789 tarihinde oturdu. slm
ilimlere vukufu, iir, hat ve dier gzel san'atlardaki mahareti ve ksaca
kltr asndan, denilebilir ki, 1595'de vefat eden III. Murad'dan sonra gelen
Padiahlar iinde bir numaradr. III. Selim, ayn zamanda dirayetli, merhametli
ve slhata taraftar olan bir Padiahtr. Geldiinde sadrazamlk koltuunda
Koca Yusuf Paa'nm bulunmas ve sonra da uzun mddet Kaptan- Deryalk
grevinde bulunan Cezayirli Gz Hasan Paa ile almas, onun iin byk bir
frsat olmutur. Damad Melek Ahmed Paa ise, III. Selim ile birlikte nizm-
cedd mcadelesini veren sadrazamdr.
Saltanat III. Selim'e intikal ettiinde, cephelerde durum ok ktyd. Zira Rus
ve Avusturya cephelerinde sava btn hzyla devam ediyordu. Bodan
snrlarndaki Fokani Meydan Muharebesinde, Kemanke Mustafa Paa
kumandasndaki Osmanl ordular, Rus ve Avusturya kuvvetlerinin iki tarafl
saldrlar zerine ar bir hezimete uradlar (1203/Austos 1789). Bunu
Ruslarn galibiyeti ile sonulanan Boza (Buzaov) malubiyeti takip etti (Eyll
1789). Ruslar Bodan'n baehri Ya' igal ederken, A-vusturyallar da
Bkre'i teslim alyorlard (Ekim 1789). III. Selim'in askerlere hitaben kaleme
ald ve slm'daki gaza ruhunu hatrlatan hatt- hmynu da messir
olamad. Osmanl kuvvetleri, Eflak'a bal Yerky'nde Avusturya kuvvetlerini
malup etseler de, Tuna'nm gneyine ekilmek durumunda kaldlar. Ruslar,
Besarabya ile Dobruca arasndaki Osmanl savunma merkezlerini, baz
kayplar ve malubiyetlerle birlikte ele geirmi oldu (smail, Kili, Tula gibi,
1790). sve'le yaplan ittifak Osmanl Devleti'nin hi iine yaramad. Bu
srada 1789 Fransz htilalinin olmas, Osmanl Devleti'ni rahatlatt ve
Avusturya sulh andlamas istedi. Austos 1791'de imzalanan Zitovi
Muahedesi ile Avusturya-Osmanl Harbi sona erdi. Bylece tarihteki son
Alman-Trk sava sona erdii gibi, Alman kuvvetler, Belgrad bata olmak
zere igal ettikleri yerleri Osmanllara iade ettiler. Osmanl Devleti ile
babaa kalan Rusya da sulha yanat ve Ocak 1792 tarihinde imzalanan Ya
Andlamas ile z ve Hocapaa (Odesa) gibi baz sahil ehirleri Ruslara
braklarak, Osmanl-Rus savana da son verildi.
Cephelerde kaybeden Osmanl Devleti, sosyal, hukuk, iktisad ve zellikle de
malubiyetlerin birinci sebebi sayldndan asker slhatlar dnmeye
balad. Zira devlet, d dmanlara kar vatan mdafaa ederken, i durum
hi de iyi deildi. Anadolu'da derebeyleri, Rumeli'de a'ynlar ve cephelerde
savaan yenieri grubu, devlet iin byk bir bel haline gelmiti. Osmanl
ordusunun ve hatta btn devletin yeniden dzenlenmesi gerekiyordu.
Osmanl Devleti, gerileme devrini tamamlayarak artk yklmann sanclarn
ekmeye balamt. Bu ykl emarelerinin sebeplerinin Kur'n'a aykr olarak
yaanan sefhet, halkn vergi yknn altnda ezilmesi, mminlerin kalbinden
devlete muhabbetin kmas ve yardm duygulan yerine kin ve nefret
duygularnn fkrmaya balamas olduunu, akl banda olan herkes
biliyordu. Osmanl Devleti, nizm- cedd tabir edilen yeni bir dzenlemeye
muhtc idi. Ancak bu nasl yaplacakt? Bu konuda tamamen mevcut dzeni

deitirmek isteyenlerin gr esas alnd ve 24 ubat 1793'de Nizm-
Cedid resmen bir Hatt- Hmyn ile ilan edildi. Bunun zerinde ayrca
duracamzdan ayrntya girmiyoruz.
Nizm- Cedid de fayda vermedi. Osmanl Devleti devaml kan kaybediyordu.
400 yldr dost devlet olarak bilinen Fransa'nn bana geen General
Napolyon Bonaparte, 1797 ylnda Venedik Cumhuriyet'ine son vererek
Osmanl Devleti'ne komu haline gelmiti. Bununla da kalmad ve harp ilan
etmeden Msr skenderiye nlerine
ii:
226
BLNMEYEN OSMANLI
geldi (Temmuz 1798). Grnrde, Padiaha itaat etmeyen Memluk Beylerini
cezalandrmak iin gelmiti; ancak buradan Kahire'ye hareket etti. Msr
Beylerbeyisi Ebu Bekir Paa ile yapt Ehramlar Muharebesini de kazand.
Bunu gren Osmanl Devleti, Eyll 1798'de Fransa'ya harb ilan etti. ngilizler
de tabi mttefik oldu. ubat 1799'da Filistin'e doru ilerleyen ve Gazze ile
Yafa'y teslim alan Bonaparte, Akka'da Cezzr Ahmed Paa tarafndan
durduruldu. "Akka'da durdurulmasaydm, btn ark ele geirirdim" diyen
General, stanbul'dan bir ordunun Msr'a doru geldiini duyunca Paris'e
dnd. Haziran 1801'de Msr'n Tahliyesi Mukavelesi imzaland ve Osmanl
ordusu Msr'a girdi. Bylece III. Selim'e de Gazi unvan verildi. Bunu, Nizm-
Cedidci Glib Paa'nn Haziran 1802 tarihinde imzalad Paris Mu'hedesi
takip etti.
Bu arada Arabistan'da ortaya kan Vehhblik hareketi de Osmanl Devleti'ni
ciddi manada rahatsz ediyordu. Bunu ayrca inceleyeceiz. Msr'da Memluk
Beyleri nasl bertaraf edilir diye dnlrken, Msr'a gittiinde (1799) asla
Arapa bilmeyen ve Arnavud olan Mehmed Ali Aa, bu beylikleri bertaraf
etmek ve Hicaz'daki problemi zmek iin kullanld. Vehhbileri bertaraf
etmek midiyle kendisine Temmuz 1807 ylnda Msr Beylerbeyilii verildi.
Bu arada, Fransz ihtillinin milliyetilii tahrik etmesi sebebiyle 1806 ylnda
Srplar ihtill kardlar. Bunda yenierilerin Hristiyan tebe'aya kt
muamelesinin de etkisi vard. Zaten Rumeli'de hkim olan da devlet deil,
a'yn denilen zorbalar idi. Vidin'de Pazvandolu Osman Aa, Ruscuk'da
Tirsinikliolu smail Aa ve benzeri zorbalar byk g kazanmlard.
Bunlarn zerine gnderilen ve ksa zamanda haklarndan da gelen Kad
Abdurrahman Paa geri ekilince, hem halk rahatsz oldu ve hem de Srp
htilli aztt. Avusturya bu ihtilli kkrtyordu. Ancak lider Kara Yorgi, 1804'de
Ruslara yanat. Aralk 1806'da Belgrad' ele geirdi ve Rusya da, Kaynarca'daki hakkn kullanarak Osmanl Devleti'ne harp ilan etti. Bender, Hotin,
Akkerman ve Kili igal edildi. Resmen Osmanl-Rus Sava balad. Silistre
valisi Alemdar Mustafa Paa, Ruslar iki defa yenince, ngiltere Ruslarn
yannda savaa girdi. ubat 1807'de ngiliz donanmas stanbul nlerine kadar
geldiyse de, hemen geri dnd ve bu sefer Msr'a ynelerek skenderiye'yi
igal etti (Mart 1807). Mehmed Ali Paa ngilizleri durdurdu. Dier taraftan Rus
cephesine gnderilmek istenen Nizm- Cedid askerlerini kapkulu oca
neferleri kabul etmiyordu. Dman vatan igal ederken, ordu birbirine
girmiti. Ordu, devletin bana bel olmutu.
nceleri Nizm- Cedid'e taraftar olan ve en azndan ses karmayan limler,
Nizm- Cedid ricalinin suiistimallerini ve ahlakszlklarn grnce, aleyhe
gemeye baladlar. Kasm 1806'da eyhlislm olan shak-zde Mehmed

Atullah Efendi, limleri Nizm- Cedid grubuna ve hatta Padiah'a kar tahrik
etti. rndan kt ve Padiah, slama aykr baz fiilleri yapmakla (mesela
ney flemesi ve tanbur almas, kz kardelerinin ve hanmlarnn Avrupai bir
hayat yaamaya balamalar gibi) suland. 25 Mays 1807'de Kastamonulu
Kabak Mustafa denilen bir neferi kendilerine reis tayin eden yenieri
yamaklar, 19 yl srecek olan bir i isyan balattlar. III. Selim hlim ve selim
birisi olduu iin, kan dkmee deil taviz vermee taraftard. Bu sebeple 28
Mays 1807'de Nizm- Cedid'i ilga etti ve bir gn sonra da kendisi tahttan
indirildi. Yerine Padiahn amca-zdesi olan IV. Mustafa tahta karld.
KADIN EFENDLER: 1- Nef-i Zr Ba Kadn Efendi. 2- Hsn-i Mh Ba Kadn
Efendi. 3- Zb-i Fer1 kinci Kadn Efendi. 4- fitb nc Kadn Efendi. 5Re'fet DrI'LI
BLNMEYEN OSMANLI
227
tele
pca
dnc Kadn Efendi. 6- Nr-i ems Kadn Efendi. 7- Gonca-nigr Kadn Efendi.
8- Dem-ho Kadn Efendi. 9- Tab'- Safa nc Kadn Efendi. 10- Ayn- Safa
Kadn Efendi. 11- Mahbbe Kadn Efendi. KBALLER: 12- Meryem
Hanmefendi. 13- Mihribn Hanmefendi. 14- Fatma Fer'-i cihan Hanm Efendi.
ocuklar olmad134.
136. III. Selim'le balayan yenilik hareketlerinin esas nedir?
i
ire
Osmanl Devleti'nin idar tekiltnda icrann ve snrl yasama yetkisine sahip
organn ba padiah olmasna ramen, asrlarca Divan- Hmyn isimli
yksek kurul, slm hukukunun tavsiye ettii ra meclisinin fonksiyonlarn
ifa etmitir. XVII. yzyln sonlarna doru Divan- Hmyn'un nemi
azalmaya ve icra yetkilerinin ou padiah veya sadrazamn ahsnda
toplanmaya balamtr. Osmanl Devleti'ni bir zamanlar en yksek devlet
haline getiren esaslar, yava yava terk ediliyor ve szde kalyordu.
Bu kt gidie Nizm- Cedid= Yeni Dzen devrini aarak dur demek isteyen
III. Selim (1789-1808)'in gayretleri de, istenen neticeyi vermemitir. Sadece
devletin siyas, mal ve hukuk yapsnda nemli deiiklikler yaplmaya
allmtr. Bunlar zetle u ekilde toparlayabiliriz:
Divan- Hmayun'un nemini kaybetmesinin tehlikesini sezen ve devletin
sadece padiaha, sadrazama, eyhlislma, vezirlere (sudr- kiram) ve ileri
gelen devlet adamlarna ait olmadn ve halkn da devlet idaresine en
azndan fikirleriyle katlmas gerektiini samimiyetle savunan III. Selim,
Saltanat erkn ile devletin ileri gelenlerinden oluacak bir meclis-i
meveret'in (danma meclisi) kurulmasn ve kendi bakanl altnda
toplanmasn istemitir. Meclis-i meveretin ilk gayesi asker alanda baz
yenilikler yapmaktr. Avrupa tarznda modern bir ordunun tanzimi iin eitime
de byk nem vermitir. Kara mhendislii (1210/1795 tarihli
Mhendishne-i Berr-i Hmyn) ve Topu okullar ile Donanmay- Hmyn
hakkndaki nizmlar (1222/1808), bu gayretlere verilecek en gzel misllerdir.
Ancak, yenieri ocan kaldrma teebbsleri, III. Selim'in de sonu
olmutur135.
137. Osmanl Devleti'nde III. Ahmed devrinden II. Mahmd dneminde

imzalanan Sened-i ttifak'a kadar (1703-1808) yaklak yz yl derebeyler ve
a'ynlarn hkim olduu ve halka zulm ettikleri sylenmektedir. Bu doru
mudur?
Osmanl tara tekiltnn temelini eylet, sancak ve kaza ls tekil
etmektedir.
134 Asm Tarihi, c. 1, sh. 349 vd., c. 2, sh. 34 vd.; Cevdet Paa, Trih, c. IV, sh.
242-521; c. V, sh. 4-455; c. VI, sh. 4-318; c. VII, sh. 4-492; c. VIII, sh. 4-456;
Mustafa Nuri Paa, Netyic'l-Vuk't, IV, sh. 21-46; Uzunarl, Osmanl
Tarihi, c. IV, Ksm I, sh. 546-634; Uzunarl, smail Hakk, "Kabak Mustafa
syanna Dair Yazlm Bir Tarihe", Belleten, c. VI, say 23-24(1942), sh. 253261; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 116-118; ztuna, Devletler
ve Hanedanlar, c. II, sh. 242-244; Necib Asm, "nc Selim Devrine Alt
Vesikalar", TTEM, nr. 12(89), sh. 395-401.
135 Karako, Serkiz, Kliyt- Kavnin, III. Selim Devri Belgeleri, nr. 2781,
2381, 6050; Karal, Enver Ziya, III. Selim'in Hatt- Hmyunlar, Ankara 1942,
sh. 113 vd.; Okandan, Recai Galip, mme Hukukumuzun Anahatlar I-II,
stanbul 1977, c. I, sh. 51-55; Cevdet Paa, Tarih, c. IV, sh. 238 vd.; Karal, III.
Selim'in Hatt- Hmyunlar, sh. 112 vd.
";'
228
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN
Eyletin banda beylerbeyi (sonradan eylete vilyet ve beylerbeyine de vali
denmitir) ve sancaklarn banda ise sancak beyleri (sonradan sancak beyi
yerine mutasarrf tabiri kullanlmtr) bulunmaktadr. Beylerbeyiler ve sancak
beyleri, merkezdeki sadrazamlar gibi devletin kanunlarn icra ile
mkelleftirler. te Osmanl Devle-ti'nin cephelerde arka arkaya skntlara
maruz kalmas, hazinenin mal krize girmesi ve devlet adamlarnn ehil
olmayanlardan seilmesi ve benzeri sebeplerle, hukuk devleti anlayn
devam ettirememesi, vilyetlerdeki valilerini ve sancaklardaki mutasarrflarn
ihmle ve geveklie itmitir. Valiler ve mutasarrflar, bazan tayin edildikleri
yerlere gitmeden kendi adlarna yetkili kldklar mtesellimler ve yarg
konusunda yetkili olan voyvodalarla ii yrtmeye balamlardr. Her ehir ve
kasabada, ahali tarafndan seilen bir de a'yn (yani halkn ileri gelenleri)
bulunmaktayd. Memleketin idaresi ve emniyetin temini valiler, mutasarrflar,
mteselllimler ve voyvodalara; hukuk meseleler ve narh ileri kadlara;
devlete ait gelirlerin tahsili ve icab eden yerlere harcanmas iin tevzii ileri
vali ve mutasarrflara muhatap olan a'ynlara havale edilmiti. A'ynlar da bu
ileri, bulunduklar vilyet veya sancan ileri gelenleri ile bir araya gelerek
yrtmeye baladlar. Bylece a'ynlar ahalinin vekili ve hkim ile ahali
arasnda vsta haline geldiler.
A'ynlar bulunduklar memleketin haysiyet ve nfuz itibariyle en etkili
ahslar olmalar hasebiyle, valilere ve mutasarrflara, umduklarndan fazla
menfaatler temin ederek mtesellimlii ve voyvodal haksz yere almaa
baladlar. lerinden liyakat ve dirayeti bulunanlar, hem valileri ve hem de
kadlar honud etmekle, btn gayretlerini servetlerini arttrmaya,
otoritelerini salamlatrmaya sarfettiler ve neticede halka zulm etmeye
baladlar. Kendileri vefat ettiinde, aileden birileri bu makamlara gelmeye
baladlar. Bunlarn iinde iyiler bulunmakla beraber, devletin sahipsizliinden
dolay, ktler de yer aldlar. Zamanla valileri ellerine alarak vilayet ve sancak
idaresini bizzat yrtmeye baladlar; kendilerini devlete kabul ettirip seferde

ve hazarda baz gzel hizmetler de ifa ederek gnden gne mstakil
hkmetler haline geldiler. Artk kendilerine kar gelenleri kati etmeye,
haklar olmad halde hr insanlarn mallarn ve hatta terekelerini msadere
etmeye ve ksaca tarihe geen derebeylii icra etmeye baladlar. te
devletin hukuk ve idar adan zaafa uramasndan dolay, vilyetlerde ve
sancaklarda idareyi ele geiren; hatta baz yerlerde devletin kendilerini vali
veya mutasarrf olarak tayin ettii bu yerli idarecilere, Rumeli'de a'yn ve
Anadolu'da ise genellikle derebeyleri denmitir.
Mesela I. Mahmd zamannda Arnavutluun bir taraf nce a'yn iken
sonradan vali olan Tepedelenli Ali Paa ve bir taraf ise kodra Valiliine kadar
ykselen Kara Mahmd Paa hanedannn idaresi altnda; Siroz ve Selanik
taraflar Sirozlu smail Bey uhdesinde ve Rumeli'nin dier beldeleri de a'yn
denilen mtegallibe (zorba) erin emri altndayd. Cezyir-i Garb Ocaklar diye
bilinen Tunus ve Cezayir blgelerinde daylar denilen derebeyleri artk
Osmanl valilerini dinlemez hale gelmilerdi. Haremeyn Vehhblerin igali
altnda; Msr Mehmed Ali Paa'nn hkimiyetinde; Badad Memlkl beyleri
ve paalarnn idaresinde; Krdistn eyletleri Krt beyleri denilen asilerin
ellerindeydi. Anadolu'nun Bozok taraflar Cabbr-zdelerin (apanoullar);
Aydn taraflar Karaosman-zdelerin (Karaosmanoullar) ve dier ehir ve
beldeler de derebeyleri tabir edilen mtegallibe zorbalarn istilas altndayd.
Osmanl Devle-ti'nin merkezden tayin ettii valiler ve mutasarrflar, sadece
eylet merkezi olan yerlerde oturuyor ve 0 Ksaca den
ri dnemini i
Bu dert zadeler ile Siro mirlerim icraya i ferman ile ke.-< dan Sleyman i Aa
ve kardei! yzden bunlar Cellddln! dan Zaten sened-IB vkely- devlet j
Sened-i ttifM mak asndan! Osmanl snrianl mektir. Buna, s
Adletnmelenr.; rumak iin ere d
138. NizmQ
dinmi?'
Bir
tutarak vatani kar savunma; memleketin te| imzalad K bozukluklar, i,
Abdlhamid, l tenleri yaj
Birincili yapmak ve I manii asken4 olan veni fc zellikte tieH nizm- i mana
ani
III. S bu
Paa, TS, c| Tarihi,'
BLNMEYEN OSMANLI
229
de oturuyor ve bunlara yaclk ederek ou menfaat celbi ile gnlerini
geiriyorlard. Ksaca derebeyler ve a'ynlar, eskilerin tavif-i mlk dedii
Anadolu Beylikleri dnemini hatrlatyorlard.
Bu derebeyler ve a'ynlardan bazlar ve mesela Cabbr-zdeler, Kara Osmanzdeler ile Siroz smail Bey, hem a'ynn ileri gelenlerinden ve hem de
Padiahn e-mirlerini icraya nem veren itaatkr gruptan idiler. Seferlerde
Osmanl Padiahnn ferman ile kendi askerleriyle bulunurlar ve ok hizmetler
ifa ederlerdi. apanoullarn-dan Sleyman Bey Rus-Avusturya seferinde ve
Karaosmanoullarndan Hac Mehmed Aa ve kardei mer Aa ise 1787
harbinde byk yararllklar gstermilerdir. Bu yzden bunlar tasfiye yerine,
Osmanl devleti bazlarna, mesela Cabbr-zde Ceialddin Bey ve Kara

Osman-zde Ya'kub Aa'ya vezirlik payesi de vermitir. Sonradan
sadrazamla kadar ykselen Alemdar Mustafa Paa da, Rusuk aynndandr.
Zaten sened-i ittifak ile devlete bir dzen vermek isteyen Osmanl Devleti, bu
senedi vkely- devlet yannda a'ynlarla da bir araya gelerek imzalama
yoluna gitmitir. Sened-i ttifak, a'ynlar ve derebeylerinin Osmanl tarihinde
oynadklar rol anlatmak asndan nemli bir belgedir. 1808'de imzalanan
Sened-i ttifak'dan maksat, Osmanl snrlar iinde varl herkese kabul
edilen a'yn ve devlet ikiliiiine son vermektir. Buna, ancak Tanzmt ile
ksmen muvaffak olunmutur. Osmanl Devleti'ndeki Adletnmelerin
ounluu bu derebeyler ve a'ynlarn zulmlerine kar re'yy korumak iin
evre eyletlere gnderilmitir136.
p Is
138. Nizm Cedid ne demektir? III. Selim bu yeni dzenle neyi gaye edinmitir?
Bir devletin iki temel vazifesi vardr: Birincisi, memleket iinde adaleti ayakta
tutarak vatandalarn haklarn korumak ve ikincisi de, vatann snrlarn
dmana kar savunmaktr. III. Selim tahta ktnda yani 1789 ylnda,
Osmanl Devleti, memleketin her tarafna yaylan derebeylik ve a'ynlar
idaresiyle birinci vazifesini ve imzalad Kk Kaynarca Andlamas ile de
ikincisini yapamaz hale gelmiti. Btn bu bozukluklar, Lale Devrinden beri
devam edip gidiyordu. I. Mahmd, III. Mustafa ve I. Abdlhamid, bunlarn
farkna varmalarna ramen, yenieri engelinden dolay istenilenleri
yapamadlar.
Birincisini yapabilmenin art hukuk, idar ve iktisad hayata ait kkl
slhatlar yapmak ve ikincisini yerine getirmenin art da, artk sava
yapamaz hale gelen Osmanl askerini yani kapkullarn yeniden dzenlemek
idi. te bu alanlarda yaplacak olan yeni dzenlemelere ve slhata nizm-
cedd ad verildi ve bu dzenlemelerden zellikle asker alanda yeniden tertip
edilen ve Avrupa usul eitilen dzenli orduya nizm- cedd askerleri
denmesi hasebiyle, bu tabirden birinci derecede bu ikinci mana anlalmaya
baland.
III. Selim, tesis ettii gzel bir adetle Meclis-i Meveret ile devleti
ynettiinden, bu problemi de ayn yolla zme kavuturmak istiyordu.
Bunun iin henz seferden
136 BA, Ali Emiri - I. Abdlhamid, nr. 4, Belge: 810, 842, 997, 1264; Mhlmme
Defteri, nr. 178, sh. 344; Cevdet Paa, Trih, c. IX, sh. 2-10, 332-338; Mustafa
Nuri Paa, Netyic'l-Vuk't, c. IV, sh. 98-101; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.
IV, Ksm I, sh. 316-319, 603-618.
230
BLNMEYEN OSMANLI
dnmek zere olan Sadrazama ve yetkili zatlara, Osmanl Devleti'nin zaafa
urayan asker meselelerini ve buna ilveten dier problemlerini zme
tekliflerini ihtiva eden lyihalar hazrlamalarn ve bu layihalarn tartlarak en
iyi metodun tesbit olunarak hemen uygulamaya geilmesini emreden hatt-
hmynlar gnderdi.
Burada nemle belirtmemiz gereken bir husus vardr. Baz tarihiler (Ylmaz
ztuna ve Enver Ziya Karal gibi), alan bu teklifin btn Osmanl Kanunlarna
amil olduunu zannetmiler ve netice olarak da, deiiklie kar kanlar
mrteci, taraftar olanlar radikal ve devrimci ve ortada olanlar da bazan
muhafazakr diye simlendirmilerdir. Halbuki bu tamamen yanltr. Tartlan

slm Hukukunun hkmleri deil, slm Hukukunun l'lemre verdii yetkiye
dayanlarak tedvn edilen ve Kanuni devrinde kemlini bulan kanun
hkmleridir, kanunnamelerdir. Dolaysyla, III. Selim'i yzn batya eviren
ve er'attan yz eviren bir padiah olarak vasflandrmak mmkn deildir.
III. Selim'in ferman zerine ikisi yabanc olmak zere 21 mtehasss Osmanl
asker kanunlar ve dier rf kanunlar zerinde kanaatlerini aklayan
lyihalar hazrladlar. Bunlarn arasnda, muhafazakr diye bilinen Rumeli
Kazaskeri pyelisi Tatarck Abdullah Efendi, o zaman Defterdar olan erif
Efendi, Sadrazam Yusuf Paa, avuba Rid Efendi, Sadr- li Kethdas
Mustafa Red Efendi (Kse Kethda) ve Muhsebe-i Evvel Hac brahim Efendi
gibi ahsiyetler bulunmaktadr. Bunlarn tamamnn ittifak ettii nokta,
yaplacak yeni dzenlemelere ordudan balanmasdr. Ancak tekliflerin
ayrntlarnda farkllk vardr. Bunlar grupta toplamak mmkndr:
1) Tatarck Abdullah Efendi'nin ban ektii bir grup, Yenieri ocana Kanuni
kanunlarndaki gibi itibar edilmesini ve ancak Avrupa'daki yeni harp
teknolojisinin ve eitim usullerinin bu kanunlara adapte edilerek alnmasn
savunmulardr.
2) Sadrazam Yusuf Paa'nn ban ektii bir grup ise, yenieri ocann
slhnn mmkn olmadn; tamamen yeni bir ordu tanzim edilerek ve
Avrupa ordularn-daki yeni eitim metotlar da esas alnarak mevcut sistemin
deimesini mdfaa etmektedirler.
3) Muhsebe-i Evvel Hac brahim Efendi ve Reisl-Kttb Abdullah Berr
Efendilerin ban ektii bir grup ise, askerin mutlaka tanzim edilmesini,
ancak bunun iin yenieri kanunlarnn iptali ynne gidilmesinin doru
olmadn arzu etmilerdir.
Bu grten de anlalaca gibi, herkes bu dzenlemenin yaplmasnda
mttefiktir. Ancak usullerde ayrlmaktadr. Bu gr ayrlklar, tamamen,
asker hukuk ve tekilt ile yani kanunnamelerdeki hkmlerle alakaldr.
Bunu, btn bir Osmanl hukuk sistemine temil ederek, dzeni deitirmeyi,
Osmanl Devleti'nin esas kabul ettii er'-i erifden taviz manasna almak ve
muhalif olanlar irtica ile sulamak, tarihi anlamamak demektir.
III. Selim, ikinci kk esas alm ve Osmanl ordusunun tamamen irazeden
ktn bildiinden dolay, ubat 1793 ylnda btn lyihalar zetleyerek bir
Risle'de toplatm ve temel olarak u kararlar almtr: a) Mevcut asker
nizm yeniden dzenlenecek; b) Avrupa'daki eitimli askerler benzeri yeni bir
ordu kurulacak (nizm- cedid askeri) ve c) Sava teknikleri ve asker eitim
yeniden tanzim olunacak. te nizm- cedid deyince akla gelmesi gereken
bunlardr.
Bu nizm- cedid rzgar bununla da kalmamtr. Gerekten 1206 ve 1207
hicr
(ya-.;
BLNMEYEN OSMANLI
231
yllarnda yeni dzenlemeler olmak zere grdmz bir dizi slhat
yaplmtr. Bunlardan bazlar unlardr:
1) Taradan stanbul'a olan g yeniden dzenlenerek teftii sk kurallara
balanmtr. 2) Gemicilik meslei tevik edilmesi iin nizmnme yaplmtr.
3) Resmi elbiseler ve protokol kaideleri yeniden tanzim olunmutur. 4)
Yenieri ocann slh iin tedbirler alnmtr. 5) Asker maalar
dzenlenmitir. 6) Bahriye Zabitleri Kanunu karlmtr. 7) Yarg Islhat

yaplmtr. 8) Topu ve Arabac Kanunlar kabul edilmitir. 9) rd- Cedid
Hazinesi kurulmutur. 10) Askir-i Mu'alleme Kanunu karlmtr.
Bu slhat, akl banda olan hi kimse tarafndan reddedilemezdi. Ancak
uygulanmasnda problemler km ve III. Selim'in tahtna ve canna mal
olmutur. Yoksa, Nizm- Cedid Islhatndan kast, rejim deiiklii demek
deildir. Nitekim konuyu daha sonra tekrar ele alan Ahmed Cevdet Paa,
nizm- cedid nizmnn er'an ve aklen gerekli olduunu, ancak hakikat-
halden habersiz bir takm rezillerin bu askerlere dil uzattklarn ve maalesef
III. Selim'in de efkatinden dolay bu rezilleri cezalandrmayarak sonunda
canndan olduunu gayet ak anlatmaktadr137.
139. Kabak syan, bir irtica hareketi midir? III. Selim'in hal' edildii kinci
Edirne Vak'asnn asl sebebi nedir?
zlerek ifade edelim ki, Cumhuriyet dneminde kaleme alnan tarihlerin
nemli bir ksmnda Kabak Mustafa isyan, sadece bir irtica hareketi olarak
ele alnmaktadr. Halbuki olay, yle anlatld gibi deildir. Meseleyi olduu
gibi aktaran muteber Osmanl kaynaklarndan zetleme yoluna gideceiz.
Yenieri tekiltnn tamamen almaz hale geldii, yeni usul tlim ve
terbiyeye de yenierilerin rza gstermek istemeyerek ii yokua srdkleri,
bu askerle Osmanl Devleti'nin bir adm msbet adm atmasnn mmkn
olmad herkesin kabul ettii gereklerdir. Yani Avrupa usul eitimli askere
Osmanl Devleti acilen muhta durumdadr; bunu Kaynarca Andlamas ile
sonulanan son seferde yenieriler de itiraf etmilerdir. III. Selim, evvela
yenieriyi eitmeyi amalam ise de, sz verdikleri halde buna
yaklamamlardr. Bunun zerine ubat 1793'de Levend iftliindeki
Bostanc Ocana bal olarak, Avrupa usulne gre eitimli asker yetitirecek
Nizm- Cedid kurulmutur. Yenierilerin btesine dokunmamak zere, rd-
Cedid Hazinesi de bu maksatla tesis edilmitir. Yeni vergilerle zenginletirilen
bu hazinede 1212 senesi itibariyle 60.000 kese toplanm ve bu da hem
Nizm- Cedid Askerinin oalmasna ve hem de yenierilerin gzlerine
batmasna sebep olmutur. Gnden gne baarlarnn artmas, yenieriler
gibi halk rahatsz eden hallerinin grlmemesi ve askir-i hne a-dyla
anlmaya balanmalar, aradaki rekabeti iyice arttrmtr.
"Eski kyde yeni det, ne kadar yerinde olursa olsun, avm- nsn ondan
I
137 Asm Tarihi, c. 1, sh. 349 vd., c. 2, sh. 26-31; Cevdet Paa, Trih, c. V, sh.
107-109, 113, 125, 171-183, 187-253, 268-269, 279-280, 438-453; c. VIII, sh.
20; Karal, Enver Zya, Osmanl Tarihi, c. V, Ankara 1988, sh. 55-76; Karal,
Enver Ziya, "Osmanl Tarihine Dair Vesikalar. Bonneval'in Osmanl Bahriyesine
Dair Raporu- Nizm- Cedid Hakknda Vesikalar- Osmanl Devleti'nin
Durumuna Dair Rapor", Belleten c. IV, say 14-15(1940), sh. 175-189; ztuna,
Ylmaz, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 464-467.
232
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEK'
nefreti bu lemin bir eski detidir" kuralnca, bir takm hayr ve erri
birbirinden ayramayan, devlet ve millet gayreti gzetmeyen baz cahiller, bu
yeni sisteme er'-i cedid ve kfirleri taklid nazaryla bakarak, hem nizm-
cedidin ve hem de yeni vergilerin aleyhinde konumaya balamlardr.
Halbuki ilim ve hakikat ehli olanlar, itiraz edilen Avrupa usul giyim ve hatta
tranpet almann dahi dinen caiz olduunu aklayarak bunlar susturmular;

gayr-i mslimlere teebbh ile onlardaki ilim ve fennin alnmasn birbirinden
ayrmlardr. Bu arada nizm- cedid sebebiyle ikbal ve itibar sahibi olan
insanlar kskananlar da bo durmamlardr. Nizm- Cedid askerleri belli bir
meblaa ulanca, devletin hazinesini boaltmaktan baka bir ie yaramayan
yenieri gruhu, aleyhteki telkinlerin tesiriyle, "Moskof olurum, nizm- cedid
olmam" diyerek ii istismar etme frsat bulmulardr.
stanbul'daki devlet adamlar da ikiye ayrlmlardr; Nizm- Cedid taraftarlar
ve yenieri taraftarlar. Peki iin bu raddeye gelmesinin asl sebepleri
nelerdir?
Bunun baz tarihiler tarafndan grlmek istenmeyen drt nemli sebebi
vardr:
Birincisi; Nizm- Cedid'in temelinde bir sakatlk bulunmaktadr. Bu sebeple
halka mal olamamtr. Balangta ok gzel bir ekilde ulem ve devlet
ricalinden bu konuda lyihalar istenmitir. Bu lyihalardaki ma'kul ve gayr-
makul btn teklifler, meveretle deerlendirilip neticeye gidilecek yerde,
Padiahn mahrem olan yaknlar ve mavirlerinin ve hatta saray
personelinin eline ve diline dmtr. Bunlara Osmanl tarihileri saltanatn
atabekleri demektedirler. Bunun zerine Nizm- Cedidin k olan ulema ve
devlet ricali kenara ekilirken, bu ii kendileri iin menfaat kaps grenler,
Nizm- Cedidci olarak grnmeye balamlardr. Bunlarn iinde her ne
kadar Sr Ktibi Ahmed Efendi gibi, dirayetli insanlar da bulunsa da, Nizm-
Cedid'i yrtyor grnenler, bu hareketi servet yma vesilesi olarak
grmler; neticede Nizm- Cedid adna toplanan paralarla, stanbul'da
grlmedik tarzda villalar ve yallar yaptrmlar; rvet kaplar sonuna kadar
alm; Nizm- Cedidciler ise gndz yrn sohbetine evirdikleri Bb- li'ye
ve geceleri de kayklarla mehtaba kar olmular; Sultn Selim de yaknlarna
fazla itimad ederek devletin ruhu mesabesinde olan devlet srlarn bu
yaknlarna sohbetlerde f etmeye balamtr. Bunu frsat bilen saray
hizmetlileri, tam bir babozukluk iinde halkn iine karmlar; Lale
Devrindeki musiki sohbetleri, Kthane gezileri ve helva sohbetleri gittike
artar hale gelmitir. Halk, III. Selim'i, II. Selim'e benzetir hale gelmitir. Bu
elenceden sadece genler deil, devletin en yksek tepesindeki insanlar da
nasibini almtr.
Memleket ite ve dta isyanlar ve harplerle kavrulurken, saltanatn atabekleri
denilen III. Selim'in yaknlar, servet ymaya ve bu mallar hesapszca
harcamaya devam edince, devir dnmeye balamtr. Nizm- Cedidi tevik
eden devlet adamlar servet ymaya devam ettikleri gibi, yaknlar da bu
frsat deerlendirince, artk nizm- cedid, halktan haksz yere bol bol paralar
toplayarak sefih bir hayat iin harcama manasna alnr ekilde anlalmaya
balanmtr. Halbuki yeni nizmlar uygulamak, fedkrlk ve ahs
menfaatlerini ve rahatn terk ile mmkndr.
te balangta Nizm- Cedid'in lehinde olanlar, ii yrten saltanat
atabeklerinin aleyhine gemilerdir. htiam ve sefhet oalnca, yeni
vergilerle bunalan halk geim derdine dnce; Nizm- Cedidci yeni
zenginler "stanbul zengin beldesidir; fakirler ve r
ve halk I atabeklerine j mamak gittin
ahviM
Z'KT. "
devlet na
Bu!/ ::i ssndan ve "t Selirr v zumsj balacia' i, gelen he'jtr yanl t" ai
ne,
lect
Paa 5 larnj M clarnl din azil Devlet'* Cedid a ve I1
syanc na: Ces-:
BLNMEYEN OSMANLI
233
ler ve mflisler buradan ayrlsn" demeye balaynca, limler, akll devlet
adamlar ve halk Nizm- Cedid'in aleyhine gemilerdir. Buna Padiah'n
yaknndaki saltanat atabeklerine gvenerek, halka ve devlete ait her bilgiyi
bunlarn vastas olmadan alamamak gibi byk hatas de eklenince, hedefe
Padiah da girmitir. ah vkf gerekdir ahvle * Vkelya kal ursa vay hle
Zikredilen sebeplerden dolay, III. Selim, bata kendi sadrazam olmak zere,
devlet ricalinin ve halkn itimadn kaybetmitir.
Btn bunlarn etkisiyle, yenieri gruhu eitimli askerlerin gnden gne
artmasndan ve itibar kazanmasndan dolay, her trl iftiray yapar bir hale
geldiler. III. Selim ve evresi ise, medeniyetin gerei olan eyleri aarak,
alafranga adyla ok lzumsuz eylere sarlr oldular. Lzumlu lzumsuz her
konuda Avrupa mukallidi olmaya baladlar. Bu arlklarndan dolay, avam
onlar tekfir eder, tekiler de Avrupa'dan gelen her eyi reddettiklerinden
dolay kar taraf taassupla sular oldular. Her ikisi de yanl bir yola girdiler.
kincisi; III. Selim kimseyi incitmek istemeyen ve yeri gelince azl ve ceza
kurumlarn iletemeyen bir yaratlta idi. Mczt ve mkfat gibi devlet
terazisinin birini ihmal, dierini de tehlikeye atacann farknda deildi.
Yaknlar ne derse yapan ve fikrinde sebat etmeyen bir ahsiyete sahipti.
ncs; III. Selim'in gvendii yaknlar ve mavirleri, devleti istila
edercesine, ikbalden dolay ne yapacaklarn ardlar. Sefhet ve ihtiamda
haddi atlar. Bylece kamuoyunu III. Selim'in aleyhine evirdiler.
Drdncs; Yenieriler, Nizm- Cedidcileri tahkir ve tekfir ettikleri halde,
cezalandrlmaynca tam manasyla mardlar ve azttlar.
Beincisi; ehzade Mustafa, saltanata fazlaca haris olduundan, iyilik grd
III. Selim'e kar tavr ald ve yukardaki sebepleri ok iyi kullanmaya balad.
Btn bu sebeplerle muhalif grup iyice cesaretlenerek ve bata Sadrazam
smail Paa olmak zere kskn devlet adamlarn, a'ynlar ve stanbul'daki
yenierileri yanlarna alarak kinci Edirne Vak'asnn meydana gelmesine
sebep oldular. Kad Abdurrahman Paa komutasndaki Nizm- Cedid
ordusunun geri dnmesi ve bu isyanclarn istediklerini elde etmeleri, onlar
daha da azdrd (1807). Bu srada nizm- cedidin azl dman olan Topal
Atullah Efendi eyhlislmlk makamna geldi. Osmanl Devleti'nin kuvvetli
olmasn istemeyen Fransz Elisi Sabastiyani, yenierileri Nizm- Cedid
aleyhine kkrtmaya balad. Artk hem Rumeli'ye doru sefere kan ordu
iinde ve hem de stanbul'daki kahve kelerinde, saltanatn aleyhine her
trl dedikodu yaplyordu. Bu srada III. Selim, Topal ve riyakr olan Atullah
Efendi'yi meihata getirmekle kalmam ve mfsid birisi olan Kse Musa
Paa'y da sadret kaymakamlna getirmi. Bu ikisinin fitne ateini
alevlendirmesiyle ayaklanan yenieri yamaklar, Kastamonulu Kabak
Mustafa adndaki bir neferi balarna geirerek, isyana balamlard. Boaz
Nzn Mahmd Rif (ngiliz Mahmd diye mehurdur) Paa'y paralayan
isyanclar, Kse Musa'nn Nizm- Cedid birliklerini hileyle durdurmasndan da
yararla-narak,isyan her tarafa yaymlard. Bu isyan durdurmak isteyen III.

Selim'in Nizm- Cedid'i, Atullah Efendi ve Kse Musa'nn tahrikleriyle ilga
etmesi de, fayda salamamt. Bir gn sonra III. Selim de tahttan indirilmiti.
Sonra da IV. Mustafa'nn tahrikleriyle, Temmuz 1808'de III. Selim ehid edildi.
234
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANLI
Netice olarak, Nizm- Cedid, gzel bir balangtr; gzel projeleri kendilerine
vesile ederek servetlerini arttran ve bunu gayr-i meru yollarla yemeyi det
haline getiren bir grup, Avrupallama ad altnda, hem meru-gayr-i meru
demeden tam bir Frenk hayat yaamaya balamlar ve hem de hakir
grdkleri halk yeni yeni vergilerle perian etmilerdir. Bunu frsat bilen baz
geri kafallar da, hibir zaman tasvip edilemeyecek olan bu irkin olaylar
meydana getirmilerdir. Maalesef olanlar, baz menfaat gruplarnn lehine ve
ama devlet ile milletin aleyhine olmutur. III. Selim'in bizzat Nizm- Cedid
askerinin bana geip de sileri te'dip ile devleti esasndan slah ve tanzim
etmesi mmkn iken, maalesef nezket ve yumuakl tercih etmesiyle ve
karlkl hatalarla, bunca emekler sarf edilerek meydana getirilen Nizm-
Cedid bir anda mahv edildi. O halde Avrupallamak diyerek Nizm- Cedide
kr krne kar kmak da, taassup diyerek Nizm- Cedidcilerin yaptklar
gayr-i meru ileri tasvip etmek ve bu hareketi sadece bir irtica hareketi
olarak takdim etmek de yanltr138.
140. Osmanl Devleti'nde ortaya kan ve hl devam eden Vehhb
hareketinin asl ve esas nedir? Nasl siyas bir harekete dnmtr?
Bilindii gibi, Vehhbller kendilerine Selefiye adn vermekte ve hedeflerinin
slm Hz. Peygamber zamanndaki safiyetine kavuturmak olduunu iddia
etmektedirler. Bu mezhebin kurucusu, asl itibariyle Necid ahalisinden ve
Hanbeli mezhebinin limlerinden olan Muhammed bin Abdlvehhb'dr.
Mseylemet'l-Kezzb'n memleketi olan Yemme'ye bal olan Ayniyye'de
1143/1730 ylndan itibaren kendi mezhebini yaymaya balad. Her konuda
cahil ve bedev olan Necid Araplar, kendi ilerinden km ve am ile Kahire
gibi ilim merkezlerinde tahsil grm olan bu lime nce iyi bir nazarla
bakmadlar. Hatta tasvip edenlerin yannda, Mseylemet'l-Kezzb nazaryla
bakanlar da kt.
Necid eyhi diye bilinen Muhammed bin Abdlvehhb, 600 seneden beri
insanlarn dalalette kaldn, Mslman denilenlerin mrik olduklarn, bu
sebeple mallar ve kanlarnn helal olduunu ve isyan edilmesi gerektiini
sylemeye balad. 1766'da 39 yldr Osmanl Devleti'nin tayin ettii Necid
Emri ve Der'iyye eyhi Muhammed bin Sud'a mracaat etti. Mezhebine
uyduu takdirde byk bir saltanata kavuacan ifade ederek ve kzn da
ona vererek, Emir'i kandrd.
Vehhblerin temel inanlar yledir: Allah'a dorudan doruya ibdet etmek
farzdr; dolaysyla bu konuda bir eyi vesile kabul etmek caiz deildir (tevhid
esas). Buna gre enbiya ve evliyann birinden manen yardm talep edenler,
adak ve tasadduk ve benzeri yollarla trbelere hrmet edenler hep mriktir.
Muhammed bin Abdlvehhb, bu grlerini mdfaa iin kitaplar kaleme
ald gibi, evreye tebli iin mektuplar da gndermitir. Buna kar ehl-i
snnet limleri de cevap ve reddiye mahiyetinde eserler kaleme almlardr.
138 Cevdet Paa, Tarih, c. VIII, sh. 186-230 (Meseleyi btn ynleriyle
anlatmaktadr; Mustafa Nuri Paa, Netlc'l-Vuk't, c. IV, sh. 41-43;
Uzunarl, "Kabak Mustafa syanna Dair Yazlm Bir Tarihe", sh. 253-261;
Uzunarh, smail Hakk, "Kabak Vak'asna Dair Bir Mektup", Belleten, c.
XXIX, say 116(1965), sh. 599-604. Tamamen tek tarafl olarak anlatlan ekli
iin bkz. Karal, Enver Zya, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 77-85; ztuna, Osmanl
Devleti Tarihi, c. I, sh. 473-475;
Vehhblerin ketfk uzaklaan ve ifrata p fetvalardr. bn-i TeymyyeJ
peygamberler ve ev binde bulunmann a olarak, kabir ziya dilemenin asla
cJ/ZJ tazim konusun ifrat etmilerdir. I
te Necid eyttJ bn-i Teymiyye le I gerektiren eyler tekfir etmeyenleri de I
geen slm davranmakla su!
Mseylimet'l-Kenfcf
Necid eyhi, vs
derek halk
Sud'un da Vehhbf*
ne gelmitir, Bilindii gibi, (
larn banda
yordu. Arabistan
de Basra veya I
du. Bunlar, yerli em?*!
Himiler neslta| Osmanl Devlet!
ve vicdan h.
inceleyerek
ciddiyetinin
Vehhbi han
diyor; ama te
evreye aknlar il
lenin ciddiyetini J
deleleri
iin bir andlam^
dzenledii
Abdlazlz bin I
hkmet tes/s
ele geirdiler, i
da, bu tasallut l Kasm i
Vehhblle
kmeti ile,
7 yl Mekke'mi
BLNMEYEN OSMANLI
235
Vehhbilerin kendilerine kaynak aldklar grler, baz meselelerde itidal
yolundan uzaklaan ve ifrata giden bn-i Teymiyye ve onun talebesi bn'lKayym'n baz fetvalardr. bn-i Teymiyye, kabir ziyaretinin aleyhinde iddetli
fetvalar verdii gibi, peygamberler ve evliya kabirlerinde namaz klmann ve
bunlardan manevi yardm talebinde bulunmann asla caiz olmadn mdfaa
etmitir. bn-i Kayym da, stadna tabi olarak, kabir ziyaretinin, kabirlerde
kurban kesmenin ve ehl-i kuburdan manen yardm dilemenin asla caiz
olmadn srarla ve sert bir slupla anlatmtr. Ksaca trbelere tazim
konusunda halkn ifratna karlk, bn-i Teymiyye ve bn'l-Kayym da ifrat
etmilerdir. Hatta bu fiilleri irk kabul edecek kadar ileri gitmilerdir.
te Necid eyhi Muhammed bin Abdlvehhb, bu konularda iyice yolunu
ararak bn-i Teymiyye ile bn'l-Kayym'n er'an yasaktr dedikleri fiilleri,

tamamen kfr gerektiren eyler olarak takdim ve ilan etmeye balamtr.
Hatta bu fiilleri ileyenleri tekfir etmeyenleri de kfir ilan etmeye
balamlardr. Bu Necid eyhi, asrlardr gelip geen slm limlerini dalletle
sulamakla kalmam, sahabelerden nicelerini da hatal davranmakla
sulamtr. Kendisinin mctehid-i mutlak olduunu iddia eden ve
Mseylimet'l-Kezzb ile yaplan harpte ehid den sahabelerin kabirlerini
yktran Necid eyhi, vatandatan alnan zekt dndaki vergilerin de caiz
olmadn iddia e-derek halk yanna ekmeyi planlamtr. Artk 1745 ylnda
Necid Emiri Muhammed bin Sud'un da Vehhb olmasyla, Vehhblik hem
din ve hem de siyas bir hareket haline gelmitir.
Bilindii gibi, Osmanl Devleti zamannda asl Arabistan, yerli hanedanlar ve
bunlarn banda bulunan eyh veya emr denilen mahalli idareciler tarafndan
idare ediliyordu. Arabistan'n bat kesimini Cidde'de oturan Osmanl
beylerbeyisi ve dou kesimini de Basra veya Badad beylerbeyisi ve bir
zamanlar da Lahs beylerbeyisi idare ediyordu. Bunlar, yerli emir ve eyhleri
sadece koordine etmekteydiler. Mekke ise, tamamen Himler neslinden
gelen ve erf denilen idareciler tarafndan ynetiliyordu.
Osmanl Devleti, balangta Vehhbi hareketine tepki gstermedi. Zira tam
bir din ve vicdan hrriyeti vard. nce hac iin izin istediler; ancak Mekke
limleri durumlarn inceleyerek btl itikdlarndan dolay bunlara izin
vermedi. Osmanl Devleti, durumun ciddiyetinin farknda deildi. Hatta
kazaskerlik makamna gelmi baz limler dahi, Vehhbi hareketinin
mahiyetini anlamakta ciz idiler. Gz gre gre tehlike geliyorum diyor; ama
tedbir almak kimsenin aklndan gemiyordu. Arada srada Vehhbilerin
evreye aknlar dzenlemesi ve hatta Fas Hkiminin onlarla akraba olmas
dahi meselenin ciddiyetini gsterememiti. Mekke eriflerinin mesela erif
Glib'in kar mcadeleleri muvakkat tedbirlerdi. Hatta 1798 ylnda erif
Glib ile Abdlaziz arasnda hac iin bir andlama yapld. erif Glib'in 1790,
1795 ve 1798 ylnda Vehhbiler zerine dzenledii hareketler ciddi bir
netice vermedi. Nihayet Emir Muhammed'in yerine Abdlaziz bin Suud
geince, durum deiti ve Vehhbiler Arabistan'da mstakil bir hkmet tesis
etmeye muvaffak oldular. 1803 ylnda Hicaz'a girdiler; Tif'i ve Mekke'yi ele
geirdiler. Hicaz Beylerbeyi erif Paa, ksa bir zaman sonra Mekke'yi geri
aldysa da, bu tasallut slm leminde onlarn tannmasna sebep oldu.
Kasm 1803'de Abdlaziz vefat etti ve yerine 1787'den beri babasna
vekleten Vehhbilerin reisi olan olu Su'ud bin Es-Su'd geti. Maalesef
gittike glenen hkmeti ile, 1805-1812 yllar arasnda 7 yl Medine'ye ve
1806-1813 yllar arasnda ise 7 yl Mekke'ye hkim oldu. Osmanl Devleti,
Temmuz 1805 tarihinde, Vehhbi hareketiII
236
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEY
ni tasfiyeye sz veren Mehmed Ali Aa'y Mehmed Ali Paa sfatyla Msr'a
beylerbeyi olarak tayin etti. Olu brahim Paa'nn 1830'da Der'iyye'yi igal
etmesi ile Vehhbi meselesini halleden Mehmed Ali Paa, 1831 ylnda bu
sefer kendisi isyan etti. Ksaca basit bir fikir hareketi olarak balayan
Vehhbilik, 1. Dnya Savanda, ad geen Suu-dlerin torunlarnn ipleri ele
almasyla Suudi Arabistan Hkmetinin resm mezhebi oldu139.
XXIX- SULTN IV. MUSTAFA DEVR

Sultn is
(YENL!
142.
141. IV. Mustafa, ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki nemli olaylar hakknda
zet bilgi verir misiniz?
IV. Mustafa, I. Abdlhamid'in Aye Sneperver Valide Sultn'dan doan byk
oludur. IV. Mustafa, saf, kltr zayf ve saltanata kar haris bir insand. Hep
iyilik grd amca-zdesi III. Selim'e kar vefal davranamad. Nizm- Cedid
aleyhinde olanlarn yannda grnd ve 29 Mays 1807'de Osmanl tahtna
kt. lk olarak ihtillcilerin arzularn yerine getirdi ve Kabak Mustafa,
eyhlislm Atullah Efendi ve Sadret Kaymakam Musa Paa'nn isteklerine
gre devleti ynetmeye balad. Bu arada Nizm- Cedidcilerin bir ksm
ldrlm ve bir ksm ise Rusuk A'ynlarndan vezir Alemdar Mustafa
Paa'ya snmlard (Galip, Refik, Rmiz, Beh ve Tahsin Beylerden oluan
bu ekibe Rusuk Yrn denmektedir).
htillciler, Nizm- Cedidin gayr-i meru olduunu ve Padiahn asla
yenierilere mdahale etmemesi gerektiini ihtiva eden taahhdnme
mahiyetinde bir hcceti, Padiahn Hatt- Hmynu ile birlikte elde ettiler
(Rebilevvel 1222/1807). htillcilerin basksndan bkan IV. Mustafa, Kabak
Mustafa bata olmak zere, ihtillcileri tasfiye gayesiyle Alemdar Mustafa
Paa'y ordusuyla beraber stanbul'a davet etti. Temmuz 1808'de stanbul'a
gelen Alemdar, yolda iken Kabak Mustafa'y katletmiti ve bu sebeple de
Davud Paa Saray'nda Padiah tarafndan karland. Rusuk Yrn-na
burada Padiah tevkif etmesini tavsiye ettilerse de, Alemdar buna
yaklamad. 2 gn sonra vasfsz bir eyhlislm olan Atullah Efendi azl
edildi ve ekibi de tasfiye edildi. Padiah Alemdr'a teekkr ediyor ve Tuna
Beylerini bo brakmayarak dnmesini arzuluyordu. Ancak bunu dinlemeyen
Alemdar, 28 Temmuz 1808'de Bb- li'yi basarak sadrazamdan mhr ald,
arkasndan Topkap Sarayna geldi. Hal' edileceini ve III. Selim'in tekrar tahta
karlacan anlayan IV. Mustafa, hemen kar plann uygulad ve III. Selim
ile II. Mahmd'un ldrlmesi iin talimat verdi. Maalesef bu talimat alan
Endernlular, dairesini basarak III. Selim'i ehid ettiler. II. Mahmd ise, Harem
hddmnm yardm ile kurtarld ve Alemdr'n desteiyle kendisine b'at
olundu.
KADIN EFENDLER: 1- evk-i Nr Ba Kadn Efendi. 2- Dil-pezr kinci Kadn
Efendi. 3- Seyyare nc Kadn Efendi- 4- Peyk-i Dil Drdnc Kadn Efendi.
Emne
II, foludur. l\ III. Selir-epeyce c unvanm 4 yzn I padiah bslerln hayrfyea
Birinci i bulunduu | cezalandn1"!?! gerekli sfcsj idareyi del alnd ve Wl
Mustafa P)<*| de SenR& imzaland,! sadece o ve de gelen C Alemdlrl
Sekbn- Efendi ter j
ntv
Selim'ing Mahmdl bite; -i yenicenle
139 Cevdet Paa, Tarih, c. VIII, sh. 282-325; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c.
I, sh. 470-471.
manii I II, ih. MBLNMEYEN OSMANLI
237
Sultn isminde bir tek kz vard ve o da hemen vefat etmitir140.

XXX- SULTN II. MAHMUD DEVR (YENLEME=TECEDDD VE AVRUPAYI TAKLT
DEVR)
142. II. Mahmd'un ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar hakknda
ksa bilgiler verir misiniz?
II. Mahmd, I. Abdlhamid'in Nak- Dil Valide Sultn'dan dnyaya gelen
kk oludur. 28.7.1808 tarihinde Osmanl tahtna skntl bir ekilde oturdu.
Amca-zdesi III. Selim'den devlet idaresi, musiki ve devlet adamlaryla
mnasebetler konusunda epeyce ders almt. Adl mahlas ile iirler yazan ve
Mays 1813'den itibaren Gazi unvann kullanan II. Mahmd, yapt
slhatlarla ve zellikle de Osmanl Devleti'nin yzn batya evirmekle
mehurdur. Baz tarihiler onu Kanuni'den sonra en byk padiah olarak
vasflandrrken, bazlar da batllama yolundaki ekilde kalm
teebbslerinde dolay tenkit etmektedirler. II. Mahmd'un saltanat yllarn,
vak'a-i hayriye ad verilen yenieri ocann kaldrlna gre iki safhaya
ayrmak yerinde olur:
Birinci Saltanat Safhas: Tahta ktnda devletin halletmek mecburiyetinde
bulunduu iki mesele vard: Birincisi, III. Selim'in ahadetine sebep olan
canilerin cezalandrlmas ve ikincisi de devletin iine dt skntdan
kurtulabilmesi iin gerekli slhatn yaplmas. nce devletin eyaletlerdeki
elini gevetmesinden dolay idareyi ele alan derebeyler ve a'ynlar, devlete
itaat eder hale getirme meselesi ele alnd ve davet edilince askerleriyle
stanbul'a gelen a'yn ve derebeylerinin, Alemdar Mustafa Paa'ya olan
gvenleri sebebiyle umumi bir meveret meclisi topland. Neticede Sened-i
ttifak adyla devletin vkelsyla a'yn ve derebeyler arasnda bir sened
imzaland. Buna gre her yerde devletin kanunlar ve emirleri geerli olacak;
vergiler sadece devlet hazinesinde toplanacak; devlet namna asker
toplanacak ve ancak a'yn ve derebeylerin haklarna da mdahale
edilmeyecekti. Ksaca Anadolu Beylikleri haline gelen Osmanl Devleti,
yeniden byk devlet olmaya sz veriyordu (Eyll 1808). Bunu, Alemdar
Mustafa Paa'nn arzusuyla Ekim 1808'de Nizm- Cedid'i ihya manasna
gelen Sekbn- Cedid askerinin kurulmas takip etti ve bana da Rusuk
Yaranndan Behc Efendi Umr- Cihdiye Nzn olarak tayin edildi.
Sadrazam Alemdar Mustafa Paa, Rusuk Yrn denilen ekibin elemanlarn nemli makamlara getirmiti. yi niyetli ama kltr zayf olan bu devlet
adam, III. Selim'in ahadetine engel olamad iin evresi tarafndan tenkit
ediliyor idiyse de, II. Mahmd ona gveniyordu. Yenieri ise ona kar
bileniyordu. Ulem snf, usul ve db bilmediinden dolay, baz i
hareketleri sebebiyle aleyhine getiler. Kasm 1808'de yenieriler sarayn
bastlar; kendi adamlar dnda savunmaya yardm gelmeyince, kendini
hapsetti ve cephanenin bulunduu binay tabancasyla atee vererek ehid
oldu. Hadise karnca, eyhlislmn fetvas alnarak IV. Mustafa da
boduruldu (Ka140 Asm Tarihi, c. 2, sh. 34-42, 191-208; Cevdet Paa, Tarih, c. VIII, sh. 230456; c. IX, sh. 2-41; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 84-88; Uluay, Padiahlarn
Kadnlar ve Kzlar, sh.119; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 245
238
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN 05MMJ
sim 1808). syan eden yenieriler, ii aztt ve Topkap Saray'na hcum ettiler.
Bunun zerine 4000 kiilik sekbn- cedid askeri yannda donanmay-

hmyna bal gemilerden Yenieri Aasnn bulunduu yere toplar atlarak
saltanat muhafaza edilmeye alld ve hatta Sleymaniye Camiinin bir
minaresi yara ald. Neticede ulemnn tavassutu ile 18 Kasm 1808'de
sekbn- cedid lavedildi ve ksm tavizlerle isyan bastrld.
IV. Mustafa zamannda (25.8.1807) Osmanl ile mtreke imzalayan Rusya,
Fransa ile olan savana ramen, i karklklar frsat bilerek, Romanya'y
elde etmek midiyle Osmanl Devleti'ne kar sava ilan etti. Temmuz 1809'da
Sadrazam Yusuf Ziyeddin Paa komutasndaki Osmanl ordusuna yenilen Rus
ordusu, nce geri ekildi; ancak sonradan tecvzlerini srdrerek Poti'ye
kadar geldi. Austos 1810'da Varna'y almak istediler; baarl olamayp geri
ekildiler. Napolyon Bonapart'n srarla Ruslarn iini bitirelim teklifine,
gvenilmeyen kiiliinden dolay menfi cevap veren Osmanl Devleti,
28.5.1812 tarihinde Ruslarla Bkre Muahedesini imzalad. Romanya'y iade
eden Ruslar, Bkre evresinde bir Srp Prenslii kurdurulmasn kabul
ettirmekle asl tavizini almt. Bu olay, Yunan htillinin de kmasna sebep
oldu.
Srplarn muhtariyet elde etmesi, Patras Bapiskoposu Germanos'un
liderliinde 12 ubat 1821'de Rum syannn yani Yunan htillinin
balamasna sebep oldu. Tohumlar daha nceleri atlan bu ihtill neticesinde
Yunanllar, Mora'y ele geirdiler. in arkasnda 1814'de gizli olarak Odesa'da
kurulan Ethniki Hetaria ve Fener Patrii Gregorios ile Fener Beyleri vard.
Osmanl Devleti, asrlarca Mslmanlar gibi hak ve hrriyetlerine riyet ettii
Rumlarn byle bir isyan karmalarna ard ve yzlerce Mslmann kannn
akmasna yol aan bu hareketi tahrik eden Cihan Patriini, Fener
Patrikhanesinin Orta Kaps nnde Nisan 1821 tarihinde idam etti. Ancak
Rusya'nn desteini arkasna alan Rumlar, balarna Prens Mavrokordato'yu
geirerek, Ocak 1822'de Yunanistan' kurduklarn ilan ettiler. Kavalal
Mehmed Ali Paa'nn olu brahim Paa'y kuvvetleriyle yardma gndermesi
zerine, Haziran 1827'de Yunan htilli bastrld. Yenieri yine beceriksizliini
ortaya koymutu.
Artk halk ve devlet nezdinde yenierinin sonu gelmiti. Haziran 1826'da yani
II. Mahmd'un 17. Saltanat ylnda Vak'a-i Hayriye adyla yenieri oca lav
edildi.
kinci Saltanat Safhas: Yenieri oca lavedilip yerine Askir-i Mansre-i
Muhammediyye adyla eitimli ve dzenli bir asker tekilt kurulunca,
devletin ierdeki problemlerinden biri ortadan kalkm oldu. Bunu dier
slhatlar takip etti. Osmanl Devleti'nin eylet askerleri dnda dzenli bir
ordusu kalmadn gren Rusya durumdan istifade etmek istedi; ancak
Osmanl Devleti, Ekim 1827 tarihli Akkerman Muahedesini imzalayarak
Srbistan ve Romanya'nn muhtariyetlerini biraz daha arttrp tehlikeyi
nlemeye alt. Bu arada dvel-i mu'azzama ad verilen ngiltere, Fransa ve
Rusya, aralarnda Temmuz 1827 tarihli Londra Protokoln imzalayarak Yunan
meselesini kamaya karar verdiler ve Osmanl Devleti'ne otonom bir Yunan
Prenslii iin tazyik etmek zere donanmalaryla yonya Denizine kadar
geldiler. Sulh halinde olduklar bir devlete aniden yaptklar Navarin Baskn ile
Osmanl Donanmasn hatrdlar (Ekim 1827). devlet de zr diledi; ancak
ordusuz olmasna ramen Osmanl Devleti Rusya'ya harb ilan etti (Nisan
1828). Fakat Ruslar, douda Ahska'ya ve batda ise Varna'ya kadar gelince
durum tehlike arz etmeye balad. Batda Silistre'yi ve douda ise Erzurum'u
teslim alan Ruslar, Austos 1829'da Edirne'ye girdiler. Bunun zerine duruma
ngiltere, Fransa ve Prusya mdahale ettiler. Ancak Fransa Eyll 1829'da
Mora'y
igal etmi % *< manii Devleti J^,: kald ve bu lanan Eyll 1 Ruslara brak
Osmanl I lan ilk de 1913'de Yunan*
Maalesef 6y ylnda blgeyi ida Fransz Koni kard ve Temmu! Devleti,
Fransa'm sa'nn smrgs'
Rus harljid da, marmt. 'M ekten imaret";* yen Sayda Var tin'e gnderdi
>:aj alarak Konya'ya halk, brahim K Osmanl ordua,i si milletlerarss :i| gibi
davranan?.i ve zmir'e vsi'i'I misini boaza f dnmeye b dolu'dan ekilft
Trablus, am, l hedesi ile Un
MehmedH Andlamasi i
Bykelisi istedii sonfl| Osmanl ord indeydiveljl KADIN 8 kinci Kad
Beinci Kadna Ba Kadn E Hciye Hosii kinci Kac Efendi. 12-2 14- Hsn-I
BLNMEYEN OSMANLI
239
igal etmi ve Kavalal'nn olu brahim Paa Mora'dan ayrlmt. Bunun
zerine Osmanl Devleti Austos 1829 tarihinde Londra Muahedesini
imzalamak mecburiyetinde kald ve bu andlama ile bamsz bir Yunanistan
Prenslii kuruluyordu. Ruslarla imzalanan Eyll 1829 tarihli Edirne Muahedesi
ile de Tuna Deltas ve Kafkasya tamamen Ruslara brakld. Artk mstakil olan
Eflak ve Bodan, Srp ve Yunanistan prenslikleri, Osmanl Devleti'ni megul
etmek iin yeterliydi. Yunanistan Osmanl Devleti'nden ayrlan ilk devlet oldu.
Bu arada Sisam adasna da Aralk 1832'de otonom verildi ve 1913'de
Yunanistan'a katlncaya kadar bu stat devam etti.
Maalesef bu arada Fransa 1797'de Cezayir'den ald borcu demedii iin
1827 ylnda blgeyi idare eden ve day denilen Osmanl Beylerbeyi zmirli
Hseyin Paa'nm Fransz Konsolosunu tokatlamas zerine, Fransa Cezayir'e
Haziran 1830'da asker kard ve Temmuz 1830'da ehri teslim ald. Rus
malubiyetinden yeni kan Osmanl Devleti, Fransa'nn tehdidi zerine
donanmasn bile gnderemedi. Artk Cezayir Fransa'nn smrgesi oluyordu.
Rus harbine asker gndermeyen Msr Beylerbeyisi Kavalal Mehmed Ali Paa
da, marmt. Osmanl sadrazam olarak devlete hkim olmak istiyordu.
Msr' gerekten imar etmi ve orada itibar kazanmt. Filistin'e kaan
fellhlar geri gndermeyen Sayda Valisi Abdullah Paa'nm tavrn sebep
gstererek olu brahim Paa'y Filistin'e gnderdi ve buray igal etti. brahim
Paa, srasyla Akka, am, Haleb ve Hatay' alarak Konya'ya kadar geldi
(Kasm 1332). II. Mahmd'un inklblarna krgn olan halk, brahim Paa'y
sevinle karlad. Sadrazam Red Mehmed Paa komutasndaki Osmanl
ordusu zerine geldiyse de, sadrazam esir alnnca geri dnd ve Msr
meselesi milletleraras bir problem olmaya balad. Tamamen Osmanl
Devleti'nin bir veziri gibi davranan ve halka zarar vermeyen brahim Paa,
ubat 1833'de Ktahya'ya girdi ve zmir'e vali tayin etmeye kalkt. Padiah,
ar'dan yardm istedi; o da 10 harb gemisini boaza gnderdi; dier devletler
de bu frsat nasl deerlendirebileceklerini dnmeye baladlar. Fransa ve
ngiltere'nin araya girmesiyle, Mehmed Ali Paa Anadolu'dan ekildi ve
kendisine yedi Osmanl eyleti birden verildi (Msr, Cidde, Sayda, Trablus,
am, Haleb ve Adana). Temmuz 1833'de imzalanan Hnkr skelesi
Muahedesi ile Rusya da baz tavizler kopard.
Mehmed Ali isyann kullanan ngiltere, 1838'de Osmanl Devleti ile yapt
Ticret Andlamas ile mthi tavizler kopard. Osmanl sanayiini engelleyen

ve Osmanl topraklarn ngiliz mallarna ak bir Pazar haline getiren bu
andlamann mimar, Londra Bykelisi olan Mustafa Reid Paa idi. Nitekim
Osmanl Devleti, bu andlamadan istedii sonucu alamad ve Mehmed Ali
Paa 6 yl sonra tekrar Nizip'e kadar geldi ve Osmanl ordusunu yendi
(Haziran 1839). Bu bozgun srasnda II. Mahmd lm de-indeydi ve 7 gn
sonra Temmuz 1839'da vefat eyledi. Msr krizi devam ediyordu.
KADIN EFENDLER: 1- Bezm-i lem Valide Sultn; I. Abdlmecid'in annesi ve
kinci Kadnefendi. 2- Pertev-niyl (Nihi) Valide Sultn; Sultn Abdlaziz'in
annesi ve Beinci Kadn Efendi. 3- Hciye Pertev-Piyle Nev-fidn Ba Kadn
Efendi. 4- l-cenb Ba Kadn Efendi. 5- Fatma Ba Kadn Efendi. 6- b-i
Can kinci Kadn Efendi. 7-Hciye Ho-yr kinci Kadn Efendi. 8- Nurtb
Drdnc Kadn Efendi. 9- Misl-i N-yb kinci Kadn Efendi. 10- Pervz-felek
Drdnc Kadn Efendi. 11- Vuslat nc Kadn Efendi. 12- Zer-nigr nc
Kadn Efendi. Ebr-i Reftr kinci Kadn Efendi. KBALLER: 14- Hsn-i Melek
Hanmefendi; Ba ikbal. 15- Zeyn-i Felek Hanmefendi; kinci kbal240
BLNMEYEN OSMANLI
dir. 16-Tiryl Hanmefendi; nc kbal. 17-Lebrz-Felek Hanmefefendi;
Drdnc kbl.
OCUKLARI: 1- ehzade Sultn Abdlmecid I. - ehzade Sultn Abdlaziz. 3ehzde Abdlhamid. 4- ehzade Mehmed. 5- ehzade Ahmed. 6- ehzade
Byezid. 7- ehzade Murad. 8- ehzade Mehmed. 9- ehzade Nizmeddin. 10Sliha Sultn. 11- Mihrimah Sultn. 12- Ayn-i ah Sultn. 13- Atiyye Sultn.
14- dile Sultn. 15-RbPa Sultn. 16- Fatma Sultn. 17- Aye Sultn. 18Hayriye Sultn. 19- Zeyneb Sultn. 20- Mnre Sultn. 21- h Sultn. 22Hamide Sultn. 23- Cemle Sultn141.
143. II. Mahmd zamannda a'yn ile devlet erkn arasnda imzalanan
Sened-i ttifak ne demektir? Anayasa hukuku asndan deeri nedir?
Bilindii gibi, uzun zamandr Osmanl Devleti'nde eyletlerle saltanat merkezi
arasndaki idar ba tamamen zayflam; yer yer ortaya kan a'yn ve
derebeylerin kimi bir kazada, kimi sancakta ve kimi de bir eylet evresinde
diledikleri gibi idareyi yrtr olmulard. Mesela Rumeli'de Sirozlu smail Bey,
Anadolu'da Bozok Mutasarrf Cabbar-zde Sleyman Bey ve Saruhan
Mutasarrf Karaosmanolu -mer Aa gibi a'ynlar, byk bir eylette
bamsz bir hkmet gibi davranmakta ve bu blgelerde Osmanl Devleti'nin
emirleri geerli olmamaktayd. Hatta Bilecik Derebeyi Kalyoncu Mustafa,
birka defa Padiah fermann dinlememi ve getirenleri azarlamt.
te bu a'yn ve derebeylerin itaat altna alnmalar iin stanbul'da umumi bir
meveret yaplarak herkesin ittifakyla gereken slhat yapmak ve devlete
ilerlik kazandrmak zere, sadrazamlk tarafndan ad geen a'ynlara ve
benzerlerine da'vetnmeler gnderildi. Bamszlk sevdasna dm bu
a'ynlarn davet ile gelmeleri zor grnse de, Sadrazam Alemdar Mustafa
Paa'nn kendisinin de a'yn olmas ve bu konudaki samimiyeti, Kalyoncu
Mustafa dahil olmak zere, balca a'ynlarn askerlerini alarak stanbul'a
gelmelerine vesile oldu. Alemdar Paa'ya gvenmeleri ve merkeze
geldiklerinde tutuklanmamalarna olan inanlar bu harekette mhim rol
oynad. Nizm- Cedid'in ilgasndan sonra dalan eitimli askerlerden be alt
bin kiinin ba olarak Kd Abdurrahman Paa da davet edildi. Tek hedef,
devlete itaatlerini temin etmek ve devletin emirlerinin her yerde geerliliini
salamakt. Buna karlk a'yn ve derebeylerinin de emin olmalar gerekiyor

ve devletten taahht istiyorlard. Alemdar Mustafa Paa, gayet ak szl
olarak ve biraz da patavatszca bir al konumas yapt ve bu samimi
konumas herkese takdir edildi. Neticede u esaslar tayan bir sened-i
ittifak hazrlanmasna karar verildi:
1) Her halkrda devletin emirlerine uyulacak. 2) Her yerde kamu gelirleri
Hazine adna toplanacak. 3) Sadece ve sadece Devlet adna asker
toplanabilecek. 4) Bunlara muhalefet edilirse, te'dibi iin btn a'yn ve
hanedanlar da'vac olabilecek. 5) syan eden ocaklara kar, btn a'yn ve
hanedanlar devletin yannda yer alacak. 6) A'yn
141 Asm Tarihi, c. 2, sh. 191-208; Cevdet Paa, Tarih, c. IX, sh. 2-382; c. X,
sh. 2-382; X, sh. 2-268; c. XI, sh. 2-374; c. XII, sh. 2-332; Ahmed Ltfi, Tarih, c.
I, sh. 2-420; c. II, stanbul 1291, sh. 2-310; c. III, stanbul 1292, sh. 2-214; c.
IV, stanbul 1293, sh. 2-200 (1255'ye kadar); c. V, stanbul 1302, sh. 2-184
(1255'e kadar) Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 87-167; Mustafa Nuri Paa,
Netyic'l-Vuk't, c. IV, sh. 53-93; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar,
sh.120-138; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c. II, c. 246-254.
al.' tr
r
,s
Yi'
s
a.
5-' c E. ka.
144, L t
la-olar, cu * manii t tktan s
deiil
Hm
dr, [;.; lerire <":
BLNMEYEN OSMANLI
241
ve hanedanlara ittifakdaki bu artlara aykr davranmadklar srece
taarruz ve mdhele edilmeyecek.
Geri devlet ile kendi vatandalarndan olan bir grup bey ve aalar arasnda
bu ekilde bir ittifknme tanzim olunmas ve yrtme gcnn belli artlarla
kayt altna alnmas, bamszlk anlayna aykr grnse de, uzun zamandr
meydana gelen suiistimaller ile devlet bnyesinde alan yaralarn baka trl
tedavisine imkn bulunmuyordu. 29.9.1808'de imzalanan bu Sened-i ttifak'n
altnda bata Sadrazam, eyhlislm, Nakb'l-Erf, Kazaskerler, Anadolu
Beylerbeyi, stanbul Kads, Defterdar, Yenieri Aas, Sadret Kethdas,
Umr- Bahriye Nzn, Reisl-Kttb, Cabbr-zde Sleyman, Kara Osmanzde mer, Sirozlu smail ve irmen Mutasarrf Mustafa gibi a'yn ve devlet
ricalinin imzas bulunmaktayd.
Sened-i ttifak, hibir ekilde anayasal bir belge deildir; belki zayflayan icra
gcn yeniden kuvvetlendirmek ve ilerlik kazandrmak zere, etkili baz
millet temsilcileri ile devletin temsilcileri arasnda yaplm bir kamu
szlemesi mahiyetindedir. Byle bir szleme, geri devletin bamszln
zedeler; ancak bamszln tamamen kaybedilmesine gre daha az zararl
olan bir dzenlemedir142.
144. II. Mahmd devrinde yaplan kkl deiiklikler (1808-1839) nelerdir?
Bakanlar Kurulu sistemi bu dnemde Avrupa'dan nasl adapte e-dilmitir?

II. Mahmut, 400 senelik Osmanl idar tekiltn Tanzimat'tan sonra kemalini
bulacak olan yeni ekle sokmay baarmtr. Ancak Avrupa'y kuru kuruya
taklitten ibaret olan bu rzgar, ekl olmaktan teye geememitir. Yapt
yeniliklerin ounluu Osmanl Devleti'nin merkez tekiltna aittir.
1241/1826 ylnda Yenieri Ocan kapattktan sonra kendisini daha gl
hisseden II. Mahmut, merkez tekiltta u nemli deiiklikleri yapmtr:
Merkez tekiltn ekirdeini oluturan Divan- Hmayun'un bir ra meclisi
olma zelliini kaybetmesinden dolay meveret usuln yeniden
canlandrmak ve Divan- Hmayun'un daha nceleri ifa ettii icra ve yarg
grevini birbirinden ayrmak zere iki nemli yksek kurul tekil edilmitir:
Birincisi, Divan- Hmayun'un yasama yetkisini ve kaza grevini ifa etmek
zere kurulan Meclis-i Ahkm- Adliye'dir. Bu meclis, Divan- Hmayun'un adl
ynn devam ettirmitir. Lzumlu grlen kanunlar, memleketin ihtiya
duyduu eitli idar, adl ve mal konularda gerekli dzenlemeleri yapma
grevi bu meclise verilmitir. kincisi ise, yrtmenin yksek bir kurulu
mahiyetinde bulunan Dr- ry- Bb- Ali'dir. Devletin idar fonksiyonunu
icra grevi tamamen bu messeseye devredilmitir. 11 Muharrem
1254/1837'de kurulan bu messeseler, eski Divan- Hmayun'un grevlerini
stlenmi ve bata yeni ihdas edilen nezretlerin reisleri olmak zere byk
devlet adamlar bu kurullarn yesi olarak toplantlarna katlmlardr. Yani her
iki kurul da yasama ve yrtme organ olarak grev yapmlardr. Divan-
Hmyn fonksiyonunu kaybedince onu tekil eden idar birimler de
nemlerini yitirmiler ve bu gn de devam eden nezret usul (bakanlar ve
bakanlar kurulu
i- I
'- Cevdet Paa, Trih, c. IX, sh. 3-9, 332-339; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh.
90-94.
242
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMAN
ekli) benimsenmeye balanmtr. Yani devletin yrtme fonksiyonu eitli
bakanlklar arasnda paylalma yoluna gidilmitir.
- Sadret Kethdl ilga edilerek Umr-i Mlkiye Nazrl (iileri Bakan)
ihdas edilmitir (1251/1835).
-Reis'l-Kttabik unvan Hariciye Nezreti unvanna evrilmitir (1251/1836).
-Bb- li avubalk unvan De'v Nazrlna (Adliye Bakanl)
dntrlmtr (1252/1836).
-Zahire Nezreti ve Meclis-i Umr-i Nfia lavedilerek yerine Ticret Nezreti
ihdas edilmitir (6. R.ahir 1255/1839).
- Defterhane'nin yerine 1253/1838 ylnda Maliye Nezreti tekil edilmitir.
- Baruthaneler Nezreti ve benzeri askeri idareler ilga edilerek Harbiye

Nezreti te'sis edilmitir (1251/1835). Ayrca Dr- ry- Asker
oluturulmutur.
- Sarayn i idaresine bakan idar niteler Endern-u Hmyn Nezreti ad
altnda yeni bir yapya kavuturulmutur (1249/1833).
- eitli vakflara ait idar tekiltlar birletirilerek 1242/1826'da Evkaf-
Hmyn Nezreti kurulmutur.
eyhlislmln da bir nezret gibi kabul edilmesinden sonra, 1254/1838
tarihinde sadrazam ve sadret tabirlerinin yerine bavekil ve baveklet
ifdeleri ikme edilmitir. Btn bu nazrlardan meydana gelen kurula da

bakanlar kurulu anlamnda meclis-i vkel ve heyet-i vekile denmitir.
lk resm gazete olan Takvim-i Vakayi'i de karan ve bata Kanunnme-i
Cezy- Asker olmak zere devletin asker ve sivil memurlar ile ilgili hukuk
dzenlemeleri yaptran II. Mahmut, Tanzmt hareketinin de hazrlaycs
olmutur. 1254/1838 tarihli Tark-i lmye Dair Ceza Kanunnme-i Hmyun'u
ile de, yarg grevini yerine getiren adliye ve ilmiye mensuplar dzene
sokulmak istenmitir.
zlerek ifade edelim ki, II. Mahmd zamanndaki slhat bir iki mesele
dnda -ze deil, ekle ynelik olarak yaplmtr. Avrupa'nn ilim, fen ve
teknolojisi alnacak yerde, giyim, kuam ve dier pek de gzel olmayan
detleri taklid edilir hale gelmitir. Bu yzden yaplan slhat, halk tarafndan
beenilmemitir. Damad Halil Rif'at Paa'nn "Avrupa'ya benzemezsek,
Asya'ya ekilmeye mecburuz" sz yanl tatbik edilmitir. Devlet dairelerinde
II. Mahmd'un resimlerinin aslmas, setre, pantolon ve fes giyilmesinin
mecburi hale getirilmesi, hatta sadece yenieriler kulland diye mehterin ve
mehterhanenin ilga olunmas ve en nemlisi de sadret ve sadrazam tabirleri
yerine baveklet ve bavekil tabirlerinin kullanlmaya balanmas, bu basit
ve ze ynelik olmayan batllama rneklerindendir. Bu sebepledir ki, btn
slhat hareketlerine ramen, II. Mahmd dnemi baarlar ve zaferler devri
deil, tam manasyla bir k ve ykl devri olmutur. Halbuki akll slhat
yaplsayd ve halkn inanlarna aykr hareketlere gidilmeseydi, hem
yaplanlar halk destekleyecek idi ve hem de Kavalal olu brahim Paa
Ktahya'ya kadar geldiinde, halk onu alklamayacakt. Ksaca Osmanl
Devleti, II. Mahmd dneminde kendi yryn terk etti; ama bakasnn
yryn de renemedi143.
145. Fener Ptfi Orta Kapmst|
Kk Kayras himaye hakk s iinde oldukta i cemiyet bunun l$l| tand
Feneri soylular ellyl Prens psi! ubat 18/ koposu G( Mora
manii Devle trl i ne ve han Gregorios. mnsebetleriK ar Aleksanttj
"Trkleri n ve izzet-i nefisi Ji nelerinin k duygusunu k sarsld gn, 1 mmkn
olactej dir. Yaplacak ol
Sultn A
rettikten sontl
Bu ih;
edildi ve nai Patrikti diler taraftn fazlasn da fi Ruslarn i;it| Osmanl
[ Yunan ayn kapnSj ve bugne | FenerP
143 Cevdet Paa, Tarih, c. XII, sh. 193 vd., 205-216, 277-278, 297-306, 311322; Ahmed Ltfi, Tarih, c. I, sh. 253-259; c. III, sh. 142-146; 156-160;
Uzunarl, Merkez Tekilt, sh. 177-179, 374-375; Karako, Klliyt-
Kavnin, I
I. Ter. n sesesi, Ate
BLNMEYEN OSMANLI
243
145. Fener Patrii Gregorios'un idam edilmesi ve cesedinin Patrikhanenin Orta
Kapsna aslmas olaynn asl nedir?
Kk Kaynarca Muhedenmesi ile Rusya'ya Osmanl Devleti'ndeki
Ortodokslar himaye hakk verileliden beri, Rumlarn mstakil bir Yunan
Devleti kurma hayalleri iinde olduklar bilinmekteydi. 1814'de Odesa'da
kurulan Ethniki Hetaria isimli gizli cemiyet bunun iin kurulmutu. Ftih'in ihya
ettii ve her trl hak ve hrriyetlerini tand Fener Patrikhnesi, bizzat

Patrii ve Fener Beyleri denilen stanbul'lu Rum soylular eliyle, bu dernein
faaliyetlerini destekler hale geldi. Mesela Fener Beylerinden Prens psilanti,
hem ar'n yaveri ve hem de bu cemiyetin 1821'deki bakanyd. 12 ubat
1821 gn Yunan htillini balatan da, yine bu Patrie bal olan Patras
bapiskoposu Germanos'du.
Mora, Rum isyanclar tarafndan Ekim 1821'de tamamen igal edilince, nce
Osmanl Devleti ard. nk Osmanl Devleti, Cihan Patrii sfatyla Fener
Patriine her trl imtiyazlar verdii gibi, onlarn Katolikler tarafndan hor
grlmelerine, ezilmelerine ve hatta yok edilmelerine de mani olmutu. III.
defa Fener Patrikliine getirilen Gregorios'un hem sz konusu gizli cemiyet ile
ve hem de Rus yetkililerle olan gizli mnsebetleri tesbit edildi. Nitekim
stanbul'daki Fener Patriki Gregorios tarafndan Rus ar Aleksandr'a yazlan
mektupta aynen u ifadeler yer almaktadr:
"Trkleri maddeten ezmek ve ykmak mmkn deildir. nk Trkler, sabrl,
mukavemetli, marur ve izzet-i nefisli insanlardr. Bu hasletleri, dinlerine
ballklarndan ve kadere rza gstermelerinden, annelerinin kuvvetinden ve
mirlerine itaat duygusundan ileri gelmektedir. Bu sebeple, Trklerde evvela
itaat duygusunu krmak ve manev balar koparmak, dini metanetlerini zaafa
uratmak gerekir. Maneviyatlar sarsld gn, Trkleri zaferlere gtren asl
kudretlerinden syracak ve onlar maddi kuvvetlerle yenmek mmkn
olacaktr. Osmanl Devleti'ni tasfiye iin mcerret olarak harp
meydanlarndaki zaferler kfi deildir. Yaplacak olan, Trkler'e bir ey
hissettirmeden bu tahribi tamamlamaktr".
Sultn Aziz devrinde, stanbul Rus Elisi olan General gnatyef, bu mektubu
zikrettikten sonra unu ilave eder: "Ben vazifedeyken bu tehisler isabetle
tecelli etti".
Bu ihanetleri tesbit edilen Patrik Gregorios, sadrazam tarafndan Bb- li'ye
davet edildi ve nce sorguland. Vatana ihanet ettiine dair olan yafta
gsne yaptrlarak Patrikhanenin Orta Kaps nnde asld ve gn asl
kaldktan sonra cesedi Yahudiler tarafndan denize atld. Ahmed Cevdet Paa
gibi baz tarihiler, her ne kadar daha fazlasn da hak etmi olmasna
ramen, byle kritik bir anda Patrik'in idam ediliinin Ruslarn iine yaradn
ve nk btn Ortodokslarn hamiyet-i diniye ile tamamen Osmanl
Devleti'nin aleyhine getiini ifade etmektedirler. Hatta idam nlenebilseydi,
Yunan htilli bu kadar bymezdi diyenler de vardr. Rumlar, bir Trk Devlet
adam ayn kapnn nnde idam edilmedii mddete, kapnn
almayacana sz vermiler ve bugne kadar kin kapsn kapal tutmaya
devam etmilerdir. Bu tarihten sonra, Fener Patrikhnesi, her zaman
Mslman Trk Milletinin aleyhine olan planlarn yapldKavnin, II. Mahmut Dnemi Belgelen; Okandan, mme Hukukumuzun
Anahatlan, c. I, sh. 61 vd.; Takvim-I Vakayi, I. Ter. nr. 73, 106, 125, 140, 163,
180; Akgndz, Ahmed, slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf
Messesesi, Ankara 1988, sh. 328 vd; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 142-167.
244
BLNMEYEN OSMANLI
bir mekn olmutur144.
146. Yenieri ocann lavedilmesi olayna neden Vak'a-i Hayriye denmitir?
465 yl, Osmanl Devleti'nin zaferden zafere komasnda, Mslmanlarn can,
mal ve rzlarnn korunmasnda ve ksaca 24 milyon km2/lik Osmanl diyarnn
fethedilmesin-de byk pay olan Yenieri Oca, tamamen rmt.

Yenieri ocana yaklak 200 senedir vasfsz insanlar alndndan, bu ocan
kanunlar ayaklar altna alndndan ve en nemlisi de yenieri oca
askerleri, askerlii brakp siysete, servete ve sefhete bulatklarndan
dolay, son Rus Harbinde patr patr dklmlerdi. Padiah da, devlet ricali de
ve hatta yenieri aalar da, artk bu tekiltn yrmeyeceinde mttefik
idiler.
II. Mahmd zeki bir devlet adamyd ve tarihden de ders almt. Hemen bu
tekilt kaldrmay denemedi ve 17 yl bekledi. nce neferlerini ocandan
seerek ve eyhlislm Thir Efendi'den ilga fetvasn alarak, Mays 1825'de
Ekinci Oca denilen eitimli ve dzenli bir ordunun ekirdeini tekil etti.
Artk yenieriler, btn propagandalarna ramen, ulem da dahil btn
destekilerini kaybetmilerdi. Bu arada bata Yenieri aas Celleddin Aa
olmak zere, kendi aalarnn ounluu da Padiahn yakn adamlar ve
nizm- cedidin taraftarlar idiler. Gnll yenierilerden oluan bu askerler
eitime balaynca, yenieriler detleri zere kazan kaldrp isyan ettiler. 14
Haziran 1826 gn akam ayaklanan yenierilerin elinden son yenieri aas
olan Celleddin Aa zor kurtulabildi. 15 Haziran 1826 gn stanbul'un fetih
gnn hatrlatan bir gn oldu. Et Meydannda (Aksaray Meydan) ayaklanan
yenierilere kar II. Mahmd Sanca- erifi Sultn Ahmed Meydanna dikerek
halk itaate davet etti. Sadrazam Benderli Selim Paa, Aa Hseyin ve zzet
Paalara askerleri ile birlikte ehre inmeleri iin emir verildi. Bata
eyhlislm ve Kazaskerler olmak zere btn ulem, devlet ricali ve yenieri
dndaki Kapkulu Ocaklar Padiahn yannda yer ald. Halk ve asker yenieri
ocann bulunduu Aksaray Meydanna geldiler ve binlerce yenieriyi
katlederek oca tasfiye ettiler.
Padiah, sadrazam, btn vezirler, eyhlislm, Kazaskerler, Mevleviyet
Kadlar, Hocalar ve byk cami imamlarnn da katld bir meveret
meclisini toplad. Beliki Pertev Efendi'nin kaleme ald ve Reisl-kttb
Seyd Efendi'nin okuduu ilve karar ittifakla kabul edildi. Yenierilerin
manevi dayana gibi grlen Bekta derghlar kapatld ve ileri gelen
eyhleri srgn edildi. Bu karar herkesin kabul ettii bir karard ve ittifakla
vak'a-i hayriye =hayrl olay diye tarihe geti. Ancak bundan sonra yaplanlar,
halk rahatsz etmeye balad. Mesela kabristanlardaki bidev yenieri
balklarnn tahrip edilmesi; yenieri teekkl diye muhteem Osmanl
askeri muzkas olan Mehterhanenin ilga olunmas manasz hareketlerdi.
Yeni bir Osmanl ordusu kurularak adna Askir-i Mansre-i Muhammediye ad
verildi. Yenieri aal yerine seraskerlik makam ihdas olundu ve Aa
Hseyin Paa ilk
144 Cevdet Paa, Tarih, c. XI, sh. 112-116, 232-236, 363-365; Karal, Osmanl
Tarihi, c. V, sh. 113; Ahmed Refik, "Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi",
TOEM, nr. 8(85), sh. 73-84; Kutay, Cemal, Tarih Konuuyor Dergisi, c. I, say I,
sh. 69-70; Canan, brahim, Ahirzaman Fitnesi ve Anari, sh. 104-105.
BLNMEYEN OSMANLI
245
serasker oldu. Aa Kaps mehata devredildi ve seraskerlik makam da Bb-
Serasker adyla Eski Saray denilen imdiki stanbul niversitesi merkez
binasna tand.
te tarihte vak'a-i hayriye denilen hadisenin temeli budur145.
*^
XXXI- TANZMT-I HAYRYE VE SULTN I. ABDLMECD

DEVR
147. I. Abdlmecid'in ahsiyeti, aile efrad ve zamanndaki mhim olaylar
Halk arasnda Sultn Mecd diye bilinen I. Abdlmecd, II. Mahmd'un Bezm-i
lem Valide Sultn'dan doma byk oludur ve babasnn 1 Temmuz 1839
tarihinde vefat etmesi zerine Osmanl tahtna 16 yandayken oturdu. Dou
dillerinden Arapa ve Farsa'y, bat dillerinden ise Franszca'y ok iyi
biliyordu; iyi bir hattat idi; Bat Musikisine inyd. Mevlev tarikatna
mensuptu. Dier Osmanl padiahlarndan farkl olarak memleketi eitli
ynlerine dzenledii alt seyahatle dolamt. Yakkl olan Sultn
Abdlmecd, babasnn aksine nazik, zeki ve merhametli idi. Devleti kendisi
deil, Tanzmt hareketini hazrlayan brokrasi ynetmi idi. Brokrasinin en
ileri gelenleri ise, Reid Paa ve Tanzimat ekibi idi. Ancak Reid Paa ve
ekibinin muhalifleri ilk yllarnda daha da hkim durumdaydlar.
Tahta kt zaman devlet Nizip bozgunu gibi ac bir olayla dertli idi. syanc
bir beylerbeyinin askerleri, Osmanl ordusunu perian etmiti. Tanzmt'a
souk olan ihtiyar Hsrev Paa'nn zorla sadrazam olmas ve Padiahn da
buna ses karmamas (Temmuz 1839), Hsrev Paa'ya dman olan Kaptan-
Derya Ahmed Fevzi Paa'nn Osmanl donanmasn anakkale'den alarak
skenderiye'ye gtrp Mehmed Ali Paa'ya teslim etmesi gibi bir felketi
dourdu. Bu yzden Hin veya Firr diye mehur oldu. Artk Mehmed Ali
Paa, ngiltere'den sonra en kuvvetli donanmann sahibiydi.
Nizm- Cedid ve teceddd hareketi, diplomasiden gelen Reid Paa
liderliinde kuvvetleniyordu. II. Mahmd ve Pertev Paa tarafndan yetitirilen
Reid Paa, Tercme Odasndan gelen Mehmed Emin li Paa ile Tbbiye'den
kma Keeci-zde Fuad Paa'y ekibine katmtr. Sadrazam Hsrev Paa'nn
Sultn Abdlmecid'e Reid Paa'nn idamn tavsiye etmesine ramen,
Padiah, Reid Paa'nn tarafn tutarak Kasm 1839'da Glhne Hatt-
Hmyn'unu Reid Paa'ya okutarak Tanzimat' ilan etmeye karar verdi. Rauf
Paa'nn Haziran 1840'da sadrazam olmasndan sonra fiilen iler Reid Paa
eliyle yrtlmeye baland.
Mehmed Ali Paa, Sultn Mecd'in padiah olmasyla tekrar sadrazam olma
hevesine kapld. Reid Paa ise, Msr meselesini diplomatik yollarla zmeye
alyordu. Londra ve Paris'deki temaslar neticesinde, Mehmed Ali Paa
aleyhinde bir dizi plan hazrlad. Fransa'nn Msr yanls tutumu zerine ngiliz
taraftan bir siyseti tercih etti; ancak Fransa ve Rusya'y da aktan kzdrmak
istemiyordu. Temmuz 1840'da imzalanan Londra Muhedenmesi ile MsrSudan irs olarak ve Filistin ise kayd- hayat ar145 Cevdet Paa, Tarih, c. XII, sh. 168-197, 297-309 (Ekinciler Lyihas), 311315 (Yenierilerin lgsna Dir Ferman), 316-322 (Askir-i Mansre-i
Muhammediyye Kanunnmesi); Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 144-151.
246
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSM'
tyla Mehmed Ali Paa'ya verildi; dier elindeki eyletler geri alnd. Donanma
da Osmanlya iade edilecekti. Bu artlara uyulmazsa, 4 devlet askerini
Mehmed Ali Paa'ya kar Osmanl'nn emrine verecekti. Bu andlamay kabul
etmeyen Kavalal zerine mttefik kuvvetler asker gnderdiler ve olu
brahim Paa'y Beyrut yaknlarnda kesin bir ekilde malup ettiler. Halk bu
sefer Osmanl lehine ayaklanyordu. brahim Paa ok perian artlar altnda

Kahire'ye ekildi. ngiltere yan izince Msr'dan karlamad ve Sultn
Abdlmecid Mays 1841 tarihli mehur Msr Fermann neretti. Buna gre
Msr-Sudan eyleti vali sfatyla Mehmed Ali Paa ve nesli tarafndan
ynetilecekti. 1914 yl sonunda Osmanl hkimiyeti sona erinceye kadar bu
stat devam etti. Msr i ilerinde bamsz ve d meselelerde Osmanl
Devieti'ne bal olan zerk blge haline gelmiti.
Reid Paa, Msr meselesini ince diplomasisi ile hallettikten sonra, Temmuz
1841'de Boazlar Andlamasn imzalayarak Ruslarn boazlar kullanmasna
mani oldu. Msr meselesinde sz dinlenmeyen Fransa, bu sefer Lbnan'daki
Maruni Hristiyan aznl hal zihniyetiyle tahrik etmeye balad. Osmanl
Devleti de duruma mdahale etti ve 1845'de Marunilere ve Drzilere ait
Sayda Valiliine bal olmak zere iki otonom kaza tesis etti.
Osmanl Devleti'nin Tanzmt ile kuvvet kazandn ve i problemlerini
halletmeye baladn gren Rus ar Nikolay, Reid Paa'nn diplomatik
ataklarndan ok rahatszd. Karsnda tek engelin ngiltere olduunu bilen
ar, Petersburg'daki ngiliz bykelisine hasta adam diye vasflandrd
Osmanl Devleti'ni aralarnda paylama teklifini yapt. Ancak ngiltere bu
teklifi gizlice Osmanlya bildirdi. Ancak Rusya emeline ulamak iin Osmanl
Devieti'ne, Kuds'teki Hristiyan mukaddes makamlarnda Katoliklerin bertaraf
edilerek Ortodokslarn hkim olmasn teklif etti (ubat 1853). Osmanl
Devleti, bu teklifi reddetti ve Mays 1853'de Rusya ile olan diplomatik
mnasebetler kesildi. Mustafa Naili Paa sadrazam ve Reid Paa da Hriciye
Nzn iken, Prens Gorakof komutasndaki Rus kuvvetleri Romanya'ya girerek
harbi fiilen balattlar (Temmuz 1853). Bb- li de, Fransa ve ngiltere'nin
desteini alarak Ekim 1853'de kar harb ilan eyledi. Kafkasya ve Tuna
boylarnda olmak zere iki cephede balayan Osmanl-Rus harbi karlkl
galibiyet ve malubiyetlerle uzun sre devam etti. Katolik dnyay temsil
eden Fransz Kral III. Napolyon sulh iin Rusya'ya nota verdi. Notay ok sert
bir ekilde reddeden ar, Fransa'nn ngiltere ile birlikte Osmanl Devleti'nin
yannda yer almalarna sebep oldu (ubat 1854). ngiltere, Fransa ve
Osmanl'nn Mart 1854'de imzalad stanbul Muahedesi, nn Rusya'ya
kar ittifak ettiklerinin deliliydi. Rusya'nn yannda yer alan Yunanistan,
Franszlarn Pire'ye asker karmasyla cezalandrld ve Atina igal edildi. Yeni
komutan Mareal Paskievi komutasndaki Rus kuvvetleri, Mays 1854'de
Silistre'yi muhasaraya baladlar. Ancak Musa Paa komutasndaki Osmanl
askeri kahramanlar gibi arparak, Ruslar perian ettiler ve Namk Kemal'in
Vatan yahud Silistre romanyla tarihe geen zaferlerini kazandlar (Haziran
1854). Austos 1854'de alklarla Bkre'e giren Osmanl ordusu, mttefik
kuvvetlerle birlikte Eyll 1854'de Krm'a girdiler. Mart 1854'de ordularnn
malubiyetine dayanamayan hasta I. Nikolay ld. 15 Mart'ta Sardunya ile de
bir ittifak muhedenmesi imzaland.
:
:
Bu arada Osmanl maliyesi harp giderleri yznden perian hale gelmiti ve
ilk defa ngiltere'den d bor alnd (Haziran 1855). Sava devam ediyordu ve
Eyll
1855'de Sivastopolj
Kasm 1855'de I ris'te toplanmasna I Osmanl Devleti, iin, 1272 Hatt
bilinen yeni bir f Mslman ve I (1272)'de Paris'de | Sardunya devletleri! sini
imzaladlar, s. deniz tarafszlara:'- : medii ve >y r'.' 1857'de Re.d Pas; 1859
tarihi' birleerek b di. 1860'lan Deyr'l-Ka

te bu s
yani Sultn/
KADIN!
tn; Sultn V Tr-i Mjgn\ Cenan nc.; Valide Sultan; (Glistan) Drt
(Bezmr), Nln- Dil Han firz Hsnt Hanmef':: Hanmefcni mefendi; Ba S
Hanmefendi;*! o
Sultn Vahidc! de Mehm Burhan Refa Sil tn; 18-S tn; 22-1 Safiyyddin j
Nizmeddl! Smiye: enime S il
BLNMEYEN OSMANLI
247
1855'de Sivastopol ehri Ruslardan alnd. Ancak Kafkas cephesinde durum iyi
deildi. Kasm 1855'de Kars' teslim alan Ruslar, fiilen harbi bitirdiler. Sulh
konferansnn Paris'te toplanmasna karar verildi.
Osmanl Devleti, Paris'te toplanacak konferans ncesi, Avrupallara irin
grnmek iin, 1272 Hatt veya Islhat Hatt- Hmynu yahut da Islhat
Ferman diye bilinen yeni bir ferman 18 ubat 1856 (1272) tarihinde
yaynlad. Bu ferman, hem Mslman ve hem de gayr-i mslimler tarafndan
beenilmemiti. Neticede 30.3.1856 (1272)'de Paris'de toplanan ngiltere,
Fransa, Osmanl, Avusturya, Prusya, Rusya ve Sardunya devletleri temsilcileri,
XIX. asrn siyasi ehresini deitiren Paris Muahedesini imzaladlar. Buna gre,
Kars Osmanlya ve Krm ise Ruslara iade ediliyordu. Karadeniz
tarafszlandrlacak ve askerden arndrlacakt. III. Napolyon, Reid Paa'y
sevmedii ve iyi bir diplomat olduunu bildii iin murahhaslna itiraz
etmiti. Ekim 1857'de Reid Paa, 6. Defa sadrazam oldu ve Ocak 1858'de ise
vefat etti. Austos 1859 tarihli yeni bir Paris Muhedenmesi ile de, Eflak ile
Bodan'n (Memleketeyn) birleerek Romanya'y meydana getirmeleri karar
alnd. Franszlar ise yine bo durmad. 1860'larda tahrik ederek isyan
ettirdikleri Lbnan'daki Maruni Hristiyanlara, Deyr'l-Kamer merkezli bir
otonom sancak kurdurdular (Haziran 1861).
te bu skntlar ve Tanzmt hareketleri iinde yuvarlanan Osmanl
Devleti'nin ba yani Sultn Abdlmecid, 25.6.1861 tarihinde veremden vefat
etti.
KADIN EFENDLER: 1- Servet-sez Ba Kadn Efendi. 2- evk-efz Valide
Sultn; Sultn V. Murad'n annesi ve kinci Kadn Efendi. 3- Ho-yr kinci
Kadn Efendi. 4-Tr-i Mjgn Valide Sultn; nc Kadn Efendi ve II.
Abdlhamid'in annesi. 5- Verd-i Cenan nc Kadn Efendi. 6- Gl-ceml
Drdnc Kadn Efendi. 7- Rahme Perest Valide Sultn; Drdnc Kadn
Efendi ve II. Abdlhamid'in manevi annesi. 8- Glistu (Glistan) Drdnc
Kadn Efendi. 9- Dzd-i Dil nc Kadn Efendi. 10- Bezm (Bezmr) Altnc
Kadn Efendi. 11- Mhitb Beinci Kadn Efendi. KBALLER: 12-Nln- Dil
Hanmefendi; 3. ikbal. Ceyln-yr Hanmefendi; 2. kbaldir. 14- Aye Ser-firz
Hanmefendi; 2. kbal. Sarayn adn batran bir kadndr. 15- Nergis (Nergizu)
Hanmefefendi; Drdnc kbl. 16- Nvek-misl Hanmefendi; 4. kbal. 17Nesrn Hanmefendi; kinci kbal. 18- yeste Hanmefendi; 4. kbal. 19Nkhet-seza Hanmefendi; Ba kbal. GZDELER: 20- Yldz Hanmefendi; 2.
Gzde. 21- Sf-dern Hanmefendi; 4. Gzde. 22- Hsn-i Cenan Hanmefendi;
3. Gzde.
OCUKLARI: 1- ehzade Sultn Murad V. 2- ehzade Sultn Abdlhamid II. 3Sultn Mehrned Red V. 4- ehzade Mehmed Ziyaddin Efendi. 5- ehzade
Mehmed Vahidddin Efendi (Sultn Vahdddin). 6- ehzade Ahmed Nreddin

Efendi. 7- ehzade Mehmed bid Efendi. 8- ehzade Mehmed Fuad Efendi. 9ehzade Mehmed Burhneddin Efendi. 10- Behce Sultn. 11- Medha Sultn.
12- Senha Sultn. 13-RefTa Sultn. 14- Naile Sultn. 15- RbPa Sultn; 16Fatma Sultn; 17- Mevhibe Sultn; 18- Sbiha Sultn; 19- Fatma Nzme
Sultn; 20- Mnre Sultn; 21- Bedra Sultn; 22- Na'me Sultn; 23- Cemle
Sultn; 24- Mehmed Rd Efendi; 25- Osman Safiyyddin Efendi. 26- Ahmed
Kemleddin Efendi. 7- Mehmed Vmk Efendi. 28-Nizmeddin Efendi; 29Burhneddin Efendi; 30- Neyyire Sultn; 31- Aliye Sultn; 32-Smiye Sultn;
33- Nzme Sultn; 34- Mukbile Sultn; 35- Fehme Sultn; 36-ehme Sultn;
37- Sleyman Efendi.
il
248
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMfc;
Yukardaki listeden de grld zere, hayat boyunca meru dairede de
olsa, ok fazla kadnla beraber olan I. Abdlmecid, ocuklarna ve aile
hayatna fazlaca dkn bir insand. yi bir hkmdar olmasna ramen,
Avrupa taklitiliini bazan gayr- makul denecek seviyelere getiriyordu. Bunda
evresindeki Avrupa tahsili grm brokratlarn da byk etkisi vard. II.
Mahmd gibi, devletin askerler deil sivil brokratlar tarafndan idare
edilmesine taraftard
146
148. Tanzimat devri ne demektir? Tanzimat'tan sonra yaplan dar
deiiklikler (1839-1920) nelerdir?
Tanzimat, yeniden dzenlemeler demektir. Osmanl tarihinin 3 Kasm 1839
(26 a'ban 1255) tarihli Glhane Hatt- Hmyn'u veya Tanzimat Ferman ad
verilen ferman ile balayan ve 1293/1876 tarihine kadar devam eden
devresine Tanzimat; 1876-1878 yllar arasndaki devresine I. Mertiyet;
1878-1908 yllar arasnda II. Abdlhamid'in tek bana idare devri (baz
tarihiler tarafndan istibdd devri) ve 1908'den sonrasna ise II. Mertiyet
devri denmektedir. Biz Tanzmt'tan sonra ifadesi ile bu devrelerin tamamn
kastediyoruz. Osmanl Devleti'nin idar yaps asndan gerekten yeniden
dzenlemeler devri demek olan bu dnemde yaplan deiiklikleri ksaca
inceleyeceiz:
Merkez tekilttaki deiiklikleri de iki ana blme ayracaz:
a) Divan- Hmyn'un yerine geen kurullar ve bunlarda yaplan
deiikliklerdir. Kronolojik olarak zetlersek;
1255/1839 tarihli Tanzimat Fermanyla, II. Mahmd devrinde 1253/1837'de
kurulan Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye'nin danma meclisi manas devam
ettirilmi, yeleri artrlm ve devletin hukuk dzenlemelerinin yapld bir
yasama ve idar yarg organ haline getirilmitir. 1271/1854 ylnda bu kurulun
kanun layihalarn hazrlama, nizmnmeleri ve talimatlar dzenleme grevi,
yeni kurulan Meclis-i li-i Tanzimat adl yksek bir meclise verilmi ve Meclis-i
Vly-i Ahkm- Adliye ise sadece bir idar ve adl yarg organ olarak greve
devam etmitir. 1278/1861 ylnda ise bu her iki meclis de Meclis-i Ahkm-
Adliye ad altnda birletirilerek daireye ayrlmtr. Birincisi, idar ilere;
ikincisi, kanun ve nizmnmeleri hazrlamaya ve ncs ise, idar yargya
bakmakla grevlendirilmitir.
8 Zilhicce 1284/1868 ylnda bu yksek kurullarn yaps yeniden deitirilmi
ve ayn tarihli iki ayr nizmnme ile iki yeni st merci ihdas edilmitir.
Birincisi; Divan- Ahkm- Adliye'dir ve tamamen yksek bir adl mahkeme
niteliindedir. Ayrntl bilgiyi yarg bahsinde vereceiz. kincisi ise; ry-
Devlet'tir. Temel grevi idar yarg olmak ve Dantay'n ekirdeini
oluturmakla birlikte, ilk kurulduu andan 1876 tarihine kadar ayn zamanda
yasama fonksiyonunu da ifa etmitir. En nemli grevi btn kanun ve
nizmnmeleri tetkik etmek ve layihalarn hazrlamaktr. Tekilt hakkndaki
ayrntl bilgiyi yarg bahsinde vereceiz.
1293/1876 tf tnda yeni birdiire
400 senelik I! benzeri kurullardan* i Umumiye veri nu, sadrazamn! ilerinin
mercii b ry- DevleMf Ayrca tpk gni olmak zere bellisi
b) Tanzimat! vkel vardr. kfli Cumhuriyete ka#f dr. Bavekalet I
(1283/1867); I Evkaf Nezreti;! reti, Ma'irfN reti, Shhiye fi na dair idari i;
1293/187S* klmasndan s zalmtr yahutdf
149.
Osmanl! 1287/18706 tekilatndaki!
146 Ahmed Ltfi, Tarih, c. VI, stanbul 1302, sh. 31-168; c. VII, stanbul 1306,
sn. 2-127; c. VIII, stanbul 1328, sh. 560; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 169264; c. VI, sh. 1-289; Cevdet Paa, Tezkir, c. I, sh. 5-152; II, 1-275; Uluay,
Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh.139-162; ztuna, Devletler ve
Hanedanlar, c. II, sh. 255-273.
yerine vllye!| ler livalara
VIK zinde valinin S
mektuptlarjl leri, Maarif leri Mera*| nemli I; zere IH
LV::f2|
ter-l I kayrr
riyet Done*
BLNMEYEN OSMANLI
249
1293/1876 tarihli Kanun-i Esas ile alan I. Merutiyet dneminde devlet
tekiltnda yeni bir dzenlemeye gidilmitir:
400 senelik Divan- Hmyn'un snrl yasama fonksiyonunun ry- Devlet
ve benzeri kurullardan alnarak Heyet-i A'yan ve Hey'et-i Meb'sn'dan oluan
Meclis-i Umumiye verildiini biliyoruz. Bu Kanun- Esas'ye gre, devletin
yrtme fonksiyonu, sadrazamn bakanlnda toplanacak olan, dahil ve
haric btn nemli devlet ilerinin mercii bulunan Meclis-i Vkel'nndr. Bu,
bakanlar kurulu demektir. Bylece ry- Devletin yasama fonksiyonu ile
yrtme kurulu zellii ortadan kalkmtr. Ayrca tpk gnmzde olduu
gibi, bata bakanlar ve yksek yarg organ mensuplar olmak zere belli
ahslarn yarglanmas iin bir de Divan- li tekil edilmitir.
b) Tanzmt dneminde artk Divan- Hmyn deil, belli kurullar veya
meclis-i vkel vardr. Ayn zamanda divan yelerinin yerini vekiller veya
nazrlar almtr. Cumhuriyete kadar devam eden bu nezret (bakanlk) ler
arasnda unlar bulunmaktadr. Bavekalet (sadret); Adliye ve Mezhib
Nezreti; Bahriye Nezreti (1283/1867); Dhiliye Nezreti; Defter-i Hkn
Nezreti (Eski Defter Emini); Evkaf Nezreti; Harbiye Nezreti, Hariciye
Nezreti, Ma'din ve Orman Nezreti, Ma'rf Nezreti, Nfi'a Nezreti; Posta
ve Telgraf Nezreti, Ticret Nezreti, Shhiye Nezreti ve Meihat. Vkel yani
bakanlardan her biri kendi bakanlna dair idar ilerin yrtlmesinden
sorumludur.
1293/1876 Anayasas ile rayna oturtulan bakanlk sistemi, Osmanl

Devleti'nin yklmasndan sonra da devam etmitir. Bakanlk saylar zaman
zaman artm veya a-zalmtr yahut da isimleri deitirilmitir.
149. Tanzimat sonras tara tekilatndaki deiiklikler ksaca nasl gelimitir?
Osmanl Devleti'nin tara tekilatndaki en nemli deiiklik, 1281/1864 ve
1287/1870 tarihli iki nemli Nizmnme ile yaplmtr. Bu Nizmnmeler
nda tara tekilatndaki deimeleri ylece zetleyebiliriz:
nceden livalara (sancaklara) da vilyet dendii halde, eylet ifadesi
kaldrlm ve yerine vilyet (il) terimi kullanlmtr. Buna gre, Osmanl
Devleti, vilayetlere, vilyetler livalara, livalar kazalara, kazalar nahiyelere ve
nahiyeler kylere ayrlmtr.
Vilyetin genel idare miri padiah tarafndan tayin edilen validir. Vilayet
merkezinde valinin emri altnda alan u memurlar bulunur: Vali muavinleri,
Defterdarlar, mektupular (yaz ilerine bakar), Umr- Ecnebiye Mdrleri,
Ziraat ve Ticret Mdrleri, Maarif Mdrleri, Tarik Eminleri, Vilayet Defter-i
Hkn Mdrleri ve Nfus idareleri Memurlar, Evkaf Mdrleri ve Alay
Beyleri (zaptiye mdr). Ayrca vilayetin -nemli ilerini grmek zere bir
Meclis-i Umumi, bir de Vilayet dare Meclisi olmak zere iki kurul mevcuttur.
Livalarda idarenin ba mutasarrflardr. Muhasebeci, Tahrirat Mdr, Defter-i
Hkn Memuru ve Zabtiye Amiri nemli memurlardr. Kazalarda idare reisi
kaymakam, nahiyelerde mdr ve kylerde ise muhtardr. Bu idar tekilt
Cumhuriyet Dneminde de ksmen devam etmitir denilebilir. Ayrca livalar da
mstakil ve
250
BLNMEYEN OSMANLI
mlhak livalar diye ikiye ayrlmaktadr.
1293/1876 Anayasas, zikredilen hkmler erevesinde tara tekiltn 108110. maddeleriyle tanzim etmiti. Umumi Meclisin ve idare meclislerinin
yaygn hale getirilmelerini emrediyor ve ayrntlarn zel bir kanuna havale
ediyordu. Bu kanun, ancak 1913'de Kanun- Muvakkat olarak yrrle
girebildi. Btn bunlarn yannda 1859 ylnda st idareci memur snf
yetitirmek zere Mlkiye Mektebi aldn ve 1873 ylnda da btn idar
kadrolara maa esasnn yaydrldn burada kaydetmek gerekir147.
150. 1839 tarihli Tanzimat Fermannn mahiyeti nedir? Osmanl Devle-ti'nde
hak ve hrriyetler hareketi ilk defa bu fermanla m balamtr?
Maalesef Cumhuriyet devri hukukular ve hususan hak ve hrriyetlerle
alakal alma yapanlar, Osmanl Devleti'nde 1839'da ilan edilen Tanzmt
Fermanndan nce insan hak ve hrriyetlerinden bahs edilemeyeceini, nk
lkede tam bir mutlakyetin hkim olduunu, ekinmeden
syleyebilmektedirler. Bunlara gre, Mustafa Reid Paa'nn gayretleriyle
Padiah Abdlmecid tarafndan ilan edilen Tanzmt Ferman veya dier adyla
Glhne Hatt- Hmyunu, bir hak ve hrriyetler beyannmesi olmaktan
ziyde, devlet iinde adaletin gerekletirilmesi iin atlm bir adm ve hak ve
hrriyetlerle ilgili gzel bir balangtr. Bu belge ile ilk defa can, mal ve
namus emniyeti muhafaza altna alnm ve hukuk devleti olma yolunda ilk
adm atlmtr.
Bir ksm aratrmaclar ise, biraz daha hakikate yaklaarak Tanzimat
Fermannn, bir hak ve hrriyetler beyannmesi olmaktan ziyde, bir
yenileme ve batllama hareketinin balangc olduunu belirtmilerdir. Bu
batllama gayretleri iinde, fermanda, evvel fark gzetmeksizin btn
teb'ann ahs hak ve hrriyetlerine ait garantiler va'd edilmi ve bunlar fiilen
tahakkuk ettirecek hukuk dzenlemelerin bir an evvel yaplaca belirtilmitir.
Sonra da mal, idar, asker ve adl konulara ait baz dzenlemelerin yaplmas
zarureti srarla vurgulanmtr.
Halbuki Tanzmt Fermanndan evvel Mslman lkelerde ve dolaysyla
Osmanl Devleti'nde vatandan temel hak ve hrriyetleri yoktu, hukuk
devletinden bahsedilemezdi ve mutlakyet ile idare edilen devlet olmasndan
dolay temel hak ve hrriyetler Padiahn iki duda arasndayd gibi pein
fikirlerle meseleye bakmak, slm Hukukunu ve tarihini bilmemek demektir.
e*!
147 Glhane Hatt- Hmyunu, Dstur, I. Ter. 1/5-7; Okandan, mme
Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 71 vd.; BA, Meclls-i Tanzimat Defterteri; BA,
Nezret Evraklar; 1293 tarihli Kanun-u Esasi, md. 27-95; BA, Nezret
Evraklar; etin, Atilla, Babakanlk Arivi Klavuzu, stanbul 1979, sh. 135-136,
Baz bakanlklarn yaps iin bkz Nfia Nezreti D.I.T.IV/480 vd.; 485 vd.;
Evkaf Nezreti, IV/590 vd.; Maliye Nezreti, IV/674 vd; 1281 tarihli
Nizmnme, md. 1-78; Dstur, I. Ter. 1/608-630; 1287 tarihli Nizmnme, md.
35 vd.; Dstur. I. Ter. IV/18; Mumcu-ok, Trk Hukuk Tarihi Ders Kitab,
Ankara, 1982, sh. 335-338; Dstur, I.Ter. 1/325-327, 703-706; Okandan,
mme Hukukumuzun Anahatlar, 1/78-79; Gkbilgin, M. Tayylb, "Tanzmt
Haraketinin Osmanl Messeselerine ve Tekiltna Etkileri", Belleten, c. XXXI,
say 121(1967), sh. 93-111; nalck, Halil, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt-
Hmyunu", Belleten, c. XXVIII, say, 112(1964), sh. 603-622; nalck, Halil,
"Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri", Belleten, c. XXVIII, say,
112(1964), sh. 623-690; Karal, Enver Ziya, "Glhane Hatt- Hmyununda
Batnn Etkisi", Belleten, c. XXVIII, say 112 (1964), sh. 581-601; adrc,
Musa, "Tanzmt Dneminde Trkiye'de Ynetim (1839-1856)", Belleten, c. LII,
say 203(1988), sh. 601-626; adrc, Musa, "Trkiye'de Kaza Ynetimi (18401876)", Belleten, c. LIII, say 206(1988), sh. 237-257.
BLNMEYEN OSMANLI
251
Evvel unu vuzuha kavuturmak istiyorum: Osmanl devleti, bir slm
Devletiydi ve dolaysyla baz rnekler sunduumuz ve daha sonra da farkl
sorularda aklayacamz insan hak ve hrriyetlerini kabul ve tatbik
ediyorlard. Son dnemdeki baz aratrmaclarn iddia ettikleri gibi, batl
anlamda mutlakyet hkm srmyordu. Osmanl Devleti'nin hukuk nizmn
slm Hukuku olarak grmeyenler ve Osmanl Devleti'nin hukuk mevzuatn
Padiahn dudaklar arasndan kan hkmler olarak kabul edenler, bu
hatay, bilerek veya bilmeyerek ilemilerdir. Durum bilinenin tam tersinedir.
Batda Krallarn idaresinde tam bir mutlakyet hkimdir. Yani krallar, hem
yasama, hem yrtme ve hem de yarg gcn ellerinde bulunduruyorlard.
Feodal nizm gerei topran ve topraklarnda sakin olan ahalinin de mliki
saylyorlard. slm Hukukunda ve bu hukuk sistemini kabul eden Osmanl
Devleti'nde ise, bu manada mutlakyet asla mevcut deildi. Zira yasama
gc, % 90 itibariyle Allah ve Resulnn elindeydi. er' hkmlere Padiah
mdhale edemiyordu ve dolaysyla er' hkmlerle tesbit ve ta'yin edilen
hak ve hrriyetlere kimse mdahale edemezdi. Olsa olsa er' hkmlere
muhalefet ve suiistimal olabilirdi. Yarg gc de, hkim olacak vasflara hiz
bulunmadka Padiaha bu hak tannmamt. Yrtme ise, er' hkmlere
uygun olarak devleti idare etmek demekti ve ite bu konuda yani icrann ba
olmas haysiyetiyle bir mutlakyet yani btn icra gcnn Padiah'da

birlemesi mevzu bahisti. Bu manada bir mutlakyetin ise, hak ve hrriyetlere
zarar, sadece baz uygulamalar ve suiistimaller sebebiyle olabilirdi.
O halde biraz sonra metnini daha yakndan greceimiz Tanzimat Ferman,
uygulamadaki baz aksaklklar dile getiriyordu. Yoksa Asr- Sa'detten beri var
olan insan hak ve hrriyetlerini ilk defa gndeme getirmiyordu.
Bir dier nemli husus da bu ve mte'kip Fermanlarn nerinde, Batl
devletlerin basksnn bulunmas, batllara gre gayr-i mslimlere slm
Hukuku tarafndan getirilen baz istisna kaytlama ve snrlamalarn
kaldrlmas isteinin bulunmas ve daha ksa bir ifadeyle slm'dan
uzaklatrmaya muvaffak olamadklar Osmanl Devle-ti'ni, batllama ve
asrleme terneleriyle kendi benliklerinden ayrma arzular bulunmaktayd.
Yoksa slm Hukukunda insanlarn temel hak ve hrriyetlerinin nasl
korunduunu ve Osmanl Devleti'ndeki perianln, hak ve hrriyetlerin
olmayndan deil, suiistimalinden ileri geldiini onlar da biliyorlard.
Bildiklerini gsteren ve bize de ibret dersi olmas gereken Hollandal bir
hukukuya dair Tanzimat deerlendirmesini, zetleyerek buraya almak
istiyoruz: (1897'de II. Abdlhamid'e takdim ettii Lyihasnda diyor:)
"slm Hukukunun Osmanl Devleti'nde imdiye kadar tatbik edildii gibi,
resmen ve fiilen imdi de tatbik olunsayd, bu memleket, asrmzn bandan
beri duar olduu felketlere ma'ruz kalmazd. Suiistimalleri ve zulmleri
gren idareciler ve bata II. Mahmd, Tanzimat'n lzumunu hissetmee
baladlar. Bb- l, bir taraftan Hristiyan devletlerin tehditlerinden ve dier
taraftan dhildeki ahalinin galeyana gelen fikirlerinden rkerek, devleti byk
bir vartadan ve tehlikeden kurtarmak emeliyle Avrupa'ya meyletmee
balamtr. Bizi taklid etmekten ibaret olan bu yeni meslek, grnrde gzel
grnyorsa da, kanaatime gre, Devlet-i Aliyye'de icra olunan slhatn
semeresiz kalmasna sebep bu meslek olmu idi. Anlamadlar ki, Osmanl
Devleti'nde nizm ve gzel idarenin te'sisi iin, Osmanl Devleti'nin asl
kanunlarn ve mlk esaslarn, baka devletlerdeki kanunlara benzetmek
lzm deildir.
te bu inceliklere adem-i vukuftan dolay, birinin sylediini dieri anlamaz
oldu. lk slhat olmak zere, 1839 senesinde Glhne'de okunan Tanzimat
ferman ner olundu. Bu Fermanla, Padiah, mslim ve gayr- mslim teb'ann
can, rz ve mallarnn korunmasn garanti altna
252
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEK
almtr. Bunun sebebi, Osmanl Devleti'nde mezkr hususlar garanti altnda
olmadndan deildir. Belki bizim kanunlarmz byledir. Bize benzemek iin
yaplmtr".
Tanzmt Ferman'nn daha iyi anlalmas iin tam metnini sadeletirerek
almak istiyoruz:
"Benim Vezirim,
Herkesin bildii gibi, Devlet-i Aliyye'mizin kuruluundan beri, Kur'n'n yce
hkmlerine ve er' kanunlara kemaliyle uyulduundan, yce saltanatmzn
kuvvet ve erefi, btn teb'ann refah ve ma'muriyeti, zirveye ulamt. 150
sene vardr ki, birbirini takip eden gaileler ve eitli sebeplere mebn, ne er'-i
erife ve ne de kanunlara uyulmam ve bu sebeple de evvelki kuvvet ve
ma'muriyet, tam tersine evrilerek, zayfla ve fakirlie yerini brakmtr.
Halbuki er' kanunlar altnda idare olunmayan memleketlerin pyi-dr

olamayaca ok ak gereklerdendir.
Padiahlk makamna clusumuzdan beri, hayrl fikir ve eserlerimiz, sadece
ve sadece memleketin I-mar ve ahalinin refah meselelerine mnhasrdr.
Devletimizin corafi mevkii, mnbit arazisi ve halknn kabiliyetlerine
baklacak olursa, gerekli teebbslere ba vurulduu takdirde, 5-10 sene
zarfnda, Allah'n inyetiyle istenen ekle gelecei aikrdr.
Allah'n avn inayetine itimad ve Hz. Peygamber'in manev ruhniyetine
istind ederek, bundan byle Devlet-i Aliyye'mizin en gzel ekilde idaresi
iin, baz yeni kanunlar vaz' etmek gerekmektedir. Zarur olan bu kanunlarn
temelini, can emniyeti, rz, namus ve maln muhafazas, vergi tayin ve tesbiti
ve gerekli askerin celp ve istihdam konular tekil edecektir.
Gerekten dnyada, candan ve rz ile namustan daha aziz bir ey
olmadndan, bir adam onlar tehlikede grdke, yaratl itibariyle hyanete
meyli olmasa bile, can ve namusunu muhafaza iin, baz hyanet yollarna
dahi teebbs edecei ve bunun da devlet ve memlekete zararl olaca
herkese msellemdir. Tam tersine can ve namusundan emn olanlar,
doruluk ve istikmetten ayrlmayacaklar gibi, ii ve gc devlet ve milletine
hsn-i hizmet olaca gayet aktr. Mal emniyetinin bulunmamas halinde ise,
herkes ne devletine ve ne de milletine snamaz, memleketin imarna
bakamaz; dima endie ve ztrap iinde kalr. Aksi takdirde yani mal ve
mlknden tam emin olmas halinde, kendi ii ile megul olur, maet
diresini geniletmekle urar. Kendisinde gn be gn devlet-millet gayreti
ve vatan sevgisi artar. Ona gre hsn-i hizmete alr.
Vergi tayin ve tesbitine gelince, bir devlet memleketi muhafaza iin elbette
askere ve dier gerekli masraflar yapmaa muhtadr. Bu da ake ile olur.
Ake de teb'ann vergisiyle elde edilir. Bu sebeple vergi meselesinin en gzel
ekilde halline baklmak ok nemlidir. Geri daha nceleri gelir zannedilen
vergide tekel belsndan, Allah'a hamdolsun, memleketimizin ahalisi, daha
nce kurtulduysa da, bu konuda tahrip edici letlerden olup hi bir zaman
yararl meyvesi grlemeyen iltizm usul, bugn yrrlktedir. ltizm usul,
bir memleketin siyas maslahat ve mal ilerini bir tek adamn irdesine ve
belki onun kahr penesine teslim demektir. Eer teslim edilen adam da iyi bir
insan deilse, sadece kendi karna bakp btn hareketleri gadr ve
zulmden ibaret kalr.
Bu sebeple, bundan sonra, memleket ahalisinden her ferdin, malvarl ve
madd gcne gre uygun bir vergi vermesi, kimseden fazla bir ey
alnmamas, Devlet-i Aliyye'mizin karada ve denizde asker masraflar ve
dier giderlerinin dahi gerekli kanunlarla aklanmas ve snrlanmas ve
bunlara gre icrtn yaplmas zaruridir.
Asker meselesine gelince, yukarda zikredildii gibi, vatann korunmas iin
asker vermek ahalinin boynunun borcu ise de, imdiye kadar cari olduu
ekliyle, bir memleketin mevcut nfusuna baklmayarak, kiminden tahamml
gcnden fazla ve kiminden noksan asker istenilmek, hem nizamszl ve
hem de zir'at ve ticretin bozulmasn muciptir. Ayrca askere gelenlerin
mrlerinin sonuna kadar istihdamlar da, fturu ve neslin kesilmesini
gerektirmektedir. Bu sebeple de her memleketten lzumu takdirinde, talep
olunacak asker iin, gzel bir yol bulunmas ve drt yahut be sene sresince
istihdam olunmas ve bylece nbetlee vatan hizmetinin yaplmas
gerekmektedir.
Velhsl bu gerekli kanunlar vaz' edilmedike, kuvvet, ma'muriyet, syi ve

istirahatin te'mini mmkn deildir. Hepsinin esas da, ksaca izah yaplan
temel meselelerden ibarettir
Bundan sonra sulularn da'valar, er' kanunlar gereince, alenen grlp
karar verilmedike, hi kimse hakknda gizli ve ak idam ve zehirleme
mu'melesinin icras caiz deildir. Hi kimse tarafndan dierinin rz ve
namusuna tasallut vuku' bulmamaldr. Herkes mal ve mlkne tam bir
serbestlik iinde mlik ve mutasarrf olacak ve kimse kendisine mdhele
edemeyecektir. Faraza birinin thmet ve kabahati vukuunda, onun miraslar,
o thmet ve kabahatten beri olacaklarndan, onun maln msadere ederek,
miraslar, miras haklarndan mahrum edilmeyecektir.
Osmanl teb'as olan Mslmanlar ve dier din mensuplar, bu hkmlerden,
istisnasz istifade edeceklerdir. Can, mal ve namus meselelerinde er'
hkmler gerei btn memleketimiz ahalisine tarafmzdan
tam bir e
lzumu !fy)
Medis-i*
karlacak; c
Her bir K myummMl
Bu jeriS mzdan r vekillere de n
Bungl
sabit grrt edilecektir. I
Butun ' tanzim. vuku1 b#'
zah t: dan, i bu L' bu usuln, | men|
rjenler, fiHl 26a:Tar:-ki, bu fr tatbikatta"
bir emmi"'? de ak r d Yalr;J nnda *mshj fndan r rnda, yer ald kabule
manii Hyfc rr.v
SLS
BLNMEYEN OSMANLI
253
tam bir emniyet verilmi ve dier hususlarda da ittifakla kararlar alnarak
ilerin halli yoluna gidilmesi lzumu te'yid edilmitir.
Meclis-i Ahkm- Adliye yeleri gerei kadar oaltlacak; Devlet-i Aliyye'nin
vekilleri ve dier devlet ricali, tayin olunacak gnlerde toplanacak; hepsi de
fikir ve mtla'alarn hi ekinmeden serbeste syleyeceklerdir.
Can ve mal emniyeti ve vergi tayini hususlarna dair gerekli kanunlar, bir
taraftan kararlatrlarak karlacak; asker konulardaki dzenlemeler Bb-
Serasker'nin Dr- r'snda konuulacaktr.
Her bir kanun karara balandka, Allah'n diledii kadar yrrlkte kalmak
zere, st taraf hatt- Hmyunumuzla tasdik edilmek iin, tarafmza arz
edilecektir
Bu er' kanunlar, sadece ve sadece din devlet ve mlk milleti ihya iin
vaz' edileceinden, tarafmzdan hilfna hareket vuku1 bulmayacana ahd
misk olunacak; Hrka-i erife Odasnda limler ve vekillere de yemin teklif
klnacaktr.
Buna gre, lim ve vezirlerden velhsl her kim olursa olsun, er' kanunlara
muhalif hareket edenlerin, sabit grlen sular derecesinde gerekli
cezalandrlmalar, hi rtbeye ve hatr-gnle baklmayarak icra edilecektir.
Bunun iin bir Ceza Kanunnmesi tanzim edilecektir.
Btn me'murlarn, u anda yeter derecede maalar mevcuttur; henz

olmayanlar varsa, onlar dahi tanzim olunacandan, er'an menfur ve
memleketin harabna vesile olan rvet meselesi de, bundan sonra vuku'
bulmamas gayesiyle, kuvvetli bir kanun ile te'yid edilecektir.
zah edilen hususlar, eski usul btn btn deitirmek ve yenilemek
(Tanzimat) demek olacandan, i bu rde-i Seniyyemiz, Dersa'det ve btn
memleket ahalisine ilan edilecektir. Dost devletler de, bu usuln, inallah
ilel-ebed bekasna ahit olmak zere, Dersa'det'te ikmet eden
bykeliliklere resmen bildirilecektir.
Rabbimiz Te'l Hazretleri, cmlemizi muvaffak buyursun. Bu vaz' edilen
kanunlarn hilfna hareket e-denler, Allah'n la'netine mazhar olsunlar ve ilelebed felah bulmasnlar. min.
26 a'ban 1255/3 Kasm 1839".
Tanzmat fermannn tetkikinden ve bir defa da olsa okunmasndan
anlalacaktr ki, bu Ferman, slm Hukuk tarihinde bir hak ve hrriyetler
bildirisi olmaktan ziyde, tatbikattaki hatalar, slm Hukukundaki hkmlere
gre dzeltmeyi tavsiye eden icr bir emirnamedir. Avrupa devletlerinin
basks ve zoru, fermann sonundaki ifadelerden de aka anlalmaktadr.
Daha fazla yorumu lzumsuz addediyoruz.
Yalnz u hususu aklayarak bu mevzuya son vermek gerekir: Tanzimat
Fermannda "ms'adt- hne" ta'birinin kullanlmas, hak ve hrriyetlerin
padiah tarafndan ihsan ve ltuf edildii anlamna gelmez. yle olsayd,
bugnn btn kanunlarnda, Babakann arz tezkeresinde "yksek
ms'adelerinize arz ederim" ifadesi yer aldndan, Anayasa da dahil, btn
kanunlar Cumhurbakannn ltuf ve ihsan kabul edilirdi. O gnk yazma
slubundan neticeler karmaya alan ve ancak Osmanl Hukukuna hkim
olan ulv prensiplerden habersiz grnen zihniyetin, dt mantk
kargaalarn gstermesi asndan, bu hususu nemle belirtmek
istiyorum148.
151. 1856 (1272) tarihli Islhat Fermannn getirdii yenilikler nelerdir? Neden
hem Mslmanlar ve hem de gayr-i mslimler bu fermandan memnun
olmamlardr?
Islhat Ferman da tpk Tanzimat Ferman gibi, hukuk tarihimizde temel hak
ve
148 Dstur, I. Tertip, I, sh. 4-7; BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 19-23; Ahmed Ltfi,
Tarih, c. VI, sh. 59-65; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sh. 273-274;
Abadan, Yavuz, "Tanzmat Fermannn Tahlili", Tanzmat I, stanbul, sh. 46 vd.;
Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 169-196; 255-258; Gkbilgin, "Tanzmat
Haraketinin Osmanl Messeselerine ve Tekiltna Etkileri", sh. 93-111;
nalck, "Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmyunu", sh. 603-622; nalck,
"Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri", sh. 623-690; Arsel, nan, Trk
Anayasa Hukukunun Umum Esaslar, Ankara 1965, sh. 150; Akn, lhan F,
Kamu Hukuku, 5. Bask, stanbul 1987, sh. 301-303.
254
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSM*
hrriyetlerin gndeme getirildii ilk fermanlardan deildir. Belki Islhat
Ferman, Tan-zmt Fermanndan da kt bir muhteva arz etmektedir. Zira
Tanzmt Fermannn uygulamas ve hazrlan gayesi tenkit edilse bile, o
dnemde, Tanzimat ya'ni yeniden dzenlemelerin yaplmas ve mevcut
suiistimallere son verilmesi, bir zaruretti. Tanz-mt'a kimse kar duramazd;

kar durulan, yaplan yeni dzenlemelerin ekliydi. Islhat ferman ise, bir
hak ve hrriyetler beyannmesi olmak yle dursun, suiistimalleri nlemek
gayesiyle yaplan bir dzenleme de deildi. Belki Avrupal Hristiyan
devletlerin basksyla, Osmanl Devleti'ndeki gayr- mslimlere yeni geni
haklar tanmak; Kur'n ve Snnet'in vermediini onlara vermeye kalkmak ve
hatta Mslman halk geri plana iterek, gayr- mslimleri n plana karmak
gayesiyle zorla ilan edilmi bir belgedir. Konuyla ilgili iki otoritenin szlerini
zetleyerek, bu konuyu da kapatmak istiyorum:
Birinci otorite, Hollandal bir hukukudur ve II. Abdlhamid'e yazd bir
Lyihada Islhat Ferman hakknda yle demektedir:
"Tanzimat hakknda sylediklerimiz 1856 tarihli Ferman hakknda dahi
geerlidir. Bunda da Bb- li Rusya Devleti aleyhine harp ilan etmesi iin
dostlar olan devletler tarafndan yaplan tevikler zerine, daha nce yaplan
va'dler ve zellikle kanun slhatlar tekrar edilmitir. Bundan fazla olarak
Osmanl Devleti'nde mezhep hrriyeti esasnn tamamen icra edilecei va'd
edilmitir. Bununla birlikte, slm mrtedleri hakknda slm Hukukunun ta'yin
ettii cezalar lav edilmemitir. Gayr- mslimlerin yarglanmas ile alakal
va'dler, da'valarn neir ve ilan ile ilgili istekler ve ikencenin kaldrlmas gibi
hususlar, zaten slm Hukukunda var olan hususlardr".
kinci otorite ise, Osmanl Hukukunun yldz simalarndan Ahmed Cevdet
Paa'dr ve Islhat ferman hakknda unlar sylemektedir:
"1272 senesi iinde en fazla nemle zerinde durulan konu, gayr-i mslim
teb'ann imtiyazlar meselesi idi. Kurulan komisyon baz kararlar ald ki,
Islhat Ferman dediimiz fermandr.
Bu Ferman'n hkmne gre, mslim ve gayr- mslim teb'a, btn haklarda
eit olacakt. Daha nce yaplar sulh akdinin maddelerinden biri,
Hristiyanlarn imtiyazlar meselesi idi. imdi ise, btn gayr- mslimlerin
imtiyazlar mevzu bahis idi. Mslmanlarn ou, "Babalarmzn ve
dedelerimizin kanlaryla kazanlm olan mukaddes haklarmz bugn
kaybettik. slm Milleti hkim millet iken, byle bir mukaddes haktan mahrum
kald. Ehl-i slama bu bir alayacak ve matem edecek gndr." deyu
sylenmeye baladlar. Gayr- mslim teb'a ise, o gn hkim millet olma
sevinci iinde idiler".
Ancak gayr-i mslimler kendi dindalarndan aidat toplayamadklarndan
dolay onlar da memnun deillerdi.
Tamamn vermek kitab maksadndan karacandan, sadece mevzu ile
alakal baz maddelerini sadeletirerek nakledelim:
"Aadaki hususlarn icrasna rde-i Seniyyem sdr olmutur:
Glhne'de okunan Hatt- Hmyunum ile ve yaplan Tanzmt gereince, her
din ve mezhebde bulunan btn teb'am hakknda, hi bir istisna sz konusu
olmakszn, can, mal ve namus emniyeti te'kit edilmitir. Va'dlerin fiile
karlmas iin gerekli tedbirler alnacaktr.
Osmanl diyarnda bulunan Hristiyan ve dier gayr- mslim cem'atlerine,
dedelerim tarafndan verilen btn imtiyazlar ve muafiyetler ibk edilecektir.
Ancak her bir cem'at, belli bir zaman dilimi iinde mevcut imtiyaz ve
muafiyetlerini tesbit ederek yaplacak slhat iradelerini tarafmza arz
edecekler; nezretimizin emri altnda ve hususan Patrikhanelerde kurulacak
komisyonlarla bu tesbit ilemleri yaplacaktr.
Patriklerin seim usulleri tesbit ve icra edilecek; Osmanl devleti ile
cemaatlerin ruhan liderleri arasnda yaplacak grmeler sonucunda

alnacak kararlarla, bunlarn yemin merasimleri belli esaslara balanacak; bu
zamana kadar patriklere ve cemaat balarna verilen hediyeler kaldrlarak,
bunun yerine patriklere ve cemaat balarna belli gelirler tahsis edilecek;
dier papazlara ve grevlilere de rtbelerine gre maalar verilecek; ancak
Hristiyan papazlarnn menkul ve gayrimenkul mallarna asla
dokunulmayacaktr.
Btn cemaatlerin idareleri ve maslahatlarnn grlmesi, aralarndan seilen
yelerden oluacak bir meclise devredilecek; cematlere ait mabedler,
mektepler hastahaneler, mezarlklar ve dier binalarn
tamirine mni10M4 durum tarafmza m
Bir mezhebe*! rekli tedbirler alna*. it| meyecektir.
Her din vemete alkonulmayacak;d3
Devlet memu**| dalar, hangi din s kabul edileceklerdir.
Btn din ve Huni ve sanayi'e dair mi i tarafmdan tayin e Nezret'in mrit
Mslman t havale edllecr* ve mezhep'
Hukuk tti{ hut nizmenj
nsan l hapis ve t zarfnda slhn! J asla msaade t cezalandrlacakt,"
Btn Osto( zimi zaruridir. V de eitlii g mkellefiyet IM mslim teb'aMI
Eylet ve .(il ve bu Meclisle*)
Alm-satu, I herkes hakkinin)!
Osmanl ba klmayarak * rin nle nn terki yotaj leri iin tayin K vergiler de
m
Osmanl Di icra edilmesi; M
Medis-i W ruca beyindi
FesSd (i olarak tatbM
Devltt-iB esseselere ve ticretten
1-10 C
stek
dilenlerde! Hukukimi yetlerl, mslim yer yer t(
BLNMEYEN OSMANLI
255
tamirine mni' olunmayacak; bu yerlerin yeniden inas lazm geldiinde,
cemaat balarnn tasvibi ile durum tarafmza arz edilecek ve gereken
yaplacaktr.
Bir mezhebe tbi1 olanlarn says ne olursa olsun, o mezhebin tam bir
serbestlik iinde icras iin gerekli tedbirler alnacak; bir snf dier snfa
stn tutulmayacak ve hakaret manasn tayan szler sylen-meyecektir.
Her din ve mezhep kendi yinini serbeste yapabilecek; hi kimse bulunduu
dinin yinini yapmaktan alkonulmayacak; din ve mezhep deitirmeye kimse
zorlanmyacaktr.
Devlet memurlarnn seim ve tayini, Padiahn rdesine ve tasdikine baldr.
Ancak Osmanl vatandalar, hangi din ve milletten olurlarsa olsunlar, devletin
hizmet ve memuriyetlerine, ehil olmak artyla kabul edileceklerdir.
Btn din ve millet mensuplar, asker ve mlk mekteplere kabul edilecekleri
gibi, her cemaat, maarif ve sanayi'e dair mill mekteplerini aabileceklerdir.
Ancak bu mekteplerin meseleleri, bir ksm yeleri tarafmdan tayin edilecek
ve bir ksm da cemaat tarafndan seilecek bir Medis-i Marif tarafndan,
Nezret'in murakabesi altnda yrtlecektir.
Mslman ve gayr- mslimler arasnda meydana gelecek ticret ve ceza
da'valar, Muhtelit Divanlara havale edilecek; divanlarn da'va meclisleri alen

olacak; ahitler takrirlerini kendi dinleri zerine yapacaklar ve mezheplerine
gre yemin edeceklerdir.
Hukuk da'valar da eylet ve sancaklardaki Muhtelit Meclislerde, vali ve
kad'nn huzurunda er'an yahut nizmen grlecektir.
nsan haklarn adaletin haklaryle te'lif edebilmek iin, sanklar veya ceza
te'dibe mstahak olanlarn hapis ve tevkiflerine mahsus olan btn
hapishane ve nezarethanelerde, mmkn mertebe az mddet zarfnda
slhna gayret edilmesi yoluna gidilecek; her halkrda hapishanelerde
cismn ceza ve ikenceye asla msaade edilmeyecektir. Aksine hareket
edenler, Ceza Kanunnmesi hkmlerine gre yarglanp cezalandrlacaktr.
Btn Osmanl lkesinde emniyet ve zabtiye ilerinin herkesin mal ve
canlarn koruyacak ekilde tanzimi zaruridir. Vergi adaleti dier
mkellefiyetlerin eitliini mucip olduu gibi, hukukda adalet de vazifelerde
eitlii gerektireceinden, gayr- mslim teb'a da Mslman teb'a gibi, asker
vazifeyi ifa konusunda mkellefiyet altnda olacaklardr. Bedel vermek ve ake
demekle asker hizmetten muaf olmak ve gayr-i mslim teb'ann askeriyede
istihdam konusunda ayrca nizmnmeler dzenlenecektir.
Eylet ve Liva Meclislerinde gayr- mslim yelerin seilmesi konusunda
gerekli dzenlemeleri yapmak ve bu Meclislerin terkip ve tekili hakkndaki
nizmtn slhna gayret gstermek gerekir.
Alm-satm, menkul ve gayrimenkul tasarruflar hakkndaki btn kanunlar,
Osmanl vatanda olan herkes hakknda eit uygulanacaktr.
Osmanl vatandalar zerine tarh olunacak olan vergi ve dier teklifin
tahsili, snf ve mezheplerine baklmayarak ayn usule tbi' olacak; zellikle
a'rn tahsilinde ve bu hususta meydana gelen suiistimallerin nlenmesinde
her trl tedbir alnacak; dorudan doruya vergi tahsili usul yayldka,
iltizm usulnn terki yoluna gidilecek; devlet memurlarnn iltizm almalar
iddetle men' edilecek; bayndrlk hizmetleri iin tayin ve tahsis olunacak
meblalar temin etmek zere hususi vergiler ilve edilecek ve mahall
vergiler de mmkn mertebe mahsulta halel vermeyecek tarzda tanzim
olunacaktr.
Osmanl Devleti'nin gelir ve giderlerini gsterecek btesinin hazrlanmas;
mevzu ile alakal nizmlarn icra edilmesi; memurlarn maalarnn
muntazaman te'diyesi icabeder.
Meclis-i Vl'nn yeleri, gerek normal ve gerekse fevkalade toplantlarda, re'y
ve mtla'alarn, doruca beyn ve ifde etmeleri; bundan dolay asla
rencide olunmamalar gerekir.
Fesd karma, irtikb ve zulme dir kanunlarn hkmleri, btn Osmanl
vatandalar hakknda eit olarak tatbik edilecektir.
Devlet-i Aliyye'nin sikke usulnn tashih edilmesi; devletin mal i'tibarnn
artmas iin banka gibi messeselere izin ve ms'ade verilmesi; servet
kaynaklarnn kolaylkla nakli iin gereken yollarn yaplmas ve ticret ile
zir'at ilerine engel olan eylerin bertaraf edilmesi de icab etmektedir.
Bu hkmler, btn Osmanl lkesine neredilecek ve tatbiki iin gereken her
ey yaplacaktr.
1-10 Cemziyelhire 1272 /1856.".
te hakknda ok eyler sylenen Islhat Ferman'nm asl maddeleri de bu
zikredilenlerden ibarettir. yi tetkik edildiinde, yeni bir ey getirmedii; daha
nce slm Hukukunun kabul ve tesbit edip eski Osmanl Padiahlarnn
uyguladklar hak ve hrriyetleri, uygulamadaki suiistimallerden dolay tekrar

hatrlatarak te'yid ettii ve gayr-i mslimlere verilen imtiyazlarda ise, slm
Hukukunun hkmlerini zorlayacak ve hatta yer yer tecvz edecek kadar
ileri gittii hemen grlecektir. Daha fazla ma'lumat
256
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANU
isteyenler, Ahmed Cevdet Paa'nn Tezkir'indeki ciddi bilgileri mtla'a
edebilirler. Zaten Tanzimat'n mimar olan Reid Paa da bu ferman
beenmemitir. Tanzimat veya Islhat Fermanlarnn eski hukuk nizmnn
terk edilerek yeni ve bat kaynakl bir hukuk nizmna gei olarak
deerlendirilmesi ise, Osmanl Hukuk nizmnn asla bilinmemesi demektir"9.
152. Mustafa Reid Paa kimdir? Sadece Tanzimat m yoksa mason bir din
dman mdr?
Mustafa Reid Paa, 13 Mart 1800'de stanbul'da dnyaya geldi. Arapa,
Farsa ve Franszca rendi. Osmanl-Rus harbinde ordu ktiplii yaparken, II.
Mahmd'un dikkatini ekti. Kavalal ihtilaf sebebiyle yaplan Ktahya
Konferansnda Halil Rifat Paa ile birlikte Osmanl Devleti'ni temsil etti (1833).
1834'de Paris ve 1836'da Londra bykeliliklerine getirildi ve bu vazifeleri
mnasebetiyle ngiltere ve Fransa'nn ileri gelen devlet adamlar ve fikir
adamlar ile tanma frsat buldu. ngiliz dostluunun mimar oldu. Bu arada
Almanya ve talya'y da gezdi. Roma'da Papa ile grt ve hakknda "Trk
Hristiyan oldu" dedikodular yayld. Onu destekleyenler, "Papa Trk oldu"
diye cevap verdiler.
Modern anlamda Trk diplomasisini kuran Mustafa Reit Paa, 1837 ylnda
Hriciye Nazrlna getirildi. Toplam 6 yl kadar bu vazifeyi baaryla
srdrd. Daha sonra 1839 ylnda Glhne Hatt- Hmynunu bizzat okudu
ve yetitirdii li ve Fuad Paalarla Tanzimat ekibin hocas oldu. 6 defa
sadrazamla getirildi ve toplam 6 yl kadar Osmanl Babakan olarak lkeyi
idare etti. Ocak 1858'de I. Abdlmecid devrinde vefat etti.
Mustafa Reid Paa hakknda birbirine zt iki ayr fikir bulunmaktadr:
Birincisi, Mustafa Reid Paa, btn Osmanl Devleti tarihinin en byk
sadrazam ve en byk diplomatdr. Devletin Padiah tarafndan deil,
yksek brokrasi tarafndan idare edilmesi fikrini o gerekletirmitir. Drt
temel prensip onun hayatnn gayesidir; slmiyet, Osmanl Hanedanndan bir
Padiah, taht ehri olarak stanbul ve resm dil olarak Trke. Reid Paa'ya
gre, dnyay artk silah ve asker deil, diplomasi idare etmektedir. Burada
muvaffak olabilmenin art da, devletin yetitirilmi bir ekip tarafndan idare
edilmesidir. Bu sebepledir ki, daha sonra Osmanl Devleti'nin idar hayatnda
mhim rol oynayacak olan li Paa, Fuad Paa, Cevdet Paa, Ahmed Vefik
Paa, Safvet Paa ve inasi onun kurduu ekiptendir. Bunlara ksaca
Tanzimatlar demek mmkndr. Mehmed Ali Paa'nn klcn knna koyan,
devleti Abdlmecid dneminde ok byk tehlikelerden kurtaran ve en
nemlisi de Tanzimat diye zetleyeceimiz slhat yapan Reid Paa'dr.
kincisi, Avrupallar ile ili dl olmas, yeni ve Avrup usullere fazlaca
taraftarl ve en nemlisi de iddialara gre, din meselelerde tam istikametli
olmamas, Reid Paa'y baz dindar insanlarn nazarnda makbul bir insan
klmyordu. Halbuki Cevdet
Paa'ya gre, bu Mi atlmaktadr. Hatta ' olduu kesindir; l Osmanl toprakM*|
ihale edilmesinde S Cevdet Paa'nn
"Reid Paa,pt damlar tutark o ten ayrldnd| Paa'nn delin I

Reid Pajata lamalar, btn t Zaten kbe beynda I
149 Dstur, I. Tertip, I, sh. 7-14; Ahmed Cevdet Paa, Tezkir, c. I, sh. 67-86;
Ahmed Refik, "Trkiye'de Islahat Ferman", TOEM, nr.4(81), sh. 193-215;
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, I, sh. 274-275; Karal, Osmanl Tarihi, c. VI,
sh. 1-28, 280 vd.
153. Sultn *! hakkndit
Sultn 4 Sultn'dan Abdlmecid'in
diye anlmtr,! evreleri taraf kard men' Abdlhamid jij sefih tir.
Mevlevi,!) Bat Musikisi \ gelenlerinden! alan Mithad ? sanlar israflar ve S
mtr. San delikleri k Za
mer Paaa velesi I riyet verms ^ vrisini <t ~j\ yapt Msr
ti); Karl,
BLNMEYEN OSMANLI
257
Paa'ya gre, bu iddialar, baz mutaassb insanlar ve onun muhalifleri
tarafndan ortaya atlmaktadr. Hatta Islhat Fermann beenmemiti. Koyu
bir ngiliz politikas taraftar olduu kesindir; hatta arkadalar li ve Fuad
Paalarla bu yzden aralan almtr. Osmanl topraklarndaki btn
ma'denlerin maktu' bir bedel karlnda ecnebilere ihale edilmesindeki
dahlinden dolay sevenleri dahi onu tenkit etmeye balad. Ahmed Cevdet
Paa'nn ifadesiyle;
"Reid Paa, pek byk an kazanm byk bir zat idi. Ancak rakiplerine kar
rezil baz a-damlar tutarak onlarla devleti idare etmek gibi baa kmayacak
bir yola girmiti. Her sadretten ayrldnda bir kabuu soyularak anna
hayliden hayli noksan geldi. ...Maamafih Reid Paa'nn defin keyfiyeti hsn-i
hatime ile gittiine delil olabilir".
Reid Paa'nn mason olduu konusunda Masonlarn 1999 ylnda yaptklar
aklamalar, btn tartmalar sona erdirmitir. Mustafa Reid Paa, maalesef
masondur. Zaten akbetinden Cevdet Paa bile phelidir. Yine de masonlarn
oyun yapt ve bu beynda kastl davrandklar dnlebilir150.
XXXII- SULTN I. ABDLAZZ DEVR
153. Sultn Abdlaziz'in ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki nemli hadiseler
Sultn Abdlaziz, 1830 ylnda II. Mahmd'un Kadn efendisi Pertev-niyl
Valide Sultn'dan Eyp Saray'nda dnyaya gelmitir. Haziran 1861'de
aabeyi I. Abdlmecid'in vefat zerine Osmanl tahtna km ve halk
tarafndan Sultn Aziz diye anlmtr. III. Selim, II. Mahmd ve I.
Abdlmecid'in Avrupa'y taklid eden ve evreleri tarafndan suiistimal edilen
hayatlarnn Osmanl Padiahlar hakkndaki ortaya kard menfi imaj,
Sultn Aziz yaad mstakim hayatyla telafi etmitir. I. Abdlhamid gibi
velayetine inanlan bir padiah olmutur. ntihar meselesi, tamamen sefih bir
hayat yaayan Hseyin Avni Paa ve bir ka serseri subayn tertibinden
ibarettir. Mevlevi, hattat, pehlivan, bestekr ve Arapa ile Farsa'ya vkf olan
Sultn Aziz, Bat Musikisi hayranln Saray'dan karmaya almtr. Ekibi,
Tanzmt'larn ileri gelenlerinden olan li Paa ve Fuad Paa ile daha sonra
Yeni Osmanllar arasnda yer alan Mithad Paa ve arkadalardr. En byk
ansszl ekibinin tam mstakim insanlar olmaydr. Sultn Abdlaziz,
zellikle Sultn Abdlmecid devrinde devletin israflar ve sefhetlerle sarslan
devlet nizmna hemen eki dzen vermekle ie balamtr. Saray'daki
harcamalar durdurmutur. Devletin hazinesinin kaak verdii kara delikleri

kapatmaya almtr.
Zamanndaki ilk olay, Haziran 1861'de ba gsteren Srp syandr. Karada
syan mer Paa tarafndan bastrlnca Avrupa ayaklanm ve Eyll 1861'de
stanbul Mukavelesi imzalanmak mecburiyetinde kalnmtr. Bu Protokol,
Srplara daha fazla muhtariyet vermek manasna gelmektedir. kinci nemli
olay, Sultn Abdlaziz'in taht vrisini ve ok sayda devlet erknn alarak
Feyz-i Cihd Vapuru ile Nisan 1863'de yapt Msr Seyahatidir. Yavuz'dan
sonra Msr'a gelen ikinci Osmanl Padiah olmas
150 Cevdet Paa, Tezklr, c. I, 7-15, 16, 17, 19, 21, 23-26; 39 vd., 75-82; II, 49, 20-26, 28-31, 36-43 (Vefat); Karal, Osmanl Tarihi, c. VI, sh. 109-110;
ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. II, sh. 525-527.
258
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEVFNOSttt'l
hasebiyle, Msrllar tarafndan candan tezahratlarla karlanmtr. Bu arada,
Kavalal Mehmed Ali Paa'nn torunu olan Msr Valisi smail Paa da istediini
elde etmitir. Maalesef, sadrazam ve adamlarn elde ederek, daha nce
ailenin en byk erkek evlad Msr Valisi olacakken, Mays 1866'da
yaynlatt bir fermanla, Msr velayetini kardei Mustafa Fzl Paa'dan alarak
olu Mehmed Tevfik Paa'ya vermitir. Daha sonra Osmanl Maliye Nazrlna
getirilen Mustafa Fzl Paa, gizli olarak kurulan Yeni Osmanllar Cemiyetini
destekleyerek bu intikamn almtr. Haziran 1866'da Msr Valilerine Hidiv
unvan verildi ki, kral naibi demektir.
Osmanl askeri ierdeki iktidar mcadeleleriyle alkalanrken, Srbistan'da
yine problemler kyor ve Osmanl Devleti, Nisan 1867'de 345 yllk
hkimiyetinden sonra Belgrad' tamamen Srp Prensliine terk ediyordu.
1864'de yonya Adalarn Yunanistan'a balayan ngiltere, Yunanllar
martm ve Girit'te karklklar balamt. Rusya'nn da desteiyle Eyll
1866'da Girit syan balad. Osmanl Devleti enosis = Yu-nan'a iltihak'tan
baka bir ey istemeyen Rumlarla anlaamad. Sadrazam li Paa'nn bizzat
Girid'e gelmesi zerine Fransa, Rusya, Prusya ve talya ie kart ve li Paa,
Ocak 1868'de mehur Girit Fermann ilan etti. Artk ada Yunanistan ile
Osmanl Devleti arasnda sanki ortak bir eylet gibi idi.
Bu arada Sultn Abdlaziz, kendi zamanna kadar hi bir Osmanl Padiahnn
yapmad ve 1950 ylna kadar da hi bir Trk Devlet Bakannn
yapmayaca bir ii yapt. Yani 46 gn srecek Avrupa Seyahatine kt.
Davet, III. Napolyon ve Krali-e'nin davetiyle Paris'ten balad. ok byk ilgi
grd. Arkasndan Galler Prensi VII. Edvvard'n karlad Londra ziyareti ile
devam etti ve burada Kralie Victoria ile grt. Halkn lgnca alklad
Abdlaziz, daha sonra Brksel'e geerek Kral II. Leopold ile le yemei yedi.
Berlin seyahati davetini zrleri sebebiyle kabul edemeyen Sultn Aziz'le
Prens Bismarck'n tavsiyesiyle Prusya Kral ve Kraliesi, Berlin'e 460 km
uzaklkta bulunan Koblenz'e kadar gelerek grt. Bu durum, Osmanl Devleti'nin Avrupa'daki etkisini gstermesi bakmndan nemli idi. stanbul'a
dnerken Viyana Garnda Avusturya mparatoru ve Macaristan Kral
tarafndan karland. Daha sonra da Budapete'ye urad ve Vidin yoluyla
stanbul'a dnd (21.6.1867-7.8.1867).
Bu arada Osmanl Devleti'nin idar, hukuk ve siyas slhat da devam
ediyordu. 1862'de gnmzn Saytay' demek olan Div'an- Muhasebat ve
1868'de gnmzn Dantay' olan ry- Devlet kurulmutu. Gnmzn

Yargtay' demek olan Divan- Ahkm- Adliye de Abdlaziz devrinde tesis
edilmiti. Mecelle'nin hazrlanmas iin hazrlklar yaplmt. 1868-1869
knda Yunanistan'la savaa ramak kalmas ve Paris Konferans ile tatlya
balanmas; Kasm 1869 tarihinde Svey Kanalnn almas, Abdlaziz
dneminde meydana gelen nemli olaylard.
Mustafa Reid Paa'nn yetitirdii mkemmel bir diplomat olan li Paa'nn
Eyll 1871'de vefat etmesi, Osmanl Devleti asndan ite ve dta tam bir
ykm oldu. Zira merutiyeti grnen ve Yeni Osmanllar Cemiyetinin
mensuplar olan Ziya Paa, Namk Kemal ve benzerlerine gn dodu.
Rvetlerle Msr Valiliini oluna vermeye alan Msr Valisi smail Paa da
frsatlar arasndayd. Osmanl Devleti'nin kaht- rical devri balad. Artk
devlet, kltrl ama vasfsz bir sadrazam olan Mahmd Nedim Paa'nn; Msr
Hidivlerine d borlanma yetkisi vererek Msr' ngilizlere bir nevi satan
Mithad Paa'nn ve tam bir cani olup Amerikallardan aka rvet alan
Serasker Hseyin Avni Paa'nn elinde kalmt. 1876'da Mithad Paa ve
ekibinin aklsz tasarruflarndan gnatiyev'M
Ticret Nzn H zan KararnW| Avrupa Devlette** genileyerek de. sa'nn
Selanikfcl rezil eden Mitteki verdiler. ten!
nce riif| dlar. Bunun sa diye geen tfci 1876); Mite*f devlet nzn s
hlislm oktel korkan i keti takip f ou Trke ft ah' tahttan lislm ise, r
mad; I hem dej 30 Mays j Padiahla tn Azlz,| katilleri men intihams!|
KADIf-: Efendi. 3-i Gevheri! Cellddlni Efendi; 6-j tn; 10-E
154,!
30.5.14
edilen i
in bkz.Sh.lt 264; VII,slfl
sh. i dr,? Efendi'*! BlrSulkS
BLNMEYEN OSMANLI
259
ruflarndan dolay, d borlar 200 milyon altn geiyordu. Rus Bykelisi
Kont gnatiyev'in tahrikleri ve Sadrazam Mahmd Nedim Paa, Adliye Nzn
Mithad Paa ve Ticret Nzn Mahmd Celleddin Paa'nn menfaatleri
uruna, Ekim 1875'de 6 Ramazan Kararnamesi diye bilinen ve istikraz
faizlerini % 50 indiren Kararname ilan edildi. Avrupa Devletleri ayaa kalkt.
Bu arada Hersek ve Bulgaristan isyanlar da alabildiine genileyerek devam
ediyordu. Rusya'nn tahriki ile 6 Mays 1876'da Almanya ve Fransa'nn Selanik
Konsoloslar katledilince tansiyon fevkalade ykseldi. Devleti ite ve dta
rezil eden Mithat Paa ve ekibi, suu Sultn Abdlaziz'e ykarak onu hal'
etmeye karar verdiler. ngiltere'yi arkalarna almlard ve onlardan para
destei alyorlard.
nce rvet vererek niversite talebeleri demek olan talebe-i ulmu
ayaklandrdlar. Bunun zerine Osmanl Devleti'ni ykan ve tarihe 4 bykler
yahut Hal' Erkn diye geen drt vasfsz adam devletin en nemli
makamlarna geldiler (11 Mays 1876): Mtercim Rdi Paa sadrazam,
Hseyin Avni Paa serasker, Mithad Paa devlet nzn ve ehliyetsiz mfsid
imam diye bilinen Hasan Hayrullah Efendi eyhlislm oldular. Abdlaziz'in
devlete verdii yeni ekil ve zellikle de yeni donanmadan korkan ngiltere,
kuklas olan Mithad Paa'y kullanarak Padiah aleyhindeki her hareketi takip
ediyordu. 30 Mays 1876'da Harbiye Mektebi kumandan Sleyman Paa, ou

Trke bilmeyen iki tabur askeri kandrarak Dolmabahe Saray'n bast ve
Padi-ah' tahttan indirdi. Hal' fetvasn Padiah'n uurunun bozukluuna
dayandran eyhlislm ise, hrsnn esiri ve inklabclarn oyunca olmutu.
Padiah hal' edilmekle kalmad; Dolmabahe Saray tam manasyla
yamaland. Hseyin Avni Paa, hem hrsz ve hem de namussuz biri idi.
Askere bahi datlarak memnuniyetsizlikler bastrld. Artk 30 Mays 1876
tarihinden itibaren, btn bu olup bitenlerin arkasnda olan ve Osmanl
Padiahlar arasnda mason olduu bilinen V. Murad Osmanl tahtnda
oturuyordu. Sultn Aziz, 4.6.1876 tarihinde yani hal'ndan 5 gn sonra,
Hseyin Avni Paa'nn kiralk katilleri eliyle, kol damarlar intihara benzeyecek
ekilde kesilerek ehid edildi ve resmen intiharm gibi gsterildi.
KADIN EFENDLER: 1- Drr-i Nev Ba Kadn Efendi. 2-Hayrn- Dil kinci Kadn
Efendi. 3- Ed-Dil kinici Kadn Efendi. 4-Ne'erek (Nesrin) nc Kadn
Efendi. 5-Gevher Drdnc Kadn Efendi. OCUKLARI: 1- Yusuf zzeddin
Efendi; 2- Mahmd Cellddin Efendi; 3- Mehmed Selm Efendi; 4Abdlmecid II; 5- Mehmed evket Efendi; 6- Mehmed Seyfeddin Efendi; Sliha
Sultn; 8- Nzme Sultn; 9- Emne Sultn; 10- Esma Sultn; 11- Fatma
Sultn; 12- Mnre Sultn; 13- Emne Sultn151.
154. Sultn Abdlaziz intihar m etmitir yoksa ehid mi edilmitir?
30.5.1876 tarihinde hal' edilen ve yllarca ikamet ettii Dolmabahe Saray
yama edilen Sultn Abdlaziz, grevden alndktan sonra Hseyin Avni
Paa'nn adamlar
151 Mahmd Celleddin Paa, Mir't- Hakikat, stanbul 1326, c. I, sn. 24-126;
zellikle Hal' ve Terceme-i Hali in bkz. Sh. 100-126; Ahmed Cevdet Paa,
Tezkir, c. III, 3-240; c. IV, 1-158; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 169-264; VII,
sh. 1-352; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 162-166; ztuna,
Devletler ve Hanedanlar, c. II, sh. 274-288; Necib Asm, "Cennet-Mekan
Firdevs-iyan Sultn Abdlaziz Han Hazretlerinin Avrupa Seyahatnamesl-dlr",
TOEM, nr. 49-62, sh. 90-102; Uzunarl, smail Hakk, "Sultn Abdlaziz
Vak'asna Dair Vak'anvls Ltfi Efendl'nin Bir Risalesi", Belleten, c. VII, say
28(1943), sh. 349-373; Koray, Enver, "Sultn Abdlaziz'e Kar Giriilen Bir
Suikast Olay ve Hseyin Vasfi Paa", Belleten, e U, say 199(1987), sh. 193204.
260
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN Q:i
tarafndan Topkap Saray'na nakledilmitir. Burada lm korkusuyla byk
skntlar eken ve kendisine bakm yaplmayan Sultn Abdlaziz, yeni
Padiah'a hitaben kendisinin raan Saray'na nakli iin insan hzne
boacak manalarda tezkireler kaleme almtr. Bunun zerine raan
Saray'nn st tarafnda V. Murad iin yaplan dairelere getirilmitir. Burada da
lme terkedilmi gibi bakm yaplmayan Sultn Abdlaziz'in hayatndan
bkt ve hatta lm arzulad doru olabilir. Ancak intihar ettiine inanmak
mmkn deildir.
4 Haziran 1876 sabah haremdeki kadnlarn lklaryla Abdlaziz'in vefat
ettii renilmitir. Duruma mdahale eden Serasker Hseyin Avni Paa,
hemen Fahri Bey isimli Abdlaziz'in yakn hizmetkrlarndan birine, "sultn
Abdlaziz'in sabahleyin validesini ve cariyeleri yanndan kovarak oda kapsn
kapattn, sakaln dzeltmek iin bir makas istediini ve bu makas ile
kollarnn kan damarlarn kestiini ve ieriye girildiinde hayatn kurtarmann

mmkn olmadm" syletmiler; getirdikleri kendi tabiblerine doru drst
muayene bile ettirmeden subaylar eli ile cesedini ak bir ekilde Karakol'a
iletmilerdir. Maalesef, resm olarak tutulan lm raporunda, son zamanlarda
akl dengesini bozduu ve neticede intihar ettii yazlarak mesele kamuoyuna
bylece duyurulmutur.
Konu daha sonra ok tartlmtr. nk tarih arptlm ve gizlenmitir.
Mesele incelendiinde grlmektedir ki, olay intihar deil, aka Hseyin
Avni Paa, Mithad Paa ve arkadalarnn ilettikleri bir cinayettir. Zira;
Evvela, Ahmed Cevdet Paa'nn ifadesiyle, makasla sol kolunun damarlarn
kestikten sonra yaral kol ile sa kolunun damarlarn kesmesi inanlmaz bir
durumdur.
kinci olarak, koskoca Osmanl Padiahnn bu ekilde lm zerine, er'an ve
kanunen her eit soruturma ve tbb incelemenin yaplmas gerekirken, asla
bu yola gidilmemi ve sadece Fahri Bey denen birinden sorularak alel-acele
sahte lm raporu hazrlanmtr. Hseyin Avni Paa, muayene taleplerini
iddetle reddetmitir.
nc olarak, asl kendilerine sorulmas gereken ailesine yani valide sultn
ve cariyelere konu sorulmam, tam tersine, gelen subaylardan Nazif isminde
birisi, Valide Sultan'n kulandaki altn kpeyi ekip alacak kadar alalm ve
hadiseyi bilen yaknlar, olaydan sonra zulme ve baskya maruz braklmtr.
Drdnc olarak, Ahmed Cevdet Paa'nn nakline gre, sonradan V. Murad'n
yaknlarndan biri olay kendisine anlatnca, Padiah olayn dehetinden akln
karm ve delirmitir. Ahmed Cevdet Paa, Hseyin Avni Paa'nn bir aralk
olay kendisine anlatmak istediini ve ancak anlatamadan ldn bizzat
nakletmektedir. Hatta Ahmed Cevdet Paa 1298/1881 tarihine kadar olayn
mphem ve pheli kaldn, o tarihe kadar herkesin intihar ettiine
inandn ve bu tarihden itibaren meselenin anlaldn kaydetmektedir.
Beinci olarak, o dnemi ve bizzat olay gnlerini yaayan muteber tarihilerin
(Ahmed Cevdet Paa ve Mahmd Celleddin Paa giibi), son dnem
tarihilerin (Abdurrahman eref ve Mahmut Kemal gibi) ve de olay srasnda
yaynlanan Avrupa basnnn da kanaati olayn bir cinayet olduu ynndedir.
Ksaca, ngilizlerin kuklas olan Midhat Paa, Hseyin Avni Paa ve benzeri
hrsl kiiler, kendi gayr-i meru emellerine ters grdkleri Abdlaziz'i,
ngilizlerin tahrikiyle
ehid etmii
155.1 dujunl
Bunlara a
nce Hil dnyaya jete)?] lam limi* Farsa v Kalerr Paalarn ig ve diplo
di. 18! Mithat bak seldi,
M;
menfi eller Midhat Pas^l edilm locl Byle mason o sebep ti
ma\ sebecc^"
srari;":
Sultn! daha m menf paralat nn t ti'neil
160; m i
ntiha-| Efenf'
t
BLNMEYEN OSMANLI
261
ehid etmilerdir152.
155. Mithat Paa hakknda eitli dedikodular bulunmaktadr? Mason olduu
ve ngilizlerin adam olarak alt bu iddialar arasndadr. Bunlarn asl esas
var mdr?
nce Mithat Paa'y ksaca tanyalm. Ahmed Mithat Paa, 1822'de stanbul'da
dnyaya gelmitir. Babas Kad Hac Eref Efendi'dir. 10 yanda hafzln
tamamlam ve temel ilimleri babasndan rendikten sonra, stanbul'un
mehur limlerinden ders almtr. Mantk, fkh ve hikmet gibi ilimlerin
yannda Arapa, Farsa ve Franszca'y renen Ahmed Mithad Paa, daha
sonra Divn- Hmyn Kalemine girdi. Sultn Abdlmecid devrinde Reid,
li, Mtercim Rd ve Sdk Rif'at Paalarn bakanlnda toplanan bir ok
toplantya katlan ve bunlardan devlet idaresi ve diplomatika dersi alan Mithat
Paa, ok nemli vazifelerle grevlendirilmeye baland. 1858'de Avrupa
seyahatine karak Franszca'sn gelitiren ve baz simalarla tanan Mithat
Paa, srasyla Ni, Tuna ve Badad Valiliklerine getirildi. ry- Devlet'in ilk
bakan olan Mithad Paa, Sultn Aziz devrinde 1872 ylnda sadrazamla
kadar ykseldi.
Mithad Paa, akll, zeki, alkan ve ak szl bir insand. Ancak bu vasflar
baz menfi eller tarafndan kullanld. ngiltere'nin en byk arzusu, V. Murad'
Padiah ve Midhat Paa'y da sadrazam grmekti. Bu sebeple Midhat Paa,
ngilizlerin adam kabul ediliyordu. O dnemin CIA's olan BIS (British
Intelligence Service), bankalar, mason localar ve benzeri lobiler tamamen
Osmanl Devleti'nin zerine ullanm vaziyetteydi. Byle bir ortamda Midhat
Paa'nn ngilizlerin en yakn dostu olmas ve V. Murad'n mason olduunun
duyulmas, tenkit rzgarlarnn Midhat Paa aleyhinde de esmesine sebep
tekil ediyordu.
Sadrazam olur olmaz, Msr Hidivi smail Paa'nn tahrikleriyle, Msr'a d
borlanma yetkisi veren ferman yaynlad ve bylece Msr'n ngiliz
hkimiyetine girmesine sebep oldu. Sultn Abdlaziz'e yalan syleyerek, a
olan bteyi fazla vermi gibi gstermesi, grevden alnmasna sebep oldu.
Yeni Osmanllar denilen merutiyetiler srarla Midhat Paa'nn tekrar
sadrazam olmasn arzu ediyorlard.
Midhat Paa'nn bir dier kusuru da, 6 Ramazan Kararnamesini imzalayan
Ticret Bakan olmas ve bu yolla ok byk paralar kazanrken, Osmanl
Devleti'ni Avrupal devletlerin nazarnda perian etmesiydi. Bu arada Hseyin
Avni Paa ile birlikte Sultn Abdlaziz'i hal' eden Hal' Erkn arasnda yer
almas ve Yldz Mahkemesinde daha sonra Abdlaziz'e dzenlenen suikast
sebebiyle yarglanmas, aksi iddialara ramen Midhat Paa'y halkn ve
devletin nazarndan drmtr. V. Murad'dan ald paralar bir Hristiyan
sarraf eliyle niversite talebelerine datarak, talebe-i ulm isyann balatan
da Midhat Paa olmutur. lmine ve dirayetine ramen, Osmanl Devle-ti'ne ilk
defa bir faiz messesesi olan bankay sokmas, dindar insanlarn nazarnda
152 Mahmd Celleddin Paa, Mir't- Hakikat c. I, sh. 116-121; Ahmed
Cevdet Paa, Tezkir, c. IV, sh. 155-160; Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 169264; VII, sh. 355-360; Abdurratman eref, "Sultn Abdlaziz'in Vefat ntihar
m Kati mi?", TTEM, nr. 6(83), sh. 321-325; Uzunarl, "Sultn Abdlaziz
Vak'asna Dair Vak'anvis Ltfi Efendi'nin Bir Risalesi", sh. 349-373.
. ,262
BLNMEYEN OSMANLI
Midhat Paa'y sevilmez hale getirmitir.
Midhat Paa'nn "l-i Osman deil de bir de l-i Midhat olsun" diyerek,
saltanata dahi gz dikmesi, onun Kanun- Ess ve merutiyetle ilgili
almalarna da leke srmtr. Onu tenkit edenler, merutiyeti istemekten
ok, saltanat atabei olarak Osmanl Devleti'nin idaresini ele geirmek istiyor
demilerdir. Nitekim Osmanl Devle-ti'ndeki merutiyet anlay gerekten
yle yrmtr. Herkes bilmektedir ki, Midhat Paa'nn ok arzulad Kanun Ess ve merutiyet nizm ile Avrupal devletlerin maksad Osmanl
Devleti'nin ykselmesi ve mutluluu deildi; asl maksat deiik milletleri ve
din mensuplarn hrriyet ad altnda tahrik ederek Osmanl Devleti'ni kk
kk devletlere blmek idi. Nitekim mahiyetleri gzel olmakla beraber,
Tanzmt, Islhat ve Kanun- Ess ile yaplanlar neticesinde, Osmanl Devleti
ileri deil geri gitmitir. Yoksa kimsenin Tanzmt ve Kanun- Ess gibi zahiren
gzel eylere kar olmas mmkn deildir. Ksaca Midhat Paa'nn bata
ngilizler olmak zere, Batl devletlerin oyununa geldii muhakkaktr.
Mason olduu konusunda bir belgeye sahip deiliz. Kesin belge olmadan
konumak doru olmad gibi, Midhat Paa'y hemen mason ve dinsiz ilan
etmek de doru deildir. Ancak Midhat Paa, 1999 ylnda Masonlarn
yaptklar aklamalara gre masondur; devlet ve milletin hayatnn ancak
kendi hayatyla devam edeceine inanan enteresan bir insandr; bunun da
doru olmad ortadadr153.
XXXIII- SULTN V. MURAD DEVR
156. V. Murad, ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki olaylar hakknda ksaca bilgi
verebilir misiniz?
Tanzmt devrinin ocuu olan V. Murad, Eyll 1840'da I. Abdlmecid'in Kadn
E-fendisi evket-efz Valide Sultan'dan raan saraynda dnyaya gelmi ve
30 Mays 1876 ylnda da 3 ay srecek olan Osmanl tahtna kmtr. Sultn
Abdlaziz'in tahttan indirilmesinde ve hatta bilmeyerek de olsa kati
olunmasnda dahli bulunan V. Murad, alaturka terbiye usulleriyle bytlm
ve Arapa ile Franszca'y genliinde renmitir. 3 aylk padiahlndan
sonra raan Saraynda ikamete mecbur edilen V. Murad, Austos 1904'de
eker hastalndan vefat etmitir.
Hayat dier Osmanl padiahlar gibi mstakim olmayan V. Murad, Sultn
Abdlaziz ile kt Avrupa seyahatinde, Avrupallarn ilgisini ekmi ve Galler
Prensi Edvvard'n yakn dostluunu kazanarak 1867'de mason olmutur.
stanbul'da Murad Locasn kurdurtan da odur. ngiltere, kendi siyasi
emellerine uygun hale getirdii V. Murad'n padiah olmasn ve Mithad
Paa'nn da sadrazam olmasn btn imknlaryla desteklemitir. Talebe-i
ulm isyannda da, askerin siysete kararak Dolmabahe Sarayn
basmasnda da ve Abdlaziz'in katlinde de bunlarn rol olmutur.
Tahta ktktan sonra, Yeni Osmanllar Cemiyetinin emirleriyle hareket eder ol153 bn'l-Emin Mahmd Kemal nal, Son Sadrazamlar I-IV, stanbul 1982, c. I,
sh. 315-414; Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, sh. 132-133; Mahmd Celleddin
Paa, Mir't- Hakikat, c. I, sh. 100-130 (Sultn Aziz'in hal'ndaki rol); 220-224
(Kanun- Esasi); Ahmed Cevdet Paa, Tezkir, c. IV, sh. 155-198.
............
BLNMEYEN OSMANLI
263
mutur. Sadrazam Mehmed Rd Paa, Serasker Hseyin Paa ve Mithad
Paa umduklarn bulamam ve halk nezdinde olup bitenler konuulduundan

dolay, halk desteini kaybetmilerdir. V. Murad'n akl melekesi zaten kark
olduundan, amcas Abdlaziz'in hal'i ile ilgili ayrntl bilgileri renince iyice
dengesini kaybetmitir. Nihayet 15 Haziran 1876 gecesi, Girit isyann
grmek zere toplanan vkel meclisini basan Sultn Abdlaziz'in
kaynbiraderi ve hnkr yaveri olan Binba erkez Hasan, tabancasn
ekerek Serasker Hseyin Avni Paa'y Hriciye Nzn Rid Paa'y ve baz
grevlileri ldrmtr. Olaydan etkilenen V. Murad'n akl melekesi iyice
bozulmaya ve dengesiz hareketler yapmaya balaynca, uzmanlardan
hastal ile alakal rapor alnm ve buna dayanlarak verilen fetva ile 31
Austos 1876 tarihinde hal'na karar verilmitir. Daha sonra shhatine
kavumu ise de, II. Abdlhamid'in hem iyi davranmas ve hem de tedbirler
almas sebebiyle devlete zarar verememitir.
ZEVCELER: KADIN EFENDLER: 1- Elr Mevhibe Ba Kadn Efendi; 2- Reftr-
Dil kinci Kadn Efendi; 3- yn 3. Kadn Efendi; 4- Meyl-i Servet Drdnc
Kadn Efendi; KBALLER: 5- Resn Hanmefendi; Ba ikbal; 6- Cevher-rz
Hanmefendi; kinci kbaldir; 7- Nev-Drr Hanmefendi; nc kbal; 8Remi-Nz Hanmefefendi; 9- Filiz-ten Hanmefendi; GZDELER: 10- Visl-i
Nur Hanm. OCUKLARI: 1-Mehmed Salhaddin Efendi. 2- Sleyman Efendi. 3Seyfeddin Efendi. 4- Aliyye Sultn. 5- Hatice Sultn. 6- Fehme Sultn. 7Fatma Sultn154.
157. Gen Osmanllar (Gen Trkler) Cemiyeti'ni kimler ve hangi gayelerle
kurmulardr? Namk Kemal ve Ziya Paa bu dernee neden girmilerdir?
Osmanl Devleti'nde, Sultn Abdlaziz'e kadar, sadrazam, eyhlislm,
yenieriler ve benzeri gruplar arasnda grlen muhalefet hareketi, Sultn
Abdlaziz zamannda gayr- resm olarak kurulmaya allan Yeni Osmanllar
veya Gen Osmanllar Cemiyeti (Batllar Jn Trkler demektedirler) adl bir
dernekle kurumlamaya balamtr. Reid Paa, li Paa ve Fuad Paa'larn
slhat hareketlerini az bulan ve ou Avrupa'da tahsil grm olmalar
hasebiyle daha da Avrupallamak taraftar olan genler tarafndan
stanbul'da 1865 Hazirannda kurulmutur. Ortak zellikleri, zenginlerin,
paalarn ve entel ailelerin ocuklar olan bu genler, Mehmed Bey, Kemal
Bey, Refik Bey, Read Bey, Nuri Bey ve yetullah Bey'dir. Hrriyet ve slhat
azlarndan dmyor ve ama her ne yolla olursa olsun Namk Kemal'i
Hriciye Nzn ve Ziya Paa'y da Sadrazam yapmak istiyorlard. Sonradan bu
cemiyete asker ve siyasi simalar da girmeye balad; Harbiye Mektebi
komutan Sleyman Paa ile Hidivlii kard iin Osmanl Devleti'ne kzan
Mustafa Fzl Paa'nn cemiyete girmesiyle tam bir siyasi muhalefet haline
geldi.
Hrriyet ve mertiyyeti azlarndan drmeyen ve milletten kopuk olan bu
e154 Mahmd Celleddin Paa, Mir't- Hakikat, I, sh. 100-130; Ahmed Cevdet
Paa, Tezkir, IV, sh. 155-198; Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, sh. 352-367;
Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh.166-171; ztuna, Devletler ve
Hanedanlar, c. II, sh. 289-296.Uzunarh, "V. Murad' Tekrar Padiah Yapmak
stiyen K. Skaliyeri-Aziz Bey Komitesi", Belleten, c. VIII, say 30 (1944), sh.
245-328; Uzunarl, "Beinci Murad'n Tedavisine ve lmne Ait Rapor ve
Mektuplar. 1876-1905", Belleten, c. X, say 38 (1946), sh. 317-367.
264
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYENE"*1!
kip, 1867'de Bb- li'ye baskn teebbsnde bulundular ise de, li Paa'nn
nceden haber almasyla, tasfiye edildiler. Bunun zerine kurucularndan bir
ou Avrupa'ya kaan Gen Osmanllar Cemiyeti yeleri, idareden ksen
Mustafa Fzl Paa'nn mali desteiyle Avrupa'da tekiltlanmaya baladlar.
1867'de Padiaha Franszca bir mektup gnderen Fzl Paa, Gen
Osmanllara da ulatrd bu mektubunda iki ey istiyordu: hrriyet ve
mertiyet (nizm- serbestne). Gen Osmanllarn bir dier program da,
dini, sosyal, iktisad ve siyasi hayatta ikinci plana atmakt. Mektup zerine
stanbul'da balayan tevkifler, Namk Kemal, Ziya Paa, Ali Suavi, Mehmed,
Nuri, Read, Agh ve Rifat Beylerin Paris'e kamalarna sebep olmutu. Artk
cemiyetin gizlilii kalmam ve fiil reisliini de Fzl Paa yrtr olmutu.
Ortak zellikleri Avrupa hayran olmak olan bu genlerden Ziya Bey,
Abdlaziz'in Londra seyahatinde Osmanl Devleti'nin geri kal sebeplerini
aklayan bir layiha takdim etmiti. Avrupallar ise, bu yeni hareketi, her
ynyle destekliyor ve Gen Osmanllar yerine Gen Trkler manasna gelen
Jn Trkler tabirini tercih ediyorlard.
Tunuslu Hayreddin Paa'nn slm Devletlerinde Gerekli Islhat isimli Lyihas
cemiyete ilham verdi ve artk Avrupa'da fikirlerini yaymaya baladlar. Bu
maksatla 1867'de Ali Suavi Londra'da Muhbir adl gazeteyi ve Namk Kemal
de bir yl sonra Hrriyet'i yaynlamaya baladlar. Avrupallarn tahrikleriyle,
mmet-i Osmaniye kelimesini, din adan slm mmeti erevesinden
Drziler de dahil btn din mensuplarn kapsayan bir ereveye oturtmular;
kavmiyet anlayn Osmanl Devleti'ni paralayacak ekilde bilmeden
sarsmlardr. slmiyetin ve tarih birikimin tersine gelimeler zerine, Gen
Osmanllar ikiye blnmler; lmllar Ziya Paa temsil e-derken arlar
Mehmed Bey temsil eder hale gelmitir. kinci grup merutiyeti aarak
kendilerine gre cumhuriyet anlayna gelmi bulunmaktaydlar.
Btn programlar Bb- li'yi ve onu temsil eden li Paa'y tenkit
olduundan, Osmanl Devleti'nde yaplan msbet hizmetlere bile menfi
gzlklerle bakmlardr. Ksaca tam anlamyla bir muhalefet partisi durumuna
gelmilerdir. Ancak muhalefetleri, yapc deil, hep ykc olmutur. Hareketi
her adan destekleyen Mustafa Fzl Paa'nn Sultn Abdlaziz'e yaknlap
affedilmesi ve arkasndan da stanbul'a dnmesiyle hareket paralanmaya
balamtr. Para kayna kesilen Hrriyet kapand. Ziya Paa devam ettirmek
istediyse de, mmkn olmad. Cemiyetteki buhran, Rfat Bey ve Ali Suavi'nin
istifa etmelerine sebep oldu. 1871'de li Paa'nn vefatyla Gen Osmanllar
Cemiyeti mensuplar stanbul'a dnmeye baladlar. Bunlarn sadrazam aday
olan Mahmut Nedim Paa, Midhat Paa ve Hseyin Avni Paa sonradan nemli
makamlara getirildiler. Ancak Abdlaziz'in hal'ndaki btn olumsuz iler, hep
bu cemiyetin mensuplar olan kimselere aitti. Gerekten Gen Osmanllar,
Osmanl Devleti'ne fikren baz yenilikleri getirmiler ise de, 93 harbinin ac
sonularn hazrlayan siysi ekibin iinde yer almlardr. Destekilerinin
Avrupa devletleri, mason localar ve stanbul'daki yabanc bykeliler gibi
evreler olmas, bu hareketi tarif asndan nemli bir kriter olsa gerektir.
Ayrca askeri siysete kartrmak da, bu ekibin kt bir mirasdr. Daha sonra
da, bu ekip Jn Trkler olarak ttihd ve Terakki Partisinin kurucular tarznda
yine karmza kacaklardr155.
XXXIV-
158. SultiS larb

Sultn Al
lanlardar tnda meytejj bult zet alaca;.;. 11,/ Kadnefenf yam; fendi"" i
etmitir. I rindi a, Osu*! okuyan /
Efene
olarak,
derslerini '
intisap ej*1
hayat
Abd1
ratori
Emlr/
etmesM
duu ylli
yra i
Mslml
Reldfl beyi I Aus': Paa'pa
155 Mahmd Celleddin Paa, Mlr't- Hakikat, c. I, sh. 266-268; Namk
Kemal, Hrriyet Mahkemeleri, sh. 17 vd.; Ali Suavi, li Paa'nn Siyseti,
stanbul 1325; Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, sh. 299-315.
L
BLNMEYEN OSMANLI
265
XXXIV- KANUN-I ESAS, I. MERTYETN LANI VE SULTN II. ABDLHAMD
DEVR
158. Sultn Abdlhamid'in ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar
Sultn Abdlhamid Hn, Osmanl Padiahlar arasnda en uzun sre tahtta
kalanlardan biridir; Osmanl Devleti'ni yakndan ilgilendiren ok nemli
olaylarn saltanatnda meydana geldii nadir padiahlardandr ve en nemlisi
de hakknda en ok eser bulunan bir devlet adamdr. Bir iki sayfada onun
ahsiyetini ve devrindeki olaylar zetlemek mmkn deildir. Bu sebeple
sadece baz olaylarn ana hatlarn vermeye alacaz.
II. Abdlhamid, I. Abdlmecid'in 4. Kadefendisi olan erkez asll Tr-i Mjgan
Kadnefendi'den raan Saraynda Eyll 1842 ylnda dnyaya gelen oludur.
10 yanda annesini kaybeden Abdlhamid, manevi annesi Baikbal Perest
Hanme-fendi'nin terbiyesi altnda bymtr. 28 yl II. Abdlhamid'in valide
sultanln ifa etmitir. Milletin Sultn Hamid dedii II. Sultn Abdlhamid,
ehzadeliinin ilk gnlerinde musiki dersleri alm; 1850'den itibaren devrinin
limlerinden hat, Arapa, Farsa, Osmanl Edebiyat ve dier slmi limleri
ders almtr. zellikle hadisden Buhari okuyan Abdlhamid, devrin Marif
Bakanndan politika ve iktisad, Vak'anvis Ltfi Efendi'den Osmanl Tarihi
derslerini dinlemitir. Kendinden nceki padiahlardan farkl olarak, zel
tarikatna intisap eden Abdlhamid, 1879'dan itibaren Kadiri tarikatnn
derslerini almaya balam ve mrnn sonlarna doru Nakibendi tarikatna
da intisap eylemitir. Bu bir ka satrlk bilgiden anlalaca zere,
Abdlhamid, btn hayatn tam bir slm limi ve siyset ve devlet adam
olmaya vermitir. Amcas Abdlaziz zamannda ziyaretlerde ve seyahatlerde
bulunan Abdlhamid, Fransz mpa-ratoriesi, Avusturya Kral, Prusya Veliahd,
Galler Prensi, Fransa Prensi, eyh mil ve Emir Abdlkadir gibi, batl ve
doulu devlet adamlaryla tanm ve onlardan istifade etmesini bilmitir.

Babasnn tabiriyle kukulu ve skt oul olan Abdlhamid, kurulduu yl Yeni
Osmanllar Cemiyetine girmi ve ancak gayelerinin bozuk olduunu anlaynca
ayrlmtr. Hayat tarz itibariyle Sultn Abdlaziz'e benzeyen, arkl, tam bir
Mslman, tam bir Osmanl ve tam bir Mslman Trk olan Abdlhamid,
takva ve dindarl sebebiyle halk arasnda veliyyullah olarak bilinmitir.
Dedesi II. Mahmd'a ve Reid Paa'ya hayran olduu ifade edilen II.
Abdlhamid, babas I. Abdlmecid ile aabeyi Murad'n alafranga hayatnn
devlete ve millete zarar verdiine inanyordu. 31 Austos 1876'da, akl
hastas olan V. Murad'n yerine, Midhat Paa ve Mtercim Rd Paa'y ikna
ederek Osmanl tahtna oturan II. Abdlhamid, d ve i dmanlarn btn
gayretlerine ramen, 27 Nisan 1909 ylna kadar Osmanl tahtnda oturmay
ba'rmtr.
II. Abdlhamid'in saltanat yllarn ikiye ayrmak ve meseleleri ona gre
deerlendirmek arttr:
BRNC SALTANAT DEVR (31.8.1876-13.2.1878); MDHAT PAA VE
II
266
BLNMEYEN OSMANLI
EKBNN DAREY ELNDE TUTTUU K YILLARI: II. Abdlhamid, Midhat
Paa ve ekibini taltif ederek tahta km ve maalesef Meclis-i Mebusan'n
kapatld ubat 1878'e kadar da, idarede hep onlarn szleri geerli
olmutur. Neticede bu bir buuk yl kadar zaman, Osmanl Devleti'nin k
ve hatta ykl yllar olmutur. Rus askerlerinin Yeilky'e kadar geldii bu
acl gnlerin faturasn II. Abdlhamid'e yklemek ok byk hata olacaktr.
Bu devrenin en nemli olaylarn ylece zetlemek mmkndr:
;
Midhat Paa ve Riidi Paa'larn merutiyetle alakal artlarn kabul ederek II.
Sultn Abdlhamid Hn unvann alan Sultn Abdlhamid, Aralk 1876'da
Midhat Pa-a'nn entrikalarndan bkarak istifa eden Rdi Paa'nn yerine
Midhat Paa'y sadrazamla getirdi. Osmanl Devleti tam bir isyan lkesi
haline gelmi ve bu durum ak denizlere girmek isteyen Rusya'nn itahn
am olmasndan dolay, Dvel-i Muazzama, stanbul'da Tersane Konferansn
tertip etmilerdir. ngiliz ba murahhas ve Trk dostu olan Lord Sal ibu ry
srarla Rus-Osmanl savana taraftar olmadklarn sylemesine ve Rus ar II.
Aleksandr da, bar bir tavr izlemesine ramen, Midhat Paa, padiahla
mnakaay bile nazara alarak Rusya'ya harp ilan edilmesini savunmutur.
Midhat Paa ile ayn fikirde olanlar, sadece Rusya'daki Panslavistlerdi.
Byle bir dnemde, Osmanl Devleti Midhat Paa ve ekibinin sraryla, 23
Aralk 1876 tarihinde I. Merutiyet'i (Tal Merutiyet veya 93 Mertiyeti de
denmektedir) ilan etti ve temel itibariyle 1960 ylna kadar yrrlkte kalacak
olan ilk yazl Anayasasn yani Kanun- Ess'yi ilan etti. Bundan cesaret alan,
Midhat Paa ve ekibi, ordunun harp istediini, Rusya'nn yenileceini ve
ngiltere'nin Osmanl Devleti'nin yannda harbe katlacan iddia ederek, harp
ilanna kar olanlar vatan hini ilan ettiler. II. Abdlhamid bunlardan hi birini
kabul etmiyordu ve ancak aresizdi. Harp tekliflerini incelemek zere Ocak
1877'de toplanan Meclis-i Meb'usn'n 240 yesinden 6O' gayr-i mslim idi.
Karar, harp ilannn lehine kt ve Osmanl Devleti'ni ykla gtren bu karar,
Rusya ile Osmanl Devleti'nin babaa kalmasna sebep oldu. Memleketin
felakete gittiini gren II. Abdlhamid, Midhat Paa'y ubat 1877'de azletti ve
srgn etti. Bu arada Dvel-i Muazzama, evvela bykelilerini stanbul'dan
ektiler ve sonra da Mart 1877'de Londra Protokoln imzaladlar. Tersane

Konferansndan daha hafif teklifler ihtiva eden bu konferans, Rus ar kabul
etti ve sadece harp isteyen ar milliyetileri teskin iin Karada'a Niki
Kazasnn braklmasn istedi. Bunu Kanun- Essi'ye aykr bularak reddeden
Bb- li, Nisan 1877'de byk Rus-Osmanl Savann yani halkn ifadesiyle
93 Harbi'nin balamasna yol at. Fiilen Haziran 1877'de balayan bu harb
Ocak 1878'de Osmanl Devleti'nin her eyini kaybetmesiyle sonuland. 93
felketi. ubat 1878'de Meclis-i Meb'usn'n kapatlmasn ve II. Abdlhamid'in
ikinci saltanat devresinin balamasn netice verdi. Tarihilere gre bu bir
buuk yllk devreden II. Abdlhamid sorumlu deildi.
II. ABDLHAMD'N KNC SALTANAT DEVRES=AHS DARE DEVR
(13.2.1878-27.4.1909): 30 yl kadar sren bu devreye, II. Abdlhamid'in ahs
idare devri veya muhaliflerinin ve maalesef Cumhuriyet dnemi
tarihilerinden bir ounun ifadesiyle istibdd devri (devr-i istibdd)
denmektedir. Bilanolar ok ar olan 93 felketinin devleti yok edeceini
gren basiretli devlet adam II. Abdlhamid, Meclis-i Meb'usn'n bamsz
Ermenistan, Pontus ve Krdistan gibi devletlerin kurulmasn tarttn
grnce, 13.2.1878'de Meclis'i fesh etti. Alman Devlet Adam Bismark, "bir
BLNMEYEN OSMANLI
267
devlet millet-i vhideden mrekkeb olmadka, meclisin faydadan ziyade
zarar vereceini" ifade ederek tasvip etti. Rus ar zaten memnundu.
Durumdan rahatsz olan ngiltere, V. Murad' padiah ve Midhat Paa'y
sadrazam yapmak iin Gen Osmanllardan Ali Suavi'yi tahrik ederek, tarihe
raan Baskn veya Ali Suavi Vak'as
olarak geen elim olay patlatt. Arkasnda, ngiliz Bykelisi Lord Elliot ve
yerine gelen Lord Layard ile Ali Suavi'nin ngliz ajan olan hanm Mary vard.
23 ihtillcinin lm ile sonulanan bu sonusuz darbe, II. Abdlhamid'i
hafiyye denilen gizli tekiltn kurarak daha sk idareyi ele almasna mecbur
etti.
buhranlarla perian olan ve her iki cephede de malup duruma den
Osmanl Devleti, Yeilky'e kadar gelen Ruslarla, ntihar Andlamas
denilebilecek olan 3.3.1878 tarihli Ayastafanos Muahedesini imzalad. Ancak
dvel-i muazzama denilen ngiltere, Fransa ve Avusturya yani Almanya'nn
bundan rahatsz olmalar zerine, 4,5 ay sonra bu andlama yok sayld ve
13.7.1878'de Berlin Muhedenmesini imzalayarak varln 30-40 yl daha
uzatm oldu. Berlin Muhedenmesi de, Osmanl Devleti'ni, Romanya,
Srbistan ve Karada'a tam istiklliyet vererek Avrupa'dan tasfiye ediyordu.
Bosna-Hersek Eyleti Avusturya'ya verilirken, otonom bir Bulgaristan Prenslii
kuruluyordu. Karada'a bir kaza brakmamak uruna, devlet, Avrupa'dan
siliniyordu.
Berlin Muhedenmesinden cesaret alan Ermeniler, 1895-1896 yllarnda
Dou Anadolu'da katliamlara ve bamsz bir Ermenistan kurma
teebbslerine giritiler. II. Abdlhamid, tekil ettii Hamidiye Alaylar ile bu
tehlikeyi bertaraf etti ve dahi denecek kadar mkemmel olan d politikasyla,
byk devletlerin ie karmasna mani oldu. Ermeni isyanlarna kar sert
tedbirler alan II. Abdlhamid, Ermeniler tarafndan Kzl Sultn diye anlmaya
baland. ttihdclar ve Cumhuriyet dnemindeki szm ona baz aydnlar da,
aynen Ermeniler gibi, bu unvan kullanmaya devam etti. Ermenilerle ilgili
batl devletlerin basklarn, imtiyaz ve maddi menfaat gibi her eit imkn
kullanarak durdurdu ve ngiltere bu diplomatik giriimler zerine anakkale

Boazna kadar getirdii Akdeniz filosunu geri ekti.
Ermenilerden bir netice alamayan ngiltere, d bor batana saplad Hidiv
smail Paa'dan Svey Kanal tahvillerini de satn ald. Bunun zerine Msr'a
bask yapmaya balad. 1879'da Hidiv'in azledildii Msr, yine skn bulmad.
ngilizlerin Msr'a hcum etmesi zerine, II. Abdlhamid'in Msr'a babakan
tayin ettii Arab Paa'ya bal ordu Eyll 1882'de ngilizlere yenildi. Artk
Msr, fiilen ngiliz igali altndayd.
Bu arada byk devletlerin tahriki ile iyice maran Yunanistan, Epir (Yanya)
ve Girit Eyletlerine gz dikerek Osmanl Devleti'ne harp ilan etti. Ancak
Osmanl ordular Yunanllar bir ka defa malup ettikten sonra Atina'ya kadar
yaklatlar. Yunanistan'n sulh talebi zerine, araya yine byk devletler girdi
ve son sz yine onlarn oldu. Aralk 1897'de imzalanan stanbul Andlamasna
gre, Tesalya geri veriliyor ve Girit'e muhtariyet tannyordu.
te ve dtaki btn menfiliklere, Ermenilerin pskrtlmesi ve Yahudilere
Filistin'de arazi verilmeyerek geri evrilmeleri sebebiyle btn Batl
devletlerin ve lobilerin aleyhteki faaliyetlerine ramen, II. Abdlhamid, hi bir
zaman vazgemedii ttihd- slm (slm Birlii) siyseti sebebiyle halk
tarafndan sevildi ve tutuldu. Neticede
r
268
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEDevleti de ayakta durdurdu. 1902-1903 yllarnda Vilyt- Selse denilen
Kosova (skb merkezli), Selanik ve Manastr evrelerinde, Makedonya htilli
balad ve yine byk devletler araya girerek Osmanl Devleti'ne bask
yapmaya balad. Ermeni komitaclar ve milletleraras siyonizmin temsilcileri,
davalarna engel grdkleri II. Abdlhamid'i yok etmek zere, terrist Belikal
Jorris ile anlatlar. 21 Temmuz 1905'de Cuma Selamlnda patlayan bomba,
Padiah yok etmek iin patlatlmt; ama Allah korudu. ngilizler de bo
durmuyordu; 1905'de Yemen'de isyan kardklar gibi, II. Abdlhamid'in
Akabe Kasabasna asker gndermesine msaade etmek istemeyen ngiltere
ile de sava iin burun buruna gelindi. ngilizlerin altn verdii Arap kabileleri
Osmanl ordusuna saldrd ise de bunlar bertaraf edildi. ngilizler Hicaz
demiryolu ile Badad demiryolunun acsn bylece karmak istiyorlard.
Neticede Tbe ve Akabe arasndaki snr, Msrl ve Osmanl subaylar
tarafndan yeniden izildi.
D ve i basklara ramen 30 yl Osmanl Devleti'ni byk skntlarla ayakta
tutan II. Abdlhamid, bu idareyi devam ettirmek iin baz zecr tedbirlere ba
vurmak mecburiyetinde kalmt. Ancak bundan da nemlisi, Ermeni ve
Yahudi meselesi yznden btn basn ve Avrupa kamuoyu tamamen
aleyhine gemiti. Bu ar propagandalara ramen, Mslman halk, veli
bildii Padiaha itaat etmeyi ibadet telakki ediyordu. Ancak menfi glerin
tahriki ile gen aydnlar ve askerler arasnda, 93 felaketi ile memleketi
srkledii uurum unutularak, kr krne bir Midhat Paa hayranl
yeniden balamt. Yeni Osmanllar veya Gen Trklerin fikirleri yeniden
dirildi. 1890 ylnda bir ksm Harbiye ve Asker Tbbiye talebelerinin
teebbs ile gizlice kurulan ttihd ve Terakki Cemiyeti, II. Abdlhamid'in
azlini gaye edinen bir hareket idi ve asker siysete yine kartrlmt.
Ermenilerin ortaya att Kzl Sultn iftiras, bunlar tarafndan da kullanlmaya
baland. Daha sonra anlatacamz gibi, ttihada Prens Sabahaddin Bey,

Abdlhamid'in Ermeni katili olduunu syleyecek kadar aztt. III. Ordudaki
Tal'at Bey, Enver Bey, Niyazi Bey ve benzeri gen subaylar da arasna katan
ttihd ve Terakki Cemiyeti, kazand gc terre transfer edecek kadar
dengeyi kaybetti. Hareketlerine kar koyanlara mrteci damgasn vuran
ttihd ve Terakkici-ler, II. Abdlhamid'e temel hkmleri zaten yrrlkte
olan Kanun- Essi'yi tamamen yrrle sokmak ve Meclis'i amak zere
bask yaptlar. 23 Temmuz 1908'de II. Mertiyet ilan edildi. Bu i kargaadan
istifade eden Bulgaristan ve Bosna-Hersek Osmanl Devleti'nden ayrld ve
ttihdlarn ittihd- ansr fikrinin ilk ac meyvesi bu oldu. ttihdlarn
basiretsizlikleri yznden, 240 yeli meclisin sadece 14O' Trk olmak zere
Meclis-i Meb'sn 17 Aralk 1908'de ald. Aznlklar, demokrasi geldi diye
devlete balanmadlar ve bilakis devlete isyan etmeye baladlar.
Mslmanlarn kanna giren Srplar, Bulgarlar, Ermeniler ve benzeri aznlklar
iin af ilan edildi. stanbul'da Ermeni ihtilli yapld; ama sulu Mslmanlar
oldu. Bunu frsat bilen ngilizler ve dier Osmanl dmanlar, nc
Ordudan stanbul'a sevk edilen avc taburlar tarafndan 31 Mart Vak'as
denilen ihtilali kardlar. Asker ve bunlara katlan hamallar gibi sradan
insanlar, er'at elden gidiyor diyerek devlete kar ayaklandlar. ttihdlarn
hem Abdlhamid'den kurtulmak ve hem de muhaliflerini ve samimi dindarlar
ezmek iin tertip ettii bu olay, stanbul'a gelen Hareket Ordusu tarafndan
kanl bir ekilde bastrld.
Neticede Meclis'i toplayan ttihada Tal'at Bey, 27 Nisan 1909 tarihinde, silah
tehdidi altnda Meclis'den hal' kararn kard ve iinde hi Mslman Trk
bulunmayan
Efendi; i Kadn I Aye Dest-ff fendi; I mefendi; il Naciye I ClibosH
OCUKL Nuri Efendi;D 8- Senim bam SuKi-'i Sultn; I:, Abdrrari 214
Sitte fcl
ErmenM
letlenkN
bursta
tabl|
giren
muri
Buna 9
M
AMM
BLNMEYEN OSMANLI
269
ova ive
drt kiilik heyetle (Yahudi Emanuel Karaso, Ermeni Komitecisi Aram Efendi,
Arnavud Es'ad Toptani Paa ve Grci Arif Hikmet Paa) hal' kararn II.
Abdlhamid'e tebli ettirdi. Bylece Osmanl Devleti'nin ykl trendi,
maalesef hz kazanmt.
KADIN EFENDLER: 1- Nzik-ed Ba Kadn Efendi.; 2- Bedr-i Felek Ba Kadn
Efendi; Sfi-nz Nur-efzn 2. Kadn Efendi; 4- Bdr 2. Kadn Efendi; 5Dilpesend 3. Kadn Efendi; 6- Mezde Mestn 3. Kadn Efendi; 7- Emsl-i Nr 3.
Kadn Efendi; 8-Aye Dest-i Zer Mfika (Kayhn) 4. Kadn Efendi. KBALLER:
9- Sz-kr Hanmefendi; Ba ikbal; 10- Peyveste Hanmefendi; kinci kbaldir;
11-Fatma Pesende Hanmefendi; nc kbal; 12- Behce (Maan)
Hanmefefendi; Drdnc kbl; 13- Sliha Naciye Hanmefendi; 4. kbal.

GZDELER: 14- Drdne Hanm; Ba Gzde; 15-Clibos Hanm; 2. Gzde; 16Nazlyr Hanm; 3. Gzde
OCUKLARI: 1- Mehmed Selim Efendi; 2- Mehmed Abdlkadir Efendi; 3Ahmed Nuri Efendi; Ulviyye Sultn; 5- Naile Sultn; 6- Zekiyye Sultn; 7Fatma NimeSultn; 8- Seniyye Sultn; 9- Senha Sultn; 10-diye Sultn.
11- Hamde Aye Sultn (Babam Sultnhamid adl kitabn yazar). 12- RefTa
Sultn; 13- Hatice Sultn. 14- Aliyye Sultn; 15- Cemle Sultn; 16- Smiye
Sultn. 17- Mehmed Burhnddin Efendi. 18-Abdrrahim Hayri Efendi. 19Ahmed Nureddin Efendi. 20- Mehmed Bedreddin Efendi. 21- Mehmed bid
Efendi156.
159. Sultn Abdlhamid'e neden Kzl Sultn denmektedir? Bu irkin lakab
Abdlhamid iin kullanan kimdir?
Bilindii gibi, 1878 tarihli Berlin Andlamasnn 61. Maddesine gre, Vilyt- S
itte denilen Erzurum, Diyrbekir, Sivas, Harput=EI-Aziz, Van ve Bitlis'de
bulunan Ermeniler lehine Osmanl Devleti baz slhat yapmak
mecburiyetindeydi. Byk devletler de bunu takip edeceklerdi. Maalesef
Osmanl Devleti'nin her yerinde olduu gibi, buralarda da Ermeniler tahrik
ediliyordu. Tahrik edilen Ermeniler Mslmanlar katliama tabi tutmaya
baladlar. 1886'da svire'de, Anadolu'da binlerce Mslmann kanna giren
Ermeni Hnak Cemiyeti kuruldu. Rusya ve ngiltere'de bir Mslman memur
bile yaplmazken, Ermeniler Osmanl lkesinde bakan da olabiliyorlard. Buna
ramen, hak ve hrriyet diyerek terr estirmeye baladlar. Yzlerce
Mslman kyn basarak oluk ocuun kann dker oldular.
te bu terr ve dehet zerine, II. Sultn Abdlhamid, merkezi Erzincan'da
bulunan IV. Ordu Komutan Mir Zeki Paa'y, Ermeni terrn durdurmak
zere grevlendirdi. Terristlere aman vermeyen Paa'nn bu hareketi, Avrupa
basnnn Abdlhamid aleyhine kampanya balatmalarna sebep oldu. Fransz
Akademisi yesi
156 Mahmd Celleddin Paa, Mir't- Hakikat, c. I, sh. 167-327; c. II, sh. 2259; c. III, sh. 2-263 (Berlin Muahedesi dahil); Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, sh.
1-577; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. II, sh. 550-630 (II. Abdlhamid
devrini, kanaatimize gre en zl ve kapsaml bir ekilde anlatan bir eserdir);
Osmanolu, Aye, Babam Sultn Abdlhamid, sh. 257-274; Uluay,
Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh.171-183; ztuna, Devletler ve
Hanedanlar, c. II, sh. 297-329; Baykal, Bekir Stk, "93 Merutiyeti", Belleten,
c. VI, say 21-22(1942), sh. 45-83; Uzunarl, smail Hakk, "Ali Suavi ve
raan Vak'as", Belleten, c. VIII, say 29(1944), sh. 71-118; Uzunarl,
smail Hakk, "II. Sultn Abdlhamid'in Hal'i ve lmne Dair Baz Vesikalar",
Belleten, c. X, say 40(1946), sh. 705-748.
270
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANL
tarihi Kont Albert Vandal, ilk defa Abdlhamid hakknda "Le Sultn Rouge"
lakabn kulland ve maalesef, ttihada la r bu tabiri "Kzl Sultn" diye tercme
ederek, Ermenilerle birlikte Sultn Abdlhamid'i ktlemeye
baladlar.
ttihdclarm, Ermeni katili diye Sultn Abdlhamid'i itham etmeleri ve onu
Kzl Sultn diye karalamalar, maalesef, Cumhuriyet devrinin ders kitaplarna
kadar yansd.
Burada iki hususun bilinmesi gerekmektedir: Birincisi, Abdlhamid'i Ermeni

Katili ve Kzl Sultn diye karalayan ttihdclar, daha sonra 1915'deki Ermeni
tehciri sebebiyle ayn sfatlarla karalanmlar ve ilhi adalet yerine gelmitir.
Zaten iktidara geldikten sonra, Ermeni komitelerine serbestlik vermeleri,
Doudaki olaylarn da balca sebebidir. kincisi, Sultn Abdlhamid, saltanat
boyunca, baz tarihilerin iddialarnn aksine, raan Baskn gibi fiili olan
durumlar hari, muhaliflerine asla idam cezas vermemitir. 31 Mart Olaynda,
1. Orduya Rumeli'den gelen apulcular durdurmak zere, karde kan akar
korkusuyla talimat dahi vermemitir157.
160. 1293/1876 Tarihli Kanun- Ess'yi hazrlayan sebepler nelerdir? slm
Hukukuna gre byle bir anayasay ilan etmek meru mudur?
Dardan yaplan tazyikler ve ierdeki hakl - haksz muhalefetlerle otoritesi
zayflayan Sultn Abdlaziz, 30 Mays 1876'da tahttan indirilmi, bunu
takiben tahta oturan V. Murad da devleti idare edemeyince, meruti rejimi
kabul ve Kanun- Essi'yi ilan etmek artyla II. Abdlhamid'e 19 Austos
1293/1878'da b'at edilmitir. Zamann sadrazam olan Ahmed Mithat Paa'nn
iddetli arzularyla meruti rejim ve Kanun- Ess meselesini gndemine alan
II. Abdlhamid, nce byle bir anayasa hazrlamann ve belli konularda
yasama yetkisine sahip bir meclis kurmann, Osmanl hukukunun temeli olan
"er'-i erife" aykr olup olmadn renmek iin, yetkili slm
hukukularndan konuyla ilgili lyihalarn kendisine arz etmelerini istemitir.
Bu husustaki kanaatler iki noktada toplanabilir:
Birincisi: "Kavanin-i siyset" veya "usul" denilen byle bir anayasa hazrlamak
ve bu anayasaya gre kurulan meclisin kard kanunlara uymak slm
hukukuna aykrdr. Bu gr sahiplen, hazrlanacak anayasann aka er'
hkmlere aykr kanunlar yaplmasna yol aacan zannetmilerdir ve
ounluk tarafndan tasvip grmemilerdir. Bunlarn dayand en nemli
nokta, ra meclisinin gayr-i mslimlerden deil, sadece Mslmanlardan
teekkl edecei meselesidir. Fetva Emini Kara Halil Efendi bunlarn banda
gelmektedir.
kincisi: slam Hukukunda snrlar belirlenen l'l-emre tannan snrl yasama
yetkisinin dairesinde kalmak ve mevcut er' hkmlere aykr olmamak
artyla "ra meclisi" mahiyetinde bir yasama meclisi kurmak ve bunun
esaslarn dzenleyen ve usul denilen bir kanun- ess hazrlamak caizdir.
Hatta bir yerde zaruridir. Bu gr mdafaa edenlerin ban ise, devlet
erknn yapt konuma ile ikna eden ry- Devlet azasndan Seyfeddin
Efendi'dir.
157 ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. II, sh. 576-578; Ermeni meselesine
sayfalar ayran Karal, bu meseleye asla temas etmemitir. Cumhuriyet
dneminde kaleme alnan tarihlerin ou da, yapt zulmlerden dolay bu
lakab, ittihdclarm ve aydnlarn ona taktn syleyecek kadar tarihi tahrif
yoluna gitmilerdir.
slm hukukimi hazrlamann caiz::.. bazlarn, gn.A) Mey. arasnda byuK r dinde Mcadele; sinde aynen yle d ma ve l'lemre I idar tekilt ve t aykr olmayan uslj tarihinde vefat < yeni hukuk
dze' mektedir.
B)Bul
anlan Said Nursi'l-1 yeti mdafaa etos
"Mertiyet, n hakiki adalet ve seri Mertiyeti gaddar, 0 lar. simlerin dsl
medeniyetin nimetini! zamanda sosyal hkmnde olan 3ct| fikir hrriyeti
ile w
Buakg# ne tekfir edenlerin artyla ra met
C) Kesinti kukular Abdlhamld'ef Osmanl Arivi baka I
Btn I aykr Bunlar, er' hkmler!^ kabul etmenis | Ubeydullah;.
gnderdii 1
"Parlamento)! lfetini hiz bir de Osmanl lkesini slm devletti len rezillerin
ll
Grlfl bir gerektir LeMeM
BLNMEYEN OSMANLI
271
slm hukukunda "anayasa, dstur yahut usl" ta'bir edilen bir temel kanun
hazrlamann caiz olduunu belirten byk ilmi ahsiyetler bulunmaktadr.
Bunlardan bazlarn, grlerini zetleyerek zikretmekte yarar vardr. yle
ki:
A) Meru' dairede kalmak artyla slm bir anayasa hazrlamann ilk
mdafileri arasnda byk mfessir Alsi bulunmaktadr. "Ruh'ul-Mani" adl
tefsirinin 28. cildinde Mcadele sresinin tefsirini yaparken dt "El-Kanun
Ve'-er adl haiyesinde aynen yle demektedir (zetle): Usl ad altnda,
slm hukuku tarafndan imama ve l'l-emre havale edilen askeri hukuk,
ta'zir cezalar, miriye ait arazi nizm, idar tekilt ve benzeri konularda
kanun tanzim etmekte beis yoktur. er' hkmlere aykr olmayan usl ile
amel edenleri tekfir etmek ise byk tehlikedir. 1270/1853 tarihinde vefat
eden bu byk allmenin, sz konusu risaleyi, Osmanl Devletindeki yeni
hukuk dzenlemeler ve anayasa tartmalar zerine kaleme ald tahmin
edilmektedir.
B) Bu konuda gr beyan eden byk bir slm limi de Bedizzaman
lakabyla anlan Said Nursi'dir. eitli eserlerinde Kanun-i Ess, ra meclisi
ve meru mertiyeti mdafaa eden bu dahinin baz grleri yle
zetlenebilir:
"Mertiyet, meveret, adalet ve kuvvetin kanunda toplanmas demektir.
Mertiyet ve Kanun-i ess, hakiki adalet ve er' meveretten ibarettir.
Dnyevi saadetimiz mertiyettedir. Mertiyetin dmanlar, Mertiyeti
gaddar, irkin ve slm Hukukuna aykr gstermekle meveretin de
dmann oaltmaktadrlar. simlerin deimesiyle hakikatler tebeddl
etmez. Gemi zamanda sosyal balar, geim vastalar ve medeniyetin
nimetleri o kadar ok olmadndan, az adamlarn fikri devletin idaresi iin
yeterli idi. Ancak bu zamanda sosyal mnasebetler o kadar oalmtr,
ihtiyalar o kadar eitlenmitir ki, sadece milletin kalbi hkmnde olan bir
meclis, slm milletinin fikri demek olan er' meveret ve medeniyetin klc
demek olan fikir hrriyeti ile bir devleti idare edebilir".
Bu ak grlerinin yannda, mecliste kanun karan kanun adamlarn kr
krne tekfir edenleri de Kur'n' anlamamakla sulam ve er' hkmlere
uygun olmak artyla ra meclisini ve kanun-i ess'yi mdafaa etmitir.
C) Kesin tarihi belli olmamakla beraber Kahire'deki drt mezhebin ileri gelen
hukukular da, slm milletinin kalbi hkmndeki millet meclisinin
lehinde II. Abdlhamid'e bir layiha gndermilerdir. Bu belge de Osmanl
Arivinde bulunmaktadr. Osmanl Arivinde Kanun- Ess'nin ve meclisin
lehinde II. Abdlhamid'e gnderilen baka lyihalar da vardr. Biz fazla
ayrntya girmek istemiyoruz.
Btn bunlarn yannda parlamento uslnn ve kanun- ess'nin akla ve
er'a aykr olduunu srarla mdafaa eden lyihalar da, II. Abdlhamid'e
gnderilmitir. Bunlar, Avrupa tarznn aynen iktibasn karlarna alarak
tenkidierini ileri srmler ve er' hkmlere aykr olmamak artyla Kanun-
Ess ilnnn ve parlamento usln kabul etmenin mmkn olduu cihetini
dnememilerdir. sminin Muhammed Ubeydullah olduunu rendiimiz
bir lim, II. Mertiyet ncesinde II. Abdlhamid'e gnderdii 1316/1898
tarihli bir lyihasnda aynen yle demektedir:
"Parlamento usl, er'a muvafk deildir. nk Osmanl saltanat hilfet
manasn haizdir. slm hilfetini hiz bir devlet ise, sadece slm devleti
olabilir. u halde meclis-i meb'sn almak icab ederse, Osmanl lkesinde
gayr-i Mslim unsurlardan meclise a'za olabilecekler kacana gre, Osmanl
saltanat, slm devleti halinden kar ve eitli din mensuplarndan oluan
dinsiz bir hkmet olur ki, Jn Trk denilen rezillerin de istedikleri budur".
Grld gibi, hakl ynleri olsa da, ifrata gittii cihetlerin daha fazla olduu
da bir gerektir.
Lehdeki grleri esas kabul eden II. Abdlhamit, slm hukukundaki "ra
mec272
BLNMEYEN OSMANLI
lisini" esas alarak ve Ahmed Mithat Paa bakanlnda ry- Devlet'te
hazrlanan lyihada baz deiiklikler yaparak, 23 Aralk 1876/7 Zilhicce 1293
tarihinde Kanun-u Ess ilnna msaade etmitir. Bylece Osmanl devleti
meruti bir devlet haline gelmi ve rf hukukun snrlar iinde yasama
grevini yrtmek zere ilk defa bir yasama meclisi kabul edilmitir.
7 Zilhicce 1293/1876 (rade Tarihi: 29 Rebilahir 1294/1 Mays 1293'tr)
tarihli Kanun-u Ess, esas itibaryla, 12 fasl ve 119 maddeden olumaktadr.
Bu anayasa, Osmanl Devleti'nin er' bir devlet ve padiahn da halife olma
zelliini ortadan kaldrmamtr. Padah yine er' ve kanun hkmleri icra
ile grevlidir. Devlet, slm dinini korumakla mkelleftir. 1293/ 1876 tarihli
Kanun-u Ess'ye gre yasama organ "hey'et-i a'yan" ve "hey'et-i meb'sn"
denilen iki hey'etten oluan bir "meclis-i umum"dir (md. 42 - 59). Meclis-i
umum, yeni kanunlar yapmak veya mevcut kanunlardan birini ta'dil etmek
yetkisine sahiptir (md. 53). r'y- Devlet tarafndan hazrlanan kanun
lyihalar, nce halkn reyleriyle seilen yelerden teekkl eden "hey'et-i
mebsn "a gelir. Hey'et-i Mebsn'da mzkere edildikten sonra (md. 54),
padiahn kayd- hayat artyla ve idar yahut ilmi adan tecrbeli olan
ahslar arasndan setii ve saylan meclis-i meb'sn'n 1/3'n gemeyen
yelerden teekkl eden "heyet-i a'yn"a gnderilir. Hey'et-i a'yn, kanun
lyihalarn er' hkmlere, anayasaya ve baz temel esaslara uygunluk
asndan tetkik eder (md. 60 - 64). Kabul edilen kanun lyihalar padiahn
tasdikinden sonra (irade-i seniyye taalluk edince) yrrle girer (md. 54).
Baz hukukular tarafndan anlalmayan Kanun-u Ess'nin yasama ile ilgili bu
hkmleri, slam Hukukunun "ra meclisi" esasna ve rf hukukun snrlar
almamak artyla er' hkmlere uygun grlm, hatta bu manada bir
Mertiyet, bir "mer-tiyet-i mera" olarak vasflandrlmtr.
1293/1876 tarihli Kanun-i Ess ve bunun getirdii meclis-i umum,
kendisinden isteneni veremeyince 1295/1878 ylnda meclise son verilmi ve
Kanun-i Ess'nin hkmleri yrrlkten kaldrlmtr. 10 Temmuz 1342/23
Temmuz 1908 ylnda Kanun- Ess'nin tekrar iadesi ve II. Mertiyetin
ilnndan sonra toplanan Meclis, 1325/1909 ylnda 1293/1876 tarihli Kanun-i
Ess'nin baz maddelerini deitirmitir. Bu deiiklik, esasa deil teferruata

yneliktir. ttihat ve Terakki hkmetinin iktidara gemesinden sonra yaplan
bu deiiklik, Osmanl Mertiyet rejimini biraz da parlmentarizme
yaklatrmtr158.
BLNMEYEN 09*|
161.'
M
receklerini a duklar Bosna4 1877'de,
Mart 1871 ladlarveft Kazasnn elinde ota ti resmen N
Ma;
yan 93 fi baki steli bal I gemile?! dayar;-:| 1877'de. ferleri: tinde kr
maaiesr l| (Ayas1.^ ermiti158 BA, YEE- 23-1515; 14-1540, 1610; BA, YEE, nr. 23-1516, sh. 2 vd.; BA,
YEE, nr. 23-1421-11-71; YEE, 23-1515; BA, YEE, nr. 14-1610; Als, Mahmd,
Ruh'ul-Maan I-XXX, Beyrut, c. 28, sh. 20 vd. Ayrca bkz. bn'l-Kayym, 'lm'l
Muvakkn, an Rabbi'l-lemn MV, Beyrut 1973, c. 4, sh. 372-377; Baykal,
Bekir Stk, "93 Merutiyeti", sh. 45-83; Baykal, Bekir Stk, "Birinci Merutiyete
Dair Belgeler", Belleten, c. XXIV, say 96(1960), sh. 601-636; Pakaln, Mehmed
Zeki, Son Sadrazamlar ve Bavekiller, stanbul 1940, c. I, sh. 325 vd.; Said
Nurs, Divan- Harb- rf, 66-67; Mnzart, Teksir, 10 vd.; Mrsel, Safa,
Devlet Felsefesi, 259 vd.; Akgndz, Ahmed, Eski Anayasa Hukukumuz ve
slm Anayasas, stanbul 1997; Ebl-l, Mardin, Meden Hukuk Cephesinden
Ahmed Cevdet Paa, stanbul 1946, sh. 8-10, 143; Karako, Tahiyeli Kavanin,
c. II, sh. 29 vd.; Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 134 vd.;
Dstur, I. Ter. 4/2-3; 1293/1876 tarihli Kanun-i Esasi, md. 42-78; md. 3, 7, 11
(Dstur, I. Ter. 4/4-58); bn'l-Emin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, c. I, sh.
325 vd. (II. Abdlhamit'in takdim nutku); Okandan, mme Hukukumuzun
Anahatlar, c. I, sh. 143 vd.; 150-151; Osman Nuri, Abdlhamld-i Sni ve Devri Saltanat, stanbul 1327, sh. 30-100; Okandan, mme Hukukumuzun
Anahatlar, c. I, sh. 116-134; Mahmd Celleddin Paa, Mlr't- Kinat, c. I, sh.
188-200, 220-224; Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, sh. 215-230.
a'dan a
Ardatel
BLNMEYEN OSMANLI
273
161. 93 Harbi nedir ve sebep olanlar kimlerdir? Berlin Muahedesi bu sebeple
mi imzalanmtr?
Midhat Paa ve arkadalar, Kanun- Essi'yi ilan ederek, Avrupallarn gzne
gireceklerini ve onlarn devlet zerindeki basklarn kaldracaklarn
umuyorlard. Umduklar olmad. Avrupallar, Tersane Konferans ile Osmanl
Devleti'ni Bulgaristan ve Bosna-Hersek gibi eyletlerde slhata zorluyordu.
Midhat Paa ve arkadalar, Ocak 1877'de, ounluu Trk olmayan Meclis'e
bu teklifleri reddettirdi ve Rusya ile sava gze ald. Hatta Midhat Paa, bu
konuda yeni Padiah Abdlhamid'i azarlad. Batl devletler de
bykeliliklerini ekerek Osmanl Devleti'ni Rusya ile babaa braktlar. Mart
1877'de alt byk Avrupa Devleti, daha hafif tekliflerle Londra Protokoln
imzaladlar ve Rus ar II. Aleksandr'n bar yanls olmasn da kullanarak,
Karada'a Nikik Kazasnn verilmesi artyla, sava nlemek istediler. Ancak
Midhat Paa'nn ekibinin elinde olan ve Abdlhamid'i devre d brakan grup,
bu teklifi de reddetti ve resmen Nisan 1877'de halkn 93 harbi dedii harp
balam oldu.
Maalesef harbe sebep olanlar, Midhat Paa ve ekibidir. ki cephede birden
balayan 93 Harbi, Osmanl Devleti'ni yklmakla kar karya getirmitir. Tuna
Cephesinde bakumandan Abdlkerim Ndir Paa'dr (Halk arasnda Abdi Paa
diye bilinir). st ste hatalar yaplmtr. Srbistan' yanna alan Rusya
glerini arttrrken, Osmanl'ya bal kalmak isteyen Romanya'nn basit
istekleri reddedilerek onlar da Ruslarn tarafna gemilerdir. 19 Temmuz
1877'de pka Geidini geen Ruslar, nihayet Plevne'ye kadar dayanmlardr.
Plevne komutan Gz Osman Paa, 20 Temmuz 1877'de, 30 Temmuz 1877'de
ve Ekim 1877'de defa Ruslarn stn kuvvetlerine kar tarihe Plevne
Zaferleri diye geen baarlar elde etmise de, Aralk 1877'de teslim olmak
mecburiyetinde kalm ve sonra da esir edilmitir. Artk Osmanl ordular
Ruslar durduramamtr; maalesef 20 Ocak 1878'de Edirne'yi ve nihayet
ubat 1878'de ise Yeilky' (Ayastafanos) igal etmilerdir. Avrupa
cephesinde sava, Ruslarn kesin zaferiyle sona ermitir.
Kafkas cephesinde ise, komutan Ahmed Muhtar Paa'dr ve iyi bir komutandr.
Ancak silah ve ordu itibariyle Osmanl'dan stn olan Ruslar, Haziran 1877'de
Ahmed Muhtar Paa'ya yenilmilerse de, Mays 1877'de Ardahan' igal
etmilerdir. Dier komutanlarn destek vermemeleri zerine, Kasm 1877'de
Kars dm ve Ruslar Aziziye Tabyalarna kadar gelmitir. Nene Htnlarn
direniiyle karlaan Ruslar Erzurum'u alamamlardr.
Devletin yklmak zere olduunu gren Abdlhamid, ngiltere Kraliesi
Victoria'dan mtreke imzalanmas iin arac olmasn talep etmitir. Mtreke
ancak Ocak 1878'de imzalanabilmitir. stanbul'un Ruslarn eline
gemesinden korkan Avrupal devletler hemen harekete gemiler ise de,
Osmanl Devleti, Mart 1878'de Yeilky (Ayastafanos) Andlamasm kabul
etmek mecburiyetinde kalmlardr. Ruslarla imzalanan bu andlama, tam bir
intihar andlamasdr. te II. Abdlhamid'in 30 yl srecek ve devleti bir
mddet daha muhafaza edecek olan diplomatik dehas, evvela Ayastafanos'u
geersiz klma teebbsleriyle balamtr. lk ii, Elviye-i Selse (Kars,
Ardahan ve Byezid) Osmanl'ya iade edilmek ve imzalanan Andlama yerine
Berlin Muahedesini kabul ettirmek artyla, Kbrs, ngiltere'ye taviz olarak
verilmitir. Berlin
274
BLNMEYEN OSMANLI
BLN"
Muahedesi de iyi bir andlama deildir. 1699 tarihli Karlofa Andlamasndan
sonra Osmanl Devleti'ni Avrupa'dan tasfiye eden ikinci andlamadr. Ancak
Ayastafanos ile mukayesesi de mmkn deildir. Zira Osmanl'nn
Balkanlardaki mrn 1913 ylna kadar (Londra Muahedesi) devam
ettirmitir. Berlin Muahedesi ile, Osmanlya bal prenslie yani Romanya,
Srbistan ve Karada'a istiklliyet verilmitir. Berlin Muahedesinin en kt
artlar, Dou Anadolu'da Ermeniler lehine ve Makedonya'da da gayr-i
mslimler lehine devletin baz slhat yapmaya mecbur braklmasdr.
Ksaca 93 Harbi ve bunun ac meyvesi olan Berlin Muahedesi, II.
Abdlhamid'in deil, onu balangta kukla gibi kullanmak isteyen Midhat
Paa ve ekibinin eseridir. Abdlhamid'in tek bana idareyi almasnn sebebi
de budur. Yoksa devletin yklaca kesindi159.
162. 1877 Martnda alabilen Meclisi Meb'sn neden ubat 1878'de
kapatld? II. Abdlhamid demokrasi dman myd?
Maalesef tarihi arptanlar, Mart 1877'de alan Meclis-i Meb'sn'nn ubat

1878'de kapatlmasn, devr-i istibdada giri olarak deerlendirmektedirler.
Halbuki, Midhat Paa ve liyakatsiz ekibi, Osmanl Devleti'ni 93 Harbi diye
bilinen felkete srklemi ve devlet yklmayla kar karya kalmt. Eer o
gnk siyasi artlar iinde Meclis kapatlmasayd, u anda Trkiye
Cumhuriyeti topraklan da Mslman Trklerin elinde olmazd. Kuvay- Milliye,
stanbul ve zmir'i deil, Konya ve Sivas' savunmak durumunda kalrd. Tarihin
kanunlarna uyan II. Abdlhamid, Meclis'i kapatp ahs idare devrini amakla,
Osmanl Devleti'nin mrn 30-40 yl daha uzatm oldu. yle ki;
Evvela, Meclis-i Meb'sn'n zabtlar okununca anlalacaktr ki, dvel-i
mu'azzama bu meclisin almasn, Osmanl Devleti'nin huzura kavumas iin
deil, kendi adamlar olan milletvekilleri eliyle i idareye daha rahat
karabilmek iin istemitir. cray bask altnda tutan bir meclis sz
konusudur. kinci olarak, Aznlk milletvekilleri, her bir grup arkasna bir
Avrupa Devletini alarak, yesi olduu meclisten bamsz devletler karar
karmak iin uramlardr. Zaten 240 yeden sadece 60-70 kiinin Trk
aslll olduu dnlrse, mesele daha iyi anlalabilir. Gerekten Girid'in,
Tesalya'nn ve Yanya'nn Yunanistan'a braklmas gerektiini ifade eden
milletvekilleri kmtr. Baz milletvekilleri, Dou'da bir Ermeni Prensliinin
kurulmas iin teklifler vermilerdir. Buna Yeilky'e kadar gelen Rusya'nn
basksn ve zellikle de, "biz, Berlin Andlamasn, Osmanl Devleti'nin lehine
olsun diye yapmyoruz; sadece Ayastafanos Andlamas Avrupal Devletlerin
aleyhine olduu iin buradayz" diyecek kadar ileri giden Bismark'n szlerini
okursanz, meselenin vehametini daha iyi anlayabilirdiniz. Eer bu meclis ile
Berlin Andlamas imzalansayd, Balkanlarda kurulan yeni devletler kadar
Anadolu'da ve Ortadou'da da yeni devletler kurulacakt. II. Abdlhamid de
bu devleti, Midhat Paa'nn miras olarak deil, ecdadnn ve milletinin miras
olarak devralmt. Nitekim iptal karan
! d
sz'larf-Eo getirilmeli ji
163. II, i M tenl ndti
hlifi sw| Sultn A
alan yanl; :v
tr, Pek. tj ahs M Em | Abdlba yadaH istibdd < grubu $ bukill* veya
selesi, f evvelki ^ baz ettii K Diva VUI geriyfi
159 Mahmd Celleddin Paa, Mir't- Kinat, c. II, sh. 2-253; c. III, 2- 263;
Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, 14-80; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh.
556-573; Kurat, Yulu Tekin, "1877-78 Osmanl Rus Harbinin Sebepleri",
Belleten, c. XXVI, say 103(1962), sh. 526-542; Baykal, Bekir Stk, "100. Yl
Dnm Mnasebetiyle Berlin Kongresi Hakknda Baz Dnceler", Belleten,
c. LII, say 202(1988), sh.195-208. . , .
BLNMEYEN OSMANLI
275
rarndan sonra, Prens Bismark yle demitir: "Bir devlet, tek milletten
meydana gelmedike, parlamentonun faydadan ziyade zarar getirecei
ortadadr.". Nitekim bu iten rahatsz olan, Ermenistan ve benzeri bamsz
devletleri destekleyen ngiltere ve Fransz'lard.
Elbette ki slm'n tavsiye ettii ra meclisini andran bu meclise, gerekleri
yerine getirilmek artyla kar kmak mmkn deildir. Ancak bu artlarda
bir demokrasi talebi, sadece devletin yklmasn istiyenlere yardm etmek

demektir160.
163. II. Abdlhamid devrinin "Devri stibdad" olduu sylenmektedir. Bu iddia
doru mudur ve gerekten II. Abdihamid'in ahs idare devrinin temel
zellikleri nelerdir? zellikle ittihd- slm siysetinin bu idarede rol var
mdr?
Abdlhamid devrine devr-i istibdad adn verenler, sadece ve sadece onun
muhalifi olan ittihdclardr. Ancak Meclis'in kapatlmas meselesinde ifade
etttiimiz gibi, Sultn Abdlhamid, tarihin kanunlarna uyarak, Osmanl
Devleti'ni yklmaktan ve paralanmaktan kurtulmak iin, Bedizzaman'n
yerinde ifadesiyle, "mecbur, cz' ve yanl olarak tamamen kendisine isnd
olunan hafif istibdd'"a mecbur kalmtr. Peki 30 yl devam eden ve dnyann
muazzam bir paras zerinde hkim olan bu ahs idarenin zellikleri
nelerdir?
Evvela, yanl anlalan bir hususun altn izmemiz gerekmektedir. Eer
Abdihamid'in hkmetlerinin ve devlet ricalinin yapt bir istibdad varsa,
bunu, dnyadaki bask idareleri ile ve zellikle de ttihd ve Terakki Partisinin
uygulad oligarik istibdad ile kyaslamak mmkn deildir. Zira batda
istibdad deyince, bir ahsn veya grubun yarg, yasama ve yrtme glerini
kendinde toplamas manas anlalr. Halbuki II. Abdlhamid devrinde, yarg
tamamen er' hkmler erevesinde ve kadlar veya hkimler tarafndan
yrtlmtr. En ok tenkit edilen Yldz Mahkemesi meselesi, ayrca izah
olunacaktr. Yasama ise, 1876'da Kanun- Esasi kabul edilmeden evvelki gibi,
Tanzimat devrinin temel zellii olan Meclisler eliyle yrmtr. Hatta baz
hukukular, tamamen ehliyetsiz kiilerden oluan Meclis yerine, hukukularn
tekil ettii bu tarz meclisleri tercih etmektedirler. Gerekten de bu dnemde
yasama gc, Divan- Ahkm- Adliye ve ry- Devlet tarafndan
kullanlmtr. Bazan Meclis-i Vkel ve kurulan Meclis-i Mahsslar da bunlara
yardmc olmulardr. O zaman geriye sadece yrtme gc kalmtr. II.
Abdihamid'in yrtme gcn, kendi kontrolndeki Meclis-i Vkel ve
zellikle de devleti korumak iin kurduu Hafiye Tekilt ile birlikte yrtt
dorudur. Ayrca sadrazam ve nazrlar, kimseye danmadan azil ve nasb
etmesi, yrtmedeki tek gce misl olarak verilebilir. Bu noktada, Meclis-i
Meveret usulne riayet etmedii iin, baz slm limleri de onun
zamanndaki icrtlara istibdad yaftasn vurmulardr. Netice olarak,
Abdihamid'in devrini, btn hak ve hrriyetleri askya alan bir bask rejimi
manasnda istibdad devri diye vasflandrmak mmkn deildir.
160 Mahmd Celleddin Paa, Mlr't- Kinat, c. I, sh. 188-200, 220-224
(zellikle 220-221. Sayfalar); ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 566-570
.
....
.,-....
276
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSdft.
kinci olarak, Sultn Abdlhamid, 30 yl devam ettirdii bu idareyi kaba
kuvvete dayandrmamtr. Onu istibdd ile sulayan ttihdclar, asl kendileri
kaba kuvvetle istibdd idaresini sistematik hale getirmilerdir. Elbette ki
Osmanl zabtas denilen polis i banda olmutur; hafiyye tabir edilen
istihbarat elemanlar ie karmtr; ancak II. Abdlhamid, orduyu i siysette
asla kullanmamtr ve en nemlisi de muhalifleri iin srgn cezasndan
baka bir yola bavurmamtr. Orduyu sadece devlete isyan eden isyanclara
kar (Ermeniler gibi) kullanmtr. siysette orduyu kullanmak, ttihdclarn

marifetidir.
nc olarak, Sultn Abdlhamid, ahs idaresini devam ettirmek iin, asla idam cezasna ve suikast sistemine bavurmamtr. En azl muhaliflerini bile,
nadiren ve hafif hapis cezalan ile susturmak yoluna gitmitir. Siyasi olan
btn hapis cezalar, ksa bir mddet sonra, mecbur ikamete evrilmitir.
Drdnc olarak, Sultn Abdlhamid'in ahs idaresini devam ettiren tek
unsur, mstakim bir hayat yaamas sebebiyle halk nazarnda veli kabul
edilerek itibar edilmesi ve btn dnya Mslmanlarnn halifesi unvanyla
ok byk bir prestije sahip olmasdr. Saltanat itibariyle 30 milyonu ve
Osmanl Devleti'nin temsil eden Abdlhamid, hilfet itibariyle de 300
milyonluk btn slm lemini temsil ediyordu. Abdlhamid'in hilfet ve
ittihd- slm kullanmaktaki dehas, dostlar ve dmanlar tarafndan kabul
edilen mstesna bir zelliidir. Halife sfatyla yeryznde Allah'n glgesidir
ve Mslmanlarn en gl insandr. Dmanlar onu yktklar zaman, btn
slm lemini ykacaklarnn farkndaydlar. Padiahlktan drldkten sonra
meydana gelen olaylar, onun politikasnn ne kadar gereki olduunu
ispatlamak iin yeterli delildir.
Beinci olarak, Abdlhamid, icradaki gcn sonuna kadar kullanmtr; onun
zamannda imar ve maarif alabildiine ilerlemesine ramen, basn ve yayna
koyduu sansr, devrinin mhim zelliklerindendir. Hele tekil ettii hafiyye
tekilt, zellikle son zamanlarna doru, can yakmaya ve lzumsuz
srgnlere sebep oluyordu. En ok nem verdii hususlar, birinci derecede
maarif ve ikinci derecede bayndrlktr. Hatta onun muhalifi olan Hseyin
Chid, "mar ile siyasi iktidar mmkn olsayd, Abdlhamid, hayatnn sonuna
kadar tahtta kalrd" demitir. 33 yllk saltanat iinde, okuma yazma
ortalama be misli artmt.
Altnc olarak, onun ahs idaresinin devam etmesinin sebeplerinden biri de,
halkn Abdlhamid zamannda hayatndan memnun olmasyd. Halk devletin
iyi ynetildiine ve meru sahibinin elinde olduuna gnlden inanyordu.
Onun iin aleyhteki faaliyetler etkili olamyordu. Enflasyon sfrd. Hayat
inanlmaz derecede ucuzdu. Evler ok ucuzdu. Kendisi btn din vazifelerini
yerine getirdiinden, dindar halk da kendisine ok balyd. Mslmanlar,
Abdlhamid'i candan sevdikleri gibi, gayr-i mslimler de, onun saygn bir
ahsiyet olduuna inanyorlard. nk dnyada aln ve sefilliin hkim
olduu bir devirde, Osmanl vatanda, huzur iinde yayordu. Osmanl
lkesinde Trklerden sonra ikinci Mslman nfusu tekil eden Araplar, Sultn
Abdlhamid'e k idiler ve kendileri de kavm- necb olarak mu'mele
gryorlard. Mslman Krdler de, kendilerini Ermenilere kar koruyan
Abdlhamid iin canlarn fedaya hazrlard. Ayrntl bilgi isteyenler, Ylmaz
ztuna'nn Abdlhamid'le alakal yazdklarna bakabilirler.
Yedinci olarak, Sultn Abdlhamid'in elbette ki muhalifleri de vard. Bunlar
unlardr: a) Avru ray Mektebi g:>. paganda yapen.a" r, Arnavudlar gc" lar,
milyonlara -> manevi nfuziA drd iin, X.1! Yahudiler ve y'j5.v d)
Hicaz denr,: Abdlhamid, hq x vatann seven'.er Abdlhamid'! ser Son olarak,
-lmlere giri.es , istibdada dr^p nin de, ttird .e's ikazlarda buror
almalarn da::% resmen Hk- iu*| Abdlhamid, re, \
164. II. Abdi olaym ati: t; niz?
Yldz Mil sonra da bu t4 zere kurulmujj Paa, Da
ma mal
mitir. eyimin:!
kurtulmutur, Yldz M kurban giden S padiah ve Mil tr. II. Abri^r bir zaman
bilinen mal ngiliz Ba1! edebsizce zereyken soj Paalar hiicrtH
'Karal.0
L
BLNMEYEN OSMANLI
277
unlardr: a) Avrupa'da tahsil gren baz genler ve gen subaylardr. Buna
Galatasaray Mektebi gibi sekin okullarda okuyanlar da katmak gerektir.
Aleyhindeki ilk propaganda yapanlarn, Rusya'dan gelen genler, Avrupa
hayat yaayan ailelerin ocuklar, Arnavudlar gibi Trk olmayan aile ocuklar
olmas dikkat ekmektedir, b) Avrupallar, milyonlarca Hristiyan' penesinde
tuttuu, hilfet sfatyla Mslmanlar zerindeki manevi nfuzunu kulland
ve gtt d politika ile Hristiyan devletleri birbirine drd iin,
Abdlhamid'i asla sevmiyorlard, c) Filistin'i kendilerine satmad iin
Yahudiler ve Mslmanlar krdrtmad iin de Ermeniler Abdlhamid'i
sevmiyorlard. d) Hicaz demiryolu ve Badad demiryolu ile petrol blgelerini
onlarn elinden alan Abdlhamid, ngilizler ve Franszlar tarafndan da asla
sevilmiyordu. Ksaca dinini ve vatann sevenler, II. Abdlhamid'i seviyor; ama
bu iki deere dman olanlar Abdlhamid'i sevmiyorlard.
Son olarak, son zamanlarda hafiyye tekiltnn olur olmaz jurnallerle baz
zulmlere girimesi ve 30 yldr devam eden ahs idare devrinin ister istemez
bir nevi istibdada dnmeye balamas, Mehmed Akif ve Bedizzaman gibi
baz slm limlerinin de, ttihd ve Terakki Partisini tasvip etmemelerine
ramen, Abdlhamid'e baz ikazlarda bulunduklarn ve hatta hrriyet-i
er'iyyenin ilan iin baz yazlar kaleme almalarn da burada kaydetmeliyiz.
Ksaca Saray'da Hnkr, halk arasnda Padiah, resmen Hkn, slm
leminde Halife-i Ry- Zemn ve Emr'l-M'minn olan II. Abdlhamid, nev'i
ahsna mnhasr bir idare tarz kurmutu161.
164. II. Abdlhamid'in muhalifleri tarafndan kullanlan Yldz Mahkemesi
olaynn asl ve kararlar hakknda hukuku olarak neler diyebilirsiniz?
Yldz Mahkemesi, askeri siysete kartrarak Sultn Abdlaziz'i ehid eden ve
sonra da bu cinayetlerine intihar ss veren Midhad Paa ve benzeri canileri
yarglamak zere kurulmu bir mahkemedir. Temmuz 1881'de aklanan
kararlan gerei, Midhat Paa, Damad Mahmd Celleddin Paa, Damad Nuri
Paa ve baz grevliler idama mahkm edilmi ve ancak cezalar Hicaz'n Tif
Kalesinde hayat boyu hapse evrilmitir. eyhlislm Hayrullah Efendi ise,
srgnde bulunduu iin zaten cezadan kurtulmutur.
Yldz Mahkemesi'nin verdii kararlarn iki mhim sebebi vardr: Birincisi,
cinayete kurban giden Abdlaziz'in katillerini yarglamaktr. kincisi ise,
ngilizlerin V. Murad' padiah ve Midhat Paa'y da sadrazam yaparak
emellerine kavumalarna mani olmaktr. II. Abdlhamid, fevkalade dahi bir
siysetle her iki gayeyi de gerekletirmitir. Hi bir zaman idam cezalarn da
tatbik etmemitir. Kur'n- Kerim'i eline alp herkese bilinen malum szn
syledikten sonra krsye arpacak kadar slm dman olan ngiliz Bavekili
Gladstone, Yldz Mahkemesi meselesinde Midhat Paa lehine edebsizce
basklar yapmtr. Hatta Tif'te bir ngiliz ajan Midhat Paa'y karmak
zereyken son anda yakalanm ve bunun zerine Mays 1884'de Midhat ve
Mahmd Paalar hcrelerinde bodurulmulardr. 33 yllk saltanat boyunca
meydana gelen tek

161 Karal, Osmanl Tarihi, c. VIII, sh. 191-575; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi,
c. I, sh. 584-599.
278
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYE W!
siyasi cinayet olaydr. Bunun da hakl sebepleri vardr162.
165. kinci Abdlhamid neden Hamidiye Alaylarn kurmutur?
ou basit sebeplerle balayan Dou Anadolu'daki isyanlarn Osmanl
Devleti'ni ykmay hedefleyen d gler tarafndan tahrik edildiinin II.
Abdlhamid farkna varmtr. Gerekten ngiltere btn istihbarat gcyle
1806 ylndan itibaren blgede faaliyete balamtr. Btn hedef, Ermenilere
ve Krtlere birer kukla devlet kurdurtmaktr. 1918'de Irak'ta eyh Mahmd'a
kurdurttuklar kukla devlet de bu maksada matuftur. Rusya'nn bu blgedeki
ykc faaliyetleri fiilen 1805 ylnda balamtr. Bu blgelere atad
konsoloslar, fiilen birer casus gibi almlardr. 1880'deki Rum isyan
tamamen Ruslarn tahriki ile balamtr. Bu arada Fransa, Amerika, ran ve
zellikle Musevilerin de ykc rolleri mevcuttur. Blgenin her ehrinde birer
istihbarat merkezi gibi zel okullar amalar ve hem Ermeni hem de Krt
isyanclar buralarda eitip korumalar, bu tahrik edici faaliyetlerin banda
gelmektedir.
D glerin bu blc hareketlerini gren II. Abdlhamid, areyi slm
kardeliini blgede takviye etmekte bulmutur. Bu gaye ile 1891 tarihli
Nizmnmeye gre, ark'ta Osmanl Devleti'nin slm kardelii politikasn
Mslman halka anlatmak; Ermenilerin oyunlarna gelmemek; merkez
otoriteyi tekrar temin etmek ve o blgedeki insanlar gnll vatan mdafileri
olarak istihdam etmek gayeieriyie Hamidiye Alaylar denilen mahall asker
kuvvetleri tesis ve tekil eylemitir. Subaylar Krd Beylerinden ve
ocuklarndan seilen, Hamidiye Svari Alaylar, sadece kendi alaylarnda
geerli olmak zere askeri rtbeleri de kullanyorlard; ancak en yksek rtbe
albaylk idi. Dou Anadolu'da Mslman kyly koruyacak olan bu alaylarn
kurulmas sebebiyle Avrupa Devletleri kyamet kopardlar. Ancak 1908 ylnda
ttihdclar tarafndan resmen ilga edilinceye kadar devam etti. Gerekten
bugn Douda Mslman halk yayorsa, hayatlarn Abdlhamid'in bu
siysetine borlu olduklarn tarihiler aka ifade etmektedirler.
Hamidiye alaylar ile takviye edilen slm Birlii, I. Dnya Savana kadar ve
hatta 1925 tarihinde balayan eyh Said isyanna kadar tesirini icra
etmitir163.
166. Ermenilerin Sultn Abdlhamid'i ldrmek zere planladklar Bomba
Olaynn asl ve esas nedir?
II. Abdlhamid, Osmanl Devleti'ni sadece byk devletlere kar deil, onlarn
kuvvetinden yararlanmak isteyen i ve d fesad ebekelerine kar da
korumak durumundayd. 1895 ve 1896 yllarnda stanbul'da karlan ve
Ermeni Patrii zmirliyan tarafndan tahrik edilen Ermeni Patrtlar,
Abdlhamid'in kararl tutumu ile bastrlnca, Ermeni Komitaclar, bu sefer II.
Abdlhamid'in canna kastetmilerdir. Maalesef onlara
bu konu Filistin'^ Ermem
Err
Se"
drmek I
konp
oldu
kanllk1 (21 Te
Bazz ti'ni yl ldrme s diye makta;
r iin bu
:
162 ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 574-575; Meselenin
arptlmas iin bkz. Osman Nuri, Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, c. I, sh. 188
vd.
163 Kodaman, Sultn II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, sh. 34 vd.;
Yldz, Zekeriya, Krt Gerei, Olaylar, Oyunlar ve zmler, stanbul 1992,
sh. 73-87; Akgndz, Gnydou Meselesi ve zm Yollar, sh. 12 vd.
ve
Selmlk yaknna
Bu S
etmek t dmar
167. II i ne i
Yce S
gzden utif manlkb
Osrai
daima te evirerek! ti'nin F rnda u; olan brl drlar,
Basel S
Yahudi M
Hussini I
BLNMEYEN OSMANLI
279
bu konuda yardm edenler, 1897'de Osmanl ordusu karsnda perian olan
Yunanllar, Filistin'den istedikleri topraklar elde edemeyen Yahudiler, Rumlar
ve en ac olan da Ermeni Katili diye Abdlhamid'i tenkid eden baz
ttihdclar'dr.
Ermeni komitecileri, Ermeni davas ile alakas olmayan Belikal profesyonel
terrist Jorris'le svire'de anlamlardr. Turist sfatyla stanbul'a gelen Jorris,
Cuma Selamln frsat bilerek, Yldz Camii knda, bombasn patlatmak ve
Padiah ldrmek zere hazrlk yapmt. Ancak eyhlislm Cemleddin ile
bir iki dakika konumas, bombann Padiah henz caminin basamaklarnda
iken patlamasna sebep oldu ve kurtuldu. Olay yaayan bir ngiliz
Komutannn ifadesiyle, Abdlhamid, soukkanllkla ve sakin bir yz ile olay
yattrd ve kendi kulland araba ile Saray'a dnd (21 Temmuz 1905).
Baz zlim kalemler, Abdlhamid'e akla gelmez iftiralar ederken, Osmanl
Devle-ti'ni ykmak iin uraan ve bu gaye ile kendilerine engel grdkleri II.
Abdlhamid'i ldrme planlar kuran ve saltanatnn son gnlerine doru 9
Temmuz Bomba Olay diye mehur olan suikast plann hazrlayan Ermeniler
hakknda ise u ifadeleri kullanmaktadr:
"Nihayet, hakikat tamamyla meydana karld. Osmanl Milletini
Abdlhamid'in zulmnden kurtarmak iin bu kahramanca hareketin Ermeni
vatandalarmz tarafndan icra olunduu anlald. Bombann Jorris ve
arkadalar olan Ermeni vatandalarmz tarafndan bin trl mkilt ile
hazrland ve Cuma gn Selmlk resm-i lsi icra olunduu srada
Abdlhamid'i temaaya gelen ziyareti arabalar ile beraber Cami yaknna
getirildii...".
Bu satrlar, Osmanl vatanda olan Ermenilerin dahi kaleme alacan
tasavvur etmek mmkn deildir. nsann siyasi hrs yznden tarihine ve

gemiine bu kadar dman olmas da, asla dnlemez164.
167. II. Abdlhamid, Filistin'de bir Yahudi Devleti'nin kurulmamas iin ne gibi
tedbirler almtr? srail Devleti'ni kendi zamannda engelledii doru mudur?
Yce Ecdadmz, Yahudilerle olan mnasebetlerinde, Kur'nn u dstur ve
ikazn gzden uzak tutmamtr: "Andolsun ki, Yahudilerle Mrikleri,
m'minlere dmanlk bakmndan insanlarn en iddetlisi bulacaksn".
Osmanl Devleti bata olmak zere btn Mslman Trkler'in ezel
dmanlar, daima lehimize olan ve iftihar vesilesi kabul edilmesi gereken
tarih hakikatleri ters evirerek aleyhimize kullanmlar ve tarihi maalesef
tahrif etmilerdir. Osmanl Devleti'nin Filistin'le olan alkalar da bunlardan
biridir. Osmanl Devleti'nin Filistin topraklarnda uygulad, hukuk ve siyas
nizm bilmeyenler, Arap dnyasnn zerine km olan btn felketlerin
Osmanl hkimiyetinin kt bir yadigr olduunu savunmaktadrlar. Halbuki
vak'a tam tersidir.
Yahudiler, Siyonizm'in kurucusu olan Theodor Herzl bakanlnda svire'nin
Basel ehrinde I. Siyonist Kongresi'ni toplamlard. Yahudi bankerler ve
zenginler, Yahudi Devleti kurmak iin seferber edilmilerdi. Avusturya
Bykelisinin tavassutu ile
164 ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sn. 601-603; Osman Nuri,
Abdlhamid ve Devr-i Saltanat, Hayt- Hussiyye ve Siysiyyesi, c. III, sh.
1135.
280
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN 0
Herzl 19.5.1901'de Abdlhamid tarafndan kabul edildi. Herzl, 1492 ylnda
spanya ve dier Avrupa lkelerinden Yahudi gmenlerin Osmanl Devleti
tarafndan kabul edildiini hatrlatt ve Filistin'e yerlemek istediklerini
masumca izah etti. Eer bu teklif kabul edilirse, Osmanlya sadk vatanda
olacaklarn ve Osmanl Devleti'ne milyonlarca altn yardm edeceklerini btn
dnya Yahudileri adna teklif etti. Bir gazetecinin cihan sultnna yapt bu
irkin teklifi iddetle reddeden Abdlhamid, Ermenilerden sonra Yahudileri de
karsna aldn biliyordu. Kuvvetle Filistin topraklarna yerlemenin
imknszln gren Yahudiler, reisleri Theodor Herzl'i (1860-1904) bizzat
Padiah'a gndererek, Osmanl'ya kar para silhn kullansalar da,
Padiah'tan aldklar cevap bu silhn da teptiini gstermektedir:
"Ben bir kar dahi olsa toprak satmam; zira bu vatan bana deil Osmanl
milletine aittir. Milletim bu topraklar kanlarn dkerek kazanmlardr. Ne ile
aldysak onunla geri veririz".
Osmanl Devleti, Yahudiler'in bu topraklara yerleme arzusuna kar ok
nemli hukuk tedbirler almtr. Biz bunlar ksaca zikredecek ve zellikle
misl olmak zere II. Abdlhamid'in bir iradesi zerinde duracaz.
Birincisi: Osmanl Devleti Yahudiler'in bu topraklara snmamas iin evvel
Filistin topraklarnn hukuk statsn 18 Recep 1287/ 1871 tarihli rade-i
Seniyye ile bu araziyi mr yani devlet arazisi haline getirmitir. Ancak % 20'si
yine mlk arazi eklinde devam ettii iin Yahudiler bu ksmdan
koparabildiklerine yerleebiliyorlard. kinci Abdlhamid tahta geer gemez
25 Rebilhir 1308/1883 tarihli iradesini neretti: Bu hukuk dzenleme ile
Filistin Arazsi hakkndaki muhtemel kanun boluklar doldurarak Yahudiler'e
mlk satn dolayl olarak engellemi bulunuyordu. Bir taraftan da hazine-i
hssadaki ahs mal varlyla Filistin'de mmkn olduu kadar ok toprak

satn alarak bu kapy kapamaya gayret gsteriyordu.
kincisi: Alnan tedbirlere ramen Filistin arazisine olan Yahudi akn tam
nlene-meyince II. Abdlhamid Sadaret'in ve Meclis-i Mahss'un basiretsiz ve
ileriyi gremeyen rapor ve mazbatalarna ramen Yahudi meselesini nemli
lde zecek bir rde-i Seniyye neretmitir.
lerinde Ahmed Cevdet Paa'nn da bulunduu Sadrazam Muhammed Salih
Kmil paa bakanlndaki Meclis-i Mahsus, Filistin topraklarndaki Safed
kazasna turist olarak gelen 400 ve Hayfa'ya gelen 40 Yahudi'nin Osmanl
tbiiyyetine alnmas yolundaki mazbatalarn 20 Zilhicce 1308/14 Temmuz
1307/1891 tarihinde Sadarete arz ederler. Sadaret de bu mazbatay ayn
tarihli ve Kmil Paa imzal bir Tezkere ile Padiah'a takdim eder. Padiah
Abdlhamid ise fevkalde bir basiret ve ileri grllkle konuyu 21 Zilhicce
1308 (15 Temmuz 1307 (1891) tarihli radesiyle vuzuha kavuturur.
Bu tarih belgede, Filistin topraklarna yerlemek isteyen Yahudiler'e u
gereklerle kar kld anlalmaktadr:
a) Yahudiler'in Kuds bata olmak zere Filistin topraklarna toplanmalar ve
orada yerlemek istemeleri, bir Yahudi Devleti kurma amacn gtmektedir.
Buna engel olmak kesinlikle arttr. Zaman, Osmanl Devletini ve onun
basiretli Padiahn hakl karmtr.
b) Osmanl topraklar her isteyenin yerleebilecei bo topraklar deildir. Ya
zel mlkiyet konusudur ya vakf arazidir ya da devlet arazisidir. 1278 tarihli
irade bu noktadan nem tamaktadr.
c) Kend*
ketlerinden l ns yoktur, H
d) Osrrr mutur, Orta:; cei asraa'"; hudiler, en i: sznde ha* :
Btur E.'n". mak zere :.'- yasaklarjt'
DrdMtf Emanuel M ttha-ksrr-"teb'a-i ecr* rn i. yi Dl nas
zayi mtr vj
168. tBI
millet a baskc bir d
n
olrf
yeni o hayran S OsmanlS
Ic
mstet'.'l Mkfa deki el
BLNMEYEN OSMANLI
281
i
c) Kendilerini btn leme meden milletler olarak iln eden Avrupa'llarn
memleketlerinden kovduklar Yahudiler'i Osmanl lkesine almann hakl bir
gerekesi ve mns yoktur. Hibir hukuk kaidesi ve insanlk da bunu
gerektirmez.
d) Osmanl lkesinde asrlar boyu gzetlenen Ermeniler Devletin bana bel
olmutur. Ortada bir Ermeni fesad varken, bir de Yahudiler'i kabul etmek
devletin gelecei asndan tehlikelidir. Gerekten I. Dnya Sava ve onu
takip eden tarihlerde Yahudiler, en az Ermeniler kadar fesada sebep olmular
ve Ulu Hakan Abdlhamid'i bu sznde hakl karmlardr.
Btn bu sebeplerle artk hi bir Musev Osmanl vatandalna alnmayacak
ve Yahudiler'in Osmanl lkesine yerlemelerine asla msaade edilmeyecektir.

ncs: II. Abdihamid bununla da yetinmeyerek bata Filistin topraklar
olmak zere btn Osmanl Devleti topraklarnda Yahudiler'e toprak ve mlk
satn yasaklamtr.
Drdncs: II. Abdlhamid'in taviz vermediini gren Yahudiler, yeleri olan
Emanuel Karaso eliyle Yahudilere mlk vermek iin rvet aldlar. Ancak
sonradan ttihat ve Terakki hkmeti tarafndan ok zor anlalan II.
Abdlhamid'in hakl siyseti ksmen devam ettirilerek, 29 evval 1332/7 Eyll
1330 tarihinde (1911 Tarihinde) "teb'a-i ecnebiyye"nin Araz Kanunu'nun
hakk- karr ve ihya'- mevt (l topraklarn ihyas)na ait 78. ve 103.
maddeleri hkmlerinden yararlanamamalarna dair "ray Devlet Karar"
yaynlanmtr. Bylece Yahudiler'in bu yolla da olsa Filistin topraklarna
snmalar engellenmek istenmitir.
zetle, Filistin'i devlet garantisi ile koruyan Osmanl Devleti, ttihat ve Terakki
ile zayflaynca, Filistin davas da zayflam ve Osmanl Devleti yklnca o
dava da yklmtr. Yahudiler de maalesef emellerine kavumulardr165.
168. ttihd ve Terakki ad verilen siys cemiyet nasl teekkl etti ve nasl
iktidara geldi? Bunlarn fikr yaplar nedir?
1908 ylnda Abdlhamid'in ahs idaresi 30. Y'.ln bulmutu. Bu idarenin
devlet ve millet asndan mreffeh ve felketsiz, ama zellikle son zamanlara
doru ksmen baskc bir yapya brndn biliyoruz. ktidarn uzamas, az
da olsa baz basklarn yaplmas, Anayasann sadece Meclis ve seimlerle
alakal maddelerinin yrrlkte olmamas ve en nemlisi de i ve d
dmanlarn Abdihamid aleyhine ittifak etmeleri, yeni bir muhalefet
hareketinin ortaya kmasna sebep olmutur ki, bunlar Midhad Paa hayran
olan ttihd ve Terakki Cemiyeti mensuplardr. Eskiden beri devam eden Yeni
Osmanllar Hareketinin ar fikirleri, Abdihamid zamannda engellenmiti.
te Abdlhamid'e kar biriken bu nefret, 93 felketine zemin hazrlamas,
ahsen mstebid olmas ve devletin yapsn bilmemesi gibi menfi zelliklerini
unutturarak Midhad Paa hayranln gndeme getirdi. Osmanl Devleti'nin
dnya siyseti zerindeki etkinliinin azaldn gren Mehmed Akif gibi slm
esas alan baz mtefekkirler,
165 Kur'n, Mide Sresi: 82. Ayet; BA, rade-Meclis-i Vl, nr. 20714/1-4;
33356; 5276; Karako, Serklz, Tah-iyeli Kavanin, 1/270-271; ke, Mim Kemal,
II. Abdlhamit, Siyonistler ve Filistin Meselesi, stanbul, 1981, sh. 76 vd; 141143.
..-.,
282
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN uw
Trk milliyetiliini esas alan Ziya Gkalp gibi edibler ve hatta Osmanlcym
diyen baz yazarlar, istemedikleri halde Abdlhamid aleyhtarlnda ittifak
eder gibi grnd-ler. ttihdclarn aksine, zellikle Osmanlclar ve slm
referans alanlarn hedefi, hastalanm olan mevcut rejim yerine, erl
hrriyetin snrlar iinde kalan merut bir hkmetle yaralan sarmaya gayret
etmekti. Ancak maksat ne olursa olsun, neticede hepsi de, Abdlhamid
muhalifi gibi gsterilmeye allyordu. 1908'de 66 yana gelen Abdlhamid,
iten ve dtan yaplan basklarla yorgun dyor ve yeni bir anayasa iin
hazrlklar yapmann zaman geldiine inanyordu. Muhalifler, 1876 Kanun-
Essi'sinin devleti paralayacan gremiyorlard. Halbuki Abdlhamid'in
btn derdi buydu.
te byle bir ortamda, 1890 ylnda Harbiye ve Asker Tbbiye talebeleri

tarafndan Abdlhamid'e muhalif gizli ve siyasi bir cemiyet ttihd ve Terakki
ad altnda kuruldu. 1897'de bu cemiyet datld ise de, yeleri Paris'e kat
ve az da olsa Ahmed Rza Bey bakanlnda faaliyetlerine devam ettiler. Bat,
Ermenilerin Kzl Sultn diyerek yaftalad Abdlhamid'in aleyhinde faaliyet
gsteren bu cemiyete yine kucak at. Yahudilere yurd vermedii iin Siyonist
tekiltlar da onun aleyhindeydi. Ama dnya Mslmanlarn temsil eden
Abdlhamid, uzun yllar tahtta kalmak uruna Mslmanlarn aleyhine olan
bu ileri yapamazd. Avrupallarla ibirliine giren ttihdclar, Arapa,
Franszca, ngilizce, Ermenice ve Arnavudca olarak kardklar gazetelerle,
Abdlhamid aleyhinde her trl irkin iftiralar yaymaya baladlar. Bunlar
teker teker tetkik eden Prof. kr Haniolu, "Bazan ilim adna okumaktan
utanacak kadar edepsiz ithamlar gryorum" demektedir. Tarihiler, bu
basnda yer alan ithamlarn % l'ine bile inanmamaktadrlar. ngiliz Ali Bey'in
olu Ahmed Rza Bey'in Paris'te kard Meveret Gazetesi bunlarn en
mehurlarndand. Ahmed Rza Bey, Cumhuriyet dneminde ve hem de
Cumhuriyet Gazetesinde yazd hatralarnda, Abdlhamid hakknda ad
geen gazetelerde yazdklarndan piman olduklarn ve onu tanyamadklarn
itiraf ettii gibi, 1918 sonlarnda vatanlarn terk eden Enver, Tal'at ve Cemal
Paalar gibi ttihdclarn liderleri de benzeri itiraflar yapmlardr.
1899 ylnda Damad Mahmd Celleddin Paa, oullar ile birlikte Brksel'e
giderek Abdlhamid aleyhtarlarna katld. Arkasnda ngiltere olan ve baz
ahs menfaatler yatan bu adamn misyonunu olu Prens Sabahaddin Bey
devrald. Avrupallar gittike dozunu arttran bu harekete Jn Trkler (Gen
Trkler) diyorlard. Bedizzaman'n yerinde ifadesiyle bunlardan bazlarna
eyn Trkler (irkin Trkler) demek gerekiyordu. ubat 1902'de Paris'te Ahrr Osmaniye Kongresi yapld. Osmanl Devleti'nin aleyhinde olan mslim gayr-i mslim bu kongreye herkes katlmt. Prens Sabahaddin Bey'in
uursuzca ortaya att adem-i merkeziyyet fikrinden ilham alan Kongre,
Osmanl Devleti'nde milliyet esasna gre mahalli muhtariyetlerin kurulmasn
ngryordu. Bu, Ermenistan, Krdistan, Rum Pontus ve benzeri yeni
devletlerin kurulmas demekti. Prens Sabahaddin Abdlhamid'i Ermeni Katili
diye itham ederken, dinle alakas olmayan Tevfik Fikret de, Abdlhamid'i
bomba ile ldrmek isterken ldrlen Ermeni komitecilerine atlar yakan
iirler yazyordu. Midhad Paa'nn olu Ali Haydar Bey gibi, bu kadarna isyan
ederek kararlar imzalamayan vatanperverler de aralarnda vard.
ttihd ve Terakki Cemiyeti, kendine yakn bulduu III. Ordu subaylarnn
arasnda yaylmaya balad. Selanik ve Manastr ubeleri ald. Sonradan Bey
ve Paa haline gelen postac Tal'at Efendi iin bana geti. 1908'de Kur'n,
bayrak ve silah zerine
yemin eden 1 Artk asker j Mehmed Sa( Cemiyetin i| Niyazi f
ttlh yet gelince, C meksizin ayn'I dnce i. Mslmann k Makedo m s
kalmayp tya mandan Albif^ lerdi
Ete ^ tiradan a- -i sorum'j *c-Umumice * bana e"---jj ordusu :r-:
benimse' nyordu >:: i milleti'' :k ; maysBk: '.it siyle ba.v| Terak' ttihd K
Dne ttlhdi
tti adalet,
etrn (anan si
sunin N
BLNMEYEN OSMANLI
283
yemin eden III. Ordunun btn subaylar ittihdc olduklarn aka ilan
ediyorlard. Artk asker siysete karmt. Neticede Kavalal Mehmed Ali
Paa'nn torunlarndan Mehmed Said Hlim Paa ve mer Tosun Paa gibi
rtbeliler de cemiyete giriyordu. Cemiyetin fiili liderleri, Tal'at Efendi, Kurmay
Binba Enver Bey, Kdemli Yzba Niyazi Efendi'ydi.
ttihdclarn en nemli slogan ittihd- ansr yani gya istibdad yklp
merutiyet gelince, Osmanl Devleti'ndeki btn milletler, din, dil, mezheb ve
rk fark gzetilmeksizin ayn devletin vatandalar olarak birlikte
yaayacaklard. Bu sadece sath bir dnce idi. Zira bu dnce ile yola
kan ttihdclar, Balkanlarda binlerce Mslmann kann aktan Bulgar,
Yunan ve Srp eteleri ile ibirlii yaptlar ve hatta Makedonyadaki yabanc
konsolosluklara muhtra vererek, istibdd- hazr ve idare-i mstebiddne
dedikleri Abdlhamid idaresinin yklmasn bile arzu ettiler. Bununla kalmayp
siyasi cinayetler ilemeye baladlar. Binba Enver Bey, Selanik Merkez
kumandan Albay Nzm Bey'i tabanca ile ldrd. Artk ttihdclar etelere
dnmlerdi.
Emellerine ulamak iin yabanc devletleri bile devreye sokmaktan ve her
trl iftiradan ekinmeyen ttihdclarn bu markl karsnda, II.
Abdlhamid, evvela tam sorumlu sadrazam sfatyla Kk Said Paa'y
sadrazamla ve Erkn- Harbiyye-i Umumiyye Reisi Mir mer Rd Paa'y
da harbiye nzn sfatyla ordunun bana getirerek kabineyi ciddi manada
deitirdi. Devletin III. Ordu dnda kalan 6 ordusu ttihdclarn hareketi
karsnda sessizliklerini koruyorlard. I. Ordu hareketi benimsemiyordu. 1876
darbesini I. Ordu yapmken, 1908 darbesine III. Ordu hazrlanyordu.
Abdlhamid ise, kan dklmesini asla arzu etmeyen bir liderdi. II. Merutiyet,
milletin deil, ete gibi davranan ittihdclarn eseri olduundan demokrasiyi
doura-mayacakt. Zira 23 Temmuz 1908'de Abdlhamid'in Kanun- Esasi'yi
ilan eden radesiyle balayan II. Mertiyetten sonra, bir sr parti kuruldu.
Ancak hepsi de ttihd ve Terakki Partisi tarafndan kmsendi, hakir
grld, hatta vatan haini ilan edildi. ttihd ve Terakki Partisine I. Cumhuriyet
Halk Partisi ve bu dneme de I. Tek Partili Dnem demek daha uygundur. II.
Merutiyetten sonra sadrazamlar ve kabineyi hep ttihd ve Terakki Partisi
belirledi.
ttihd ve Terakki Partisinin slogan Fransz htilalinden tercme edilen
"hrriyet, adalet, msavat ve uhuvvet" idi. Ancak hi bir zaman bu esaslara
uymadlar. Bunlarn memlekete yaptklar zararlar ylece zetlemek
mmkndr:
a) Ordu siysete alet edildi ve bu kt adet Cumhuriyet dneminde de devam
ettirildi. Onlar baz makamlar elde ettiler; ama devlet ve memleket kaybetti,
b) Orduyu ttihdc (Halaskar) ve muhalifler diye bldler; bu yzden Balkan
Harbi kaybedildi. nk blnen ordular zafer kazanamazd, c) Trk milletine
siyasi demagojiyi ttihdclar yerletirdi. Halk ikiye bldler. Muhaliflerine
mrteci demeye bunlar balad, d) Abdlhamid'in icra ettiini iddia ettikleri
istibdad tek kii temsil ediyordu, onu iktidardan almakla istibdada son
verilebilirdi; ttihdclarn istibdadn ise tek kii temsil etmiyordu. Kanl,
suikasdl, sehpal, devletin temellerine dinamit koyan ve orduyu kullanan
oligarik bir istibdad devri balamt. Artk devlet, Tal'at-Enver-Cemal
lsnn ban ektii oligarik istibdadla idare ediliyordu.
Nitekim 1908'de II. Merutiyetin ilan ile bu denilenler oldu. ki dereceli olarak
ya284
BLNMEYEN OSMANLI
plan seimler neticesinde, 275 milletvekili olan Meclis, 17 Aralk 1908'de
ald. Sadece 140 Trk milletvekili vard. Aznlklar ounluktayd ve
ttihdclarn dediklerinin aksine, bu aznlk milletvekilleri, Osmanl Devleti'nin
birliini deil, ittihd- ansr sloganyla kendi milletlerini ve bamszlklarn
savunmaya baladlar. nklb- Osmn diyerek Merutiyete sahip kan
ttihd ve Terakki Partisi ne yaptn bilmiyordu. Ermeni Katili diye itham
ettikleri Abdlhamid'e yaptklarnn cezasn ekmeye baladlar ve Nisan
1909'da Adana Ermenileri isyan ettiler. Binlerce Mslmann kanna giren
Bulgar, Srp, Yunan ve Ermeni eteleri iin afv- umumi ilan edildi. Tanak
Komitesi reisi milletvekili yaplmt. Ermeni komitalar d devletlerden ar
silahlar almaya baladlar. Tanak ve Hnak Ermeni Komitalar resmen
Anadolu'da ubeler amaya balad. Nisan 1909'da ngiliz Gizli Servisi ve
Kilikya Piskoposu Mueg'in tahrikleriyle tarihe Adana Vak'as diye geen
Ermeni isyan balad. ttihdclarn liderlerinden Cemal Bey olay bastrmaya
gitti; ancak 47 Mslman ve sadece 1 Ermeniyi idam etti. Akllarnca
Ermenilere ho grnerek onlar devlete balyorlard. te ttihd ve
Terakki'nin istibdad devri idamlarla balad ve idamlarla bitti.
ttihd ve Terakki'nin fikr yapsn iki safhada deerlendirmek mmkndr:
Birinci safha, ttihd- ansr slogan ile hrriyet, msavat ve refah mdafii
olan bir anlaytr ki, biraz evvel bunu ksaca aklamtk. Buna ksaca, Namk
Kemal'in anlad manada bir Osmanlclk diyebiliriz. Ancak bunu
becerebildiklerini syleyemeyiz. kinci safha ise, tam manasyla Turanc
milliyetilik felsefesidir ki, Arap ve Krt isyanlarna sebep olan da bu
dncedir. 1913 ylndan itibaren bu felsefe hkim olmaya balamtr. Zaten
bu safhada Ziya Gkalp de partinin Genel Sekreteridir166.
169. tttihd ve Terakki mensuplarnn hepsini, bu anlattnz erevede kabul
etmek doru olur mu?
Hayr, olmaz. Zira ttihd ve Terakki Cemiyeti iinde cereyan eden eitli
gr ve fikirlerin tamam iki kola ayrlyordu:
Birincisi; Maalesef, tamamen bat taklitisi, mason, farmason ve hatta
Osmanl ve din dman grubudur ki, Osmanl Devleti'ni Avrupal devletlere
ikyet edecek kadar alalan ekip bunlardr. Bunlarn iinde Tevfik Fikret gibi
tamamen dinsiz olanlar; Prens Sabahaddin gibi ngilizlerin oyunca haline
gelecek kadar basiretsiz olanlar; Ermeni, Srp ve Yunanllar gibi tamamen
gayr-i mslim olanlar bulunmaktadr. II. Merutiyet'in ilan srasnda, Dr'lHikmet'il-slmiyye azas Seyyid Sa'dedin Paa'nn Bedizzaman' ikaz
gayesiyle syledii u cmleler, bu birinci grubu ok iyi anlatmaktadr: "Kesin
olarak rendim ki, kk ecnebide kendisi de burada bulunan bir zndka
komitesi, senin bir eserini okumu ve demi ki, Bu eser sahibi dnyada kaldr
mddete, biz mesleimizi yani dinsizlii bu millete kabul ettiremeyeceiz.
Bunun vcudunu kaldrmalyz". te birinci grubun gayesi, Osmanl Devleti'ni
paralamak ve siyseti dinsizlie alet etmektir.
166 Baykal, Bekir Stk, "kinci Merutiyeti Devri zerine Baz Dnceler",
Belleten, c. XXIII, say 90(1959), sh. 267-285; Uzunarl, smail Hakk, "1908
Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln Edildiine Dair Vesikalar", Belleten,
c. XX, say 77(1956), sh. 103-174; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh.
604-613; Badll, Abdlkadir, Bedizzaman Said-i Nurs, Mufassal Tarihe-i
Hayat MI, stanbul 1990, c. I, sh. 231 vd.

BLNMEYEN OSMANLI
285
kincisi; Hamiyet, milliyet, hrriyet ve msavat gerek manada mdafaa
eden Ahrr grubudur ki, sonradan Ahrr Frkas ad altnda ttihd ve
Terakki'den ayrlmak istemilerdir. Ahmed Rza Bey, Enver ve Niyazi Beylerin
bu manada ttihdc olduklarn ve ancak birinci grubun esiri olduklarn
dnyoruz. Nitekim Midhat Paa'nn olu Ali Haydar Bey, daha iin
bandan birinci grubun hyanetlerini grerek cemiyetten istifa etmitir. Bu
ikinci gruba mensup olan hakiki hrriyetperverler, daha sonra Abdlhamid'e
yaptklar zulmlerden piman olmular ve kusurlarn itiraf etmilerdir.
Maalesef, II. Mertiyetin kurulmasndan sonra, ttihd ve Terakkinin iinde
hkim olan kuvvet birinci grup olmutur. Hakiki hrriyetiler iki defa
hkmetin bana getikleri halde, birinciler tarafndan eitli oyun ve
entrikalarla devrilmilerdir. te Mehmed Akif ve Bedizzaman gibi slm
limlerinin kendilerine nasihat ettikleri ttihdclar grubu, Ahrr denilen ikinci
gruptur167.
I
170. Bir asra yakndr irtica olay denilerek hep dindar insanlarn zerine
yklan 31 Mart Hadisesi'nin i yz nedir? Ne deildir?
31 Mart Vak'as diye tarihe geen bu olay, 14 Nisan 1909 tarihine
rastlamaktadr. Tarihiler, bu olayn, kendi zulmlerini rtmek isteyen
ttihdclarn, II. Abdlhamid'in tahttan indirilmesini temin etmek iin, ngiliz
Gizli Servisinin yardm ile ve ngilizlerin aleti olarak tertipledikleri bir hadise
olduunda ittifak etmilerdir. Ancak su, samimi Mslmanlara yklsn diye,
bir ksm din sloganlar kullanlm ve "er'at elden gidiyor" diye dine ve
dindarlara hcum planlar hazrlanmtr. ttihdclar, kendilerinin
tertipledikleri bu olay dindarlar mrteciler diye sulayarak dindarlara
ykmlar ve maalesef kendileri gibi dnen tarihileri de kullanarak, bu olay
en byk irtica olay diye takdim etmilerdir. Byle bir tertibi fiiliyata dkmek
iin hem yeterli sebepler vard ve hem de memleketin baz halleri byle bir
fitne iin alevlendirici zellik arz ediyordu. yle ki:
Evvela, 31 Mart Vak'asnn sebepleri nelerdi?
A) Bu olayn asl sebebi, ttihdclarn yaptklar zulm ve istibdadd.
ttihdclar, tam bir zorba kesilmilerdi ve muhaliflerini sokaklarda ldrecek
kadar aztmlard. Mesela, smail Mahir Paa, muhalif gazetecilerden Ahmed
Samim ve Hasan Fehmi Bey stanbul caddelerinde aka ldrld ve faili
mehuller artmaya balad. Sultn Abdlhamid, Merutiyet gerei icraya
karmyor ve sadece temsil vazifesini gryordu. Devlete daha ok hkim
olmay isteyen ttihdclar, yabanc devletler tarafndan Abdlhamid'e kar
bir eyler yapmaya zorlanyorlard. Onlar iin tek hedef, glgesinden dahi
korktuklar Sultn Abdlhamid idi. B) Osmanl Devleti'ni ykma planlarnn
yapld Meclis'deki vekillerin deimesi iin, millet tam manasyla
kaynyordu. Ermenistan ve Rum Pontus tartmalaryla uraan Meclis'teki
vekillerden halk rahatszd. C) cradan uzak tutularak kesine ekilmeye
mecbur edilen Sultn Abdlhamid'in yeniden devlet ve millet lehine harekete
gemesini arzu edenler vard. nk ttihdclar, ngilizlerin maas gibi, onu
tahttan indirmek iin megullerdi. D) Asker
167 Kuran, Ahmed Bedevi, nklab Tarihi ve Jn Trkler, sh. 277; Bedizzaman
Said Nursi, Osmanlca Emirda Lahikas, c. I, sh. 90, 323, 420; c. II, sh. 25;
Badll, Abdlkadir, Tarihe-I Hayat, c. I, sh. 228-231.

286
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANi!
siysete karmt. Ald asker ve din terbiyeye aykr iler yapmaya
balamt. Mesela, Selanik ve Manastr'dan stanbul'a getirilen III. Orduya ait
subaylarn fiyakasndan halk ve dier ordu mensuplar yaka silkmeye
balamlard. Bununla da kalmayp, ttihdclar, stanbul'u korumakla grevli
I. Orduyu tahkir ederek, III. Ordunun Selanik'teki tmeninden nigahbn-
hrriyet ve muhfz- merutiyet adyla avc taburlarn stanbul'a sevk ettiler.
E) Hasan Fehmi Bey bata olmak zere, faili mehul olaylarn artmas milleti
tedirgin ediyordu. F) ttihdclar kendilerine muhalif grdkleri subaylar ve
hatta askerleri kadro d ediyorlard; aka bir tasfiye hareketi balamt. Bu
durum da ciddi bir gerginlik sebebiydi. G) Hrriyet ad altnda her trl
ahlakszlk serbest hale gelmiti. Aka er'-i erife aykr ileri yapan
ttihdclara kar, halkta ve zellikle de san solundan ayramayan Dervi
Vahdeti gibi baz dindarlarda, idareye kar bir nefret olumaya balamt.
Btn bu sebeplerin bulunduu bir ortamda, zellikle 24 Temmuz 1908-14
Nisan 1909 tarihleri arasnda, her iki tarafa ait gazeteler, gerginlii arttrc
yaynlar yapyorlard. Partiler, sanki bir i sava olacak gibi fedai yazmaya
balayan cemiyetler kurmaya baladlar. ttihdclar, zafer sarholuuyla
bask ve zorbalklarn daha da arttrmaya baladlar. Snrsz hrriyet anlay,
askerlere kadar aland ve erler subaylarna itaat etmez hale geldiler. Dine ve
ahlaka aykr baz eyler, askerlere telkin edilmeye baland. Orduda itaat ve
ahlak bozulmaya balaynca, dinde hassas ama muhakeme-i akliyede eksik
olan baz nadanlar, iyilik yapyorum zannyla baz fitne tohumlarn ekmeye
baladlar. Hrriyetin yanl anlalmas ve tatbik edilmesi sonucunda, devletin
idaresi cahillerin elinde kald ve herkes kendi bana hareket eder hale geldi.
stanbul serseri maynlarla dolu bir hale gelmiti.
te ngiliz Gizli Servisinin tahrikleriyle hareket eden ttihd ve Terakkiciler, 31
Mart 1325 gn yani 14 Nisan 1909 tarihinde, gergin durumu frsat bilerek
tertiplerini fiiliyata dkmeye karar verdiler ve III. Ordudan getirdikleri avc
taburlarna mensup neferlerin fieini patlattlar. Balarnda tek bir subayn
dahi bulunmad ve sadece baavu ve avularn komuta ettii bu erler,
"er'at isterz" dey isyan ettiler. Ayasofya ve Sultnahmed Camii nlerinde
toplanan kalabalk, Sadrazam Hseyin Hilmi Paa ile Meclis-i Meb'sn Reisi
Ahmed Rza Bey'in azlini ve btn ttihdclarn srgn edilmelerini
istiyorlard. Yukarda zikredilen sebeplerden dolay, isyan eden askerlere,
bata hamallar olmak zere her eit insan karmt.
Grnrde ttihdclara kar, er'at ve onun teminat olan Abdlhamid'i
kurtarmak iin yaplm bir isyand. Ancak tamamen ttihdclarn ve ngiliz
Gizli Servisinin, Abdlhamid'i tahttan indirmek ve bu arada dindar halk da
ezerek gzda verilmek iin yaplm bir tertipti. Bu serseri mayn gibi isyan
eden askerler, ttihdclarn ileri gelenlerinden Ahmed Rza Bey zannederek
Adliye Nzn Nzm Paa'y ve Gazeteci Hseyin Cahid zannyla da Milletvekili
Emir ekib Arslan Bey'i ldrdler. Sultn Hamid, II. Tmen Kumandann
ararak sileri datmasn istedi; ancak Padiah'n talimatn dinlemeyen
komutan Ordu Komutanndan emir almadn syleyecek kadar alalmt.
Maalesef ttihdc olan ve sonradan bu haline ok piman olan Mahmd
Muhtar Paa ise, emir vermemekte direndi. Daha sonra isyan eden bu cahil
askerlere, kendileri gibi cahil olan hamallar ve de san solundan fark

edemeyecek kadar ahmak olan baz dindarlar da katld. Zaten ttihdclarn
muhalifleri de byle bir frsat bekliyordu. Onlar da akll hareket edemediler.
, rndan kmt. Bedizzaman bata
olmak zere, bir olduunu ve oyuna ile sekiz taburu itaa ttihdclar, !.?
Abdlhamid'i Mirine ramen, srar* J gelen devlet ile mir.'
Frsat ganim:? adn verdikleri ksM etmeye baladlar :, Paa Mslman el
donyallard. Tan t" neraller ve 'zeiifti| etmeleri gerekti Padiah, onlara j
Ordusuna < mutan Mahmul} Paa, b" Yunan or altn arer UmumY hamlan, 3
I. Orduya I itham ediM
Ksaca 311 lan Kmil Pis MuradveVol pasta karma^ alevlendirdiler,) kurulan
Dh kesimlerin i bile, 31 Marttl
171.
hal11
dairedeki tiM
"'KM,* Saltanat, 1.11 619; ! Tarihe-I HayRl
BLNMEYEN OSMANLI
287
olmak zere, bir ksm akll slm limleri, askerlere ve hamallara, bunun bir
oyun olduunu ve oyuna gelmemeleri gerektiini ikaz ettiler. Hatta
Bedizzaman, bir nutuk ile sekiz taburu itaate getirmiti.
ttihdclar, ngilizlerin leti olmular ve btn Mslmanlarn midi haline
gelen Abdlhamid'i indirmekten baka gaye gtmemilerdir. Bu olay kendileri
tertip etmelerine ramen, srarla olayn bir irtica olay olduunu ifade
etmeleri, gnmze kadar gelen devlet ile milletin arasn amak detinin
kt bir balangc oldu.
Frsat ganimet bilen ttihdclar, olaylar byynce, Selanik'ten Hareket
Ordusu adn verdikleri kuvvetleri, Padiah' kurtarmak gibi yalanc bir
sloganla stanbul'a sevk etmeye baladlar. Bu hareket ordusunun sadece
kumandan olan Mahmd evket Paa Mslman ve Trk't. Askerlerin ou,
yamac ve Mslman katili olan Makedonyallard. Tam bir apulcu
ordusuydu. Olayn vahametini anlayan stanbul'daki generaller ve zellikle I.
Ordu Komutan Nzm Paa, Sultn Abdlhamid'e mdahale etmeleri
gerektiini anlattlarsa da, Mslman Mslmana krdrmayacan syleyen
Padiah, onlara gerekli talimat vermedi. I. Ordu Kumandan Nzm Paa'ya,
Hareket Ordusuna silah ekmemeleri iin yemin bile ettirdi. 25 Nisan'da
Hareket Ordusu Komutan Mahmd evket Paa stanbul'a girdi ve hkim
oldu. Skynetim ilan eden Paa, bir ksm tamamen masum olan binlerce
insan idam ettirdi. Hareket ordusu, Yunan ordusu gibi davrand ve Yldz
Saray'n yamalad. Ktphane dnda Padiah'n altn arabasn bile
paralayp gtrdler. Daha sonra da 27 Nisan 1909'da Meclis-i Umumi'yi
toplayarak Abdlhamid'i hal' kararn silah zoruyla kardlar. En nemli
ithamlar, 31 Mart Vak'asn tertip etmekle sulamak idi. Halbuki bu tamamen
yaland. I. Orduya talimat vermemekte direnen Padiah, Mslman
Mslmana krdrmakla itham ediliyordu.
Ksaca 31 Mart Olay, ttihdclarn tertipledikleri bir fitneydi; ancak muhalifleri
o-lan Kmil Paa-zde Said Paa, smail Kemal Bey, muhalif gazetecilerden
Mizanc Murad ve Volkan Gazetesi ba yazar Dervi Vahdeti gibi baz safdiller
de durumdan pasta karmak uruna atee krekle gittiler ve fitne ateini
sndrmek yerine daha da alevlendirdiler. Neticede dmanlar kr etti;
devlet, millet ve din zarar etti. nk kurulan Divan- Harb-i rf ok

masumlar idam sehpalarnda sallandrd. Din dman kesimlerin eline de
tam bir irtica sermayesi verilmi oldu. Bedizzaman gibi allmeler bile, 31
Mart Olay ile sulandlar; ama beraat ettiler168.
171. Bedizzaman Said Nursi gibi slm limlerinin de Sultn Abdlhamid'e
muhalif olduu ve hatta hal' fetvasn hazrladklar iddia edilmektedir. Bu
konuda neler syleyebilirsiniz? Abdlhamid'in hal' fetvasn kim vermitir?
Bu iddia sahipleri, Bedizzaman ve Mehmed Akif gibi slm limlerinin meru
dairedeki hrriyet ve merutiyeti istemeleri ile Abdlhamid dmanln
birbirine kar168 Kuran, Ahmed Bedevi, nklab Tarihi ve Jn Trkler, sh. 276 vd.; Osman
Nuri, Abdlhamid-i Sni ve Devr-i Saltanat, c. I, sh. 111; Danimend, Osmanl
Tarihi Kronolojisi, c. II; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 616-619;
Bedizzaman Said Nursi, sr- Bed'iyye, sh. 309, 316-317, 324, 395-396,
441; Mektbt, sh. 429; Badll, Tarihe-I Hayat, I, sh. 235-260.
288
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSMANL
trmlardr. Elbette ki o dnemin ok mhim simalar, zellikle Hafiyye
Tekiltnn son zamanlardaki bask idaresini tenkid etmiler ve Abdlhamid'in
kurduu hkmetlerin, bazan istibdd denebilecek faaliyetlerini tenkid
eylemilerdir. Ancak Abdlhamid'in de devletin devamn salamak iin
yrtt ahs idare sistemini, her ynyle meclis-i ra esaslarna
uygundur demek mmkn deildir.
zellikle Bedizzaman ile ilgili iddialara gelince, Bedizzaman-Abdlhamid
mnasebetlerini ksaca zetlemekte yarar vardr:
1907'de stanbul'a gelen Bedizzaman, Merutiyetin ilanndan evvel syledii
bir nutkunda, Sultn Abdlhamid'i, "Yaasn yaralar tedavi etmek fikrinde
olan halife-i Peygamberi" diye vasflandrmaktadr. 1909 Mart'nda kaleme
ald bir makalede ise, ona u tavsiyelerde bulunmaktadr:
"mrnn zektn mer bin Abdlaziz gibi sarf et. Ta ki, bi'atn manas
gereklesin. Merutiyeti kansz kabul ettiin gibi, Yldz' da mahbb- kulb
eyle. Zebaniler gibi hafiyeler yerine rahmet melekleri olan limlerle doldur;
Yldz' Drl-Fnn gibi yap".
Bedizzaman'a gre, Abdlhamid zamannda yaplan btn istibddlar onun
ahsna verilmemelidir. Maalesef ttihdclar bunu yapmtr. Zira o efkatli bir
sultndr. Baka bir eserinde de, Abdlhamid'in ahs idaresini anlatrken,
"Abdlhamid'in mecbur olduu istibdd" ifadesini kullanmaktadr. Namk
Kemal'in Abdlhamid'i tenkit ettii Hrriyet kasidesini deerlendiren
Bedizzaman, 1930'lu yllarn idaresini kasdederek, meseleyi btn ynleriyle
gzler nne sermektedir: "u hrriyet perdesi altnda mthi bir istibdad
tayan u asrn gaddar yzne arplmaya layk iken, o tokada mstehak
olmayan, gayet mhim bir zatn yani Abdlhamid'in yanl olarak yzne
savrulan kmilne u szn;
Ne mmkn zulm ile bdd ile imhy- hrriyet
al, idrki kaldr, muktedirsen demiyyetten.".
1952 ylnda baz kimseler, Bedizzaman'n sanki ttihdclar destekleyerek
Sultn Abdlhamid'e muhalif olduu iddialarn yaymaya balaynca,
talebelerine kaleme aldrd Lahika Mektubunda aynen unlar ifade
etmektedir:
"1) Bir adamn kusuru ile bakas mes'ul olamaz. Dolaysyla Abdlhamid'in
hkmetlerinin hatalar ona verilemez. 2) Bedizzaman, II. Merutiyetin
banda, hrriyet-i er'iyyeyi tevik etmi, baz siyasi muhaliflerinin istibdd
adn verdikleri, Abdlhamid idaresi iin de, "mecbur, cz' ve hafif istibdd",
ttihdclarn zulm iin ise, "pek iddetli klli istibdd" tabirlerini kullanmtr.
u cmlesi mehurdur: "Eer mertiyet, ttihdclarn istibdadndan ibaret
ise ve er'ata muhalif hareket demek ise, btn dnya ahid olsun ki, ben
mrteciyim." 3) Hrriyet, slmi terbiye ile terbiye olunmazsa, ok iddetli bir
istibdada dneceini haykrmtr ve maalesef yle de olmutur. 4)
Abdlhamid'in yabanc dmanlara kar gsterdii dehas, slm leminin
tam bir halifesi olmas, ark Vilyetlerini Hamidiye Alaylar ve slm Kardelii
ile Ermenilere kar korumas; slm'n btn hkmlerini hayatnda yaamas
ve Yldz Saraynda manevi eyhini eksik etmemesi sebepleriyle bir veli
olduunu aka ifade etmitir. S) Ancak insan hatasz olmayacandan, onun
da baz hatalar olduunu ve ancak bu hatalarn mecburiyet altnda ilenen
hatalar bulunduunu aka beyan eylemitir.".
O halde bata Bedizzaman ve Mehmed Akif olmak zere, byk slm
limlerinin Abdlhamid'e muhalif olduklar ve hatta aleyhindeki hal' fetvasn
hazrladklar eklindeki iddialar doru deildir. Fetvay zamann Fetva Emini
Hac Nuri Efendi imzalamamtr; ancak maalesef ttihdclarn kuklas haline
gelen eyhlislm Mehmed Zyaddin Efendi imzalamtr. Bu fetvadaki hal'
gerekeleri tamamen iftiradr. Zira Sultn Abdlhamid'in 31 Mart Vak'asna
sebep olduu zikredilmitir ki, tamamen yalan olduu ortaya kmtr. Dini
kitaplar yaktrd iddia edilmitir ki, tam bir iftiradr; zira en ok dini kitap
onun zamannda baslmtr. Devlet hazinesini israf ettii sylenmektedir ki, Abdiilhamldq Z\irr\ o\\%sA< malumudur169.
XXXV- OSMANLI DEVlf] II. MERTYETNtlM<
devri (inimi
172. S/t* M
jnhB cli
Halk ar Abdlmecid'i! gelen 3. Of Dehas itto Arapa vef Terakkine mutur,
tehdid i ahlak ki, Tr Mahmul ttihat dnerr ttho sad a'nn Harbine tn anla
BLNMEYEN OSMANLI
289
tedir ki, Abdlhamid gibi dindar bir Padiaha bunu isnad etmeye eytan bile
yaklamaz. Zlim olduu ileri srlmtr ki, iktidar boyunca idam cezasn
uygulamad herkesin malumudur169.
XXXV- OSMANLI DEVLET'NN YIKILMAYA BALAMASI,
II. MERTYETN LANI VE SULTN V. MEHMED RED
DEVR (TTHAD VE TERAKK KTDARLARI)
172. Sultn V. Mehmed Red Hn'n ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim
olaylar hakknda neler syleyebilirsiniz?
Halk arasnda Sultn Red olarak mehur olan V. Mehmed Red hn, Sultn
Abdlmecid'in raan Saraynda 1844 ylnda Gl-ceml Kadnefendi'den
dnyaya gelen 3. Oludur. 27 Nisan 1909 tarihinde 65 yanda Osmanl
tahtna oturmutur. Dehas itibariyle Abdlhamid ile kyaslamak mmkn
deilse de, slm kltrne vkf, Arapa ve Farsa'y iyi bilen hattat, Mevlevi
ve ir bir padiahdr. Maalesef, ttihd ve Terakkinin meru ve gayr-i meru
her isteklerine boyun eerek padiahln doldurmutur. ttihdclar, herkesi
31 Mart mrettiblii ve irtica ile sulamaya balamlar, tehdid ile Tal'at Bey'i
Dhiliye nzn yapmlardr. Roma Bykelisi olan ve tam bir ahlaksz diye
vasflandrlan brahim Hakk Bey, zorla sadrazamla getirilmitir. Tabii ki,
Trablusgarb'n elden kmasna da sebep olmutur. Hareket Ordusu
Kumandan Mahmd evket Paa ise, harbiye nzn olarak kabinede yerini
almtr. Sonradan, ttihdclar iin "beyinsiz mahluklar" diyerek can
verecektir. Ksaca Sultn Red dneminde iktidar, tamamen Tal'at, Enver ve
Cemal Paa lsnn elindedir. ttihdclarn zorbal ile, Kavalal
Hanedanndan Mehmed Said Hlim Paa sonradan sadrazamla getirilmitir.
Hi bir vasf olmad halde, kurallar inenerek Tal'at Pa-a'nn sadrazamla
getirilmesi de bu dneme rastlamaktadr. Son olarak, I. Cihan Harbine
Osmanl Devleti'nin girmesini dahi, Padiaha haber vermeden bu lnn
yaptn ifade edersek, Osmanl Devleti'nin bu dnemde iine dt
ukuru daha iyi anlayabiliriz. Ksaca Osmanl Devleti'nin bu kadar kt eller
tarafndan idare edildii baka bir dnemi mevcut deildir. Maalesef,
ttihdclarn eyhlislmlarndan eyhlislm Musa Kzm Efendi'nin de
farmason olduu aka ifade edilmektedir.
Bu kadro i bana gelince, d gler Osmanl Devleti vatandalarn tahrike
baladlar. Suriye'de Drziler, Yemen'de Zeydler ve Balkanlarda Arnavudlar
isyan ettiler. ttihada politikann iflas ettiini gren Sultn Red, yanna
sadrazam ve dier devlet erkn ile Bedizzaman gibi limleri de alarak,
Rumeli Seyahatine kt. Mahmd evket Paa'nn byk kuvvetlerle ve silahla
susturamad isyan, 100.000 Arnavud ile Kosova Meydannda namaz klarak
teskin ettirdi (Haziran 1911).
ttihdclar kendilerine yakn olan Trablusgarb Valisi Recep Paa'y stanbul'a
da169 ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 618-619; Byk Trkiye Tarihi, c.
VII, sh. 231-233 (Bu konuyu btn ayrntlaryla bu eserlerde bulmak
mmkndr); Uzunarl, smail Hakk, "II. Sultn Abdlhamid'in Hal'i ve
lmne Dair Baz Vesikalar, sh. 705-748; Badll, Tarihe-I Hayat, c. I, sh.
176-184; Bedizzaman Said Nursi, sr- Bedi'iyye, sh. 312, 376, 361, 364,
408, 462; Mntehab Dosya, sh. 56 (Badll'dan naklen); Muvaffak Benil-Merce,
Es-Sultn Abdl-Hamld, Kuveyt 1984, sh. 410 (Btn kitap, Abdlhamid ile
ilgilidir).
;
290
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSM'
vet ederek Harbiye Nzn yaptlar ve Abdlhamid'in Libya'y korumak zere
bulundurduu tmeni, hatal bir kararla Yemen'e sevk ettiler. Bunu frsat bilen
talya, Ittihdciarn adam ve kendisinin de ajan olan Emanuel Karaso'yu
kullanarak Libya'y igal etmek zere harb ilan etti. Ekim 1911'de talyanlar
Trablus ve Bingazi'yi igal ettiler. Ancak Abdlhamid'in burada kurduu milis
tekilt olan Sensler ve Kuloullar sayesinde, Mussolini zamanna kadar
Libya'y tam olarak teslim alamad. talyanlar daha sonra Mays 1912'de
Akdeniz Adalarnn merkezi olan Rodos'u igal etti. Bu malubiyetlerin
faturasnn ttihdc Hakk Paa'ya kesilmemesi iin ttihd ve Terakki Partisi,
Padiah'a Meclis'i fesh ettirdi ve Hakk Paa'y Londra'ya gnderdi.
Ittihdciarn tahriki ile Osmanl ordusundaki subaylar, ittihdc ve halaskar
diye ikiye ayrldlar; eteler kurarak birbiriyle boumaya baladlar. Bu
rezaletin neticesinde Ekim 1912 Lozan Muahedesi ile talya Harbine son
verildi ve Libya talya'ya brakld. 12 Ada ve Rodos Osmanlya iade edildi.
II. Abdlhamid'in ittihd- slm siysetini anlamayan Ittihdciarn Hakk Paa

Hkmeti, ittihd- ansr diyerek, mehur Temmuz 1910 tarihli Kiliseler ve
Mektepler Kanununu kard. Bylece asrlardr, aralarndaki rekabetle
birbirlerine den Bulgar, Srp ve Yunan aznlklar arasnda hakemlik yaplm
ve dman birletirilmi oldu. Bununla da kalnmayarak Rumeli'deki yetimi
120 tabur terhis edildi ve yerine acemiler gnderildi. ttihdclar bunu
yaparken, aznlklar Rusya ve dier devletlerin yardmyla ar silahlar satn
alyordu; bundan Selanik'te oturan II. Abdlhamid haberdar oluyor; ama
ittihdclarn kulaklar kapal kalyordu. Rusya ile anlaan Bulgaristan,
Srbistan, Karada ve Yunanistan Ekim 1912'de arka arkaya Osmanl
Devleti'ne kar harb ilan ettiler ve Osmanl Devleti'ni perian eden Balkan
Harbi balad. Byle nazik bir dnemde Osmanl Hriciye Nzn Ermeni
Gabriel Noradungiyan Efendi idi. Sonradan Osmanl Devleti'ne hyanet etti.
Osmanl Devleti'nin elinde ark Ordusu denilen 5 kolordu dnda askeri
olmad gibi, Arnavudlar da, Byk Arnavutluk hayaliye gayr-i mslim
etelerle birlikte hareket ediyorlard. Aralarnda ittihdc ve halaskar diye
ikiye blnen ark Ordusu, Bulgaristan kuvvetleri karsnda malup olarak
Kasm 1912'de atalca'ya kadar geriledi. Garb Ordusu da Srplara kar
malup olmutu. Yunanllar mehur Preveze'yi aldlar ve 6 Kasm 1912'de
Selanik Yunanllara Tahsin Paa tarafndan teslim edildi. ttihd ve Terakki'ye
gre mehd-i hrriyet olan Selanik, kendi siysetleri neticesinde Yunanllara
teslim edilmi ve orada ikamet eden II. Abdlhamid, gz yalar iinde
stanbul Beylerbeyi Saray'na nakledilmiti. Mart 1913'de Edirne alktan
dolay Bulgarlara ve Yanya da Yunanllara teslim edildi. Abdlhamid'in hal'
meselesindeki heyette bulunan Arnavud Es'ad Toptan Paa, devlete hyanet
ederek komutan Hasan Rza Paa'y ldrp kodra'ya el koydu. Osmanl
Devleti aleyhinde Bulgarlar, Srplar, Yunanllar ve Arnavudlar ittifak etmilerdi.
Arnavudlar bu isyana iten sebeplerin banda Ittihdciarn dine aykr
hareketleri geliyordu.
Btn bu olan bitenlere kar, ad byk ama kendisi kk olan Ahmed
Muhtar Paa'nn kabinesinde sadece Kbrsl Kmil Paa ve eyhlislm
Cemleddin Efendi ittihdclara muhalif idiler. ttihd ve Terakki, sert
tutumlarndan dolay Dhiliye Nzn Ahmed Red Bey'den de bunalmlard.
Harbiye Nzn ise, ttihdclara muhalif olan Halaskar Zbitn Cuntasnn
lideriydi. Bu ittifakdan rahatsz olan ttihd ve Terak-ki'nin liderlerinden Yarbay
Enver Bey ve Albay Cemal Bey, ttihdc Prens Said Hlim
Paa'nn yalsnda M Kmil Paa buy cek diye prop. Bb- li'yi I Nzn N?!diler ve f<v ettirdi. Ba ve srgn ( en irkin i Byle t ra Muh Edirne'yi I
Devleti'ne i topraklarn yar netin cezasnn
Budu
s'yi rafa kaldi tarafndan bu ttihdclar, ile ilgili suiks: ? lefeti sindin
andlamadaH olduu syif' otomobiliyle i tertip ettikle^ kiiyi idam e olan
olu ( Prens Said H gelmiti;; yetkileri \ Arab Eyi Gkalpde tam anlam Malm
Edirne e I 10.08.19130 unun date hiliye Nnnf Harbiye N Bahriye! Paa, Fre
kukladr,
BLNMEYEN OSMANLI
291
Paa'nm yalsnda bir araya geldiler ve siysetle uramayacaklarna dair
yemin ettiler. Kmil Paa bu yeminlere inanmad ve nitekim onun aleyhinde
Edirne'yi Bulgarlara verecek diye propagandaya baladlar. 23 Ocak 1913
gn Enver Bey, komitecilerini alarak Bb- li'yi bast. 8 eri ve iki subay
ehid eden eteler, kendilerine kar kan Harbiye Nzn Nzm Paa'y ehid
ettiler. Tal'at ve Enver Beyler, Kmil Paa'y zorla istifa ettirdiler ve Mahmd
evket Paa'y sadrazam yaptlar. Tal'at kendini Dhiliye Nzn tayin ettirdi.
Bata Kmil Paa, eyhlislm ve Reid Bey olmak zere yzlerce muhalif
tevkif ve srgn edildi. Tarihe Bb- H Baskn diye geen bu olay, askerin
siysete kart en irkin olaylardan biridir.
Byle bir i karmaada Balkan Harbine son vermek zere Mays 1913 tarihli
Londra Muahedesine imza koyan Osmanl Devleti, Balkanlar hemen hemen
terk ediyordu. Edirne'yi bile Bulgaristan'a brakan bu andlama, devlet iin bir
intihar gibiydi. Osmanl Devleti'ne ihanet eden Arnavudlar da umduklarn
bulamadlar. Arnavudlua verecekleri topraklarn yarsn (Kosova ve Manastr)
Srbistan'a verdiler ve bugne kadar bu ihanetin cezasn masum Arnavudlar
ektiler.
Bu durumdan iyice kuduran ttihdclar, tatbik ettikleri rf idare ile Kanun-
Es-s'yi rafa kaldrdlar. Padiahla aras iyi olmayan ve tarafsz sadrazam
adyla ttihdclar tarafndan bu makama getirilen Mahmd evket Paa da,
ttihdclardan bkmt. ttihdclar, Mahmd evket Paa'y hedef aldlar.
stanbul muhafz Cemal Bey, Paa ile ilgili suikasd istihbaratn haber bile
vermedi. Hedef, hem Paa'y ve hem de muhalefeti sindirmekti. Balkanlardaki
malubiyet ve hele Edirne'yi Bulgarlara veren andlamadan dolay, herkes
ttihdclardan nefret ediyordu. ngiltere'nin arkasnda olduu sylenen
Mahmd Paa suikasd 11 Haziran 1913'de meydana geldi. Makam
otomobiliyle Bb- liye giden Paa kurunlanarak ehid edildi. ttihdclar,
kendileri tertip ettikleri suikasd muhaliflere ve zellikle de Halaskar Zbitn'a
yklediler. 29 kiiyi idam ederek muhalefeti tasfiye ettiler. Tunuslu Hayreddin
Paa'nm hanedandan olan olu Dmad Salih Paa'y bile idam ettirdiler.
Sultn Read kukla gibiydi. Sra Prens Said Hlim Paa'nm hem Hriciye Nzn
ve hem de Sadrazam olarak tayinine gelmiti; onu da yaptrdlar. Dhiliye
Nzn Tal'at Bey'di; Enver Bey'e de ordunun btn yetkileri verildi. 3. adam
olan Cemal Bey'e ise, nce donanma ve sonra da Devletin Arab Eyletlerinin
idaresi verildi. ttihdclar diktatrl denilen bu etede Ziya Gkalp de
ttihd ve Terakki Partisi Genel Sekreteri vazifesini ifa ediyordu. Kelimenin tam
anlamyla bir diktatrlk sz konusuydu.
Mahmd Paa'nm katlinden 18 gn sonra 2. Balkan Harbi kt. Osmanl
Devleti Edirne ve Bat Trakya'y geri ald. Enver Bey, Temmuz 1913'de
Edirne'ye girdi. 10.08.1913 tarihli Bkre Muahedesi ile harb sona erdi. Artk
Edirne fethi sarholuunun da tesiriyle Osmanl Devleti, ttihd ve Terakki
Partisi Genel Bakan ve Dhiliye Nzn Tal'at Bey, ordudan tek sorumlu olan
Yarbay Enver Bey (Ocak 1914'de Harbiye Nazr olmu ve sonra Naciye Sultn
ile evlenerek Saray'a Dmd olmutur), Bahriye Nzn ve Suriye'deki 4. Ordu
Kumandan Cemal Bey'in elindedir. Cemal Paa, Fransz ve dierleri ise
Alman hayrandrlar. Said Hlim Paa ise, tam bir kukladr.
Orduyu ksa zamanda ksmen de olsa dzene sokan Enver Paa, I. Cihan
Harbinin patlak vermesinden de istifade ederek Eyll 1914'de Kapitlasyon
denilen imtiyazlar iptal etti. I. Cihan Harbi, Almanya, Avusturya, Bulgaristan
ve sonra da Osmanl Dev292
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OS",'.';:
leti'nin katld ttifak Devletleri ile Rusya, ngiltere, Fransa, talya, Japonya,
Srbistan, Romanya, Belika, Yunanistan, Portekiz ve Karada'dan oluan tilaf
Devletleri arasnda cereyan ediyordu. ngiliz ve Fransz kuvvetler, Eyll
1914'de Marne Muharebesinde mttefik kuvvetleri malup ettikten sonra,
Osmanl Devleti muhakemesiz bir ekilde harbe sokuldu. Tek sebep EnverTal'at ve Cemal Paalar ls idi. Savaa Almanlarla birlikte girmek zere
yaynladklar talimatnameler bugn elimizdedir. Dolaysyla bir asra yakndr,
harbin resmi sebebi olarak gsterdikleri Osmanl'ya snan iki Alman Harb
gemisinin, Osmanl'dan habersiz Karadeniz'e alarak Rus limanlarn
bombalamas ve bunun zerine tilaf devletlere ait kuvvetlerin de Osmanl
Devleti'ne harb atklar eklindeki iddia, tamamen yalandr. Maalesef,
Almanya ile yaplan gizli ittifaklar ve I. Cihan Harbine girmek karar, Padiah,
Sadrazam, Meclis ve Hkmetin haberi olmadan alnmtr. 28 Temmuz
1914'de balayan harbe Osmanl Devleti 29 Ekim 1914'de katlmtr. Neticesi
herkese malumdur. Sadece Enver Paa, liyakatsiz idaresi yznden Rus
cephesinde 90.000 askeri Sarkam'ta ehid etmitir. Ocak 1918 tarihli
Amerika Bakan VVilson'un 14 maddelik prensipleri, ttifak devletlerini
malubiyete mahkm etmitir.
Ruslar igal ettikleri (3.8.1915) Van Vilyetini Ermenilere brakp ekilince,
Ermeniler, asrlardr beraberce yaadklar Mslmanlar krmaya baladlar.
Bunun zerine 1915 Ermeni Tehciri diye bilinen ve ancak sonradan Ermeniler
tarafndan soykrm olarak gsterilen olay balad. Osmanl Devleti, kendi
vatanda olduklar halde dmanla birlikte hareket eden Dou'daki 500.000
Ermeniyi, Dhiliye Nzn Tal'at Bey'in emri ve sadrazam Said Hlim Paa'nn
tasdikiyle tehcire yani Kuzey Suriye ve Irak'a mecburi ge zorlad. Yolda telef
olanlar oldu. Ancak asla katliam yaplmad.
Bunu ttihdclarn zayf siysetleri ve en nemlisi de dindeki zaaflar
sebebiyle, Arabistan'da erif Hseyin Paa'nn balatt Arab syan takip etti
(Haziran 1916). 1913'de ttihdclarn takip ettii Trklk siyseti, Suriye'de
Azm-zdelerin ban ektii Franszlarla ittifak hareketini dourdu. Neticede
Osmanl Devleti btn cephelerde malup oldu. Bu acya dayanamayan II.
Abdlhamid, ubat 1918'de vefat etti. Cihan Harbinin son gnleriydi. Onu
kardei ve padiah olan Sultn Red takip etti ve 4.7.1918 tarihinde o da 74
yanda dnyaya gzlerini yumdu.
ZEVCELER: 1- Km-res Ba Kadn Efendi. 2- Drr-i Adn kinci Kadn Efendi. 3Mihr-engz kinci Kadn Efendi. 4- Nz-perver nc Kadn Efendi. 5- Dil-firb
4. Kadn Efendi. OCUKLARI: 1- Mahmd Necmeddin Efendi. 2- mer Hilmi
Efendi. 3- Mehmed Zyaddin Efendi. 4- RefTa Sultn170.
173. Osmanl Devleti'ni I. Cihan Harbine sokan Enver-Tal'at ve Cemal Paa
ls vatan hini midirler?
nsanlar hemen vatan hini ve devlet dman diye vasflandrmak doru
deildir. Her olayda, insanlarn iradesinin yannda bir de Allah'n klli iradesi
dnlmelidir. Meseleyi iki adan ayr ayr deerlendirmek gerekir.
Birinci cihet, lardr:
Enver Bey, tul vatan hini deil*, tmgeneral y Efendi'nin kz, ;; biye Nzn
olarak derilmi ve A Alman hayra den harbe gi Bey'in mason o
Tal'atBeyrlJ kuuz olan I: Genel Bakan dr. ttihada Cihan Harbil lk
makamndan 8 ldrlmtr. Em ve ayn zamand
Cemal I
ile aralar alral lna getirilmi*! deildir ve a? tar. Mason olduji(|
te vasta 1 Temmuz 1914'del meden Almanlar Resmi sebep o mislerdir. I ten

silmitir, 2
kinci ( felakete s gibi dev kurr harbe devleti i ve bir mki muta kademe; i
dr. Ayrca E milliyetileri t.;i edenlerin busi resinden da1 betin mkSfStl
ykselmelerdir!
170 Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh.183-184; Akuraolu Yusuf,
"Osmanl Devleti Umumi Harp'de Bitaraf Kalabilir miydi?", TTEM, nr. 19(96),
sh. 1-29; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 631-672; Devletler ve
BLNMEYEN OSMANLI
293
Birinci cihet, Enver-Tal'at ve Cemal Paa lsnn bu hadisedeki hatalar
unlardr:
Enver Bey, tam bir Mslman, cesur ve ar derecede korkusuz bir insandr.
Asla vatan hini deildir. Ancak alay komutanl bile yapmadan Yarbay
sfatyla bedavadan tmgeneral yaplarak Harbiye Nazrlna getirilmitir
(Ocak 1914). ehzade Sleyman Efendi'nin kz Naciye Sultn ile evlenerek
Dmd olmutur. I. Cihan Harbi ncesi Harbiye Nzn olarak ordunun badr.
II. Abdlhamid tarafndan Avrupa'ya tahsil iin gnderilmi ve Alman
mparatoru II. VVilhelm'in iltifatlarna mazhar olunca ar derecede Alman
hayran oluvermitir. Maalesef, Padiah'a, hkmete ve Meclis'e haber
vermeden harbe girilmesinde bu hayranln byk rol vardr. Yaplan
aratrmalar, Enver Bey'in mason olmad yolundadr.
Tal'at Bey, ar Trk milliyetisi, din hayat zayf, chil ve cin gibi kurnaz ve
korkusuz olan bir posta memurudur. Harbin banda hem ttihd ve Terakki
Partisinin Genel Bakan ve hem de Dhiliye Nzndr. 1915 Ermeni Tehcirine
karar veren bakandr. ttihdc olmayanlara kar merhametsiz bir ete
bayd. Ar Alman hayrandr. Cihan Harbi kaybedilince Ekim 1918'de
maalesef liyakatsiz olarak ykseldii sadrazamlk makamndan istifa etmi ve
Mart 1921'de Berlin'de bir Ermeni komitecisi tarafndan ldrlmtr. Enver
Bey ile kyaslanamayacak kadar din hayat zayf olan bir insandr ve ayn
zamanda masondur.
Cemal Paa, Fransz hayrandr. Sakall ve Byk lakaplar ile tannr. Enver
Bey ile aralar alnca Harbiye Nzn sfat ile Suriye'deki IV. Orduy-u
Hmyn kumandanlna getirilmi ve Arab Eyletleri onun idaresine
verilmitir. Enver Bey gibi dindar deildir ve ar Trkdr. Bu yzden Arab
isyanlarnda onun tavr mhim bir yer tutar. Mason olduu kesindir.
te vasflar ksaca byle zetlenebilecek olan bu ittihdc gen ete balar,
28 Temmuz 1914'de balayan I. Cihan Harbine, Padiah, hkmet ve Meclis'e
haber vermeden Almanlarn yannda harbe girmek zere gizlice ittifak
andlamalar yapmlardr. Resmi sebep olarak ise, Alman gemilerinin izinsiz
olarak Karadeniz'e girmesini gstermilerdir. Bu, tamamen yalandr. lnn
bu karar Osmanl Devleti'ni tamamen tarihten silmitir. Zahiri sebep budur.
kinci cihet, kader yndr. Osmanl Devleti'ni tamamen bu l harbe att ve
felakete srkledi demek doru deildir. Bunlar vatan hini deillerdir.
Hindenburg gibi dev kumandanlarn neticesini bilemedii bir dnya harbinin
sonularn bile bile, bu harbe devleti srklediklerini sylemek yanl olur.
Her musibet, bir cinayetin neticesi ve bir mkfatn da mukaddimesidir. Bu
musibete fetva verdirten cinayet, bata komuta kademesi olarak, Osmanl
ordusunun dinen ve ahlaken perian durumda olmasdr. Ayrca 1913'den

itibaren, Osmanl'da hkim olan siyset slm kardelii deil, milliyetileri
bile rahatsz edecek derecede olan ar Turanclktr. Devletin ban temsil
edenlerin bu siyseti, Mslmanlar kurt saldran srler gibi, Osmanl
Devleti'nin evresinden datmtr. Sadece Cemal Paa ve Tal'at Bey'in hali
misl olarak yeter. Musibetin mkfat ise, 5 milyon Mslmann ehid veya
gazi olarak evliya mertebesine ykselmelerdir. Hrriyet ve 'tilf Partisi
mensuplarnn yaptklar gibi, btn suu
294
L N M
E YEN OSMAN y
bunlara yklemek yanltr. Kader gelince, basiretler kr olmutur171.
*r*ft
174. 1915 tarihli Ermeni Tehcir'ini Ermeni soykrm olarak grmek mmkn
mdr? Bu konuda Ermenilerin ve Batl baz yazarlarn iddialarna nasl cevap
verebiliriz?
Meseleyi bir ka ynden aklamak gerekmektedir.
Birincisi; Tarih boyu Ermeniler, millet-i sdka sfatyla Osmanl lkesinde
zimm tabir edilen statde yani Mslman bir lkenin gayr-i mslim vatanda
sfatyla yaamlar ve Osmanl Devleti, vatandalarna tand btn hak ve
hrriyetleri onlara da tanmlardr. unu belirteyim ki, 1071'den yani 909
seneden beri, ayet bu uzun tarih dnemeci ierisinde biz Mslman Trkler,
aznlklarn hak ve hrriyetlerine sayg gstermeseydik, bugn Trkiye'de az
da olsa aznlklardan sz edilebilir miydi? Ayn tarih dilimi ierisinde
spanya'da Mslman aznlktan eser kalmamas, Avrupallar, daha dorusu
Hristiyan milletler ile bizlerin yani Mslmanlarn, bu konudaki gerek
tutumlarn gstermektedir. Ermenilere temel hak ve hrriyetler tannd gibi,
slm Dininin koyduu prensipler nda din ve vicdan hrriyeti de
tannmtr. Tanzimat'tan sonra ve zellikle de ttihdclar zamannda, siyasi
haklar, Mslmanlar kadar Ermeniler iin de kabul edilmitir. Hatta II.
Abdlhamid, maalesef Ermeni katili diye itham bile edilmitir. II. Abdlhamid
dneminde Agop Paa, Hazine-i Hssa Nzndr. ttihdclar ise, Osmanl
Devleti'ne ihanet eden Gabriel Noradungiyan' Hriciye nzn yapacak kadar
basiretsizlemilerdir.
Osmanl Devleti'nin bu davranlarna mukabil Ermeniler, Rusya'nn
tahriklerine kaplarak ve Berlin Muahedesinin 61. maddesine dayanarak
devlete isyan etmeye balamlardr. Asla ounluk tekil edemedikleri Dou
ve Gneydou Vilyetlerinde Mslman insanlar ve zellikle Mslman
Krtleri kesmeye balamlardr. 1886'da kurulan Hnak Cemiyeti ve bunun
gibi bir Ermeni komitesi olan Tanak Cemiyeti yeleri, Osmanl lkesinde terr
estirmeye balamlardr. Bu terr Hamidiye Alaylar ile durduran
Abdlhamid, Kzl Sultn diye itham edilmitir. 1894'de Sason'da isyan eden
Hamparsum Boyacyan Harput Milletvekili olarak ttihdclar tarafndan Meclis'e bile getirilmitir. Abdlhamid'i bomba olay ile yok etmek istemeleri,
stanbul'da arka arkaya patlayan Ermeni ayaklanmalar, onlarn d glerin
emriyle hareket ettiklerini aka ortaya koymutur.
Nihayet 29 Ekim 1914'de I. Cihan Harbine giren Osmanl Devleti'ni, Doudaki
Ermeniler, Ruslarla birlikte arkadan vurmaya balamtr. Hatta Van' boaltan
Ruslar, buray Ermenilere teslim edince, arkta Mslman katliam
balatmlardr (3.8.1915). te bu dnemde Dou ve Gneydouda,
1.300.000 Ermeni yaamaktadr ve nfusun da sadece % 5'ini tekil
etmektedir. Btn tedbirlere ramen Ermenilerin Mslmanlara uyguladklar

katliam durdurulmaynca, Nisan 1915'de Dhiliye Nzn Tal'at Bey, Dou ve
Gneydoudaki 500.000 Ermeninin, mecburi ge zorlanmas
171 Tunaya, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasal Partiler, kinci Merutiyet Dnemi,
stanbul 1988, c. I, sh. 19-40; Haniolu, kr, Bir Siyasal rgt Olarak
Osmanl ttihd ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, c. I, stanbul 1989, sh.
173-650; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 631-672; Badll, Tarihe-i
Hayat, c. I, sh. 374-388; Akuraolu Yusuf, "Osmanl Devleti Umumi Harp'de
Bitaraf Kalabilir miydi?", sh. 1-29.
BLNMEYEN m
(tehcir) kari Asker himayK'i ar yol artla"*! katledilen basnij says ise 1.11
Avrupal memiler; ! Amerikan a
kincil btn astan*! mlardr. i ahs ve raa tr. EcdteJ harfiyyen u fiilleri I.
ile d sahip1" hasta1 larda' : uzuvlar harei" : ma?. ve u/\ . ; savaca <
maklab
k
sonra t iddias t gayr-i n belgeye n
L
ber'in I
kar I etmitir, | tarafn K
ryla s edilmesi,! riyeti e;
nller t :l
Ermer. ":% Ermeni Pr
BLNMEYEN OSMANLI
295
(tehcir) kararn almtr. Gaye, Rus ordularnn yollarndan Ermenileri
uzaklatrmaktr. Asker himayesinde Irak, Suriye ve Lbnan'a srgn edilen
Ermenilerden bazlar yolda ar yol artlarndan ve alktan ve bazlar da
daha evvel yaknlar Ermeniler tarafndan katledilen baz sivil ahali tarafndan
telef edilmilerdir. Ermenilerce katledilen Mslman says ise 1.000.000
kadardr. Olaylarn iinde yaayan Amerikal yetkililer ve askerler, Avrupal
devletlerin btn yaygaralara ramen, Ermeni Katliam iddialarn kabul
etmemiler; tam aksine Mslman katliamnn olduunu sylemilerdir. Bu
raporlar, Amerikan arivlerinde bulunmaktadr.
kincisi; Bata Osmanl Devleti olmak zere btn Mslman Trk Devletleri,
btn askeri hareketlerini, tamamen slm Hukukunun hkmleri
erevesinde yapmlardr. slm Hukukuna gre, bilfiil harp halinde bile,
slm ordularna dmann ahs ve mallarna kar baz fiillerin icras ve hele
hele katliam yaplmas, yasaklanmtr. Ecdadmz zaferden zafere koturan
en nemli sebeplerden biri, bu esaslara harfiyyen uymalardr. Zaten zaferler,
bu esaslara uymalar ile doru orantldr. Yasak fiilleri ksaca sayarak
katliamn nasl mmkn olmadn zetleyelim: Zulm ve ikence ile dman
askerini dahi ldrmek; muharip snfna girmeyen kadnlar, kkleri,
sahiplerine hizmet iin gelmi kleleri, sakat ve mzminleri, yallar,
hastalan, akl hastalarn ve dnyadan el etek ekmi din adamlarn ldrmek
yasaktr. Ancak bunlardan biri bedeni, fikri ve mal ile savaa katlrsa,
ldrlebilirler. insan ve hayvanlarn uzuvlarnn kesilmesi (msle) de yasaktr.
Verilen sze veya muahedeye aykr hareket yasaktr. Sava zarureti
bulunmadan zira mahsuller, orman ve aalar yaklmaz. Zina ve gayr-i meru
mnasebetler yasaktr. Rehineler ldrlemez; llerin ba ve uzuvlar
kesilemez ve katliam yaplamaz. Bata baba olmak zere yakn akraba,

savala ilgisi olmayan esnaf ve tccarlar ldrlmez. Daha baka yasaklar da
bulunmakla beraber, biz bu kadaryla iktifa ediyoruz.
Bu hkmleri, tehcir karar alan Tal'at Paa da bilmektedir. Zaten 1986
ylndan sonra btn Osmanl Arivindeki belgeler aratrmaclara almasna
ve bu konuda iddias olanlarn iddialarn isbat etmeye davet edilmelerine
ramen, mslim yahut gayr-i mslim hi bir hukuku Osmanl Devleti'nin
katliam yaptn isbat eden bir tek belgeye rastlayamamtr.
ncs; Tehcir yani mecburi gn hukuk dayanana gelince, Hz.
Peygam-ber'in Ben Kurayza Yahudilerini, mterek vatanlar olan Medine'nin
dmanlara kar korunmasna sz vermelerine ramen ihanet etmeleri
sebebiyle Medine'den tehcir etmitir. Ayn sebeple tehcir yapmak da caizdir.
te Nisan 1915'de Osmanl Devleti tarafndan yaplan da budur.
Ksaca asl astar olmamasna ramen, bir asra yakndr Ermeni katliam
iddialaryla sulanan Mslman Trk milletinin katliam yapmad halde
sulanmaya devam edilmesi, tarih ve ilm deil, sadece siysidir. Osmanl
Arivlerini aan Trkiye Cumhuriyeti Devleti, bu iddialara en gzel cevab
vermitir172.
172 Kur'n, Har, yet 1-2; Elmal, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'n Dili,
sh. 4806-4819; Ssl, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, sh.
61-177; ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 659-662; Uras, Esat, Tarihte
Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, sh. 149-639; Sonyel, Salh R.,
"Yeni Belgelerin I Altnda Ermeni Tehcirleri", Belleten, c. XXVI, say
141(1972), sh. 31-49; Sonyel, Salhi R., "Tehcir ve "Krmlar" Konusunda
Ermeni Propogandas Hristiyanlk Dnyasn Nasl Aldatt?", Belleten, c. XLI,
say 161(1977), sh. 137-175.
296
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN 0
175. Her ikisi de Mslman olan Araplarla Trkler arasnda karlkl nefret
tohumlarnn atlmasna sebep olan olaylar nelerdir?
Maalesef, tam 150 yldr, Mslman Arap kardelerimizin Mslman Trkleri
smrc olarak vasflandrmalar ve buna karlk ise, zellikle Cumhuriyet
devri aydnlarnn kat bir Arap dman kesilmesinin tarih baz sebepleri
vardr.
Birinci sebep, slm kardelii ve hususan hilfet messesesinden menfaati
zedelenen ngiltere ve Fransa gibi Avrupal devletlerdir. Bunlar Lavvrence gibi
iki Mslman millet arasna soktuklar ajanlarla, bu iki milleti birbirine dman
etmilerdir. Bunu artk akl banda olan Araplar da Trkler de kabul
etmektedirler. Bugn komnizm kadar tehlikeli bir dmanmz da Mslman
Arap kardelerimizle aramzdaki soukluktur.
kinci sebep, Trk milletinin iinde bulunan Avrupa kselisleridir ki, Trk
milletini slmiyetten uzaklatrmann nemli bir faktr olarak, onlar Kur'n
dili Arapa'dan ve Mslman Arap milletinden koparmay grmlerdir.
nc sebep, Arap aleminde Batllarn tevikiyle ve zellikle Hristiyan
Araplarn tahrikiyle oluan Trk dmanldr. Bu dmanlk ders kitaplarna
kadar inmitir. Suriye'nin Hatay' hala kendi snrlar iinde gstermesi; Suudi
Hkmetinin Mekke ve Medine'deki Osmanl izlerini silmeye almas ve
btn Arap tarihlerinde Osmanl Dev-leti'nden smrgeci ve zlim devlet diye
bahsedilmesi bunun en ac mislidir.
Beinci sebep, I. Cihan Harbi srasnda, Araplarn ngiliz ve Franszlarn

tahrikiyle balatt isyanlar ve bunlara kar tamamen Trk olan Cemal
Paa ve benzerlerinin uygulad yanl politikalardr. Bu olaylarn banda
Arab htilli ile liye Divan- Harb-i rf olay gelmektedir.
176. erif Hseyin Paa'nn kard Arab htilli nedir? Fahreddin Pa-a'nn
Medine Mdafaas neden dillere destan olmutur?
Osmanl Devleti, Yavuz zamannda Osmanl topraklarna katlan Mekke'nin
idaresini, Hz. Peygamber zamanndan beri devam eden det zere, erf
denilen valilere tevcih ediyordu. Mekke ve Medine ile evresi ahalisini, her yl
gnderdii Surre Alaylar ile de maddi adan ihya ediyordu. ngiliz ve
Franszlarn Araplar devlet aleyhine kkrtmalarn hesaba katan ve
sadakatinden phelenen II. Abdlhamid, erif Hseyin Paa'y ve oullarn
stanbul'da ikamet ettirmi; Hicaz'a girmelerini yasaklamt. ttihdclar i
bana gelince, menkb yani haklar yenilen insanlar olarak deerlendirdikleri
Hseyin Paa'y Mekke erifi yaptlar.
Frsat deerlendiren ngiltere ve erif Hseyin, I. Cihan Harbi sonras Arab
Meliki olmak hevesiyle ngiltere ile anlat (Ocak 1916) ve hatta daha da ileri
giderek Haziran 1916'da Osmanl Devleti'nden ayrldn ilan etti. syan eden
Mslman Arap halk deildi; belki ngilizler tarafndan kkrtlan ve hrs
uruna slm kardeliini bozan erif Hseyin Paa idi. Ancak erif Hseyin'in
Birinci syan Beyannmesi incelenirse, isyannn grnrdeki sebebi olarak,
ttihdclarn hilfete olan hrmetsizliklerini ve er'-i erife aykr iler
yapmalarn gsterdii hemen anlalr. Nitekim, ttihdclara,
iki ien ( raftan Arap t kardeleri*! Mekktd seyin'in km tasndakl I Hicaz I
Bedev, t-af iin elnc-ve sora : i kuvve! er oldu, A"' man rV't -1
dlar. E.-Milletve< olan Os" ise, Rn-mecfcj'vr etti. 24 Ni manii hfete f
nefrete si AbdtlIaM tarihte ifi Necid mi Osmanl
177. S
BLNMEYEN OSMANLI
297
iki ien bakanlar tayin ettiren ngiliz ve Franszlar, ayn gerekeyi kullanarak,
bir taraftan Arap syann ve bir taraftan da Krt syann kartmlardr. Arap
ve Krt kardelerimiz ise, oyuna gelmilerdir.
Mekke ve Cidde blgelerini, Osmanl Hicaz Valisini kolayca bertaraf eden erif
Hseyin'in kuvvetleri, Medine'deki VI. Orduya bal l Kaplan Fahreddin Paa
komutasndaki kolordu karsnda dayanamad. ngilizler, harp srasnda bile
onu sadece Hicaz Meliki olarak kabul etti. BIS yani ngiliz Gizli Servisinden
Albay Lavvrence, Bedevi Araplar Osmanl Devleti aleyhine savamalar ve VI.
Ordunun direncini krmalar iin elinden geleni yapt. Sonunda Araplarn
desteini alan ngilizler, bir daha kmamak ve sonra da srail'e teslim etmek
zere Aralk 1916'da Gazze'ye girdi. Hseyin Paa kuvvetlerinin Osmanl
ordusunu arkadan vurmas neticesinde, slm birlii para para oldu. Artk
ikisi de Mslman olan Arablar ve Trkler, kar cephelerde atan iki dman
millet haline gelmilerdi.
ngiliz-Fransz-Arap kuvvetleri, Ekim 1918'de am' Osmanl Devleti'nden geri
aldlar. Bundan daha kt olan ise, Melik Hseyin'in olu ve Osmanl
Meclisinin Cidde Milletvekili olan Faysal, baz Trk birliklerini am'n kuzeyinde
kuatt. A ve plak olan Osmanl askerlerinin ou ehid edildi. Bu basklara
dayanamayan Fahreddin Paa ise, Ravza-i Mutahhara'y erefle savunmasna
ramen, Ocak 1919'da teslim olmak mecburiyetinde kald. Bunu Yemen ve

Asir'deki Osmanl birliklerinin teslim olmas takip etti. 24 Nisan 1923 tarihli
Lozan Andlamasna gre, artk Arap topraklarnda Osmanl hkimiyeti yoktu.
te bir asra yakndr Mslman Araplarla Mslman Trkler arasnda karlkl
nefrete sebep olan hyanetler bunlardr. Kaderin adaleti olarak, Necid'deki
Emir Abdlaziz bin Su'd 1916'ya kadar Osmanl'ya olan sadakatini devam
ettirdi. Bu tarihte ngilizlerle bir andlama yapt. Osmanl Devleti buralardan
ekilince de nce Necid Meliki oldu, sonra Hicaz' erif Hseyin'den alarak
Suudi Arabistan' kurdu. Osmanl Devleti'ne hyanet eden erif Hseyin ve
oullar emellerine kavuamadlar173.
177. Suriyelilerin Franszlar tarafndan kandrlmasn ve Cemal Paa'nn hatal
karar ile kurulan liye Divan- Harb Meselesinin Araplarla Trklerin arasn
amasn ksaca izah eder misiniz?
ttihdclarn gl liderlerinden Cemal Paa, Harbiye Nazrl uhdesinde
kalmak zere, Arab Eyletleri idaresinin bana getirilmiti. Yani Haleb, am
ve Hicaz Eyletleri gibi eyletlerin valileri dahi talimat Cemal Paa'dan
alacaklard. Kendisi dini btn bir asker deildi ve masondu. Sadece kuvvetli
bir Trk idi. Enver Paa'ya hi benzemiyordu. am'da karargahn kurar
kurmaz, Fransa'nn am Konsolosluundaki evrakna el koyarak gizli evraklar
inceletti. Bir ok Arap Erafnn ngiliz veya Fransz yetkililerle Osmanl
aleyhine temas iinde olduklarn grnce telaland ve Suriye erafndan ok
kimseleri liye'de kurduu Divan- Harb-i rf'ye verdi. Gerekten de
Suriye'deki
173 Kandemlr, Feridun, Medine Mdfaas, stanbul 1991, sn. 11 vd.; ztuna,
Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sn. 662-664; Sonyel, Salh! R., "ngiliz Belgelerine
Gre Medine Mdafii Fahrettin Paa", Belleten, c. XXVI, say 143(1972), sh.
333-375; Kcman, Naci Kif, Medine Mdafaas, Hicaz Bizden Nasl Ayrld?,
stanbul 1976, sn. 55
vd. .........
298
BLNMEYEN OSMANLI
devlet adamlar tam bir ihanet iindeydi. Ancak idam edilenler arasnda ok
byk limler ve maneviyt erenleri de vard.
Bu ihanet grubunun ban Azm-zde Mehmed efik M'eyyed Bey (18611916) ekiyordu ve ekip aka Fransa ile anlamlard. Zaten Fransa daha
nce de Keeci-zde Fuad Paa'ya ve 1914'de ise Cemal Paa'ya benzeri
teklifi yapmt; ancak onlar reddetmilerdi. Ayn oyunu Fas'ta, Cezayir'de ve
Tunus'ta oynayan Franszlar, burada da benzeri bir oyun iindeydiler. Oyunun
muhatab olan efik Bey, Abdlhamid'in mbeyn ktipliini yapm, en st
rtbelere ulam ve 1908'de am Mebusu olarak Meclis'e gelmiti. Btn
yaknlar Osmanl Devleti'nde nemli makamlara gelen efik Bey'in Arap
Milliyetilii damaryla bu isyan hareketini balatmas da zor grnmektedir.
Zira Azm-zdeler, Osmanl Devleti'ne 25 kadar vezir ve 100 kadar paa
vermi bir ailedir. Byle bir ailenin fertlerinin hem de harb iinde devletine
ihanet ettiren bir tek sebep olabilir ki, o da BS'in yani ngiliz Gizli Servisinin
tahrikleridir. Gerekten ayn servise mensubiyeti iddia edilen Prens
Sabahaddin'in kurduu Adem-i Merkeziyet ve Teebbs-i ahs Cemiyeti'nin
Kahiredeki ubesini L Merkeziyye adyla Azm-zde Hakk Bey kurmutur.
Cemal Paa, iinde Azm-zde efik Bey ve Cezayirli Byk Mchid Emir
Abdlkadir'in ocuklarnn da bulunduu 20 Suriyeli Eraf, Mays 1916'da
byk bir hata neticesinde idam ettirdi. Halbuki II. Abdlhamid bu manadaki
idamlar asla icra etmemitir. nk ngiliz ve Franszlarn da arzusu buydu.
Ksaca Osmanl Devleti, son yllarnda bile Mahmd evket Paa ve Said Hlim
Paa gibi iki Arap asll sadrazam istihdam etmesine ve temelde Mslman
bir devlet olduundan Mslmanlar arasnda rk ayrm yapmamasna
ramen, ttihdclarn ve zellikle de Cemal Paa'nn, 1913'den itibaren
Turanclk denecek kadar ar Trklk yapmalar; Cemal Paa'nn liye
askeri mahkemesinin kararlarn apolitik olarak icra etmesi; ngiliz ve
Franszlarn zaten bir asra yakndr Araplar mstakil devlet kurma noktasnda
tahrik ediyor olmas ve nihayet zellikle Hristiyan asll Araplar arasnda
rklk derecesinde Arap Milliyetiliinin gelimesi, Cemal Paa'nn iledii bu
hatay, Araplar ile Trkler arasnda nefrete vesile olacak bir olay niteliinde
tarih sayfalarna iletmitir. Cemal Paa'nn keyf idamlar yaptn, Cemal
Paa'nn kurmay bakan olan Ali Fuad Paa kabul ettii halde, Emir Subay
olan Falih Rfk Atay ise, kendi komutann savunarak idam edilenlerin ajan
olduklarn ileri srer.
Kim hakl olursa olsun, Cemal Paa haksz idamlara sebep olmu olsa dahi,
Arap kardelerimizin ihanetlerini mazur gsteremez. Zira bu ihanetin cezasn
Mslmanlar yani Araplar ve Trkler ekmilerdir. Maalesef bu soukluk
sebebiyle Suriyeli kardelerimizin 1918'den sonra Franszlara kar
yrttkleri istiklal mcadelesinde, Mslman Trklerden destek istemek
mecburiyetinde kalmlar ise de, Mslman Trkler bu yardm talebini
reddetmilerdir. slm leminin iki kahraman evlad olan Arap ve Trklerin
arasn amada ve sonra da ikisini de ezmede, ngilizler ve Franszlar
muvaffak olmulardr. Bu ihtilflar neticesinde olan yine Mslman Arap
kardelerimize oldu; zira Osmanl Devleti'nin eit hukuka hiz vatandalar
olan Araplar, smrge tebaas haline
geldiler;
178. S
tanr y'nda;, jj yayaj ss ^ tahtna :,| miri ut Avu; sonr? maneji pad,;;-1
Osnr' j
BLNMEYEN OSMANLI
299
geldiler. Ancak 196O'l yllardan itibaren istiklallerini kazanmaya
baladlar174.
i
I
XXXVI- SULTN VI. MEHMED VAHDDDN DEVR
178. Sultn Vahdddin'in ahsiyeti, ailesi ve zamanndaki mhim olaylar
zetler misiniz?
Resmen VI. Mehmed diye bilinen ve halk arasnda Sultn Vahdddin
unvanyla tannan Sultn VI. Mehmed Vahdddin Hn, ubat 1861 ylnda
Dolmabahe Sara-y'nda, Sultn Abdlmecid'in IV. Kadnefendisi Gulist
(Glistan) Hanmefendi'den dnyaya geldi. ttihdclarn, asl veliahd olan
Sultn Aziz'in olu Yusuf zzeddin'i intihar ss vererek katletmeleri zerine
Osmanl veliahd oldu ve 4.7.1918 tarihinde Osmanl tahtna oturdu. yi bir
slm hukukusu, Almanya mparatorluk mareali ve Osmanl miri
unvanlarna sahip iyi bir asker ve de musikiye k bir bestekr idi. Almanya
ve Avusturya seyahatlerinde kendisinin yaveri olan Mustafa Kemal, Padiah
olduktan sonra da bir sre fahr yaverliini srdrd. Padiah olduunda Hz.
mer'in klcn maneviyt eri Mehmed Bah'aaddin Veled elebi kuatt.
Maneviyt gl bir padiahd.

18 Kasm 1922'de stanbul'u terk edinceye kadar geen skntl saltanat
yllarnda, onunla birlikte vazife ifa eden sadrazamlar arasnda, ttihdclarn
reisi Mehmed Tal'at Paa ve 5 defa hkmeti kuran Dmd Ferid Paa;
eyhlislmlar arasnda ise, Kuvay- Milliye aleyhine mecburen fetva veren
Drr-zde Abdullah Efendi ve Hrriyet ve 'tilf Partisinin adam olan Mustafa
Sabri Efendi, zellikle zikredilmelidir.
Sultn Vahdddin'in saltanatndan 4 ay gemeden 30 Ekim 1918 tarihinde
uursuz Mondros Mtrekesi imzaland. Bunu Osmanl topraklarnn i'tilaf
devletleri tarafndan igali takip etti. ngilizler Kasm 1918'de Musul'u igal
ettiler; mttefik filo Kasm 1918'de stanbul'a geldi ve 16 Mart 1920'de
stanbul resmen igal edildi. Bu tarihten sonra sdr olan Padiah rdelerini
ve hatta hkmet kararlarn, sanki Sultn Vahidddin'in arzusu ve karar gibi
grmek, tarihi yanl yorumlamak demektir. Bu tarihten sonra Sultn
Vahidddin, hem igal kuvvetlerini oyalamaya ve hem de elden geldii kadar
Kuvay- Milliye'yi destekleyerek yeni Trk Devletinin ortaya kmasn, ahs
aleyhine de olsa desteklemeye karar vermitir. Artk yeniden Osmanl
Devleti'nin hayat bulamayacann farkndadr. Yaplan btn icraatlar bunu
gstermektedir.
Sultn Vahidddin, stanbul'un dman filolar tarafndan kuatldn ve
toplarn Saraya evirdiini grr grmez, hemen yakn kumandanlarla
Anadolu'da istikll tohumlarnn nasl atlacan mzkere etmeye
balamtr. Filonun geldii Kasm 1918'den Mays 1919'a kadar devam
mzkereler sonucunda, Mustafa Kemal ile defalarca grm ve Yldz
Saray'ndaki son ve gizli grmede, Anadolu'ya grevli olarak gitmesine ve
milli bir idare kurulmasna karar verilmitir. Neticede tilaf Devletleri Yksek
Komiserliinden Mustafa Kemal'in vizesini alan, elindeki imknlarla onu
174 Muvaffak Benil-Merce, Es-Sultn Abdl-Hamid, sh. 301-368; llyye Dlvan Harb- rfsinde Tedkik Olunan Mes'ele-i Siyasiyye Hakknda zht, IV.
Orduy-u Hmyn Tarafndan Neredilmitir, Dersa'det 1332; ztuna,
Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 664-669.
- .-- *
300
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYE',
destekleyen ve Samsun'a kmas iin yeterli bir vapur hazrlatan Sultn
Vahidddin, Mustafa Kemal'in 19 Mays 1919'da Samsun'a ulamasndan
sonra da, hkmetleri vastasyla ve ifrelerle Mustafa Kemal'i desteklemeye
devam etmitir. Sayn Murad Bardak'nn yaynlad ah Baba isimli eser ve
Osmanl Arivlerindeki belgeler, btn bunlar dorulamaktadr. Sultn
Vahidddin'in Mustafa Kemal'e ayrlrken syledii son sz, "Cenab- Allah
muvaffak etsin" szdr.
16 Mart 1920'de stanbul igal edilince 23 Nisan 1920'de Byk Millet Meclisi
Ankara'da toplanmtr. Dmanlar Sevr Muhedenmesini, ne igal altndaki
Osmanl Devleti'ne ve ne de Ankara Hkmetine imza ettirememilerdir.
Anadolu'da imanl milletin desteiyle muvaffakiyetler kazanan Kuvay- Milliye
ekibi ve zellikle de Mustafa Kemal ve arkadalar, Bavekil Rauf Orbay'n
muhalefetine ramen, Anadolu'ya saltanat ve hilfeti kurtarmak iin
geldiklerini eitli nutuklarnda sylemelerine ramen, evvela saltanata cephe
almaya balamlardr. Cumhuriyet daresi kurarak Cumhurreisi olmak isteyen
Mustafa Kemal, Trkiye Byk Millet Meclisine 1 Kasm 1922'de saltanat ilga
ettirmitir. Bu arada kendi nazrlarndan ve mehur Osmanl gazetecilerinden

Ali Kemal Bey'in, baz kimseler tarafndan zmit'e karlarak lin edilmesi,
Sultn Vahidddin'in Ankara'daki havay sezmesine yardmc olmutur.
Ankara'nn niyetini anlayan Sultn Vahidddin, hem yeni kurulacak olan
devlete zorluk karmamak ve hem de daha fazla hakaretlere maruz
kalmamak iin, 18 Kasm 1922'de stanbul'u terk etmitir. Zaten 5 Kasm
1922'de resmen Osmanl Devleti tarihe gmlyor ve stanbul Ankara'da
kurulan milli devletin hkimiyeti altna giriyordu.
Malta, Hicaz ve Msr'a uradktan sonra talya'nn San Remo ehrine gelen
Sultn Vahidddin, 16 Mays 1926 tarihinde ayn ehirde, kederinden vefat
etmitir. Cenazesi am'a nakledilerek Yavuz Sultn Selim Camii Haziresine
defn olunmutur.
ZEVCELER (KADIN EFENDLER): 1- Emne Nzik-ed Ba KadnEfendi. 2diye Meveddet II. Kadn Efendi. 3- nirah Kadn Efendi. 4- Nevvre nc
Kadn Efendi. 5- Ni'met Nev-zd Hanm Efendi.
OCUKLARI: 1- Mehmed Erturul Efendi. 2- Mnre Sultn. 3- Rukyye Sbiha
Sultn. 4- Fatma Ulviyye Sultn. 5- Fenre Sultn175.
179. Sultn Vahidddin vatan hini midir? Mustafa Kemal kendi bana m 19
Mays 1919'da Samsun'a kmtr?
nemle ifade edelim ki, Cumhuriyet de Osmanl da, iyisiyle ktsyle,
Mslman Trk milletinin maldr. Bir insan ecdadn ktlemekle hi bir yere
varamaz. Tarihin her dneminde iyi ahsiyetler de kt ahsiyetler de
gelebilir. Ayrca iyi ahsiyetlerin kt ve yanl tasarruflar ve kt
ahsiyetlerin de iyi ve gzel tasarruflar bulunabilir. Bir eyi toptan reddetmek
veya kabul etmek, akln ii deildir.
te bu esaslar erevesinde, Mustafa Kemal'in baarlarn saymak,
Sultn
Vahidddin i
Mustafa t malin S yazlanlar, j pacaktr, I
deil, d
lnda y
2)11 az'a g letin ldnfe| Saray'a} dolu'p s mlardv.l bir tC1?* gz c: Kerrj
San Et. -i Hne:-'' de1.: Mufec. Vah;c ng:'1: Kerra oyns1" edr olmu dr.
Sultn'iD
yapacap Mustafa
175 BA, DH-$FR, Dosya, 99, Belge, 137, 231, 308, 328, 387; zsoy, Osman,
Saltanattan Cumhuriyet'e Giden Yolda Kurtulu Sava'nn Perde Arkas,
stanbul 1999, sh. 122 vd.; Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 184187; ztuna, Osmanl Devlet! Tarihi, c. I, sh. 672-675; Devletler ve
Hanedanlar, c. II, sh. 339-345; Sonyel, Salhi R., "Son Osmanl Padiah
Vahidettin ve ngilizler", Belleten, c. XXXIX, say 154(1975), sh. 257-264.
BLNMEYEN OSMANLI
301
Vahidddin dmanl saylmamal; Sultn Vahidddin'in yaptklarn
anlatmak da Mustafa Kemal dmanl olarak grlmemelidir. Bu gzle
bakldnda, Mustafa Kemal'in Samsun'a k ve Sultn Vahidddin'in
ahsiyeti ile ilgili Cumhuriyet dneminde yazlanlar, izilenler ve yaplan
deerlendirmelerin tek tarafl olduu hemen gze arpacaktr. Biz, bunu
yapmayacaz. Zaten bu kitabmz da, Cumhuriyet ile Osmanl'nn buluaca
milli buluma kitab olarak gryoruz. Ayrca bizim iin nemli olan, ahslar
deil, devlet ve milletin devam ve bekasdr.

Bu genel esaslardan sonra unlar bilmekte yarar vardr:
1) Mustafa Kemal ve onun silah arkadalar, tamamen Osmanl
generalleridirler. Hele Mustafa Kemal, Sultn Vahidddin Hn'n hem
ehzadeliinde ve hem de padiahlnda yaverliini yapm bir Osmanl
subaydr.
2) Kuvay- Milliye'nin tohumlar, Kasm 1918'de mttefik dman filolarnn
Bo-az'a girmesiyle atlmtr. Kuvay- Milliye bir ahsn deil, bir milletin
eseridir. Bu milletin iinde Mustafa Kemal de vardr, Sultn Vahidddin de
vardr. Dman toplarnn Saray'a evrildiini gren Vahidddin ve Osmanl
kurmaylar, btn gayretlerini, Anadolu'ya gnderilecek bir komutanla
bamszlk tohumlarnn yeertilmesi iin harcamlardr. Nitekim Osmanl
kurmaylar Mart 1919'un bir gecesinde Erenky'de yaptklar bir toplantda
liderliin Nuri Paa'ya m, Miralay Re'fet Bey'e mi yoksa anakkale'de gz
dolduran Mustafa Kemal'e mi verileceini tartmlardr. Sadrazam, Mustafa
Kemal Paa'y Padiah'a gtrm ve askerlerin istedii insan olarak takdim
etmitir. Sami Bey ve Harbiye Nzn kir Paa, Mustafa Kemal'in
Cumhuriyeti olduunu ve Hanedan devre d brakabileceini
hatrlatmlarsa da, Padiah nemli olann Hanedan deil vatan ve devlet
olduunu ifade etmitir. te bu artlar altnda 9. Ordu Ktalar Mfettii
kisvesiyle Anadolu'ya gnderilmesi kararlatrlan Mustafa Kemal ile Sultn
Vahidddin defalarca zel olarak grmlerdir. Bunun zerine Sultn
Vahidddin, ngilizleri de Mustafa Kemal konusunda ikna etmitir. 6 Mays
1919 tarihli Mustafa Kemal'in yetkilerini belirten Talimat hemen
yaynlanmtr. Tam bir diplomasi oyunu oynanmaktadr. Bandrma Vapuruna
Mustafa Kemal ile birlikte kimlerin binecei tesbit edilmi ve bunlarn vizeleri
temin edilmitir. Btn bunlar, Sultn Vahidddin'in emriyle olmutur. Her
trl masraf, Padiahn zel imknlar ve gizli denekten karlanmaktadr.
Mustafa Kemal, 15 Mays 1919'da Sultn Vahidddin ile yapt son
grmede, Sultn'n kendisine 'Paa, Paa, imdiye kadar devlete ok hizmet
yaptn. Asl imdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa, devleti
kurtarabilirsin' dediini bizzat Mustafa Kemal nakletmektedir.
Mustafa Kemal, 16 Mays sabah Osmanl Devleti'nin temin ettii Bandrma
Vapuruna binmeden evvel, nce Osmanl kurmaylaryla grt ve onlardan
milli bir idare kurulmas konusunda tavsiyelerini ald. Buradan son defa
grmek zere Yldz Sara-y'na geldi. Padiah'n "Cenab- Allah muvaffak
etsin" szlerinden sonra, Mustafa Kemal, "Baz fesd ehlinin kendisi hakknda
yanl eyler nakledebileceklerini ve bunlara inanp sadakatinden phe
etmemesini arz eyledi". 16 a'ban 1338/16 Mays 1919'da Mustafa Kemal
yolda iken, onun Yetki Talimatnamesi, Mec-lis-i Vkel'da ittifakla kabul edildi.
lk dnem masraflarnn tamam rtl denekten karlanmak zere karar
alnd. Ariv vesikalarndan anlyoruz ki, Mustafa Kemal Pa302
BLNMEYEN OSMANLI
a'nn yeni bir devlet kurmas iin her trl tedbir alnm ve hatta grev
alannda meydana gelen her eit nemli gelime ile ilgili Osmanl hkmeti
tarafndan kendisine ifre ile bilgi verilmitir. 19 Mays 1919'da Samsun'a
ktnda, halkn gsterdii byk alaka zerine, ngilizler, Osmanl Devleti
tarafndan baka maksatla gnderildii konusunda ciddi manada
phelenmilerdir.
16 Mart 1920'de stanbul Mtreke artlarna aykr olarak igal edildiinde,

23 Nisan 1920'de Trkiye Byk Millet Meclisi Ankara'da toplanmtr. Ancak
Yunanllarn zmir'i igal etmeleri, Anadolu'da meydana gelen gelimeler ve
Rauf Bey gibi baz farkl grlere sahip ahsiyetlere ramen Mustafa
Kemal'in Cumhuriyet istemesi, tek tarafl olarak Mustafa Kemal ile Sultn
Vahidddin'in arasn amtr. 1920 ila 1922 tarihleri arasnda, fiilen idare
Byk Millet Meclisinde olmasna ramen, Sultn Vahidddin Kuvay- Milliye
ve Byk Millet Meclisi aleyhine bir tek ey yapmamtr. Bilakis gal
Kuvvetlerini yattracak baz tasarruflar dnda, gizlice ve imknlarnn
ls nisbetinde onlarn ilerini kolaylatracak desteklerde bulunmutur.
Ankara'daki yayn organlarnn btn aleyhteki yaynlarna ve Damad Ferid
Paa'nm ngilizler nezdindeki baz giriimlerine ramen, onu hi bir kuvvet
Anadolu'nun bamszl aleyhine geir-tememitir. Hatta Balkesir Valiliinin
Kuvay- Milliye'ye yardm edenlerin cezalandrlp cezalandrlmayaca
konusunda Dhiliye Nezretine yazlan bir yaznn cevabnda
cezalandrlmamas talimat verilmitir. Dolaysyla Sultn Vahidddin vatan
hini deil; vatann istiklali iin tacn ve tahtn terk eden bir vatanperverdir.
Btn gayretlerine ramen stanbul'u igalden kurtaramaynca, Kuvay-
Milliye'ye de kstek olmamtr. stanbul'u terk ettikten sonra, ngilizler ve
talyanlar, btn gayretleriyle onun tad hilfet sfatn Anadolu'daki
Kuvay- Milliye aleyhine kullanmak istemilerse de, Sultn Vahidddin'in iman
kuvveti ve vatan sevgisi buna mani olabilmitir.
3) Bu anlattklarmzn en byk delili, baz ifadeleri, srgndeki insann haleti ruhiyesine aksetmi olsa bile, yetmi sene sonra ksmen yaynlanan
hatralarndaki u satrlardr (Murad Bardak'nn eserinden sadeletirerek
veriyoruz):
"Mtlalarndan ortaya kaca gibi, Mtreke gnlerinde (1918) I. Cihan
Harbinin neticelerinden sorumlu olan sululardan (Devleti harbe sokan
ttihdclar kasdetmektedir) bana miras kalan ve birbirini takip eden
musibetlere kar, sadece ve sadece ahsm siper eyledim.
Aslnda bir taraftan tehlikeli bir yerde kalan hilfet merkezinde savatan galib
kan 'tilf Devletleri ile yz yze olmak ve onlar tarafndan sygaya ekilmek
ve dier taraftan Anadolu'yu istila eden Yunanllara mukabele iin mmkn ve
mahrem vastalarla Anadolu'ya memur eylediimiz Yaverlerimizden Mustafa
Kemal'in ihaneti ve bize kar taknd isyankr tavr karsnda kalmtm.
Bununla beraber aziz vatanmn menfaatleri iin Kuvay- Milliye'nin sonradan
ekil ve mahiyetinin deiecei hususunda bende meydana gelen fikir ve
kanaatlerime ramen, yine fedkrlk mesleini tercih ve takip eyledim. Srf
bu sebep ve hikmet ile, mill gayelere itaatkr kabineleri iktidara getirdim ve
senelerce Kuvay- Milliyeyi takviye ettim ve gelimesi iin altm.
Anadolu Zaferinin ne gibi tehlikeli artlar altnda tarafmzdan hazrlandn
gsteren belgeler ile Anayasa gerei saltanat makamnn korunacan tasvir
eden dier mhim evrak tesbit edilerek derlenmi olduundan, bunlarn dahi
zaman gelince umumi efkra aklanarak, slm'n hizmetkr veyahut ykcs
olanlarn tehir ve tayin edileceini temin eylerim".
Nitekim vefatn duyan Mustafa Kemal Paa'nm u szleri de, bu cmleleri
destekler mahiyettedir: "ok namuslu bir adam ld. steseydi, Topkap
Saray'nn btn mcevherlerini gtrr ve yle bir ordu kurup dnerdi ki.."
Bu sylediklerimizin her satr, ariv belgelerine ve muteber kaynaklara
dayan-
BLNMEYENOSM*
maktadr, Ta XXXVII
180. HaliS mhimi TurkiyS
II. AtC/.j Kadnefenoi!: 1922'deHal';^ kadar sren ve Fransic-j olan /
aydnlatacak:!
Kuvay-'
Cumhuriyd'i stanbul ise-! sebep otekl dirler, te seime gfcq Hilfetin ite
bulunm Abdlmeci^
Msr Mel
kamn ft*| Millet ". Trkiye!' Kral Fatii,
Cjih
sonra i btn (I edilme'd Cataica.il
98, BeK-Mahallii-.!J Belge: !!i| Mehmt; M iin bk; Salta nsvl miz kayra
BLNMEYEN OSMANLI
303
maktadr. Tarihi dzeltmenin kimseye zarar vermeyeceini dnyoruz176.
XXXVII- OSMANLI DEVLET'NN YIKILMASI VE SULTN II. ABDLMECD DEVR
180. Halife Abdlmecid Efendi'nin ahsiyeti, ocuklar ve zamanndaki mhim
olaylar hakknda ksa bilgiler verir misiniz? OsmanoguUarnn Trkiye dna
ihrac nasl olmutur?
II. Abdlmecid, 1868 Mays'nda Dolmabahe Saraynda Sultn Abdlaziz'in II.
Kadnefendisi olan Hayrn- Dil Kadnefendi'den dnyaya gelmi ve 18 Kasm
1922'de Halife Abdlmecid Efendi unvanyla hilfet makamna oturmutur. 1
yl 3 ay kadar sren hilfeti, saltanat yetkileri bulunmayan hkm bir hilfettir.
Arapa, Farsa ve Franszca'nn iinde bulunduu 6 yabanc dil bilen, iyi bir
hattat, ressam ve mellif olan Abdlmecid Efendi, hala kznda muhafaza
edilen ve tarihimizin nemli noktalarn aydnlatacak olan 12 ciltlik Htralar
kitabn kaleme almtr.
Kuvay- Milliye 6 Kasm 1922'de stanbul'a girmi ve 29 Ekim 1923 tarihinde
de Cumhuriyet ilan edilmitir. Cumhuriyet'in ilannda, Ankara Trkiye
Cumhuriyeti'nin ve stanbul ise Hilfetin merkezidir. Ancak ngilizler, hilfetin
slm birliini salayan tek sebep olduunu bildiklerinden, srarla hilfet
messesesinin ilga edilmesini istemektedirler. te bu srarl tutumlara, I.
Byk Millet Meclisinden onay kmamtr. Erken seime gtrlen Meclis,
yeni yeleri ile 3 Mart 1924 tarihinde Hilfeti ilga etmilerdir. Hilfetin
ilgasnn tamamen ngilizlerin basks ile olduu, btn ynleriyle ortaya
km bulunmaktadr. Bylece slm'n ilk halifesi Hz. Ebubekir, son ve 102.
halifesi de Halife Abdlmecid olmutur.
Hilfet makam Osmanl Hanedanndan alnnca, Hicaz Meliki erif Hseyin ile
Msr Meliki Fuad, bu unvan elde etmenin yollarn aradlar; ancak ngilizler,
bu makamn hi bir ekilde ihya edilmesine taraftar olmadndan muvaffak
olamadlar. Byk Millet Meclisi ise, hilfet vazifesini kendisi stlendi.
Dolaysyla, hala hilfet unvan, Trkiye Byk Millet Meclisinin manevi
ahsiyeti zerinde bulunmaktadr. Sonradan Kral Faysal da bu unvana sahip
olabilmek iin gayret gstermitir.
Cumhuriyet tarihilerinin verdii bilgilere gre, Mustafa Kemal, hilfetin
ilgasndan sonra sadece ehzadelerin ihrac taraftar idi. Ancak smet
nn'nn kat tutumu, btn Osmanl Hanedannn vatandan ihrac ve bize
miras braktklar vatandan srgn edilmeleri kararn kard. Evvela, Halife
Abdlmecid, 4 Mart Sabah yaknlar ile birlikte atalca'ya sevk edildi ve
oradan da trenle Trkiye dna karld. Mallar tasfiye edildi

176 BA, DUT, 76/3, Gmlek 65 (Mustafa Kemal Paa bin Ali Rza'ya Osman!
Nian verilmesi); DH-FR, Dosya: 98, Belge nr. 98, Dosya: 99, Belge: 137,
231, 308, 328, 375, 387; Dosya: 101, Belge: 6; Dahiliye Nezret! Umr-
Mahalliye ve Vllyt Mdiriyeti Kalemi Analitik Envanteri (DH-UMVM), Dosya:
6/2, Belge: 40, 42; Dosya: 11/45-21, Belge: 1-68; DH-KMS, Dosya: 62, Belge:
8; Bardak, Murad, ahbaba, OsmanoguUarnn Son Hkmdar VI. Mehmed
Vahidddin Han'n Hayat, Hatrlar ve zel Mektuplar, stanbul 1998, sh. 413,
416 (Bu sayfann tamam iin bkz. sansrsz 1. Bask); Ayrca kitabn tamam,
bu verdiimiz cevabn en kuvvetli delilidir; zsoy, Osman, Saltanat'tan
Cumhuriyet'e Giden Yolda Kurtulu Sava'nn Perde Arkas, sh. 127-148. Dier
kaynaklara bu zikrettiimiz kaynaklardan ulamak mmkn olduundan daha
fazla ayrntya girmek istemiyoruz.
304
BLNMEYEN OSMANLI
BILINMr*/'1 :
ve vatann sahipleri sahipsiz olarak yd ellere gnderildi. Dnyann eitli
yerlerine giden Hnedn'n ounlukla Beyrut ve Fransa'nn Nice ehrini
tercih ettikleri ve sonra da Kahire ve skenderiye'ye geldikleri grlmektedir.
Halife Abdlmecid, sknt ve yokluklar iinde 23 Austos 1944 tarihinde
Paris'de vefat etti. Vasiyetine ramen cenazesi kabul edilmeyince, Paris'de 10
yl bekledi ve sonra da Medine'de Harem-i erife defn edildi. Son oturduu
evde kira ile ikamet ediyordu.
KADIN EFENDLER: 1-eh-svr Ba Kadn Efendi. 2- Hayrnnis kinci Kadn
Efendi. 3- Atyye Mehist III. Kadn Efendi. 4- Bihrz 4. Kadn Efendi.
OCUKLARI: 1-Frk Efendi. 2- Hatice Hayriyye Drr-i ehvr Sultn177.
tn, N-Osmanuyu vu
182. Ohsi duju
181. Osmanl Hanedan, daha sonra ne zaman anayurtlarna dnme
imknlarn elde etmilerdir ve u anda yaayan Osmanl ehzadeleri var
mdr?
Osmanl Hanedan, Trkiye dna ihrc edilince, aslnda Mslman bir lke
olan Msr'a gitmek istediler; ancak Melik Fuad onlar kabul etmedi. Bunun
zerine Beyrut ve Fransa'nn Nice ehrini tercih ettiler. Ancak bir ksm da
Amerika'ya gitti. ngiltere ve Almanya'ya kimse gitmek istemedi. Sonradan
Kahire ve skenderiye'de ksmen toplandlar. Ancak nemli bir ksm da, Halife
Abdlmecid dahil olmak zere, Paris ve Nice'd e kaldlar.
Anavatanlarna dnme noktasnda, maalesef Cumhuriyet Hkmetleri ve
zellikle de Halk Partisi ok cimri davrand ve onlarn glgelerinden bile
korkuyordu. Ancak 1950'de demokrasinin doum sanclar balaynca, bu
konuda ilk admlar atlmaya baland. Olaylarn geliimi yledir: 1939'da
Enver Paa'nn sultan-zde ocuklar ve iki hanm sultn Trkiye'ye kabul
edildiler. Zira ne de olsa ttihdclarm ocuklarydlar. 25 Mart 1949 tarihli
Kanun ile sadece kar veya kocalar vefat edip de ocuklar olmayan ehzade
Zevceleri ve Damadlar Trkiye'ye kabul edildi. 16 Haziran 1952'de ehzadeler
dndaki btn Hanedan yeleri, Demokrat Partinin gayretleriyle Trkiye'ye
kabul edildiler. 1974'de yani tam 50 yl sonra Osmanl ehzadeleri de
Trkiye'ye dnebilme imknlarn elde ettiler. Hanedan mensuplarnn
Trkiye'den transit vize ile turist olarak gemeleri bile yasakt.
Ksaca Osmanl Hanedan, 1231'den 3 Mart 1924'e kadar bu memlekette 693
yl hkim olmular; 407,5 yl halifelik yapmlardr. Bu kadar hizmetlerinin

karl olarak da, tam 50 yl byk skntlar iinde srgn hayat
yaamlardr. 1924'de alnan haksz srgn karar ile, 37 ehzade ile 42
Sultn yani toplam 79 Hanedan yesi; 15 Kadnefendi, 16 Sultn-zde, 15
Hanm Sultn, 20 Damad ve 40 Hanmefendi olmak zere toplam 106
Hanedan mensubu yani toplam 185 kiilik Osmanl Hanedan Trkiye dna
karlmtr.
u anda hayatta olan Hanedan mensuplarndan Sultn Abdlhamid'in
torunlarndan Nisan 1999'a kadar yaadn bildiimiz Mehmed Orhan
(Hanedan Reisi), Osman Nami Osmanolu (Kz Aye dile Osmanolu) ve
Sta Turan; Abdlmecid Efendi'nin kz Drrehvar Sultn (Berar Prensesi);
Sultn Vahidddin'in torunlar Nesliah Sulpara!, iinde sn ise, yazlar S kunun Osmanl t olarak kul Osms Ftih!
Venedikli Devlel yon alan! kapitfas kapitffli Devrinde d metgh i vergi mm!
hakkna s ticar etmiti
Ka( istiyoruz..!
arasn tabiiyi kona
grtv: Austos i| lar, Tail temas::'|
177 ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 676-679; Devletler ve
Murad,y.1 11.
BLNMEYEN OSMANLI
305
tn, Necla Sultn ve Hmeyra Hanmsultn; Sultn Red'n torunu Emine
Mukbile Osmanolu ve Abdlmecid'in torunu Ahmed Kemleddin Keredin
zellikle zikr edilebilir178.
182. Osmanl Devleti'ni ykan sebeplerden birinin de kapitlasyonlar olduu
sylenmektedir. Kapitlasyonlar ne demektir ve slama uygun mudur?
Szlkte, kapitlasyon, sava sonunda bir dman kuvvetin belirli bir toprak
parasnn teslimi iin yaplan anlama yahut bir devletin dier bir devletin
snrlar iinde bulunan vatandalar hakknda kaza yetki imtiyazlar tanyan
antlamalar mansn ifade eder. Ftih devrinden itibaren balayan Osmanl
Devletindeki kapitlasyonlar ise, devletin gl olduu dnemlerde, dost
lkelere verilen siyas, adl ve mal imtiyazlar ferman mahiyetindedirler. Bu
dnemde kapitlasyonlar slm devletler hukukunun snrlar iinde kalmtr.
Devletin zayflad dnemlerde ise, kapitlasyonlar Osmanl Devleti zerinde
zimm ve mste'menlerin haklar konusunda bir bask arac olarak kullanlm
ve demoklesin klc haline gelmitir.
Osmanllardan ticar ve siyas imtiyazlar yani ilk kapitlasyonlar elde edenler
ise, Ftih Sultn Mehmed'den konu ile ilgili 1454 tarihli Nin- Hmynunu
alan Venediklilerdir. 1535'de Kanun tarafndan Franszlara verilen imtiyazlar
ise, Osmanl Devleti'nin en byk imtiyaz muhedesidir. Gerekten Osmanl
Devleti'nden kapitlasyon alan devletlerin banda 1535 tarihli mukaddes
yerlerin kurulmas hakkn veren kapitlasyonla Fransa ve Katolik din
adamlarnn ibadet hrriyeti ile alkal 1617 tarihli kapitlasyonla Avusturya
gelmektedir. Bu kapitlasyonlar, 1740 tarihinde I. Mahmd Devrinde daha da
geniletilmi ve konsoloslara u imtiyazlar tannmtr: ahs ve ikmetgh
dokunulmazl; ceza ve hukuk davalarnda mahall yargya bal olmamalar;
vergi muafiyeti; elilerin sahip olduu protokol haklar; kendi tebalar zerinde
yarg hakkna sahip olmalar. lk dnemlerde yabanclara ltuf olarak verilen
bu siyas ve ticar imtiyazlar yani kapitlasyonlar, sonradan Osmanl Devleti

iin problem tekil etmitir. Zira imtiyazlar, daima tek tarafl olarak ilemitir.
Kapitlasyonlarla salanan imtiyazlardan zellikle adl imtiyazlara dikkat
ekmek istiyoruz. Adl imtiyazlar zellikle konsoloslara tannmtr. Ayn
tabiiyetteki yabanclar arasndaki ceza davalar kendi konsolosluklarnda^
mahkemelerinde grlyordu. Ayr tabiiyetteki yabanclarn ceza davalar ise
Trk mahkemelerinde grlyor idiyse de, konsolosluklarn tercman
bulundurmas artt. Hukuk davalar da konsolosluklarda grlyordu. Bunlar
slm hukukunun tand hak ve yetkiler ile teyid ediliyordu. 26 Austos
1914'de Osmanl Devleti tarafndan tek tarafl olarak ilga edilen
kapitlasyonlar, Tanzmt sonras dalgalanmalarn birinci sebebini tekil
ettiinden burada ksaca temas ettik.
Batl devletler, Osmanl lkesindeki zimmlerin hukuk statsne
antlamalarla da mdahale etmekten kanmamlardr. Ruslara Ortodoks
zimmleri himaye hakk veren
178 ztuna, Osmanl Devleti Tarihi, c. I, sh. 677-679; Devletler ve
Hanedanlar, c. II, sh. 407-422; Bardak, Murad, Son Osmanllar, Osmanl
Hanedannn Srgn ve Miras yks, stanbul 1992, sh. 167-218; ahbaba,
1011.
;.. > ..-.-

306
BLNMEYEN OSMANLI
1774 tarihli Kk Kaynarca Antlamasn ve Katoliklerin din hayatnn
korunmas
toplac
arzusunu tayan Rusya ile yaplan dostluk antlamalarn buna misl olarak
zikredebiliayff- ai
riz179.
Ad-c
t
183. Osmanl Devleti'nin duraklama, gerileme ve ykl sebeplerini ksaca
zetler misiniz?
Osmanl Devleti'nin duraklama, gerileme ve ykl sebepleri, onlar zaferden
zafere koturan sebeplerin ortadan kalkdr. Bunlar, Osmanl tarihlerinde,
kanunnamelerde, adletnmelerde ve siysetnmelerde aklanmtr. Biz,
zet halinde nemli olanlar zikredeceiz. Ancak unu ifade etmek gerekiyor
ki, her ne kadar, Osmanl tarihileri, devletin duraklamasn ve gerilemesini,
III. Murad devrinden balatyorlarsa da, doru olan, Osmanl Devleti'nin
Kanuni'nin son zamanlarnda duraklamaya balam olduudur. Nitekim Koi
Bey de bu noktay vurgulamaktadr. imdi sebeplere geelim.
1) Osmanl Devleti'ni zaferden zafere koturan i'ly- kelimetullah ruhu
zayflam; slama smsk sarlma yerine, ondan uzaklama; rzy- ilah yerine
mal ve makam elde etme gibi dnyev talepler birinci plana alnmtr. Bunun
neticesi olarak, her alanda rme ve dalma sreci balamtr. Viyana'da
Avrupa'nn en gl ve dzenli ordusu olduu inkr edilemeyen
Merzifonlu'nun askeri, Allah iin gaza yapmay deil, gayr-i mslimlerden
ganimet elde etmeyi birinci derecede dnr olmu; ganimet toplama
derdine den asker dman tarafndan gafil avlanarak perian edilmitir.
Ayn durumu, III. Selim devrindeki Nizm- Cedid tartmalarnda da
gryoruz. Nizm- Cedid ad altnda devleti slh etmek isteyenlerin dahi,
kayk gezileri ve boaz safalar ile, Nizm- Cedid iin toplanan paralar kendi
zevkleri iin harcamalar tarihe ok iyi bilinmektedir. Hedef Allah rzas ve
fazilet deil, menfaat olmaya balamtr. Tanzmt hareketiyle yara tehis
edilmise de, iyiletirici deil yaray azdrc reeteler uygulanmtr.
Abdlaziz'i katleden Mithad Paalar ve Abdlhamid'i hal' eden
ttihdclar, tam manasyla bir menfaat ebekesi halinde almlardr. Zaten
II. Mahmd'dan itibaren i'ly- kelimetullah deil, sadece ad bulunan adalet,
hukuk, m-svt ve hrriyet gibi kavramlar, yenilemenin ruhu olurken, slm
hayattan hzla Avrupa hayata kayma balamtr. 1908'de II. Abdlhamid'in
ittihd- slm felsefesini ykmaya alan ttihdclar, 1913'lerde Ziya
Gkalp'n dahi tenkid edecei kadar dinden ve imandan uzak bir Turanclk
fikrine saplanmlardr. Neticesi, koca Osmanl Devleti'nin ksa zamanda
para para olmasdr. Bunun ac mislleri oktur.
Ksaca, er'-i erif ve kanun- mnifden ayrlma, devletin her alannda
gerileme ve zlmeleri meydana getirmitir.
2) Osmanl hukuk sistemi, mslim-gayr-i mslim btn re'ynn haklarn
koruyamayacak kadar bozulmaya; adaletin yerini zulm; hukuk hkmlerin
yerini baz devlet adamlarnn emirleri almaya ve ksaca her alanda adalet
yerine bask rejimi kendini hissettirmeye balamtr. Bylece adaletin bir
emsiye gibi devletin etrafnda
tirrj
top s
ItfT i
ye',
r!"<
de.a m. i:
IMjl
179 Mecma-i Muhedt, C. 1, sh: 14 vd.; Dstur, II. Ter. VI/1273; Karako,
Klliyt- Kavnin, Dosya nr. l'deki orjinal belgeler; Mehmed Cemil, 178 vd.;
Read Ekrem, Osmanl Muahedeleri, Kapitlasyonlar, stanbul 1931, sh. 135
vd.; elikel, Aysel, Yabanclar Hukuku Dersleri, stanbul 1983, 44 vd.; CinAkgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. II, OSAV, sh. 355.
BLNMEYEN OSMANLI
307
toplad insanlar, gruplar halinde devletten uzaklamaya balamlardr. Bu
hukuka aykrlk yle bir hal almtr ki, baz Osmanl Padiahlar, kanunlara
uyulmas yolunda Adletnme denilen yazl kararlar neretmeye balamtr.
Ancak bunlarn da yararl olduunu sylemek mmkn deildir. Rstem Paa
ile balad iddia edilen rvetle i yapma virs, Sadrazamlar cumhurun
ilerini gremez hale getirmitir; il yazclar tmarlar liyakata gre deil,
yaplan dalkavuklua gre tefvz eder olmutur; yenieri tekiltnn temelini
tekil eden acemi olan devirme usul, devirme kanununa gre yaplmak
yerine zorla ve zulmle ocuklarn alnmas ekline dnmtr; i erleri,
kadlar ile halkn arasna girerek mahkemeleri adalet yerine zulmn meknlar
haline getirmilerdir; kadlar ve beyler gibi devlet memurlar, iltizm ile veya
baka yollarla aldklar mansp ve makamlar, verdikleri szleri yerine
getirebilmek iin zulmle para toplanan kasalar haline sokmulardr. Osmanl
Devleti'nin cephelerde arka arkaya skntlara maruz kalmas, hazinenin mal
krize girmesi ve devlet adamlarnn ehil olmayanlardan seilmesi ve benzeri
sebeplerle, hukuk devleti anlayn devam ettirememesi, vilyetlerdeki
valilerini ve sancaklardaki mutasarrflarn ihmle ve geveklie itmitir.

Valiler ve mutasarrflar, bazan tayin edildikleri yerlere gitmeden kendi
adlarna yetkili kldklar mtesellimler ve yarg konusunda yetkili olan
voyvodalarla ii yrtmeye balamlardr. Devletin hukuk ve idari adan
zaafa uramasndan dolay, vilyetlerde ve sancaklarda idareyi ele geiren;
hatta baz yerlerde devletin kendilerini vali veya mutasarrf olarak tayin ettii
yerli idareciler yani, Rumeli'de a'ynlar ve Anadolu'da ise genellikle
derebeyleri tremitir. Bunlarn da 1700-1800 yllar arasnda tam bir zulm
idaresi tesis ettiklerini maalesef bilmeyen yoktur.
3) Osmanl Devleti'ni geri brakan ve hatta ykan sebeplerin biri de devletteki
ilmiye snfnn bozulmasdr. lmin yerini cehaletin almas, Osmanl Devleti'ni
batrmtr. lmiye snfnn bozulmasn ekilde anlamak lzmdr:
Birincisi; Tpk gnmzde olduu gibi, II. Selim'den itibaren Osmanl
Devleti'nde de, ilim makam ve unvanlar ehil olmayanlarn ellerine gemeye
balamtr. II. Selim'e kadar, Osmanl Devleti'nde ilmin milleti ve snr yoktur.
Kahire, Tebriz, Badad, Venedik veya Paris'te herhangi bir dalda uzman olan
bir lim, Osmanl ilmiye messeselerinde en yksek makama namzeddir.
Fahreddin Acemi'ler, Emir Sultn Buhari'leri, Herevler ve benzeri simalar
bunun misllerini tekil ederler. Halbuki II. Selim'den itibaren ilm rtbe ve
makamlarn, az da olsa, rvetle ve iltimasla elde edilmesi, ilmiye
messeselerini mahvetmitir. III. Mehmed, "Dnyada sz doru ve hak tanr
bir adam bulamadm" mealindeki ifadesini yle aklamaktadr: "eyhlislm
Bostan-zde Efendi'ye iltifat eyledim; derhal bir chil kardeini Rumeli
Kazaskeri yapt ve yine bir cahil gence Selanik Kadln verdi. Sonra babamn
hocas Sa'deddin'de doruluk ve hak bilirlik mit eyledim; derhal o da bir
gen olunu Anadolu Kazaskerliine ve birini de Edirne Kadlna arz edip
mevl ve ulem arasnda beni bednam ve kendisini rsvay eyledi". Bu
ifadeler, tam doru ve mevsuk olmasa bile, II. Selim'den itibaren beik
ulems gibi tabirlerin yaylmas, 1006 tarihli lmiye Kanunnmesinde baz
suiistimallerin zikredilmesi boa deildir.
kincisi; lmiye snfnn ikinci bozuluu, ehliyet ile birlikte ilmin kalitesinin
dmesidir. Elimizde Ftih Medreselerinde okutulan ders kitaplar da, II.
Selim'den sonra okutulan ders kitaplar da bulunmaktadr. Hem muhteva ve
hem de ihtisas asndan aralarnda dalar kadar farklar bulunmaktadr. Tp
alannda Ftih Medreselerinde bn-i
308
BLNMEYEN OSMANLI
BUNMEVt1.
Sina'nn El-Kanun Ft-Tb adl eseri okutulurken daha sonralar bu seviye 200
sayfalk El-Hidye (Fkhtaki Hidaye deil) isimli kitaba kadar dmtr;
kelam ve felsefede ykseli dnemlerinde erh-i Mevkf, erh-i Makasd ve
Tavli' erhi gibi dev eserler okutulurken, daha sonralar erh-i Akaid'lere
dlmtr. nceleri bn-i Rd, mam Gazali ve bn-i Sina'y tartan
Osmanl limleri artk msbet ilimlerin okutulup okutulmayacam tartmaya
balamtr.
ncs; Bizi dnya rahatndan ve gayr-i mslimleri de ahiret saadetinden
mahrum eden bir hal de, maalesef baz ilimden nasibi az olanlarn ve
ehliyetsiz limlerin etkisiyle, slmiyetin zahir baz nasslaryla ilmin
meseleleri arasnda sanki bir tezat var olduunun sanlmasdr. Halbuki
slmiyet btn fenlerin efendisi, gerek ilimlerin babas, kayna ve reisidir.
Kle efendisine, hizmetkr reisine ve evlad pederine nasl dman olabilir?

mam- afii'nin ve Fahruddin-i Rzi'nin eserlerinde halledilmi olan
yerkresinin yuvarlakl mevzuunu, Avrupa'daki baz yanl inanlarn
etkisiyle kabul etmeyen baz hocalar kabilmi ve bu yzden slmiyet ok
ey kaybetmitir. Kd-zde ile Sivs arasndaki tartmalar, bu ac
sahnelerden bazlardr. stanbul Rasadhnesinin yklmas iin uraan baz
limleri de bu gruba sokmak gerekmektedir.
lmin yerini cehaletin ald btn devletler yklmaya mahkm olduu gibi,
Osmanl Devleti de kendi ykln bunlarla hazrlamtr. Artk dnyada bilim
adamlarnn hicret ettii bir devlet deil; medrese talebeleri arasnda ok
basit meselelerin tartld bir Osmanl Medresesi sz konusudur. lmiye
mensuplarnn bozulmas, Osmanl Devleti'ndeki eitim ve yarg sistemini de
dorudan etkileme balamtr. Ayrca Avrupa'daki sanayileme ve
makinalama da yeteri kadar bize ulatrlamamtr.
4) Devleti ayakta tutan para sisteminde sarsntlar meydana gelmeye
balam ve Kanuni zamanna kadar altn veya gm olan Osmanl paras, III.
Murad zamanndan itibaren mau yani ayar bozuk para haline gelmitir.
Akenin deerindeki bu kararszlk mal alanda olumsuz etkiler yapmaya
balamtr. Yani asker ve memurlarn maalar yetmemeye; satubazarda
kullanlan ake ile re'ynn alm gc dmeye; parasnn deeri azalan ve
masraflarn karlayamayan devlet ise, teklif-i divniyye adyla yeni ve
bazan da haksz vergiler koymaya balamtr. Hatta 1589 ylnda meydana
gelen Beylerbeyi Vak'as'nn bir dier ad da ake ihtillidir. Artk devlet
hazinesi boalmaya ve gittike artan sava ve maa masraflarn
karlayamamaya balamtr. Devletin geliri arttrmak iin ald her tedbir,
devlet ile re'y arasn soutmaya sebep olmutur. Para ktl, her adan
devletin kurumlar zerinde olumsuz etkiler meydana getirmitir. Neticede
Osmanl pazarlarnda Avrupa yaps mallar artmaya, fiyatlarn art komaya;
iltizm ve benzeri vergi toplama yollarnda yolsuzluklar oalmaya ve nihayet
sosyal dzen bozulmaya balamtr. Devlete olan vergi borcunu deyemeyen
iftiler artnca iftini terk ederek kaan ift-bozanlar oalmaya balam;
isiz ve evsiz kalan levendler, Cell isyanlarna sermaye haline gelmenin
yannda ehir hayatn mahveder olmu; bo kalan insanlar urada burada
treyen umut taciri Molla Kbz, Olan eyh ve benzeri fikri bozuklarn leti
olarak kullanlm; bo ve isiz levendlerin artmas, XVIII. yzylda isyanlar
arttrmtr.
5) Din hayattaki zayflama, Hazinenin ve halkn fakirliine ramen israf
ve sefheti celb etmitir. Sefhet ve israf da Osmanl Devleti'ni kemire kemire
bitirmitir. Lale devrindeki helva sohbetleri, daha sonraki dnemde bir trl
nlenemeyen Kayk safalar, III. Selim zamanndaki Nizm- Cedid adna
toplanan paralarn ciddi anlamda
elence' belli srr rin Dar" ve ruve
dr. Viya
VakV Hsey-isyan,-'
6j-nut/
Bfrrcrl 6.00C i sonra snaa secep ;
SU'StT!"
rra<,:"
tt
mu
(18i
bu riisv
BLNMEYEN OSMANLI
309
elencelere sarf; Tanzimat' takip eden gnlerde dans, balo ve mziin her
eidinin, belli snrlar iinde Osmanl toplum hayatna girmesi, Osmanl
Devleti'ni ykan sebeplerin banda gelmektedir. Helal kazan sefahete
yetmeyince, devlet adamlar suiistimal ve rvete; kabadaylar soyguna ve
masum halk tabakalar da bedduaya balamlardr. Viyana bozgununun
ardnda israf ve sefhet bulunduu gibi, Patrona Halil isyannn arkasnda da
Lale devrinin keyif ve safalar yatmaktadr. Kabak ve Alemdar Vak'alar'nn
sebebi Nizm- Cedidcilerin er'-i erifin dna kmalar olduu gibi, erif
Hseyin'in ban ektii Arap syannn ve Esad Toptan'nin ban ektii
Arnavud isyannn sebebi de ttihdclarn gayr-i meru dairedeki hayatlardr.
6) Askerin bozulmasdr. Devleti ayakta tutan Osmanl askeri iki adan
bozulmutur:
Birincisi; Askerin eitiminin ve ahlaknn bozulmasdr. Yenieri oca, saylar
6.000 ila 12.000 aded arasnda iken yzlerce zaferlere imza atmasna
ramen, daha sonra Yenieri Kanunnmesinden rendiimize gre, saylar
60.000 ila 120.000 arasnda dolamasna ramen zafer kazanmaya deil,
devletin bana bela almasna sebep olmaya balamtr. Yenieri
Kanunnmesinde ahlaklarnn bozulmas ve eitli suiistimallerle Yenieri
Ocana alnmayla alakal hkmler, okuyanlara devletin yklmak zere
olduu fikrini aka vermektedir. III. Selim zamanndaki Nizm- Cedid
araylar sadece ekilde kalm ve askerin itaatli ve ahlakl olmas meselesi
ihmal edilmitir. II. Mahmd, Vak'a- Hayriye diyerek Yenieriyi lavetmi ise
de, yeni tekil ettii askere mehter yerine tranpet almay ilerleme kabul
edecek kadar iin ruhundan u-zaklatndan dolay istenen baary elde
edememitir. Balkan Savann kaybedilmesine tek sebep, askerin
vasfszldr demek maalesef mmkndr.
kincisi; Askerin siysete karmasdr. II. Osman zamanna kadar da Osmanl
ordusu arada srada i siysetde rol oynamtr. Ancak askerin siysete
dorudan mdahalesi II. Osman olay ile mahhas hale gelmitir. IV. Murad
zamanndaki olaylar bu mahiyetteki olaylardr. Askerin siysetin iine girmesi,
Patrona Halil isyan ile iyice belirgin hale gelmitir. III. Selim'in ehid edilii de
bu yanl hareketin ac meyvelerin-dendir. Ancak Osmanl tarihinde devleti
ykan asl hareket, Abdlaziz'in askerler tarafndan ehid edilmesidir. O
tarihten Osmanl Devleti'nin yklmasna kadar (II. Abdlhamid'in hkim
olduu dnemler hari) asker tamamen siysetin iindedir. Bu yzden 93
harbi kaybedilmitir, Berlin Muahedesinin sebebi bu ac olaydr. 1908'de
ttihdclar i bana gelince ve zellikle de Posta Memuru Tal'at Bey
Sadrazam Tal'at Paa olunca, askerin siysete girmesi dozunu arttrm ve
denilebilir ki, Balkan malu-biyetindeki ttihada ve Halaskar tartmas
Osmanl Devleti'nin yklna sebep olmutur.
7) Osmanl Devleti'ni ykan sebeplerden biri de, devlet grevlerinin ehil
olmayanlara, rvet ve iltimas ile verilmesi hadisesidir.
.
Ehliyetsiz kiilerin hatr-gnl hesabyla devlet hizmetlerinde istihdam,
Osmanl Devleti'ni kerten en nemli sebepler arasnda yer almtr. Bu iler
acs ykl, gayr-i mslim ve Hollandal bir hukukunun dilinden dinlemek,
insan iin daha ac oluyor (1897'de sylyor):

"slmiyet, Osmanl Devleti'nde imdiye kadar uyguland gibi, imdi de
tatbik olunsayd, bu memleket 20. asrn bandan beri dr olduu
felketlere dmezdi. Adalet yok, kadlar rveti, mftler chil oldular. Bu
hl ve hareket, saraynda oturan Padiah' da rahatsz etti.
310
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSM!"
Memurlarn irtikb ve s-i istimalleri ve her yerde meydana gelen karklklar,
Osmanl Devleti'-nin ykln ve Hill-i Muhammedi'nin batn gsteriyordu.
Bunun iin Tanzimat'a sarldlar. Bu ktlklerin kaynan, biz Avrupallardn
telkini ile dinleri zannetmeye baladlar. Oysa ki, kabahat din-i Muhammedide
deil, devletin ehil olmayan ellere dmesindedir. "
Buna misl olarak, sadece ve sadece ttihdclar tarafndan Posta Memuru
Tal'at Bey'in Sadrazam Tal'at Paa haline getirilmesi yeter kanaatindeyim.
8) Osmanl Devleti'nin ykl sebepleri arasnda yer alan kadnlar saltanat
meselesini ve Ksem Sultn'lar bir asra yakn devleti idare etme arzularn,
ayr bir soru halinde ilediimizden, burada ksa kesiyoruz.
Osmanl Devleti ve onu idare eden devlet adamlar ile idare edilen halk,
yukardaki sebepler neticesinde rvet, suiistimal, tembellik ve
babozukluun ac meyvesi olan mitsizlie kaplmlar; akan zaman nehrine
ayak uyduramamlardr. Kader-i ilah de, ktlkleri iyiliklerine galebe
alnca, bu uzun mrl slm Devleti'nin yklmasna hkmetmitir180.
Medeni Kan,-. Efendi ve e.v Efgni'nin de -= ^
Burada: dman der* localara kap: >:*^ olarak kabul K -^ nciis" ti'ni nav
184. Osmanl Devleti'nin ykln hazrlayan ttihdc kadronun ounlukla
mason olduklar ve bu sebeple de d glerin kuklas haline geldikleri
sylenmektedir. Bu iddia doru mudur ve kimler masondur?
Bu zamana kadar gizliliini koruyan Mason Tekilatnn zellii sebebiyle, bu
tr iddialar kolay isbat edilemiyor ve her ahsn masonluk belgesinin ortaya
konmas gerekiyordu. Ancak Mays 1999'da Masonlar, Osmanl Devleti
zamanndan beri localarna ye olan nl kiileri deifre ettiklerinden dolay,
bu gn bunlarn kimler olduunu daha rahat renebiliyoruz. Batan nemle
ifade edelim ki, Mason Localarnn aklad bu listelere de tam inanmamak
gerekiyor. Zira propaganda gayesiyle bu listeleri abartyor olabilirler. Gz
Osman Paa'nn bu listeye alnmas gibi. te verilen listeden baz ahsiyetler:
Padiah, Devlet Adamlar ve Askerler: V. Murad, ehzade Kemleddin Efendi,
ehzade Nureddin Efendi, Mustafa Reid Paa, Keeci-zde Fuad Paa, Mithad
Paa, ttihdclarn lsnden Sadrazam Tal'at Paa ve Bahriye Nzn Cemal
Paa, Maliye Nzn Cavid Bey ve Gz? Osman Paa. nemle ifade edelim ki,
listede Enver Paa yoktur. Zira Enver Paa, samimi bir dindar Osmanl
Paasdr. Gz Osman Paa'nn bulunmas ise, bizi de artmtr.
Filozoflar, Yazarlar ve Gazeteciler: Rza Tevfik, mer Rza Dorul, inasi, Ziya
Paa, Namk Kemal, Ahmed Rsim, Mehmed Emin Yurdakul, Hseyin Cahid
Yaln, Ziya Gkalp, Ahmed Midhat Efendi, Midhat Cemal Kuntay, Reat Nuri
Gntekin, Enver Ziya Karal. Dikkat edilirse, ttihdclarn btn fikir babalar
masondurlar.
lmiye Ricali; Mderris Mahmd Esad Efendi (Sonradan Mecelle'yi deitiren
ve
180 Devlet-! Aliyyedeki slhat- Kanuniye, BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 17-21;
Gelibolulu li, Nasihat's-Seltn, Hsrev Paa Ktphanesi, nr. 311, vrk. 53/a107/b; eker, Mehmed, Tez, 1/237 vd.; Koi Bey Risalesi, sh. 25-50; Uur,
Ahmed, Osmanl Siysetnmeleri, Kayseri 1992, sh. 171 vd.; Naima, c. I, sh.
33-58; Cevdet Paa, Tarih, c. IV, sh. 279, 307; c. V, sh. 91, 107, 171 vd.; 187
vd.; c. VIII, sh. 5 vd.; 186 vd.; Akda, Mustafa, Trkiye'nin tima ve ktisad
Tarihi I-II, Ankara 1979, c. II, sh. 395-474; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III,
Ksm I, sh. 124; Yaln, Aydn, Trkiye ktisat Tarihi, Ankara 1979, sh. 352-353;
Ktkolu, Bekir, "Murad III", A, c. VIII, sh. 623-624; Bedizzaman Said Nursi,
Muhkemt, Mukaddime;
tlandSSml
BLNMEYEN OSMANLI
311
Medeni Kanunun Mazbatasn hazrlayan Adliye Vekilidir), eyhlislm Musa
Kzm Efendi ve eyhlislm Hayri Efendi. Bu arada Muhammed Abdh ve
Cemleddin Efgni'nin de mason olduklar belgeleriyle sabittir.
Burada hususun belirtilmesinde yarar vardr: Birincisi; Her mason olan din
dman demek deildir. Ancak bir ksm makam iin ve bir ksm da menfaat
iin bu localara kayt yaptrmlardr. kincisi de, Mason localarnn beynlar
da tam doru olarak kabul edilmemelidir. Zira bu iddialarna kendi kaytlar
dnda delil yoktur. -ncs; ok byk bilinen ahsiyetlerin bile kimlere
alet olduklar ve Osmanl Devle-ti'ni nasl yktklar gn gibi ortadadr181.
181 www.mason.org.tr Web Sayfas; 2-13 Mays 1999 tarihleri arasnda Aya
rini'de alan sergi ve burada datlan dokmanlar.
KNC BLM
OSMANLI DEVLETNDE SOSYAL HAYAT VE
HAREM
nin evief kars ola kar-koca h Peki ti yok mm hakk \ olan criyi dr. Sadecef
soruyu F
186,1
nct
I- OSMANLI HUKUKUNDA KLELK VE CARYELK
185. Klelik ve cariyelik kavramlarn aklar msnz?
Klelik ve cariyelik kavramlarnn, toplumumuzda ayr kavramlar olarak
alglandn ve zellikle criye kelimesinin ok yanl manalarda kullanldn
esefle mahede ediyoruz. Bu sebeple kelime ve kavramlar zerinde ksaca
duracaz.
Burada nemle ifade edilmesi gereken husus udur: Kle tabiri ile criye tabiri
arasnda hukuk muhteva itibariyle hibir mana farkll yoktur. Her ikisi de
rkkyet yani klelik manasn ifade etmek zere kullanlmtr. Sadece klelie
maruz erkekler iin kul veya kle tabiri kullanlrken, klelie maruz kadnlar
hakknda da criye veya eme tabiri kullanlmaktadr.
Toplumda yerleen mana ise, criye denilince, sahibinin ve efendisinin istedii
zaman cinsi duygularn tatmin iin bir zevk aleti olarak kulland kadnlar
eklindedir ki, bu mana slm Hukuku asndan doru deildir. Criye denilen
kadn kleler ile efendilerinin, slm Hukukunun arad artlara uymak
kuralyla kar-koca mnsebetine girmeleri ve meru1 dairede bunu bir evlilik
messesesi gibi yrtmeleri mmkndr. Ancak her criye, efendisi ile karkoca mnsebetine giriyor demek deildir. Kur'n- Kerim'deki u yet de
bahsettiimiz ayrm aka ifade etmektedir: "Aranzdaki bekrlar, erkek
klelerinizden ve cariyelerinizden (Kur'n, burada kadn kleler iin im
kelimesini kullanmtr) durumu msait olanlar evlendiriniz. Eer bunlar fakir

iseler, Allah kendi ltf ile onlar zenginletirir".
imdi sormak gerekmiyor mu? Eer her criye, efendisinin cins
mnasebetleri iin kulland bir zevk leti ise, bir efendi, Kur'n'n bu emri
gerei bakasyla (Bu, hr veya kle bir erkek olabilir) evlendirdii cariyesi ile
yine kar-koca mnasebetini srdrecek midir? H.. Byle bir hkm
slmiyet tasdik edemez. Peki nasl olacak? Efendi, cariyesini evlendirecek.
Cariyesi, bakasnn kars olacak. Ancak tpk bugn
getirmij
Biri
olarak o*, paylan;, nolunu' .i vardr.
kincil
kabul t) Gs
yary (I daha fi sayd, skftl
miztl
BLNMEYEN OSMANLI
313
zellikle evlerde alan hizmetli kadnlar gibi, fakat klelik statsnde olarak
efendisinin evine gelip hizmetlerini grmeye devam edecek. Efendisinin klesi
ve kocasnn da kars olacak. Demek ki, criye demek, klenin kadn
demektir; efendisiyle istedii gibi kar-koca hayat yaayan ortalk kadn
demek deildir.
Peki cariyelik kavramnda, efendisi ile kar-koca hayat yaayan kle kadn
manas yok mudur? slm hukukunda, criye ile kar-koca hayat yaama
hakkna istifra hakk veya teserr denmektedir. er' artlar ve hkmler
erevesinde, bu statde olan cariyeler de vardr. Ancak bunlar, evli
kadnlardan ok az hkmlerle ayrlmaktadr. Sadece efendisi ile yatp
kalkmakta ve bunun iin de belli snrlar bulunmaktadr. Bu soruyu Ftih
dnemi sorular arasnda cevaplandrdmzdan tekrar etmiyoruz182.
186. Klelik ve cariyelii ilk defa slm Hukuku mu vaz' etmi ve daha nce
yokken yeni mi ortaya koymutur?
Maalesef klelik ve cariyelik messesesi slmiyetten nce yokmu da,
slmiyet getirmi gibi slama hcum edilmektedir. Halbuki slm'n hkmleri
iki ksmdr:
Birincisi; slmiyet'in, daha nceki hukuk sistemlerinde yok iken, ilk defa
kaide olarak ortaya koyduu yani slm'n messisi olduu hkmlerdir. Zekt
gibi, miras paylar gibi. slm limlerinin aklamasna gre, bu eit
hkmler, yzde yz insanolunun yararnadr; insanlar tarafndan
anlalmasa da hikmetleri ve maslahatlar vardr.
kincisi; slmiyetin ilk defa ortaya karmad ve belki daha evvel var olup da
slmiyetin sonradan tadil yoluna gittii yani slmiyetin mTaddil olarak rol
oynad hkmlerdir. Yani slmiyet bu hkmleri ilk defa ortaya karm
deildir. Belki bu hkmler, daha nceden eitli toplumlarda ve hukuk
sistemlerinde vardr ve vah bir ekilde uygulanmaktadr. slmiyet, bu tr
hkmleri, birden bire kaldrmak insan yaratlna aykr olduu iin, tadil
etmitir. Vah bir suretten meden bir kalba sokmutur.
;
Klelik ikinci eit hkmlerdendir. slmiyet, daha evvelki toplumlarda yok
iken klelii getirmi deildir. Belki daha nceki toplumlarda var olan klelii
tadil ederek kabul eylemitir.
Gerekten de slmiyet geldii zaman Arap Yarm Adasnda yaayan

insanlarn yarya yakn kle idi. Her insann evinde mevcut olan nfusun
yarya yakn ve bazan daha fazlas klelerden oluuyordu. Eer slmiyet,
klelik messesesini birden kaldr-sayd, hem kle sahibi efendiler ve hem de
klelerin kendileri asndan ok byk skntlar meydana gelecekti.
Efendilerin, asrlardr altklar bu iten birden bire vazgemeleri ftratlarn
deitirmek kadar zor olacakt; belki de slmiyetin kaldrc emrine itiraz
ettikleri gibi baz zulmlere de yol aacaklard. Kleler ise, ounlukla aile
hayatndan kopuk ve uzak bir hayat yaadklarndan dolay, sokaa atlm
sahipsiz yetim ocuklar gibi olacaklard. Bu da sosyal ve ekonomik bir felket
demekti.
182 Kur'n, Nur, 32; Bu konular, slm Hukukunda Klelik-Criyelik
Messesesi ve Osmanl'da Harem adl eserimizde btn ayrntlaryla
aklandndan, ayrntya girmiyoruz ve merak edenleri sz konusu eserimizi
tavsiye ediyoruz.
314
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYEN OSM^1...
Ahmed Cevdet Paa'nin ifadesiyle "Mslmanlkta kle almak, kle olmaktr".
187. slmiyet neden klelii birden bire ortadan kaldrmad?
Neden slm hukuku, bu tr messeselerle klelii tedricen kaldrmay gaye
edindii halde, birden bire klelii lavetmedi? sorusuna Hz. Peygamber,
sosyo-ekonomik adan ok nem arz eden bir cevap vermektedir: Bilindii
gibi yette mktebe akdi, "Eer onlar hakknda hayrl olduunu biliyorsanz"
artna balanmtr. Bu hayrl olmay, Hz. Peygamber u ifadeleri ile
aklamaktadr:
"Yani bir san'at sahibi olup da kendi geimlerini temin edecek durumda iseler
ve hayat tek bana yrtebilecek g kendilerinde var ise akid yapnz. Aksi
takdirde onlar insanlarn zerine yrtc kpekler gibi salvermeyiniz".
Yani ister mktebe akdiyle veya isterse baka yollarla kleleri hrriyetlerine
kavuturarak zd etmek de her zaman hayrl deildir. Dnn ki, cemiyeti
tekil eden fertlerin yzde ellisi kledir. Bir anda bunlar hrriyetlerine
kavuturup sokaklara babo salverdiinizi tasavvur ediniz. Cemiyet hayat
fel olacaktr. Yllarca belki asrlarca bakalarnn yannda almaya alm ve
mstakil hayat hi denememi insanlar birden sokaa salverirseniz, hem
sosyal adan ve hem de ekonomik adan bu insanlar felkete srklemek
manas tayacaktr. Kleliin tedric olarak kaldrlmasnn en nemli
hikmetlerinden birisi de budur183.
;
188. slmiyet klelikle ilgili yeni olarak ne getirmitir? Dier sistemlerden
farkl olan ynleri nelerdir?
slmiyet, daha nceki hukuk sistemlerinde bulunan klelik messessini iki
adan meden bir kalba sokmutur:
Evvel; Kleliin sebeplerini hafifletirmitir. Daha nce ve zellikle Roma ve
benzeri hukuk sistemlerinde dokuz ona kan klelik sebeplerini ikiye
indirmitir. Ayrca insanln ftratna ters olan bu messeseyi ortadan
kaldrmak iin eitli tedbirler almtr. Kle zd etmenin manen tevik
edilmesi; klelere imkn tannarak bedelini demek artyla zd olabilme
imknnn verilmesi (mktebe); klelerin bu durumdan kurtarlmas iin
onlara zekt verilmesinin tavsiye edilmesi ve zhr, yemin bozma ve benzeri
baz sulardan dolay din bir meyyide olarak konulan keffretlerin birinci
alternatifi olarak kle zd etmeyi art komas bunlara misl olarak

verilebilir.
Saniyen; Kleliin medeni hale sokulmaya allmasnn ikinci yolu da mevcut
klelelere meru dairede iyi mu'mele edilmesini srarla tavsiye etmesidir.
Bugn bile bir ksm Mslmanlar srf Mslman olduklar iin medeniyim
diyen insanlar tarafndan ldrlrken ve onlara temel hak ve hrriyetleri
dahi ok grlrken; slmiyet, kleleri, bulunduklar ailenin fertleri gibi kabul
etmi ve korumutur. Hatta Osmanl arivlerinde bulunan mahkeme
kararlarnda Hristiyan klelerin yemin ederken din inanlarna uygun tarzda
yemin etmesi ve mesela "ncil'i Hz. sa'ya indiren Allah'a yemin
183 Kur'n, Nisa Suresi, yet, 3; Kurtub, Muhammed bin Ahmed, El-Cmi' Li
Ahkm'il-Kur'n, Beyrut 1965, c. V, sn. 17-18; Ksn, Bedyi'us-Sanyi", c. IV,
sh. 134; Kmil Miras, Sahh-i Buhri Muhtasar- Tecrid-i Sarih Tercemesi ve
erhi I-XIII, 3. Bask, Ankara, 1973-1975, c. VII, sh. 465-467.
.,,
-:
ederim ki..."demesi.'. O halde s* t.-i safhas olarak vas::-nnn ounda
burr:-Hukuku, yukar haline getirdi.
Toplumun ja?i ;S
ilga etmek, hemj kleler iin, so kurtarmak olan birf hayat itibariyle MS da
aykrdr. te bu j Fakat olduu menban kurutmaya,! klelere de normal^
Lebon un u testi "Rk yani klelik k rupalnn nnde IsIM lan, sopalarla
dviileretf kavuamayan, karanlrf durumu isbt etmek yt, yanlarn anlad
mR
Yani bu ik. lik messesesi,! yen insanlarn anfai
189. slm Hi cariyeleri b| dir?
Acaba, i sahip midir? ( kalkmakta md Maalesef cri geldiinden, I kadar
yaptjjlij sorularn cevab de dier klelerj|
slm
gelen hizmeti t kar koca miin sinin evindekil sinde kar-Ko:ai
18< Zerka, Arap Medeniye;:: 4
BLNMEYEN OSMANLI
315
ederim ki..." demesi, bu zikrettiklerimize en mahhas delilidir.
O halde slm hukukundaki klelik messesesini, esirlik ve klelikten hrriyete
gei safhas olarak vasflandrabiliriz. Zira slm Dini geldiinde, klelik,
dnya toplumlarnn ounda btn dehetiyle devam eden sosyal ve
ekonomik bir vakayd. slm Hukuku, yukarda izah ettiimiz ekilde tedbirler
alarak, klelii istisna bir messese haline getirdi.
Toplumun yarya yaknnn kle olduu bir durumda, klelik messesesini
birden ilga etmek, hem kle sahipleri ve hem de daima bir efendi'nin yanna
snm olan kleler iin, sosyal ve ekonomik adan mmkn deildi. Hedefi
insanlar kfrden kurtarmak olan bir Peygamber'in, senelerce toplum
fertlerinin lfet ettii, ahlaken ve hayat itibariyle imtiza ettikleri bu
messeseyi, birden bire ilga etmesi iradn ruhuna da aykrdr. te bu
sebeple slmiyet klelik messesesini hemen ilga etmemitir. Fakat olduu
gibi de brakmamtr. Tedricen ortadan kaldrmak iin, nce kleliin
menban kurutmaya, izlerini azaltmaya ve o gnlerde cri olan hkmlere
aykr olarak klelere de normal insan gibi nazar etmeye insanlar tevik
etmitir. Burada Gustav Lebon'un u tesbitlerini aktarmak yerinde olur
kanaatindeyim:
"Rk yani klelik kelimesi, otuz sene nce kaleme alnan Amerikan romanlarn
okumaya alan bir Avrupalnn nnde telaffuz olunursa, derhal hatrna,
ayaklarna ar zincirler, ellerine demir kelepeler taklan, sopalarla dvlerek
hayvan srleri gibi bir yerden bir yere sevk edilen, bedbaht ve yeterli
ekmee bile kavuamayan, karanlk bir tadan baka evi ve barna olmayan
o Amerikan kleleri geiir. Ben burada bu durumu isbt etmek zere ayrntlara
girecek deilim. Fakat gerek udur ki, slmiyetteki klelik Hristiyanlarn
anlad manadaki klelik messesesine tamamen aykrdr".
Yani bu ikinci nokta ile sylemek istediimiz udur: slmiyetteki klelik ve
cariyelik messesesi, Hristiyan leminde bilinen klelie benzememektedir
ve slm bilmeyen insanlarn anlattklar gibi deildir184.
189. slm Hukukunda cariyelerin hukuk statleri nelerdir? Efendiler
cariyeleri ile kar koca hayat yaayabilirler mi? Bunun kayna nedir?
Acaba, slm hukukunda cariyelerle efendileri snrsz bir kar-koca
mnasebetine sahip midir? Cariyeler, bugnk metresler gibi, her gc yeten
hr erkek ile yatp kalkmakta mdrlar? Cariyeler, cins zevkleri tatmin iin
kullanlan zevk leti midirler? Maalesef cariyelik messesesi denilince, bugn
iin kamu oyunda bu tr manalar akla geldiinden, bu sorulan sorarak konuya
girme mecburiyetini hissettik. Aslnda buraya kadar yaptmz izahlar ve
zellikle klenin hukuk stats ile ilgili hkmler, btn bu sorularn
cevabnn "Hayr" olduunu haykryor. Criye, kadn kle demektir. Cariyeler
de dier kleler gibi, slm Hukukunun kleler iin tesbit ettii hukuk statye
sahiptir.
slm Hukukundaki cariyelerin ounluu, asrmzdaki ii kadnlar veya
evlere gelen hizmeti kadnlar gibidirler. Deien sadece isimleridir. Yani her
criye ile illa da kar koca mnasebeti akla gelmemelidir. Bakalarnn hanm
bulunan ve sadece efendisinin evindeki hizmetleri grmekle mkellef olan
cariyelerin says, belli artlar erevesinde kar-koca hayat yaanlan
cariyelere nisbetle en az on katdr. Bugn hizmetli
184 Zerka, Mustafa Ahmed, El-Fkh'ul-slm F Sevbih'il-Cedd, Dmak 19671968, c. I, sh. 44; Gustav Lebon, Arap Medeniyeti adl kitaptan naklen Ahmed
efik Be, Er-Rkku Fil-slm, stanbul 1314, sh. 50-51
316
BLNMEYEN OSMANLI
BUN
kadnlar ile iverenleri arasnda hangi mnsebet varsa, slm Hukukunda da
criye ile efendi arasnda o mnsebet vardr. Kendisi ile Efendi'nin kar-koca
hayat yaad cariyenin efendisiyle olan mnsebeti ise, ok az hkmler
dnda hr kadn ile kocas arasndaki mnsebet gibidir.
Efendi'nin, cariyesi ile kar-koca hayat yaama hakkna istifr hakk diyoruz.
Efendi'nin kle veya criye zerinde sahip olduu mlk-i menfaatten
kaynaklanan onlar altrma hakkna ise istihdam hakk diyoruz. Criye
demek, Efendi'nin birinci derecede istihdam hakk bulunduu kadn kle
demektir. Efendilerin istifr hakkna yani istedikleri zaman cins mnasebet
hakkna sahip olduklar cariyelerin husus statleri vardr.
Bu husus stat incelendiinde grlecektir ki, bugn gayr- meru bir ekilde
yrtlen ve adna metres, sevgili yahut ak hayat denilen gayr-i meru
ilikilere gre, aranan artlar altnda criye hayatn devam ettirmek
zikredilenlere kyasla evlilik kadar mkemmeldir. Nitekim bu manay Kur'n da
tesbit etmi ve zellikle cariyeler zerindeki eer var ise, istifr hakknn
artlar erevesinde ve fuha sevk etmeyecek ekilde kullanlmasn srarla

tavsiye etmitir: "imdi cariyeleri efendilerinin izniyle nikahlayn ve herhangi
bir mazeret ileri srmeden maruf bir ekilde mehirlerini verin; ancak iffet
sahibi cariyelerle zinadan ve onlar gizli dost hayat yaamaktan yani metres
edinmekten iddetle kanmak artyla.". Fuha zorlanan cariyelerin Mlik ve
Hanbel hukukulara gre hrriyetlerine kavuacaklarn biliyoruz.
Dier taraftan ise, Kur'n, cariyeleri mmkn mertebe evlendirmeyi ve onlar
aile hayatna kavuturmay tavsiye ve tevik eylemektedir: "cariyelerinizden
evlenmeye uygun olanlar evlendirin; eer onlar fakir iseler de, Allah onlar
fazi u ihsan ile zenginletirir".
Bu ksa genellemeden sonra imdi de cariyelerin ayr ayr statlerini grelim:
Yukardaki hkmlerden anladk ki, kle olan kadnlar yani cariyelerin iki ayr
stats vardr: Birincisi; hizmeti statsndeki cariyeler. kincisi; baz farklar
ile birlikte istifr hakk bulunan e statsndeki cariyeler. Bu ksmla ilgili
ayrntl bilgiyi, Ftih dneminde verdiimizden burada ayrntya
girmiyoruz185.
190. Hizmeti statsndeki cariyeler ne demektir? Bunlarla kar-koca i-likisi
mmkn deil midir?
sorumli . olmas -' hakk, r-onunla: Kocaca dis co B sine ye" ile ka- cas re t-Yan as grer efene-bunla-niz B. yalnn f ivere
baz tr torl hatta ij mak kasr veya kfee mnsesej hukuk(s| fendisinbakatej iinde.
191,1
Bunlardan kast, efendilerinin kendileri zerinde istifr hakk bulunmayan
yani cinsi mnasebet hakk olmayan, sadece istihdam hakk bulunan
cariyelerdir. Bu tr cariyelerle efendisi dahil kimsenin cinsi mnsebet kurma
hakk yoktur. Bu cariyeler, slm hukukunun hkmlerine gre, efendilerinin
iznini alarak hr veya kle baka erkeklerle evlenmilerdir veya
evlenebileceklerdir. Daha evvel zikrettiimiz gibi, baka erkeklerle evlenmek
iin kasden Efendi'nin cariyesine izin vermemesi halinde, mahkeme yoluyla
cebredilebilir. Biraz nce zikrettiimiz yet de bu manaya iaret etmektedir.
Cariyesi bakas ile evli ve nikhl olan Efendi'nin criye zerindeki istihdam
hakk ortadan kalkmaz. nk bakasnn cariyesi ile evli olan hr veya kle
bir erkein einin dier elerden fark da buradan kaynaklanmaktadr. Byle
bir criye, kocasna kar
185 Kur'n, Nisa, 24; Nur, 32.
BLNMEYEN OSMANLI
317
sorumluluklar olduu kadar, bugnk tabirle hizmetisi ve o gnk tabirle
cariyesi olmas hasebiyle efendisi ile de bir i mnsebeti vardr. Cariyenin
kocasnn tebvi'e hakk yoktur. Tebvie hakkndan kast, bakasyla evli olan
cariyenin kocasnn evinde onunla birlikte olmas ve efendisinin evinde veya
iinde ona hizmet etmemesi demektir. Kocamla beraberim diyerek, efendisi
olan insann hizmetini ihml edemez. Ancak efendisi, bu hakk cariyesine
verebilir.
Bu durumdaki cariyenin, efendisi ile mnasebeti, sadece i mnsebetidir.
Efendisine yemesinde, imesinde, temizliinde veya baka ilerinde hizmet
edecektir. Kocas ile kar-koca hayat yaayaym diye efendisinin hizmetlerini
ihmal eylemeyecektir. Kocas ile tebvie hakkn elde etmise, efendisi artk
nafakasn temin etmekten vazgeer. Yani asl olarak kocas ile yaayan ve
efendisine arada srada urayp baz hizmetlerini gren cariyenin nafaka
hakk, kocas zerinedir. Tebvie hakk olmayan ve asl itibariyle efendisinin
hizmetleriyle megul olan cariyenin nafaka hakk ise, efendisine aittir.
Tesbit ettiimiz kadaryla, bugn Trkiye'nin mehur zenginlerinin birinin
stanbul Boazndaki yalsnda yirmiye yakn kadn hizmeti vardr. Her halde
bu hizmetilerle, bunlar hizmeti olarak altran zenginimizin cins
mnsebete girdiini dnemezsiniz. Bu hizmetilerin grevleri, sabahtan
gelip ve hatta bazlar kkte gece de kalp yalnn yemek, temizlik ve benzeri
hizmetlerini yrtmektir. Bu hizmetleri karlnda ivereninden cretini
alacaktr. Hizmeti statsndeki cariyelerin de bunlardan isim ve baz
hkmler dnda ciddi bir fark yoktur.
Osmanl Saray'nn Harem ksmnda baz tarihiler tarafndan verilen 60, 70 ve
hatta 100 criye vard eklindeki ifadelerden de, hizmeti statsndeki
cariyeleri anlamak icabettiini ariv belgelerinden reniyoruz. Byle bir
cariyenin, kocas olan hr veya kle erkek ile mnsebeti ise, tamamen karkoca mnsebetidir. Ancak e olarak mnsebetleri, efendisi ile olan i
mnsebeti sebebiyle snrlandrlmtr. Hatta baz hukukular, iini ihmal
eder korkusuyla, kocasndan ocuk sahibi olma konusunda e-fendisinin
rzsna ba vuracaktr demektedirler. Hizmeti statsndeki cariyelerin,
bakalarnn hanm olan hr kadnlardan ayrld bir nokta da, efendisinin
evinde ve iinde onun hizmetlerini ifa ederken, hr kadnlara gre daha
serbest davranmasdr186.
191. Hizmeti statsndeki cariyeler, kiminle kar-koca hayat yaarlar?
Bu sorunun cevabn da ksaca izah etmek gerektir:
Birinci htiml, bunlar, ya kendileri gibi kle olan bir erkek ile efendilerinin
iznini alarak evlenebilirler. Havss- Kostantniyye Kanunnmesinde
cariyelerin kullar yani erkek klelerle evlenmeleri konusunda ayrntl
hkmler bulunmaktadr. Burada beytlmala ait hssa kullar ile hssa
cariyelerin yani devlete ait olan cariyelerin hangi artlarda ve nasl
evlenecekleri konusunda uzun bilgiler bulunmaktadr. Kendileri gibi kle
erkeklerle evlenmeleri durumunda, doacak ocuklar da doumla klelik
statsne sahip olurlar. nemle ifade edelim ki, kleler, Hanefi hukukulara
gre en fazla iki criye ile evlenebilirler. Yani onlarda birden fazla evliliin
snr, ikidir. Mlik Hukukular, tpk hr erkekler gibi drt criye veya hr
kadnla evlenebileceklerini kayd etmek186 Damad, Mecma'ul-Enhr, c. I, sh. 364-365.
L.
1
318
BLNMEYEN OSMANLI
tedirler.
Osmanl Hukukunda zikr edilen er' hkmlerin aynen tatbik edildiini
Havss- Kostantnyye'nin 19-25. maddeleri aka isbt eylemektedir. Bu
maddelere gre, hanm vefat eden kullar veya hizmete yeni girmi mcerred
yani bekr kullar, cariyelerle evlenirler. Eer cariyeler, onlarla evlenmeyi
reddeder ve hricden hr erkeklerle evlenmeyi isterlerse, kullar da zaruret
gerei gayr-i mslim hr kadnlar ile evlenebilirler. Ayrca Mslman kullarla
cariyelerin birbiriyle evlenmeleri iin cebredilmemesi er'an tavsiye
edilmektedir. Kullarn hr kadnlarla evlenmesi durumunda, ocuklarnn hr
olmas durumu Kanunname'de zellikle belirtilmektedir ve hatta bir ok
klenin bu yolla neslini hr hale getirdii de ifade edilmektedir. Dikkatimizi

eken noktalardan biri de gerdek resminin hr kadnlarn bakire olanlar iin
60 ake ve dul olanlar iin 30 ake olmasna ramen, cariyelerden
evleneceklerin bakire olanlarna 30 ve dul olanlarna 15 ake gerdek resmi
veya resm-i ars denilen verginin takdir edilmi olmasdr.
kinci ihtiml, cariyelerin hr erkekler ile evlenmeleri halidir. Kur'n- Kerim,
hr erkeklerin cariyelerle nikh yaparak evlenmelerini, Mslman hr
kadnlarla ile evlenebilme gc ve imkn bulunmama artna balamaktadr.
Bu art gereklemesi halinde de, ayrca cariyelerin Mslman veya Ehl-i
kitap olmalar art aranmaktadr. Hanefi hukukular, hr bir erkein criye ile
evlenebilmesi iin, hr bir kadnla evlenmeye imknnn bulunmamasn, aksi
takdirde evlenmenin gayr- sahih ve bazlarna gre de mekruh grldn
beyn etmektedirler.
Bir ksm hukukular, bu durumun hr erkein birinci Hanm'nn hr bir kadn
olmas halinde sz konusu olduunu, halbuki hr bir kadnla evlenme imkn
varken, nceden hr bir kadnla evli olmamak artyla, criye ile evlenmesinin
sahih ve caiz olduunu ifade etmektedirler. Fetvaya esas olan da bu
olduundan dolay, Osmanl Padiahlar, hr bir kadnla evlenme imknlar
bulunmasna ramen, cariyelerle evlenmeyi det haline getirmilerdir.
Osmanl Devletinin resm Kanun- Ummsi saylan Mltek'daki ifade aynen
yledir:
"Hr bir erkein, daha evvel evlendii hr bir kadn yoksa, ehl-i kitap veya
Mslman olan bir criye ile evlenmesi, hr bir kadnla evlenme imkn
bulunsa dahi, sahih ve caizdir. Hr bir kadnla evli olan hr erkein bir criye
ile evlenmesi ise sahih deildir. Zira Hz. Peygamber, "Hr bir kadn zerine
criye ile evlenmek sahih olmaz" buyurmulardr. Bu hususda mm Mlik,
hr kadnn rzasyla byle bir evliliin caiz olacan ifade ederken, mm
fi' de kocann kle olmas halinde byle bir evliliin caiz olduunu
sylemektedir".
II. Byezid dneminde tedvn edilen Havss- Kostantnyye Kanunnmesinde
konuyla ilgili tatbikattan rnekler yer almaktadr. Yukarda da belirttiimiz
zere, byle bir evlilikte, nikh akdinde aksine art yoksa ve cariyelerin
evlendikleri erkekler kendi efendileri deilse, doan ocuklar, anneye tabi
olarak, kle statsnde doarlar. Efendi kendi criyesiyle evlenmesi
durumunda ise, doan ocuklarn hr olacaklarn ve mm-i veled
messesesinin devreye gireceini biliyoruz. Bu sebeple, cariyeler, kendi
efendileri ile evlenmeyi isterler veya ondan ocuk sahibi olmay arzu ederler.
Ayrca erkek klelerin, genellikle hr kadnlar ile evlenmeyi istemeleri de
neseblerinin hr olarak devam etmesi arzularndandr187.
187 Kur'n, Nisa, 25; Damad, Mecma'ul-Enhr, I, sh. 328 vd.; 364 vd.;
Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 311 vd.
BLNMEYEN OSMANLI
319
II- OSMANLI'DA HAREM
192. Harem ne demektir?
Osmanl Devletinde harem'den sz edilince akla hemen Topkap Saray
gelmektedir. Topkap Saray'nm tamamen Padiahlarn evi ve elence yeri
olduu ok kii tarafndan ifade edilmekte ve hatta aksine fikirler kabul dahi
grmemektedir. Turist rehberleri, Topkap Saraynn grevlileri ve hatta kastl
olan bir ksm ilim ve fikir adamlar dahi, Topkap Saray'n, Osmanl
Padiahlarnn elence saray olarak nitelendirmekte ve daha da ileri giderek

bir de bu nitelendirmeleri yaparken "Amma da ihtiaml hayat srmler"
ifadesini de eklemekten kendilerini al-koyamamaktadrlar.
Harem'den baz dia ekimleri yapmak gayesiyle Harem Dairesine
girdiimizde, Padiahlarn elence ve hatta cariyelerle alemler yapt yer
olarak bilinen Hnkr Sofas denilen salonu ben diaclara anlatmaya altm
ve zellikle aile hayat ve terbiye ile alakal baz yetlerin ve hadislerin nasl
duvarlara nakedildiini anlattm. Bunu dinleyen grevlilerden birisi, "Hocam,
biz bu yazlar Padiahlarn cariyeler ve gzel kadnlar iin yazd tahrik edici
ak iirleri olduunu sylyorduk. Gerekten bunlar yet ve hadis midirler?"
diye sordu ve benden evet cevabn alnca da alamaya balad.
Evvela, ister Topkap Saray isterse Yldz Saray olsun, Saray denilince,
sadece Padiahlarn evleri ve aileleriyle beraber oturduklar kaneler ve
kkler akla gelmemelidir. Zira bu saraylar, bugn Cumhurbakanl Kk,
Babakanlk Konutu ve bakanlklar gibi devlet daireleridir. Bu saraylarda,
Padiahn yani bugnk anlamyla Cumhurbakannn lojman veya konutu
demek olan meknlar, sadece Harem denilen yerlerdir. Bu Harem denilen
yerler incelendiinde, bugnk devlet adamlarmzn evlerinden daha ok
ihtiaml olduu sylenemez.
kinci olarak, Harem, girilmesi yasak olan yer manasnadr. Mekke-i
Mkerreme'nin snrlar belli yerlerine ihramsz girmek yasak olduundan
Harem-i erif denildii gibi, Hem Mekke ve hem de Medine'ye gayr- mslimler
giremediinden dolay her ikisine birden HAREMEYN ad verilmektedir.
Ayn manadan hareketle, kadnlarn ikamet ettikleri ve yabanc erkeklerin
girmesi yasak olan evlere de slm leminde harem ad verildii gibi, yabanc
erkeklere haram olan kadnlara da harem ad verilmektedir. Osmanl
zamannda evler ve devlet adamlarnn konutlar demek olan saraylar,
haremlik ve selamlk diye ikiye ayrlmt; girilmesi yasak olan harem ksm
kadnlarn ikametine tahsis edilmiti.
te Osmanl Padiahlarnn hanmlarna da harem denildii gibi, bunlarn
yaad meknlara da Padiah Haremi veya Padiah Evi manasna Harem-i
hmyn ad verilmiti. Aslnda Osmanl Devleti tarihinde Padiahn evine
Dr's-Sa'det yani sa'det evi ad verilmekteyse de, Harem-i hmyn yahut
sadece Harem kelimesi kullanlmtr.
unu nemle hatrlatalm ki, bilindii zere, Osmanl harem'ini e ayrabiliriz:
Birinci ksm, asl harem kapsna kadar olan Hareme Medhal (Antre) ksmdr
ki, burada Drs-Sa'de Aas ve Harem Aalarnn emri altndaki erkek
kleler istihr
1
320
BLNMEYEN OSMANLI
dam olunmaktadr. Bu blmde alan bir tek kadn kle yani criye
bulunmad gibi, izin alnmadan bu blmde alan tavailerden kimsenin
asl hareme girmeleri de mmkn deildir.
kinci ksm, asl harem'de yaayan Kadn Efendilerin, ehzade haremlerinin,
padiahlarn ve Padiah ailesi mefhumu iine giren herkesin hizmetisi
durumunda olan cariyelerdir. Bunlar, Harem'in ii personeli durumundadr.
Reisleri de Hazinedar Usta denilen criyedir. Bunlarn Padiahlarn kar-koca
hayat ile ilgileri yoktur.
nc ksm, asl harem'de yaayan ve Padiah'n ailesi kavram altnda

toplanan Kadn Efendiler, valide sultnlar, ehzade haremleri ve kendileri ile
kar-koca hayat yaanan cariyelerdir. Bu grubun reisi, zaman iinde
deimekle birlikte bazan Ba Kadn Efendi ve bazan da Valide Sultn
olmutur188.
ola D
193. Batl bir ksm yazarlarn Harem'le ilgili kitaplar hakknda neler
sylenebilir? Bunlar gerekleri yanstyor mu?
Batl bir ksm yazarlarn Harem'le ilgili kitaplar, erotik romanlar gibidir ve
tamamen hayal olan sahnelerle doludur. Mesela Harem isimli son zamanlarda
yaynlanan roman tr bir eser, tarih gereklerden maalesef ok uzaktr.
Bilimsellik ad altnda kaleme alnan ou aratrma eserlerinin bu etkiden
kurtulamad grlmektedir. Harem iin odalk criye temini hakknda, ilk
kalem oynatanlar Batl yazarlar olmutur. XVII. yzylda balayan bu yazlarn
ilkini, III. Mehmed'in harem kadnlarn tasvir eden Thomas Dallam (1599)'n
yazlar tekil etmektedir. Bunu Venedik Elisi Ottaviano Bon (1606-1609),
Robert VVithers (1650), Rico, Madam Monteg (1717-1718) ve Fransz
Fabrikatr Flachat (1745-1755) takip etmitir. Mesela Venedik Elisi Bon'un
Padiahlara odalklarn takdimi ile alakal ve tamamen erotik romanlar
hatrlatan tasvirini, maalesef, btn Batl yazarlar tekrar etmilerdir. Biz,
bunlarn yalanlarn nakletmeye utandmz gibi, mevcut belgelerin ve
htralarn hibiri, bu nakledilenleri tasdik etmemektedir.
in dorusunu ve Batl yazarlarn nasl meseleyi arpttklarn ise, 196O'l
yllarda Harem'in restorasyonunda grev alan ve bir Fransz tarihisi olan
Robert Anhegger ile evli olan Mualla Anhegger'den dinlemek icabediyor:
"Haremin Avrupallarn yzyllarca yazp izdii ile hi bir alakas olmadn
fark ettim. Harem Padiahn diledii kadnla yatmas iin dzenlenmi bir
kurum deil. Mimarisi bile buna gre dzenlenmemi. Padiahn cariyeleri
grebilmesi ve aralarndan birini seebilmesi mmkn deil. Kaplar, daireler,
geiler buna gre planlanmam. Cariyeler 25 kiilik koularda yatyor, st
katta yatan kalfalarn sk denetimi sz konusu. Padiahn annesi kendi
blmnde, padiahn kadnlar kendi blmlerinde, padiah ise kendi
dairesinde. Padiahn kadnn annesi seip, oluna sunabilir. Padiahn kalkp
cariyelerin blmne gemesi iin ku olup umas lazm! Harem, bir
niversite gibi dnlm. Cariyeler ise renci. Zaten cariyelerin yaad
blmn kapsnda "Allahm bize de hayrl kaplar a" yazyor. Ve bu yaz
dorultusunda, ou padiah tarafndan eyizleri verip evlendirilmi. nk
criye kle deil, cinsel kle hi deil, bence doru deyim cariyenin padiahn
evlatl olduudur. Ve gerekten de evlatlk gibi ho tutulup, iyi eitildikleri
anlalyor. Haremin mimarisi dzenlenirken, burada yaayan herkesin bir
dakika bile bo kalmamas hedeflenmi olmal. Dans, mzik, diki, eitim...
Harem sanki asker bir tekilt. Bu askeri tekilt dncesini haremi restore
ederken sk sk fark ettim. Ve sonunda kendimi ylesine kaptrdm ki, kabul
edilemez nedenlerle, devlet tarafndan yevmiyem kesildii halde, gn boyu
almay srdrdm. Ksacas harem res188 Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devleti'nln Saray Tekilat, 2. Bask,
Ankara 1984, sh. 147; Uluay, aatay, Harem II, sh. 7 vd.; Pakaln, Tarih
Deyimleri, c. I, sh. 742-747.
BLNMEYEN OSMANLI
321
f pa-lolan r'sta
Katorasyonundan elime maddi olarak hi bir ey gemedi, ama karanlkta kalm
bir kurumu, el yordamyla da olsa kavramay baardm.
Haremdekiler son derece iyi yetimi, terbiye edilmi, zeki ve yetenekli
kimseler. Yalnzca gzel deil, ayn zamanda zeki de olanlar devlet
kademelerinde ykselmek istiyorlar. Bunda alacak, ya da ayplanacak bir
yn gremiyorum. Kendilerine gvenen erkekler gibi, haremin kadnlar da
anslarn sonuna kadar zorluyorlar. Sanlann aksine, ykselmek iin dnya
gzeli olmaya gerek yok. Kendisine verilen eitimi en iyi zmsemi olan,
gzel yazan, gzel konuan bu yara avantajl balyor.
te bu nedenle de haremin, belirli dnemlerde politik iktidara el koymu
olmas son derece doal. Elbette haremden acmasz ve muhteris sultanlar
kmtr. Ama ben, harem kadnlarn, anslarn kendileri yaratmaya alan,
aynen erkekler gibi bunu bazen baaran, bazen baaramayan ve bu uurda,
artlar gerektiinde, erkekler kadar acmasz olabilen kimseler olarak
deerlendiriyorum.".
Bu cmleleri, Konunun zeti diye takdim etmek bile mmkndr. Gerekten;
"Yabanclarn yazdklar eserler, ok kere hayal mahsldr. Kulaktan kulaa
gelenlerin yaz ve resimle ifadesinden baka bir ey deildir. Bu eserlerin hi
birisi, haremi hayal yuvas olmaktan, karanlk ve srlar leminden
kurtaramamtr. Bu durum, muhtelif sebeplerden ileri gelmektedir: Bunlarn
banda Mslman olan kadnlarmzn, erkeklerden kamas, darda rtl
gezmesi, kadnl erkekli toplantlara itirak etme-meleriyle izah edilebilir.
Avrupa hkmdarlarnn kadn ve kzlarnn hayatlarna, grn ve
giyinilerine dair bir ok resim, heykel ve yazlar mevcud olduu halde -bir
ka sefir hanmnn sarayllarla grmesi ve onlar tasviri bir tarafa
braklrsa-, bizimkiler iin byle kaynaklar mevcut deildir".
Asl zldmz nokta lkemizde yetien Cumhuriyet dnemi yazarlarnn
da, belgelere dayal bir ilm aratrma yapmak yerine, bu yabanc yazarlar
aratmayacak ekilde ve onlarn yazdklarn yahut izdiklerini aynen taklid
ederek yazlar kaleme almalardr189.
194. Harem'e aitmi gibi gsterilen plak resimlerin Osmanl kadnlarna ait
olduu doru mudur? Yoksa bunlar da Batl ressamlarn hayal lininleri midir?
Harem'le ilgili, baz kitaplarda ve baz dergilerde yaynlanan plak resimlerin
de asl esas mevcut deildir ve Batl ressamlarn hayallerinin mahsldr. Bir
ksm Batl yazarlar, kendi hayallerindeki harem hayatn, ressamlar eliyle
resme aktararak, meru ve gayr-i meru demeden neretmilerdir. Bunlar
arasnda zellikle Padiahn st banyosu yaptn, rlplak cariyelerin
ortasnda poz verdiini gsteren resimler, tamamen hayal rndr.
Hubnnme'de kayd edilen ve bir doum sahnesini canlandran resim,
Osmanl Kaynaklarnda mevcut olanlarn en ak olandr. Zaten husus
dairede kalmak artyla gayr-i meru da deildir.
Bu konuda bir uzmann tesbitlerine kulak vermemiz ve harem ile alakal
grdmz resimleri buna gre deerlendirmemiz gerekiyor:
"Trkiye'yi ziyaret eden seyyahlardan ounun Trke'yi bilmemeleri,
Hristiyan olduklar iin aznlklarla dp kalkmalar ve onlarn verdikleri ok
zaman hakikate uymayan malumat en ufak tetkik szgecinden geirmeden
kitaplarna kaydetmeleri, onlar fahi hatalar yapmaya srklemitir. Deil
Trk Kadnlar, erkekleriyle bile konuamayan ve anlaamayan yabanc
seyyah ve ressamlarn, bizler hakknda verdikleri hkmler, yaptklar

resimler, yazdklar kitaplarn ne dereceye kadar doru olacan siz dnn
ve hkmnz verin.
'
189 Penzer, N. M., The Harem, sh. 178-182; Lady Montegu, ark Mektuplar,
tere. Ahmed Refk, stanbul 1933; Withers, Robert, A Discription of the Grand
Signoir Sereglio, London 1650, sh. 42-43; Uluay, Harem II, sh. 26-29; Nokta
Dergisi, 2 Nisan 1989 Kapak Yazs, sh. 52-53; Mualla Anhegger, ayn zamanda
Harem'le ilgili "Topkap Saraynda Padiah Evi" adl eserin de yazardr. Zaten
bizim de tesbitimiz, Harem'in Padiah'n evi olduu ynndedir; Uluay,
Harem'den Mektuplar, sh. 10; Hem kaynaklar ve hem de kulland resimleri,
tamamen bat meneli olan bir yaz iin bkz. Ba, Il, Cariyelik: Kadnn Cinsel
Klelii, Bilim ve topya, Ocak 1996, sh. 12-14.
322
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYE!, 3
Yine bu sebepledir ki, Topkap Saray resim galerisinde mevcut olan Hurrem
Sultn'n muhtelif tablolaryla kz Mihrimah Sultn ve Gln Sultn'a ait
resimlerin otantik (gvenilir) olup olmadklar zerinde hakl olarak durup
dnmemiz icabetmez mi?".
Cumhuriyet dneminde haremle ilgili olarak kaleme alnan kitaplarda yer alan
veya kapaklarn tekil eden gayr-i meru resimlerin tamam, batl
ressamlarn hayal rnleridir. Mesela Meral Altndal'a ait Osmanl'da Harem
adl kitabn kapandaki plak resim, Kari Briullov'a ait olduu gibi, ayn
yazarn Osmanl'da Kadn adl kitabnn kapandaki plak resim de Camille
Rogier'e aittir.
1989 ylnda Amerika'da neredilen ve Alev Lytle Croutier adl hanmefendi
tarafndan kaleme alnan Harem The VVorld Behind the Veil adl eserdeki
plak resimlerin tamamna yakn da, Avrupal ressamlarn veya seyyahlarn
kendi hayllerinden uydurduklar resimlerdir. zellikle Trkiye'deki belli
evrelerin de kulland kapaktaki resmin, Osmanl Haremi ile uzaktan
yakndan ilgisi bulunmamaktadr. zldmz nokta, bu hanm efendinin bir
konakta doduunu ve bydn syleyip kendisiyle alakal kitabna ald
resimlerden hi birinin gayr-i meru olmamasdr. Bu yazarn Haremdeki
banyolarla ilgili anlatt erotik hikyelerin ise, gerekle hi bir ilgisi yoktur ve
tamamen kendi hayalini tavsif eden Batl seyyahlarn htralarndan ibarettir.
Osmanl Padiahlarn bu uydurma resimlerle itham etmeye kalkan Batl
yazarlar, kendi krallarnn nasl gayr-i meru hayat yaadn ok iyi bilmekte
ve Padiahlar da kendi krallarna kyaslamaktadrlar. Mesela bizzat gidip
ziyaret ettiimiz Viyana'daki tarih Kraliyet Saraynda grdm manzara,
dorusu beni artmtr. Zira Saray'da oturan Krallar, beraber olduklar
kadnlarn heykellerini yaptrarak Saray'n muhtelif yerlerine diktirmilerdir.
Yani Avrupal krallarn yaad rezaletin delili, bizdeki hareme ait uydurma
resimler deil, u ana kadar varln devam ettiren Saraylarnn
duvarlarndaki kadn heykelleridir190.
195. Saray'daki criyeler'in hepsi Padiahlarn hanmlar myd? Yoksa
grevleri nelerdi?
Osmanl Padiahlar, Harem direlerinde istihdam ettikleri veya kar-koca
hayat yaadklar cariyelere er'-i erifin hkmlerini aynen tatbik etmilerdir.
Osmanl Hareminde Orhan Bey zamanndan beri cariyelerin bulunduu ve
istihdam edildii ifade edilmektedir. Ancak harem'deki cariyelerin sayca

artmas, Ftih dneminden itibaren balar. Zira Ftih devrinde devlet idaresi
devirmelerin eline getii gibi, harem'de de byle olmutur. Nasl devirilen
erkekler, Enderun Mektebinde terbiye edilerek Osmanl Devleti'nin asker ve
idri st makamlarna ykselme imknlarn elde etmilerse, Harem
Mektebine alnan cariyeler de zeklarna, ahlaklarna ve gzelliklerine gre,
evvela haremin hizmeti statsndeki grubu olan criye, kalfa ve ustalar
makamlarna ve sonra da Padiahlar tarafndan seilmeleri halinde Padiah ile
kar koca hayat yaayan gzde i imknlar;'
Otel
Bn-cj grubudur tekil ( hangi Mrjl
Hat
stats-::: Acemiler
8u k| bugnk harem'dei lan r Pade-den :)j lentirtpf
iikr.
dnefe*:-, 196,1
zahe
l
ha sosrii cariyeler!
190 Croutier, Alev Lytle, Harem The VVorld Behind the Veil, New York 1989,
sh. 80-92; Altndal, Meral, Osmanl'da Kadn, stanbul 1994, sh. 2; Osmanl'da
Harem, sh. 2; Uluay, Harem'den Mektuplar, sh. 11; Harem II, Resim 25; Bu
konuda, mahas bir misl iin bkz. Dernschvvam, Hans, stanbul ve
Anadolu'ya Seyahat Gnl (ev. Ya'r nen), Ankara 1992, sh. 59, 82, 83,
88, 89, 93 vd.,184; Nokta Dergisi, 2 Nisan 1989 Kapak Resmi; Tempo 10-16
1994 Kasm say 175; Bu dergideki resimlerin tamamna yakn uydurmadr ve
Batl yazarlarn kitaplarndan alnmtr.
tayd.
iin tel
BLNMEYEN OSMANLI
323
yan gzde, ikbal ve Kadn Efendi ve neticede valide sultn payelerine kadar
ykselme imknlarna kavuabilmektedirler.
O halde harem mektebinde yetien cariyeleri iki gruba ayrmak icabedecektir:
Birinci Grup, asl haremin ve Padiah ile ailesinin hizmetlerini gren cariyeler
grubudur ki, haremde saylar bazan 400'e ve 500'e ulaan cariyelerin %90'n
bunlar tekil etmektedir. Bunlarn, haremin ve Padiah ailesinin hizmetlerini
ifa dnda her hangi bir ekilde Padiah ile kar koca hayatlar mevzubahs
deildir.
Haremin ve Padiah ailesinin hizmetlerini ifa ile mkellef olan ve hizmeti
kadnlar statsnde bulunan saray cariyelerini drt ayr grubta toplamak
mmkndr: 1-Acemiler. 2-Criyeler. 3-Kalfalar (kirdler). 4-Ustalar (Gedikli
Cariyeler).
Bu drt grub incelenince grlecektir ki, haremdeki cariyelerin % 9O'
tamamen bugnk kadn hizmeti grubundadrlar ve bunlar aldklar belli
cretler karlnda harem'de hizmet etmektedirler. Ancak bunlarn bekr
olmalar ve harem'de bulunduklar mddete evlenmelerinin fiilen mmkn
olmamas sebebiyle, her an ehzade veya Padiah'n haremi arasna girmesi
mmkndr. Padiah'n haremi arasna girmediinden veya giremediinden
dardan evlenmek isteyenler, ra edilme ad altnda evlendirilip haremden

karlrlard.
kinci Grup ise, Padiahn ailesi arasnda yer alan gzdeler, ikballer ve kadnefendiler grubu idi191.
196. Harem'deki cariyeler evlenebilirler miydi?
Harem'deki cariyelerin evlenmeleri meselesini bunlarn statsne gre ayr
ayr i-zah etmek gerekmektedir:
Birinci Grup, Padiahlarn veya ehzadelerin has odal olan cariyelerdir.
Daha sonra da aklanaca zere. Padiahlar, kendileri iin odalk olarak
terbiye edilen cariyelerin hepsi ile mnsebet kurmuyordu. Mnsebet
kurduklar belli saylarda idi. Bunlar biraz sonra anlatacaz. Bunlarn bir
ksm Kadn Efendi, bir ksm ikbal oluyordu. ocuk sahibi olanlar genelde
ikbal ve kadn efendi olmaktaydlar. Ayn ey ehzadeler iin de geerliydi.
Eer Padiah olurlarsa, odalklar kadn efendi veya ikbal olurlard. Olmazlarsa
ehzade haremi olarak kalrlard. Padiahlarn veya ehzadelerin mnsebette
bulunup da beenmedikleri veya ocuklar olmayanlar ise, ra edilirler ve
hricden mnasip bir kimse ile evlendirilirlerdi; eyizleri ve evi Padiahlar
tarafndan temin edilirdi.
kinci Grup, hizmet cariyeleri, kalfalar ve ustalar ise, daha nce de ksaca
deindiimiz gibi, cariyelik sreleri olan 9 yl doldurduktan sonra zd
edilirler ve ellerine ra kd denilen bir belge verilerek saraydan
ayrlmalarna msaade edilirlerdi. Ayrlmak istemeyenler haremde kalr veya
Eski Saray'a gnderilirlerdi.
Her iki grup cariyelerden de haremden ayrlanlara, ayrldktan sonra da
baklmaktayd. Saraydan ayrlan bu cariyelere sarayllar ad veriliyor ve
bunlarn dmemeleri iin her trl tahsisat yaplyordu. Kocalar lenlere
maa balanyordu.
1 Uluay, Harem II, sh. 10-11
324
BLNMEYEN OSMANLI
BLN!
Bu arada cariyeler, harem iinde iledikleri sulardan dolay, Khya Kadn
tarafndan cezalandrlmaktayd. Ayrca su ileyen cariyelerden birinin Sakz
Adasna srld ve bu tr srgnlerin de az da olsa yaand, eldeki
belgelerden anlalmaktadr.
Bir ksm Padiahlar tahta kar kmaz, sevmedii eski Padiahn hareme
ald cariyeleri, nadir de olsa, haremden kard ve hatta bazan bu yzden
perian hallerin yaand, maalesef nakledilen hadiseler arasndadr. Ancak
bu durumu tamim etmek yanltr ve doru deildir.
slm Miras hukuku hkmlerine gre, cariyelerin miraslar yani Osmanl
belgelerindeki ifadesiyle muhalleft ve terekesi, lmeden zd edilmi
olmadka, efendileri-nindir. Bu sebeple haremdeki cariyeler vefat
ettiklerinde, muhalleftlar, devlet tarafndan zabtedilir ve hazineye ird kayd
olunurdu192.
197. Osmanl Padiahlarnn eleri saylan cariyelerden kadnefendiler
kimlerdir?
Bunlar, Osmanl Padiahlarnn bazan drt kadnla evlenmek snrna riyet
ederek nikh akdi ile evlendikleri ve bazan da nikh akdi yapmadan beraber
yaadklar ve ancak mm-i veled statsndeki yani ocuk sahibi olduklar
kadn veya Kadn Efendi denilen cariyelerdir. Bunlarn saylar, en fazla sekize
kmtr. Aye Osman Olu'na gre bunlarn ou nikh ile alnmaktadr.

Nikh ile alnmas, evlenilen kadn criye de olsa, ayn anda drt kadndan
fazla olan haram haline getirir. Drt adedine ulalnca ancak birisinden
boandktan sonra dierini nikahlayabilir. Halbuki bir anda drtten fazla criye
ile Kadn Efendiler olarak hayat yaayan Padiahlar vardr. Bunun tek istisnas,
Padiahlarn kendi cariyeleri ile ihtiyat nikh yapm olmalardr.
Padiahn ilk kadnna Ba Kadn Efendi denilirdi. Dierleri de kinci, nc,
Drdnc, Beinci, Altnc, Yedinci ve sekizinci Kadn Efendi diye anlrlard.
Ba kadn ve dier Kadn Efendilere husus daireler tahsis olunur ve emirlerine
cariyeler ve kalfalar verilirdi. Kadn Efendilerden birisi vefat ederse veya
Padiah'dan ayrlrsa, yerlerine Padiahn tercih ettii ikballerden birisi, Kzlar
Aasnn arziyle Kadn Efendi olurdu. Kadn Efendiye bir bert verilirdi. Mesela
I. Abdlhamid'in kalfalarndan Mehtb Kalfa'ya Kzlar Aas Beir Aa'nn
arzyla Beinci Kadnlk bert verilmiti. Yeni Kadn Efendi alndnda
kendisine ayr bir oda tahsis edilir, elbiseler smarlanr, haznedar usta ve
kalfalar tarafndan saray detleri retilirdi. Padiahlarn Kadn Efendilerine
Haseki de denirdi. Baz yazarlara gre, en ok sevilenlere Haseki ve ocuk
sahibi olanlara Haseki Sultn unvan verilirdi. XVI. yzyl ile XVIII. yzyl
arasnda kullanlan bu unvan, ilk olarak Sultn brahim'in kadn Hsrev
Sultn'da gryoruz.
Osmanl Padiahlar, nikhl eleri olmamalarna ramen, Kadn Efendileri
arasnda fkh kitaplarnda izah edilen kasm yani eler arasnda kalb
muhabbet dndaki btn muamelelerde adaleti gzetme prensibine azami
derecede riyet ederlerdi ve buna nbet denirdi. Nbetin tanzimi ve tatbiki
haznedar ustann greviydi. Hatta cuma
gece1, yn ve t lenen t
aras: lardan ani annesi srturol
kan:, sre. min
cak'.
gei Kad bum laryio rnekler* dan kal Ant
siysete t sonuna h nn i)
198,1
cuk s
olum
III. A
192 BA, Cevdet Saray, nr. 681, 2838, 4405, 7139; Topkap Saray Mzesi
Arivi, nr. D. 8254; D. 8251; D. 8199; Uluay, Harem II, sh. 34-37; Abdlaziz
Bey, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri (dt ve Mersim-i Kadme, Tabirt
ve Mumelt- Kavmiyye-i Osmniyye), stanbul 1995, sh. 134-136. Burada
genel olarak stanbul'daki konaklarda istihdam edilen criye ve kalfalarn
ra edilmeleri yani evlendirilmeleri zerinde durulmaktadr.
BLNMEYEN OSMANLI
325
gecesi ihml edilen Kadn Efendi'nin Kdi'ye ikyet etme hakk olduunu
yabanc seyyah ve temsilciler de kaleme almlardr. Fkh kitaplarnda "Kasm"
bal altnda incelenen birden fazla kadnlar arasndaki adalet esaslarna
uymayan Padiahlarn, kadnlar arasnda fitnelere yol at ve kskanlk
rzgarlarn dalgalandrdklar, yaanan olaylardan anlalmaktadr. Kanun
Sultn Sleyman'n Ba Kadn ve ehzade Mustafa'nn annesi Mahidevran
Ba Kadn ile ehzade Selim'in annesi Hurrem Sultn arasndaki srtmeler,

bu adalet esaslarna riayet edilmemesinden kaynaklanmtr.
Maalesef Osmanl Devleti'nin duraklamasnda ve hatta gerilemesinde en
byk rol oynayan sebeplerden biri de, bir yzyla yakn, Kadn Efendilerin
devlet ilerine karmalar olmutur. zellikle Kanuni'nin kars Hurrem Sultn,
Mahidevran' Manisa'ya srdrp bakadnl ele geirdikten sonra, bir
zamanlarn Valide Sultnlar gibi, haremin reisi haline gelmi ve daha da ileri
giderek devletin ilerine karmtr. ehzade Mustafa'nn ldrlmesinde
mhim rol oynamtr denilirse, mesele daha iyi anlalacaktr. Kanun Sultn
Sleyman'n vefatndan sonra Padiahlarn ordularnn bana geerek sefere
gitmeyilerinde ve Saraya kapanp kalmalarnda maalesef bu ekildeki Kadn
Efendilerin mhim rol olmutur. III. Murad'n ba kadn Safiye Sultan'n ve
bunu takip eden Ksem Sultan'n hem ba Kadn Efendi ve hem de Valide
Sultn sfatlaryla nasl devleti idare etmeye kalktklar, maalesef tarihin ac
sayfalarnda kt rnekler olarak doludur. IV. Mehmed'i idare eden Turhan
Sultn'dan sonra bu iin ortadan kalktn syleyebiliriz.
Ancak unu da belirtelim ki, Turhan Sultn, Harem-i Hmyn'da, kadnlarn
asla siysete karmamalar gerektii terbiyesini ylesine kurdu ki, Osmanl
saltanatnn sonuna kadar bu terbiye devam etti. Bu suretle Hurrem-SafiyeKsem Sultn lsnn balatt kt dnem kapanm oldu193.
198. Osmanl Padiahlarnn kar-koca hayat yaadklar cariyelerden ikballer
kimlerdir?
kballer, Padiahlarn beraber kar-koca hayat yaadklar ve ancak genellikle
ocuk sahibi olmadklar cariyelerdir ki, bunlara ikbal ad verilmitir. Bazan
ocuk sahibi olur olmaz Kadn Efendilie ykselmilerdir. II. Mahmd'un ikbali
Pertevniyal Sultn gibi. Bazan da ocuk sahibi olmalarna ramen, kadn
unvann hemen almamlar ve ikbal olarak kalmlardr. Abdlmecid'in Ba
kbali Nlndil Hanm gibi.
Evvela unu hatrlatmak icabeder ki, ikbal messesesi, Osmanl Tarihinde II.
Mustafa ile balamaktadr ve ilk ikblin ismi de ahin Fatma Hanm'dr.
Bundan sonra III. Ahmed'in 1, I. Mahmd'un 4, III. Mustafa'nn 1, III. Selim'in 1,
II. Mahmd"un 4, Abdlmecid'in 6 ve II. Abdlhamid'in 4 ikbali tesbit
edilebilmitir.
kballer, Padiah'n kadnefendilerden sonra gelen ve kar-koca
mnasebetinde
193 BA, Cevdet Saray, nr. 4791; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 148-149;
Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 121; M. Mikes, Trkiye Mektuplar, ev.
Sadrettin Karatay, Ankara 1944-1945, c. I, 196; c. II, 232; Uluay, Harem II,
sh. 41-50; ztuna, Osmanl Harem'lnde Haseki Sultn, sh. 243-244; Bu
Kitap, tarih roman tarznda kaleme alndndan buradaki baz tasvirleri
roman eklinde deerlendirmek gerekiyor. Baz tesbitler ise, hakikatlere
uymuyor. Ayrca kr. Altnda), Osmanl'da Harem, sh. 95-102; Damad,
Mecma'l-Enhr, I, 329; Osmanolu, Aye, Babam Sultn Abdlhamld.
'
326
BLNMEYEN OSMANLI
BLN":1!
bulunduu cariyelerdir. Eer Padiah, biraz sonra aklayacamz has odalk,
peyk veya gzde tabir edilen cariyeler ile mnsebette bulunur, bunlar gebe
kalrlar ve sonradan da ra edilmezlerse, ad geen cariyelere ikbl ad
verilir. Birden fazla olmalar halinde srasyla ba ikbal, ikinci ikbal, nc

ikbal ve drdnc ikbal adlaryla anlrlard. Saylar ayn anda drd
gememitir. Zaten biraz evvel grdmz gibi, ikbal meselesi, XVII. yzyl
sonunda, duraklama ve gerileme devri padiahlarnn tahta ktktan sonra
aldklar kadnlar olarak balam ve XIX. yzylda ise Harem'in itibarl
kadnlar arasnda yerlerini almlardr. I. Abdlhamid'e kadar husus daireleri
olmayan ikballer iin, I. Abdlhamid, Topkap Saray'nda Gzdeler-kballer
Dairesini in ettirmitir. Kadn E-fendiler ile ikballerin en nemli zellii,
Padiah'n vefatndan sonra da statlerini koruyabilmeleridir.
kballer, Kadn Efendilerin lm, boanma ve benzeri sebeplerle Padiah'dan
ayrlmalar ile terfi1 ederler. Yani Padiahn kadnlarndan birisi vefat eder
veya gzden dp Eski Saray'a gnderilirse, ikballerden biri ve genellikle
Ba kbal onun yerine geerek Kadn Efendi unvann alrlard. Mesela II.
Mahmd'un ikinci ikba iken Abdlaziz'i douran Pertevniyal Sultn, hemen
beinci Kadn Efendilie ykselmitir. kballer arasnda Padiahlarn
kadnlarndan fazla sevdikleri de vardr. II. Abdlhamid'in sonradan drdnc
kadnla ykselen Ba kbali Mfika Kadn Eefendi gibi. kballer de, kn
krkle kapl elbise giymek hakkna sahiptirler.
kballerin husus maiyyetleri vard ve hizmetlerine tahsis edilen cariyeleri
bulunmaktayd194.
199. Gzdeler, peykler ve has odalklar ne demektir?
oc,
yedi seft goz:-
illa;:.: dr,
ahini
nivesl
tasdikti
20!'J
Daha evvel de ifade ettiimiz gibi, Padiahn saylar genellikle drd bulan ve
ayn anda olmasa bile btn hayat boyunca bazan yediye ve sekize ulaan
Kadn Efendileri, ikballer arasndan seilirlerdi. kballer arasndan Kadn
Efendilie seilen cariyeler, yine criye statsndeydi; ancak bazan
eyhlislm'n nikh akdi icra etmesiyle nikhl olarak e tarznda ve bazan
da nikhsz criye e statsnde Padiahlarn zevceleri tarznda hayatlarn
srdrrlerdi.
Genellikle kadnefendilerin kendileri arasndan seildii ikballer ise, has
odalk, peyk veya gzde ad ile anlan cariyeler arasndan seilirlerdi. II.
Mustafa zamannda ikbal messesesi ortaya kncaya kadar, Kadn Efendiler
de dorudan has odalk, peyk veya gzde tabir edilen bu cariyeler arasndan
Padiah tarafndan seilirlerdi. Kitabmzn daha evvelki sayfalarnda
anlattmz gibi, slm Hukukuna gre, efendiler ve bu arada elbette ki
Padiahlar, bakalaryla evli olmayan ve istifr hakk kendilerine ait bulunan
criyeleriyle kar-koca hayat yaayabilmekteydiler. Osmanl Padiahlarnn
kar-koca hayat yaayacaklar cariyeler, Harem'e alnan cariyeler arasndan
temin edilirdi. Hazinedar Ustann nezreti altnda saray terbiyesi alan
cariyelerden, nce Padiah'n ahsi ve husus hizmetlerini grmek zere
Hnkr Kalfalar seilirdi. Hnkr Kalfalar arasndan Padiahn beendikleri,
peyk, gzde veya has odalk adyla Padiah
194 Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D. 8218; D. 9988; Uluay, Osmanl
Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 123-125; Harem II, sh. 38;
Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, sh. 124; ztuna, Devletler ve Hanedanlar, c.

II, sh. 901-902; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, sh. 121; Mehmed Sreyya,
Slcill-i Osmn, c. I, sh. 27.
geri diril h. I
BLNMEYEN OSMANLI
327
iin ayrlrlard. Has odalk, peyk veya gzde adyla ayrlan cariyelere bir daire
tahsis edilir.
Has odalklar da peyk ve gzde adyla ikiye ayrlr. Peyk ve gzdeler de en
fazla drder aded olurlar. Bunlar arasndan Padiah ile mnsebette bulunan
ve Padiah'n beenisini kazananlar ile Padiah'dan ocuu olanlar ikbal veya
Kadn Efendi olurlar. Dierleri ise, Harem hricinde bulunan erkek klelerden
biriyle evlendirilirlerdi. Erkek ocuk douran kadnlar mutlaka kadn statsn
kazanr ve dourduu ocuk ilk erkek ocuk ise ba Kadn Efendi olurlard.
Osmanl Padiahlarndan Kadn Efendilerinin yannda ikballeri bulunanlarn
says yedi sekiz tanedir; ikballerinin yannda gzdeleri de bulunanlarn says
ise ok azdr; gzdelerinin yannda peykleri bulunanlar ise bir veya iki tanedir.
Yoksa her Padiah'n illa da 4 Kadn Efendisi, drt ikbali, drt gzdesi ve drt
de peyki olacak demek deildir.
Bu arada unu da belirtmeliyiz ki, bata Penzer olmak zere, Batl yazarlar,
Padiahn ikbal ve Kadn Efendilerinin ilerinden tesbit edildii has odalk
cariyelerin teminini ve seiliini, ylesine gayr-i meru tarzlarda ve ylesine
kt ekillerde tavsif etmilerdir ki, bunlarn verdikleri bilgilen, ne bir Osmanl
Tarihi ve ne de arivlerdeki belgeler tasdik etmemektedir. Oynatp oyununu
seyrederken zerine mendil atlmas, hamamlarda ykanrken tercihlerde
bulunulmas ve buna benzer halvet tasvirleri, gerekle ilgisi olmayan
yalanlardan ibarettir195.
200. Harem'deki kadnlardan padiahlara veya devlet adamlarna; padiah ve
devlet adamlarndan da Harem'deki baz kadnlara veya sultnlara ak
mektuplar yazld syleniyor. Doru mu?
Meru dairede olmak artyla insan, hanmn, ocuklarn, anasn babasn ve
dier insanlar sevebilir. Muhabbetin yasak olmasnn snr gayr-i meru
dairede olmasdr. Bu manada meru dairede Padiahlarn kendi kadnlarna
ve damatlarn sultn hanmlara veya tam tersine sultnlarn ve haremdeki
kadnlarn Padiahlara veya damad adaylarna meru bir tarzda ak ve
muhabbet mektuplar yazmalar merudur ve caizdir. l meru' dairede
kalmasdr.
Osmanl Padiahlar ve haremde yaayan kadnlar da insandr. Bunlar da hem
sevecek ve hem de sevdiklerini kskanacaklardr. Dolaysyla insanlk gerei
aralarnda geen baz srtmeleri veya aralarnda alnp verilen ve Osmanl
Devleti yklncaya kadar aileye has kalan zel arivlerdeki muhabbet
mektuplarn, hep menfi manada deerlendirmek veya bunlar arasndan
suiistimal edilebilir birini seip hepsine temil etmek doru deildir. imdi
Harem'den Ak Mektuplar diye bilinen ve aslnda Harem Hazinesinde sakl
olduu halde Cumhuriyetten sonra Saray'a ait her ey ortaya dklnce ele
geen bu ak mektuplarndan ikisini zikredeceiz.
Birincisi; Kanun'nin Ba Kadn Hurrem Sultn'dan Kanun Sultn Sleyman'a
ya195 Penzer, The Harem, sh. 178-182; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 151;
Altndal, Osmanl'da Harem, sn. 195 vd.; Uluay, Harem II, sh. 26-30; Osmanl
Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 126-135; ztuna, Devletler ve

Hanedanlar, c. II, sh. 902.
328
BLNMEYEN OSMANLI
Bil '"r""
zlan mektuplardan birisidir. Hurrem Sultn gibi Kanun'ye ak ile bilinen
birinin kulland ifadeler byle olursa, damadlarn veya bakalarnn Sultn
Hanmlara ve Saray Kadnlarna yazdklar mektupta kullandklar terbiyeli
ifadeleri sizler kyaslayabilirsiniz.
"Canmn Paresi Sa'detl Sultnm Hazretlerine dern- gnlden enva'-
bsyr can u dilden sad-hezrn hezr bin drl hasret itiyaklaryla bin bin
du'alar ve senalar edb yzm hk-i pay-i erife srb mbarek dest-i
erifinizi pus ederim.
Benm iki gzm yoluna kurban olduum devletlm Padiahm, middir ki,
ben biare cariyenizi kabul- mtak- azm buyurula. Benim devletlm ve
benm saadetim sultanm, mbarek mizac- erifiniz nicedir? mbarek
banzdan ve cemi" azanzdan olsun ve mbarek ayanzdan nicesiz?
imdilik benm devletlm benm sultanm tamam hsn-i afiyet zeresiniz.
Benim iki gzm devletlm Padiahm, Br-i Te'al Hazretinden hcetm
budur ki, Hazret-i Hak vcud- erifini cem? hatalardan ve bellardan
saklayub heme hakkn hfz- emnnda olub mr-i Nuh sresiz inaallah.
Benim Padiahm, benm devletlm, andan sonra Sultnm Cihangir ah'mn
gzlerinden perim. Andan sonra benm saadetm Hanum Peyk drl itiyak
ile yzler srb hk-i pay-i erifinizi per. Hma ah Ayeciim dahi Peyk
Kadun hk-i pay-i erifinize yz srerler. middir ki, kabul oluna. Benm
Devletlm, andan sonra sultanm ehir ahvlinden sorulursa, bi hamdillah
emn emn zere olub can u dilden sultanma du'alar edb cem1 lem
sultanma mtaklardr. Benm devletlm baki ne demek lzm vesselam.
Kemine Cariyen".
kincisi; Padiahlardan Kadn efendilerine veya ikballerine yazlan ak
mektuplarndan bir rnek de, en ok ak ve muhabbet ifadeleri kullanlan,
aslnda gizli arivde saklanld halde bu gn herkesin elinde bulunan Sultn
I. Abdlhamid'in kadn efendisi Ruh-ah'a yazd mektuptur. Bu mektupta
er' hkmlere aykr, bugnk anlamda gayr-i meru cihetler ihtiva eden bir
hal yoktur. Eer bizlerin de hanmlarmza yazdmz zel mektuplar, btn
aleme neredilecek olursa, her halde Osmanl Padiahlarnn en kadna
dkn denileni kadar edebe riyet ettiimiz zor iddia edilebilir. Halbuki I.
Abdlhamid Hn, be vakit namazlarn mmkn olduka Camilerde cemaat
ile klan ve ancak kadnlarn da meru dairede seven bir Padiah'dr.
Mektuplarndan bir tanesini zikrediyoruz:
"Abdlhamid'in Ruh-ah'na kul kurban olsun. Bir kusur ile beni unutma.
Benim vcudum trb olunca, ben senden geer isem Allah lykm versn,
Efendim. Gideyim diyorum, belki gtr buyururusun dey gtrmyor. Sen
benim, ben senin. nallhu Te'l mrm olduka cem' oluruz (bir arada
oluruz). Canm efendim benimle. Narin ayana yzm srerek rica ederim.".
Maalesef baz kaynaklarda, Padiahlarn hanmlarna olan sevgi ifadeleri ok
grlerek mesela Abdlhamid Hn'n ak meftunu ve kadnlarn klesi birisi
olduu sylenmeye allyor. Dnya nfusunun bete birine hkmeden bir
Padiah'n kadn efendisine "Sultnm, kulun ve kurbann olaym" demesi,
Kur'n ve Snnetten alnan ders gerei, kadna ve onun haklarna sayg
ifadesi midir? Yoksa devlet ilerini terk edip de kadnlara kul ve kle olma
almeti midir? Bunun kararn okuyuculara brakmak istiyoruz196.
201.1
rpU|
EvveSfi ocuklar'/ I m
bahelere! 1
(V
$<
ti'
efendileri i zaruretti
m :
kavra
sofin bile, d Merut
lencei 2f.s
196 Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 10193; Topkap Saray Mzesi Arivi,
nr. E. 5038; Kr. Uluay, Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, stanbul 1956,
sh. 42-47, 77-93; Maalesef burada, hanmna olan sevgi ifadeleri ok
grlerek Abdlhamid Hn'n ak meftunu ve kadnlarn klesi birisi olduu
sylenmeye allyor; Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn
Yz, sh. 105-110; Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, sh. 77-93; Altnda!,
Osmanl'da Harem, sh. 45-47; Maalesef bu son kaynakta, rastgele yerlerden
toplanan eitli bilgiler, hep kt yne ekilerek arptlmaya allmtr. Lt
Kavminin detini lanetleyen Hz. Nuh'un ifadesi olan yeti alp da Osmanl
Padiahlarnn cins sapk olduklarn buna balamak gibi. Bu sebeple, bu tr
kaynaklarn btn iddialarn deerlendirmeye bile almaya deer bulmuyoruz.
Ancak M. aatay Uluay gibi ciddi aratrmaclarn dtkleri hatalar,
mmkn mertebe gerei yanstarak tashih etmeye gayret gstereceiz.
BLNMEYEN OSMANLI
329
201. Padiahlarn Harem'in bahesinde bulunan havuzlarda cariyeleri
rlplak soyduu ve bunlara st banyosu yaptrarak bununla elendii iddia
edilmektedir? Bunun hakknda ne dersiniz?
Evvela unu ifade edeyim ki, Padiahlarn kendi hanmlaryla, sultn denilen
kz ocuklaryla, ehzadelerle ve de bunlarn haremleri ve cariyeleri ile, husus
gnlerde meru dairede sohbet etmek ve ailev meseleleri grmek zere,
her aile gibi, bir araya geldikleri dorudur. Bu bir araya gelmelerin, bazan ve
zellikle de yaz gnleri Harem'in Has Bahesinde ve genellikle imirliK'teki
bahede veya Kthane'deki bahelerde yapld da dorudur. Ancak bu
halvet ve elencelerde, braknz cariyeleri rlplak soyarak onlara st
banyosu yaptrmay, belki ehzadeler, haremleri ve Padiah kadnlar arasnda
dahi mahremiyet olur diye, husus halvet adrlar ve sokaklar tekil edildiini
Osmanl'da Harem adl kitabmzn ilgili yerlerinde izah ettik.
slm Hukukunda hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret
mahallerinin farkl olmas, fkh kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve
balarna efendilerinin bakabilmesi eklindeki hkmn yer almas, meseleyi
bilmeyen evreler tarafndan akl almaz ekilde tahrif edilmitir.
slm hukukunda iki eit mahremiyet kavramnn bulunduunu,
cariyelerin efendileri yannda sadece el, kol ve balarn aarak
dolaabileceklerini, bunun da i zaruretinden meydana geldiini; rlplak
havuza girip oynamalarnn asla caiz grlmediini; nk bir cariyenin bu
manada dier cariyelere bakamadn fkhtan reniyoruz. Mesele avret-i

hafife ve avret-i galize terimlerinin bilinmemesinden, avret kavramnn erkek,
hr kadn, mahrem kadn ve criye asndan ayr manalar ifade ettiinin
anlalamamasndan ve bunlara dair er' hkmlerin sz konusu
edilmemesinden ileri gelmektedir. Kii de, bilmediinin dmandr. Bir
sonraki soruda bunu ayrntlaryla greceiz.
Bu meselede en ok itham edilen Padiah III. Murad'dr. Halbuki III. Murad'n
sofi mereb ve Farsa bir Divan' bulunacak kadar ve hele hele kendisine caiz
olsalar bile, cariyelerin birbirine haram olacaklarn bilecek kadar slm
ilimlere vukufu vardr. Meru dairede cariyelere saz aldrarak, harem
kadnlarnn ve erkeklerinin ayr ayr oturduklar yerlerde oyunlar oynanarak
elenildiini ve bunun da meru dairedeki elence olduunu biliyoruz197.
202. Efendilerin cariyelerin avret yerlerini grmeleri caiz midir? Caiz olduunu
iddia edenler, havuz safalarn da buna balamaktadrlar. Durumu fkh
kitaplar asndan izah eder misiniz?
slm Hukuku kitaplarnda mesele "Nazar" bal altnda incelenmektedir. Bu
hkmlere gre, dinen avret mahalli kabul edilen yerlere baklmas, zaruret
hali dnda haramdr. Zaruret halinden kast, doktor, snneti, ebe, kan alan
veya ine vuran
197 Damad, Mecma'ul-Enhr, c. I, sh. 80-81; II, sh. 538-539; Uluay, Osmanl
Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 13-14; Altndal, Osmanl'da Harem,
sh. 181-183.
330
BLNMEYEN OSMANLI
hemire gibi insanlarn, zaruret miktarn tecvz etmeyecek derecedeki
nazarlardr.
nsanlar birbirinin vcutlarndan grebilecekleri yerler asndan be gruba
ayrmak mmkndr:
Birinci Grup; Erkekler, erkeklerin, namazda avret mahalli olarak aklanan
dizden yukar ve gbekten aa ksmlar dnda kalan yerlerine bakabilirler.
Bu ikisi arasndaki yerler avret saylr; yani baklmas dinen haramdr. Ancak
dizin avret olma hali ile bacan ve bacan avret olma hali ile avret-i galize
tabir edilen n ve arkann avret olma hali ayn deildir.
kinci Grup; Kadnlar, kadnlarn, erkein erkeklerden bakabildii yerlere
bakabilmektedirler. Yani hkm birinci grup gibidir. Bu her iki grupta da,
ehvetten emn olma art vardr.
nc Grup; Bir erkek, kendi hanmnn ve kendisiyle kar koca hayat
yaad (istifr hakk bulunan) cariyesinin btn bedenine bakabilir. Bir
ksm hukukular, tenasl uzvuna baklmasnn mekruh olacan
aklamlardr.
Drdnc Grup; Erkekler, kan, st ve shr hsmlk asndan mahremi
bulunan anne, kz karde ve benzeri kadnlarn ve istifr hakk bakalarna ait
olan cariyelerin (yani sadece ii statsnde istihdam edilen cariyeler de
dahil olmak zere btn cariyelerin) sadece yzne, bana (salar ak
olarak), memeler grnmemek artyla gsne, diz altna ve kollarna
bakabilirler. ehvet korkusu olmamak artyla, bakabildikleri yerlere
dokunmalarnda beis yoktur. Bunlarn karnlarna, srtlarna ve bacaklarna,
ehvetten emin olsalar bile bakmalar caiz deildir.
Beinci Grup; Erkekler, hr yabanc kadnlarn ise, sadece yz ve ellerine
bakabilirler. Bunun da art, ehvetten emin olmaktr.

Grld gibi, ii statsndeki cariyelerin hr kadnlardan fark, onlarn
mahrem kadnlar gibi kabul edilip yz ve ellerinin yannda ba, salar,
memeler almamak zere gs, diz alt ve kollarnn caiz grlmesidir.
Cariyelerin durumunu erkeklerin durumuna benzeten grn fkh
kitaplarnda yeri yoktur ve byle bir tesbit doru deildir. Bu hkm
bilmeyenlerin, cariyelerin avret yerleri farkldr diyerek, Padiahlarn onlar
rlplak oynatt iddialarn ileri srmeleri, tamamen uydurma ve iftiradr ve
slm Hukukunu bilmemek demektir.
nemle ifade edelim ki, erkek klenin kadn efendisiyle durumu, yabanc bir
erkein yabanc bir kadnla olan durumu gibidir ve beinci gruba ait hkmler
geerlidir. Bu arada hadm olan erkekler de, tpk salam erkekler gibi kabul
edilir. Ancak erkeklik duygusu tamamen ortadan kalkan hadm erkeklerin,
kadnlarla ihtiltnn yani drdnc gruba ait hkmler erevesinde bir arada
bulunmalarnn caiz olduunu syleyenler de vardr. Osmanl Hareminde az da
olsa baz devirlerde harem aalarnn hareme girip kmalarna msaade
edilmesi bu itihada dayanmaktadr. Ancak genelde btn hadmlar dier
erkekler gibi kabul eden gr tatbikatta esas alnmtr. Bu konuyu Batl bir
yazar yle tasvir etmektedir:
"Doktorlardan baka hi bir erkek hareme ayak basamaz. Onlar bile Padiahn
zel izniyle ve harem a-alarnn eliinde girerler. Hasta kadn ve
evresindekiler, uzun allara brnrler. Doktor nabzna bakmak isterse,
hastann bilei bir tlle rtlr; dilini veya gzlerini grmek istiyorsa, yzn
kalan ksmlar tama203, i
ke*l
BLNMEYEN OSMANLI
331
fcayrlEden Irasnn ile I avret
myla rtl olmak artyla gsterebilir. Kzlar aas bile haremdeki
kadnlardan birine dikkatlice baka-maz"198.
203. Harem'de ve Topkap Saray'nn sofralarnda altn ve gm kaplarn
kullanldn duyuyoruz. Halbuki altn ve gm kap-kacak kullanmak dinen
yasaktr. Bunu nasl izah ediyorsunuz?
Evvela unu izah etmeliyim ki, daha nceleri ben de byle dnyor ve
slm Hukuku Kitaplarndaki altn ve gm kap-kacak kullanm yasan
grdke, kendi kendime kahr oluyordum. Ancak Osmanl Padiahlarnn
hayatlarn az ok bildiimden ve gnlk yaantlarndan baz sahneleri
okuduumdan, bunlarn byle bir yasa del-meyeceklerini de kendi kendime
sylyordum. Bu sorunun cevab iin iki konuyu bilmek gerekiyor:
Birincisi; slm Hukukunda saf gm ve altndan olan kap ve kaaklarn
kullanlmas yasaklanmtr. Ancak tadbb denilen ve altn ve gm ile kapl
olan mutfak letlerinin kullanlabilecei fkh kitaplarnda izah olunmaktadr.
kincisi; Topkap Saraynda ve Harem'de bulunan altn ve gm eyalar iki
ksmdr. Saat ve amdanlk gibi ss eyas olarak kullanlan ve saf altn veya
gm olan eyalar. Dieri ise mutfakta kullanlan ve sadece altn ve gm
ile kapl bulunan eyalar. Topkap Saray Mdr ve dier yetkililerden
aldmz bilgilere gre, harem'de ve Topkap Saraynda kullanlan ve altn
yahut gm zannedilen mutfak eyalarnn tamam altn veya gm
kaplamadr. Yoksa saf altn yahut gm deildir. Bu konudaki baz yanl

beynlar, yerinde deildir. Fkh kitaplarndaki hkmlerden birini sadece
nakletmekle yetiniyoruz: "Altn ve gm ile kapl kabdan yemek ve imek
caiz olduu gibi, altn srmalarla kapl dek zerinde oturmak da caizdir.
Ancak bir ksm hukukular, bu tr kaplama kablar kullanmann da en
azndan mekruh olduunu ifade etmilerdir"199.
204. Hadmlk dinen caiz midir? Osmanl Padiahlar zorla insanlar hadm
ettirmi midir? Hadmlar, Osmanl haremindeki kadnlarla ili dl mydlar?
Bilindii gibi, hadmlk veya bir dier ifadeyle tavailik, doutan veya
sonradan yaplm bir ameliye yznden erkeklik zelliinin kaybedilmesi
manasn ifade etmektedir. Hadm etme ameliyesinin nasl yapldna dair
ayrntl bilgilere sahip deiliz. Bir insan, cins hayatndan mahrum etmek
demek olan hadmlk, slm hukukunda caiz grlmemitir. Hadmla his
veya ihtis denilmektedir. Hatta btn Osmanl eyhlislmlar hadmln
caiz ve meru bir fiil olamayacana dair kesin fetvalar vermilerdir. slm
Hukukunda erkein cinsel organnn kesilerek hadm edilmesi tamamen ya198 Damad, Mecma'l-Enhr, c. II, sh. 541-543; Haskef, Drr'l-Mnteka, c.
II, sh. 541-542; bn-i bidln, Redd'l-Muhtr, c. VI, sh. 364-374; D'Ohson,
Ignatius Mouradgea, Tableau General de I'Empire Othoman, Paris 1790, c. III,
Harem-i Hmyn, ev. Ayda Dz, sh. 10. Bu erl hkmleri tetkik edenler, u
ifadelerin ne kadar yanl ve kastl olduunu her halde takdir edecektir:
"Mslman criye ban rtemez; rterse cezalandrlr.", aatay, Bilim ve
topya, Ocak 1996, sh. 7.
199 Damad, Mecma'l-Enhr, c. II, 537; bn-i bidin, Redd'l-Muhtr, c. VI,
sh. 341-344; Uluay, Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, sh. 1213.
332
BLNMEYEN OSMANLI
I
sakland gibi, hayalar kesilerek veya tesirsiz hale getirilerek hadm edilme
de yasaklanmtr. Bu ikinciye ihtis denmektedir. Konuyla ilgili bir hadis-i
erifi buraya almak| istiyoruz:
Eb Hreyre (RA), Hz. Peygamber'e karak, "Y Reslellah! Yam ok gen,
zina- < ya dmekten korkuyorum. Evlenmek iin gerekli maddi imkana da
sahip deilim. Msade ederseniz, husye bezlerimi aldraym". Drt defa
sormas karsnda sktla cevap veren Allah'n Peygamberi, sonuncuda biraz
da kzgnlkla "Ey Ebu Hreyre! Senin kavuacan mukadderat yazan
kalemin mrekkebi kurumutur. Durum byle olunca ister hadmla ve ister
hadmlama, msavidir". Burada Ebu Hreyre sadece muhayyer
braklmamaktadr; belki azarlanmakta ve Allah'n kaderini deitirmeye
yeltenmekle sulanmaktadr.
nsanlar hadm etmenin slmiyette caiz olmamasnn asl delili ise,
Kur'n'daki u yettir ve btn Osmanl eyhlislmlar hadml yasaklayan
fetvalarn bu yete dayanarak vermilerdir:
"(eytan devamla yle der): Onlara emirler vereceim, ta ki, Allah'n
yarattn deitirmeye kalkacaklar. Kim Allah' brakp da eytan dost
edinirse, ak ve byk bir hsrana maruz kalr".
Bu yet-i kermeyi deerlendiren slm Hukukular, hadmlk konusunda u
gr aklamlardr: nsann hadm edilmesi, haramdr; ancak bir menfaat
ve maslahat iin olursa insanlar dndaki canllarn mesela atn ve kzn
hadm edilmeleri caiz olur. Hatta slm Hukukular ve Osmanl

eyhlislmlar, hadm fiilini tevik edeceinden dolay, bakalar tarafndan
hadm edilmi insanlarn istihdamnn dahi mekruh olduunu ifade etmilerdir.
Mekruh ile haram arasndaki fark malumdur.
Bu konuda Osmanl eyhlislm Drr-zde Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi'nin
verdii u fetva yeterlidir zannederim:
"Habe ve zenci taifesinden Msr ve havalisinden celb olunan rical ve
sbynm bazlarnn let-i tenasllerini kat' edb mecbb (erkeklik organ
kesik) yahud hasy (hayalar hadm eylemek) etmek er'an caiz olur mu? ElCevb: Haramdr.
"Bu sretde bu makle rical ve sbynm bazlarnn ol tarikle katillerine ve
bazlarnn inkt'- nesillerine (lmlerine veya nesillerinin kesilmesine) b'is
olan fPI-i muharremi i'tibr edenlere er'an ne lzm gelr? El-Cevb: Ta'zr-i
edd ve habs-i medd ile zecr olunub ol emr-i mnkerin definde hkkm
(hkimler) msamaha ve imz- ayn ederler ise simler olub azle mstahak
olurlar."
slm hukukunun caiz grmemesine ramen, baka eller tarafndan hadm
haline getirilen veya doutan hadm olan insanlarda, ayn zamanda bir takm
ruh bozukluklar ortaya kmaktadr. Bu sebeple hadm erkekler, huysuz,
ocuksu ve sinirli olmann yannda basit, saf, zararsz, iki yzl insanlardr.
Btn bu erv hkmlere ramen, Osmanl Devlet adamlar, Padiahlardan
paalara kadar, kendileri, insanlar asla hadm etmemilerdir. Ancak, hadm
olarak Afrika'dan getirilen kleleri, evlerinde ve bu arada Harem'de istihdam
etmek zere satn almlar ve hizmeti olarak kullanmlardr. Bu fiilin haram
deil, sadece mekruh olduunu daha evvel aklamtk.
Bu arada Harem'e hadm hizmeti alrken de lm-i Sima veya lm-i kyafet
denilen ve insanlarn fizik zelliklerinden onlarn ruh haletlerini ortaya
karmaya yarayan ilimden yararlanldn, Saraya alnan hadmlarn ok
eskiden beri bu ilmi bilen insanlarn elemelerinden getiini, Kbus-nme'deki
u tavsiyelerden anlyoruz:
"Geldik imdi hadm olarak istihdam etmek iin alacan kulun nianlarna...
Gayet kara ve eki yzl ve yz buru buru olsun. Gvdesi zayf, derisi
kuru, sa yufkack, dileri seyrek, sesi incecik ve baldr ince olsun. Duda
kaln, burnu yass, parmaklar ksack, boyu br ve boynu ince olsun. Bu
dediim gibi
BLNMEYEN OSMANLI
333
olunca sarayda hadm olmaya yarar. Amma sarayda ak hadm olmas
gerekmez. Hele ki benzi kzl olursa. Sonra gayet sakn sarn hadmdan, ok
ekin bu cinsten. Hele sa yoluk, gz sulanr, apakl ve ya'rr olursa.
Derler ki, kendi sever avreti ya da bakasna sevdirmek iin pezevenklik eder.
Hsl bunun gibiden hayr gelmezmi."
Hayalar veya erkeklik uzuvlar kesilen hadmlarn, tamamnda olmasa bile bir
ksmnda, sonradan erkeklik uzvunun yeniden gelitii ve hatta cinsi hayata
hazr hale geldii de aratrmalarn ve tarih olaylarn ortaya koyduu bir
gerektir. Osmanl devlet adamlarnn bizzat hadm iini yapmadklarn biraz
sonra ayrntlaryla anlatacaz. Ancak bu konuda gerek olan bir husus da
Osmanl Harem'ine hizmeti olarak alnan hadmlarn erkeklik hayatnn
yeniden balamas ve ortaya kmas halinde, muhtemel fitnelerin hemen
bertaraf edilmesi iin u tedbirlerin alnm olmasdr:
A) slm'n hkmlerine uyularak, hadm olan hizmetiler, Harem'in

antresinin dnda serbest dolatrlmamlar ve asl Harem'e ancak izinle ve
ailenin nezareti altnda alnmlardr. Nitekim asl haremin kapsnn banda
yazl olan konuyla ilgili Kur'n yetini daha evvel zikretmitik. Bu konuyu
teyid eden ve harem aalarnn hareme girmelerini yasaklayan bir yasak da
IV. Mehmed'in tahta getii yllara rastlayan Ksem Sultn'a aittir. yle ki:
"Ba'del-yevm kend halinize olasz. Gerek harem umuruna ve gerek tara
umuruna karmayasz. Cmleniz zdsz klesiz. Ancak harem kaps nnde
oturmaktan gayr iiniz yoktur. Size tayin olunan harem kaps nnde olan
odalardr. Eer harem kapsndan ieri bir adm duhlnz tezkire irsal
eylediiniz mesm'um olur ise, bil emn vel te'hir kati olunursunuz. Eer
umr- mhimme olub tarafmza bildirmek iktiz eder ise, bir tezkire ile
Kethda Kadna ifade edesiz. Ol dahi bize ifade eder".
B) Bat ve in saraylarnda meydana gelen ahlakszlklar hesaba katlarak,
Osmanl haremine alnan hadmlarn erkeklik organlarnn tamamyla kesilmi
olduuna dikkat edilmitir. Ayrca alnan hadmlarn irkin olmalar da dikkat
edilen hususlar arasndadr.
C) stisnai olarak hareme alnan hadmlarda sonradan erkeklik organnn
olumas halinde, bunlarn belli bir maa balanarak hemen haremden
karldklar grlmektedir. II. Mahmd dneminde yaanan bir olay ksaca
nakledelim. II. Mahmd'a yle bir takrir gnderilmitir: "Bab's-Sa'adet'lAliyye nefertndan Gebzeli brahim Aa ve Geyveli Ali Aa ve Rumelili
Abdullah Aa kullarna recliyyet arz olmaktan ni...". Bu takrire II.
Mahmd'un cevabi se yle olmutur: "Manzrum olmutur. neferin
beherine mahiye ellier kuru verilip mahalline masraf kayd oluna".
Burada nemle ifade edelim ki, btn bu tedbirlerin yannda, elbette ki hem
cariyelerden ve hem de hadm aalarndan tedbirlere ramen bir ksm
fitnelere sebep olanlarn kabileceini, bu fitneleri eytann devaml tevik
edeceini ve hatta baz irkin olaylarn da olduunu inkr edemeyiz. Zira
insan unsurunun bulunduu ve hele de erkek ile kadnn beraber olabilecei
meknlarda bu tr fitnelerin tamamen olmadn iddia etmek mmkn
deildir. Ayrca bata Dr'iis-Sa'de Aas olmak zere, Osmanl tarihi iinde
baz aalarda hadm olma art aranmam ve cariyelerle evlenmelerine ve
odalk cariyelere sahip olmalarna msaade edilmitir. Mesela Ba Mushib
Rasim Aa'nn odalklar, Bb's-Sa'de Aas Hayrullah Aa'nn da nikhl
haremi vardr200.
200 Kur'n, Nisa, yet, 119; Haskef, Drr'l-Mntek erh'l-Mltek, c. II, sh.
553 (Damad erhi kenarnda); Damad, Mecma'l-Enhr, c. II, sh. 553; Drrzde Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi, Netcet'l-Fetv, Dersa'det 1226, sh.
580-581; Dervi Abdullah, Risle-I Teberdriyye F Ahvl-i Aay- DrsSa'de, Kprl Ktphanesi, Ksm II, nr. 233, vrk. 29, 91; Keykavus, Kbsnme (Tercme, Mercimek Ahmed, Sadeletirme, Atilla zkrml, c.
334
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEV205. Osmanl Haremindeki erkek personeli ksaca anlatr msnz ve
grevlerini aklar msnz?
verdikle: Devletin kayn
Osmanl haremine alnan hadm erkek hizmetiler (tavailer) iki gruba
ayrlmaktayd:
Birincisi; Ak Hadmlardr. slm hukukunda erkeklerin hadm edilmesi

yasaklandndan dolay, Osmanl Devleti'nin genileme yllarnda, stanbul'a
ok sayda Macar-lar'dan, Almanlar'dan ve Slavlar'dan esir getiriliyordu. lk ak
hadmlar bunlar arasndan temin ediliyordu. Daha sonralar Grc, Ermeni ve
erkezler'den hadm olanlar satn alnarak temin edilmeye baland. Osmanl
hareminde istihdam edilen bu ak hadmlara ak aalar ad verilmekteydi. III.
Murad'n 1582 tarihinde Bab's-Sa'de Aaln yani kzlar aaln zenci
Habei Mehmed Aa'ya teslim ediine kadar, kzlar aas ak aalardan
seilirdi. Ak aalarn en nemli grevi, Padiahn mbeyn direleri ile harem
dairesini korumak ve gerekli hizmetleri grmekti. D greve atandklarnda
vezret payesi verilir ve genellikle Msr Valiliine gnderilirlerdi.
kincisi; Siyah Hadmlardr. Hem fitneye daha ok yol ama ihtimali, hem
teminindeki glk ve hem de hadm edilmelerinin zorluu ve dayanksz
olmalar sebebiyle, zellikle III. Murad zamannda Osmanl Hareminde ak
hadmlarn yerini zenci olan siyah hadmlar alnmaya baland. Bunun zerine
esir tccarlar, Msr, Habeistan ve Orta Afrika'ya kadar giderler, trl yollarla
elde ettikleri zenci ocuklarn hadm ettirdikten sonra bata Msr ve Beyrut
olmak zere Akdeniz limanlarnda satarlard.
Bu yollarla Harem'e alnan zenci hadmlardan bir ocak kuruldu ve adna da
aalar oca dendi. Aalar ocana alnan zenci ocuklar, kendilerinden daha
byk hadm aalarnca yetitirilirdi. Bunlara Trke retilir ve gzel isimler
taklrd. Sarayn ve haremin dab hem nazar ve tatbiki olarak retilirdi.
Enderun okulunda olduu gibi, harem de bir okuldu. Belli bir yaa kadar
eitilen ve eitimlerini tamamlayan hadmlar, daha sonra Harem'deki
hizmetlere tevzi edilirlerdi.
Harem'in Medhalinde grev yapan hadmaalar veya bir dier adla harem
aalarnn saylar, Ftih zamannda 20'yi, 1517 tarihinde 4O', 1537 tarihinde
20'yi ve nihayet 100' gememesine ramen, batl kaynaklar, bu sayy 500,
600 ve hatta 800 olarak ifade etmiler ve karalamak istemilerdir. Bu hususta
Batl yazar ve seyyahlarn
I, stanbul, 1001 Temel Eser, sh. 222; Leyla Saz, "Saray ve Harem Hatralar",
Yeni Tarih Dergisi, II, stanbul 1958, sh. 430 vd.; nvar, Saray Htralarm,
sh.78; Penzer, The Harem, sh. 140-149; Uluay, Harem II, sh. 128-131; Lebib
Muammer, "Harem ve Yz", Tarih Dnyas, stanbul 1950, sh. 67; nemle
ifade edelim ki, hem bu yazar ve hem de bu konuyla ilgili baz kalem
oynatanlar, hadm erkeklerin in ve Avrupa saraylarnda iledikleri rezaletleri
zikrederek ve bu olanlar Osmanl Haremine de tatbik ederek, kendilerine gre
harem'in slm yzn kirletmek istemilerdir. Bkz. Osman Nuri, Abdlhamidi Sn ve Devr-i Saltanat, stanbul 1326'da zikredilen olaylar ise, kitabmzn
banda ayn kitabdan Sultn Abdlhamid ile alakal yaptmz iktibaslardan
anlalaca zere ounluu iftira olan yalan yanl tasvirlerdir.
Halbuki Lebib Mu'ammer, ayn makalesinin sonuna doru u tesbitleri
yapmadan geememitir: "Kprl Ktphanesinde bulunan yazma bir eser
(bir sonraki dipnotta zikr edeceimiz eseri kasdetmektedir), zenci hadm
aalarna hcum ederek bunlardan ounun hakikatte hadm olmadklarn ve
Harem'de bir ok rezaletlere sebep olduklarn kaleme almaktadr. Bu eserin
ok tarafgirne yazlm olduuna phe yoktur", sh. 69; Canan, brahim,
Hadis Ansiklopedisi, Ktb- Sitte I-XVIII, stanbul 1995, c. II, sh. 210-211; Bu
hadis, Buhari tarafndan naklolun-mutur.
206. Os bukit
ten insanda helldir, i terenr rin Rab! dir; trl t aklar kalb olan
Ha:
haramdr, J gre hkfl
Bilm
"Yasak j musikiyi to "bha de etrr de bir
"S
rilmesit msaden oku"
eksen a'i'fl fetvada t.'1 Bu fakr,
[Stil
kukjiPJ gibi saz
kukylw| yebilirii. S limler 6 elbiseleri
BLNMEYEN OSMANLI
335
verdikleri rakamlar, tamamen hayale ve zellikle Mslman bir devlet olan
Osmanl Devleti'ni karalamaya yneliktir. Bu iddialar ileri srenlerin ellerinde
ciddi bir tarih kayna da bulunmamaktadr201.
III. OSMANLI'DA MZK VE ELENCE
e
l.'fl
206. Osmanl Devleti'nde musiki ziyafetlerinin yapldn biliyoruz. Halbuki
slm'da musikinin hkm buna mani deil midir?
Bilindii gibi slmiyette baz sesler hell ve bazlar da haram klnmtr.
Gerekten insanda ulv ve yce duygularn, Rabbn aklarn domasna
vesile olan sesler helldir. Kinatta yaplan zikirler ve tebihler bu eit
seslere girdii gibi, rzgrlarn terennmleri, denizlerin dalgalarnn kard
nameler, yamur, ku ve benzeri eylerin Rabbani olan kelmlar bu gruba
girmektedir. Sanki kinat, ilhi bir musiki dairesi-dir; trl trl avazlarla ve
eit eit terennmlerle kalblere hznleri ve Rabbani aklar doldurur;
ruhlar ve kalbleri manevi zevklere gark eder. Bu, nefsi susturur; kalbi, akl ve
ruhu yce eylere ve ebed lemlere tevik eder. Osmanl askeri musikisi olan
mehter, buna verilebilecek olan en gzel misldir.
Halbuki yetmne hznleri ve nefsn ehvet ve arzular tahrik eden sesler
ise, haramdr. eriatn tayin etmedii ksm ise, insann ruhuna ve vicdanna
yapt tesire gre hkm alr.
Bilindii gibi, Hanefi Hukukularnn tekil ettii Irak ekol, Musiki konusunda,
"Yasak mutlak, ibhe (serbestlik) istisnadr" diyerek, ok az istisnalarn
dnda musikiyi haram kabul etmektedirler. afii hukukularn ban ektii
bir dier grup ise, "bha mutlak, yasak istisndir" diyerek ney ve def gibi
baz alg letlerine msaade etmilerdir. Kendisi de bir lim olan dris-i Bitlis,
Kanun- ehinh adl eserinde bu noktaya dikkat ekerek Osmanl
Padiahna yle sylemektedir:
"Saz ve benzeri letleri dinleyerek ve gzel sesleri istima' ederek, gnllerin
almas ve dertlerin giderilmesine gelince, bu anlay Yunan felsefesinin
kanunlarna uygundur. Baz seslere ehl-i er'at da ruhsat ve msade
vermitir: Mesela gzel sesle Kur'n okumak bunun banda gelir ki, Kur'an'da
"Kur'n' tertl ile oku" buyurulmutur. Hz. Peygamber'in u hadisi de bunu
teyid etmektedir: "Kim Kur' n' gzel sesle (teann ile) okumazsa, bizden
deildir." Gazel okumak ve iir ind etmek de, meru1 dur. Hz. Peygamber
de iir inadna ve gzel teannisine msade etmitir. Def ve ney gibi bir
ksm alg letlerine de, ekseri afii imamlar ruhsat vermitir. Ud ve kanuna,
baz afii hukukular, mbahdr demitir. Ktb-i fetvada bu husus kaytldr.

Baz ehlullah ve evliya da, sema' ve benzeri hallere caiz nazaryla
bakmlardr Bu fakir, ud ve ney gibi baz letlerin caiz olduu hususunu,
delilleriyle aklayan bir Risale yazdm".
te bu er' hkmlerden dolay Osmanl Hareminde ve evlerinde, baz slm
Hukukularnn verdii fetvalara dayanlarak, ud, keman, def, alpara, ney ve
tanbur
gibi sz ve mzik letleri alnmtr. Osmanl toplum hayatnn bu konuda,
Hanefi hukukularn grlerini deil, afii hukukularn grlerini fiilen
tatbik ettiklerini syleyebiliriz. Hatta III. Selim'in Nizm- Cedid'inde askerlerin
tranpet almalar, halk ve limler tarafndan ho karlanmaynca, Nizm-
Cedid askerlerinin giydikleri Avrupai elbiselerin ve aldklar trampetlerin,
tlim gayesiyle olmas hasebiyle, dinen caiz oldu201 Penzer, The Harem, 118, 139 vd.; Uluay, Harem II, sh. 118, 119, 127
vd.; Uzunarl, Saray Tekilt, st. 172 vd.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati,
sh. 10-11; Miller, B., Beyond The Subllme Porte, Yale 1931, sh. 91 vd.
336
BLNMEYEN OSMANLI
Bt tn^una dair, Mnib Efendi tarafndan mstakil bir Risale dahi kaleme alnmtr.
Bunlar almak zere, erkek musikiinaslardan, oyun, saz ve hanende takm
kurulmutur. Musiki stdlarna Mu'allimn-i Endern- Hmyn dendiini
kaynaklardan reniyoruz.
Ayrca Saray'a ve Harem'e has olmak zere cariyelerden de sazendeler takm
kurulduu bilinmektedir. Hareme alnan cariyelerden seilen sazende takm,
Mekhne'de yahut hocalarn hususi dairelerinde musiki hocalarndan
zellikle son zamanlara doru mzik dersleri almlardr. Sazendeler,
genellikle kalfalk payesine gelen ve Padiah yahut dier hanedan erkekleri ile
aralarnda mahremiyet bulunmayan cariyeler arasndan seilirlerdi. Bunlara
sazende kalfalar dendii gibi, reislerine de s-zende-ba veya ba sazende
denmekteydi.
XIX. yzylda batllama balaynca, eski sazlar arasna piyano da girmitir.
Hatta son zamanlarda piyano almak, Osmanl hareminin modas haline
gelmitir. Sultnlar, ehzadeler ve hatta kadn efendiler, piyano almaya
balamlardr.
Osmanl Tarihi boyunca, son zamanlardaki baz elenceler dnda,
sazendelerin ulv duygulan tevik eden ilahiler okuduklar, bunlara uygun ud
ve ney gibi sazlar aldklar, gayr-i meru denebilecek olaylarn pek ndir
meydana geldii, Saray htralarndan anlalmaktadr. Baz kitaplarda tasvir
edilen, elenceler, algl ve sazl lemler ise, tamamen hayalidir. III. Selim, II.
Mahmd ve zellikle de II. Abdlmecid zamannda Saray'a giren mzik
letlerine msamaha ile bakmak ve hele baz devlet adamlarnn cazl ve
balolu toplantlarna katlmalarn slm Hukukuna uygun gstermek mmkn
deildir. Nitekim Ahmed Cevdet Paa da, bu konuda baz devlet adamlarn
tenkit etmitir202.
207. Hnkr Sofas denilen Harem'in salonunda gayr-i meru elencelerin
yapld sylenmekte ve irkin iftiralar yaplmaktadr? Bunlar doru mudur?
Topkap Saray'ndaki Harem Diresinin en ok yanl tasvir edilen ksm,
Hnkr Sofas denilen yerdir. nce tantalm, sonra da bu salonla ilgili baz
arptmalar tashih edelim: emeli Sofa'dan girilince Harem'in en muhteem
yerlerinden biri olan Hnkar Sofas karmza kar. Hnkr Sofas, fevkalde
muhteem yaldzl ve ssl, dikdrtgen eklinde olup Harem'in oturma salonu
vazifesini gryordu. Burada hkmdarlarn oturmasna mahsus glgelik bir
taht vard. Tabir caiz ise Harem dairesinin misafir arlanan salonu buras idi.
En nemli zellii, duvarlarnn tamamnn, gzel inilerle ve san'at eserleriyle
sslendii kadar, ayn duvarlarn aile hayat, ocuk terbiyesi ve benzeri ulv
meselelere ait yet, hadis veya kasidelerle sslenmesiydi.
Hnkr Sofas ile alakal arptmalar tashih etmeden evvel konuyla ilgili bir
hat202 Kur'n, Mide 90; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. III, sh. 37;
Bedizzaman Said Nursi, rt'l-'cz, sh. 77-78; Cevdet Paa, Tarih, c. VIII,
sh. 189; Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Fkh Istlahlar Kamusu, c. IV, sh.
491-499; Hak Dini Kur'n Dili, sh. 3948; Uluay, Harem II, sh. 152-154; BA,
bnl-Emln, Saray, nr. 710, 711, 883, 877, 946, 1254, 1272, 1317; Bu konuda
ayrntl bilgi iin bkz. Yakutcan, Ahmed-mr, Cuma, slm'da Resim, Heykel
ve Musiki, zmir 1989, sh. 57-123; Cinuen Tanrkorur, "Osmanl Msikisi",
Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi I-II, stanbul 1998, c. II, sh. 493-530;
Uzunarl, smail Hakk, "Osmanllar Zamannda Saraylarda Musiki Hayat",
Belleten, c. XLI, say 161(1977), sh. 79-114.
nena?!
yei!
BLNMEYEN OSMANLI
337
ram nakletmek istiyorum: 1993 ylnn bir k gnyd. Gztepe'deki evime
bir sohbet sebebiyle gece saat 24'e doru ancak gelebilmitim. Eve girdim.
Hemen alan telefonda bir ehl- imann U Cmleleri yansyordu. "Hocam,
filan televizyon kanalnda Osmanl ile ilgili bir film oynatlyor. Bunlar doru
mu? Allahakna syleyin" Gerekten bu kaz zerine televizyonu atmda,
bir zel televizyon kanalnda, sonradan Kltr Bakanlnn izniyle ekildiini
esefle rendiim bir filim oynatlyordu. Filmin adnn sonradan "Gzde"
olduunu rendim. Aar amaz grdm manzara dehetli idi. Zira bir
kadn ile bir erkek anadan doma halde plak olarak birbirine sarlmt. Beni
artan bu manzara deildi; asl beni artan yanllkla atm bu zel
TV'nin ekranlarnda bir iki saniye iinde gayr-i meru alemler yapan bu kadn
ile erkein plak bacaklar arasndan bu irkin ii yaptklar odann
duvarlarndaki baz Kur'n yetlerini grmem idi. arpldm ve dehete
kapldm. Sonra rendim ki, buras Hnkr Sofas imi ve o erkek ile kadn da
Harem'de padiah'n bir cariyesi ile olan gayr-i meru alemini
canlandryormu. O gece uyuyamadm. Sabahleyin Topkap Saray'na gittim.
Akam gsterilen ve gayr-i meru alemler yapld iddia edilen Hnkr
Sofasna vardm. Grdklerim doruydu ve Hnkr Sofasnn duvarlar Kur'n
yetleri, hadisler ve Kaside-i Brde'nin beyitleriyle doluydu. Filimde oynayan
kadnla erkein bacaklar arasndan grlen ve okunabilen yetlerin
balangc uydu ve Hz. brahim'in Nemrud'a verdii tevhid dersini konu
edinen yetlerle devam ediyordu:
"Hi phesiz ki, Allah, iman edenlerin sahibi ve dostudur; Allah, onlar
zulmetlerden nura karr. Ve yine hi phe yok ki, kfredenlerin sahibi ve
dostu, tttur; onlar nur'dan zulmetlere karr".
teki duvarda ise, insan, ailesini ve yurdunu maddi ve manev musibetlerden
koruduuna inanlan mam Busir'nin Kaside'-i Brde'si besmele'den sonra ok
gzel cel bir hatla yazlmt.

zlerek ifade edeyim ki, ou kaynaklarda buras Harem'in elence yeri
olarak tarif edilir. Hedefi Osmanly ve slm ktlemek olan kaynaklarda ise,
buras Padiahlarn kadn alemi yaptklar yerler olarak tavsif edilir. u ilimden
uzak tesbitler, bu tr iftiralarn en basitleri arasnda yer almaktadr: "Hnkr
sofasnda nl ve yetenekli mzisyenler sekin faslllarla mzik yaparken,
gzel sesli, gzel yzl, gzel vcutlu gen kzlar, tatl ezgilerle Padiahn
canna can katar, o da yumuak yastklar iinde yar yatm vaziyette oturup
rak ierdi.....".
Btn bu iddialara cevap vermek yerine ve hatta bunlarn iddialarn
tekrarlamak yerine, bu kitab okuyanlarn vicdanlarna u soruyu sormay
yeliyorum:
Acaba gzel bir salonun duvarlarndaki kitaplklar, Kur'n ve tefsirleri ile
sslese-niz; salon'daki masalarn zerine Kur'n sayfalarn asanz; sonra da
her taraf Kur'n yetleriyle sslenen byle bir salona memleketin veya
dnyann en ahlaksz ve rezil fahie bir kadn ile en hovarda bir erkeini davet
etseniz; salona geldiklerinde kendilerine bu Kur'n yetlerini gsterdikten
sonra salonda gayr-i meru alem yapmalarn teklif etseniz ve bu rezil i
karlnda kendilerine bir de nemli saylabilecek bir para teklif etseniz,
acaba dnyann en ahlaksz olan bu iki kii byle bir teklifi kabul ederler mi?
Veya dier bir ifadeyle bu teklifi kabul edecek iki ahlaksz dnyada bulmak
mmkn mdr? Tabii ki vicdani ve ftrat bozulmu olanlar bu kaidenin
dmdadrlar.
Bizim kanaatimize gre, akl banda olan her insan, bu soruya hayr
diyecektir. Peki, bylesine rezil teklifi dnyann en ahlaksz olan iki erkek ve
kadn yapmaz da,
338
BLNMEYEN OSMANLI
BLNMEYRv nw,
asrlarca slm temsil eden Osmanl padiahlar m yapar?203.
208. Osmanl Devleti'nde eitli oyunlara ve elencelere msaade edilmi
midir?
Harem halknn ve Osmanl toplumunda her zaman darya kamayan aile
efradnn yeknesak olan hayatn deitirmek iin, meddahlar, karagzler ve
orta oyuncularn gsteri yaptklar ve harem halknn kendi aralarnda bekiz,
ks ve srme oynadklar bilinmektedir. XIX. asrda bunlara dama, tavla ve
domino da eklenmitir. skambil ise, hareme asla girmemitir. Bu arada sarayl
cariyeler, kendi aralarnda haftada iki defa oyun ve saz geceleri
dzenlemekteydiler. Bu oyun ve saz geceleri, kendilerine tahsis edilen
yerlerde yaplrd. Cariyelerin kendi aralarnda dzenledikleri bu gecelerde,
tekil edilen oyun takm grev alrd.
nceleri, erkek oyunculara engi denirken, sonralar erkek oyunculara kek
ve kadn oyunculara da engi denmeye baland. Kek oyunu erkekler
arasnda oynanrd. Ancak bazan haremde cariyeler de erkek elbisesi giyerek
kek oyunlarn taklid ederlerdi.
Tanzmt'dan sonra eskiden beri oynanan bu oyunlar, tamamen terkedilmi
ve yerini yava yava Avrupa elencelere brakmtr. III. Selim zamannda
hareme dans girmi ve bunu opera ve tiyatro takip etmitir. Ancak dans,
opera ve tiyatro da hep meru dairede yaplmaya allmtr. Ama meru
dairenin snrlarnn tald olaylar da vardr204.
209. Harem'de tam bir elence ve oyun havasnn hkim olduu ve her eit
elencenin meru'-gayr-i meru denmeden yapld iddia edilmektedir. Bu
doru mudur?
nce unu ifade edelim ki, "hell diresi genitir, keyfe kfi gelir; harama
girmeye hi lzum yoktur" kidesince, slmiyette de elence vardr. Bu
elence, meru dairenin snrlar iinde kalmak artyla, erkekler ile erkekler
arasnda, kadnlar ile kadnlar arasnda veya mahremiyet dsturlarna riyet
edilerek birbirine yasak olmayan kadnlar ile erkekler arasnda yaplabilir.
Mesela bir aile reisi, hanm ve ocuklaryla meru dairede elenebilir. Aynen
bunun gibi, Harem-i Hmyn denilen Padiahlarn evi de bir aile yuvasdr.
Padiah, eleri ve ocuklaryla birlikte meru olarak elbette ki
elenebilecektir. Bu aile elencelerine, Padiah'n kar-koca hayat yaad
cariyeler de katlabilecektir. Elbette ki bu elenceler, Harem'in msait bir
yerinde ve mesela Hnkr Sofasnda yaplacaktr. Ancak bir ksm kitaplarda
tasvir edildii gibi, gayr- meru elencelerin yapld yer manasna
alnmamaldr. Zira evvela bu Sofa'nn duvarlarndaki yet ve hadisler, tasvir
edilen elencelere msaade etmeyeceini, bir nceki soruda anlatmtk.
kinci olarak, meru dairenin snrlar, tasviri belli evrelerce
yaplan elence e-unu ti r.-bulunmamak <>.,: yelerin ve berze-olmayacak
ek "ut elenilmesi ere' ve misafir asrisi Safiye nvararn
210.
dze
Harem'ds S en nemlisi de I bariyle \ veya I Harem'in i valarda f mek istemi
aile efrMiHjj
B
Zira tam olan mek , mnJselrfl
fkh I ndeki tahrif eda
teki edene
203 Kur'n, Bakara, 257; Dndar, Cemal, Osmanl Sarayndan Erotik Oyunlar,
Playman, sn. 85-87.
204 Uluay, Harem II, sh. 154-157; Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn
Yz, sh. 135-142; Osmanolu, Aye, Babam Sultn Abdlhamid, sh. 73-77.
mak st
! hazrl
P,
h atsz i sadybl mam Bahetl zerint|
i'f.d, sh, 21,
BLNMEYEN OSMANLI
339
yaplan elencelere msaade etmemektedir.
unu da ifade edelim ki, bu salonda aile toplantlar yaplmas, yabanc
kadnlar bulunmamak kaydyla ailenin yannda padiahn, kadn efendilerin,
ocuklarnn, cariyelerin ve benzeri haram olmayan kimselerin de bulunduu
meclislerde slama aykr olmayacak ekilde ilahiler sylenmesi, sazlar
alnmas ve hatta meru dairede glnp elenilmesi elbette ki inkar
edilemez. Zaten biz de bu salonu, Harem'in oturma odas ve misafir arlama
salonu diye tarif ettik. Burada ne gibi elencelerin yaplabileceini Safiye
nvar'dan okuyabileceiniz ksa harem hayatndan anlamak
mmkndr205.
210. Harem'de hayat nasl yryordu? Osmanl Padiahlarnn aileleri ile
dzenledikleri halvet denilen elenceleri nasl aklayabilirsiniz?

p; ve hdans
s hep
iylar
her
id
'eve
ibi,
f'nn
| bir
ilerce
Harem'de hayat denilince, haremdeki insanlarn yemeleri, imeleri,
giyinmeleri ve en nemlisi de Padiah'n ailesi ile halvet olmas akla gelir.
Halvet, kelime anlam itibariyle yalnz kalmak ve ba baa olmak manalarn
ifade etmektedir. Harem'de halvet veya halvet-i hmyn ise, Harem'de
yaayan kadnlarn serbest ve meru bir ekilde Harem'in bahelerinde veya
mesire yerlerinde elenmelerine denmektedir. Kapal havalarda Padiah,
kadnlar, ikballeri, sultnlar yani kz ocuklar ve oullar ile grmek
isterse, onlar dairesine artr, konuur ve grrd. Padiahn sadece
kendi aile efrad ile yapt bu toplantya muhtasar halvet denmekteydi.
Burada bir de Has Bahe'de yaplan halvetlerden ksaca bahsetmek
gerekecektir. Zira tamamen bir aile toplants ve aile halk ile muaeret ve
sohbet toplantlar demek olan halveti, sanki haremin bahelerinde
dzenlenen ahlaksz alemler gibi takdim etmek isteyen insanlar
bulunmaktadr. Kitabmzn daha nceki sorularnda cariyeler mnsebeti ile
zikrettiimiz bir hususu burada tekrar hatrlatmak istiyoruz:
Hr bir kadn ile mahrem kadnlar ve cariyelerin avret mahallerinin farkl
olmas, fkh kitaplarnda cariyelerin kol, ayak, yz ve balarna efendilerinin
bakabilmesi eklindeki hkmn yer almas, meseleyi bilmeyen evreler
tarafndan akl almaz ekilde tahrif edilmitir.
te bu ve benzeri arptmalarla, Padiahlarn harem'deki ailesi ve ailesine
hizmet eden cariyelerle bahelerde veya harem'in uygun yerlerinde yapt
halvet ad verilen toplantlar ve aile beraberlikleri, maalesef akla hayale
gelmeyecek sahnelerle anlatlmak istenmitir.
Btn bu arptmalarn karsnda zellikle has bahelerde yaplan bir halveti
ve hazrlklarn zetlemek istiyoruz:
Padiah, halvet yaplacan bir hatt- hmyn ile yetkililere bildirir ve ailenin
rahatsz edilmemesini emrederdi. Has Bahe'nin baz yerlerinde mahremiyete
riyet maksadyla halvet sokaklar ve halvet perdeleri bulunurdu. Halvet gn
nc avlu, tamamen boaltlr; bahenin dardan grlebilecek yerleri
halvet bezleri ile rtlrd. Bahe'de (genellikle imirlik Bahesinde)
kadnlarn ve cariyelerin dolaaca yollar zerine adrlar kurulur; hususi
kapal sokaklar ve oturma yerleri meydana getirilirdi.
sh. 26.
Safiye nvar, Saray Htralarm; Bedizzaman Said Nurs, Szler, Szler
Yaynevi, stanbul 1993, 6. Sz,
340
BLNMEYEN OSMANLI
Bunlarn yannda namaz klnacak meknlar; ocuklarn oyun
oynayabilecekleri yerler hazrlanr; yemek yenilecek ve oturulacak adrlar
kurulurdu. adrlarn iine haremden ssl ve ilemeli yastklar, minderler ve

perdeler getirilirdi.
Baz batl yazarlar, Harem'e yabanc erkein girememesini ve Harem'deki
kadnlarn da istedikleri zaman rasgele darya kamamalarn, haremdeki
hayatn skc-l ve yeknesakl olarak aklamlardr. Mahremiyete riyetle
ilgili er' hkmleri anlatrcasna meseleyi tasvir eden bir batl yazarn u
ifadeleri enteresandr:
"Kadnlar Padiahn izni olmakszn sarayn bahesinde de gezinemezler.
Sadece ara sra, gnlerini bahedeki kklerden birinde geirme izni alrlar. O
zaman beki durumunda olan bostanclara uzaklama izni verilir ve rtler
rtlr".
"Doktorlardan baka hi bir erkek hareme ayak basamaz. Onlar bile Padiahn
zel izniyle ve harem a-alarnn eliinde girerler. Hasta kadn ve
evresindekiler, uzun allara brnrler. Doktor nabzna bakmak isterse,
hastann bilei bir tlle rtlr; dilini veya gzlerini grmek istiyorsa, yzn
kalan ksmlar tamamyla rtk olmak artyla gsterebilir. Kzlar aas bile
haremdeki kadnlardan birine dikkatlice bakamaz".
Harem'de Padiah'n kendi ailesi ve hizmetkarlaryla halvet etmesi usul,
saltanatn kaldrlmasna kadar devam etmitir. Yldz, raan ve Beikta
Saraylarnda yaanrken de halvetler srdrlmtr206.
sonra wt| r,
zelu helvan mesi
212'
orijs
3df< <
211. Osmanl dneminde baz geziler dzenlendii ve Kathane safalarnn
yaand bilinmektedir. Bunlar hakknda neler diyebilirsiniz?
Harem'de yaayan kadnlar, btn btn kapal yerlerde kalmasnlar diye,
zellikle yaz aylarnda haremin dndaki yerlere beylik gezintiler
dzenlerlerdi. Baharlarda ve yaz aylarnda, has bahe ve saray dndaki gezi
yerlerine yaplan gezilere beylik gezi denmekteydi. Bu gezi yerlerinin banda
Lale devrinin mehur mesire yerlerinden Kthane gelmekteydi.
Geziye klmadan evvel, gidilecek yerlere adrlar gnderiliyordu. adrlar,
mahremiyete riyet edilmesi iin halvet sokaklaryla birbirine balanr;
kadnlar ve cariyeler serbeste bu halvet sokaklarnda yryebilirlerdi. Has
Bahelerde dzenlenen aile toplantlarnda ve elence yerlerinde bile, in
edilen halvet sokaklaryla, dinin emirlerine aykr fiillerin olmamas iin
tedbirler alnmaktayd. Halvet sokaklar sebebiyle bir kadn veya criye bir
adrdan dier bir adra geziye katlan erkeklere grnmeden geebilirdi. Ba
ve ikinci Ktibe bu gezileri tanzim ederlerdi. Geziye katlacak kadnlar,
sultnlar, ustalar, kalfalar ve cariyeler arabalarna binerler ve g yerine
hareket ederlerdi. Kafilenin nnde ve yanlarnda atlar zerinde harem
aalar bulunurdu.
Bu arada Osmanl Padiahlarnn kadnlarnn, ou kere, oullarnn
beylerbeylii yahut sancakbeylii yapt yerlere gitmeleri ve hayatlarnn
nemli ksmn oralarda geirmeleri vardr ki, buna G-i Hmyn veya Nakl-i
Hmyn denmekteydi. Oullaryla beraber gitmeyenler ise, Edirne Saray'na
g ederlerdi. III. Ahmed'den
206 Damad, Mecma'ul-Enhr, c. I, sh. 80-81; II, sh. 538-539; Sertolu,
Osmanl Tarih Lgati, sh. 132-133; Uluay, Harem II, sh. 148; Osmanolu,
Aye, Babam Sultn Abdlhamid, sh. 24-25; Uluay, Harem II, sh. 148-149;
Topkap Saray Mzesi Arivi, nr, D. 10749; E. 2457; BA, Cevdet-Saray, nr.
2529; imirlik'teki bir halvet iin bkz. Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. D.
9916; Sa'dabad'daki halvet iin bkz. Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. 9917;
Ayrca kr. Penzer, The Harem, 259; D'Ohson, Ignatlus Mouradgea, Tableau
General de i'Empire Othoman, Paris 1790, c. III, Harem-i Hmyn, ev. Ayda
Dz, Hayat Tarih Mecmuas lvesi, stanbul 1972, sh. 10-11;
vwl
N
BLNMEYEN OSMANLI
341
ssc-fcleri
sonra Edirne Saray'nn yerini Yldz, raan, Beikta ve Dolmabahe
Saraylar ald
Ayn geziler, dier aileler iin de geerlidir. Onlar da meru dairede
elenmilerdir. zellikle Lale devri ve III. Selim devrinde, Kayk gezileri,
Kathane elenceleri ve helva sohbetlerinin alabildiine arttn ve hatta
gayr-i meru snrlarn da zorlandn esefle mahede ediyoruz207.
212. "Osmanlnn Muzrlar" diyebileceimiz baz kitaplar olduu iddia
edilmektedir. Gerekten Endernlu Fzl'n eserleri, yani Defteri Ak', Hbnnme'si; Ts'nin Behnme'si hakknda neler diyeceksiniz?
Evvel unu belirtelim ki, biz bunlardan bazlarn kitabmzda kullandk. Ancak
bir ksmna mracaat etmeye ise ihtiya dahi hissetmedik. Fakat tamamn ve
hem de orijinal nshalarndan inceledik ve hatta fotoraflar aldk, bir
ksmndan mikrofilmler aldk. Konu ile alakal istismar malzemesi olarak
kullanlan kitaplar ve kaynaklar hakknda, ksaca bilgi vermekte fayda vardr.
Ancak bu ksa bilgilerden nce, genel olarak, meru dairede cins hayat ile
alakal baz tesbitleri aktarmak istiyoruz.
nemle ifade edelim ki, Kur'n- Kerim, mminlerin zelliklerini sayarken u
yetleri sevk ediyor:
"O mminler ki, namuslarn muhafaza ederler; ancak kendi meru eleri ve
istifr hakkna yani kar-koca hayat yaama hakkna sahip olduklar
cariyeleri mstesnadr. Zira bunlarla olan mnsebetlerinden dolay onlar asla
azarlanmazlar. Kim bu meru' daire dnda bir ey arzu ederse, onlar haddini
tecvz edenlerin t kendileridir".
slmiyette meru dairede cins hayat vardr, bu cins hayatn kaideleri ve
dab vardr. Bu edebler ve kurallar, Kur'n'daki yetlerle, Snnetteki
dsturlarla, fkh kitaplarnn ilgili bahislerindeki er' hkmlerle ve de slm
db ve ahlak kitaplarnn db'l-Cim adl blmlerindeki izahlarla uzun
uzun anlatlmtr. Meru daire iinde cins hayata dair bilgiler, ilmihal
kitaplarnda mevcuttur. Bunda garipsenecek veya ayplanacak bir durum
yoktur. Hatta Hz. Peygamber, kar-koca ilikilerinin btn ayrntlarn bile
aklamtr. Elbette ki insan hayatnn btn ynlerini dzenlemeyi taahht
eden bir dinin bunlar ihml etmesi dnlemez.
te bu din vecbeyi yerine getiren kitaplar ve bunlarn konuyla ilgili izahlar,
belli bir edeb erevesinde btn Mslmanlara ve zellikle de evlenecek
iftlere retilir. Bunun edebsizlikle ilgisi yoktur. Ancak her konuda olduu
gibi, bu konuda da baz suiistimaller olabilir. Mesela birileri, meru dairede
cim'n dabn anlatyorum gayesiyle, edebin hricine kmsa veya bu
meru hakk suiistimal ederek, gayr- meru tasvirlere giren bir eser telif
etmise, bunda slm'n veya Osmanlnn deil, o ahsn haddini amas

mevzubahistir. te ad geen kitaplar da, ya bu suiistimalin ac meyveleridir
veyahut da bu kitaplar deerlendirenlerin yanl yorumlardr. Bazlarnn
zerinde ksaca duralm:
A) Bu tr yazarlarn banda Endernlu Fzl diye bilinen ve 1810 ylnda Ro207 BA, Cevdet-Saray, nr. 3858; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 4002,
11842; nvar, Saray Htralarm, sh. 19; Uluay, Harem II, sh. 150-152; Hzr
lyas, Tarih-i Enderun, sh. 51 (Beikta Sarayna G); 63 (stanbul Sarayna
G); 71, 96.
342
BLNMEYEN OSMANLI
dos'da vefat eden bir Divan iri gelir. Mahalliletirme eilimini ileri bir
safhaya gtren bir irdir. Enderun'da iyi bir eitim grmtr; ancak
sefhete dknl bilinmektedir ve ak maceralar dilden dile dolamtr.
III. Selim zamannda srgnlere ve bu hareketlerinden dolay Enderun'dan
ihra gibi meyyidelere ma'ruz kalmtr. Bylesi bir insann yazd kitaplar,
Osmanl Devleti'nde elden ele dolaan kitaplar deildir. Ayrca ciddi
deerlendirilirse, yle tamamen gayr-i meru olaylar tasvir eden kitaplar
olarak da dnlmemelidir ve hele hele bugnn muzr neriyat ile
mukayese etmek ise asla mmkn deildir. Konu ile ilgili kitaplarndan bazlar
unlardr:
a) Hbnnme yani gzelleri anlatan bir eser. 796 beyitten teekkl ediyor.
Ba ksmnda tasavvuf? bir ekilde bir gzellik tahlili yer alyor. Coraf baz
bilgilerden sonra, Hindistan'dan Amerika'ya kadar eitli erkek tiplerini anlatr
ve hepsinin de birer rnek resimlerini verir. Bed zevk ve nezhetten mahrum
olmakla birlikte, erkeklerle alakal vasflandrmalar arasnda gayr- meru
denecek bir cmle veya verdii resimlerde gayr- meru denebilecek bir resim
bulmak o kadar kolay deildir. Hbn-nme, deiik tarihlerde stanbul'da
baslmtr.
b) Zennnme yani 1101 beyitlik mesnevi tarznda kaleme alnan
ve Hbnnme'nin tam aksine eitli corafi blgelere ait kadn tiplerini
anlatan bir eserdir. Kitabn ba tarafnda air, kadndan bahsetmek
istemediini ve kadnlara kar meyli olmadn kaydeder; ancak eitli
milletlere ait kadnlar, orijinal minyatrlerle vasflandrr ve kadn tiplerini
anlatr. Kadnlar hamamn tasvir eden minyatr dnda gayr-i meru
denebilecek fazla bir resim mevcut deildir. Kitap stanbul'da eitli
zamanlarda baslmtr.
c) Defter-i Ak adl kitabnda Enderunlu Fzl, ilh ak tarifle balar. Daha
sonra da kendisinin dt ve sonra da piman olup tevbe ettii ak
maceralarn nakl eder. erisinde bir ingene dnn de tasvir eder. Bir
ksm yazarlarn iddia ettii gibi, gnl verdii erkek sevgililerini anlatt bir
kitap deildir. 438 beyitten meydana gelen bu Kitap da, 1286'da stanbul'da
baslmtr.
d) engi-nme, Fzl'n, istanbul'daki mehur kekleri tasvir ettii bir
eseridir. Rakksnme diye de bilinir ve stanbul'da baslmtr.
B) Bahnme-i Ts veye Behnme-i Pdih diye mehur olan ve
ReislhUkem Hoca Nasr Ts tarafndan kaleme alnp Sultn Muzaffer Hn
bin Sultn Kazan Hn'a takdim edilen eser, cins mnsebetin edebleri ve
hekimlerin bu yoldaki tavsiyelerini konu edinen bir eserdir. zellikle 5., 10. Ve
11. Bblar bu konuya ayrlm ve o zamana kadar konuyla alakal yazlan
eserler zetlenmitir. Meru dairede cim' yani kar-koca mnsebetlerini

anlatmaktadr. Cins salktan ve meru dairede cins mnsebetten
bahsetmek, ne zaman muzr kabul edilmitir?
C) Deli Birader yahut Piyle Bey diye bilinen bir Divan irinin Dfi'ul-Gumm
vel-HUmm adyla kaleme ald ve eskilerin tabiriyle hezliyyt yani akla ve
er'a aykr bo lakrdlar ve rezilliklerle ilgili bir eserdir. 1535'lerde ld
sylenen Piyale Bey, nceleri medresede tahsil grm, sonra tasavvufa
intisb etmi ve ancak yapt ahlakszlklar yznden evresi tarafndan
iddetle dlanmtr. Bahsettiimiz kitab her trl ahlakszl ihtiva
etmektedir. Yazma bir ka nshas dnda Osmanl Devleti'nde yaygn olan bir
kitap deildir. Btn uar Tezkirelerinde ve Tercim Kitaplarnda
ahlakszlklarla dolu bir kitap diye tantlmtr. Bu kitab telif ettiinden dolay, fc ahlata' dir. O stm s
b tak
IV-1
213.!
ayr
lerirff ara'-s
St I
let' desei
BLNMEYEN OSMANLI
343
yi, ehzade Korkut'un onu kovduu da nakledilmektedir. Neticede Osmanl
toplumunda ahlaksz insan yoktu diyen veya ahlaksz kitap yazlmamtr
diyen birisi mevcut deildir. Osmanl da dahil her devirde byle reziller
kmtr. Zaten byle reziller olmasayd, slm Hukuku zina ve livtay
cezalandran hkmleri de sevk etmezdi. Mhim olan bu rezaletlerin meru
kabul edilmesidir. Osmanl Devleti'nde byle bir durum yoktur ve bugnk
gibi kede bucakta da satlmam ve yaylmamtr208.
IV- OSMANLI DEVLETNDE RE'AYA VE SOSYAL SINIFLAR
213. Osmanl Devleti'nde batl anlamda sosyal tabakalamadan ve sosyal
snflardan sz edilebilir mi?
nsanlarn biyolojik olduu kadar, sosyal bakmdan da yani ihtiyalar,
gelirleri, yaaylar, giyinileri, alma ve istirahat saatleri, rf ve adetleri vb.
alardan da birbirlerinden farkl ynleri bulunmaktadr. Dolaysyla tarihin
btn devirlerinde insanlar arasnda tabakalamann varl bilinmektedir
Sosyal tabakalama terimi belirli bir nfusun hiyerarik olarak sosyal manada
st ste gelen snflar halinde farkllamas ve genel olarak otorite, prestij,
stat ve g gibi eitli deikenlere gre nfusun farkllamasnn hiyerarik
sralanmas anlamnda kullanlmaktadr. Tarih boyunca grlen sosyal
tabakalama eitleri u balklar altnda toplanabilir; 1) lkel toplumlarda
grlen yaygn kleliin dourduu tabakalama. 2) Ortaa Avrupa'snda
geni toprak mlkiyetine dayanan feodal sistem. 3) Kast sistemi. 4) Stat
tabakalamasnn dourduu sosyal snflar.
Sosyal snf kavram ise, sosyal tabakalama kavram ile i ie bir kavramdr.
Sosyal snflarn olduu yerde bir sosyal tabakalamadan, sosyal
tabakalamann olduu yerde ise sosyal snflarn varlndan sz edilir. Tarihin
kaydettii btn toplumlarda sosyal snflarn varl bilinmektedir. Sosyal
snflar hi bir zaman ortadan kalkmamak-ta, karakter deitirerek devam
etmektedir. Sosyal snflarn nem kazanmas ada sanayi toplumlaryla
mmkn olmu, modern toplumlarda ise sosyal farkllama ve politik hiyerari

artmtr.
Osmanl Devleti'nde batl anlamda sosyal tabakalama ve sosyal snflar
olumamtr. Pek ok tarihi ve sosyolog bu konuda fikir birlii ierisindedir.
Batda grlen serf-senyr, proleterya-burjuvazi eklinde bir tabakalama
Osmanl toplumu iinde vcut bulmamtr. Mevcut durumu ne bir snf
sistemi, ne bir kast ne de feodal sistem olarak tanmlamak mmkn deildir.
Batda oluan sosyal tabakalama ve sosyal snflarn benzer ekilde Osmanl
Devleti'nde geliememesinin nedeni, slmi toplum ve mlkiyet anlaydr.
Trk-slm deer hkmleri toplumda tabakalamay ekillendirmitir.
stismar nleyici, iddihar
208 Kur'n, M'minn, yet, 4-6; Endernlu Fzl, engi-nme, stanbul 1286;
Kk, Selahattin, "Endernlu Fzl", TDVA, c. 11, sh. 188-189; , TY, nr.
5502; Defter-i Ak, stanbul 1286; , TY, nr. 5502; Endernlu Fzl, Zennnme, stanbul 1286; , TY, nr. 5502; Hbn-nme, stanbul 1286; , TY, nr.
5502; emseddin Sami, Kmus'l;A'lm, c. V, sh. 3331; Ts, Reislhkem
Hoca Nasr, Behnme-i Ts veye Behnme-i Padih, , TY, nr. 7152; Deli
Birader (Piyle Bey), Dfi'ul-Gumm vel-Hmm, , TY, nr. 1400, 9659;
Gkyay, Orhan Saik, Deli Birader, TDVA, IX, sh. 135-136; Mecd Efendi, ekik
Tercmesi, sh. 472-473.
..
.
.
344
BLNMEYEN OSMANLI
BlUNMtl
yasaklayc, diergam ve dayanmac prensipler ve sermayenin belirli ellerde
toplanmasn engelleyen ilke ve uygulamalar farkl bir tabakalamaya neden
olmutur. slmi anlay toplumda ynetici olanlar ynettiklerinden sorumlu
tutmu, bu nedenle yneti-ci-yneten arasndaki iliki bir tahakkm deil bir
sorumluluk ilikisi eklini almtr. Ynetimin en bandaki sultan "uyruklarnn
babas" olma gibi bir telakkiden ok "tebaann refahlarndan ahsen sorumlu
olduu" kanaatim tam ve tebaasn kendisine "Cenab- Hakkn bir vedias"
yani emaneti olarak deerlendirmitir.
Osmanl Devleti'nde snf anlaynn batda grlen anlaytan farkl olmas
nedeniyle bir asiller snf ve aristokratlar domamtr. Devlet
kapitalistlemeye kar olduu gibi, tahakkme dayal snflamaya da kar
idi. Zaten toplumda sosyal ilikileri dzenleyen prensipler snf eilimleri
zayflatyor, farkl meslek ve stat sahiplerini birbirine balyordu. Daha sonra
farkl meslek ve stat sahipleri devlete balanyordu. Bu zellikleri gsteren
Osmanl sisteminde batda grlen keskin snf ayrmlar grlmemitir.
Osmanl yazarlar da sosyal gruplarn dnya ilerinde birbirlerinden stn
olmadklarn, toplumda i blmn oluturan bu gruplarn zirai reticiler,
ticret ve sanat ehli, limler ve askerlerden olutuu ve bu gruplar
ynetenlerin tercih ve tafdili iin bir sebeb olmadn belirtirler.
Toprak mlkiyetini devletin uhdesine almas, yukarda belirttiimiz gibi
sermayenin belirli ellerde toplanmasn engelleyen ilke ve asalete dayanan
eski Trk airet anlayna son verilmesi Osmanlda bat tr snflamay
engelleyen en nemli mil olmutur. Bylece siyasi iktidar etkileyebilecek
toprak asilleri ve byk sermaye sahipleri gibi glerin olumas
engellenmitir.
Osmanlda sosyal tabakalamay belirleyen nemli bir ayrm, ynetenynetilen ayrmdr. Ynetenler asker, ynetilenler re'ydr. Bu ayrmda mali
kayglar yatmaktadr. Din ayrm; mslim-gayr- mslim eklindedir. Hukuk

ayrm; hr-kle ayrmdr. Ayrca XVII. yzyldan itibaren ayan denilen yeni bir
sosyal tabaka daha belirmitir.
Bu tr oklu bir ayrmn dnda toplumu iki ana snfa ayrarak deerlendiren
nalck'a gre; "Osmanl toplumu iki ana snfa ayrlyordu. Asker denen ilki,
saltanat berat ile padiahn dinsel yetki ya da yrtme yetkisi tand
kimseleri, yani saray memurlar, mlki memurlar ve ulemay iine alyordu.
kincisi, re'y olup, vergi veren, fakat hkmete katlmayan btn Mslman
ve Mslman olmayan uyruklar iine alyordu Uyruklarn askerilerden uzak
tutmak devletin temel bir kuralyd. Yalnzca snrlarda fiilen savalk eden ve
medresede dzenli bir eitimden geerek ulema zmresine girenler padiahn
beratn alp askeri snfn yeleri olabilirlerdi".
Konuyu toprak mlkiyeti asndan deerlendiren Mustafa Akda, Osmanl
Devleti'nde toprak mlkiyetinin devletin elinde bulundurulmas sonucu sosyal
tabakalamann devletin ngrd biimde ekillendiini belirtir. Osmanl
toprak dzeninin esasn oluturan "mr arazi rejimi"; fethedilen yerlerin
(ziraata elverili alanlarn) zel mlkiyet d tutularak kamu mal saylp
devletin elinde braklmas idi. Dier tabii kaynaklar da ayn dorultuda
kamulatrlarak devletin kontrolne braklmt. XVI. yzyln sonlarna kadar
yaatlan bu kamulatrma prensibinin bir neticesi olarak, devlet toplumun
gidiatna gre ekillenecei yerde, toplum devletin elinde yorulmu,
dolaysyla sosyal tabakalama da bu siyasi tercih erevesinde
biimlenmitir. Bylece, Osmanl
Devletten Bu sebep 5 oluum daha df.jj Batda hit-XVI.
tn topt ehirli S;;'i
sim "n"vt Boy'e:
i,ne :: ay.rr I'.
ort, ticaprf1
rrakt=: butu"
olarak! dier re'/fc
TOEM 2J Anknl
imi
116; U
3ANLI
BLNMEYEN OSMANLI
345
1 slan-t islmi
l
s ok
' dI sanat I: bir
lar.
Bray
Devleti'nde toplumun "snfsal ayrmm" meydana getiren devletin kendisi
olmutur. Bu sebeple, Osmanl toplumundaki oluuma sosyal deil,
fonksiyonel oluum; byle bir oluum iinde ekillenen snflar da sosyal
snflar deil, fonksiyonel snflar denmesi daha doru olacaktr. Osmanl
toplumunda ortaya kan bu oluum "ne Douda, ne de Batda hi rnei
bulunmayan" bir hususiyet tar.
XVI. yzyln ortalarna kadar Osmanl devlet ve toplum yaps incelendiinde
btn toplum fertlerinin balca u kategoriye ayrld grlr; 1- Askeri

Snf, 2-ehirli Snf, 3- Kyller (ifti ra'iyyet snf). Burada her ne kadar
fertleri ayr kategoride ele alarak ayr ayr incelemek mmkn ise de askeri
snfn dnda kalan kesim "ra'iyyet" olarak mtalaa edilmektedir. Bu nedenle
btn devlet tekiltnda ve kanun metinlerinde bu esasa gre hareket
edilerek dzenlemeler ona gre yaplmtr. Byle bir ayrm eski slm ve Trk
Devletlerinde "erbb- seyf" ve "erbb- kalem" eklinde grlmekte idi.
Erbab- seyf ve erbb- kalem, Osmanlda askeri snf kavram iine dahil
edilmektedir. Tarihi Cengiz Orhonlu ise Osmanl cemiyetini unsura ayrr:
1) Ulema, esnaf, mera gibi eitli grublar iine alan eraf. 2) Kyller. 3) Ehli rf denen memurlar.
Sosyologlar ise ykselme dneminde toplumu oluturan fertleri tabaka
halinde incelemilerdir. Yukar tabakada merkez otoriteyi temsil eden siyasi
iktidar sahipleri, ordu ileri gelenleri, has ve tmar sahipleri, ayan, eraf ve
mahalli beyler, orta tabakada; ticari ve snayi kesim, alt tabakada; re'y
(halk) bulunmaktadr.
Re'y veya ra'iyyet, devlete vergi vermekle ykml geni bir kitleyi
oluturmaktadr. Askeri snf kavram ise, fiilen askerlik anlamndan te, daha
kapsaml olarak btn kamu hizmetlerini deruhde edenleri iine almaktayd.
Padiahn verdii zel bir beratla herhangi bir devlet hizmetine tayin edilen ve
bylece belirli vergi ykmllklerinden muafiyetle ehl-i berat olanlar asker
statsn kazanmakta idiler. Herhangi bir hizmet karl beklenmeden
vergilerin bir ksmndan veya btnnden muaf olan tekke eyhleri,
peygamber evladndan olduklarna dair berat alm bulunan sdt kesimi de
askeri saylmakta idiler. Kadlar, mderrisler, yksek medreselerdeki talebeler
ve mezunlar (danimend ve mlzmler) gibi ilmiye mensubu kiiler berat ve
vazife almadklar zaman bile askeri sfatn haiz idiler.
Geni bir kitleyi muhtevi askeri snf kavram iinde mtalaa edilen grublar
birbirlerinden ok farkl sosyal stat ve mevki sahibi kiilerden, "hem sosyal
hiyerarinin tepesinde bulunan padiah hem de cretini bir vakftan alan bir
cami ferra"ndan teekkl ediyordu.
Bylece teekkl eden bu geni snfn bilhassa vergi konusunda re'ydan
farkl olarak birok imtiyazlar vard. Re'ynn demek zorunda olduu
ra'iyyet rsumu ve dier vergilerden muaf idiler ve bu muafiyet Osmanl idari
tekilt ierisinde askeriyi re'ydan ayrdeden belli bal bir vasf
saylyordu. Asker kesimin vergiden muaf tutulmalar ve kazasker
mahkemesinde yarglanma gibi bir takm ayrcalklar bu kesimin sosyal
hayatta itibarlarn ykseltmitir209.
209 BA, Mhimme Defteri, nr. 227, sh. 120; nr. 78, sh. 897; Ta'limat- ehid Ali
Paa, (ner. Mehmed Gallb), TOEM , cz 3, sene I, stanbul, 1328/ 1910; l,
Mevaid'n-Nefis F Kavidi'l-Meclis, (Mehmed eker neri), sh. 290-291;
Akgndz; Osmanl Kanunnmeleri, c 3, sh. 143; Mumcu, Ahmed, Osmanl
Devleti'nde Slyseten Kati, Ankara 1963, sh. 70; Tabakolu, Ahmed; Trk
ktisat Tarihi , 2. Bask, stanbul 1994, sh. 138-144, 148; Bilglseven, miran
Kurtkan, Genel Sosyoloji, 4. Bask, stanbul 1986, sh. 142, 145; Mal Sosyoloji,
stanbul, 1968, sh. 96, 107-116; Rodinson, Maxime, "slm Dnyasnda ktisat
Tarihi ve Sosyal Snflarn Tarihi", Belleten, c. LIII, say 207346
BLNMEYEN OSMANLI
214. Osmanl ynetim anlaynda soy asaleti'nin bir nemi var myd? Kiinin
ehliyeti ne derece nem arz ediyordu?

Kanuni dnemini inceleyen Albert Howe Lybyer, hakl olarak belki de
yeryznde Osmanl ynetim kurumu kadar byk apl ve cretkar bir baka
deneme yaplmadn, koyun srlerine obanlk eden ve karasabann
ardnda koan ocuklar alp, onlar saraya erkan ve prenslere e yaptn
sylyor.
Byle bir ynetim anlayna sahip Osmanl Devleti'nde ferdin toplum iindeki
yeri soy asaletine dayanmyordu. Dolaysyla kan bana bal olarak
sregelen bir sekinler snfnn varlna da rastlanlmamaktadr. Devlet, eski
Trk airet aristokrasisini ve feodal yaplar tamamen bertaraf etmi, siyasi
iktidar etkileyebilecek toprak asilleri ve byk sermaye sahipleri gibi iktisadi
glerin olumasn engellemitir.
Ftih'den itibaren yksek askeri ve brokratik grevlere toplumsal tabanlar
olmayan devirmelikten yetime kiilerin getirilerek devlet mekanizmas
ierisinde soyluluk geleneine dayal bir yaplanma nlenmitir. Bu gelime
devletin gittike merkezi ve anonim bir karakter almasnda da rol oynamtr.
Soy asaletinin belirleyicilii asndan sadece tek bir istisna vardr; hkimiyeti
e-linde bulunduran aile olmalar itibariyle Osmanoullar'na ayrcalk
tannmtr.
Osmanl toplum yaps ierisindeki farkllk fonksiyoneldir. Toplumda i
blmn oluturmaktadrlar. Herkesin bir grev ve sorumluluk alan vardr.
Bu sosyal guruplar dnya ileri asndan birbirlerine stn olmadklar
inancn tarlar. Bu guruplar ynetenlerin bile tercih ve tafdili iin bir sebep
yoktur.
Osmanl Devleti'nde kiinin kabiliyet ve ehliyeti nemli bir kriter olarak
deerlendirilmektedir. Herhangi bir greve tayinde mutlaka bu iki zellik
dikkate alnyordu. ahsn ailesi, soyu, gemii, etnik zellii fazla bir anlam
tamyordu. Kle asll olduu halde kabiliyet ve ehliyeti sayesinde askeri ve
brokratik alanda en yksek kademeye kabilmi pek ok kimse
bulunuyordu. 1561 ylnda sadrazamla ykselmi olan Ali Paa Dalmayal
bir devirmeydi. Ali Paa ahsi kabiliyet ve liyakati sayesinde bu makama
gelebilmi idi.
Sistem en bandan en sonuna kadar liyakati dllendirecek, yetenek, aba
ve yeterli donanmla beslenen her trl hrs ve zlemi doyuracak biimde
dzenlenmiti. Biri manevi onurlandrma, teki maddi olmak zere iki
dllendirme yntemi vard. Manevi onurlandrma mesela Enderunda bir
snftan tekine ykseltmek ve en yetenekli
efendi! fmdan <
yor ti. i yk*
208(1989), sh. 883-901; Yediyldz, Bahaeddin, "Trk Vakf Kurucularnn

Sosyal Tabakalamadaki Yeri 1700-1800", Osmanl Aratrmalar II, stanbul
1982, sh. 147, 151; Orhonlu, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Derbend
Tekilat, stanbul 1967, sh. 32-33; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi MI, Konya
1989, cilt 1, sh. 201; nalck, Halil, "The Nature of Traditional Society, Turkey",
Robert Ward ve Dankwart Rustovv, ed., Political Modemization in Japan and
Turkey, Princeton, 1964, sh. 44'den nakleden erif Mardin, Din ve deoloji,
Ankara 1969, sh. 85, 86, 87; nalck, Halil, "XV. Asr Trkiye ktisadi ve tima
Tarihi Kaynaklar", . ktisat Fakltesi Mecmuas, c. XV/l-4, sh. 53; nalck,
Halil, "Osmanllar'da Raiyyet Rsumu", Belleten, c. XXIII (1959) sh. 595, 596;
Sahilliolu, Halil, "Asker", DA, c. 3, sh. 488; Yksel, Hasan, "Vakfiyelere Gre
Osmanl Toplumunda Aile", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi I-III ,
Ankara 1992, c. II, sh. 486; Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri
Szl, c. 3, sh. 14; Erz, Mehmed, ktisat Sosyolojisine Balang, 3. Bask,
stanbul 1982, sh. 87; Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi c. II, sh. 113,
114, 268, 290, 291; Erkal, Mustafa, Sosyoloji (Toplumbilimi), 3. Bask (stanbul
1987), sh. 179, 182,185,186, 198, 199; Fndkolu, Z. Fahri , Sosyalizm I-II,
stanbul 1952, c. 1, sh. 156.
v;,
. , ;
>?.,
-ANLI
m myd?
pyeryzn-s yaptmaettr alp,
|9iindeki yeri
-"'kinler
ve
: ve
,-\ ve
I ulumunu
;vdu.
olan Ali ^s bu mave
misti. /ard. yetenekli
-.700-1800",
|>9i Teki Halil, "The
Japanand
i1; inalck,
J, sh. 53;
,, "Asker",
Surecinde
i,sh. 14;
1 s timai
H,sh,179,
BLNMEYEN OSMANLI
347
ve uygun artlarda olanlarn sultann ahsi hizmetinden geerek Has Odaya
terfi etti-rilmesiyle gerekleirdi. Maddi dllendirme ise i olanlarnn
Enderuna girdii anda balard. Bu para her yl artrlr ve Has Oda
kademesine gelindiinde ykl bir cret tutarnda olurdu. lk aamada acemi
olanlarnn dlleri yanlarnda altklar geici efendileri tarafndan
belirlenirdi. Bu aamadan sonra yava yava artan ve sultan tarafndan
verilen bir cret alrlard.
Bu ikili sistem, btn kurum iinde hi aksaksz ilerdi. En dk rtbedeki
yenieri ykselmeyi umut edebilirdi. Enderundan gemi i olanlar, byk
ilerleme kaydederlerdi ve sultann taht dnda her makama eriebilirdi.
Savalar, aziller, idamlar yznden verilen kayplar alt kademelerdekilere
ykselme frsat tanyordu. Fetihler de srekli olarak yeni grevler ve
kumandanlklar meydana getiriyordu.
Osmanl Devleti'nde ykselme kesinlikle bir rastlant eseri veya otomatik
deildi. Her aamada byk bir titizlik ve aklllkla ynlendirilip
gerekletirilirdi. Albert Howe Lybyer, tarihin hi bir dneminde Osmanl

ynetim kurumu gibi, bylesine uzun sre salt akln egemenliinde olan ve bu
nedenle de orijinal planndan ve amacndan sapmayan bir baka siyasi kurum
olmadna inanmak gerekir diyor. Lybyer, Osmanl ynetim anlay ile
dierlerini bir karlatrmaya gidiyor ve diyor ki; Atina demokrasisi
ynetiminde; olaan st zeka, olaanst eitim imkan bulmak yerine
ksteklenmi-ti. Bugnk zgr demokrasiler de yetenekli bireylere ykselme
imkan tanr, ama ykselme yolunda kimi zaman almaz engellerle savama
zorunluluu da vardr. Salt bireyin yetkinliine, engellenmeyen imkanlara ve
kesin dllendirmeye bakarak deerlendirilecek olursa Atina demokrasisi de
bu gnk demokrasiler de Osmanl ynetim kurumuyla karlatrlamayacak
kadar elverisiz, ilerlii olmayan ve kr krne sistemlerdir.
Osmanl Devleti'nde terfi sisteminin kabiliyet ve liyakat esasna gre olduu
batl pek ok gzlemcinin de dikkatinden kamamtr. 16. yzylda AlmanyaAvusturya Imparatorluu'nun elisi Busbecq hatralarnda soy aristokrasisinin
olmayn Osmanl Devleti'inin gc olarak deerlendirmektedir. 17. yzyln
sonlarnda uzun sre stanbul'da kalm olan Bodan Voyvodalarndan Dimitrl
Kantemir Trkler'de soyluluun babadan oula gemediini, aksine erdem ve
iyi karakter sayesinde elde edilebileceini belirtmektedir.
Bu konuda rnekleri oaltmak mmkndr. Tractatus 1530'larda baslan
eserinde; "sz edilen kleler iinden nitelik ve yeteneklerine gre
hkmdarln eitli grevlerine terfi ettirilenler vardr" diyor. Postel ise
1560'larda baslan eserinde; "sultann bir kiiyi belirli aamalardan
gemeksizin terfi ettirmesi ise ok ender grlen bir olaydr" der. Postel
saraydaki olanlar le lgili Olarak da; "orada uzun sre kaldktan ve
imtihan verdikten sonra maal bir greve verilirler, kale kumandanlna veya
benzer grevlere getirilirler. Kendilerini gsterme, nam salma yetenei olanlar
iin her trl imkan aktr. Bunlar vali ve paa olabilirler, nk orada
insanlarn soyluluu bireyin deeriyle llr ve insanlar gemilerinde
yaptklarna gre onurlandrlp yceltilirler" diyor. Tanco da 1558'de baslan
eserinde Kanuni'den yle sz eder; "Sleyman her mevkdeki, her arttaki
insana belirli bir dllendirmeye erime umudunu verir. Bu kiiler yetenekleri
ve meziyetleri orannda ykselme imkanna sahiptir".
Batl gzlemciler ierisinde Osmanl ynetiminde yararllk ve liyakat esasna
gre terfi sisteminden en fazla etkilenen Busbecg olmutur. Busbecg
hatralarnda yle
348
BLNMEYEN OSMANLI
diyor;
"..Osmanlda, Trkler arasnda bile, fertler ancak ahsi meziyet ve kabiliyetleri
ile bir deer kazanrlar....Sultnn btn maiyeti orada idi. Hassa svarileri,
sipahiler, gurabalar, ulufeciler... ayrca yenieriler de vard. Bu kalabalk
mecliste herkes ahsi kabiliyet, ehliyet ve liyakati sayesinde bulunduklar
mevkilere gelmilerdir. Filancann neslinden geldii iin hi kimseye
dierlerinden stn bir rtbe verilmez. Herkes memuriyet derecesine gre
sayg ve itibar grr. Bu sebeple merasimlerde nde bulunmak, dierinin
yerine gz dikmek gibi kavgalar yoktur. Grev ve memuriyetler herkesin
liyakat, seciye, kabiliyetine gre bizzat sultan tarafndan verilir. Bunu
yaparken ne o ahsn zenginliine, ne nfuz ve hretine, ne rica ve
dostluklarna aldr etmez. Bylece her ie, o iin ehli adamlar tayin olunur.
ahsi kabiliyeti sayesinde herkes en yksek mevkilere kadar gelebilme

ansna sahiptir. obanlktan gelmi olsalar dahi, mazideki durumlarndan
dolay bir eksiklik duymadklar gibi, ebeveynlerine ne kadar az borlu
olurlarsa bununla o kadar ok iftihar ederler.
Trkler stn meziyetlerin, kabiliyetlerin doutan geldiine, bir miras olarak
ecdattan intikal ettiine inanmazlar. Bunun ksmen Allah vergisi, ksmen de
say gayretin mkafat olduunu kabul ederler. Nasl ki bir evlat mutlaka
babasna benzemezse, gzel sanatlara, hesap-hendeseye istidat irsi deilse
stn vasflarn, seciyenin de babadan oula gemeyip Cenab- Hak
tarafndan bahsedildii kanaatindedirler. Bu dncelerin neticesi olarak,
Trklerde an ve hret, yksek idari mevkiler liyakat ve maharetin
mkafatdr. Tembel ve psrk olanlar, kt niyetliler iin ykselme yollar
kapaldr, bunlar kenarda kede nemsiz kiiler olarak kalrlar. Trklerin
giritikleri her ite baar kazanmalarnn, stn bir rk haline gelmelerinin ve
gn getike devletin hudutlarn biraz daha geniletmelerinin sebebi bu olsa
gerek.
Bizdeki uygulama ise bsbtn deiiktir. Ehliyet ve liyakatin bizde yeri
yoktur, her yerde her ite asalet, yani mevki ve rtbe verilecek ahsn kimin
neslinden geldii hususu aranr"210.
fmtotti tir. 0f| emim s
srt ler, tel Hamsi
mutai vjniifiti muteJ
Mm
i
zelM afatt ve i
ozetr
215. Osmanl Devleti'nde vatandalara sr nazaryla bakld iin mi re'y
tabiri kullanlmtr?
Dere!
Osmanl hukukunda halka "ra'iyye" veya bunun oulu olan "re'y" veya
bazan da bery denmektedir. Bu kelimenin halk iin kullanlmasna sebep
Hz. Peygamber' in bir hadisidir. Hz. Peygamber edeb bir benzetme ile her
konuda reislik sfatn hiz o-lanlara yle bir htarda bulunmutur. "Hepiniz
birer obansnz ve emriniz altndakilerden (raiyyenizden) obann srsnden
mes'ul olduu gibi sorumlusunuz. Koca ailesinin obandr ve onlardan
sorumludur. Kadn evinin ve ocuklarnn obandr ve onlardan sorumludur.
Devlet adam (emir) da insanlarn obandr ve ra'iyyetinden sorumludur". te
bu hadisin manasn unutturmamak iin din bir gelenek olarak halka "raiyye"
denmitir. Yoksa Osmanl Hukukunda halka "sr" nazaryla bakld iin bu
ad verilmemitir211.
ve Mi
(1/
216. Osmanl Devleti'nde ehir hayatn dzenleyen Belediye (ihtisb)
Tekilt hakknda ksaca bilgi verir misiniz?
Osmanl Devleti, idar ve erl tekiltnda kendisinden evvel gelen slm
Devletlerini rnek ald iin ihtisb tekiltnda da onlara uymutur. Bu
sebeple devlet tara210 Ta'limat- ehid Ali Paa, (ner. Mehmed Galib); Gelibolulu Mustafa l,
Mevaid'n-Nefis Fi Kavidi'l-Meclis, (Mehmed eker neri), sh. 323-324;
pirli, Mehmed, "Nahifi'nin Nashat'l-Vzer's", , Edebiyat Fakltesi Tarih
Enstits Dergisi Mnir Aktepe'ye Armaan zel Says, stanbul 1997, sh. 27;
Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 138-145; Busbecq, Trkiyeyi
Byle Grdm, sh. 33, 63-65; Kantemir, Dimitri, Osmanl
mparatorluu'nun Ykseli ve k Tarihi, ev. . obanolu, Ankara 197980, c.l, sh. 149, c. 3, sh. 380; Lybyer, Albert Howe, Kanuni Sultn Sleyman
Devrinde Osmanl mparatorluu'nun Ynetimi, ev. Sekin Olzolu, stanbul
1987, sh.51-52, 56-59, 82-88.
211 Mslim, Sahih-u Mslim, Msr 1955, c. 3, sh. 1459 (mra, 5/20); Mumcuok, Trk Hukuk Tarihi Ders Kitab, sh. 205 vd.
BLNMEYEN OSMANLI
349
fndan kad tayin edilen her yere bir de muhtesip yani belediye bakan tayin
edilmitir. Osmanl Devleti'nde bu vazifeyi ifa edenlere muhtesip, ihtisb
aas veya ihtisb emini denilmektedir, htisb aasnn en nemli grevi,
san'atkrlar arasnda belli snrlar iinde yarg yetkisini kullanmak ve dier
beled ileri yrtmekdir. Tarih belgeler, devirlere gre, muhtesibin
grevlerinin de deitiini gstermektedir. htisb Nezreti kurulmadan nce,
ihtisb ileri iltizam usulyle ve bir sene sreyle talibine mukata'a bedeli
denilen bir mebla karlnda ihale olunurdu. htisb aas bu grevini ifa
iin kol olanlar adyla bir takm memurlar istihdam edebilmekte ve bunlar
muhtesibin en nemli geliri olan ihtisb resmini toplamaya da yardm
etmekteydiler. Muhtesipler ve yardmclar olan kol olanlar, bu yetkilerini
kadlardan almakta ve zellikle merkezde bulunan ihtisb aalar, narh koyma
hususunda sadrazamn emri altnda hareket etmekteydiler. aramba
Divanndan sonra sadrazamn, stanbul kads ve ihtisb aasn da yanna
alarak ehirde kol gezdii Osmanl Kanunnmelerinde zikredilmektedir.
Muhtesiblie tayin iin aranan artlar arasnda, daha nce zikredilen
hkmlere uyulmutur. Osmanl Devleti'nde hisbe tekiltnn temelini tekil
eden muhtesiblerin grevleri de daha nce zikredilenlerden farkl deildir.
Bunlar ksaca zetlemekte yarar vardr:
Birinci grup, iktisad ve sosyal grevleridir. Bunlar ksaca unlardr;
a) Esnaf kontrol eder. Yani kola kar. Fiyatlar tespit ve kontrol eder (narh).
Devlete her esnaf iin konulan nizmlara uyulup uyulmadn denetler.
zellikle stanbul'a giren-kan gda maddelerini belli bir nizma balar, b)
yeri ama ruhsat verir, c) htisbiye rsumu denilen belediyeye ait vergileri
toplar. Bunlar damga resmi, bc- bzr ve benzeri resimlerdir. Devlete tesbit
edilen bu vergileri topladktan sonra, her sene devlete bedel-i mukataa adyla
belli bir mebla pein der. d) Toplanan ihtisb gelirlerini gerekli yerlere
muhtesip sarf eder. e) Mslmanlar, gayr-i mslimler ve belli asker ve sivil
grevlilerin giymesi gereken kyafetleri tanzim eden kyafet kanununun
tatbikinden de muhtesip sorumludur, f) Ayrca ihracat yasa, kk
ocuklarn altrlmasn kontrol, posta ileri, genel salk hizmetleri ve
benzeri kamu grevleri de muhtesibin vazifeleri arasnda yer almaktadr.
kinci grup, muhtesibin adl grevleri ve nc grup ise muhtesibin din
hayatla ilgili grevleridir. Bu grevlerini, slm hukukunda hisbe ile ilgili
kaleme alnan eserlerdeki tafsilata gre ifa ettiini, ariv belgeleri isbat
etmektedir. Bu sebeple ayrntya girmiyoruz.
1241/1825 ylnda Yenieri Tekiltnn ilgasndan sonra, ehir idaresinde
yeniden geni yetkilerle kontrol salayacak idar bir sistemin kurulmas
zaruretinden dolay ihtisb aal messesesi 1242/1826 tarihli htisb
Aal Nizmnmesi ile ihtisb nezareti haline getirilmitir. htisb aas da

ihtisb nzn olmu ve dorudan sadrazama balanmtr. Ayn nizmnme ile
ihtisb nazrlar terifat asndan devlet ricali arasnda saylmtr. karlan
bu nizmnme, belediye ilerini nizm altna alm ve peyderpey btn
vilyetlerde uygulanmtr.
1261/1845'de Polis Tekilt ve 1262/1846'da da Zabtiye Miriyeti kurulunca,
ihtisb nezretinin bir ksm grev ve yetkileri, yeni kurulan bu messeselere
devredilmi ve ihtisb nezreti sadece narh ve esnaf muamelelerine bakan
bir idar birim haline getirilmitir. 1267/1850'de Zabtiye Nezretine balanan
htisb Nezreti; 1271/1854
350
BLNMEYEN OSMANLI
ylnda tamamen ilga edilmi ve yerine stanbul ve ona bal semtlerde
ehremaneti adyla yeni bir memuriyet kurulmutur. ehremaneti usul,
batdaki belediye tekiltnn eksik ve acemi bir kopyasdr. Geri ehremini
unvanna Ftih Kanunnmesinde dahi rastlanmaktadr; ancak bu unvana
sahip kiiler, sadece ehrin su ve bina ilerinden sorumludurlar ve bu manada
ehreminlii messesesi 1247/1831 tarihinde ortadan kaldrlmtr.
1271/1854 ylnda kurulan ehremaneti kurumu ile kadlarn belediye ilerine
ait yetkileri ellerinden alnm ve belediye ileri mnhasran bu tekilta
devredilmitir. Ayn tarihli ehremaneti Nizmnmesi bunu ak bir biimde
dzenlemektedir. Bu manada ilk belediye bakan (ehremini) olarak da Salih
Paa tayin edilmitir. Sultn Abdlmecid Han, bylece batl anlamda ilk
olarak belediye tekiltn kuran padiah olarak anlmtr.
ehremaneti tekilt isteneni veremeyince, 1272/1855 tarihinde ntizam-
ehir Komisyonu kurulmu ise de, bundan da beklenen netice elde
edilememitir. Bunun zerine 1274/1857 tarihinde ehremaneti tekiltna
yardm olmak zere Altnc Di-re-i Belediye adyla bir messese daha
kurulmutur. Bu idar birim, daha ziyade bina ve kadastro ileriyle grevli
klnmtr. Buna ikinci belediye tekilt demek daha dorudur. Btn bu
deiiklikler de maksada kfi gelmeyince, 1284/1867 ylnda yeni bir
deiiklie daha gidilmitir. Bu tarihteki deiiklie gre, merkezi
ehremnetinin kontrolnde, stanbul'un deiik blgelerinde 14 tane
belediye idaresi daha kurulacak ve bunlar ehremaneti meclisinin kararlarn
icra edeceklerdir. 1293/1876 ylnda ise, yeni Anayasann emirleri
dorultusunda yeniden dzenlenen ehremaneti tekiltnda, belediye
dairelerinin says 20'ye karlm ve bu daireler yar mstakil hale
getirilmitir. 1296/1878 tarihinde dairelerin says tekrar ona indirilmitir.
1328/1910 tarihli Belediye Kanunu ise, yeniden belediyeler zerinde merkez
otoriteyi tesis yoluna gitmitir. Cumhuriyete kadar yine birok deiikliklere
mruz kalan belediye tekiltnn mercii ve bal olduu nezret de ok
deimitir. Ksaca 1271'de nizm deitirilen belediye tekilt, sonradan bir
trl nizma sokulamamtr212.
217. Osmanl Devleti'nin kurulu yllarnda toplumu ve zellikle esnaf
harekete getiren Ftvvet ve Ahi Tekilat ne demektir?
Osmanl Devleti'nden nceki Mslman Trk Devletlerinde esnaf tekiltna
yn veren ve Osmanl Devleti'nin ilk dnemlerinde de tesirini devam ettiren
iki nemli messese vardr. Bunlar ftvvet ve ah tekiltdr. Aslnda i ie
ve mahiyet itibariyle birbirinin ayns olan bu iki tekilt, Mslman Trkler'de
esnaf tekiltlarnn din-iktisad bir zmre eklinde ortaya ktklarn
gstermektedir.
slm'n ilk asrlarnda ortaya kan ve daha ok gen kuaklar eitli
ynleriyle yetitirmeyi hedef olan "ftvvet tekilt" uzun devirler Mslman
Trk genliine yn vermi; bu genliin eitli mesleklerde yetiebilmeleri
iin gayret gstermi ve
212 Tevki Abdurrahman Paa Kanunnmesi, sh. 504 vd.; Takvim-i Vakyi, nr.
2 (I. Ter.); Tafsilatl bilgi iin bkz. Ergin, Mecelle-i Umr-i Belediye, c. I, sh. 335358, 360-361, 934 vd., 1414-1458, 1459-1507, 1508 vd.; Mehmed Galib,
"htisab Aal", TOEM, nr. 9, sh.569-584, nr. 10, sh. 640-648; Kazc, Ziya,
Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul 1987, 73-207.
a
te k.
*
OSMANLI
Jthremneti
tekilt-mmesinde tna ilerinle ortadan
filerine ait |ftredilmitir.
it, Bu ma-tir. Sultn |tnn padiah
- ehir
. Bunun Ittnc Dipiiyade bina Silaha do-l yeni bir snnetinin
" burulacak ise, da, nih.'i tarihli gt-,nsn ilen
Biin bkz.
IMmed PiesseseBLNMEYEN OSMANLI
351
Mslman Trk genliinin mert, yiit, atlgan, cmert ve becerikli insanlar
olmalarn salamtr. Ftvvet tekilt ile tarikatlar arasnda nemli bir
mnsebet vardr ve bylece bu tekiltlar manev deerlerle iktisad
gayretleri btnletirmitir. Ftvvet kelimesi Arapa fet kelimesinden
tretilmitir. Fet ise gen adam demektir. Bu sebeple ftvvet tekiltn,
gen san'atkar ve zanaatkarlarn bir araya gelerek ve aralarndan birini de
reis seerek tekil ettikleri din-iktisad mahiyette bir cemiyet olarak tarif
edebiliriz. Bunlar, daima cemiyet reisinin ve cemiyet tznn emirleri
altnda hareket ederler. Konu ile ilgili olarak ftvvetnme adyla ok sayda
eserler yazlmtr.
Ah tekilt ise, ftvvet tekiltnn Trkler tarafndan gelitirilen ve zellikle
A-nadolu'da yaylm bulunan bir eklidir. Mool istilas ve baz i isyanlar
sebebiyle Mslman Trklerin birlii bozulmu ve halk nemli lde tedirgin
olmutu. te byle bir buhran dneminde halk birbirine sevdiren ve yeniden
birlii kuran manev liderler ortaya kmtr. Mevlna, Yunus Emre ve Ahi
Evran da bunlarn ileri gelenleridir. Ahi Evran esnafn birlik ve beraberliini,
zaviye ve tekkeleri birer meslek kurulular haline getirerek bu grevi ifa
etmitir. Mslman Trkler, genellikle bekr genlerden san'at ve meslek
sahibi olanlarn bir araya gelerek kendilerine reis tayin ettikleri ahsa ahi adn
vermiler ve bu cemiyete de eskiden olduu gibi ftvvet demilerdir. u
anda Krehir'de medfn olan Ahi Evran (1306 ylna kadar hayatta olduu
sanlmaktadr), ahlakla san'atn ahenkli bir birleimi olan ahi tekiltn
kurmu ve o denli itibarl bir hale getirmitir ki, bu durum yz yllar sresince
btn esnaf ve san'atkrlara yn vermitir. Osman Gz, klcn ahi usulne

gre kuanm ve Orhan Gz ise ahiliin nemli bir savunucusu olmutur.
Ksaca "ahilik mill bir birlik olup gayretleri neticesinde Osmanl Devleti gibi
byk bir devlet ortaya kmtr". Ftvetnmelerden rendiimize gre,
bunlarn da toplant yerleri tekke ve zaviyelerdir. 740 maddeyi bulan ftvvet
nizmnmeleri vardr. Zaviyeler bir merkezde toplanmtr. Her meslek
erbabnn bir ahi baba denen reisi mevcuttur. Bu reisin bakanlnda btn
yeler, alma esaslarn, giyimlerini ve hareket tarzlarn tekiltn
nizmlarna uydurmak mecburiyetindedirler. Reislerine eyh veya ihtiyar da
derler. Ksaca Asya'dan gelen san'atkar ve tccar Trkler'in, n Asya'daki
yerliler karsnda tutuna-bilmeleri ve beraber yaayabilmeleri, ancak
aralarnda bir tekilt kurarak dayanma salamalaryla mmknd. te bu
zaruret, din-ahlk kaideleri Ftvvetnmelerde zaten mevcut olan bir esnaf
ve san'atkar kaynama ve kontrol tekiltnn yani ahiliin kurulmas
sonucunu dourdu.
Sanat ve ticret erbabnn tarikat demek olan ftvvet ve bunun Trklerdeki
zel ekli olan Ahiliin yannda, bozuk fikirli ilerin Mslman Trkler
arasnda yaymaya alt ve bunlara benzeyen melmilii de burada sadece
zikredelim213.
213 Slemi Ebu Abdurrahman, Sleymaniye ktp. Ayasofya nr. 2049/4,
Kitb'l-Ftvveve, vrk. 81/B, 88-89; aatay, Neet, Bir Trk Kurumu Olan
Ahilik, sh. 54 vd. Ergin, Mecelle-i Umr-i Belediye, c. I, sn. 537-556; Yenieri,
Cell, slm ktisadnn Esaslar, stanbul 1980, sh. 146-150; Ahmed Tevhid,
"Ankara'da Ahiler Hkmeti", sh. 1200-1204; Halil Edhem, "Ankara Ahilerine
Aid ki Kitabe", TOEM, nr. 41, sh. 312-315; Cahen, Claude, "lk Ahiler
Hakknda", ev. Mrsel ztrk, Belleten c. L, say 197(1986), sh. 591-601;
aatay, Neet, "Anadolu'da Ahilik ve Bunun Kurucusu Ahi Evren", Belleten c.
XLVI, say 182(1982), sh. 423-436; Taeschner, Franz, "slmda Ftvvet
Tekiltnn Douu Meselesi ve Tarih Ana izgileri", sh. 203-236; aatay,
Neet, "Anadolu Trklerinin Ekonomik Yaamlar zerine Gzlemler (Bu alanda
ahiliin etkileri)", sh. 485-500; Ycel, Ya'r, "Anadolu Beyliklerinde Devlet
Tekilat ve Toplum Hayat", Belleten, c. LIV, say 210(1990), sh. 820-823.
352
BLNMEYEN OSMANLI
218. Osmanl Devleti'nde Esnafn kmeletii tekiltlar var myd? Esnaf
hakkn nasl aryordu?
lk dnemlerde, Osmanllarda esnaf tekiltnn, ftvvet ve Ah
tekiltlarndan etkilendii inkr edilemez. Ancak daha sonraki gelime
dnemlerinde bu etkilenmenin izleri devam etmekle beraber, ftvvet
tarikatnn esrarengiz ynleri aynen ve tamamen Osmanllar tarafndan tatbik
edilmemitir. Geri Osmanl esnaf tekilt ile ilgili elimizde bir kanunnme
veya nizmnme yoktur. Ancak tarih belgeler ve uygulama, Osmanl
Devleti'nin farkl bir yol izlediini gstermektedir.
Osmanl Devleti'nin ilk dnemlerinde ahiliin tesiri devam etmitir. Bu sebeple
ahilie ait baz terimler Osmanl esnaf tekiltnda da kullanlmtr. Osmanl
Devleti'nde esnafn birinci derecede miri, kadlar ve muhtesiblerdir. Ancak
bunlarn dnda esnafn banda eyh, nakib, duac, avu, yiitba ve
kethda adlaryla anlan bir takm reisleri bulunmaktadr. Esnaf tekiltnda
eyhin nemli bir yeri vardr. Nakibler ise esnaf zerinde, eyhden yani
reislerinden sonra sz sahibi olan ahslardr. Her esnafn ve zellikle berber
esnafnn son zamanlara kadar birer duaclar da olduunu gryoruz. Esnafn

nemli meselelerinde tam yetkili merci olarak kabul edilen bir dier mirleri
de kethdalardr. Kelime anlam itibariyle gvenilir memur ve ev sahibi demek
olan bu kelime, Trke'mize khya olarak gemitir. Esnaf tekiltnn miri
olarak kethda, san'atkr ve tccarlarn ilerine bakmak zere devlet
tarafndan tayin edilen gvenilir insanlara denir. Kethdlk, esnaf tekiltnn
balangcndan 1324/1906 ylna kadar devam etmi bulunan yar resm bir
memuriyettir. eyh, nakib, duac ve avu gibi makamlar zamanla ortadan
kalktka, bunlarn hak ve yetkileri de kethdalara intikal etmitir. Genellikle
kadlar tarafndan tayin edilen kethdalar, esnafla hkmet arasnda yegne
arac olduklarndan devlet nezdinde de itibar sahibidirler. Bu sebeple, tayinleri
esnasnda esnafn grn almak bir adet olmutur. II. Mertiyetin
ilanndan sonra 1328/1910 ylnda kethdlk resmen ilga edilmitir.
Ftvvet usuln uygulayacak vasfl esnafn azalmas ve ticrete gayr-i
mslimlerin girmesi sebebi ile Osmanllardan nce toplant yerleri tekke ve
zaviyeler olan ahilik tekilt, Osmanllarda yerini loncalara terk etmitir.
Zaviyelerde birinci derecede mir, eyh ile nakib olduu halde, loncalarda
bunlarn yerini kethda ile yiitba igal etmektedir. Esnafn ihtiyar veya eski
denen idarecileri ise; her ikisinde de vardr. Ayrca loncann banda bulunan
reise, yine eyh de denmektedir. Sahaflar eyhi, yorganclar eyhi gibi. Ancak
loncalar asl idare eden ve devletle mnasebetleri yrten esnaf kethdalar
(khyalar) ve yiitbalardr. Yiitbann en nemli grevi, kethda ile esnaf
arasnda tebli arac olmaktr.
Her esnafn gnmzdeki retim kooperatiflerine benzeyen ve lonca ad
verilen belirli bir toplant yeri vardr, ilk dnemlerde Mslman ve gayr-i
mslim esnafn ileri gelenleri (i erleri, ihtiyarlar) yani ustalar bir yere
toplanrlar; kethda ve yiitbalarn bakanlnda esnafn ileri ile ilgili
mzakerelerde bulunurlar; ufak tefek davalar kadya gitmeden hallederler;
esnaf ve tccarn arasnda geerli olan nizm ve kaideleri mzakere ederler
ve esnafa ait orta sandnn muhasebesini yaparlard. Sonradan Mslman
ve gayr-i mslimler ayr ayr lonca kurmulardr, loncalar, gnmzdeki
BLNMEYEN OSMANLI
353
j?Estefin
sendikalarn iini de yrtrler ve zellikle kalite kontrol ve standarda byk
nem verirlerdi. Lonca tekiltnn reisi kethdadr. Yiitbalar ve esnafn ileri
gelenlerinden seilen ihtiyarlar ise ona yardm ederler. Bunlarn nezret ve
idaresi altnda bulunan her esnafa ait bir yardmlama sand vardr. Buna
orta sand denir. Sermayesi, esnafn teberrular, raklktan kalfala ve
kalfalktan ustala geenler iin ustalar tarafndan verilen paralardan sandk
iin alnan paylar ve benzeri gelirlerdir. Bu sandktan, zor durumda bulunan
esnafa bor para ve kredi verilirdi. Orta sand usul 1327/1909 ar
yangnna kadar devam etmitir.
Buraya kadar anlatlan merkezdeki esnaf tekiltnn bir benzeri, tarada da
mevcuttu. Taradaki esnafn kendilerinin veya kad'nn tayin ettii reislerine,
nceleri ahibaba, sonralar khya ve 1295/1878'den sonra ise mtevelli
denirdi. Mtevellinin yannda stadlar tarafndan seilen ve be kiiden
oluan lonca heyeti bulunmaktayd. Ayrca 24 esnafn mtevellilerinden
oluan bir khyalar meclisi de mevcuttu ve reisine khya ba denmekteydi.
Tarada da her esnafn bir vakf sand vard. Buna esnaf vakf, esnaf sand
veya ilk dnemlerdeki gibi esnaf kesesi denirdi. Bu sandk, mtevellinin
idaresi altndayd. Mtevelli loncaya lonca da esnafa kar sorumluydu. Her
sene sandn muhasebesi tetkik edilirdi. Esnaf; stad, kalfa, rak ve yamak
eklinde derecelendirilmiti. Meslekten ayrlanlar ise mtekid, aceze ve
ma'll eklinde snflandrlmt214.
Eet
Itri
i
214 Ergin, Mecelle-i Umr-I Belediye, c.I, sh. 557-581, 692-716; aatay,
Neet, "Anadolu Trklerinin Ekonomik Yaamlar zerine Gzlemler (Bu alanda
ahiliin etkileri)", sh. 485-500.
NC BLM
OSMANLI HUKUK SSTEM VE DEVLET
TEKLTI
I- OSMANLI HUKUK SSTEM; ER' VE RF HUKUK
TARTIMALARI
219. Osmanl hukuk sistemi ok hukuklu bir hukuk sistemi midir yoksa hukuk
birlii mi hkimdir?
ok hukukluluk kavramn, devletin farkl kltr ve din mensuplarna onlarn
tercihleriyle kendi hukuklarn seme ansn vermesi ve devletin hukuk
retme gibi bir grevinin bulunmamas eklinde zetlemek mmkndr.
Mesela Medine Vesikas, Hristiyan, Yahudi ve Mslmanlara kendi hukuklarn
uygulamay getiren bir szleme mahiyetindedir. Verilen bu misl, eitli
millet ve mmetlere mensup insan topluluklarn iinde barndran Osmanl
Devleti iin de uygulanmak istenmektedir. Ksaca bu izahlarla baz yazarlar,
slm Hukukunun ve zellikle de Osmanl uygulamasnn ok hukukluluk
prensibini kabul ettiini iddia etmektedirler. Hukuk birlii ise, lke iinde
yaayan her toplulua, ayn hukuk sisteminin hkmlerinin uygulanmas
demektir.
nemle ifade edelim ki, slm Hukukunda ve bunun tam bir uygulamas
demek o-lan Osmanl tatbikatnda, ok hukukluluk asla mevcut deildir. Belki
farkl dinlere ve kltrlere mensup topluluklar iin, slm'n kabul ettii hak ve
hrriyetler ve zellikle de din ve vicdan hrriyeti vardr. Bu hrriyetlerin
neticesi olarak, ahs, aile ve miras gibi istisna baz hukuk dallarnda, onlarn
inanlarna uygun olan hkmlere sayg prensibi vardr. Buna da ayr hukuklar
demek mmkn deildir; olsa olsa farkl inan hkmlerini birbirine balayan
balama kurallar denir. Bunlar da, Mslmanlar asndan deil, gayr-i
mslimler asndan nem arz etmektedir.
Meseleyi ksaca zetleyelim. slm hukukunda insanlar, mensup olduklar
dinlerine gre birbirinden tefrik olunurlar. Vatan ve millet mefhumlar yerine
ayn dinin tabiileri demek olan mmet tabiri esas alnr. Eski Mslman Trk
Devletlerinde vatanda demek olan ra'iyye (tebaa), Mslman ve gayr-i
mslim olarak ikiye ayrlr. Kavmiyet yahut cinsiyet fark, er'-i erife hi
hkmndedir. Rumlar ile Ermenilerin tamamen
BLNMEYEN OSMANLI
355
Hristiyan ve Trklerin ise tamamen Mslman olmalar tesadf kabilindedir.
Yukarda zikredilen din kriterinden hareket eden slm hukukular, slm
lkesindeki insanlar, Mslman ve gayr-i mslim olmak zere iki ana gruba
ayrmlardr. Osmanl Devletinde millet tabiri, mmet mansnda kullanlm
ve millet-i mslime ile millet-i gayr-i mslime mefhumlar, fkh kitaplarndaki

esaslara uygun olarak isti'mal edilmitir. Osmanl lkesinde yaayan en
nemli gayr-i mslim milletler, Hristiyanlar, Yahudiler ve sabilerdir. slm
lkesinde yaayan gayr-i mslimleri, vatandalk hukuku asndan ikiye
ayrmak mmkndr: Zimmier ve mste'menler. Zimmier, slm lkesinin
vatanda olan gayr-i mslimlerdir. Mste'menler ise, yabanclardr.
slm hukukunda dnyann iki lkeye ayrldn, Mslmanlarn hkim
olduklar topraklara slm lkesi (Dr'l-slm) ve gayrimslimlerin hkim
olduu topraklara da harp lkesi (Dar'l-Harp) dendiini biliyoruz. En nemlisi
de fiilen birden fazla olan slm devletlerine, devletler hukuku asndan
"Birleik slm Devletleri" nazaryla bakldna da ahit oluyoruz. slm lkesi
vatandalarna Osmanl hukukular ehl-i dar'il-slm demiler ve baz aksi
grlere ramen, zmmleri de bu tabirin kapsamna sokmulardr.
Mslmanlar, dnyann neresinde olursa olsun, Mslman olmalarndan
dolay, slm lkesinin vatandadrlar. Zimmier ise, zimmet akdinin artlarna
uyduklar srece, slm lkesinin kanunlarna tabi olmay kabul ettiklerinden
zimmet akdi gereince, bir dier gre gre ise, slm lkesinde sresiz
ikmet hakkna sahip olduklarndan dolay, yine slm lkesinin vatanda
saylrlar. Mste'menler ise, slm lkesinde yabanc statsndedirler ve ehl-i
dar'il-harb diye yahut harb eklinde de anlrlar. Tanzimat ncesi btn
Osmanl Kanunnmelerinde bu tabirlere rastlamak mmkndr. Tanzmt'a
kadar her konuda olduu gibi, vatandalk hukukunda da baz istisnalarn
dnda, er' hkmleri esas alan Osmanl Devleti, bu kozmopolit dnemde
vatandalk konusunda baz yeni hkmler kabul etmitir. Ra'iyye, mslim,
zmm ve harb tabirleri yava yava terk edilmeye balanm ve yerlerini
tebe'a-i Devlet-i Aliyye ve ecneb gibi yenilerine terk etmilerdir.
Gayr-i mslimler zimm statsne geince, baz istisnalarn dnda,
Mslmanlara tannan haklarn bunlara da tannmas sz konusudur. Bir dier
ifadeyle, Mslmanlara uygulanan hukuk, onlarn inanlar gerei istisna
tutulan baz hukuk hkmler dnda, ayn hukuk yani slm hukukudur.
Devlet, Mslman vatandalar ile gayr-i mslim vatandalar arasnda fark
gzetmek durumunda olsa da bu, istisna olmakta ve genel kaideyi
bozmamaktadr. "Bize tannan haklar onlara da tannr; bize yklenen devler
onlara da yklenir" mansnda bir hadis de nakledilmektedir. Mste'menler de
hak ve devler bakmndan zimmier gibidirler. Aralarndaki fark, bunlarn
slm lkesinde sadece geici ikmet hakkna sahip olmalardr. Devaml
ikmet nimetinin klfetleri bunlara yklenmez.
zel hukuk asndan zimmier, ahs, aile ve miras hukukuna ait baz
messeseler dnda tamamen Mslmanlar gibidirler. Yani akideye
dayanmayan hkmlerde Mslmanlarla eittirler. Akideye dayanan
hkmlerde ise, kendi dinlerinin hkmlerine tabidirler. Mste'menler de
ikmet mddetince bu haklar konusunda zimmier gibidirler. Ancak devlet ve
lke menfaati asndan baz snrlamalar sz konusudur. Silah ve sava
malzemesi ihrac mste'menlere bu sebeple yasaklanmtr. Hem zimmier ve
hem de mjjste'menler, slm lkesinde, menkul ve gayrimenkul mlkiyet
hakkna da sahiptirler. Bu hak, ancak kamu yarar sebebiyle kstlanabilir.
Zimmier, ml tasarruflar
356
BLNMEYEN OSMANLI
asndan slm lkesinde Mslmanlar gibi, slm Hukukuna tabidirler.
Mu'amelt konusunda dinlerinden ve inanlarndan gelen nemli bir fark

bulunmad iin istisna hkmler de olduka azdr. slm lkesinde gayr-i
mslimlerin arap ve domuz zerinde mal tasarrufta bulunabilmeleri; gayr-i
mslime ait arap ve domuzu telef yahut gasb edenin tazminata mahkm
edilmesi ve gayr-i mslimlerin bir gayr-i menkl mabed olarak
kiralayamamas bu istisnalarn en nemlilerini tekil eder. Mste'menler de
mal konularda, baz kk istisnalarn dnda zimmler gibidirler.
zetle, Osmanl hukuk tarihinde kabul edilen Hanefi grne gre, eya,
borlar ve ticaret hukukunda gayr-i mslim teb'aya da er' hkmler
uygulanr. Ancak onlara gre mal kabul edilen domuz ve arap gibi eylerin
hukuk muamele konusu olabilmesi gibi istisna haller vardr. Aile hukukunda
ise, isterlerse slm hukuk nizmna, istemezlerse kendi hukuk nizmlarna
tabi olurlar. Nitekim 1917 tarihli Hukuk- Aile Kararnamesi de bu gr
benimsemi ve bu kanun iinde, Mslmanlara ait maddeler yannda
Hristiyan ve Yahudilere ait hkmlere de yer verilmitir. Bu, bir atftan baka
bir ey deildir.
Ceza hkmlerin yer bakmndan tatbiki konusunda, slm hukukular farkl
grler ileri srmlerdir. slm Hukuku cihanmul bir hukuk sistemidir.
Ancak uygulamada, baz istisnalar bulunmakla birlikte slm ceza hukukunda
tam mlklik sistemi esas alnmtr. Ebu Yusuf ve dier slm hukukularnn
savunduu bu gre gre, slm lkesinde ilenen btn sulara, failinin
dinine ve cinsiyetine baklmakszn slm ceza hukuku tatbik edilir. Dolaysyla
Mslmanlar, zimmler ve mste'menler ayn ceza hkmlere tabidirler. Bu
genel kaidenin istisnalar elbette vardr. Geniletilmi mlklik sistemini
mdafaa eden Ebu Hanife ve mam Muhammed'e gre ise, mste'mene srf
Allah hakk olan zina, hrszlk ve yol kesme gibi sularn hadleri uygulanmaz.
slm'da milletleraras usl hukuku deyince, akla hemen zimm ve
mste'menlerle ilgili hukuk ihtilaflar gelmelidir. Zira slm Hukuku, bunlara ve
zellikle de slm lkesi vatanda olan zimmlere, zel hukukun yukarda
ksaca akladmz baz alanlarnda bir eit kaza muhtariyet vermitir. Bu
durumda zikr edilen konularda er'iye mahkemesine bavurunca, yabanc
unsurlu bir ihtilf gibi olmaktadr. Bavuran mste'men olunca, ihtilf
tamamen yabanc bir ihtilf olur.
Yabanc unsurlu ihtilflarda yani slm lkesindeki zimm ve mste'menlerle
ilgili davalarda yetkili mahkeme, aile hukuku dnda slm mahkemeleridir.
Bu, Hanefi-lerin grdr. Osmanl Devletinde tatbik edilen bu gre gre,
zimm ve mste'menler, aile hukuku alannda isterlerse kaza muhtariyete
sahip kendi cemaat mahkemelerine bavururlar ve isterlerse de yine er'iye
mahkemelerine mracaat e-derler. kinci k iin Ebu Hanife, her iki tarafn da
rzasn art koarken, Ebu Yusuf ve mam Muhammed taraflardan birinin
mracaatn yeterli grmektedir. Osmanl Devle-ti'nde zikredilen tatbikat 1917
tarihine kadar baz istisnalarla devam etmitir. Bu tarihte HAK ile yarg
birliini salamak zere, gayr-i mslimlere aile hukuku alannda kendi
hukuklar tatbik edilmek artyla btn yarg yetkisi slm mahkemelerine
verilmitir.
zetlemek gerekirse, Osmanl Hukuku ok hukuklu bir sistem deildir. Belki
din ve vicdan hrriyeti gerei, gayr-i mslimlere belli hukuk alanlarnda daha
serbest hareket etme imkn vermitir. Bu serbestilik, ok hukukluluk olarak
anlalnca ve gayr-i
mua
2%
mail
BLNMEYEN OSMANLI
357
miislimler tarafndan suiistimal edilince, Tanzmt sonrasnda buna kar
tedbirler alnmtr. Bunu teyid eden iki belgeden baz nakiller yaparak,
konuyu kapatmak istiyoruz:
Birincisi; Hukuk- Aile Kararnamesinin Mazbatasndaki u cmlelerdir:
"Mecelle'nin aile hukuku ile ilgili hkmler ihtiva etmemesinden dolay,
memleketimizde bu konuda, deiik din ve milletlerden her bir grubun tedvin
edilmemi kendi mezhep ve dinlerine ait hkmlerin uygulanmas ve bu
mezhebin hkmlerini er'iye hkimlerinin bilmemesi sebebiyle, gayr-i
mslimlerin ruhan reislerine yarg yetkisinin verilmesi zarureti, istisnai de
olsa ortaya kmtr. Halbuki devlete ait olan yarg hakknn ciddi bir kontrole
tabi olmayan fert veya heyetlere tevdi edilmesi, bir ok mahzurlar da
beraberinde getirir".
kincisi; Fener Patrikhnesi'ne aile, miras ve ahsn hukuku gibi alanlar ile
Patrikhane iindeki nizmlarda baz hukuk yetkiler verilmesi zerine, bu
yetkiyi ok hukuk-luluk olarak yorumlayarak, Bizans Kanunu adyla bir baka
hukuk sisteminden bahsetmeleri zerine, 21 Mays 1904 tarihli rde-i
Seniyye ile, Sultn Abdlhamid onlar ikaz etmek mecburiyetinde kalmtr:
"Rum Patrikhnesi Muhtelit Meclisinde grlen davalarn Bizans Kanunu
namyla bir kanuna uygun olarak halledildii haber alnm olup, bu tabir
tarafmdan aknlkla karlanmtr. Memlik-i hne'de ve zellikle de
Devlet-i Aliyye'nin Pay- tahtnda devletin kanunlarndan baka yrrlkte
kanun olamayaca; bu ifadeden maksat dahili nizmnme ise buna kanun
ad verilemeyecei gayet aikrdr".
Bu dediklerimizin delilleri, 760 ksur Osmanl Kanunnmesi ve arivlerdeki
milyonlarca belgelerdir215.
220. Batllarn Pax Ottoman dedii Osmanl bar ve hogrs ne anlama
geliyor?
Bat literatrnde Pax Ottoman olarak ifade edilen kavram, Osmanl
Devleti'nin hkmferma olduu alarda dnya barna olan katks
anlatlmak iin kullanlr. Devrinin sper gc olduu halde bu gc dnya
barnn salanmasnda kullanan Osmanl'nn geni bir corafyada tesis ettii
barn ne anlama geldii gn getike daha iyi anlalmaktadr. Zira
Balkanlar, Karadeniz sahilleri, Ortadou ve Kuzey Afrika corafyas bu gn
siyasal dengelerin ve uluslararas barn giderek bozulduu mekanlar haline
geldi.
Balkanlardan ekilen Osmanlnn boluu doldurulamam, bu blge iyice
balkan-lamtr. Balkanlama terimi blnml, paralanml ve siyasi
kaosu ifade etmek iin kullanlan siyasi bir kavramdr. Terim btn anlamn
Osmanlnn blgeden ekilmesi ile ifade edecektir. Geni Arap dnyas
Osmanl bayra altnda yaad huzurlu gnlerini hi bir zaman tekrar
yakalayamamtr. Arap toplumuna batnn srail'i hediyesi Osmanlnn
zafiyete dmesi ve blgeden ekilmesinden sonraya rastlar. Osmanl Medine
fukarasna Anadolu ilerinden ve Msr'dan vakflar kanalyla yardm aktrken,
surreler gnderirken son yzyl ierisinde reklenen batnn tek gayesi vard
215 BA, rade-Hususi, nr. 13, 1332 Ra 6; Islht- Kanuniye, BA, YEE, nr. 141540, sn. 10 vd.; Zeydan, Ahkm'z- Zimmiyyn, sh. 10 vd.; 210-218; 566-
568; Serahs, erh's-Siyer'il-Kebr I-IV, Kahire 1971, c. II, sh. 226; c. III, sh.
81, c. IV, sh. 302, 320 vd.; Ksn, Bedyi', c. II, sh. 312; Engin Vahdettin,
"Byle Buyurdu Hkn", Tarih ve Medeniyet, Nisan 1999, sh. 21; CinAkgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. II, sh. 332-358; Akgndz, Ahmed, Mukayeseli
slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, Diyarbakr 1986, sh. 146; Akyol, Taha,
Medine'den Lozan'a, stanbul 1996; Ercan, Yavuz; "Trkiye'de XV. ve XVI.
Yzyllarda Gayr-i Mslimlerin tima ve ktisad Durumu", Belleten 1983, c XI,
VII, sh. 1127.
358
BLNMEYEN OSMANLI
blgede: smr ve petrol. Osmanlnn ekilmesinden sonra geni Arap
corafyas cetvelle taksim edilerek bat emperyalizminin smrsn
kolaylatracak siyasi haritalar oluturuldu. Bar da Osmanl ile beraber tarihe
kart.
Osmanl, Avrupa, Ortadou ve Kuzey Afrika'da bir denge unsuruydu. Pek ok
etnik yaplar ve dinleri farkl toplum kesimlerinin taleplerinin bulutuu ortak
bir noktayd. Kilise ile camiinin yan yana durduu bir st kltr tesis etmi
idi Osmanl. Bu st kltrn tesisi "lahi Mesuliyet" e dayanyordu. Fetihlerin
zaten temel felsefeleri de bu ilahi mesuliyete dayanan bir zihin dnyasnn
rn idi. Devletler fethetmek, yeni topraklar kazanmak, gl bir devlet
kurmak, geni halklara hkmetmek gibi sekler dnyann temel ideali olarak
grlen hedefler Osmanl yneticisi iin bir ara olmaktan teye gitmiyordu.
Zira btn slm toplumlarnda hkim zihniyet dnyalk elde etme esas
zerine deil "i'ly- kelimetullah" gibi st bir ideal etrafnda ekillenmiti. En
azndan teorik olarak byleydi. Temel hedef, dinin ycelmesi, korunmas,
slm nimetinden btn insanln istifadesi idi. Gl bir devlete, fetihlere de
bunun iin ihtiya vard.
Kendilerini "er'-i erife bal gren Osmanl yneticileri hkimiyetleri altnda
bulunan hi bir etnik aznla tahakkm etmeyerek kendi inanlar
dorultusunda yaamalarn temin etmitir. Zira bu tutum slm'n temel bir
ilkesi idi ve slm Hukukunun ehl-i zimmete tand haklar ierisinde yer
alyordu. Bunun dna klamazd. Zaten Mslman ecdadmz, her meselede
olduu gibi, Osmanl Devleti'ne ait topraklarda yaayan gayr- mslimler
hususunda da, "er'-i erir dedikleri hukukun izdii snrlar erevesinde
hareket etmilerdir. Osmanl Devleti'nde "er'-i erif" denilen slm Hukukuna
gre, Mslmanlarla sulh yapan ve Mslman bir devletin hkimiyetini kabul
eden gayr- mslimlere "zimm" ad verilmektedir. Renk, dil ve rk fark
gzetilmeksizin hepsine ayn ekilde ve "er'-i erif" ne diyorsa yle muamele
yaplyordu.
Osmanl tarihinden bu inan hrriyetine ilikin pek ok rnek bulmak
mmkndr. 1463 ylnda Ftih Sultn Mehmed tarafndan fethedilerek
Osmanl topraklarna katlan Bosna Hersek'de Osmanlnn dil ve hogrl
idaresi sayesinde bu blge insanlar hibir bask altnda kalmadan slm dinini
semiler ve Osmanl Devleti'ne ve onun temsil ettii ideallere bal
kalmlardr. Byk Ftih, Bosna'y fethettii zaman blge halkna din hrriyet
tanm, mal ve can gvenlii salamtr. Ftih'in buradaki Ltin papazlarna
gnderdii bir fermanda blge halkna tannan mal ve can gvenlii, din
serbestiyet ve salanan hrriyet ortam aka ifade edilmektedir;
"Ben ki Sultn Mehmed Hanm. Cmle avam ve havssa ma'lm ola ki, ibu
drendegn- fermn- hmyn Bosna ruhbanlarna mezd-i inayetim zuhura
gelip byrdm ki, mezbrlara ve kiliselerine kimse mni1 ve mzhim

olmayp ihtiyatsz memleketimde duralar. Ve kaup gidenler dahi emn
emnda olalar.
Gelp bizim hssa memleketimizde havfsiz sakin olup kiliselerine
mtemekkin olalar. Ve yce hazretimden ve vezirlerimden ve kullarmdan ve
reayalarmdan ve cemf-i memleketim halkndan kimse mezbrelere dahi ve
ta'arruz edip incitmeyeler, kendlere ve canlarna ve mllarna ve kiliselerine
ve dahi yabandan hssa memleketimize dem gelirler ise yemn-i mugallaza
ederim ki yeri, g yaratan Perverdigr hakkn ve Mushaf hakkn ve ulu
Peygamberimiz hakkn ve yz yirmi drt bin peygamberler hakkn ve
kuandm kl hakkn bu yazlanlara hibir ferd muhalefet etmeye.
Mdm ki bunlar benim emrime mut ve mnkd olalar. yle bilesiz."
Ftih'in fermannda ifadesini bulan temel hak ve hrriyetlerin gvence altna
alnarak ve efkatli ve dil bir idare sayesinde Balkanlarda asrlardr devam
eden Balkan feodal beylerinin zulm ve basklar sona ermitir. Osmanlnn bu
topraklardan elini ekmesi ile ne yazk ki burada kargaa ve zulm tekrar
balamtr. Osmanl Devleti'nin
dil ifei deki mi
Bosna 'i
8-J nce fe"d Rumeli'! kalan SiI kalmpj Latin!? d Maan! BrankK netel
cesim
i
olan fe'
}H gayri ediliri
m4
BLNMEYEN OSMANLI
359
dil idaresi altnda hayatlarn devam ettiren gayri mslim tebaa devletin son
dnemindeki otorite boluu ve bu arada d mihraklarn tahrikleri neticesi,
kllenmi kin ve dmanlklardan doan bask ve zulmleri tekrar
sahneleyecekler ve maalesef bugnk Bosna ve Kosova trajedisinin
gereklemesine giden yolu aacaklardr.
Bu gn Kosovallar etnik temizlie tabi tutan Srp faizmi bundan be yz elli
sene nce Osmanlnn efkatli ellerine sndn oktan unutmutur. Ftih
Sultn Mehmed, Rumeli'deki fetihlerini genileterek Srbistan snrlarna
geldii zaman, iki ate arasnda kalan Srplar, Macaristan ile Osmanl
Devleti'nden birisini tercih etmek mecburiyetinde kalmlardr. O dnemde
Srplar Ortodoks, Macarlar ise Katolik idiler ve Romallar ile Latinler arasnda
anlamazlk bulunduu gibi, bunlar da birbirlerini hi sevmezlerdi. Macaristan
Kral Jan Hunyad, Srbistan' ele geirmek istiyordu. Srbistan Kral George
Brankovi, kendisini Osmanl Devleti'ne kar isyan etmeye tevik eden
Macaristan Kral nezdine bir heyet gnderir ve sorar:
"Macarlar Trklere galip gelirse, Srpllarn mezhepleri olan Ortodoksluk
hakknda ne gibi msaadelerde bulunacaksnz?".
Jan Hunyad'n cevab, insana ve onun hak ve hrriyetlerine olan sayglarnn
derecesini yanstmas asndan ok ilgi ekicidir:
"Srbistan'n her tarafnda Katolik kiliseleri tesis edeceim. Ortodoks
kiliselerini ykacam."
Ayn soruyu sormak zere bir heyeti de Ftih Sultn Mehmed'e gndermi ve
Ftih'in verdii cevap ise yle olmutur:
"Her caminin yannda bir kilise in edilecek" Bu cevab alan Srbistan Kral,
Hristiyan olan Macaristan'a deil, Mslman olan Osmanl Devleti'ne itaat
etmitir.
Ftih'in stanbul'u fethettii zaman Galata Cenevizlilerine verdii Ahidnme
de gayri mslim tebaann temel hak ve hrriyetlerinin korunmas ve toplum
barnn tesis edilmesini ifade eden tarihimizin nemli vesikalarndan biridir.
Aznlk haklar konusunda bu ferman incelediimizden burada ksa kesiyoruz.
Osmanllar dnya siyasi arenasnda bir denge unsuru olma ynnde
politikalar gelitirmilerdir. Batda ve Douda askeri zaferler ile salanan bu
denge unsuru misyonu, ykselme dneminde tam anlamyla gerekleecektir.
16. yzylda Akdeniz ve Karadeniz Trk'n hkimiyetine giriyor, Balkanlarda
sulh ve skun hali sryor, Kuzey Afrika, Arabistan yarmadas bu gl
devletin hkimiyet sahasna girerek bar ve gvenlik kuann ierisinde yer
alyordu. Osmanl, Balkan toplumlar zerinde bar, hogry ve hrriyet
ortamn salarken, dier Avrupa lkelerinin ilk dikkate alacaklar lke
durumuna geliyordu. Avrupa lkeleri kendi aralarndaki ilikilerde bile
Osmanl'nn ne syleyeceine bakyorlard. Dolaysyla Osmanl'y gz ard
sayan ve Osmanl'dan bamsz bir politika izleyemiyorlard. Zira, Osmanllar
Avrupa'y seyreden pasif bir seyirci deil, muktedir bir oyuncu idi. u
sylenebilir; yklrken bile uluslararas glerin dikkatle izledii bir lke
durumundayd Osmanl Devleti.
Osmanl idaresi zulme deil adalet ilkelerine dayanyor, er'-i erifin izdii
snrlar amyorlard. Dolaysyla insan hak ve hrriyetleri, ann en geni
anlam ierisinde Osmanl'da uygulanyordu. Din ve rk ayrl bu haklara
mani deildi. Zira batda Osmanl tehdidinin srd 1533-1546 devresinde
Protestanlar geni lde Katolik Habsburg basksndan kurtulmular idi.
Hatta XVI. Yzyl ortalarnda Trkler Protestanlarn midi olarak telakki
edilecek ve Osmanl topraklarndaki Protestanlarn serbeste dini icraatlarn
yapmalar imparatorluk topraklarnda yaayanlar iin bir ideal olarak
360
BLNMEYEN OSMANLI
grlecektir. "Trklerin eline dmek Frenklerin eline dmekten daha iyidir"
diyorlard (Ducas, s. 291, Bonn). 16. yzylda Portekizliler ile barn tesisi
aamasnda Portekiz kralna gnderilen namede ki ifadeler Osmanl bar
emsiyesinin bykln anlatmaktadr;
"Hak sbhanehu ve Te'al hazretlerinin uluvv-i inayeti ile imdiki halde hilafeti ry- zemine kabza- tasarruf ve iktidar murad olub ark ve garbn re'ys
cenah- devletimizle mstazl olub daima re'y hakknda mezd-i merhamet-i
ahanemiz mebzul oldna binen...".
Cemil Meric'in, Osmanl'da niin bir Bodin, bir Makyavel, bir Hobbes
yetimedii sualine verdii cevap yledir;
"Niin yetisin? Mutlakiyetin bu yavuz nazariyecileri Osmanl mlknde
yaasalar Zat- a-hane'nin destancs olurlar. lkelerinde gerekletiini
grmedikleri dil ve kerm devlet ryasn yalnz Osmanl gerekletirmitir".
Fairfax Dovvney "Kanuni Sultn Sleyman" adl eserinde; "yirmi muhtelif rka
mensup halk, Sleyman (Kanuni Sultn Sleymancn hkimiyeti altnda
szltsz, grltsz yaadlar. Re'ynn, Mslman olmayanlar dahil, arazi
sahibi olmalarna cevaz verildi. Buna mukabil onlara baz mkellefiyetler
ykledi. Bir ok Hristiyan, vergileri ar ve adaleti kararsz olan Hristiyan
lkelerindeki yurtlarn brakarak Trkiye'ye gelip yerletiler" diyor.
Douda ise Snn slm dnyasnn koruyuculuunu ve en nde gelen

temsilciliini stlenerek ii tehlikesini bertaraf etmilerdir. Mslman ahali
zerindeki ii zulmn defetmeyi farz- ayn telakki eden Osmanllar, ilan ettii
seferler ile slm dnyasndaki yerlerini daha da salamlatracaklardr. Zira
Yavuz'un Msr seferi ile Osmanl padiahlar halife unvann alarak manevi
nfuzlarn arttracaklardr. Tm Mslmanlar zerinde sz sahibi olma imkan
baheden halifelik kurumu, Osmanl'nn hem gcn pekitirmi ve hem de
hedefledii bar tesis etmede yardmc olmutur.
1590'da imzalanan antlama ile Osmanl stnl douda pekimitir. Bu
anlama ile 1555 antlamasnda zerinde durulan Hz. Ali dndaki halifeye
svp sayma anlamna gelen "tebarrai"liin men'i salanmtr. Bundan
sonraki antlamalarda bu dini hususlar hep n planda tutulmutur. Osmanllar
bu tarz izledikleri politikalarla Snni dnyay manevi ynden destekleme ve
dinin koruyuculuu imajlarn pekitirmi oluyorlard.
Dinin koruyuculuu misyonu olduka n planda grlyordu. Seferlere
klrken teorik gereke dinin muhafazas ve din gayreti zerine tesis
ediliyordu. Portekizliler Hindistan' igal ettikleri zaman burann kffar elinden
istihlas iin Osmanl donanmasnn Svey'e alabilmesini mmkn klacak
Svey kanal projesinin n gerekesinde Hindistan'dan Haremeyn-i erifeyn'i
ziyarete gelecek Mslmanlarn yollarnn kesilmesi ve dahas Mslmanlarn
kafirlerin taht- hkmetinde olmalarnn reva grlemeyecei idi.
Kanuni dnemi, Osmanl bar teriminin yklendii anlamn tezahr ettii
parlak bir dnem idi. Zira bu dnemde salam bir hukuk anlayn hkim
klma abalar, adalet prensibinin n plana karlmas, Snni dnyann
liderliinin ve koruyuculuunun, douda Safeviler'e batda Hristiyan alemine
kar "ilahi misyon"un stlenilmesi, XVI. yzyl Kanuni a haline getirecektir.
Bu dnem daha sonra hep idealize edilecektir.
Sokullu Mehmed Paa'nn gnn artlar ierisinde gereklemesi g olan
projeleri hep bu st idealin eseriydi. Svey kanalnn alarak blgede ve Hint
denizinde
daha etti kontrol I
dun/as1 |
b'l.r
221,
:5 c"
Zl'v
ve?-: i
BLNMEYEN OSMANLI
361
Mti
daha etkin bir politika izleme, Orta Asya'dan batya uzanan tarihi ticret ve
hac yollarn kontrol altna almaya alan Moskova knezliini engelleyerek
Orta Asya'nn Snn dnyas ile irtibatn artrma, Hazar denizine ulamak iin
Don-Volga Kanaln ama ve Endls Mslmanlarn daha ciddi bir ekilde
destekleme, bu projeler arasnda saylabilir.
Ksaca Pax Ottoman demek, btn insanlar Allah'n kullar kabul eden slm
Hukukunun Osmanl Devleti tarafndan uygulanmas demektir216.
221. Osmanl Devleti laik bir devlet midir? Osmanl Hukuk sistemi deyince ne
akla gelmelidir? slm Hukukundan ayr bir hukuk sistemi var mdr? Din ve
devlet mnsebeti nedir?
nemle ifade edelim ki, Cumhuriyet sonras, Osmanl hukuku ile alkal
kaleme alnan eserlerde ve yaplan aratrmalarda, baz msterikler ve Trk
ilim adamlar tarafndan ortaya atlan bir ksm yeni ve garip iddialar
gzmze arpmakta ve hatta slm hukukundan habersiz hukuk ve kltr
evrelerinde, bu gr, sabit ve temel fikir olarak maalesef kabul
edilmektedir. Bu fikri savunanlarn banda, Prof. Fuad Kprl ve Prof. mer
Ltf Barkan gibi tarihi ve bilim adamlar gelmektedir. Dikkat edilirse biz
Cumhuriyet sonras dnem kaydn dtk. Zira Cumhuriyet ncesi ilim
adamlarnn, Mslman olsun msterik olsun, byle ak bir hataya
dtkleri grlmemitir. Biraz sonra konu ile ilgili Hollandal bir hukukunun
grlerini aktarnca, mesele kendiliinden vuzuha kavuacaktr. Sabit ve
temel fikir olarak kabul edilen bu gre gre; Seluklular ve Osmanllarda,
idar ve hukuk mevzuatn nemli bir ksmn tekil eden kanunnmeler, er'at
dnda, lik bir anlay ve yaklam neticesinde vaz' edilen rf hukukun
meyvesidirler. Dolaysyla Osmanl hukukunun kayna tam belli deildir. Baz
alanlarda slmiyetten nceki Trk Hukukundan, baz sahalarda ise bata
Bizans ve Mool hukuku olmak zere eitli hukuk ve medeniyet
sistemlerinden istifade etmitir. Osmanl Devleti'nin belli bir hukuk sistemi ve
resm bir hukuk kodu yoktur.
nce unu ifade edelim ki, bu tr iddia sahiplerinin zellikle Trk olanlar,
sadece tarihi veya iktisat olma vasfna sahiptirler. slm ilimler, slm
hukuku, slm Huku216 BA, Mhlmme Defteri, nr. 5, sh. 70, hkm 161; nr. 7, sh. 258, hkm
721; nr. 70, hkm 416; nr. 72, hkm 264, 903; BA, Hatt- Hmyn, nr.
36515-A; Topkap Saray Mzesi Arivi, nr. E. 9297/13; Ergin, Mecelle-i Umr-i
Belediye, c.I, sh. 217; Paris Bib. Nat. msh. Fonds turc anc. n. 130, vrk. 78;
skender Hoi Yanko, "Galata'nn Osmanllara Teslimi", TOEM, nr. 25, sh. 4953; Saffet, "Hazar Denizinde Osmanl Sanca", TOEM, nr. 14, sh. 857-861;
Ahmed Refik, "Bahr- Hazar- Karadeniz Kanal ve Ejderhan Seferi", sh. 1-14;
Ahmed Refik, "Onuncu Asrda Akdeniz Meselesi ve Azak Muharebesi", TOEM,
nr. 17(94), sh. 261-275; nalck, Halil, "Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve
Don-Volga Kanal Teebbs (1569)", sh. 349-402; VVttek, Paul, "Ankara
Bozgunundan stanbul'un Zaptna (1402-1455)", sh. 566; Akgndz, Osmanl
Kanunnmeleri, c. I, sh. 476-479; Akgndz, Ahmed, Belgeler Gerekleri
Konuuyor, zmir 1990, c. 2, sh. 10-13; Meri, Cemil, mrandan Uygarla,
stanbul 1979, sh. 197; De La Jonquiere, Histoire de I'Empire Ottoman, sh.
164; Kantemlr, c.I, sh. 154; Dovvney, Fairfax, Kanuni Sultn Sleyman, tere.
Enis Behi Koryrek, stanbul 1975, sh. 99; Emecen, Feridun, "Osmanl Siyasi
Tarihi", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, c. 1, sh.33-45; Heyet, Resimli ve
Harital Mufassal Osmanl Tarihi, c. 2, sh. 788; Uzunarl, smail Hakk,
"Sakarya Nehrinin zmit Krfezine Aktlmasiyle Marmara ve Karadenlzin
Birletirilmesi Hakknda Vesikalar ve Tetkik Raporlar", Belleten, c. IV, say 1415(1940), sh. 149-174; Kuznetzova, N.A., "XVI. Yzylda Rus-ran Ticreti ve
Osmanl Devleti", Belleten, c. LII, say 202(1988), sh.246-256; Beydilli, Kemal,
"Karadeniz'in Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve "Mr Ticret"
Teebbs", Belleten, c. LV, say 212-214(1991), sh. 687 vd.; ubuku,
brahim Agh, "Kltr Tarihimizde Din", Belleten, c. UV, say 210(1990), sh.
772-803; Ycel, Ya'r, "Reformcu Bir Hkmdar Ftih Sultn Mehmed", sh.
79-86.
362
BLNMEYEN OSMANLI
kunun kayna, muhtevas ve vasflar ile ilgili derinlemesine ve orijinal
kaynaklara dayal ayrntl bilgiye sahip deillerdir. Her birisi kendi alannda
nadide ahsiyet olmasna ramen, slm Hukuku alannda eksiktirler. Bu
husus, dlen hatalarn nemli ve birinci sebebini tekil etmektedir. Bir dier
sebep de, batl ilim adamlarnn ve zellikle Goldziher ve 3. Shacht gibi pein
fikirli olanlarnn, konuyla ilgili fikir bulandrma gayretleridir. Buna Cumhuriyet
dnemindeki lik hukuk sisteminin halka irin gsterilmesi iin; Osmanl
Devleti'nin de slm Hukukunu tatbik etmedii ve kendine hs lik bir hukuk
nizm uygulad yahut hukuk nizmndan mahrum bulunduu eklindeki
resm gr de destek verince, meseleye vkf olmayan Trk ve yabanc ilim
adamlar, Osmanl hukuku hakknda yukardaki grn isbtna bile lzum
grlmeyen aksiyom gibi kabul etmi grnmektedirler. slm ilimleri ve
slm Hukukunu bilen ilim adamlarnn, Osmanl hukuk tatbikatndan ve
kanunnmelerin muhtevasndan tam haberdar olmaylar ise, kar grn
domasn en azndan engellemi yahut geciktirmitir. Biz bylesine kompleks
ve zor bir konunun ortaya karlmas iin nce Osmanl hukukunun kaynaklar
zerinde durmann zaruretine inanyoruz. Ayrca slm Hukukunda ll-emr
denilen devlet adamlarna tannan yasama yetkisi ve snrlar bilinmeden bu
soruya doru cevap verme imkn yoktur.
nce Osmanl hukuk sistemi nedir? Bir hukuk nizmnn ne olduunu en iyi
ortaya koyan ey ise, o hukuk sisteminin esasn tekil eden hukuk mevz't
ve bunlarn tatbikat rnekleri demek olan mahkeme kararlardr. Osmanl
hukuk nizmnn mhiyetini ve muhtevasn tesbit edebilmemiz iin, Osmanl
Kanunnmelerine ve mahkeme kararlar demek olan er'iye sicillerine nazar
etmemiz icabetmektedir. Ayrca hukuk nizmnn bir btn tekil ettiini;
gnmz hukukundaki ifadesiyle hukuk ilminin mme hukuku ve huss
hukuk diye ikiye ayrldn; bu iki daldan mme hukukunun alt dallarnn idare
hukuku, anayasa hukuku, ceza hukuku, usl hukuku ve devletler umm
hukuku olduunu; huss hukukun alt dallarnn ise ahsn hukuku, aile
hukuku, miras hukuku, eya hukuku, borlar hukuku, ticret hukuku ve
devletler husus hukuku gibi dallardan ibaret bulunduunu biliyoruz. te bir
devletin hukuk nizmnn bu saylan dallar ile din kaideleri arasndaki
mnsebet ne ise, o devletin din ile olan mnsebetleri de odur. O zaman
rnek bir slm Devleti olarak Osmanl Devleti'ndeki bu mnsebeti, Osmanl
Hukukunun temel kaynaklarn esas alarak ortaya koymak gerekmektedir. Bu
kaynaklara mracaat ettiimizde, uygulamadaki baz eksiklikler ve
suiistimaller dnda, Osmanl Devleti'nin slm Hukukunu tatbik ettiini
gryoruz.
Burada, kendi tabiriyle Flemenk gavuru olan Hollanda'l bir gayr-i mslim
hukukunun Osmanl hukukunun mahiyeti ve kaynaklar hakkndaki
mtlasn, ibret olsun diye II. Abdlhamid'e arz ettii lyihasndan
zetleyerek iktibas edeceiz:
"(Osmanl Devleti, Mslman bir devlettir). Mslmanlara gre hukuk, ilh
emirlerden ibarettir ve bunlar da din ve dnyev emirler olarak ikiye ayrlr
(ibdt-mumelt). Bunlar birbirinden ayrlmaz.
Kur'n, Mslmanlara gre pheden uzak ve ilhi emirleri muhtevi
mukaddes bir kitaptr. Kur'n'da mevcut olan hukuk hkmler, ayrntl
hkmler veya genel esaslar tarznda hukukun btn alanlarn kapsar.

Kayna ilham deil vahiy olan Kur'n, Hz. Muhammed'e indirilmi ve o da
tebli etmitir. Kur'n yle bir kitabdr ki, her harfi ve her hkm, btn zemin
ve zamanlarda geerlidir. Hristiyan Kitab- Mukaddes'i gibi sadece hukuk
nizmnn esaslarn deil, hem esaslarn ve hem de deimeyen bir ksm
tafsil! hkmlerini de cmi'dir.
Snnet ise, Hz. Peygamber'in fiil sz ve hareketlendir. Bunlarn Kur'n'dan
fark, vahiy yoluyla deil, ilham yoluyla Allah tarafndan kalbine ilk edilmi
olmasdr. Mslmanlara gre, Hz. Muhammed bir beerdir; ancak doru szl
ve vazifeli bir neb ve resuldr. Btn gzel ahlk ve gelmi gemi ilimleri
Allah'n insanyla zatnda cem' ettiinden mmtaz bir insandr. Kur'n'n
teblicisidir. Dinin tamamlaycsdr.
m plj
ir i
BLNMEYEN OSMANLI
363
! 11
Halife veya padiah (imam- meru') yeryznde Allah'n vekilidir yani O'na
kar sorumludur ve Kur'n ile snnetin hkmlerine itaat ile mkellefdir. Bu
itaati terkettii an, kendisine de itaat edilmez. Devleti idare ederken devlet
ricalinden mahir ve muktedir olanlarla meveret etmesi icabeder. Halife veya
padiahn otoritesi, meru' dire ile snrldr. Diledii gibi hareket edemez.
Padiahn istibdad, ilah kanun ile kaytldr.
Halife ve padiahn teri' salhiyeti yani yasama gcne gelince, slmiyet
dier dinler gibi srf akidden ibaret deildir; belki kanunlar mecmuas
hkmndedir ve bir hukuk nizm vardr. Maalesef Avrupallar ve Avrupa'da
tahsil grm Mslmanlar, bu nemli fark bilmemektedirler. Bana kalrsa bu
anlay sakattr; bunu anlamak iin Kur'n' okumak kfidir. Hz. Muhammed'in
tebli ettii ert, hi bir vakit deiken ve sallantda deildir, "dnya
hiretin tarlasdr" denilmi ve dnyev saltanat da ihml edilmemitir.
Mtehidlerin gayretleri ortadadr. slmiyet imdiye kadar bulunmu olduu
hal ve tarzdan gayr bir ekil ve renge girecek diyenlere sorarz: slmiyet,
sadece inan esaslarndan ibaret olsa, bu dinin artk yaamas iin mit ve
almet kalr m?
Her halde arkdaki ahvlin slah iin kr krne tedbirler almaa kalkmak
ahmaklkdr. Kanaatime gre, Osmanl Devleti'nin resm dini slmdr ve
Avrupa'nn arzulad ey ise, Osmanl Devleti'ni gayrimslim bir devlet haline
getirmek ve Trklerin dinlerini deitirmektir. slmiyet, din ve devlet olmak
zere iki unsurdan teekkl eder. erfat dini devletten ayramaz. Bu sebeple,
er'-i erif, hem ibdet ve hem de mu'melt cmi'dir. Padiah devletin hem
hkimi-i mutlak, hem komutan ve hem de birinci imamdr. Hkmet, er'
hkmleri icraya ve vergi tarhyla tahsiline nasl memur ise, ibdetlerin
icrasna da yle memurdur.
Mslmanlarn er'ata verdikleri mana, bu kelimenin bizdeki kanun manasna
benzemez. Bunlarn er-at dedikleri ey (er'-i erif), evvela Kur'n'dan,
saniyen fkh kitablarndaki ekliyle snnetten; slisen fetvalardan yani fkh
ilminde mtehasss olan imam ve mtehidlerin vermi olduklar hukuk
takrirlerden ibarettir. Geri Kur'n, eriatn uss'l-esasdr. Ancak bizdeki
hkimler anayasa hkmlerine ne kadar az mracaat ederlerse, kadlar da o
kadar Kur'n'a ve tefsirlerine mracaat ederler. Zira Kur'n ve snnetteki
hkmler danktr. Osmanl Devleti'nde temel mevzuat, mehur

mtehidlerin verdikleri fetvalar ve er' hkmleri derleyen fkh kitaplardr,
mtehidlerin de birinci tabakas sahabelerdir ve bunlarn ittifaklarna icma'
denir. Kur'n, snnet ve icma', btn hukuk hkmlerin asl ve esasdr. Dier
kanunlarn meruiyet dayana da bunlardr. slm hukukunun drdnc
kayna da kyasdr. Ancak bu ameliyeyi, ancak Kur'n, snnet ve icma ile
akln tenvir etmi ve bunlarn hkmlerine uymu olanlar kullanabilirler.
te asl slm kanunlarn tanzim edenler, byk mtehid hukukulardr.
Bunlar, Roma devletindeki hukukulara benzerler. slm mtehidleri, bizde
kanun tanzim edenler gibi sadece manev te'sirleri olmayp ayrca maddi
iktidar ve nfuzlar da o derece gllbdir ki, kadlar bile onlarn re'ylerine itaate
mecburdurlar. Ancak kad'nn onun kadar ilim sahibi olmas hali, bunun
istisnasn tekil eder. Bu iktidar ve nfuzlar, devlet bakannca verilmi bir
ey deildir; slm limleri indinde kazandklar hakl hretten ileri
gelmektedir. Devlet reisi, bu gibi fakhlerin re'ylerini resmen kabul ve tasdik
etmekden baka bir ey yapamaz ve bunlarn re'ylerini hibir zaman mevki'-i
tezekkr ve istiareye koyamaz.
Osmanl Devleti'nde resmen ilk defa byle bir fkh kitabnn resm hukuk kodu
olarak kabul "Mltek'al-Ebhur" isimli kitap hakknda 1648 ve 1687 yllarnda
vaki olmutur. 1549'da vefat eden brahim Haleb'ye ait olan bu eser, IV.
Mehmed'in emriyle Mevkft adyla Trke'ye tercme edilmitir. Mlteka
mecmuas, akid, hukuk, ceza, aile, hacr, hacz ve devletleraras
mnsebetlere ait olan hkmleri mildir. Bu sebeple Osmanl Devleti'nin
asl kanunlar mecmuasdr.
Burada u iki noktann da bilinmesinde fayda vardr: ehl-i snnet
Mslmanlarn kabul ettii drt amel mezhep vardr. Osmanl Devleti, resmen
Hanefi mezhebini benimsemitir. kinci husus, bu mezhebin hukukular hep
ayn derecede nfuz ve itibar sahibi deillerdir. Her mtehid, kendisinden
byk bir fakihin re'yine uyar. Bu sebeple Mlteka Kitab'nn resmen
kabulnden beri, tedvin ve telif olunmu fkh kitaplar, tamamen mezkr
eserin erhi ve izah ile mahkemelerde esas alnan fetvalardan ibarettir.
rf ve det kaideleri, er'-i erifin hkmlerini tamamlayan bir kanun
makamndadr. Buna ramen kad, rf ve det kaidelerine istinaden hkm
veremez. Meer ki, fkh kitaplarnda davaya ait er' hkm bulunmasn ve
rfe mracaat edilecei belirtilmi olsun.
Padiah da bir kanun yapabilir. Fakat bu kanun, er'-i erifin teferruatdr. Asl
kanun, mtehidlerin itihadyla Kur'n ve snnetten alnan fkh
kitaplarndaki hkmlerdir. Buna gre, Osmanl Devleti'nde eyhlislm
tarafndan veya hkimler yahut mftilerden biri tarafndan tasdik olunmam
hibir kanun, ferman ve irde-i seniyye dstur'ul-amel olamaz. Padiah,
mftlk icazeti alm bir lim ise, bu vasfda bir padiahn tanzim edecei
nizmlar, ferman ve irdeler, fetva alnmadan yrrle girer. Padiah, arzu
ettii hallerde zorla istedii ekilde fetva alabilirse de, bu hal, er' hkmleri
bozmu olmaz. Avrupallara gre, Osmanl kanunlar, padiahn keyfe m-ye
emirlerinden ibarettir. Avrupa'da cri olan fikirlere gre, er'at-
Muhammediye, padiah olan zta, diledii ekilde hareket etmek ve kanun
vaz'etmek zere tam yetki vermitir., Padiahn irdeleri kanuna bedeldir
veyahut istedii gibi kanun yapar. Bu fikir, er'-i erif hakknda byk bir
bhtandr ve slm dininde masiyet ve byk gnahlardan saylr.
364
BLNMEYEN OSMANLI
a;,: .*1
er'-i erif, hem devlet ve hem de slm Padiahnn sfat ve iktidarn ok iyi
tayin etmitir. Ancak zaman ve zemine gre deiebilen idare tarz ve
memleketin sosyal, iktisadi ve idar nizm hakknda pek az ereve hkmler
vaz'etmitir. te slm padiah kendisine tannan yetki erevesinde snrl
yasama gcn, yukardaki manada kullanabilir. Bunun iin Kanun Sultn
Sleyman, 1519 ve 1566 senelerinde mlk ve asker meseleler hakknda bir
kanun tanzim buyurmulardr ki, bu kanun 1846 senesine kadar yrrlkte
kalmtr. Sonralar meydana getirilen nizmt ile ou hkmleri tashih ve
ta'dil olunmutur".
Yukardaki izahlarn, Osmanl hukukunun mahiyeti ve kaynaklar hakknda
genel bir fikir verdii kanaatindeyiz. O halde Osmanl Devleti Mslman bir
devlet olduu gibi, hukuk nizm da slm hukukundan baka bir ey deildir.
Ancak bu hukuk sisteminin hkmleri, kaynaklar itibaryla iki ana kola
ayrlmaktadr ve bu iki ana koldan birine kaynaklarn belirtme asndan er'
hukuk (er'-i erif) ve dierine de rf hukuk (kanun- mnf) denmitir217.
222. O zaman Kanunnmelerin tanzim ettii hukuk dallar nelerdir?
Kanunnmeler, laik hukukun meyveleri deil midir?
Kanunnmelerin tanzim ettii hukuk dallarn ortaya koymak demek, Osmanl
Devleti'nde dinin devlete tand yasama yetkisi ve aradaki bu manada
mevcut olan mnsebetleri ortaya koymak manasn ifade etmektir. Ayrca
Osmanl Hukukunun laik olup olmadn kef etmek demektir.
Kanunnmelerin hukuk hkmlerini, muhtevalarn ve er' dayanaklarn
aklamak ok uzun srer. Burada Osmanl hukuk sisteminin ne olduunu
ortaya koyabilmek iin en kapsamllarndan iki rnek seerek meseleyi izaha
alacaz. Btn Osmanl Kanunnmelerini iki ana rnekte toplamak
mmkndr:
Birincisi, deiik hukuk dallarna ait baz hkmleri tanzim eden temel
Osmanl Kanunnmesi'dir ki, tahlile esas olarak en mulls ve muntazam
olan Kanun Sultn Sleyman Kanunnmesi'ni alacaz.
kincisi ise, anayasa ve idare hukukunun konularn tanzim eden Ftih'in
Tekilt Kanunnmesi'dir.
Kanun Kanunnmesi babdr;
I. Bab, drt fasl halinde ceza hukukuna ait ta'zir cezalarn, daha dorusu
ll-emre havale edilen para ve sopa cezalarn tanzim etmektedir. Yedi eit
had su ve cezalar, ahsa kar ilenen btn crmler ile ceza genele ait
esaslar, Kanunnme'de yoktur. Zira bunlar, fkh kitaplarnda tedvn edilmi
olan er' hkmler ile tanzim o-lunmutur. Yani Kanunnmenin bu ksm, ceza
hukukunun sadece bete birini tanzim etmitir. er' hkmlerin dzenledii
bete drtlk ksmda kaynak, fkh kitaplardr.
kinci bab, toprak hukuku yani eya hukuku ile mal hukuka ait baz hkmleri
tanzim etmektedir. kinci babn temelini, mahiyeti harac arazi olan mr arazi
ve hara vergisi karlnda alnan rsum tekil etmektedir. Bac konusu, fkh
kitaplarndaki "ir" faslnn teferruatdr. Netice itibariyle bu bab da, asl ve
esas er'e dayanan eya hukukunun bir konusunu (arazi hukukunu) ve mal
hukukun baz mevzularn tanzim
217 BA, YEE, nr. 14-1540, Devlet-i Aliyye'deki Islaht- Kanuniye, sh. 5 vd. 2627; Kprl, Fuad, "Ortazaman Trk Hukuk Messeseleri, slm Amme
Hukuk'undan Ayr Bir Trk Hukuku Yok mudur?", Belleten, II, Ankara 1938, sh.
39-72; Barkan, Kanunlar, sh. V vd.; A, VI, 185-195; Kern, R.A., "Adat Hukuku",
A, c. I, sh. 129-131; Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, Oxford
1973, sh. 5 vd.
-.
........
t- -5e
Yi.}!
30
lrfi
BLNMEYEN OSMANLI
365
etmektedir. Yaya, msellem ve benzeri konular ise, hukukun dallar arasnda
fazla bir nemi hiz olmayan asker hukuka aittir.
nc bab ise, asker ve idar hukuka ait baz zel konulan tanzim
etmektedir. Netice olarak Osmanl kanunnmelerinin %90'na temel tekil
eden bu umum kanunnme, ceza hukukunun bete birini, asker hukuka ait
baz konular, eya hukukunun arazi eitlerinden sadece mr araziyi, idare
hukukuna ait baz konular ve mal hukukun temelini er' hkmler tekil
eden bir ksm mevzularn tedvin etmi bulunmaktadr.
kinci rneimiz ise Ftih'in Tekilt Kanunnmesi'dir ve sadece idare
hukukuna ve istisna olarak da anayasa hukukuna ait baz mevzular tanzim
etmektedir. Bu ksa aklamalarmzdan sonra u sorular sormak icab
etmektedir: Acaba Osmanl hukuku, ceza hukuku, mal hukuk, eya
hukukunun tek konusu, idare ve asker hukukdan m ibarettir? Elbette deildir.
O halde asl hukuk sistemi nedir? Bu sorunun cevabn, hukukun tatbikat
rneklen olan er'ye sicillerini de ksaca gzden geirdikten sonra bulmak
mmkndr
Ancak unu ifade etmek mmkndr ki, Osmanl Kanunnmeleri, sadece ve
sadece, slmn devlete tand yetki kullanlarak, askeri hukuk, idare hukuku,
mali hukukun belli alanlar ve ceza hukukunun ta'zir su ve cezalar
konusundaki hkmlerinden ibarettir ve bunlar da slama aykr deildir213.
223. Osmanl dnemindeki mahkeme kararlar demek olan er'iye Sicillerine
gre Osmanl Hukuk sistemi nedir?
Osmanl hukuk nizm hakknda mevcut olan elikili grler arasndan
doruyu tesbit etmemize yarayacak bir dier nemli delil, seriye
mahkemelerince tutulan ve bize kadar intikal eden er'ye sicilleridir. Bunlar,
Osmanl mahkeme kararlar demektir. Bu sicillerin tetkikiyle Osmanl
hukukunun kaynaklar, er'-i erif dedikleri slm hukukunu ne dereceye kadar
uyguladklar, padiahlarn ve ll-emr denilen devlet yetkililerinin snrl
yasama yetkilerini, Kur'n ve snnette kesin bir ekilde zikredilmeyen ve
itihat ile zamann ll-emrinin snrl yasama yetkisine terk edilen rf
hukukun uygulanma alanlar yani Kanunnmelerin tanzim ettii hususlar
btn aklyla ortaya kacaktr. Bunlar incelenmeden Osmanl hukuku
hakknda verilen hkmler, pein ve gayr-i ilmlik vasfndan pek
kurtulamayacaktr. Bu sebeple er'ye sicillerindeki kararlar hukukun hangi
dallarnn, er'- erif tarafndan tanzim edildiini daha yakndan grelim.
A) zel hukukun dallarndan olan ahsn hukuku ile alakal sicil rneklerinden
Osmanl hukukunda gerek ve hkm ahslarn bilindiini, ehliyet, gaiblik,
ahs haklar ve benzeri konulara dir erl hkmlerin aynen uygulandn
gryoruz. Bu konuda temel kaynak fkh kitaplarndaki er' hkmlerdir.
: Aile hukukuna ait sicil rneklerinden eski Mslman Trk aile yapsn,
nianlanma, evlenme ve benzeri messeselerin er1! hkmlere gre ekil

aldn, tamamen erkee ait gibi zannedilen boanma hakknn kadn
tarafndan da kullanldn, neseb,
218Topkap Saray Mzesi ktp. nr. R. 1935, vrk. 10/B-14/a.
366
BLNMEYEN OSMANLI
Bili
velayet ve nafaka konularnn da fkh kitaplarndaki ekliyle
sonulandrldn mahede ediyoruz.
Miras hukukuna ait kaytlarn ounluunu, miras szlemeleri (tehrc),
devletin mirasl, tereke taksimleri ve vasiyet rnekleri tekil etmekte; bu
konuda da tamamen feriz ilminin esaslarna riyet edilmi bulunmaktadr.
Tek istisnas, mir arazinin tasarruf hakknn intikali meselesidir ki, bu konu
kanunnmelere terkedilmitir.
er'iye sicillerinde eya, borlar ve ticret hukuku ile ilgili kararlar i iedir ve
fkh kitaplarndaki "muamelt" hkmleri aynen tatbik edilmitir. Bu konuda
da tek istisna, mir arazinin tasarruf eklidir ki, kanunnmelerle tanzim
olunduu bilinmektedir.
'
Devletler hususi hukuku alanndaki er' hkmlerin uygulandn, ahvl-i
ahsiye ve ibdet mevzular dnda zimmlere de kendi rzalaryla er'-i erifin
ahkmnn tatbik edildiini, konuyla ilgili sicil rneklerinden renmekteyiz.
B) Osmanl hukuku ile ilgili tartmalar, daha ziyde kamu hukuku zerinde
younlatndan, er'iye sicilleri asndan konuyu tafsilatl olarak
incelemekte yarar vardr.
Ceza hukuku alanndaki er'iye sicillerinden, Osmanl Devleti'nin bu konuda
er'-i erifin hkmlerini tatbik ettiini ancak konunun kendi zellii iinde iyi
deerlendirilmesi gerektiini anlyoruz. Bilindii gibi, slm hukukunda su ve
cezalar ana guruba ayrlmaktadr:
a) Kur'n ve hadis'de aka mikdar ve unsurlar tayin edilen had su ve
cezalardr. Bunlar, iffete iftira (hadd-i kazf), hrszlk (hadd-i sirkat), yol kesme
(kat'-i tarik), zina (hadd-i zina), iki ime (hadd-i irb) ve devlete isyan (hadd-i
bay, hrbe) su ve cezalardr. Unsurlar bulunduu takdirde, Osmanl
Devleti'nin bu sulara ait erl cezalar aynen uyguladn, er'ye sicilleri
gstermektedir.
b) ahsa kar ilenen crmlerdir. Bunlar hakknda er' hkmlerin
ngrd ksas, diyet ve dier er' cezalarn 500 senelik zaman dilimi iinde
hi aksatlmadan aynen uygulandn er'ye sicillerinden reniyoruz. Hatta
konuyla ilgili olarak mer Hilmi Efendi'nin Mi'yr- Adalet isimli eseri, Osmanl
Devleti'nin son zamanlarnda yar resm ceza kodu olarak benimsenmitir.
c) Yukarda zikredilenlerin dnda kalan sular ve cezalardr. slm ve Osmanl
hukukunda bunlara ta'zir, siyset-i er'iye veya siyset cezalar denmektedir.
Bunlarn mikdarlar ve tatbik ekli, ll-emre terkedilmi bulunmaktadr.
te Ftih, II. Byezid, Yavuz ve Kanun'ye ait umum kanunnmelerin ilk bab
yahut fasllarnda sevk edilen hkmler, bu eit su ve cezalar dzenleyen
hkmlerdir. er'iye sicillerinde bu tr cezalar iin "kanun zere ta'zr cezas"
tabiri kullanlmaktadr.
Usul hukuku ile alkal er'iye sicilleri, Osmanl Devleti'nin bu konuda da er'
hkmleri uyguladn, ancak resm-i ksmet ve benzeri istisna konularda rfdete, zamann sosyal ve iktisad artlarna riyet edildiini gstermektedir.
Bunun en bariz misli, deliler konusudur. Mesele ok ak olduundan

ayrntya girmiyoruz.
cra ve fls hkmleri de erv esaslara gre dzenlenmitir. er'iye sicilleri
arasnda mal hukukla ilgili kaytlar da yer almaktadr ve bu kaytlardan birok
mal hukuk probleminin er' esaslara gre zmlendii anlalmaktadr.
kanl
BLNMEYEN OSMANLI
367
Isvlepda
I mir
tir,
Kr ve
lil-i
mdare ve anayasa hukuku ile alkal olarak ise, slm hukukunun ll-emre
tand snrl yasama yetkisi erevesinde dzenlenen baz ferman,
yasaknme, adletnme ve buyuruldularn yer aldn gryoruz.
Bu dediklerimizin en byk delili, Osmanl Devleti'nden kalma er'ye
sicilleridir. Son zamanlarda tarihi, hukuku ve ilhiyatlarn bu siciller
zerinde yapt aratrmalar, zikrettiimiz gerekleri harfiyyen isbatlar
durumdadr. Bir rnekle konuyu tamamlayalm. Sayn Dr. Fethi Gedikli'nin
"XVI. ve XVII. Asr Osmanl er'iyye Sicillerinde Mudrebe Ortakl: Galata
rnei" adl doktora tezi ile ortaya kmtr ki, Osmanl er'iye Sicillerindeki
kararlar, tamamyla fkh kitaplarndaki er' hkmler ile ba baa
yrmektedir219.
K
.
224. Bu izahlar neticesinde Osmanl Hukuk Mevzuat deyince ne anlamamz
gerekmektedir?
Osmanl hukukunun iki nemli amaz bilgi kayna olan kanunnmelerin ve
er'ye sicillerinin tahlilinden u inkr edilemez neticeler ortaya kmaktadr:
A) Osmanl kanunnmeleri, sadece ve sadece idare hukuku, istisna olarak
baz a-nayasa hukuku konular, eya hukukunun mr araziye ilikin konular,
asker hukuk, mal hukuk, ceza hukukunun ta'zr su ve cezalar konusu ve
baz istisna zel hukuk konularna dir hkmler ihtiva etmektedir. Mezkr
konularda hkmler sevk ederken varsa er' esaslar kanunlatrmakta, llemre havale edilen mevzularda ise, kamu yarar rf ve det gibi tal kaynaklar
gz nne alnarak dzenlemelerde bulunmaktadr. Bir devletin hukuk
sisteminin saylan konulardan ibaret olduu asla iddia edilemeyecei gibi,
zikredilen konularn da er'-i erif d olarak tanzim edildii de ileri
srlemez. lerdeki izahlarmz meseleyi vuzuha kavuturacaktr. Ayrca hukuk
nizmnn ancak yaklak % 15'ini tanzim eden mevzuata baklarak ve
mahiyeti tetkik edilmeyerek, hukuk sisteminin lik veya baka bir sfatla
tavsifine de gidilemez.
B) er'iye sicillerinin tetkiki, bize Osmanl Devleti'nin ahsn hukuku, aile
hukuku, miras hukuku, borlar-eya ve ticret hukuku ile devletler husus
hukuku ile alakal zel hukukun btn dallarnda; kamu hukukundan usl
hukukunun tamam, ceza hukukun % 80'i, ml hukukun ounluu, devletler
umum, idare ve anayasa hukukunun ise genel esaslarnda er' hkmlerin
esas alndn gstermektedir. Bu saydmz ksm, hukuk nizmnn yaklak
% 85'ini tekil eder.

,
?
C) Osmanl hukukundaki mevzuat hkmleri iki ksmdr:
Birincisi; Dorudan doruya Kur'n ve snnete dayanan ve fkh kitaplarnda
tedvin edilmi bulunan hkmlere er' hkmler, er'-i erif veya er' hukuk
denmektedir. Osmanl hukukunun % 85'ini bu hkmler tekil eder. Bu
sebepledir ki, Molla Hsrev'in "Drer ve Gurer"i ile brahim Haleb'nin
"Mlteka"s Osmanl Devleti'nin medeni kanunu olarak grlmtr. er'
hukukun kaynaklar iki ksma ayrlmaktadr: a) Asl kaynaklardr ki, edille-i
er'yye olarak da bilinir ve Kur'n, Snnet, cm' ve
219 Debbzde, Nu'man Efendi, Cm'is-Sak, Dersaadet 1214, sh. 288-291,
298-310, 312, 335; Akgndz, Ahmed-Trk Dnyas Aratrma Heyeti, er'iye
Sicilleri, stanbul 1989, c. I (zel Hukuk), c. II (Kamu Hukuku); Kr Barkan,
Kanunlar, sh. I-XXXIII; Gedikli, Fethi, XVI. ve XVII. Asr Osmanl er'iyye
Sicillerinde Mudrebe Ortakl: Galata rnei, (Yaynlanmam doktora tezi),
stanbul 1996.
.-...-.
368
BLNMEYEN OSMANLI
Kyas olmak zere drt tanedir, b) Tal kaynaklardr ki, rf-det kaideleri,
stslh, istihsn, eski hukuk nizmlar, sahabe kavilleri ve benzeri
kaynaklardr.
kincisi; er' hkmlerin tand snrl yasama yetkisine veya itihad esasna
dayanlarak, zellikle mal hukuk, toprak hukuku, ta'zr cezalar, asker hukuk
ve idare hukukuna ait hukuk dzenlemeler ve temelini rf-det, mme
maslahat gibi tal kaynaklar tekil eden itihad hkmlerdir ki, bunlara da
rf hukuk, siyset-i er'iye, kanun, kanunnme ve benzeri isimler verilir.
Bunlar da er1! esaslarn dna kamayaca iin, slm hukukunun dnda
bir hukuk nizm olarak kabul edilemez220.
225. slm Hukukunda ve dolaysyla Osmanl Hukukunda Devletin snrl
yasama yetkileri var mdr?
Osmanl Hukuk nizmnn esasn tekil eden slm fkhnda, gerek anlamyla
kanun koyucu yani sri', Allah yani O'nun iradesidir. Bunun dndaki ter
kaynaklara kanun koyucu nazaryla baklmamakta, belki bunlar, ilh irdeye
muvafk hukuk hkmleri tesbit etme kayna olarak grlmektedir. O halde
Osmanl Hukuk nizmnn ve daha kapsaml bir tabirle btn Mslman
devletlerin hukuk nizmlarnn gerek manada kanun vzf Allah ve ilh
hkmleri tebli eden Hz. Peygamberdir. Ancak Allah ve Peygamber'in vaz'
ettii esaslar dhilinde ll-emre de baz yasama yetkiler tannmtr.
O halde yukardaki er' hkmler ve rf hukuk ayrmn nazara aldmzda
u neticelere varabiliriz:
A) Asl kaynaklarla sabit olan er' hkmlerin kanun koyucusu Allah ve
Resuldr. Bu hkmler, hibir ahs veya messesenin tasdikine gerek
olmadan btn Mslmanlar balar. Yani sultn ve halife de dahil, btn
m'minler, mezkr hkmlere ittiba' etmekle mkellefdirler, er' hukukun
esaslarn fkh kitaplar tedvn eylemitir.
B) Kur'n veya Snnette ak bir hkm bulunmad iin itihd ile sabit olan
itihad hkmlerdir. Bunlarn kayna istihsn, mme maslahat veya benzeri
tal kaynaklardr. Bunlarn en nemli zellii, birinciler gibi balayc
olmamalardr. O halde bu eit hkmleri ortaya karan ve er' delillere
gre tesbit edenler, mtehid hukukular, sultn veya halifeler yahut da
yasama meclisleridir.
226. Devlet, mevcut er' hkmleri kanun haline getirebilir mi? Bunun
tarihte mislleri var mdr?
Osmanl Hukukunda Devletin yasama yetkisi, birinci planda, fkh kitaplarnda
mevcut olan er' hkmleri, tatbikatta kolaylk olmas iin, tedvn ederek
kanun haline getirmesidir. Buna Devletin yasama yetkisi demekten ziyde
tedvn faaliyeti demek daha uygun olur. Bu tr faaliyetlere kll iki misl
verelim:
Birincisi: Fkh kitaplarndaki er' hkmleri, hi deitirmeden olduu gibi
kanun
220 bn'l-Kayym El-Cevz, 'lm-l-Muvakkn, e IV. sh. 372-378; BA, YEE, nr.
14-1540, sh. 12 vd.; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. I, Konya 1989, sh.
140, 157.
BLNMEYEN OSMANLI
369
maddeleri haline getirmektir. 1081/1670 tarihli Kandiye Kanunnmesi ve
1116/1704 tarihli Hanya Kanunnmesi, tamamen fkh kitaplarnn Kitb'lCihd blmlerinin Bb'l-Cizye v'el-Harc mevzularnda yer alan harc ve
cizye ile alakal er' hkmlerin tedvn edilmi eklinden ibarettir.
Tanzimat'tan sonra hazrlanan Mecelle, Hukuk- Aile Kararnamesi ve bir ksm
kanunlar da, buna ait misller arasnda yer almaktadr.
kincisi: Fkh kitaplarnda zikredilen, ancak ksmen deitirilerek ama zne
do-kunulmayarak tedvn olunan kanun hkmleridir. Osmanl
Kanunnmelerinin yars bu manada hkmler ile doludur. Mesela mr arazi,
aslnda harc arazidir. Bu eit arazilerin tasarruf ekli, mme maslahatna
gre devlete tanzim olunmu ise de, bu arazilerden alnan ve Osmanl
Hukukunda rsm- er'yye denilen btn resimler, sadece isim deiiklii ile
fkh kitaplarndaki esaslara uyularak tanzim olunmulardr. r diye
dzenlenen resm aslnda harc- mukaseme ve ift akesi diye tanzim olunan
vergi ise aslnda harc- muvazzafdr. Deien sadece isim ve resimdir.
Devletin bu eit yasama yetkisi neticesinde ortaya kan mevz'tn her
maddesini eyhlislma tasdik ettirmek mecburiyeti yoktur. Zira bu tr kanun
hkmleri herkesi balar. Devlet sadece bunlar tedvn etmektedir221.
227. Osmanl Devleti'nde resm mezhebin Hanefi mezhebi olduu ve dier
mezhep mensuplarna hi hak tannmad iddia edilmektedir. Bu iddialar
doru mudur?
slm hukukular, ll-emrin mevcut mezheplerden birini resm mezhep
olarak ilan edeceini, kabul ettii resm mezhebin ierisinde her hangi bir
gr dierine tercih edebileceini, hatta Tanzimat'tan nce ok az rnekleri
bulunsa da, dier mez-heplerdeki bir grn zamann artlarna ve mme
maslahatna daha uygun olduu dncesiyle mahkemelerde tatbik
edilmesini emretme selahiyyeti bulunduunu kabul etmilerdir. Mecelle'de bu
esas "Kaza, zaman ve mekn ile baz husstn istisnsyla tekayyd ve
tehassus eder" dendikten sonra yle aklanmtr: "Ve kezlik bir
mtehidin bir hususda re'yi (yani itihad), nsa erfak ve maslahat- asra
evfak olduuna binen onun re'yi ile amel olunmak zere emr-i Sultan sdr
olsa, ol hususda hkim ol mtehidin re'yine mnfi dier bir mtehidin re'yi
ile amel edemez, eder ise hkm nafiz olmaz". Mecelle mazbatasnda da,
itihad olan meselelerde "mam-l-mslmn hazretleri her hangi kavi ile
amel olunmak zere emreder ise, mucibince amel edilmek vcib olaca,
belirtilmitir".
Bilindii gibi Hanefi, afi, Mliki ve Hanbel olmak zere drt mehur hukuk
mezhebi vardr. Osmanl Devleti'nin ekseri ahalisi Hanefi'dir ve kadlar da
Hanefi mezhebi ile hkm etmek zere memurdurlar. Bununla beraber Irak,
Msr, Hicaz ve Yemen gibi blgelerde baka mezheplere mensup Mslman
ahali de vardr. Baka mezheplere mensup Mslmanlar arasnda meydana
gelen ve kendi mezhepleri erevesinde fasle-dilmesi uygun grlen dava ve
meselelerde, eer o mahalde kendi mezhebinden bir kad yoksa, bunlar
mensup bulunduklar mezhep limlerinden bir limi hakem tayin ederler. Bu
lim bunlarn mensup olduu imamn mezhebine gre karar verir. Sonra
Hanefi kad onu tasdik ve tenfiz eyler. Eer kendi mezhebinden kad varsa,
ona mr221 Ebssuud, Risale Fil-r, Sleymaniye Ktp. Reld Efendi, nr. 1036, vrk.
33-41
370
BLNMEYEN OSMANL
caat eder. Ayrca Sultn (ll-emr) baz meselelerde baka mezheplerin
grne gre karar verilmesini istedii takdirde, bu emrine itaat etmek de
vcibdir. Nitekim Osmanl padiahlarnn da Hanefi mezhebi dndaki
mezheblerin baz grleriyle amel etmeleri iin hkimleri memur kldklar
grlmektedir.
Osmanl Devleti'nde yukardaki cevaz grnden hareketle, hem hukuk
birlik ve istikrar bozmamak ve hem de hukuk hayatta ihtiya duyulan
yenilikleri yapabilmek iin, kadlar istedikleri hukukunun gryle hkm
etmekten men' edilmi ve Hanefi mezhebinin en sahih grne gre hkm
etmekle mkellef tutulmutur. Nitekim btn Kanun- Cedid nshalarnda yer
alan kad bertlaryla alakal rneklerde u esas tekrarlanmtr:
"Kad hkim olup icr-y ahkm- er'-i nebevide evmir ve nehi-i ilhiye
mtemessik olup istlm'- de'vi ve fasi hususunda er'-i kavimden inhiraf
gstermeye ve derhim ve dennir evkaf tescilinden gayri Eimme-i
Hanefiye'den muhtelefunfh olan mesaili kemyenbe tetebbu' edip esahh-
akvl bulup annla amel eyleye...".
nceki izahlarmzdan, slm hukukunun ll-emre, itihad hkmler
konusunda, ayn mezhebin iinde bulunan grlerden veya zaman zaman ve
ihtiya duyulduka dier mezheplerden de istifde etme hakk tand
anlalmaktadr222.
228. Devletin yasama organ, itihad mevzularda ictihdlardan birini tercih
ederek nasl kanunlatrabilir? Bu konuda eyhlislmlarn yetkileri nelerdir?
Osmanl Hukukunda ll-emrin bu hakk kullanmas, iki ekilde mmkndr:
Birincisi, eer kendisi itihad kabiliyetine sahipse bizzat tercihde
bulunabilecektir, Osmanl Hukuk tarihinde, itihad hkmler iin byle bir
uygulama sz konusu deildir. Baz aratrmaclar "umr- saltanat"a ait
mes'elelerle itihad konular birbirine kartrarak, Ebssuud'un
MaYzt'ndaki mes'elelerde dahi eyhlislm'n roln istir diye
vasflandrmlardr ki, mes'elenin asln bilmemekten ileri gelmektedir.
kincisi, ll-emr yani halife yahut sultan fakih deilse, bu konulardaki tercihi
eyhlislm veya mftler yapacak, ihtilafl olan mes'elenin btn
Mslmanlar balamas iin de, ll-emr'in tasdikinden geecektir. Nakit
para vakf konusundaki Ebssuud'un fetvas ve arz yaplan ferman sdr
olduktan sonra btn Osmanl tebaasn balamas bu hdiseye en gzel
misldir. Yani Padiahn tasdikinden gemeden nce, Ebssuud'un nakit para
vakfnn cezasna dir olan fetvas, ilm bir grtr. Kendisi dnda kimseyi
cebren balamaz. Ancak padiaha arz edilip onun tasdikinden getikten
sonra, artk uyulmas gereken bir kanun emri haline gelir. tihad meselelerde
ll-emrin yasama yetkisinin manas da budur.
Burada fetvalarn ll-emrin yasama yetkisine olan te'siri zerinde de ksaca
dur222 Mecelle, Dersaadet 1314, md. 1801; IV/994 vd.; Kr. Barkan,
"Kanunnme", A; "Osmanl mparatorluunda Tekilt ve Messeselerinin
Sertlii Meselesi", HFM, XI/3-4, sh. 206; "Trkiye'de Sutanlarn Teri' Sfat ve
Selhiyetleri ve Kanunnmeler", HFM, XII/2-3, sh. 716 vd.; Kanunlar, sh. 1
vd.; Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, sh. 185-186; bn-i
bidin, Redd'l Muhtar, c. I. sh. 76 vd.; Kanun-u Cedld, MTM, c. II, sh. 326327; Ebl-ul, Mardin, "Kad", A; "Fetva", A; Mecelle, md. 1811; Ali Haydar
Dreru'l Hukkm erhu Mecelletl'I Ahkm, I-IV, stanbul 1330/1912; c. IV, sh.
715-716, 994-995; Ebssuud, Ma'rzt, MTM, 11/341 vd.; Mumcu, Ahmed,
Divan- Hmyn, 2. Bask, Ankara 1986, sh. 105; Akgndz-Heyet, er'iye
Sicilleri, c. I, sh. 66; Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devletinin lmiye
Tekilat, Ankara, 1984, sh. 200 vd.
BLNMEYEN OSMANLI
371
lire
mak istiyoruz. Osmanl Devleti'nde eyhlislmlarn en nemli vasflar
mftlktr. Mft, kendisine sorulan hukuk meselenin zm eklini slm
hukukunun (Osmanl Devleti'nde birinci plnda Hanefi mezhebinin) mu'teber
kaynaklarna muraca'at ederek ortaya koyan slm hukukusu demektir.
eyhlislmlarn ve dier mftlerin verdii er' cevaplara fetva denir ve
bunlar iki grupta mtla edilmektedir:
A) Husus ahslarn veya istiar mahiyette kadlarn sorduklar sorulara
mftlerin verdikleri er' cevaplardr. Bu eit fetvalarn, her ne kadar
mahkeme karar gibi icra mecburiyeti yok ise de, o konuda karar verecek olan
hkimlerin kararlarna te'sir gc vardr. er'iye sicillerinde bir ok kararn
fetvaya dayandrlmasnn ve ad bulunan her yarg merkezinde mutlaka bir
mftnn de var olmasnn sebebi budur. Mecelle bu durumu "Hkimin ledelhce herden istift etmesi caizdir" eklinde formle etmitir. Ancak kadlarn
verdii kararlar, gayr- resm de olsa mftlerin ilm kontrolne aktr.
Fetvaya muhalif lim ve hccetlerin, bata "Divan- Hmyn" olmak zere,
st tetkik mercilerinden dnd de bir vakadr. Bir fermandaki u ifadeler
de bunu te'yid etmektedir: "ve elinde olan er' temesske ve fetvaya nazar
klp gresin.... tekrar kapma ikyetl gelmel eylemeyesin".
B) Fetvy- erife adyla verilen ve eyhlislm'n imzasn ihtiva eden
fetvalardr. Asl fetva denilince bu akla gelmelidir. Bunlar genellikle kamuyu
ilgilendiren meselelerde padiahn talebi zerine verilen er' cevaplardr ve
hukuk dzenlemelere itihad konularda esas tekil eden de bu eit
fetvalardr. nemle ifde edelim ki, eer itihad ve er' bir mes'ele padiah
tarafndan sorulur da, cevab olan "fetvy- erife" alndktan sonra padiahn
irde-i seniyyesine iktiran ederse, sz konusu fetvann muhtevas bir kanun
hkm haline gelir. Ebssuud'un Ma'rzt' ve Kanun- Cedid diye bilinen
btn kanun mecmualar, tamamna yakn bu mahiyette mdevvent
durumundadr223.
229. Osmanl Devleti'nde eyhlislmlar'm Divan- Hmyn yesi olmad
ve kendilerine etkili bir grev verilmedii iddia edilmektedir. Bu iddialar doru

mudur ve eyhlislm'n Osmanl Devleti'ndeki stats nedir?
Bu tr iddialar, eyhlislmlk makamnn yetkilerini ve statsn
bilmemekten kaynaklanmaktadr. Devletin ilk ve son dnemlerindeki baz
dalgalanmalar bir tarafa braklrsa, Osmanl Devleti'nde ilmiye snfnn ve
dolaysyla kaza tekiltnn da bir bakma ba ve mercii eyhlislmdr.
Bilindii gibi kadlar, hukuk meselelerde Hanefi mezhebinin mu'teber
grlerini esas alarak karar vereceklerdir. Karar verirken Hanefi
hukukularnn ittifak ettikleri hususlarda aynen, ihtilf ettikleri konularda ise
gerekli
223 Mecelle, md. 1801; IV/994 vd.; Kr. Barkan, "Kanunnme", A; "Osmanl
mparatorluunda Tekilt ve Messeselerinin Sertlii Meselesi", sh. 206;
"Trkiye'de Sultnlarn Teri' Sfat ve Selhiyetleri ve Kanunnmeler", HFM,
c. XII, sh. 2-3, sh. 716 vd.; Kanunlar, 1 vd.; Heyd, Uriel, Studies in Old
Ottoman Crlminal Law, sh. 185-186; bn-i bidin, Redd'l Muhtar, c. I. sh. 76
vd.; Kanun-u Cedid, MTM, c. II, sh. 326-327; Ebl-ul, Mardin, "Kad", A;
"Fetva", A; Mecelle, md. 1811; Ali Haydar, Drer'l-Hkkm, IV/715-716;
IV/994-995; Ebssuud, Ma'rzt, MTM, H/341 vd.; Mumcu, Ahmed, Divan-
Hmyn, 105; Akgndz-Heyet, er'iye Sicilleri, c. sh. 66; Uzunarl, lmiye
Tekilt, 200vd.
372
BLNMEYEN OSMANLI
aratrmay yaptktan sonra en doru grle amel edeceklerdir. te bu
noktada kadlarn mftlere ihtiyac vardr. Osmanl Devleti'nde mftler iki
ksmdr. Birincisi; btn ilmiye snfnn ba olan merkez mfts yani
eyhlislmdr. kincisi, dier mftlerdir ki, bunlara kenar mftleri de denir.
Osmanl padiahlar Yavuz'dan itibaren hem sultan hem de halifedirler.
Saltanat kanadn sadrazamlar temsil ettii gibi, hilfet kanadn da
eyhlislmlar temsil ederler. Hezarfen, bu konuda aynen yle diyor (XVII.
yy):
"eyhlislmlk makam, sadrazamlktan daha yksek deilse de ona eit ve
baz ynlerden stndr Devlet ileri din zerine bina olunur Din asldr;
devlet onun fer'i gibi kurulmutur. Din reisi eyhlislmdr ve sadece devlet
reisi vezir-i a'zamdr; ikisinin reisi dahi padiah'dr".
Osmanl Devleti'nin ilk dnemlerinde mfti veya hoca efendi unvanlaryla yad
e-dilen bu makama, Ftih Kanunnmesinde de mft ad verilmitir. Edirne,
Bursa ve stanbul mftleri balangta ayn derecede kabul edilirken, Ftih
devrinde stanbul mfts btn ilmiye snfnn ba olarak kabul edilmitir.
Zembilli Ali Cemal (l.1525), bn-i Kemal (l.1534) ve Ebssuud Efendi
(l.l573)'lerin bu makama gelmeleriyle, artk bu makam sahipleri, hem
eyhlislm unvann almlar hem de Osmanl hukukunun mimar
olmulardr. Kanuni'ye bu unvan verdirten, er' hkmlerle rf esaslar
birletirerek yzlerce kanunnme hazrlayan Ebssuud Efendi'nin
gayretleridir.
Bylesine yce bir makama sahip olan eyhlislmlarn yetkilerine gelince,
bunlar ayr ayr incelemek gerekir:
Birincisi; yrtme asndan, eyhlislmlarn 982/1574 ylna kadar ciddi bir
yetkileri yoktur. Bu tarihe kadar mderris, mevl denen kadlar ve mftleri
sadrazamlar tayin etmektedir. Dier kad ve mderrislerin tayini ise
kazaskerlere braklmtr. 1574 ylndan itibaren eyhlislmlar, kaza
kadlarn ve baz kk dereceli mderrisler dnda kalan mevli kadlarn,

mderrisleri ve hatta kazaskerleri de tayin yetkisine sahip olmulardr. Ancak
kazaskerlerin ve mevli kadlarnn tayininde sadrazamn grn almalar
gerekir. Osmanl Devleti'nin son zamanlarnda kazaskerlerin kad tayin yetkisi
tamamen alnarak btn yetki eyhlislmda toplanmtr.
kincisi; eyhlislm'n yarg yetkisi yoktur; ancak Osmanl Devleti'nde
Anayasa Mahkemesi bakan sfatn tamaktadr. Bu zellii sebebiyle Divan Hmyn'a alnmamtr. Zira Divan, daha ziyade yrtme kuruludur.
eyhlislmlarn en nemli grevi fetva vermektir. Zaten mft, kendisine
sorulan hukuk meselenin zm eklini Hanefi mezhebinin muteber
kaynaklarna mracaat ederek ortaya koyan slm hukukusu demektir.
Osmanl eyhlislmlarnn fetvalar, gnmzdeki Anayasa Mahkemesi
kararlarna benzemektedir.
ncs, eyhlislmn yasama faaliyetine olan katks da byktr. rf
hukukun temelini tekil eden itihad konularda kamu yararna uygun grn
tercihi ve padiaha arz yetkisi eyhlislmlara aittir. Bu sebeple Osmanl
hukuk dzenlemelerinde eyhlislm fetvalarnn ve arzlarnn pay byktr.
Terifat yani protokol asndan ok yce bir makama sahip olan ve genellikle
Rumeli kazaskerleri veya kazaskerlikten azledilenler arasnda sadrazamn
tercihiyle padiah tarafndan tayin edilen eyhlislmlarn, eyhlislm
Bostanzde'ye kadar belli miktarda (yevmiye 130 akeden 750 akeye
ykselmitir) ake olarak maalar vard. Bu tarihten itibaren arpalk adyla
tmar gelirleri tahsis edilmeye de balanmtr.
1241/1826 ylna kadar eyhlislmlarn belli bir makam yoktu. II. Mahmut,
YeniMjYEN OSMANLI
P bu noktada kad-ttemdir, Birincisi; i*. kincisi, dier
lledirler. Saltanat Uta temsil ederle : - Jen stndr Hm eyhlislmdr
yla yad e-Bursa ve nr.ae stanbul 1(01.1525), meleriyle, iiranl hukuku- rf
esaslar rdr. nce, bunlar
p kadar ciddi bir ileri sadra-e braklm-Itateli mder-I: i tayin yetki-Se
sadrazamn ierlerin kad
Me Anayasa Bmvn'a aln-i golf in eklini Brn hukuk- Anayasa
sr.Orf huku^ tercihi ve
^emelerin,rr<le Ru-e padi-r belli d vard.
t, YeniBLNMEYEN OSMANLI
373
eri ocan kaldrnca, Aa Kapsn eyhlislmlk haline getirdi. Artk buras
Bb- Vly- Fetva diye mehur olmutu. Sonralar Fetvhne-i li adyla
tekil olunan ve bana Fetva Emini ismiyle dire miri tayin edilen
eyhlislmla ait bir daire, zamanla hem Avrupa devletlerinin hem de slm
leminin baz mkil hukuk meseleler iin mracaat ettii akademik bir
merkez haline gelmitir224.
230. Osmanl Hukukunda dorudan Devlete yani ll-emr'e tannan yasama
yetkileri yok muydu?
Yukarda zikr ettiimiz ll-emre ait yasama yetkileri, sadece mevcut er'
hkmleri kanun olarak iln veya mtehid hukukularn re'ylerini ve
mftlerin fetvalarn tasdik etmekten ibaretti. Bu iki yetki dnda, slm

hukuku, ll-emre, ra meclisine danarak baz alanlarda hukuk
dzenlemeler yapma yetkisi tanmaktadr. slm Hukukunda bu tr kanun
koyma yetkisi "re'y-i veliyyl-emr", "hakk'us-saltanat"yahut "ll-emre tefviz
edilen umur" veya "siyset-i er'ye" yetkisi denilmektedir. Osmanl
hukukunda ayn tabirler de kullanlmakla beraber, snrl alanlarda ve zellikle
idare hukuku sahasndaki bu tr meselelere "nizm- lem iin olan umur"
yahut "umr- saltanat" gibi tabirler de kullanlmaktadr.
eyhlislm Pr Mehmed'in u fetvas dediklerimizi te'yid etmektedir:
"Geri er' maslahat deildir.... Ancak bu maklede ll-emre mracaat
olunur. Nice me'mur ise, yle olur. Nizm- memleket in olan emr-i lye
itaat vcibdir".
u kanun hkm de meseleyi tavzih ve tefrik etmektedir:
"(kadlar), icry- ahkm- er'ye eyleyb eimme-i Hanefiye'den muhtelefn
fh olan akvli tetebbu' edb esahh ile amel edeler. Ve ketb-i sicillt ve
sukk ve tezvic-i sir ve ksmet-i mevrs-i re'y ve zabt- emvl-i eytm
ve gib ve azl ve nasb- vas ve nib ve ukd- enkiha ve tenflz-i vesya ve
ir kazyy- er'yede mutasarrf olalar. Amma nizm- memleket ve hfz ve
hirset-i ra'iyyet Ve siysete mte'allk umun, hkkm- seyf ve siyset olan
vkely- devlete havale etmekle memurlardr".
ll-emre tannan bu ii bo yasama yetkisinin en nemli vasf, bu tr
alanlarda hukuk dzenleme yapacaklarn mevcut itihadlardan birini
tercihden ziyde, bata mme maslahat ve rf-det kaideleri olmak zere tli
kaynaklardan istifade edilerek tanzim tasarruf vaz' yoluna gitmeleridir. Bu
grevi, slm hukukunda mahir olan hukukular yapabilecei gibi, devlet ricali
arasnda tecrbeli olanlar da yapabilir. Asl "kavnin-i siyset" veya siyset-i
er'ye" bunlardr. Ancak aada ayrntlar zikredilecek yasama yetkileri
sonucunda ortaya konacak her eit hukuk dzenlemenin de, er' hkmlere
gemesi arttr. Bu konuyu kanunnmeleri tahlil ederken daha yakndan
greceiz. Osmanl hukukunda ra meclisi grevini, kanunnmeyi hazrlayan
ilmi hey'et yahut Divan- Hmyn taahhd etmitir.
ll-emre tefviz edilen ve kendisine erv esaslar erevesinde kanun koyma
yetkisi verilen alanlar ksaca bilmek gerekmektedir225.
224 Hezarfen, Telhis'l-Beyan, vrk. 135/B-137/A; Ebssuud Efendi, Ma'rzat,
Sleymanlye ktp. Mihriah Sultn, nr. 440, Vrk. 38/B vd.; Tevki
Kanunnmesi, MTM 1/538-539; Ali Haydar, Drer, IV/715-716; lmiye
Salnamesi, 140-152; Takvim-i Vakay, nr. 2840-3847; Uzunarl, lmiye, 208
vd.; Mumcu/ok, 222-226.
225 Tevki Kanunnesi, MTM, c. II, sh. 541; Cln-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi,
c. I, sh. 160, 163; Kanunnme, . Ty. nr. 1807, vrk. 2/a; Kanun- Cedid, MTM,
11/306; Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, 204-207.
374
BLNMEYEN OSMANLI
231. Devletin yasama yetkilerinden olan "Caiz olan konularda Nizm- lem
iin kural koyabilir" ne demektir?
ll-emre tannan bu yasama yetkisi hukukun btn dallarn ilgilendirmekte
ve slm hukukunun caiz olarak vasflandrd hukuk mes'elelerle
snrlandrlm bulunmaktadr. Bu yasama yetkisinin kayna, "Allah'a, O'nun
peygamberine ve sizden olan ll-emrin emir ve yasaklarna itaat ediniz"
mealindeki yettir. Cz, yaplmas veya yaplmamas serbest olan hukuk
meseledir. ll-emrin bu eit mes'elelerde emretme veya yasaklama

eklinde kanun koyma yetkisi vardr. erl hkmlere aykr olmamak artyla,
bu mhiyetteki kanun hkmlerine uyulmas, Mslmanlar iin bir vecbedir.
Mfessirler ve slm hukukular da ayn manay teyid etmektedirler.
Osmanl hukukunda sultanlar, bu yetkilerini yasaknme adyla hukuk
dzenlemeler meydana getirerek kullanmlardr. Gerekten yasaknmelerin,
devlete ait ma'denler, tuzlar, para basm, gmrkler, kapanlar, sabun,
hububat, susam ve zarur ihtiya maddeleriyle ilgili nizmlar ve hazineye ait
gelirlerin tahsili gibi, maslahat- mmeye gre tanzimi ll-emre braklan
konularda kamuya yararl emir ve yasaklar ihtiva ettiklerini gryoruz. llemrin bu yasama yetkisi, ayn zamanda yasaknmelerin de hukuk mahiyetini
aklamaktadr. Yasaknmeler konusunu daha sonra greceimizden burada
ksa kesiyoruz. Osmanl hukukular, birden fazla evlenmenin arta
balanmasn ve kklerin velileri tarafndan evlendirilmesinin
yasaklanmasn da bu yetkiye misl olarak zikretmektedir. zellikle Ftih, II.
Byezid ve Yavuz devrindeki yasaknme mahiyetinde bulunan
kanunnmelerin meruiyet dayana bu yetkidir226.
232. Osmanl Hukukunda Devletin yasama yetkilerinden olan "Devlete kar
ilenen sularla ta'zir sularnn cezalarn tesbit eder" kuraln
t
aklar msnz? Ftih'in baz ceza kanunlar yapmas bu esasa m
dayanmaktadr?
Bir Osmanl Kanunnmesinde bu yetki "def ve teskn-i mezlim in lzm
olan env- ukbt- ehl-i aka ve fccr gibi ve bunlarn emsali umur" diye
aklanmaktadr. slm hukuku, belli bir ceza tayin edilmeyen ta'zir sularnn
cezalarn takdir ve tesbit etmeyi, zamann ll-emrine havale etmitir.
Gerekten Ftih, II. Byezid, I. Selim ve I. Sleyman'a ait Umum Osmanl
Kanunnmelerinin birinci babn tekil eden ceza hkmler; husus kanun,
mnferit ve istisna ceza hkmleri ve Zlkadiroullarna ait Alddevle ve
Bozok Kanunnmelerinin ou hkmleri, tamamen bu yetki kullanlarak
tanzim olunmutur. Hatta tam riyet edilmemi olsa dahi, 1274/1858 tarihli
Ceza Kanunn-mesindeki u hkm bile sz konusu yasama yetkisini formle
etmektedir:
"Dorudan doruya hkmet aleyhine vuku1 bulan cerimin Icry- mczt
devlete ait olduu gibi, bir ahs aleyhinde vuku' bulan cerimin asyi-i
umumiyi ihll eylemesi ciheti dahi kezlik devlete ait olduundan, tayin ve
icras er'an emr-i ll-emre ait olan ta'zirin tayin-i derectn dahi, ibu
Kanunnme
226 Kur'n, Nls, 58; lsi, Ruh-ul-Man, V/65-67; XXVII/21; Anhegger,
Robet-nalck, Halil, Kanunnme-i Sultan Ber Mceb-I rf-1 Osman, Ankara
1956, st. XVI, XXII; Cln-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c.I, sh. 160; HAK
Mazbatas, Akgndz, Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, sh. 314;
Kr. Kanunnme, . Ty. nr. 1807.
i ;e
BLNMEYEN OSMANLI
375
mtekeffil ve muntazammn olup ancak herhalde er'an muayyen olan hukk ahsiyeye halel gelmeyecektir".
te Osmanl Ceza Kanunlarnn tamam, bahsedilen bu yasama yetkisinin
devlet tarafndan kullanlmasnn sonulardr ve hi bir eK hkm ortadan
kaldrmak iin yaplmamtr227.
233. Osmanl Devleti, kamu hizmetlerinin ifas iin her eit adl, idar, mal
ve asker dzenlemeleri yapabilir9 mi? Kanunnmeler bu kuraln sonular
mdr?
ll-emr, bata padiah olmak zere kamu hizmetlerinin ifas iin her trl
tedbiri almakta mkelleftir. slm hukukularna gre, kamu yarar prensibinin
nda devlet tekilt ile alakal idar dzenlemeler; davalarn belli zaman
am srelerinin gemesinden sonra dinlenemeyecei, borca batk ahsn
hapsedilecei ve mahkemelerin altst diye tasnifi yoluna gidilmesi gibi adl
dzenlemeler; snrlarn korunmas, ordunun tehizi, eitim hizmetlerinin
yrtlmesi ve sosyal gvenlik messeselerin ihys gayesi ile tahsil olunan
gmrk, cizye ve benzeri er' vergilerle baz rf vergilerin tanzimi nev'inden
olan mal dzenlemeler ve yaya, msellem, voynuk, derbendi, kap-kulu ve
eylet askerleri gibi asker dzenlemeler, tamamen ll-emrin yetkisi
dahilindedir. Bir Osmanl Kanunnmesinde konuya "sedd-i sr ve techz-i
asker-i mansr ve in'm- ulem-i avlm ve it'm- fukar-i enam in vaz' ve
tayin olunan rsm- ra'iyyet ve bac- tccar ve bzr ve harc ve a'r gibi"
diye temas edilmitir.
Burada u hususun da belirtilmesinde yarar vardr: Haracn, cizyenin, bac ve
gmrk vergilerinin, baz sosyal ve iktisad artlar muvacehesinde, mikdar
veya nisbetlerinin tesbiti de ll-emre braklmtr. Bu sebeple Osmanl
kanunnmelerinin ou hkmlerini tekil eden hara, cizye vergileri ve
bunlarn ift resmi, r, ipene ve benzeri adlarla anlan bedelleri, arazinin
kuvvet-i inbtiyesi ve vergi mkelleflerinin sosyal ve iktisad durumlarna gre
ayr ayr tesbiti, yzlerce kanunnmenin ortaya kmasna sebep tekil
etmitir. Yoksa vergilerin er' ve hukuk mahiyeti ayndr. Deien, mikdrlar
ve mahall rflere gre isimlerdir228.
234. Osmanl Devleti'nin "ll-emr, mr araz ve tmar sistemi ile ilgili
kurallar kor" eklindeki yetkisini aklar msnz? O zaman tmar sistemi ile
alakal btn kanunlar, bu er' yetkiye dayanlarak m hazrlanmtr
diyeceiz?
slm hukukunda ll-emre tannan yasama yetkilerinden biri de, sava
yoluyla fethedilen topraklarn hukuk rejimini ve tasarruf eklini tesbit
yetkisinin ll-emre ait bulunmasdr. ll-emrin bu eit araziler zerinde
birden fazla seimlik hakk var227 Kanunnme, . Ty. , vrk. 2/A; 1858 tarihli Ceza Kanunnme-i Hmynu,
md. I; ls, XVIII/21; lmiye Salnamesi, sh. 313; Cin-Akgndz, Trk Hukuk
Tarihi, c.I, sh. 161.
228 ls, Ruhu'l-Mani, c. XXXIII, sh. 21; Zerka, Mustafa Ahmed, El-Fkh'ulslm F Sevbih'il-Cedd, c. I, sh. 115-122; Kanunnme, . Ty. 1807, vrk. 2/A;
Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sh. 160-161; Barkan, Kanunlar, sh.
LVIII vd.
'
"'
:'
--
-.-....
"..
">..
:
.-...,
-i----------,...;.-..,
,:376
BLNMEYEN OSMANLI
dr. Bunlardan biri, bu eit arazileri devletin arazisi olarak yani mr arazi iln
etmek ve tasarruf eklini, mme maslahatna gre, diledii gibi tanzim
etmektir. Bir Osmanl Kanunnmesinin mukaddimesinde sz konusu yetki
"...ve intizm- ahvi-i re'y ve bery in tarh ve tertib olunan kavid-i
tmar gibi" eklinde formle edilmitir.
Osmanl Devleti'nde mir araz ve tmar sisteminin temelini, Hanefi hukukular

dndaki slm hukukularnn, sava yoluyla fethedilen araziler hakkndaki
"Mslmanlara vakf" yani rakabesi devlete ve tasarruf hakk baz mal
mkellefiyetler karsnda re'yya tefvz edilen arazi gr tekil etmitir ki,
Osmanl hukukunda buna "arzi-i mrye" denmitir. Seluklulardan beri, arzi memleket, araz- sultan veya arz-i havz adlaryla mevcut olan bu nizm,
Osmanl Devleti'nde de kurulu yllarndan beri, mli ve asker haytn
belkemiini tekil etmekteydi. Ancak Kanuni'nin isteiyle Ebssuud'un konuyu
btn ayrntlar ile "fetvy- erife" haline getirmesi ve daha sonraki btn
hukuk dzenlemelerin bu fetvalar esas almas, mir arazi rejiminin mimar
olarak Ebssuud'u n plna karmtr. Gerekten Kanuni'nin son yllarnda
hazrlanan ve resmi bir mdevvent olduu kuvvetle muhtemel bulunan bir
kanun mecmuasnn banda ve de arazi ile alkal btn kanun
mecmualarnda, Ebssuud'un fetvalar mutlaka yer almtr.
ll-emre tannan bu yetki, Ebssuud'un fetvalaryla balayan Kanun-
Cedid'in ekseri hkmlerinin; tmar ve intikal kanunlarnn; Ali avu
Kanunnmesi tarzndaki btn hukuk dzenlemelerin ve ister umum
kanunnmelerde ve ister husus kanunnmelerde yer alan arazi ve tmar
nizm ile alkal btn hkmlerin, meruiyet dayanan tekil etmektedir.
rf hukukun veya bir baka ifadeyle ll-emrin yasama yetkisinin snrlarn
bylece tesbit etmi bulunuyoruz. Bu yetkilerini, ancak erv hkmlere aykr
olmamak artyla kullanabileceini de tekrar hatrlatmak istiyoruz229.
II- OSMANLI KANUNNAMELER VE YASAMA ORGANI LE LGL TARTIMALAR
235. Osmanl Kanunnmelerini ksaca nasl anlatabilirsiniz?
Tanzmt'tan nceki Mslman Trk Devletlerinin hemen hemen tamamnda,
yukarda snrlar izilen ll-emre ait yasama yetkisi, genellikle sultan ve
padiahlar tarafndan kullanlmtr. Kamu yarar gerektirdike baz itihatlar
tercih edilmi, yeni ortaya kan hukuk meseleler karsnda zamann
eyhlislmlarndan alnan fetvalar zerine fermanlar verilmi, zellikle
fethedilen arazilerin rejimi kamu yararnn gerektirdii ekilde tanzim edilmi
ve ta'zr cezalar deien zamana gre farkl tarzlarda dzenlenmitir. te
idar, mal, ceza ve deiik hukuk alanlarnda, muhtelif zaman ve zeminlerde,
padiahlarn emir ve fermanlaryla zamann eyhlislmlarnn fetvalarna
dayanlarak vaz'edilen hukuk dzenlemeler aynen veya zet halinde
derlenmi yahut
229 Topkap Saray Mzesi ktp., nr. R. 1935, vrk. 1-4; Kanunnme, Ty. , nr.
1807, vrk. 2/a; El-Mverd, El-Ahk-s-Sultnlye, sh. 131 vd.; Molla Hsrev,
Drer, c. I, sh. 285 vd.; ls, Ruh'ul-Man, c. XXVIII, sh. 21; Barkan,
Kanunlar, sh. XL vd.
v
,
,- : - . .-., ....,.:,..
BLNMEYEN OSMANLI
377
padiahn arzusuyla derletilmi ve adna "kanunnme" denmitir. Daha
nceden intikal eden Zlkadiroullar ve Akkoyunlulara ait kanunnmeler de
elimizde bulunmakla beraber, saylar 700'e varan bu kanunnmelerin
ounluu Osmanl padiahlarna ve zellikle de Kanun Sultn Sleyman'a
aittir. Kanunnmelerin kendi aralarnda iki ksma ayrldn gryoruz:
A) Umum mahiyet arz eden kanunnmeler. Bunlar btn Osmanl lkesi iin
geerli olan rf hukuk kaidelerini ihtiva etmektedir. Ftih'e ait biri devlet
tekilt dieri ceza hukukuna ilikin iki kanunnme. Yavuz Selim'e ait umum
kanunnme, Kanun'ye ait umum bir Kanunnme, Tevki Abdurrahman Paa
Kanunnmesi (Osmanl Devlet Tekilt), III. Ahmed Kanunnmesi ve

Zlkadiroullarna ait iki Kanunnme bu grubun mislleridir.
B) Husus ve mahall kanunnmeler. Osmanl idarecileri, fetih yoluyla
lkelerine kattklar her blgenin fetihten hemen sonra tapu-tahririni
yapmlar ve arazinin hukuk mahiyetini, o blgede mevcut eski rf det
kaideleri, eski nizmlar ve arazinin verimlilii ile yaayan nfusu gz nne
alarak zel kanunnmeleri o blgenin tapu tahrir defterinin bana
yazmlardr. Bu kanunnmelerin ou, hkmleri genel kanun-nmelerdeki
hkmlerin o blgelere adapte edilmi eklidir. Kanunnmeler de, ait olduu
mahalli ilgilendiren baz zel maddeler mevcuttur. Mesela Girit
kanunnmesinde mlk arazi ve har'la ilgili hkmlere yer verilirken, Budin
Kanunnmesinde mr arazi ile alakal hkmler derlenmitir. Umumi ve
hususi kanunnameler olmak zere, yaklak 760 ksur kanunnameyi, Osmanl
Kanunnmeleri adl eserimizde neretmi olacaz.
Grld kadaryla sz konusu Kanunnmelerde rf hukukun dna
klmam ve uygulamada grlen aksaklklar, kanun ve er'at hkmlerini
hatrlatc ferman demek olan adaletnmelerle ortadan kaldrlmaya
allmtr. Kanunnmelerin hkmleri ciddi olarak tahlil edilirse, bunlarn ya
mevcut erf hkmlerin kanun haline getirilii ya baz itihatlarn tercihi, ya
da ll-emrin, yasama yetkisine dahil alanlardaki hukuk dzenlemeleri
olduu grlecektir.
Osmanl Devleti'nin salt kronolojik tarihini, sosyal, itimi, asker, hukuk, mal
ve farkl alardan tarh vehelerini, Osmanl Devleti'nin asrlarca
haytiyyetini devam ettirmi olan tekilt ve messeselerini tam olarak
anlamak ve deerlendirmek isteyenler, bu saydklarmzn hukuk atsn
oluturan Kanunnmeleri incelemek mecburiyetindedirler. Mesel, tmr
nizm ile alakal aratrma yapanlar, Kanun Devri Kanunnmeleri arasnda
mstakil bir blm tekil eden tmr nizm ve tara tekilt ile ilgili
kanunnmeleri grmeden, bu konuda ne yazsalar ve izseler, mutlaka eksik
kalr kanaatindeyiz. Osmanl Devleti'nin Mslmanlar korumak ve i'ly-
kelimetullah urunda yapm olduu savalar ve kazand zaferleri inceleyip
de, bunu, Osmanl Devleti'nin tek mukavvim unsuru sayanlar, Osmanl
Devleti'nin, sadece bir ksm kendini bilmezlerin iddia ettii gibi, kl ve
kalkan zerine deil, ok salam hukuk ve sosyal temeller zerine
oturduunu ve asrlarca varln srdrmesinin altnda bu srrn saklandn
idrk edemezler. Ders kitaplar da dahil olmak zere, bu zamana kadar verilen
tarih bilgileri, baz istisnalarn dnda, bu espriden uzak olduu iin, bu
vatann evlatlarnn ecdad hakkndaki yanl hkmleri tashih etmesi de,
ancak ve ancak, Osmanl Devleti'nin madd ve ma'nev temellerinin
renilmesi ve dolaysyla bu Kanunnmelerin slm Hukuku kitaplar demek
olan Fkh Kitaplaryla birlikte tahlil edilmesi ile mmkn378
BLNMEYEN OSMANLI
dr.
Osmanl Kanunnmeleri, Trk-slm tarihinin en uzun dilimi olan alt asrlk
Osmanl Devleti tarihinin yeniden yazlmasn gerektirecek ehemmiyeti
hizdir. Zira hukuk, insan haytnn btn ynlerini yanstan gerek bir
yinedir. Hukukun, insan cemiyetlerinin vazgeilmez unsurunu tekil ettii ve
hatta bir hukukunun ifadesiyle "insan hayatnn t kendisi olduu" inkr
edilemez. Osmanl Kanunnmeleri, sadece Osmanl hukuku iin deil, Osmanl
tarihi, Osmanl medeniyeti, asker, iktisad, din ve sosyal tarihi iin de birinci
elden bir kaynaktr. Hukuk tarihisi, bu kanunnmeleri nazara almadan, hukuk
tarihini yazamaz; genel tarihi, tarihin en nemli ve hayat ilgilendiren
konularn tanzm eden kanunnmeleri gz nne almadan, gerek tarihi
ortaya koyamaz; medeniyet tarihisi, tarihte yaanan medeniyetlerin manev
heykelleri olan kanunnmeleri grmeden, medeniyet tarihinden sz edemez;
fikir tarihisi, tarih olaylarn hakiki yinesi olan kanunnmeleri nazar- itibara
almadan, hdiseler hakknda fikir yrtemez; devlet adam ve siyaseti,
Amerikan senatosunun salonunda bstleri dikili 21 kanun adamnn en nemli
ilk arasnda yer alan Kanun'yi, eserleri olan kanunmelerle tanmadan,
cidd ve tatmin edici bir idare siyseti ortaya atamaz; ksaca gemii
olmayann gelecei de olamayacana gre, Trk milletinin gemiini yanstan
kanunnmelerden hibir Mslman Trk b-gne kalamaz.
Mesele bununla da kalmamaktadr. Osmanl Devleti'nin kl ve kalkan
zerinde o-turan bir zulm devleti deil, gnmzdeki ou devletlerden de
ileri seviyede bir hukuk devleti olduunu; baz aratrmaclarn belgelere ve
ana kaynaklara dayanmayan bir ksm iddialarnn tersine, Osmanl Devleti'nin
hukuk sistemi olarak slm Hukukunu kabul ve tatbik ettiini; Osmanl
hukukunu lik olarak vasflandrmann mmkn olmadn, sadece asker
hukuk, baz ceza hkmleri, vergi hukukuna ait bir ksm esaslar ve idar
hkmler ihtiva eden kanunnmelerin, slm Hukukunun devlet yetkililerine
tand snrl yasama yetkisi sonucunda hazrlandn ve er' hkmlere
aykr hkmler ihtiva etmediini; geriye kalan hukuk alanlarnda fkh
kitaplarnn temel kanun olarak kabul edildiini; slm Hukukunun bir devletin
resm hukuk nizm olarak tatbikinin en gzel rneini de yine Osmanl
Kanunnmelerinde grmek mmkn olduunu; Osmanl Devleti'nin sadece
Mslmanlara deil, gayr-i mslim aznla da her eit hak ve hrriyetleri
tandn; Osmanl Devleti'nde hak ve hrriyetlerin Tanzmt ve Islhat
Fermanlaryla gndeme geldii eklindeki iddialarn kuru bir safsatadan ibaret
olduunu ve benzeri arptlan hakikatlerin dorularn, yine kanunnmelere
mracaat ederek renmekten baka yol yoktur230.
236. Osmanl Hukukunda Kanunnmeler nasl ve kimler tarafndan
hazrlanrd?
Osmanl Devleti'ndeki rf hukukun meyvesi olan Kanunnmelerin hazrlan,
tertibinde messir olan makamlar ve bu makamlarn balaycl ile resmiyeti
hususunda ok eitli fikirler vardr. Bu fikirlerden bazlarna gre,
kanunnmeler bir yasama faaliyeti veya bir kanunlatrma hareketinin sonucu
deildir. Belki teker teker sdr olan
230 BA, Tapu Tahrir Defteri, nr. 735; Karako, Tahiyeli Kavanin, c. I, sh. 115
vd.; MTM. c. I, sh. 497 vd. 72; Barkan, Kanunlar, sh. I vd.; zellikle bkz. 353351, 296-297, IX vd.; Als, Ruh'ul-Man, c. 28, sh. 20 vd.
BLNMEYEN OSMANLI
379
padiah irde ve fermanlarnn bir araya gelmesi sonucu meydana gelmitir.
Ayrca bir ounun resm hi bir sfat ve salhiyeti olmayan kimseler
tarafndan srf ilm bir merak ve tecesssle toplanan mecmualar olduu bile
ileri srlmtr. Bu tr iddialar; ana kanun nedir? Buna dayanlarak karlan
nizmnme, ta'limtnme ve yazl emir ne demektir? Ayrca "Dstur" yahut
"Kanunlar" adyla yaynlanan hukuk dzenlemelerin kayna nedir? Her
hukuk hocasnn veya hukukunun gnmzde bile, ayr bir medeni kanun
neri, medeni kanunun gayr- resm olmas m demektir? bu ve benzeri uzayp

giden sorularn cevaplarnn bilinmediini gstermektedir. Biz burada, btn
Osmanl Kanunnmelerinin gnmzdeki ekliyle bir meclisten ktn iddia
etmeyeceiz. Ancak batan unu belirtmek istiyoruz ki, saylar belli olan
umum kanunnmelerin tamam, biraz sonra zikredeceimiz kanun
prosedrden gemitir. Saylar 700' geen husus kanunnmelerin hepsi ve
iki satrlk da olsa, btn irde ve fermanlar, eer rf hukuku ilgilendiriyorsa
ve sadece icr bir emir deilse, yasama faaliyeti veya kanunlatrma hareketi
diyebileceimiz bir ameliyeden sonra kanun veya ferman adn almtr. Sz
konusu kanun veya fermanlarn, sonradan baz hukukular tarafndan aynen
veya deitirilerek kanun mecmualar hline getirilmeleri onlarn resm
sfatlarn ortadan kaldrmaz. Zira ayn ey bugn de yaplmaktadr. Yani
Hezrfen Hseyin Efendi, Telhs'l-Beyn' kaleme ald diye, buradaki kanun
hkmlerinin vz' olarak kabul edilmeyecei gibi, bu kanun hkmlerinin bir
yasama faaliyeti yahut codification sonucu meydana gelmediklerinin delili
olarak da kabul edilemez. Bu tarz bir husus kanun mecmuasnda da konu,
"Binen alzlik mesil-i er'iyede ktb-i fkhiye tetebbu olunduu gibi umr rfyede dahi cerid-i kavnin-i sultaniye tetebbu' mltezemdir.. "... mme-i
nsa enfa' ve evl ve nizm- leme elyak ve ahr olmak zere "vaz"'
eyledikleri dt ve kavnin-i munfe'de ferman- li ile nice resil tahrir ve
terkib ve ebvb ve fusl zerine cem' ve tertib eylemilerdir"
cmleleriyle zetlenmektedir. Yani btn kanunlar, bugn yasama faaliyeti
yahut kanunlatrma hareketi olarak ifade ettiimiz "vaz'=kanun koyma"
ameliyesine tbi' olduu gibi, Ftih'in tekilt kanunu veya Tevki kanunu gibi
mecmualar da ferman zerine tertib olunup tasdik olunmulardr. imdi kanun
koyma demek olan vaz' ameliyesinin nasl yapldn ksaca grelim:
Osmanl Devleti'nde ll-emr'in vazifelerini, tasdik makam padiah, arz
makam sadrazam ve "ra Meclisi" de divan- hmyn olan l bir organ
yrtr. Divn- Hmayn'un tabii yesi olan nianc sonralar reis'l-kuttb
kanun tasarlarn hazrlamakla vazifelidir231.
237. Osmanl Kanunnmeleri er'at ve Fetva szgecinden geirilmi midir?
Osmanl kanun koyucusunun vaz' ettii kanun hkmlerinden tamamen erT
hkm olanlar ve itihad hkmlerin tercihi tarznda tedvn edilenler, slm
hukukularnn gayreti sonucu ortaya kmtr. Ancak ll-emrin snrl
yasama yetkisine tefviz edilen "nizm- memleket ve hfz ve hirset-i ra'iyyet
ve siysete mte'allk umur" yani idar ve asker kaideler, devlet
mes'elelerinde tecrbeli yani "hkkm- seyf ve siyset olan
231 Hezrfen, Telhis'l Beyan, vrk. 2/a-b; Kr. Barkan, Kanunlar, XXII vd.
380
BLNMEYEN OSMANLI
vkely- devlete havale" edilmitir. Bunlarn da fetva ve kaza szgecinden
ilm kontrol asndan geirildiini, kanunnmeleri tetkik edenler inkr
edemezler. Bilindii gibi, Osmanl Devleti'nde eyhlislm tarafndan yahut
hkim ve mftlerden biri tarafndan tasdik olunmam hi bir kanun, ferman
ve irde yoktur. Ancak padiah icazetli lim ise bu durum mstesnadr. imdi
bu hali biraz daha aalm:
A) Osmanl Kanunnmelerinin tedvini ounluk itibariyle Ftih, II. Byezid, I.
Selim ve Kanun devrine rastlar. Bu dnemlerdeki Kanunnmelerin
tedvininde bata Ebssuud, bn-i Keml ve benzeri eyhlislmlarn rol
olduu inkr edilemez. Ve bu ilim adamlarnn verdikleri kararlarla padiahn
emir ve irdelerinin kanun bir kudret kazand da, bir ok kanunnmede

aka grlmektedir. ou kanunnmelerin banda yer alan "Beyn- tafsl-1
kavnin-i er'iyye-i mte'mile ve kavid-i rsm- rfye-i mte'rife ki,
mebn-i deftir-i Osmaniye ve me'hiz-i ahkm- Sultaniyedir" eklindeki
ifadeler de bunu te'yid etmektedir. Aksi iddialar destekleyen ciddi bir delil
yoktur.
B) Kanunnmelerin eyhlislam'm tasdikinden gemediini kabul etsek bile,
yukardaki art gereklemitir. Zira kanunnmelerin msveddesini yazan,
tashih eden ve mzkeresini yapan ilk dnemdeki nianclar, defter eminleri
ve vilyet ktipleri, erl hkmleri ok iyi bilen din limleridirler. Budin
Eyletinin tahririni Ebssuud; Karaman Eyletinin tahririni bn-i Kemal Ahmed
bin Sleyman; Diyarbekir eyletinin ilk tahririni dris-i Bitlisi ve mid kads;
Msr Kanunnmesinin tahririni bn-i Kemal ve Hama, Haleb ve Hms livalarnn
tahrirlerini ise Haleb kadsnn yaptn misl olarak zikredersek, mesele daha
iyi anlalr kanaatindeyiz. Bundan da te Ftih, II. Byezid, I. Selim ve Kanun
devrinin btn nianclar, ekseriyet itibariyle kad yahut mfti mene'lidir.
Mesela, Ftih devri nianclarndan Molla Sirceddin, Semniye
mderrislerinden iken ilm-i inadaki maharetinden dolay nianc olmutur;
Molla Baheddin yine Semniye mderrislerindendir; Nianc Mehmed
Paa ise Molla Celleddin'in olu olup lim ve fzl bir ahsiyettir. II. Byezid
devri nianclar olan Kasm Paa, hem vezir ve hem de lim; Ahmed Paa,
Molla Fenari'nin ocuu; Tcizde Ca'fer elebi, Mehmed Paa medresesinin
mderrisi; Ahmed elebi, Sinan elebi, sa Paa ve Davud Paa da, kendi
zamanlarnn mehur ilim ve devlet adamlarndandrlar. Yavuz devri
nianclarndan Tci-zde Ca'fer elebi, sonradan Anadolu Kazaskeri olmu;
Hoca olu Mehmed Paa ise, uzun sre Edirne ifte medresede mderrislik
ve sonra vezirlik yapmtr. Kanun devri nianclarndan Koca Nianc
unvanyla bilinen Cell-zde Mustafa Paa, Haydar Efendi, Mehmed Be,
Merzifonlu Ramazan zade, Mehmed elebi Abdurrahman Paa, Naim elebi,
Dervi Mehmed elebi, Boyal Mehmed Paa ve Mehmed elebi de asrlarnda
nemli ilim ve fikir adamlar arasndadrlar. Bu arada 978'de nianc olan
Feridun Ahmed Be, 981'de nianc olan Hamza Paa, 989'da nianc
olan Oku-zde Mehmed Paa ile 1005'de bu greve getirilen olu Oku-zde
Mehmed h Efendi, gerekten byk ilim ve kanun adamdrlar. Ve nihayet
Ftih Kanunnmesinde yer alan "Ve nianclk, dhil ve sahn mderrislerinin
yoludur" hkm sonucunda XVI. yzyln ilk eyreine kadar, btn nianclar,
ilmiyeden tayin edilmilerdir.
C) Btn bu zikredilenlere ramen er' hkmlere aykr kanun hkmler
kabul edildiinde, erl hukuku temsil eden eyhlislm, kad ve mftlerin
bunlara kar ktklar bilinmektedir. Mste'menlerin ahitlikleri
dolaysyla verdii bir fetvada Ebssuud "N meru olan nesne emr-i
sultan ile meru' olmaz" diyerek konuyu
PANLI
BLNMEYEN OSMANLI
381
| Sidii s torar
t ata tebu ffdret
jfiijinrie ki,
b'yid
it yoIs ve r. seri Karatavzih etmitir.
D) Son olarak, Osmanl hukukunda kad, mft, mderris gibi erf hukukun
temsilcilerine ehl-i er'; hukuk kararlar uygulayan idarecilere ise, eh-i rf
dendiini grmtk. Burada belirtmek istediimiz nokta udur: Osmanl
idarecileri, dier Mslman devletlerde varolduu iddia edilen kaza dalizmin
olmamas iin kady, kaz hayatta tek yetkili kabul etmiler; hem er'
hkmler ve hem de rf hukuk dediimiz kanunlarla yarglama ve karar
verme yetkisini kadya tanmlardr. Ehl-i rfn grevi tatbiktir yani kaza
kararlar icradr ki, buna siyset de denilmektedir. Bu konuyu u kanun hkm
tavzih ve te'yid etmektedir:
"Kavnin-i-intizm-yni, Divn- er'-i nebev ve mahkeme-i muhkeme-i
Mustafeviye'de... icry- ah-km- er'iye eden hkkm- zevil-ihtirm... dahi
ma'lm ve mefhm edinmek ehemm ve elzem, belki emr-i mtehattimdir.
Zira hkkm- er'-i mutahhar, mcerred umr- er'iyye istim'na mnhasr
deillerdir; belki cem'an umr- er'iyye ve yin-i rfiyyede kat'- niza' ve fasl husmet in mevzu' ve memurlardr".
O halde kadlarn grevi, erT ve rf hukuk alannda yarg grevini stlenmek,
ehl-i rfn vazifesi ise bunlar icra eylemektir.
Burada unu da kaydedelim ki, baz kanunnme nshalarnda, zellikle XVI.
ve XVII. yzyllarda, kanun hkmlerinin haiyelerine dlen baz notlarla, bu
hkmlerin yanl ve er'i erife aykr olduu kaydedilmi ve yrrlkten
kaldrld zikredilmitir. Nianclar tarafndan dlen bu notlar, snrl
yasama yetkisi kullanlrken, erl esaslara muhalif hkmler de vaz' edildiini,
ancak farkna varlnca sonradan ilga edildiini gstermektedir. Hususan rf
teklifde bu durum oka grlmektedir232.
b
238. Baz aratrmaclar, Osmanl Devleti'nin Rumeli'deki bir ksm kanunlar
hazrlarken eski gayr-i mslim devletlerin kanunlarndan iktibsda
bulunduklarn ve dolaysyla er'ata aykr kanunlar yrrle soktuklarn
iddia etmektedirler?
Gerekten bu sorunun cevab nemlidir. Zihinlerimizi kartran meselelerden
biri de mesela, Rumeli Eyleti Kanunnmeleri arasnda grebileceiniz ok
saydaki Srbistan Ma'den Kanunlaryla ilgili bir husustur. Bu Kanunnmelerde,
eski Srbistan Kanunlarndan nemli miktarda iktibas yapldn gren yerli ve
yabanc bir ksm ilim adamlarmz, Osmanl Devleti'nin bu alanlarda slm
hukukunu terk ettiini ve yerli kanunlar alarak er'-i erifi bir tarafa
braktn aka syleyebilmilerdir. Halbuki mesele asla byle deildir. slm
Hukuku uzmanlarnn ok iyi bilecei zere, bu tr kanun hkmleri
madenlerle alkaldr. Gerekten Osmanl Devleti Srbistan'daki madenlerin
iletme esaslarn o blgedeki maden mhendislerine yani urbalar ve
vatruklara tesbit ettir232 BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 16-17; Tevki Kanunnmesi, MTM, c. II, sh. 541;
Gkbilgin, M. Tayyib, "Sleyman I". A, c. XI, sh. 150; Hammer, Byk Osmanl
Tarihi, c. I, sh. 74; Kar fikir iin bkz. Barkan, "Kanunnme", A, c. VI, sh. 190191; Kr. BA, Tapu Tahrir Defteri, nr. 23 (808), sh.1-3 (Hdvendigr
Kanunnmesi); Akta, Necati-Binark, smet, EI-Arif'l Osman, Amman 1986,
sh. 330; BA, Tapu Tahrir Defteri, nr. 63, 33; Salnme-i IMezret-i Hriciye 1302
H., stanbul 1302, sh.138-142; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman, c. 4, sh. 794;
c. 3, sh. 481, c. 4, sh. 20, 2/252, 4/125, 795, 153; Ftih'in Tekilt
Kanunnmesi, md. 15. Bkz. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. I, sh. 321;
Ayasofya Evkaf, Sleymaniye ktp. Reid Efendi, nr. 1036, vrk. 46-49;
Akgndz, Vakf Messesesi, sh. 310; Kanunnme, , Ty. , nr. 1807, vrk. l/b;
Kr. Heyd, Uriel, Studies in Old Ottoman Crlmlnal Law, sh. 180, 191-192, 216;
Kanunnme, Sleymaniye ktp. Reislkttb, nr. 1004, vrk. 41 vd.; Heyd,
Urlel, "Osmanl Ceza Hukukunda Kanun Ve er'at", Tere. Selhattin Erolu, A
lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XXVI, sh. 648-649; Nianc Tarihi, Sleymaniye
ktp. Es'ad Ef.2362, vrk.l03/B,108/a, 110;116.
382
BLNMEYEN OSMANLI
mislerdir. Zira bu blgeler mir arazilerdir ve mir arazilerdeki mirye ait
madenlerin iletme esaslarn ul'l-emr mme maslahat neyi gerektiriyorsa
ona gre tanzim edebilir ve Hz. mer'in ran'da yapt gibi, slm'a muhalif
olmayan eski kanunlar olduu gibi iktibas da edebilir. Bunlarn mer'iyet
dayanan bilmeden meseleyi farkl yorumlamak, ilm olamaz.
239. Osmanl Padiahlarnn hak ve yetkileri nelerdir? Snrsz yasama,
yrtme ve yarg yetkileri var mdr?
Osmanl Devlet eklini tam anlamyla Batdaki monarik devlet ekillerine
benzetmek mmkn olmad gibi, Osmanl padiahlarn da batl kral ve
diktatr hkmdarlar gibi grmek mmkn deildir. Zira Osmanl padiahlar
sadece icra konusunda mme maslahat ile kaytl ve snrl geni yetkilere
sahiptirler. Yasama yetkileri yine erv hukukun tand lde mevcuttur.
Devletin, padiahtan ve padiah ailesinden ayr hukuk bir varl vardr.
Osmanl padiahlar, Yavuz Selim'den itibaren hem sultan ve hem de
halifedirler, yani slm leminin reisidirler. Saltanat itibariyle otuz milyonu
idare ediyorsa, hilafet itibaryla 300 milyona bakanlk etmektedir. Saltanat
kanadn sadret, hilafet kanadn ise eyhlislmlk temsil etmektedir. Halife
olmalar hasebiyle, halifelere tannan hak ve yetkilere de sahiptirler. Osmanl
padiahlarnn yasama, yrtme ve yarg yetkilerini daha yakndan grelim:
Yasama Yetkisi Asndan; Osmanl padiahlarnn snrsz bir yasama yetkisi
yoktur. Sadece mevcut erl hkmleri kanun hale getirebilir. Mesel, Girid
Kanunnmesi gibi... Herhangi bir meselede mevcud itihad grlerden birini
tercih edebilir. Mruruzaman ve nakit para vakfnn cevaz ile alakal emirleri
gibi....Yahut da slm hukukunun kendisine tand snrl yasama yetkisini
kullanr. Mesel, buna dayanarak asker ve idar dzenlemeler yapabilir, ta'zir
cezalar koyabilir (Osmanl hukukunda crm cinayet cezalar denmektedir)
ve toprak rejimi ile ilgili kanunlar yapabilir. Ksaca rf hukukun snrlar,
padiahn yasama yetkisinin de snrlardr. Ftih Sultn Mehmed'in devlet
tekiltna dair kanunun bandaki "Bu kanun atam dedem kanunudur ve
benim dahi kanunumdur. Evld- kirmm neslen ba'de neslin bununla mil
olalar" ifadelerini bu manada anlamak gerekir. Zaten kanunnmenin
muhtevasn tetkik edince durum kendiliinden ortaya kar.
Yrtme Yetkisi Asndan; Padiah, yrtmenin badr. Her eit idar kararlar
ve tanzim tasarruflar onun tasdikinden geer. Ftih devrine kadar, padiahlar
devletin en nemli icra organ olan Divan'n bakanln bizzat yrtrlerdi.
Halifelerin onuncu vazifesine uygun olan bu uygulama, yani padiahlarn
devlet ileri ile bizzat ilgilenmeleri usul, Ftih'in Kanunnmesi ile ksmen de
olsa deitirilirdi. Divan- Hmyn'un bakanln artk vezir-i a'zamlar
yapacak ve Divan'n ald kararlar telhis veya takrir adyla padiaha arz
edecekti. Padiah'n tasdikinden geen Divan kararlarna hkm
denmekteydi. Padiahdan sdr olan yazl emirlere ise muhtevalarna gre, ilk
dnemlerde, biti, menur, yari i, bert, ferman veya hkm-i erif ad verilirdi.
Osmanl padiahlar, 1248/1832 (II. Mahmut zaman) ylnn ortalarna kadar,
Divan kararlarnda tasdik ettiklerinin stne "manzrum olmutur" eklinde
kendi elleriyle
BLNMEYEN OSMANLI
383
not dtklerinden, bu eit yazl emirlere hatt- hmyn ad verilmitir.
1832 ylndan sonra ise, Divan'n veya hey'et-i vkelnn ald kararlar,
sadrazam tarafndan padiaha arz edilir ve Padiah kendi tasdikini zel
ktibinin kaleme ald ve irade-i seniyye denilen bir yazl emirle sadrazama
iade ederdi. Bata sadrazam ve vezirler olmak zere, biraz sonra greceimiz
idar tekiltta yer alan yksek devlet memurlarn tayin yetkisi de padiaha
aitti.
Yarg gcne gelince: Halifenin yetkilerinden birinin de yarg gcn
kullanmak veya kullandrmak olduunu biliyoruz. Osmanl padiahlar iin de
ayn ey geerlidir. Padiah, yargnn badr ve btn kadlara yarglama
yetkisini padiah tevzi eder. Ayrca bir eit yksek mahkeme gibi alan
Divan- Hmayun'da da, Ftih devrine kadar padiah bizzat bu mahkemenin
bakandr; ondan sonra ise divann verdii kararlar eyhlislma danarak
infaz eder ve ilgililere hkm gnderir. Siyseten kati denilen ve padiahlarn
istedikleri ahs diledikleri ekilde idam ettirmeleri eklinde baz yazar-larca
aklanan durumlarda da padiahn eyhlislmdan fetva almadan byle bir
ie giriemediini, giritii takdirde sorumlu tutulduunu tarihiler haber
vermektedir. Ftih'in haksz yere elini kestirdii gayr- mslim usta ile
yarglanp elinin kesilmesine hkm edildiini ve Yavuz'un sorumsuz baz
davranlarndan dolay Zembilli Ali Efendi tarafndan uyarldn tarih
kaydetmektedir.
Hutbe padiahlarn adna okunur ve para onlarn namna baslr. Ayrca bu
vazifeleri karlnda Osmanl padiahlarnn beytlmaldan aldklar iki eit
gelirleri vardr. Birincisi, padiahlara ait maliknelerdir ve bunlarn bir ksm
kayd- hayat artyla "haslar" ad altnda kiraya verilmitir. kincisi dier
gelirler233.
240. Osmanl Padiahlar herhangi bir makama kar sorumlu mudurlar? Yoksa
bazlarnn dedikleri gibi astklar astk ve kestikleri kestik midir?
Osmanl padiahlar, sahip olduklar snrl yasama yetkisi ile yrtme ve yarg
yetkilerini kullanrken l ys'el yani sorumsuz deillerdir.
Evvel, her eit tasarrufu, er' hkmlere uygun olmaldr. Sultn Osman'n
olu Orhan'a en nemli vasiyeti er' erif denilen er' hkmlere riayetdir.
Padiah'n grevi, slm hukukunun hkmlerini icra etmekten ibarettir. slm
Hukuku padiaha, er' hkmlerin icras dnda bir imtiyaz tanmamtr.
Padiahn ahsnn dier insanlardan tek fark, onun Mslmanlarn temsilcisi
olarak icra yetkisine sahip olmasdr. Bu icra yetkisi de slm esaslarn izdii
snrlarn erevesinde sz konusudur.
Rumeli'deki Hristiyan nfusun okluunu gren ve bundan rken Yavuz
Sultn Selim'in bunlar cebren Mslman etme tasavvuruna kar,
eyhlislm Zenbilli Ali Efendi'nin "Madem ki, onlar ra'iyyetlii kabul etmiler.
Dinimiz gerei onlarn can, mal ve rzlarn kendi can, mal ve rzlarmz gibi
korumakla mkellefiz. Bu yolda onlara cebretmek, dinimize muhaliftir"

diyerek, hem gayr-i mslimlerin ahs hak ve hrri233 Mehmed Arif, "Ftih Kanunnmesi", TOEM lavesi, Dersaadet 1330, sh. 9
vd, 23 vd; Tevki Abdurrahman Paa Kanunnmesi, MTM, c. I, sh. 498-505,
506-512, 538-542; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 50-79.; Hezarfen, Telhis'lBeyan, vrk. l/B; 348 vd.; Kanunnme, niversite ktp. Ty. , nr. 1408, vrk. 1-2;
Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 24 vd; Mecelle, md. 58-59.
384
BLNMEYEN OSMANLI
yetlerine gsterdiimiz hrmeti ve hem de er' snrlar iinde kalmak artyla,
er' hkmlerin Padiah nasl baladn aka ifade etmektedir. 150 kiiyi
kad karar olmadan tutuklayan hiddetli Padiah Yavuz'a kar "er'e uygun
hareket ediniz. Yoksa byk azap seni bekliyor" diyen de yine Zenbilli'dir.
kinci olarak, Padiahn tasarruflarn snrlayan dier bir husus da, kamu adna
yapt her tasarrufun mme maslahat ile kaytl oluudur. Mecelle'nin
tabiriyle "Raiyye, yani tebe'a zerinde tasarruf maslahata menttur". Bu
sebeple padiahlar ile tebe'a arasndaki mnasebet, slm hukukular
tarafndan yetim ile vasisi arasndaki mnasebete benzetilmitir. III. Selim bir
hatt- hmynunda "Benim vezirim, ben Allah'n bir aciz kuluyum" diyerek,
padiahn da nihayet herkes gibi bir kul olduunu hatrlatmtr234.
III- OSMANLI DEVLET TEKLTI VE SALTANAT USUL
241. Osmanl Devlet sisteminin temel zelliklerini zetleyebilir misiniz?
Osmanl Devleti bir Mslman devlettir ve hukuk nizm da slm Hukukudur.
Buna gre, hukuk, siyas ve sosyal bir dzen ve otoriteyi temsil eden devlet
messesesinin Osmanl hukukundaki nemli zellikleri ksaca yle
zetlenebilir.
1) Devlet nizmnda hkimiyet Allah'a aittir. Yani hukukun kayna Allah'n
iradesidir. Bu sebeple Mslman devletlerde tam anlamyla yasama organ
yoktur. Sadece Allah ve peygamberinin tand snrl yasama yetkisi
kullanlabilir.
2) Kur'n, Peygamber'e ve O'nu takip edenlere eitlik ve adaletten
ayrlmamalarn deiik yerlerde tavsiye etmektedir. Kur'n'da "Allah
katnda en hayrlnz, O'ndan en ok korkannzdr" denmekte ve ruhban
snfn iddetle reddetmektedir. Kanun kuvvette deil, kuvvet kanunda
olmaldr esasn kabul etmektedir.
3) Devlet nizmnn nemli bir zellii de, itaat ve teslimiyettir. Merkez bir
otoriteye itaat edilmeden devletin teekkl etmesi mmkn olmadndan, bu
konuya byk nem verilmektedir. "eriatn kestii parmak acmaz" ifadesi bu
teslimiyeti ifade eder. ok az istisnalarn dnda slm hukukunda devlete
itaat, din bir grev olarak kabul edilmitir. Kur'n, aka ll-emre itaati
emretmektedir.
4) slm hukukunun kabul ettii nemli bir anayasa hukuku prensibi "ra"
esasdr. Devlet idaresinin en nemli temeli kabul edilen ra prensibi, devlet
adna ve devlet ileri iin alnacak kararlarn, seilmi ve yetkili meclisler
tarafndan alnmas manasn ifade eder. Yetkili meclisi tekil eden fertlere
"ehl-i hail ve'l-akd" denir. Bu konuya ileride tekrar dneceiz. Bu zikredilen
drt temel zellik dnda, slm Hukukunda devlet nizmnn baka zellikleri
de vardr. "Dinde zorlama yoktur" esasyla getirilen hogr prensibi; insanlar
arasnda rk ve renk farkn reddeden evrensellik esas ve "iyiyi emret, kty
nle" eklinde zetlenen sosyal reformculuk zellii bu arada zikredilebilir.
Baz istisnalarn dnda, ideal manada olmasa bile, btn Osmanl Tarihi
boyunca
234 Mecelle, md. 58; Ali Haydar, Drer'l-Hkkm, c.I, sh. 128-130; Okandan,
mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 25-29; Ergin, Mecelle-i Umr-i
Belediye, c. I, sh. 217-218, 236-237; Karal, III. Selim'in Hatt- Hmyunlar, sh.
19, 113, 163.
lart
BLNMEYEN OSMANLI
385
I
bu esaslara riayet edilmeye allmtr. Topraklar milyonlarca

kilometrekareyi bulan Osmanl Devleti'nin alt asr yaamas ve
vatandalarndaki devlete ballk hissi, bu hususu dorulamaktadr. Ayrca
zellikle gayr-i mslimlere tannan haklar da bu kanaatimizi te'yit etmektedir.
Ariv belgeleri, Kuds fethedilince Hz. mer tarafndan oradaki aznlklara
tannan haklarn Osmanl dneminde padiahlarn deimesine ramen, ayn
ekilde srdn aka gstermektedir235.
242. Osmanl devlet eklini Batdaki anlamyla mutlakyet olarak
vasflandrmak mmkn mdr? ayet doru deilse, slm'n tavsiye ettii
ra esasna ri'yet edilmi midir?
slm'n tavsiye ettii belirli bir devlet ekli yoktur. Devletin ilerinin
yrtlebilmesi iin ngrd bir "ra meclisi" vardr. Devlete ait nemli
ilerin bir danma meclisinde karara balandktan sonra yrtlmesini
emreden Kur'n yetleri ve hadisler, gayet kesin ve aktr. Hz. Peygamber ve
Rid halifeler devrinde bu esas uygulanmtr. slm hukukular, "ra
meclisinin" kurulmasnn devlet bakan iin kesin bir grev mi yoksa tavsiye
edilen bir esas m olduunda fikir ayrl iindedirler. Tarih iinde baz sultan
ve halifelerin bu esasa uymad gz nne alnarak, kesin din bir grev
olmad dncesi yerlemitir. Ancak Kur'n'n bu messeseye verdii nem
ortadadr.
"ra meclisi"nin yeleri (ehl-i hail ve'l akd) nasl tekil edilecektir? Bu konu
zamana ve zemine terkedilmitir, ilk dnemlerde "ahlak, fazilet, ilim ve
tecrbe" gibi vasflarla temayz etmi bulunan ahslar, ra meclisinin tabi
yesi kabul edilmitir. Sahabe ve tabiler devrinde hep bu esasa uyulmutur.
Abbasler'de, Seluklu-lar'da devletin st yneticilerinden teekkl eden
Divan'lar bu grevi ifa etmitirler. Osmanl Devleti'nin Tanzmt'a kadarki
dneminde ise, Divan- Hmyn bir ra meclisi olarak devletin nemli
ilerini yrtmtr. ra meclisi yelerinin en azndan u vasflar tamas
gerektii belirtilmektedir: Tam ehliyetli olmak, hr olmak, ilim sahibi
bulunmak, dindar, gvenilir ve drst olmak (dil olmak), devletin vatanda
bulunmak.
Sosyal mnasebetlerin oalmas, devlet ilerinin artmas ve her sahada
mtehasss kimselere ihtiya duyulmas sebebiyle "ra" grevinin, brannda
uzman olanlardan seilmi yelerden meydana gelen milletin kalbi
hkmndeki bir meclis tarafndan ifa edilebilecei gr Tanzmt
sonrasnda ar basm ve Osmanl Meclis-i Mebusannn kurulmas ve
Mertiyetin ilannda bu gr erl bir dayanak tekil etmitir. Babakanlk
Osmanl Arivinde konuyla ilgili ok kymetli vesikalar bulunmaktadr. Konuya
yasama organ bahsinde tekrar dneceiz.
ra meclisinin kararlar nasl bir hukuk mahiyet arz etmektedir? Bu konuda
zetle unlar sylenebilir: Kitap ve Snnetin aka hkm vaz' ettii

konularda, ra, mevcut hkmleri icra iin kararlar alabilir. Hakknda ak bir
hkm bulunmayan meselelerde ise, ra meclisi, birinci derecede rol
sahibidir; meseleler mzkere edilir
235 Kur'n, Bakara, 236; Al-i mran, 104; ra, 38, Al-i mran, 159; AH mrn,
189; Mide, 17-40; Yusuf, 40; Nisa, 65; Alsi, Ruh'ul-Man, c. 26, sh. 164; Ebu
Fris, Muhammed Abdlkadir, En-Nizm's-SIys Fl'l-slm, sh. 17-40, 67-77;
Karaman, Hayreddin, Ana Hatlaryla slm Hukuku, stanbul I-III, 1984, c. I, sh.
177, 202 vd.
386
BLNMEYEN OSMANLI
ve ortak itihat karara balanr. Kararda ittifak art deildir, ounluk
yeterlidir, ilk devir uygulamalar ve konuyla ilgili din emirler, cemaate yani
ounlua uyulmasn emretmektedir. Kesin nass (din metin) bulunmayan
meselelerde, itihad kaynaklarn rn olan rf hukuk esas alnacaktr.
Ancak burada bir problem daha vardr: Devlet bakan (halife, sultan veya
padiah) ile ra yeleri farkl grleri ileri srerlerse, devlet bakanna ait
grn arlk kazanp kazanmayaca meselesi tartmaldr. Osmanl Hukuk
tarihinde, Trklerin kendilerine mahsus devlet anlaynn da tesiriyle, devlet
bakannn (sultann) grne arlk verilecei esas benimsenmi ve
uygulanmtr. Divan- Hmyun veya Meclis-i Mebusan'n kararlarna ramen
Padiah'n grnn tercih edildii hadiseler, arivimizde numuneleri ok
olan durumlardr. Hz. Peygamber, Uhud savandan nceki rada kendi fikrini
deil ra meclisinin fikrini tercih etmitir.
Son olarak slm hukukunda ve Osmanl Devleti'nde "ra" meclisinin vasf
yani devletin ekli zerinde de durmak istiyoruz. Yaplan aratrmalar, mevcut
devlet ekillerinden hibirinin slm'n ngrd devlete tam olarak
uymadn gstermektedir. Monarik devlet ekillerinde hkimiyet tek
ahsda, cumhuriyet idarelerinde bir heyette kendini gstermektedir. slmda
ise hkimiyet sadece Allah'a aittir. Ancak, Halife veya Sultn, Allah'tan ald
hkimiyetin temsilcisi deildir; belki slm milletinin vekili durumundadr.
Hkimiyetin kayna ilah irde olduundan, sultan er' hukuka aykr hareket
edemeyecektir. Ettii takdirde kendisine temsil yetkisi veren Mslmanlar onu
grevden alabilecektir. Osmanl Padiahlarnn hal'nda mutlaka fetvaya
bavurulmasnn sebebi budur. Halife veya sultann, hkimiyeti Allah'tan
dorudan deil halk vastasyla alm sayldklar iin, slm devlete batdaki
anlamyla teokratik bir devlet nazaryla baklamaz. slmda halkn iradesinin
stnde ilah irade bulunduundan, halkn kendi irdesi ile kendisini ynettii
cumhur! devlet ekli de buna tam uymamaktadr. slm Hukukunda
mer'iyet nemlidir. Eer halkn iradesi meru' ise, o zaman slm devlet
sz konusudur. Yaplan izahlar karsnda, slm Hukukunun belli bir devlet
eklini ngrmediini, ancak koyduu prensipler ve hkimiyet anlaynn
dindar bir cumhuriyet olduunu syleyebiliriz. Gerekten Rid halifeler, hem
bir halife hem de dindar bir cumhuriyet reisiydiler.
slm hukukunun anlad manada ideal devlet, sadece Rid halifeler
zamannda grlmtr. Daha sonra zikredilen vasflar tayan ideal bir
devlet gelmemitir. Ancak ideal olmasa da Abbasler, Seluklular ve
Osmanllar da birer slm devlettirler. Hem Seluklu hem de Osmanl devlet
idaresini (Mertiyetin ilnna kadar) kaytsz artsz mutlak bir monari olarak
vasflandrmak mmkn deildir. Zira mutlak monaride hkimiyet
hkmdardadr ve hkmdar mutlak monaride hibir balayc kurala bal

deildir. Halbuki bata Osmanl Padiahlar olmak zere, btn Mslman Trk
sultanlar, er' erif denilen hukuk ile kaytldr ve asl hkimiyet sahibi olan
Allah'a ve onun kanunlarna kar manen de olsa sorumludur. Son dnemdeki
Osmanl idaresi dindar bir merut rejim olarak vasflandrmaktadr236.
236 Kur'n, Al-i imran, 159; BA, YEE, nr. 23-1516, 1515; 14-1610; 14-1540;
Als, Ruh'ul-Man, c. 28, sh. 20-22; bn'l-Kayym, 'lm'l-Muvakkn, c. 4,
sh. 373 vd.; Ebu Fris, Muhammed Abdlkadlr, En-Nizm's-Siys Fi'l-slm,
93-105; bn-I Hiam, Es-Siret'n Nebeviyye, Msr, c. 2, sh. 223 vd.; Ebu Fris,
Muhammed Abdlkadir, En-Nizm's-Siys Fl'l-slm, sh. 18 vd.; Nebhan,
Anahatlaryla... c. I, sh. 179-181; Hilfet ve Hkimiyet-i Milliye, sh. 36 vd.; Bu
risale isimsizdir ve Cumhuriyet dneminde tarihsiz olarak devlete
bastrlmtr. Seyyid Bey'in olsa
riilejj resi
veh tei i
BLNMEYEN OSMANLI
387
243. Bu izahlar karsnda Osmanl Devleti'nin Despotik olduu iddialar
konusunda neler syleyebilirsiniz?
Osmanl Devleti'nde uygulanan devlet rejiminin Batl anlamda bir mutlakyet
olamayacan; zira yasama erkinin nemli lde Sri' denilen Allah ve
Resulne brakldn, ll-emre braklan snrl yasama yetkisinin ise belli
kurallara balandn; icra makamnn yarg erkine asla mdhil
olamayacan ve sadece yrtme gcnde mutlak bir yetkiden
bahsedilebileceini, yukardaki izahlarmz ortaya koymu bulunmaktadr.
Ancak son zamanlarda bu konuda ileri srlen baz tartmalara deinmekte
de yarar vardr.
Osmanl'da yneten-ynetilen ilikisinin niteliini tahlil etme ynnde ortaya
srlen gr ve dnceler olduka eitlilik arz etmektedir. Dou
despotizmi, Asya tipi retim tarz, feodalizm, patrimonyalizm/prebendalizm
(arpalk sistemi) ve dnya-sistem kavramlar bu gr ve dncelerin
balcalardr.
phesiz bu dnceler bat kaynakldr. Bat merkez alnarak Osmanly
anlama ynnde gelitirilen kavramlardr. Bu kavramlar oryantalist
paradigmann rnleridir ve nihai olarak dayand nokta ise slm
toplumunda toplumun/ynetilenlerin genel muvafakatna dayal bir siyasi
hkimiyet anlaynn bulunmaddr. Asaf Sava Akat'n dedii gibi, tm
Avrupa-d tarihi, Avrupa'nn zgl toplumsal yaps iinde retilmi
kavramlar araclyla anlamaya almak, sz edilen toplumlarn i
dinamiini grmezden gelmeye ve onlar dolayl da olsa baml hale
getirmenin zihn alt yapsn hazrlamaya hizmet etmektedir.
Eski Greke'de kle sahibi efendi anlamna gelen Despot terimini Aristo, srf
benzetme maksadyla Greklerin dnda dier kavimierdeki devletin ad olarak
kullanyordu. Ancak, despot terimi yzyllar boyu Batl gzlemci ve siyset
yazarlarnn Bat dndaki toplumlar analizlerinde kullanla-gelmitir. Terim,
zamanla hukuk kaide ve kurallarndan yoksun, keyfi bir rejim anlamna
gelmeye balamtr.
Genel olarak Asya'daki, zel olarak Osmanl Devleti'ndeki siyasi hkimiyet
biiminin, Dou despotizmi ile aklanmaya allmas Rnesans'tan beri
Avrupa siyasi literatrnde yer almtr.
Bu sylemin olumasnda talya'nn siyasi birliinin gereklemesi iin aba

sarf e-den ve mutlakiyeti monarinin szcln yapan Machiaveili'nin
nemli rol oynad bilinmektedir. Machiavelli "Hkmdar" adl eserinde btn
devletlerin iki farkl biimde ynetildiini, birinde bata mutlakiyeti bir
hkmdarn bulunduu, ynetime yardmc olan bakanlarn ise onun kullar
olarak hi bir yetkiye sahip olmad, dierinde ise, devletin banda bir
hkmdar ve ynetimi paylaan beylerin bulunduu bir ynetim biiminin var
olduunu anlatr. Machiavelli bu iki eit ynetimin srasyla Trk padiah ve
Fransa kralnda grldn belirtmektedir. Machiavelli'e gre, Trk
hkmdarl tek bir padiah tarafndan ynetilir. Dier grevliler padiahn
kullardr. Machiavelli,
gerektir. Bak. sh. 75; Osmanl Devleti'nin ykselme devirlerinde bu denge
daima korunmutur. Ftih'in bir Rum ile beraber yarglanmas, Zenbili'nin
Yavuz'u azarlamas ve benzeri hdiseler bunu te'yit etmektedir. Bkz. lmiye
Salnamesi,: MTM, c. I, sh. 498-500.
388
BLNMEYEN OSMANLI
Osmanl ynetimini bir hkmdarn ynettii, tm ynetilenlerin kle olduu
mutlak monari dzenine rnek olarak sunmakta ve Osmanl Devleti'ndeki
ynetim eklini Fransa monarisinin antitezi olarak, despotizm erevesinde
kltc bir biimde tahlile almaktadr.
Dou despotizmi kavramna gerek muhtevasn kazandran Montesquieu
olmutur. "Kanunlarn Ruhu" isimli eserinde ayr hkmet tipi belirler;
cumhuriyet, monari ve istibdat. Bunlardan monari, bir kiinin ama belirli ve
yerlemi yasalarla ynetimi olarak tarif edilirken, istibdat ynetiminden bir
kiinin yasasz ve kuralsz olarak kendi istek ve heveslerine gre ynetimi
olarak bahsedilmektedir. Montesquieu, monari modeli hkmet tipinin
rneini ngiliz, Fransz, yani Avrupa monarilerinin tekil ettiini, istibdat
modeli siyasi yaplara ise Pers, in, Hint, Osmanl ve Japon imparatorluklarnn
rnek oluturduunu belirtir.
Dou despotizmi kavramnn Osmanl toplumuna uyarlanmasnda
oryantalistlerin slm toplumunun tarihi ve toplum yaps zerine yapm
olduklar almalarn byk etkisi olmutur. Mesela Gibb ve Bovven'in slm
Toplumu ve Bat adl eseri, Osmanl toplumunu slm dininin tad z ile
aklamaya alr. Eserde slm'n ynetim mekanizmalarnn ahsi
teebbsn sndrlmesine neden olduunu belirterek, slm uygarlnda
ulema hari yneticilerle kullar arasnda arac bir kurum olmadn bunun da
dou despotizmine yol at vurgulanmaktadr. Bu belirlemelerin Osmanl
toplum yapsna uymad grlr. Zira, erif Mardin'e gre bu ara yaplarn
fonksiyonunu Osmanl'da cemaat hissi, tarikatlar ve ulema yerine getiriyordu.
Dou despotizmini kulluk sistemi ile, Osmanl toplumunu da Dou despotizmi
kavram ile aklamaya alan Niyazi Berkes'e gre ne kle ne de serf
statsnde olan "kullar" Osmanl despotizminin temelini oluturur. Bu
modelde en stn siyasal g toplumdan karlm hatta yabanclatrlm
bir kul ktlesinin desteine dayandrlr. Kapkulu devlet ynetimini yrtme
ve padiaha hizmet etme snfdr. Burada despotluk sistemi kulluk kuralna
dayatlmaktadr. Bu tr bir temellendirme yapld takdirde, Bat Avrupa'da
aristokrasinin bir kolunu ve saray aristokrasisinin ounun kle asll
kimselerden olumas bir Bat despotizminden sz amay gerekli klmaktadr.
Dier taraftan merkezi despotik devletin ideolojisini, kanunnamelerin, rf ve
er'atn oluturduu, bunlarn da temelinde laik ve metafizik Osmanl

Hameti'nin yatt dncesi de slm hukukunun ululemre tand yetkiyi,
ta'zri ve rfn de ana izginin dnda olmamak artyla slm Hukukunun bir
paras olduunu bilmemekten kaynaklanmaktadr.
Dou despotizmi ile ilgili deerlendirmelerde despotizmin temelinde yatan
unsurlardan birinin de slm toplumunda toplumun genel muvafakatna dayal
bir siyasi e-gemenlik anlaynn olmad eklindeki bir anlay
bulunmaktadr. Buna gre toplumda var olan muhtelif gruplar bataki
yneticinin zulme sapan ynetimine kar gelmiyorlar ve meru siyasi
varlklarn ne sremiyorlar. Bunun nedeni ise slm'da siyasi iktidarn
kaynann toplumdan deil Allah'dan geldiine ilikin genel kabulde yatt
vurgulanmaktadr. Dolaysyla Allah'n iradesini temsil eden sultana kar
gelmenin Allah'a da kar gelme anlamn tayaca dncesinin toplumda
yneticiye kar bakaldrma ve muhalefet etme geleneinin yerlemesinde
olumsuz bir etki yapt dnlmektedir.
Zaten, Trk siyasi kltrnn siyasi Ortodoksiden en kk sapmaya kar
byk
BLNMEYEN OSMANLI
389
tahammlszlk gsterdiini belirten erif Mardin, bu tr hareketlerin fitne ve
blclk sulamasyla toplum dna itildiini ve bunun da Dou despotizmi
denilen bir ynetim anlayn artracak bir biimde devlet ynetiminde
tek bir hakikatin bulunduu fikrini pekitirdiini sylemektedir. zellikle
Osmanl Devleti'nde hkim bir dini anlayn empoze edildii, iilik, Rafizilik
gibi tehlikeli grlen heterodoks zmrelere kar bir mcadele ierisine
girilmi, devlet ynetiminde din devlet grnn, dinin muhafazas iin
devletin gl olmas ve yaamasnn elzem olduu, dinin gelimesi iin de
devletin din stnde bir ncelie sahip olmas gerektii eklinde anlalp
uyguland ifade edilmektedir.
Ayrca Osmanl iktisat siysetinin de Dou despotizmi aklamalarnda
kullanld grlmektedir. Dou despotizminin temelini, kulluk sisteminde,
slm'n devlet ynetimi ile ilgili ne srlen siyasi felsefesinde, sivil toplumun
yokluunda, devletin ar basan zelliinde, hkmdarn er'attan bamsz
olarak kanun koyma yetkisinde (rfi sultani) ya da askeri-re'y ayrmn
temellendiren hkmdarn tepeden snflar belirledii eklinde aramann
ideolojik olduunu belirten bir ksm Marksist yazarlar, Dou despotizmini
retim ilikileri erevesinde ele almak gerektiini sylerler. Bu bak
asndan Osmanl Devleti'ni despotik klan iki nemli unsur bulunmaktadr;
mr arazi rejimi ve msadere mekanizmas.
Btn aklama ve tahlil yntemleri temelde u tezlere dayanmaktadr;
Merkeziyeti devlet, snfsal farkllama olmamas, merkezi devletin kendine
zg rgtlenmesinden dolay toplam art rne el koymas ve bunun da
duraan bir toplum yaps oluturmas. Bylece Osmanl toplum yapsnn Bat
tipi bir feodal sisteme, rs bir aristokrasiye, bamsz bir dini hiyerariye,
gl bir tccar snfna, kendini yneten kentlere sahip olmad, ynetim
organlar ve ordusunun kul statsndeki kiilerle doldurulmu olduu ve bu
haliyle Dou despotizminin bir rneini tekil ettii vurgulanyordu.
Ancak lber Ortayl, btn bu tezlerin Trkiye'deki toplum yaps ile pek
rtmediini, dolaysyla aklayc olmayacan belirtir. erif Mardin, Dou
despotizmi yaklamnn Osmanl toplum yapsn analizde bize bir ey
sylemeyeceini ve aklayc olamayacan belirtir. Mardin, kul stats, zel

mlkiyetin yokluu gibi tezlerle Osmanl ynetiminin Dou despotizmine
rnek tekil etmeyeceini, "kul"un tam anlamyla hukuktan yoksun bir alanda
altnn sylenemeyeceini, Kanunnmelerin hukuk bir erevede "kul"un
statsn belirttiini, daha da nemlisi "sade vatanda"n gnlk hayatnn
eri'at sayesinde emniyet iinde getiini, Batllarn Osmanl toplum yapsnn
detaylarna inmemekle bir hata iinde olduklarn ve Osmanl toplumunu
anlamann yolunun "toplum zemberei" denilen dinamik odan nasl
altn renmekle imkan dahiline gireceini belirtir.
Despotizmde toplumun saf olarak yneten-ynetilen olarak ikiye blnm
olmasyla Osmanl toplum yaps arasnda irtibat kurularak Osmanl ynetim
biiminin despotik olduuna kant yaplmaktadr. Halbuki tm slm
toplumlarnda yneten-ynetilen arasndaki iliki ynetilenin smrlmesi
zerine deil, karlkl sorumluluk ilikisi zerine kuruludur. Hazret-i
Peygamber'in (SAV) bir hadisi zellikle yneticiye bu sorumluluu
yklemektedir; "hepiniz obansnz ve hepiniz srnzden mesulsnz".
nalck hoca, askeri ile re'y arasnda yaplan ayrmn, Yakn dou
toplumunun en
390
BLNMEYEN OSMANLI
belirgin bir zellii olduunu ve Osmanl itimai siysetinin, toplum bar ve
dzen uruna her insan, kendisine uygun itimai bir mevkide tutmas
gerektii eklindeki geleneksel telakkiye sk skya bal kaldn ve Osmanl
toplumunun iki byk snfa ayrldn belirtir. Bu snflardan biri, saltanat
berat ile padiahn kendilerine dini ya da idari yetki tand kimseleri, yani
saray memurlarn, mlki memurlar ve ulemay iine alan "askeri snf",
ikincisi vergi deyen, fakat idareye hi bir ekilde katlmayan btn mslim
ve gayrimslim zmrelerden oluan "re'y snf" idi.
On beinci yzyl sonlarnda yaam olan Osmanl devlet adam ve tarihi
Tursun Beg'e gre, her insan kendi kabiliyetine gre mevkiinde hakkna raz
tutmak ve bakasnn hukukuna saldrmaktan men etme zarureti bir padiahn
vcudunu zaruri klar. Tursun Beg'in ikinci bir fikri, itimai dzen iin snflarn
kendi ereveleri iinde tutulmas zaruretidir. Seluklu veziri Nizmlmlk'e
gre bata padiah vardr, ikta sahipleri re'ynn zerinde bir snf tekil eder
ve dorudan padiahn ahsna baldr. nc kademede ulema ve devlet
memurlar vardr. Nihayet vergi veren re'y gelir.
Benzer snflamalar baz Osmanl devlet adam ve yazarlarnca da yaplmtr.
Mesela Koi Bey'de vatanda, ulema ve askeri snf, Evliya elebi ve Katip
elebi'de re'y, ulema, askeri ve tccar snflamas grlmektedir. Koi Bey
ve onun gibi dnenler Osmanl Devleti'ndeki zlmenin ana sebebini, bu
tabakalama dzeninin ihmal edilmesine balamaktadrlar.
Osmanl Devleti'nde grlen askeri-re'y eklindeki ayrm, tm toplum
fertlerini iki temel kategoride belirleyen keskin bir ayrm deil, fonksiyonel bir
ayrmdr. Byle bir ayrm temelde mali dncelerle yaplmakta ve vergi
verecek kesimin tesbitine yaramaktadr. Yoksa her hangi bir vakftan gnlk
ake yevmiye alan bir grevli ve her hangi bir ar kamu hizmet
ykmlln yerine getirmek artyla, mesela madenci, derbenti gibi,
vergi mkellefliinden baklk elde ederek askeri snf iinde mtalaa edilen
bir fert ile vergi demekle ykml her hangi bir Osmanl vatandann
toplum iinde sahip olduklar bir sosyal snf farkllndan pek de sz
edilemez.
stelik Osmanl sultanlar re'y dediimiz geni Osmanl sivil kesiminin
hukukun belirledii bir alanda hayatlarn srdrebilmeleri iin olduka itina
gsterdikleri grlr. III. Mehmed'in "kanundan tara i olmasn" ifadeleri bu
itinann bariz bir rneidir. Yine 1487 tarihli Hdavendigar Livas
kanunnamesinde yer alan u ifadeler halk kesiminin hukuk kaide ve kurallar
iinde bir muameleye tabi olduklarnn en bariz rnekleridir;
"mcrim olan kimesne tefti olnmadan veyahud zerine zahir olan enyP
er'le ve rfle yerine varmadan sancakbei ve subas ve adamlar nesne
alub salvermek memnudur kendler mahall-i thmet ve adamlar mcrim ve
mstahakk- ikb olur ve her mcrim-i mttehemin cerimesi kd- vilyet
katnda veya mfetti huzurunda sabit ve zahir olub ehl-i rfe teslim etmeden
dutub siyset eylemek hilf- er' ve rf te'addidir".
I. Sultn Ahmed'in btn Anadolu ve Rumeli vilayetlerine gnderdii bir
adaletnamenin dibacesindeki ifadeleri Osmanl st yneticilerinin ve
sultanlarnn halka bak alarn belirtmesi asndan nemlidir. Adaletname
metninde "re'y ve bery ki, vedyi'-i Cenab- Kibriya'dr" yani o geni halk
kesimi Allah'n bir emanetidir denilmektedir.
Dier taraftan re'yya bir velinimet olarak baklmtr. Yani re'y, kendisine
teekkr edilmesi, sayg duyulmas, korunup gzetilmesi gereken bir kesimdir.
Defterdar
BLNMEYEN OSMANLI
391
Sar Mehmed Paa "Nesayih'l-Vzer ve'l-mer" adl eserinde "Ehl-i insaf
katnda re'y'ya veliyy'n-ni'm tlak sahih olur" dedikten sonra bu szn
teyid iin Sultn Sleyman'a atfedilen bir konumay nakleder; Sultn
Sleyman bir gn mahremleriyle grrken onlara velinimet-i lem kimdir
diye sorulmu, onlar da padiah hazretleridir demeleri zerine: "Hayr
velinimet-i lem re'y yani kyldr ki ziraat ve hiraset emrinde huzur ve
rahat terk ile iktisab ettikleri nimetle bizleri ifam ederler" demitir.
Osmanl ve dier Mslman Trk Devletlerinde hkmdar ve tebaa ilikisi,
baba-ocuk ilikisine benzetilir. bn-i Haldun, Celaleddin Devvani,
Takprzade Ahmed, tebaann bu dnyada ve teki dnyada sulh ve
selametinin sultann elinde olduunu, buna karlk tebaann, oulun babaya
kar gsterdii mutlak itaati gstermesi gerektiini belirtmilerdir.
Seluklu devlet adam Nizmlmlk'n Siysetname'sinde yer alan "mukataat
erbab bilmelidir ki, mlk ve ra'iyyet sultanndr" cmlesinde yer alan mlkn
ve ra'iyyetin sultann olduu dncesi mutlak anlamda anlalmamaldr.
Burada mlk kavram, mlkiyet anlamndan ok ynetme, dnyevi otorite,
tasarruf hakk anlamna gelmektedir. Yani sultn icrann badr. Osmanllarda
devletin mlk biiminde anlald ve mr arazi rejimi ve msadere sistemini
bu anlayn bir sonucu olarak grme eilimi, Osmanl insannn kainat
alglay biimine nfuz edememe anlamn tar. Burada mlkn ve ra'iyyetin
sultana ait olmas nisbilik arz etmektedir. Mlkn sultana ait olmas mlk
ynetme ve tasarruf yetkisine sahip olma, ra'iyyetin sultana ait olmas ise
ra'iyyetin bir emanet anlay ierisinde korunmas ve kollanmas gereidir.
Yoksa sultann ra'iyyete kle-efendi ilikisinde grlen mutlak sahiplii
anlamnda deildir.
Osmanl sultanlarn despotik bir ynetim anlay ierisinde olmalarn ilke
olarak engelleyen bir ksm mekanizmalar da bulunmaktadr. Sultnlarn tahta
kmas esnasnda hilafete gei iin gerekli olan b'at merasimi aynen
uygulanyor ve bu merasimlere clus merasimi deniliyordu. Padiahlarn clus
hatt- hmynlarnda "evketl kerametl efendimiz hazretleri bi'l-irs ve'listihkak vris-i saltanat- seniyye olmalaryla..." ifadelerinde bir meruiyyet
zemini arand grlmektedir.
Osmanl sultanlarn batl kral ve diktatr hkmdarlar gibi telakki etmek
mmkn deildir. Hak ve yetkileri asndan Osmanl sultanlar sadece amme
maslahat ile kaytl ve snrl geni yetkilere sahiptirler. Yasama yetkileri yine
er' hukukun tand lde mevcuttur.
Bir hatt- hmynda Osmanl sultan er'-i erife balln yle aklyor:
"cmlemizin ba eri'at- mutahharaya balu oldndan kffe-i ef al ve
harektmz ana tatbik etmee sa'y eder isek ol vakt ruhaniyat- peygamberi
dahi honud ve raz olarak Cenab- Hayrunnsrn Devlet-i Aliyyemiz'de fevz
ve nusret ve tevfikt- samedaniye sine mazhar edeceine kafan phe
yokdur".
III. Selim bir hatt- hmynunda "Benim vezirim, ben Allah'n bir aciz
kuluyum" ifadesi ile nihayet padiahlarn da bir kul olduklarn
hatrlatmtr237.
237 Sahihi Buhari Muhtasar veTecrid-i Sarih Tercemesi (Tere. Kmil Miras),
Ankara 1982, 1983, c. 3, sh. 40; c. 4, sh. 378, 591; BA, Mhimme Defteri, nr.
78, sh. 897; BA, Hatt- Hmyn, nr. 22679; Nizmlmlk, Siysetname, ev.
Nurettin Bayburtlugil, stanbul 1987, sh. 58; Sleymaniye Ktp. Reid Efendi,
nr. 1036, vrk. 48/a-49/a; Defterdar Sar Mehmed Paa "Nesyih'l-Vzer ve'lmer"; Mecelle, Dersaadet 1314. Madde 58, sh. 29; aylak, Adem,
Osmanl'da Yneten ve Ynetilen, Bir erif Mardin zmlemesi, Ankara 1998,
sh. 37-54; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. 2, sh. 184; Belgeler
Gerekleri Konuuyor, c. 3, sh. 180-183; Karal, III. Selim'in Hatt- Hmyunlar,
sh. 19, 113, 168; Cin-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi I-II, stanbul 1995, c. 1.
224-228; Uzunarl, Osmanl Devleti'nin Saray Tekilat, sh. 50; Akda,
Trkiye'nin ktisadi ve tima Tarihi, c. 2, sh. 113-130; Berkes, Niyazi, Trkiye
ktisat Tarihi, I-II- stanbul 1972, c. I, sh. 131, 132; Albayrak, Sadk, Budin
Kanunnmesi ve Osmanl
392
BLNMEYEN OSMANLI
244. Osmanl Hukukuna gre devletin unsurlar nelerdir?
Osmanl Hukukunda devletin unsurlar arasnda hkimiyet, lke ve insan
(millet) bulunmaktadr. Bunlar zerinde ksaca duralm:
1) Hkimiyet. Osmanl Hukukunda hkimiyetin Allah'a ait olduunu daha
nce belirtmitik. Hkimiyet prensip olarak Allah'a ait ve onu dilediine veren
yine Allah olmakla beraber, Allah'n iradesini temsil eden, cemaatin yani
ounluun umum iradesidir. Hz. Peygamber bu sebeple kendisine
inananlardan sadakat yemini (b'at) istemi ve bu usul eklen de olsa daha
sonraki halifeler ve sultanlar da uygulamtr. Burada Kur'n'a itaat artna
bal bir eit "sosyal szleme" sz konusudur. Seluklu ve Osmanl
Sultnlar da b'atle i bana gelmilerse de bu ekl bir b'at olmaktan teye
gidememitir. 1876 tarihli Kanun-u Esasi'nin 2. maddesi de buna iaret
etmektedir.
2) lke. slm evrensel bir din olduu iin belli bir toprak paras ve cemiyet
zerinde deil btn dnya zerinde hkimiyet kurmay gaye edinmektedir.
Ancak dnyadaki insanlarn hepsi slm'a inanmad gibi, inananlar da her
zaman ayn at altnda toplanamamlardr. te Osmanl Hukuku, slmiyeti

manev bir ba kabul ederek dnyay iki lkeye ayrmtr: Birincisi: slm
lkesi (dr'l slm), slm hkmlerin aka yrtld veya iinde
oturanlarn ou, yahut tamam Mslman olan lkeler slm lkesidir. afi
hukukularna gre bir kere slm lkesi haline gelen bir lke, artk harp lkesi
haline gelmez. Hanefilerde ise "Mslmanlarn can ve mal gvenliklerini
kaybetmeleri, lkede hi bir slm hkmn uygulanamamas ve lkenin harp
lkesine bitiik olmas" artlar btn olarak gereklemedike, slm lkesi
olan bir lke bu vasfn kaybetmez, ikincisi; Harp lkesi (dr'l-harb)'tir.
Dr'l-harb, slm lkesi olmayan lkelere denilir. Baz hukukular sulh
yaplan lkelere de dr'l-ahd veya dar's-sulh demilerse de bunun fazla
nemi yoktur.
Osmanl hukukunda hukuk hkmler asndan hep bu esas uygulanmtr.
Yani iki Mslman devlet arasndaki toprak farkll, hukuk adan hkm
farkllna sebep tekil etmemitir. Osmanl Devleti vatanda bir Mslman,
yine Mslman bir devlet olan Afganistan'daki bir ahsa miras olabilmitir.
Sadece siyas hkimiyet asndan Mslman devletlerin lkeleri ayrdr.
Osmanl hukukunda bu kaidenin tek istisnas ran olmutur ve bu devlete
hukuk adan da farkl bir devlet nazaryla baklmtr. (Osmanl hukukunda
sadece Osmanl lkesini ifade eden "Memlik-i ahane" veya "Memlik-i
Osmaniye" tabirleri kullanlmaktadr.) Ksaca bu ikili ayrmn gaye si, lke
vatandalarna uygulanacak hukuku tesbit etmektir. slm hukukunun
uygulanmas asndan btn slm lkeleri tek lke saylm, slm lkeleri
dnda kalan lkelerin vatandalar da kendilerine uygulanacak hukuk
asndan yine tek lke vatanda gibi telkki edilmitir. Bu prensip, bir ksm
harp lkeleri ile zel antlamalar yapmaya mani deildir.
Toprak Meselesi, Tercman 1001 Eseri, stanbul ts. sh. 53, 54; Taner Timur,
Osmanl Toplumsal Dzeni, Ankara 1994, SH. 272; nalck, Halil, "Osmanl
Padiah", ASBFD, c. XII, nr. 4 (Ankara 1958), sh. 74-76; Mehmed pirli,
Osmanl'da dar Gelenein Teekkl ve Tatbikat", XV ve XVI. Asrlar Trk
Asr Yapan Deerler, stanbul 1997, sh. 205, 222; Aksin, Sina, "Osmanl-Trk
Toplumundaki Snf Yaps zerine Bir Deneme", Toplum ve Bilim, say 2(1977),
sh. 31 vd.;
BLNMEYEN OSMANLI
393
3) Halk. Osmanl Hukuku asndan, slm lkesinde yaayan insanlar
gruptur. A) Mslmanlar. Bunlar slm lkesinde ikamet etmeleri artyla
tebaas bulunduklar slm devleti farkl bile olsa, hukuk adan ayn
uygulamaya tabidir. Ancak zellikle Osmanl Devleti'nin son dnemlerinde
baz siyas ve iktisad haklar asndan Osmanl Devleti tebaas ve ecnebiler
arasnda fark gzetilmitir ve bu gayet normaldir. 1285/1869 tarihli Tbiiyyet-i
Osmaniye Kanunnmesi konuyla ilgili hkmleri dzenleyen ilk vatandalk
kanunudur. B) Zimmler. Dini baka olduu halde slm lkesinde ikamet eden
ve baz istisnalarn dnda slm Hukukunun uygulama alanna dahil olan
kimselere denir. Hanefi hukukulara ve dolaysyla eski Osmanl Hukukuna
gre zimmler de u snflara ayrlr: Ehl-i kitap olanlar yani mukaddes bir
kitaba inananlardr. Bunlar Yahudiler ve Hristiyanlardr. Zerdt' peygamber
kabul eden Mecusiler de zimm olabilir. Dinden dnenler (mrtedler) ve
Allah'a ortak koanlar isteseler de, slm lkesinde hayat hakkna sahip
deildirler. Eski Osmanl Hukukunda 1876 tarihli Kanun-i Esasi'ye kadar ayn
esaslar kabul edilmitir. Bu Kanun-u Esas, din ve vicdan hrriyetini

dzenleyen 11. maddesiyle "Osmanl lkesinde mar'f olan btn dinlere"
serbestiyet tanyarak bu hkmlere aykr uygulamalara yol amtr. Osmanl
Tbiiyyet Kanunu da din faktrn vatandalk iin, gz nne almamtr. C)
Mste'menler. slm lkesi vatanda olmayan ve izin ve pasaport ile slm
lkesine giri izni verilen yabanclara mste'men; verilmeyen yabanclara ise
"harb" denmektedir. slm lkesiyle bar andlamas yapan lkelerin
vatandalar, eliler, tccarlar ve kendilerine giri izni verilenlerin ocuklar bu
grup iin verilebilecek misllerdir.
Bata Osmanl Devleti olmak zere btn Mslman Trk Devletleri, ayn
esaslar kabul etmilerdir. Osmanl hukukunda, slm lkesi vatanda saylan
halk arasnda Mslman veya gayr-i mslim fark gzetilmemitir. Ayrca
vatan, dil ve renk fark, Mslman fertlerin tamamna slm Hukuku
hkmlerinin uygulanmasna mani tekil etmemitir. 1876 tarihli Kanun-u
Esas'nin 17. maddesi mevcut uygulamay yazl Anayasa metni haline
getirmitir. zellikle stanbul er'iye Sicillerinin tetkiki, sylenenleri te'yit
edecektir238.
245. Osmanl Devleti'nde ull-emr veya ra meclisinin yerini alan ve
gnmzdeki Bakanlar Kurulu grevini de ifa eden Divan- Hmynu ksaca
anlatr msnz?
Osmanl Devleti'ndeki Divn- Hmyn, mahiyeti ve fonksiyonlar itibariyle,
el-Ahkm-s-Sultniye Kitaplarnda anlatlan Abbas devletindeki Divan-
Saltanat'a
benzemektedir. slm hukukunun tavsiye ettii ra meclisi mahiyetindedir.
er% hkmleri icra en nemli vazifeleri arasndadr. imdi daha yakndan
tanyalm:
Bir taraftan devletin i ve d ilerini, saltanat ilgilendiren hereyi, dier
taraftan
238 1293/1869 tarihli Kanun- Esas, md. II, Dstur. I. Ter. 4/5.; 1285/1869
tarihli Kanun; Karako, Tahiyen Kavanin, 2/3 vd.; stanbul Mftl er'iye
Sicilleri, Beikta Mahkemesi, nr. 23, sh. 127, stanbul Mftl erl Siciller
Arivi; Rehber-i Muamelt, Dersaadet 1331, sh. 87, Fkra; 132; Araz Kanunu,
md. 110., 87; Zeydan Abdlkerim, Ahkm'z-Zimmlyyn, sh. 18-21, 10-11, 2530, 46 vd.; Serahs, erh'us Siyer'il-Kebir, Kahire, c.4, sh. 302, 320, 323;
Ksn, Bedyi, c.7, sh. 130.
'
.....
394
BLNMEYEN OSMANLI
fertlerin her trl mracaat ve ikyetlerini inceleyen, mzkere eden bir
karara balayan bu messese, bir eit "bakanlar kurulu" mahiyetindedir.
Bylesine nemli ve yksek bir yrtme organ olarak Divan- Hmayun'un
Sultn Orhan zamanndan beri Osmanl Devleti'nde mevcut olduu
bilinmektedir. Ftih Kanunnmesi ile hukuk nitelii tam olarak ekillendirilen
Divan- Hmyn'un yaps ve almas yle zetlenebilir:
Padiah divan demek olan bu Divan'a balangta bizzat padiah bakanlk ederdi. Ftih Kanunnmesi ile bu usl kaldrlm ve divan bakanl vezir-i
a'zam'a (sadrazam) terkedilmitir. Ftih devrinden itibaren bakanln Vezir-i
A'zam'n yrtt Divan'n dier yeleri unlardr: Kubbealt vezirleri, Rumeli
ve Anadolu Kazaskerleri, Defterdarlar ve Tevki veya Nianclardr. Vezir
rtbesinde bulunmalar artyla, merkezde bulunduu srece Kaptan- Derya,
vezir olduu takdirde Yenieri Aas ve yine merkezde olduu takdirde Rumeli
Beylerbeyi de divann yeleri arasnda yer almaktadr. eyhl-slm Divan'n

yesi deildir; ancak kazasker'in zemedii ve nemli olan meselelerde
kendisinden fetva talep edilmek zere Divan'a arabilir. Bunlardan baka
divan alma annda iken divann ayak ilerini grmek zere, avuba,
Kapclar Kethdas, Emin-i Ahkm veya Reis l-Kttb da divana katlabilirler.
Bata Defterdarlar olmak zere divan yeleri, toplantya gelirken yanlarnda
banda bulunduklar idar birimin uzmanlarn da getirebilirler. Divan
yelerinin grevleri ve igal ettikleri makamlar hakknda daha sonra bilgi
vereceiz.
Divan- Hmyn'un mahiyeti hakknda Kanunnmedeki u ifadeleri aynen
naklettikten sonra ksa bilgi verelim:
"Divan bakan olan vezir-i a'zam da'valar dinlemeye balar; iki tarafnda
nbetle arzuhaller okunur. er' ve kanun hkmlere gre, Allah'n kullarna
dair maslahatlar (kamu hizmetlerini) grr. Anlamazlklar ve ekimeleri
onlara gre halleder. Gerekirse had, ta'zir ve zaman yasama organnca tesbit
edilen cezalar (siyset cezalar) icra eder. nemli tayinleri yapar. Rumeli
Kazaskeri de kendisine havale edilen da'valar dinler. Bu esnada eer emir
varsa vezirler de nianc gibi tura ile megul olur. Defterdar da kendi imza
ileriyle megul olur".
Kanunnmelerden nakledilen bu pasajlardan da anlalyor ki, Divan-
Hmayun'un iki nemli vasf vardr.:
Birincisi: Bu divan, devlete ait siyas, idar, mal ve hatta ksa sre sonra
askeri ilerin grld, incelenerek konuulduu ve nihi karara
baland en yksek bir mercidir. er' hkmlere uymak ve mevcut kanun
nizmlar inememek artyla, bir ura meclisi olarak, er' hkmlerin
izdii snrlar iinde baz yasama yetkilerini de kullanrlar. Bir manada
padiah ve vezir-i a'zam da balayan en yksek karar ve yrtme organdr.
Divan'n ald kararlar, er'e ve kanuna aykr olmad mddete padiah
tarafndan tasdik mecburiyeti zmn de olsa vardr. Divan'n kararlarn, divan
memurlarnn yardmyla Vezir-i A'zam telhis ad altnda zetler ve padiah'a
arz eder. Padiahn tasdikinden geen kararlar, baz hukuk hkmleri
derleyen bir mecmua ise Kanunnme; mevcut nizmlar hatrlatc mahiyette
ve umum bir ekilde belli bir mahall idare reisine gnderiliyorsa Adletnme
ve husus bir meseleye dair ise hkm adn alr. Divanda grlp karara
balanan ve padiahn tasdikinden geen bu hkmlerin nemli olanlar
Divan- Hmyn defterleri iinde nemli bir yeri olan Mhimme Defterlerine
kaydedilirler. Ksaca bu manada Divan- Hmyn, snrl yasama organnn
danma meclisi ve yrtmenin ise st kuruludur.
kincisi: Divan- Hmyun ayn zamanda adl ve idar yksek bir mahkemedir.
Abbasler ve eski Trk Devletlerindeki Divan- Mezlimlerin grevlerini de
stlenmiBLNMEYEN OSMANLI
395
tir. Yani fertlerin mracaatlarn inceleme ve hukuk anlamazlklarn zme
kavuturma merciidir. Irk, dil, din, snf ve cinsiyet ayrl gzetilmeksizin
herkes Divan- Hmyn'a bavurabilir. Haftann belirli gnlerinde
almalarn bu gibi ilere ayran Divan'da herkes ahs mdafaa hakkna
sahiptir. Divan, kararlarn er' ve kanun hkmlere gre verir. Kadlarn
verdii kararlar da Divan'da ikyet zerine tekrar grlebilir. Tasdik veya
nakz edilebilir. Bu manada divan bir yksek mahkeme ve temyiz mercii
mahiyeti arz eder. Divan'n bu ekildeki kararlar da padiahn tasdikinden

sonra hkm adn alr ve nemli olanlar Divan- Hmyn'daki mhimme
defterlerine kaydedilir.
dar, siyas ve mal ilerde bir danma meclisi ve husus bir mahkeme
mahiyeti arz eden Divan- Hmyun, nceleri padiahn bakanlnda
sarayda, sonlan ise sadrazamn bakanlnda kubbealt denilen
saraybahesindeki bir yerde toplanrd. Ftih'in saltanatnn ilk devirlerine
kadar her gn sabah namazndan le namazna kadar srmek zere
muntazaman toplanan Divan- Hmyn, Ftih'den itibaren haftann belirli
gnlerinde toplanmaya balamtr. Gerekten XVI. yzyln ortalarndan
itibaren her hafta Cumartesi, Pazar, Pazartesi ve Sal gnleri olmak zere drt
defa topland, bilahare bunun haftada iki gne indirildii, XVII. yzyldan
itibaren Divan'n nemi ve yetkileri azaldka toplant saysnn da azald
grlmektedir. Vezir-i a'zam'n bakanlk ettii divan toplantlarn, padiahlar,
ilk dnemlerde kafes arkasndan kasr- adil veya kasr- sultan denilen yerden
izleyebilirdi. Vezir-i A'zamlarn dnda kazaskerler ve defterdarlar da baz
meseleleri padiaha arz yetkisine sahiptirler.
Netice itibariyle Osmanl Devleti mislinde de grld zere, Mslman bir
devlette din ile devlet i iedir ve devlete dinin esaslar ekil vermektedir.
Bunu, batllarn anlad manada laiklik veya teokrasi mefhumlaryla da
kartrmamak ve aldanmamak gerekir239.
246. Osmanl hukukunda snrl yasama yetkisini Divan- Hmyundan baka
kimler kullanmtr? Divan- Hmyn nemini kaybedince, 1876 ylna kadar
ve zellikle de Tanzimat'tan sonra yasama faaliyeti nasl devam etmitir?
Osmanl Hukukunda ll-emre snrl bir yasama yetkisi tanndn, bu yetkiyi
ou alanlarda hukukularn itihatna dayanarak yapabileceini,
hukukularn itihadna ihtiya duyulmayan yerlerde ise, ra meclisi veya
benzeri bir hey'etin grn almas gerektiini grdk. Osmanl Hukuk tarihi
boyunca bu prosedr hemen hemen her devirde takip edilmitir. Ancak
elimizdeki belgelerden anlald zere, bir ra meclisi niteliinde bulunan
ve Osmanl Devleti dahil btn Trk Devletlerinde Divan diye anlan meclis,
bir yasama organ olmaktan ziyade bir yrtme organdr. Asl anlamda, Halife
veya sultan yrtme organ mahiyetindedir, ancak sadece belli kalplar iinde
yasama organ grevini ll-emr olarak ifa eder. Bu sebeple halifelikpadiahlk ve Divan Al gibi messeseleri yrtme organ bahsinde
inceleyeceiz. O halde Osmanl hukukunda da Tanzmt'a kadar rf hukuk
alannda yasama yetkisini, itihad olan
239 Mehmed Arif, Ftih Kanunnmesi, TOEM lavesi, sh. 10 vd.; Tevki
Abdurrahman Paa Kanunnmesi, MTM, c. I, sh. 498 vd.; Uzunarl, Merkez
ve Bahriye Tekilt, 13 vd.; Hezarfen, Telhis'l-Beyan, vrk. 27/B vd.
396
BLNMEYEN OSMANLI
konularda hukukular, itihatlarn tercihi veya itihad olmayan idar
konularda ise Padiah ve divanlar kullanlmtr. Yine de padiahn yrtme
organ olma vasf arlk basmaktadr. Tanzmt ncesi durumun bu
zelliinden dolay, konuyu burada sadece Tanzimat'tan sonraki gelimeler
asndan inceleyeceiz.
Osmanl Devleti'nin siyas ve hukuk yapsndaki deiiklik, III. Selim Devri
(1789-1808) ile balamtr. III. Selim, idar ve adl alandaki bozukluklarn
giderilmesi iin ok sayda Hatt- Hmyn neretmitir. Ayrca rfi hukuk
alanndaki yasama faaliyetlerinin devam edilmesi iin devlet ilerinin tek elde
yani padiahta toplanmasnn doru olmadn, devlet ilerinin meveret
usulnn yeniden ihya edilerek bir ra meclisine havale edilmesi gerektiini
aka belirtmitir. "Meclis-i ra" adn verdii bu meclisin yeleri olarak da,
eyhlislm, Sadrazam, byk devlet adamlarn hatta halk saymaktadr.
Neticelerini tam alamam olsa da bu nemli bir admdr. "Meclis-i Meveretsin
slm hukukunun tavsiye ettii bir metot olduunu biliyoruz.
III. Selim'den sonra en nemli gelime sultan II. Mahmut devrinde (18081839) olmutur, idareyi keyf tasarruflardan kurtarmak iin, feodal muhalefeti
temsil eden A'yn ve Beylerle merkezi hkmet arasndaki uzlama
toplantlarndan sonra "sened-i ittifak" adl hukuk bir belge ortaya kmtr (7
madde ve bir zeyl). Bu belge yasamadan ziyade yrtmeyi ilgilendiren ve
padiahn icraatn baz esaslara balamak gayesiyle hazrlanan karlkl
taahhtleri ihtiva eden bir szlemedir. II. Mahmut, bu szlemeye tam
uymamakla beraber, idar alanda kkl deiiklikler yapmtr.
Osmanl Devleti'nin zerinde younlaan i ve d bask ve Mustafa Reid
Paa'nn halife I. Abdlmecid nezdindeki teebbsleri sonucu, Osmanl
lkesinde hak ve adaletin yeniden tesis edileceini ilan eden 3 Kasm 1839
(26 aban 1255) tarihli Glhane Hatt- Hmyn'u ilan edilmitir. Bu tarih
belge "dzenlemeler" demek olan Tanzmt devrinin al belgesidir. Bu
belgede Osmanl Devleti'nin kuruluundan beri erl kanunlarn uygulanmas
sonucu devletin byk bir gelimeye mazhar olduu, son 150 yldr bunlar
uygulamada ihmaller grld iin devletin zayflad ve bundan sonra da
erl hkmlerin tam olarak icras ve refahn iadesi iin yeni kanunlarn
yaplmas gerektii ve bu kanunlarn temel konusunu can, mal ve namus
gvenlii ile asker ve mal dzenlemelerin tekil edecei ak olarak
belirtilmitir. Bu meyanda yeni kanunlar karsnda herkesin eit olduu,
asayiin temini iin sulularn erl kanunlara uygun olarak cezalandrlaca
te'yit edilmitir. Ksaca bu hatt- hmyn rf hukukun erT hkmlere uygun
olarak gelitirilmesini istemektedir. Bu gayeyi gerekletirecek organ bir ura
meclisi" mahiyetinde bulunan "Meclis-i Ahkm- Adliye" messesesidir.
Fonksiyonlar asndan bir parlamentoyu andran ve 1837 ylnda kurulmu
olan Meclis-i Ahkm- Adliyenin yeni binas 1840 tarihinde padiah
Abdlmecid'in bir nutkuyla alm. Osmanl hukukunun bir ok nemli
kanununu tanzim etmitir. Ortaya koyduklar hukuk almalarn altndaki
imzalardan, bu meclisin, devletin ileri gelen ahsiyetleri ile byk
hukukulardan teekkl ettiini anlamaktayz. 1256/1840 tarihli Ceza Kanunnme-i Hmyunu ve 1267/1851 tarihli Kanun-u Cedid isimli ceza kanunu
bata olmak zere, Osmanl Devleti'nin "er'i erife" dayanan birok
kanunlar bu meclisin almasnn rndr. Her sahada olduu gibi Meclis,
vakflar alannda da nemli talimatlar hazrlanmtr. Mecelle'nin temelini
tekil eden Metn-i Metin hareketinin de balangc bu meclisle olmutur. 1839
tarihli Ferman'n taahht ettii gayretlerin gsterilmesi iin 1845 tarihinde bir
Hatt- Hmyun daha karlmtr.
BLNMEYEN OSMANLI
397
Sultn Abdlmecid'in bir temsil meclis kurma teebbsnn, Rus sava
yznden ertelenmesinden sonra, yine Avrupa devletlerinin basksyla, 18
ubat 1856 (1272) tarihinde Islhat Ferman ad altnda bir Hatt- Hmyun
daha neredilmitir. zellikle Mslman olmayan tebaann haklarn artrmak
ve onlar kollamak gayesiyle ilan ettirilen bu Ferman'da, 1839 tarihli Hatt-

Hmyun'daki taahhtlerin yerine getirilmesi istenmektedir. Gayri
mslimlerin muafiyet ve imtiyazlarnn korunmas, btn din ve mezheplere
serbestiyet tannmas ve bata vergi olmak zere her konuda eitliin temini
bu fermann zerinde durduu ana mevzulardr. Bunlar Osmanl Hukukunda
olmayan eyler deildir. Belki idar ihmallerle sekteye urayan ynlerin slah
edilmesini Padiah Sadrazam'a emretmektedir.
Avrupa devletlerinin basks ve 1867'de Avrupa'da kurulan "Yeni Osmanllar
Cemiyeti"nin de iddetli arzularyla 25 Haziran 1861'de saltanat makamna
gelen Sultn Abdlaziz tarafndan sz konusu Tanzimat fermanlarndaki
taahhtleri yerine getirmek zere 1837 (1253)'de kurulan "Meclis-i Ahkm-
Adliye" kaldrlm ve bunun yerine 10 Mays 1868 (8 Zilhicce 1284) de iki
nemli hukuk messese kurulmutur. Bunlardan biri, hem en yksek idar
yarg messesesi hem de snrl bir yasama meclisi mahiyetinde olan "ry-
Devlet"tir. Bakanlna ilk olarak Ahmed Mithat Paa'nn getirildii bu
messese, imdiki Dantay'n da ilk nvesidir, ancak Dantay'dan mahiyete
farkldr. Tekilt ayn tarihli ve 14 maddeli ury- Devlet Nizamnamesi ile
dzenlenen bu messese, yasama faaliyeti asndan btn kanunlar ve
nizmlar incelemeye ve tasarlar da hazrlamaya yetkilidir. Be daireden
oluan ray- Devlet hakknda yarg blmnde daha ayrntl bilgi vereceiz.
ok sayda Osmanl hukuk dzenlemeleri bu meclis tarafndan yaplmtr.
Mecellenin hazrlanmasnda da katks bulunduu bir gerektir. Dieri ise,
bakanlna Ahmed Cevdet Paa gibi deerli bir hukukunun getirildii
"Divan- Ahkm- Adliye" adl yksek bir adl yarg messesesidir. 8 Zilhicce
1284/1868 tarihli ve 10 Maddelik Divan- Ahkm- Adliye Nizmnme-i Esas'si
bunu byk bir Mahkeme-i Kanuniye olarak vasflandrmaktadr. Osmanl
Medeni Kanunu olan Mecelle'yi hazrlayan Mecelle Cemiyetinin bakan
genellikle bu messesenin bakan olmutur. Konunun ayrntlarn yarg
organ bahsinde greceiz240.
247. Yrtmenin ba olan Padiahlarn tayin usulleri ve saltanatn verasetle
intikali meselesi slama gre izah edilebilir mi?
Osmanl Devleti'nin asker ve idar adan asl tekiltn kazand dnem,
Orhan Bey zamandr. Orhan Bey'le kurulan Osmanl Hanedan iinde devlet
reisinin seimi, II. Murad'n hkmdarlna kadar nfuzlu ahsiyetlerle
beylerin ellerindeydi; ancak Osmanl ailesi dnda hibir ailenin o makam
elde etmesine msaade olunmamtr. I.
240 Nebhan, 367 vd.; Tevkii Abdurrahman Paa Kanunnmesi, MTM. 1/498
vd.; Als, Ruh'ul-Man, c. 28, sh.20; BA, YEE, nr. 23-1515-1516; 14-1610; 141540; Dstur, I. Ter. 1/703-720; ry- Devlet Nizmnmesi, md. 1-2; Dstur,
I. Ter. 1/14-15; Dstur, I. Ter. 1/325 vd.; md. 1 vd.; Cevdet Paa, Tarih, c. 4, sh.
238 vd. zellikle sh. 289; Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh.
50 vd.; Ahmed Rsim, 1/246-248; Karako, Klliyt, Dosya nr. 5, Belge nr.
992; Akgndz, Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, sh. 809 vd.
zellikle 819-820; Konuyla ilgili baz makaleler iin bkz. Ziya Paa, Hrriyet,
22 Zilhicce 1285, sy 41; Namk Keml, Hrriyet, 26 Safer 1286, sy 50; 6
Cumd'el-l 1285, say 9, 11; bret, 1 aban 1285, say 24, 33, 51 54, 68.
398
BLNMEYEN OSMANLI
Murad, beylerin kararyla babasnn yerine hkmdar olduu gibi, Yldrm
Bayezid de yine ayn ekilde o makama getirilmitir. Osmanl Devleti'ndeki
beylerin, yani bir eit ehl-i hail ve'l-akdin hkmdarlar zerindeki hkm ve
nfuzu, Ftih Sultn Mehmed'in stanbul'u fethine kadar devam etmitir.
Zaten d dnyada Osmanl Padiahlarnn sultan unvann almas da bu
dneme rastlar.
Saltanat devri asl Ftih'le balar. Ftih Devrine kadar hkmdarlar Divan-
Hmyun'un bizzat reisliini yaparken, Ftih, Divan bakanln Vezir-i
A'zam'a devretmi ve neticelerin kendisine arz edilmesi usuln getirmitir.
Ayrca padiahlarn yeme, ime ve oturma dabn bile, hazrlatt bir kanun
ile tanzim yoluna gitmi ve Osmanl Devleti'nde daha sonra alabildiine
ilerleyen terifat usulnn de temelini atmtr. Ftih'in Kanunnmesi ile
balayan saltanatn babadan oula veya dier hsmlara gemesi usulnn
tarih geliimine bakmadan nce, meruiyeti hususundaki hukuk bilgileri
daha da ayrntl olarak grelim:
Bilindii gibi Osmanl Padiahlar, 923/1517 tarihinde Yavuz Sultn Selim'in
Ayasofya Camiinde son Abbas halifesi tarafndan halife ilan edilmesiyle,
sultan unvannn yannda halife ve halife-i Reslllah unvanlarn da
kullanmlardr. Bu sebeple Osmanl Padiahlarnn tayin usulleri, halifelerin
tayin usulleriyle yakndan ilgilidir.
Drt halifeden sonra halife tayininde cri olan usuln veliahdlk, yani mevcut
halifenin veya sultann kendinden sonra gelen halife veya sultan adayn
belirlemesi usul olduunu biliyoruz. Ancak veliahdlk usulnn meru'
olabilmesi iin baz artlar arandn da daha nce grmtk. Bunlardan en
nemlisi, veliahdn, kendisini tayin edenin usl veya frundan olmamas idi.
Fakat baz slm hukukularnn, halife veya sultann babas yahut
ocuklarndan birini de veliahd tayin edebileceini caiz grmeleri,
uygulamada saltanat ve hilfetin verasetle intikalini ortaya karmtr. slm
hukukular, hilfetin veraset yoluyla intikalini caiz grmemekte, ancak ehil
olmak artyla baba veya olun veliahdln meru' grmektedirler. Birden
fazla veliahd tayin edilmesinin caiz olup olmad da hukukular arasnda
tartmaldr.
Osmanl padiahlarnn saltanat usul hakknda unlar syleyebiliriz:
Ftih devrine kadar ehl-i hail ve'l-akd denen beyler tarafndan sultan tayin
edildiinden veliahdlk sz konusu deildir. Sadece elebi Mehmed'in
saltanat, olu Murad'a vasiyet etmesi bunun istisnasn tekil eder. Ftih
Sultn Mehmed ise, doruluu tartmal olan u kanun maddesi ile saltanatn
evladna intikalini, ancak bunun iin yaa itibar edilmemesini prensip haline
getirmi; fakat saltanata geen hkmdarlarn kamu dzeni (nizm- lem)
iin kardelerini bile ldrmelerine msaade etmitir; "Her kimesneye
evladmdan saltanat myesser ola, kardelerin nizm- lem iin katletmek
mnasiptir ekser ulem dahi tecvz etmitir; onunla mil olalar". Kamu dzeni
iin bay (isyan) cezas olarak idam verileceini Hanefi hukukularnn
ounluunun caiz grd dorudur; ancak Osmanl uygulamasndaki
gelimelerin hepsinin bu hukuk gre uygun olarak cereyan ettiini
sylemek de mmkn deildir.
Ftih'in Kanunnmesiyle koyduu ve tarihilerin amd-u neseb yani
saltanatn babadan oula intikali usul, I Ahmed (1012/1603) devrine kadar
devam etmitir. I. Ahmed devrinden itibaren saltanatn aile iindeki en yal
erkek ocua intikali esas benimsenmi ve bylece karde katli meselesi de
kapanmtr. Bu kanun Abdlmecid ve Abdlaziz zamanlarnda yaplan baz
gayretlere ramen, Osmanl Devleti'nin sonuna
BLNMEYEN OSMANLI
399
fc'in
kadar uygulanmtr.
Osmanl padiahlarnn tahta kmas esnasnda hilfete gei iin gerekli olan
bat merasiminin aynen uygulandn ve bu merasimlere clus merasimi
dendiini gryoruz. Padiahlarn clus hatt- hmynlarnda veliahdlk
usulnn meru' olabilmesi iin art olan adayn gerekli vasflar haiz olduu
hususu da "evketi kermet Efendimiz Hazretleri bil-irs ve'l istihkak vris-i
saltanat- seniyye olmalaryle .." eklinde fade edilmitir. Bu merasimler, ehl-i
hail ve'l-akdin bat merasimi mahiyetindedir. Zira memleketin en yksek
idare, asker ve ilmiye mensuplar bu merasimlerde hazr bulunmaktadr.
Ksaca Yavuz'dan itibaren saltanat vasflarna hilfet unvann da katan
Osmanl padiahlar, kendilerini, her adan slm lemine uydurmak ve
hilfet hkmlerine uymak mecburiyetinde hissetmilerdir241.
248. Osmanl Devleti'nde babakan demek olan Vezir'-i A'zam (Sadrazamn
hak ve yetkileri nelerdir?
Osmanl Devleti'nde sonradan halife unvann da alan sultanlarn vekili, tam
yetkili temsilcisi ve icrann ikinci reisi vezir i a'zam'dr. Sultn Orhan
zamanndan beri var olan bu makam igal eden ahsa, dier vezirliklere olan
stnln belirtmek ve devlet tekiltnda hiyerariyi salamak iin
nceleri vezir-i evvel ve vezir-i a'zam denilirken, Kanuni'den itibaren Sadr-
a'zam unvan kullanlmaya balanmtr. Sadr- li, sahib-i devlet, zat- asaf ve
vekil-i mutlak tabirleri de bu makam ifade etmek iin kullanlr. Sadret
mhrnde bu makamn ilga ediliine kadar vezir-i a'zam kliesi muhafaza
edilmitir. slm anayasa hukukunda grlen vezret-i tefvzin karldr.
Padiahn mutlak vekili olan vezir-i a'zam, padiahn fermanyla atanr ve
dier vezirlerden farkl olarak kendisine mhr-i hmyn, yani padiahn
mhr verilir. Ftih kanunnmesindeki ifadesiyle "vezir-i a'zam vezirlerin ve
beylerin badr; cmlenin ulusudur; cmle devlet ilerinin mutlak vekilidir;
devlet mallarnn vekili defterdar, nzn ise vezir i a'zamdr. Oturmada,
durmada mallarnn vekili defterdar nz ve mertebede vezir-i a'zam hepsine
takdim edilir". Osmanl Tekilt Kanunnmelerine gre, vezir-i a'zam'n idar
yetkilerini ylece zetleyebiliriz:
a) Din, devlet ve saltanata dair btn hizmetlerin ifasn temin; b) Had, ksas,
hapis, srgn, btn eitleriyle ta'zir ve siyset cezalarn infaz; c) cab ettii
takdirde husus davalar dinleme, eriatn hkmlerini icra ve yaplan
hakszlklar nleme; d) Memleketin idar yapsn tanzim, tmar, zeamet ve
ulufeleri tesbit; e) Bata beylerbeylik, sancak beylii, mtevellilik, imamlk,
kadlk ve benzeri memuriyetler olmak zere
241 bn-i Nceym, Zeynddin Ahmed b. Nceym el-Msri, El-Bahrur-Rik erhu
Kenzid-Dekik I-VII, Msr 1311, c. 5, sh. 45 vd.; Udeh, Abdlkadir, Et Teri'l
Ciniyy'l-slm MI, Beyrut, ts. c. I, sh. 23-24; III. Selim'in 1203/1789 tarihli
Clus Merasimi iin bkz. Esat Efendi, Terlfat- Kadime, stanbul 1287, sh. 2
vd. 110-117; Uzunarl, Saray Tekilt, sh. 45-49, 184-188; Okandan, Amme
Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh. 23-24; Seyyid Bey, sh. 28 vd.; Feridun Bey,
Mne't-i Saltin, 1/48 vd.; Ftih Kanunnmesi (Tekilt), TOEM, lve,
stanbul 1330, 23 vd.; sh. 27; Bu maddenin sonradan uydurulduu da ddia
edilmektedir.Hezarfen Hseyin Efendi'nin Tel-his'l-Beyan'ndaki metinde
bulunmamas dikkat ekicidir. Bkz. Hezarfen, Telhis'l-Beyan Fi-Kavanin- Al-i
Osman, vrk., 195-8; zcan, Abdlkadir, "Ftih'in Tekilt Kanunnmesi ve

Nizm- Alem in Karde Katli Meselesi", EF, Tarih Dergisi, stanbul, 1982,
say. 33, sh. 7-57; El-Ferr, 9-10; El-Mverd, 9 vd.; Ebu Fris, Muhammed
Abdlkadir, En-Nizm's-Siys Fl'l-slm, sh. 246-257; Nebhan, 478-487.
400
BLNMEYEN OSMANLI
t
btn asker ve ilmiye snfna mensup memurlar tayin ve azl; f) ksaca btn
erl ve rf meselelerin halli ve icras iin padiahn mutlak vekili ve Osmanl
tebaas zerinde sz ve yazs, padiahn iradesi ve ferman gibidir.
Sadrazamn yazl emrine buyruldu denir.
Sadrazam kendisine tannan bu yetkileri kullanrken iki kaytla baldr.
Birincisi; nemli tayin ilemlerini ve devlet meselelerini padiaha telhis
suretiyle arz etmekle grevlidir. Dier devlet memurlar ise, meselelerini ve
kararlarn sadrazama arz edeceklerdir. Padiah bulunmad zamanlarda,
telhis ve arz bulunmasa da yetkilerini onun vekili olarak kullanabilir. Eer
vezirlerden ve dier yksek memurlardan padiaha arzda bulunmak
isteyenler olursa, bu arz hususu sadrazamn araclyla olacaktr. kincisi;
btn bu yetkilerini kullanrken erl hkmlere ve rf kanunlara uymak
zorundadr. Sadrazamn arzna ramen, eyhlislmn caizdir diye fetva
vermemesinden dolay reddedilen meseleler, Osmanl Arivinde nemli bir
yekn tekil etmektedir. Veziri A'zam'n bu yetkilerini kullanrken hangi
esaslara riayet etmesi gerektiini Kanuni'nin gl bir vezir-i a'zam' olan Ltfi
Paa Asafnme adl eserinde zetlemitir.
crann ikinci reisi olan Vezir-i A'zam, Divan- Hmyn toplantlar dnda
Paakaps veya Bb- Ali denilen kendine mahsus konanda vazifesini ifa
ederdi. Divan- Hmyn nemini kaybettike, Vezir-i A'zam'n ve maiyyetinde
altrd memurlarn nemi artmt. Vezir-i a'zam kendi yetkileri dahilinde
eitli meselelere dair buyruldu denen yazl emirler verirdi. Sz konusu
Emirlerin, zerinde kuyruklu bir buyruk iaretinin bulunmas, sadrazama ait
yazl emir olduunun belirtisiydi. Havalesini yapt resm yazlara ise vezir-i
azam pene denilen iaretini kordu.
Sadrazam'a Paakaps veya Bb- Ali denen makamnda yardmc olan
maiyyetine kap halk denmekteydi. Kap halknn banda sadrazam kethdas
denilen bir memur bulunmaktayd. Bunun grevi, paakapsndaki resm
muameleleri yrtmekti. Kethd-i Sadr-i Ali de denen bu memurun vazifesi,
sadretin nemi arttka oalm ve XVIII. yzyldan itibaren bir eit iileri
bakanl haline gelmitir. Zaten daha sonra kethdlk makam Dhiliye
Nezretine evrilmitir.
II. Mahmut zamannda 4 Muharrem 1254/30 Mart 1838 tarihli fermanla
sadret ve sadr- a'zam tabirleri yerine baveklet ve bavekil tabirleri ikme
edilmise de, 1839'da tekrar eski unvanlara dnlmtr. Daha sonraki
gelimeleri ise Tanzmt dneminde greceiz242.
249. Osmanl Devleti'ndeki tara tekilt yani eylet ve sancak sistemi nasl
alyordu?
Sk skya merkeze bal olan Osmanl Devleti'nin tara tekiltnn en byk
parasn eyletler tekil eder. Eyletler, sancaklara, sancaklar kazalara ve
kazalar da nahiyelere ayrlrd. imdi eylet ve sancak zerinde daha ayrntl
olarak duralm.
Eyletler, beylerbeyi veya mr- mrn denilen idareciler tarafndan idare edilir.
242 Ltfl Paa, Asafnme, Ankara 1935; Akam Gazetesi, 9 Mart 1944, Sadr-
A'zam Nasl Olmal?; Hezarfen, Telhis'l-Beyan, vrk. 32/B vd., 198/B vd.; Tevkil
Kanunnmesi, MTM. 1/498 vd., 523-524; Uzunarl, Merkez, 38-39, 180-185,
242 vd.;
.
BLNMEYEN OSMANLI
401
XVI. yzyldan itibaren eyletlere tayin edilen Beylerbeyilere vezirlik rtbesi
de verilmitir. Beylerbeyiler, bulunduklar eylette hem asker hem de idar
mir olarak padiah temsil ederler. Osmanl Devleti'nde ilk zamanlarda bir
beylerbeyi bulunur ve btn ordu ilerinden sorumlu olurdu. lk beylerbeyi
Orhan Bey'in olu Sleyman Paa'yd. I. Murad Devrinde ksmen otoritesi
zayflayan bu makam, Rumeli ftuhatnn genilemesi zerine ikiye ayrlarak
Rumeli ve Anadolu Beylerbeylii kuruldu. Seluklulardaki melik'l-mer
makamna benzeyen ve bazen emir'l-mer da denen beylerbeylikler,
zamanla say ve nfuz itibaryla art gstermitir. Devletin en geni
topraklara sahip olduu zamanlan nazara alarak, beylerbeyi tarafndan idare
edilen eyletleri e ayrabiliriz:
Birincisi; Arazsi mir arazi (devlete ait) olduu iin, bir ksm arazisinin
tasarruf hakk ve elde edilen gelirleri, beylerbeyine has ad altnda dirlik
olarak tahsis edilen eyletlerdir (yllk geliri 100.000 akenin zerinde olan
dirliklere has denir). Has ile idare edilen eyletler 24 tanedir. Rumeli, Anadolu,
Karaman, Diyarbekir, am, Sivas, Erzurum, Van, Budin, Cezayir, Halep, Mara,
Kbrs, Girid, Bosna, Temevar, Trablusam, Trabzon, Kefe, Rakka, ehr-i Zr,
ldr, Kars ve Musul.
kincisi; Salyne ile idare olunan eyletlerdir. Bunlarn arazisi mir arazi
deildir ve has ad altnda beylerbeyine toprak tahsis edilmez. Belki bu
eyletlerin gelirleri defterdarlar tarafndan tahsil edilir ve beylerbeyine elde
edilen gelirden belli bir miktar salyne (yllk) ad altnda ulufe olarak verilir.
Bunlar dokuz tanedir: Msr, Badad, Habe, Basra, Lehsa, Cezyir-i Garb,
Trablusgarb, Tunus ve Yemen. Bunlara mstesna eyletler de denmekteydi.
ncs; Mmtaz eyletlerdir (eylet-i mmtze) ki, bunlarn bir ksm
sonradan ortaya kmtr. Bunlar, devlete maktu bir vergi ve bazlar sefer
zamannda asker vererek dahil ilerinde serbest bulunurlard. Mmtaz
eyaletler arasnda Mekke erifliini, Msr Hidivliini (son zamanlarda), Lbnan
mutasarrfln ve Eflak-Bodan Voyvodaln sayabiliriz. 1908 inklbndan
sonra bu eit imtiyazlara son verilmitir243.
IV- OSMANLI DEVLET'NDE TEMEL HAK VE HRRYETLER
250. Osmanl Hukukunda vatandalarn temel hak ve hrriyetleri kabul
edilmi midir? Yoksa 1839 tarihli Tanzimat Fermanyla m kabul e-dilmeye
balanmtr?
nemle arz edelim ki, gnmzde bilinenin ve bize okullarda retilenin
tersine, insana ve onun hak ve hrriyetlerine olan saygnn tarih geliimi
asndan, Bat ile Dou ve daha dorusu Osmanl Devleti ile dier ada
olan devletlerin durumu, %100'e varan nisbette birbirinden farkldr. Kamu
hukuku kitaplarnda anlatlan ve retilen, insanlarn hak ve hrriyetlerine ait
gelimeler ve hatta biraz sonra ksaca
243 Ftih Kanunnmesi, 13; Hezarfen, Telhis l-Beyan, vrk. 34/A, 54/A vd.,
vrk. 55/B vd.; Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, ilgili maddeler.
.,,.->;
402
BLNMEYEN OSMANLI
bahsettiimiz 1215 tarihli ngiliz Magna Carta's ile Fransz 1789 tarihli
inklbnn bu adan arz ettii nem, sadece Osmanl Devleti dndaki ve
daha dorusu slm lkeleri dndaki devletler asndan dorudur. Baz
iddialarn tersine, 1839 tarihli Tanzmt Ferman, 1856 tarihli Islahat Ferman
ve 1876 tarihli Kanun- Esas, insana ait hak ve hrriyetleri ilk defa kabul
etmemi, belki eskiden beri var olan bu hak ve hrriyetleri sadece yazl hale
getirmitir. Bu husus, ok nemlidir. zellikle ykselme devrinde, Osmanl
Padiahlarnn hukuka kar duyduklar sayglar ve adaleti icradaki titizlikleri,
inkr edilemez tarih bir hakikattir. Bir devlet, kuvvet kanunda olduu
mddete ayakta durur; aksi takdirde yani kanunun kuvvette olmas
durumunda, devlet, kudret ve kuvvetini kaybeder
Konuyu takdim ederken u hakikati da belirtmeden geemeyeceiz: Osmanl
Dev-leti'nde insana Allah'n mahluku muhterem ve aziz bir varlk olarak
baklr. Yunus'un "Yaradlar severiz Yaradan'dan tr" eklindeki esprisi,
zellikle ykselme devirlerinde ok ak bir ekilde Osmanl Devleti'ne hkim
olan espridir. sterseniz insana ve onun haklarna saygy muvakkaten bir
tarafa brakarak, hayvanlara bile ne derece sayg gsterildiini, bir belge ile
sizlere takdim edip daha sonra insana ve hukuka sayg zerinde duralm: Bat
dnyasnda hayvan haklar kavram 19. asrn son eyreinde gndeme
gelmiken ve Birlemi Milletler Hayvan Haklar Bildirisini 1948'de kabul
etmiken, ayn esaslar ve hatta daha ilerideki baz kaideler, Osmanl
Kanunnmelerinde ilk dnemlerden beri yer alm bulunmaktadr. Misl olsun
diye II. Byezid devrinde hazrlanan 1502 tarihli stanbul Belediye
Kanunnamesindeki u hkm beraber mtala'a edelim:
"Ve aya yaramaz brgiri iletmeyeler. Ve at ve katr ve eek ayan
gzedeler ve semerin greler. Ve ar yk urmayalar; zira dilsz canavardr.
Her kangsnda eksk bulunursa, sahibine tamam etdre. Etmeyeni ve
eslemeyeni gerei gibi hakkndan gele."; "Fil-cmle bu zikrolunanlardan gayr
her ne kim Allah u Te'la yaratmtr, hepsinin hukukunu muhtesip grp
gzetse gerektir, er' hkmi vardr.".
Hayvanlarn hukukuna bile tecvz yasaklayan bir inanca sahip olan bir
devletin, suiistimallerin dnda insanlarn hak ve hrriyetlerine sayg
gstermemesi mmkn deildir.
O halde, Osmanl Hukukunda temel hak ve hrriyetler fikri, modern siyas
dnce fikrinin geirdii safhalar yaamamtr. Zira slm hukukunun kabul
ettii hak ve hrriyetler balangtan beri vardr ve tabi bir haktr. slm
Hukukunun kabul ettii bu temel hak ve hrriyetler, uygulamada iktidarlara
gre baz farkllklara maruz kalmtr. Bu konuda evvel Osmanl
Hukukundaki hrriyet kavramn incelemek gerekir. Osmanl Hukukunda
hrriyetin u ekilde tarif edildiini gryoruz: Hrriyet ne bakasna ve ne de
nefsine zarar vermemek artyla meru direde dilediini yapmaktr.
Gerekten hrriyet odur ki, adl kanunlar dnda kimse kimseye tahakkm
etmesin, herkesin haklar dokunulmazdr ve herkes meru' dairede istedii
gibi hareket etsin. Buna gre kiilerin kullanabildikleri baz temel hak ve
hrriyetlere deinelim.
Siyas haklar arasnda seme hakk bata gelmektedir. Uygulamada tam
olarak riayet edilmese de, halifenin veya sultann seilmesinde halkn mhim
rol vardr. ra esas uygulanrsa herkes bizzat veya temsilcisi vastasyla
fikrini beyan edebilir. Bu mmkn olmazsa, lkede ilh irdenin yani slm
hukukunun icrasndan, btn Mslmanlar sorumludur. Bu sorumluluun

neticesi olarak halk, halifeyi veya sultan murakabe etme ve artlar
gerekleirse azletme hakkna sahiptir. 1255/1839 tarihli Glhane Hatt
Hmyunu bu durumu halka kar yle ifade etmektedir: "bu er'i kanunlar
sadece din, devlet, mlk ve milletin ihys iin vaz' olunacaktr. Tarafmzdan
bunlara aykr harepu
BLNMEYEN OSMANLI
403
I m, a
ket vuku bulmayacana ahd- misak olarak hrka-i erife odasnda btn
ulema ve vekiller huzurunda yemin edilmitir". Dier taraftan her Mslman,
devlet bakanl dahil btn devlet hizmetlerine seilmek zere aday olabilir.
Ancak devlet hizmetini talep, arzu edilmeyen bir durumdur. Ayrca eski Trk
Devlet anlay bu konuda messir olmu ve saltanatn irslii esas itina ile
korunmutur.
Temel haklarn en nemlilerinden biri de eitliktir (msavat). Eitlik, slm
hukuku tarafndan izah edildii ekliyle temel bir hak olarak grlmtr.
Evvela hukuk eitlik emredilmitir. Kanun ve mahkeme nnde insanlar
eittir. Gayr-i mslimlerin baz konulardaki kendi kanunlarnn uygulanmasn
isteme hakk dnda, slm lkesinde tek kanun geerlidir. "Yemin ederim ki,
kzm Ftma hrszlk etse, ona da cezasn uygularm" hadisi bunu ifade
etmektedir. Dier taraftan sosyal eitlik yani frsat eitlii de kabul edilmitir.
Azatl ve siyah bir klenin bile devlet bakan olabileceini belirten hadis,
bunun niha snrn izer.
Ferd haklar iinde mtalaa edilen baz hrriyetleri de ylece sralamak
mmkndr: a) ahs hrriyetler. Bakasnn hak ve hrriyetlerine tecvz
etmemek artyla herkes seyahat hrriyetine ve can gvenliine sahiptir.
"Berat-i zimmet asldr" kaidesi bunu ifade eden nemli bir esastr. ahs
hrriyet konusunda Mslman ve gayr-i mslim fark yoktur. Herhangi bir
kimsenin canna, malna ve namusuna tecvz sutur, b) nan ve ibdet
hrriyeti. slm hukuku sadece dinnden dnen mrtede hayat hakk
tanmamtr. Bunun dnda hibir kimse Mslmanla zorlanamaz. Devlet
iinde gayr-i mslim tebaann ma'betleri muhafaza edilir ve ibdetlerine
imkn tannr, c) Mesken dokunulmazl bizzat Kur'n tarafndan garanti
edilmitir. d) alma hrriyeti ve zel mlkiyet hakk da kabul edilmitir.
Kimsenin mlkiyet hakkna tecvz edilemez. Mlkiyet hakkna iki eit
mdahale mevcuttur; iktisap sebebinin gayr- meru olmas istenmemektedir.
Belli lde serveti olanlara kamu yarar ve sosyal adalet adna zekt ve fitre
gibi ykmllkler yklenmektedir, e) renim hak ve hrriyeti. Her
Mslmana renmek yalnz hak deil ayn zamanda bir devdir. Ayrca slm
lkesindeki fertlere sosyal haklar da tannmtr. Zekt ve vakf gibi sosyal
gvenlik messeselerinin yannda, devletin muhta vatandaa bakma
ykmll de mevcuttur.
Bu zikredilen temel hak ve hrriyetler, baz uygulama aksaklklar dnda
btn Osmanl Tarihi boyunca kabul edilmitir. Osmanl topraklarndaki gayr-
mslimlere ait ma'betler, mektepler ve mlkler ve bunlara ilikin mahkeme
kararlar bunun ak rnekleridir. Trklerin ilk yazl anayasas olan 1293/1876
tarihli Kanun- Esas bu haklar ilk defa kabul etmemi, belki sadece yazl hale
getirmitir. 1876 tarihli Kanun- Esa-s'nin ikinci fasl ve 8-26. maddeleri
Osmanl Devleti tebaasnn umum haklarn biraz nce akladmza yakn

bir ekilde sralamaktadr. Mesela 10. madde ahs hrriyeti, 11. madde din
ve vicdan hrriyetini, 15 ve 16. maddeler renim hrriyetini, 17. madde
eitlik esasn dzenlemitir. Bu arada 1293/1876 tarihli ntihb- Mebusan
Kanunu Lyihasnn 2. maddesi sadece erkeklerin milletvekili seiminde oy
kullanabileceklerini hkme balam ve bu hkm 1341/1922 tarihli tadilatta
da aynen muhafaza edilmitir244.
244 stanbul htisb Kanunnmesi, Topkap Saray Mzesi ktp., nr. R. 1935,
vrk. 96/b-106/b, md. 58,73; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh. 296297; Sleymaniye Ktp. Reid Efendi, nr. 1036, vrk. 48/a-49/a;
404
BLNMEYEN OSMANLI
251. Osmanl Devleti'nde insan insan yapan ahs hak ve hrriyetlerin
korunmas ve Gvenlik lkesi ile ilgili neler syleyebilirsiniz?
MJ A
,
nsann hukukunun banda, insann ahs hak ve hrriyetleri gelmektedir.
Modern hukuk devletlerinin anayasalarnda temel hak ve hrriyetlerin banda
gelen bu hak ve hrriyetlere Osmanl Devleti'nde nasl bakldnn izah, dier
temel hak ve hrriyetler hakknda da bize fikir verecektir.
nsann madd, manev ve iktisad varl zerinde sahip olduu haklara ve
hrriyetlere "ahs hak ve hrriyetler" diyoruz. nsana ait bu hak ve
hrriyetler, kiinin gvenlii ilkesi ile birlikte yrrler ve birbirini tamamlarlar.
Batda ahs hak ve hrriyetlerin gndeme gelmesi iin, kiiyi haksz olarak
tutuklamaya kar koruma amacn gden XVIII. yzyla ait bildirileri beklemek
gerekir. nsan hayatnn, salnn, vcudunun korunmas; namus ve erefinin
muhafazas; zel hayatn gizliliklerinin gzetilmesi ve benzeri ahs haklar,
Bat hukuk sistemlerinde, ancak XIX. yzylda gndeme gelmeye balamtr.
lk defa konuyla ilgili hkm ihtiva eden svire Medeni Kanunu dahi, 1912
tarihlidir. Osmanl Devleti'nde ise, Kur'n'n "Bir ma'sumun hayat ve kam,
btn insanlk iin dahi feda edilemez" dsturu ve Hz. Peygamber'in slm'n
ilk haklar ve hrriyetler bildirisi demek Olan Veda1 Hutbesi'nde fade ettii
"Ey nsanlar! Bu gnleriniz nasl mukaddes bir gn, bu aylarnz nasl
mukaddes bir ay ve zerinde bulunduunu u belde nasl mukaddes bir belde
ise, canlarnz, mallarnz ve namuslarnz da yle mukaddesdir,
dokunulmazdr ve her trl tecavzden korunmutur" eklindeki emirleri esas
alnarak, insana ait hak ve hrriyetler tanzim o-lunmutur. Bu hak ve
hrriyetlerin nasl tanzim edildiini Kanunnmelerin maddeleri ve fkh
kitaplarndaki er' hkmler arasnda grmek mmkn olduu gibi, eski
mahkeme kararlar demek olan er'ye sicillerinde de oka grmek
mmkndr.
Burada uygulamaya k tutmas asndan 1539 tarihli iki belgeden yani iki
mahkeme kararndan bahsetmek istiyoruz. Bu iki belge, iki nemli gerei
gzlerimiz nne sermektedir: Birincisi, bu tarihlerde Anadolu'nun cra bir
kesi saylan Anteb'de bbrek ameliyatnn yaplabiliyor olmasdr. kincisi
ise, gnmz hukuk sistemlerinde bile, tbb mdahaleler ve ameliyat iin,
hastann yazl bir basit muvfakatnmesi yeterli grlrken, o tarihlerde yani
1539'larda dahi byle bir muvafakatin mahkemece karar altna alnmas
artnn aranmas ve bu durumun o dnemde bile insana ve insann sahip
olduu ahs haklara verilen nemi ve gsterilen saygy srarla vurgulamas-
dr. Bu kararlardan birinde, Hac Mehmed, olu Satlm'a, velyeten

muvafakat vermekte ve Doktor Nazar olu Budak da belli artlarla ameliyat
kabul ettikten sonra, mahkeme bunu tasdik edip zabt altna almaktadr.
nsann ve ahs haklarnn ne derece nemli eyler olarak kabul edildiini ve
her meden mesele gibi, ahs haklar ve insana sayg hususunda da Bat'y
fersah fersah geride braktmz, bu ve benzeri ok saydaki belgeler aka
gstermektedir. Bu tr belgeler, "kii, bilmediinin dmandr" kidesince,
gemiimize ve ecdadmza olan dmanlklarn cehaletten kaynaklandn,
gzler nne sermektedir.
Gvenlik ilkesi zerinde de ksaca durmak istiyoruz. Mecelle'nin kabul ettii
bir
Akgndz, Belgeler Gerekleri Konuuyor, c. III, sh. 180-183; Cin-Akgndz,
Trk Hukuk Tarihi, stanbul 1990. c. I, sh. 186-187; De La Jonquiere, histoire de
I'Empire Ottoman, sh. 164; Ergin, Mecelle-i Umr-i Belediye, c.I, sh. 217.
BLNMEYEN OSMANLI
405
esasa gre, "Berat-i zimmet asldr", yani bir insann sululuu isbat
edilmedike, susuz kabul edilmesi genel bir hukuk prensibidir. Osmanl
Devleti'nin kuruluundan beri var olan ve Batl Devletlerin ancak XVII. asrda
kavramaya alt bu esas, Hz. mer yle aklamaktadr: "slm'da hi
kimse haksz olarak tevkif edilemez. Bir mahkeme karar olmadan kimsenin
hrriyeti kstlanamaz". Kur'n'm "Hi bir sulu, bir baka sulunun cezasn
ekemez" dS-turunu benimseyen Osmanl Devleti'nde, insanlar iledikleri
sulardan ahs olarak sorumludurlar. Osmanl Kanunnmeleri, kad
maVifetinsz yani mahkemenin karar olmadan hi bir cezann infaz
edilemeyeceini ve kimseden bir habbe ve bir ake alnamayaca, yzlerce
yerde, bandan beri salam esaslara balamlardr. sterseniz baz kanun
hkmlerini aynen nakledelim:
"Ve dahi hapis yerlerinde kefil bulunur iken hapsetmeyeler, yazp Dergh-
Alye arz edeler. Meer ki, en'at-i azme ola. Ve dahi firar ihtimali olub kefil
bulunmaycak hapsedeler.".
"Mcrim olan kimesne tefti olunmadn veyahud zerine zahir olan enyi'
er'le ve rfle yerine varmadn sancakbei ve subas ve adamlar nesne alub
salvermek memn'dur. Kendler mahall-i thmet ve adamlar mcrim ve
mstahakk- ikb olur.
....amma mcrim ve mttehem olan kimesne mtemerrid ve mu'annid olub
da'vet ile mahkemeye gelmekden imtina" eyleye, bery- ta'zir cebr ile bilta'zb mahkemeye getrmek memnu' deildir.".
Zikredilen kanun hkmlerinin, asrmzn dahi yz karas olan ikenceyi de
iddetle yasakladn aka gryoruz. Bu anlattklarmz teyid etmek
asndan, Hollandal bir gayr- mslim hukukunun, 1895 ylnda, "er'-i erif
ve "kanun- mnifv diye zetlenebilecek Osmanl Hukuku hakknda, II
Abdlhamid'e sunduu bir rapordan baz cmleler nakletmek istiyoruz:
"er'-i erifde ve dolaysyla Osmanl Hukukunda, bir ok hukuk hkmler
vardr ki, bazlar pek yakn bir zamanda Avrupa'ya girebilmi ve daha bir ok
insan hkmler vardr ki, asrmzdan sonra girecektir. Bu iddiamza delil
olmak zere, insana ve hukuka saygnn ifadesi olan u hkmleri sayabiliriz:
Ehl hayvanlarn himaye ve korunmas; mahkemelerde davalarn meccnen
grlmesi; evli bir kadnn kocasna mracaat etmeksizin tasarrufunda
bulunan mal varln istedii gibi idare etmesi; Mslmanlarn ve gayr-
mslmlerin kanun nnde eitlii; sorgulamalarda sanklardan ikrar ve itiraf

gibi beyanlar almak iin ikence icrasnn kesinlikle yasak oluu ve benzeri
hkmler...."245.
V- OSMANLI DEVLETNDE ETM VE YARGI
252. Osmanl Medreselerini ve ilmiye snfn ksaca anlatr msnz?
Osmanl Devleti'nde adliye tekiltnn btn elemanlarn medreseler
yetitirmektedir. Yani adliye tekiltnn en nemli ksmn tekil eden kadlar,
ilmiye snfndan tayin edilmektedir. Osmanl Medreseleri devletin kuruluuyla
birlikte te'sis olunmaya balanmtr. Medreseler, genellikle camilerin yannda
ve camilerle birlikte ina olunmulardr. Talebe, medreselerde yatar,
imaretlerde yer ier ve camilerde ders okurdu. Sonradan husus medreseler
yaplmtr. Osmanl Medreseleri, Ftih'in klliyesi ile ke245 Kur'n, Ftr, Ayet, 18; Mide, Ayet, 32; IV. Murad Kanunnmesi,
Sleymaniye ktp. Esat Efendi, nr. 2362, vrk. 35/b; Hdvendigr Livas
Kanunnmesi, md. 33-34. Bkz. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. II, sh.
184, Byezid 11-18, md. 33-34; Gaziantep er'iye Sicilleri, nr. 2, sh. 282, 300;
stanbul Mftl er'iye Sicilleri, skdar Mahkemesi, nr. 136, sh. 6;
Akgndz-Heyet, er'iye Sicilleri, c. I, sh. 224-225; BA, YEE, nr. 14-1540, sh.
18 vd.; Ergin, Mecelle-i Umr-i Belediye, c. I, sh. 217-218; mre, Zahit, Medeni
Hukuka Giri, stanbul 1976, sh. 89 vd.; Akn, lhan, Kamu Hukuku, sh. 321
vd.; Sahih-i Buhari Tecrid-i Sarih Tercmesi, c. IV, sh. 334, 412; c. X, sh. 389,
395; Armaan, Servet, slm Hukukunda Temel Hak ve Hrriyetler, Ankara
1987, sh. 82 vd.;
< ,
406
BLNMEYEN OSMANLI
mlini bulmu ve Kanuni'nin zamannda ise son eklini almtr. Bu usul 400
sene baz nemsiz deiikliklerle srdrlmtr. Bu ikisini ve derecelerini
daha yakndan grelim:
Birincisi, Ftih Medreseleridir. Ftih Camiinin kuzey ve gneyinde yer alan
drderden sekiz medreseye sahn- semn veya medris-i semniye ad verilir.
Bu bir niversitedir. Talebelerine danimend, asistanlara mud ve hocalarna
da mderris denir. Daha sonra bu yksekokullara talebe yetitirmek zere
orta retim mahiyetinde msla-i sahn veya tetimme denilen sekiz medrese
daha yaplmtr. Bunlar ina edildikten sonra medreseler u derecelere
ayrlmtr:
1- Hri Medreseleri; bunlar ilkokul mahiyetindeki ibtidy- hri ve ortaokul
mahiyetindeki hreket-i hri diye iki ksmdr. 2- Dhil Medreseleri; Bunlar
sonradan ihdas edilen rdiye mektepleri yani ortaokul mahiyetindedir,
iptiday- dhil ve hareket-i dhil diye ikiye ayrlmtr. 3- Msla-i Sahn
Medreseleri; Bunlar ise (i'dadiye) seviye-sindedirler ve yksekokula talebe
yetitirirler. 4- Sahn- Semn Medreseleri; Bunlar yksekokullardr.
kincisi: Sleymaniye Medreseleridir. 1549-56 yllan arasnda inas
tamamlanan Sleymaniye medreseleri, hem din hem de teknik konulara ait
bir niversiteydi. Bu medreselere, Sahn- Sleymaniye de denmektedir. Yeni
yaplan dzenlemeye gre, medreselerin dereceleri yleydi; 1- ibtid- Hri
(ilkokul ve ortaokul); 2- Hreket-i Hri; 3- ibtidy- Dhil (Ortaokul ve lise) 4Hreket-i Dhil. (Bu drdnde deiiklik yoktur. Bunlar bitirenler, erT
ilimlerde uzmanlamak istiyorlarsa msla-i Sleymaniye'ye giderlerdi). 5Msla- Sahn (Tetimme-i Ftih=lise). 6- Sahn- Semn (niversite) 7 ibtid-i
Altml (mderrisin gnl 60 ake olduu iin bu isim verilmitir). 8-
Hareket-i Altml 9- Msl- Sleymaniye (veya tetimme denir. Sleymaniye

niversitesinin lisesidir. Mezunlar kad aday (mlzm) olabilirdi) 10- Hmisei Sleymaniye 11- Sleymaniye Medreseleri (4 tanedir. niversite
mahiyetindedir) 12- Dr'l Hadis (Yksek er7 ilimler fakltesi).
Bu medreselerin, retim yesi demek olan mderrisleri de dereceye
ayrlmt.
Birinci dereceye kibr- mderrisin (prof.lar) denirdi ve srasyla unlar bu
gruba dahil kabul edilirdi: Dr'l-Hadis, Sleymaniye, Hmise-i Sleymaniye
ve Msla- Sleymaniye Mderrisleri. Bunlar isterse mahre mevleviyeti
denen yksek kadla hemen tayin edilirdi. kinci derece ise, Hareket-i
Altml, ibtidy- Altml ve Sahn- Semn mderrisleridir. nc derece de,
msla- sahn ve daha aa derecedeki medreselerin mderrisleridir. Bu
bilgileri zikretmemizin sebebi, kadlarn dereceleri ile medrese ve
mderrislerin derecesi arasnda yakn iliki olmasndandr246.
253. Osmanl Devleti'nde Tanzimat'tan nce yarg grevini yerine getiren
mahkemeler yani er'iye Mahkemeleri nasld?
Osmanl Hukukunda yarg erkine kaza denilmekte ve konuyla ilgili hkmler
Kitb'l-Kaz bal altnda zikredilmektedir. slm hukukular kazay,
insanlar arasn
246 Hezarfen, Telhis'l-Beyan, vrk. 8/B vd.; lmiye Salnamesi, sh. 644649; Tevkii Kanunnmesi, MTM, c. I, sh. 539; Uzunarh, lmiye Tekilat, sh.
5-19, 33-43; 280-281, 271-276.
,,..,,.;, ._,. ,,.,..- -..-,.-,,.,-..,
,. . .
BLNMEYEN OSMANLI
407
caz bredaki anlamazlklar Kur'n ve Snnetten alnan erT hkmlere gre halletme
eklinde tanmlamaktadrlar. Kaza grevini ifa eden grevlilere de kad
denmektedir. Osmanl Hukukunda yarg grevi (kaza), hilfet makamna veya
devletin bana ait vazifeler arasnda yer alr. Yani yarglama grevi kamu
adna halifenin veya yetkili kld kadlarn grevidir. Bu sebeple slm'n ilk
dnemlerinde halifeler, bizzat kaza vazifesini de icra etmiler bu grevi
bakalarna havale etmilerdi. Daha sonra Devletin snrlar genileyip yargya
dair iler oalnca, halifeler, gerek hilfet merkezlerinde ve gerek
vilyetlerde kendilerine vekleten (kamuyu temsilen) davalar yrtmek iin
husus memurlar yani kadlar tayin etmilerdir. Bu sebeple kadlara nib de
denmektedir.
Osmanl Devleti, Mslman bir devlettir ve hukuk sisteminin temelini slm
hukuku tekil etmektedir. Bu sebeple bu devletin en nemli yarg organ yine
kadlardr. Ancak er'iye mahkemeleri denen kadlar dnda da yarg organ ve
makamlar vardr.
Kurulu ylndan itibaren erT kaza usuln benimseyen Osmanl Devleti'nin
birinci beyi Osman Bey'in ilk tayin ettii iki memurdan birisi kad olmutur.
Kadlar yetitirecek bir kaynak henz mevcut olmadndan, ilk Osmanl
kadlar Anadolu, ran, Suriye ve Msr gibi yerlerden getirilmitir. I. Murad'n
Molla Fahreddin Acem'yi 130 ake maa ile ilk defa fetva grevine tayin ettii
bilinmektedir. Daha sonra fethedilen her idare merkezine bir kad tayin
edilmi ve biraz sonra zikredeceimiz adl tekilt ortaya kmtr. Tek
kad'nn grev yapt bu usule er'iye mahkemeleri ad verilmektedir. er'iye
mahkemelerinin belli bir makam binas yoktur. Ancak bu en* meclis adyla
yarglamann yapld belirli bir yerin olmad manasna alnmamaldr.
Kadlarn yarg ilerini yrtebilecekleri ve taraflarn kendilerini her an

bulabilecekleri muayyen bir yerleri vardr. Bu, kad'nn evi, cami, mescid veya
medrese, belli odalar olabilir. Bayram ve Cuma gnleri dnda yarg grevini
ifa ederler.
Osmanl Devleti'nde ok geni kapsaml yetkileri bulunan ve er'iye
mahkemelerinde yarg grevini ifa eden ahslara kad denmektedir. Bilindii
gibi kesmek ve ayrmak gibi szlk manalar bulunan kaza, terim olarak
hkm ve hkimlik manalarn ifade eder. Osmanl hukukular, kady,
insanlar arasnda meydana gelen dava ve anlamazlklar erT hkmlere
gre karara balanmak iin devletin en yksek icra makam (sultanlar veya
yetkili kld ahslar) tarafndan tayin edilen ahs diye tarif etmektedir.
Kadlara hkim veya hkim'-er' de denilir. Bilindii gibi Osmanl Devleti
idar taksimat olarak nce eyletlere, eyletler livalara, livalar kazalara,
kazalar nahiyelere ve nahiyeler de kylere ayrlyordu. Nahiye ve kyler
dnda kalan dier idar merkezler ayn zamanda birer yarg merkeziydi. Her
yarg merkezinde birer kad bulunurdu. Osmanl adl tekiltnn temel ta
olan kadlar, bulunduklar yerin hem hkimi, hem belediye bakan, hem
emniyet miri, bazan hem mlk miri ve hem de halkn her konuda mracaat
edebilecei sosyal gvenlik makamyd, istisna saylabilecek baz
suiistimaller bir tarafa braklrsa, Osmanl Devleti'nde kadlarn ne gibi
vazifeler ifa ettikleri, u anda elimizde mevcut olan 20.000 adet ve 500.000
ksur sayfalk er'iye sicillerinden (eski mahkeme kararlarndan) daha iyi
anlalr.
Biz kanunnmelerdeki ifadeleri esas alarak kadlarn nemli grev ve
yetkilerini ylece zetleyebiliriz;
"erT hkmleri icra; Hanefi mezhebinin tartmal olan grlerinden en
muteber olan aratrp uygulama; er'iye sicillerinin (kararlarn) yazm; veli
veya vasisi olmayan kkleri evlendirme; yetimlerin ve gaiblerin mallarn
muhafaza; vasi ve vekilleri tayin yahut azl; vakflar ve muhasebelerini
kontrol; evlenme akdini icra; vasiyetleri tenfiz ve ksaca btn hukuk ileri
takip, kadlarn grev ve yetkileri arasndadr.
408
BLNMEYEN OSMANLI
Kadlar, devletin siyas ve idar meselelerine karmazlar ve bu konular ilgili
mlk mirlere terk ederler. Ayrca merkezden gelen emir ve talimatlar icra
da kadlarn grevleri arasnda yer almaktadr247.
254. Osmanl Devleti'nde hkimlerin dereceleri ve tayin usulleri nasldr?
Gnmzdeki gibi hkimlerin snflandrlmalar mevcut mudur?
Medreseleri bitiren bir talebe, mlzm adyla matlab veya tarik defteri
denilen bir deftere kaydolunurdu. Kanuni'nin nl eyhlislm Ebssuud'un
koyduu bu usule (mlzemet usul) gre, mlzmlar iin alternatif vard:
mderrislik, kadlk veya idar bir grev. Mderrislik yolunu tercih edenler,
nce ibtid-i hri mderrisliine, kadl tercih edenler evvel kaza
kadlna ve idar grevi seenler de nce zamlie (zeamet sahiplii) tayin
edilirlerdi, ilk defa kaza kadlna tayin edilen mlzmlar, kadlk
derecelerinde ykselerek eyhlislmla kadar kabilirlerdi. Osmanl
Devieti'nde kadlk mansp ve paye (pye-i mcerrede) olmak zere iki
ksmd. Bir makam bilfiil igal olunur ve orada vazife yaplrsa buna mansb;
bilfiil vazife yaplmadan nce sadece unvan kullanlrsa buna da paye ad
verilirdi. Bu sebeple kadlarn derecelerini belirten paye veya mansb
olduuna iaret etmek gerekir. imdi de ilmiye snfnn dereceleri ile iice
olan kadlarn derecelerini grelim.
Osmanl kadlar dereceleri itibariyle nce iki byk guruba ayrlrlar: Birincisi:
Mevleviyet denilen byk kadlklardr. Byk ve mhim eyaletlere, vilayetlere
ve baz nemli sancaklara mevleviyet rtbesine sahip kadlar (mevli) tayin
edilirdi. Bunlar, yevmiyelerine gre iki ksma ayrlyordu: I) 300 akeli
mevleviyetler ki, bunlara devriye mevlisi denir ve en dk mevleviyetler
bunlardr. II) Yevmiyesi 500 akeye kadar ykselebilen byk mevleviyetlerdir.
En yksek mevleviyet derece, srasyla Rumeli ve Anadolu Kazaskerliidir.
Payeleri vardr. Dier mevleviyetlerin dereceleri yledir:
- stanbul Kadl. Birinci derece mevleviyettir ve stanbul Mollas veya
Efendisi de denir. Pyelidir.
- Haremeyn Mevleviyeti. Mekke ve Medine Kadldr. Pyelidir.
- Bild- Hamse Mevleviyeti. Edirne, Bursa, am, Msr ve Filibe kadlklardr.
- Mahre Mevleviyeti. Kibr- mderrisn denilen yksek rtbeli mderrisler
dorudan bu kadlklara tayin edilebilir. Payesi de vardr.
- Devriye Mevleviyeti. Bunlar belli merkezlerde dolatklarndan bu ad
almlardr. Pyelidir.
- Pye-i Mcerrede Sahipleri. zmir ve Edirne pye-i mcerredeleridir. Bunlarn
mansb yoktur.
kincisi; Kaza kadlklar. Ksaca belirtmek gerekirse, kaza kadlklar da kendi
a-ralarnda derecelere ayrlmaktadr. Bunlarn en yksek derecesine sitte veya
eref-i kuzt yahut 150 akeli kadlk denir. Bunlarn dnda fevkalade
hallerde memleketin asayiini temin iin toprak kadlar adyla seyyar kadlar;
baz nemli dava ve ik247 Hezarfen, Telhls'l-Beyan, vrk. 135/A vd.; Ergin, Mecelle-i Umr-i
Belediye, c. I, st. 265 vd.; Zeydan, Ni-zm'l-Kaz, sh. 117-120; Uzunarl,
lmiye Tekilt, 83 vd., 108 vd.; Tevki Kanunnmesi, MTM, c. I, sh. 541;
Kanun Kanunnmesi, MTM, 1/326-327; Mecelle, md. 1784-1785; Ali Haydar,
Drer, c. IV, sh. 657 vd.; Akgndz-Heyet, er'iye Sicilleri, c, I.
.-,. . --,;.' :W.~i--^:.:\ .;*:>- f
BLNMEYEN OSMANLI
409
yetleri dinlemek zere merkezden grevlendirilen mehyif mfettileri de
mevcuttur.
imdi de kadlarn tayin usullerini zetleyelim:
XIV asrdan XVI. asrn ortalarna kadar btn kadlar tayin veya tercih yetkisi
kazaskerlere aitti. XVI. asrn ikinci yarsndan sonra mevleviyet kadlarn tayin
yetkisi eyhlislmlara devredildi. Dier kadlar ise yine kazaskerler tayin
ediyordu (Kazaskerlerin tayin defterine akdiye defteri denmektedir.). Kad
adaylar (mlzm) nevbet denilen kadlk grevini alabilmek iin matlab, tarik
veya rznme-i hmyn ad verilen defterlere kaydedilirdi. Kaza kadlarnn
grev sresi iki seneydi (sonra 20 aya indirildi). Mevleviyet kadlarnn grev
sresi ise bir seneydi. Grev sresini dolduran kad, stanbul'a gelir ve eer
kaza kads ise her aramba gn kazaskerin makamna devam (mlzemet)
ederlerdi. Mevleviyet kadlar ise, Cuma gn Vezir-i Azam Paa Kapsnda
ziyaret ederlerdi. Kad'nn ma'zl olduu dneme zaman- infisal, grev
banda bulunduu devreye ise zaman- ittisal denirdi. Tanzimat'tan sonra bu
usul deitirilmi. Ayrntya sonra gireceiz. Ancak mlzemet usulnn
amac, kadlarn ma'zl olduklar zaman iinde kendilerini meslek adan
yetitirmeleridir. 1007/1598 ylnda mlzemet usul bozuldu ve suiistimaller

balad248.
I
255. Osmanl Devleti'nde temyiz makamlar var mdr? er'iye Mahkemeleri
dnda yarg organlar bulunmakta mdr?
Mahkemece verilen kararlarn erT hkmlere ve meru usule uygun olup
olmadn tetkik ederek, uygun ise tasdik, deil ise karar nakzetme ilemine
temyiz; bozulan kararn bir baka mahkeme tarafndan yeniden grlmesine
ise istinaf denilir.
Mecelle istinaf messesesini bugnk anlamndan farkl ve yle
dzenlemitir: Verilen kararn meru usule uygun olmadn, aleyhine karar
verilen kii iddia eder ve uygun olmayan cihetini aklayp davann yeniden
grlmesini (istinafn) talep eyler. Karar tetkik edilir; meru usule uygun ise
tasdik olunur, deilse istinaf edilir, yani dava yeni batan grlr. Meru usule
uygun olmamas demek, Kur'n, snnet veya icma'a aykr olmas demektir.
Birinci kararn iptal edilerek, meru usule uygun biimde davann yeniden
karara balanmas istinaftr.
Temyiz messesesi ise ksaca yle dzenlenmitir: Mahkeme kararna kanaat
etmeyen mahkmunaleyh, karar ihtiva eden ilmn temyizi talebinde
bulunur, ilm tetkik olunur, meru usulne uygun ise tasdik edilir, deilse
karar bozulur.
Osmanl hukuk tarihi boyunca bu esaslar kabul ve tatbik edilmitir. Deien
sadece temyiz ve istinaf makamlar ile baz ekil artlardr. Tanzimat'tan
nce, er'iye mahkemelerinin kararlar, paa divanlarnda veya Divan-
Hmyun'da temyiz edilir ve eylet kadlar yahut kazaskerler tarafndan
istinfen tekrar grlrd. Tanzimat'tan sonra ise temyiz makam yarglama
usullerine gre deiiklik gsterdi. er'iye mahkemelerinin kararlar,
Fetvhne-i Ali veya Meclis-i Tetkikat- er'iye denen iki yksek kurul
tarafndan temyiz edilirdi. Bunlar mahkeme hviyetinde olmadklar iin, dava
yeniden grlmek zere tekrar eski veya bir baka mahkemeye
gnderiliyordu. En st
I
248 Tevki Kanunnmesi, MTM, 1/538-549; lmiye Salnamesi, sn. 645;
Uzunarl, lmiye, sh. 87 vd., 111 vd.; 95 vd., 133-143, 276-280; Sertolu,
Tarih Lgati, sh. 166, 214.
410
BLNMEYEN OSMANLI
istinaf mahkemesi yine Rumeli ve Anadolu Kazaskerlii mahkemeleriydi. Son
dzenlemelerle temyize mracaat sresinin ay olarak tesbit edildiini de
ksaca belirtelim.
Osmanl Devleti'nde Tanzmt'tan nce de er'iye mahkemeleri dnda yarg
organlar mevcuttur. Ancak bu organlar sadece yarg grevini ifa iin tekil
edilmi organlar deildir. Baka idari, mal veya askeri grevleri de mevcuttur.
er'iye mahkemeleri dndaki yarg organlarn u ekilde zetlemek
mmkndr:
a) Divan- Hmyn. Divan- Hmyn, hem kadlarn verdii kararlan yaplan
bavuru zerine temyiz edebilen yksek bir adl mahkeme; hem dorudan
divana bavuran veya ikinci defa yarglamay hakl olarak talep edenler iin
bir istinaf mahkemesi; hem mahall idare mahkemeleri demek olan Paa
Divanlar kararlarnn temyiz edilebildii ve de dorudan idar davalara
baklabilen yksek bir idar yarg organ ve hem de bir anayasa mahkemesi
mahiyetindedir. Divan'n kararlarn ihtiva eden Babakanlk Osmanl
Arivi'ndeki Mhimme Defterleri bunu aka gstermektedir.
b) Paa Divanlar. Eyletlerde Beylerbeyi'nin bakanlnda toplanan Paa
Divanlar da mahall bir idare mahkemesi ve ksmen de bir istinaf mahkemesi
mahiyetin-dedirler. Zira bunlar baz yetkileri kstl olmakla beraber, Divan-
Hmyun'un snrlandrlm ekilleridir. Paa Divanlarnn kararlar Divan-
Hmyn'da temyiz edilebilir.
c) Asker Mahkemeler. Osmanl Devleti'nde kazasker ve asker kassamlarn
yannda iki tane daha askeri mahkeme mevcuttur. Birincisi; Yenieri
Aal'dr. Zira Yenieri Aas kendisine bal ocak mensuplarn yarglama ve
belli cezalar dorudan infaz etme, bazlarn ise sadrazama arz etmeye
yetkilidir, ikincisi: ise; Kaptan- Der-ya'dr. Kaptan- Derya, Tersane halkna ait
davalar bizzat dinleyebilecei gibi, ilgili semt kadsna da dinletebilir.
Bu saylanlarn dnda sancak beylerinin bir idar yarg organ olarak grev
yaptn ve defterdarn ise mal anlamazlklar kesin zme
kavuturabildiini burada hatrlatmamz gerekir. Ksaca ismen olmasa da
Osmanl Devleti'nin Tanzmt'tan nceki devresinde de eitli yarg
organlarnn bulunduu bir vakadr. Muhtesib veya htisb aas denilen
belediye bakannn bile belli alanlarda yarg yetkisinin bulunduunu fade
etmeliyiz249.
256. Tanzimat sonras er'iye Mahkemeleri kaldrlm mdr veya Bunlarn
yetkilerinin snrlandrlmas sz konusu mudur?
Tanzmt'tan nce Osmanl lkesindeki yarg gcn tek bana denecek
kadar mstakil olarak kullanan er'iye mahkemelerinin, daha dorusu
kadlarn bu yetkileri ve dzeni, II. Mahmut'tan itibaren azalmaya ve yeni
dzenlemelere maruz kalmtr. 1235/1837 ylnda stanbul Kadsnn makam,
Bb- Meihattaki bo odalara tanarak ilk kez resm bir mahkeme binasnda
yarg grevini ifaya balamlarsa da, 1254/1838 tarihinde kadlarn yetkilerini
ktye kullanmalarn nlemek ve mevcut usulszlkleri ortadan kaldrmak
amacyla Tarik-i ilmye Dair Ceza Kanunnme-i Hmyunu yrrle
konmutur, ilk yllardan beri kadlar kazaskerlere ve kazaskerler de padiahn
mutlak vekili olan sadrazamlara bal ve onlarn namna erl hkmleri icra
ede gel249 Tevki Kanunnmesi, MTM, c. I, sh. 506-537; Mecelle, md. 1838-1839; Ali
Haydar, c. IV, sn. 795-803.
BLNMEYEN OSMANLI
411
dikleri halde, kazaskerler Tanzimat'n banda eyhlislmla balanm ve
eyhlislmlar Meclis-i Vkel'ya alnmtr. 1253/1837 tarihinde
kazaskerlikler birer mahkeme olarak Bb- Meihata nakledilmi ve btn
kadlar eyhlislma balanmtr. Bu arada kadlarn idar mahall idare
yetkileri de kaldrlmtr.
1255/1839 tarihli Tanzmt Ferman, her konuda hukuk dzenlemelerin
yaplmasn mirdi. Buna gre er'iye mahkemeleri de dzenleme altna
alnmtr.
1271/1855 tarihli bir Nizmnme ile kadlarn tayini belirlendi. Buna gre
asrlardr uygulanan mlzemet yani belirli sreli kadlk usul kolaylatrld
ve 1331/1913 ylnda ise bu usul tamamen kaldrld ve yerine ehil olduu
srece kadlarn grev yapmalar esas benimsendi. Kadlarn tayin
edilecekleri yerler ise, eski usul devam eden derecelerine gre be snfa
ayrld. Birinci snf: Byk mevleviyet kadlar ile kibar- m-derrisn olanlar
vilyetlere ve byk sancaklara; ikinci snf; Devriye mevlileri, mderrisler ve
eref'l-kuzt olanlar, kaymakamlk bulunan kazalara; nc snf: nceden
kadlk yapmam mevliler, mderrisler ve imtihanla eref'l-kuzt olduunu
ispat edenler, kaymakamlk bulunmayan byk veya bulunan kk kazalara;
Drdnc snf: Daha aa rtbeliler kk kazalara ve Beinci snf: Yeni
greve balayanlar geriye kalan kazalara tayin edileceklerdi. Tayinleri bu
ekilde tanzim edilen kadlar yetitirmek iin de Sultn Abdlmecid
tarafndan 1270/1854 ylnda Muallimhne-i Nvvb adyla bir medrese
almt. Bu medrese sadece kad yetitirecekti.
1276/1859 ylnda btn er'iye mahkemeleri yeni bir yapya kavuturuldu.
Konu ile ilgili karlan Nizmnmeye gre, er'iye mahkemelerinin yetki ve
vazifeleri yeniden belirlendi. Evkaf, Kassam ve Kazasker mahkemeleriyle
zellikle stanbul'daki mahkemelerin grev ve yetkileri ayr ayr tespit edildi
ve ksmen snrlandrld.
1284/1867 tarihinde er'iye mahkemeleri dnda bir takm idar ve adl
mahkemeler kuruldu ve bunlarn grevleri belli alanlara inhisar ettirildi.
1284/1867 tarihli Divan- Ahkm- Adliye Nizmnmesi ile aile, miras, vakf,
ahsa kar ilenen sular ve cezalar gibi hukuk-u ahsiye davalar dndaki
hususlar, er'iye mahkemelerinin yetki alanndan karld ve ayn tarihli
ray- Devlet Nizmnmesi ile de er'iye mahkemelerinin idar yarg yetkileri
tamamen ellerinden alnd. Nizamiye Mahkemeleri, 1286/1870 tarihli bir
nizmnme ile kurulunca, Osmanl adliyesinde dalizm balad ve iki adl
mahkeme ayr ayr sahalarda yarg grevini yrtmekle grevlendirildi.
1287/1876 tarihli Nizmnmelerle kurulan havale ve icra cemiyetleri de kendi
sahalar ile ilgili yetkileri er'iye mahkemelerinin elinden almlardr.
1288/1871 tarihli Nizmnme ile Nizamiye Mahkemeleri yurt apnda
tekiltlandrlnca, er'iye denilen konular dndaki btn yarg yetkileri
bunlara devredildi ve hatta taralarda ksmen vazifesiz kalm olan kadlara
Nizamiye Mahkemelerinin reislii tevcih edilmeye baland.
1290/1873 ylnda er'iye mahkemelerinin bir st mahkemesi mahiyetinde
bulunan ve yksek bir erl mahkeme olan Meclis-i Tetkikat- er'iye kuruldu.
Bu meclis, fetvahaneden kendisine havale edilecek olan dava ve meseleleri
bir temyiz mahkemesi olarak inceleyecekti. erl mahkeme kararlarnn erl
hkmlere aykrl sz konusu ise, durumu gerekeleriyle beraber
eyhlislma arz edecekti. Bu arada bu meclisin bir altnda ve er'iye
mahkemelerinin stnde bulunan Fetvhane-i Ali de, er'iye mahkemelerinin
kararlan hususunda temyiz ve istinaf yetkilerine sahip yksek bir mahkeme
412
BLNMEYEN OSMANLI
olarak 1292/1875 tarihinde kurulmutu. Zaten burada halledilemeyen
davalar, Meclis-i Tetkikat'a havale edilecekti.
Nizamiye ve er'iye Mahkemelerinin grevlerini tesbit hususunda baz
karklklar ortaya ktka, zaman zaman yaplan hukuk dzenlemelerle her
iki mahkemenin grevlerini ak bir biimde birbirinden ayrma yoluna gidildi.
Bunlara gre, er'iye Mahkemeleri sadece vakf mallarnn aslna, hacre,
vasiyete, vasi tayin ve azline, yetim mallarna, vakflarn bor ilikilerine,
miras hukukuna ve dier er! haklara bakabilecekti. Dier konularda Nizamiye
Mahkemeleri yetkiliydi.
1331/1913 tarihli Kanun-u Muvakkat ile er'iye mahkemelerinin tekilt ve

grevleri yeniden dzenlendi. Bu dzenleme nemli yenilikleri ihtiva
ediyordu. Mlzemet usul ve snrl sreli kadlk dzeni tamamen kaldrld.
Kadlk iin en az 25 yan doldurma art getirildi ve 1302/1885 de Mekteb-i
Nvvb, 1326/1908'de Mekteb-i Kuzt ve 1327/1909'da ise Medreset'l-Kuzt
adn alan hukuk fakltesinden mezun olmayanlarn hkim olamayaca
hkme baland. Bu arada 1332/1914'de Islh Medris Nizmnmesi ile
Dr'l-Hilfet'il-Aliye adyla yksek bir dini okul aldn da kaydedelim. Ve
nihayet 1335/1916 tarihinde kazaskerlik ve evkaf mahkemeleri de dahil
olmak zere btn er'iye mahkemeleri, Adliye Nezretine balam ve
Temyiz Mahkemesinde er'iye adyla yeni bir daire tekil olunmutur.
Mtrekeden sonra 1338/1919 tarihli Kararname ile tekrar eyhlislmla
balanan er'iye mahkemeleri, 1336/1917 tarihli Usul-i Muhakeme-i er'iye
Kararnamesi ile shhatli bir yapya kavuturulmutur. TBMM'nin tekilinden
sonra 4 sene daha ayn Kararname uygulanm ise de, 1342/1924 tarihli
Mahkim-i er'iye'nin ilgasna ve Mahkimin Tekilatna ait Ahkm Muaddil
Kanun ile bu mahkemelere son verilmitir250.
257. Nizamiye Mahkemeleri Avrupa kanunlarn m uygulamtr?
Tekilatlanmas ve temyiz usulleri nasldr?
Bu mesele, zellikle Osmanl yarg tekiltn bilmeyenlerce tam bir istismar
vesilesi yaplmtr. Sanki Osmanl Devleti, Nizamiye Mahkemelerini kurmakla
er'at ortadan kaldrmaya adm atm gibi yanl yorumlara gidilmitir.
Halbuki meselenin asl yledir:
Bilindii gibi Tanzimat'tan nce yarg yetkisini hiz olan tek organ, er'iye
mahkemeleri deildi. Divan- Hmyun, Eyaletlerdeki Paa Divanlar ve
benzeri organlar da
250 1271 tarihli Nvvb Hakknda Nizmnme, Dstur, I. Ter. 1/321 vd., Bend,
2 vd.; 1271 tarihli Terclhat- Mensb- Kaza Nizmnmesi, Dstur, I. Ter. 1/315
vd., Bend. 1 vd.; Ali Haydar, Drer, c. IV, sn. 690-691; 1276 tarihli "Bil-Umum
Mahkim-i er'iye Hakknda Nizmnme", Dstur, I. Ter. 1/301-304;
Abdurrahman eref, Tarih Musahabeleri, stanbul 1934, sn. 48; 1284 tarihli
"Divan- Ahkm- Adliye Nizmnmesi", Dstur, I. Ter. 1/325 vd:, md. 2; 1284
tarihli "ry- Devlet Nizmnmesi", Dstur, I. Ter. 1/703 vd.; 1290 tarihli
"Meclis-i Tetkikat- er'iye'nin Vezifini Hvi Talimat", Dstur, I. Ter. IV/73-75
ve zellikle md. I, 7; 1292 tarihli Fetvahane Nizmnmesi, Dstur, I. Ter.
IV/76-77; 1279/1880 tarihli "'lmat- er'iye'nin Temyiz ve stinaf Hakknda
rade-I Seniyye", Dstur, I. Ter. Zeyl, 1/2; Karako Tahiyeli Kavanin, 1/10-12;
1300/1882 tarihli "Mahkim-i er'iye'den Verilen lmatn Temyiz ve stinaf
Hakknda Talimat", Dstur, I. Ter. 7tyl. 111/58; 1305/1888 tarihli "Mahkim-i
er'iye ve Nizamiyenin Tefrik-i Vezifi Hakknda rade-i Seniyye", Ceride-i
Mahkim, nr. 440/4861; 1332/1914 tarihi! "Tefrik-i Vezif Nizmnmesi",
Dstur, II. Ter. VI/1334; Takvim-1 Vakayi nr. 3046 3847; 2840; Karako,
Tahiyeli Kavanin, 1/4-7, 29 vd.; Resm Ceride; nr. 69, Kanun nr. 469; Mecelle-i
Umr-i Belediye, c. I, sh. 274-275; lmiye Salnamesi, sh. 652 vd., 674 vd.;
.-,...,..-.
BLNMEYEN OSMANLI
413
belli snrlar ierisinde adl ve idari yarg yetkisini kullanyorlard. XVIII. asrn
sonlarna doru bu organlarn nemi ortadan kalknca, bunlarn yerine er'iye
mahkemelerine yarg grevinde yardmc olacak ve hatta ou sahalarda
onun yerine geecek organlar tekil edildi. 1253/1837 ylnda tekil olunan
Meclis-i Ahkm- Adliye bu mahiyette yarg organlarnn birincisidir. Snrl
yasama yetkisi de bulunan bu Meclis, ayn zamanda yksek bir mahkemedir.
1271/1854'de yasama yetkisi Meclis-i Ali-i Tanzimat'a devredilen bu Meclis,
tamamen adl ve idar yksek bir mahkeme olarak greve devam etmitir. Bu
arada merkezde yeni karlan ceza kanununu uygulamak zere Meclis-i
Tahkikat adl bir kurul oluturuldu. Bunu takiben vilyetlerde ve livalarda birer
Meclis-i temyiz, kazalarda ise birer Meclis-i De'v tekil edildi. Bunlar belli
yelerden oluan ve er'iye mahkemeleri ile dier zel mahkemelerin
grevleri dnda kalan yarg ilerine bakabilen kurullardr. Aslnda paa ve
sancakbeyi divanlarnn bir nevi devamdrlar. Btn vilyetlerde ayrca bir
Meclis-i Cinyt kurulabilecei de hkme balanmtr.
Btn bu gelimeler, er'iye mahkemelerinin yannda yarg yetkisine sahip
ayrca bir mahkeme tekilinin zaruri olduunu gsteriyor ve bunun er'ata
aykr olmadn savunmak da deerli Osmanl hukukusu Ahmed Cevdet
Paa'ya dyordu. Ahmed Cevdet Paa, eski Mslman devletlerdeki Divan-
Mezlim'leri kyaslayarak, 1284/1868 ylnda Oivan- Ahkm- Adliye adyla
merkezde yksek bir adl mahkemenin kurulmasna vesile oldu ve reisliine
de kendisi getirildi. er'iye mahkemelerinden ayr ve sonradan da nizamiye
mahkemelerine ekirdek olacak bu yarg organ, ceza ve hukuk daireleri
olmak zere iki daireden meydana geliyor ve her dairenin en az be ve en ok
on a'zadan teekkl edecei hkme balanyordu. Bu yksek mahkeme,
er'iye mahkemelerinde yrtlen erf haklar, gayr-i mslmlere ait husus
davalar ve zel meclislerce grlen ticret davalar dnda, her eit ceza ve
hukuk davalarna re'sen veya istinaf yoluyla bakabilecekti. 1286/1870 tarihli
dier bir Nizmnme ile bu yksek mahkemenin ats, Nizamiye Mahkemeleri
adyla geniletildi. Osmanl Devleti'ndeki Nizamiye Mahkemeleri drt
dereceye ayrld: a) Kazalarda bulunan Dev Meclisleri; b) Livalarda bulunan
Temyiz-i Hukuk Meclisleri; c) Vilayet merkezlerinde bulunan Temyiz Divanlar;
d) Dersaadet'de bulunan Divan- Ahkm- Adliye. Birinciler bidayet
mahkemesi, ikinci ve ncler hem bidayet hem de istinaf mahkemesi
olarak davalara bakabileceklerdi. Drdncs olan divan ise iki mahkemeden
teekkl ediyordu: Birincisi; Mahkeme-i Temyizdi ve grevi dier Nizamiye
mahkemelerinin kararlarn temyiz etmekti. kincisi de merkezde hem bidayet
hem de istinaf mahkemesi olarak alacak olan en yksek Mahkeme-i
Nizamiye olacakt.
1288/1871'de yaynlanan iki Nizmnme ile Nizamiye Mahkemelerinin
tekilt yeniden dzenlenmitir. Bunlara gre, Nizamiye Mahkemeleri iki
derecedir: a) Bidayet Mahkemeleri; b) stinaf Mahkemeleri. Kazalardaki devi
meclisleri bidayet, livalardaki temyiz meclisleri bidayet ve istinaf,
vilayetlerdeki divan meclisleri ise sadece istinaf mahkemesi olarak grev
yapacaktr. Ayrca nahiye ve kylerde sulh mahkemesi mahiyetinde birer
ihtiyar meclisi kurulacaktr. Merkezdeki Divan- Ahkm- Adliye yksek
mahkeme hviyetini aynen korumutur. Ayn tarihli ikinci bir Nizmnme de
merkezdeki Nizamiye Mahkemelerini yeniden dzenlemitir. Buna gre,
merkezdeki mahkemeler ksmdr: a) Bidayet Mahkemeleri, b) stinaf
Mahkemeleridir. Bunlar da iki tanedir: Birincisi: Divan- Ahkm- Adliye'ye bal
ve hukuk davalarna bakan
414
BLNMEYEN OSMANLI
Hukuk-u Adliye istinaf Mahkemesi; ikincisi ise Bb- Zaptiyede kurulan ve ceza
davalarna bakan Ceza istinaf Mahkemesidir, c) Hukuk ve ceza daireleri
bulunan Temyiz Mahkemesi.
1296/1879 ylnda ise Mahkim-i Nizmiye'nin Tekilt Kanun- Muvakkati ile
Osmanl yarg tekiltnda nemli deiiklikler yaplmtr. Mahkemeler hukuk
ve ceza mahkemeleri olarak ikiye ayrlm; Mddeiumumilik (savclk) nizm
kabul edilmi ve 1875'de sadece stanbul iin dzenlenen Avukatlk Kanunu
btn lkeye yaylmtr. Ayrca ktib-i adi denen noterler de 1879 ylnda
faaliyetlerine mstakil olarak balamlardr. Bu Kanuna gre mahkemeler iki
derecedir: a) Bidayet Mahkemeleri; bunlar da ceza, hukuk ve ticret diye e
ayrlr. Ayrca kylerdeki ihtiyar meclisleri ve nahi-yelerdeki nahiye meclisleri
de birer sulh dairesi olarak grevlerine devam edeceklerdir. b) istinaf
Mahkemeleri. Vilayetlerde bulunur. Merkezde ise ceza ve hukuk daireleri
bulunan Temyiz Mahkemesi vardr.
Btn bu izahlar gstermektedir ki, Nizamiye Mahkemeleri de Mecelle ve
benzeri fkh hkmleri kanunlatran hukuk mevzuat uygulamaktadr.
Uygulad kanunlar, Avrupa Kanunlar deildir251.
258. Devletin gelir-giderlerini kontrol eden Saytay, 1862'de kurulan Di-van-
Muhasebat ile mi balamaktadr? Yoksa daha evvel de byle bir messese var
mdr?
Her meselede olduu gibi, Saytay konusunda da, ariv belgelerinin ortaya
koyduu gereklerden farkl eyleri biliyoruz. nk yllardr eitim
messeselerinde anlatlan Saytay ve tekilt, sadece Bat Hukuk Tarihi
asndan doru olan yanstmaktadr. Bizim tarihimizdeki Saytay ve tekilt
ise, baz aratrmaclar tarafndan Mays 1862 tarihinde; bazlar tarafndan
1863 tarihinde ve bazlar tarafndan ise 1865 tarihinde balatlmaktadr.
Halbuki evvela Saytay geleneini bizde Divn- Muhasebat ile balatmak
tamamen yanltr. Zira Divn- Muhasebat, daha nceki Saytay benzeri
kurumlarn devamdr ve Divn- Muhsebt'tan nce de Saytay tr
messeseler vardr.
Osmanl Devleti'nin klasik dneminde ve 1800'l yllarn balamasna kadar,
Defterdarla bal belli idareler ve zellikle Babaki Kulluu Makam, Ba
Muhasebe ve benzeri tekiltlar Saytay vazifesini ifa etmitir.
1838 tarihinde Maliye Nezretinin kurulmasndan sonra, mesele nce Maliye
Mfettilerine havale edilmi; ancak yrmedii ve mstakil bir messese
tarafndan yrtlme zarureti grlnce, 1840 tarihinde Meclis-i Muhsebe-i
Maliye'ye ve bir ksm grevleri de 1851 tarihinde kurulan Zimemt
Komisyonu'na devredilmitir. Bu da yrmeyince, mesele 1858 tarihinde
kurulan Meclis-i Muhsebe'ye havale olunmutur.
251 1281 1864 tarihli "Vilyt Nizmnmesi", md. 16-24, 37-42, 50-53;
Dstur, I. Ter. 1/610 vd.; 1286/1870 tarihli "Divan- Ahkm- Adliyenin
Nizmnme-i Dahilsi", Dstur, I. Ter. 1/328-342; 1287 tarihli "Devir-I Havale
Nizmnmesi", Dstur, I. Ter. 1/343-1286 tarihli "Devir-i cra Nizmnmesi",
Dstur, I. Ter. 1/349-351; 1288 tarihli "Mahklm-i Nizamiye Nizmnmesi",
Dstur, I. Ter. 1/352-356; 1288 tarihli "Dersaadet Hukuk-u Adliye ve Cezaiye
Mahkim-i Nizamiyesinin Tekilt ve Vezifine Dair Nizmnme", Dstur, I.
Ter. 1/357-363; Dstur, I. Ter. IV/235-250; 1284/1868 tarihli "Divan- Ahkm-
Adliye Nizmnmesi", Dstur, I. Ter. 1/325-327; Mardin, Ebul Ul, Ahmed
Cevdet Paa, sh. 229 vd.; Okandan, mme Hukukumuzun Anahatlar, c. I, sh.
78-79.
BLNMEYEN OSMANLI
415
feOsMeclis-i Muhasebe, Divn- Muhasebat kuruluncaya kadar bu vazifeyi ifa
etmitir.
Meclis-i Muhsebe'den sonra devletin gelir ve giderlerini denetleme vazifesi,
Divn- Muhasebat ad altnda kurulan messeseye devredilmitir. Saytay'n
tam karl olan Divn- Muhasebat, Selh-i Zilka'de 1278/29 Mays 1862
tarihinde kurulmu; bu Divn'a Meclis-i Vkel yani o zamann Bakanlar
Kurulu yelii verilmi ve protokoldeki yeri de Maliye Nezretinden sonra
tesbit edilmitir. "Mahkeme-i Kbry- Tetkik" unvanyla kurulan Divn-
Muhsebt'n ilk reisinin maa da ayn iradeyle 30.000 kuru olarak tesbit
edilmitir. Bu bilgiler, 5 Ramazan 1279/24 ubat 1863 tarihli rde-i
Seniyye'den de resmen ve aka anlalmaktadr; ancak tekili ve icray-
vazife edii eklen tehir edilmi bulunmaktadr.
Daha evvel Ahmed Vefik Paa bakanlnda kurulan Divn- Muhasebat,
Muharrem 1280/Nisan 1863 tarihinde yeni bakan ve tayin edilen btn
yeleri ile fiilen greve balamtr. Kaynaklardan elde ettiimiz malumata
gre, 18 Muharrem 1280/6 Mays 1863 tarihinde Mehmed Emin Efendi, Divn Muhsebt'n ikinci reisi olarak vazifeye balam bulunmaktadr.
Daha sonraki ayrntlar, bizi ilgilendirmemektedir. nemli olan Osmanl Devleti'ndeki Saytay Kurumunun ana hatlardr252.
259. Osmanl Devleti'nde idar yarg, 1868 ylnda kurulan ve Dantay'a
benzeyen ry- Devlet ile mi balamtr? Yoksa daha evvel buna benzer
yarg organlar var mdr?
Bize okullarda retilenin tersine, Osmanl Devleti'nde idar yarg ve idare
mahkemeleri, Tanzimat'tan nceki dnemde de mevcuttur. Elimizde Ftih
devrine kadar kan istimlk yani kamulatrma ile ilgili mahkeme kararlar
bulunmaktadr. Tanzimat'tan nce Divan- Hmyun, paa divan ve sancak
beylerinin yrtt idar yarg grevi, 1837 ylnda kurulan Meclis-i Vl-i
Ahkm- Adliyece ifa edilmeye baland. 1278'de tekil olunan Meclis-i
Ahkm- Adliyenin dairesinden biri de idar yargya bakyordu.
1284/1868 ylnda ilk defa resmen mstakil bir idar yarg organ ry-
Devlet a-dyla kuruldu. Konuyla ilgili Nizmnme'ye gre, ray- Devletin
grevi sadece idari yarg deildi. Ksmen yasama meclisinin fonksiyonlarn da
ifa eden bu Yksek Mahkeme; a) Kanun ve nizmlarn layihalarn incelemek;
b) dar kanunlar tetkik ederek kararlarn ilgili makamlara arz etmek; c)
Devletle ahslar arasndaki davalar yrtmek; d) Uyumazlk mahkemesi
grevini ifa etmek; e) Kanun ve nizmlar hakknda danma organ olmak; f)
Memurlar yarglamak ve g) ilgili makamlarn talebi zerine hukuk mtalaalar
vermek, bteleri denetlemek ve benzeri ileri yapmakla grevlidir. Bylesine
nemli grevleri bulunan ry- Devlet be daireye ayrlmtr: Birincisi:
Mlkiye, zabta ve harbiye diresi, ikincisi; mliye ve evkaf dairesi, ncs:
Adliye Dairesi. Drdncs: Nfia, ticret ve zirat dairesi. Beincisi: Marif
diresidir.
252 Akgndz, Ahmed, Ariv Belgeleri Inda Saytay Tarihi, Ankara 1996;
BA. rde-Dhiliye, nr. 33173; BA, DUT-37-2/13-2; Slnme-i Devlet-i Aliyye,
Dersadet 1280, sh. 40; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, c. I, sn. 308-309,
434
416
BLNMEYEN OSMANLI
1286/1869'da uray- Devlet'in idar yapsnda baz deiiklikler yaplm,
mlkiye ve marif daireleri birletirilerek yeni bir dire oluturulmu ve ayrca
btn idar davalarn mercii olmak zere muhkemt dairesi adyla yeni bir
dire daha ihdas edilmitir. 1288/1871 ylnda ise ray- Devlet, Tanzmt,
Muhkemt ve Dhiliye adyla daireye indirgenmitir. 1293/1876 tarihli
Anayasa ile ury- Devlette mzkere yetkisi, kurulan meclislere verilmise
de, kanun tasarlarnn ry- Devlette mzkere edilerek dzenlenmesi
esas aynen korunmutur.
Ksaca Osmanl Devleti'nde idari yarg ve tekilt, farkl isimler altnda
kuruluundan beri vardr; ancak zamanla gelimi ve nihayet ry- Devlet
haline gelmitir ki, u anda ayn grevi devam ettiren Dantay'n
temelidir253.
VI- OSMANLI ALE, MRAS, CEZA, EYA VE BORLAR HUKUKUYLA LGL
NEML SORULAR
260. Ta'addd-i zevct yani birden fazla kadnla evlenme meselesinin Osmanl
Devleti'ndeki uygulan nasld?
slmiyet birden fazla evlilii ilk defa ortaya karm deildir. Belki bu
uygulamalar, daha nceden eitli toplumlarda ve hukuk sistemlerinde vardr
ve vah bir ekilde uygulanmaktadr. slmiyet bu tr hkmleri, birden bire
kaldrmak insan yaratlna aykr olduu iin, tadil etmitir. Birden fazla
evlenme slm'dan evvel de vardr; hem de vah bir ekilde vardr. slmiyet
bu vah tarz meden kalblar iine ekmitir. Yani slm Hukuku bir kadnla
evlenme imknn drde karmam; belki sekiz dokuz kadnla evlenmeyi,
belli artlar altnda drde indirmitir. Bu artlara uyulmad takdirde, cez'
meyyideler getirmitir. "Sizin iin hell olan kadnlardan ikier, er ve
drder kadnla evlenebilirsiniz. Ancak adaleti temin edememekten endie
ederseniz, o zaman tek kadnla yetineceksiniz" (Nisa Suresi, yet 3)
mealindeki yetle bu mana anlatlmaktadr.
Bu yet geldikten sonra drtten fazla kadnla evlenen sahabelerin, Bunlardan
drdn seerek dierlerini boamalar emr edilmitir. Nitekim Gaylan bin
Seleme, 10 hanmndan drdn semi ve gerisini boamtr. 8 hanmla evli
olan Umeyre de ayn yolu takip etmitir.
slmiyet, eitli yollarla tek kadnla evlilii ideal olarak grmektedir. Ancak
zaruri olan hallerde birden fazla kadnla evlenmeyi de normal karlamaktadr.
Osmanl Dev-leti'nin son zamanlarda kabul ettii gr esas alnarak,
evlenme akdi srasnda birden fazla evlenme yasa getirilebilir. Bir ksm
slm hukukularnn grleri esas alnarak evlenme akdi srasnda kadn
"zerine evlenmemek ve evlendii takdirde kendisi ve ikinci kadn bo olmak"
artn kusabilmektedir. Bu durumda, evlenme akdi srasnda, birden fazla
evlenmeyi ortadan kaldrmak mmkndr.
Diyelim ki, birden fazla kadnla evlendiniz. O zaman slmiyet'in kasm
messesesi ad altnda dzenledii hkmlere uymak mecburiyetindesiniz.
Kasm, kocann hanmlar arasnda, yemede, imede, giyinmede, barnmada
ve kar koca hayatnda tam olarak
253 1284 tarihli "ry- Devlet Nizmnmesi", Dstur, I. Ter. 1/703-706;
1293 tarihli "Kanun- Esas", md. 54; Dstur, I. Ter. IV/10-11; Cin-Akgndz,
Halil, Trk Hukuk Tarihi, c. I, sh. 284.
BLNMEYEN OSMANLI
417
adaleti temin etmesi demektir. Her hanmna ayr ev tahsis edecektir. er'
mesken, mutfa, tuvaleti ve mstakil yatak odas bulunan ev demektir. Dier
ihtiyalarn da eit olarak temin etme mkellefiyeti vardr. Kur'n
"Hanmlarnz arasnda ne kadar gayret gsterseniz de, tam adalete riyet
edemezsiniz" (Ns, 129) buyurarak bu in zorluunu ortaya koymaktadr. Hz.
Peygamber'in u hadisi de bu manay pekitirmektedir: "iki kars olup da
aralarnda adalet temin edemeyen koca, kyamet gnnde bir yan fel olarak
har olur".
Uyulmad takdirde, yine Kur'n'n ifadesiyle tek kadnla yetinilecektir. Ayrca
kasm messesesinin gereklerini yerine getirmeyen koca hakknda,
mahkemede dava alabilir. Hatta adl boanma iin mahkemeye mracaat
edilebilir. Bu durumda, sz konusu artlar altnda birden fazla evlenme,
otomotikman ok az nisbetlere dmektedir. Zaten Osmanl toplumunda
zere, birden fazla evlilikler, %30'u pek gememektedir.
Trk Medeni Kanunu, birden fazla evlilii yok hkmnde kabul ettii halde,
bunu fiilen nleyememitir. Hatta Kanunun kabulnden beri, her be senede
bir, iki veya hanmla evlilik yapan iftlerden doan ocuklarn nesebini
tashih yoluna gitmitir. Dolayl yoldan meru kabul ettii bu tr evliliklerle,
metres hayat yaayan iftlen de eklerseniz, birden fazla eli olanlarn nisbeti
en az %30 olur ki, slmiyet'in meru yolla hallettii problemi, Trk Medeni
Kanunu gayr- meru yollara terk etmitir. Yani Medeni Kanunumuzun bu
hkm, kamu vicdannda meariyyetini kabul ettirememitir.
Bu gn bize tevars eden Osmanl ailesinde birden fazla evliliin oran nedir,
ocuk says ne kadardr, kz-erkek ocuk says oran nedir, birden fazla evlilik
hangi amalarla yaplmaktadr, miraslarn durumu nedir gibi konulara aklk
getiren pek az aratrma bulunmaktadr.
Bu gibi suallere cevap veren kaynaklar, Osmanldan bize intikal eden belge ve
defter koleksiyonlar arasnda bulunmaktadr. zellikle Osmanl
mahkemelerinde kadlarn tuttuu ve adna "Kad Sicilleri" denilen defter
koleksiyonlar iinde "Tereke Defterleri", Osmanl aile yaps ile ilgili en nemli
ve gvenilir kayna oluturmaktadr. nk bu defterlerde aile nfusu,
ailenin nitelii ve nicelii konularnda bilginin verilmesinde hukuk zorunluluk
vardr.
lgili ayette geen artl izne bal olarak dier Mslman toplumlarda olduu
gibi Osmanl toplumunda da birden fazla evliliklere rastlanlmaktadr. Ancak
ok evlilik asndan Osmanlya baktmzda bu tr evliliin yaygn olmad,
belirli oranlarda kald grlmektedir. Yabanc seyyahlar da bu durumu teyid
edici aklamalarda bulunmulardr. XVI. yzyl sonunda Trkiye ile ilgili
gzlemlerini anlatan Alman Protestan papaz Salomon Schvveigger:
"Trkler dnyaya, karlar da onlara hkmeder. Trk kadn kadar gezen,
eleneni yoktur. ok karlk yoktur. . . boanma pek grlmyor" diyor.
Osmanl toplumu ierisinde kiileri ok evlilie iten sebepler kadn istismar
zerine kurulu gayr ahlak gerekelere dayanmamaktadr. En bata nesebin
devamlln salama ve ocuk sahibi olma istei kiileri ikinci evlilie iten
sebeplerdendir. Osmanl tbb muasrlarna gre olduka gelimi olduunu tp
tarihi aratrmalar gstermekle birlikte ada dnyamzn gelimi salk
sektrnn varlndan yoksun alarda ailelerin ocuk sahibi olmalarn
engelleyen kadndan veya erkekten kaynaklanan hastalk ve rahatszlklarn
nne de geildii sylenemez. Dolaysyla bu gn kadn veya erkekten
kaynaklanan hastalklara tbbi mdahaleler yaplarak aileler ocuk sahibi
yaplrken
418
BLNMEYEN OSMANLI
Osmanl alarnda ocuk sahibi olmak isteyen bir erkein bir k yolu
olmas itibariyle ikinci evlilie mracaat ettii sylenebilir.
20 sicil zerinde yaptmz incelemede 2670 kiiden 1728 'inin vefatlar
annda evli olduklarn tesbit ediyoruz. Bunlardan 486'sn kadnlar, 1242'sini
erkekler oluturmaktadr. Erkekler ierisinde 1147 kiinin l'er, 84 kiinin 2'er,
7 kiinin 3'er, 4 kiinin ise 4 ei bulunmaktadr. 1147 kiinin (%92.35) birer e
sahibi olmas, askeri snf iinde tek evliliin hkim bir durumda olduunu
gsteriyor. mer Ltfi Barkan'n benzer kaynaklar zerinde yapt
incelemelerde de ayn sonulara ulalmtr; 1516 erkekten 1407
(%92,8)'sinin tek kadnla evli olduu tesbit edilmitir. Ayn incelemede 103
erkein 2'er, sadece 6'snn 3'er ele evli olduklar grlmektedir. Bursa,
Ankara ve Anadolu'nun muhtelif ehirlerine ait tereke kaytlar incelenerek
varlan sonular da birbirine yakndr. stanbul ve Edirne'de bulunan askeri
snf mensuplar arasnda tek eliliin ayn oranlarda olduu grlrken,
Ankara ve Anadolu'nun bir ksm ehirlerinde tek elilik daha dk oranda
seyretmitir. Dolaysyla Anadolu'da ok evlilie daha fazla meyledildii
sylenebilir. Bursa'da ise ounluu halk kesimine ait tereke defterlerine gre
tek eliliin oran olduka yksektir. Benzer zellikler Arap nfusun youn
olarak yaad blgeler iin de geerli olduu sylenebilir. Zira, 19. yzyl
am ve Halep tereke defterleri incelenerek varlan sonular, am ehir
toplumu iinde monogaminin % 90 olduunu gstermektedir. Medeniyet-i
slmiye Tarihi adl eserin mellifi Corci Zeydan ise, birden fazla evliliin
orann btn Mslman toplumlara temil ederek % 5'i gemediini
belirtmektedir. Osmanl demografi aratrmalarndan tandmz Cem Behar
ile Alan Duben'in 1880-1940 yllarn kapsayan "stanbul Haneleri" (letiim
Yay. 1996) adl eserde de bu istisnai zelliin devam ettii tesbiti
yaplmaktadr.
Gerek bu almamzda, gerekse belgelere dayal olarak yaplan dier
almalarda Osmanl toplumunun sekin zmresi saylabilecek bir konumda
olan askeri snf iinde bile poligaminin tercih edilen bir durum olmad,
ancak istisnai olarak birden fazla evliliin toplumun deiik kesimlerinde
grld, ekonomik durum ve sosyal stat ile direkt irtibatl olmad,
zellikle ikinci evlilii yapanlarda ocuklarnn ya hi olmad veya erkek
ocuklarnn olmad aa kavumaktadr.
Uzun yllar zerinde durduumuz bir aratrmann aile yapmza ilikin
blmnn sadece e says ile ilgili sonularn vermeye altk. Grlyor
ki, tarihimiz belgelere bal olarak gerekten aratrldnda bu gn bize
retilen veya empoze edilen gr ve dncelerin yanl olduu aa
kmaktadr.
Osmanl arivinde aratrmalarmz srasnda zaman zaman karlatmz
Machiel Kiel adndaki batl bir tarihiye de tesbitlerimi aktardmda; "doru
doru, bu konu hep yanl biliniyor, bu tesbitler doru" demi idi. Kiel'in
hanm hararetle o zamanlar Osmanl'da kadn mevzuunu aratryordu.
Yukardaki rakamlar bize Osmanl toplumunda poligaminin (ok evliliin)
yaygn olduu eklindeki kanaat ve dncenin ne kadar isabetsiz ve kastl
olduunu gstermektedir. Bugn Osmanl insannn ve yneticilerinin zevk
sefa peinde koan, kadn bir zevk ve elence meta olarak kullanan hedonist
insanlar olarak lanse edilmesini aknlkla karlyoruz. Halbuki Osmanl aile

yaps slm aile yapsnn bir yansmas olarak tarihe mal olmutur. Kadn bir
zevk arac, meta olarak deil, cennetin kendileri vastasyla kazanlaca
stn deerler olarak grmtr. Deil, resmi olarak fahielik
BLNMEYEN OSMANLI
419
vesikas verilmesi, bir mahallede ahlakszl grlen kadn ve erkein
mahallenin ahlaki yapsn bozduu, ahaliyi rencide ettii iin mahalle halknn
talebi veya devlet ricalinin tesbitiyle bulunduklar yerden srldkleri, cezaya
arptrldklarna ilikin pek ok karara "Mhimme Defterleri" ad verilen divan
kararlarnn yazld defter koleksiyonlarnda rastlamak mmkndr.
.!.
*
stelik Newsweek dergisinin yapt bir aratrma da bu konuda batnn ne
denli bir kmaz ve k ile kar karya olduunu gstermektedir. Evlilik d
ocuklarn oran sve'te % 50, Danimarka'da % 47, Norve'te % 46,
Fransa'da % 35, ngiltere'de % 32, Avusturya'da % 27. Bu rakamlar sadece
ocuklarn orann vermektedir. Evlilik d yaayanlarn oran bundan daha
yksektir. u ac tablo batda evliliin rafa kaldrldnn ac bir tablosudur.
*
Hlasa gne balkla svanmaz. Gerekler gn gibi ortadadr. Ne belgeler
yalan syler ne de aynalar. Gemiimize de bu bahanelerle mal bulmu
maribi gibi saldrmann bir anlam olamaz254.
261. Osmanl Devleti'nde evlenme akdi nasl bir szlemedir? tmam Nikh ne
demektir?
Sosyal hayatn en nemli hukuk muamelelerinden olan evlenme, tarih boyu,
ekl adan eitli safhalar geirmitir. Tamam zel nitelikte bir muamele
olan serbest birleme; bir din adamnn itirakini art koan ve kutsal bir
muamele kabul edilen din evlenme ve de resm bir devlet memurunun akde
itiraki art koulan meden yahut lik evlenme aklmza gelen en nemli
evlenme ekilleridir. Birincisi slm'da iddetle reddedilmitir. kincisi,
Hristiyanlara has bir evlenme eklidir. ncs ise, ikincinin antitezi olarak
domutur. slm Hukuku n de kabul etmez. slm Hukukunda nikh akdi
kendi sistemi iinde zellikleri bulunan sui generis (nev'i ahsna mnhasr)
bir akittir ve devlet memurunun itiraki art dnda daha ziyade ihtiyar
meden evlenme ekline benzemektedir. Evlenme esas itibariyle rza bir
akittir. Sadece taraflarn icab ve kabul beyanlar ile inikad eder. Akdin bir
hutbe ile balamas, sadece kudsiyetini ifade iindir ve shhat art deildir.
254 Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 147; Corci Zeydan, slm
Medeniyeti Tarihi, tere; Zeki Megamlz, Sadeletiren: Mmin evik, c. 5,
sh.145; zdeer, Hseyin, 1463-1640 Yllar Bursa ehri Tereke Defterleri,
stanbul 1988, sh. 50; Aydn, M. Akif, slm Osmanl Aile Hukuku , stanbul
1985; Ktkolu, Mbahak S., Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli
Narh Defteri, stanbul 1983, sh.257; Barkan, mer Ltf, "Edirne Askeri
Kassamna Alt Tereke Defterleri (1545-1659)", TTK- Belgeler Serisi, III/5-6, sh.
13; ztrk, Said, Askeri Kassama Ait Onyedincl Asr stanbul Tereke Defterleri
(Sosyo-Ekonomik Tahlil), stanbul 1995; Ate, Sleyman, Yce Kuran'n ada
Tefsiri, c. 2, sh.198, 200; Rafeq, Abdul-Karm, "Registers of Succession
(Mukhallaft) and Their Importance For Socio-Economic History: Two Samples
From Damascus And Aleppo, 1277/ 1861", Cepo Osmanl ncesi ve Osmanl
Aratrmalar Uluslararas Komitesi VII. Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1994,
sh. 485; Selim, Ahmed, "Bat Medeniyetinin Son Viraj", 18 Ocak 1997 tarihli
Zaman Gazetesi; "Arap", DVA, c.3, sh.321; Yksel, Hasan," Vakfiyelere Gre
Osmanl Toplumunda Aile", c 2, sh. 489; Ortayl, lber, "Anadoluda XVI.
Yzylda Evlilik likileri zerine Baz Gzlemler", Osmanl Aratrmalar,
stanbul 1980, c. l,sh. 37; Ortayl, lber, "Osmanl Aile Hukukunda Gelenek,
eriat ve rf" , Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, c. 2, sh. 456467; Aydn, M. Akif, "Osmanllarda Aile Hukukunun Tarihi Tekaml", Sosyo Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, c. 2, sh. 434 vd.; Demirel, mer,
"1700-1730 Tarihlerinde Ankarada Ailenin Niceliksel Yaps", Belleten UV / 211
sh. 951; Demirel, mer -Tu, Muhiddin-Grbz, Adnan, "Osmanllarda Ailenin
Niceliksel Yaps" , Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, c.l, sh. 102.
420
BLNMEYEN OSMANLI
Btn bunlara ramen, evlenmeyi meru olmayan birlemelerden ayrmak
iin baz ekl artlarn kabul edildiini ve taraflarn iradelerini muayyen
ekillerde ve aka izah etmeleri gerektiini zikredelim.
a) Evlenme akdinin muteber olabilmesi iin resm bir memur veya bir din
adamnn huzurunda yaplmas art deildir. Ancak hem evlenmenin
artlarnn gerekleip gereklemediini kontrol ve hem de nikh akdinin
dier akitler karsndaki nemini ortaya koymak iin nikhn bizzat kadlar
yahut kadlarn kontrolnde bir din adam (imam gibi) tarafndan kylmas
esasnn benimsendii grlmektedir. Bu ekilde kylan nikhlar, er'iye
sicillerine de tescil olunmaktadr. Bu uygulamann balang tarihinin kesin
tesbiti mmkn olmasa da, ilk devirlerden itibaren nikh akdi icrasnn
kadlarn grevleri arasnda zikredilmesi ve Osmanl Devletinde konunun
kanunnmelerde tanzim edilmesi, meseleye verilen nemi gstermektedir.
Seluklu Sultn Melikah'n nikhnn bir kad tarafndan kyldn belirtirsek,
balang tarihi hakknda bir bilgi edinmi oluruz. Konuyu kanunlarla tanzim
eden Osmanl Devleti'nde ise, ilk dzenlemenin Yldrm Byezid devrinde
baladn, Ftih Kanunnmesinde ise nikh harlarnn (resm-i nikh)
tesbit edildiini belirtelim. Kad izinsiz nikhn bir ara Ebssuud'un
fetvasyla yasaklandn, ancak sonradan bu artn ksmen gevetildiini
gryoruz. Netice olarak Osmanl Devleti'nde evlenme akdi, ta bandan beri
devletin kontrolnden uzak alm-satm akdi gibi bir zel messese deildir.
Kadlar, izinnme-i nikh ad altnda imamlara evlenme akdi yapma yetkisi
verdiklerinden ve imamlar da slm Hukuku bilgisi asndan yeterli insanlar
olarak, kadlardan aldklar yetkilerle evlenme akdini icra edip bunu
yanlarndaki tasdikli enkiha defterlerine kaydettiklerinden, halk arasnda
imam nikh tabiri yaygn hale gelmitir.
b) Tanzmt'tan 1917 tarihli Kanunnmeye kadarki dnemde de nemli
gelimeler olmutur. Osmanl Devletinde devletin evlenmeye mdahalesi ve
onun kad'nn kontrol altnda yaplmas gayretlerinin ta kurulu yllarnda
baladn grmtk. te kad izinnamesi ile nikh kyma usul
1298/1881tarihli Sicill-i Nfus Nizmnmesi ile yeni bir dzene balanm ve
nikhn tesciline bylece daha ok nem verilmeye balanmtr. Artk
imamlar nikh kydklarnda taraflara bir nikh vesikas vermekle
yetinmeyecekler ve durumu bir ilmhaber ile sicill-i nfus memuruna da
bildireceklerdir. zinnmesiz nikhlar muteberdir, ancak bu durum ceza
sorumluluu gerektirir. 1913 ve 1914 tarihli hukuk dzenlemelerle
izinnmesiz nikh kyan veya evlenenlere ceza tertip edilmitir. Netice olarak
Tanzmt'tan sonraki dzenlemelerle, devletin evlenme muameielerindeki

kontrol artm ve kad izinsiz nikhlar ceza meyyidelerle tamamen ortadan
kaldrlmaya allmtr.
c) Nihayet 1917 tarihli Kararname, evlenme akdi zerindeki devletin rol,
evlenmenin iln, akitnmenin tanzimi ve tescili konularn kanunlatrarak
hukuk meyyide ile perinlemitir. Kararname bu hususda iki esas
getirmektedir:
Birincisi, evlenme akdinden nce durumun iln edilmesi mecburiyetidir. slm
hukukunda snnet olarak kabul edilen bu durum mecburi hale getirilmitir,
kincisi ise, evlenme akdi esnasnda taraflardan birinin ikmetgh hkimin
veya yetkili kld naibin hazr bulunmas ve evlenme akitnmesinin tanzim
edilerek tescilinin yaplmasdr. 1336 tarihli HAK'ne Mteallik Mumelt-
dariye Hakknda Nizmnt;
BLNMEYEN OSMANLI
421
me ile evlenecek ahslarn takip etmeleri gereken usl ayrntlaryla tayin
edilmitir266.
262. Osmanl Hukukunda kadnn boama hakk var mdr?
Hukuk tarihi asndan boanma sistemlerini grupda toplayabiliriz:
Birincisi: Boanmay yasaklayan sistemdir. Bu gr, "Allah'n birletirdiini
insan ayramaz" diyen Katolik Hristiyanlarn grdr. Nikah akdini ilhi bir
akid olarak gren Hristiyanlarn Katolik grubu, evlenen insanlarn artk
boanamayacan kabul ediyorlar. XVI. asra kadar Avrupa'da tatbik edilen
sistem budur. Boanma hakknn varl, Protestanlk mezhebi ile gndeme
gelmitir.
kincisi: 1789 Fransz ihtilli ile Hristiyanlkdaki kat tutum gevetilmi ve
Avrupa'da boanma serbestisi sistemi gelimeye balamtr. Zaten X. asr
ncesi Avrupa'snda hkim olan Roma hukukunda da sadece erkek lehine
boanma serbestisi vardr. Zamanla bu sistem btn Avrupa'ya ve Asya'nn
birok lkelerine yaylmtr.
ncs: Taraflarn ayrlma iradesini ikinci plna atan ve boanmay belli
sebeplerin varl halinde hkimin hkmne, brakan sistemdir. Bu, Katolik
kilisesinin ar tutumuna kar yine Hristiyan olan milletlerin gelitirdii
alternatif bir sistemdir. Gnmz Trk Hukukunda da ayn sistem geerlidir.
Osmanl hukukunda evlilik akdi, sona erdirilmesi mmkn olmayan ilhi bir
akid olarak grlmemekte, belki dier akitler gibi taraflarn karlkl rzalar ile
doan ve erkein boanma irdesine arlk verilmekle beraber, karlkl rza
ile de sona erebilen rza bir akit olarak kabul edilmektedir. slm hukukunda
boanma yasa yoktur. Ancak ok nemli neticeler iin kurulan aile
yuvasnn, hiss ve basit sebeplerle hemen yklmamas iin de her eit tedbir
alnmtr. Erkee "talk" adyla karsn, kendi hr ifadesiyle ve hkimin yahut
bir din adamnn mdhalesi olmadan boama hakk tannm ise de, bu
hakkn suiistimal edilmemesi iin her eit tedbir de alnmtr. "Allah'n
katnda en ho olmayan hell, talk yani boamadr"; "Allah evlenme ve
boanmay, kendi nefs heveslerine alet yapanlara lanet etsin" ve benzeri
mnevi meyyideli tedbirlerle "talk hakknn" suiistimal edilmesi nlenmitir.
Peki, kadnn boanma hakk var mdr? Bu sorunun cevab evettir. Ancak
erkein-kine gre belli artlara balanmtr. u drt halde kadn da boanma
yetkisine sahiptir.
1- Erkek, karsna boanma yetkisi verebilir. "Tefviz-i talk" denilen bu

messese, fkh kitaplarnda uzun uzadya anlatlmtr. 2- Kadn, evlenme
akdi yaplrken, boanma hakknn kendisine de tannmasn art koabilir.
Hukuk-u Aile Kararnamesi, bu gr kanunlatrmtr. 3- Kocann cins
iktidarszl, akl hastas olmas veya bulac hastalklar bulunmas gibi
evlilik hayatn ekilmez hale getiren sebeplerin varl halinde, kadn, evliliin
sona erdirilmesi iin hkime bavurabilir. Hkim de kar-kocay ayrr. Buna
"tefrik" ad verilir. 4- En nemlisi ve hukuk tarihimiz boyunca en ok tatbik
edilen bir usul de kar-koca'nn karlkl rz ile ayrlmalardr. Boanma teklifi
ka255 Damad, 1/317 vd.; HAK, md. 33-37; 1336 tarihli Nizmnme, Ceride-i
lmiye, sh. 35; Cin, Halil, slm ve Osmanl Hukukunda Evlenme, 2. Bask,
Konya 1988, sh. 287 vd., 296 vd.; Aydn, Aile Hukuku, sh. 85-96, 136-140, 188
vd.; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, c. IV, Ma'rzt; slm ve Osmanl
Hukuku Klliyt, 322-323; Akgndz-Heyet, er'iye Sicilleri, c. I, sh. 264 vd.
422
BLNMEYEN OSMANLI
dndan geldii gibi erkekten de gelebilir. Buna "muhla'a" ad verilir. Kar ile
koca arasnda eski tabir ile "hsn-i muaeret" bulunmad ve evlilik hayat
ekilmez hale geldii zaman, Kur'n'n tavsiye ettii "muhla'a" yoluna
bavurulur. Osmanl Devleti zamannda tutulan er'iye Sicilleri tetkik edildii
zaman, evliliin sona erme hallerinde, bu ekilde ayrlmann % 60'a varan bir
paya sahip olduunu gryoruz. imdi bu binlerce mahkeme kararndan misl
olarak bir tanesini zikredeceiz.
Osmanl hukuku, meyvesi insan olan aile aacnn uzun yllar salam olarak
yaamas iin nemli tedbirler almtr. Bu tedbirlerin banda kar-koca
arasndaki hak ve borlar dengesinin korunmas gelir. Erkee, hr irdesi ile
boanma hakk tanyan slm hukuku, bu hakkn rast gele kullanmamas iin
baz yollara bavurmutur. Bunun karlnda kadna da, erkein yklenmekle
mkellef olduu mehir borcu, karsn bo-ad takdirde vermek
mecburiyetinde bulunduu iddet nafakas ve mesken masraflarn karlama
mkellefiyeti gibi avantajlar salamtr. Kadn, kocasndan ikyet eder ve
ayrlmak isterse, bu avantajlardan vazgemek artyla her zaman ayrlma
isteinde bulunabilir. te geimsizlik ve benzeri sebeplerle kadnn, sz
konusu nikhdan doan haklarndan vazgeerek ayrlmay istemesi, bir
"muhla'a" mumelesidir. Tarih boyunca erkek de, talk hakknn kendisine
ykleyecei mali mkellefiyetlerden kurtulma imkn da bulunduu iin, hep
kars ile anlaarak karlkl rza ile boanmay tercih ettiini gryoruz. te
bunlardan bir tanesi, Konya er'iye mahkemesi'nin 1736 tarihinde verdii bir
karardr.
"Konya ehrinde Muhtar mahallesinde oturan Hasan kz mine adl hanm,
er' mahkemede muhla'a yapt kocas Ahmed olu Sleyman adl ahs
huzurunda yle ikrar ve beynda bulundu: Ad geen Sleyman'la gzel
geinemediimiz iin Sleyman'n bana kar borlu bulunduu mehr-i
meccelimden, iddet nafakamdan ve mesken masraflar hakkmdan
vazgeerek, sz geen Sleyman ile geerli ve mer'u olmak zere karlkl
rz ile boandk (muhla'a yaptk). Bundan byle kar-kocala ait btn
da'va ve taleplerden birbirimizin zimmetini umumi ibra ile ibra ve iskat
eyledik. Birbirimizde hak ve alkamz kalmad. Kadnn bu beyn ve ikrar,
er' mahkemece tasdik edildikten sonra, durum, talep zerine sicile
kaydedildi. (8 Zilhicce 1148/ 1736) "

Gnmz hukuk sistemlerinin asrlar sonra, yukarda belgeyle isbat edilen,
kar-kocann karlkl rz ile boanabilmeleri anlayna yaklamalar
dndrcdr. Eski mahkeme kararlar demek olan er'iye sicillerinde,
gayr-i mslimlerin dahi bu yolla ayrlmak zere er'iye mahkemelerine
bavurduunu gsteren belgelerin bulunuu dikkat ekicidir. Ve de gerek
tarihimizin bylesine mefahir ile dolu olmasna ramen, aksi sadlarm u
zemin kubbesinin duvarlar olan yayn organlarnda yansmas ise ibret
vericidir. Netice olarak en byk dmanlarmzdan birisi cehalettir. Onunla
mcdele de ancak ilim ve marifet ile mmkndr256.
263. Osmanl Devleti'nin 1876 tarihinden itibaren Medeni Kanunu olan
Mecelle hakknda ne diyorsunuz? Mecelle ile slm Hukuku terk edilerek yeni
bir Avrupai kanun mu yaplmtr?
Ksaca "Mecelle" diye ifade ettiimiz Osmanl Meden Kanunu'nun asl ad
"Mecel-le-i Ahkm- Adliye"dir ve Avrupallar, Mecelleye "Kavnin-i
Mlkiye-i Devlet-i
256 Konya er'iye Sicilleri, nr. B-17/60; Akgndz, slm ve Osmanl Hukuku
Klliyt, sh. 205-206; 342; Akgndz-Heyet, er'iye Sicilleri, c. I, sh. 278-283;
Cin, Halil, Eski Hukumuzda Boanma, Konya 1988, sh. 128-131, 94, Kur'n,
Bakara, yet, 229.
BLNMEYEN OSMANLI
423
Aliyye=Osmanl Devleti'nin Mlk Kanunlar" ismini vermilerdir. Mecelle,
isminden de anlald gibi, ll-emr'in, "er' hkmleri kanun haline
getirme" eklinde ifade edilen snrl yasama yetkisine dayanarak, borlar,
eya ve usl hukuku ile ilgili fkh kitaplarnda mevcut er' hkmleri, kanun
tarznda derleyen bir kanundur. Zaten "Mecelle" kelimesi, bir takm
mes'eleleri derleyen kitap manasn ifade etmektedir. Mecelle'de, slm
hukukunun dnda bir gr bulunmas sz konusu olmad gibi, Hanefi
mezhebinin grlerine aykr baz istisna meselelerin dnda, farkl
mezheplere ait herhangi bir gr de mevcut deildir. Biraz sonra
zikredeceimiz sebeplerle, asrlarca Kanun Kitab olarak kabul edilen Mlteka
adl eserdeki er' hkmler, dier fkh ve fetva kitaplarndan da
yararlanlarak 1851 maddelik bir knun haline getirilmi ve adna da
"Mecelle" denmitir.
Mecelle'yi hazrlatan ilk sebep, yeni mahkemelerin yani Nizamiye
Mahkemelerinin kurulmu olmasdr. Mecelle'yi hazrlayan sebeplerden
ikincisi, zellikle Nizamiye Mahkemeleri hkimlerinin yetersizliidir. Tanzmt
sonras yaplan btn dzenlemelerde olduu gibi, bu konuda da batnn ve
batl devletlerin basks da sz konusudur. Tanzmt Ferman batya
danlarak iln edildii gibi, yaplan dzenlemelerde de onlarn arzusu daima
muharrik bir sebep olmutur. Mecelle mazbatasna gre, Mecelle'nin
hazrlan sebeplerinden biri de, asrlarca Mslman Trk Devletleri tarafndan
resmen tatbik edilen ve tatbikat sebebiyle fazla genileme imknn bulan
Hanefi mezhebinde, baz konularda birden fazla grn bulunmas ve
bunlarn iinde en kuvvetli olann bulup da uygulamann zorluudur.
slm hukukunun itihad olan hkmleri, rf-detler, mme maslahat ve
benzeri hallerin deimesiyle deiebilir. Mecelle bu esas, "Zamann
deimesi ile baz hukuk hkmlerin deimesi de inkr olunamaz" eklinde
ifade etmitir. te Tanzmt ncesi ve sonras meydana gelen sosyal, hukuk
ve iktisad deiiklikler, bir meden kanun hazrlanmasn zaruret haline

getirmitir. Mecelle, yeni ortaya kan baz ihtiyalara slm Hukuku
erevesinde cevap vermeye alm ve bunun iin de baz istisna
meselelerde de olsa, Hanefi mezhebi iindeki hkim gr terk ederek dier
grlerden birini kanunlatrmtr. Ancak Mecelle tadillerinde dier
mezheplerin grlerine de mracaat edilmitir.
Ksaca zikrettiimiz bu sebeplerden anlalyor ki, batdaki kanunlatrma
hareketleri ile Mecelle'nin hazrlanndaki ortak tek sebep, sosyal, iktisadi ve
hukuk hayattaki gelimelerdir. Dier sebepler arasnda benzerlik yoktur.
Batda olduu gibi, Osmanl Devleti'nde Mecelle'yi/ hukuk ilminin gelimesi
veya yeni felsefi ve hukuk cereyanlar dourmamtr; belki yukarda
zikrettiimiz ve muhtevay ilgilendirmeyen baz sebepler, mevcut er'
hkmlerin bir kanun halinde derlenmesi sonucunu vermitir. Bu nokta ok
nemlidir.
Mecelle, eksik de olsa Osmanl Devleti'nin Meden Kanunu hviyetini hizdir.
slm hukukunun ll-emre tand snrl yasama yetkisi kullanlarak fkh
kitaplarnda mevcut muamelatla ilgili er' hkmler kanun halinde
derlenmitir. Yasama yetkisi sadece ekl kalmakta ve sadece baz ihtilafl
meseleler asndan ll-emrin yetkisi kendini gstermektedir. Ayrca btn
er' hkmler yarg asndan ll-emrin tasdiki sonucunda Osmanl
lkesindeki btn Mslmanlar balar hale gelmektedir. Mazbata'da bu
durum belirtilmitir. Mecelle'nin tam bir meden kanun olmasn engelleyen
aile, miras gibi blmlerin bulunmay slm Hukukunun aznlklara ahvl-i
ahsiye konusunda
424
BLNMEYEN OSMANLI
tand imtiyazdan ve usl hkmlerinin Mecelle'de yer al ise, o devrin
zelliinden ve Osmanl yarg messesesinin yapsndan kaynaklanmaktadr.
Mecelle'nin sistemi, fkh kitaplarndaki sistemdir. Baz iddialarn tersine
kazuistik=mes'eleci deildir. Belki o devrin tedvin geleneine uyarak, baz
konularda ayrntlara girildiinden mcerred- kazuistik diyebileceimiz karma
bir metod esas alnmtr. fadeleri dzgn ve Trkesi fevkaldedir. Bir
meden kanunun, aile ve miras dnda nasl 1851 maddeden olutuu
eklindeki itiraz yerinde deildir. Zira Mecelle, sadece eya ve borlara ait
hkmleri deil, ayrca usl hkmlerini de ihtiva etmektedir. 400 ksur
maddesi usle, 200 maddesi ticaret ve 100 maddesi de genel kaidelere
ayrlrsa, geriye 1100 madde kalr. Trk meden kanununun ve borlar
kanunumuzun eya ve borlarla ilgili maddeleri de 900 ksur madde
civarndadr. 200 maddelik fark, metot farklln gerektirmez kanaatindeyiz.
Mecellenin kaynaklar, esbb- mucibe (gereke) mazbatasnda da belirtildii
zere, Hanefi mezhebine gre kaleme alnan fkh kitaplar, bunlarn erhleri,
haiyeleri ve fetva kitaplardr. Yani slm hukukudur. Zaten Mir't- Mecelle
isimli eser, bunun byle olduunu ve Mecelle maddelerinin fkh kitaplarndaki
kaynaklarn gstermek iin kaleme alnmtr. Mecelle'nin Code Napoleon'un
veya Roma Hukukunun tesiri altnda kaldn sylemek, hi bir zaman gerei
yanstmaz.
Mecelle, bir mukaddime ve 16 kitaptan oluan 1851 maddelik bir kanundur.
lk yz maddede, kavid-i fkhiye bal altnda, slm hukukunun genel
esprisine k tutan ve sadece hkimlere yol gstermesi iin kaleme alnan
genel hukuk prensipleri yer almaktadr. Bunlar, mnferit hukuk meselelerin
kolay anlalmasna yarad gibi, hukuk hkmlerin kaynak ve gerekelerini

de tekil ederler. Kll kaideler tabi hukuka ve modern hukukun hayli
mnakaalardan ve tekmlden sonra ulat prensiplere uygundur. Bu
kaideleri, hukuk tefsir kaideleri, usl, zamanam, ztrar, itirak, idar
tasarruflar, haksz fiiller ve benzeri tasnife tabi tutmak mmkndr.
Mecelle'nin geriye kalan 16 kitabndan ounluu borlar, ikinci derecede
eya ve usl hukukuna aittir. irketlerle ilgili ksm ise kmsenemeyecek
kadar nemlidir.
O dnemde, Franszlar Osmanl Devleti'ne kendi meden kanunlarn kabul
ettirme teebbslerine girmilerdir. Bu konuda Sadrazam l Paa, 1284/1867
tarihinde ihtiyatl bir slupla konuyu Padiah'a arz etmi ve dier taraftan
Said Paa'ya code civile'nin Arapas'ndan Trke'ye tercme talimatn bile
vermitir. Bu fikrimizi zamann stanbul'daki Fransz maslahatgzarnn
gayretleri de desteklemektedir. Cevdet Paa, Ma'rzat adl eserinde Fransz
bykelisi De Bourre'nin roln ve baz Osmanl devlet adamlarnn Fransz
politikasna alet olduklarn aka belirtmektedir. Nitekim bykeli, bu
konuda l Paa'y ikna etmi ve l Paa da hazrlklara balamtr. Ancak bu
gayretler bir sonu vermemi ve Bakanlar Kurulunda yaplan tartmada, l
ve Kabuli Paa'nn srarl taleplerine ramen, Ahmed Cevdet Paa, Fuat Paa
ve irvani-zde Rd Paa'nn kar kmalar sonucu, Fransz meden
Kanununun alnmasndan vazgeilerek Mecellenin hazrlanmasna karar
verilmitir.
Mill bir meden kanun hazrlanmasna karar verilince, Divn- Ahkm- Adliye
nzn Ahmed Cevdet Paa bakanlnda kurulan Mecelle Cemiyeti'ne
Mecelleyi hazrlama vazifesi verilmitir. Youn almalar sonucu cemiyet, ilk
100 maddeyi ve I. Kitap olan Kitb'l-By'u hazrlayarak nce bata
eyhlislm olmak zere hukukulaBLNMEYEN OSMANLI
425
rn grlerine arz etmi, yaplan tenkitler sonucu dzeltmeler yapldktan
sonra, 1285/1869 tarihli bir mazbata ile sadrete arz olunmu ve ayn yl sdr
olan irde ile yrrle girmitir. Bunu dier 15 kitap takip etmi ve nihayet
1293/1876 tarihli Kitb'l-Kaz ile Mecelle tamamlanmtr.
Mecelle'nin hazrland sekiz sene iinde (1868-1876) bu hizmeti akamete
uratmak iin muhalif fikirdeki devlet adamlar ve Fransz bykelisi De
Bourre ellerinden geleni yapmlardr. Hatta bu gayretler sonucu,
1287/1869'da Cevdet Paa, Divn- Ahkm- Adliye nazrlndan azledilmi ve
Mecelle'nin 4. Kitabndan sonra bu heyetten de alnmtr. Ancak Cevdet
Paa'sz Mecellenin yrmeyeceini anlayan devlet adamlar, O'nu tekrar
grevinin bana ve daha yksek makamlara getirmilerdir. Mecelle'nin
hazrlanmasnda bata Ahmed Cevdet Paa olmak zere devrin tannm
hukuk otoriteleri grev almtr.
Mecelle, hazrland devre gre, sistem ve muhteva bakmndan nemli
yenilikler ihtiva etmesi ve ok salam bir hukuk mant ile kaleme alnm
bulunmas dolaysyla, sadece bugnk Trkiye hudutlar iinde deil, ok
geni bir sahada kabul grm ve tatbik olunmutur. Bunlar arasnda Msr,
Hicaz, Irak, Suriye, rdn, Lbnan, Kbrs, Filistin'i ve srail'i de sayabiliriz.
Mecelle, Arnavutluk, Bosna ve Hersek'de 1928; Kuveyt'te 1984 ylna kadar
yrrlkte kalmtr. Ayrca bugn dahi baz hkmlerinin srail hukukunda
geerli olduunu yaplan aratrmalar gstermektedir257.
264. Osmanl Miras Hukukunda er'i ve di intikal diye bir dalizmin yer
aldn biliyoruz. Bu durum, Osmanl Devleti'nin miras hukuku konusunda
er' hkmleri terk ettiini gstermekte midir?
slm hukuku, sava yoluyla fethedilen araziler zerinde ll-emre geni
yetkiler tanmaktadr. Osmanl Devlet erkn, eyhlislmlarn nezaretinde bu
yetkilerini kullanarak, sava yoluyla feth ettikleri Anadolu ve Rumeli'nin ou
arazisini, kuru mlkiyeti (rakabesi) devlete ve tasarruf hakk da kamu yarar
gerei vaz' edilen prensipler muvacehesinde reayaya ait olmak zere, mir
arazi olarak kabul etmilerdir. Dolaysyla mir arazinin mlkiyeti devlette ve
sadece tasarruf hakk reayada kalmaktadr. Devlete ait arazide miras kaideleri
geerli deildir. Sadece reayann tasarruf hakknn vefatnda kime intikal
edecei sz konusudur. Bunu da tesbit edecek olan, kamu yarar ve rf
detlerin yardmyla ll-emr yani devlet erkndr.
te Osmanl Devlet erknnn, kamu yarar, rf ve det kaidelerini nazara
alarak, bu tasarruf hakknn nasl intikal edeceine dair vaz' ettikleri kanun
hkmlerine d intikal kaideleri denmitir. rf hukuka gre tesbit olunan bu
kaideler er' hkmlerle karmamas iin byle adlandrlmtr. Devlet
erkn, bu tasarruf hakk zerindeki yetkilerini, slm hukukundan
aldklarndan, bu kaidelere slm olmayan miras hukuku demek mmkn
deildir. Sadece, kayna ll-emrin irdesi olduundan bu kaidelere
257 Ahmed Cevdet Paa, Ma'rzat, sh. 200; Trkgeldi, Ali Fuad, Ricl-I
Mhimme-i Siysiye, stanbul 1928, sh. 127; Fndkolu, Z. Fahri, Hukuk
Sosyolojisi, stanbul 1958, sh. 244; Mardin, Ebl-l, Meden Hukuk
Cephesinden Ahmed Cevdet Paa, sh. 64-65; Baron de Testa, Recucil des
Traites de la Porte Ottomane, Paris 1892, c. VII, sh. 469; Ahmed Cevdet Paa,
Tezkir, c. IV, sh. 95 vd.; Ma'rzat, sh. 201; Mazbata iin bkz. BA, rde-Dosya
Usul, nr. 65/7; Akgndz, Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, sh.
372 vd.; Ebl-l, Mardin, Meden Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paa,
sh. 66-88.
>
426
BLNMEYEN OSMANLI
ad intikal kaideleri ve er' hkmlerle sabit miras kaidelerine de er'i miras
kaideleri denmitir. Osmanl miras hukukundaki dalizmin yani ikiliin asl ve
esas budur.
Mr araziye ait tasarruf hakknn, mutasarrfnn lm halinde, icre-i
meccele denilen veresiye kira bedeli karlnda, ll-emrin tesbit ettii
hsmlara tefviz edilmesine di intikal denir. rf ve dete binen devlete
verilen msaade kabilinden olduundan, di intikal denmitir. Veresiye kira
bedelinden bahsedilmesi ise, mr arazi statsnde, devletin kiralayan ve
reayann da kirac gibi telkki edilmesindendir. Aslnda kirac gibi kabul edilen
mutasarrfn lmnden sonra, kira akdinin sona ermesi gerekirdi. Halbuki
intikal kaideleri ile tasarruf hakk mutasarrfna intikal etmektedir, Bunlara,
ilerde greceimiz gibi, miras deil, intikal hakk sahipleri denmektedir.
di intikalin konusuna gurup arazi girmektedir: Birincisi, mir arazinin
tamam. kincisi, asl mir arazi olan gayr- sahih vakf araziler. ncs ise,
yine ounluu mr arazi olan, ancak dier mal eitleri de bulunan
icareteynli vakflar. Ancak icareteynli vakflardan er' miras kaidelerine tbi
olanlar da vardr.
Terekeye dahil mlk arazi ile menkul mallar er' miras kaidelerine tbidir.
Birok konularda intikal kaideleri de feriz hkmlerine tbi klnmtr. Bu
sebeple miras hukuku deyince er' intikal akla gelir258.
265. Osmanl Hukukunda gayr-i menkul mlkiyeti var mdr? Araz Hukukunun
er' dayana nedir? Btn Osmanl topraklar sadece mir arazi midir?
Kur'n'da yer alan "mlk Allah'ndr" eklindeki ifadelerden slm hukukunda
mlkiyet hakknn bulunmad tarzndaki bir iddiann yannda, arazinin de
zel mlkiyet konusu olamayaca eklinde baz iddialar ileri srlmektedir.
Bu iddia sahipleri, "btn kinatn gerek maliki Allah'tr" eklindeki iman
esasyla, insann eya zerinde fiili hkimiyeti ve zilyetlii demek olan
mlkiyet hakkn birbirine kartrmaktadrlar. Kur'n ve hadis, mlkiyet
hakknn esaslarn tesbit ettii gibi, fkh kitaplarnda mevcut olan mlkiyetle
ilgili hkmler de bu eit basit iddialar reddetmektedir. slm Hukukunda
arazinin de zel mlkiyete konu olabileceini ve bununla ilgili husus
hkmler bulunduunu ayrntl olarak greceiz.
Araz hukuku ile ilgili mevzuat ise iki ayr dnem halinde tetkik etmek
gerekmektedir.
A) Birinci dnem, slm'n ilk dnemlerinden 1255/1839 tarihine kadar geen
u-zun devredir. Bu devrede Ftih zamanna kadar arazi hukukunun mevzuat
fkh kitaplardr. Fkh kitaplarndaki er' hkmler fetvalarla desteklenmitir.
Ftih zamannda ise Ftih'in Umum Osmanl Kanunnmesi zellikle devlete
ait arazinin ahkmn er' snrlar iinde dzenlemitir. Dier arazi hkmleri
ise fkh kitaplarndaki ayn hkmlerdir. Daha sonra bu umum kanundan
ilham alnarak eyalet ve livalara has baz ka258 Mardin, Ebl-Ul, Hukk- Tasarrufiye-i Araz, stanbul 1328, sh. 107 vd.;
Cin, Halil, Eski ve Yeni Hukukumuzda Tarm Arazlerinin Miras Yoluyla ntikali,
Ankara, 1979, sh. 1-3, 35-37; mer Hilmi, Ahkm'l-Evkaf, 90 vd.; Berki,
Vakflar, 1/153 vd.; H. Cemleddln, Telhis-i Ahkm'ii-Arz, stanbul 1329, 54.
Madde erhi; Akgndz, Vakf Messesesi, 369.
. ,,
,...
.,,
BLNMEYEN OSMANLI
427
nunlar daha tanzim olunmutur. kinci Bayezid'in 907 Hicri tarihli Umumi
Kanunu, I. Selim'in Umum Kanunu ve nihayet bu konuda zirveye ykselen
Kanun Sultn Sleyman'n Kanunnme-i Osmansi arazi hukukunun esasn
tekil eder. Bu kanunnme baz tadiller dnda 1839 ylna kadar yrrlkte
kalm ve Osmanl arazi rejiminin temelini tekil eden tmar sistemi ortadan
kalkncaya kadar esas alnmaya devam edilmitir. Bu umum kanunnmelere
dayanan 500'e yakn husus kanunnme de ayn esaslar blge ve eylet
artlarna gre tanzim eden hukuk dzenlemelerdir.
B) Tanzimat'n iln olan 1839 ylndan 1926 senesine kadar geen zamandr.
Bu dnem, tmar ve zeamet sisteminin ortadan kaldrlmas mnasebetiyle
arazi ile alkal yeni araylarn balad bir devredir. Bu devredeki en nemli
hukuk dzenleme, bir mukaddime, bab ve bir hatimeden meydana gelen
132 maddelik, 1274/1858 tarihli Araz Kanunu'dur. Bu Kanun, tamamen er'
hkmlere uygun olarak ve daha nceki kanunlarn hkmlerini de gz nne
alarak hazrlanmtr. Osmanl Devletindeki be eit arazinin er' ve kanun
hkmlerini derlemi ve eski dank hkmleri ve fetvalar bir araya
getirmitir. En nemli zellii tmar sistemi yerine, mr arazinin iletilmesi
asndan yeni bir nizm oturtmasdr. nemle ifade edelim ki, Araz
Kanununun dzenledii baz hkmler gnmz hukukunda da nemini

muhafaza etmektedir. Mer'a, yaylak ve klaklarla ilgili hkmler bunun ak
mislidir.
1858 tarihli Araz Kanunundan nceki ve sonraki dnemde, slm
Hukukundaki a-razi eitlerinin says ve hukuk mahiyetlerinde bir farkllk ve
deiiklik yoktur. Araz Kanunu, daha nce mevcut olan ve bazen farkl
tabirlerle ifade edilen arazi eitlerini bir araya getirerek kanun halinde
dzenlemitir. Yoksa Kanun'daki beli arazi tasnifi, bu kanuna has deildir.
Araz Kanununun 1. maddesine gre, Osmanl lkesindeki arazi be ksmdr:
1) Arz-i Memlke (Mlk Araz). 2) Arz-i Mirye (Mir Araz). 3) Arz-i
Mevkfe (Vakf Arazsi). 4) Arz-i Metruke (Metruk Arz=Kamu Arazsi). 5)
Arz-i Mevt (Mevt Araz)269.
266. Mr arazi ne demektir? Osmanl lkesinde btn arazinin mlikinin
Padiah olduu iddias doru mudur?
Mslman bir devlet sava yoluyla bir topra fethettii zaman, fethedilen
arazinin hukuk statsn tesbit hakk ll-emre aittir. Dilerse Mslman
gazilere tevzi' ve temlik eder; o zaman arazi, r arazisi olur. Dilerse gayr-
mslim ahalinin elinde brakr; o zaman arazi harac arazi olur. Ve dilerse de
plak mlkiyetini (rakabesini) devlet hazinesine brakr; tasarruf hakkn da
kamu yararnn gerektirdii ekilde tanzim eder. Bu durumdaki arazi, r,
yahut hara arazisi deildir. Asl harac arazidir. Ancak sahiplerine temlik
olunduu takdirde, miras sebebi ile paralanarak verimi azalacaktr ve hara
tahsili zorlaacaktr. Bu sebeple arazinin rakabesi beytlmala al-konulmu;
tasarruf hakk, ariyet veya kira yoluyla re'yya verilip iletmeleri
salanmtr. Re'y r adyla harc- mukasemesini ve Osmanl Devleti'nde
ise, ift akas adyla harac- muvazzafn verirler. Araz, mlkleri deildir. te
rakabesi beytlmala alkonulan ve
259 Halis Eref, Klliyt- erh-i Kanun- Araz, stanbul, 1316, sh. 32 vd.;
Karako, Tahiyeli Kavanin, I/A vd.; Araz Kanunu Mazbatas, Akgndz,
Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, sh. 679-681; Araz Kanunu,
md. 1; El-ibadi, 1/266 vd.
428
BLNMEYEN OSMANLI
tasarruf ekli devlete tanzim olunan bu eit araziye araziy-i mirye (mir
arazi), arz-i memleket veya arz-i beytlmal denilir. Irak arazisi, Hanefiler
dndaki mezhep hukukularna gre bu kabildendir. Ancak onlar bu eit
araziye "Mslmanlara vakf adn vermektedirler. Ebssuud Efendi mir
arazinin tarif ve hukuk mahiyetini bu ekilde izah etmektedir.
nemle belirtelim ki, mr arazinin menei tamamen slm Hukukunun llemre tand snrl yasama yetkisidir. Yani er''dir. Ebssuud Efendi, Osmanl
topraklarndaki mr arazi rejimini dier mezheplerin Mslmanlara vakf
anlayyla izah etmitir ve yerinde bir izahtr. Ancak, mr arazinin tasarruf
eklinin tesbiti kamu yararna uygun olmak art ll-emre brakldndan,
tasarruf tarznn tesbitinde eski Osmanl Hukukunun yahut bir baka hukuk
sisteminin tesiri olabilir. Bunda er' hkmlere aykr olmamak kaydyla er'
bir mahzur yoktur. Mir arazi yani beytlmal arazisi kavram Hz. Peygamber
zamanndan beri vardr. imdi mir arazinin hkmlerini ve tasarruf eklini
zetleyelim:
Beytlmal arazisi, memleket arazisi yahut Osmanl dneminde mir arazi
denilen hazine arazileri, Hz. Peygamber devrinden beri vardr. Deien sadece
iletilme tarzdr. Bata Seluklu Devleti ve Abbasler olmak zere, her

Mslman devlet zamannda, devlete ait arazi kavram mevcut olmu ve bu
arazi deiik ekillerde iletile-gelmitir. lhanllarda bulunan ve hukuk sonu
itibaryla ikta' tasarrufuna benzeyen l sistemi bir tarafa braklrsa,
Osmanl Devleti'ne kadar gelen Mslman Trk Devletlerinde, beytlmal
arazisinin tasarruf ekli ikta'dr. Osmanl Devletindeki tmar messesesi iyi
tetkik edilirse, baz farklarla Hz. Peygamber zamanndan beri var olan ikta'
muamelesinin gelimi bir ekli olduu grlr.
Daha nceleri arz-i memleket yahut arz-i beytlmal diye adlandrlan
hazine arazisi, Osmanl Devleti zamannda mr arazi adn alm ve tasarruf
ekli de tmar denilen bir nizma tabi tutulmutur. Tmar yahut dirlik denilen
sistemin ikta' messesesinin devam mahiyetinde olduunu ve Avrupa'daki
feodalite rejimi ile uzaktan yakndan ilgisi bulunmadn ilgili sorularn
cevaplarnda akladk.
Osmanl Devletinin kurulu yllarndan itibaren fethedilen arazinin nemli bir
ksm, yani Anadolu ve Rumeli arazisi, mir arazi olarak kabul edilmitir. Sz
konusu arazi, daha nce genel esaslarn akladmz tmar sistemine gre
iletiliyordu. Ancak mir arazi, iftilere icare veya ariyet akdi ile dorudan
doruya veriliyor; onlardan alnan vergi gelirleri ise, ifa ettikleri kamu hizmeti
ve cihad vazifesi karlnda tmar, zeamet ve has sahiplerine tahsis
ediliyordu. Onlar da kontrollerine verilen araziyi ifti ahaliye tefviz etmekte,
tefviz sebebiyle aldklar harc- muksemeyi karlayan r, harc-
muvazzaf karlayan ift akesi ve aalk hakk gibi vergiler karlnda
re'y eline sipahi veya zaim senedi yahut tapu temessk denilen tasarruf
senetleri vermekteydiler.
Tasarruf hakk sahipleri ellerindeki araziyi fera edebilmekte, vefat edince de
intikal yahut tapu hakk sahipleri yoksa, arazi mahll olmakta ve tmar yahut
zeamet sahipleri tarafndan talibine yeniden tefviz olunmaktayd. Mir araziye
ait btn bu ilemleri sahib-i arz olarak ifde edilen sipahi ve zaimler
yrtyordu. Nihayet tmar sisteminin tamamen bozulmas zerine,
1274/1858 tarihli Araz Kanunu ile tmar ve zeamet usul ilga edildi. Bir ara
mr arazinin ihale ve tefviz ilemleri mltezim ve muhassl
BLNMEYEN OSMANLI
429
denen grevlilere devredildi. Daha sonra bunlar da ilga edilerek arazi
memurlarnn tasarruf hakk sahiplerine verecekleri st tural tapu senetleri
ile mir arazinin tasarruf ilemleri yrtlmeye baland.
Yaplan bu izahlar gstermektedir ki, Osmanl topraklarnda bulunan be eit
araziden biri olan mir arazi, Padiaha ait mlk arazi demek deildir. Belki
devlet hazinesine ait arazi manasnadr. Dolaysyla Osmanl Devleti'nde ve
hatta Seluklu Devletinde btn toprak Padiahn mlkdr eklindeki iddia,
slm Hukukunun ve mir arazinin statsnn bilinmemesinden
kaynaklanmaktadr. Bu iddiay ileri srenler, sadece belik demek olan mr
kelimesinin szlk anlamndan yola kmlardr.
Btn bunlardan anlyoruz ki, Osmanl Devleti'nde devlete ait mallarn
tamamen Padiah'a ait olduu eklindeki iddialar tamamen yalan ve yanl
beynlardr ve bu iddiay ileri srenler, konuyla ilgili er'\ hkmleri ve
Osmanl Devleti'nin tatbikatn hi bilmeyenlerdir. Devlet mallarnn tasarruf
hakknn belli llerde Padiahn yetkisinde olmas ile mlkiyetinin Padiaha
ait bulunmas arasndaki fark da gayet ak bir ekilde ortaya koymaktadr:
"slm Devletinde, beytlmala ait mallarda tasarruf ve velayet hakk, halife ve

sultnlara aittir. Bunun sebebi, mlkiyetin sultn ve halifelere ait olmas
deildir. Belki sultn ve halifelerin, yeryznde Mlik'l-mlk olan Allah'n
halifesi ve vekili olmalar ve yeryznde fesd ve kargaay nlemek zere
kendilerine bu hussda tanzim ve tevzi' yetkisi verilmesidir" (Md.2). 26.
267. Osmanl Devleti, zina suunun cezas olan recm, hrszlk suunun cezas
olan kat'- yed yani el kesme gibi had cezalarn uygulam mdr?
Osmanl Devleti'nde, uygulamadaki baz aksaklklara ramen, itirazsz kabul
edilen ve deitirilmeyen su ve ceza grubu, had sular ve cezalardr. Had
kelimesi, szlk anlam itibaryla men etmek demektir. Terim olarak ise, Allah
hakk (kamu hakk) olarak uygulanmas gereken miktar belli ceza demektir.
Bu eit su ve cezalarda tam anlamyla kanunilik ilkesi geerlidir. eriatn
tarifine az da olsa uymad an, had cezalar uygulanmaz. Sulara da cezalara
da had tabiri kullanlmaktadr. Had cezalarn gerektiren sular yedi tanedir:
Zina, iffete iftira (kazf), iki imek (irb), hrszlk (sirkat), yol kesme
(hirbe=kat- tarik), dinden dnme (riddet) ve isyan (bay).
Had cezalarnn en nemli zellii, en kk bir pheden sann
yararlanmas ve daha nemli olan da, isbatnn ok ar olmasdr. Bu artlar
yerine gelmedii takdirde, had cezalar deil, ta'zr cezalar uygulanacaktr.
Mesela Zina suu ekilde sabit olur: Birincisi, tam ehliyetli, Mslman,
erkek ve drst drt ahidin bizzat grdklerini beyan etmeleriyle sabit olur
ki, bu ok zor bir yoldur. Ayrca zaman amna da uramamas arttr, ikincisi,
zina edenin drt defa zina suunu ikrar etmesidir. ncs; karinelerdir. Evli
olmayan bir kadnn gebe kalmas ile de zina suu sabit olur.
Bylesine zor artlarla isbat edilebilen ve en kk bir phe ile bertaraf
edilen zina haddinin uygulamas da ok az olmutur. Osmanl hukuk tarihinde
her zaman zina
260 Ebssuud, Mecmua-i Kavanin, Sleymaniye ktp. Carrullah nr. 968, vrk.
10; Akgndz, Vakf Messesesi, sh. 426 vd., 446 vd.; El-bdi, c. I, sh. 280
vd.; Cin, Halil, Mir Araz ve Bu Araznin zel Mlkiyete Dnm, sh. 43 vd.;
Halis Eref, Klliyt, sh. 73 vd.; Araz Kanunu, md. 3.
436
BLNMEYEN OSMANLI
haddi kabul edilmi, ancak uygulamas pek nadir vuku' bulmutur. Suun
teekkl ve isbat iin aranan artlardan biri olmaynca ta'zir cezalar
gndeme gelecektir. Bu konuda Osmanl hukuk tarihinden baz rnekler
verelim:
Dulkadiroullar ceza kanunundan: "her kim zina eylese, er' ile ya rf ile
sbut bulsa, ergen ise had olmaz ise on altn alna. Evli ise recm olmazsa
on be altn alna".
Kanuni'nin ceza kanunnmesinden; "Bir Mslman zina eylese, er' ile sabit
olsa ve zina eyleyen muhsan yani evli olup bay olsa siyset olunmad yani
hadd-i zina urulmasa...". Yaptmz aratrmalar, btn Osmanl tarihi
boyunca uygulanan recm cezasnn iki elin parmaklarndan daha az
olduudur. Mesela, 929 tarihli bir mahkeme ilam Kanuni devrinde recmin
tatbik edildiini gsterdii gibi, 1091 ylnda da hem de Padiahn huzuruyla
bir recm cezas uygulanmtr. stanbul Aksaray'da Murad Paa semtinde, bir
yenieri emeklisinin hanm komusu bir Yahudi ile zina etmi ve mahallelinin
olay basmas ve drt ahidin ahitlik etmesi zerine, At Meydannda
uygulanan bu recm cezasna, Rumeli Kazaskeri Beyz-zde Ahmed Efendi
hkm vermitir.
Osmanl hukuk tarihi boyunca, hadd-i sirkatin de uygulandn, er'iye
sicillerin-deki karar rneklerinden reniyoruz. Ayrca kanunnmelerde de
mesele tasrih edilmitir. Mesela, Dulkadiroullar kanununda "Ve her srkn
(hrszn) ki kat' yed olunca, eer ayn ile sirkat etdii davar olursa, alnup
sahibine verile; durmaz ise tazmin olunmaya" denilmektedir. Osmanl
Kanunnmelerinde ise, " ..tahln uuriasa, er'an kesmek lzm olmas...
crm alna" ".. sirkat nisaba yetimemi, olsa kad ta'zir ede"261.
VII- OSMANLI DEVLETNDE AZINLIKLARA TANINAN
HAKLAR
268. Osmanl Devleti'nde aznlklara tannan haklar ksaca zetler misiniz?
Neden aznlklara baz elbiselerin giyilmesi ve evlerinin yksek binas
msaadesi verilmiyordu?
slm Hukukunda insanlar, mensup olduklar dinlerine gre birbirinden tefrik
olunurlar. Vatan ve millet mefhumlar yerine, ayn dinin tbi'leri demek olan
mmet kavram bu sebebden dolay gndeme gelmitir. Seluklu ve Osmanl
Devleti'nin ilk dnemlerinde, vatanda demek olan ra'iyye, Mslman ve
gayr- mslim olarak ikiye ayrlr. Rumlar ile Ermenilerin Hristiyan ve Trklerin
ise tamamen Mslman olmalar tesadf kabilinden ve kaderin bir cilvesidir.
Bu sebeple Osmanl Hukukunda, slm lkesinde ikmet eden insanlar,
dinlerine ve tbi olduklar devlete gre ana gruba ayrlrlar:
261 Molla Hsrev, c. II, sh. 61 vd.; Damad c. I, sh. 592; Ksn, c. VII, sh. 5261; Udeh, c. II, sh. 432 vd.; Ali Rza, "Men'i Mskirat Kanunu Mnasebetiyle
Haddi erl Hakknda Mtla", Ceride-i Adliye, say 4, Sene 1338 Nisan, sh.
182 vd.; Udeh, c. I, sh. 634 vd., c. II, sh. 343 vd.; Ebu Ya'la, sh. 244 vd.; BA,
Tapu Tahrir Defteri, nr. 735; Barkan, Kanunlar, 120/6; YEE, nr. 14-1540, Layiha,
sh. 49-50; Alaaddin Bey Kanunu, BA, Tapu Tahrir Defteri, nr. 735, vrk. 1-2;
Kanunnme, . Ty. 1807, vrk.3; Silahdr Tarihi, c. I, sh. 731; Kanunnme, ,
Ty. 1807, vrk. 5/a-b.
.
.
......
.,.,.....
BLNMEYEN OSMANLI
431
1) Mslmanlardr. 2) Zimmlerdir. Yani Mslman olmad halde, zimmet
akdi ile slm lkesinin hkimiyeti altnda yaamay kabul eden ve slm
lkesinde devaml ikmet hakkna sahip olan insanlardr. 3) Mste'menlerdir.
Bu, kendilerine geici olarak slm lkesine girme ve ikmet etme izni
verilmi olan yabanc gayr- mslimlere denir.
Aznlk kavramn ksaca akladktan sonra, imdi de aznlklara tannan
haklar -zerinde duralm:
Bu konudaki genel prensibi belirttikten sonra, baz ayrntlar zerinde de
durmak istiyoruz: Hem Seluklu ve hem de Osmanl Devletinde,Mslmanlara
tannan hak ve hrriyetler, zimm denilen gayr-i mslim vatandalara da, baz
istisnalarn dnda tannmtr. Tanzmt ve Islhat fermanlaryla, hak ve
hrriyetlerin yeni yeni tannd eklindeki iddia, Avrupallarn kuru bir iftiras
ve bizdeki tarihi bilmeyenlerin de buna, bilerek veya bilmeyerek
aldanmasndan baka bir ey deildir. Zira Mslman Trk Devletleri,
kendilerine, "Bize tannan haklar onlara da tannr; bize yklenen -devler
onlara da yklenir" eklindeki hadisi, esas olarak kabul ve tatbik etmilerdir.
Mste'men denilen yabanclar da, zimmler gibidirler. Ancak, slm lkesinde
sadece geici ikamet hakkna sahip olmalarndan dolay, devaml ikamet
nimetinin klfetleri bunlara yklenmez. Bu genel esaslardan sonra imdi de

baz ayrntlar zerinde durmak istiyoruz:
1- Siyas ve dar Haklar: Bu haklar sadece zimmlere tannmtr. Bu konuda
u iki hususun bilinmesinde yarar vardr:
Birincisi: Zimmler, slm lkesinin vatanda olduklarndan kamu hizmetlerine
girme hakkna sahiptirler. Din ile balants bulunmayan alanlarda zimmler de
kamu grevlisi olabilmektedir. Bu kaidenin tek istisnas, zimmlerin devlet
bakanl, ordu komutanl, valilik, sancak beylii, sadret ve kadlk gibi,
hkimiyet hakkn kullanma manasn ifade eden grevlere getirilemeyileridir.
Osmanl Devletinde durum byledir. Tanzmt'tan sonra baz zimmlere
bakanlk grevi bile verilmitir. Bu arada zimmler, kendi cematleri iinden
seilen ve devlete kar sorumlu bulunan din bir ef tarafndan idare
olunmaktadrlar. Hristiyan cematlerin banda patrik ve metropolitler,
Yahudilerin banda ise hahambalar bulunuyordu.
kincisi: Seme ve seilme haklar konusunda ise unlar sylenebilir: Seimle
ibana gelen halifenin kendisi Mslman olmas gerektii gibi, semenlerinin
de Mslman olmas icab eder. ra meclisi yani yrtme meclisinin yeleri
konusunda da, zimmlere seme ve seilme hakk uygulamada tannmamtr.
1876 tarihli ntihb- Meb'sn Kanunu ile bu esaslar inenmi ve zimmlere,
slm'n verdiinden fazlas verilmeye kalklmtr. Neticesi de Osmanl
Devletinin zayflamas ve yklmas olmutur. Bugn kendilerini hukuk devleti
ilan eden bir ok devletlerin, bata Amerika olmak zere, siyahlara yeni yeni
seme ve seilme hakk tanrken, bize eitli teraneler okumalar, her halde
iyiye iaret deildir.
2- Temel Hak ve Hrriyetler: Konuyu ana balklaryla zetlemek gerekirse;
A) Zimmler ahs hak ve hrriyetlerden tpk Mslmanlar gibi
yararlanmlardr. Bunlar iin de baz cz' snrlamalar dnda, seyahat
hrriyeti, ahsn dokunulmazl ve mesken hrriyeti gibi hak ve hrriyetler
vardr. Hem de Avrupalnn, kadnlar insandan saymad gnden beri vardr.
Bu konuda tarihimiz, btn insanla ibret olacak
Jl.
432
BLNMEYEN OSMANLI
eref sayfalar ile doludur. Seyahat ve ikmet hrriyetlerinin tek istisnas,
Kur'n'n emriyle zimmlerin Hicaz blgesine sokulmamalardr. Bu arada
zimmlerin mesken ve ikmetgh hrriyetleri, Osmanl Devletinde, kendilerine
ve Mslmanlara zarar vermeyecek ekilde tanzim olunmutur. Zimmler,
genellikle ehrin kenar semtlerinde, Rum, Ermeni ve Yahudi mahallelerinde
gruplar halinde iskn edilmilerdir. Mesel 1582 tarihli bir fermanla zimmlerin
stanbul'da Eyp semtinde oturmalar yasaklanmtr. Muhtelif fermanlarla,
slm hkimiyetinin nianesi olarak, zimmlere ait evlerin Mslmanlarn
evlerinden yksek olmamas emredilmitir. Zimmlere ahs hak ve
hrriyetlerinin, meru1 dairede tanndn, aslen Macar olan bir msterik
yle ifade etmitir: "500 sene hkimiyetleri altnda yaadmz Osmanllar,
bize hayat hakk tanmasalar ve gnde bir gayr-i mslim ldrselerdi, bugn
Yunan, Srp, Bulgar ve Romen halkndan bahsedilemezdi".
B) Zimmlere din ve vicdan hrriyeti de meru dairede tannm ve tatbik
edilmitir. Osmanl hukukunda zimmlerin dinleri ile ba baa braklmalar,
slm'dan alnan temel bir prensiptir. Ancak slm hkimiyeti ile bu hrriyetleri
dengelemek iin baz kaytlamalarn getirildii de inkr olunamaz. Evvel,
slm devletler hukukuna gre, sulh yolu ile fethedilen lkelerde mevcut olan
zimmlerin ma'bedlerine dokunulmaz, ancak yenilerinin inasna da izin
verilmeyebilir. Sava yoluyla fethedilen topraklarda ise, slm devletinin reisi,
mme maslahatna dayal bir takdir hakkna sahiptir. sterse, eskileri de
yktrabilir.
Bu er' hkmlere ramen, Ftih Sultn Mehmed'in sava yoluyla fethettii
stanbul'daki kiliselerin bir ksmn olduu gibi brakmas, Mslman Trklerin
din ve vicdan hrriyetine verdii nemi gstermektedir. Ebssud, bunu
fetvasnda belirtmitir. Yine Ftih Srp Kral Brankovi'e Macar Kral'nn
"Srbistan'n her tarafnda Katolik kiliseleri tesis edeceim, Protestan
kiliselerini ykacam" dediini bile bile, eer devletime itaat ederseniz, her
camiinin yannda bir kilise in edilecek; buralarda herkes kendi Halikna
ibdet edecek" cevbn vermitir. Saniyen, Zimmler, ha ve an gibi dini
sembollerini, ma'bedleri iinde izhr edebilecekleridir. Ancak Mslmanlarn
sakin olduklar ehirlerde, ma'bedleri dnda izhar edemeyeceklerdir. Bu
sembollerini reklam ve propaganda iin asla kullanmayacaklardr Slisen,
zimmlerin dnce toplant ve eitim hrriyeti de mevcuttur. Ancak bu
hrriyetlerin er' hkmlere aykr olmayacak ekilde kullanlmas arttr.
Kendilerine has mekteplerinde, ocuklarn eitme ve dinlerini renme
hakkna sahiptirler. stanbul'daki okullar bu hrriyetin canl ahitleridirler.
Zimmlere, devlet btesinden finanse edilen kamu hizmetlerinden
yararlanma , baz istisnalar dnda sosyal gvenlik kurumlarndan istifade
etme ve alma hakk da tannmtr. Biz ayrntya girmiyoruz.
3-Dier Haklar: Yani zikredilenlerin dnda kalan mevzularda, bir ksm ceza
hkmler, aile ve miras hukukuna ait inan farkllndan doan baz
messeseler dnda, zimmler, tamamen Mslmanlar gibidirler. Yani akideye
dayanmayan konularda, Mslmanlar gibidirler. Yani akideye dayanmayan
konularda Mslmanlarn tab olduu hkmlere tbi'dirler. er'iye sicillerini
tetkik edip de, Yorgi yerine Ahmed'in ve zak yerine Mehmed'in mahkm
edildiini grenler, bu esaslarn satrlarda kalmadn mahede edeceklerdir.
Zimmlerin mlkiyet hakk bata olmak zere her haklarna riayet edildiini
grmek isteyenler, binlerce sayfay bulan ve adetleri 20.000'i geen er'iye
BLNMEYEN OSMANLI
433
mahkemesi kararlarna mracaat edebilirler262.
269. Osmanl Devleti'nde aznlklarn grev ve ykmllkleri nelerdi?
Osmanl Hukukunun kabul ettii hak ve hrriyetlerden yararlanan zimmlerin
baz vazife ve mkellefiyetleri de sz konusudur. Bunlar birer cmle ile
zetlemekte yarar vardr:
Evvel, belli artlar tayan ahslardan alnan cizye vergisi karlnda,
zimmler, askerlikten mu'fdrlar. Yani cizye vergisi aslnda ek bir mkellefiyet
saylmaz. Saniyen, arazilerinden hara denilen bir vergi vermekle
mkelleftirler. Osmanl Devleti, Anadolu ve Rumeli arazisini asl harc arazi
olan mir arazi statsnde kabul ettiinden, bu vergide Mslmanlar ile
zimmler ayndr. Slisen, gmrk vergisinde zimmlerden alnan nisbet
Mslmanlarnkinden fazladr. Ancak kapitlasyonlarla bu nisbet ok
drlmtr. Bunlardan baka zimmlerin baz vecibeleri daha vardr.
slm'a hakaret saylabilecek ve Mslmanlar gzden drecek
hareketlerden kanacaklardr. Dinlerinin reklm ve propagandasn
yapamayacaklardr. Sadece gayrimslimlerin yaad ehirlerin dnda, iki
ve domuz satamayacaklardr. Klk kyafet ve benzeri hususlarda Mslmanlar

taklid edemeyeceklerdir. Bu sebepledir ki, Osmanl Devleti, zimmlerin
kyafetleri asndan baz snrlamalar getirmitir. Daha fazla ayrntya
girmiyoruz263.
270. Ftih'in aznlk hak ve hrriyetleri ile ilgili fermann ksaca anlatr
msnz?
Mslman ecdadmz, gnmzdeki Avrupallar gibi ifte standartl
davranmamtr. Nazar planda va'd ettiini, uygulamadaki baz hatalar
dnda aynen tatbik etmitir. Bunun canl bir mislini, zimmlere tannan
haklar yazl bir emir ve ahidnme haline getiren Ftih Sultn Mehmed'in u
fermannda gryoruz:
:
"Galata Zimmilerine Verilen Ahidnme"
(Galata zimmlerin ahidnmesidir. Ebl-Feth Sultn Muhammed Hn stanbul'u
feth eyledkde vermitir. Rumca yazlub zerine tura ekilmitir)
"Ben Ulu Pdih ve ulu ehinh Sultn Muhammed Hn bin Sultn
Murd'm. Yemin ederim ki, yeri g yaradan Perverdiar hakk in ve
Hazret-i Resln-Aley'is-Salt Ve's-Selm-pk, mnevver, mutahhar ruhu
in ve yedi Mushaf hakk in ve yz yirmi drtbin peygamberler hakk in,
dedem ruhn ve babam ruhn, benim bam in ve olanlarm ban,
kl hakkn, imdiki hlde Galata'nn halk ve merdm-zdeleri atebe-i
ulyma dostluk in Babalan Pravizin ve Markizoh Frenku ve tercmanlar
Nikoroz Baluu ile Kal'a-i mezkrenin mifthn gnderb bana kul olmaa
itaat ve inkyd gstermiler. Ben dahi;
1. Kabul eyledim ki, kendlerin yinleri ve erknlar ne vehile cri ola-gelirse,
yine ol slb zere -detlerin ve erknlarn yerine getreler. Ben dahi
zerlerine varub karalarn ykub harb etmeyem.
262 Islahat- Kanuniye, BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 4 vd.; Kasani, Bedyi', c. VII,
sh. 100; Rehber-i Mu'melt, Bend, 213 vd.; Takvim-i Vakyi, nr. 1044; Ahmed
Refik, Oniklnci Asr- Hicr'de stanbul Hayat, stanbul 1988, sh. 53-54, 83-84,
157, 105, 227 vd.; Zeydan, Ahkm'z-Zimmiyyn, 10 vd.; 95 vd.; CinAkgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. II, sh. 310 vd.
263 Ercan, Yavuz, "Osmanl mparatorluunda Gayrimslimlerin dedikleri
Vergiler ve Bu Vergilerin Dourduu Sosyal Sonular", Belleten, c. LV, say
212-214(1991), sh. 371- 391.
434
BLNMEYEN OSMANLI
2. Byrdm ki, kendlerin mallan ve rzklar ve mlkleri ve mahzenleri ve
balar ve deirmenleri ve gemileri ve sandallar ve bilcmle met'lar ve
avretleri ve olancklar ve kullar ve cariyeleri kendlerin ellerinde mukarrer
ola, mte'rz olmayam ve endirmeyem.
3. Anlar dahi renberlik edeler. Gayr memleketlerim gibi deryadan ve
kurudan sefer edeler, kimesne mni ve mzhim olmaya, mu'f ve msellem
olalar.
4. Ben dahi zerlerine harc vaz' edem, sl be-sl ed edeler gayrlar gibi. Ve
ben dahi bunlarn zerlerinde nazar- erifim dir buyurmayub koruyam gayr
memleketlerim gibi.
5. Ve kiliseleri ellerinde ola, okuyalar yinlerince. Amma an ve nks
almayalar. Ve kiliselerin alub mescid etmeyem. Bunlar dahi yeni kilise
yapmayalar.
6. Ve Ceneviz bzirgnlar deryadan ve kurudan renberlik edb geleler ve
gideler. Gmrklerin det zere vereler. Anlara kimesne te'add etmeye.

7. Ve byrdm ki, yenierlie olan almayam ve bir kfiri rzs olmadan
Mslman etmeyeler ve kendleri aralarnda kimi ihtiyar ederlerse
maslahatlar in kethda nasbedeler.
8. Ve byrdm ki, evlerine doanc ve kul konmaya ve kal'a-i mezkre halk
ve bzirgnlar angaryadan mu'f ve msellem olalar.
yle bileler, almet-i erife i'timd klalar.
Tahriren F Evhir-i Cemziyell sene seb'in ve hamsin ve semne-mi'ete"
(857 H./1453 M.)284.
271. Tanzimat'tan sonra aznlk haklar ile ilgili ne gibi gelimeler olmutur?
A) Siyas gelimeler ve Osmanl Devletinin gn getike daralmas gz nne
alnrsa grlecektir ki, "yeniden dzenlemeler" demek olan Tanzimat,
Osmanl Devle-ti'nin kendi isteiyle ve kendi yararna olarak yapt yeni ve
yararl dzenlemeler deildir. Tam aksine, maalesef Osmanl Devleti, kukla
haline gelmi ve Avrupa devletleri oradan fledike o burada oynar olmutur.
Bu ac halin en ackl neticelerini, devletler husus hukukunda gryoruz.
Osmanl Devleti'nin zayflamas, d devletlerin basks ve Osmanl hukuk
nizmnn icradaki bozukluklardan dolay sarslm olmas, aznlklarn
haklarn grnrde savunan siyas hareketlere hz kazandryordu. ve d
basklarn telkin ve tahriki ile haddini aan II. Mahmd, yle diyebiliyordu:
"sterim ki, bundan sonra Mslmanlar camide, Hristiyanlar kilisede ve
Yahudiler havrada biri birinden ayrlsn". Yani dier alanlarda eit olsunlar.
Halbuki slm hukukuna gre, saydmz istisnalar dnda zten eitlik vard.
Aznlklarn istei ise, siyas eitlik yani hkim unsurun Mslmanlar olmamas
idi. Padiah byle derken, Hristiyan bir yetkili de unu itiraf ediyordu:
"Trklerle Hristiyanlar arasndaki fark, sadece elbisede, isimde ve selm
tarzndadr". Bu anlay, Ermeni Katoliklerin bir millet olarak tannmas takip
ediyordu.
Nihayet, 1839'da Mslman ve gayr-i mslim tebaann can, rz ve mallarnn
korunmasn teminat altna almak zere Glhne Hatt- Hmyn'u ilan edildi.
Bu fermanla Avrupallar, istedikleri tam eitlii elde edememilerse de, en
azndan va'dini almlardr. Tanzmt'la birlikte sancak ve eylet
merkezlerinde Mslman ve zimm yelerden oluan meclisler kurulmu ve
her ihtifalde aznlklardan bahsedilir olmutur. 1844'de Hristiyanlarn mezhep
deitirme yasa kaldrlmtr. Btn bunlar, Avrupallar tatmin etmemitir.
Zira onlarn arzusu, aznlklar hkim unsur haline getirmeleri ve bu konuya
mani tekil eden slm milletler hukuku kaidelerinin terkidir. te bu
264 Paris, Bib. Nat. msh. fonds turc anc. n. 130, fol. 78; Rehber-i Mu'melt,
Bend, 213 vd.; Zeydan, Ahkm'z-Zimmiyyn, sh. 95 vd.; 130-136; CinAkgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. II, sh. 318-319
BLNMEYEN OSMANLI
435
basklar sonucu Islhat Ferman ilan edilmitir.
B) Aznlklarn slm hukukundaki statsn bir slm devleti olan Osmanl
Devle-ti'nin eliyle deitirmek gayesiyle ve gayr- mslimlerle ilgili olarak ilan
edilen 1856 tarihli Islhat Ferman ile elde edilen veya edilmek istenen
unlard: Avrupallarn kulana ho gelmesi iin mezhep hrriyetinin icras
va'd edilmitir. Halbuki slm Hukukunda da bu hrriyet vardr. Avrupallar
mrted hakkndaki er' hkm deitirmek istemilerse de, buna muvaffak
olamamlardr. Btn basklara ramen, sadece karma mahkemelerde gayr-
mslimlerin ahitlii kabul edilmitir. Aznlklarn mahall meclislerde temsili

esas getirilmitir. Fermann yeni gibi gsterdii, davalarn neir ve iln,
ikencenin kaldrlmas gibi hususlar, zaten er'-i erifde vardr. Bu ferman, ne
Mslman ve ne de gayr- mslim tebaa tarafndan beenilmemitir.
C) 1876 tarihli Kanun- Esas, vatandalk mefhumunu, "mslim, zimm ve
mste'men" lsnden karm ve Osmanl lkesinde bulunan herkesi eit
ekilde Osmanl saymtr. Yani bu herkes mefhumunun iine Hristiyan ve
Yahudiler de dahildir ve Trklerin hkim unsur vasf ortadan kalkmtr. Artk
slm milleti deil, Osmanl milleti vardr. Bunu 1864'de vilyetlerdeki
meclislere aznlktan yelerin de katlmas; hukuk ve cinayet meclislerine
gayr-i mslim yelerin atanmas ve nihayet 1879'da Adliye ve Mezhib
Nezretinin kurulmas takip etmitir. Aznlklar, slm devletine tbi olmann
bir almeti olan cizyenin de nce adn bedel-i asker olarak deitirmiler,
sonra askere alnma abalarna girimilerdir. Bunu, slm'n asrlardr tand
din hrriyetini istismarlar takip etmi ve bu hrriyetin snrlar yeni kilise ve
havra inas talepleriyle de kalmayarak, kendi dinlerinin propagandasna
kadar vardrmlardr. II. Meruiyetten sonra iyice aztan aznlklar, Osmanl
Devleti'nin iki bakan kendilerinden olduu halde, yine de haklarmz
ineniyor diye Avrupal devletlere Osmanl Devletini ikyet etmilerdir.
Nihayet Osmanl devleti yklnca, ona di bileyen kandrlm Mslmanlarn
ve nankr gayr- mslimlerin hali, bugn Filistin'de, Suriye'de, Lbnan'da,
Balkanlarda ve Rusya'da gn gibi ortadadr. bret alnrsa, tarih tekerrr
etmeyecektir265.
K
265 BA, YEE, nr. 14-1540, sh. 23; Dstur, I. Ter. 1/4 vd.; Fndkolu, Z.F.,
"Tanzmtta tima Hayat", Tanzmt I, stanbul 1940, sh. 619; Cevdet Paa,
Tezkir, c. 1-12, sh. 68 vd.; Cln-Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, c. II, sh. 336-337.
DRDNC BLM
OSMANLI DEVLETNDE MAL HUKUK, KTSAD VE TCAR HAYAT
I- OSMANLI VERG SSTEM VE ER' DAYANAKLARI
272. Osmanl Hukukunda vergi ne demektir? eitleri nelerdir? er'atn
dnda vergi var mdr?
Devlet ve milletin korunmas, varln devam ettirmesi ve ilerlemesinin
salanmas, ksaca kamu hizmetlerinin ifas iin bir ksm masraflar yapmak
gerekmektedir. Bunlar karlamak, Mslmanlarn dini grevleri arasndadr
(farz- kifye). Her Mslmann varl nisbetinde mkellef bulunduu bu mal
greve "garmet-i maliye" veya "teklif" yahut oulu olarak "teklif ad
verilmektedir. Osmanl hukukunun mal esaslar, fkh kitaplarnda ifadesini
bulan er' hkmlere dayanmaktadr. Bu sebeple fkh kitaplar tetkik
edilmeden vergi hukukumuzun meruiyet dayanaklar tam olarak
anlalamaz.
Hz. Peygamber Devrinden 1255/1839 ylna, yani Tanzimat'n ilanna kadar,
btn Mslman devletlerinde ve dolaysyla Trk Devletlerinde esas kabul
edilen vergi sistemi ayndr ve temelde slm hukukunun fkh kitaplarnda
ifadesini bulan mal hkmlerden ibarettir. Ancak, slm Hukukunun bu
konuda ll-emre tand baz yetkiler sebebiyle, rf ve dete dayanan
vergiler hususunda baz isim ve miktar farkllklar da sz konusudur. Fkh
kitaplarnda anlatlan teklifde ise, hibir farkllk yoktur.
Osmanl Hukukunda Tanzmat ncesi dnemde mevcut olan vergileri (teklifi)
iki ana ksma ayrabiliriz:
A) er' Vergiler (Teklif-i er'iye); B) rf Vergiler (Teklif-i rfiye). Bu ayrm

vergiyi tesbit eden mevzuatn zelliine gre yaplmtr. Kur'n ve snetten
alnan er' hkmlerle miktar ve nisbeti tayin edilen vergilere er' vergiler
denir. ll-emrin yetkisiyle ve itihad hkmlerle tesbit edilenler ise rf
vergiler adn alr.
er' vergiler deyince aklmza zekt, r, cizye, hara, gmrk vergisi
demek o-lan irin ald vergiler ve zekt kapsamna dahil olan anam
vergisi gelmektedir. Osmanl Kanunnmelerinde oka geen ift resmi, r
ve benzeri vergiler, rsm-
BLNMEYEN OSMANLI
437
er'iyye ad altnda er' vergiler arasnda kabul edilmektedir266.
273. Osmanl Devleti'ndeki r vergisinin manas nedir? Osmanl Devle-ti'nin
r diyerek zulmen altda bir yedide bir vergi ald sylenmektedir. Bu
doru mudur?
r vergisi, Trk mal hukukunda en ok kartrlan ve hukuk mahiyetine
aykr grler beyan edilen bir vergi eididir. Osmanl Hukuk tarihinde iki
eit r vergisi vardr: Birincisi, gerek anlamda ve er' vergiler arasnda
bulunan rdr ki, zektn bir eididir. Zira rnlerden alnan zekta denir.
Fkh kitaplarnda "r" veya "ze-kt'l-hri" balklar altnda incelenir.
rle ilgili hkmler r arazilerinde tatbik edilir. Biraz sonra daha ayrntl
hkmlerini zikredeceiz. kincisi ise, mahiyeti itibariyle harac arazi olan mir
araziden harac- mukaseme olarak r veya a'r adyla bir vergi alnmtr.
Birinciden farkl olarak, bunun nisbeti ismine ters bir ekilde 1/10, 1/8 ve
hatta 1/2 dahi olabilir. Zektn bir eidi olan rle bunun arasnda sadece
isim benzerlii vardr.
r arazilerindeki ziri rn ve meyvelerden alnacak zekt manasndaki
r, ya tam onda birdir (r) veya yirmide bir (nsf- r) dir. Yamur, nehir
ve dere sular ile dorudan sulanan araziden tam r (1/10); dolap ve motor
gibi vastalarla sulanan araziden ise nsf- r (1/20) alnr. Balda da r
vaciptir. Ayrca r vergisi ile hara vergisi bir arada tarh ve tahsil olunamaz.
Osmanl Devleti ve dier bir ok Trk Devletinde, zekt manasndaki r
vergisi, Basra arazisi, Badat ve Msr'daki baz araziler ile istisna baz
yerlerde uygulanmtr. r adyla 1/9, 1/8, 1/7 ve hatta 1/2 olarak alnan
vergiler, bu manda deil, harc- mukaseme mansnda rdr. Yani isim
benzerlii vardr. Yeri gelince konuya tekrar dneceiz. Nitekim zekt
manasndaki r, fkh kitaplarnda tanzim edilirken dieri kanunnmelerde
dzenlenmitir. Ayrca bu mandaki re "r-i er'" de denilmektedir.
Kartrlan en nemli mesele udur: Mir araziden, harc arazi olmas
hasebiyle, alnmas gereken harc- muksemeye, Osmanl vergi hukukunda
r veya oulu olan a'r ad verilmitir. Bu r kelimesinin, bir er' zekt
eidi olan rle alkas yoktur. Nisbeti de, zektn bir eidi olan r gibi
1/10 (r) veya 1/20 (nsf- r) eklinde deil, tpk harc- mukaseme gibi
1/10 (r), 1/7 (sb), 1/8 (smn), 1/5 (hums) ve nsf (1/2) olarak tesbit
edilmitir. Konu bu ekilde bilinmezse, isim ve nisbetler arasnda farkl
deerlendirmelere yol aar. Bu manda r vergisine, Suriye blgesinde
dimos veya kasm, Irak blgesinde ise ikt' ad verilmitir. Bazan kesim diye
ifade edilmektedir. Mr araziden elde edilen rn ve meyvelerden alnacak
harc- mukaseme, genellikle smn yani 1/8 olarak tesbit edilmitir. Bunun
1/10'i yani onda biri r yahut ondalk adyla alnr. Geriye kalan ksm ise,
slriye yani idareciler iin alnan pay adyla ayrca alnr. Bu sebeple,
kanunnmelerde slriye, rn mtemmimi yani 1/10'lik nisbeti I/8'e
tamamlayan vergi anlamndadr.
266 Abdurrahman Veflk, Teklif Kavidi, stanbul 1328, I. Ksm, sh. 5 vd.;
Sleyman Sudi, Defter-i Muktasd, c. I, sh. 22 vd.; Damad, c. I, sh. 191 vd.
438
BLNMEYEN OSMANLI I
r veya a'r vergisi, arazisi mir olan eyaletlerde bulunan tmar, muktaa
ve vakf arazilerinden, deiik nisbetlerde alnm ve bu nisbetler husus
kanunnmelerde ayr ayr tayin edilmitir. Tmar sahipleri veya husus
memurlar tarafndan toplanan bu vergilerin ou, genellikle sipahilere,
vakflara veya hazineye aittir. r vergisinin arazinin tahammlne gre tarh
olunmasna ta'ir denir. Ta'ir zaman genellikle hasad mevsimlerinde yaplr.
r, ounlukla aynen alnmtr. rnn eidine gre, dane usul
(danelerin llerek veya tartlarak miktarnn belirlenmesi), demet usul
(demetlerin saylarak aynen alnmas) veya numune usul ile tahakkuk eden
vergiler alnr. A'ar vergisinin bedelen alnd da vakidir. Padiah haslarna
ait a'r, emanet veya iltizam usul ile tahsil olunur.
Bu vergi nceleri merkez devlet hazinesine girmeyerek topra ileyen re'y
tarafndan sahib-i arza denirdi. Tmar dzeninin bozulmasndan sonra mr
arazinin tasarrufuna izin yetkisi zamanla mltezimlere, muhassllara ve
memurlara verile gelmitir. Tanzmt dnemine gelindiinde a'r vergisi
iltizam usulyle tahsil edilen bir vergiydi.
Tanzmt dneminde a'r vergisi kelimenin anlamna uygun olarak onda bir
orannda tahsil edilmesi cihetine gidilmitir. Tahsilin gerekesi 15 Safer 1256
tarihli lmhaberde; "a'rn kadmi vecihle usl-i muhtelife zre alnmakda
ya'ni a'dd- mtefavite ile r tahsilinde bir guna i'tidal bulunamayaca"
gsterilerek "zikr olunan a'arn Tanzmt- Hayriye icra olunan yerlerde ale'lumm lafz ve ma'nasna muvafk olarak msavaten onda bir olmasna"
Oybirlii ile karar verilmitir. Fakat Tanzmt idarecileri zahirde tebaa arasnda
eitlii temin ynnde bu karar alrken, verim gc farkl topraklarn ayn
oranda vergilendirilmesi gibi gayr- adil bir uygulamay balatmtr.
Tanzmt dneminde merkezi hazinenin bir geliri olarak a'r gelirleri, ilk
yllarda muhassllar vastasyla emanet yoluyla tahsil edilmi, istenen
faydann salanamamas nedeniyle 1258 ylnda tekrar mltezimler
vastasyla tahsiline dnlm ve a'r gelirleri de kazalar itibariyle iki yl
sreyle iltizama verilmeye balanmtr. Daha sonra r gelirlerinin uzun
sreli olarak iltizama verilmesinin mltezimlerce iftilerin retim abalarn
destekleyecei dncesi ile 1263 ylndan itibaren devlet grevlileri ve
zengin kiilere 5 yl sre ile iltizama verilmesi kararlatrlmtr. Krm
Sava'nn srd 1269-1271 yllar arasnda baz blgelerin r gelirleri,
asker ihtiyalar karlama amacyla dorudan devlet adna yani emanet
usl ile idare veya ksmen nakd ksmen ayn alnmak zere iltizama
verilmitir. Krm Sava'ndan sonra tekrar iltizam uslne dnlmtr.
Mltezimlerin krlarn artrmak iin tahsil esnasnda bir takm usulszlkleri
ve arlklar nedeniyle, reticinin vergi yk artarken dier taraftan devletin
vergi kayb bymtr. Bu yntemle a'rn idaresi dnemin son ylna yani
1277 ylna kadar srmtr.
Yzyllarn getirdii tecrbe birikimi ve teamller erevesinde zaman ve
zemine gre farkl yntemlerde uygulanarak devam etmi ve Cumhuriyet'in
devrald ekonomi ierisinde devlet kaynaklarnn 1/3'n oluturmasyla

sosyo-ekonomik kalknmann finansmanna en etkin bir mal kaynak tekil
edecek olan r, niin kaldrld ile ilgili zerinde deiik yorumlar da
beraberinde tayarak 17 ubat 1341 (1925) tarihinde
BLNMEYEN OSMANLI
kaldrlarak yerine "mahsulat- arazye" vergisi ikame edilmitir267.
274. Hara vergisi ne demektir? Kimlerden alnmtr?
Osmanl Devleti'nin ou topraklar mir arazidir. Aslnda mir arazi harc
arazi gibi sahiplerine temlik olunmam ve mlkiyeti devlete yani beytlmale
braklmtr. Tasarruf hakk ise, mddetsiz kira akdi (icre-i faside) veya ariyet
yoluyla re'yya verilmitir. Re'y, r adyla harc- muksemesini ve ift
akesi adyla harc- muvazzafn vermekle mkelleftir. O halde mir araziden
eitli adlarla alnan vergiler aslnda haratr. Bu sebeple, nisbet ve
miktarlarn haracn eitlerine gre deerlendirmek icab eder. imdi bu
konuyu biraz daha aalm.
Sava yoluyla fethedildikten sonra gayr-i mslim ahali elinde braklan yahut
gayr-i mslim ahali ile sulh yaplarak slm lkesine ilhak edilen arazilere,
harc arazi dendiini biliyoruz. Bu eit arazilerde ikmet eden gayr-i
mslimlerden alnan haracn ikinci eidinin de harac- arz yani arazi vergisi
olduunu daha nce belirtmitik. Mir arazi, mahiyeti itibariyle harc arazi
kabul edildiinden ve Osmanl topraklarnn ounu da bu eit araziler tekil
ettiinden, Osmanl vergi hukukunun temelini ve meruiyet dayanan,
harc araziden alnan vergiler tekil etmitir. Bu sebeple konunun zerinde
biraz daha ayrntl olarak duracaz.
Harc arazilerden alnan vergilere hara veya harc- arz denmekte ve iki
ksma ayrlmaktadr.
Birincisi: Harc- Muvazzaf d ir. Harc arazinin alan esas alnarak ve maktu
bir ekilde dnm bana senede belli bir miktar ake alnr. Buna harc-
muvazzaf veya harc- mukta'a denilir. Bu vergiyi, ilk defa btn sahabenin
ittifakyla Hz. mer, Irak arazisine vaz' etmitir. Bu vergi u ekilde
uygulanmtr. Buday, arpa gibi hububat ekilen arazinin her dnmne (ki
cerib denir) bir dirhem, yoncalk gibi yerlerde dnmne be dirhem, aalan
sk olan ba ve bahelerde dnmne 10 dirhem, harc- muvazzaf alnmtr.
Bu eit hara, rn tazelense de senede bir defa alnr. Araznin eidini
tesbitte ok ihtimam gsterilmesi gerekir. Bu anlattmz esaslar, Osmanl
Devleti de dahil olmak zere, btn Mslman Trk Devletlerinde harci
arazide tatbik olunmutur. Kandiye ve Girit Kanunnmeleri, zikrettiimiz erl
hkmleri kanun haline getirmi bulunmaktadr.
kincisi: Harc- Mukseme'dir. Harc araziden elde edilen zira rn ve mey267 Kanunnme .. Ty. 1807, vrk. 37 vd.; Ebusuud, Risale Fi'l-r,
Sleymanlye ktp. Reid Efendi, 1036, vrk. 33-42; Damad, Mlteka erhi, c. I,
sh. 191-229, 1/21 vd.; Molla Hsrev, c. I, sh. 186 vd. Sudl, c. II, sh. 66 vd.;
H/49 vd. 63 vd.; Tabakolu, ktisat Tarihi, sh. 350-351; Kanunnme, .. Ty.
1897, vrk. 55 vd.; Yanl baz deerlendirmeler iin bkz. Sleyman Sudi, c. I,
sh. 41; Akda, Trkiye'nin ktisad ve tima Tarihi, c. II, sh. 278; Kr.
Abdurrahman Veflk, Teklif Kavidi I-II, Dersaadet, 1328-1330, c. I, sh. 34-36,
18 vd. 40 vd: Kanunnme, vrk. 37; Barkan, "r", A; S.A. Sddk, slm
Devleti'nde Mali Yap, stanbul 1972, sh. 71-77; ener, Abdullatif, Tanzimat
Dneminde Osmanl Vergi Sistemi, stanbul, 1990, sh.119-139; Ktkolu,
Mbht S. "Osmanl ktisadi Yaps", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi,
stanbul 1994, sh. 531-532; Gran, Tevfik, Tanzmt Dneminde Osmanl

Maliyesi; Bteler ve Hazine Hesaplar (1841-1861), Ankara 1989, sh.14-15;
zdeer, Hseyin, On Altnc Asrda Ayntab Livas, stanbul 1988, sh. 67 vd.;
Kazc, Ziya, Osmanllarda Vergi Sistemi, stanbul 1977, sh.86-91; sh.67 vd.
rn kaldrlna ilikin farkl yorumlar ile ilgili olarak bkz. Palamut, E.
Mehmed, "Aar ve Dndrdkleri", F. Prof.Dr.Sabri lgener'e Armaan
zel Says, stanbul 1987, sh.69-78; Glsevin Okuolu- zzettin nder,
"Aarn Kaldrlmas", F. Prof. Dr. Sleyman Barda'ya Armaan zel Says,
stanbul 1988, sh.261-276.
440
BLNMEYEN OSMANLI
velerden arazinin verimliliine gre, I/10'a, 1/2'ye kadar alnabilen vergiye
denir. l, arazinin verimliliidir. Araznin tahammlne gre, rnn 1/10'i,
1/6'i... ve nihayet 1/2'si alnabilir. Bu verginin meruiyet dayana, Hz.
Peygamber'in Hayber arazisi zerindeki tatbikatdr. Bir sene iinde rn
tekerrr ederse, harc- mukseme de tekerrr eder. iki defa mahsul alnr ise,
iki defa da harc- muksemesi alnr. Osmanl Devle-ti'nde ve dier Trk
Devletlerinde, zikredilen hkmler aynen uygulanmtr. Mesel, harac arazi
kabul edilen Girit arazisi hakknda konuyla ilgili sert hkmler, kanun haline
getirilmitir268.
275. Kanunnmelerde oka geen ift Akesi ne demektir? er' bir vergi
midir?
f
Osmanl Devleti'nde, mir araziden alnmas gereken harc- muvazzaf yerine,
o-nun er' hkmlerine uygun olarak tesbit edilen ift akesi (resm-i ift),
basma akesi, kulluk akesi, resm-i zemin, ift hakk, resm-i dnm,
boyunduruk hakk ve aalk hakk adlaryla anlan vergiler alnmtr. Bunlarn
hepsi de harc- muvazzaftr. Sadece mahalline gre isimleri deiiktir.
Nitekim Rumelinde gayr-i mslimlerden alnan ift akesine de ispen
denilmektedir. Fkh kitaplarndaki ifadesi ile harac-l muvazzaf "re'ynn
zimmetinde araziyi iletebilme imknndan dolay sabit olan bir ver-gi"dir.
Yukardaki isimler de bu many teyid eder mahiyettedir. Harc- muvazzafn
er' miktar olan (ba ve baheler iin) 10 dirhem, Osmanl akesi ile 42
akedir. Kanunnmelerde tesbit edilen deiik miktardaki ift akeleri,
arazinin durumuna gre ayarlanmtr. Asgarisi 22, azamisi ise 57 akedir. O
halde kanunnmelerde, yukardaki resimlerle ilgili hkmler, harc-
muvazzafn er' hkmleri esas alnarak dzenlenmitir. Zikredilen resimleri
ayr ayr izaha gerek yoktur, manlar birdir.
ift ve ubuunu bozup, arazisini ekmeyip baka ile megul olanlardan ceza
olarak alnan resm-i ift bozan; bina, koru, harman ve benzeri maksatlarla
igal edilen araziden alnan resm-i tapu, icar-i zemin, bedel-i r muktaa-i
zemin adlar verilen resimler de bir eit o arazilerin harc- muvazzaf
mahiyetindedir. Baz aratrmaclar, tmar arazilerinde iletilen
deirmenlerinden alnan resm-i siyb'n da ayn mahiyette olduunu
belirtmilerdir.
Osmanl Devleti'nde harc- muvazzaf mahiyetindeki vergilerin, re'y
tarafndan dirlik sahiplerine verilen mali mkellefiyetler arasnda yer aldn
da kaydetmek gerekir.
Bu arada resm-i ift de denen ift akas mansnda kabul edilen ve ift
akas vermeyen ahslardan alnan resm-i bennk ve resm-i mcerred'i de
harc- muvazzaf mansnda kabul etmek gerekmektedir. Resm-i bennk'e

resm-i ra'iyyet de denilir. Hi yeri olmayan veyahut yarm iftlikten az yeri
olanlara bennk ad verilir ve bunlardan 12 ake resim alnr. Resm-i
mcerredin bir dier ad da caba akesi veya resm-i abadr. Babasnn
yannda almaya muktedir olan bali bekr erkeklere
268 Kanunnme, .. Ty. 1807, vrk. 38; Akgndz, Vakf Messesesi, sn. 430;
Abdurrahman Vefik, c.I, sh. 35; haiyedeki izahlar nemlidir; Kandiye
Kanunnmesi, Barkan, Kanunlar, sh. 351-352; Araz Kanunnmesi, md. 2;
Halis Eref, Klliyt, sh. 71; Ebssuud, Risale Fil r, vrk. 33 vd.; Damad, c. 1,
sh. 674 vd.; Molla Hsrev, c. I, sh. 295 vd.; Araz Kanunnmesi, md. 2 Halis
Eref, Klliyt, 70 vd.; Sud, 1/55-57; Abdurrahman Vefik, c. I, sh. 21 vd.
BLNMEYEN OSMANLI
441
caba denir. Bunlardan caba veya mcerred resmi alnr269.
276. Osmanl Hukukunda Cizye ne demektir? Gayr-i mslimlere ilave bir yk
deil midir?
Osmanl Hukukunda arazi eitlerinden biri de harc arazidir. Sava yoluyla
veya sulh yoluyla Mslmanlarca fethedilen ve yerli gayr-i mslim ahaliye
temlik olunan arazilere harac arazi denilir. slm devletinin hkimiyetini kabul
eden zimmlerden hara vergisi alnr. Hara vergisi de iki ksmdr. Birincisi,
harac- rus yani gayr-i mslimlerin ahslarndan alnan ba vergisidir. Cizye
diye de adlandrlr. kincisi ise, harc- arzdr. Harc denilince bu akla gelir.
Harc- re's de denen cizye, gayr-i mslim vatandalardan askeri hizmete
karlk alnan erl bir vergidir. ki ksmdr: Birincisi, maktu cizyedir. Fetih
esnasnda devlet reisi ile gayr-i mslimler arasnda sulh yoluyla tayin edilen
cizyedir. Ylda bir flori gibi. Rumeli Eyaletindeki Eflk, Bodan ve Erdel
Vilyetlerinde bu eit cizye uygulanmtr. kincisi, devlet reisi tarafndan
sava yoluyla fethedilen lkelerden gayr-i mslim ahalinin mal durumuna
gre ahs zerine ve adam bana re'sen tarh olunan cizyedir. Buna rus
cizyesi denir.
Osmanl Devleti'nde kuruluundan Tanzmt Devrine kadar, tam be buuk
asr, cizyenin erl hkmlerinde hibir deiiklik sz konusu olmamtr. Hatta
cizye ile ilgili erl hkmler, baz kanunnmelere olduu gibi sokulmutur.
Kandiye Kanunnmesi gibi. Sadece cizyenin tahsil ve tevziinde 1690 ylnda
bir reform yaplmtr. Bu reform ile cizye mkellefleri, tpk fkh kitaplarndaki
gibi, yine zmreye ayrlm; a'ldan drder, evsattan ikier ve edndan
birer erifi altn (360 aka) alnmak zere kararlatrlm ve bunlarn tahsil ii
de cizyedr denilen husus memurlara braklmtr.
Cizyenin tahsil ve tevzi ile ilgili bir dier slhat de II. Mahmut devrinde
yaplmtr. Gayr-i mslimlerden cizyenin yannda fazla olarak alnan
mbiriye ve kefilleme gibi zoraki vergilere, 1246/1830 tarihli bir Kararname
ile son verilmi; ancak, cizyeleri srasyla 2,5, 1,5 ve l'er kuru zam yaplarak
bu zamlarn nemli ksm cizyedarlara maa olarak tahsis edilmitir. Bu da
suiistimalleri nleyemeyince 1249/1833 tarihli ikinci bir kararname ile asl
cizye miktarndan fazla bir ey alnmas kesinlikle yasaklanmtr. Ve nihayet
1250/1834 ylnda, sikke zerine yaplan bir hesap sonucunda, srasyla, 48,
24 ve 12 kuru olan cizye miktarlar, 60, 30 ve 15 kuru'a ykseltilmitir.
Cizye gelirleri, tarih boyunca tmar sahiplerine devredilmemi, belki
Tanzmt'n ilnna kadar, grevli memurlar tarafndan hazine namna tahsil
olunmutur270.
269 Kanunnme, vrk. 49 vd.; Ebssuud, Risale, vrk. 33 vd.; Sudl, c. II, sh. 55
vd.; 63 vd.; Abdurrahman Vefik, c. I, sh. 38 vd.; Halis Eref, Klliyt, sh. 71;
nalck, Halil, "Osmanllarda Raiyyet Rsumu", sh. 581-582; Tabakolu, ktisat
Tarihi, sh. 348-349; Kanun Kanunnmesi, Esad Ef. nr. 2362, vrk. 16 vd.:
Akda, Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi, c. II, sh. 264-273; A. Vefik, c. I, sh.
69-94; Sudi, c. I, sh. 77 vd.; Tabakolu, Ahmed, Gerileme Dnemine Girerken
Osmanl Maliyesi, stanbul 1985, sh. 153 vd.; l Livas Kanunu, Barkan,
Kanunlar, sh. 48-49; A. Vefik, c. I, sh. 42; Tabakolu, ktisat Tarihi, sh. 349-350.
270 Molla Hsrev, 1/299 vd.; Damad, 1/677 vd.; Molla Hsrev, 1/298 vd.;
Ebssuud, Risale Rl-r, Vrk. 33-(l; Kandiye Kanunnmesi, Barkan, Kanunlar,
351 vd.; Abdurrahman Vefik, 1/45-47; Sudi, 1/60-61,124 vd.
442
BLNMEYEN OSMANLI
277. Osmanl Devleti'ndeki rf vergilerin er' dayana (Teklif-i rfiyye)
nedir? Bunlar ksaca anlatr msnz?
Kamu hizmetlerinin ifas iin Mslmanlarn garmet-i maliye yani devlete
kar mal ykmllkle mkellef olduklarna daha nce iaret etmitik. te
devletin daim ve fevkalde giderleri iin l'l-emrin iradesi ile tarh olunan
vergilere teklif-i rfiye ad verilir. rf vergiler ifadesinden kast, er'ata
aykr vergiler demek deildir. Belki l'l-emrin yetkisiyle vaz' olunan vergiler
anlamna gelir. Ancak bu vergilerin meru ve makul snrlar ierisinde kalmas
icab eder. Bu sebeple "teklif-i kka" denilen ve re'ynn gcn aan
vergiler vaz' etmek caiz deildir. Ancak, rf vergileri de iki ana blme
ayrmamz icab eder:
Birincisi, Teklif-i Divaniye veya Avrz- Divaniye diye bilinen vergilerdir.
ikincisi ise, Rsm- rfiyye ad verilen vergilerdir. Her ikisini de ksaca
inceleyeceiz.
A) Teklif-i Divniye (Avrz- Divniye=Avrz Vergileri): Bata sava
harcamalar olmak zere devletin aniden beliren ve byk masraflar
gerektiren baz kamu hizmetlerini ifa edebilmek iin vaz' ettii vergilere,
teklif-i divniye, avrz- divniye veyahut sadece avarz ad verilmitir.
Makul ve meru snrlarda kald srece er'an caizdir ve hatta varlkl
olanlarn bir manda mallar ile cihada katlmalar demek olduundan sevap
ve manev mkfat bulunan bir itir. Osmanl Devleti "mallarnz ve canlarnz
ile cihd ediniz" emirlerine istinaden bu eit vergileri kabul etmitir.
Balangta sava harcamalarn finanse etmek iin konmu olan bu vergiler,
XVII. yzyln sonlarndan itibaren olaan vergiler haline gelmitir. Avarz
vergilerinin toplam bte gelirlerine oran % 10-20 arasndadr.
Teklif-i Divaniye denilen vergiler, mmtaz eyaletler denilen Suriye, Badad,
Girid ve Yemen gibi eyaletlerin dndaki eyalet re'yasndan alnmtr. Her
sene vali, voyvoda ve kadlar marifetiyle senede iki taksit olarak alnacak
ekilde tevzi defterleri tanzim edilmitir. Bu defterler er'iye sicilleri arasnda
muhafaza edilmektedir. Avarz gelirlerini, maliye dairelerinden Mevkufat
kalemi denetlemektedir. Bu vergiler, avarz hanesi denen birimler zerine tarh
edilip, ykmlleri toplu bir ekilde sorumlu tutulurdu. Bu avarz hanesi 3-10
gerek hane arasnda deimektedir. Avarz hanesini oluturan nfus, deme
yapabilecek gce sahip faal nfustur. Bunlar kyde topraa, ehirde ise,
geimlerini salayacak srekli bir ie sahiptirler. Asker, din ve devlete yararl
mal ve beden hizmetlerde bulunan kiiler ile alamayacak durumda
olanlar, avarz ykmllnden muaftr. Selanik kazasnn 1223/1808 tarihli
tevzi defterine gre, her ferde den avarz vergisi miktar yllk 22,5 kurutur.
B) Rsm- rfiyye: Resm, devletin ald vergiye denir. Rsm- rfiye ise,
devletin idare ve yarg organlarnn ifa ettikleri icra ve yarg grevleri
karlnda ahaliden aldklar vergilere denilir. Zaten icra grevini ifa eden
ahs ve organlara, Osmanl Devleti'nde ehl-i rf ad verilmektedir. Rsm-
rfiye ad altnda toplanabilecek vergi eitleri ok ve eitlidir. Ayrca teklif-i
er'iyye ve divaniye merkez hazinesine ait olduu halde, rsm- rfiyye diye
adlandrlan vergiler, ehl-i rf ad verilen yrtme ve yarg organlarna aittir.
Eer istisna olarak, rsm- rfiyenin tamamen tmar sahibine olaca kabul
edilmi ise, o eit tmarlara serbest tmarlar denilmektedir. Aksi takdirde
BLNMEYEN OSMANLI
443
rsum- rfiye, beylerbeyi, sancak beyi, suba ve sipahi arasnda taksim
edilmektedir. Yarg grevi karl alnan resimler ise genellikle kadlara
aittir271.
II- OSMANLI BTELER VE KAYNAKLARI
278. er' Bte ne demektir? Osmanl Devleti bu btenin esaslarna uymu
mudur?
slm'n ilk dnemlerinden beri devlet hazinesi yani beytlmal vard ve
beytlmaln gelir ve gider fasllarn tanzim eden esaslar yani bte hukuku
biliniyordu. Asr- sa'detde bir beytlmal vard ve gelir (dahi) ve giderine
(hare) bizzat Hz. Peygamber ve Hz. Ebubekir bakyordu. Devletin bandakiler,
mil (vergi memuru), ir (gmrk memuru), s, cb (harc ve cizye
memurlar) ve benzeri grevlilerin toplad zekt nev'inden vergilerle dier
er1? vergileri, Kur'n'n emrettii gider fasllarna harcyorlard. Beytlmaln
gelir-giderleri ile bunlarla ilgili muameleler oalnca, Hz. mer devletin
mallarn korumak gayesiyle Divan te'sis etmi ve bana getirdii beytlmal
eminine yardmc olmak zere ktipler ve muhsibler grevlendirmitir.
slm devletinin snrlar geniledike beytlmaln ve buna bal olarak gelirgider fasllarnn da says artm ve slm hukukular, beytlmaln saysn
drde karmlardr. Aslnda bunlar ayr ayr beytlmal olarak grmek yerine
beytlmalin fasllar olarak da deerlendirmek mmkndr. imdi beytlmalin
bu drt ayr sandn gelir ve gider fasllar ile birlikte ksaca zetleyelim:
I. Sandk (Yahut 1. Dire, Beytl-Mal'iz-Zekt): Gelirler (Mevrid): 1.
Hayvanlarn zekt. 2. rler. 3. Mslman tccardan alnan gmrk
vergileri. Giderler (Masarif): 1. Fakirler. 2. Miskinler. 3. miller (zekat
memurlar) ve Kur'n'da saylan sekiz gurubun tamam.
II. Sandk ( Yahut II.Dire, Beytl-Mali'l-Harc): Gelirler: 1. Harc. 2. Cizye. 3.
Emaretlerden alnan vergi. 4. Gayr- mslim tccardan alnan gmrk
vergileri. Giderler: 1. Mkteb kleler. 2. Borlular. 3. Gz ve muhtalar. 4.
Garibler. 5. Ordu. 6. Btn memurlar. 7. Kadlar ve limler.
III. Sandk (Beytl-Mali'l-Ganim): Gelirler: 1. Ganimetler. 2. Madenler. 3.
Definelerden alnan bete bir pay (hums). Giderler: 1. Mftiler. 2. Eitim
hizmetleri. 3.Snr koruyucular ve askerler Yani asker harcamalar. 4. Hayr
messeseleri. 5. Bayndrlk hizmetleri. 6. Yetimler. 7. Miskinler. 8. Fakirler. 9.
Yolda kalanlar.
IV. Sandk -(Yahut IV. Dire Beytlmal'iz-Zy'): Giderler: 1. Lukata (Buluntu
mallar). 2. Yave (Kakun). 3. Tereke. Giderler: 1. Hastahneler. 2. Hastalar ve
muhtalarn masraflar. 3. alamayanlarn iaesi. 4. Bunlarn
masraflar(yavelerin)
te bu sandklar birer fasl olarak kabul eder ve rakamla iaret olunanlar da

madde sayarsanz, tam bir er' bte meydana gelir.
271 nalck, Halil, "Osmanllarda Ra'iyyet Rsumu", sh. 581-582; Tabakolu,
ktisat Tarihi, sh. 348-349; Kanun Kanunnmesi, Esat Ef. 2362, vrk. 16 vd.;
Akda, Trkiye'nin tima ve ktisad Tarihi, c. II, sh. 264-273; A. Vefik, c. I, sh.
69-94; Sudi, c. I, sh. 77 vd.; Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl
Maliyesi, sh. 153 vd.; l Livas Kanunu, Barkan, Kanunlar, 48-49; A. Vefik,
1/42; Tabakolu, ktisat Tarihi; 349-350.
444
BLNMEYEN OSMANLI
Osmanl Devleti'nde yukarda zikredilen er' btenin esaslar muhafaza
edilmii Ancak uygulamada devlete, kendi tasarrufunda bulunan gelirler iin
husus bteler hazrlamtr. Bu noktada bte hukuku asndan, Osmanl
Devleti'ndeki kamu hizmetlerinin finansman ekillerini ksaca bilmekte yarar
vardr. Aksi takdirde Osmanl btelerini tam anlamak mmkn deildir. Daha
sonra bte ile ilgili genel esaslar zikretmek gerekir. Osmanl Devleti, ister
eyaletlerdeki ve ister merkezdeki gelir ve gider fasllarnda, yukarda anlatlan
er' bte esaslarna, temelde riyet etmeye almtr. Hatta konuyla ilgili
olarak, hem Ftih'in kazaskeri Molla Hsrev'in, hem de Kanun devri lin
lerinden Dede Halife'nin iki risalesi elimizde mevcuttur. Burada Dede
Efendi'nin Ris< sinden Osmanl Devleti'nde de asl olarak ilk dnemlerde
er' Bte Hukukunun tatbik edildiini gsteren baz blmleri zetlemek
istiyoruz:
Dede Efendi'nin Risalesi, slm bte hukukunda zikredilen drt beytlmalin
ayr ayr gelir fasllarn tetkik ettii gibi, daha sonra da bunlarn meru'
harcama fasllarn anlatmaktadr. Gelir ve giderler ayrntl bir ekilde izah
olunduktan sonra, Padiahn bu btelerin gelir ve gider fasllar zerindeki
yetkileri ve bu yetkilerinin meru' snrlar anlatlmtr. Bizim tesbitlerimize
gre, daha sonraki dnemlerde hazrlanan Osmanl Bteleri ve daha dorusu
bu drt bte iinde devlet yetkililerine tannan salahiyetler erevesinde
hazrlanan hesap cetvelleri ve icmalleri, bu esaslara uygun bir ekilde
yrmtr. Dolaysyla, bu Risle'deki er' esaslar renilmeden, Osmanl
ml kanunlarnn da tam anlalmas mmkn deildir.
279. Osmanl Bte Hukukunun temeli saylan kamu hizmetlerinin finansman
ekilleri nelerdir?
Osmanl Devleti'nde kamu hizmetleri ayr ekilde finanse ediliyordu.
Bunlar ksaca ve erl bte esaslarna uygun olarak aklayalm:
a) Tmar Usl: Devlet, ordusunun belkemiini tekil eden eylet askerleri ile
e-yletlerin idaresini, ounluk itibariyle, zerk ve mahall bir nitelik tayan
tmar sistemi vastasyla merkez hazinenin dnda tutmutu. Dolaysyla
asker harcamalarnn ounu ve taradaki idar harcamalar, tmar sistemi
yoluyla ayr bir finansman ekline balamt, er' btenin ikinci faslndaki
esaslara uygun olarak tmar sahiplerine yapacaklar asker grev karlnda
hara gelirlerinin tamam devredilmiti. Dolaysyla harc- muvazzaf
karlayan vergileri, harc- muksemeyi karlayan vergileri ve devlete tayin
edilen rsm- rfiyeyi, tmar sahipleri ve mahall idareciler tahsil edecek ve
bunun karlnda, mahallindeki askeri ve idari hizmetleri finanse
edeceklerdi.
b) Vakf Usul: Bilindii gibi, er' btenin drdnc sandndaki gelirler,
bata eitim, salk hizmetleri olmak zere kamuya yararl hizmetlere tahsis
edilebiliyordu. Bu er' msaadeden hareket eden Osmanl devlet adamlar,

eitim, salk ve bayndrlk gibi eitli kamu hizmetlerini ifa etmek zere
vakflar kurmular (tahsisat kabilinden vakflar) ve bu vakflara gelir olarak da,
mir arazinin teklif-i er'ye ve rsm- rfiyesini tahsis etmilerdir. Her vakfn
btesi ayrdr ve mtevellisi ile nzn tarafndan yrtlr. Yllk btesi
mutlaka yaplr. Merkez btede bunlara yer verilmez. Burada arazinin,
bazan da sadece rsm- rfiyesinin, bazan sadece teklif-i
er'yesinin ve bazan da her ikisinin tahsis edildiini ksaca belirtelim. Halkn
yapt
BLNMEYEN OSMANLI
445
sahih vakflar da kamu hizmetlerine katks asndan unutmamak gerekir.
c) Merkez Bte Usul: Merkez hkmetin, daha dorusu Divan'n ve onun
reisinin, kendine den kamu hizmetlerini yerine getirmek iin gereken
masraflarn karlanmasdr. Bunlarn banda kapkulu askerleri ile saray
grevlilerinin finansman gelir. Ulufe denilen maalar, en nemli masraflardr.
Elbette ki, merkez hkmetin kendine den hizmetleri ifa etmesi iin paraya
ihtiyac vardr ve bu para da merkez bir bte ile harcanacaktr. Ancak bu
finansman ekilleri gnmzdeki btenin fasllaryla mukayese edilirse,
merkez btenin gnmzdeki kadar nemli olmad hemen anlalr272.
280. Osmanl Btelerinin tarih geliimi nasldr? Bte Tarhuncu Lyihas ile
mi balamtr?
Bu balk altnda tetkik edeceimiz btelerden kast, merkez idarenin
finansmann dzenleyen btedir. Tmar usul ile finansman temin edilen
kamu hizmetlerinin btesi bunun dndadr. Ayrca Osmanl Mali hukukunda
btenin Tarhuncu Lyihas ile baladn sylemek, tamamen yanltr.
Merkez btenin mal durumunu ve gelime safhalarn ana hatlaryla, birer
asrlk dilimler halinde aktaralm.
Osmanl Devleti'nde merkezi idarenin yllk gelir ve giderlerini gsteren
btelere icmal denirdi. Aslnda her eit hesap hlsalarna bu ad veriliyor
idiyse de, hazinenin yllk gelir ve giderlerini gsteren icmallere bte demek
mal anlamda en azndan yanl deildir. Son dnemde ise bteyi karlamak
zere mizan veya muvzene tabiri kullanlmaya baland.
a) I. asrda yani 699-805/1299-1402 yllar arasndaki dnemin zellikleri
ksaca yledir:
ilk dnemlerde devletin gelirleri, teklif-i erlyeden ibarettir. Bunun nemli br
ksm dirlik sahipleri eliyle asker harcamalara ayrlmtr. Hazineye giren
gelirler, cizye, gayr-i mslim meliklerden alnan maktu vergiler, padiah
haslarnn aar, gmrkler ve memleha=tuzlalar gelirleri ve ganimetlerin
bete biridir. O dnemde gider gelire gre ok cz'idir. Zaten er'at btesine
gre muamele yaplmaktadr.
b) II. asrda (805-918/1402-1512) ise, mal tekiltta genileme sz
konusudur. Ftih Kanunnmesindeki "y'lda bir kere rikb- hmynuma
defterdarlarm irad ve masrafm oku-yaiar" ifadesi her yl bte
dzenlendiinin ak ahididir. Btenin gelir diliminde, keyfiyet itibaryla
nemli bir deiiklik yok ise de, miktar itibaryla nemli artlar kaydedilmitir.
II. Beyazid dneminde avarz vergilerinin ortaya ktn da burada
kaydetmeliyiz. Bylece teklif-i er'yeye bir de teklif-i rfiye eklenmitir. Bu
dneme ait btelerden elimizde bir rnek mevcut deildir.
c) III. asr (918-1003/1512-1594), Osmanl maliyesinin en hametli devridir.
Daha nceki yllara gre ekil itibariyle deimemi olsa bile, hazine gelirleri
ve giderleri, bunlarn her konuda olduu gibi yeni kanunlarla tanzimi bu
devrin yani Kanun'nin de iinde bulunduu bu dnemin en nemli zelliidir.
Elimizdeki ilk Osmanl btesi, bu
272 Akda, Trkiye'nin tima ve ktisad Tarihi, c. II, sh. 294 vd.; Akgndz,
Vakf Messesesi, sh. 451 vd.; Tabakolu, ktisat Tarihi, 346 vd.
>.-.. >
446
BLNMEYEN OSMANLI
dneme, yani 930-931/1524-1525 yllarna aittir. Bal "icml-i muhsebe-i
vri-dt ve masrift- hazine-i mre"dir. Bu dneme ait ondan fazla bte
elimizde mevcuttur. Bunlarn bir ksm sene sonu gelir-gider cetvelleri
eklinde, bir ksm ise mal ylbana gre dzenlenen bteler tarzndadr. ki
nevruz arasndaki bir gne yl iin dzenlenirler. Gelirler, eyletlere gre
tasnif edilmitir ve bu yzden eklektik bir karakter arz ederler. Bu dnemin
sonuna doru israflar artnca,btelerin de dengeleri bozulmaya balamtr.
Bozulan dengeyi kurtarmak iin askerin saysnda indirime gidilmi, cizyeye
zam yaplm, mskirata resm konulmu, baz ahslarn maln msadere gibi
suiistimale ak bir uygulama balatlm; ksaca tedbirler de sarslan
muvzeneyi iyice sarsmtr,
j
d) IV. asr (1003-1099/1594-1687) daki en nemli gelime baz
aratrmaclarn yanl bir deerlendirme ile ilk Osmanl btesi olarak takdim
ettikleri, 1064/1654 tarihli Tarhuncu Ahmed Paa'nn hazrlad muvzene
defteridir ki, Tarh uncu Lyihas veya Tarhuncu Muvzenesi diye bilinir. Bu
dnemin bteleri, merkeziyeti bir gidiin sonucu olarak sentetik bir zellik
tarlar. Zira eyaletlerin gelir ve gider hesaplar maliye tekiltnn brolarna
datlmtr. Tarhuncu lyihasnda gelir 14503 kese, gider 16400 kese ve ak
da 3000 ksur kasedir. Teklif-i rfiyenin zellikle teklif-i divniye ksm
ounlukla bu dnemde ihdas edilmitir. Yine bu dnemde de, devlet
gelirlerinin %90' vakf, tmar veya benzeri yerlere tahsis edildii iin bte
hesaplarna girmemitir.
e) V. asr (1099-1187/1687-1773) da, daha nceki asrdan bozuk ve ak
veren bir bte devralnmtr. Bteler, maliye brolarndan gelen bilgiler
nda Ba Muhasebece hazrlanmtr. Gelirler, ya maliye brolarna gre
veya muktaa, cizye ve avarz gibi gelir trlerine gre tasnif ediliyordu. 1691
ylnda, devlet gelirlerinin fonksiyonel bir btede toplanmas iin nemli bir
adm atlm ve btn cizye gelirleri tek bir kalemde toplanmtr. Giderler de,
genellikle gider trlerine gre gruplandrlmtr. Bu dnemin nemli mal
olaylar arasnda, cizyedeki reformu mutlaka zikretmeliyiz.
f) VI. ve son asrda (1185-1255/1774-1839) ise maliyenin gelirlerinde nemli
bir deiiklik yoktur. Sadece teklif-i rfiye alabildiine oalmtr. Gelirler
faslnda nemli deiiklikler sz konusudur. III. Selim, slahn dnd
asker iler iin irad- Cedid hazinesini tekil etmi. ehid edilince, hazine de
kapanm. II. Mahmd, 1241/1825'de Yenieri tekiltn lavetmi ve yeni
asker harcamalar iin Mansre Hazinesi kurmutur. Geliri, belli eyaletlerin
muktaa gelirlerinden oluturulmutur. Teklif-i rfiyenin tek bir vergi haline
getirilmesi iin gayretler gsterilmi ve 1254/1838 tarihli fermanla
Tanzimat'tan sonraki mal slahata zemin hazrlanmtr.
XVI. yzyl ile XVII. yzyln sonlarna kadarki bte rakamlarnda devaml bir
art grlmektedir. XVI. yzylda 100-200 bin ake olan bte rakamlar, XVII.
yzyln balarnda nominal olarak yarm milyar akeye ve XVIII. yzyln

balarnda bir milyara, yzyln ortalarna doru ise iki milyara yaklamtr.
1523-1784 yllar arasndaki nominal art, gelirlerde % 1532, giderlerde
%1898; reel art ise, gelirlerde % 352, giderlerde ise % 436 olmutur273.
273 Ftih Kanunnmesi, TOEM. 1330 sh. 222; Abdurrahman Vefik, Teklif
Kavidi, c. I, sh. 313-347; Tabakolu, iktisat Tarihi sh. 264-265;
...
BLNMEYEN OSMANLI
447
281. Msadere ne demektir? Osmanl Devleti'nde mlkiyet hakkna sayg yok
mudur?
Bilindii gibi Kapkulu askerlerinin bir ksm kle aslldrlar. Bu yolla devletin
askeri snfnn en yksek makamna kadar ulamlardr. Ancak devletin klesi
durumundadrlar. slm hukukuna gre, efendi klesinin mirass olduundan
bunlar ldklerinde veya devlet tarafndan ldrldklerinde, servetleri
efendileri olan devlete kalmaktadr. Devlet, bunlarn muhalleft denilen
malvarlklarna el kor. zellikle nakitler, kymetli eya ve saire hazineye al
konur. Miraslarna geinebilecekleri kadar mal braklr. Bu yolla sz konusu
ahslarn mallarna hazine namna el konmasna msadere denilmektedir.
Maalesef uygulamada bu meru usule uyulmam ve devirme olmayan
devlet adamlar ve hatta servet sahibi baz re'yya ayn usl tatbik edilmitir
ki, bu ak bir zulmdr. lk msaderenin 941/1534 ylnda defterdar skender
elebi'nin malvarlnda uygulandn aratrmaclar kaydetmektedir.
Msaderelerin ounluu Yanya, Selanik ve Manastr vilyetlerinde
gerekletirilmi ve Bektai derghlar da msadere uygulamasna konu
olmutur.
1683 ylndan sonra yaplan baz msadere rakamlar yledir; Edirne
vakasndan sonra (1703) idam edilen eyhlislm Feyzullah Efendi'nin
msadereye konu olan servetinin toplam 411354.5 guru (49.362.540 ake,
dier bir hesaplama ile 65.816.720 ake) tutuyordu. 1684 ylnda Trablusam
valisi Hasan paa'nn 50 milyon, maktul sadrazama Merzifonlu Kara Mustafa
Paa'nn 225 milyon, ehit Ali Paa'nn 50 milyon akesi msadere edilmi
idi274.
282. Tanzimat sonras Osmanl Mali Hukukunda meydana gelen temel
deiiklikleri zetler misiniz?
Glhane'de okunan 1839 tarihli Tanzimat Ferman'nn yeniden tanzimi ve
daha iyi bir sisteme kavuturulacan va'd ettii disiplinlerden birisi de mal
hukuk alanyd. Vergilerin yeniden dzenlenecei ve bunlarn tek bte
halinde tanzim edilecei fermanda iln ediliyordu. Nitekim bunu dorular
mahiyette 1256/1840 tarihinde vergi ile ilgili olarak Muhassllar Talimat
yrrle girdi ve bunu dier yeni hukuk dzenlemeler takip etti. Bu
talimatname, vergi konusunda ilk defa mkelleflerle devletin dorudan
doruya temasta bulunmasn gerektiren esaslar vaz' ediyor ve bylece
asrlardr uygulanan eski vergi esaslar tamamen terk edilmeye balanyordu.
Zikredilen talimat ve dier hukuk dzenlemelerden anlaldna gre,
Tanzmt sonras mal hukukumuzdaki temel deiiklikleri zetle yle
sralayabiliriz;
1- Her eit kamu gelirleri, dorudan doruya hazineye gelecek ve giderler
de dorudan karlanacaktr. Dolaysyla merkez btesi, tmar dzeni ve
hatta vakflarn bile mal durumu ksmen de olsa tek hazinede toplanmtr.
Yani kamu hizmetleri tek kaynaktan finanse edilecektir.

2- Tmar, padiah haslar, malikneler ve zetle her eit araziden, nisbeti ve
ismi
274 Kr. Yeniehirli Abullah Efendi, Behcet'l-Fetv, stanbul, 1266;
Tabakolu, Osmanl Maliyesi, 295-298; Mustafa Nuri Paa, Netic'l Vukt, c.
II, sh. 102; A. Vefik, c. I, sh. 59-60, 320-321.
.-
:>
448
BLNMEYEN OSMANLI
deiik olan her eit vergi, a'r vergisi ad altnda birletirilmi ve nisbeti
ismine uygun olarak onda bir olarak tayin edilmitir. Bylece mir arazi
anlay, yerini r arazisi anlayna terk etmitir denilebilir.
3- Teklif-i rfiye ve ihtisb resimleri ilga edilmi ve yerine herkesin mali
gcne gre miktar tesbit edilecek bir eit vergi kabul edilmitir.
4- Msadere usul tamamen kaldrlmtr.
5- Devlet muktaalar dnda kalan haslar, malikneler, zeamet, tmar ve
ocaklk gibi sahiplerine ait arazilerin er yllk gelirlerinin te biri bedel tayin
edilerek, seneden seneye hazineden sahiplerine verilmesi kararlatrlmtr.
6- Btn devlet memurlarna maa usul getirilmi ve eitli adlarla
vatandalardan hibir ey alnmamas esas kabul edilmitir.
7- Cizyenin tarih ve tevzii slah edilmi, rus cizyesi kaldrlarak yerine
patrikhaneler araclyla toplu vergi esas kabul edilmitir.
8- eitli isimler altndaki anam ile ilgili vergiler kaldrlm ve sadece
anam rsumu eski uslde devam ettirilmitir.
Bu yeni esaslar erevesinde, btn kamu hizmetlerinin finansman
kaynaklarn tanzim eden btedeki gelir fasllar u ekilde ortaya kmtr.
1- Vastasz Vergiler (Bil vsta alnan teklif) 2- Vastal Vergiler (Bil Vsta
alnan teklif) 3- Devletin tekelinde olan iletmeler (inhisarlar) 4- Devlete ait
sna ve ticar messeselerin gelirleri 5- Maktu vergiler 6- Dier gelirler275.
III- OSMANLI DEVLET'NDE KTSAD VE TCAR HAYAT
283. Kendine has bir Osmanl retim tarzndan sz edilebilir mi?
ktisat tarihinin balca konularndan biri olan Osmanl retim tarznn nitelii
zerinde yerli ve yabanc pek ok bilim adamnn, dnrn gr ve
incelemeleri bulunmaktadr. Herkes meseleye kendi penceresinden
yaklaarak bir yere varmak istiyor. ou yorumlar, Osmanly kendi zgn
yaps ierisinde alma yerine baka toplum ve corafyalar ile irtibatlandrma
eilimini tamaktadr.
Burada dlen hatalarn banda tarihe dorusal ilerlemeci bir grle bir
yn tayin etme ve zellikle bat iin gelitirilen model ve kavramlarn
yklendikleri anlam ve muhtevalarn hi bir analizine girilmeden dorudan
Trke'ye aktarlmas gelmektedir. Sosyolog Baykan Sezer'in ifadesiyle
toplumumuzu tanmlamak iin kullandmz kavramlar Bat'da oluturulmu
kavramlardr. Ksmi baz benzerliklerden yola klarak bat iktisadi
kurumlarna ait kavramlar Osmanl kurumlar iin aynen kullanlmakta,
birbirinden farkl kurumlar ayniletirilmektedir.
ncelikle retim tarz kavram bize ne anlatmaktadr ? Bu kavram, Marks
tarafndan tarihi maddecilik erevesinde, birbirinden farkl toplumlarn
karlatrlabilmesi iin gelitirilen ve maddi dnyamzda karlna
rastlanmayan soyut bir kavramdr.
275 A. Vefik, Teklif Kavidi, c. II, sh. 3-48; Dstur, I.Tertip, 1/3-4. 11/48-49;
Karal, Osmanl Tarihi, c. V, sh. 175-177.

. ,
...... ....
,
.
... ..,, ,
BLNMEYEN OSMANLI
449
retim tarz kavram biraz da menfi anlamlara sahiptir. Kavramn kullanld
yerde mutlaka reticinin, emek sahibinin smrs ve rettii rnn bir
ksmna el konulduu da anlatlmak istenir. Bir retim tarz ile anlatlmak
istenen de art rnn olumas ve buna el konulu tarzdr.
te, gelitirilen bu kavram ile toplumlara bir klf biilmektedir. Bat toplumlar
iin feodalite ve kapitalizm, genel bir tanmlama ile dou toplumlar iin Asya
tipi retim tarz. Feodal retim tarz ile kapitalist retim tarz kavramlarnn
bat toplumlarnda yaanm ve yaanmakta olan retim biimine
tekablnde netlik gzkrken, Asya tipi retim tarznn tekabl ettii net bir
toplum, corafya ve zaman araln tarih ierisinde belirlemek olduka
glemektedir. Corafik adan Bat Avrupa hari dier tm dnya, zaman
asndan ise M.. 5000 yllarnda kadim Msr'da uygulanan sistem ile M.S.
1500 yllarnda Osmanl'da uygulanan sistem ayn modelin iine
sdrabilmektedir. Hatta Asya retim tarz ve bu tarzn Osmanl retim
biimine tekabl ettiini isbat sadedinde eser nereden Sencer
Divitioglu'nun ifadesiyle Asya retim tarzn yaam olan lkelerin bu modeli
belirli bir tarihi ada yaadklar, fakat hangi ada yaadklarnn kesinlikle
belli olmad gibi, Asya retim tarzn yaam lkelerin hangi lkeler
olduklar bile bilinmemektedir. Bu bakmdan Asya retim tarz kavram
zamansz ve mekansz bir kavramdr. Dolaysyla Asya tipi retim tarz modeli
toplumlarn tahlilinde bir model olmaktan uzak olup, zerinde byk
belirsizlikleri tamaktadr.
Bu belirsizliklerin kayna Marks'n kendisidir. Bu konudaki yazlar ounlukla
elien ve dank fikirlerden meydana gelmektedir. Daha sonra sarf edilen
abalar ise bir sonu vermemi, bir btnlk salanamamtr. yle ki konu
zerinde yazan iktisat tarihisi kadar Asya tipi retim tarz modeli olumutur.
Osmanl retim tarz sz konusu olunca bu iki klftan birisi giydirilmek istenir.
phesiz baka klflar da biilir. Giydirilmek istenen elbisenin asl itibariyle
Dogu'nun tarihinin Bat hegemonyasnn dilinde yazlmak istenmesi ile yakn
ilgisi vardr. Fikir hayatmza sosyalist dncenin youn olarak egemen
olduu 196O'l yllarda Asya tipi retim tarz kavram youn bir ekilde
tartma konusu olur. Bir tarafta Osmanl feodalitesi tezi hararetle ilenirken,
dier taraftan Marks'n el yordamyla kurduu Asya tipi retim tarz doktrini
ile imparatorluun ekonomik ve sosyal yap bakmndan henz esirlik ve
derebeylik alarn bile idrak etmemi, basit ve iptidai bir varlk olarak
gelitiini iddia etmek imkan da elde edilmi olacaktr. Hatta baz eserlerin
btn bir ana fikri Osmanl retim tarznn bat feodalitesi seviyesine
kamadndan kapitalizme gei yapamad olmutur.
Marks esas itibariyle snai kapitalizme yol aan artlarn Dou'da deil de
neden Bat'da olutuu sorusuna cevap bulmaya alyordu. Ama Dou
hakknda pek az ey bilinmektedir. Dou'da uzun yllar doktorluk yapan
Fransz yazar Franois Bernier'in (1625-1688) Trkiye, ran ve Hindistan'da
zel toprak mlkiyetinin olmadn sylemesi Marks iin bir anahtar olur,
kendi ifadesiyle; Dou cennetinin gerek anahtar.
Asya tipi, temelde toprakta zel mlkiyetin olmad, topran rakabesinin
devletin elinde olduu ve bunun da Dogu'nun duraanlamasna sebep
olduu bir ereve ierisinde ele alnr. Byle bir yapnn olumasnn altnda
yatan temel faktr ise, Asya'daki iklim artlarnn yol at, tarm
faaliyetlerinin ancak devletin n ayak olaca byk lekli sulama tesisleri ile
mmkn olabildii bir retim ihtiyac grdr. Asya tipine
450
BLNMEYEN OSMANLI
temel zellii bamsz kyl retimi vermektedir. Kendi kendine yeterli ky
birimlerinden oluan bir krsal toplumun varl ve devletin zerine alm
olduu kamu ileri, toprakta devlet mlkiyetini dourmakta olup kendini
destekler ky topluluklarndan elde edilen artk rn devlete aktarlmaktadr.
Marks'n snrl bilgiye dayanarak pek az inceleyebildii Asya toplumlar
hakknr ileri srd grler 1960 ve sonrasnda Trkiye'de rabet bularak
Asya toplumlarn,, geri kalml ve durgunluu iddialarna gereke yaplmak
istenmitir. Asya'nn duraanl, zel mlkiyetin yokluuna, devlet
egemenliine ve ky ekonomisinin bnyesine bavurularak aklanmaktadr.
Asya retim tarz, buna karlk olarak ileri srlen st yap ve devlet biimi ile
birlikte, ayr bir toplumsal kurulu saylm ve bu tipe giren toplumlarn
kapitalizme geemeyilerinin aklanmasna dayanak yaplmtr. Osmanl'nn
klasik dneminde (1300-1600) toprak mlkiyeti, snflama dzeni, snf
atmas, devletin yapt kamu ileri, ky retim ekli, ky-ehir i blm
ve duraan hali her iki model asndan karlatrlarak Asya tipinin egemen
bir retim tarz olduu yorumlar yaplr.
Ne varki ileri srlen yorum ve iddialar ispatlanm deildir. Osmanly
anlamak i-in bir anahtar olmaktan da uzaktr. nk Osmanl Devleti'nde
zel mlkiyete hayli yaklam bir tasarruf sz konusudur. Hatta ba, bahe,
deirmen gibi gayrimenkul ve iletmeye Osmanl kyls sahiptir. Sipahi
tarafndan verilen tapu ile belli bir iftlie tasarruf edebilen ve eitli mlk
edinebilen kyl, ky topluluuna kar olduka bamszdr. Asya retim
tarznda yalnzca ky topluluu vardr, birey ancak bu topluluun mensubu
olarak mevcuttur. Trk kynde ise, kamucu zelliklerin yansra bireyci
zellik hayli gelimitir.
Dier taraftan ehir-ky ilikileri, sermaye birikimi ve ehirlerin snfsal yaps
iyice bilinmeden bu konu zerinde hkm vermenin g olduunu, kyn
iine kapal ve kendini destekler otarik yapsnn tm tarm toplumlarnda
grlebileceini, kylerin kapal ekonomi dzeninden kurtulmasnn Avrupa
feodalitesinde dahi ok sonradan zlme iine girdiini belirten lber Ortayl,
aslnda Marks'n bile emin olmad Asya tipinin Osmanl toplumuna
uygulanamayacan syler. Yine Asya tipinde devletin stlendii iler sadece
sulama ile snrl tutulurken, Osmanl toplumunda devletin gerekletirdii
fonksiyonlar ok ynldr. Sulama ve tarma elverili arazi amann yannda
muazzam bir orduyu besleyip sefere hazrlad, stanbul gibi byk bir ehrin
iaesini temin ettii grlen bu fonksiyonlardan bazlardr.
Barkan'n ifadesiyle Asya retim tarz nazariyecilerinin, Osmanl
imparatorluu iktisadi ve itimai bnye bakmndan henz esirlik ve
derebeylik alarn idrak etmeyen ve ahslar iin mlkiyet fikri teekkl
etmemi basit bir varlk olarak yaayabildiini iddia etmeleri de, milletleraras
dnya ticret yollarn murakebe eden byk liman ve ehirlere, inkiaf etmi
bir para iktisadiyatna, i ve d pazar mnasebetlerine sahip bulunan ve bu
suretle dnya piyasalarna hkim fiyat hareketlerinin ve mali buhranlarn
tesirlerine tamamyla ak bulunan bir imparatorluun iktisadi bnyesine ait
hakikatleri inkar etmek anlamna gelmektedir.

Asya tipi, Osmanl'da vakf topraklarn ve ahslara yaplan temliklerin, divanimalikane sisteminin cari olduu topraklarn aklanmasnda yine yetersiz
kalmaktadr.
Osmanl retim biiminin Bat feodalitesi ile de ciddi aykrlklar
bulunmaktadr. SiBLNMEYEN OSMANLI
451
pahinin konumu ve zellikle yarglama yetkisinin olmay, angaryann
bulunmay, topra ileyen kylnn topranda cretli ii (renber)
altrabilmesi gibi hususiyetler feodalite ile Osmanl retim tarz arasnda
belli bal farklardr. Sipahi, sava zamannda cebelsyle birlikte savaa
katlmak artyla geimini salamak iin belli blgelerin vergisinin tahsil
yetkisinin kendisine beratla verilen bir memur statsne sahip idi. Ayrca
padiah tarafndan verilen tmar her an sahibinin elinden alnabilecek veya
yeri deitirilebilecek bir geimlikten ibaret idi. Yksek devlet grevlilerine
has olarak verilen topraklar ok eitli yerlerde dank olarak bulunuyordu.
Yine merkezden atanan dirlik sahiplerinin grevde uzun sre kalarak
mutasarrf olduu topraklarda kklemelerine izin verilmeyerek feodal
zellikler kazanlmasna msaade edilmemitir. Mesela 145 yl Osmanl
hkimiyetinde kalan Budin'de bu sre zarfnda 99 Beylerbeyi atanm idi.
Yarglama yetkisinin olmay, kanun nnde sipahi ile re'ynn eit stats
Osmanl sipahisi ile feodal senyr arasndaki farklarn en nemlisidir.
Feodalizmde her bir senyrn ayn zamanda bir yarg yetkisine sahip olmas,
her bir malikanenin kendine has kaide ve kurallar olmas, yazl olmayan bir
hukuk dzenine sahip olmas, senyrn serfi hapsetme, ceza verme gibi
yetkisinin olmas bu alanda grlen belli bal farklardr.
Osmanl iktisadi kurumlar kurulu ile 16. yzyl arasnda olgunlaarak bir
Osmanl retim tarzndan bahsedilecek dzeyde birbiriyle btnlemitir.
Burada sorulan bir sual var; acaba dier ekonomik tarzlardan bir farkllk
gsteriyor mu gsteremiyor mu? Gsteriyorsa bu farkllklar hangi ldedir?
Yoksa Osmanl retim tarzn dier tarzlardan birinin bir paras veya onun
belli bir corafyadaki mahalli zellikler arz eden bir eidi mi olarak grmek
gerekir? Bu suallere verilecek cevap retim tarzna yklenen anlam ile ilgilidir.
Tarz denildiinde donmu, yaplam model yerine deien, tesir altnda
kalan bir model anlamak gerekir. Bylece tarihe mal olmu devlet ve
toplumlarn ekonomik kurum ve kurulularnn kendine has yaplar olduu
kadar evre artlarnn ve dier toplumlarn etkisiyle oluan benzer yaplar ve
tarzlarn olmas da bir realitedir. Bu gnn ada sistem ve yaplar da
evrenin etkisinden ne kadar bigane kalabilmektedir?
Osmanl retim tarzn bir tarz olarak sunulacak yetkinlii salayan temel
kriter toprak sistemidir. Bu sistem zgn adyla tmar sistemi, topran ileni
biimini, ileyenin ve denetleyenin statsn, tahsil olunacak verginin oran
ve tahsil biimini vb. pek ok ayrntlar vermektedir. Sistemdeki bu unsurlar
gerek Asya tipinden gerekse feodaliteden farkl zelliklere sahiptir. Asl
itibariyle tek bir model yerine Osmanl'da eitli retim biimlerinin i ie
yaadn belirtmek gerekir. Osmanl toplum dzeni de tarihi, iktisadi, corafi
ve askeri vb. nedenlerle Batdakinden farkl bir grn kazanmtr276.
;
V;
276Turner, Bryan S., Oryantalizm, Kapitalizm ve slm, tere. Ahmed
Demirhan, stanbul 1991, sn. 35; Avcolu, Doan, Trkiye'nin Dzeni MI,
stanbul 1977, sh. 13-18; Pamuk, evket, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 15001914, stanbul 1988, sh. 16; Kazgan, Glten, ktisad Dnce veya Politik
ktisadn Evrimi, stanbul 1989; Klbay, Mehmed Ali, Feodalite ve Klasik
Dnem Osmanl retim Tarz, Ankara 1982, sh. 3, 4, 331, 332, 345, 399, 401;
Sencer, Muzaffer, Osmanl Toplum Yaps, stanbul 1982, sh. 158 vd.;
Divitiolu, Sencer, Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, Krklareli-Vize
1981, sh. 24, 25, 26, 27, 118, 119-126; Timur, Taner, Osmanl Toplumsal
Dzeni, Ankara 1994, sh. 69, 70, 71, 269; Ortayl, lber, Trkiye dari Tarihi,
Ankara 1979, sh. 123, 124; aylak, Adem, Osmanl'da Yneten ve Ynetilen,
Bir erif Mardin zmlemesi, sh. 55 vd.; Sezer, Baykan, "Trk Toplum Tarihi
452
BLNMEYEN OSMANLI
284. Osmanllar ticrete nem vermiyorlar myd? Bir dier ifadeyle
Osmanllar ticretten anlamyorlar myd?
Osmanl Devleti'nin uzun dnemde gerileyiinin sebepleri zerinde durulurken
yaygn bir kanaat olarak mektep kitaplarna kadar inen Osmanllarn ticrete
gereince nem vermeyileri zikredilir. Osmanl Trklerinin fetih ve
cengverlikle, devlet idaresiyle ilgilendikleri, bu iki sahann dndaki ileri
kendilerine layk grmedikleri, sanat ve ticreti zahmetli ve hakir grdkleri,
bu tr faaliyetleri gayrimslimlere braktklar, yabanc devletlerle imzalanan
ticret anlamalarnn hep tek tarafl iledii/Trklerin imparatorluk snrlar
dna kmadklar, enerjilerini ticretin gelitirilmesine sarf etmedikleri,
ticretin onlarn zihin dnyalarnda herhangi bir yer igal etmedii, ticretle
ilgili kararlarnda yanldklar ve ticret yollarndaki deimenin farknda
olamadklar gibi dnceler ile Osmanlnn ticretten uzakl vurgulanr.
Bu dnceler Bat melliflerinin ortaya att, ancak bizde de benimsenen bir
tezdir. Ne var ki gerei yanstmaktan uzaktr. Zira, alt yz yllk hkmranlk
serveninde uluslararas dengelerde sz sahibi olmu bir devletin bu
baarsn sadece siyasi ve askeri alanda gsterdikleri performans ile
aklamak mmkn deildir. Bu baar byk bir iktisadi ve ticari g ile
devaml beslenmitir.
Osmanl, iyi bir asker ve ynetici olduu kadar becerikli bir tccardr ayn
zamanda. Tccar, toplumda bir ksm askeri zmre mensuplarndan daha
yksek bir konuma ve prestije sahip idi. Bu durum bile kendi bana
Osmanlnn ticrete verdii nemin bir ifadesidir. Zaten yneticiler, tccarlarn
Osmanl iktisadi dzeni iinde nemli fonksiyonlar yerine getirdiklerinin de
farknda idiler. Bu sebeple tccarlara geni hareket zgrl salanyordu.
Osmanl'da ticret kmsenen ve hor grlen bir faaliyet deil, aksine
vlen bir faaliyet idi. Osmanl vergi sisteminde ticari sektrden daha az vergi
alnyordu. Tccar himayeye mazhard. Osmanl devlet tekiltna dair eser
yazan Ricaut da Trkler'in tccarlarn arlar gibi alarak kovana bal
getirdikleri iin himayeye layk olduklarn sylediklerini kaydeder.
Tccarn himayeye mazhariyetinin ve ticrete gsterilen olumlu bakn
arkasnda Osmanl iktisadi dnya grnn iki nemli prensibi bulunuyordu.
Bunlardan birincisi "ibadullahn terfih-i ahvalleri" yani halkn refahnn
artrlmas idi. nk, Osmanl sultanlar ibadullaha Allah'n bir emaneti olarak
bakyorlard. Dolaysyla ticret batl merkantilist politika uygulayan lkelerde
grld gibi kendi bana bir ama deil, bir ara olarak telakki ediliyordu.
Bu sebeple halkn refahnn artrlmas gayesiyle lke iinde piyasalarda
mmkn olduunca bol, kaliteli ve ucuz mal bulundurulmasna allyordu.

Dier bir prensip, devlet gelirlerinin en yksek dzeye karlmas idi. Devlet
ticreti, hem gelirini ve dolaysyla maddi gcn, hem de genel refaha olan
katklar ile de
zerine Tartmalar", Toplum ve Bilim, sh. 46 vd.; Aksin, Sina, "Osmanl-Trk
Toplumundaki Snf Yaps zerine Bir Deneme", Toplum ve Bilim, say 2, 1977,
sh. 34, 35, 42, 43; Barkan, mer Ltfl, "V.P. Mutafieva- Str. A. Dimitrov, "Sur
l'Etat du systeme des Timars des XVII-XVIII SS. (Editlon de l'Academie Bulgare
des Sciences. Institut d'Etudes Balkaniques) Sofia 1968. 270 s.", ktisat
Fakltesi Mecmuas, c. 27, sh. 112 vd.; Barkan, mer Ltfi, "Tmar", A, c.
12/1, sh. 319; Barkan, mer Ltfi, "Feodal Dzen ve Osmanl Tmar", Trkiye
ktisat Tarihi Semineri. Metinler/ Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, Ankara 1975,
sh. 1 vd.
BLNMEYEN OSMANLI
453
manevi gcn artrmann bir vastas grd iin srekli himaye ediyordu.
Osmanl'da ticrete verilen nemin gstergelerinden biri de Osmanl
maliyesinin gcnn ticari ve ekonomik gelirlerden beslenmi olmas idi.
1512 ylnda yalnz Bur-sa'da ipek ticretinden alnan ve merkezi hazineye
giden gmrk geliri 43.000, 1562 ylnda am'a getirilen baharattan alnan
gmrk resmi ise 110.000 duka altn idi. 1527 ylnda 277 milyon ake olan
merkezi devlet btesi iinde, yalnz Bursa ve am'n bu iki gmrk vergisi
kaleminden ald vergi gelirinin 7.5 milyon akenin stnde olmas (1
Venedik dukas 50 ake hesabyla) yani bte gelirlerinin % 2.7'sini tekil
etmesi ticretin Osmanl maliyesindeki arln gstermektedir.
blmnn gelimilii piyasalarn geniliini aklayan bir kstastr.
Gelimi bir i blm mutlaka youn bir ticari faaliyeti gerekli klar. Biri
dieriyle paralel bir ekilde geliir veya daralr. Yaplan bir resmi geitte
stanbul'da 735 eit esnaf birliinin katlmas Osmanl'da i blmnn
Batyla kyaslanmayacak derecede ne denli gelitiini gsterir. 17. yzylda
stanbul'da yaklak 1100 esnaf birliine bal 25000 iyeri bulunuyor ve bu
iyerlerinde usta, kalfa ve rak olarak toplam 80.000 kii, ortalama ise 3-4
kii alyordu. Dier taraftan Bat dnyasnn en byk ehri olan Paris'te
1313 ylnda sadece 157 eit zanaat loncas bulunuyordu.
Osmanlnn ticrete gsterdii tevecchn bir baka gstergesi ticari alt yap
yatrmlardr. Devlet, sadece tccar ve ticreti himaye etmekle kalmam,
gerekli alt yap yatrmlarna da gereken nemi gstermitir. Bata sultanlar
olmak zere Osmanl yneticileri bu yatrmlara yakn ilgi duymulardr. Orhan
Gz Bursa'y ald zaman ilk yapt faaliyetlerden biri Bedesteni inaa
etmesiydi. Ftih stanbul'u fethettikten sonra 118 byk dkkandan ve
etrafnda 984 ticarethanesi bulunan bugnk Kapalar'y inaa etmitir.
Balkanlarda Filibe, Saraybosna, skp ve Selanik gibi Osmanl ehirlerinin
hemen hepsinin byk bedestenleri var idi. Evliya elebi Sivas' anlatrken
1000 dkkanl byk bir bedesteni olduundan sz eder. Seyyahmz
Konya'da 1900 dkkann, 26 bekar hannn, Kayseri'de iki bedestenin
bulunduunu anlatr. lkeyi batan baa saran han, mahzen, kervansaray,
kapan ve kapal arlar gibi ticari messeselerin yannda belirli aralklarla
kurulan panayrlar sayesinde youn bir ticari mbadele hkm sryordu. Bir
ksm gnmze intikal eden, bir ksmnn da kalntlarna rastladmz ticret
yollar zerine kurulu han ve kervansaraylar uzun mesafe ticretinin gelimesi
maksadyla inaa ediliyor ve bu yollarn gvenlii de derbenti ad verilen yar

askeri bir tekilt tarafndan salanyordu.
Osmanl sultanlarnn, lkede ticari faaliyetlerin azamiletirilmesi ynnde
mracaat ettikleri politikalardan biri de tccar ve zenaatkarlar zmresini
bata stanbul olmak zere byk Osmanl kent merkezlerine toplamasdr.
Fetihden sonra Bursa'dan stanbul'a varlkl tccarlarn gelip yerlemesi
salanm, 1477 ylnda Kefe'den 267 zengin tccar ailesi stanbul'a
getirilmitir. Yavuz, Kahire ve Tebriz'den ok sayda ilim adam, tccar ve
zanaatkar stanbul'a getirmi idi. spanya'da Katolik taassubundan ve
engizisyon zulmnden kaan Yahudilere kucak almas da sebepsiz deildir.
1535 ylnda bu g sayesinde Selanik'te Yahudi ailesinin says 8070'i
buluyordu. Bu sayede Selanik, devletin en zengin ve hareketli merkezlerinden
biri haline gelmi idi.
Devletin corafi konumu da blgesel ve milletleraras ticretin gelimesinde
-nemli rol oynamtr. Dou lkeleri ile Bat lkeleri arasnda bir kpr grevi
gryordu.
454
BLNMEYEN OSMANLI
zellikle Doudan Batya giden byk uluslararas ticret yollarnn Osmanl
lkesinden gemesi ticari mbadele hacmini geni tutuyordu. Osmanllar bu
elverili corafi konumdan azami lde faydalanmaya alyorlard.
.i Seluklularn uyguladklar serbest ticret politikalarn Osmanllar da aynen
uygulamlardr. stanbul uluslararas bir ticret merkezi hviyetine brnm
idi. Dnyann her tarafndan buraya mal geliyor ve ayn younlukta mal k
yaplyordu. stanbul bir mide kent olduu kadar bir antrepoydu ayn
zamanda. stanbul'un yannda zmir, Antalya, Alaiye, Trabzon, Kefe, Akkerman
ve Selanik gibi ky kentlerin yannda Edirne, Bursa, Halep, am, Erzurum gibi
kentler d ticrete ynelik merkezler idiler. Evliya elebi Trabzon'u anlatrken
deniz ve kara yoluyla Ozakof, Kazakistan, Mingrelia, erkezistan, Abaza ve
Krm ile ticret yapan tccarlarndan sz eder ve bunlarn ehir sakinleri
ierisinde bir zmre tekil ettiini belirtir. Aratrmalar bir ok Osmanl ticret
gemilerinin Msr, Kuzey Afrika, Kuzey Karadeniz'de ticari seyahatlere
ktklarn, XVI-XVII. yzyllarda Osmanl Devleti'nde Hindistan ve in ile
ticret yapan zengin bir tacir snfn bulunduunu gstermektedir.
Uluslararas ticretin gelimesinin bir arac olarak yabanc tccarlara
ayrcalklar tannyordu. Kapitlasyon ad verilen ayrcalklarn arkasnda bata
lkeye yabanc tccar ekme kaygs yatyordu. Uygulanan kapitlasyon
politikas ile temel ama gereklemi oluyordu. Bunlar; lke retiminin
ihtiya fazlasna talep oluturmak, i piyasada talep edilen yabanc mallarn
giriini salamak ve gmrk vergisi elde etmek idi. Ayrca, Avrupa'da mttefik
lke saysnn artmas ve bu lkeler arasnda rekabetin oluturulmas gibi baz
siyasi kazanmlar da elde ediliyordu. Kapitlasyonlarn verilmesinin bir baka
yn de, uluslararas yeni ticret yollarnn kefi ile 16. yzylda okyanuslara
kayma eilimine giren Avrupa transit ticretini Akdeniz'de tutma gibi bir
amac tamasdr.
Yabanc tccarlara tannan ayrcalklar sadece Osmanlnn mracaat ettii bir
yntem deildi. Dou ve Bat aleminin zaman zaman uyguladklar bir yntem
idi. Mesela Memluklular Fransa tccarlarna ayrcalk tanm idi. Osmanllar
bunu devam ettirdiler. Dier taraftan Batda ngiltere'nin Hansa birliine bal
ehir devletlere tand ayrcalklar 16. yzyl sonuna kadar srm idi.
Kapitlasyonlarn, lkenin d ticretinde demeler bilanosu aklarna neden

olduu, i imalat ve retimi baltalad, d ticret sahasndan Trk tebaann
ekilerek yabanclarn ve ierde aznlklarn egemenlik kazanmalarnn tevik
edildii ynndeki 18 ve 19. yzyllara ait gzlemler ve kanaatler erken
dnemler iin varit deildir. Zira, Bursa'da Trk tccarlar tarafndan Msr,
ran, Venedik ve Fransa ile ticret yapan byk firmalar kurulmas ve bu alana
byk paralarn yatrlm olmas Osmanllarn milletleraras ticrette rol
almadklar iddialarn geersiz klmaktadr. Yine Kefe'ye ait ticari istatistikler
Trklerin milletleraras ve blgeler aras ticrette etkin rol aldklarn
gstermektedir. Venedik'de bir Trk ticret merkezinin bulunmas ve bu
merkezin balarda sadece Mslman Trkler'e tahsis edilmesi, baz talyan
ehirlerinde i yapan Trk tccar ve esnafna rastlanmas, Ankara'dan sof ve
muhayyeri alp Dubrovnik ve dier bat lkelerine pazarlayan tccarlarn
bulunmas, Ankona'dan (talya'nn Kuzeyi) ithalat yapan Mslman Osmanl
tccarlarnn grlmesi, Hindistanl tccarlar ile ortaklk kuran Galata
tacirlerinin varl Trklerin d ticrette yalnz yabanclara ve aznlklara
dayanmadn gstermektedir.
BLNMEYEN OSMANLI
455
Ayn ekilde kapitlasyonlarn erken dnemlerde i retim zerinde olumsuz
etkileri grlmemekte idi. nalck hoca, kapitlasyonlara ramen i imalat ve
retimin yabanc mallara kar uzun sre baaryla rekabet ettiini, ithal
mallarn ynl kuma, madenler ve kat gibi bir ka kaleme inhisar ettiini,
ykc rekabetin ancak Batda sanayi inklab ortaya ktktan sonra 19. yzyln
ortalarna doru grldn belirtir.
Aslnda iktisadi hayat etkileyen, isizlii artran, imalat yavalatan, ve
retimi dren en nemli unsur kapitlasyonlar deil, yabanc tccarlarn
piyasadan ekilmi olmalardr. Yabanc tccarlarn piyasadan ekilmesinde
milletleraras ticretin yn deitirmesinin rol bulunuyordu. mit Burnu'nun
kefi ile Dou ticreti, Hint okyanusu ve Atlantik'e kayyor, Amerika'nn kefi
ile de bu kta ile artan oranda ticret geliiyordu. Dolaysyla Akdeniz btn
direnmelerine ramen eski nemini zamanla kaybedecektir. Bu gelimeler
sadece Osmanly etkilemeyecek Ortaa boyunca Avrupa'nn snai ve ticari
merkezi olan talya'y ve Kuzey Almanya'nn Hansa ehirlerini etkisi altna
alacakt.
Osmanllarn, Msr, Badad, Basra ve Aden'in fethi ve Hint denizine
dzenledii seferler ile dnya ticret yollarndaki deimenin Yakn-Dou
zerindeki ykc etkilerini ortadan kaldrmak iin uzun sre mcadele ettiini
biliyoruz. Transit ticreti tekrar Yakn-douya yneltmekte baar salanm ve
16. yzyln banda kesintiye urayan transit ticret, yz yln ortalarndan
itibaren tekrar canlandrlm idi.
XV. yzylda Avrupa'da ticari faaliyetlerin gerilemesinde Osmanl ftuhatnn,
stanbul'un zabtnn, Hristiyan tacirlere gsterilen husumetin menfi etkisi
olduu, karayoluyla Hind ve in ticreti yapmann imkan kalmad, bu
sebeple bir deniz yolu a-ranmasna gidilerek Hind deniz yolunun ve
Amerika'nn bulunmasna neden olduu ynndeki fikirler de gerei
yanstmaktan uzaktr. Batda atlan bu fikirlere yine batl bilim adamlar kar
kmaktadr. Avrupa ktisat Tarihi adl eserin sahibi Herbert Heaton keiflerden
nce ark mallarnn Avrupa'da eksilmediini ve biber fiyatnn da dtn
belirtir. Konu hakknda Fuad Kprl uzun mtala'alar yrterek iddiann
yanlln ortaya koymutur.

Ortaa Avrupa'sna bakldnda 1348 ylnda ortaya kan Kara Veba felaketi
nfusun drtte birini yok etmi, nfusta azalmann da etkisiyle retim ve
ticret hacmi eskisi gibi byyememitir. 1453 ylnda stanbul Trklerin eline
gemekle birlikte 1450'lerden itibaren Avrupa'da ekonomik toparlanma
grlecektir. stanbul'un fethi bir kesintiye sebep olsayd ekonomik
toparlanma yerine d olurdu. 15. yzyln nemli blmnde duraklayan
ihracat, 1500 lerde 14. yzylda ulat en yksek noktaya eriecektir. 1433
ylnda Otuz Yl Savalarnn sona ermesi, Fransa'y ierde toparlanmaya ve
Dou Akdeniz'de olmak zere d ticrete ynelmesine imkan salam, 1485
ylnda ki Gl Sava'nn sona ermesi ngiltere'ye bar getirmitir. Avrupa'nn
hzlanan ticretinde Portekiz gemilerinin Hindistan'a ulamasndan nce geni
bir pazar haline gelen Anvers'in yannda Lyon, Cenevre, Amsterdam, Lizbon,
Londra ve Bristol da bulunuyordu. Dolaysyla deniz keifleri tek bana bu
toparlanmay izahda yetersizdir ve deniz keiflerinin etkileri byk lekli
olmayacak kadar yava olmutur. Zira, Afrika, Dou ve yeni Dnya ile yaplan
ticret Avrupa ii ticrete gre snrl kalmtr. 18. yzylda bile blgeler aras
ticret Avrupa rnlerine ok arlkl bir ekilde dayanmaktadr. Asl itici g
Avrupa'nn iindeki icatlar ve iyiletirmelerden gelmektedir.
456
BLNMEYEN OSMANLI
Osmanl ticret politikalarndan ithalatn serbest, ihracatn gerektiinde
kstlanmas durumu akla u soruyu getiriyor; Osmanl demeler dengesi
yleyse devaml ak veriyordu. Bu sorunun Dou iin ksmen doruluu
vardr. Fransz tarihi Braudel'in de iaret ettii gibi Akdeniz blgesinin Dou
ile yapt ticrette, deme a verdii ve bu a Sudan ve Fas yoluyla
Afrika'dan salanan altn ihracyla finanse ettii bilinmektedir. Osmanllar
Dou ile olan ticretlerinde ak vermemek iin eitli tedbirlere ba
vuruyordu. Bu tedbirlerden biri Osmanl lkesine mal ile gelen tccarn
lkesine yine mal ile dnmesi ilkesi idi. Bu ilkenin korunmasna dikkat
edilmitir. Mhimme defterlerinde Dou'dan gelen tccarn bu ilkeye
uymayarak para ile dnmek istedii, ancak buna msaade edilmediine dair
bol rnekler bulunmaktadr. Ancak Osmanlnn Bat ile olan ticretlerinde uzun
sre ak vermediini biliyoruz. The Levant Company'nin kaytlarna baklrsa
kumpanyann ilk yllarnda Osmanl ile ticrette denge salanm, fakat bazan
ak verilmi ve bu aklar nakdi olarak demek zorunda kalnm idi.
17.yzyln ortalarnda durum deimi, Osmanl d ticret rakamlar
kumpanya lehine ak vermitir. Ancak genel itibariyle 18. yzyln ortalarna
kadar Osmanl d ticreti fazla vermeye devam etmitir.
Hatta Osmanl sanayisine baklrsa 18. yzyln sonuna gelinceye kadar i
pazar ihtiyacnn tesinde yabanc lkelere ihracat yapabilecek derecede idi.
Mesela bu tarihte lkenin ihtiya duyduu balca pamuklu ve ipekli mamulat
kendi retimiyle temin edildii gibi, bu maddelerden bir hayli ihracat da
yaplyordu. Bu konuda Fransa ile Osmanl d ticret rakamlar bizi
aydnlatmaktadr. Masson'a gre 1788 ylnda Fransa Osmanl'dan 2.3 milyon
livre kymetinde pamuklu bez, pek ar gmrk vergilerine ramen 1789'da
187.000 livreye ulaan ipekli mensucat ithal etmitir. Ayn yllarda Osmanl'ya
ihra edilen pamuklu bezin kymeti senede 42.000 livreyi amamtr.
Osmanlnn deitirmeye alt bir uzun dnemli trendden (eilim) sz
etmek gerekir. Osmanlnn kurulu yllar bu trendin Mslman Yakn Dou ile
Bat arasnda olumaya balad dneme tekabl eder. 13 ve 14. yzyllarda

mbadelenin yapsnda, mal bileimi ve vastalarnda ortaya kan deime
bariz bir ekilde grlr. Hatta bu deime 12. Yzy la kadar indirilebilir.
Avrupa bu dneme kadar slm dnyasnn talep edebilecei ok az eye
sahipti. Avrupa'nn Dou'ya ihracat kle ve kymetli madenlerden ibaretti.
Dou Akdeniz ise Avrupa'nn yksek snflarnn talep ettii mamul mallan
ihra ediyordu. Bat dnyasnn Mslman Yakndou'dan ve dier Dou
dnyasndan iktibas ettii teknoloji ve organizasyon ekilleri sayesinde bu
yap deiime urar. Daha nce esir, kereste, demir vb. ham maddeler
karlnda Yakndou'dan satn ald madeni eya, dokuma, cam, sabun,
kat gibi snai mallan artk kendisi imal etmeye ve Yakndou'ya satmaya,
karlnda hammadde almaya balar. Avrupa artk satmak iin yeni mallara
sahipti. Bat'nn ihracat zamanla ilenmi, ya da mamul mallardan ibaret
olmaya balarken, slm dnyas Avrupa'ya ipek ve baharat yannda
Anadolu'dan ham ap ile Kuzey Afrika'dan ham yn ve hububat salyordu.
Sektrel ve blgesel farkllklar grlse de uzun sreden beri devam eden bu
deime trendi Osmanl Devleti'nin doduu yllarda olduka netlemi idi.
Osmanl kendisini byle bir trendin iinde buldu. Osmanllar bu trendi pasif bir
ekilde kabul etme yerine deitirmek iin mcadele ettiler ve tedrici bir
surette deitirmeye baladlar. Rumeli ve Anadolu'da ak pazar
politikalarna son vererek daha faal ve korumac bir
BLNMEYEN OSMANLI
457
politika izlediler. Bizans'dan alnan blgelerde talyan-Latin nfuzunu krdlar,
imtiyazlarn ortadan kaldrdlar. Galata ve Kefe'de Ceneviz hkimiyetine son
verdiler. Karadeniz'i ak pazar olmaktan kararak Osmanl i pazar haline
getirdiler. thal edilen mallarda vergi yk artrlan mallar dnda serbestiyi
bozmadlar, i pazar ihtiyac karlanmadan ihracata izin vermediler. Bu
durum yerli sanayiin geliimine hammadde bolluu meydana getirerek
katkda bulunmutur. D ticrette vergilendirmede Mslman tebaa lehine
dzenlemelere gidilerek, yabanclara % 5-7, yerli gayri mslimlere %3-4,
Mslmanlara ise %2-3 gibi dk gmrk tarifeleri uygulanmtr.
Osmanllar Bat ile Dou arasnda oluan bu trendi deitirmek iin gayret
gstermelerine ramen buna muvaffak olamadlar. 18. yzyln ortalarna
kadar meydana gelen deimeler karsnda direnen Osmanl, daha sonra
Batdaki hzl gelimelere kar direnci zayflam, ancak Bat'nn
smrgeletirme ve smrge tipi ticret politikalarna alet olmamtr277.
285. Osmanl yneticileri ticret yollarnn deiiminin ne derece farkndayd?
Osmanl Devleti'nin Hind Deniz Yollarna ilikin politikas ne idi?
Amerikann kefi, mit Burnu'ndan dolaarak Hindistan'a ulama Avrupa
tarihinde yeni bir dnemi balatacaktr. ktisat tarihisi Simon Kuznets 14921776 arasndaki dnemin ekonomik, sosyal, politik ve kltrel tarihinin corafi
keifler ve bununla ilgili olaylarla aklanacan belirtir. Her iki gelime
Avrupa'y etkiledii kadar Avrupa d toplumlar da nemli lde etkisi altna
alacaktr.
Hind ticari mallar bu tarihe gelinceye kadar Arap gemileriyle Kzldeniz ve
Basra krfezi vastasyla Suriye limanlarna veya skenderiye'ye getiriliyor,
buradan Venedik gemileriyle Avrupa'ya tanyordu. Her iki gelime Venedik
ve Memluklerin sonra da Osmanl'nn ticret yollar zerindeki tekelini kracak,
Akdeniz btn direnmelerine ramen eski neminin kaybolmasna sebep
olacaktr.
277 BA, DBM, 36806, sh. 660-663; BA, Mhimme Defteri, nr. 23, hkm nr.
605; BA, Mhimme Defteri, nr. 24, sh. 209, hkm 550; kpaa-zde, Tarih,
sh. 142-143; Evliya elebi, Seyahatname, sadeletiren; Tevfik TemelkuranNecati Akta, stanbul 1980, c. 3-4, sh. 835, 852, 985, 1036, 1037; c. 7, sh.
432; BA, stanbul Ahkm Defterleri, nr. 8, sh. 332, hk. 1088'den aktaran
Ahmed Tabakolu ve dierleri; stanbul Ticret Tarihi 1, sh. 293-294;
Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh.238-260; Yaln, Aydn, Trkiye ktisat
Tarihi, sh. 272-307; Heaton, Herbert, Avrupa ktisat Tarihi, ev. Mehmed Ali
Klbay-Osman Aydou, Ankara 1985, c. 1, sh. 223- 226, 233, 234, 296;
Gran, Tevfik, ktisat Tarihi, stanbul 1993, sh. 72-80; Uzunarl, Osmanl
Tarihi, c. 2, sh. 681-691; c. 3, 2. ksm, sh. 576, 580; Muhammed b. Ahmed b.
yas el-Hanefi, Bedayi'z-Zhur Fi Vakyi'ed-Duhur I-III, Bulak 1312, c. 3, sh.
147-149; Ergin, Osman, Trk Maarif Tarihi, stanbul 1977, c. 3-4, sh. 11311135; Barkan/Ayverdi, stanbul Vakflar, sh. XIII-XIV; Barthold, W.- Kprl, M.
Fuad, slm Medeniyeti Tarihi, 5. Bask Ankara ts, sh. 225-232; Gen,
Mehmed, "XV ve XVI. Yzyllarda Osmanl Devleti'nde ve D Ticret", XV ve
XVI. Asrlar Trk Asr Yapan Deerler, stanbul 1997, sh. 395-401; Sar, mer
Cell, "Tanzimat ve Sanayiimiz", Tanzmt I, stanbul 1940, sh. 423; Mardin,
erif, "Trkiye'de Orta Snflarn Devri", Makaleler 4- Trk Modernlemesi,
5. Bask, stanbul 1997. sh. 337-342; Mardin, erif, "Tabakalamann Tarihsel
Belirleyicileri: Trkiye'de Toplumsal Snf ve Snf Bilinci", ev. Nuran Yavuz,
Trkiye'de Toplum ve Siyset Makaleler 1, 2. Bask, stanbul 1991, sh. 82;
Akda; Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, c. 2. sh. 181-182, 191; Turan,
erafettin, "Venedik'te Trk Ticret Merkezi (Fondaco dei Turchi)", Belleten,
cilt XXXII, say 126, sh. 247-283, N.A., Kuznetzova, "XVI. Yzylda Rus-ran
Ticreti ve Osmanl Devleti", sh.246-256; Mantran, Robert, XVII. Yzyln kinci
Yarsnda Dou Akdeniz'de Ticret, Deniz Korsanl ve Gemiler Kafileleri",
Belleten, c. LII, say 203(1988), sh. 686-695; Beydim, Kemal, "Karadeniz'in
Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve "Mr Ticret" Teebbs", sh.
687-755.
458
BLNMEYEN OSMANLI
Dou ticret yollarna yeni alternatifin sahneye kmas bata Ortaa
boyunca Avrupa'nn snai ve ticari merkezi olan talya'y ve Kuzey Almanya'nn
Hansa ehirlerini etkileyecektir. Avrupa'da ekonomik g dengelerini bozacak,
Avrupa'nn ekonomik merkezinin gneyden kuzeye ve batya kaymasna yol
aacaktr. Yeni dnyann bulunmas spanya ve Portekiz'in nclnde dier
Avrupa lkelerine yeni kaynaklarn sunulmasn ve bu kta ile artan oranda
ticretin genilemesini salayacak, zellikle altn ve gm yataklarnn
kefedilerek Avrupa'ya arzedilmesi, nfusta genileme ve nfusa paralel
retimde artn gereklememesi gibi dier faktrlerle birleerek etkileri
Avrupa'y olduu kadar Avrupa d toplumlara da yansyacak olan fiyatlarda
haraketlilii balatacaktr.
Venedik asndan durum daha vahimdir. Zira bir taraftan Osmanllarn btn
Akdeniz ve Karadeniz'e yaylmalar tarihi smr alanlarnn kaybolmasna
dier taraftan alternatif ticret yolundan uzak kalmalar ve Avrupa'nn
ekonomik merkezinde kaymann yaanmas Venedik ekonomisini ok ynl
olarak olumsuz etki altna alacaktr.
Douya giden alternatif ticret yolunun kefi Akdeniz'in ticari neminin
hemen kaybolmas anlamna gelmemelidir. Zira corafi keiflerin etkileri

byk lekli olmayacak kadar yava olmutur. Hatta mit Burnu'nun
bulunmas Asya ile Avrupa arasndaki ticrette temelli bir deiiklik
getirmedii sylenebilir. Zaten 16. yzyln balarndaki daralma 1540'lardan
sonra Osmanllar'n Kzldeniz ve Basra krfezinin nemli noktalarna hkim
olmalar ile yerini eski canllna brakacak, okyanus yoluyla rekabet
edecektir. Suriye limanlar, Kahire ve skenderiye eski aal gnlerine
kavuacaktr. Bu genilik 1600'lerin balarnda Hollanda ve ngiltere'nin Hind
Okyanusu'na girmesine kadar srecektir.
16. yzyl ierisinde Akdeniz ve eski ticret yollan zerinde meydana gelen bu
zikzakl gelimeler ilk etapta Osmanl'nn boluu, sonra Osmanl'nn bu
boluu doldurma teebbsleri ve bunda ksmen baar elde edilmesi,
Venedik'in abalar (mesela Svey'ten Kzldeniz'e kanal ama teebbsleri)
ve yzyln sonlarnda Hollanda ve ngiltere'nin ticret irketlerinin devreye
girmesiyle alakaldr. Yine Okyanus yoluyla Hindistan'dan Avrupa'ya mal nakli
Akdeniz'e gre daha uzun yolculuu, daha fazla maliyet ve riski tayordu.
Lizbon'dan Kalkta'ya mit Burnu yoluyla yaplan yolculuk 9000 mil,
Kalkta'dan Venedie Kzldeniz yoluyla yaplan yolculuk ise 5000 mil
kadardr.
Osmanllar iin ne derece farkndaydlar? Batl bir ksm meliflere gre Hind
deniz yolunun kefinin nemi ilk zamanlarda yeterince anlalamamtr.
Melvin M. Knight'a gre yalnz Osmanl deil, Fransa ve spanya'nn da bunu
anlayamadklar iin artk nemini kaybetmekte olan talya ve Orta Avrupa
pazarlarn ele geirmek iin lzumsuz mcadelelerden geri durmuyorlard.
talyan iktisat tarihisi Carlo Cipolla ise Osmanllar ile Venediklilerin
Akdeniz'de ticretin denetlenmesi iin yaptklar savalar modas gemi
savalar olarak niteleyecektir.
Osmanllar Akdeniz'de mcadele verirken yeni sahneye konulan okyanus
ticret yolunun ne anlam ifade ettiini unutmadlar. stelik iin bandan beri
takipisiydiler. Zira, daha II. Bayezid Portekizlilerin Kzldeniz'de ve Hind
okyanusundaki hkimiyetini krmak iin aba gsteren Memluk sultan
Kansu'yu desteklemi, Svey'de Osmanl teknisyenlerinin nezaretinde otuz
galer yaplmas iin gereken malzeme ile 300 demir top, 150 direk, 3000
krek, kafi miktarda yelken vs. ile beraber sekiz gemi yollamtr.
BLNMEYEN OSMANLI
459
Bunlarn gtrlmesine de Kemal Reis'i grevlendirmitir. Yine Msr'n ve
Basra'nn Osmanl siyasi snrlar iine alnmas, Kzldeniz ve Basra krfezini
denetim abalar, her ne kadar olumlu sonu vermese de Svey'ten
Kzldeniz'e bir kanal ama projesesi, aydnlarn ticret yollarna ilikin
raporlar Osmanl ynetici ve aydnlarnn yeni ticret yolunun almasnn ne
anlama geldiinin idraki ierisinde olduklarn gstermektedir.
Selman Reis Msr'n fethinden sonra 1525 ylnda yazd raporda Kzldeniz
ve Hind Okyanus'una almann, bu denizlerde Portekizliler ile rekabete
girerek ticret yollarndan pay almann mali faydalarna dikkat ekiyor, bu
amala bir donanma kurulmasn istiyordu.
Selman Reis'in nerileri raporlarda kalmayacak, fiiliyata geirilecektir. 1530
lardan sonra devlet, Kzldeniz'in ve Basra krfezinin denetlenmesini ve Hind
okyanusuna almay salayacak donanma kurma almalarna balad.
Aden'i tekrar zabteden Portekizlilerden geri alan, Arabistan yarmadasnn
gney dousundaki Maskat zabteden ve Portekizliler'e galebe alan Piri

Reis'in baarl bir ka seferinden sonra Svey kapudanlna getirilen Murad
Reis ve eydi Ali Reis Portekizliler ile yaptklar savalarda muvaffak
olamadlar. eydi Ali Reis'in 1554 ylnda Maskat limanna yaklat srada
Portekiz ile girilen ak deniz savandan sonu alnamad. Bu durum
Osmanl'nn Kzldeniz'de hkimiyet kurmasna ve kylar denetlemesine mani
olmad. Portekizlilere kar kesin baar salanamamakla beraber Hind
sularndaki rekabet de durmad. Zira 1544'de Portekizliler ile arpmalar
srasnda Portekiz kral Hind sularnda husumetin kaldrlmas iin stanbul'a
eli gndermek zorunda kalmtr. Eli Hind sularnda Osmanl gemilerinin
serbeste gezebilmeleri iin bir resim talep etmi fakat Hind sularn nfuzu
altnda sayan Osmanllar tarafndan bu resim talebi kesin bir ekilde
reddedilmitir. Portekiz kral Hind sularnda iki tarafta cereyan eden
husumetin kaldrlmas ynnde bir name gndererek bu hususta bir
grmenin yaplmas iin stanbul'a bir eli gndermesine msaade istemi
ve bu talebe Osmanl 1564 Eyllnde bir name ile msbet cevab vermitir.
Yine Portekizliler ile savaan Ae sultannn 1565 ylndaki yardm talepleri de
dikkat alnm, istedii askeri malzeme bir donanma ile gnderilecei srada
Yemen'de zuhur eden bir isyan Hind seferinin gereklemesine mani olmutur.
Emir Mehmed bin Emir Hasan el-Suud'nin III. Murad namna 1580'de kaleme
ald Amerika'nn kefine dair Hadis-i Nev yahut Tarih-i Hind-i Garbi adl
eserinde Avrupallarn Amerika ve Hindistan kylarna ve Hrmz'e
yerletiklerini, slm lkelerini tazyik ve ticari faaliyetlerini ihlal ettiklerini,
byk maddi fayda salayacak olan bu iin Osmanllar tarafndan da
yaplabileceini, Svey'de tertip edilecek bir donanma ile Avrupallar Hind
okyanusundan uzaklatrmak mmkn olacan aklyor ve Svey kanalnn
almasn tavsiye ediyor. Bu suretle Hind ve Sind limanlarn zaptederek
kffarn tard edileceini ve Hind ktasnn mallarnn kolayca istanbul'a
ulatrlmasnn mmkn olacan belirtiyor.
1625 ylnda mer Talib adl dier bir Osmanl aydn da konuya dikkat
ekmektedir; imdi Avrupallar btn dnyay renip her tarafta gemilerin
iletiyorlar, mhim iskeleleri elde ediyorlar. nceleri Hind, Sind ve in mallar
Sveye gelir ve Mslmanlar vastasyla btn dnyaya dalrd. Fakat,
imdi o mallar Portekiz, Hollanda, ngiliz gemileriyle Frengistan'a gidiyor ve
oradan dnyaya yaylyor, kendilerine lazm olan eyleri stanbul'a ve sair
slm memleketlerine gtrp be misli fiyatla satyorlar ve
460
BLNMEYEN OSMANLI
bu yzden byk paralar kazanyorlar. slm lkelerinde altn ve gm bu
yzden azalmtr. Osmanl devleti Yemen sahillerini ve oradan geen ticreti
ele geirmelidir, yoksa biraz zaman daha geerse Avrupallar slm
memleketlerine hkim olacaklardr.
Osmanllar, Msr, Badad, Basra, Aden ve Maskat'n fethi ve Hind denizine
dzenledii seferler ile dnya ticret yollarndaki deimenin Yakn-Dou
zerindeki ykc etkilerini ortadan kaldrmak iin uzun sre mcadele
etmilerdir. Transit ticreti tekrar Yakn-douya yneltmekte baar salanm
ve 16. yzyln banda kesintiye urayan transit ticret, yz yln ortalarndan
itibaren tekrar canlandrlm idi.
Osmanl yneticileri Hind Okyanusunda faaliyet gsteren Mslman tccarlar
Osmanl limanlarna ekerek Hind mallarnn Akdeniz'e ulatrlmasn
saladlar. Devlet bu uzun mesafeli ticretten hem nemli gmrk geliri elde
ediyor hem de lkede mal arznn genilemesini salyordu. Daha ayrntl bir
tahlile girilecek olursa devletin kazanc u noktada toplanabilir;
1- in ve Hind mallarnn sat umumiyetle Mslman ve Trk Devletlerinde
yaplyordu, Osmanllar bundan byk krlar elde ediyorlard.
2- Osmanl hkimiyeti altndaki limanlar, mesela Basra, Cidde, skenderiye,
Svey ve stanbul'a byk miktarda para geliyordu.
3- Msr ve Trkiye bu ticret mallarnn transit gei yolu zerinde bulunuyor,
buralardan mallar Venedik ve Cenovallar tarafndan Avrupa'ya tevzii
ediliyordu.
Ortaya atlan ve epeyce tenkit grm bir dier iddia da udur; Osmanl
fetihlerinin zellikle stanbul'un fethinin karayoluyla Hind ve in ticreti
yapmay imkansz hale getirdii ve bu sebeple bir deniz yolu aranmasna
gidilerek Hind deniz yolunun ve Amerika'nn bulunmasna neden olduudur.
Bu ynde Bat'da serdedilen fikir ve iddialar yine batl bilim adamlar
tarafndan rtlecektir. Bir kere Avrupallarn Dou'ya ulama zlem ve
gayretleri Osmanllarn dnya tarihinde yerini almasndan nce balayacaktr.
1291'de Vivaldi kardelerin Afrikay denizden dolama projeleri kt
sonulanmt. 14. ve 15. yzyllar boyunca bat denizcileri Atlantikte ok
sayda keif yapmlar idi. Portekiz kral Denizci Henri 1418'de Afrika ve
Atlantik maceralarn balatmtr.
stelik ama sadece ticret deil, hallk gayretleri de nemli rol oynuyordu.
Osmanl'nn durdurulamayan ilerleyii karsnda Henri ve arkasndan gelenler
Habeistan'da Kzldeniz'e doru alan blgede olduuna inanlan ve
Mslmanlar ile savaan efsane kahraman Prester John'n gleriyle
birleerek Kuzey Afrika Mslmanlarn, Araplar ve Trkleri gneyden
yaplacak bir saldr ile yenmek ve Hind Okyanusundaki tccar donanmalarn
yok etmek ve Dou ile Avrupa arasndaki ticreti Portekizlilere aktarmak
istiyorlard. Vasco da Gama Hindistan'da Kalkta'ya ulatnda sarfettii
szler bu gayreti ortaya koyar. Gama, Hindistan'a Hristiyan ve baharat
bulmak iin geldim diyordu. Papa Portekiz kralna yazd bir mektubunda
Mslmanlar denizlerden uzaklatrp Mekke'yi yama etmesini, "her
Mslman yok ederek" Hristiyanl Hindistan'da yaymay emredecektir.
Hindistan'a bir tccar olduu kadar bir hal olarak da ulaan Portekizliler
Hind sularnda terr havas esdireceklerdir. Gerek Vasco de Gama'nn gerekse
Portekiz Hindistan genel valisi olan Albuquergue'nin estirdii terr 1520'lere
kadar srecektir. Albuquergue (Albokerk) Kzldeniz azndaki Sokotra adasyla
Basra krfezi giriindeki Hrmz boazn zabtederek Dou mallarn Akdenize
nakleden yollarn kaplarn MsBLNMEYEN OSMANLI
461
lman gemilerine kapatacaktr. Ancak Portekiz ablukas 1520 lerden sonra
krlacak, 1540 lardan sonra da kadim ticret yolu eski canllna kavuacak,
Halep ve skenderiye'den bol miktarda Venedik ve dier limanlara mal
akmaya balayacaktr. 1560 da Venedie ncekinden daha fazla karabiber
gelecektir. Kzldeniz'de baharat tamacl Lizbon'a eitlenmi bazen de
Lizbon'u geride brakmtr. Osmanllarn kadim ticret yolunu canlandrma
ynndeki gayretleri sonu vermi, hatta baz Portekizlilier Trklerle anlaarak
baharat mit Burnu yerine Kzldeniz yoluyla getirmeyi dnmlerdir.
Osmanllarn gney politikas, ticret yollarnn okyanuslara kayna mani
olamam ancak ertelemesini salamtr. Bu sayede Akdeniz nemini yzyln

sonlarna kadar koruyabilmitir. Devletin bat lkelerine geni imtiyazlar
vermesi de ticret yollarnn kaymasn nlemeye ynelik politikasnn bir
paras idi278.
286. 16. Yzylda Avrupa'da fiyat devrimi olarak nitelenen gelimenin
Osmanl Devleti'nde ne tr etkileri grld aklar msnz?
16. yzyl btn dnyay etkisi altna alacak gelimelerin yaand bir yzyl.
Corafi keifler ile balayan gelimeler smrgecilik, kymetli maden
hareketlilii, nfus art, fiyat art ve mali bunalmlar ile srp gitmitir.
Dou ve Bat dnyasn nemli oranda etkileyecek olan Fiyat Devrimi,
kefedilen Yeni Dnya'nn kymetli altn ve gm madeninin Avrupa ilerine
akmasnn tabi bir sonucudur. 16. yzyl boyunca Avrupa'nn gm ve altn
stoklarndaki genileme, fiyatlarda hzl art eilimini kamlam ve Avrupa
lkelerinde farkl oranlarda fiyat artlar gereklemitir. Yz yl ierisinde
kesin bir nfus art ve bu nfus artna paralel bir dzeyde retimde
genilemenin gereklememesi fiyatlar yukar eken bir dier faktrdr.
Mesela 1554 ve 1555 ylnda gerekleen kt hasat ngiltere'de buday
fiyatlarnn drt katna kmasna neden olmutur. Ayn lkenin nfus artna
bakldnda 1540-1640 arasnda Londra nfusu alt kat artm idi.
Kta Avrupa's ve ngiltere'yi etkisi altna alan bu gelimeler Osmanl ve Dou
dnyasna uzun mesafeli ticari faaliyetler ile aktarlacaktr. Zira para arzndaki
genileme ve artan nfus orannda retimde paralel bir gelimenin olmamas
dolaysyla Avrupa'da mal fiyatlarnn 16. yzyln balarndaki dzeyleri
yzyln ilerleyen safhalarnda koru-namayacak, bu durum Bat ile Dou
arasnda fiyat farkllamasna yol aacaktr. Emtia fiyatlarnda ortaya kan
farkllk ve zellikle gda maddelerinde grlen artlar Avrupal
278 BA, Mhimme Defteri, nr. 7, sh. 258, hkm 721; Feridun Bey, Mne't-
Saltin, c. 2, sh. 462; Emir Mehmed bin Emir Hasan el-Suud, Hadis-i Nev /
Tarih-i Hind-i Garb, Bayezit Devlet ktp. nr. 4969; Heaton, Herbert, Avrupa
ktisat Tarihi, c. 1, sh. 227- 229, 232- 234; nalck, Halil, The Ottoman Empire,
The Classical Age 1300-1600, 3. Bask, London 1997, sh. 126-133;
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. 2, sh. 391-400, 513-516; Akda; Trkiyenin
ktisadi ve timai Tarihi, c. 2. sh. 182, 192-198; Pamuk, Osmanl-Trkiye
ktisad Tarihi, sh. 85-88; Gran, Tevfik, ktisat Tarihi, sh. 82; Barthold-Kprl,
slm Medeniyeti Tarihi, sh. 225-232; Togan, A. Zeki Velidi, Bugnk Trkili,
Trkistan ve Yakn Tarihi, Trkistan, stanbul 1942, sh. 103; Mughul, M.Yakub,
"Portekizli'lerle Kzldeniz'de Mcadele ve Hicaz'da Osmanl Hkimiyetinin
Yerlemesi Hakknda Bir Vesika", T.T.K Belgeler, c. II, 1965, say 3-4, sh. 37-49;
Asrar, Ahmed, Kanuni Devrinde Osmanllarn Din Siyseti ve slm lemi,
stanbul 1972, sh. 297, 298, 299, 309; zbaran, Salih, "Osmanl
mparatorluu ve Hindistan Yolu", EF Tarih Dergisi, say XXXI (1978), sh.
131-141; Sobernheim, M.- Kafesolu, brahim, "Kansu", A, c. 6, sh. 162-165;
Hammer, Ata Bey tercmesi, c. 5, sh. 119-121, 261, 264; Saffet, "Bir Osmanl
Filosunun Sumatra Seferi", TOEM, cz;10, stanbul 1329, sh. 604 vd.; Saffet,
"ark Levendleri-Osmanl Bahr-1 Ahmer Filosunun Sumatra Seferi zerine
Vesikalar", TOEM, cz: 24, stanbul 1332, sh. 1529. 1531-1540.
.462
BLNMEYEN OSMANLI
tccarlar fiyatlarn daha dk seyrettii douya ynlendirecektir. Bat'ya
daimi surette bir mal ak, douya ise kymetli maden ak grlecektir. Bu
iliki uzun dnemler devam edecektir.

Bat'daki gelimeler Osmanl Devleti'ni yzyln ikinci yarsndan itibaren
zellikle son eyreinde etkisi altna alacaktr. Batdan gelen etkilere ilave
olarak sava teknolojisindeki deimenin daimi asker beslemeyi zorunlu hale
getirmeye balamas tmarl sipahinin neminin kaybolmasna ve devletin
daha fazla savunma harcamalarna ihtiyacnn domasna yol am, buna
retimde grlen gerileme de eklenince lkede ciddi mali bunalmlarn
domas kanlmaz olmutur. Doan bunalmlarn en iyi gstergesi devletin
nemli para operasyonlarna girimesidir. Devlet 100 dirhem gmten daha
nce 400, 450 ake keserken yzyln son eyreinde 800, 950 ve 1000 ake
kesmeye balayacaktr.
Parann satn alma gcnde yaanan dme, daha fazla savunma
harcamalarna ihtiya domas, nfus art, tmar sisteminde zlmenin
balamas, retimde yetersizlik gibi sebeplere batnn ar derecede bata
gda maddeleri olmak zere mal talebi de eklenince Osmanl Devleti'nde
fiyatlar artacaktr. Yaplan incelemelere gre Osmanl Devleti'nde 16. yzyl
boyunca fiyatlar artm, 1600'lerin banda en yksek noktaya ulatktan
sonra 17. yzyl ortalarna kadar gerileme eilimi gstermitir. Yzyln
bandan 1580'lere kadar fiyatlar % 80 dolaynda artmtr. Parada yaplan
tailerinin de byk etkisiyle fiyatlar 1580'lerden sonra hzl bir ykselme
eilimine girmi, 1600'lerin banda Osmanl fiyatlar 1500'lerin bandaki
dzeyin alt katna ykselmitir. Daha ayrntl rakamlar verecek olursak 15851606 yllar arasnda kalan 21 yl zarfnda nominal fiyat artlar % 531 (yllk
% 9.2), reel artlar % 165 (yllk 4.8) olmutur. Fiyatlar XVII. yzyl boyunca
da art kaydetmi, ancak bu art parann deer kayb gz nne alndnda
ar oranlarda olmad gibi -bir iki hadise istisna-fiyat sramalar da
meydana gelmemitir.
Fiyat devriminin Osmanl zenaatleri zerindeki etkilerine gelince, yzyln
nc eyreine gelene kadar Avrupa'da meydana gelen gelimelerin
benzerleri grlm, nfus artm, artan nfus sayesinde atl topraklar tarma
alarak retim artmtr. Denilebilir ki retim nfustan daha fazla art
gstermitir. Ky ve ehir arasnda i blm gelimi, ehirlerde zenaat
dallarnda kesafet artm ve i ve d ticrette canlanma grlmtr. Yzyln
son eyrei ise bu olumlu gelimeleri ters yz edecektir. Zenaat dallarnda
faaliyette bulunan meslek erbabnn iledikleri hammadde fiyatlarnn artmas
ve artan retim maliyeti orannda mamul maln fiyatlarn artramamalar
dolaysyla gerilemeleri kanlmaz oluyordu.
Osmanl zenaatleri zerinde batdan gelen dier bir olumsuz etki de udur;
16. yzyl boyunca batda zirai rnlere talep hzla artnca talebi karlamak
iin ithalat yaplyordu. Bata gda maddeleri olmak zere deri, yn, pamuk,
ipek gibi hammaddeler doudan karlanma yoluna gidilmitir. Avrupal
tccarlarn artan hammadde talebi ve verdikleri fiyatlar karsnda Osmanl
lonca mensuplar belirli mallarn ihracatnn yasaklanmasn talep
edeceklerdir. hra yasaklar uzun dnem devam edecektir. Fakat yasaklar
btn btn denetim altna alnamayacak kaakln domasna yol
aacaktr.
Hammadde talebindeki art ve artan fiyatlar lonca mensuplarn g duruma
soBLNMEYEN OSMANLI
463
kaak, esnaf hammadde darlnn sklat zamanlarda retimi durdurma

noktasna gelecektir. Bu durum isizliin artmasna yol aacaktr. u var ki,
Avrupa'nn talebi karsnda Osmanl kentlerinde bulunan loncalarn ayn
oranda etkilendii sylenemez. stanbul, Selanik gibi ky kentlerde bulunan
loncalar daha fazla etkilenecek, ierde bulunan mesela Kayseri gibi
kentlerdeki loncalar ise daha az etkilenecektir. Benzer bir etkileim farkll
sanayi inklab sonras Anadolu kentlerinde vuku bulmu idi.
Fiyat devriminin tmar sisteminin zlmesinde de etkin bir rol ald grlr.
Zira kymetli maden arzndaki genilemenin en nemli sonularndan biri
cret artlarnn fiyat artlarnn gerisinde kalmasdr. Bu durum sabit gelirli
kiilerin satn alma glerinin devaml dmesi anlamna gelmektedir. Sabit
gelirliler aleyhine bir dier gelime Osmanl Devleti'nde gerekletirilen para
operasyonlardr. Para operasyonlaryla parann deerinin drlmesi sabit
gelirlilerin reel gelirlerinin azalmasna yol aacaktr.
Bu durum fiilen askerlik grevleri bulunan ve devlet kurumlarnda grevli
kiilerin, kesinlikle yasak olmasna ramen kendilerine yeni kazan kaplar
bularak ticari, snai ve zirai alanlarda faaliyet gstermelerine yol amtr. Bu
tip kiilere resmi hviyetleri ve devletin nfuz ve itibarn zerlerinde
tamalar dolaysyla halk kesiminde cari iktisadi kural ve kaideler de
uygulanmyordu. Cari mevzuata aykr olarak mesela tarada iftlikler kurarak
zirai faaliyetlerde bulunuyorlar, hayvan besliyorlard. Resmi hviyeti haiz
kiilerin iktisadi hayatta bu tr faaliyetleri gerek re'y gerekse tmarl
sipahilik zerinde olumsuz etkiler douracak, mr arazi sisteminin temel
mantnn zlmesine yol aacaktr.
Devletin vergi politikas da tmarl sipahi ve re'y zerinde olumsuz etkileri
oluyordu. Artan fiyatlar nedeniyle tmarl sipahinin re'ydan tahsil ettii
vergiler erozyona uramakta idi. Zira devlet fiyat artlar karsnda vergi
oranlarnda yeni bir ayarlamaya gitmiyor, vergi sistemini aynen muhafaza
etmeye alyordu. Mesel Ftih (1451-1481) devrinde koyun satndan
tahsil edilen resmin (vergi) miktar, III. Murad (1574-1595) zamannda yine
ayn dzeyde kalm idi. Sabun zerinden tahsil edilen resm-i mrnin
1730'daki oran ile 1810'daki orannn ayn seviyede tahsil edilmesi bu
hususta gzel bir rnek tekil eder. Devlet vergi oranlarn ayarlama yerine
sava gibi olaanst durumlarda tahsil ettii avarz- divaniye ve tekalif-i
rfiye gibi vergileri miktar nceden belli olmad iin her yl artan
miktarlarda sk sk talep ediyordu. Mesela 1485 ylnda her avarz hanesi iin
15 ake tahsil edilirken 1543 ylnda 70 akeye ykseltilmitir. Bu gelimeler
sadece re'yy deil sipahiyi de g durumda brakyordu. Sava zamannda
orduya katlmama, asker gndermeme gibi gerilemenin yannda gelirleri iyice
azalan sipahilerin tmarlarn terk ettikleri oluyordu.
Re'y bir taraftan kylerde iftlikler kuran resmi hviyeti haiz kiiler ile dier
tarafta ar vergi talebinde bulunan devletin taleplerine muhatab oluyordu.
Dnemin mali artlar devleti tmar sahiplerinden daha ok vergi almak
yoluna itmesi toprak zerinde alan ve ucuz kredi kaynaklarndan mahrum
kyl halk, fakir iftiyi sermaye sahibi mtegallibeden maliyeti yksek kredi
almaya zorlar. Ba gsteren ktlklar ve gvensizlik ortam neticesi borcunu
deyemeyen iftinin toprana sermaye sahibi ya dorudan doruya el
koyuyor, ya da dk fiyatla bu topraklar satn alyordu.
Batnn sava teknolojisinde meydana gelen gelimeler karsnda devlet
daimi ordu besleme gereini duyacak ve daha fazla savunma harcamalarnda
bulunma zorunda
464
BLNMEYEN OSMANLI
kalacaktr. Bu da nakit ihtiyacn hzlandracaktr. Devletin buna karn ald
tedbir tarmdan elde edilen gelirlere dorudan el koymay mmkn klan
iltizam sistemini tarm kesiminde yaygn bir ekilde uygulamaya koymas
olacaktr. Mltezim ise tmarl sipahinin kayglarn tamadndan en ksa
zamanda en fazla vergi tahsili ile uraacak, re'y korumasz ve ar vergi
yk altnda kalarak tasarrufunda bulundurduu topraklar ya terk edecek, ya
da mltezim ve askeri snf mensuplarnn tasarrufuna brakacaktr279.
287. Osmanl Devleti'nde sanayiden sz edilebilir mi? Sanayiin geliimi
hakknda bilgi verir misiniz?
Elbette sz edilebilir. Zira, snai gelime olmadan alt yz yl hkmetmi
byk bir devletin ayakta durabilmesi ve varln devam ettirebilmesi nasl
mmkn olabilir? Devrinde dnyann sper glerine kar koyabilen Osmanl
ykselme alarnda ileri bir teknolojiye ve gelimi bir snai sektre sahipti.
Top dkm teknolojisindeki stnlk bunun en bariz mislidir.
Osmanl sanayiinin geliimini iki farkl dneme ayrmak gerekir. nk,
Osmanl sanayisi, geleneksel snai retim tarznn hkim olduu dnem ile,
sanayi inklabnn tesirleriyle geleneksel sanayilerin geriledii, deiim ve
yenileme fikirleriyle de batl sanayilerin faaliyet biimlerinin esas alnd 19.
yzyl ve sonrasnda farkl yapsal zelliklere sahiptir. nce geleneksel
Osmanl sanayisi zerinde duralm.
Osmanl mparatorluu'nda iktisadi faaliyetler geni lde devletin kontrol
altnda yrtlyordu. Dolaysyla snai messeseler de ayn kontrol
mekanizmas altnda bulunan loncalar ierisinde faaliyetlerine devam
ediyordu. Mesela 17. yzylda stanbul'da yaklak 1100 esnaf birliine bal
25000 iyeri vard. Bu iyerlerinde usta, kalfa ve rak olarak toplam 80.000
kii, ortalama 3-4 kii almaktayd.
Osmanl Devleti'nde lonca sistemi ierisinde bata pamuklu ve ynl
dokumaclk olmak zere ipekilik, halclk, dericilik, aa ilemecilii,
inicilik, bakr ve demircilik, bak, kl, kama, tabanca ve tfek yapan silah
imalatl, terzilik, kunduraclk ve kuyumculuk gelimiti. Bu sanat dallar
lkenin eitli blgelerinde babadan oula intikal eden meslekler olarak
faaliyetini srdryordu.
Lonca bnyesinde faaliyet gsteren kk i yerleri genellikle mahalli ihtiyac
kar279 BA, Cevdet Maliye, nr. 11940; Maliyeden Mdevver, nr. 9511, sh. 10;
Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 247-248, 282-286; Cin, Halil, Mir
Araz ve Bu Araznin zel Mlkiyete Dnm, sh. 276-277; Heaton, Herbert,
Avrupa ktisat Tarihi, c. 1, sh. 240, 241; Kitab- Mstetab-Kitabu Meslihi'lMslimin ve MenafiTI-M'mnin- Hrz'l-Mluk, (ner. Ya'r Ycel), Ankara
1988, sh. 17, 18, 74; Akda, Mustafa, "Osmanl mparatorluunun Kurulu ve
nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi Vaziyeti", Belleten, c. XIII. say 51, sh.
531, 533; Akda, Mustafa, "Yenieri Ocak Nizmnn Bozuluu", D.T.C.F
Dergisi, Ankara 1947, c 5, say 3, sh. 300, 306; Akda, Trkiye'nin ktisadi ve
tima Tarihi, c. 2, sh. 195, 198, 427-437; Cezar, Mustafa, Osmanl tarihinde
Levendler, stanbul, sh. 63, 113; Barkan, . Ltfi, "XVI. Asrn kinci Yarsnda
Fiyat Hareketleri", Belleten, c. XXXIV, say 136, sh.568, 574, 578; Barkan,
mer L, "Osmanl mparatorluu'nda ifti Snflarnn Hukuk Stats",
Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul 1980, sh. 730, Kazc, Ziya, Vergi Sistemi,
sh. 49, 50; Mantran, Robert, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul III, (ev.
Mehmed Al! Klbay-Enver zcan), Ankara 1986, c.l, sh. 97, 311; ztrk,
Said, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asr stanbul Tereke Defterleri, sh. 248;
Faroqhi, Suraiya, "XVI. Yzylda Bat ve Gney Sancaklarnda Belirli Aralklarla
Kurulan Pazarlar", Tercme; Melek Eilmez, ODT Gelime Dergisi (1978) zel
Say, sh. 43; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 108-122, 126-127,
131-132; Kazc, Ziya, Osmanllarda htlsab Messesesi, sh.148.
BLNMEYEN OSMANLI
465
larken, ordu ihtiyacn karlayan veya ihracat iin retim yapan byk
tesisler lonca sistemi dnda meydana gelmitir. Mesela 1390 ylnda
Gelibolu'da zamann byk tersanelerinden biri kurularak donanmann
ihtiyac olan sava ve nakliye gemileri inaa edilmitir. Bu almalar Ftih, II.
Beyazt ve Yavuz devirlerinde de srdrlmtr. Nitekim Yavuz devrinde
Kasm Paa tersanesi kuruldu. Harp sanayiinin nemli kurulularndan
baruthaneler stanbul, zmir, Gelibolu, Selanik ve Temevar'da bulunuyordu.
Dier bir sanayii kuruluu da tophanedir. stanbul, Edirne, slimye, Trabzon,
Sofya, kodra ve Manastr'da tabanca ve tfek, am ve Erzurum'da bak ve
kl imalathaneleri bulunuyordu.
19. yzylda Osmanl sanayii geleneksel yaplarn dnda bir gelime seyri
izler. Batnn model alnd bu yzylda devlet byk sanayii tesisleri kurma
politikasna hz vermitir. Byk lekli sanayi iletmelerinin ilk dalgas 1830
ve 184O'l yllara rastlar. 1840'h yllarda toplam bte gelirlerinin 1/8'i sanayi
alanna, fabrikalarn ina ve retimine ayrlmtr. Bu oran 1847-8 'de 1/8'den
1/6'ya ykselmitir. Bu yllarda Osmanl yneticileri Avrupa'dan en son
teknoloji kullanan makineler ithal ederek devlet mlkiyetinde bir dizi fabrika
tesis ettiler. Ancak bu fabrikalarn byk bir blm iletileme-mitir.
1804 ylnda Beykoz'da kurulan ve 1836 ylna kadar alan kat fabrikas
19. yzylda kurulan byk lekli snai tesislerin ncs saylr. 1843 ylnda
yapmna balanan ve 1846 ylnda retime geen zmir kat fabrikas ayn
sektrn ikinci fabri-kasdr. Dokuma ve deri sektrleri ise Osmanl
sanayileme srecinde ba eker. Hatta 18. yzyln balarnda ve ikinci
yarsnda (1703 ve 1777) stanbul'da uha imalathanesi kurma teebbsleri
vardr. Beykoz deri ve kundura fabrikas, ordu ihtiyalarn karlamaya ynelik
olarak Evkaf- Hmyn Nezareti'ne bal Eyb'de iplik fabrikas (plik-hane-i
Amire), Feshane-i Amire Tanzimat'a gelinceye kadar tesis edilen nemli
kurululardr.
Tanzmt dnemine girildiinde bu tr byk tesis kurma politikas aynen
devam ettirilmi ve "Fabrika- Hmyn" olarak nitelenen ok sayda devlet
fabrikas kurulmutur. Bu dnemde ou devlet eliyle 160 civarnda fabrika
tesis edilmitir. Yine ayn dnem ierisinde bir ksm tesisler
modernletirilirken bir ksm da deien ihtiyalara gre yeniden organize
edilmitir. 1836'da retime balayan slimye uha fabrikas buna gzel bir
rnek tekil eder. 1842 ylnda slimye'de ikinci bir fabrika inaasna daha
balanlmtr. Ayn yllarda ordunun kuma ve fes ihtiyacn karlamak
amacyla zmit uha fabrikas (Basmahane) tesis edilmitir. 1850'de zel
teebbs tarafndan el dokumacl ve basmacl yapmak zere Bakrky'de
Basmahane kuruldu.
Ayn dnemde sanayii faaliyetleri ierisinde dier bir gelime ise bir ok
retim biriminden oluan bugnk sanayii sitelerine benzer kurulularn yer

almasyd. Bunlardan ikisi Zeytinburnu ve Bakrky sanayi kompleksleri idi.
Zeytinburnu tesisleri 1842-43 yllarnda kurulmu ve demir retimine ynelik
olarak ilemitir. Bakrky sanayi kompleksinde ise iplik bkme atlyesi, ynl
ve pamuklu dokuma fabrikalar vb. tesisler bulunuyordu.
Dokumann yansra devlet deri sektrne de el atmtr. 1810 ylnda
Debbahane-i Amire'ye dnecek olan tesisin kuruluu 1800'e uzanr.
Harbiye Nezareti bnyesinde yer alan fabrika 1842'de makinelerle donatlr.
Fabrikada 1884 ylnda
466
BLNMEYEN OSMANLI
kundura imal edilmeye balanr. I. Dnya Sava'nda ordunun deri ve kundura
ihtiyacnn karlanmasnda fabrikann byk katks olmutur. Ordu ve sarayn
ihtiyacn karlayan dokuma ve deri fabrikalar Cumhuriyet'in devrald belli
bal snai kurululardr. Dokuma ve derinin yannda 19. yzylda devletin el
att dier bir alan sava sanayiidir.
Dnem ierisinde Osmanl zel teebbsne gelince, bu alanda byk ksm
itibariyle yabanclar etkili olmutur. Osmanl Devleti kapitlasyonlarn getirdii
baz kolaylklar, vergi indirimi ve zengin hammadde kaynaklar dolaysyla
yabanclar iin cazip bir yatrm lkesi olmutur. Trkler ve aznlklar sermaye
azl sebebiyle ancak yabanclarn giremedii yrelerde faaliyet
gstermilerdir.
19. yzylda ithal mal teknoloji kullanan kapitalist sanayii iletmelerinin ikinci
dalgas ise 1880'lerden itibaren geliir. Bu iletmelerin bir blm yerli, bir
blm de yabanc sermayedarlar tarafndan kurulmutur.
19. yzyln son eyreinden itibaren ticret alannda grlen gelimenin ve
ulam ve iletiim aralarnn etkinlemesinin de etkisiyle dokumaclk,
debbaclk gibi alt sektrlerde ilerleme kaydedilmitir. Mesela 1907-1913
arasnda snai retimde % 45 nisbetinde art gereklemitir.
I.Dnya Sava'na kadarki dnemde kurulan en byk sanayii iletmeleri
pamuklu, ynl ve ipekli tekstil dallarnda iplik, bez ve kuma reten
fabrikalard. Ayrca eitli gda maddeleri, ya ve sabun fabrikalar ile imento
ve tula gibi inaat malzemeleri reten imalathaneler kurulmutu.
II. Merutiyet yllarnda yaplan sanayii saymna gre Osmanl topraklarnda
sanayi kurulularnn % 55'i stanbul ve evresi, % 22'si zmir'de olmak zere
nemli bir ksm bu iki kent ve evresinde toplanmtr. Saymda 1913 yl iin
toplam 269, 1915 yl iin 282 snai kurulu yer alr. Gda sanayi tm
iyerlerinin % 27.7, dokuma sanayi yine % 27.7, krtasiye sanayi 19.6, deri
sanayi % 4.6'sn oluturur. statistikde yer alan kurululardan 1915'de 264
kuruluun 214' gerek kiilere aittir. 28 kurulu anonim irket olarak kayda
gemitir. Byk sermaye gerektiren imento, pamuklu dokuma gibi sektrler
anonim irketler tarafndan kurulmutur. letmelerin 22'si hkmet ve
hazine-i Hassa elinde gzkmektedir. Yaplan bir aratrmada gerek kiilere
ait iletmelerin % 19.6's Trk-slm unsurun, % 80.4'nn ise gayr-
Mslimlerin elinde bulunduu tesbit edilmitir. Sava yllarnda dalm byk
lde Trk-slm unsurunun lehine geliir.
1915 ylnda baka bir sanayii saym yaplmtr. Mr. Antoniades ve E.
Yenidnya tarafndan yaplan saym Bat Anadolu'yu kapsayan sayma gre
toplam 3315 iletmede 21914 ii almaktadr280.
280 Osmanl Sanayii 1913, 1915 Yllar Sanayi statistiki, Yaynlayan; kn,
A. Gndz, Ankara 1970; aatay, Neet, "Anadolu Trklerinin Ekonomik

Yaamlar zerine Gzlemler (Bu alanda ahiliin etkileri)", sh. 485-500;
Eldem, Vedat, Osmanl mparatorluu'nun ktisadi artlar Hakknda BirTedkik,
2. Bask, Ankara 1994. sh. 58, 209; Sevimay, Hayri R., Cumhuriyet'e Girerken
Ekonomi: Osmanl Son Dnem Ekonomisi, stanbul 1995, sh. 150-155;
Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 218, 225; Duran, Bnyamin,
Osmanl Toplumunda Devlet-Piyasa likisi 14-16 Yzyl, Baslmam yksek
lisans tezi, zmir 1985. sh. 52 vd.; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 15001914, sh. 68. 73-74. 76, 228-229; nsoy, Rfat, Tanzmt Dneminde Osmanl
Sanayii ve Sanayileme Politikas, Ankara 1988. sh. 3. 3-4, 7-10. 7, 47, 48, 5758; Sahilliolu, Halil, "XVIII. Yzyl Ortalarnda Sanayii Blgelerimiz ve Ticar
mkanlar", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say ll(Austos 1968), sh. 62; Ergen,
zer, "XVIII. Yzylda Osmanl Sanayi ve Ticret Hayatna likin Baz Bilgiler",
Belleten, c. LII, say 203(1988), sh. 501-533; Kal'a,
SLNMEYEN OSMANLI
467
288. Osmanl Devleti neden son yzylda snai gelimelere ayak uyduramad?
Osmanl yneticileri bu konuda hi gayret gstermedi mi?
Osmanl snai messeselerinin rettii rnler, 18. asrn ortalarnda Fransz
sefareti tarafndan hazrlatlan bir rapora baklrsa Avrupa snai rnleri ile
rekabet edebiliyordu. Mesela Fransz gemicileri kendi yelken bezlerinden % 25
daha pahal olan Gelibolu bezini tercih ediyor ve boazdan geerken bez
almadan kmyorlard. nk Gelibolu bezi daha kaliteli idi. slimiye'de
dokunulan sar ve krmz renkli kumalar Avrupa'da beenilen kumalard.
Yine 18. yzyln sonuna gelinceye kadar i pazar ihtiyacnn tesinde yabanc
lkelere ihracat yapabilecek derecede idi.
Ne var ki batda gelien sanayi devrimi Osmanl sanayiinin rekabet gcn
kracak, bat snai rnleri Osmanl lkesini istilaya balayacaktr. Avrupa snai
rnlerinin rekabetinden bilhassa Osmanl sanayiinin bel kemiini tekil eden
pamuklu sanayii etkilenmi, Manchester fabrikalarnn ezici rekabetine maruz
kalmtr. Islah- Sanayii Komisyonu'nun 1868 tarihli bir mazbatasnda 30-40
sene zarfnda stanbul ve skdar'daki kuma tezgahlarnn 2750'den 25'e
Kemhac tezgahlarnn 350'den 4'e, atma yastklar tezgahlarnn 60'dan 8'e
indii belirtilmektedir. Artk bir ok snai hammaddesini mamul haline
getirmek yerine hammadde olarak ihracna balanlmtr. Ubicini'nin
gzlemleri Anadolu kentlerinin de ayn gerileyie sahne olduunu gsteriyor.
Mesela, Anadolu'nun Diyarbakr, Bursa gibi blgeleri de dahil olmak zere
deiik yrelerinde 1850'lerde tekstil rnleri retimi 30-40 yl ncesine gre
onda birine gerilemitir.
Osmanl devleti bat sanayiinin ihtiya duyduu pamuk, yn, ipek, tiftik ve
envai maden bakmndan zengin kaynaklara sahipti. stelik Osmanl'da bat
mallarn tketecek bir toplum bulunduu gibi, Osmanl sanayii de bat sanayii
ile rekabet edebilecek gte deildi. stanbul, zmir, Selanik, Trabzon, Samsun
ve Beyrut gibi geni hinterlanda sahip byk merkezlere en ucuz ulam
vastas olan deniz yolu ile kolayca ulamak da mmkn idi. Bu merkezler
zerinden 1850'li yllarn sonlarna doru inasna balanacak demiryollar
vastasyla Avrupa mallar daha ierilere kadar tanabilecek, Osmanl
hammaddeleri de ayn yoldan ngiltere ve dier bat lkelerine ihra
edilebilecekti.
Batl lkeler asndan grlen bu avantajlara ilave olarak Osmanl Devleti'nin
i bnyesinde oluan siyasi zaafiyetler de bu lkelere daha baka imtiyazlarn

kazandrlmasnda rol oynayacakt. Yabanc tccarlarn krlarn azaltan
Osmanl devleti'nde cri gmrk mevzuatnn deitirilmesi, yed-i vhid
uslnn ilgas batl mallan lkenin her
Ahmed, "Osmanl Devleti'nin Sanayileme abalan", //. Abdulhamld ve
Dnemi Sempozyumu Bildirileri, stanbul 1992, sn. 186; lgrel, Mcteba,
"Zeytinburnu'nda Bir Demir Fabrikas", Tarih Boyunca stanbul Semineri
Bildiriler, stanbul 1989, sh. 157; Pullukuolu Yapucu, Olcay, "19. Yzyl
Osmanl Sanayii'ne Bir rnek, slimlye uha Fabrikas", Tarih ve Toplum, Kasm
1997, say 167, sh. 19-24; Kkerman, nder, Trk Giyim Sanayiinin Tarihsel
Kaynaklar, stanbul 1996, sh. 233; nsoy, Rfat, "Tanzmt Dnemi ktisat
Politikas", Tanzimtm 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu Ankara: 31
Ekim- 3 Kasm 1989, Ankara 1994, sh. 260; Gran, Tevfik, "Tanzmt
Dneminde Devlet Fabrikalar", 150. Ylnda Tanzimat, Ankara 1992, sh. 235
vd.; Toprak, Zafer, "II. Merutiyet ve Osmanl Sanayii", Tanzimat'tan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi I-VI (Bundan sonra TCTA), stanbul, ts. c. 5,
sh. 1352-1355; Toprak, Zafer, "Osmanl Devleti ve Sanayileme Sorunu",
TCTA, c. 5, sh. 1344; Toprak, Zafer, "Tanzimat'ta Osmanl Sanayii", TCTA,c. 5,
sh. 1345-1347. : j
,s
. ...
. --.;., -.-,.,
468
BLNMEYEN OSMANLI
tarafnda satabilmek veya oralardan aldklar Osmanl mallarn ayn ekilde
yurt dna karabilmeyi mmkn klan 1838 ticret anlamas Mehmed Ali
Paa'nn isyanyla gerekleecektir.
Bu anlama Osmanl sanayii iin bir dnm noktas olmutur. 1820'lerden
itibaren balayan yabanc mal ithalat anlamann da tesiriyle yzyln
ortalarna doru doruk noktasna ulamtr. Zaten batl sanayiler ile rekabet
gc olmayan Osmanl sanayii anlamann getirdii serbestiyet ile iyice
korumasz kalm ve gerilemitir. Netice olarak Osmanl ticret dengesi
aleyhde gelierek Osmanl ekonomisi kapitalist dnya ekonomisinin
yrngesine girmi ve 19. yzyl boyunca Osmanl ekonomisi giderek dnya
kapitalizmine almtr.
Osmanl sanayiinin bat karsnda rekabet gcn azaltan sebeplerin banda
Bat'da gelien sanayi inklabnn nemli rol bulunuyordu. Zira, 19. yzyln
balarndan itibaren geleneksel sanayiimizi etkisi altna Sanayii nklab kitle
retimini getirmitir. Kitle retiminin getirdii retim art ve dk maliyet,
sanayii inklabn gerekletiren lkelere nemli avantajlar salyordu.
Osmanl sanayiinin kn hzlandran dier bir nemli sebep ise
kapitlasyonlardr. thalat resimleri 1838'e kadar % 3, 1836-62 arasnda % 5,
1862-1902 arasnda % 8 olarak tesbit eden kapitlasyonlar milli sanayii
kapitalizme kar korumasz brakmtr. nc bir mil 19. asrn ilk yarsnda
ihtiyalarda meydana gelen deimedir. Tanzimat srasnda nce askerin
sonra sivillerin kyafeti deimitir. Halk Avrupa kyafetini olduu gibi, yava
yava Avrupavri mefruat da tercihe balamtr. htiyalardaki bu deiim
eski sanayii messeselerinin mamulatnn srm sahasn daraltmtr. Ayrca
dahili gmrk resimlerinin Osmanl sanayiinin baz dallar zerinde ykc tesiri
olmutur. Yabanc mallar % 5 orannda ithalat resmini dedikten sonra lke
dahilinde serbeste tedavl edebildii halde, lkenin bir yerinden dier bir
yerine sevk edilen yerli mallar amediye, reftiye, mruriye, masdariye gibi bir
ok resimlere tabii idi. Sermaye yetersizlii, tecrbe yokluu ve toplu olarak
hareket etmenin ferdi harekete nazaran salad faydalarn anlalamamas

gibi nedenler de sanayilemeyi geciktiren sebeplerdir. Kukusuz zihniyet
sorunlar da Osmanl sanayilemesini geciktiren faktrlerden biri olarak
grlebilir. retimin hakir grlerek kmsenmesi , iinin toplumun en
aa katman olarak kalmas ve ayrca devlete kaplanp kl kuanmann ve
kalemefendisi olmann toplumda geer olmas gibi deer yarglar saylabilir.
Osmanl yneticilerinin sanayii gelitirme ynndeki abalarna gelince,
hemen belirtelim ki Osmanl Devleti'nde sanayilemenin farknda olmayan
devlet adam yoktur denebilir. Bu sebeple ok bilinli bir sanayileme faaliyeti
ve politikalar uygulanyordu. Mesela III. Selim'in lkenin sanayii problemi ile
yakndan alakadar olduu grlr. Milli sanayiinin gelitirilmesini can u
gnlden arzu etmektedir. Topkap saraynda Kubbeal-t'nn mefruat
Sadrazam Halil Halit Paa tarafndan stanbulkr kumalarla yenilenmi,
Sadrazam durumu bildiren arizasnda stanbul mensucatlarna daha ziyade
itibar Olunsa bunlarn trl trl "matbu ve nevzuhur akmie
nescedebileceklerini" ve bu Suretle "Frengistan akmiesi istimalinden istinay klli" hasl olacan sylyor ve padiahtan kumalar grmek istedii
takdirde nereye gnderileceinin emredilmesini rica ediyor. Padiah cevaben
diyor ki;
"Benim vezirim itibar olunsa stanbul'da hereyi l yapacaklarnda phe
yoktur. Ben stanbulkr kuma severim ve ekser stanbulkr giyerim, keke
halk ta giyseler".
BLNMEYEN OSMANLI
469
Sultn Abdlaziz de yerli metaaya itibar ediyor, mehur Trabzon bezinden
hilali gmlek giyiyordu. Vefat ettii zaman zerinden karlan gmlek Trabzon
bezindendi.
Yerli sanayii tekrar hkim klma gayretleri daha erken tarihlere yani 18.
yzyln bana kadar uzanmaktadr. Rami Mehmed Paa'nn 1703-4'te uha
ve ipekli sanayiindeki atlmlar, Damat brahim Paa'nn teebbsleri dikkate
deerdir. Rami Mehmed Paa, Selanik'ten Yahudileri Edirne'ye getirerek
burada uha retilmesini tevik etmi ve Bursa'da Avrupa kalitesinde kuma
imal edilmesi iin emir vermitir. III. Mustafa (1757-1774) kalitesiz, fakat ucuz
Avrupa mallaryla mcadele etmi, ithalatn durdurularak benzer mallarn yurt
iinde yaplmas iin eitli tedbirler alnmtr. Koca Ragp Paa Hindistan'tan
ithal edilen kumalarla rekabet iin stanbul'da bir imalathane atrmtr. Halil
Hamid Paa da yabanc mal yerine yerli mal kullanlmas iin mcadele
etmitir.
Avrupa sanayi tekniklerini lkeye sokmak iin Osmanl yneticileri 1840'lara
kadar beklemedikleri, mesela 1790'lara kadar geri gidilirse asker mallarn
imalatn gelitirmek iin III. Selim'in youn kiisel aba gsterdii grlr. O
daha 1793-94 gibi erken yllarda top, tfek, maden ocaklar ve barut retimi
iin ada Avrupa usllerini ve tehizatn lkeye sokmutu. Saysz
glklerle karlaan Selim, bu engellere direnmi, 1804 ylnda Boazii'nde
Hnkr Iskelesi'nde bir kat fabrikasyla niformalar iin bir ynl kuma
dokuma fabrikas tesis etmitir. Selim'in hal'ini mteakip II. Mahmd'un
saltanatnn ilk yirmi yl iinde endstriyel gelime ile pek az ilgilenilmi,
fakat bu kesintiyi 1827 ve sonras bir patlamaya brakmtr.
Tanzimat idarecileri de devletin gelirlerini artrabilmek iin ziraat, sanayi ve
ticret olmak zere eitli kaynaklardan daha fazla verim alma yollar
aradlar. Bu amala her sektrn gelitirilmesi iin brokratik

mekanizmann tesisiyle ie baladlar. eitli meclisler teekkl ettirildi.
zellikle sanayiin gelitirilmesi iin 1863 ylnda kurulan Islah- Sanayii
Komisyonu'nu belirtmek gerekir. Sanayiin slah ve retimi d rekabetten
korumak amacyla gmrk vergisinin artrlmas, sergiler almas, stanbul ve
vilayetlerde sanayii mektepleri almas, irketler tekil edilmesi alnan dier
nemli tedbirlerdir. Osmanl retimini d rekabetten korumak amacyla ithal
gmrnn ykseltilmesi teebbs 186O'l yllara rastlamaktadr. 1861'den
itibaren yeni ticret anlamalar yaplmtr. Bu anlamalarda ithal gmr %
3 orannda artrlarak himaye sistemine adm atlmtr. Gmrk resmi 1862
de % 5'den % 8'e karlmtr. 1867 de stanbul'da bir Islah Sanayii Mektebi
tesis olunmutur. Sanayii korumak maksadyla alnan dier bir tedbir ise,
gedik uslnn kaldrlmasyla zlmeye balayan esnaf gruplarn ve
klen sanayii dallarn irketler halinde birletirmek olmutur.
Ksaca yneticiler, lke kalknmasnda ekonominin nemini kavramlar ve
gerekli teebbslerde bulunmulardr. Ekonomik faaliyetleri organize etmek
amacyla meclis ve komisyonlar kurulmu, fakat bu kurulular zamann siyasi
ve ekonomik istikrarszl sebebiyle faaliyetlerini srdrememiler ancak
daha sonra gelen iktisadi kurulularn ilk admn oluturmutur281.
281 Quataert, Donald, "The Age of Reforms 1812-1914", An Economic and
Social History of the Ottoman Emplre 1300-1914, Edit. Halil inalck- Donald
Quataert, Cambridge 1994, sh. 889; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. 3, 2. Ksm,
sh. 581; Pamuk, evket, Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi (18201913), Ankara 1984, sh. 19; Kuban, Doan, stanbul Bir Kent Tarihi, tere.
Zeynep Rona, stanbul 1996, sh. 348; nsoy, Rfat, Tanzimat Dneminde
Osmanl Sanayii ve Sanayileme Politikas, sh. 10-15, 21-25, 29, 34, 35, 38,
43, 44, 45; Clark, Edward C, "Osmanl
70
BLNMEYEN OSMANLI
289. Cumhuriyet'in Osmanl'dan devrald snai mirasdan sz edilebilir mi?
Cumhuriyet'in devrald snai mirasa gelince, ncelikle Osmanl sna
tecrbesi Cumhuriyet ynetimince kesintiye uratlmadan devralnarak
devamlln salanm olduunu belirtmek gerekir. nk bir ok Osmanl
fabrikas ve bunlarn makineleri ve memurlar Trkiye Cumhuriyeti'nce miras
alnarak nclk ve tecrbenin ekirdeini oluturmutur. Burada yine
belirtilmesi gereken bir husus bir ok tarihi tarafndan Osmanl iin gerileme
ve k olarak grlen 19. yzyl, aslnda ekonomik ve sosyai adan modern
Trkiye'nin grntsn oluturacak byk deiimin ekillenmeyi balad
bir dnemin vizyonunu sergilemektedir. Clark'n ifadesiyle Cumhuriyet Trki
ye'si'nde uygulanan devletiliin nemli ynleri, kaynan 1840'larn
sanayileme a balarnda bulmaktadr.
Cumhuriyet'in devrald sanayi messeselerinin durumunu 1921 ylnda
Ankara hkmetinin yapt sanayi saymlarndan izlemek mmkndr. Ancak
bu saym o zaman mill hudutlar dahilinde bulunmayan stanbul, zmir, Adana,
Bursa gibi sanayi kurulularnn youn olarak yer ald ehirleri
kapsamamaktadr. ktisat Vekaleti, vilayetlere gnderdii bir tamimle snai
iletmelerin adedi, bunlarn altrdklar iilerin says ve istihsal miktarlar
hakknda bilgi istemitir.
Saym kk messeseleri de kapsayan bir tr i yeri saymyd. Sayma gre
mensucat sanayiinde 20057, deri sanayiinde 5347, maden sanayiinde 3273,
aa sanayiinde 2067, gda sanayiinde 1273, toprak sanayiinde 704, kimya

sanayiinde 337 olmak zere toplam 33058 messese bulunmaktadr. Bu
messeselerde toplam 76216 ii istihdam edilmektedir. En fazla ii
mensucat sanayiinde olup sanayii sektrnde toplam istihdamn % 46.34'n
karlamaktadr. Messese bana ii says 2-5 arasnda deimektedir.
Kimya sanayiinde toplam 337 messese bulunmaktadr. Bunun 131'i ya, 80'i
sabun ve 126's kimya sanayiinin alt kollan iinde bulunan dier sanayilerdir.
Toplam 802 kii kimya sanayiinde almakta, bunun 341'i ya, 220'si sabun,
241'i dierlerinde almaktadr. Saym sonularnn iyeri bana ortalama
olarak 2-5 arasnda alan insan gstermesi, saymn kapsad alanlarda
kendi bana veya aile emeinin yardmyla alan kk reticilerin dnda
cret-emek ilikisine dayanan sanayi retiminin yok denecek kadar clz
olduunu gsterir. Halbuki 1913-1915 saymnda kurulu bana ortalama ii
says 53 idi. Bu erevede 1913-15 saymnn kapsad kurululara gre
Anadolu sanayiinin karlatrlamayacak kadar kk lekli
Sanayi Devrimi", ev. Yavuz Cezar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say (82, 83,
84), sh. 17; Kara, "Osmanl Devleti'-nin Sanayileme abalar", sh. 183;
Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 223; Pamuk, evket, "150. Ylnda
Balta Liman Anlamas", Tarih ve Toplum, Aralk 1988, say 60, sh. 38-41;
Pamuk, eket, "Osmanl Ekonomisinin Dnya Kapitalizmine Al", TCTA, c. 3,
sh. 718-720; Sahllllolu, Halil, "XVIII. Yzyl Ortalarnda Sanayii Blgelerimiz
ve Ticar mkanlar", sh. 62, 64; Pullukuolu, "19. Yzyl Osmanl Sanayii'ne
Bir rnek, slimlye uha Fabrikas", sh. 20; Sar, "Tanzimat ve Sanayiimiz", sh.
423-434; Kololu, Orhon, "1838 Osmanl-ngiliz Ticret Anlamas ve Msr
Tehdidi", Tarih ve Toplum, Aralk 1988, say 60, sh. 26-37; Okyar, Osman,
"Tanzmt Ekonomisi Hakkndaki Karamsarlk zerine", Tanzimtn 150.
Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara: 31 Ekim-3 Kasm 1989, Ankara
1994, sh. 251; Toprak, Zafer, "Osmanl Devleti ve Sanayileme Sorunu", c. 5,
sh. 1340-1343; nsoy, Rfat, Osmanl mparatorluu'nun Katld Uluslararas
Sergiler ve Sergi-i Umum!-! Osmani (1863 stanbul Sergisi), Belle-ten, c. XLVII,
say 185(1983), sh. 195-236..... .,,
, ,_,..-....
.,,-,,,,.,,..,,,....
,.. .-..,,............
BLNMEYEN OSMANLI
471
olduu sylenebilir.
Dier taraftan imalattaki kk reticiliin yars da dokuma ve hal tezgahlar
ile terzi dkkanlar ile ilikiliydi. 1913 saym sadece 1300 makine tezgah
gsterirken 1921 saymnn 16000 el dokuma tezgahn gstermesi dokuma
sanayiinde alan kk reticiliin 19. yzylda urad ykma karn
nemini bir lde koruduu anlalmaktadr282.
290. Osmanl Devletinde tketicinin korunmasna ilikin dzenlemeler
nelerdir?
Ynettiklerinden ahsen sorumlu olduklar ve tebaann kendilerine Allah'n bir
e-maneti olarak verildii telakkisi ierisinde olan Osmanl sultanlar, halkn
"terfih-i ahvalleri" yani refah seviyelerinin ykseltilmesi ve korunmas
hususunda zen gstermilerdir. Bu sebeple tketicinin korunmas hususunda
Osmanl Devleti'nde en st makamdan en alt makamlara kadar hassasiyetle
durulduu grlmektedir.
Osmanl Devleti'nde tketiciyi korumaya ynelik olarak muhtelif
mekanizmalar iletilmi, kurum ve kurulular oluturulmu ve pek ok tedbir
alnmtr. Tketicinin korunmasnda geleneksel messeselerden biri olan

ihtisb messesesi Osmanl Devleti'nde aynen yrrlkte tutulmutur. Bu
messesenin banda bulunan muhtesibin nemli grevlerinden biri tketiciyi
korumak idi.
Osmanl Devleti'nde tketicinin korunmas hususunda ne tr tedbirler
alnyordu, hangi mekanizmalar iletiliyordu? Bunlar grelim;
ncelikle kalite kontrol yaplmak suretiyle kalitenin yksek tutulmasna
allyordu. Kalite kontrolnden, bir retim sistemi ierisinde kalitenin
nceden belirlenen hedeflere uygun olarak gerekletirilmesi ve buna ynelik
faaliyetlere ilikin yetki ve sorumluluun datlarak bu hedefler
dorultusunda yaplan iler anlalmaktadr.
Osmanl Devleti'nde reticilerin kaliteli rn retmelerini salamak ve
dolaysyla kalite kontrol mekanizmasn iletebilmek amacyla bavurulan
tedbirlerden biri hammadde kontrol idi. Kullanma uygun hammadde ile
retim yaplmas, dolaysyla retilen maln kalitesinin korunmas iin alnan
tedbirler erken dnemlere kadar inmektedir. Osmanl ihtisb
kanunnmelerinde ve tara kadlarna yazlan emirlerde i-malatta kullanlan
hammaddelerin kalitelerine dikkat edilmesi gerektii daima vurgulanmtr.
malat aamasnda sabuna katlacak suyun nitelii zerinde bile hassasiyetle
durulduu grlmektedir. retimde kullanlacak suyun temiz su olmas ve
ls orannda suyun katlmas istenmektedir.
Halkn zarardan korunmasn nlemek amacyla herhangi bir maln retiminde
u-yulacak esaslar belirlenerek kalb mamul retilmesinin n alnyordu. Bu
hkmetin bir vazifesi olarak telakki ediliyor ve mmkn olduunca mamuln
"hsn-i istPmali" isteniyordu. malatta uyulacak esaslara ilikin 1502 tarihli
Edirne htisb Kanunnmesi'nde
282 Eldem, Vedat, Harp ve Mterake Yllarnda Osmanl mparatorluu'nun
Ekonomisi, Ankara 1994, sh. 172-174; Tezel, Yahya S. Cumhuriyet Dneminin
ktisadi Tarihi, 3. Bask, stanbul 1994, sh. 104, 105; Makal, Ahmed, Osmanl
mparatorluu'nda alma likileri: 1850-1920, Ankara 1997, sh, 148-150;
Tkln, smail Hsrev, ktisadi ve timai Trkiye, Ankara 1946, c. 3, sh. 23-24;
Ciark, Edward C, "Osmanl Sanayi Devrimi", sh. 24; Pullukuolu, "19. Yzyl
Osmanl sanayii'ne bir rnek, slimiye uha fabrikas", sh. 24.
472
BLNMEYEN OSMANLI
ayrntl bilgiler bulunmaktadr. malat aamasnda suiistimal yapan reticiler
iin zecri tedbirler alnyor ve kanuni yaptrmlara gidiliyordu. Mamuln anisi
tutuluyor, yani bir maln retim sreci dikkate alnyor, hileli retim
grldnde yasaklanyordu.
Kalitenin korunmasna ynelik dzenlemelerden biri de numune imalattr.
Kalitenin eski dzeyinde tutulmas amacyla da gvenilir esnaftan bir ka kii
tayin edilerek numune imalat yaplyor ve imalatlarn bundan sonra bu
numuneye uymalar tenbih ediliyordu.
thal mallarn gerek kalitesi gerekse sala zararl olup olmad asndan
kontrol yaplyordu. Muayene-i shhiyeye tbi olan eya hakkndaki
nizmnme neredilerek zellikle yurt iine giren maln sala zararl olup
olmad denetleniyordu.
Kalitenin kontrol ile alakal baz kanun maddelerini burada zikretmek
istiyoruz.
Etmekiler, standart olarak alnan ekmei narh zere pk ileyeler, eksik
ve i olmaya. Etmek i-inde kara bulunursa ve i olursa, tabanna let

uralar; eksk olursa tahta klah uralar veyahud para cezas alalar. Ve her
etmekinin elinde iki aylk, en az bir aylk un buluna. T ki, aniden bazara un
gelmeyb Mslmanlara darlk gstermeyeler. Eer muhalefet edecek
olurlarsa, cezalandmla.
Eyle olcak ekmek gayet ey ve an olmak gerekdir
Alar ve balar ve bryanclar ve brekiler, btn ta'm birb
satanlar, ey ve pk bireler ve kablarn pk suyla yuyalar ve pk bez ile
ileler ve bir kerre anak ve tabak yuduklar suyla tekrar bir anak ve bir
tabak dahi yumayalar. Ve kazanlarn kalaysz dutmayalar ve kepelerini dahi
kalaysz dutmayalar, vaktiyle kalayladalar.
Tketicinin korunmasnda en nemli mekanizma narh uygulamas idi. Narh
uygulamas ile hem kalitenin hem de fiyatlarn kontrol salanyordu.
Fiyatlarda ve kalitede belirlenen dzeyin dna karak tketiciyi aldatan
imalatlar imalattan el ektiriliyor ve zellikle stanbul'da imalatta
bulunmalar yasaklanyordu. eitli retim blgelerinden stanbul'a gelen
mamuller esnaf ve kfeciler tarafndan halka "narh- mu*ayyen"den yani cari
fiyattan bir ake bile fazlaya satmalar yasaklanyordu. Bu yasaa
uymayanlara cezai meyyide uygulanyordu.
"Taradan gelen hububat ve bal ve ya ve ir me'klt ksmnda ne
gelrse, muhtesib (belediye bakan), mahkeme kararyla kem-yenbe tefti
eyleye. T ki, yalan yere ire deyb ziyde narh istemeyeler ve getrdi
yere gre harc hesb olunub tamam oldukdan sonra om on birden nihayet on
bee varnca muhtesib (belediye bakan) mahkeme kararyla narh vere."
Bakkallar ve attrlar ve bezzazlar ve takyeciler, onun on bire satalar,
ziydeye satmayalar. Ziydeye satarlarsa, muhtesib (belediye bakan) dutub
te'db ede. Amma bu bbda ve gayride mahkeme karar bile ola.
Tketicinin korunmasna ynelik olarak alnan tedbirlerden llerin kontrol
-nemli bir tedbir idi. l ve tartlarn damgalattrlmas isteniyordu. l ve
tartda hile yapan esnaf iddetle cezalandrlyordu. 1769 tarihinde
kmrclk yapan iki yenieri narh fiyatlarnn stnde sat yapmakla
kalmayp, tartlarnn da noksan olduu tesbit edilince dierlerine ibret olmas
iin Bozcaada'ya "nefy icl ve habs" edilmiti. Yine 1767 tarihinde frnclk
yapan drt yenieri ekmein gramajn eksik tuttuklarndan dolay Sedd'lbahr kalasnda hapis ve kalebendlik cezasna arptrlmlard. Urla
sabuncularna ilikin olarak zmir kadsna gnderilen bir emirde Urla
sabuncularnn kantarlarnn noksan tartt belirtilerek kadnn dikkati
ekiliyor. Kad'dan hem sabunun kalitesine hem de sabuncularn kantarlarnn
doru tartmas ynnde sabun imalatlarnn uyarlmas isteniyordu.
"Ve mahkeme kararyla yiyecek ve iecek ve giyecek ve hububat ki;
arda ve pazarda vardr, gzedilb her meslek sahibi tefti oluna.
Eerterzda ve kilede ve arunda eksk bulunursa, muhtesib (belediye
bakan) haklarndan gele.
Ve kile ve arun ve dirhem gzlenile; eksi bulunann hakkndan geleler.
BLNMEYEN OSMANLI
473
Un kapannda olan kapan talarn, mahkeme kararyla muhtesib (belediye
bakan) dim grb gzede. T ki, hile ve telbs olub un alan ve satan
kimesnelere zarar ve ziyan olmaya."
Tketicinin cari narh fiyatyla rn almasn salamak amacyla alnan
nlemlerden biri de tevzii yaplan rnn satnn belli kaidelere balanmas

idi. Mesela stanbul'a gnderilen mallar kethda ve pazarba ve blkba
marifetiyle kefilleri alnm esnafa tevzii ediliyor ve bedelleri tahsil edilerek
sahiplerine teslim olunuyordu.
Esnafn suiistimallerini nlemek amacyla esnaf birbirine kefil yaplyordu.
Bylece esnafn kendilerini iflasa kararak demede glk karmalar
nleniyordu. Esnafn birbirine kefaleti ile tccarlarn zarar ve ziyana
uramalarndan dolay stanbul'a mal getirmekten kanmalar nlenmi
oluyordu. Yeterli maln gelmesi ise nihai noktada tketiciyi ilgilendiriyordu.
Yine ar ve pazarda sat yapan kfeciler de ayn ekilde kefile balanm
idi.
Tketiciyi korumaya ynelik dolayl tedbirlerden biri de stanbul ihtiyacnn
salkl bir ekilde karlanmasdr. 1815 tarihli bir hatt- hmynda konu
zerinde durularak, stanbul halknn ihtiya duyduklar emtiann temin
edilmesi iin gereken btn tedbirlerin alnmas ve bu konuda bir eksiklie
meydan verilmemesi isteniyordu. Dolaysyla muhtelif zamanlarda retim
yaplan blgelere emir ve fermanlar gnderiliyor, resmi ve gayr- resmi
kiilerin bu konuda dikkatli olmalar, her hangi bir suiistimale giriilmemesi
isteniyordu. Ancak btn bu ikazlara ramen resmi grevlilerin zaman zaman
suiistimalleri merkeze ulayordu. Mesela 1818 tarihli bir belgede bu tarihte
Ayvalk'da imal edilen sabunlarn tamam stanbul iin tahsis edilmi iken,
Ayvalk gmrks erif Aa'nn nizma mugayir olarak Beratl tccarlara
sabun sat yapt tesbit edilir. Ayvalk gmrks bu suiistimalinin bedelini
Magosa kalesine srgn edilmekle demitir.
Ulam gvenliinin salanmas tketicilerin talep ettii emtiay piyasadan
makul fiyat ve artlar ierisinde bulmalar asndan nem arz etmektedir. Bu
tr bir nemli gerekenin de etkisiyle devlet taradan stanbul'a mal getiren
tccarn mal ve can emniyetinin salanmasna almtr283.
291. Osmanl Devleti'nde d ticret politikasnn esaslar nelerdir?
Osmanl devleti ada bulunan bat lkelerinin izledii politikalardan farkl
bir d ticret politikas izliyordu. Bat lkelerinde 18. yzyln sonlarna kadar
mmkn olduunca en fazla ihracat ve mmkn olduunca en az ithalat ilkesi
geerli idi. Osmanl d ticret politikas ise ithalat ksma yerine serbest
brakyordu. Kapitlasyonlarn daima
283 BA, A.MKT.UM, nr. 164/78; Ayniyat Defteri, nr. 964/55; rade Rsumat, 6
evval 1317; Kepeci, nr. 70, sh. 351; Maliyeden Mdevver, nr. 9975, sh. 169,
171, 259; nr. 12370, sh. 160-161; Mhimme Defteri nr. 5, sh. 542/ 1485; nr. 6,
sh. 84, 154; nr. 12, sh. 220, hkm nr. 460; nr. 15, hkm nr. 2105; nr. 23, sh.
25; nr. 26, sh. 14; nr. 71, sh. 148, hkm nr. 296; Mhimme Defteri, nr. 79, sh.
160, hkm nr. 397; sh. 299, hkm nr. 595; Tevziat Defteri, nr. 30, sh. 19; nr.
32, sh. 3, 16; Cevdet Belediye, nr. 23, 64, 531, 7598/19; Cevdet ktisat, nr.
1233, 4195; Cevdet Maliye, nr. 20841; Hatt- Hmyn, nr. 17541, 24003-D,
27844; r-y Devlet, nr. 2759/5; stanbul Ahkm Defterleri, nr. 5, sh. 5, hk.
ll'den aktaran Tabakolu ve dierleri; stanbul Ticret Tarihi 1, sh. 132-133;
stanbul Mftl er'iye Sicilleri, stanbul Kadl, nr. 24, sh. 25-B; nr. 94,
sh. 76A; nr. 135, sh. 51B; nr. 201, sh. 78, 182-183; Akgndz, Osmanl
Kanunnmeleri, sh. 590, 594; c. 3, sh. 394. Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat
Tarihi, sh. 209; Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. 2, sh. 685; c. 3, 2. Ksm, sh.579580; nalck, Halil, "Ftih Sultn Mehmed'in fermanlar", Belleten, say 44, sh.
700; Arslan, Hseyin, slmda Tketici Haklar, stanbul 1994, sh. 92-96; Tan,
Serdar, Nurettin Pekirciolu, Kalitesizliin Maliyeti, Ankara 1989, sh. 7-15.

474
BLNMEYEN OSMANLI
yrrlkte kalmasnn sebeblerinden biri de bu farkl ithalat politikasnda
aranmaldr. Zira, devlet, halkn ihtiya duyduu ve stratejik nemi olan
mallarn ithaline msaade ediyor, hatta zen gsteriyor, ihracat ise
kstlyordu. Bu adan Osmanl d ticret politikas anti-merkantilist izler
tamaktadr.
Her iki dnyann d ticrete farkl yaklamlarnn arkasnda yatan gerekeler
de farkl idi. Bat lkeleri d ticreti ulusal geliri artrmann ve isizlii
nlemenin bir arac olarak gryordu. Osmanl Devleti'nde ise ithal
msaadesinin arkasnda sarayn, ordu nun ve donanmann, kentlerin ve
loncalarn hammadde ihtiyalarnn temin edilmesi gibi kayglar yer
almaktayd. Bu nedenle Osmanl ynetimi d ticreti, darlklar ve ktlklar
nlemenin, sarayn, ordunun ve kentli tketicilerin ihtiyalarn karlamann
bir arac olarak gryor, bu sebeple ithalat her zaman destekliyor, ihracat
ise gerektiinde ve ortaya darlklar ktnda snrlyordu. Dier taraftan
yabanc tccarlar ve yabanc deniz filolar hem mal getirdikleri, hem de
devlete gmrk vergisi geliri saladklar iin tevik ediliyordu.
Osmanl Devleti'nde d ticret politikalar arasnda nemli bir politika ihracat
yasaklar idi. Zaruri bir ksm ihtiya maddeleri ile stratejik nemi olan
emtiann ihra edilmesi yasak idi. Bu nedenle limanlardaki yabanc gemiler
Muhtesib kontrol etmeden iskeleden ayrlamazlar idi. Tccar gemilerinin
boazlarda kala dizdar veya hassa hare emini tarafndan kontrol edildikten
sonra yoklandna dair ellerine tezkere verilerek giri ve klarna izin
verilirdi.
hra yasaklar retimin yetersiz oluundan, i alm-satm-retim dengesinin
bozulmas kaygsndan ve stratejik nedenlerden kaynaklanyor idi. Ayrca
stanbul halknn ve sarayn ihtiyalarnn karlanmas yasak kararlarnn
alnmasnda etkili oluyordu. hrac yasak olan mallar kapsam olduka geni
idi.
Devletin ihracata izin vermedii zaman yasaa uymayanlar hakknda iddetli
i-kazlar yaplyordu. zinsiz olarak emtia ihra eden kiiler tutuklanyor, cezaya
arptrlyordu. Fakat yasaa her zaman uyulmuyordu. retimin bol olduu
zaman ihracna izin verilebiliyor veya kaak yollar ile gmrk duvarlar
alabiliyordu. Siyasi ilikiler de bu yasan alann daraltp geniletilmesinde
etkili oluyordu. Bu konuda Girit gzel bir rnek oluturmaktadr. XVIII. asrn ilk
yarsnda Rusya'dan Bat Akdeniz'e kadar geni bir blgeye sabun ihra eden
Girit'te asrn balarnda bir ka sabunhane bulunuyordu. 1720'lerden itibaren
10-20 yl iinde sabunhane says on mislinden fazla artm ve zeytinya
ihracat azalrken sabun retimi ve ihracat artmaya balamtr. 18. yzyln
ikinci yarsna gelince iktisadi daralma ve gerilemeye paralel olarak
1780'lerden itibaren sabun imalat ylesine gerilemi ki Girit'te imal edilen
sabun stanbul'un bile ihtiyacn karlayamaz olmu ve bu yzden sabun ile
birlikte sabunun ana hammaddesi zeytinyana da ihra yasa konmutur.
Yasak politikas yerini 19. yzylda serbest ticret politikalarna brakmtr.
1838 ticret anlamasndan nce bu serbestlik hayata geirilmitir. hracatn
serbesti politikalara tabi tutulmasnda elde edilecek vergi gelirlerinin rol
bulunuyordu.
Osmanl d ticretinde genel bir kaide halini alan serbest ithalat politikas ise
en geni anlamyla ttihat ve Terakki'nin korumac politikalarnn

uygulanmasna kadar devam etmitir. Hatta bu serbestlik snr o kadar geni
tutulmutur ki kalitesi dk mamullerin bile ithalatna mani olunmam, mani
olmay izlenen serbestiyet ilkesine
BLNMEYEN OSMANLI
475
aykr bulmulardr. Aada vereceimiz rnekler bu konuda aydnlatc
bilgiler sunmaktadr.
25 Cemaziyelahir 1311/ 3 Ocak 1894 tarihli belgede Avrupa'da imal edilip de
Osmanl lkesine ithal edilmek istenen sabunlarn bir ksmnda fiyatlar aa
ekmek amacyla sala zarar olmayan baz katk maddeleri katld
anlalm olmakla birlikte bu tr sabunlarn meninin serbest ticret politikas
asndan doru olamayaca, lke ierisinde ayn evsafta retimi yaplan
sabunlara da bu ithal sabunlarda uygulanan prensibin uygulanmasnn
gerektii belirtilmitir.
6 Haziran 1309/ 18 Haziran 1893 tarihli Meclis-i Vkel kararnda ise yukarda
gsterilen gereke yurt dndan gelecek sabunlar asndan
deerlendirilmitir. Kararda bir ksm maddeler kartrarak mahlut sabun imal
edenlerin serbest braklmas belirtilmektedir. nk deniliyor bu tr sabunlar
hakknda yasak uygulamasna giriilince Avrupa'dan bu yolda gelecek
mamulat iin da ayn yasak uygulamann sz konusu olaca, bunun da bir
takm mkilata sebeb verecei nedeniyle "serbesti tariki evl" grnd
belirtilmektedir. Bu serbestiyet anlay ihracat politikasnda da grlmektedir.
Zira 26 aban 1315/ 19 Ocak 1898 tarihli Meclis-i Vkel karar lkede
ticretin gelimesi iin serbest braklmas zerinde durmaktadr. Kararn ilgili
blmnde; "Memlik-i ahne'de emr-i ticretin terakkisi ve ahlinin bu
yzden temin-i istifadesi iin zehyir vesir mahsult bey' ve irsnn hasr ve
tazyikten kurtarlarak serbest braklmas" steniyordu.
Fakat bu serbest ticret politikas savalar dolaysyla yerini tekrar yasaklara
brakacaktr. I. Dnya Sava ierisinde zeytinyann ihrac yasaklannca
muhtekir taifesi topladklar zeytinyalarn sabun yapma yoluna gitmiler,
bunun zerine stanbul halknn mzayakaya duar olmamas iin sabunun
ihrac da yasaklanm idi. 3 Temmuz 1336/ 16 Temmuz 1920 tarihli Ticret ve
Ziraat Nezareti'nin tezkeresinde eski ve yeni ihracat kararnamesi gereince
sabun, zeytinya ve pirin ihracatnn yasak olduu, ihrac iin "mesa" yani
izin bulunmad belirtilmektedir.
Osmanl Devleti'nde ihracat politikasnn esaslarndan biri, i tketim
fazlasnn d lkelere ihra edilmesi ilkesidir. Dahilde ihtiya duyulan mallar
ihra edilmiyordu. Bu ilke btn emtia eitlerinde uygulanyordu.
Klasik dnem ierisinde dar mal sat ancak stanbul sur ii ve Bild-
selse ad verilen skdar, Galata ve Eyp kazalar ahalisinin ihtiyalar
karlandktan ve ayrca Bursa, zmit, Gebze, Kartal, Silivri ve Tekirda gibi
civar blge ahalisinden talip olanlara sat yapldktan sonra mmkn olmakta
idi.
Ancak taradan stanbul'a gelen emtiann izinsiz taraya verilmesi yasak
olurken, sur haricinde dkkan sahipleri taradan gelen emtiann ekserisini
alarak stokluyorlar ve gece vakti iskelelerde bulunan gemilere satarak
stanbul'da ihtiya duyulan maln ktlamasna ve fiyatlarn ykselmesine
sebeb oluyorlar idi. Bu durum ihra yasaklarnn getirdii bir olumsuzluk idi.
Yasak kaakl tevik ediyordu. zellikle Bat Anadolu sahil kentlerinden
bat lkelerine ihrac yasak olan mallarn kaakl yaplyordu. Karadeniz'de

de kaaklk olaylarna rastlanyordu. hracata ve ithalata konu olan mallar
mutlaka vergilendiriliyordu. Vergi oranlar lkeler aras karlkl anlamalar ile
belirleniyordu. Muahede yaplan lkelere dier lkelerden daha az oranl vergi
uygulanyordu. 18. yzyln ortalarna kadar ihra edilecek mal yerli tccar
tarafndan iskelelere getirilirdi. gmrk vergileri bu tccarlar tarafndan,
reftiye gmr ise yabanc
476
BLNMEYEN OSMANLI
tccarlar tarafndan denerek mal darya sevk edilirdi. Yabanc tccarn
daha sonra rnn retildii yere kadar gidip muahedeler erevesinde % 3
reftiye gmrnn dnda vergi dememesi zerine 1802 ylnda karlan
nizmnme ile yabanc tccar yerli tccarn dedii vergilere tabi
tutulmutur284.
292. Osmanl muhasebe kltrnden sz edilebilir mi?
Siyasi anlamda en byk organizasyon olan devletin devam ve bekasn
mmkn klan artlardan birisi, phesiz tekilt ve messeselerin salam
esaslar zerine bina edilmesidir. Zira tekilt ve messeselerini salam
esaslar zerine kuran devletler uzun asrlar boyu tarih sahnesinde yerlerini
almlardr. Osmanl Devleti, stratejik nemi byk topraklar zerinde Roma
mparatorluu'ndan sonra dnyann en uzun mrl devletini kuran ve
Anadolu, Krm, Balkanlar, Arap yarmadas ve Kuzey Afrika'y iine alan geni
bir corafyada btnlk ve birliini devam ettirebilen tek devlet olma
zelliine sahiptir. O'nun bu baarsn sadece asker alandaki baarsyla
aklama yerine, tesis ettii dier messeseleriyle birlikte deerlendirmek
lazmdr.
Osmanl Devleti'nin kurmu olduu tekilt ve messeseler incelendiinde
emsallerine nisbetle mkemmel ve ileri dzeyde olduu anlalmaktadr.
Devlet tekiltnda ve messeselerde grlen bu gelimilik dzeyinin
arkaplanna bakldnda ise, devlet yneticilerinin daha nce hkm srm
Trk-slm devletlerinin tecrbe birikimlerini kabuldeki esnek politikalar gze
arpar. Osmanl Devleti'nin, tekilt ve messeseleri asndan bir ok
hususlarda slm devletlerinin, zellikle mali konularda lhanllarn tesirinde
kald bilinmektedir. Klasik dnemde yaplan arazi tahrirlerinin ve vilayetler
in kanun konulmasnn "intizm- memleket beyan- det ve tahrir-i vilayetle
olmak selef-i slhatinden cri ve sdr" olduundan hareketle Osmanllarn bu
adetleri dorudan doruya Seluklular ve lhanllardan aldklar kabul
edilmektedir. Bu tr bir etkileim batl dnrler tarafndan da ifade
edilmektedir. Klasik ekoln Fransa'daki ilk ve byk temsilcisi Jean BaptSte
Say,"birok cihetlerde komu hkmetlerde ahkm mer' olan messesatdan
istifade etmi addedilebilen Trkiye kendisinden evvel en mkemmel tekilta
malik olan hkmetlerden idare prensiplerini de iktibas eylemi..."
cmleleriyle Osmanllarn tekiltlarn kurarken daha nceki devletlerin
tecrbe birikimlerinden faydalandklarn belirtmektedir.
Ancak, Osmanllar bu tarihi miras ve gelenee kendi tecrbelerini ekleyerek
dnemin hkim anlay ierisinde emsallerine kyasla mkemmel
denebilecek bir muhasebe sistemini kurmulardr. Gelitirilen muhasebe
sistemiyle yzyllar boyunca Ortadoudan Balkanlara Krmdan Kuzey Afrika
kylarna kadar uzanan geni corafyada hkmeden Osmanl'nn devlet gelir
ve giderlerinin en ayrntl dkmlerini bulmak
284 BA, Mhimme Defteri, nr. 27, sh.277; nr. 33, sh. 184; Maliyeden
Mdevver, nr. 9674, sh. 24; Cevdet Belediye, nr. 422; Cevdet ktisat, nr. 1909,
11573 Cevdet Maliye, nr. 25156;DH--UM, nr. E/43-55 (Lef 2); nr. 20-9/2-82; nr.
E/25-69; Hatt- Hmyn, nr. 13306, 24003, 26239, 26239-A, 26220, 26728;
Medis-i Vkel Mazbatas, nr. 75, sh. 17; nr. 78, sh. 16; nr. 94, sh. 41;
Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 224-225; Uzunarl, Osmanl Tarihi,
c. 2, sh. 687, 688; Toprak, Zafer, Trkiye'de "Milli ktisat", (1908-1918),
Ankara 1982, sh. 100, 101; Kazc, Ziya, Osmanllarda htisab Messesesi, sh.
213-214; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 89; Gen, Mehmed, "XVIII.
Yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava", Yapt, say 49, stanbul 1984, sh. 55;
Arkan, Zeki, "Osmanl mpa-ratorluu'nda hrac Yasak Mallar (memnu
meta)", Prof. Dr. Bekir Ktkolu'na Armaan, stanbul 1991., sh. 279 vd.
BLNMEYEN OSMANLI
477
mmkndr. Osmanl'nn kurduu mali sistem zerinde inceleme yapan batl
ilim, kltr ve siyset adamlar da sistemin mkemmellii hakknda
beyanlarda bulunmulardr. Osmanl Asker Tekilat adl eserin yazar talyan
bilim adam Marsigli yle diyor;
"Trkiye'de gerek muamelt gerek kuyut hakknda olsun mli umurun idaresi
iin tatbik edilen usl o kadar gzel o kadar muntazam bir surette tesis
edilmitir ki, herhangi bir Hristiyan devleti kendi daire-i hkmetinde gze
arpmas muhtemel olmayan bir ok suistimallerin men'ini temin edebilecek
mfid malumat bu muntazam usl tetkik etmek suretiyle elde edebilir."
1572 ylnda stanbulda Venedik balyozu olan Garzoni de, maliye dairesinin bu
tarihlerde muntazam hesab tuttuu ve her mali yln sonunda gelir ve
giderleri gsteren bir bilanonun dzenlendiini belirtmektedir. Yine
Garzoni'nin ada olan Vigenere adl bir baka gzlemci de ayn bilgileri
dorulamtr.
Batl pek ok gzlemcinin de dikkatini eken bu baarnn arkasnda kukusuz
yetkililer kadar, bu tekilt bnyesinde istihdam olunan personelin sahip
olduu donanm ve gsterdikleri performans da dikkate almak gerekir.
Tekilat bnyesinde istihdam olunan personel ihtimamla seilirdi. zellikle
katiplik meslei iin seilen elemanlarn meslee yatknlklarnn yannda
gvenilirlik, drstlk, sr saklama gibi vasflar haiz olmas aranrd. Bir tahrir
katibinin zamann bir yetkilisine "ser vermek olur sim ayan eylemek olmaz"
diyerek ldrlme pahasna da olsa tahrir kaytlarn gstermemesi rnek bir
davran olarak kabul edilirdi. Yine istihdam olunacak katiplerde Maliye, Evkaf
ve Defterhne'nin ekseri yazmalarnda kullanlan siyakat yazsna
vukufiyetlerinin tam olmas istenirdi.
Tutulan defter ve kaytlardaki uslb, intizam ve dikkat bu baarnn canl
rnekleridir. Kaytlarn her trl tezvirattan emin olmas iin alnan tedbirler
arasnda gvenilir katiplerin seilmesi yannda, kaytlara her hangi bir
mdahalenin olmamas iin katipler tarafndan grenleri hayranlkta
brakacak usuller gelitirilmitir. Gelitirilen bu usullerden birisi yle;
.. ok defa bir yekun evvela divan rakamlar ile yazldktan sonra altnda hint
rakamlar ile de tekrarlanr, hatt bununla da kanaat edilmeyerek ayrca yaz
ile faraza "on bin drt yz akedir ki msf be bin iki yz ake olur" ibaresi
ilave edilir ve daha da ileri gidilerek byle bir ibarenin sonuna bir veya iki
"sah" yani sahihtir, dorudur iareti konulur, bylece ayn rakam cmlesi bir
ka trl kontrolden gemi olurdu. Yine bunun gibi paraya mteallik vesika
metinleri iinde mesel ".. yalnz bin esed guru ki te'kiden n-asi nsf bin
be yz esed guru olur.." nev'inden sarahatlere ok rastlanr.
lkemizde Osmanl tahrir defterleri zerindeki aratrmalara nclk eden ve
bu defterlerin sahip olduu zengin muhtevay bilim alemine ilk tantanlardan
merhum .L. Barkan sz konusu defterlerin dzenleni tarz ve katiplerin
gsterdii titizlii hayranlkla yle dile getirmektedir;
" ..binlerce ky halknn ayr ayr isimlerini sralayan, milyonlarca rakam
kaydeden ve bu sebeple zaruri olarak monoton, gz yorucu ve can skc
olmas lzm gelen bu istatistik ktkleri, dikkate ayan bir basitlik ve teknik
mkemmeliyetiyle tanzim edilmitir. Kendileriyle nsiyet etmi kimseler iin,
onlarda aranlan herhangi bir malumat bulmak, bugn modern usullerle
tanzim edilmi olan bir katalog veya istatistik kitabn kartrmaktan daha
kolaydr. Binlerce ciltlik mevzubahis istatistik ktklerini tanzim eden ellerin
maharet ve ihtimam ile, yaz ve rakam eklinin intihab, sahifeleri doldurmak
ve balamak ilerinde hkim olan zevkin asaleti ve kullanlan malzemenin ve
cildin nefaseti ise, bize bu eski istatistik defterlerini canl bir dekor ve resim
seyreder gibi i aarak ve hayranlk duyarak tetkik etmemizi mmkn
klmaktadr".
"..Osmanl imparatorluu'nun kuvvetle teesss ve teekkl etmekte olduu
devirlerde yazlan defterlerin intizam ve temizliine hayran olmamak
mmkn deildir. Bu devirde, devlet kudretiyle beraber, defter478
BLNMEYEN OSMANLI
lerin kt'as, yaz ve intizam hususlar da tekml etmi ve Kanun Sultn
Sleyman'la kinci Selim devirlerinde, gerek kullanlan malzeme ve gerek yaz
ve tertip teknii, tasnif usulleri ve fihrist tertibat bakmndan azam bir
mkemmeliyete varmtr".
Sz konusu defterlerde kullanlan yntemlerin mkemmellii ile ilgili olarak
bir baka tarihimizin (H. nalck) intibalar ise yle;
" ..Bu defterlerin (Tahrir) bir merci1 olarak kullanlmasn kolaylatrmak zere
kenarna eitli renkte i-pek ba geirme, fihristlerini yapma, eitli iaretler
kullanma gibi bro teknikleri kullanldn grmekteyiz. Arzda verilen ayrntl
yer ve kii adlarna gre Avlonya defterlerinde yaptmz deneme, herhangi
bir kaydn be on dakika iinde bulunabildiini gstermitir".
Sz konusu bu tr belge ve defterler, XIX. yzyln son eyreine kadar
zellikle Osmanl mali tekilt bnyesinde yaygn olarak kullanlan siyakat
yaz ve rakamlar ile tutulmutur. Osmanl ktibi tarafndan bu defter ve
belgelerde kullanlan dil, uslb, yaz ve rakamlar, Seluklulardan, lhanllardan
ve dier Trk-slm devletlerinden tevars edilmi ve kendi hususi artlarna
uyarlanarak gelitirilmitir.
Esas itibariyle siyakat terimi Osmanl ncesi muhasebe mesleini ifade etmek
iin kullanlmtr. "Sanat- siyakat" veya "Fenn-i siyakat" olarak bilinen
muhasebe meslei, Seluklu ve lhanl devletlerinde gelime kaydetmi,
Osmanl mali tekiltna ve muhasebe usul ve tekniklerine tesir etmitir.
Hatta muhasebe retimi iin lhanllar devrinde birok eser kaleme alndn
biliyoruz. Risale-i Felekiyye, Cmi'l-Hesab, ems's-Siyak, Bahru's-Siyak,
Sa'adetnme, Kanun- Sa'adet isimli eserler bu dnemde yazlan ve
muhasebe retimi amacyla kaleme alnan eserlerdir
Sz konusu muhasebe retimi iin kaleme alnan eserler, mali umurun
tedvirine duyulan hassasiyeti ve zellikle muhasebenin Yakn ve Orta Douda
ok ehemmiyet verilen bir ilim kolu olduunu gstermektedir. Hatta batya

nclk ettii sylenebilir. Zamanmza ulaan ve bilinen ilk muhasebe kitab
1307 ylnda Felek Alay- Tebriz tarafndan yazlan Saadetnme adl eser,
batda muhasebe biliminin kurucusu kabul edilen Pacioli'nin eserinden 187 yl
nce yazlmtr.
Fakat, Pacioli'nin eserinden nce de batda bir muhasebe kltr olduu
kukusuzdur. Bu kltr Yakn ve Orta Douda gelimeye balayan muhasebe
kltrnden etkilenmitir. Hatta Dou ve Bat lkeleri arasndaki ticar ilikiler
kanal ile bu kltrn batya akm olmas ihtimalinin yksek olduu
sylenebilir. nk, Fransa'da ve ngiltere'de gelir-gider listelerinin XIV.
yzylda yapld, Fransa'da vilayet btelerinin genel bteye XVI. yzyln
ilk yarsnda eklendii, Prusya'da ise ancak XVII. yz yl sonlarnda bir devlet
btesi tertiplenebildii gz nnde tutulursa, Seluklular iin sylenen
"kamu defter iinde mektbd" ifadesinden de anlalaca zere slm
medeniyeti sahasnda ok daha erken tarihlerde gelime kaydeden muhasebe
ilminin batya etkisinden kati surette sz edilebilir.
Muhasebeye bu slm medeniyeti sahasnda bu kadar geni yer verilmesi
sebebsiz deildir. Bata ahs hukukuna ve emanet mefhumuna ok byk
ehemmiyet veren slmiyet, yayld ilk blgede bu haklar koruyacak
muhasebe esaslarn buldu. nk, kii haklar ve emanet kavramlarnn
titizlikle riayet edilecei alanlardan biri, muhasebenin tanm ierisinde de yer
alan para, mal ve hizmet hareketleri alandr. Muhasebe bilimi, bu haklara
riayet edilmesini salayan aralardan biri durumundadr285.
285 nalck, Halil, "Osmanl Brokrasisinde Aklm ve Muamelt", Osmanl
Aratrmalar I, stanbul 1980, sh.5; Uzunarh, Osmanl Devleti Tekilatna
Medhal, 3. Bask, Ankara 1984, sh.95; Belen, M., Trkiye ktisadi Tarihi
Hakknda Tetkikler, ev; M. Ziya, stanbul 1931, sh.48, 49, 50; Elker,
Selhaddin, Divan Rakamlar, 2. Bask, Ankara
BLNMEYEN OSMANLI
479
293. Osmanl Devleti'nde servet birikiminden sz edilebir mi?
Merkantilizmde bir hedef halini alan servet terakm, Kapitalizm'de
sanayilemenin bir arac olarak grldnden her iki iktisadi modelde kiisel
servet terakmne giden yollar ak tutulmu ve tevik edilmitir. Osmanl
devleti ise bat iktisadi modellerinin dnda bir ekonomik yapya sahiptir. Bu
sebeple kiisel servet terakm farkl alardan deerlendirilmitir.
Siyasi ve itimai sebeplerle ar servet terakmn devlet kaygyla
karlyordu. Merkezi devlet kendisine kar tehlike arzedecek hi bir oluuma
msaade etmiyor, birlik iin tehlike oluturacak zenginlemelere ve siyasi
gce dnebilecek iktisadi glenmelere imkan tanmyordu. Bu sebeple
sistem burjuvaziyi ortaya karmamtr.
Ayn kayglar sebebiyle Fatih'den itibaren toplumsal taban olan kiilerin
brokratik ve askeri makamlara gelmeleri nlenerek devirme sistemine
bavuruluyor, topran bir ailenin yllk geimini salayacak ekilde
blnmesini esas alan tmar sistemi yaygn bir ekilde icra ediliyordu. Lonca
sistemi ierisinde snai retici denetleniyor, zaman zaman msadere sistemi
iletiliyordu.
Nihayeti zarar ve iflasa varan ve artk bir srgn ve ceza niteliini alan
stanbul'un et ihtiyacnn salanmas iin kasap ve celep yazm da zel servet
terakmne devletin bu olumsuz bakn yanstmaktadr. Devlet bu
uygulamalar ile zel ellerde servet ve sermaye birikimine snrlar getirmek

istiyordu. Servet ve sermaye birikimine ancak devletin var olan dzenini ihlal
etmeyecek bir erevede msaade ediliyordu.
Devlet ar kiisel zenginlemeyi kaygyla karlamasna ramen yine de
servetin yld kesimler var idi. Kr amacyla retimi ve rekabeti snrlayc
lonca kurallarna ramen uluslararas pazarlara mal reten lonca esnafndan
kiiler servetin yld kesimlerden birini oluturuyordu. 1586 ylnda yaplan
bir tesbite gre Bursa'da 483 ipekli dokuma tezgah 25 ustann idi. Ustalar
arasnda 50-60 tezgah sahibi kiiler de bulunuyordu. Bu sayda tezgahta
alan rak ve kalfann cretlerini deyecek ve gerekli hammaddeyi
salayabilecek durumda idiler. Bu ustalarn sermayeleri 2500-3000 Venedik
altnna tekabl ediyordu. Pek ok dokuma ustasnn serveti 1000 Venedik
altnn ayordu.
Dier bir kesim byk ehirlerde uzun mesafeli ticretle uraan tccarlar idi.
Bu kesim hanlarda odalar, depolar kiralayarak byk ticari faaliyetlerde
bulunan, lke ii ve d ticret yapan tccar (hcegn) zmresi idi. Yurt ii ve
yurt d ticret sermaye birikimine imkan salayan bir sektr idi. zellikle
uluslararas mallar Kapalar'da dkkanlarnda pazarlayan uzmanlam
tacirler deyim yerindeyse Karun kadar zengin kiilerdiler. Bu kiiler yksek
devlet grevlileri ile mudarebe szlemeleri vastasyla ortak olduklar byk
sermayelere sahip idiler.
17. yzyla ait tereke kaytlarnda ticari faaliyette bulunan kiilerin
servetlerinin di1989, sh. 11; Karamrsel, Ziya, Osmanl Mal Tarihi Hakknda Tetkikler, 2.
Bask Ankara 1989, sh.116; Gn, Nejat, "md es-Servi ve Eseri", .Ed.
Fak. Tarih Dergisi, c.XV, say 20, stanbul 1965, sh.73, 86; Barkan, mer Ltf,
"Trkiye'de mparatorluk Devirlerinin Byk Nfus ve ve Araz Tahrirleri ve
Hakana Mahsus statistik Defterleri (I)" ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul
1940-41, c. 2, sh.21, 25, 28, 30; Barkan, Kanunlar, Giri LXXI, LXXII.
.<-.-.
480
BLNMEYEN OSMANLI
er kesimlere gre olduka kabark olduu grlmektedir. Mesela evval
1010 ylnda terekesi kaydedilen Uak kasabasndan Abdulhlim elebi
toplam 622.770 akelik serveti ierisinde 450.000 ake tutarnda ticari
sermayeye sahipti (Askeri Kassam Defteri,1/79-a). Badad dnnde vefat
eden ve terekesi Evahir-i Zilkade 1033 tarihinde kaydedilen Bekir Efendi'nin
toplam 2.600,915 akelik serveti ierisinde 1.510.200 ake tutarnda ticari
emtia ve sermayesi bulunuyordu (2/90-a). Bekir Efendi uzun mesafeli ticari
faaliyetleri olan biri olup, Badad'a ticari amala gittii anlalmaktadr.
Terekesi Evil-i Rebi'l- evvel 1046 ylnda kaydedilen Bevvab- Sultani yani
Kapucu Mustafa Be'in 805.275 akelik serveti ierisinde 151.545 ake
tutarnda ticari sermayesi bulunuyordu. Mustafa Be kendine ait iyerinde
sarralk mesleini yrtyordu (3/12-b). Solak grevi bulunan ve ayn
zamanda ensercilik (nalburiye) yapan El-Hac Ali Be'in 20 R. ahir 1046 ylnda
kaydedilen terekesi toplam 2.801.984 ake idi (3/22-a). Bunun 344.542
akesi ticari sermaye idi. 1.776.200 akeye varan alaca bulunuyordu. Ali
Be'in Eflak voyvodasna selem usul ile verdii 670.000 akenin dnda
Bodan voyvodasnda ve patrikde de alaca var idi. Yine solak unvanna
sahip ve ark seferinde vefat eden El Hac Yahya'nn 859.450 akelik serveti
ierisinde 277.000 akesi ticari mallar idi (3/54-a). Ali Be imalat idi. Valide
hannda vefat eden Badad asll Mehmed Bee'nin 3 Rebiulevvel 1077
tarihinde kaydedilen toplam 644.229 akelik terekesinde 533.269 ake
tutarnda ticari sermaye bulunuyordu (5/134-b).
zellikle 15 ve 16. yzyllarda en byk servet birikimi sarraflarda ve yksek
devlet memurlarnda grlyordu. Sarraf ya da tefeci denilen kiiler kyllere,
esnafa ve tccara faizle bor para veriyordu. Sarrafn bor vermede yneldii
kesim daha ok ehirlerdeki ticret ve sanayi erbab idi. Byk ve nfuzlu
sarraflar stanbul'da oturuyor, byk tccarlara, yksek devlet memurlarna
ve devlete bor veriyorlard.
Osmanl Devleti'nde bankerlik faaliyetlerine ilk defa Levantenler girimi,
sarraflk yzyllarca bu kesimin denetiminde kalmtr. Galata bankerlerinin
ou Levantenlerdir. Levantenlerin yan sra Rum, Ermeni ve Museviler de
sarraflk mesleini yrten etnik kesimleri oluturmaktadr. Enteresandr
Osmanl yneticilerinin her birinin maiyetinde bir sarraf bulunuyor, btn
alacak ve verecekleriyle bu sarraflar ilgileniyordu. Sarraflar giderek devletin
mali ilerini de yrtmeye balayarak bir nevi devlet bankas ilevini
greceklerdir. 1842 ylnda tannm bir ka sarraf bir araya gelerek Anadolu
ve Rumeli kumpanyalarn kurarlar ve devletin varidatn toplayp devlet adna
demelerde bulunurlar. ltizam ileriyle yakndan ilgilenirler.
Askeri ve ynetici snftan yksek devlet memurlar servet terakmnn
gerekletii dier bir kesim idi. Grev ve unvana bal olarak devlet bunlara
maa yerine geliri yksek dirliklerin vergi gelirlerini tahsile yetkili klard.
nalck'a gre vergi toplaycl Osmanl Devleti'nde sermaye birikiminin
nemli bir arac haline gelmiti. Gerek askeri ve gerekse sivil grevlerde
bulunan yksek devlet memurlar dirliklerden gelen gelirin bir ksmn iktisadi
faaliyetlere yatryor ve nfuzlarn da kullanarak servetlerini artryorlard.
Mesela 16. yzylda Bursa'da faaliyette bulunan en zengin tccar veya
sarrafn ortalama geliri 4 bin duka altn civarnda iken ayn dnemde bir
sancakbeyinin ortalama geliri 12 bin duka altn kadar idi.
Askeri zmre mensuplar esas grevleri dnda devlete belli zamanlarda
belli ilere geici veya srekli olarak memur ediliyorlar idi. Bu ek grevler de
ayrca ek gelir getiriyordu. Yenieriler yasaklk, kapkulu svarileri
cizyedarlk, mukataa eminlii,
BLNMEYEN OSMANLI
481
muhtesiplik gibi vazifeleri grerek bu grevlerden ulufeleri dnda nemli
miktarlarda para elde ediyorlard. Sancakbeylerinin, beylerbeylerinin haslar,
alaybeylerinin ve benzerlerinin dirliklerini oluturan yerler "serbest" olarak
tasarrufuna izin verildiinden buralarn idaresini ve asayiini zerine alan bu
kiiler gelirlerini artrma imkan asndan olduka elverili duruma sahip
idiler.
Devletin kylye iletmeye vermeyerek, tmar erinden sadrazama kadar
maa yerine kendilerine dirlik verilen askeri zmreden kiilerin tasarrufuna
brakt ve her trl vergiden muaf olan hassa iftlikleri byk krlar elde
edilmesine imkan salyordu. Hassa iftliklerine tasarruf eden askeri
zmreden kiiler buralarda hayvanclk yapyorlar, binlerce koyun
besliyorlard. Mesela Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa 1514 ylnda Bursa'ya
satlmas iin gnderdii koyun says 2797 idi. Yine Sadrazam brahim Paa
1527'de Bursa'da sattrd koyun says 4505 idi.
Askeri zmre mensuplarnn terekeleri de servet birikimi konusunda grev ve

unvann nemli bir faktr olduuna bir delil tekil eder. Bu konuda yaptmz
17. yzyla ait bir semeye gre mesela Muharrem 1005 ylnda terekesi
kaydedilen Kapucu Sleyman Be'in 284.200 (1/56-b) akelik serveti
bulunuyordu. Helvac Mehmed avu'un Evail-i c. Evvel 1013 ylnda
kaydedilen terekesi toplam 258.983 ake idi (1/130-a). Padiah imam olan
Yusuf Efendi'nin 20 aban 1059 tarihinde kaydedilen terekesinde sadece
gayrmenkulleri kaydedilmi olmakla birlikte bu gayrmenkullerin tutar bile
muazzam rakamlara ulayordu; 2.010.400 ake (4/53-b). Girid Badefterdar
Vezir Ahmed Paa'nn kapucular kethdas Gazanfer Aa'nn Evhir-i Safer
1079 ylnda kaydedilen toplam terekesi 1.137.705 ake idi. Gazanfer Aa'nn
muazzam iftlii ve iftliinde ok sayda hayvan, deirmeni ve hizmetileri
bulunuyordu (5/148-b). Girid adasnda vefat eden ve 9 Cahir 1078 ylnda
terekesi kaydedilen Yenieri halifesi Mustafa Halife'nin servet toplam
9.659.838.5 ake idi (6/84-b). Mustafa Halife toplam terekesi ierisinde
9.054.530 ake nakde sahip idi. Mustafa Halife'nin bu serveti olduka yksek
bir mebla ifade etmektedir.
Bu rnekler bize askeri snfn toplumun servet biriktirme imkan en geni
tabakas durumunda olduunu gstermektedir. Bu kesim ortaklk, selem,
murabahaclk da yaparak byk servetlere malik oluyorlard.
Vakflar, Osmanl Devleti'nde servet birikimine imkan salayan bir kurum idi.
Bir ksm vakflar birer iktisadi kurulu gibi hareket ederek mal varlklarn
geniletiyorlard. ehirlerde ve ticret yollar zerinde kurulan han,
kervansaray, bedesten, deirmen, frn gibi dzenli gelir kaynana sahip
vakf iktisadi teekklleri sreklilii en fazla olan kurululard.
Vakflar, temelde kamu yararna hizmet amacyla kurulmakla beraber
msadere mekanizmasnn vakflarn yaygnlamasnda rol bulunuyordu.
Devletin zel mlkiyete mdahale etmesi ve snrl dzeyde tutma istei
yksek devlet memurlarn ve servet sahibi kiileri, gelirini kendisi ve kendi
kuandan geleceklerin denetleyecei ve yararlanmalarn mmkn klan
vakflar kurmaya itmitir. Evladiyelik vakflar buna gzel bir rnek tekil eder.
Yaplan aratrmalara gre 17. yzylda vakf kurucularnn ekserisi (%80-90)
askeri zmreye mensup kiiler ve onlarn yaknlarndan oluuyordu. Gelir
kayna olan vakflardan genellikle askeri zmreye mensup kiiler
faydalanyordu.
17. yzyldan itibaren artan i gvensizlie paralel olarak beliren ayan denilen
482
BLNMEYEN OSMANLI
sosyal zmre servet terakmnn gerekletii nemli bir kesimi
oluturmaktadr. Blgenin ileri gelenine ayan deniliyordu ve resmi bir statye
sahip idiler. Devlet ile halk arasnda arac konumunda idiler. Vezir, suba,
sancakbeyi, vali, komutan, kad, mderris gibi nemli devlet grevlerinde
bulunan askeri zmre mensuplar, bunlarn e-meklileri veya ocuklar ve yerli
halktan nde gelen tccar ve dier sermaye sahipleri, vakf gelirlerine sahip
mahalli gl aile mensuplar ayan olabiliyordu. Ayan olanlar servetlerini
devlet hizmetinde iken elde ettikleri gelirler ile edinmilerdir. zellikle devlet
adna vergi toplama ayanlar iin en nemli servet ve sermaye birikim yolunu
oluturuyordu. Ayanlar cizye, avarz, nzul gibi vergileri tahsilin yannda zirai
sulama, iftlikleri organize, zahire temini gibi gelir getiren iktisadi faaliyetlere
giriiyorlard. Mahalli ve uzun mesafeli hatta uluslararas ticretle
ilgileniyorlar, tefecilik yapyorlar, snrl da olsa imalat faaliyetlerine yatrm

yapyorlard. Ayanlar zayflayan merkezi otoritenin boluunu doldururken
mr araziye el koyarak geni iftlikler kurma yoluna da gideceklerdir. Hatta
re'ydan toprak satn alarak devlet mlkiyeti ilkesini zedelemek suretiyle
zel mlkiyete giden yolu ayorlard.
Gerek resmi yetkilerle donanmalar gerekse mahalli nfuzlar sayesinde
ayanlar bulunduklar blgenin en zengin kiileri haline geliyorlard. Mesela
Divrii'de hkm sren Kse Mustafa Paa'nm 1802 ylnda vefatndan sonra
msadere edilen mal varl gstermelik olarak kaytlara gese de nemli
miktarlara ulayordu. Mustafa Paa hayatta iken pek ok gayrimenkulu
vakfetmi idi. Mtevaz bir ayan olan Havza ve Kpr kazalar ayan Kr smail
olu Hseyin'in azmsanmayacak serveti grnyordu.
Tanzimat'a gelince devlet burjuva snf oluturma abasndayd. lkenin geri
kalml burjuva snfnn yokluuna balanyordu. Uygulanan iktisadi
politikalar byle bir snfn oluturulmas amac tayordu. D borlanma, d
ticret ve yabanc sermaye yatrmlar Osmanl ile Avrupa arasnda araclk
eden snfn genilemesine imkan salyordu. Bu snf aznlklardan
oluuyordu. Mesela 19. yzyln ikinci yarsnda stanbul, zmir ve Selanik
bata olmak zere nemli ehirlerdeki ticret burjuvazisinin ou gayrimslim
idi. Avrupa tccar statsn kazanan kiiler bulunduklar blgenin zenginleri
arasnda grlyordu. Mesela 1840'larda Bilecik'de Avrupa tccar olan ahs
yllk geliri ve servet toplam itibariyle kent ortalamasnn olduka zerinde idi.
Olumakta olan bu burjuvazi kendi millet ve devletiyle btnleemediinden
ttihat ve Terakki yneticilerinin sert tedbirler alarak milli bir burjuvazi
oluturmak istemelerine yol amtr. Cumhuriyet idarecileri de ayn
politikalar uygulayarak Cumhuriyet Trkiye'sinde milli burjuvalarn kmasna
almtr. Bir elin parmaklarn gemeyen st burjuvann saysna zal
dneminde yenileri eklenmitir286.
286 stanbul er'iye Sicilleri, Ksmet-i Askeriye Mahkemesi; 1/56-b, 1/79-a,
1/130-a, 2/90-a, 2/100-a, 3/12-b, 3/12-b, 3/22-a, 3/22-a, 3/54-a, 3/54-a, 3/65b, 4/26-a, 4/53-b, 5/134-b, 5/148-b, 6/44-a, 6/84-b; nalck, Halil, The Ottoman
Empire, The Classical Age 1300-1600, 3. Bask, sh. 121-139; nalck, Halil,
"Capital Formatlon in The Ottoman Empire", The Journal of Economic history,
vol 29 (1969); Tabakolu, Ahmed, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl
Maliyesi, sh. 297-298; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 142, 144,
145, 194; Keyder, alar, Trkiye'de Devlet ve Snflar, 2. Bask, stanbul
1990, sh. 66, 78, 79, 80; Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tima Tarihi, c. 2, sh.
38-39, 116-118, 122, 229; Sakaolu, Necdet, Anadolu Derebeyi Ocaklarndan
Kse Paa Hanedan, Ankara 1984, sh. 109-115; Mantran, Robert, XVI ve XVII.
Yzylda stanbul'da Gndelik Hayat, ev.M.A. Klbay, stanbul 1991, sh. 108;
ztrk, Said, Askeri Kassama Ait Onyedlnci Asr stanbul Tereke Defterleri,
sh.438 vd.; ztrk, Said, Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik,
stanbul 1996, sh. 91, 102; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 72, 82,
90-94, 149-153; zkaya, Ycel, Osmanl mparatorluu'nda ynlk, Ankara
1994; Toprak, Zafer, Trkiye'de "Milli ktisat", sh. 30-33; Toprak, Zafer,
"Osmanl Devleti'nde para ve bankaclk", TCTA,
BLNMEYEN OSMANLI
483
294. Osmanl para ve finansman sisteminin esaslar nedir?
Osmanl Devleti'nde 19. yzyla gelinceye kadar ada bulunan pek ok
Avrupa lkelerinde olduu gibi madeni para sistemi uygulanyordu. Sistemde

altn, gm ve ufaklk ihtiyacn gidermeye matuf olarak her iki madenin
dnda genelde bakrdan mamul paralar kullanlyordu. Kat parann
kullanm batl lkelere paralel olarak 19. yzyl ierisinde balar.
Sistem esasta altn ve gme dayandndan her iki madenin mmkn
olduunca mbadelede kullanlmas ve eya olarak kullanlmamasn
ngryordu. Bu sebeple lke iine kymetli maden girii tevik ediliyor, k
ise yasaklanyordu. ahslarn ellerinde ve sarayda bulunan altn ve gmten
mamul eyalar darphanelere getirilerek para basmnda kullanlyordu.
Ulam imkanlarnn yetersizlii ve ulamn risk tamas eitli blgelerde
darphane almasn zorunlu klyordu. Dolaysyla darphaneler bata stanbul
olmak zere lkenin muhtelif yerlerine dalmt. Bir darphane alrken
blgede maden bulunmasna ve blgenin ihtiyacna cevap vermesi gzetilirdi.
Baz darphaneler sadece belli bir paray basard. Mesela 16. yzylda Urfa'da
faaliyet gsteren darphanede sadece bakr para baslyordu. Darphanelerin
idaresi genelde emanet yntemi ile emin ad verilen grevli ahslar
tarafndan yrtlyordu. Darphanelere para basm iin getirilen altn ve
gm maden ve eya zerinden darp hakk adyla alnan bir kesinti
darphaneyi ileten kiinin gelirini oluturuyordu. Altn ve gm cari paraya
evirmek isteyen kiiler serbeste gelerek darphanede para bastrabilirlerdi.
Serbest darp hakk darphane gelirlerini srekli klyordu. Parann ayarndan
sahib-i ayar sorumlu idi Kalb para basan sahibi ayar iddetli cezaya
arptrlyordu. Bir keresinde (1564 yl) skp darphanesinde baslan altn ve
gm paralarn ekseri kalb kmaya balaynca sahibi ayar iten el
ektirilerek stanbul'a mcazat iin gnderilmiti. Parann ayar denildiinde
gm ve altn para ierisindeki bakr oran anlalyordu. Darphaneye gelen
gm ve eski akeleri sahib-i ayar ve stad, emin gzetiminde ake haline
getirirlerdi. Yeni akelerin kesilmesinden sonra lkede eski ake ve kle ile
al veri yasaklanrd. Herkes elinde bulunan eski akeleri ve avani dndaki
gmleri darphaneye getirerek yeni ake bastrmalar zorunlu idi.
Osmanl devleti kymetli maden hareketlerinin yaand bir corafyada
bulunuyordu. Gresham kanunu iliyor, kt para iyi paray kovuyordu. Douda
altn ve gm fiyatlarnn yksek seyredii daimi bir ekilde ran ve
Hindistan'a kaa sebep oluyordu. Alnan zecri tedbirlere ramen altn ve
gm kaaklnn n alnamyordu. lkenin siyasi snrlar ierisinde de
hareketlilik yaanyordu. Mesela Msr'da baslan altn paralarn stanbul'da
baslan altn paralarn ayarnda olmay sebebiyle stanbul'da altn para
piyasadan ekilerek yerine Msr altnlar tedavl ediyordu. nlem olarak
Msr'da stanbul ayarnda altn para darb isteniyordu.
16. yzylda Amerika ve Gney Afrika kymetli maden yataklarnn kefi ile
birlikte Avrupa lkelerinde kymetli maden hacmindeki ykseli ve gmn
altn karsnda
c. 3, sh. 760-761; Cezar, Yavuz, "Bir Ayann Muhallefat", Belleten, c. XLI, say
161, sh. 41 vd.; Yediyldz, Bahaeddln, "Trk Vakf Kurucularnn Sosyal
Tabakalamadaki Yeri 1700-1800", sh. 146, 151, 155.
484
BLNMEYEN OSMANLI
deer kaybetmesi yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl dnyasn etkisi
altna alacak ve Osmanl yneticilerini yeni araylara ve acil nlemlere
itecektir. D dnyadan gelen bu baskya paralel olarak, artan nfus orannda
i gvensizliin de etkisiyle retimde artn gereklememesi, fiyat

ykselileri, artan brokratik harcamalar ve hazine iin kaynak anlamna
gelen yeni fetihlerin olmamas gibi bir ksm olumsuz gelimeler ve yzyln
sonuna doru Avusturya ve ran savalar dolaysyla da artan sava
harcamalar birbiri arkasn izleyen devalasyonlar getirmitir. Sikke tashihleri
ad verilen bu operasyonda parann ayar deitiriliyor, sikkeler
kltlyordu. 16. yzylda en nemli para operasyonu saylan ve daha
sonra da devam edecek ayarlamalarn balangc olan 1584 ylnda yaplan
dzenlemeye gre 100 dirhem gmten kesilen akenin miktar 450 den
800'e, 1600 ylnda yaplan bir ayarlama ile de 950'ye kmtr. Osmanl
paralarnn deer kaybna uramas sadece bu yzyln ikinci yarsnda
grlen bir olgu deildir. Fakat bu zamana gelinceye kadar paradaki deer
kayb uzun zaman ierisinde olduka az oranda gereklemi idi. Mesela
Orhan Bey'den Ftih'e gelinceye kadar akenin vezni oduka sabit
tutulmutur. 1327 ylnda 100 dirhem gmten 270 adet olarak kestirilen
Osmanl akesi 1451 ylnda 293 adet kestirilmitir. 1500 ylnda 100
dirhemden 420 ake kesilirken 1580'lerin banda 450 ake kesilmekteydi.
Yine da yaplan hesaplamalara baklrsa 1326 ylndan 1740 ylna gelinceye
kadar ki 414 yllk srede yllk ortalama deer kayb % 0.24 gibi dk bir
oranda kalmaktadr.
Osmanl Devleti'nde Osman Gz'den Ftih'e gelinceye kadar sadece gm
paralar baslmtr. Altn para olarak lkede reva bulan Venedik dukas (filori,
filorin) tedavl ediyordu. Ftih 1479 ylnda sultani adl ilk Osmanl altn
parasn basmtr. Fiil olarak iki deerli madene dayanan bir para sistemi
iliyordu. Dolaysyla altn ve gm fiyatlar deitike tedavlde bulunan
sikkelerin fiyatlar ya da kur farklar da deiiyordu. Ufaklk ihtiyacn
karlamak zere I. Murad'dan (1360-1389) 17. yzyl ortalarna kadar mankur
veya pul ad verilen bakr paralar da basla gelmitir. 1688 ylnda ise para
arzndaki yetersizlik dolaysyla akeyi ikame ve likidite ihtiyacn gidermek
iin mankur baslm, 1 mankurun 1 ake zerinden sonsuz ibra hakk
tannmas kalpazanlk faaliyetlerini hzlandrm ve piyasalar alt st etmitir.
Bu tecrbeye 1691 ylnda son verilerek mankur tedavlden kaldrlmtr.
lke ierisinde muhtelif yabanc altn ve gm paralar yerli paralar ile
birlikte tedavl ediyordu. 17. yzylda osmani, sahi, pare, mangr, peniz,
sikke-i hasene/erifi adl yerli paralarn yannda smn, zolata, babka, rub,
yaldz/filori/efrenci, engrs, esedi ve riyal adnda yabanc paralar tedavl
ediyordu. lkede paralarn tedavl ettii blgeler ortaya kmt. Msr pare,
Dou Anadolu sahi, Macaristan penz blgesi idi.
Osmanl Devleti'nde paradan bir finansman arac olarak deiik yntemler
kullanlarak istifade ediliyordu. Darphanelerde kymetli madenlerden ve eski
sikkelerden para baslarak hem para arz artrlyor hem de darb hakk adyla
alnan para darphanelere gelir temin ediyordu. Tahta yeni kan padiah eski
paralar tedavlden kaldrarak kendi adna ve yeni deerler ile para
bastryordu. Elinde eski para olan kiiler paralarn darphaneye getirerek
yenisiyle deitirirler, bu deiimden para sahibi bir miktar zarar eder, hazine
ise kazanrd. Ayrca parann ayarnda oynamaya gidilerek sikkeler
kltlyor, aradaki deer kaybn devlet bir finansman yntemi kabul
ediyordu. Tai ilemi bte aklarn kapatmak iin devletin ek para
basmas anlamna da geliyordu.
BLNMEYEN OSMANLI
485
nk yaplan yeni ayarlama ile hem tedavle srlecek para miktar artyor
hem de devletin kullanabilecei yeni bir fon oluuyordu. Yine hazine giri
klarn farkl raiclerde tutarak aradaki fark (tefavt-i hasene ve guru)
hazineye gelir kaydediyordu.
1775 ylnda pay ve gelir ortakl senetleri anlamna gelen esham
uygulamas balatlr. Bu uygulama temsili paraya geiin ilk habercisi saylr.
Senetlerin vergiye tabi olmak zere tedavl serbestti. lk kat para 1840
ylnda tedavle karlr. Piyasaya srlen banknotlarn deeri hzla anr.
Esnaf ve tarada halk madeni para kullanmay tercih eder. Kaime denilen
kat para ile madeni para arasnda fiyat fark oluur. Osmanl para biriminin
d paralar karsnda deeri der.
Kaime denemesi 1862 ylnda son bulur. Sultn Abdulhamid dnemine
gelinceye kadar kaime basmna gidilmez. Osmanl- Rus savann finansman
dolaysyla ikinci defa 1876-7'de kaime baslarak piyasaya srlr. Bu
kaimeler de ksa bir sre sonra tedavlden kaldrlr. Kat para basma yetkisi
kendisine braklan Osmanl Bankas I. Dnya Sava'na gelinceye kadar snrl
miktarda kat para basmna gider. 1915 ylnda kaime nc kez karlr.
Bu kaimeler temsili para niteliinde idi. nk altn karl vard ve ne
zaman tedavlden kaldrlaca belliydi. Bu kaimeler Cumhuriyet devrine
kadar devam etmitir.
lkede istikrarl bir para sistemi oluturmak amacyla 1844 ylnda karlan
Kararnameye gre temel para birimleri olarak kuru, 20 kuru deerinde
gm mecidiye ve 100 kuru deerinde altn lira kabul edilir. Osmanl paras
ile yabanc paralarn kur deerlerinde ise uzun bir dnem deiiklik
grlmemektedir. Mesela bu tarihten I. Dnya Sava'na kadar ngiliz sterlini
ile Osmanl paras arasndaki parite 1 ngiliz sterlini = 110 Osmanl kuruu
dzeyinde kalmtr.
1873 ylndan itibaren gmn dnya piyasalarnda deer kaybetmeye
balamas Osmanl Devleti'nde 1/16 altn-gm paritesini geersiz hale
getirir. Devlet gelirlerinin gm para ile, giderlerin altn zerinden yaplmas
hazine kayplarna yol aar. Bunun zerine mecidiye basmna son verilir.
1881 ylnda para birimi olarak Osmanl altn liras kabul edilir. Ancak gm
fiyatlarnn dkl sebebiyle tedavldeki gm paralar gerek deerinin
altnda ileme tabi tutulur. 20 kuru deerindeki mecidiyeler Hazinece 19
kurutan ileme tabi tutulur. Sarraflarda ise daha dk dzeyden ilem
grr. 20. yzylda kuruun Osmanl lirasna oranla deiik deeri ortaya
kar.
Dier taraftan deiik para birimlerinde ekilen darlk nedeniyle ufak paralar
altn lira ve mecidiyeye oranlarndan farkl olarak ilem gryordu. Piyasaya
yeterince ufaklk srlememesi ve mahalli baz darlklarn ortaya k da
ufaklklarn deerini ykseltiyordu. Ticret erbab daima mterilerine byk
para veriyor, halk ise al veri yapabilmek iin elindeki paray belli bir
komisyonla sarraflara bozdurmak zorunda kalyordu. ktisadi faaliyetlere,
yreye ve mevsimlere gre de ufaklk ihtiyac deiiklik gsteriyordu. Mesela
Bursa'da yumurta ticreti bu tr paralarn deerini ykseltiyordu. Yine
zmir'den stanbul'a srekli mecidiye, karlnda stanbul'dan zmir'e ufaklk
gnderiliyordu. Hazinenin bir soruturmasna gre lkenin deiik yrelerinde
altn ve gmn 88 eit raici bulunuyordu.
Yrelere gre de halkn rabet ettikleri paralar deiiklik gsteriyordu. Yabanc
paralar da lke ierisinde serbeste alm satmda kullanlyordu. Para

sisteminin karmakl sebebiyle sarraflk kurumu iyice reva bulmutu.
486
BLNMEYEN OSMANLI
Para dzenine eki dzen vermek maksadyla 1909 ylnda kurulan
komisyonun -nerisi dorultusunda savan etkisiyle biraz da ge olarak 1916
ylnda Tevhid-i Meskukat Kanunu karlarak 1 lira = 100 kuru paritesi
benimsenir ve deer ls altn, para birimi kuru kabul edilir. lkenin
deiik yrelerindeki farkl para raileri kaldrlr. Ancak karlan yasann
baars snrl kalr. nk savala birlikte artan giderleri karlamak iin
piyasaya srlen kat paralar madeni ve ufaklk paralarn piyasadan
ekilmesine yol aar. 5 ve 20 kuruluk olarak baslan kat paralar da ufaklk
sorununu zmez. Ayn fonksiyonu grmesi iin ksa bir sre sonra 1 ve 2.5
kuruluk kat ve ayn ilevi grecek 5 ve 10 paralk posta pullar karlr. Bu
durumda madeni paradan tamamen arnm kat para sistemine geilmi
olur. Cumhuriyet idaresi ayn sistemi devam ettirir287.
295. ltizam sistemi nedir?
Osmanl mali sistemi ierisinde devlete ait gelir kaynaklarnn iletilmesi ve
gelirlerin srekliliinin salanmas amacyla muhtelif yntemler gelitirilmitir.
Bu yntemler kaynan durumu ve umumi konjktr dikkate alnarak
uygulamaya konuluyordu.
Devlete ait gelir kaynaklarnn iletilmesi ve buralardan devlete den payn
tahsil yntemlerinin en nemlilerinden biri iltizam yntemidir. ltizam yntemi
vergi kaynaklarndan salanan gelirlerin dorudan merkezi hazinede
topfanmas ihtiyacndan dolay yaygnlk kazanmtr. Zira devlet 17 ve 18.
yzyllarda derinleen mali bunalm karsnda el koyduu gelirlerin daha
byk bir blmn merkezde toplamak ve ek gelir salamak durumunda
kalacaktr.
ltizam, devlet gelirlerinin belli bir bedel mukabilinde ve belli bir sre iin zel
teebbs tarafndan iletilmesidir. letmeye konu olan gelir kaynaklarna
mukataa, bu ii stlenen kiilere mltezim denilir. Mukataalar gnmz
yaklamyla zel teebbs tarafndan iletilen kamu iktisadi teebbsleri
olarak grmek mmkndr. Mukataalar dorudan devlet iletmeleri, devlete
ait bir gelir paynn tahsili gibi zellikler tayordu. ltizam usul bata bir ka
kalem gelire has olarak balam ise de ksa zamanda mukataaya konu olacak
gelir kaynaklarnn snrlar genilemi, devletin her trl gelir
287 BA, Tapu Tahrir Defteri, nr. 998, sh. 199; Mhimme Defteri, nr. 6, sh. 66,
hkm 140; Naima, c. I, sh. 241; Selanik! Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki,
(ner. Mehmed tpirli), stanbul 1989, c. I, sh. 210, 211, 427; Silahdar, Tarih,
c.2, sh. 603; Walter Hinz, Islamische VVahrungen des 11. bis 19. Jahrhunderts
umgerechnet in Gold, VVesbaden 1991, sh. 41-57; Sahilliolu, Halil, Bir
Asrlk Para Tarihi (1640-1740), Baslmam doentlik tezi, stanbul 1965, sh.
5, 6; Uzunarl, Kapukulu Ocaklar c. I, sh. 464-476; Uzunarl, Osmanl
Tarihi, sh. 547-550; Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tima Tarihi, c. 1, sh. 501508; c.2, sh. 229-249, 359-369; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 261276; Pamuk, Osmanl - Trkiye ktisadi Tarihi, sh. 117-119, 121, 123, 211213; ztrk, Said, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asr stanbul Tereke
Defterleri, sh.238-247; Al, "Osmanl mparatorluu'nun lk Sikkesi ve lk
Akeleri", TOEM , nr. 48, sh. 355-375; Al, "Ftih Zamamnda Ake Ne di?",
TOEM , nr. 49-62, sh. 59-62; Ahmed Refik, "Osmanl mparatorluu'nda
Meskukat", TOEM, nr. 6(83), sh. 358-379, nr. 7(84), sh. 1-39, nr. 8(85), sh.
107-127, nr. 10(87), sh. 227-254; Uzunarl, smail Hakk, "Gz Orhan Bey'in
Hkmdar Olduu Tarih ve lk Sikkesi", sh. 207-211; Artuk, brahim, "Osmanl
Beylii'nin Kurucusu Osman Gz'ye Ait Sikke", Trkiye'nin Sosyal ve
Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara 1980, sh. 28, 31; Aykut, Nezihi, "Para
Tarihi Bakmndan Osmanl Gm Sikkeleri", V. Milletleraras Trkiye Sosyal
ve ktisadi Tarihi Kongresi, Ankara 1989, sh. 728; Toprak, Zafer, "Osmanl
Devleti'nde Para ve Bankaclk", TCTA, c. 3, sh. 760-767; ztrk, Said, "On
Altnc Yzylda Urfa", Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say 120, Aralk 1996. sh.
35; Davlson, Roderic H., "The First Ottoman Experiment With Paper Money",
Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara 1980, sh. 244-249.
BLNMEYEN OSMANLI
487
kayna iltizam konusu olmutur. Devlet uygun grd her trl zirai, ticari
ve snai iletmeleri mukataa haline getirerek zel teebbs tarafndan
iletmeye aard. Burada devletin nakit ihtiyacnn zaman ierisinde artnn
nemli bir tesiri vardr. Mukataa gelirleri bte gelirleri ierisinde nemli bir
yere sahipti.
Kaynaklar genelde adna tahvil denilen yl sreyle ve ak artrma ile
mltezimlere ihale edilirdi. Bunun sebebi normal bir iletme sresinin
tannmasdr. Ancak kaynan kendisinde zamanla ortaya kacak bir art da
devaml dikkate alnr, eski mltezim yeni bedeli kabul ederse zerinde kalr,
etmedii takdirde gelir kayna bir bakasna ihale edilirdi. Aksi durumlarda
yani mltezimin zarar sz konusu olduunda, eer olaanst artlarda farkl
ilem yaplmasna ilikin bir kayt konulmamsa indirim uygulanmazd.
Mukataalarn tahvil sresi bitmeden hazineye ek gelir salamak dncesiyle
yeni mltezimlere ihale edilmesi, hizmet ad verilen cizye, nzul ve srsat
bedelleri, adet-i anam tahsilat, zirai haslardan vergi toplanmas gibi ilerin
sreleri dolmadan yeni grevlilere verilmesi teebbs hevesini kryor,
mukataa iltizam talebini ksyor dolaysyla mukataa gelirlerinin dmesine ve
re'ynn gszlemesine yol ayordu. Devlet bunun nne gemek iin
mltezimlere teminat verme gereini duymutur.
Mltezimler mutlaka zengin kefil vermek ve ipotek edilecek mal gstermek
zorunda idiler. Mukataay iltizama alan kii sahip olduu mal varlndan hi
bir eyi iltizam sresince satamazd. Mukataalar en fazla bedeli teklif eden
kiiye ihale edilirdi. Mltezim devletin koyduu kurallara uymak zorunda idi.
Mltezim bir mukataay uhdesine alrken zaman zaman kendi artlarn da
devlete kabul ettirdii olurdu.
1688-1691 yllar arasnda tedavle srlen bakr parann getirdii gvensizlik
ortamnda padiah haslar ve mukataalar iltizam d kalma ile kar karya
kalmtr. Bu tehlikeli durumun nne gemek iin bu tr kaynaklar zengin
muhassl ve ayan gibi kiilere verilme yoluna gidildi.
Tmar sistemi bozulmaya balaynca tmar topraklarnn da iltizamla
iletilmesi sz konusu olmutur. Tmarl sipahiliin gelien sava teknolojisine
uyamamas ve devletin girdii savalar dolaysyla artan nakit ihtiyac zirai
gelir kaynaklarnn mukataa haline getirilerek iltizama verilmesine yol am
ve neticede mltezimler kendilerine ihale olunan vergileri tahsil iinde o
derece ileri gitmiler ki hkmet iinde hkmet olmaya balamlardr.
Servet birikiminin en nemli yolu vergi toplaycl olmutur. Tanzmt
ferman "alt- tahribiyyeden olup hibir vakitte semere-i nafias grlmeyen
iltizamt usl- muzrras" olarak bahsettii iltizam usuln lavetmeyi en

byk bir va'd olarak ilan edecektir. Ancak bundan baarl olamayacaktr. Bu
arada iltizam sayesinde zenginleen ve tarada devlete ba kaldrabilen gl
yneticilerin varlna son verilmi ve iltizama konu olacak kaynaklar daha
snrl tutarak mltezimlerin gcn azaltmtr.
ltizam zel mlkiyete giden yolu amtr. Suriye ve Msr gibi blgelerde
nazari olarak devlet mlkiyetine dayanan topraklar mr boyu mltezimlere
veriliyordu. Bu durum malikane uygulamasna esas tekil edecektir. Bu
ekilde Msr gibi blgelerde iltizama verilen topraklar fiilen zel mlk haline
geliyordu.
17. yzyln bandan itibaren ikinci bir i olarak askeri snf mensuplarnn bu
ie el attklar grlr. stanbul, Bursa, Edirne gibi nemli merkezlerde oturan
yksek dzeyde askeri zmre mensuplar kendilerine kolay ve byk kazan
salayan mukataalar
488
BLNMEYEN OSMANLI
iltizama alyorlard. Daha alt dzeyde tmarl sipahiler ve yenierilerin de
iltizam ii ile uratklar vaki idi. Dier taraftan devlet tarafndan kendilerine
maa yerine byk dirliklerin vergi gelirleri tahsis edilmi olan byk byk
devlet memurlar bu gelirlerin toplanmas iini iltizama veriyorlard. Byk
mukataalar alan mltezimler bunlar paralara ayrarak bakalarna tekrar
iltizama veriyor ve bir mltezimler hiyerarisi douyordu. Bu tr mukataalara
pare mukataas deniyordu. Devlet mukataalarn paralanarak tekrar iltizama
verilmesine kar kyor, ancak usul devam ediyordu.
Askeri zmre mensuplarnn mukataa iletmesi daha erken tarihe gider.
Kanuni dneminde askeri zmre mensuplarndan kiilere bir ksm
mukataalarn iletilmesi veriliyordu. Kanuni sefere ktnda kendi yaverlik
hizmetinde bulunmalar iin svari blklerinden setii kiilere sefer dn
baz byk mukataalarn bir senelik idaresi ve cizye tahsili gibi iler
veriliyordu. Zamanla bu durum kanun haline getirilmitir.
Devlet mukataalarn denetlenmesi iini tayin ettii nazrlar vastasyla
yapyordu. Uygulamaya gre bir ka kaza veya sancakta bulunan mukataalar
bir nezaret saylarak evrede en yakn bulunan kadlardan biri nazr yaplrd.
Mukataalar bulunduu eyalet merkezinde defterdarlk varsa oraya, yoksa
merkezde bulunan Badefterdarla bal idi. Bir mukataay iltizama alan kii
devlete demekle ykml olduu bedelin bir ksmn pein dier ksmn
taksit taksit derdi. Mukataalardan elde edilen gelirler ilgili blgede bulunan
hazineye yatrlrd. Bu hazinelerin banda bulunan grevliye hassa hare
emini denilirdi. Hare emininin toplanan paralar fermanlar ile verilen emir
gereince ilgili yerlere sarf etme yetkisi de bulunuyordu.
Geliri dorudan merkezi hazineye akacak kaynaklar ierisinde mltezimlerce
ekici bulunmayan ya da stratejik nemi dolaysyla devlet tarafndan
denetlenmesi gereken iletmeler yar iltizam yar emanet yntemi ile
iletiliyordu. Devlet zarar ihtimali dolaysyla talibi olmayan mukataalar
kapatma yerine ve ekonomik gc elinde bulunduran gruplara vermek yerine
emanet yntemi ile iletmeyi tercih ediyordu. Buna emanet ber-vech-i iltizam
deniliyordu. Devlet bu tr mukataalar emin adyla atad memurlar
tarafndan iletiyordu. Eminler bir ynyle memur, dier ynyle iletmenin
gelir ve giderinden sorumlu mteebbis statsnde idiler. zellikle padiah
haslar denen ve devlete nemli nakdi gelir salayan arazilerin gelirleri,
kethda, voyvoda ve muhassl gibi eitli unvanlar tayan eminler tarafndan

tahsil ediliyordu. Devlet emanet usuln iltizama tercih ediyordu.
Osmanl Devleti'nde iltizam usulnn Ftih zamannda sistemletirildii kabul
e-dilmektedir. stanbul'un yeniden iskan ve imar iin dardan getirilen
nfusa gayr menkuller nce parasz verilmi, sonralar mukataaya
balanmtr. Bu suretle tahsili dnlen mukataa bedeli 100 milyon akeyi
buluyordu. Gelen ikayetler zerine Ftih mukataay kaldrr. Fakat Rum
Mehmed Paa sadarete geince tekrar mukataa ihdas edilir. Kitab-
Cihannma yazar konu hakknda geni malumat verir. Akpaazade, iltizam
usulnn Rum Mehmed Paa tarafndan Rumlar lehine getirilmi bir tedbir
olduunu syler. Neri tarihinde Rum Mehmed Paa'nn kendi ehrinin evlerini
Mslmanlarn meccanen tasarrufuna hased ettiini ve bu sebeple yeniden
mukataaya baladn belirtir. Hammer tarihinde de iltizam usulnn
balangcn Rum Mehmed Paa'nn sadareti zaman olarak kaydeder.
Akpaazade ayrca tuz, sabun, mum gibi ihtiya madBLNMEYEN OSMANLI
489
delerinin iltizam yntemiyle tekel haline getirilmesini aslen talyan Yahudisi
olan Yakup Paa'ya atfeder. Buna gre belli maddeler belli yerlerde satlyor,
yer deitirmelerine izin verilmiyordu.
Mukataalarn geliimine corafi adan bakldnda Rumeli'ye gre
mukataalarn Anadolu, Suriye ve Irak blgesinde ok daha fazla gelitii
grlmektedir. 1706 yl bte rakamlarndan stanbul, Edirne ve Paa livas,
Bosna ve zi eyaleti toplam mukataa gelirlerinin Erzurum, Trabzon, Halep,
Adana, Rakka, Sayda-Beyrut, Trablusam, Diyarbakr eyaletlerinin her birinin
mukataa gelirlerinden daha az gelire sahip olduu grlmektedir.
ltizam sistemi tmar sistemi ile karlatrldnda iltizam sisteminin zirai
reticiler zerine daha yksek vergi yk tarheden baskc bir sistem olduu
sylenebilir. Zira tmar sisteminde gelirin devamlln muhafaza iin
re'ynn kollanmas ve ar vergi yk altnda ezilmemesi gerekiyordu.
ltizam sisteminde ise her hangi bir iletmeyi ya da vergi tahsil iini
yllna alan kii iin bu zaman sresinde en fazla geliri tahsil etme endiesi
bulunuyordu. Bu sebeple tmarl sipahinin tad kayglar mltezim iin sz
konusu deildi288.
296. 1838de ngiltere ile Balta Limannda imzalanan Ticret Anlamas hangi
artlarda yapld, sonular ne oldu, msbet katksndan sz e-dilebilir mi?
1838 ylnda Balta Liman'nda ngiltere ile imzalanan ticret anlamas
getirdikleri ve gtrdkleri ve bu gne etkileri asndan gncelliini hi
kaybetmedi. Tansu iller'in muzaffer bir komutan edasyla gmrk birliini
imzalad gnlerde her halde en fazla hatrlanan ve atf yaplan bir
anlamayd Balta Liman anlamas.
Anlamaya iten sebepler neydi? Nasl bir vasatta bu anlama imzalanmak
zorunda kalnd? Bu suallere her iki lkenin yani ngiltere ve Osmanl'nn
artlar asndan cevap vermek gerekiyor.
Batda sanayi inklab ngiltere'nin nclnde gereklemi byk bir
hadisedir. 1820'lere gelindiinde ngiltere sanayi inklabn tamamlam bir
lkeydi. Dier batl lkeler ngiltere'nin peinden geliyorlard. ngiltere
Napolyon savalar sonucunda Fransa'y yenerek dnya pazarlarnda tm
rakiplerini geride brakmt. Lider durumuna ykselmi ngiltere'nin mamul
mallarnn kta Avrupa'smdaki sanayi inklabn yaayan dier lkelerde
pazarlanmas gt. Zira bu lkeler lke sanayisini gelitirmek iin korumac

nlemler almlard.
ngiltere baka pazarlara ynelmek zorundayd. Zira mamul pazarlamak
kadar mamuln imalinde kullanlacak hammaddeyi temin de nem arz
ediyordu. Bu sebeple ngiltere Avrupa dndaki lkelere ynelerek bir dizi
ticret anlamas imzalad. Bu
288 kpaa-zde, Tarih, sh. 142-143; Ner, Kitb- Cihannm, c. II, sh. 709711; Hammer, Ata Bey tercmesi, c. 3, sh. 109; Mustafa Nuri Paa, Netayicu'lVuku'at, (ner. Neet aatay), Ankara 1987, c. III-IV, sh. 288-290;
Abdurrahman Vefik, Tekalif Kavaidi, c. 1, sh. 62-65; Tabakolu, Ahmed,
Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, sh. 122-129, 169-171;
Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 177-179; Cin-Akgndz, Trk Hukuk
Tarihi, istanbul 1995, c. 1, sh. 371-372; Akda, Trkiye'nin ktisadi ve tima
Tarihi, c. 2, sh. 352-353; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 153-156.
,.,,.. ,
; ,
490
BLNMEYEN OSMANLI
anlamalarn imzalanmas her zaman karlkl rza esasna dayanmas
gerekmiyordu. ngiltere bu anlamalarn imzalanmasnda gerektiinde silah
gcn kullanmaktan ekinmeyecekti.
ngiliz mamullerini pazarlama asndan Osmanl geni bir pazar
oluturuyordu. stelik Osmanl siyasi adan da zafiyet iinde olup,
ngiltere'nin serbest ticret ynndeki basklarna kar gelecek durumda
deildi. Anlama imzalanacakt ama uygun bir zaman bekleniyordu. Bu uygun
ortam Msr valisi Mehmed Ali Paa'nn isyan salayacaktr.
Mehmed Ali Paa d ticreti devlet tekeline alarak buradan elde ettii gelirleri
Msr'n sanayilemesine ve askeri gcn artrlmasna harcyordu. Mehmed Ali
Paa'nn Msr'daki faaliyetleri her iki lkeyi rahatsz ediyordu. Devlet tekelleri
ngiltere'nin Msr'daki karlarn zedeliyor, askeri gc ise Osmanl saltanatn
tehdit ediyordu. ; Mehmed Ali Paa'nn ordular Osmanl tahtn tehlikeye
sokunca nce Rusya ile 1833'de Hnkar skelesi anlamas imzaland.
Rusya'nn artan nfuzu ngiltere'nin Dou Akdeniz'deki karlar asndan
tehlikeli grlmesi zerine ngiltere padiaha yardm etmek zere devreye
girdi. Bu yardm karlksz olmayacaktr elbette. Yardmn karl
imzalanacak bir anlama ile ngiltere'ye sunulan iktisadi tavizler idi. Netice
olarak ngiltere'nin yardmna karlk bildiimiz 16 Austos 1838 tarihli
Osmanl-ngiliz ticret anlamas imzalanr. Bu anlama ile yed-i vhid usl
kaldrlyor, cri gmrk mevzuat deitirilerek gmrk oranlar indiriliyor,
ngiliz tccarlar lke ierisinde serbest ticari faaliyetlerde bulunma imkanna
sahip oluyordu. Yed-i vhid uslne dayanan devlet tekellerinin Msr'da da
kaldrlmas ile Mehmed Ali Paa'nn mali gelir kaynaklar kurutuluyor, Msr'n
sanayilemesine son veriliyor ve Msr ordusunun nemli bir kayna yok
ediliyordu. Anlamann 6. maddesi Msr'n tm etkinliini ortadan kaldracak
dzenlemeleri kapsyordu.
Anlama gmrk vergilerinde nemli dzenlemeler getirmitir. Anlama
ncesi Osmanl Devleti ithalat ve ihracattan % 3 orannda gmrk vergisi
alyordu. Yerli ve yabanc tccarlar mallarn lke iinde bir blgeden dierine
tarlarken % 8 orannda i gmrk dyorlard. Bu anlama ile ihracattan
alnan vergiler % 12'ye karlyor, ithalattan alnan vergiler ise % 5 olarak
belirleniyordu. Yine yabanclar lehine bu avantajlara ek olarak yerli tccarlar
i gmrkleri demeye devam ederken yabanc tccarlar i gmrklerden

muaf tutuluyordu.
1838 anlamasnn dier nemli bir yan Osmanl Devleti'nin bamsz d
ticret politikalar izleyebilme imkannn yok edilmesidir. Anlamay izleyen
yllarda batl lkeler yeni gmrk tavizleri koparabilmek iin yeni bunalmlar
beklemilerdir. erde mali bunalmn ve Lbnan'da siyasi bunalmn hkm
srd 1860-1861 yllarnda Osmanl Devleti ihracattan alnan vergileri
%12'den %1'e indirmeyi kabul etmitir. Bu oran I. Dnya Sava'na kadar
devam etti. thalattan alnan vergiler ise 1861'de % 8'e, 1905'de % ll'e, ve
1908'de % 15'e karld. Osmanl Devleti ancak I. Dnya savandan sonra
Balta Liman Anlamasn gz ard ederek d ticret politikalarnda daha
bamsz hareket edebilmitir.
Balta Liman anlamas Osmanl sanayii iin bir dnm noktas saylr.
1820'lerden itibaren balayan yabanc mal ithalat bu anlamann da tesiriyle
daha da hzlanmtr. Batl sanayiler ile rekabet gc olmayan
Osmanl sanayii anlamann getirdii
BLNMEYEN OSMANLI
491
serbestiyet ile iyice korumasz kalm ve gerilemitir. Batl gzlemciler 184O'l
yllardaki Osmanl sanayiinin eski halinden ok daha dk olduunu
belirtmektedirler. Geleneksel Osmanl sanayii kurulular ve tezgahlan
kapanyordu. pazarlarda yerli sanayii bir sre daha egemen olduysa da
186O'l ve 1870'li yllarda bilhassa demiryollar inaas ile buralar da Avrupa
mallarnn istilasna urad. Neticede Osmanl ticret dengesi aleyhte
gelierek Osmanl ekonomisi kapitalist dnya ekonomisinin yrngesine
girmi ve 19. yzyl boyunca Osmanl ekonomisi giderek dnya kapitalizmine
almtr.
1838 ticret anlamas ierde ve darda eitli tepkiler dourmutur. D
tepkiler Osmanl Devleti'nde ekonomik ve siyasi nfuz kazanmak isteyen
smrgeci Avrupa devletlerinin birbirleriyle olan rekabetten ve stnl
bakalarna kaptrmaktan doan endielerden kaynaklanyor idi. Baka bir
ifade ile bu tepkiler ad geen devletlerin Osmanl Devleti'nde ki kar
atmasndan ileri geliyor idi. Dahilde devletin smrge-letirilmesine kar
ilk tepkiler ise daha sonralar 186O'l yllardan itibaren baz aydn, rejim
muhalifi, gazeteci ve yazarlardan gelmitir.
1838 Balta Liman anlamasnn Osmanl zanaat dallar zerindeki olumsuz
etkilerine ve d ticret politikalarnda gittike artan bamlla dikkat
ekilmektedir. Bu ynleriyle anlamann hep menfi etkileri zerinde
durulmaktadr. Olumsuz etkileri olduu kesin. Acaba anlamann Osmanl
ekonomisi zerinde olumlu hi bir katksndan sz edilemez mi?
Ticret Anlamasn farkl bir bak asyla deerlendiren Zafer Toprak, 19.
yzyl ticret szlemeleri geleneksel Osmanl sanayisisinin kmesinde
hzlandrc bir rol oynasa da pek ok dnmn gereklemesinde rol
oynadn, mesela; Osmanl tarmnn geimlik yapsn zdn, ekonomik
dzenin parasallamasn saladn, pazar gstergelerinin ve piyasa
gdlerinin ekonomide etkinliinin arttn, Osmanl ekonomisini d pazara
atn, reticiye tevekkl yerine kazan zlemini aladn belirtiyor. evket
Pamuk ise I. Dnya Sava'na kadar geerliliini koruyacak olan 1838 Ticret
Anlamas'n ngiltere'nin dnya leindeki giriimlerinin bir paras ve
Osmanl ekonomisinin d ticrete almasn kolaylatran bir dzenleme
olarak ele almaktadr. Yine benzer bir deerlendirmede (Doan Kuban)

modern sanayiin gelimesi, Trk pazarn Avrupa'ya aan ve geleneksel
sanayiin kn hazrlayan 1838 ticret anlamasndan sonra
balatlmaktadr.
ngilizlerle yaplan ticret anlamasnn geleneksel Osmanl sanayiini ykarak
lkeyi batya baml hale getirdii eklindeki genel tenkitleri Osman Okyar
bir tebliinde farkl bir biimde deerlendiriyor ve Vedat Eldem, Roger Qwen
ve Donald Quatert adl aratrmaclarn incelemelerinden hareketle lkenin
sahil eridinden ieri girildike ehir, kasaba ve kylerde el emeine dayanan
faaliyetlerin rekabetten fazla mteessir olmadn, I. Dnya Sava'na hatta
sonrasna kadar varlklarn srdrdklerini ifade ediyor. Dier taraftan 19.
yzyl boyunca tekstil mamullerine kar i talebin artmas ve ucuz olan ithal
pamuklu ipliklerinin el emei tezgahlarnda kullanlmas neticesinde el emei
ile dokunan pamuklu kuma imalat Anadolu'da yeniden hayat bulmutur289.
289 Ali Fuad, "Msr Valisi Mehmed Ali Paa", TTEM, nr. 19(96), sh. 64-147;
Kololu, Orhan "1838 Osmanl-ngiliz ticret anlamas ve Msr tehdidi", sh.
26-37; Okyar, Osman, "Tanzmt Ekonomisi Hakkndaki Karamsarlk zerine",
sh. 251; nsoy, Rfat, Tanzmt Dneminde Osmanl Sanayii ve Sanayileme
Politikas, sh. 14, 15, 21-25, 29; Pamuk, "150. Ylnda Balta Liman Anlamas",
sh. 38-41; Pamuk, evket, "Osmanl Ekonomisinin Dnya Kapitaliz492
BLNMEYEN OSMANLI
297. Osmanl Devleti'ni d borlanmaya iten sebepler nelerdir? D
borlanmann sonular nelerdir?
1
18. yzyln ikinci yarsndan itibaren artan sava harcamalarnn getirdii
bte a-klarn kapatmak iin ek finansman imkanlar aranmaya baland. lk
d borlanma niyetleri bu dneme rastlar. Fas, Felemenk, Fransa ve
spanya'dan dn alnabileceinin dnlmesine ramen Aydn eyaletindeki
baz sadrazam haslarnn malikane olarak verilmesiyle bir tr i borlanma
yolu tercih edildi.
Osmanl Devleti'nin d bor almaya kar geleneksel menfi tavr krlacak,
btn tereddtlere ramen Krm Sava srasnda 1854 ylnda ilk d bor
alm gerekleecektir. Zaten d bor alm konusunda Avrupa sermaye
evrelerinin de basks var idi. nk Osmanl Devleti'nin Avrupa para
piyasalarnda tahvil satarak borlanmas Avrupa sermaye guruplarnn iine
gelecekti. Tahvillerin satn dzenleyecek bankerler byk komisyonlar elde
edecek, tahvilleri satn alan kk tasarruf sahipleri faiz geliri salayacak,
Osmanl Devleti ise elde ettii fonlarn bir ksmn zellikle askeri ara ve
gere ithalinde kullanaca iin Avrupa sanayiine ek talep oluturacakt.
1854-55 ylnda alnan ilk d bor sava harcamalarna gidecektir. Bu ilk
bortan 1879 ylna kadar Osmanl Devleti on yedi kez dardan bor alacaktr.
Alnan bor paralarn pek az yatrma aktarlacak, geri kalan cari
harcamalara, saraylar yapmna, Avrupa'dan satn almak suretiyle donanma
kurulmasna ve brokrasinin maalarnn denmesine gidecekti. stelik 18756 ylna kadar alnan borlar ok ar artlar tayordu, faiz oranlar yksekti.
Batl lkeler bor verme karlnda ok ar taleplerde bulunuyorlard. Fuat
Paa 1860 ylnda yeniden bor iin ngiltere'ye mracaat ettiinde
ngiltere'nin ne srd artlara baklacak olursa talep edilen artlarn
arl anlalr; devlet emlakini satn alma veya kiralama iin msaade
olunmas, bu emlakin teminat gsterilmesi suretli tahvil karlmas, vakf

emlakin ilgas ve Osmanl maliyesinin idaresi iin uluslararas bir komisyonun
kurulmas.
Devlet ksa bir sre zarfnda borlarn faiz ve anapara demelerini
karlayabilmek iin btn ar artlara ramen yeniden bor almak
durumunda kalyor, d borlarn denmesi her gn daha da zorlayor ve
borlanma srecinin devam etmesi Avrupal bankalar ve tahvil satn alan
tasarruf sahiplerinin iine geliyordu. Dahas 1870'lerin ortasnda Osmanl
Devleti'nin yeni bor almadan anapara ve faiz demelerini karlayabilmesi
iin tm devlet gelirlerinin yarsndan fazlasnn bu alana ayrlmas
gerekiyordu. Dardan yaplan borlanmalara en gvenilir kaynaklar karlk
gsteriliyordu. Mesela Msr'n cizye geliri, stanbul, zmir ve Suriye gmrkleri
gelirleri. 1870 ylnda Rumeli demiryolu inas iin alnan borca ise kilometre
garantisi veriliyordu. 1865, 1873 ve 1874 borlarnda ise devletin tm gelirleri
teminat gsterilecektir.
1873 ylnda borsa krizleri Avrupa ve Amerika piyasalarn etkisi altna alnca
sanayilemi lkelerden sermaye ihrac kesildi ve Osmanl Devleti'nin yeni
fonlar bulmas gleti. Devlet 25 ylda borlar deyemez duruma geldi ve
1875 ylnda moratoryum ilan etti. 1875'de vadesi gelen bor taksitlerinin
ancak yarsn deyebileceini ilan
mine Al", TCTA, c. 3, sh. 718, 719, 720; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad
Tarihi, sh. 199-202; Toprak, Zafer, "Osmanl Devleti ve Sanayileme Sorunu",
sh. 1340 vd.; Kuban, Doan, stanbul Bir Kent Tarihi, sh. 348. ;
.
,
BLNMEYEN OSMANLI
493
etmesine ramen 1876 ylna geldiinde hi birisini deyememeini duyurdu.
u var ki 1873 yl borsa krizleri sadece Osmanly etkilemedi, pek ok lke d
bor demelerini durdurmak zorunda kald.
1875 ylna gelindiinde Osmanl Devleti'nin d borlar 200 milyon sterline
yaklayordu. Anapara ve faiz demeleri ise ylda 11 milyon sterlini
buluyordu. Devletin tm gelirleri ise 18 milyon sterlin dolaynda idi ki d bor
demelerini srdrebilmek iin devlet gelirlerinin % 60'n d bor
demelerine ayrmak gerekiyordu.
1879 ylnda Osmanl Bankas ve Galata Bankerlerine olan 8.725.000 liralk
borca karlk 1880 Ocak ayndan itibaren damga, mskirat, stanbul blgesi
balk av resimleri, tuz ve ttn tekelleri ile stanbul ve evresi, Edirne, Bursa,
Samsun vilayetleri ipek r on sene mddetle on sene mddetle bor
sahiplerine iltizama verildi. 1881 ylnda Muharrem Kararnamesi ile Dyn-
Umumiye kuruldu. Dyun- Umumiye Osmanl borlarnn ynetim, deme ve
vergilerin toplanmas ile grevlendirilmi idi. Muharrem Kararnamesi ile d
borlarda indirime gidildi. Galata Bankerlerine verilen rsum- sitte bu
idarenin tasarrufuna brakld.
Osmanl borlar tarihinde 1882-1914 ikinci dnemi oluturur. Bu dnemde
yeni borlanmalar kanalyla hazineye giren miktarn iki kat bor demelerine
gidecektir. 1882 ylndan itibaren bor demelerine ayrlan miktar tm
Osmanl bte gelirlerinin % 20-30 arasnda bir blmne tekabl edecektir.
1882-1913 yllar arasnda biri yava dieri hzl borlanma dnemi yaand.
1886 ylna kadar bor alnmad. 1901 ylna kadar ise borlanma yava
seyretti. Yaplan borlanmalar ncelikli olarak cari harcamalara gitti. 1901
sonrasnda yeni borlanma ve bor deme yeniden hzland. Alnan borlarn
nemli bir ksm demiryolu yatrmlarna aktarld.

Bte aklar yzyln bandan itibaren bymeye balad. Askeri
harcamalarn artrlmas bunalm daha da arlatryordu. 1910'larn
balarnda eski borlarn faiz ve ana paralarnn denebilmesi ancak yeni
alnan d borlarla denebilecekti.
1914 ylnda Osmanl Devleti'nin d borlar 160 milyon ngiliz sterlinine
ulamt. Lozan Antlamasyla Osmanl borlarndan Anadolu'ya den payn
denecei kabul edildi ve kuruluun yetkisi kaldrld. Dyun- Umumiye'ye
olan borcun son taksidi ilk bor alndndan tam 100 yl sonra 1954 ylnda
dendi290.
298. Dyun- Umumiye daresi niin kuruldu? Osmanl Devleti'nin yklnda
nasl bir etki yapt?
Osmanl Devleti'nin bir gayr-i Mslim lkeden bor alma ynndeki sregelen
menfi tavr artan mali bunalm ve sava harcamalarnn getirdii bask ile
krlnca Av290 Maliye Nezareti hsaiyat- Maliye 1325, stanbul 1327, sh. 312-318;
Abdurrahman eref, "Ecnibden lk stikraz Teebbsmze Aid Birka
Vesika", TOEM, nr.30, sh. 321337; Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh.
184-186; Belen, Trkiye ktisadi Tarihi Hakknda Tetkikler, sh. 252; Pamuk,
Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 206-207; Pamuk, Osmanl Ekonomisi ve
Dnya Kapitalizmi, sh. 52-60; Eldem, Vedat, Osmanl mparatorluu'nun
ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, sh. 184; Karamrsel, Ziya, Osmanl Mal
Tarihi Hakknda Tetkikler, sh. 92-115; Ekinci, Necdet, mparatorluktan
Cumhuriyete, Trk Mali Politikasna Bak, Belleten, c. LV, say 212-214(1991),
sh. 765-769.
......
............
494
BLNMEYEN OSMANLI
rupa lkelerinden d bor almna baland. 1854 ylnda aralanan kap ancak
100 yl sonra kapanacak, Osmanl mali tarihinde ac bir tecrbesi olarak
kalacaktr.
lk borcun alnmasnda Krm Sava'nn byk etkisi vard. Dolaysyla alnan
ilk bor sava harcamalarnn finansmannda kullanld. Daha sonra yaplan
borlanmalarn da nemli bir ksm cari masraflara, saray yapmna, maa
demelerine ve donanma tekiline aylyordu. Dolaysyla yatrmlara kanalize
edilmeyen kaynaklar lke maliyesini dzle karma gibi bir fonksiyonu ifa
edemeyecekti. yle ki devlet d borlarn anapara ve faizlerini demek iin
bile tekrar d kaynaklara mracaat edecekti.
Fakat hzl borlanma sreci ksa srecek, devlet 20 yl gemeden tkanma
noktasna gelecektir. Zira 1873 ylnda patlak veren borsa krizi Avrupa
lkelerinden sermaye ihracn durduracak, yeni kaynaklarn bulunmas
gleecektir. 1875 ylna geldiinde devlet borlarn ancak yarsn
deyeceini ilan etmesine ramen bir yl sonra d bor demelerini tamamen
durdurduunu ilan etme zorunda kalacaktr. Devletin bu hzl borlanma
serveninde 1875 ylna dek darya olan borcu 200 milyon sterline
yaklayordu. Anapara ve faiz demeleri ise ylda 11 milyon sterlini
buluyordu. Devletin tm gelirleri ise 18 milyon sterlin dolaynda idi ki d bor
demelerini srdrebilmek iin devlet gelirlerinin % 60'n d bor
demelerine ayrmas gerekiyordu.
Bor demelerinin tkanmas Osmanlya bor veren bat lkelerini demeleri
gvence altna almak iin yeni bir yntem gelitirmelerinin nn amtr. Bu
yntem ile Osmanl maliyesinin vergi kaynaklarnn bir blm zerinde

dorudan ynetim kurularak bu kaynaklardan salanan gelirlerin bor veren
lkelere aktarlmas mmkn hale geliyordu. Aslnda batl lkelerin mali
kontrol, 1858 ve 1862 yllarnda yaplan istikrazlara karlk gsterilen gelirin
her alt ayda bir bor sahiplerine denmesi iin kaynaklarn denetimi, azas
Osmanl ve bor veren lkelerden oluan bir komisyona braklmas ile balar.
Bu komisyon Dyun- Umumiye'nin temeli saylr.
1296 ylnda Berlin Konferansnda Osmanl hkmetinin verdii sz zerine
batl sermaye evrelerinin temsilcileri stanbul'a gelerek be ay sren
mzakereler sonunda bir Kararname imzalanr. Batl sermaye evreleriyle
Osmanl yneticileri arasnda 1881 ylnn Aralk, Hicri takvime gre Muharrem
aynda imzalanan ve tarihe "Muharrem Kararnamesi" olarak geecek olan bu
anlama ile borlarn tediyesini amalayan D-yn- Umumiye kuruldu. Bu
anlama ile Osmanl borlarnda indirime gidildi ve deme artlar yeniden
dzenlendi. Ancak Osmanl borlarnn ynetim, deme ve vergilerin
toplanmas Dyun- Umumiye messesine brakld. Bu idare ngiliz, Fransz,
Alman, talyan, Avusturyal ve Osmanl alacakllar ile kendilerine ncelik
tannan Galata bankerlerini temsilen 7 yeden olumutur.
Kurumun denetledii vergiler Osmanl maliyesinin nemli gelir kaynaklan idi.
Galata bankerlerine braklan rsum- sitteden oluan tuz ve ttn tekelleri,
damga resmi, ipek r, mskirat resmi ve stanbul blgesinde balklktan
alnan vergilerden baka gmrk muahedelerinin tadili halinde gmrk
gelirinde meydana gelecek haslat fark, patent nizmnmesinin tatbik
mevkiine konulmasndan ve temett vergisinde hasl olacak fazlalklar,
Bulgaristan vergisi, Kbrs varidat fazlas, arki Rumeli vergisi ile mezkur
eyalet gmrkleri safi haslat karl olan 5000 lira, tnbeki resmi
haslatndan 50 bin lira, Berlin muahedesine gre Dyun- Umumiye'den
Srbistan, Karada, Bulgaristan ve Yunanistan'a isabet eden meblalar da
Dyun- Umumiye messesinin
BLNMEYEN OSMANLI
495
tasarrufuna brakld.
Ayrca 1883 ylnda yabanc sermaye ile kurulacak olan Ttn Rejisi irketi'ne
lke iindeki ttn retiminin denetlenmesinde, ttn alm ve satmnda ve
sigara retiminde ayrcalklar tanyordu.
Dyun- Umumiye daresi'nin Osmanl mali tekilt iindeki yeri zamanla
genilemi ve I. Dnya Sava arefesinde bir maliye nezareti halini alacak
kadar kuvvetlenmitir. Kat zerinde bir Osmanl devlet idaresi gzkmekle
beraber Maliye Nezareti'n-den byk lde bamsz olarak alyordu.
Kurulduu tarihte geliri 2.54 milyon liradan 1911/2 ylnda 8.16 milyonu
bularak devlet gelirleri iindeki hissesi % 17'den % 27'ye ykselmitir.
Dyun- Umumiye daresi kendi denetimine braklan vergi kaynaklarn
gelitirmek ve vergileri daha etkin bir ekilde tahsil etmek amacyla be
binden fazla alanyla yirmiden fazla ehirde geni bir organizasyon kurmu
idi. Bu idarenin st dzey alan Avrupal dier alanlar ise Osmanl
vatandalaryd. darede grevli yabanclarn oran toplam memurlarn % yedi
veya sekizini gemiyordu. dare kendisine braklan alanlarda mesela ttn ve
ipek gibi zirai mallarn retimine ve ihracatna yneldi.
Dyun- Umumiye daresi'nin kurulmasndan sonra Osmanl Devleti bor
almn srdrd. Osmanl maliyesi zerindeki bat lkelerinin denetimi
Osmanl Devleti'nin bat lkelerinden daha uygun artlarda, daha dk

faizler ile bor almna imkan salyordu. Dier taraftan bu idare sayesinde
batl lkeler alacaklarn eksiksiz ve zamannda tahsil ediyorlard. darenin
yabanc demiryolu irketleriyle ibirliinden Trk kyls de yararlanmtr.
Demiryollar mahalli retim fazlasn baka blgelere aktarlmasn salyor,
dolaysyla getii blgelerde verimlilik artna sebep oluyordu. Yine
demiryollarna ve hkmet borlarna teminat olarak ayrlan a'rn
ihalesinde ihmalkarln nlenmesi a'r ihalelerinin elverili zamanlarda
yaplmasna ve kyllerin mahsul iyi fiyatla satmasna sebep oluyordu.
1881 anlamasndan sonra Osmanl Devleti'nin bor demeleri alnan yeni
borlarn zerinde gerekleti. I. Dnya Sava'na kadar batl lkelerden
alnan yeni borlarn yaklak iki kat anapara ve faiz demeleri olarak bat
lkelerine aktarlmtr.
Osmanl Devleti'nin tarih sahnesinden ekiliine kadar yrrlkte kalacak olan
Dyun- Umumiye daresi Osmanl mali kaynaklarnn nemli bir blmn
dorudan denetleyecek ve salad gelirleri Avrupa lkelerine aktaracak ve
merkezi hkmetin bamsz kararlar almasnn da nn tkayacaktr291.
299. Osmanl demiryollarn finanse eden batl lkeler ile Osmanl Devleti'nin
beklentileri nelerdi? Sonular ne oldu?
Osmanl lkesinde yabanc sermayenin en fazla ilgi alanna giren yatrm alan
Demiryollar idi. Demiryollarnn ilgiyi zerine ekmesi sebepsiz deildir.
Osmanl yne291 Maliye Nezareti hsaiyat- Maliye 1325, stanbul 1327, sh. 312-318;
Eidem, Vedat, Osmanl mparatorluu'nun ktisadi artlan Hakknda Bir Tetkik,
sh. 182-199; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 208-210; Tabakolu,
Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 185-186; Karamrsel, Ziya, Osmanl Mal Tarihi
Hakknda Tetkikler, sh. 87-88, 102 vd.; Biaisdell, Donald C, Osmanl
mparatorluunda Avrupa Mal Denetimi (Dyunuumumiye), ev. Ali hsan
Dalg, stanbul 1979.
496
BLNMEYEN OSMANLI
ticiieri tarafndan da demiryollar farkl alardan deerlendirilerek yabanc
sermaye bu alana ekilmek isteniyor ve yapm tevik ediliyordu.
Konuya yabanc sermaye asndan baktmzda u manzara grlmektedir.
Sanayi devrimini gerekletirmi bat bir tarafta mamul rnlerini pazarlamak
istiyor ve dier tarafta ileyecek hammadde kaynaklarna kolayca ulamak
istiyordu. 1838 ve takib eden ticret anlamalar ile youn bir ekilde Osmanl
Devleti ile ilgi kuran bat lkelerinin bu hedeflerinin gereklemesi iin
Osmanl lkesinin denizden uzak i blgelerine ulamak gerekiyordu. Bu
tarihlerde bat lkelerini saran demiryolunun Osmanl hinterland ile ky
kentlerinin birbirine balanmasn salayacak en iyi yol idi. Demiryolu
sayesinde batl lkeler kendi rnlerini Osmanl hinterlandnda rahatlkla
pazarlayabile-cek ve bu i blgelerin hammadde kaynaklarn da bat
lkelerine ulatrabilecekti. Demiryolunun ulat blgelerin
hammaddelerinin ekilip alnmas ile bu blgelerde satn alma gc de
ykseliyor, dolaysyla bat mamullerini satn alacak bir dzeye gelinerek talep
art salanm oluyordu.
Bat lkeleri Osmanl demiryoluna sermaye ihracyla bu tr hedeflenen
faydalarn dnda bizatihi yatrmn kendisi de krl bir aland. Devlet
kilometre garantisi vererek riski azaltyordu.
Demiryolu yatrmlar ile batl lkeler Osmanl ilerinde nfuz blgeleri

oluturuyordu. Bu blgelerin mamulleri ncelikli olarak demiryolu inaasn
gerekletiren lkeye gidiyordu. Nfuz blgesi oluturan devlet dier
yatrmlara giriiyordu. Mesela 1860'larda zmir-Aydn, zmir-Kasaba
demiryolunun yapm Bat Anadolu'da ngiliz sermayesini glendiriyor ve
blgenin ngiltere ile olan ticretinin hzla bymesine yol ayordu. ngiliz
sermaye sahipleri dier yatrmlara mesela sanayi, belediyecilik ve madencilik
alannda yatrmlara yneliyorlard.
Konu Osmanl Devleti asndan farkl boyutlar tayordu. Bir kere ulam
sektrne yaplan bu yatrmlar lke kalknmasna katkda bulunuyordu.
Devlet demiryolu sayesinde ok geni topraklara sahip corafyasnda bir
ulusal pazar oluturmas mmkn hale geliyordu. Ulam maliyetleri azalarak
blgeler aras mal sirklasyonu hzlanyordu. Zira daha nce ulam
maliyetlerinin ykseklii nedeniyle pazarlar en fazla 80 km. ile snrl
kalyordu. Bu katklara ek olarak yeni topraklar retime alyordu. Zirai
retim artnn bir dier anlam devlet iin daha fazla vergi idi.
Devletin taradan kaybolan gcnn pekitirilmesinde de nemli bir
fonksiyon icra ediyordu. 19. yzylda merkezi devletin gcn artrma
ynndeki temel politikann gerekletirilmesinde bir arac roln
stleniyordu. Devlet en cra kelere kadar gcn ulatrmak imkan elde
ediyor, daha etkin vergi tahsili mmkn oluyor, lke ii asayiin
salanmasnda nemli rol oynuyordu.
Demiryollarnn yapmnda hem sermaye sahibi lkeler hem de Osmanl
lkesinin nemli yararlar bulunuyordu. Ancak her iki kesimin ncelikleri farkl
idi. u var ki bat emperyalizminin Osmanl lkesinde yerlemesinde ve lkeyi
evreietirmesinde demiryollar nemli ilevleri olmutur292.
\
292 Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, sh. 213-215; Grel, Ziya, Kurtulu
Savanda Demiryolculuk, Ankara 1989, Khya, Esin, "Trkiye'de lk
Demiryollar", , Belleten, c. LU, say 202(1988), sn.210-218.
BLNMEYEN OSMANLI
497
300. Osmanl Devleti'nde para vakflaryla slm'n faiz yasann delindii
sylenmektedir. Buna ne dersiniz?
Hanef mezhebinin dndaki fkh mezheplerinden, Mliklerin kaytsz artsz
mu'temet gr olarak, fi'lerin ise, ss eyas olarak kesin, ama geliri
temin edilerek fakirlere verilmek zere yaplan nakit para vakflarn ise
ihtilafl bir ekilde ve Hanbeller ise yine ihtilafl olmakla beraber, nakit para
vakfn caiz grmektedirler. Hanef mezhebinde ise, menkul vakf konusunda
deiik grlerin bulunduunu ve genellikle nakit para vakfnn "rfen vakf
kabul edilen menkuller" gurubuna sokulduunu biliyoruz.
Fkh kitaplarnda kk bir fkh mesele olan nakit para vakf meselesi,
Osmanl Devleti'nde tatbikatta nem kazanmas; nakit para vakfnn cevaz
konusunda Osmanl hukukular ve eyhlislmlarnn uzun sre mnakaa
etmeleri; vakf paralarn iletilmesi yollarndan biri olan "mu'mele-i er'ye"
usulnn slm'n yasak ettii "faiz" konusuyla yakndan ilgili olmas ve
benzeri sebeplerden dolay, vakf hukukunun en nemli mevzularndan biri
haline gelmitir. Maalesef Cumhuriyet devrinde bu konuda yaplan
aratrmalarda, meselenin sadece bir ynnn yani faizle ilikisinin ele
alnmas ve slm Hukukundaki baz messeseler de bilinmeden yanl
saylabilecek baz yorumlara gidilmesi, bu konudaki aratrmalarn nemini

arttrmaktadr. Osmanl uygulamasnda ve bu cevaz veren Hanef mezhebi
hukukularnn grnde, vakf paralarn tek iletilme yolu "mu'mele-i
er'ye" olmad halde, dier klar unutulmu ve her nedense hep bu k
zerinde durulmutur.
Ana kaynaklardan rendiimize gre, vakf paralarn ekilde, tahsis
edildii cihete intifa1 ettirilmesi mmkndr: Birincisi, mudarebe irketi
kurarak elde edilen krn tasadduk edilmesi; ikincisi, fakirlere ve tahsis edilen
kimselere ticret sermayesi olarak verilmesi yani kredi olarak kullanlmas ve
ncs ise, Osmanl tatbikatnda mu'mele-i er'ye denilen usulle gelir
salanarak (istirbah edilerek), elde edilen kr ve gelirin fakirlere
datlmasdr. te yaplan aratrmalarda sadece nc k zerinde
durulmu ve Osmanl Devleti'nin faizi tamamen caiz grd eklinde garip
bir iddia ortaya atlmtr.
er' bir usuln suiistimali sebebiyle, bu iddialara ksmen hak vermek ve
suiistimal ile Birgivi'nin zikrettii baz sakncalarn vakada az da olsa
grldn kabul etmek mmkn olsa bile, Osmanl Devleti'nin faizi
uyguladn sylemek mmkn deildir.
Vakf paralarn Osmanl tatbikatnda uygulanan iletme usullerinden en
nemlisi, Osmanllarn "mu'mele-i er'ye" dedikleri bir usuldr. Bu ekilde
elde edilen gelire "ribh=kr", "nema=gelir"; paray gelir getirmek zere
vermeye "istirbah=kr getirmek iin parann iletmeye verilmesi" ve
"istilal=gelir getirtme" ve iletme tarzna da "mu'mele-i er'ye" ve
"mrabaha-i mer'yye" veya sadece "mu'mele" ve "murabaha" denilir.
Mu'mele-i er'ye denilen vakf paralar iletme usulnn hukuk dayana
slm hukukunda "bey' l-ne" diye bilinen bir satm akdi eididir. nce bu
satm akdini ve hkmn renelim. Bey'l-ne, bir maln veresiye olarak
satlp, alcya teslim edildikten sonra, yine alcdan pein, ama daha az bir
bedelle satn alnmasdr. Mesel bir mal, (A)'ya veresiye olarak 50.000 TL. ya
satlr. (A), henz paray demeden, ayn mal
498
BLNMEYEN OSMANLI
40.000 TL. ya geri satn alnrsa, bu, bey'l-ne olmu olur. Bu satm akdinin
deiik ekilleri olabilir. Mhim olan veresiye alp, pein satarak bir dn
para bulmak ve para sahibine de fazla bir miktar kazandrmaktr. eitleri
konusunda daha sonra bilgi vereceimiz bu satm akdi eidinin meruiyeti
hakkndaki grlere gelince; bu bizim iin nemlidir:
fP hukukular, bu eit akitlerin caiz olduunu belirtirken, Mlikler,
Haneflerin ounluu ve Hanbeller caiz olmadn kabul etmektedirler.
te iktisad zaruretler ve halk arasndaki rf ve adetlerin de basks ile ve
hayr yollarn kapamamak gayesi ile bey'l-ne diye bilinen bu mu'mele,
Osmanl hukukular tarafndan, yukarda zikrettiimiz ekilde vakf paralarn
iletilmesi iin bir usul olarak ittihaz edinilmi ve Ebssuud'dan nce de dier
hukukular tarafndan "er-i erife" uygun hale getirilen ekli kabul ve tatbik
edildii iin adna da "mu'mele-i er'ye" denilmitir. Bu mu'mele faizden
kanmak iin ta Hz. Peygamber devrinden beri bilinen ve fi'ler tarafndan
tamamen benimsenen bir hukuk aredir. Her "hile-i er'ye" hileli ve
muvazaal bir yol demek deildir. Ayrca "hile-i er'ye"leri "kanuna kar
hilelerle" de kartrmamak gerekir. Bu mu'melenin suiistimal edildii fikrine
katlmak mmkn ise de, tamamen faiz olduu fikrine katlmak, hele "ribh"i
faiz diye, "istirbah" faize vermek eklinde yorumlamak tamamen yanltr.
Bir ksm aratrmaclarn Osmanl Devleti'nde faizin serbest olduu ve
uyguland eklindeki iddialar, Osmanl kanunnmelerindeki kesin
hkmlerle rtlmektedir. Adaleti sebebiyle "adl" unvann alan Yavuz'un
umum kanunnmesindeki hkm bunun bariz bir mislidir. Bir ksm slm
hukukusu tarafndan caiz grlen bey'l-ne'nin yani Osmanl
kanunnmesindeki ifadesiyle mu'amele-i er'yyenin faiz diye takdimi ise
meseleyi bilmemek demektir.
"42. Ve mu'mele-i er'yye edenin onun on birden ziyde ettrmeyeler ve
er' mu'mele etmeden kat' rib etdrmeyeler."293
IV- OSMANLI TIMAR SSTEM VE FEOADALTE
301. Feodalitenin siyas ve sosyal mahiyeti nasldr?
Feodalite siyasi adan, siyasi hkimiyetin paralanmasndan ibarettir. Yani
siyasi bakmdan lke birbirinden farkl byklkte yani kkl, bykl
paralardan meydana gelmi yamal bir bohadr. Tek devlet ve tek hkimiyet
prensibinin tatbiki tarihe
293 bnl-Hmam, c. 5, sh. 51; Elmal, A, 64; mer Hilmi, AE, m. 58; Kadri
Paa, KA, md. 60-61; Fetvy- Tatarhaniye, c. I, vrk. 365/A; Ebssuud, Vakf-i
Menkul, Vrk. 4; ivizde, Ebssuud'a Reddiye, Sleymaniye ktp. Reld
Efendi, nr. 1177, Vrk: 161; evkni, c. 5, sh. 234; bn-i Kudame, c. 4, sh. 174176; c. 4, sh. 290-293; bnl-Kayym, c. 3, sh. 323-324; bn-i Abidin, c. 5, sh.
273, 325,326; c. 4, sh. 363-364; evkni, Neyll-Evtr, c. 5, sh. 234; bn-i
Hazm, c. 9, sh. 40 vd., 47 vd.; Barkan, mer Ltf/Ayverdi, Ekrem Hakk,
stanbul Vakflar Tahriri Defteri, 953/1546 Tarihli Tahrir Defteri, stanbul 1970,
nsz, sh. XXX vd.; aatay, sh. 48 vd.; bn-i Kemal, Fetva Mecmuas, Millet
ktp. nr. 80, sh. 131 vd.; Ebssuud, "haram dememek gerek" derken, bn-i
Kemal "hile Allah' aldatmaktr" diyene ta'zr cezas lazm geldiini sylemitir.
Barkan-Ayverdi, sh. XXXIV; Bir fetvada mlk akenin de "tamam shhat
zerine muamele-! er'iye edicek rlbhinin helal" olaca Ebssuud tarafndan
belirtilmektedir. Fetvy- Yahya Efendi, Vrk: 265/B, 126/B- 127; Kanaatimizce
tam doru olmayan dier bir gr iin de bkz: Turan, Osman, "Faizle Para
krazna Dair Hukuk Bir Vesika", Belleten, c. XVI 1952, sh. 251-260; aatay,
Ne'et, "Osmanl mparatorluunda Riba-Faiz Konusu Para Vakflar ve
Bankaclk", VD, c. IX, sh. 39-56.
BLNMEYEN OSMANLI
499
karmtr. Artk boha paralarnn her bir yamasnda ufak ufak
hkimiyetlerin mevcudiyeti sz konusudur. Devletin en nemli mmeyyiz
vasf olan merkez hkimiyetin yokluu, yani senyrlerin, Devletin
hkimiyetini temsil etmeleri; yani adaleti tevzi etmeye; asayii temin
eylemeye ve ksaca devlete ait hak ve yetkileri kullanmaya kalkmalar,
feodalitenin siyasi zelliini tekil eder.
Feodalite rejiminde arazi sahibi olmak, ayn zamanda, o arazi dahilindeki ahali
-zerinde siyasi hkimiyet hakkn elde etmek demektir. Bu hkimiyete sahip
olan toprak mliklerine senyr, sahip olduklar topraklara ise fief ad
verilmektedir. Gya nemli hizmetleri ve sadakatleri karlnda feodal bir
mukavele ile senyrlere bu toprak paralar tevcih edilmitir. Toprak
paralarn veren tarafa szren, alan tarafa ise vassal denmektedir. Szren ve
vassallarn kendi aralarnda mertebeleri ve dereceleri mevcuttur. O zaman
senyrlkler ve vassallklar deta birbirlerine tbilik ve metbu'luk balar ile

bal bir ebeke halinde girift bir rmcek a manzaras tekil ederler. Feodal
devirde zellikle Fransa'da "Senyrsz hi bir toprak yoktur" sz mehur
olmutur.
En yksek senyr, Kral veya mparatordu. Bunlarn dndaki senyrler
arasnda da derece ve mertebeler vard. Ancak her senyr, kendisinden
yksek senyre yani szrene kar belli grevleri ifa etmek artyla, hkim
olduu topraklar zerinde mstakil bir hkmdar gibi davranyordu. Fransa'da
mevcut olan senyrleri iki ana grupta toplamak mmkndr:
Birinci Grup, Byk Senyrlerdi. Bunlarn fieflerine unvanl fief denirdi.
Bunlara geni anlamda baron da denilirdi. Kendi aralarnda hiyerarik bir
yapya sahip olan byk senyrleri yukardan aaya doru ylece
sralamak mmkndr: Dk, Marki, Kont, Vikont, dar anlamda Baron, Satolen
ve valyeler. kinci Grup ise, kk senyrlerdi ki, sahip olduklar araziye
unvansz fief denirdi.
Bizi asl ilgilendiren konu ise, feodalite nizmnda senyrlerin fiefleri
dahilindeki a-hali zerinde sahip olduklar haklardr ki, bunlara senyrlk
haklar denmektedir. Senyrlerin szrenlerine veya vassal olmadklar
senyrlere kar olan haklarna ise feodal haklar denmektedir ve bizim
konumuzu ilgilendirmemektedir. Senyrlk haklar sayesinde zellikle byk
senyrler, fief arazileri dahilinde bulunan yar klelere yani servajlarna kar
yasama, yarg, yrtmeyi ilgilendiren tm haklara yani tam bir hkimiyet
hakkna sahip idiler. Hatta baz senyrler para bile bastrabiliyordu. Her byk
fief adeta bir kk devlet idi.
Genellikle senyrlk haklarn drt ana grupta toparlamak mmkndr:
Birincisi: Yasama yetkisi; Her senyr, maliknesi dahilinde her konuya ait
kararlar bizzat kendisi verir ve verdii kararlar bir ferman gibi yaynlanr ve o
toprakta yaayan insanlar kanun gibi balar. Bu kanun kuvvetindeki kararlar
veren senyrleri balayan, anayasa, temel hak ve hrriyetler veya benzeri
hukuk esaslar mevcut deildir. kincisi: Yarg yetkisi; Her senyr, yarg
hakkna sahiptir. Senyrler mahkemesinin kararlarna kar, ancak daha
yksek senyr mahkemesine veya belli konularda kral mahkemesi veya
ruhaniler mahkemesine itiraz etme hakk vardr. Ksaca, senyrler, fief denilen
arazilerinde yaayan insanlarn hem kanun koyucular ve hem de
hkimleridirler. ncs: Mali Yetki; Feodal devirde ahalinin mali
mkellefiyetleri pek oktu. Ahaliden vergi talep etme hakk sadece devletin
deil, ayn zamanda senyrlerin de hakk idi. Vergilerin tahsili ile kamu yarar
arasnda bir mnasebet yoktu. Vergiler do000
BLNMEYEN OSMANLI
rudan doruya senyrn ahs menfaatini tatmin iin tahsil olunmaktayd.
Senyrlerin gelir kaynaklarn, yarg ilerinden aldklar resimler yani para
cezalar, msadereler ve benzeri gelirler; vergi mahiyetini andran ancak
tamamen keyfi olan gelirler ve bunun dnda kalan kaidesiz gelirler tekil
etmekteydi. Drdncs: Asker Yetki; Senyrlerin asker toplama yetkileri,
onlarn halka zulmederken kullandklar en dehetli yetkilerinden biridir.
Ahalinin ocuklarn kendi keyiflerine gre istedikleri zaman silah altna
almakta ve bazan yzlerce kiiyi sonu gelmeyen savalara
srklemekteydiler294.
Feodalite nizmnda ahali, birbirinden farkl snflara ayrlmtr. Bunlarn her
birine dahil fertlerin hukuk durumlar dierlerinden farkldr. Bu devirde

fertlerin sosyal statlerini etkileyen ikinci bir etken de arazi vaziyeti ile
fertlerin sosyal durumlar arasndaki mnsebettir. Feodalite nizmnda
bulunan snflar yukardan aaya doru Hindistan'daki Kast sistemini
andran bir hiyerari tekil ederler.
Feodal devirde insanlar sosyal durumlar itibariyle drt snf idiler:
1) Ruhaniler: Bunlarn mevkileri yksek ve nfuzlar bykt. Hristiyan
ruhanilerinden kast, papaz ve piskoposlardr. Bunlarn saylar snrldr.
2) Asiller: Bunlar, feodalite nizmnda idare eden senyrler snfdr. Daha
nce bilgi verilmitir. Asaletin menei, doum, valye snfna mensup olmak
ve fief elde etmektir. mtiyazlarn daha evvel zikretmitik. Bunlarn da saylar
snrldr. Kral, Dk (Lord), Marki, Kont, Vicont, Baron ve valye eklinde
ngiliz Feodalitesinde de kendi aralarnda hiyerarik bir yapya sahiptirler.
3) Hr nsanlar: Bunlar, asiller ile yar kleler arasnda bir snf tekil ederler.
Hr kyller ve hr ehir ahalisi olmak zere ikiye ayrlrlar. Asl hr olanlar
hr ehir ahalisidir. Hr kyller, zamanla yar kle durumuna dmlerdir.
4) Yar Kleler=Serfler: Roma dnemindeki klelerin biraz hafifletilmi
eklidir. Bunlarn efendilerinin arazilerine baldrlar; oturduklar fiefi terk
edemezler. Ancak senyr de onlar toprakdan sremez. Serflik, tam anlamyla
bir kleliktir; fakat kleler ey olmaktan kurutulup ahs haline gelmilerdir.
Her ne kadar serflere, evlenmek, menkul ve gayr-i menkul sahibi olmak gibi
baz medeni haklar tannm ise de, senyrlere tannan yetkilerle bunlar yar
kle haline getirilmilerdi. Sertlerin senyre kar mkellef olduklar iki temel
grev vard: Birincisi; Serfler, senyre kar ar vergilerle mkellef idiler.
Bunlarn ayrntsna girmiyoruz. kincisi ise, esas ve kaidesi bulunmayan
angaryalard.
Serfler medeni hukuk alannda da nemli snrlamalar altndaydlar; Serfler,
hr bir kadnla evlenemezlerdi. miraslk haklar nemli lde tahdit
edilmiti. Ve nihayet, senyrlerin bunlar zerinde daha evvel izah ettiimiz
yasama, yrtme ve yargdan kaynaklanan mutlak haklar vard. Neticede
serfler yar kle anlmaya layk insanlard.
Serfliin menei, doum, evlenme, feodal hukukun baz kurallarn ihlal ve
nihayet belli bir sre eflerin iinde yaama yani mruruzaman gibi hallerdi.
Tpk tam klelikte olduu gibi, serflikten kurtulmann yolu da, senyrlerin
kendilerini azat etmesi ve benzeri sebeplerdi.
te Osmanl Devletindeki tmr sistemi ile mukayese edilen Avrupa'daki
feodalite
294 zelik, "Avrupa Fedolitesinin Siyasi ve ktisad Mahiyeti", HFM, c. 16,
say 1-4, sh. 324-350; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, sh. 264-27; Klbay,
Osmanl retim Tarz, sh. 239; Cin-Akylmaz, Feodalite ve Osmanl Dzeni, sh.
31-37; Arsal, Sadri Maksudi, Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara 1926-1927, sh.
220-267.
BLNMEYEN OSMANLI
501
nizmnn ksaca esaslar bunlardan ibarettir ve grld zere bu sistemde
ounluu tekil eden iiler ve iftiler, yan kle durumundadrlar295.
302. Tmr Nizm ne demektir?
Mukayese etmeden nce Osmanl Devletinde asrlarca tatbik edilen tmr
nizmn ksaca bilmemiz gerekmektedir:
slm ve Osmanl hukukundaki arazi eitlerinden biri de, rakabesi (kuru
mlkiyeti) ve tasarruf hakk devlete ait olan mir arazidir. Devletin icra organ,
bu eit arazileri kamu yaran bulunmak artyla diledii gibi iletebilir veya
devlet hazinesinden hakk olan gazilere, ilim adamlarna ve devlet adamlarna
iletme hakkn veya tamamen mlkiyetini devredebilir. Nitekim, bata Hz.
Peygamber olmak zere, slm'n ilk dnemindeki idareciler de devlete ait
arazilerin ya tamamen mlkiyetini (temlken ikta') veya tasarruf hakkn ve
gelirlerini (istilken ikta'), gazilere, byk devlet adamlarna veya benzeri
yerlere ikta1 adyla tahsis etmilerdir. Bu usul ikta' adyla Seluklularda ve
l adyla da lhanllarda devam etmitir.
slm hukukunun kendilerine tand bu yetkiyi, asker gce dayal gl bir
devlet kurmak iin kullanan Osmanl Padiahlar, Osman Gz'den balayarak
ve Ftih Sultn Mehmed zamannda kemlini bularak devlete ait gelirlerinin
(tasarruf hakknn) belirli bir ksmn belli hizmetler karlnda muayyen
ahslara tahsis ve tevcih etmilerdir. te belli bir hizmet karlnda devlete
ait arazilerin gelirlerinin ve tasarruf hakknn muayyen ahslara tahsisi
ilemine dirlik ve tmar ad verilmitir. Bu sistemin kaynan, Avrupa'daki
feodalite messesesinde aramak tamamen manaszdr. Zira feodalite
sisteminde halk kle veya yar kle durumundadr (servaj usul). Topran
gerek sahibi senyrler ise tam anlamyla efendidir. Tmar sisteminde durum
tamamen farkldr.
Konunun anlalmas iin dirlik veya dier adyla timar sisteminin hukuk
mahiyetini daha yakndan grelim;
Mlkiyeti ve tasarruf hakk devlet ait olan mir araziyi devlet bizzat iletmez
ve zaten iletemez. Belki yerli halka snrsz sreli bir kira akdiyle veya ariyet
yoluyla tasarruf hakkn devreder (tefviz eder). Halkn grevi, araziyi iletmek
ve elde edilen gelirden belli bir ksmn devlete vergi olarak demektir.
te Osmanl Devletinde rey denilen halkn devlete deyecei vergi
gelirlerini devletin reisi olan padiah, asker hizmetleri karlnda belli
ahslara tahsis eder. Bu ahslara sipahi veya sahib-i arz denir. Bunlar
arazinin gerek maliki deildir, sadece nezret ederler. Halk da bunlarn klesi
deildir. Belki halk hrdr, devletin kiracsdr ve sipahiler de devletin vergi
tahsil yetkisi tand ahslardr. Ancak topladklar vergi gelirleri, belli
hizmetler (genellikle asker) karlnda kendilerine aittir. Bu gelirleriyle
mnasip baz asker hizmetleri ifa edeceklerdir. slm hukukunda bu asker
ahslarn elde ettikleri gelirlere mal-i muktele denir. Yani asker hizmetler ve
dmana kar
295 Huberman, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla (ev. Murat Belge),
stanbul 1991, sh. 14-18; zellk, A. Seluk, "Fedolitenin tima Mahiyeti,
Menei, Avrupann Siyasi ve Meden nkifndaki Rol", HFM, c. 17, say 12, sh. 351-360; Arsal, Hukuk Tarihi Dersleri, sh. 277-282; Cin-Akylmaz,
Feodalite ve Osmanl Dzeni, sh. 48 vd.; Klbay, Osmanl retim Tarz, sh.
238 vd.
BLNMEYEN OSMANLI
sava karlnda tahsis edilen mal demektir.
imdi de tmar sisteminin asker amalarla nasl kullanldn grelim:
Dirliklerin yani gelirleri belli ahslara tahsis edilen arazilerin miktarlar kl
itibariyle tayin edilirdi. Kl, dirliin eitleri olan tmar veya zeametin
ekirdeini tekil eden ksma deniyordu. Kl denen temel ksmn miktar
ake ile belirlenir ve eyaletlere yahut dirlik eitlerine gre farkllk gsterirdi.
Her kl, bin akeden balayp alt bin akeyi gemezdi. Her kl bir tmar
itibar edilir ve timar sahibi 3000 ake iin bir cebel denen savaa hazr
mcehhez svari asker karmakla mkellefti. Ake miktar arttka
karlacak asker says da artyordu. Bu sebeple ake miktarna gre
dirliklerin eitli ksmlar vard.
Dirlik arazilerinin ake gelirlerine gre eidi vardr:
Birincisi; hasdr ki, yllk geliri 100 bin akeden fazla olan dirliklere denir.
Sultnlara, ehzadelere, vezirlere veya Beyler ait dirlikler gibi.
kincisi; Zeamettir. Yllk geliri 20 bin akeden 99.999 akeye kadar olan
dirliklerdir. Sahiplerine zim veya oul olarak zuam denir. Zeamet sahipleri
her be bin ake iin bir cebeli (svari asker) hazrlamakta mkelleftirler.
ncs; Tmarlardr ki, yllk geliri 19.999 akeye kadar olan dirliklerdir.
Tmar sahipleri (ehl-i tmar), senelik gelirden kl ad verilen belli bir ksmn
ayrlmasndan sonra her 3000 ake iin bir cebeli getirmee mecburdurlar.
Kl bedeli, kl hakk ad altnda kendi ulufesine karlktr.
Dirlikler (tmarlar), Tmar sahiplerinin grdkleri ilere gre ekinci tmarlar
(harp annda cebelileriyle birlikte cepheye giden tmarlar); mstahfz tmarlar
(kaleleri korumakla grevli tmarlar) ve hizmet tmarlar (hudut boylarnda
bulunan baz zaviye ve camilerin korunmas ve hizmeti ile ilgili tmarlar)
olmak zere e ayrlr.
Ayrca Kanun Sultn Sleyman zamannda 1530 ylna kadar, btn tmarlar
bey-lerbeyiler tarafndan veriliyordu. Bu tarihten itibaren ikiye ayrld.
Beylerbeyi'nin dorudan vermeye yetkili olmad ve onun tezkeresi zerine
padiah fermanyla verilen byk tmarlara tezkireli tmarlar; dorudan
beylerbeyi tarafndan verilebilen tmarlara da tezkiresiz tmarlar dendi. Bunun
yannda, arazi gelirlerinin dndaki baz istisna vergi gelirlerinin de (gerdek,
crm cinayet ve klak resm gibi) tmar sahiplerine veya devlete ait oluu,
tmarlarn serbest tmarlar veya serbest olmayan tmarlar eklinde ikiye
ayrlmasna sebep olmutur296.
303. Feodalite sistemi ile tmr sistemi arasndaki farklar nelerdir?
Bir ksm aratrmaclar, Osmanl Devleti'nde arazinin timar, ze'met ve has
diye ahslara tevcih edilmesini, Avrupa'daki feodalite sisteminde var olan
fieflere ve dirlik sahiplerini de feodal devrin senyrlerine benzeterek, timar
sistemini feodal bir sistem gibi grmek istemilerdir. Halbuki tmar sistemi
feodal sistemden tamamen farkldr.
296 Kalkaand, Subh'l-A', c. 13, sh. 104 vd.; Millet Ktp. Kavnin blm,
nr. 92, sh. 758; Hezarfen, Tel-his'l-Beyan, vrk. 56/b vd; Halis Eref, Klliyt,
sh. 14 vd., 29 vd.; Akgndz, Vakf Messesesi, sh. 487 vd.; Cin, Halil, Mir
Araz, sh. 56 vd., 64-73; Barkan, "Tmr", A, sh. 295-296; Akgndz, Osmanl
Kanunnmeleri, c. IV, sh.
474 vd, 582 vd.
........... ...........,
BLNMEYEN OSMANLI
SS
Zira;
1) Feodalite sisteminde halk kle veya yar kle durumundadr (servaj usul).
Topran gerek sahibi senyrler ise tam anlamyla efendidir. Tmar
sisteminde durum tamamen farkldr. Timar sisteminde sipahi veya sahib-i arz
denen ahslar arazinin gerek maliki deildir. Halk da bunlarn klesi deildir.
Halk hrdr, devletin kiracsdr ve sipahiler de devletin vergi memurudur.
Ancak topladklar vergi gelirleri, belli hizmetler (genellikle asker) karlnda
kendilerine aittir. Bu gelirleriyle mnasip baz asker hizmetleri ifa

edeceklerdir.
2) Avrupa feodalitesinde merkez hkimiyet ve devlet, zaafa uramtr. lke
dahilinde devletin tek siyasi otoritesi geerli deildir. Bunun yerine
senyrlklerin says kadar kk devletikler ve ufak krallk numuneleri
mevzubahistir. Halbuki Osmanl Devleti'nde, tam aksine merkez hkmet ok
gldr. Dirlik sahipleri denen sipahiler, devletin sadece vergi
memurudurlar. Merkez tarafndan tayin edilirler ve grevden alnrlar.
3) Feodalite rejiminde senyre fief yani arazinin sahiplii de verilmektedir.
Halbuki tmar sisteminde, sipahiye verilen arazinin kendisi deildir. Kuru
mlkiyeti devlete ait olan mr arazide devlete ait olan vergileri toplama
hakkna sahiptirler. Bu vergiler de erat ve kanun tarafndan belirlenen
vergilerdir.
4) Avrupa feodalitesinde fief'e sahip olan senyrler, arazi zerinde yaayan
ahali zerinde siys hkimiyet sahibidir; bu sebeple hem yasama, hem
yrtme ve hem de yarg yetkilerine bizzat kendisi sahiptir ve kendisi bu
haklarn kullanr. Yani senyr, fief denilen araziler zerinde yaayan ahalinin
hem kanun koyucusu, hem bu kanunlarn uygulaycs ve hem de problem
knca onlarn hkimidir. Halbuki timar sisteminde sipahilerin sadece asker
adan baz yetkileri vardr. Bunun dnda ahali zerinde ter, kaz veya
icr bir yetkiye sahip deildir. Zira ahaliye tatbik edilen hukuk, slm
hukukudur; bunlar icra eden sancak ve kaza tekiltlardr; yarg ise er'ye
mahkemelerinin elindedir. Gerektiinde sipahiler de yarglanmaktadr.
5) Feodal rejimde her senyrn mstakil bir askeri ve ordusu vardr. Bununla
krala kar bile savaabilir. Orduyu senyr kurar ve askeri ise yine senyr
toplard. Halbuki timar sisteminde cebel denilen askerler, Osmanl
ordusunun bir paras olarak, sadece sipahi tarafndan yetitirilirdi.
6) Feodalite sisteminde ahali, asiller, hrler ve yar kleler olmak zere eitli
snflara ayrlmtr. zellikle ounluu tekil eden serfler, mutlu aznln
klesi durumundadrlar. Halbuki Osmanl toplumunda bu manada bir
snflama mevzubahistir. Asker olan ve olmayan eklindeki ayrm ise, devlet
memuru olan olmayan tarzndaki ayrma benzemektedir. Zira bu
tabakalama, mal sebeplerden kaynaklanmaktadr. zellikle re'y denilen
halk kesiminin asker kesim tabir edilen mlk, askeri ve ilmiye tabakalarnn
klesi olmas ise, asla sz konusu deildir.
7) Feodalite nizmnda serfler, istedikleriyle evlenemezler. Baka
senyrlerin serfleri veya hr kadnlar ile evlenmeleri yasaktr.
Serflerin miras miraslarna hr insanlarn miras gibi intikal etmez. Serflerin
istedikleri meslei semekte ve yerlerini deitirmekte, alp almamakta
serbest olduklar sylenemez.
Serfler senyrlerine kar angarya almaya, hediyeler takdim etmeye ve
belli
504
BLNMEYEN OSMANLI
hizmetleri yapmaya mecburdurlar.
Serfler hakknda kovuturma amak, yarglama yapmak ve hatta
cezalandrmak, senyrlerinin yetkisindedir.
Serfler ruhban snfna ve manastrlara giremezler, mahkemelerde ahitlikleri
hr adamlara kar kabul edilmez.
Ksaca serfler hukuk stat asndan eski kleleri andrmaktadrlar. Halbuki
hi bir zaman tmar sisteminde yer alan sipahiler, ahali zerinde bu tarz bir
yetkiye sahip deildirler.
Avrupa feodalitesinde grlen serfleri, Osmanl devleti timar sisteminde
grlen re'ay ile deil, belki havss- hmyn ad verilen Padiah
hslarnda alan ortak kullar ile ksmen kyaslamak mmkndr. Zaten
ortak kullar da kle veya cariyelerden ibarettir297.
297 Tabakolu, Ahmed, Trk ktisat Tarihi, sh. 138; zellk, A. Seluk, "Avrupa
Feodalitesi le Trklerin Timar Tekilatnn Mukayesesi", HFM, c. 17, say 3-4,
sh. 847-857; Hammer, L'histoire de l'empire Ottoman, Tere. JJ Hellert. Tom. 6
Livre XXXIV, Paris 1836; Barkan, mer Ltf, "Trkiye'de Servaj Var myd?",
Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 717-724; "Osmanl mparatorluunda ifti
Snflarn Hukuk Stats", Trkiye'de Toprak Meselesi, sh. 725 vd.
BBLYOGRAFYA
I- ARV KAYNAKLARI
1.
TOPKAPI
SARAYI
MZES ARV
D. 10, D. 20, D. 23, D. 34, D. 691, D. 1830, D. 2497, D. 3831, D. 5290, D.
7859, D. 8075, D. 8199, D. 8218, D. 8251, D. 8254, D. 9916, D. 9988, D.
10749.
E. 145, E. 1019, E. 1188, E. 1993, E. 2457, E. 2457, E. 2477, E. 2629, E. 2768,
E. 3079, E. 3362, E. 3362, E. 4002, E. 5038, E. 5948, E. 6345, E. 6877, E.
7001, E. 7002, E. 7004, E. 7005, E. 7351, E. 8101, E. 8365, E. 8661, E.
9297/13, E. 10160/80, E. 10193, E. 11634, E. 11842.
2. BABAKANLIK OSMANLI ARV
A. DEFTERLER
A.DVN, nr. 2/27.
A.MKT.UM, nr. 164/78.
.... .,,....... ,
Ayniyat Defteri, nr. 964/55.
D.BM, nr. 36806.
stanbul Ahkm Defterleri, nr. 8.
Kepeci, nr. 70, 262.
Maliye Nezareti Cizye Muhasebesi, nr. 1533.
Maliyeden Mdevver Defterleri, nr. 563, 9511, 9674, 9975, 12370.
Mhlmme Defterleri, nr. 5, 6, 7, 12, 15, 23, 24, 26, 27, 31, 33, 70, 71, 72, 78,
79, 85, 126, 129, 132, 133, 134, 135, 136, 178, 227.
Tapu Tahrir Defterleri, nr. 23, 33, 63, 449, 585, 735, 998, 1007.
Tevziat Defteri, nr. 30, 32.
B. BELGELER
Ali Emiri Tasnifi, I. Abdlhamid, nr. 810, 842, 997, 1264.
Cevdet-Belediye, nr. 23, 64, 422, 471, 531, 952, 1592, 1936, 2783, 5147,
6366, 6828, 7131, 7399, 7533, 7598/19.
Cevdet-Dahiliye, nr. 8722.
Cevdet-ktisat, nr. 138, 934, 1144, 1233, 1295, 1909, 2036, 2164, 4195,
11573.
Cevdet-Maliye, nr. 6115, 8511, 11940, 12556, 20841, 22828, 25156, 28240.
Cevdet-Saray, nr. 681, 2838, 2529, 3858, 4405, 4791, 7139.
Dahiliye Nezreti Umr- Mahalliye ve Vilyt Mdiriyeti Kalemi Analitik
Envanteri (DH-UMVM), Dosya: 6/2, Belge: 40, 42.
DH-.UM, nr. 89-7/1-14, E/43-55 (Lef 2), 20-9/2-82, E/25-69, E/43-55 (Lef 2).
DH-KMS, Dosya: 62, Belge: 8.
DH-FR, Dosya: 98, Belge: 98; Dosya: 99, Belge: 137, 231, 308, 328, 375,
387; Dosya: 101, Belge: 6.

DUT, 76/3-65, 37-2/13-2, 65/7.
Hatt- Hmayun, nr. 126, 9342, 11267, 13306, 17541, 22679, 23581, 24003,
24003-D, 24003-D, 24003-E, 26220, 26239, 26239-A, 26728, 27844, 33724B, 36515-A.
bnl-Emin, Saray, nr. 710, 711, 883, 877, 914, 939, 946, 1254, 1272, 1317.
rde-Dhiliye, nr. 33173.
rade-Hususi, nr. 6 Ra 1332-13.
rade-Meclls- Vl, nr. 5276, 20714/1-4, 33356.
rade-Rsumat, 6 evval 1317.
Meclis-i Vkel Mazbatas, nr. 75, 78, 94.
Nfia Nezreti D.I.T.IV/480.
YEE, nr. 14-1540, 14-1610, 23-1421-11-71, 23-1515, 23-1516, 38-93-553/510.
II- ER'YE SCLLER
Beikta Mahkemesi, nr. 23.
stanbul Kadl, nr. 24, 94, 135, 201.
Ksmet-i Askeriye Mahkemesi, nr. 1, 2, 3, 4, 5, 6.
skdar Mahkemesi, nr. 136.
Bursa er'iyye Sicilleri, nr. A 33/21, 155, 201, 427.
Gaziantep er'iye Sicilleri, nr. 2.
Konya er'iye Sicilleri, nr. B-17/60.
III- DSTUR, TAKVM- VAKY, RESM CERDE
I. Tertip: 8 cilt, 1289-1320/24.
II. Tertip: 12 cilt, 1324/25- 1336/38. Resm Ceride, nr. 69, Kanun nr. 469.
Takvim-i Vakyi, 1247 H.-?, say 1-4608, 1324-1338.
IV-SALNAMELER
1310 Tarihli Hdavendigar Salnamesi.
lmiye Salnamesi, stanbul 1334.
!
Slnme-i Devlet-1 Aliyye, Dersadet 1280.
1302 Tarihli Salnme-l Nezret-I Hriciye, stanbul.
V-SLAM HUKUKU KAYNAKLARI
1.
FIKIH,
TEFSR VE
HADS KTAPLARI
Ahmed bin Hanbel, Msned, Msr 1313. Ali Haydar, Dreru'l Hukkm
erhu Mecelleti'l-Ahkm, I-IV, stanbul 1330.
506
BLNMEYEN OSMANLI
Alim bin Al, Fetvy- Tatarhaniye, stanbul Mftl ktp.
Als, Mahmud, Ruh'ul-Maan I-XXX, Beyrut.
Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk- slmiyye ve Istlahat Fkhiyye Kamusu I-VIII,
stanbul 1985.
Canan, brahim, Hadis Ansiklopedisi, Ktb- Sitte I-XVIII, stanbul 1995.
Damad, eyh-zde, Mecma l-Enhr erhu Mltek'al-Ebhur, I-II, stanbul
1331.
Debbzde, Nu'man Efendi, Cm'is-Sak, Dersaadet 1214.
Drr-zde Es-Seyyid Mehmed Arif Efendi, Netcet'l-Fetv, Dersa'det 1226.
Ebu Ya'l, Muhammed el-Ferr, El-Ahkm's Sultniyye, Msr 1357.
EI-Mverd, Abu'l-Hasan Ali b. Muhammed, El-Ahkmu's-Sultniyye ve'lVelytu'd-Diniyye, Kahire, 1298.
El-Fetva'l-Hindiyye I- VI, Beyrut 1400/1980.
El-bdi, Abdsselam Davud, El-Mlkiyye Fi-eratil- slamiye I-II, Amman
1974.
El-Kettni, Et Tertib'l-driyye Nizam-u Hkmeti'n-Nebeviyye, I-II, Rabat
1346.
Elmall Muhammed Hamdi Yazr, Alfabetik slm Hukuku ve Fkh Istlahlar
Kmsu I-V, ner. Stk Glle, stanbul 1997.
Gnen, Halil, Gnmz Meselelerine Fetvalar I-II, stanbul 1983.
H. Cemleddin, Telhis-i Ahkm'il-Arazi, stanbul 1329.
Haskef, Drr'l-Mntek erh'l-Mltek (Damad erhi kenarnda) I-II,
stanbul 1331.
bn-i bidin, Muhammed, Reddu'l-Muhtr Ale'd Drri'l Muhtar I-VI, Msr 1967.
bn-i Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed el-Endlis, el- hkm F UslilAhkm I-IV, Kahire ts.
Eb Muhammed Al! B. Ahmed el-Endlis, el-Muhall I-XII, Msr
1389/1969.
bn-i Kudame, el-Makdis, Ebu Muhammed Abdullah, el-Kfi F Fkhil-mam-
Mbeccel Ahmed b. Hanbel, 1. Bask, Dimak ts.
Ebu Muhammed Abdullah, El-Mun Al Muhtasaril-Hirak, c. I-XII,
Msr, 1348 H. (E-erhul-Kebir'le birlikte).
bn-i Nceym, Zeynddin Ahmed b. Nceym el-Msr, El-Bahrur-Rik erhu
Kenzid-Dekik I-VII, Msr 1311.
bn-i Receb, Abdl-Ferec Abdurrahman, El Kavd Fil-Fkhi'-slm, Msr 1397.
bn'l-Hmm, Kemalddn Muhammed b. Abdulvhid es-Sivs, Fethu'l-Kadir
I-VI, Msr 1319.
et-Tahrir F Uslil-Fkh, Msr 1313. bn'l-Kayym, 'lm'l Muvakkn an
Rabbi'l-lemn
I-IV, Beyrut 1973.
et-Turuku'l-Hkmiyye Fi's-Siyaseti'-er'iyye, Beyrut 1953.
Ksn, Aladdin Ebbekr b. Mesd, Bedyi'us-Sanyi' I-VII, 2. Bask, Beyrut,
1394/ 1974.
Kurtub, Muhammed bin Ahmed, El-Cmi' Li Ah-km'il-Kur'an, Beyrut 1965.
Mecelle, Dersaadet 1314.
Mevkufat, Muhammed, Mltek Tercmesi, stanbul 1302.
Miras, Kmil, Sahh-i Buhri Muhtasar- Tecrid-i Sarih Tercemesi Ve erhi I-XIII,
3. Bask, Ankara 1973-1975.
Molla Hsrev, Muhammed bin Feramuz, Drer'l-Hkkm F erhi Gurer'ilAhkm, stanbul 1317.
Mnv, Muhammed Abdrraf, Feyz'l-Kadr arh'ul-Cmi'-is-Sar, Msr
1938.
Nebhan, M. Faruk, slm Anayasa ve dare Hukukunun Genel Esaslar, ev.
Servet Armaan, stanbul 1980.
evkni, Muhammed, Neyl-l-Evtr I-VII, Msr ts.
Teftezn, Sa'dddin Mesut b. mer, erht-Telvih al'et-Tevdh li Metni't-Tenkih
fi Usl il Fkh I-II, Beyrut 1377.
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili I-VIII, Ankara 1935.
Zerka, Mustafa Ahmed, El-Fkh'ul-slm F Sevbih'il-Cedd, Dimak 1967-1968.
Zeydan, Abdulkerim, Ahkm'z- Zimmiyyn Ve'l-Mste'menin, Badad 1963.
el Vecz F Uslil-Fkh, Badad 1380.
el-Medhal Li Dirseti-eriati'l-slmiyye, Badad 1977.
Nizam'l Kaza, Badad, 1984.
2. FETVA MECMUALARI
ivizde, Ebssuud'a Reddiye, Sleymaniye ktp. Reid Efendi, nr. 1177.

Ebssuud Efendi, Fetv, Sleymaniye ktp. smihan Sultn, nr. 223.
Fetv, Sleymaniye ktp. ehid Ali Paa, nr. 1028.
Risale Fi'l-r, Sleymaniye ktp. Reid Efendi, nr. 1036.
Risale-i Arazi, Sleymaniye ktp. Reid Efendi, nr. 1036.
Vakfl- Menkul Ven-Nkd, Sleymaniye ktp. Badatl Vehbi, nr. 477.
bn-i Kemal, Fetva Mecmuas, Millet ktp. nr. 80. Yahya Efendi, Fetvy- Yahya
Efendi, HF ktp. Yeniehirli Abullah Efendi, Behcet'l-Fetv, stanbul 1266.
VI- OSMANLI TARH KAYNAKLARI
ABDULLAH BN RIDVAN, Tarih-i Msr, Byezld ktp. Yazma nr. 4971.
ABDURRAHMAN ABD PAA, Trih-i Sultn Mehmed Hn- Rbi', Byezid ktp.
Umumi Ksm, nr. 5154, ner. Faik Reit Unat, TTK, Ankara 1943.
ABDURRAHMAN VEFK, Teklif Kavidi I-II, Dersaadet, 1328-1330.
ABDLAZZ BEY, Osmanl det, Merasim Ve Tabirleri (dt Ve Mersim-i
Kadme, Tabirt Ve Mumelt- Kavmiyye-i Osmniyye), stanbul 1995.
AHMED CEVD, Tarih-i Asker-i Osman, c. I, stanbul 1297.
AHMED CEVDET PAA, Trih-i Ahmed Cevdet (Vekyl'-i Devlet-i Aliyye) I-XII,
stanbul 1271-1301.
Tezkir I-IV, ner. Cavid Baysun, Ankara 1986.
Ma'rzat, ner. Yusuf Halaolu, stanbul 1980. AHMED EFLAK, Menkib'lArifin I-II, tere. Tahsin
Yazc, stanbul 1986.
AHMED LTF, Tarih-i Ltfi I-VIII, stanbul 1290-1328; M. Aktepe neri, IX,
stanbul 1984, X-XIV, Ankara 1998-1991.
t
BLNMEYEN OSMANLI
507
AHMED RSM, Resimli ve Harital Osmanl Tarihi I-IV, stanbul 1328-30.
AHMED REFK, Onikinci Asr- Hicr'de stanbul Hayat, stanbul 1988.
AHMED, skender-nme, ner. smail nver, Ankara 1983.
AHVL- CELLYN, Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 2236.
AKGNDZ, Ahmed, Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuki Tahlilleri I-IX, stanbul
1990-1996.
AKGNDZ, Ahmed-Trk Dnyas Aratrma Heyeti, er'iye Sicilleri MI,
stanbul 1989.
ANHEGGER, Robert-nalck, Halil, Kanunnme-i Sultan Ber Mceb-i rf-i
Osman, Ankara 1956.
ANONM TARH, Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 2362.
ANONM, Tevrih-i l-i Osman, F. Giese nerinden Nihad Azamat, stanbul
1992.
ASIM TARH I-II, stanbul ts.
IK PAAZADE, Tevrh-i l-i Osman, stanbul 1932.
AYASOFYA EVKAFI, Sleymaniye ktp. Reid Efendi, nr. 1036.
AYNTB MNB EFEND, Siyer-i Kebir Tercmesi, stanbul 1241.
BARKAN, mer Ltfi-Ayverdi, Ekrem Hakk, stanbul Vakflar Tahrr Defteri,
953(1546) Tarihli, stanbul 1970.
XV. Ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zira Ekonominin Hukuk
Ve Mal Esaslar, stanbul, 1943.
CELL-ZDE, Koca Nianc Mustafa elebi, Tabakt'l-Memlik ve Derect'lMeslik, , Ty. nr. 1584.
CENB, Mustafa, el-Aylem'z-Zir, Sleymaniye ktp. Hamidiye, nr. 869.

EMZDE, Tarih, ner. Bekir Ktkolu, stanbul 1959.
DANMEND, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi I-V, stanbul 19711972.
DEDE EFEND, "Siysetnme". ner. Akgndz, Ahmed, Osmanl
Kanunnameleri, 4. Cilt, stanbul 1990.
DEDE HALFE, brahim bin Bahsi, Risale F Emvl-i Beytilmal ve Aksmih ve
Ahkmih, Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 3560.
DEFTERDAR SARI MEHMED PAA, Nesylh'l-Vzer ve'l-mer, ner. Hseyin
R. Uural, Ankara 1969.
DEL BRADER (PYLE BEY), Dfi'ul-Gumm vel-Hmm, , Ty. nr. 1400,
9659.
DERV ABDULLAH, Risle-i Teberdriyye F Ahvl-i Aay- Drs-Sa'de,
Kprl ktp. Ksm II, nr. 233.
EBSSUUD EFEND, Ma'rzat, Sleymaniye ktp. Mihriah Sultan, nr. 440; ,
ktp. Ty. nr. 1798.
Ma'rzat, MTM, II.
EMR KEYKAVUS, Kbs-nme, tere. Mercimek Ahmed, ner. Orhan Saik
Gkyay, Ankara 1974; ner. Atilla zkrml, stanbul, 1001 Temel Eser.
EMR MEHMED BN EMR HASAN EL-SUUD, HadiS-i Nev / Tarlh-i Hind-i Garb,
Bayezit Devlet ktp. nr. 4969.
ENDERNLU FZIL, engi-nme, stanbul 1286.
Defter-i Ak, stanbul 1286.
Hbn-nme, , Ty. nr. 5502: stanbul 1286.
Zenn-nme, stanbul 1286.
ERGN, Osman Nuri, Mecelle-i Umr-i Belediye I-V, stanbul, 1338.
ES'AD EFEND, Terifat- Kadime, stanbul 1287.
ss-i Zafer, stanbul 1293.
EREF BN MEHMED, Hazin's-Sa'dt, Topkap Saray ktp., III. Ahmed, nr.
557.
EVLYA ELEB, Seyahatname I-X, stanbul 1314-1938.
EYP SABR PAA, Mir'fl-Haremeyn I-V, stanbul 1301-1306.
FERDUN BEY, Ahmed, Mnet's- Seltin, Dersaadet 1265.
GAZAVT-I SULTN MURD HAN b. Mehemmed Hn, Haz. Halil nalck- Mevld
Ouz, Ankara 1978.
GELBOLULU MUSTAFA L EFEND, Knh'l-Ahbr, Sleymaniye ktp. Es'ad
Efendi, nr. 2162; Matbu nsha I-V, stanbul 1277-1285; Ahmet Uur neri,
Kayseri 1997.
Mevld'n-Nefis F Kav'id'il-Meclis, ner. Mehmet eker, Ankara
1997.
Nasihat's-Seltn, Hsrev Paa ktp. nr. 311.
Fsul'ul-Hal ve'l-Akd ve Usl'l-Harc ve'n-Nakd, Sleymaniye ktb,
Hamidiye, nr. 974.
HAC RSALES, Sleymaniye ktp. Hac Mahmud, nr. 1093.
HACI BEKTA-I VEL, Maklt, ner. Esad Coan, stanbul 1986.
HADD, Tevrih-i l-i Osman, ner. Necdet ztrk, stanbul 1991.
HALL B. SMAL, Menkib-i eyh Bedreddin, ner. A. Glpnarl-smet
Sungurbey, stanbul 1967.
HALS EREF, Klllyt- erh-i Kanun- Arazi, stanbul 1316.
HAMMER, L'histoire de l'emplre Ottoman, Tere. 2.2 Hellert. Tom. 6 Livre
XXXIV, Paris 1836; Ata Bey tere. (Devlet-i Aliyye-i Osmaniye Tarihi I-X),
stanbul 1329-1337; Mmin evik neri (Byk Osmanl Tarihi I-X), stanbul
1998.
HASAN BE-ZDE, Tarih, , Ty. nr. 6028.
HAYRULLAH EFEND, Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, stanbul 1864.
HEZARFEN HSEYN EFEND, Tenkhu Tevrh-i Mlk, Sleymaniye ktp. H. Ali
Paa, nr. 732; Fatih, nr. 4301.
HIZIR BN LYAS, Letif-i Enderun, stanbul 1276.
HOCA SA'DEDDN EFEND, Tc't-Tevrih I-II, stanbul 1279-80.
HSEYN ENS, Menkb- Akemseddin, Sleymaniye ktp. Hac Mahmud, nr.
4666.
HSEYN HSMEDDN, Amasya Tarihi I-IV, (asl 8 cilt), stanbul 1328-1935.
BN- ECE, Muhammed bin Mahmud, El-Irk Beyn'el-Memlki ve'lOsmniyyn'il-Etrk, am 1986.
BN- HAM, Es-Siret'n Nebeviyye I-IV, Msr 1355.
BN- KEMAL, Tevrh-i l-i Osman, Sleymaniye ktp. Ayasofya, nr. 3318; VII.
Defter, Sleymaniye ktp. Fatih, nr. 4205. Neirler: I. Defter, II. Defter, VII.
Defter, ner. erfettin Turan, Ankara 1991; VIII. Defter, ner. Ahmet Uur,
Ankara 1997; X. Defter, ner. efaettin Severcan, Ankara 1996.
Tarlh-i Feth-i Kostantnyye, Sleymaniye ktp. ehit Ali Paa, nr. 2720/14.
DRS- BTLS, Het Bihit, Sleymaniye ktp. Esad Efendi, nr. 2197.
SMAL BEL- BURSEV, Tarih-i Bursa (Gldeste-i Bel), stanbul 1286.
ZZ, Sleyman, Tarih, stanbul 1199.
508
BLNMEYEN OSMANLI
KALKAAND, AHMED, Subh'l-A I-XVI, Msr 1913.
KML PAA, Tarih-i Siyas-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye I-III, stanbul 1327.
KANTEMR, Dimitri, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi MI,
stanbul 1998.
KARAELEBZDE ABDLAZZ EFEND, Ravzat'l-Ebrr, Msr 1248.
KTP ELEB, Kef'z-Zunn an-Esmi'l-Ktb ve'l-Fnun MI, ner. Yaltkaya,
erafettin- Bilge, Kilisli Rfat, stanbul 1971.
Kitab- Cihannum, Mteferrika tab', stanbul 1145.
Mizn'-l-Hak fi htiyri'l- Ahak, stanbul 1286.
Tuhfet'l- Kibar fi Esfri'l-Bihr, st 1329. Kltab- Mstetab-Kitabu Meslihi'lMslimin ve MenafiTI-M'mnin- Hrz'l-Mluk, ner. Yaar Ycel, Ankara 1988.
KOCA MVERRH HSEYN, Bedyi'ul-Vakayi', Moskova 1961.
KO BEY RSALES, ner. Ali Kemal Akst, stanbul 1939.
KRTOVULOS, Tarih-i Sultn Mehmed Hn- Sn, stanbul 1328.
KK ELEBZDE SMAL SM EFEND, Tarih, (Zeyl-i Tarih-i Rid), stanbul
1287.
KTKOLU, Mbahat S., Osmanllarda Narh Messesesi ve 1640 Tarihli Narh
Defteri, stanbul 1983.
LTF PAA, Asafnme, Ankara 1935; Akgndz neri, Osmanl
Kanunnameleri, c. 4; Ktkolu neri, Bekir Ktkolu'na Armaan, stanbul
1991.
Hals'l-mme fi Ma'rifeti'l-Eimme, Sleymaniye ktp. Ayasofya, nr. 2877.
Tevrh-i l-i Osman, stanbul 1341. MAHMUD CELLEDDN PAA, Mir't-
Hakikat, stanbul 1326; smet Mirolu neri, stanbul 1983.
MALYE NEZARET hsaiyat- Maliye 1325, stanbul 1327.

MARSGL, Graf, Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden nhitat
Zamanna Kadar Askeri Vaziyeti, ev. M. Nazmi, Ankara 1934.
MECD MEHMED EFEND, Hadik'u-akk, stanbul 1989.
MEHMED RD, Tarih-i Raid I-VI, stanbul 1282.
MEHMED SREYYA, Sicill-i Osman I-IV, stanbul 1308-1315.
MENAKIB-I HACI BEKTA-I VEL, Vllyet-nme, ner. Abdlbaki Glpnarl,
stanbul 1958.
MOLLA AHAVEYN, Risletn Mbareketn li Mevlna Ahaveyn Rahmetullahi
Aleyh- Risale fi Ahkmi'z-Zndk, Sleymaniye ktp, brahim Efendi, nr. 859.
MUHAMMED B. AHMED B. YAS EL-HANEF, Bedayi'z-Zhur Fi Vakyi'edDuhur I-III, Bulak 1312.
MUHAMMED HAMDULLAH, slm Peygamberi MI, trc. Salih Tu, stanbul 1980.
MUHYDDN- ARAB, E-eceret'n-Nu'mniyye f'd-Devlet'il-Osmniyye,
Topkap Saray ktp. nr. 7482.
MUSA KZIM, Kitb- Terceme-i Vridt- Bedreddin, Sleymaniye ktp. Yazma
balar, nr. 2174.
MUSTAFA NUR PAA, Netayicu'l-Vuku'at I-IV, stanbul 1327; Neet aatay
neri, Ankara 1987.
MNECCMBAI, Sahifu'l-Ahbar I-III, stanbul 1285.
NAHF', Nashat'l-Vzer, ner. Mehmet pirli, , Edebiyat Fakltesi Tarih
Enstits Dergisi Mnir Aktepe'ye Armaan zel Says, stanbul 1997.
NM MUSTAFA EFEND, Ravzatu'l-Hseyn fi Hulsat Ahbr'l-Hfikeyn (Tarihi Naima) I-VI, stanbul 1280.
NECATOLU, Halil, Matbaac brahim Mteferrika ve Risle-i slmiyye
(Tenkitli Metin), Ankara 1982.
NER, Mehmed, Kitb- Cihn-nm MI, ner. Mehmed A. Kymen- Faik Reit
Unat, Ankara 1987.
NEV'-ZDE AT, Hadku'l-Hakik Fi Tekmiyeti'-akalk, ner. Abdlkadir
zcan, stanbul 1989 (akik-i Nu'maniye ve Zeyilleri c.II iinde).
NANCI TARH, Sleymaniye ktp. Es'ad Efendi, nr. 2362; Matbu nsha,
stanbul 1279.
NZAMLMLK, Siyasetname, ev. Nurettin Bayburtlugil, stanbul 1987.
OSMANLI SANAY 1913, 1915 Yllar Sanayi statistik!, Yay. A. Gndz kn,
Ankara 1970.
PEEV BRAHM EFEND, Tarih MI, stanbul 1281-83.
PR RES, Kitab- Bahriye, ner. Fevzi Kurdolu-Haydar Alpagot, stanbul 1943.
REHBER- MUAMELT, Dersaadet 1331.
RSLE- BER ELEB, Topkap Saray Mzesi ktp. Hazine, nr. 1783.
SELNK MUSTAFA EFEND, TARH- Seianiki I-II, ner. Mehmet pirli, stanbul
1989.
SERAHS, erh's-Siyer'il-Kebr I-IV, Kahire 1971.
SEYYD BEY, Hilfet ve Hkimiyet-i Milliye, ts.
SLHDR FINDIKLILI MEHMED AA, Silhdr Tarihi, stanbul 1928.
Nusretnme, Sadeletiren: smet Parmakszolu, stanbul 1962.
SOLAKZADE MEHMED HEMDEM, Tarih-i Solakzde, stanbul 1297.
SUBH TARH, stanbul 1198.
SLEM EBU ABDURRAHMAN, Kitab'l-Ftvve, Sleymaniye ktp. Ayasofya
nr. 2049/4.
SLEYMAN SUD, Defter-i Muktesid I-III, stanbul 1307.
EM'DN-ZDE SLEYMAN EFEND, Mr't-Tevrh, stanbul 1338.

EYH BABA M. SREYYA, Bektailik ve Bektailer, stanbul 1332.
EYH BEDREDDN, Cmi''l-Fsleyn, Millet ktp. nr. 00701.
Varidat, Sleymaniye ktp. Hac Mahmud, nr. 02841.
KRULLAH, Behet't-Tevrih, ner. Nihal Atsz, stanbul 1949.
TA-LMAT-I EHD AL PAA, ner. Mehmet Galib, TOEM, cz 3, sene I, stanbul,
1328.
TCZDE CA'FER ELEB, Mahrse-i stanbul Fetihnamesi, TOEM lavesi,
1331.
TAKIYYDDN, lt'r-Rasadiyye li Zc-i ehinhiyye, , Ty. nr. 1993.
TAKIYYDDN, Cedvll-i Rasadiye, stanbul Rasathanesi ktp. nr. 378.
TAKPRZDE, Ahmed, e-akyk- Nu'maniye, Bulak 1299; Mecd Efendi
tere, stanbul 1269; Abdlkadir zcan neri stanbul 1989.
Mevzu'atu'l-Ulm, stanbul 1313. TAYYRZDE AHMED AT, Tarih-i At I-V,
stanbul
1293.
TEVK MEHMED PAA TARH, TOEM, nr. 79.
TU TARH=BRETNM, ner. Mithat Sertolu, Belleten, c. XI, say 43
(1947).
BLNMEYEN OSMANLI
509
TURSUN BEY, Tarih-I Ebu'l- Feth, ner. Mertol Tulum, stanbul 1977.
TS, Reislhkem Hoca Nasr, Behnme-i TCs veye Behnme-i Padih, ,
Ty. nr. 7152.
VSIF, Ahmed, Tarih, I-II, stanbul 1219.
Mehsin'l- sr ve Hakaik'l- Ahbr, ner. Mcteba lgrel, stanbul 1978.
YUSUF HAS HCB, Kutadgu Bilig, ner. Reit Rahmeti Arat, Ankara 1959.
ZEYDAN, Corci, slm Medeniyeti Tarihi I-V, tere. Zeki Megamiz, ner. Mmin
evik, stanbul 1976.
VII- ARATIRMA VE NCELEME ESERLER
1. ESERLER
ABDURRAHMAN EREF, Sultan Abdlhamid-i Hn- Saniye Dair, stanbul 1918.
Tarih Musahabeleri, stanbul 1934.
ADIVAR, A. Adnan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1970.
AGA SEYYD MUHAMMED AL, Ferheng-i Nizm, c. III, Haydarabad 1934.
AHMED REFK, Kadnlar Saltanat I-IV, stanbul 1332/1923.
Samur Devri, stanbul 1927.
Ahmed efik Be, Er-Rkku Fil-slm, stanbul 1314.
AKDA, Mustafa, Trkiye'nin ktisadi ve tima Tarihi I-II, Ankara 1979.
AKGNDZ, Ahmed, Ariv Belgeleri Inda Saytay Tarihi, Ankara 1996.
Belgeler Gerekleri Konuuyor I-V, 1. Bask, zmir 1989-92; 5. Bask
stanbul 1997.
Eski Anayasa Hukukumuz ve slm Anayasas, stanbul 1997
Gneydou Meselesi Ve zm Yollan, stanbul 1996.
slm Hukukunda Klelik-Criyelik Messesesi ve Osmanl'da Harem, 1.
Bask, stanbul 1995; 4. Bask, stanbul 1997.
slm Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, 1. Bask,
Ankara 1988; 2. Bask, stanbul 1997.
Mukayeseli slm ve Osmanl Hukuku Klliyt, Diyarbakr 1986.
Tabular Yklyor I-II, stanbul 1996-1997. AKIN, lhan F, Kamu Hukuku, 5.
Bask, stanbul
1987.
AKMAN, Mehmed, Osmanl Devleti'nde Karde Katli, stanbul 1998.
AKSUN, Zya Nur, Osmanl Tarihi I-VI, stanbul, 1994.
AKTA, Necati-BNARK, smet, El-Arif'l Osman, tere. Salih Sa'dav Salih,
Amman 1986.
AKYOL, Taha, Medine'den Lozan'a, stanbul 1996.
ALBAYRAK, Sadk, Budin Kanunnamesi ve Osmanl Toprak Meselesi, Tercman
1001 Eser dizisi, stanbul ts.
ALDERSON, A.D., The Structure of the Ottoman Dynasty, 2. Bask,
Connecticut 1982.
AL RIZA SEYF, Kemal ve Baba Oru, stanbul 1325.
AL SUAV, li Paa'nn Siyaseti, stanbul 1325.
liyye Divan- Harb- rfsinde Tedkik Olunan Mes'ele-i Siyasiyye Hakknda
zht, Dersa'det 1332.
ALTINDAL, Meral, Osmanl'da Harem, stanbul 1993.
Osmanl'da Kadn, stanbul 1994.
ARMAAN, Servet, slm Hukukunda Temel Hak Ve Hrriyetler, Ankara 1987.
ARSAL, Sadri Maksudi, Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara 1926-1927.
ARSEL, han, Trk Anayasa Hukukunun Umum E-saslar, Ankara 1965.
ARSLAN, Hseyin, slmda Tketici Haklar, stanbul 1994.
ASRAR, Ahmet, Kanuni Devrinde Osmanllarn Din Siyaseti ve slm lemi,
stanbul 1972.
AVCIOLU, Doan, Trkiye'nin Dzeni I-II, stanbul 1977.
AYDIN, Erdoan, Fatih ve Fetih, Mitler ve Gerekler, Ankara 1997.
AYDIN, M. Akif, slm-Osmanl Aile Hukuku, stanbul 1985.
BABNGER, Franz, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev. Cokun ok,
Ankara 1992.
BADILLI, Abdlkadir, Bedizzaman Said-i Nurs, Mufassal Tarihe-i Hayat I-III,
stanbul 1990.
BANARU , Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971.
BARDAKI, Murad, Son Osmanllar, Osmanl Hanedannn Srgn ve Miras
yks, stanbul 1992.
ahbaba, Osmanoullarnn Son Hkmdar VI. Mehmed Vahidddin
Han'n Hayat, Hatralar ve zel Mektuplar, stanbul 1998.
BARON DE TESTA, Recucil des Traites de la Porte Ottomane, Paris 1892.
BARTHOLD, W.- Kprl, M. Fuad, slm Medeniyeti Tarihi, 5. Bask Ankara ts.
BAYSAL, Bura, Mteferrika'dan Birinci Merutiyete Kadar Osmanl Trklerinin
Bastklar Kitaplar, stanbul 1968.
BEDZZAMAN SAD NURS, sr- Bed'iyye.
Szler, Szler basks, stanbul 1993.
Divan- Harb- rf, stanbul.
Emirda Lahikas (Osmanlca)
rt'l-'cz, Szler basks, stanbul 1993.
Lem'alar, Szler basks, stanbul 1995.
Mektbt, (Osmanlca Teksir).
Mektbt, Szler basks, stanbul 1994.
Muhkemt, Szler basks, stanbul 1977.
Mnzarat, stanbul.
Nutuk (Osmanlca).
Sikke-i Tasdik-i Gayb, stanbul 1960.

Tarihe-i Hayat, Szler basks, stanbul 1991. BELEN, M., Trkiye ktisadi
Tarihi Hakknda Tetkikler, ev. M. Ziya, stanbul 1931.
BERKES, Niyazi, Trkiye ktisat Tarihi, I-II- stanbul 1972.
BERK, A. Himmet, stanbul'un 500. Yldnm Mnasebetiyle Byk Trk
Hkmdar stanbul Ftihi Sultan Mehmed ve Adalet Hayat, stanbul 1953.
Vakflar Kitap I, stanbul, 1940 Kitap II, Ankara, 1950.
BLASDELL, Donald C, Osmanl mparatorluunda Avrupa Mal Denetimi
(Dyunuumumiye), ev. Ali hsan Dalg, stanbul 1979.
510
BLNMEYEN OSMANLI
BORECKELMAN, C, slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, trc. Neet aatay,
Ankara 1964.
BOZKURT, Mahmud Esat, Inklb Tarihi, istanbul 1997.
BURSALI MEHMET TAHR, Osmanl Mellifleri I-III, ner. smail zen, stanbul
1975.
BUSBECG, Ogier Ghiselin De, Trkiyeyi Byle Grdm, Haz. Aysel Kurutluolu,
Tercman 1001 Temel Eser, stanbul ts.
CANAN, brahim, Ahirzaman Fitnesi ve Anari, stanbul 1982.
CEM, bn't-Tayyar Semahaddln, slam lahiyatnda eyh Bedreddin, stanbul
1966.
CEML, Mehmed, andarl Halil Paa Niin ldrld ?, stanbul 1333.
CERRAHOLU, A., eyh Bedreddin Meselesi, stanbul 1966.
CEZAR, Mustafa, Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul 1965.
CN, Halil, Eski Hukumuzda Boanma, Konya 1988.
Eski Ve Yeni Hukukumuzda Tarm Arazilerinin Miras Yoluyla ntikali, Ankara,
1979.
slm ve Osmanl Hukukunda Evlenme, 2. Bask, Konya 1988.
Mir Arazi ve Bu Arazinin zel Mlkiyete Dnm, Konya, 1987.
CN, Halll-AKGNDZ, Ahmed, Trk Hukuk Tarihi I-II, Konya 1989; 2. Bask,
stanbul 1990; 3. Bask, stanbul 1995.
CN, Halil-AKYILMAZ, Gl Blbl, Tarihde Toplum Ve Ynetim Tarz Olarak
Feodalite Ve Osmanl Dzeni, Konya 1995.
CROUTER, Alev Lytle, Harem The World Behind the Veil, New York 1989.
AATAY, Neet, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1974.
AYLAK, Adem, Osmanl'da Yneten ve Ynetilen, Bir erif Mardin
zmlemesi, Ankara 1998.
ELKEL, Aysel, Yabanclar Hukuku Dersleri, stanbul 1983.
ETN, Osman, Anadolu'da slmiyetin Yayl, stanbul 1990.
D'OHSON, Ignatius Mouradgea, Tableau General de I'Empire Othoman, Paris
1790, c. III, Harem-i Hmyn, ev. Ayda Dz, Hayat Tarih Mecmuas lvesi,
stanbul 1972.
DALKIRAN, Sayn, bn-i Kemal ve Dnce Tarihimiz, stanbul 1997.
DERNSCHVVAM, Hans, stanbul Ve Anadolu'ya Seyahat Gnl ev. Yaar
nen, Ankara 1992.
DVTOLU, Sencer, Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, Krklareli-Vize
1981.
DOVVNEY, Fairfax, Kanuni Sultan Sleyman, tere. E-nis Behi Koryrek,
stanbul 1975.
DEN, aban, Mslman lim ncleri Ansiklopedisi MI, stanbul 1992.
DUCAS, M., storla Turca-bizantina (Trk-Bizans Tarihi), Bucarest, 1958.

Bizans Tarihi, tere. Mirmirolu, stanbul 1956. DURAN, Bnyamin, Osmanl
Toplumunda DevletPiyasa likisi 14-16 Yzyl, Baslmam yksek lisans tezi, zmir 1985.
EBU FRS, MUHAMMED ABDLKADR, En-Nizm's-Siys Fi'l-slm, Beyrut
1984.
ELDEM, Vedat, Harp ve Mterake Yllarnda Osmanl mparatorluu'nun
Ekonomisi, Ankara 1994.
Osmanl mparatorluu'nun ktisadi artlar Hakknda BlrTedkik, 2. Bask,
Ankara 1994.
ELZABETJH A. ZACHARADOU, Osmanl Beylii, 1300-1389, stanbul 1997.
ERDOST, Muzaffer lhan, Osmanl mparatorluunda Mlkiyet likileri-Asya
Biimi Ve Feodalizm, Ankara 1989.
ERGN, Osman Nuri, Abdlhamid-i Sni ve Devr-i Saltanat, stanbul 1327.
Trk Maarif Tarihi I-V, stanbul 1977.
ERZ, Mehmet, ktisat Sosyolojisine Balang, 3. Bask, stanbul 1982.
ERYILMAZ, Bilal, Osmanl Devleti'nde Gayrimslim Teb'ann Ynetimi, stanbul
1990.
FENDOLU, Hasan Tahsin, Eski Hukukumuzda Klelik, (Baslmam Doentlik
tezi), Diyarbakr 1994.
slm ve Osmanl Anayasa Hukukunda Yarg Bamszl, Anayasa Hukuku
Tarihi Asndan Mukayeseli Bir nceleme, stanbul 1996.
Hasan Tahsin, slm ve Osmanl Hukukunda Klelik ve Cariyelik, Kamu
Hukuku Asndan Mukayeseli Bir nceleme, stanbul 1996.
FINDIKOLU, Z. Fahri, Hukuk Sosyolojisi, stanbul 1958.
Sosyalizm MI, stanbul 1952.
GEDKL, Fethi, XVI. ve XVII. Asr Osmanl er'iyye Sicillerinde Mudrebe
Ortakl: Galata rnei, (Yaynlanmam Dr. tezi), stanbul 1996.
GBBONS, Herbert Adams, The Foundation of the Ottoman Empire, Oxford
1916; Rap Hulusi tere. (Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu), stanbul
1328.
GKYAY, Orhan lk, Molla Ltfi, Ankara 1987.
GRAN, Tevfik, ktisat Tarihi, stanbul 1993.
GRAN, Tevfik, Tanzimat Dneminde Osmanl Maliyesi: Bteler ve Hazine
Hesaplan (1841-1861), Ankara 1989.
GREL, Ziya, Kurtulu Savanda Demiryolculuk, Ankara 1989.
HANOLU, kr, Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki
Cemiyeti ve Jn Trklk, stanbul 1989.
HEATON, Herbert, Avrupa ktisat Tarihi MI, ev. Mehmet Ali Klbay-Osman
Aydou, Ankara 1985.
Hey'et, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi I-XIV, stanbul.
Hey'et, Resimli-Harital Mufassal Osmanl Tarihi I-VI, stanbul 1957-1963.
HEYD, Uriel, Studies in Old Ottoman Criminal Law, Oxford 1973.
HKMET, Nazm, Simavne Kads Olu eyh Bedreddin Destan, stanbul 1968.
HUBERMAN, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla ev. Murat Belge, stanbul
1991.
ITZKOVVTZ, Norman, Osmanl mparatorluu ve slm Gelenek, tere. smet
zel, stanbul 1989.
BN'L-EMN MAHMUD KEMAL NAL, Son Sadrazamlar I-IV, stanbul 1982.
MRE, Zahit, Medeni Hukuka Giri, stanbul 1976.
NALCIK, Halil, Fatih Devri zerinde Tedkikler ve Vesikalar I, Ankara 1954.

The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600, Phoenix 1994: London
1997.
KAFESOLU, brahim, Trk Mill Kltr, stanbul, 1983.
KALLEK, Cengiz, Hz. Peygamber Dneminde Devlet ve Piyasa, stanbul 1992.
BLNMEYEN OSMANLI
511
KANDEMR, Feridun, Medine Mdfaas, stanbul 1991.
KANTAR, Baha, Ceza Hukuku, Ankata 1937.
KARAL, Enver Zya, Osmanl Tarihi V-VIII, TTK, Ankara 1988.
III. Sellm'in Hatt- Hmyunlar, Ankara 1942. KARAMAN, Hayreddin, Ana
Hatlaryla slm Hukuku
I-III, stanbul 1984.
Mukayeseli slm Hukuku I-II, stanbul 1982. KARAMRSEL, Ziya, Osmanl
Mal Tarihi Hakknda
Tetkikler, 2. Bask Ankara 1989.
KAZICI, Ziya, Osmanllarda htisab Messesesi, stanbul 1987.
Osmanllarda Vergi Sistemi, stanbul 1977. KEYDER, alar, Trkiye'de
Devlet ve Snflar, 2.
Bask, stanbul 1990.
KILIBAY, Mehmet Ali, Feodalite ve Klasik Dnem Osmanl retim Tarz,
Ankara 1982.
KODAMAN, Bayram, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas,
Ankara 1987.
KONRAD, Dilger, Untersuchungen zur Geschichte des Osmanlschen
Hofzeremniells im 15. und 16. Jahrhundert, Mnchen 1967.
KONYALI, brahim Hakk, Mimar Koca Sinan, stanbul 1948.
KPRL, Fuad, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri,
stanbul 1986.
Osmanl Devleti'nin Kuruluu, Ankara 1994.
Trk Edebiyat'nda lk Mutasavvflar, Ankara 1981.
KUNT, Metin, Sancaktan Eylete, 1550-1650 Arasnda Osmanl mers ve l
daresi, stanbul 1978.
KURAN, Ahmed Bedevi, nklab Tarihimiz ve Jn Trkler, stanbul 1945.
KURAN, Aptullah, Sinan, The Grand Old Master of Ottoman Architecture,
Washington 1987.
KURMU, Orhan, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, Ankara 1982.
KURTKAN, miran, Mal Sosyoloji, stanbul, 1968.
KKERMAN, nder, Trk Giyim Sanayiinin Tarihsel Kaynaklar, stanbul
1996.
LADY MONTEGU, ark Mektuplar, ev. Ahmed Re-fk, stanbul 1933.
LEVVS, Bernard, Modern Trkiye'nin Douu, tere. Metin Kratl, Ankara 1988.
LYBYER, Albert Howe, Kanuni Sultan Sleyman Devrinde Osmanl
mparatorluu'nun Ynetimi, ev. Sekin Clzolu, stanbul 1987.
M. MKES Trkiye Mektuplar, ev. Sadrettin Karatay, Ankara 1944-1945.
MAKAL, Ahmet, Osmanl mparatorluu'nda alma likileri:1850-1920,
Ankara 1997.
MANTRAN, Robet, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul I- II, ev. Mehmed Ali
Klbay-Enver zcan, Ankara 1986.
XVI ve XVII. Yzylda stanbul'da Gndelik Hayat, ev. M.A. Klbay,
stanbul 1991.
MARDN, Ebl-Ul, Hukk- Tasarrufiye-i Arazi, stanbul 1328.
Meden Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paa, stanbul, 1946.
MARDN, erif, Din ve deoloji, Ankara 1969. MERAM, Ali Kemal, Padiah
Analar ve 600 Yl Bizi Yneten Devirmeler, stanbul 1997.
MER, Cemil, mrandan Uygarla, stanbul 1979.
MER, Rfk Melul, Mimar Sinan, Hayat, Eseri, I. Mimar Sinan'n Hayatna,
Eserlerine Dair Metinler, Ankara 1965.
MLLER, B., Beyond The Sublime Porte, Yale 1931.
MUHAMMED HARB, El-Osmniyyn, Beyrut 1989.
MUMCU, Ahmet, Dlvan- Hmyn, 2. Bask, Ankara 1986.
Osmanl Devleti'nde Siyaseten Kati, Ankara 1963. MUMCU, Ahmet-ok,
Cokun, Trk Hukuk Tarihi
Ders Kitab, Ankara, 1982.
MUVAFFAK BENL-Merce, Es-Sultn Abdl-Hamid, Kuveyt 1984.
?
MRSEL, Safa, Bedizzaman Sald Nursi ve Devlet Felsefesi, stanbul 1985.
NAMIK KEMAL, Evrk- Perian (Namk Kemal'in Tarihi Biyografileri), ner.
skender Pala, Ankara 1989.
OCAK, Ahmed Yaar, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15. -17.
Yzyllar), stanbul 1998.
OCAK, Ahmet Yaar, Babaler syan Yahut Alevliin Tarihsel Altyaps, 2. Bask,
stanbul 1996.
OKANDAN, Recai Galip, mme Hukukumuzun Anahatlar I-II, stanbul 1977.
OKYAY, Rfat, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, stanbul 1996.
ORHONLU, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, stanbul
1967.
ORTAYLI, lber, Trkiye dari Tarihi, Ankara 1979.
OSMANOLU, Aye, Babam Sultan Abdlhamid, stanbul 1994.
KE, Mim Kemal, II. Abdlhamit, Siyonistler ve Filistin Meselesi, stanbul,
1981.
NSOY, Rfat, Tanzimat Dneminde Osmanl Sanayii ve Sanayileme Politikas,
Ankara 1988.
ZDEER, Hseyin, 1463-1640 Yllar Bursa ehri Tereke Defterleri, stanbul
1988.
On Altnc Asrda Ayntab Livas, stanbul 1988. ZKAYA, Ycel, Osmanl
mparatorluu'nda ynlk,
Ankara 1994.
ZSOY, Osman, Saltanat'tan Cumhuriyet'e Giden Yolda Kurtulu Sava'nn
Perde Arkas, stanbul 1999.
ZTUNA, Ylmaz, Devletler ve Hanedanlar I-V, Ankara 1996.
Osmanl Harem'inde Haseki Sultn, stanbul 1983.
Byk Trkiye Tarihi I-XIV, stanbul 1983.
Osmanl Devleti Tarihi I-II, stanbul 1986. ZTRK, Said, Askeri Kassama Ait
Onyedinci Asr
stanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), stanbul 1995.
Tanzimat Dneminde Bir Anadolu ehri Bilecik, stanbul 1996.
Osmanl Ariv Belgelerinde Siyakat Yazs ve Tarih Geliimi, stanbul 1996.
PAKALIN, Mehmed Zeki, Son Sadrazamlar ve Bavekiller, stanbul 1940.
Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl I-III, stanbul 1983.
PALA, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, stanbul 1998.

PAMUK, evket, Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi (1820-1913), Ankara
1984.
Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1500-1914, stanbul 1988.
PENZER, N. M., The Harem, London 1936.
512
BLNMEYEN OSMANLI
READ EKREM, Osmanl Muahedeleri, Kapitlasyonlar, stanbul 1931.
RNER, ., elemente VIII Sinan Bassa Clcala, Roma 1898.
SAFFET Sdk, Ftih Divan, stanbul 1944.
SAHLLOLU, Halil, Bir Asrlk Para Tarihi (1640-1740), (Baslmam Doentlik
tezi), stanbul 1965.
SAKAOLU, Necdet, Anadolu Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan,
Ankara 1984.
SARI Abdullah Efendi, Semert'l-Fud, stanbul 1288.
SAYAR, Ahmet Gner, Osmanl ktisat Dncesinin adalamas, stanbul
1986.
SENCER, Muzaffer, Osmanl Toplum Yaps, stanbul 1982.
SERTOLU, Mithat, Osmanl Tarih Lgati, stanbul 1986.
SEVMAY, Hayri R., Cumhuriyet'e Girerken Ekonomi: Osmanl Son Dnem
Ekonomisi, stanbul 1995.
SEZGN, Abdlkadir, Hac Bekta- Veli ve Bektailik, stanbul 1990.
SIDDIK, S.A., slm Devleti'nde Mali Yap, stanbul 1972.
SSL, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990.
AHNER, Necmeddin, Bilinmeyen Taraflaryla Bedizamman Said Nursi,
stanbul 1988.
EMSEDDN SAM, Kamus'l-A'lm I-VI, stanbul 1306-1316.
ENER, Abdullatif, Tanzimat Dneminde Osmanl Vergi Sistemi, stanbul 1990.
TABAKOLU, Ahmet ve dierleri, stanbul Ahkm Defterleri, stanbul Ticaret
Tarihi 1, stanbul 1997.
Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul 1985.
Trk ktisat Tarihi, 2. Bask, stanbul 1994. TAN, Serdar - Peklrciolu,
Nurettin, Kalitesizliin
Maliyeti, Ankara 1989.
TANER, Aydn, Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde Hkmranlk
Kurumunun Gelimesi ve Saray Hayat-Tekilat, Ankara 1978.
TARAMA BZL (TDK) I-VIII, 2. Bask, Ankara 1988.
TEZEL, Yahya S., Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, 3. Bask, stanbul
1994.
THOMAS FRANCS, The Invention of Printing in China and its Spread
Westward, New York 1955.
TMUR, Taner, Osmanl Toplumsal Dzeni, Ankara 1994.
TOGAN, A. Zeki Velidi, Bugnk Trkili, Trkistan ve Yakn Tarihi, Trkistan,
stanbul 1942.
Umum Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981. TOPRAK, Zafer, Trkiye'de "Milli
ktisat", (19081918), Ankara 1982.
TKN, smail Hsrev, ktisadi ve timai Trkiye, Ankara 1946.
TUNAYA, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasal Partiler I-III, 2. Bask, stanbul 1988.
TURNAGL, Ahmed Reit, slmiyet Ve Milletler Hukuku, stanbul, 1972.
TURNER, Bryan S., Oryantalizm, Kapitalizm ve slm, tere. Ahmet Demirhan,

stanbul 1991.
TRKGELD, Ali Fuad, Ricl-i Mhimme-i Siysiye, stanbul 1928.
UDEH, Abdlkadir, Et Teri'l Ciniyy'l-slm I-II, Beyrut, ts.
UUR, Ahmet, Osmanl Siysetnmeleri, Kayseri 1992.
ULUAY, aatay, 17. Yzylda Manisa'da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Tekilat,
stanbul 1942.
Harem II, Ankara 1992.
Padiahlarn Kadnlar Ve Kzlar, 3. Bask, Ankara 1992.
Harem'den Mektuplar I, stanbul 1956.
Osmanl Saraylarnda Harem Hayatnn Yz, stanbul 1959.
Osmanl Sultnlarna Ak Mektuplar, stanbul 1950.
Taht Urunda Ba Veren Sultnlar, stanbul 1961.
URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987.
UZUNARILI, smail Hakk, andarl Vezir Ailesi, Ankara 1988.
Osmanl Devleti Tekilatnda Kapukulu Ocaklar, I-II, Ankara, 1984.
Osmanl Devleti'nin Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara, 1984.
Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara, 1984.
Osmanl Devleti'nin Saray Tekilat, Ankara 1984.
Osmanl Tarihi I-IV, Ankara 1982-1983.
Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara 1984. LGENER, Sabri, ktisadi
zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, stanbul 1981.
NSEL, Kemal Edip, Ftih'in iirleri, Ankara 1946.
NVAR, Safiye, Saray Htralarm, stanbul 1964.
NVER, A. Sheyl, stanbul Rasadhnesi, Ankara 1969.
VVTHERS, Robert, A Discription of the Grand Signoir Sereglio, London 1650.
VVTTEK, Paul, The Rise of the Ottoman Empire, London 1938.
YAKUTCAN, Ahmed-mr, Cuma, slm'da Resim, Heykel ve Musiki, zmir
1989.
YALIN, Aydn, Trkiye ktisat Tarihi, Ankara 1979.
YALTKAYA, Mehmed erefeddin, Simavna Kads Olu eyh Bedreddin, stanbul
1340.
YENER, Cell, slm ktisadnn Esaslar, stanbul 1980.
YILDIZ, Zekeriya, Krt Gerei, Olaylar, Oyunlar ve zmler, stanbul 1992.
YILMAZ, Mevlt Ulutekin, Osmanl'nn Arka Bahesi, Ankara 1988.
YILMAZ, mer Faruk, Belgelerle Osmanl Tarihi I-II, stanbul 1998.
2. MAKALELER
ABADAN, Yavuz, "Tanzimat Fermannn Tahlili", Tanzimat I, stanbul 1940.
ABDURRAHMAN EREF, "Ecnibden lk stikraz Teebbsmze Aid Birka
Vesika", TOEM, nr. 30.
"Sokollu Mehmed Paa'nn Evll-i Ahvali ve Ailesi Hakknda Baz Malumat",
TOEM, nr. 29.
"Sultan Abdlaziz'ln Vefat ntihar m Kati mi ?", TTEM, nr. 6 (83).
AHMED MUHTAR, "Rus Menbilne Gre Baltac Mehmed Paa'nn Prut Seferi",
TOEM, nr. 45, 46.
BLNMEYEN OSMANLI
1
,
!
AHMED REFK, "Bahr- Hazar- Karadeniz Kanal ve Ejderhan Seferi", TOEM, nr.
43.
"Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi", TOEM, nr. 8 (85).
"Konya Muharebesinden Sonra ehzade Sultan Bayezid'in ran'a Firar",
TOEM, nr. 36.
"Onuncu Asrda Akdeniz Meselesi ve Azak Muharebesi", TOEM, nr. 17
(94).
"Trkiye'de Islahat Ferman", TOEM, nr.4 (81).
"Osmanl mparatorluu'nda Meskukat", TOEM, nr. 6 (83), nr. 7 (84), nr. 8
(85), nr. 10 (87).
On Altnc Asrda Rafzlik ve Bektalik, DEFM, c. VIII, say 2. stanbul.1932.
AHMED TEVHD, "Ankara'da Ahiler Hkmeti", TOEM, nr. 19.
AKURAOLU YUSUF, "Osmanl Devleti Umumi Harp'de Bitaraf Kalabilir
miydi?", TTEM, nr. 19 (96).
AKDA, Mustafa, "Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde
Trkiyenin ktisadi Vaziyeti", Belleten, c. XIII. say 51.
"Yenieri Ocak Nizamnn Bozuluu", DTCF Dergisi, Ankara 1947, c. V, say
3.
AKSN, Sina, "Osmanl-Trk Toplumundaki Snf Yaps zerine Bir Deneme",
Toplum ve Bilim, say 2 (1977).
AKTAN, Ali, "Osmanl Hanedan inde Saltanat Mcadelesi ve Karde Katli",
Trk Dnyas Tarih Dergisi, say 10 (Ekim 1987).
AKTEPE, Mnir, "Baltac Mehmed Paa", TDVA.
A FUAD, "Msr Valisi Mehmed Ali Paa", TTEM, nr. 19 (96).
AL RIZA, "Men'i Mskirat Kanunu Mnasebetiyle Haddi erl Hakknda
Mtla", Ceride-i Adliye, say 4, Sene Nisan 1338.
AL, "Osmanl mparatorluu'nun lk Sikkesi ve lk Akeleri", TOEM, nr. 48.
ALTAN, etin, Ftih'in Hristiyanl ven Gazeli, Hrriyet Gazetesi, 8 Mart
1996.
ALTUNDA, inasi, "Selim I", A.
ANDRESYAN, Hrand D., "Bir Ermeni Kaynana Gre Celali syanlar", EFTD,
say 17-18, 29.
ARIKAN, Zeki, "Osmanl mparatorluu'nda hrac Yasak Mallar (memnu
meta)", Bekir Ktkolu'na Armaan, stanbul 1991.
ARF , Mehmed , "kinci Viyana Seferi Hakknda", TOEM, nr. 16, nr. 17.
ARTUK, brahim, "Osmanl Beylii'nin Kurucusu Osman Gazi'ye Ait Sikke",
Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara 1980.
ASLANAPA, Oktay, "Sinan", A.
ATASOY, Nurhan, "Tasvir", A.
AYDIN, M. Akif, "Osmanllarda Aile Hukukunun Tarihi Tekaml", Sosyo-Kltrel
Deime Srecinde Trk Ailesi I-III, Ankara 1992.
AYKUT, Nezihi, "Para Tarihi Bakmndan Osmanl Gm Sikkeleri", V.
Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisadi Tarihi Kongresi, Ankara 1989.
BABNGER, Franz, "Fatih Sultan Mehmet ve talya", ev. Bekir Stk Baykal,
Belleten, c. XVII, say 65 (1953).
BABNGER, Franz, "Sinan" Article, El, IV (Leiden, 1927).
BARKAN, mer Ltfl, "Feodal Dzen ve Osmanl Tmar", Trkiye ktisat Tarihi
Semineri. Metinler/ Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, Ankara 1975.
"Edirne Askeri Kassamna Ait Tereke Defterleri (1545-1659)", TTK- Belgeler
Serisi, III/5-6.
"Osmanl mparatorluu'nda ifti Snflarnn Hukuki Stats",
Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul 1980.

"r", "Kanunnme", "Tmar", A.
"Trkiye'de mparatorluk Devirlerinin Byk Nfus ve ve Arazi Tahrirleri ve
Hakana Mahsus statistik Defterleri (I)" FM, c. II, (stanbul 1940-41).
"Osmanl mparatorluunda Tekilt ve Messeselerinin Sertlii Meselesi",
HFM, c. XI, say 3-4.
"Trkiye'de Servaj Var myd?", Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul 1980.
"Trkiye'de
Sultanlarn
Teri'
Sfat
ve Selhiyetleri ve
Kanunnmeler", HFM, c.XII, say 2-3.
"XVI. Asrn kinci Yarsnda Fiyat Hareketleri", Belleten, c. XXXIV, say 136
(1970).
BA, Il, "Cariyelik: Kadnn Cinsel Klelii", Bilim Ve topya, Ocak 1996.
BATAV, erif, "XIV. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihine Gre
stanbul'un Muhasaras ve Zabt", Belleten, c. XVIII, say 69 (1954).
BAYKAL, Bekir Stk, "100. Yl Dnm Mnasebetiyle Berlin Kongresi
Hakknda Baz Dnceler", Belleten, c. UI, say 202 (1988).
"93 Merutiyeti", Belleten, c. VI, say 21-22 (1942).
"Uzun Hasan'n Osmanllara Kar Kafi Mcadeleye Hazrlklar ve OsmanlAkkoyunlu Harbinin Balamas", Belleten, c. XXI, say 82 (1957).
BAYRAM, Mlkail, "Anadolu Seluklular Devrinde A-nadolu Baclar (Baciyan-
Rum) rgtnn Kurucusu Fatma Bac Kimdir?", Belleten c. XLV-2, say 180
(1981).
BAYSUN, M. Cavid, "Ahmed I", "Murad IV", A.
BECKER, C.H. "Cizye", A.
BELDCEANU, Nicara, "Osmanl mparatorluunda eneltme, Trkletirme ve
slmlatrma", Tarih ve Toplum, Ekim 1992, say 106.
BERKES, Niyazi, "lk Trk Matbaas Kurucusunun Din ve Fikr Kimlii",
Belleten, c. XXVI, say 104 (1962).
BEYDLL, Kemal, "Karadeniz'in Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri
ve "Mr Ticaret" Teebbs", Belleten, c. LV, say 212-214 (1991).
CAHEN, Claude, "lk Ahiler Hakknda", ev. Mrsel ztrk, Belleten c. L, say
197 (1986).
CNUEN TANRIKORUR, "Osmanl Musikisi", Osmanl Devleti ve Medeniyeti
Tarihi I-II, stanbul 1994-1998.
CLARK, Edward C, "Osmanl Sanayi Devrimi", ev. Yavuz Cezar, Belgelerle
Trk Tarihi Dergisi, say 82, 83, 84.
ADIRCI, Musa, "Tanzimat Dneminde Trkiye'de Ynetim (1839-1856)",
Belleten, c. UI, say 203 (1988).
AATAY, Neet, "Anadolu Trklerinin Ekonomik Yaamlar zerine Gzlemler
(Bu alanda ahiliin etkileri)", Belleten, c. UI, say 203 (1988).
"Anadolu'da Ahilik ve Bunun Kurucusu Ahi Evren", Belleten c. XLVI, say
182 (1982).
"Osmanl mparatorluunda Riba-Faiz Konusu Para Vakflar Ve
Bankaclk", Vakflar Dergisi, c. IX.
ELK, Glfettin, "Osmanl ktisat Zihniyetinde Deiim", ktisat ve Dergisi,
say 14 (Austos 1993), stanbul.
DAVSON, Roderic H., "The First Ottoman Experiment With Paper Money",
Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara 1980.
514
BLNMEYEN OSMANLI
Demlrel, mer, Muhiddin Tu, Adnan Grbz, "Osmanllarda Ailenin Niceliksel

Yaps", Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi I-III, Ankara 1992.
DRER, Ayten, "Yavuz Selim Kpeli miydi?", Zafer Dergisi, say 222 (Haziran
1995).
DUMAN, Musa, "Olan Kelimesi Ve Genlik Kavram zerine", Trkiyat
Mecmuas, say XX.
EFDALEDDN, "stikll-i Osman Tarih ve Gn Hakknda Tedkikt", TOEM, nr.
25.
EKNC, Necdet, "mparatorluktan Cumhuriyete, Trk Mali Politikasna Bak",
Belleten, c. LV, say 212-214 (1991).
EMECEN, Feridun, "Osmanl Siyasi Tarihi", Osmanl Devleti ve Medeniyeti
Tarihi I-II, stanbul 1994-1998.
ERCAN, Yavuz, "Trkiye'de XV. ve XVI. Yzyllarda Gayrimslimlerin Hukuki,
tima ve ktisad Durumu", Belleten, c. XLVII, say 188 (1983).
"Devirme Sorunu, Devirmenin Anadolu ve Balkanlardaki Trkleme ve
slmlamaya Etkisi", Belleten c. L, say 198 (1986).
"Osmanl mparatorluu'nda Gayrimslimlerin -dediklerl Vergiler ve Bu
Vergilerin Dourduu Sosyal Sonular", Belleten, c. LV, say 212-214 (1991).
ERDORU, Mehmet Akif, "Erturul Gazi'nin Bilecik'teki Vakflar", Vakflar
Dergisi, c. XXI, stanbul 1990.
ERGEN, zer, "XVIII. Yzylda Osmanl Sanayi ve Ticaret Hayatna likin Baz
Bilgiler", Belleten, c. LII, say 203 (1988).
EROLU, Nazmi, "Trklerde Cihad ve Ftuhat Anlay", Kpr, say 48 (1994).
ERSOYLU, Halil, "Trklerin lk Uan Adamlar", Tarih Ve Edebiyat Mecmuas,
Nisan 1981.
ERNSAL, smail, "Fatih Devri Ktphaneleri ve Molla Ltfi Hakknda Bir Not",
EFTD, say 33 (1982).
ERZ, Adnan Sadk- Ikzl, Fazl, (ev.) "stanbul'un Zabt Hakknda hmal
Edilmi Bir Kaynak", Belleten, c. XIII, say 49 (1949).
EYCE, Semavi, "Kanun Sultan Sleyman'n Yeni Bir Portresi", Belleten, c.
XXXV, say 138 (1971).
"Sultan Cem'in Portreleri Hakknda", Belleten, c. XXXVII, say 145 (1973).
FAROQH, Suraiya, "XVI. Yzylda Bat ve Gney Sancaklarnda Belirli
Aralklarla Kurulan Pazarlar", tere. Melek Eilmez, ODT Gelime Dergisi
(1978) zel Say.
FINDIKOLU, Z.F., "Tanzimatta tima Hayat", Tanzimat I, stanbul 1940.
FUAD EZG, "Piri Reis", A.
GALB, Mehmed "htisab Aal", TOEM, nr. 9.
GEN, Mehmet, "XV ve XVI. Yzyllarda Osmanl Devleti'nde ve D Ticaret",
XV ve XVI. Asrlar Trk Asr Yapan Deerler, stanbul 1997.
"XVIII. Yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava", Yapt, say 49, stanbul 1984.
"Osmanl ktisadi Dnya Grnn lkeleri", EF Sosyoloji Dergisi,
dizi 3, say 1, stanbul 1989.
GLCK, Heinrich, "16-18. Yzyllarda Saray Sanat ve Sanatlaryla
Osmanllarn Avrupa Sanatlar Bakmndan nemi, Belleten, c. XXXII, say 127
(1968).
GN, Nejat, "md es-Servi ve Eseri", EFTD, c.XV, say 20, stanbul
1965.
GKBLGN, M. Tayyib, "Osman I", "Orhan", "Sleyman I", "Mehmed III", A.
"Tanzimat Haraketinin Osmanl Messeselerine ve Tekiltna Etkileri",
Belleten, c. XXXI, say 121 (1967).

GKYAY, Orhan Saik, "Deli Birader", TDVA.
GYN, Nejat, "Mimar Sinan'n Asl Hakknda", Tarih ve Toplum, say 19
(1985).
GZLER, H. Fethi, "deal Trk Genlii", Milli Kltr, Mays 1985.
GUBOLU, Mlhail, "Kanuni Sultan Sleyman'n Bodan Seferi ve Zaferi
(1538M.-945H.)", Belleten, c. L, say 198 (1986).
GLSEVN Okuolu- zzettin nder, "Aarn Kaldrlmas", F Prof.Dr.
Sleyman Barda'ya Armaan zel Says, stanbul 1988.
GNDZ, Mahmud, "Matbaann Tarihesi ve lk Kur'an- Kerim Basmalar",
Vakflar Dergisi, say XII, Ankara 1978.
GRAN, Tevflk, "Tanzimat Dneminde Devlet Fabrikalar", SO. Ylnda
Tanzimat, Ankara 1992.
HALL EDHEM, "Ankara Ahilerine Aid ki Kitabe", TOEM, nr. 41.
HATPOLU, Mehmed Said, "Hilfetin Kureylilii", A lahiyat Fakltesi
Dergisi, c. XXIII (Ankara 1978).
HEYD, Uriel, "Osmanl Ceza Hukukunda Kanun Ve eri'at", tere. Selhattin
Erolu, A lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XXVI (1983).
HNZ, Walter, Islamische VVahrungen des 11. bis 19. Jahrhunderts
umgereehnet in Gold, VVesbaden 1991.
HSEYN Hsameddin, "Molla Fenar", TTEM, nr. 18 (95), 19 (96).
LGREL, Mcteba, "Zeytinburnu'nda Bir Demir Fabrikas", Tarih Boyunca
stanbul Semineri Bildiriler, stanbul 1989.
"Ahmed I", "Cell syanlar", TDVA. NALCIK, Halil, "Ottoman Methods
of Conquest",
Studia Islamica, II (1954).
"Stefan Duan'dan Osmanl mparatorluuna", Osmanl mparatorluuToplum ve Ekonomi, stanbul 1993, 67-108
"Capital Formation in The Ottoman Empire", The Journal of Economic
History, vol 29 (1969).
"Osmanl Padiah", ASBFD, c. XII, nr. 4 (Ankara 1958).
"Osmanllarda Ra'iyyet Rsumu" , Belleten, c. XXIII, say 92 (1959).
"XV. Asr Trkiye ktisadi ve tima Tarihi Kaynaklar", FM, c. XV/l-4.
"Adletnmeler", Belgeler, c. II, say 3-4 (Ankara 1967).
"Osmanl ktisat Zihniyeti ve Osmanl Ekonomisi", Tarih Risaleleri, Derleyen:
Mustafa zel, stanbul 1995.
"Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs (1569)",
Belleten, c. XII, say 46 (1948).
"Rumeli", A.
"Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmyunu", Belleten, c. XXVIII, say, 112
(1964).
"Tanzimat'n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri", Belleten, c. XXVIII, say,
112 (1964).
NAN, Afet, "Bir Trk Amirali, XVI. Asrn Byk Geograf Pir Reis", Belleten, c. I,
say 2 (1937).
PRL, Mehmet, "Osmanl'da dar Gelenein Teekkl ve Tatbikat", XV ve
XVI. Asrlar Trk Asr Yapan Deerler, stanbul 1997.
SEN, Mustafa, "Acy Bal Eylemek", Trk Edebiyatnda Mersiye, Ankara 1993.
"Osmanl Hanedannn airlii ve Ftih", Tarih Ve Medeniyet Dergisi, say 40
(1997).
r
BLNMEYEN OSMANLI
515
SKENDER HO YANKO, "Galata'nn Osmanllara Teslimi", TOEM, nr. 25.
KAL'A, Ahmet, "Osmanl Devleti'nin Sanayileme abalar", II. Abdulhamid ve
Dnemi Sempozyumu Bildirileri, stanbul 1992.
KARAL, Enver Ziya, "Glhane Hatt- Hmyununda Batnn Etkisi", Belleten, c.
XXVIII, say 112 (1964).
KAZICI, Ziya, "Osmanl Devleti'nde Dini Ho Gr", Kpr, say 65, stanbul
1999.
KERN, R.A., "Adet Hukuku", A.
KOLOLU, Orhon, "1838 Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamas ve Msr Tehdidi",
Tarih ve Toplum, Aralk 1988, say 60.
KORAY, Enver, "Sultan Abdlaziz'e Kar Giriilen Bir Suikast Olay ve Hseyin
Vasfi Paa", Belleten, c. LI, say 199 (1987).
KPRL, M. Fuad, "Ortazaman Trk Hukuk Messeseleri, slm Amme
Hukukundan Ayr Bir Trk Amme Hukuku Yok mudur?", Belleten, c. II, say 5/6
(1938).
"Kay Kabilesi Hakknda Yeni Notlar", Belleten, c. VIII, say 31 (1944).
"Ortazaman Trk-slm Feodalizmi", Belleten, c. V, say, 19 (1941).
"Osmanl mparatorluunun Etnik Menei Mes'elesi", Belleten, e VII,
say 28 (1943).
"Yldrm Bayezid'in Esareti ve ntihar Hakknda. I. Demir Kafes Rivayeti. II.
ntihar Meselesi", Belleten, c.
1, say 2 (1937).
"Yldrm Bayezid'in ntihar Meselesi", Belleten, c. VII, say 27 (1943).
KURAT, Yulu Tekin, "1877-78 Osmanl Rus Harbinin Sebepleri", Belleten, c.
XXVI, say 103 (1962).
KUZNETZOVA, N.A., "XVI. Yzylda Rus-ran Ticareti ve Osmanl Devleti",
Belleten, c. LU, say 202 (1988).
KK, Selahattin, "Endernlu Fzl", TDVtA.
KTKOLU, Bekir, "Murad III", A.
KTKOLU, Mbahat S., "Osmanl ktisadi Yaps", Osmanl Devleti ve
Medeniyeti Tarihi I-II, stanbul 1994-1998.
LEBB MUAMMER, "Harem ve Yz", Tarih Dnyas, stanbul 1950.
MANTRAN, Robert, "XVII. Yzyln kinci Yarsnda Dou Akdeniz'de Ticaret,
Deniz Korsanl ve Gemiler Kafileleri", Belleten, c. UI, say 203 (1988).
MARDN, Eb'l-Ul, "Fetva", "Kad", A.
MARDN, erif, "Tabakalamann Tarihsel Belirleyicileri: Trkiye'de Toplumsal
Snf ve Snf Bilinci", ev. Nuran Yavuz, Trkiye'de Toplum ve Siyaset
Makaleler 1,
2. Bask, stanbul 1991.
"Trk Devriminde deoloji ve Din", ev. Glat Aygen Tosun, Trkiye'de Din
ve Siyaset Makaleler 3, 3. Bask, stanbul 1993.
"Trkiye'de Orta Snflarn Devri", Trk Modernlemesi Makaleler 4, 5.
Bask, stanbul 1997.
MENAGE, V. L., "Devvshirme", El.
MIRMIROLU, VL., "Orhan Bey ile Bizans mparatoru III. Andronikos Arasndaki
Pelekano Muharebesi", Belleten, c. XIII, say 50 (1949).
MUGHUL, M.Yakub, "Portekizli'lerle Kzldeniz'de Mcadele ve Hicaz'da
Osmanl Hkimiyetinin Yerlemesi Hakknda Bir Vesika", TTK Belgeler, c. II,

1965, say 3-4.
NAMIK KEML, Hrriyet, 26 Safer 1286, say 50.
Hrriyet, 26 Safer 1286, say 50, 6 Clmd'el-l 1285, say 9, 11.
NECB ASIM, "Cennet-Mekan Firdevs-iyan Sultan Abdlaziz Han
Hazretlerinin Avrupa Seyahatnamesidir", TOEM, nr. 49-62.
"nc Selim Devrine Ait Vesikalar", TTEM, nr. 12 (89).
NEDKOF, Boris Christoff, "Osmanl mparatorlu-u'nda Cizye", tere. inasi
Altunda, Belleten, c.VIII, say 32 (1944).
OCAK, Ahmet Yaar, "Osmanl Beylii Topraklarnda Sufi evreler ve Abdaln-
Rum Sorunu", Osman Gazi ve Dnemi Sempozyumu, Bursa 1996.
OKYAR, Osman, "Tanzimat Ekonomisi Hakkndaki Karamsarlk zerine",
Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu, Ankara: 31 Ekim-3
Kasm 1989, Ankara 1994.
ORHONLU, Cengiz, "Hint Kaptanl ve Piri Reis", Belleten, c. XXIV, say 134
(1970).
ORTAYLI, lber, "Anadoluda XVI. Yzylda Evlilik -likileri zerine Baz
Gzlemler", Osmanl Aratrmalar 1, stanbul 1980.
"Osmanl Aile Hukukunda Gelenek, eriat ve rf", Sosyo-Kltrel
Deime Srecinde Trk Ailesi I-III, Ankara 1992.
NSOY, Rfat, "Osmanl mparatorluu'nun Katld Uluslararas Sergiler ve
Sergi-i Umumi-i Osmani (1863 stanbul Sergisi)", Belleten, c. XLVII, say 185
(1983).
"Tanzimat Dnemi ktisat Politikas", Tanzimatn 150. Yldnm
Uluslararas Sempozyumu Ankara: 31 Ekim- 3 Kasm 1989, Ankara 1994.
ZBARAN, Salih, "Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu", EFTD, say
XXXI (1978).
ZCAN, Abdlkadir, "Fatih'in Tekilat Kanunnamesi Ve Nizam- Alem in
Karde Katli Meselesi", EFTD, say 33 (1980-81).
ZELK, Seluk, "Avrupa Fedolitesinin Siyasi Ve ktisad Mahiyeti", HFM, c.
XVI, say 1-4.
"Avrupa Feodalitesi le Trklerin Timar Tekilatnn Mukayesesi", HFM, c.
XVII, say 3-4.
"Fedolitenin tima Mahiyeti, Menei, Avrupann Siyasi Ve Meden
nkifndaki Rol", HFM, c. XVII, say 1-2.
ZSOY, smail, "1838 Baltaliman Ticaret Antlama-s'ndan Gmrk Birlii'ne",
ereve, say 15 (1995).
ZTRK, Mrsel, "Hac Bekta- Veli", Belleten, c. L, say 198 (1986).
ZTRK, Said, "On Altnc Yzylda Urfa", Trk Dnyas Tarih Dergisi, say 120
(1996).
PALAMUT, E. Mehmet, "Aar ve Dndrdkleri", F Prof.Dr.Sabri lgener'e
Armaan zel Says, stanbul 1987.
PAMUK, evket, "150. Ylnda Balta Liman Anlamas", Tarih ve Toplum, Aralk
1988, say 60.
"Osmanl Ekonomisinin Dnya Kapitalizmine Al", TCTA I-VI, stanbul ts.
PULLUKUOLU YAPUCU, Olcay, "19. Yzyl Osmanl Sanayii'ne Bir rnek,
slimiye uha Fabrikas", Tarih ve Toplum, say 167 (1997).
QUATAERT, Donald, "The Age of Reforms 1812-1914", An Economic and Social
Hlstory of the Ottoman Empire 1300-1914, Etid. Halil inalck- Donald
Quataert, Cambridge 1994.
RAFEQ, Abdul-Karm, "Registers of Succession (Mukhallaft) and Their

Importance For Socio-Economic Hlstory: Two Samples From Damascus And
Aleppo, 1277/ 1861", Cepo Osmanl ncesi Ve Osmanl Aratrmalar
Uluslararas Komitesi VII. Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1994.
516
BLNMEYEN OSMANLI
RODNSON, Maxime, "slm Dnyasnda ktisat Tarihi ve Sosyal Snflarn
Tarihi", Belleten, c. LIII, say 207-208 (1989).
SAFFET, "Bir Osmanl Filosunun Sumatra Seferi", TOEM, cz 10.
"Hazar Denizinde Osmanl Sanca",TOM, nr. 14.
"ark Levendleri-Osmanl Bahr-i Ahmer Filosunun Sumatra Seferi zerine
Vesikalar", TOEM, cz 24, stanbul 1332.
SAMAN, Ali Rza, "Fatih'in Anas", Resimli Tarih Mecmuas IV, stanbul 1953.
SAHLOLU, Halil, "Asker", TDVA.
"XVIII. Yzyl Ortalarnda Sanayii Blgelerimiz ve Ticar mkanlar",
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say 11 (Austos 1968).
SAR, mer Cell, "Tanzimat ve Sanayiimiz", Tanzimat I, stanbul 1940.
SAYGILI, Sefa, "Sultn brahim Deli miydi?", Ei-tim-Bilim Dergisi, ubat 1999.
SAZ, Leyla , "Saray ve Harem Hatralar", Yeni Tarih Dergisi, o II, stanbul
1958.
SELEN, H. Sadi, "Pir Reis'in imal Amerika Haritas. Telif 1528", Belleten, c. I,
say 2 (1937).
SOBERNHEM, M.- Kafesolu, brahim, "Kansu", A.
SONYEL, Salhi R., "ngiliz Belgelerine Gre Medine Mdafii Fahrettin Paa",
Belleten, c. XXVI, say 143 (1972).
"Son Osmanl Padiah Vahidettin ve ngilizler", Belleten, c. XXXIX, say 154
(1975).
"Tehcir ve "Krmlar" Konusunda Ermeni Propogandas
Hristiyanlk Dnyasn Nasl Aldatt ?", Belleten, c. XLI, say 161 (1977).
"Yeni Belgelerin I Altnda Ermeni Tehcirleri", Belleten, c. XXVI, say 141
(1972).
AHN, Kmil, "Edebal", TDVA.
KROLU, "Mahmud H., Cigala-zde Sinan Paa", TDVA.
EVK, Mehmed Ali "Osmanl mparatorluu'nun Kuruluu Bahsi", TTEM, Yeni
Seri, nr. 5.
TABAKOLU, Ahmet, "Osmanl Ekonomisinde Fiyat Denetimi", FM Prof.Dr.
Sabri lgener'e Armaan zel Says, stanbul 1987.
TAESCHNER, Franz, "slmda Ftvvet Tekiltnn Douu Meselesi ve Tarih
Ana izgileri", ev. Semahat Yksel, Belleten, c. XXVII, say 142 (1972).
TANSEL, Selhattin, "Yeni Vesikalar Karsnda Sultan kinci Beyazt Hakknda
Baz Mtalalar", Belleten, c. XXVII, say 106 (1963).
TOPRAK, Zafer, "II. Merutiyet ve Osmanl Sanayii", TCTA I-VI, stanbul ts.
"Osmanl Devleti ve Sanayileme Sorunu", TCTA I-VI, stanbul ts.
"Osmanl Devleti'nde Para ve Bankaclk", TCTA I-VI, stanbul ts.
"Tanzimat'ta Osmanl Sanayii", TCTA I-VI, stanbul ts.
TURAN, Osman, "Faizle Para krazna Dair Hukuk Bir Vesika", Belleten, c. XVI,
say 62 (1952).
TURAN, erafettin, "Venedik'te Trk Ticaret Merkezi (Fondaco dei Turchi)",
Belleten, c. XXXII, say 126 (1968).
"Barak Reis'in ehzade Cem Mes'elesiyle lgili Olarak Savoie'ya
Gnderilmesi", Belleten, c. XXVI, say 103 (1962).

ULUAY, aatay, "Byezid II'nin Ailesi", tEFTD, c. X, say 14, stanbul 1959.
"Sultn brahim Deli, Hasta myd?". Tarih Dnyas, 15 Temmuz-1 Austos,
15 Austos-1 Eyll 1950, 1 ubat ve 15 Nisan 1951 tarihli saylar.
UYANIK, Mevlt, "Osmanl Dnce Tarihinde Toplumsal Bir Muhalefet Olarak
eyh Bedreddin ve Haraketinin Tahlili", Belleten, c. LV, say 212-214 (1991).
UZUNARILI, smail Hakk, "1908 Ylnda kinci Merutiyetin Ne Suretle ln
Edildiine Dair Vesikalar", Belleten, c. XX, say 77 (1956).
"Ali Suavi ve raan Vak'as", Belleten, c. VIII, say 29 (1944).
"Beinci Murad'n Tedavisine ve lmne Ait Rapor ve Mektuplar. 18761905", Belleten, c. X, say 38 (1946).
"Cem Sultan'a Dair Be Orijinal Vesika", Belleten, c. XXIV, say 95 (1960).
"andarl (Cendereli) Kara Halil Hayreddin Paa. Mene'i-Tahsili-KadlKazaskerlii Vezirlii ve Kumandanl", Belleten, c. XXIII, say 91 (1959).
"Fatih Sultan Mehmed'in lm", Belleten, c. XXXIV, say 134 (1970), c.
XXXIX, say 155 (1975).
"Gazi Orhan Bey'in Hkmdar Olduu Tarih ve lk Sikkesi", Belleten, c. IX,
say 34 (1945).
"II. Sultan Abdlhamid'in Hal'i ve lmne Dair Baz Vesikalar", Belleten, c.
X, say 40 (1946).
"Kabak Mustafa syanna Dair Yazlm Bir Tarihe", Belleten, c. VI, say
23-24 (1942).
"Kabak Vak'asna Dair Bir Mektup", Belleten, c. XXIX, say 116 (1965).
"Osmanl Tarihinin lk Devirlerine Ait Baz Yanllklarn Tashihi", Belleten, c.
XXI, say 81-84 (1957).
"Osmanllar Zamannda Saraylarda Musiki Hayat", Belleten, c. XLI, say
161 (1977).
"Sakarya Nehrinin zmit Krfezine Aktlmasiyle Marmara ve Karadenizln
Birletirilmesi Hakknda Vesikalar ve Tetkik Raporlar", Belleten, c. IV, say 1415 (1940).
"Sultan Abdlaziz Vak'asna Dair Vak'anvis Ltfi Efendi'nin Bir Risalesi",
Belleten, c. VII, say 28 (1943).
LGENER, Sabri F., "slm Hukuk ve Ahlak Kaynaklarnda ktisat Siyaseti
Meseleleri", Darlk Buhranlar ve slm ktisat Siyaseti, Ankara 1984.
"Tarihte Darlk Buhranlar ve ktisadi Dengesizlik Meselesi", Darlk
Buhranlar ve slm ktisat Siyaseti, Ankara 1984.
VVENSNK, A. }., "Suret", A.
VVTTEK, Paul, "Ankara Bozgunundan stanbul'un Zaptna (1402-1455)", ev.
nalck, Halil, Belleten, c. VII, say 27 (1943).
WWW.MASON.ORG.TR Web Sayfas; 2-13 Mays 1999 tarihleri arasnda Aya
rini'de alan sergi ve burada datlan dokmanlar.
YEDYILDIZ, Bahaeddin, "Trk Vakf Kurucularnn Sosyal Tabakalamadaki Yeri
1700-1800", Osmanl Aratrmalar II, stanbul 1982.
YNAN, Mkrimin Halil, "Byezid II", A.
YCEL, Yaar, "Reformcu Bir Hkmdar Fatih Sultan Mehmed", Belleten, c. LV,
say 212-214 (1991).
YKSEL, Hasan, "Vakfiyelere Gre Osmanl Toplumunda Aile", Sosyo-Kltrel
Deime Srecinde Trk Ailesi I-III, Ankara 1992, c. II.
ZEK, Mehmed "Kse Mihal ve Mihal Gazi Ayn A-dam mdr", TTEM, nr. 11 (88).
ZYA PAA, Hrriyet, 22 Zilhicce 1285, say 41.
KAVRAM FHRST
a'r vergisi, 438, 448 a'yn, 219, 226, 228, 229,
237, 240, 241 Abaza, 173 Abbas, 23, 24, 73, 75, 78,
79, 134, 137, 143, 393 Abbas Halifesi, 75, 137, 143 Abdal Murad, 54 Abdal
Musa, 51, 52, 54 Abdaln- Rum, 32, 34, 35,
53, 54, 55 Blbl Htn, 122 Abdlaziz bin Suud, 235 Abdlcelil Et-Tamm,
145 Glruh Htn, 122 Abdlkadir zcan, 78, 85 Abdlkadir-i Geylani, 7
Abdlmecid Efendi, 143 Acemi Oca, 44, 45, 46, 47,
48 acemi olan, 44, 49, 110,
307 Adletnme, 72, 173, 174,
307, 394
Adana Vak'as, 284 di intikal, 426 d intikal kaideleri, 425 Adilcevaz, 150
adl dzenlemeler, 375 Adl imtiyazlar, 305 Adliye ve Mezhib Nezreti,
249
Adnan Kahveci, 3 Afrika kt'as, 145, 165, 332,
334
afv- umumi, 284 afyon, 123, 215 Aa Divan, 49 Aalar oca, 334 Aalar
Saltanat, 198 aalk hakk, 440 Aayn- Bektaiyn, 51, 52 Arnas, 159,
160 Ariboz, 130 ahi baba, 35, 351, 353 Ahi Evran, 34, 35, 41, 54,
351
Ahi Hasan, 39 An tekilt, 35, 350, 351 Ahidnme, 359 Ahiler, 32, 34, 36,
351 hiret hazrl, 61 hlyn- Rum, 32, 34 Ahl-zde Hseyin Efendi,
185, 186
Ahlat, 31, 32, 150 Ahmed Gazan, 37 Ahmed Ltfi, 97, 240, 242,
248, 253
Ahmed Mithat Paa, 270 Ahmed Muhtar Paa, 273 Ahmed Nuri Efendi, 269
Ahmed Rza, 282, 285, 286 Ahmed efik Be, 315 Ahmed Yesev, 50 Ahmed,
63 Ahmed-i Bcan, 69, 70 Ahrr Frkas, 285
Ahrr- Osmaniye Kongresi,
282
Ak Aalar, 334 Ak Byk, 69 Ak Hadm, 334 Ak emseddin, 70 Ak valye, 68,
69 Aka Koca, 34, 41 Akakale, 141 akdiye defteri, 409 akl hastas, 180, 265,
421 Aknclar, 49
Akkerman Muahedesi, 238 Akkoyunlu, 76, 84, 135, 136 Aksaray, 34
Akehir Sancak Belii, 164 Akemseddin, 53, 70, 76, 98 Akyaz, 37 Al'addin
Esved, 41 Al'addin Keykubad, 36 Al'addin Paa, 39, 41 Al'addin Ts, 53,
69 Alddevle Bey, 136 Albert Howe Lybyer, 346,
347
Aleksandr(Rus ar), 72, 243 alem, 29, 36 Alemdar Mustafa Paa, 226,
229, 236, 237, 240 let-i criha, 83 Alev, 36, 51, 53, 54, 55, 65,
66, 67, 130, 132, 135,
174
Alev Dedeleri, 36, 53, 54 Alev isyan, 66 Alevlik, 54, 66, 174 Alexias Htn,
76 l-i Beyt, 53, 54 Ali avu Kanunnmesi, 376 Ali Fuad Paa, 298 Ali
Himmet Berki, 77, 78 Ali Suavi-Vak'as, 264, 267,
269
Ali Ts, 108 Alme Htn, 69 Aliye Sultn, 247 Alp Gndz, 34 Alparslan, 33
Altnordu Devleti, 25 Amasya Sancak Beylii, 55 Amerika, 3, 128, 141, 144,
159, 278, 292, 304, 322,
342, 431, 455, 459, 460,
483, 492
Amerikan bilim kurulular, 3 Amid, 141 miller, 24, 443 mme hukuku, 362
mme maslahat, 82, 83,
368, 369, 373, 376, 382,
384, 423, 432 amd- neseb, 87 Anadolu Ahileri, 35 Anadolu Beylikleri, 24,
62,
229
Anadolu Seluklular, 25 Anadoluhisr, 75 Anastasia, 201 anayasa, 270, 271,
272
beytlmal, 428 havz, 376
memleket, 376, 428 memlke, 427 metruke, 427 mevt, 427 mevkfe, 427
mirye, 427
anayasa hukuku, 362, 365,
367
Andronikos, 86 angarya, 503 Ankara Meydan Muharebesi,
56 Ankarav Mehmed Efendi,
189
Antranik, 6 Arab htilli, 296 Arabistan yarmadas, 151,
359 Arabzde Abdlvehhb
Efendi, 204 Arap airetleri, 140 Araplar, 145, 146 Arazi Kanunu, 427 arz-i
arz-i arz-i arz-i arz-i arz-i araz-1 arz- Argon, 128 ariyet, 356, 427,
428 Arnavudlar, 277, 289, 290,
291
Arnavutluk, 46, 69, 290, 425 arpalk, 372, 387 arun, 472 Asfnme, 74
Askir-i Mansre-i
Muhammediyye, 238 Askir-i Mu'alleme Kanunu,
231
asiler, 79, 82
asiller snf, 344, 500, 503 asker dzenlemeler, 375 asker harcamalar, 443
Asker Mahkemeler, 410 asker-mal kanunlar, 24 Aspora Htn, 40 Asr-
Sa'det, 24, 117, 443 Astrhan, 162 astronom, 169 Asya tipi retim tarz, 387,
449, 450 Alar, 126, 472. ir, 364 airet, 31, 32, 36, 134, 138,
139, 141, 344, 346 At Meydan, 132, 217, 430 Aty, 69 tika Sultn, 206
Atina, 55, 246, 267, 347 attrlar, 126, 472 Avnz- Divaniye, 442 Avn, 91,
100 avret, 102, 103, 329, 330,
333, 339
avret teni, 102, 103 avret-i galize, 329, 330 Avrupa kanunlar, 7 Avrupa
kselisleri, 7 Avrupa Konseyi, 130 Avrupal, 23, 58, 44, 45, 46,
145, 281, 310, 320 Avusturya krallar, 7
Ayasofya, - Cami, 28, 40,
42, 75, 97, 106, 107,
110, 134, 143, 215, 217,
286, 351, 381
Ayastafanos Muahedesi, 267 Aydnolu Cneyd, 65 Aydnolu sa Bey, 56
Aydos, 149 ayn, 354, 356, 424, 425,
426, 497 Ayn Ali, 179 Aynalkavak, 222 Ayn-i ah Sultn, 122, 240 Aye
Osmanolu, 114, 115,
269, 325, 338, 340, 512 Ayvansaray, 99 ayyrlarn ba, 35 zd, 111, 112,
113, 314,
323, 324 zd etmek, 314 Azep, 49
Azerbaycan Kads, 43 Azeriler, 102 aznlk, aznlklar, 27, 224,

284, 321, 431, 433, 434 aznlklara tannan haklar,
430 aznlklarn grev ve
ykmllkleri, 433 Aziz Mahmd Hdy, 179,
181, 183, 184
B
Baba lyas, - Horasan, 37,
50, 51, 54
Bb- li Baskn, 291 Bb- li avubalk, 242 Bb- Hmyun, 181 Bb-
Meihat, 410, 411 Bb- Vly- Fetva, 373 Bac, 364 bc- bzr, 349 Bcyn-
Rum, 32, 34, 35 Baesaray, 223 Badad demiryolu, 277 Badad Ftihi, 187
Badad Seferi, 187 Badat Eyleti, 134 b, 27, 86, 87 bay, 80, 81, 82, 86,
87 Bahriye Nezreti, 249 Bahriye Zabitleri Kanunu,
231
Bahsi Be, 63 Baht, 179 bakire, 318 Bl Htn, 39 Balm Sultn, 51 Balkan
Harbi, 283, 290, 291 Balkan milletleri, 34 Balkanlar, 31, 56, 357, 476
Balkanlama, 357 Balta Uman, 470, 489, 490,
491 Baltac Mehmed Paa, 208,
210, 211, 212 Banat, 151 banker, 494 Barbaros Hayreddin Paa,,
150
518
BLNMEYEN OSMANLI
Barglri, 141
baron, 499
Baruthaneler Nezreti, 242
basma akesi, 440
Ba Muhasebe, 414
Ba Mushib, 333
balar, 472
balk, 431
baszende, 336
baveklet, 242, 400
Btn, 65
Btnlik, 66
Bayat, 30
Byezid Paa, 63, 64
Byezid-i Blstm, 124
Bayndrlk hizmetleri, 443
Bayramiyye tarikat, 70
Bedizzaman, 75, 84, 85,
97, 109, 117, 139, 140,
142, 146, 153, 183, 193,
271, 275, 277, 282, 284, 285, 286, 287, 288, 289,
310, 336, 339, 510 Bekri Mustafa, 188 Bektai, 36, 39, 50, 51, 52,
53, 54, 55, 447 Bektailik, 39, 50, 51, 52,
53, 54
Beldetn Tayyibetn, 109 Belediye Kanunlar, 125 Belgrad Muahedesi, 219
Bellini, 96 Ben Ahmer, 128 Ben At, 140 Ben brahim, 140 Ben Syim, 140
bennk, 440
Berat-i zimme, 403, 405 bert, 370, 382 bery, 348, 376, 390 Berlin
Muhedenmesi, 267,
269, 273, 274 Beikta Saray, 341 Beinci Kadn, 239, 247, 324 bey' l-ne,
497 Beylerbeyi Vak'as, 166, 308 Beylik Gezi, 340 Beyond The Sublime Port,
335
beytlmal, 427, 428 Beytl-Mal'iz-Zekt, 443 Beytlmal'iz-Zy', 443
Beytlmaln gelir-giderleri,
443
Beytl-Mali'l-Ganim, 443 Beytl-Mali'l-Harc, 443 Bezm-i lem Valide Sultn,
245
bezzazlar, 126, 472 Bykl Mehmed Paa, 134,
140 b'at, 117, 139, 143, 181,
195, 206, 236, 270, 391,
392 Bidayet Mahkemeleri, 413,
414 Bild- Hamse Mevleviyeti,
408 birden fazla kadnla evlilik,
113, 416
Birinci Edirne Vak'as, 208 biti, 382 Bitlis Hkimi erefddin Bey,
139
Bizans Hukuku, 23 Bizans messeseleri, 23 Boazkesen Hisar, 75 Boazlar
Andlamas, 246 Bodan, 178
Bomba Olay, 279 borlar hukuku, 362 Bosnal, 45, 47, 78 Bosnal Koca
Mverrih
Hseyin Efendi, 78 Bostanc, 47, 340 Bostan-Zde Yahya Efendi,
85
boanma, 326, 421, 422 boanma hakk, 421, 422 Bonaklar, 46 boyunduruk
hakk, 440 Bozok Mutasarrf Cabbarzde Sleyman Bey, 240 Bozoklar, 30
Brklce Mustafa, 64, 65, 66 Budin Beylerbeyi Karaka
Mehmed Paa, 181 Budin Seferi, 150 Buat, 82 Buhari, 59, 78, 115, 265,
307, 334, 391, 405 Buluntu mallar, 443 Burhneddin Efendi, 247 Burhneddin
Herev, 53 burjuvazi, 343, 482 Busbecq, 23, 157, 347, 348 buyruldu, 400
Bkre Muahedesi, 291 bryanclar, 472 Bte, 444 By', 424 byk yangn,
186, 199
caba akesi, 440 Cabbr-zdeler, 228 Caber Kalesi, 31 cb, 443
Caalolu Sinan Paa, 172 Caiz, 374
Cmi'ul-Fusleyn, 53, 66 Camille Rogier, 322 Cmi'l-Hesab, 478 Canberdi
Gazali, 149 Canboladolu Ali Paa
syan, 176 Candaroullar, 40, 42, 55,
69
Cebel-i Trik Boaz, 128 cebel, 502, 503 Cell isyanlar, 27, 52, 173,
174, 176, 179 Cell-zde Mustafa Paa,
380
cely- vatan, 175 Celeb, 104 Celvet eyhi Atpazar
Osman Fzl Efendi, 204 Cem Sultn, 117, 120, 121,
127
Cem'at-i spanya, 130 cemaat mahkemeleri, 356 Cemal Paa, 289, 291, 292,
293, 296, 297, 298, 310 Cemleddin Efgni, 311 Cendereli (andarl) Kara
Halil, 40
Cenevizliler, 359 Cerbe, 177, 5, 7 cerrahlar, 126 ceza hukuku, 81, 89, 362,
364, 367 Ceza Kanunnme-i
Hmyunu, 396 Ceza Kanunnmesi, 374 Ceza Kanunu, 89 Cezylr-I Garb

Ocaklar, 228
Cala-zde Sinan Paa, 175,
176
Cibali yangnlar, 220 Cibuti, 151
cifir ve camia ilmi, 109 cihadn gayesi, 26 Cima', 103 Cingne Livas, 155
cingnelerin n meru' fi'le
mbaeret eden
'avretleri, 155 cizyedr, 441 codification, 379 Colombus, 128 Cuma Selaml,
268 clus bahii, 184 clus merasimi, 399 crm cinayet, 89, 90, 502
aldran Zaferi, 137, 138,
139, 141 al Bey, 64
alamayanlarn iaesi, 443 alma hrriyeti, 403 alpare, 335 andarl Ali
Paa, 56, 60, 62,
63,97 andarl Kara Halil, 43, 68,
76, 92, 97, 98, 34, 39,
41, 45, 48, 53 apanoullar, 228 avu, 177, 352 avuba, 394 elipa, 91
emikezek, 141 engi, 338 erkezler, 334 evre Nizmnmesi, 160 evre
Temizlii
Yasaknmesi, 161 plak resimler, 321 raan Baskn, 267, 270 ift akesi,
369, 428, 439,
440
ift hakk, 440 impe kalesi, 40 in, 333, 334
ingene, 47, 110, 154, 155 ingene Sanca Bei, 155 inicilik, 216, 464
obanoullar, 36 ok evlilik, 417 ok hukukluluk, 354, 356,
357
plk subas, 160 ubuk Ovas, 60
Dastan, 166
Dhil Medreseleri, 406
Dahiliye Nezreti, 249, 302,
303, 400 Dallam, 320
Damad Al'addin Bey, 55 Damad brahim Paa, 172 danimend, 345, 406
dans, 155, 309, 338 Dar'l Hadis, 406 dar'l-ahd, 392 Dr'l-Cihd, 149
dar'l-harb, 392 Dr'l-Hikmet'il-slmiyye,
284
Dar'l-Hilfet'il-Aliye, 412 darb, 83 darbhane, 40 Dr- ry- Bb- Ali, 241
darphane, 483 Dr'l-slm, 139, 355, 392 Drssa'de Aas, 180 Davud-
Kayseri, 41, 42, 53 De'v Nazrl, 242 Dede Efendi, 83, 169, 444 Dede
Sultn, 64, 66 Defter Emni, 119 Defterhane, 242 Defter-i Hkn Nezreti,
249
Deli Ltfi, 132 Deli Petro, 208, 210 Demiryollar, 495, 496 Derbend, 63, 346
derbendl, 375 derebeyler, 227, 229, 237 Dervi Abdullah, 333, 507 Dervi
Vahdeti, 286, 287 Devlet bakanl, 34, 403,
431 Devlet Giray, 208, 210, 211,
222
Devlet Htn, 63 devlet hazinesi, 438 Devlet Tekilt, 8, 25, 48,
377
devlete syan, 38, 80, 81, 86 devlet-i ebed-mddet, 33 devletler husus
hukuku,
362, 367 devletler umm hukuku,
362
devr-i istibdd, 266, 275 Devriye mevlileri, 411 devirme, 44, 46, 47, 48,
73, 98, 110, 116, 159,
160, 307, 447, 479, Devirme Aas, 47 Devirme memuru, 47 Devirme
sistemi, 44 d borlanma, 258, 261,
492
D Ticret, 457 Dilver Paa, 182 dilenci taifesi, 126 Dimltri Kantemir, 37, 58,
164, 347 dimos, 437 din ve vicdan hrriyeti, 33,
107, 128
dinden dnmek, 80 dirhem, 126, 439, 440, 462,
472, 484
dirlik, 428, 501, 502 Diu Kalesi, 150 Div'an- Muhasebat, 258 Divan sistemi,
24 Divan, 329, 383, 394, 395 Divan- Ahkm- Adliye, 248,
258, 275, 397,411, 412,
413, 414, 424, 425 Divan- Harb-i rf, 287, 296 Divan- Hmyn, 24, 25,
49, 74, 79, 128, 132,
173, 207, 227, 241, 248,
249, 371, 372, 385, 386,
394, 395, 398, 400, 409,
410, 412, 415 Divan- Mezlim, 79, 394 Divn- Muhasebat, 414, 415
Divan's-Saltanat, 79, 393 Diyrbekir Beylerbeyi, 46 diyet, 80, 90, 366 Dou,
47, 113, 317, 321,
326, 327, 331, 332, 500 Dou Anadolu, 138, 139,
140, 141, 142, 278
BLNMEYEN OSMANLI
519
Dou despotizmi, 387, 388,
389 Dolma Bahe, - Saray, 147,
341
Donanmay- Hmyn, 227 Don-Volga Kanal, 361 Denci El, 155 duac, 352
Dubrovnik, 42, 454 Dulkadrolu, 65 Dulkadirolu Alddevle,
133
Dursun Fakih, 34, 36, 39 dalizm, 411 Dk, 499, 500 Dndar Bey, 37, 38, 82
Drer ve Gurer, 28, 49, 59,
84, 90, 100, 108, 367 Drr-zde Abdullah Efendi,
299
Drzi, 176, 186 Dstr-nme, 30 Dvel-i Muazzama, 266 Dyun- Umumiye
daresi,
493, 495 Dzmece Mustafa, 38, 62,
64, 65, 68, 82, 86, 156,
174
Eb Eyyub'l-Ensr, 184
Ebu Hanife, 58, 356
Eb Hreyre, 332
Ebu Yusuf, 356
Eb'l-Feth Kanunu, 79
Eb'l-Vef, 50
ecr, 314, 506
Ede eyh, 38
Edebah, 37, 38, 39, 53, 54
Edebal Zaviyesi, 39
edille-i er'yye, 367
Edirne Andlamas, 199, 209
Edirne Muahedesi, 239
Edirne Saray, 69, 340, 341
Eflak, 64, 66, 167, 172, 178,
219, 221, 224, 225, 239,
247, 401, 480 Eflak Beyi, 66 Eflak ve Bodan, 224 Eflak Voyvodas, 64
Eftandise Htn, 40 Eil, 142
Eitim hizmetleri, 443 elence, 7, 57, 70, 120,
124, 155, 190, 197, 214,
215, 216, 319, 329, 337,
338, 340, 418 elence yeri, 319, 337 eh-i rf, 381 ehil, 26, 72, 73, 74, 228,
255, 307, 309, 310, 398,
411
ehl-i dar'il-slm, 355 ehl-i hail ve'l-akd, 384, 398,
399
Ehl-i kitap olanlar, 393 Ehl-i rf, 442, 345 ehl-i ridde, 27 ehl-i snnet, 51, 53,
54, 67,
137, 138, 139, 234 ehl-i er', 381 Ehl-i tasavvuf, 54 ehliyet, 365 Eimme-i
Hanefiye, 83 ekberiyyet, 179, 180 Ekrd Sancaklar, 141 el kesme, 89, 429
elem-i asab, 196 Elkaevli, 30
emn, 129, 328, 333 emanet usl, 438 Emanuel Karaso, 269, 281,
290 Emaretlerden alnan vergi,
443
eme, 312
Emetllah Kk Sultn, 200 Emeviler, 129 Emin-i Ahkm, 394 Emir Abdlaziz
bin Su'd,
297 Emir Davud (Hizan Meliki),
140
Emir gne Olu Yusuf, 188 Emr Keykavus, 101 Emir Sultn, 35, 55, 56, 59,
60
Emir Sleyman, 62, 204 Emir ah Efendi, 52 Emir erefddin (Bitlis
Hkimi), 140 Emr Melik Halid (Hsn-
Keyf), 140 emr-i veliyy'l-emr, 84 emr-i veliyy'l-emr ile kati,
85
Endenozya, 162 Enderun halk, 101 Enderun Mektebi, 104 Endern-u
Hmyn
Nezreti, 242 Endls, 73, 121, 128, 129,
130, 223, 361 Engrs seferi, 149 Envr'l-kn, 69, 70 Enver Paa, 6, 291,
297,
304, 310 Enver, 30, 60 erbb- kalem, 73, 345 erbb- seyf, 73, 345 Erdebil,
53, 121, 130, 131,
132, 135 Erdebil Sofileri, 131, 135,
136
Erdel Beyi Bathory, 165 Erdel Kral Mihal, 203 Erdei Voyvodas, 68 Ergani, 141
Eritre, 151
erkeklerden kama, 321 Ermeni, 110, 159, 267, 268,
269, 270, 274, 278, 279,
281, 282, 284, 290, 293,
294, 295, 334, 432, 434,

480 Ermeni Patrii zmirliyan,
278 Ermeniler, 3, 45, 46, 159,
212, 267, 268, 269, 274,
276, 277, 279, 281, 292,
294, 295
erotik roman, 320 er-Rsd, 169
Er-Rislet'l-Mi'mriyye, 160 Er-Rislet'l-Mnre, 109 erediyyet, 179, 180
Erturul Bey, 32 Erturul Gz, 29, 30, 36,
38, 197
Es'ad Toptan Paa, 290 esbb- mucibe, 424 esir, 45, 113, 334 Esirler, 44, 45
Esirlik, 315
Eski Hisr- Zara, 155 Eski Saray, 121, 179, 189,
194, 198, 201, 245, 323,
326
Esma Sultn, 259 esnaf sand, 353 esnaf vakf, 353 esrar, 80, 123, 124, 215
esrar imek, 80 Esrrnme, 164 Es-Srim'l-Mesll, 83 Estergon Kalesi, 167
Eszak, 151 ekinci tmarlar, 502 eref'l-kuzt, 411 E-eceret'nNu'mniyye
f'd-Devlet'il-Osmniyye,
146, 147
eya hukuku, 362, 364, 367 Evkaf Nezreti, 249 Evkaf- Hmyn Nezreti,
242
evld- Resul, 130 evlenme akdi, 416, 419,
420, 421 Evrenos Be, 43 Evrenos Gz, 41 Evrenos-zde Ali Bey, 88, 89
Eylet ve Liva Meclisleri, 255 Eyp Sabri Paa, 144, 146,
147 Eyyub Devleti, 118
F. Giese, 32, 62 Fabrika- Hmyn, 465 faiz, 153, 261, 492, 493,
494, 495, 497, 498 Fakirler, 443 fakirlik, 3, 175 fal bakma, 155 farz- ayn, 26,
182, 360 farz- kifye, 26, 182, 436 Fas Sultn Mevly
Muhammed, 165 Fas Sultanl, 128, 165 Fas Sultanlnn Osmanl
Hkimiyetine Girmesi,
165
fsk, 59, 82 Ftih Kanunnmeleri, 77 Ftih Medreseleri, 406 Ftih'in Tekilt
Kanunnmesi, 364 Fzl Ahmed Paa, 198, 199 Fazlullah Esterbd, 108
Fenr-zde Ahmed Bey, 124 Fenar-zde Mehmed ah
Efendi, 135
Fener Patrii, 72, 238, 243 Fener Patrikhnesi, 243, 357 Fenn-i siyakat, 478
feodal haklar, 499 feodalite sistemi, 387, 499,
501, 502, 503 Feodalitenin Siyas Mahiyeti,
498 Feodalitenin Sosyal Mahiyeti,
500
fera, 428 feriz, 426 Ferd haklar, 403 Ferdinand, 149 Ferhad Paa, 166, 172
Ferhad Paa, 149 Ferhunde Emne Drdnc
Kadn, 220
Feridun Ahmed Be, 380 fesd bi's-sa'y, 81 Fetvy- Tatarhaniye, 498 fetih
politikas, 26, 71 Fetret Devri, 56, 62, 63 Fetva Emini, 373
Fetva Emini Kara Halil -
Efendi, 270 Fetvhane-i li, 373 Fetvy- erife, 371 Feyzullah Efendi, 206,
207,
218, 447 Feyzullah-zde brahim

Efendi, 218, 220 fkh, 363, 364, 365, 367,
368, 369, 421 fkh kitaplar, 58, 82, 83,
85, 87, 90, 324, 329,
330, 331, 339, 355, 421,
423, 424, 426 fidye, 44
- ,
fief, 499, 500, 503 fikir hrriyeti, 271 finansman ekilleri, 444 fiyat devrimi,
461 Flachat, 320 fonksiyonel snflar, 345 fotoraf, 97 Fransz bykelisi De
Bourre, 424
Fransz htilali, 226, 421 Fransz Vatanda Haklan, 2 Fuat Paa, 424 Fuha
zorlanan cariyeler,
316
Ftht- Sym, 164 Ftvvetnmeler, 35, 351 ftvvet, 35, 350, 351, 352
ftvvet tekilt, 35, 351 Fzenin kifi, 192
gaiblik, 365
Galata Mevlevhnesi, 188
Galata Zimmilerine Verilen
Ahidnme, 433 Galatasaray Mektebi, 277 Ganimetler, 443 garmet-i maliye,
436, 442 Garibler, 443 gayr- sahih vakf, 118 gayr-i meru fiiller, 155 gayr-i
msllm ingeneler,
155
gaza, 26, 72, 150, 225, 306 Gz, 148 Gz Evrenos, 34 Gz Giray, 172 Gz
shak Bey, 64 Gz Mihal, 33, 39 Gz Osman Paa, 273, 310 Gazi Rahman, 34
Gz Umur Bey, 40 Gz Umur Paa, 69 Gazneliler, 72 Gedik Ahmed Paa, 75,
76,
120
Gedikli, 323 Gedikli Criye, 323 Gelenbev, 6 Gelibolulu Mustafa l, 79,
105
Hatice Mahfirz Sultn, 179 Gen Osmanllar Cemiyeti,
263, 264
General gnatyef, 72, 243 Geniletilmi mlklik
sistemi, 356 George Bronkovi (Srp
kral), 69, 93 Germiyanoullar, 31, 36,
42, 56, 64 Gevher Sultn, 76 Gevherhn Sultn, 163 Geyikli Baba, 34, 54
520
BLNMEYEN OSMANLI
Gda Nizmnmeleri, 125 Glmn, 105 glmn sistemi, 73, 116 Girid
Kanunnmesi, 382 Giustiniani (Venedikli
General ), 99 G-i Hmyn, 340 gnll vatan mdafileri,
278
Gzde, 247, 263, 269, 337 gzdeler, 114, 115, 247,
269, 323, 326, 327 Gradca, 149 Grand, 148 Gregorios (Fener Patriki),
72, 238, 243 Gulm, 103, 370, 382 Gustav Lebon, 315 Glhne Hatt-
Hmynu,
250, 256, 402, 434 Gm Knbed, 37 Gndz Alp, 29, 30, 31 Gndz Bey,
37 Gns, 149 Grc, 334 Gvenlik ilkesi, 404
H
Habb's-Siyer, 216 hac, 4, 182, 183, 235, 361 hacca gitmek, 182, 183 Hce
Al'addin Ali Erdebl,
130
hcegn, 74, 479 Hace-i Sultan, 194 Hac Bayram Veli, 35, 56,
69, 70, 101, 108, 132 Hac Bekta Vilyetnmesi,
50 Hac Bekta- Veli, 50, 51,
52, 53, 54, 174 Hac l Bey, 41 Hac lbegi, 34, 42, 43 Hac vaz Paa, 64, 69
hacr, 363 hacz, 363 ha, 91, 432 Hal ttifak, 166 hal ordular, 27, 43, 68,
200 hal seferi, 42, 56, 64, 68,
69
Haova Zaferi, 177 had, 58, 330, 331, 332, 333,
334 had cezas, 58, 80, 81, 82,
86, 87, 88, 90, 169, 429 hadd-1 bay, 366 hadd-i kazf, 366 hadd-l sirkat, 366,
430 hadd-i irb, 80, 366 hadd-l zina, 80, 366 Hadm, 330, 331, 332, 333,
334
Hadm Sleyman Paa, 150 Hadmlk, 331, 332 Hadd Vekyinmesi, 61
hdim'l-Haremeyn, 134 Hafz Ahmed Paa, 185 hfz- ktb, 132, 133
Hfzuddln Muhammed
Krdi, 56
hafiyye, 267, 276, 277 Haflyye Tekilt, 288 Hile-i Osmaniye, 181 Hiz'lmmet'il-Uzm, 143 hak ve hrriyetler, 4, 92,
250, 253, 254, 294, 354,
402, 403, 404, 431, 499
hkim'-er, 407 hkimiyet, 85, 86, 129, 144,
432
hkimlik, 407 hakk'us-saltanat, 373 hal' fetvas, 287, 288 Halaskar, 283, 290,
291,
309
Haleb Belerbei, 162 Halife, 56, 65, 118, 142,
143, 184, 276, 277, 303,
304, 363, 382, 383, 386,
395, 444 Halife Abdlmecid Efendi,
303
Halife I. Mtevekkil, 56 Halfe-i Resl-i Rabbl'llemn, 143 halife-i Reslllah, 398 Hlime Alemah Beim, 131 Halvet, 327,
339, 340 halvet bezleri, 339 halvet sokaklar, 339, 340 Hamid, 60 Hamidiye
Alaylar, 267, 278,
288, 294 Hamidiye Svari Alaylar,
278
Hamidoullar, 42 hammadde kontrol, 471 hamr, 57, 58, 100, 109,
154, 163
Hamr Emneti Mukata'at,
154
Hndan Valide Sultn, 173 Hanefi grleri, 25 Hanefi hukukular, 112, 114,
317, 318 Hanef mezhebi, 44, 66, 369,
423
Hanya Kanunnmesi, 369 harc, 433, 434, 443 harc ve cizye memurlar,
443
harc- arz, 439, 441 Harac- mukseme, 439,
130, 437, 440 harac- muvazzaf, 427, 130,
155, 439, 440 harac- rus, 441
harac arazi, 364, 427, 437,
440, 441
Hara vergisi, 439, 441 haram, 57, 58, 114, 319,

324, 329, 332, 335, 339 Haram olan nesne hell
olmak, 73 harb, 355 Harbin gayesi, 26 Harbiye Mektebi, 259, 263 Harbiye
Nezreti, 242, 249 hare, 443 Hareket Ordusu, 268, 287,
289
Hareket-i Altml, 406 Harem Aalar, 319, 330,
333, 334, 340 Harem Dairesi, 319 Harem halk, 338 Harem Kadnlar, 320,
321,
329 Haremde hayat ve halvet,
339
Haremdekiler, 321 Haremeyn Mevleviyeti, 408 Harem-1 hmyn, 319
haremlik, 319 Harezmler, 72 Hariciye Nezreti, 242, 249
Hri Medreseleri, 406 Harmankaya Hkimi, 37 harp kanunu, 27 has, 115,
167, 323, 326,
327, 340, 502 hs, 47
Has Bahe, 329, 339, 340 Has Oda, 105, 115, 167,
323, 326, 327 Has Odalk, 115, 167, 326,
327
Hasan Alp, 37 Hasan Halife, 136 Hasan Hayrullah Efendi, 259 Hasan- Kayseri,
41 Hasankeyf, 141 Haseki, 112, 113, 151, 167,
168, 173, 179, 195, 200,
205, 206, 208, 209, 324, 325, 512
Haseki Sultn, 151, 195,
206, 324, 325, 512 Hasekisi Hac Mahmd Bey,
124
hssa cariyeler, 317 hssa kullar, 317 hasta adam, 246 Hastahneler, 443
Hastalar ve muhtalarn
masraflar, 443 Himler, 235 har-i cismn, 67 Hatip-zde Molla Muhyiddin
Mehmed, 132 Hattb bin Eb Kasm
Karahisr, 37 Hatt- Hmyn, 6, 75, 223,
225, 245, 248, 339, 361,
383, 391, 396, 434, 473,
476
Htuniye Trbesi, 93 havra, 107, 435 Haydan, 39 Haydarlik, 51 Hayr Bey,
149 Hayr messeseleri, 443 Hayme Ana, 31 Hayreddin Paa, 34, 39, 43,
52, 97, 150, 151 Hayriye, 240 Hayrullah Aa, 333 Hayvan Haklan, 402
Hayvanlarn zekt, 443 Hazinedar, 320 Hazinedar Usta, 326 Hazine-i mire,
120 haznedar, 324 Hekim Lar Acem, 94 Hekim Ya'kub (Yakub Paa),
94,95 Hekimolu Ali Paa, 218,
220
Helene Htn, 76 helva sohbetleri, 214, 215,
308, 341
Hemedn Andlamas, 209 Herat'l Mevln Haydar, 64 Het Behit, 30
hey'et-i a'yan, 272 hey'et-i meb'sn, 272 heykel, 321
Hezarfen Ahmed elebi, 192 Hezarfen Hseyin Efendi, 79 Hnak Cemiyeti,
269, 294 Hristiyan asll Araplar, 298 Hristiyanla Dair (Risale),
92
Hrka- Sa'det Diresi, 105 Hrka-i erif Dairesi, 143
Hrvatistan, 149, 151 Hsn- Keyf Emlrl
Eyyublerden II. Halil,
139
Hzr Be, 53, 69, 76 Hzr Reis, 145 Hicaz Beylerbeyi erif Paa,
235
Hicaz demiryolu, 268, 277 Hil'at-baha, 47 hilfet, 142, 143, 144, 271,
276, 277, 296, 302, 303,
372, 399, 407 Hilfetin ilgas, 143, 303 Hile, 498 hile-i er'ye, 498 Hille, 150
Hindistan, 500 Hint denizi, 158, 455 hisbe tekilt, 349 Hizan Meliki Emir
Davud,
139
hizmet tmarlar, 502 hizmeti kadn, 315, 323 hizmeti statsndeki
cariyeler, 316, 317 hizmetkrlar, 340 Hoca Ahmed Yesev, 50 Hoca mer
Efendi, 182 Hoca Sa'deddin, 61, 89, 137,
170, 172, 173 hocagn- divan, 74 Hocazde Efendi, 76 Hollandal hukuku,
254 Holofura, 36 Horasan Erenleri, 35, 54 Hristiyan, 44, 105, 314, 315,
321, 500 Hukuk birlii, 354 hukuk devleti, 250 hukuk sistemi, 25, 354, 361,
365, 378
hukuk sistemleri, 313, 314 Hukuk- Aile Kararnamesi,
356, 369, 421 hukuk eitlik, 403 hulul inanc, 108 Humbarac Oca, 219
Humbaracba Ahmed Paa,
219
hums, 443 Hunyadi Yano (Erdel
Voyvodas), 68 Hurrem Sultn, 113, 115,
168, 322, 325, 327 hurc ale's-sultn, 174 Hurfler, 108 Hurufilik, 108, 109
huss hukuk, 362 hutbe, 36, 127, 149, 176,
419
Hkmet, 141 Hnkr skelesi Muahedesi,
239
Hnkr Kalfalar, 326 Hnkr Sofas, 319, 336,
338
Hrriyet ve 'tilf Partisi, 293 Hseyin Ahlt, 66 Hseyin Avni Paa, 257,
258, 259, 260, 261, 263,
264 Hsrev Paa, 45, 46, 48,
139, 185, 245, 310 Hsrev irin, 65 Hz. Ali, 53, 109, 137, 360 Hz. Davud,
146 Hz. Ebubekir, 143 Hz. Hasan, 143
BLNMEYEN OSMANLI
521
Hz. sa, 92, 314 Hz. Lut, 102 Hz. Meryem, 75, 92 Hz. mer, 6, 24, 142, 299,
382, 385, 405, 439, 443
I-
Ikd'l-Cmn, 216 Iorga, 32, 76 Irak, 119, 140, 278 rz ve namus, 252 Islhat
Ferman, 247, 253,
254, 255, 397, 402, 435 stslh, 368 i'ly- kelimetullah, 32, 33,
306, 377, 26, 71 bhiyye, 67 bhiyye mezhebi, 67 bn-i Abidin, 83 bn-i
Arabah, 60 bn-i Eb Asrn, 118 bn-i Harku, 140 bn-i Iyz, 144 bn-i Melek,
53, 63 bn-i Said, 140 bn-i Teymiyye, 83, 235 brahim elebi, 56, 98 brahim
Erdebl, 131 brahim Haleb, 367 brahim Mteferrika, 213,
214
brahim Paa, 104,150 ibtidy- hri, 406 icar, 356, 424, 428 icre-i
meccele, 426 icma', 363 icmal, 445 icmal defterleri, 119 icr, 503 i halk,
49
olan, 101, 104, 105, 189 Saray, 104, 105, 189 iki, 4, 5, 6, 55, 57, 58,
59,
60, 70, 100, 109, 123,
124, 125, 153, 154, 186,
190, 191, 297, 366, 429,
433
ki alemi, 191 iki ime suu, 58 iki mbtels, 5 tihd, 370 itihad
meseleler, 6 idam cezas, 81, 82, 83, 84,
85, 86, 87 idare hukuku, 78, 362, 368,
373 idar yarg, 248, 397, 410,
411,415 dris-i Bitlisi, 30, 79, 122,
134, 135, 138, 139, 140,
380
fa, 424 ihracat, 349, 455, 456, 465,
467, 473, 474, 475 ihtilaf, 3, 140 ihtis, 331
Ihtisab aas, 349, 410 htisb Kanunnmeleri, 125 ihtisap Nezreti, 349
kbal, 111, 115, 207, 239,
247, 269, 323, 325, 326,
327
kinci Edirne Vak'as, 233 kinci kbal, 326 Aye Hanm, 210 kindi Divan, 171
ikrah ve icbar, 26 ikt', 437 ikta' messesesi, 428
il subalar, 160
il yazc, 119
lahi Mesuliyet, 358
ilm, 84, 409
lhanl Devleti, 24
ilk Osmanl akesi, 40
lm-i kyafet, 332
lm-i Sima, 332
ltizam Sistemi, 438, 486
mdiye Hkimi Sultn
Hseyin, 139 mdddin Mustafa bin
brahim bin nac elKrehr, 38 mam Musa Kzm, 50 imam nikh, 420 imam'l-mslimin, 142
mamet, 142, 143 mam- A'zam Ebu Hanife,
58
mam- Gazl, 109 imam- meru', 363 mmiyye-i snaeriyye,
219 nan ve ibdet hrriyeti,
403
nebaht bozgunu, 162 insan hak ve hrriyetleri,
250, 251, 2 intifa, 497 ntihb- Mebusan Kanunu,
403, 431 intihar, 6, 56, 60, 61, 224,
260, 273, 277, 291, 299 intikal hakk sahipleri, 426 rde-i Seniyye, 272, 280,
357, 383, 415 rd- Cedid Hazinesi, 231 ran Harbleri, 165 ran seferi, 150
irsd vakflar, 118, 153, 117 irtica hareketi, 231 irtica olay, 285, 287 irtidd,
80 sev, 91
sfendiyaroullar, 55, 75 sfendiyar Bey, 69, 88, 93 sfendiyarolu brahim
Bey,
93 shak Paa, 70, 76, 94, 117,
122 shak-zde Mehmed Atullah
Efendi, 226 skendernme, 63 slm anayasa hukuku, 399 slm devlet

tekilt, 24 slm devleti, 24, 90, 129,
144, 271, 362, 432, 435 slm Devletlerinde Gerekli
Islhat, 264 slm dmanl, 5 slm hukuku, 77, 78, 80,
81, 82, 86, 89, 90, 251,
434, , 24, 251, slm kardelii, 278 slm Milleti, 30 slm Padiah, 364 slm
lkesi, 26, 130, 355,
356, 392, 393 slm'n faiz yasa, 497 slm'n bayraktarl, 6, 57
simlatrma politikas, 32 smet nn, 303 smihan Sultn, 125, 165,
171
ispene, 130 sraf, 75, 195, 288, 308 stanbul Andlamas, 267 stanbul
Haneleri, 418
stanbul Rasadhnesi, 170,
308
stanbul'daki camiler, 23 istifr, 112, 113, 114, 316,
326, 330 istifr hakk, 114, 313, 316,
326, 330 istifr hakk bulunan e
statsndeki cariyeler,
316
istilken ikta', 501 istilal, 497
istihbarat merkezi, 278 istihdam hakk, 316 istihsn, 368 stikll-i Osmn, 28,
29 istimlet, 134, 138, 140,
144 stinaf, 409, 410, 411, 413,
414
istinaf mahkemesi, 410, 413 istirbah, 497, 498 i blm, 344, 346 iret,
57 itaat, 72, 243 talyanca, 76, 181 ithalat, 163, 454, 462, 468,
473, 474, 490 tilaf Devletleri, 292, 299 ttihad ve Terakki Cemiyeti,
268, 281, 282, 284, 294 ttihad ve Terakki Partisi,
277 ttihada, 268, 283, 285,
286, 289, 290, 293, 309,
310 ittihd- ansr, 268, 283,
284, 290 zzddin Abdllatif, 63
Jaspart, 92
Jn Trkler, 263, 264, 282,
285, 287 Juris, 279
K
Kabak syan, 231 Kabak Mustafa, 226, 227,
231, 233, 234, 236 Kabasakal, 171 kabile, 117, 139 Kabuli Paa, 424
Kbusnme, 101, 102, 103 Kakun, 443 kader levhas, 109 kader-i lhi, 6, 57
kad bertlar, 370 Kad Burhneddin, 55 Kad Sicilleri, 417 Kadky
Hristiyanlar, 47 kadn kle, 112, 312, 315,
316, 320 Kadnck Ana, 50 Kadnlar Saltanat, 57, 60,
112, 116, 152, 163, 168,
179, 195, 197, 200, 201,
202, 203, 509 kd, 7, 59, 85, 136 kd-i vilyet, 85 Kd-zde Ahmed
Semseddin
Efendi, 170 Kd-zde Mehmed Efendi,
188
Kadl-zde-i Rum, 66 Kthane, 329, 340 Kathane elenceleri, 341 kaht-
rlcl, 199, 258
kahvehaneler, 154 khya, 352, 353 Khya Kadn, 324 Kim-makam Sofi
Mehmed
Paa, 180
Kalenderolu isyan, 176 Kalfa, 168, 322, 324, 336 kaln, 161
Kalkaand, 25, 502 Kamer Sultn, 122 Kmil Paa, 280, 287, 290 Kandiye
Kanunnmesi, 369 Kanije, 149 Kniye Haseki, 200 Kansu Gavri, 134, 145
kanun koyucu, 368 kanun ve eri'at, 377 Kanun- Cedid, 370, 371,
373, 376 Kanun- Ess, 262, 266,
270, 271, 272, 291 kanun- mnif, 72, 405 Kanun- ehinah, 79, 335 Kanun-
Terifat ve Tekilt,
23
Kanun-i ess, 271 Kanunnme, 23, 77, 79, 81,
365, 366, 368, 373, 376,
382, 179 Kanunnme-i Cezy- Asker,
242 Kanunnme-i Kitbet-I
Vilyet, 119 kapan talar, 473 kap halk, 400 Kap kullan, 44 kap kulu
askerleri, 48 Kap Kulu Ocaklar, 44, 101,
106, 189, 191 Kapclar Kethdas, 394 Kapkulu askerleri, 49 kapitlasyonlar,
219, 305,
455, 468 Kaptan- Derya, 49, 170,
194, 195, 245, 394, 410 Kara Bodan, 150, 159 Kara Bodan seferi, 150 Kara
Halil, 52, 98 Kara Hoca, 41 Kara Mehmed Paa, 181,
182
Kara Muhyiddin Efendi, 135 Kara Mrsel, 41 Kara Osman, 36 Karaburun, 64
Karaca Ahmed, 34, 41, 50,
134
Karacahisr, 36 Karaevli, 30 karagz, 338
Karagz Ahmed Paa, 136 Karahan Derbendi, 150 Karahanllar, 58 Karaman
Eyleti, 56 Karaman Mehmed Paa, 94,
95, 117, 127
Karamanl Kara Rstem, 43 Karamanolu, 42, 55, 56,
64, 68, 122, 127 Karamanolu Mehmed Bey,
42, 64 Karamanoullar, 27, 31, 42,
55, 56, 75, 86 Karamlta, 183 Karaosmanoullar, 228 Karayazn syan, 175
karde katli, 4, 37, 77, 78,
79, 80, 83, 169, 173,
179, 191, 398
522
BLNMEYEN OSMANLI
Karesi Beylii, 40
Kari Briullov, 322
Karldere, 123
Karlofa, 199, 207, 209, 274
Karlofa Andlamas, 199,
207
Kartal, 47, 221, 475 Kasm Bey (Pertek Hkimi),
140
Ksm- Germiyn, 132 Kasmpaa, 99 Kaside-i Brde, 337 kasm, 324, 416,
417, 437 kasr- adil, 395 kasr- sultan, 395 Kasr- irin Andlamas, 150,
187, 218 Kast sistemi, 500 Kastamonu, 36, 64, 124 Kastilya, 128 kat'-i tarik,
366, 80 kat'- yed, 429 Katar, 150, 151 Katerina, 210, 211, 212, 221 ktib-i
adi, 414 Katf, 150 Ktip elebi, 67, 109, 123,
158, 159, 390, 170 Katolik, 75, 91, 92, 128,
129, 246, 305, 359, 421,
432, 453 katuna, 155 katuna ba, 155 kavid-i fkhiye, 424 Kavnin-i
Mlkiye-i Devlet-i
Aliyye, 423
Kavanin-i siyset, 270, 373 Kay, 30, 31, 41 Kayk gezileri, 341 Kaynarca
Andlamas, 221,
224, 229, 231 Kaynarca Mu'hedesi, 224 kaza, 109, 371, 372, 380,
406, 407, 408, 409, 425,
503
Kaza kadlklar, 408 kaza levhas, 109 kaza dalizm, 381 kazaskerlik, 24, 73,
85, 235,
412
kazuistik, 424 Kazvin, 66, 67, 157 Keeci-zde Fuad Paa, 245 Kefe, 64, 122,
401, 453,
454, 457
Ferhd Htn, 122 kelb, 102 Kemah, 134 Kemal Reis, 128 keman, 335
Kemanke Ali Paa, 180,
184, 185 Kemanke Kara Mustafa
Paa, 187, 194, 195 kenar mftleri, 372 kepenek, 52 Kerete, 172 Kerkk,
134, 138, 140, 150,
218
kesim, 155 Kean, 155
kethda, 176, 352, 434, 333 Kethd-i Sadr-i Ali, 400 Kbrs Adas, 162 Kl
bedeli, 502 kl hakk, 502 kn, 313, 326, 503 Krm Sava, 438 Krk Kilise,
155
Krehir, 35, 351
ksas, 80, 89, 90, 366
ksas cezalar, 89
klak resm, 502
ktal, 26
kyas, 363
Kzl Sultn, 267, 268, 269,
270, 282, 294 Kzlba, 111, 131, 132, 136,
139, 174 Kzlbalk, 54 Kzlrmak, 75 Kzlar Aas Mustafa Aa,
181
Kzlaraas, 324, 331, 340 kibr- mderrisin, 406 Ki, 134 kile, 472 kilise,
107, 144, 359, 432,
434, 435 Kiliseler ve Mektepler
Kanununu, 290 Kitb'l-By1, 424 Kitb'l-Cihd, 369 Kitb'l-Kaz, 406,
425 klasik Osmanl Sancaklar,
141 Koca Mehmed Rgb Paa,
220
Koca Rgb Paa, 220 Koca Sinan Paa, 166 Koca Yusuf Paa, 222 Koi Bey,
110, 116, 117, 163, 164, 198, 306, 310, 390
kokain, 123 kol olanlar, 349 Konrad Dilger, 78 Kont, 499, 500 Kont Albert
Vandal, 270 Kont Marsigli, 205, 213 Konur Alp, 41 Konyal Mehmed bin Hac
Halil, 60 Korfu, 150 korsanlara, 27 Kosova, 27, 32, 34, 43, 55, 69, 71, 268,
289, 291, 359

Kozaa Ky, 39 Kleliin sebepleri, 314 klelik, 312, 313, 314, 315,
312, 511
klelik messesesi, 313, 315 Kprl Mehmed Paa, 6,
198, 201, 202 Kr Melikah, 63 Ks, 338
Kse Mihal, 34, 37, 39 Ksem Sultn, 168, 179, 180, 184, 185, 193, 194, 195,
197, 201, 202, 310, 325, 333
Kral Sebastian, 165 Krimonoloji, 104 Kubad Paa, 159 Kubbealt vezirleri, 394
Kuds, 128, 134, 143, 246,
280, 385 kul, 312, 328 Kul akesi, 47 kulluk akesi, 440 Kulp, 141
Kur'n'n teblicisi, 362 kura, 497
Kurdolu Hzr Reis, 162 Kurey, 142 Kutadgu Bilig, 58 Kutlu Ana, 50
Kuvay- Milliye, 274, 299,
300, 301, 302, 303 Kuveyt, 150, 151 Kuyucu Murd Paa, 176,
179
Kuyumcular, 126 Kuzey Afrika, 145, 357, 358,
359, 454, 456, 460, 476 Kuzey Irak, 140 Kk Kaynarca Antlamas,
306
Kll kaideler, 424 kpe, 147
Krt, 138, 139, 140, 278 Krt Katliam iddias, 8 Ktahya Konferans, 256
l ys'el, 383
Lagari Hasan elebi, 6, 192
lagatorlar, 32, 34
Lahs, 150
lik hukuk, 362
laiklik, 395
Lala Mustafa Paa, 157, 162,
166, 177
Lala ahin, 34, 39, 43 Lale Devri, 209, 214, 216,
217
Lle elenceleri, 214 Latin Kliesi, 92 Ltin papazlar, 358 Le Manifique, 148
Le Sultn Rouge, 270 Lehistan, 165, 181, 199,
204, 207 Lehistan Kral Zigismund
Ogst, 165 Lehistan'da Osmanl
Hkimiyeti, 165 Letif'l-rt, 66 Libya, 151 Lies, 28 Livdiye, 130 Livdiye
Kazas
Kanunnmesi, 130 livta suu, 82, 102 liyakat, 228, 346, 347, 348 lonca, 352,
353, 462, 464,
465, 479
Londra Muahedesi, 239, 291 Londra Protokol, 238, 266,
273 Lord Elliot (ngiliz
Bykelisi), 267 Lozan Muahedesi, 290, 297 Lukata, 443 Lut Kavmi, 102
Lbnan, 176, 186, 246, 247,
295, 401, 425, 435, 490 Lleburgaz, 40
M
Ma'den Kanunlar, 381
Ma'denler, 443
Ma'din ve Orman Nezreti,
249
Ma'rf Nezreti, 249 ma'll, 353 ma'rf, 60
ma'sum, 54, 59, 86, 169 Maanolu Fahreddin, 186 Maa, 323, 333 Mbeyn,
334 Macar Kral Sigismund, 55,
64
Macar Valileri, 27 maden yataklar, 483
madenlerin iletme esaslar,
24
Magna Carta, 2 Marib'den gelen yahudiler,
130
mau, 308 maharet, 73, 74 Mahkeme-i Kbry- Tetkik,
415
mahkmunaleyh, 409 Mahmd Bedrddin, 43 Mahmd Celleddin Paa, 259,
260, 261, 262, 263, 264, 269, 272, 274, 275,
277, 282 Mahmd Necmeddin Efendi,
292
Mahmd Nedim Paa, 258 Mahmd Paa suikasd, 291 Mahmd evket Paa,
287,
289, 291, 298 Mahre Mevleviyeti, 408 mahrem kadnlar ve
cariyelerin avret
mahallerinin farkl olmas,
329, 339 mahremiyet, 329, 336, 338,
339, 340
mahsulat- arziye, 439 Makamt, 50 Makedonya htilli, 268 Ml Htn, 36, 39
Malaa, 128
Malatya, 134, 135, 140, 175 Malazgirt, 33 mal, 305, 356 mal dzenlemeler,
375 Mali Hukuk, 8 Mlik, 316, 317 Maliye Nezreti, 242, 250,
414, 415
Maliye tekilt, 43 Malkara, 155 Manastr, 42, 93, 268, 282,
286, 291, 447, 465 Manisa Sancak Belii, 164 Mara, 69 Mara Despina, 91
Marki, 499, 500 Marks, 448, 449, 450 martoloslar, 34 Ma'rzat, 424, 425, 507
Masarif, 443 Maskat, 158, 459, 460 maslahat, 332 mason, 256, 257, 259,
261,
262, 264, 284, 293, 310,
311
Matbaa, 212, 214, 216 Mecelle tadilleri, 423 Mecelle-i Ahkm- Adliye,
422
Meclis-I Mahsus, 280 Meclis-i Ahkm- Adliye, 241,
248, 253, 396, 397, 413 Meclis-i De'v, 413 Meclis-i Meb'sn, 266, 268,
274, 286 Meclis-i Meveret, 229, 275,
396
Meclis-i Muhasebe, 414, 415 Meclls-i Muhsebe-i Maliye,
414
Meclis-i Tahkikat, 413 Meclis-i Tetkikat- er'iye,
409, 411, 412 Meclis-! Umumi, 249, 287,
272
BLNMEYEN OSMANLI
523
Meclis-i Vly- Ahkm-
Adliye, 248 Meclis-i Vkel, 249, 275,
301, 411, 415, 475, 476 mecnun, 180 Mecusiler, 393 medris-i semniye,
406 meddah, 338 medeniyet, 33, 74 Medeniyet-i slmiye Tarihi,
418
Medine Anayasas, 2 Medine fukaras, 357 Medine Mdafaas, 296, 297
Medine Vesikas, 354 medrese, 34, 308, 406, 411 Medreset'l-Kuzt, 412
mehyif mfettileri, 409 mehd-i hrriyet, 290 mehdlik, 108 mehir, 422
Mehmed Abdlkadir Efendi,
Meveret Gazetesi, 282 metbu'luk, 499 metres, 113, 316 mevli, 372, 408
Mevrid, 443 Mevt, 427 Mevlna, 35, 351 Mevln Burhnddin'i, 43
Mevln Celleddin Rmi, 34 Mevln Fahreddin Acemi,
53
Mevln Hamza, 63 Mevln Haydar Herev, 67 Mevln Kdi Mahmd, 53
Mevln Muhammed, 69
Molla Vildn, 76 Molla Yegn, 69 Molla Zeyrek, 76 monarik devlet, 382
Mondros Mtrekesi, 299 Monteg, 320 Mora, 76 Moskova, 109, 162, 164,
361 mu'mele-i er'yye, 153,
497, 498
Mualla Anhegger, 320, 321 Muallimhne-i Nvvb, 411 muamelt, 362, 363,
366 Muamele, 498
Mevln Yaraluca Muhyiddin, Mu'avvizeteyn, 109
126
Mevleviyet, 244, 408, 409 Mevleviyet kadlar, 409 mevzuat hkmleri, 367
meyhane, 154 Meyl Kadn, 210 mezlim divan, 173
269 Mehmed Akif, 277, 281, 287, Msr Seyahati, 257
288
Mi'yr- Adalet, 366
Mehmed Ali Paa, 226, 228,
236, 238, 239, 245, 256,
258, 283, 491 Mehmed Bali'aaddin Veled
elebi, 299
Mehmed elebi, 62, 64, 86 Mehmed Selim Efendi, 269 Mehmed Sreyya, 200,
326 Mehmed Zyaddln Efendi,
292
mehterhane, 36 Mekece, 37 Mekke erifi Ebul-Berekt'n
olu erif Ebu Nmey,
134
Mekteb-i Kuzt, 412 Mekteb-i Nvvb, 412
Melek Ahmed Paa, 198, 225 Minyatr, 96
Midhat Paa, 260, 261, 262, 264, 265, 266, 267, 268, 273, 274, 277, 285
Mihal olu Muhammed Be, 63
Mihrani, 141
Mihrimah Sultn Camii, 107
Mikes, 325
millet, 117, 137, 139
millet-i gayr-i mslime, 355
millet-i mslime, 355
millet-i sdka, 294
milli buluma, 3, 301
milliyet, 117
Mimar Kasm Aa, 198, 202
Mimar Sinan, 46, 159, 160
Mimarballk, 46
mucir, 424 Mudanya, 37 mufassal, 119 Mufassal defterler, 119 mualebe, 81
muhbert sistemi, 24 muhakeme usul, 85 muhla'a, 422 muhalleft, 447,

324
Mtehid, 363, 95, 368
i mdafaa, 138 mdafaa harbi, 26
:
Mddeiumumilik, 414 mderris, 372, 381, 406,
482, 380, 408 Mezzin-zde Mahmd
Efendi, 182 mfetti, 85 Mft, 108, 371, 443 Mft Molla Fahreddin-i
Acem, 108 Mhendishne-i Bahri-I
Hmyn, 221 Mhendishne-I Berri-I
Hmyn, 221, 227 Mhimme Defterleri, 410,
419
mhr-i hmyn, 399 mhtedi, 94 mhtediler partisi, 116 Mkteb kleler,
443 mktebe akdi, 314 Mkrimin Halil Yinan, 61 Mks, 141
Muhammed Abduh, 144, 311 mlzemet usul, 408, 409
Muhammed bin
Abdlvehhb, 234, 235 Muhammed bin Sud, 235 Muhammed Harb, 145,
146 Muhammed ah Fenari, 56
mlzm, 406, 408, 409 mlhidler, 136, 139 mlk, 280, 281, 355, 356,
425, 426, 427, 498 mlk, 44, 46, 47, 503
Muhammediyye, 69, 70, 245 mlkiyet hakk, 403, 426,
Melik Eref, 149
Melik Halil (emigezek
Hkimi), 140 Memlik-i Osmaniye, 392 Memlik-i ahane, 392 memleket
arazisi, 428 Memlkller, 25, 128, 137 memurlar, 443 Men'-i Mskirat
Kanunu, 58 Menkb- eyh Bedreddln,
66
mensh, 118 menur, 382 Mentee, 55, 68 Meral Altndal, 106, 510
Mercidabk, 134 Mercimek Ahmed, 71, 102,
106, 333, 507, 508 merch, 152 Mernler, 128 Merkantilizm, 479 merkez
mfts, 372 merkezi hazine, 438 mertebe, 316, 328 Meryem Hanmefendi.,
227 Merzifonlu Kara Mustafa
Paa, 199, 203, 447 mes'eleci, 424 Mesken dokunulmazl, 403 Me'ale
Sava', 166 meyh, 34 Meihat, 249 Mekhne, 336 meru' dire, 363
Mertiyet, 271, 272 meveret, 271, 363
miras, 355, 366, 367, 423,
424, 425, 426, 427 miras hukuku, 362 Mir't- Mecelle, 424 mir arazi, 24,
425, 426,
428, 429, 501, 118, 153,
438, 503, 375 miri arazi rejimi, 344, 389,
391
mr-i kptiyn, 155, 400 Miskinler, 443 Mithad Paa, 257, 258, 259,
260, 261, 262, 263, 310 mizan, 445 Mool, 24, 29, 31, 35, 351,
361
Moha, 27, 149, 200 Moha seferi, 149 Moldavya, 150 Molla Ahaveyn, 132,
133 Molla Davud, 40 Molla Davud- Kayseri, 34 Molla Fahreddin Acem, 407
Molla Fenari, 6, 59, 60, 69,
34, 60, 53 Molla Gran, 73, 98 Molla Hattab- Karahisar, 39 Molla zr, 132
Molla Ltfi, 122, 132, 133 Molla Muhyiddin bin
Mehmed, 133 Molla Sirceddin, 380 Molla emseddin Fenar, 35 Molla
emseddin Grn, 69 Molla eyh Vefa, 76 Molla Tceddin Krd, 39
muharrir-i memlik, 119 muharrir, 119 muhasebe sistemi, 476 muhassl, 428,
438 Muhbir, 264 Muhibb, 148 Muhlis Baba, 54 Muhtasar Halvet, 339
muhtesib, 126, 127, 472,
473, 410, 474 Muhteem, 148 Muhteem Sleyman, 74,
150
Muhyiddin-i Arabi, 146 mud, 406
mukaddes emnetler, 105 Mukataalar, 486, 487, 488 Mukbile Sultn, 247
Murad Bardak, 300, 302 Murad Paa, 173, 162, 179 Ms elebi, 62
mushibler, 163 Musev, 281, 128, 278 msla-i sahn, 406 msla-i
Sleymaniye, 406 Musiki, 335, 336
432
Mlteka, 82, 363, 367, 423 mltezim, 428, 438, 464,
486, 487, 489 mmeyyiz, 499 Mmtaz eyletler, 401 Mneccimba, 61, 62,
123 Mnib Efendi, 336 mrabaha-l mer'lyye, 497 mrted, 27, 435
mruruzaman, 500 ms'adt- hne, 253 Msadere, 447, 448 msellem,
41, 49, 139, 155,
365, 375, 434 Mslman ingeneler, 155 Mslman tccardan alnan
gmrk vergileri, 443 Mslmanlara vakf, 376 Mslmanlkta kle almak,
kle olmaktr, 314 Mstecap Suba, 43 mste'men, 305, 355, 356,
435, 431 Msterik, 23, 78 mahhas delil, 315
Mustafa Darir, 71, 103, 104, mtekid, 353
106 Mustafa Kemal, 299, 300,
301, 302, 303 Mustafa Paa (Antalya
Sancak Bei), 102, 194 Mustafa Reid Paa, 239,
250, 256, 257, 258, 310,
396
Mustafa Sabri Efendi, 299 Musul, 134, 138, 140, 141,
219, 299, 401 mutaassp, 7 mutasarrflar, 228, 307
mteselllimler, 228 muvzene, 445 Mzik, 320, 335
N
Ndir ah, 218 nafaka, 366 Nfi'a Nezreti, 249 Nahcivan Seferi, 150 Nibe-i
Saltanat, 185, 198,
201
Naile Sultn, 269 naklb, 352
M'eyyed-zde Abdurrahman Nakibler, 352
Efendi, 124, 135
nakit para vakf, 370, 382,
497
nakka, 96 Nakka Levn, 96 Nakka Osman, 96 Nakka kr, 96
mceddid, 29, 63, 137, 146 mcehhez, 502 mcerred, 424 Mcrim, 85, 405
mctehid-i mutlak, 235
524
BLNMEYEN OSMANLI
Nakl-i Hmyn, 340 Nakibendi tarikat, 265 Namk Kemal, 88, 89, 101, 128,
246, 258, 263, 264, 284, 288, 310 Napoli, 127, 128 Napolyon, 225, 238, 246,
247, 258, 489 narh- mu'ayyen, 472 Nasyih, 50
Nasihat-nme, 102, 103 Nasrler, 128 Nir'l-Kavnn'isSultniye, 143 Nzm Paa, 286, 287, 291 Necd, 150
Necid eyhi, 234, 235 Necmeddin Ez-Zhid, 38 Necmddin Hanef, 63 nefr-i
mm, 26 nefy, 83 nema, 497 Neme, 149, 178 Neme (Avusturya) Harbleri,
166, 173 neseb, 365 Nesm, 69, 108 Nevehirli brahim Paa, 216 Ney, 335,
336 Nibolu, 35, 56, 65 Nikh, 111, 112, 113, 114,
115, 151, 182, 195, 207,

318, 324, 326, 419, 420 nikh harlar, 420 nikhl e, 324 Nilfer Htn, 40
Nisabur, 50
Nianc Feridun Bey, 171 Niyazi Bey, 268 Nizm'l-Mlk, 25 nizm- lem, 80,
81, 82,
83, 84, 85, 86, 88, 169,
182, 374 Nizm- Cedid, 225, 226,
227, 229, 231, 232, 233,
234, 236, 237, 240, 245,
306, 308, 309, 335 Nizm- Cedd askerleri, 229 Nizm- Cedidciler, 232
Nizamiye Mahkemeleri, 411,
412, 413, 414, 423 Nizmlmlk, 390, 391 Nizip bozgunu, 245 Notaras
(Bizans Babakan),
75
noterler, 414 Nurbn Sultn, 163, 165,
168
Nfus Nizmnmesi, 420 Nkd, 507 numune imalat, 472
Ocak Aalar, 47
Odalk, 115, 167, 320, 323,
326, 327, 333 olan, 44, 45, 47, 101, 102,
103, 104, 105, 110 olan teni, 103 Ouz, 30, 89 Ouz boyu, 30 Oku-zde
Mehmed Efendi,
182
Olama Hn, 150 ongun, 30 Operet, 338 Ordu, 443 Orta Afrika, 334 Orta
oyuncu, 338
Ortaa Avrupa's, 7 Ortadou, 145, 357, 358 ortak kullar, 504 Ortalon, 148
Ortodoks, 33, 69, 92, 93,
151, 194, 223, 224, 305,
359
Ortodokslar, 75 Oru Reis, 145 oryantalist, 387 Osman bin Erturul bin
Gndz Alp, 30 Osman bin Hanif, 119 Osman Paa, 162 Osmanck, 36, 210
Osman Nuri, 279 Osmniyyn, 146 Osmanl Kanunnmesi, 364 Osmanl
Arivi, 271, 314 Osmanl Bankas, 485, 493 Osmanl Bteleri, 444 Osmanl
Demiryollar, 495 Osmanl Devleti'nin
Kuruluu, 23 Osmanl Devleti'nin medeni
kanunu, 367 Osmanl Devleti'nin Mlk
Kanunlar, 423 Osmanl fetih politikas, 26 Osmanl hanedan, 27 Osmanl
Hukuk Nizm, 365 Osmanl hukuk sistemi, 7,
23, 306, 354, 361, 362,
365, 366, 378, 422, 80,
82, 421, 422 Osmanl iktisad, 4, 8 Osmanl Marif Nezreti, 28 Osmanl
Meden Kanunu,
422
Osmanl Medreseleri, 405 Osmanl Milleti, 5, 30 Osmanl Muhasebe Kltr,
476
Osmanl messeseleri, 23 Osmanl ordusu, 44, 503 Osmanl sikkeleri, 29
Osmanl retim tarz, 449,
451
Osmanlclk, 284 Otlukbeli, 76 Otranto, 150 Ottaviano Bon, 320 Ouspensky,
108 oyun, 155, 190, 257, 285,
287, 298, 336, 338, 340 Oyun takm, 338 Oyunlar, 103, 329, 338
renim hak ve hrriyeti.,
403
llerin kontrol, 472 mer Abdlaziz Bey Seluklu
Veziri, 36, 39 mer bin Abdlaziz, 137,
143, 288
mer Hilmi Efendi, 292, 366 mer Ltf Barkan, 361 rf, 423, 498 rf hukuk,
272 rf Vergiler, 436 sek, 149 r-i erl, 437 r, 24, 375, 427, 428,
436, 437, 438, 439, 440,
448
r arazisi, 427 r gelirleri, 438
zdemirolu Osman Paa,
166
zel hukuk, 355 zengi Aalar, 49
Padiah hslar, 504 Padiahn kadnlar, 320, 326 Padiahlarn hac meselesi,
4 Palu, 142 Papa, 27, 42, 68, 90, 91, 92,
127, 167, 178, 213, 256,
460
Papa VIII. Innocentius, 127 Papoe, 149 para cezas, 85, 90, 100,
109, 126, 155, 215, 472 para vakflar, 497 Paris Mu'hedesi, 226, 247
Pasarofa Muhedenmesi,
209
Paa Divanlar, 410, 412 Paa Yiit, 43 pamaklk, 197 Patrik Maksimos, 92
Patrik Manuel, 92 Patrikhanenin Orta Kaps,
243
patrimonyalizm, 387 Patrona Halil syan, 209,
217, 309
Pax Ottoman, 357, 361 Pye-i Mcerrede, 408 Pazvandolu Osman Aa,
226
Pe, 150 pee, 105 pene, 400 penlk, 44, 45 Penik olanlar, 44, 45 Penzer,
152, 195, 321, 327,
334, 335, 340, 513 Pertek, 141 Pertev-niyl Valide Sultn,
257
Pete, 150
Petervaradin, 28, 149 Petro Varadin, 149 petrol, 277, 358 peyk, 111, 326,
327, 24,
114, 115, 326 Pnarhisr, 155 Pir lyas, 65 Pr Mehmed Paa, 6, 135,
151, 188
Piri Reis, 157, 158, 159, 459 Piyano, 336 piyasalar, 453 Plevne Zaferleri, 273
Podgrad, 149 Pojega, 149 poligami, 113 Polonya, 121, 167, 199,
204, 207, 219, 221, 223 Pontus, 75, 266, 282, 285 Pontus mparatorluu, 75
Portekiz, 165
Portekiz Kral Sebastian, 165 Portekizliler, 158, 360, 459,
460 Posta ve Telgraf Nezreti,
249
Poturoullar, 46, 47 Prens Bismarck, 258 Prens Sabahaddin, 268, 282,
284, 298
Prenses Theodora, 40 Prevedi, 155 Preveze deniz zaferi, 150
Princeton niversitesi, 3 proleterya, 343 Protestan, 432, 129, 359 protokol,
24, 231, 305, 372 Prusya Kral, 258 Prut Muhedenmesi, 209,
211
Prut Nehri, 159 Prut Zaferi, 210
ra'iyye, 348, 354 ra'iyyet rsumu, 345 Rab'a Bl Htn, 36, 39 rcih kavil,
152 Raguza, 42 rak, 54
Ramazan Oullar, 121 Ramazan Paa, 165 Rambaud, 23 Rasim Aa, 333
Rauf Orbay, 300 Ravza-i Mutahhara, 297 re'y-i veliyyl-emr, 373 re'y, 308,
344, 345, 348,
389, 390, 428, 438, 440,
463, 464 rels'l-fityn, 35 redd-i mdhele, 86 Reis'l-Kttb, 207, 230,
241, 394, 242 resim yasa, 95 resm-i ars, 318 resm-i bennk, 440 resm-i
caba, 440 resm-i ift, 440 resm-i ift bozan, 440 resm-i dnm, 440 resm-i
hamr, 153 resm-i hnzr, 154 resm-i mcerred, 440 resm-i nikh, 420 resm-i
ra'iyyet, 440 resm-i tapu, 440 resm-i zemin, 440 ressam, 303 red, 202 Reit,
28, 513 Revan Seferi, 187 Rk, 315, 509 rkkyet, 312 rza bir akit, 421 Ribh,
497, 498 Ridniye, 134 Rinieri, 178 Risale-i Felekiyye, 478 Risle-I slmiye,
213 Rislet Hals'il-mme F
Ma'rifet'il-E'imme, 144 Robert Anhegger, 320 Rodos, 27, 149, 151, 159,
201, 290, 342 Roketle uma, 193 Roma devleti, 363 Roma hukuku, 23
Romanya Prensi, 62 Ruhaniler, 500 ruhban, 504 Ruh'ul-Mani, 271 Rukyye
kinci Kadn, 209 Rum Patrikhanesi, 107 Rumeli Beylerbeyi, 394 Rumeli Eyleti
ingeneleri
Kanunnmesi, 155 Rumelideki ingeneler, 154 Rumelihisar, 75 Rumelili
Abdullah Aa, 333 Rumiyeli Nur Ali Halife, 136
BLNMEYEN OSMANLI
525
Rumlar, 212, 238, 243, 279,
354, 430, 488 Rus ar Byk Petro, 206 Rus ar Nikolay, 246 Rus isyan, 278
rus cizyesi, 441, 448 Rstem Paa, 156, 164, 307 Rsm- rfiyye, 442
rsm- er'yye, 369 rvet, 46, 48, 73, 74, 98, 117, 157, 158, 163, 164, 175,
184, 187, 194, 196, 211, 232, 253, 258, 259, 281, 309, 310 rznme-i
hmyn, 409
Sa'dbd, 214, 215, 217 Sa'dbd Kk, 214 Sa'deddin Teftezni, 64, 65,
67
Saadet Giray Han, 205 sadret, 382
Sadrazam Halil Paa, 181 Sadrazam Hseyin Hilmi
Paa, 286
sadrazam kethdas, 400 Sadrazam Rstem Paa,
155, 156, 163 Sadrazam Sinan Paa, 172 Sadrazam Yusuf Paa, 230
sadrazamlk, 25, 33, 165,
198, 210, 218, 225, 240,
293
sadrazamlk makam, 25 Sadreddin Konev, 34, 146,
147
Safed, 140, 280 Safev devleti, 87 Safiye Sultn, 167, 168,
172, 173, 325 sahabe kavilleri, 368 sahib-i arz, 438 sahib-i ayar, 483 sahn-
semn, 406 Sahn- Sleymaniye, 406 s' bil-fesd, 84 s, 443 Said Hlim
Paa, 6, 283,
289, 291, 292, 298 Sakarya, 37, 361 Sk, 57 Sakolovi, 165 salhat, 74
Salankamin, 149 Salname, 29, 415 saltanat mcadeleleri, 86,
202, 235
saltanat usul, 398 salyne, 401 Samavna, 66 Smiye Sultn, 247 Samur
Devri, 197 San Angelo Saray, 127 San Remo, 300 Sanat- siyakat, 478 sanayi,
255, 343, 455, 463,
464, 465, 466, 467, 468,
469, 470, 480, 489, 496 Sanca- erif, 244 sancak, 59, 122, 140, 141,
142, 503 Sancakbeyi, 47, 65, 133,
164
Sara Htn, 90 Sara Htn, 84 Sarajevo, 64 Saray Camii, 164 saray halk, 49
Saray Htralar, 334, 339,
341, 514
Saray Kadnlar, 328 Saray Tekilt, 325, 327,
335
Saray'daki Cariyeler, 322 Sarayburnu, 75, 192, 193 Sarayl, 323, 338 sarho,
58, 59 sarho edecek kadar dier
ikileri kullanmak, 58 sarho edici ikiler, 59 Sar Ltfi, 132 Sar Selim, 161,
163 Sar Sultn Selim, 161 Saruca Paa, 43, 70 Saruhan Beylikleri, 55
Saruhan Mutasarrf
Karaosmanolu mer
Aa, 240
Saruhan Sancak Belii, 164 Satolen, 499 Savc Bey, 82, 86 savclk, 414
Saytay, 414 Saz, 329, 334, 336, 338,
517
sazende kalfalar, 336 szendeba, 336 sazendeler, 214, 336 Sebkat, 208,
218 sekinler snf, 346 seme hakk, 402 Seme ve seilme haklar,
431
sefhet, 57, 191, 233, 308 Segedin, 27, 68, 149 Segedln Andlamas, 68
sekbn- cedid, 238 sekbanlar, 49 Selamlk, 319 Seluklu Devleti, 24, 29, 73,
79, 116 Seluklu Sultn II.
Gyseddin Mes'd, 36 Seluklular, 30, 72, 361,
376, 385, 386, 476, 478 Seluknme, 30 Semerkand, 60, 61 Semerkand'a, 61
Sened-1 ttifak, 227, 229,
237, 240, 241, 250, 253 Sensler, 290 senyr, 343, 451, 499, 500,
503
senyrlk haklar, 499 Serez, 64, 93 serf, 343, 388 Sertler:, 500 Serhad
mers, 29 servaj usul, 501, 503 servet birikimi, 480, 481,
479
Sevr Muhedenmesi, 300 Seyyid Ahmed-i Kebr-i
Rufai, 41 Seyyid Al'addin
Semerkand, 69 Seyyid erif Crcani, 53, 66 Shakespeare, 7 Shhiye Nezreti,
249 shr hsmlk, 330 snai gelimeler, 467 snai miras, 470 Snf, 500, 503,
504 snrl yasama yetkisi, 152,
367, 378, 381, 383, 384,
423 Srbistan Prensi, 63
Srp htilli, 226
Srp Kanunlar, 24
Srp Kral Brankovi, 432
Srpa, 76
Srplar, 27, 33, 34, 68, 226,
268, 290, 359 Srpsnd, 42 stma, 61
stma hastal, 61 Sicill-i Osmn, 50 Sicilya Krallklar, 128 Sigismund, 165
Siirt, 141 sikke, 30, 40, 194, 255,

441, 484 Siklos, 149 Silahdr Mehmed Efendi,
203
Silhtar, 49, 191 Simav, 66 Simavna, 66 Simavna Kads, 66 Sinan Paa, 162,
172 Sinan Paa kk, 191 Sincar, 141 Sinop, 64 sipahiler, 49, 166, 204, 348,
488, 501, 503, 504 siphslr- gziyn, 35 Sirbistan Kral Lazar, 56 sirkat,
429, 430 Sirozlu smail Bey, 228, 240 Sivas, 55, 63, 121, 131,
195, 269, 274, 401, 453 Siyah Hadm, 334 siyset, 79, 85, 86 siyseten kati,
82, 83, 84,
85, 86, 87, 88, 169 siyset-i seriye, 366, 373,
78, 79 Siysetnme, 25, 83, 111,
169
siyasi hkimiyet, 387, 503 siyas haklar, 402 Siyavu Haseki, 200 Siyonizm,
279 Slavlar, 40, 334 Slovenya, 151 Sofi Byezid, 125 Sofya, 155 Sokullu
Mehmed Paa, 162,
163, 164, 165, 167, 168,
171, 172, 360 solaklar, 24 Somali, 151 sorgular, 24
sorumluluk ilikisi, 344, 389 sosyal eitlik, 403 sosyal snflar, 343, 345 sosyal
szleme, 392 sosyal tabakalama, 343,
344
soy asaleti, 346 Sd, 36 Smbeki, 149 smr, 358, 458 Standartlar
Kanunu, 125 Su'ud bin Es-Su'd, 235 suba, 34, 85, 160, 161,
443, 482 Suba, 107, 185 Subh'l-A', 25 su, 252, 253 Sadret Kethdl,
242 sulh, 178 Sultan, 512 Sultn, 110, 115, 178, 179,
269, 320, 328, 501, 502 Sultn Berkuk, 118
Sultn Cem, 117, 127, 128 Sultn Hseyin (madiye
Hkimi), 140 Sultn III. Al'addin
Keykubad, 29 Sultn Kaytbay, 121 Sultnahmed Meydan, 186 Sultnn, 37
Suluca Karahyk, 50, 51 Surnme, 96 Surre Alaylar, 296, 357 Suudi
Arabistan Hkmeti,
236 Sleyman elebi, 56, 62, 88,
98 Sleyman Paa, 40, 41, 52,
56, 202, 259, 263, 401 Sleyman ah, 29, 30, 31,
56, 62, 63, 148 Sleymaniye Medreseleri,
406 Snnet, 24, 51, 254, 362,
365, 367, 407 Snn, 54, 66, 67, 131, 138,
209, 218 srgn, 107, 127, 128, 130,
192, 215, 217, 244, 266,
276, 286, 291, 295, 303,
304, 399, 473, 479 Srhser, 136 Srme, 338 sr, 283, 348 Src, 47
Svariler, 49 Svey donanmas, 158 Svey kanal, 360, 459,
172, 267
Svey Kanal projesi, 172 Svey kaptan, 158 szren, 499
aba, 149
bb, 105
Sadi, 104
diye Sultn, 269
fi' hukuku, 498
ah Abbas, 166, 178, 185
ah Ali Bey (Cezire Hkimi),
140
ah Baba, 300 ah smail, 53, 121, 131,
136, 137, 138, 139, 140,
149, 165
ah Tahmasb, 150, 165 ahkulu isyan, 121, 130,
131, 136, 138, 174 ahsn hukuku, 362, 365,
367 ahs hak ve hrriyetler,
250, 404
ahs hrriyetler, 403 am Beylerbeyisi, 148 arap, 57, 58, 59, 164, 356 ri\
368 ark Ordusu, 290 arlken, 149 art, 305, 355, 356, 427 aybak Hn
(Trkistan
Hkn), 131 zel tarikat, 39, 265 ehremaneti tekilt, 350 ehsuvarolu
Ali Bey, 149 emil-i Osmaniye, 96 emseddin Fenari, 56 emseddin
Muhammed
Hseyn, 56 er', 129 erl, 366
526
BLNMEYEN OSMANLI
P
er' bte, 443, 444

er' hukuk, 367
er' hkmler, 58, 59, 73,
78, 79, 83, 84, 85, 87,
153, 169, 251, 252, 270,
271, 272, 318, 328, 329,
332, 335, 340, 355, 365,
367, 404, 423, 425, 426,
427, 428, 432 er' kanunlar, 252, 253 erl kaza usul, 407 er'iye
mahkemeleri, 356,
407, 410, 411, 412, 413,
422
er' mesken, 417 er'i miras kaideleri, 426 er'ye sicilleri, 58, 59, 100,
365, 442 er' artlar, 313 er'-i erif, 6, 25, 72, 129,
306, 358, 359, 363, 364,
365, 367, 405, 435 erl temessk, 371 er' vergiler, 443, 436 er'iu men
kablen, 24 erfat, 59
eri'at- Mutahhara, 6 erat- Muhammediye, 363 erif Hseyin, 292, 296,
297, 303, 309 eyh Abdurrahman-
Erzincan?, 56, 35 eyh Abdllatif, 54, 65, 131 eyh Ahmed Es-Suns, 299
eyh k Paa, 37 eyh Baba lyas, 34 eyh Baba M. Sreyya, 50,
51 eyh Bedreddin, 53, 65, 66,
67, 63, 64
eyh Cell syan, 174 eyh Cneyd, 53, 54, 121,
130, 131, 135 eyh Edebah, 38, 34, 36 eyh Hac Bekta Veli, 35 eyh Hmid
bin Musa
Kayseri, 35
eyh Hasan elebi, 37 eyh Haydar, 53, 54, 121,
130, 131, 135 eyh smail, 131 eyh Kutbuddin znik, 35,
56
eyh Lokman, 50 eyh Mahmd, 39, 278 eyh Muhlis Baba, 37, 39 eyh
Muslihuddin Halife, 65,

69 eyh Sadreddin Musa
Erdebl, 130 eyh Saflyyddin, 53, 131,
132
eyh Said isyan, 278 eyh ah, 131 eyh mil, 265 eyh emseddin
Muhammed
Buhr, 35
eyh Ulvn elebi, 37 eyhlislm, 81, 83, 84, 383 eyhlislm Abdurrahim
Efendi, 195 eyhlislm Bostan-zde
Efendi, 167 eyhlislm Cemleddin,
279, 290
eyhlislm Efdal-zde, 132 eyhlislm Es'ad Efendi,
180, 181
eyhlislm Feyzullah
Efendi, 206 eyhlislm Hayri Efendi,
311 eyhlislm Hayrullah
Efendi, 277 eyhlislm Hoca
Sa'deddin'in, 170 eyhlislm Mehmed
Zyaddin Efendi, 288 eyhlislm Musa Kzm,
289, 311 eyhlislm Pamak-zde
Ali Efendi, 210 eyhlislm Pr Mehmed',
373 eyhlislm Thir Efendi,
244 eyhlislm Yahya Efendi,
100, 180, 192, 194 eyhlislmlk, 85, 170,
218, 219, 233 eytan Kulu, 131, 136 'a, 53, 54, 121, 133, 138 'a-i Siyset,
53 'a-i Velayet, 53, 54 ii, 51, 53, 111, 131, 136,
138, 139, 140, 147, 174,
196, 209
ihbddin Paa, 69, 70 ihbddin Sivasi, 56 iklo, 149, 150 imirlik, 329,
339, 340 irb, 58 irket, 424 irvan, 166 lvekr Sultn, 195 opron, 149
valye, 500 ra, 270, 271, 272, 373,
402 ra meclisi, 272, 275, 385,
393, 395 ry- Devlet, 248, 249,
258, 261, 270, 272, 275,
397, 412, 415, 416 ry- Devlet'in ilk bakan,
261 krullah, 30, 60
Ta'addd-i zevct, 416 ta'zir cezalan, 58, 80, 81,
89, 90, 368 ta'zir yoluyla idam, 83 Taban Yass Mehmed Paa,
186
Tabibler, 95, 126 tbilik, 499 tabi, 29, 36
Tc-zde Ca'fer elebi, 135 Tad Merutiyet, 266 tadbb, 331 tarib, 83
Tahmasb, 149 tahsis, 497 tahsisat kabilinden vakf,
118, 444 Taht, 336
tahta klah, 126, 472 Tahtal, 149
Tife-i Bektaiye, 51, 52 Takyyuddin Mehmed bin
Ma'rf (Mneccimba),
169, 170 takrir, 382 Takvim-i Vakay, 242, 243,
373, 412
Tal'at Paa, 268, 289, 295,
299, 309, 310 talk, 421, 422 Talebe-i ulm isyan, 261,
262
Tanzimat devri, 248 Tanzimat Ferman, 248, 250,
252, 254, 423, 447 Tanzimat idarecileri, 438 Tanzimatlar, 256 Tanzmt-
Hayriye, 438 Tapduk Emre, 35 tapu hakk, 428 tapu temessk, 428 Tarhuncu
Lyihas veya
Tarhuncu Muvzenesi,
446
Tarih-i Osman! Encmeni, 28 Tarik-i ilmye Dair Ceza
Kanunnme-i Hmyunu,
410
tasadduk, 497 tasarruf, 355, 424, 427,
428, 429
tasavvuf, 34, 53, 66 Takprl-zde Kemlddin
Efendi, 181 Takpr-zde, 124 Tanak Cemiyeti, 294 Tanak ve Hnak
Ermeni
Komitalar, 284 Tatarck Abdullah Efendi,
230
tavif-i mlk, 229 tavailik, 331, 334 Tavl Ahmed syan, 175 ta'zir cezas,
89, 90 Tazir su ve cezalar, 80 Ta'zir Yoluyla Kati, 83 tebarrai, 360 tebdil-i
kyafet, 183 Tebriz, 66, 131, 150, 166,
187, 209, 215, 218, 307,
453
te'db, 83 Tedricen, 315 tefavt-i hasene, 485 tefrik, 421 tefviz, 428, 501
Tefviz-i talk, 421 tehrc, 366
teklif-i divaniye, 442, 308 teklif-i rfiye, 73, 442, 445,
436, 446
teklif-i kka, 442 teklif-i er'iye, 436 Teke, 68, 134 Tekfur, 110
tekke, 34, 35, 345, 351, 352 telhis, 382, 394 Telhs'l Beyn F Kavanin-i
Al-i Osman, 79 Telli Hasan Paa, 166 Telli Haseki, 112, 113, 116,
194, 195, 196, 197, 201 temel hak ve hrriyetler, 2 temlken ikta', 501
temliknme, 93 temyiz, 395, 409, 410, 411,
412, 413
Temyiz Divanlar, 413 temyiz mercii, 395 teokrasi, 395 Tepedelenli Ali Paa,
228 Tercil, 142
Tereke, 366, 426, 443 Tereke Defterleri, 417, 419,
464, 482, 486 Tersane Konferans, 273
teserr, 113, 114,313 teri", 503
Tetimme-i Ftih, 406 Tevrih-i l-i Osman, 50 tevcih, 499, 501, 502 Tevfik
Fikret, 282, 284 Tevkil Mehmed Paa, 30 tevkif, 255 tevzi, 334, 499 tezkere,
502, 173 tezkireli tmarlar, 502 tezkiresiz tmarlar, 502 Theodor Herzl, 279
Theodora Htn, 40 tmar eri, 34, 32 tmar sistemi, 427, 428 tmarl svariler,
49 Trhala, 130
ticret, 242, 249, 259, 261, 361, 457, 466, 470, 473, 475, 485, 491 Ticret
Andlamas, 239,
489, 491
ticret hukuku, 362, 366 Ticret Nezreti, 242, 249 ticret ve sanat ehli, 344
Ticret Yollar, 457 timar, 503, 504, 517 tmr kanunu, 219 tmr nizm, 377
Tmr Nizm le Feodalite Sistemi Arasndaki Farklar, 501
Timur, 38, 55, 56, 60, 61, 64, 66, 69, 189, 392, 451
Timur Tarihi, 60 Timurlenk, 56 Timurta Dede, 52 Timurta Paa, 35, 43, 56,
64
Tirsinikllolu smail Aa, 226 Tiryaki Hasan Paa, 171, 173 Tiyatro, 338
Tokmak Han, 165 Topal Atullah Efendi, 233 Topal Mutahhar, 162 Topu ve
Arabac Kanunlar,
231
toprak asilleri, 344, 346 toprak hukuku, 364, 368 toprak kadlar, 408 Torba
olan, 47 Torba yazs,, 47 Torlak Kemal, 6, 64, 65, 66 Toyca, 45 Trablusam,
143 Trablusam Beylerbeyi Yusuf
Paa, 180
Trabzon Sancakbel, 138 Transilvanya, 149 tu, 29, 36
Tuna, 56, 68, 75, 149, 150, 178, 199, 222, 225, 236, 239, 246, 261, 273
Tunus, 150, 151 Tunus Hafs Sultanl, 128 Tunuslu Hayreddin Paa,
264, 291
Turanc milliyetilik, 284 Turgut Alp, 37, 39 Turhan Hatice Sultn, 198 Turhan
Hatice Sultn, 197 Turhan Sultn, 168, 325 Turucu-zde Ahmed Muhtar
Efendi (eyhlislm), 6, 97
Tketiciyi Koruma Kanunlar, 125
BLNMEYEN OSMANLI
527
I
Trk, 45, 46, 47, 58, 59,
104, 106, 110, 111, 138,
139, 140, 179, 321, 357,
375, 471, 504 Trk aile yaps, 365 Trk aristokrasisi, 116 Trk ceza kanunu,
82 Trk devlet tekilt, 24 Trk devletleri, 58 Trk hukuk tarihi, 356, 161 Trk
Medeni Kanunu, 417 Trk Mezar, 31 Trk padiah, 387 Trk terbiyesi, 45 Trk
zerine verilmek, 110 Trk'e vermek, 47, 110 Trke'nin ilk resm dil
olarak kabul, 42 Trkistan, 30, 56, 131, 143,
166, 192, 461 Trkiye Byk Millet Meclisi,
303 Trkiye Cumhuriyeti, 31, 76,
130, 274, 295, 303, 470 Trkler, 33, 71, 72, 120,
146, 243
Trkmen, 41, 111 Trkmen airetleri, 138, 140 Trkmen beyleri, 140 Trkmen
kabileleri, 35 Tycho-Brahe, 170
u
uc beyi, 36, 37, 39
uma, 192
Ud, 335, 336
ufak paralar, 485
uhuvvet, 139
Ulah, 43
Ulubatl Hasan, 98, 99
Ulu Bey, 169
Ulu Beyoullar Beylii, 40
umr- mhimme, 333
umr- saltanat, 370, 373
Umr-i Mlkiye Nazrl, 242
Urla, 64, 472
Usta, 320, 324
usl hukuku, 362, 367
Usul'l-Oklidis, 212
Usul-! Muhakeme-i er'iye
Kararnamesi, 412 Uygurca, 125 Uzun Hasan, 76, 84, 90,
121, 131
nc avlu, 339
nc kbal, 210, 269, 326
lfet, 315
l'l-emr, 24, 80, 155, 270, 271, 364, 365, 366, 367, 368, 369, 370, 373, 374,
375, 376, 423, 425, 426, 427, 428
l, 501
mery- ekrd, 139
mit Burnu, 455, 457, 458, 461
mmet, 5, 139, 178, 264,
354, 355, 430 mm-i veled, 114, 318, 324 retim tarz, 449 skdar, 40, 94,
192, 214,
405, 467, 475 stren, 66
Vadi's-sebil Sava, 165 vahdet'l-mevcud, 66 vahdet'l-vcud, 66
Vahidddln, 247 vahiy, 362 vahiy ktipleri, 24 vak'a-i hayrlye, 49, 237,
244, 245, 238, 244 vakf, 426, 497, 498, 515,
214, 426, 481 Valide Sultn, 56, 167, 168,
173, 200, 208, 221, 223,
239, 247, 320, 323, 325 valilik, 33, 42, 431 Van, 141, 142, 141 Vankulu
Lgati, 213 Varidat, 65, 66, 67 Vris'l-Hilfet'il-Kbr, 143 Varna, 68, 69, 238
vassal, 499 vatan hini, 4, 266, 292,
293, 300, 302 vatana ihanet suu, 85 vatanda, 139 Veda Hutbesi, 2 Vefilik,
39, 51 Vefiyye tarikat, 39 Vehhbleri temel inanlar,
234
Vehhbllk, 219, 226, 235 velayet, 366 veliahdlk, 398, 399 vellyyullah, 6, 57
Venedik Cumhuriyeti, 55,
225
Venlzelos, 6 vergi, 438 vergi kayb, 438 vergi memuru, 443 vergi tahsili, 24,
255, 464,
496
vergi yk, 438 Veslet't-Tb'a, 213 vezret-1 tefvz, 25, 34 Veziriazam
Davud Paa, 180 Vikont, 499 Vilyt- Sitte, 269 Vilyet Ktibi, 119 Viyana
Bozgunu, 203 Viyana Kraliyet Ktphanesi,
77
voynuk, 32, 34, 375 voyvodalar, 228, 307 Voyvodina, 151
yabanc seyyah, 104, 321, 325
yabanclarn yazdklar
eserler, 321 Yahudi, 46, 47, 64, 66, 93,
94, 95, 110, 116, 129,
130, 159, 168, 268, 269,
279, 280, 354, 430, 432,
453
Yahudi dnmesi, 64 Yakub Paa, 94 Yanbolu, 155 yarg, 251, 254, 255 yarg
slahat, 231 Yarhisar, 38, 40 yarl, 382
yasaknme, 367, 374 yasama, 251, 270, 272 yasama organ, 370, 384,
385, 395
Ya Andlamas, 225 yave, 443 yaya, 41, 48, 84, 122, 204,
375
Yazcolu, 30 Yazczde, 69, 70 Yazczde Ali Efendi, 70 Yazczde Mehmed
Efendi,
70 Yemen, 149, 150, 151, 162,
164, 268, 289, 290, 297,
369, 401, 442, 459, 460 Yemen Meselesi, 162 yemin, 314 Yeni Cami, 202 Yeni
Osmanllar, 257, 258,
261, 262, 263, 265, 268,
281 Yeni Osmanllar Cemiyeti,
397
Yenieri Aal, 410 Yenieri Aas, 47, 394, 410 Yenieri aas Celleddin
Aa, 244
yenieri isyanlar, 175 Yenieri Kanunnmesi, 52 Yenieri Oca, 101, 110
Yenieri Oca'nn acemileri,
104 Yenieri Tekilat, 41, 44, 46,
48, 52
Yenieri skfi, 52 Yenieri ve sipahi isyanlari,
166
Yeniehir, 37, 40, 127, 133 Yesevilik, 51 Yeilky (Ayastafanos)
Andlamas, 273 yetim, 313, 443 Yetki Talimatnamesi, 301 Yldrm'n ki
imesi, 6 Yldrm'n ntihar etmesi, 6 Yldz, 247, 319, 340, 341 Yldz
Mahkemesi, 261, 275,
277
Yldz Saray, 319 Ylmaz ztuna, 230, 276 yiitba, 175, 352 Yol kesme, 27,
80 Yolda kalanlar, 443 Yrkler, 49
Yunan htilli, 238, 243 Yunus Emre, 35, 53, 63, 351 Yurtluk ve Ocaklk
tarzndaki
sancak, 141 Yusuf Paa, 194, 225 Yksek Mahkeme, 415 yrtme, 251 Yz
Hadis Tercmesi, 71,
103, 104, 106
zabta, 160
Zabtiye Miriyeti, 349
Zacisne, 149
Zaanos Mehmed Paa, 76
Zaanos Paa, 69, 98
zaarc, 48
Zahire Nezreti ve Medis-i
Umr-i Nfia, 242 Zaho, 141 zim, 502 zaim senedi, 428 zaman- infisal, 409
zaman- ittisal, 409 zamann deimesi le baz
hukuk hkmlerin
deimesi, 423 zaviye, 38, 502, 35, 351 ze'met, 502, 34, 170, 219,
399, 427, 428 zehir, 61 zekt, 27, 235, 313, 314,
403, 436, 437, 443 zekt'l-hri, 437 Zekeriya-zde Yahya Efendi,
195
Zemaheri, 124 Zembilli Ali Cemali, 372 Zemun, 149 Zenbilli Ali Efendi, 53,
72,
74, 122, 135, 137, 151,
152, 153, 383 Zenci, 332, 334
; Zenta, 206
'''
Zeyd bin Ali, 162 Zeydler, 289 zhr, 314 Zigetvar, 151 Zihni, 65
Zimemt Komisyonu, 414 zimmet akdi, 355 zina, 80, 82, 90, 114, 90,
429
zirai reticiler, 344, 489 Zitovi Muahedesi, 225 Zitvatorok, 176, 178, 199
Ziya Gkalp, 282, 284, 291,
306, 310
Ziya Paa, 263, 264, 310 Ziyar Oullar, 101 zuam, 502 zulm, 27, 219, 227,
228,
288 Zlkadir Olu Alddevle
Bey, 121
Zlkadiroullar, 374 Zlkadriye Eyleti, 134, 149 znnar, 91
OSMANLI ARAIRMALARI VAKFI YAYINLARI
OSMANLI ARATIRMALARI VAKFI
Zeynep Sultan Camii Sok. No: 29 34410 - Eminn/stanbul Tel: (0212) 513 40
33 (Pbx) & Faks: 511 34 78
E-mail: osavl@ihlas.net.tr
1- OSMANLI KANUNNMELER VE HUKUK TAHLLLER (Prof. Dr. Ahmed
AKGNDZ): 12
ciltlik bu Klliytta 763 Osmanl Kanunnamesini bulacak ve Osmanl
Hukukunu bu kitaptan takip edeceksiniz.
2- SLM HUKUKUNDA KLELK CARYELK MESSESES VE OSMANLI'DA
HAREM (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ): Osmanl Padiahlarnn zel hayatn
renmek istiyorsanz; Topkap Saray, Harem Hayat ve olan gibi ok
nemli konularla ilgili ariv belgeleri nda doru bilgi elde etmeyi
arzuluyorsanz bu kitab mutlaka okuyunuz (530 Sayfa).
3- GNEYDOU
MESELES VE ZM YOLLARI (Prof. Dr. Ahmed
AKGNDZ): (laveli 2. Bask,168 Sayfa).
4- TRK HUKUK TARH (I-II. Cilt. Her cilt 450 sayfa) (Prof. Dr. Halil CN- Prof.
Dr. Ahmed AKGNDZ): slm hukukunu ve slm'n hkmlerinin mslman
Trk Devletleri olan Karahanllar, Seluklular, Anadolu Seluklular ve Osmanl
Devleti gibi Mslman Trk Devlerinde tatbik eklini renmek isteyenler iin
bir baucu kitab.
5SLM
HUKUKUNDA
VE
OSMANLI TATBKATINDA VAKIF
MESSESES (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ): Vakf medeniyetinin temel
esaslarn tekil eden vakf hkmlerini, vakfn tarihini, vakf eitlerini,
vakf hukukunun asl ve istisna hkmlerini renmek iin Ktphanenizi bu
kitaptan mahrum brakmaynz
(608 SAYFA, 1. HAMUR)
6-TABULAR YIKILIYOR ( I-II, Her cilt 260 sayfa) (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ):
Tabular Yklyor serisini eline alanlar, ok farkl ve nemli mevzularla
kendilerini ba baa bulacaklardr.
7- BELGELER GEREKLER KONUUYOR (Prof. Dr. Ahmed AKGNDZ): 5
ciltlik bu eserde, slm hukukunda ve anl tarihimizde insan haklan, Osmanl
Devletinin Mslman bir devlet olduu, Osmanl'da karde katli
meselesini, Osmanl Devletinin Arap topraklarna zorla girdii yalannn
belgelerle rtldn, Osmanl'da haklarnn belgelerle izahn ve
benzeri nemli konular belgeler nda seyr edeceksiniz.
8OSMANLI
ARV
BELGELERNDE SYKAT YAZISI VE TARH
GELM (Do. Dr. SAD ZTRK): Bu eserde Osmanl Maiiyesi'nde hemen
hemen her devirde kullanlan, Tapu-Tahrir
Defterlerinde ve Osmanl ktisat tarihi ile alakal vesikalarda da kullanlan bir
yaz tr olan SYAKAT yazsnn tarihi geliimi ile Siyakat yazs ile alakal
binlerce rnek bulacaksnz (490 Sayfa, 1. Hamur).

9- STANBUL TEREKE DEFTERLER (Do. Dr. SAD ZTRK): Trk iktisadi ve
sosyal tarihinin tetkikinde nemli bir belge olan bu eser ayn zamanda fert
dzeyinde on yedinci asrn iktisadi yapsna olduu kadar sosyal yapsna da
k tutmaktadr (500 Sayfa).
10- SLM'DA NSAN HAKLARI BEYANNAMES (Prof. Dr. Ahmed
AKGNDZ): slm Hukukunda insan hak ve hrriyetlerinin tarih geliimi, bu
eser okunduunda daha iyi anlalacaktr.
11- ESK ANAYASA HUKUKUMUZ VE SLM ANAYASASI (Prof. Dr. Ahmed
AKGNDZ): slam Hukukunda Anayasa Hukukunun genel hkmleri ve
temel esaslar; Osmanl Devleti'nde zellikle Tanzimat'tan sonra
mahede edilen Anayasa hareketleri bu eserin cevap verdii konular
arasndadr.
12-SLM VE OSMANLI HUKUKUNDA MECELLE (Yrd. Do. Dr. Osman KAIKI):
Dnya hukuk tarihinde de nemli etkiler ve izler brakan Mecelle'nin zeti ile
ok sayda ariv belgesi bulacaksnz (416 Sayfa, 1. Hamur)
13- BN- KEMAL VE DNCE TARHMZ ( Yrd. Do. Dr. Sayn DALKIRAN): Bu
gne kadar bn-i Kemal'in hayat ve eserleri ile Osmanl tarihinde oynad
rollerle ilgili olarak ok kymetle aratrmalar yaplmtr. Ancak bn-i Kemal'in
en nemli yn yani Osmanl dnce tarihi asndan onun zengin muhtevas
bu eserde ortaya konmaya allmtr.
14- Aiv Belgeleri Inda SLSTREL SLEYMAN HLM TUNAHAN (Prof.
Dr. Ahmed AKGNDZ): Sleyman Efendi ve talebeleri hakknda sylenen ve
yazlanlarn ounun yalan yanl eyler olduunu; Sleymanclk diye bir
mezhep veya din olmadn ve bu zatn Osmanl Medreselerinde yetimi
byk bir llme ve ulm- batnada zirveye ulam bir mrid-i kmil
olduunu bu eser ortaya koymu bulunmaktadr.
Osmanl Devleti'nin 700. Ylnda doru tarihi renmek istemez misiniz?
OSMANLI DEVLETTNIN 700. YILI
OSAV
www.kitapsevenler.com
Merhabalar
Buraya Yklediim e-kitaplar Aada Ad Geen Kanuna stinaden
Grme Engelliler in Hazrlanmtr
Bizler Ekran Okuyucu, Braille 'n Speak Sayesinde Bu Kitaplar Dinliyoruz
Amacm Yayn Evlerine Zarar Vermek Deildir
Bu e-kitaplar Normal Kitaplarn Yerini Tutmayacandan
Kitaplar Beyenipte Engelli Olmayan Kitapsevenler Sadece Kitap Hakknda
Fikir Sahibi Olduunda
Aada Ad Geen Yayn Evi, Sahaflar, Ktphane, ve Kitaplardan Temin
Edebilirler
Bu Kitaplarda Hi Bir Maddi karm Yoktur Byle Bir eyide Dnmem
Bu e-kitaplar Kanunen Hi Bir ekilde Ticari Amal Kullanlamaz
Bilgi Paylatka oalr
MESUT HEKMHAN
lgili Kanun
5846 Sayl Kanunun "altnc Blm-eitli Hkmler " blmnde yeralan "EK
MADDE 11. - Ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim
ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar
ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc
bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim
kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD,
braill
alfabesi ve benzeri 87matlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda
ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde
satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve
kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin
bulundurulmas
ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." maddesine istinaden web
sitesinde deneme yaynna geilmitir.
T.C.Kltr ve Turizm Bakanl Bilgi lem ve Otomasyon Dairesi Bakanl
Ankara
Bu kitaplar hazrlanrken verilen emeye harcanan zamana sayd duyarak
Ltfen Yukardaki ve Aadaki Aklamalar Silmeyin
Not bu kitaplar Grme engelliler iin taranm ve dzenlenmitir.
Tarayan
MESUT HEKMHAN
mesuthekimhan@gmail.com

Ahmet Akgündüz Bi̇li̇nmeyen Osmanli

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ahmet Akgündüz Bi̇li̇nmeyen Osmanli

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ahmet Akgndz _ Bilinmeyen Osmanl

NEDEN "BLNMEYEN OSMANLI"?

"Muhterem Hocam! Eitim hayatmda Osmanl Devleti ile ilgili doru

SORULAR NASIL TESBT EDLD?

Sultn Vahidddin'in vatan hini olup olmad gibi sorular takip

hayat hikyelerine de girdik; ancak bu, hem dier sorularn anlalabilmesi

Okuyucular hazrlamak asndan, bu prensiplerden bazlarn

kinci kol ise, alt yz sene, slm' neretme hizmetindeki Osmanl

mmet ve Osmanl Milleti anlayna kar kan ve yanl olarak

tahrikiyle baheyi kendi gznde mezbeleye evirir; midesi bulan ve kusar.

Unutmayacaz ki, tarih boyunca, iyilikleri ktlklerine ve sevaplar

te zellikle tarih alannda, doru veya yanl olmas muhtemel olan

kabule meyletmek nefretten ve reddetmek ise efkattendir; ancak lehte olan

Artk byle davranan kalemlerde, gurur ve benliin de etkisiyle, milletine kar

ramen, hatalardan kurtulamadmz grdk. Ancak okuyuculardan gelen

Devleti'nin durumu ile ilgili ksa bilgiler verir misiniz?................55

55. Osmanl Padiahlar, Ftih'den itibaren hep cariyelerle mi

rnek maddeler zikrederek anlatabilir

mevcuttur. Bu doru mudur?......147

87. Piri Reis Neden

XVIII- SULTN I. BRAHM

198. Osmanl Padiahlarnn kar-koca hayat yaadklar

207. Hnkr Sofas denilen Harem'in salonunda gayr-i meru

229. Osmanl Devleti'nde eyhlislmlar'n Divan- Hmyn yesi

242. Osmanl devlet eklini Batdaki anlamyla mutlakyet

250. Osmanl Hukukunda vatandalarn temel hak ve

mir! arazi midir?...................................................426

282. Tanzmt sonras Osmanl Mali Hukukunda meydana gelen temel

298. Dyun- Umumiye daresi niin kuruldu? Osmanl

Devleti'nin yklnda nasl bir etki yapt? ..493 299. Osmanl

ve Tekilt adl Kanunnmeye havale ediyoruz.

halletmilerdir. Zaten Mltek'al-Ebhur 1648 ve 1687 tarihli fermanlarla

2. Osmanl Devleti'nde sava esas mdr? Bu devlet harp ile mi

Bu sorunun cevabn verebilmek iin, Osmanl Hukukunda harbin yani cihadn

Osmanl Hukukunda gaza, cihad ve ktal gibi kelimelerle ifade edilen

ekmektedir: "Artk saldrya urayan

Osmanl tarih kaynaklarnn bu konuda iki ayr nakilleri bulunmaktadr: 1) Hicr

tek resmi belge, sadece 1263/1847 tarihli Slnme'dir. Salnamenin bu bilgiyi

Boyunun sembol (ongun) ahindir ve Osmanllar da Kay Boyundandrlar.

ak ile lmn yzne glerek bakm; daima Avrupa'y titretmitir. Merak

elbette ki yukarda zikredilen sebepleri destekleyen etkenler olmutur.

Bizans mparatorluu karsndaki fetih ve zaferlerinin arkasnda, Alp Gndz,

eyh Abdurrahman- Erzincn'ler, Tapduk Emre'ler, Yunus Emre'ler, eyh

banda zikredilen maneviyt erenleri de bu gruba girmektedir. Bu tabiri,

Sleymaniye Ktp. Esad Efendi, nr. 2362, vrk.86/b-91/b.

Domani ve Bursa ilinin Mudanya, Yeniehir ve negl ilelerini kapsyordu.

Bey'in kzdr. eyh Edebal'nn kz Bl Htun'un olu ise ehzade

Osmanlnn merkezi Yeniehir deil Bursa'dr. Bu hadiseden sonra, 1327

11. Sultn Orhan, m bul edilmektedir; re, imza att ilk

tarafndan tavsiye edildi. Neticede, "...nki Rumeiierinde akmcik eden

Hac lbe komutasndaki Osmanl ordusunun yapt bir baskn sonucunda

te btn bu sebeblere dayanan Osmanl Devleti, belli bir kanun ve kaide

16. Devirme usul nasld? Acemi Olanlar nasl yetitiriliyordu ve bu dzen

tefti olunur, ilerinde snnetli bulunup bulunmadna baklr, uygun kanlar

Bata Gelibolu ve stanbul Acemi Oca olmak zere Acemi Ocaklarnda

Bu hususlarda padiahn vekilidir. Ancak nemli meseleleri sadrazama arz

bilgiler kesin deildir. ou kaynaklar doum tarihini zikretmez-ken, Bektai

nc olarak, ksaca doruya en yakn bilgileri vermeye altmz

gnelerinden Hdr Be ve Al'addin Ts ve bunlarn eserleri; Ftih devrinin

i snnet ile 'a'nn arasndaki ihtilflar zaten bilinmektedir. Ehl-i tasavvufun

(halde, bu 1 ' fikirlilik | deliller vars

de anlalmaktadr ki, Osmanl Padiahlar hakknda sylenen "sarho" ve "aile

Ksaca, Srp Kral, kz Marya'y Byezid'e gndererek Osmanl Padiahn

knvisleri, Yldrm Byezid'in iddetli stma, nefes darl ve keder dolu