TAJUK 1

PENGENALAN KEPADA ANATOMI DAN FISIOLOGI

Sinopsis
Tajuk 1 dalam modul ini merangkumi konsep asas, struktur dan fungsi sistem organ manusia
di samping regulasi homeostasis oleh sistem organ.

Hasil Pembelajaran
Setelah selesai membaca Tajuk 1 modul ini, diharap anda dapat:
1. Mengenal pasti konsep asas sains anatomi dan fisiologi
2. Membincangkan struktur dan fungsi anatomi dan fisiologi
3. Membincangkan regulasi homeostasis oleh sistem organ

Kerangka konsep tajuk 1 modul ini

Pengenalan Kepada Anatomi dan Fisiologi

Struktur Organisasi
Regulasi
Tubuh Homeostasis

1.0

Konsep Asas Anatomi dan Fisiologi

Anatomi ialah kajian tentang struktur tubuh dan hubungan antara bahagian-

bahagiannya. Perkataan anatomi berasal daripada perkataan Greek anatom yang

bermakna memotong, maka anatomi boleh dianggap sebagai kajian dengan memotong
(diseksi). Fisiologi pula adalah kajian yang berkaitan dengan fungsi pada keseluruhannya
1

serta struktur dan organ-organ yang terdapat dalam tubuh badan. Kajian ini berkait rapat
dengan pengetahuan tentang semua makhluk hidup yang terangkum dalam kajian biologi.
Bidang ini juga berkait rapat dengan kajian tindakan fizikal dan pergerakan yang berlaku
dalam badan.
Terdapat beberapa jenis anatomi iaitu anatomi regional, anatomi fungsi dan anatomi
makroskopik. Anatomi regional ialah kedudukan geografi bahagian tubuh dan setiap region
atau daerah. Contohnya kaki, dada, kepala dan lain-lain anggota yang terdiri daripada
struktur atau susunan umum yang terdapat pada semua bahagian tubuh badan. Anatomi
fungsi pula adalah kajian tentang kedudukan dan hubungan antara satu bahagian tubuh
dengan yang lain. Ia juga menerangkan tentang kegunaan setiap struktur dan sistem
tisunya. Anatomi makroskopik adalah penglihatan struktur-struktur tertentu dengan hanya
menggunakan mata kasar.
1.1

Organisasi Struktur Tubuh

(a) Kepala dan leher
Kepala adalah bahagian yang paling utama pada tubuh badan. Permukaan
bahagian hadapan kepala dikenali sebagai muka. Manakala bahagian dalam
kepala pula terdapat kaviti mulut, kaviti nasal, kaviti orbital, kaviti telinga dan kaviti
kranium.
Leher pula terletak di antara kepala dan toraks. Leher terdiri daripada bahagian
atas esofagus, larinks, saraf-saraf kranial dan pembuluh darah. Selain daripada
itu, kelenjar tiroid, paratiroid dan nodus-nodus limfa.
(b) Badan
Badan terbahagi kepada bahagian toraks, bahagian abdomen dan pelvis. Toraks
terletak di antara leher dan abdomen. Toraks ialah bahagian atas trunkus.
Terdapat beberapa bahagian utama di toraks seperti jantung, paru-paru, vena
darah, trakea dan esofagus. Rangka dinding toraks terbentuk oleh kolum vertebra
di belakang, tulang-tulang rusuk di lateral dan tulang sternum di hadapan.
Abdomen merupakan bahagian inferior trunkus badan yang dipisahkan daripada
toraks oleh otot diafragma. Organ yang terletak di dalam abdomen terdiri daripada
trek gastrousus, hepar, pankreas, pundi hempedu, limpa dan ginjal.
Pelvis adalah bahagian paling bawah trunkus badan. Pelvis terletak di antara dua
tulang pinggul. Organ yang terletak di dalam kaviti pelvis terdiri daripada pundi
kencing, organ pembiakan internal dan juga bahagian bawah trek gastrousus.

Anggota
Anggota tubuh badan dibahagikan kepada dua bahagian iaitu anggota bahagian
atas dan anggota bahagian bawah.

Rajah 1.1: Pandangan hadapan dan belakang tubuh manusia untuk

menunjukkan bahagian-bahagiannya.
Untuk memahami badan manusia, kita mesti mengkaji organisasinya pada
pelbagai tahap yang berbeza dari submikroskopik hingga makroskopik. Pertalian antara
pelbagai tahap organisasi seperti dalam Rajah 1.2.
(a)

Tahap Kimia

Unit bahan terkecil yang stabil ialah atom.

Gabungan atom menjadi molekul dengan bentuk yang kompleks.

Setiap bentuk khusus molekul menentukan fungsinya.

(b)

Tahap Selular

Pelbagai molekul berinteraksi menjadi struktur yang lebih besar dan

3

mempunyai fungsi khusus di dalam sel.

Sel merupakan unit hidup terkecil di badan.

Sel-sel ini menjadi organisasi tahap selular.

Rajah 1.2 : Struktur organisasi tubuh badan

(c)

Tahap Tisu

Tisu terdiri daripada sel-sel yang serupa yang bekerja bersama-sama

melakukan fungsi tertentu.

(d)

Contoh, sel-sel otot jantung membentuk tisu otot kardiak.

Tahap Organ

Organ terdiri daripada dua atau lebih tisu yang sama-sama bekerja melakukan
fungsi tertentu.

Contoh, jantung adalah organ dengan dindingnya terdiri daripada lapisan otot
kardiak dan lain-lain tisu.

(e)

Tahap Sistem Organ

4

Organ-organ berinteraksi dalam sistem organ.

Setiap kali menguncup, jantung mengepam darah ke saluran darah. Secara

bersama, jantung, darah dan saluran darah membentuk sistem kardiovaskular
iaitu organisasi tahap sistem organ.

(f)

Tahap organisasi

Semua sistem organ badan yang merupakan organisasi tahap tertinggi

manusia bekerjasama mengekalkan kehidupan dan kesihatan.

Organisasi pada setiap tahap menentukan ciri-ciri struktur dan fungsi pada tahap
yang lebih tinggi. Susunan atom dan molekul pada tahap kimia menghasilkan filamen
protein. Sebagai contoh, filamen protein pada tahap selular menjadi sel-sel otot kardiak.
Pada tahap tisu pula, sel-sel ini berkait menjadi tisu otot kardiak. Struktur tisu memastikan
penguncupan yang selaras dan menghasilkan denyutan. Anatomi dalaman organ jantung
membolehkan

jantung

bertindak

seperti

pam.

Jantung

yang

menakung

darah

bersambung dengan salur darah mengepam darah melalui atrium dan ventrikel dalam
sistem kardiovaskular.
Sesuatu yang menjejaskan sistem akan memberi kesan kepada komponenkomponen sistem tersebut. Sebagai contoh, jika berlaku kemalangan dan kehilangan
darah yang banyak maka jantung tidak dapat berfungsi dengan berkesan. Akibatnya
bukan sahaja sistem kardiovaskular terganggu malah sel-sel, tisu-tisu dan organ-organ
lain di seluruh akan badan turut terganggu kerana mengalami kekurangan oksigen yang
dibekalkan oleh darah.

1.2

Homeostasis
Homeostasis adalah satu tindakan yang dilakukan oleh organisma untuk

mengekalkan kestabilan persekitaran dalaman melalui pengawalan suhu badan,

peredaran oksigen dan kandungan mineral (potasium, sodium dan klorida) di dalam sel
badan. Homeostasis dicapai melalui satu mekanisme yang dikenali sebagai pengawalan
tindak balas negatif. Apabila keadaan tidak stabil dalam badan dikesan, maklumat ini akan
dihantar

kepada

regulator

fisiologikal.

Seterusnya,

regulator

fisiologikal

akan

menyebabkan perubahan kepada fungsi badan bagi menentang atau mengatasi keadaan
tidak stabil tersebut.

Gangguan homeostasis berlaku apabila permintaan terhadap sistem tubuh badan

melebihi keupayaan sel tubuh badan untuk bertindak balas bagi mengekalkan keadaan
asal. Namun, sistem tubuh badan akan bertindak untuk mewujudkan keadaan yang stabil
(homeostasis). Rajah 1.3 menunjukkan proses gangguan homeostasis apabila kita
bersenam, otot akan bekerja keras dan menyebabkan bahagian otot tertentu mengalami
kekurangan oksigen. Kesannya, ketegangan akan wujud dan mengakibatkan tindak balas
negatif berlaku, misalnya kadar denyutan nadi dan kadar pernafasan akan meningkat.
Perubahan ini akan menyebabkan oksigen dihantar ke bahagian otot yang memerlukan
oksigen dan seterusnya menghapuskan ketegangan yang wujud.

Perubahan persekitaran fizikal dan kimia

Kekurangan oksigen
Peningkatan kandungan asid dalam darah

OTAK
PENGESAN
Dikesan oleh sel-sel

PENYATU
Membuat keputusan

PENGAWAL ATUR/ REGULATOR

Memberi maklum balas kepada sel-sel untuk mengawal pernafasan.

Gangguan homeostasis

Mula bersenam

HOMEOSTASIS

TINDAK BALAS
Kadar pernafasan laju untuk menentang gangguan.
Mengurangkan kecepatan membebaskan karbon dioksida dan meningkatkan penyerapan oksigen.
Mengurangkan kandungan asid dalam darah.

Rajah 1.3 : Mekanisma Kawalan Homeostasis dan Proses Gangguan

Homeostasis

Tajuk 2

PERINGKAT KIMIA, SELULAR DAN TISU ORGANISMA

Sinopsis
Tajuk 2 dalam modul ini merangkumi bahan kimia dan jenis tisu badan manusia.

Hasil Pembelajaran
Setelah selesai membaca Tajuk 2 modul ini, diharap anda dapat:
1. Mengenalpasti bahan-bahan kimia utama
2. Menerangkan konsep keseimbangan
3. Struktur membran dan fungsi
4. Menjelaskan mekanisma pengeluaran penyimpanan dan penggunaan tenaga
5. Membincangkan jenis dan fungsi tisu utama

Kerangka konsep tajuk 2 modul ini

2.1

Bahan: Atom dan Molekul

B
a
h
a
n

e
t
d

r
K

n
i

a
OO

g
m

n
rr

K
i
m
i
a

gg
m

aa

u
a

nn

ii

ss

Rajah 2.1 : Atom dan Molekul

2.1.1

Struktur Atom
Atom merupakan unit bahan yang terkecil dan terdiri daripada proton, neutron

o
dan elektron.
o

Unsur mengandungi atom-atom dengan jumlah proton yang sama banyak.

Di dalam atom terdapat awan elektron yang mengelilingi nukleus.

2.1.2

Ikatan dan Sebatian kimia

Ikatan ion terhasil daripada tarikan antara ion iaitu atom yang mendapat atau

kehilangan elektron.
o

Kation adalah bercaj positif.

Anion adalah bercaj negatif.

Atom boleh bergabung menjadi molekul.

Kombinasi atom daripada pelbagai unsur membentuk sebatian

Setengah atom berkongsi elektron untuk membentuk molekul yang

bercantum berdasarkan ikatan kovalen.
Ikatan hidrogen ialah daya tarikan antara atom hidrogen yang bercaj positif

dengan atom pada molekul lain yang bercaj negatif.

Ikatan hidrogen boleh memberi kesan kepada bentuk dan kandungan

o
molekul.
2.1.3
o

Notasi Kimia
Notasi kimia membolehkan kita menerangkan tindakbalas antara bahan yang

menjana satu atau lebih hasilan.

8

2.1.4

Reaksi Kimia

Metabolisma merujuk kepada semua tindakbalas kimia di dalam badan.

Sel-sel memerangkap, menyimpan dan mengguna tenaga untuk

mengekalkan homeostasis dan menyokong fungsi yang diperlukan.
2.1.5

Konsep Asas Tenaga

Kerja melibatkan pergerakan objek atau perubahan struktur fizikal,

Tenaga ialah keupayaaan melakukan kerja.

Dua jenis tenaga utama ialah tenaga kinetik dan tenaga keupayaan.

Tenaga kinetik ialah tenaga pergerakan.

Tenaga keupayaan ialah tenaga yang disimpan hasil daripada kedudukan

atau struktur objek.
Pertukaran daripada tenaga keupayaan kepada tenaga kinetik tidak seratus

peratus efisyen.
Setiap pertukaran tenaga akan menghasilkan haba.

o
2.1.6

Jenis Tindakbalas
Tindakbalas kimia boleh dikelasifikasikan sebagai dekomposisi, sintesis atau

pertukaran tindakbalas.
Sel mendapat tenaga untuk melakukan fungsi melalui katabolisma iaitu

pemecahan molekul kompleks.

Anabolisma merupakan sintesis molekul organik baru.

o
2.1.7

Tindakbalas Kebalikan
Tindakbalas kebalikan terdiri daripada tindakbalas serentak sintesis dan

o
dekomposisi.

Pada tahap equilibrium, kadar tindakbalas sintesis dan dekomposisi adalah

o
seimbang.
2.1.8

Enzim dan Tindakbalas Kimia

Tenaga aktivasi ialah jumlah tenaga yang diperlukan untuk memulakan satu

o
tindakbalas.
o

Enzim mengawal kebanyakan tindakbalas kimia badan tanpa mengalami

perubahan kekal.

2.1.9

Sebatian Inorganik
Metabolik nutrient dikelasifikasikan sebagai sebatian organik atau inorganik.

2.1.10 Karbon Dioksida dan Oksigen

Sel badan yang hidup mengambil oksigen dan menghasilkan karbon

o
dioksida.

2.1.11 Air dan kandungannya

o

Air merupakan komponen inorganik terpenting badan.

Air merupakan solvent yang amat baik, kapasiti haba yang tinggi dan terlibat
di dalam tindakbalas metabolik badan.
Banyak sebatian inorganik mengalami ionisasi atau larut di dalam air untuk

membentuk ion.
2.1.12 Asid dan Alkali Inorganik
o

Asid melepaskan ion hidrogen ke dalam cecair.

Alkali mengeluarkan ion hidrogen daripada cecair.

pH cecair menunjukkan konsentrasi ion hidrogen yang ada.

Cecair dikelasifikasikan sebagai neutral jika ph ialah 7.

Cecair dikelasifikasikan sebagai berasid jika ph kurang daripada 7.

Cecair dikelasifikasikan sebagai alkali jika ph lebih daripada 7.

Buffer mengekalkan pH pada had normal iaitu antara 7.35 hingga 7.45 di
dalam cecair.
2.1.13 Garam

Garam adalah sebatian ionik di mana cationnya bukan H+ dan anion OH-.

Garam adalah elektrolit, sebatian yang larut di dalam air dan konduksi arus
elektrik.
2.1.14 Sebatian Organik

Sebatian organik mengandungi karbon dan hidrogen serta selalunya

mengandungi oksigen.

Molekul organik yang besar dan kompleks termasuklah karbohidrat, lipid,

protein dan asid nukleik.
2.1.15 Karbohidrat

10

Karbohidrat merupakan sumber tenaga yang paling penting dalam proses

o
metabolik.

Tiga

jenis

utama

karbohidrat

ialah

monosakarida,

disakarida

dan

polisakarida.
2.1.16 Lipids
o

Lipid merupakan molekul yang tidak larut air seperti lemak, minyak dan lilin.

Empat kelas utama lipid ialah asid lemak, lemak, steroid dan fosfolipid.

Trigliserid merupakan tiga molekul asid lemak bercantum dengan molekul

gliserol.

Cholesterol adalah hormon steroid dan merupakan komponen membran sel.

Fosfolipid merupakan komponen membran sel yang paling banyak.

2.1.17 Protein

Protein melakukan pelbagai fungsi badan

Jenis protein yang penting ialah protein structural, protein penguncupan,

protein pengangkutan, enzim, hormon dan antibody.

Protein adalah rantaian asid amino yang diikat dengan ikatan peptide.

Bentuk protein menentukan fungsinya.

Setiap protein bekerja dengan baik pada kombinasi optimal suhu dan pH.
2.1.18 Asid Nukleik

Asid nukleik menyimpan dan memproses maklumat pada tahap molekular.

Dua jenis asid nukleik iaitu asid deoksiribonukleik (DNA) dan asis ribonukleik
(RNA)

Asis nukleik adalah rantaian nukleotida.

Setiap nukleotida mengandungi gula, kumpulan fosfat dan bes nitrogenous.

2.1.19 Sebatian Tenaga Tinggi

Sel menyimpan tenaga di dalam bentuk sebatian tenaga tinggi.

Sebatian tenaga tinggi yang paling penting ialah ATP (adenosine trifosfat).

Apabila terdapat tenaga, sel membuat ATP dengan menambah fosfat kepada
kumpulan ADP.
Apabila tenaga diperlukan, ATP dipecahkan kepada ADP dan fosfat

2.2

Tisu-tisu Tubuh
11

Apakah yang dimaksudkan dengan tisu tubuh? Pernahkah anda dengar? Tisu adalah
sekumpulan sel yang telah bersatu untuk menjalankan tugas-tugas tertentu. Terdapat empat
jenis tisu utama tubuh manusia (Rajah 2.2).

Rajah 2.2: Empat Jenis Tisu Utama pada tubuh manusia

2.2.1

Tisu Epitelium
Terdapat tiga jenis tisu epitelium:

o Epitelium Turus
Epitelium turus terdiri daripada satu lapisan sel sahaja dan berbentuk bulat.
Tisu ini membentuk kilang-kilang bendalir seperti kilang tiroid, kilang air liur
dan kilang mamari (susu). Tisu ini juga terdapat di bahagian lapisan dalam
perut, usus dan sesetengah lapisan saluran pernafasan.
Fungsi tisu ini ialah untuk menghasilkan bendalir seperti lendir, bendalir perut,
bendalir usus dan lain-lain. Selain itu, tisu ini juga berfungsi untuk menyerap
zat-zat makanan di dalam saluran penghadaman.
o

Epitelium Turus Bersilia

Epiteliun turus bersilis menyerupai epitelium turus, hanya dibezakan dengan
bulu-bulu halus di hujung permukaan sel-sel yang dikenali sebagai silia.
Epitelium turus bersilia boleh didapati di bahagian-bahagian seperti saluran
pernafasan (berfungsi sebagai lapisan) dan rongga hidung.
Silia akan sentiasa bergerak seperti pokok lalang yang ditiup angin.
Pergerakkan ini akan menahan debu, kuman dan sebarang bendasing
daripada memasuki salur darah. Silia juga akan menyapu debu yang telah
masuk keluar ke arah farinks.
Tisu ini juga boleh didapati di lapisan dalam saluran fallopian dan di salur
lengkar sperma. Fungsi tisu ini di saluran fallopian adalah untuk membantu
12

pergerakan ovum dari ovari ke rahim, manakala di salur lengkar sperma pula
membantu pergerakan sperma dari tempat penghasilannya iaitu buah zakar
ke arah zakar.
o

Epitelium Leper
Terdapat dua jenis epitelium leper:

Epitelium Leper Biasa

Terdiri daripada satu lapisan sahaja dan dibentuk dari sel-sel leper dan
nipis seperti sisik ikan. Tisu ini membentuk struktur lapisan salur darah,
salur limfatika, selaput paru-paru, selaput selom dan selaput jantung.
Selain itu, gelembung tenggorok di dalam paru-paru juga dibentuk
daripada tisu ini.
-

Epitelium Leper Berlapisan

Tisu ini berlapisan antara satu sama lain. Lapisan atasnya berbentuk
leper manakala lapisan bawahnya pula berbentuk bulat. Terdapat
sebanyak 12 lapisan atau lebih. Fungsi tisu ini adalah sebagai
perlindungan yang terdapat pada lapisan kulit luar (epidermis), selaput
lapisan di mulut, farinks, kerongkong, faraj dan sesetengah bahagian
salur kencing.

Fungsi utama tisu epitelium:

o

Perlindungan membentuk kulit luar, lapisan dalam mulut, farinks, faraj,

pundi kencing, selaput paru-paru dan selaput selom.

Penghasilan bendalir lapisan dalam perut dan usus.

Penyerapan lapisan dalam usus.

Pergerakan lapisan salur udara.

2.2.2

Tisu Otot
Terdapat tiga jenis tisu otot:

13

ah

Rajah 2.3 : Jenis Tisu Otot

o

Tisu otot terkawal (Rajah 2.4)

-

Terlekat pada semua rangka tulang di mana pergerakannya boleh

dikawal dengan kuasa otak (kemahuan).

Ia terbina daripada sel-sel otot (fiber otot) yang berbentuk silinder.

Terkawal melalui sistem saraf dan penguncupan berubah

Rajah 2.4 : Tisu Otot Terkawal

o

Tisu otot luar kawal (Rajah 2.5)

-

Dikenali juga sebagai otot tanpa jalur atau otot licin.

Luar kawalan - sistem saraf, ada perentak dan penguncupan otot

perlahan
14

Terdapat di dalam organ seperti perut, usus, salur darah, pundi kencing,
rahim dan lain-lain.

Gerakannya tidak dapat dikawal oleh kemahuan (gerakan pantulan).

Berbentuk bujur telur dan tidak panjang seperti tisu otot terkawal.

Dalam setiap sel terdapat satu nukleus yang terletak di tengah-tengah

sel.

Rajah 2.5: Tisu otot luar kawal

Tisu Otot Jantung/Kardiak (Rajah 2.6)

-

Terdiri daripada jenis otot luar kawal.

Terdapat hanya di jantung sahaja.

Mempunyai fiber yang bercabang dan sarkoplasmanya menunjukkan

jalur-jalur yang tidak begitu nyata.

Mempunyai kuasa penguncupan berirama, berlaku secara automatik,

tanpa pengaliran utusan sarafnya.

Rajah 2.6: Tisu otot jantung

Ciri-ciri tisu otot
15

Penguncupan berlaku apabila tisu otot menjadi tebal dan pendek.

Berelastik tisu otot berupaya diregangkan dan kembali ke saiz asalnya.

Lesu tisu otot menjadi lesu setelah melakukan penguncupan beberapa kali,
dan perlu berehat seketika sehingga bekalan oksigen dan glukos yang baru
dibawa oleh aliran darah kepadanya. Kemudian tisu otot boleh menguncup
semula.

Kesegaran otot tisu otot akan sentiasa berada dalam keadaan separuh
kuncup dalam keadaan rehat. Ini membolehkannya menguncup dengan
segera tanpa membuang masa.

2.2.3

Tisu Saraf
Tisu saraf terbentuk oleh neuron. Neuron terdiri daripada badan sel dan fiber
(gentian) terbahagi kepada dua iaitu dendrit dan akson. Pada otak dan saraf
tunjang, sel saraf berbentuk jirim kelabu, manakala fiber saraf pula berbentuk
jirim putih. Sel saraf tidak boleh membiak dan diperbaiki seperti sel tubuh
yang lain. Walau bagaimanapun, jika rosak atau separuh musnah, sel
tersebut masih boleh dipulihkan. Sel neuroglia adalah jenis tisu saraf yang
berfungsi sebagai tisu pengikat kepada sistem saraf dan melindungi sel-sel
neuron daripada serangan bakteria.
Fungsi utama neuron

Gerak balas terhadap rangsangan (penggalak); dan

Pengaliran rangsang saraf melalui fiber-fiber neuron kepada struktur-struktur lain.

16

Rajah 2.7 : Tisu saraf

2.2.4

Tisu pengikat
Tisu pengikat atau tisu pengantara merupakan tisu yang paling banyak
berbanding tisu-tisu lain pada badan. Tugas tisu ini adalah sebagai
penyangga dan mengikat struktur-struktur dalam tubuh. Tisu pengikat terdiri
daripada pelbagai tisu, antaranya:

Tisu berfiber (Rajah 2.8)

-

Fiber elastik boleh diregangkan dan boleh didapati pada dinding salur
darah terutamanya pada salur nadi, cabang tenggorok dan gelembung
tenggorok.

Fiber tak elastik yang terdapat pada tendon, ligamen, dura mater yang
melitupi otak, fascia otot dan penutup berfiber yang meliputi pelbagai
organ.

Rajah 2.8: Tisu berfiber

o

Tisu areolar
-

Terdiri daripada fiber elastik dan fiber tak elastik. Terdapat banyak ruang
halus pada tisu ini. Tisu ini terdapat pada seluruh tubuh badan
terutamanya di bawah kulit tubuh, di sekeliling salur darah dan urat saraf
dan juga pada semua selaput lendir (mukosa).
17

Tisu adipos (Rajah 2.9)

-

Hampir serupa dengan tisu areolar cuma tisu ini dipenuhi oleh sel-sel
lemak. Tisu adipos ini terletak di bawah kulit tubuh, mengelilingi jantung
dan buah pinggang. Fungsi tisu ini adalah sebagai penyangga,
perlindungan, penebatan dan juga sebagai stor penyimpanan bahan
makanan kepada tubuh.

Rajah 2.9: Tisu adipos

Tisu limfatik
-

Terdiri daripada tisu fiber dan tisu areolar. Di dalam tisu ini terdapat
berjuta-juta sel limfatik. Fungsi utamanya adalah untuk menghasilkan sel
limfatik, sel plasma darah dan monosit (sejenis sel darah putih). Tisu ini
juga memainkan peranan penting dalam serangan bakteria dalam tubuh.
Organ tubuh seperti kura, tonsil, kilang limfatik dan tompok Peyer pada
usus kecil dibentuk oleh tisu limfatik.

Tisu rawan
Tisu ini sangat liat dan kuat. Hampir kesemua tulang berasal dari rawan dan
kemudian diganti oleh tisu tulang. Terdapat tiga jenis tisu rawan iaitu:
-

Rawan-fiber yang membentuk piring rawan yang terletak antara satu

tulang ruas belakang dengan yang lain. Selain itu, ia juga membentuk
rawan separuh bulat di sendi lutut dan sendi tulang simfisisis pubis.

Rawan elastik membentuk rawan pinna (cuping telinga) dan di tudung

tenggorok.

Rawan hialin yang licin dan berkilat seperti kaca meliputi hujung tulang
sendi. Selain itu, ia juga membentuk dinding rawan salur nafas dan rawan
rusuk.

18

Tisu tulang
-

Merupakan tisu perantara yang paling kuat dalam tubuh manusia. Tisu
tulang terbina daripada bahan organik dan bahan bukan organik.

Tisu darah
-

Terdiri daripada sel darah dan plasma yang mengandungi bahan terlarut.
Sel darah menyumbang 45% daripada isi padu darah, manakala plasma
pula menyumbangkan 55%.

TAJUK 3

SISTEM RANGKA

Sinopsis
Tajuk 3 modul ini merangkumi konsep asas, struktur dan fungsi sistem rangka manusia.

Hasil Pembelajaran
Setelah selesai membaca Tajuk 3 modul ini, diharap anda dapat:
1.

Mengenalpasti nama tulang

2.

Menerangkan struktur tulang

3.

Menjelaskan mekanisma perkembangan dan pertumbuhan tulang

4.

Membincangkan jenis dan fungsi tulang

5.

Menerangkan jenis dan fungsi artikulasi

Kerangka konsep Tajuk 3 modul ini

19

R
a
n
g
k
a

i
s
m

t
e

a
n

g
a

k
MA
xx
si
a
l

nn

3.0

uu

a
a

Sistem Rangka Manusia

Sistem rangka manusia terbina daripada 206 tulang dan terbahagi kepada 2
bahagian utama iaitu:-

Rangka Axial (Axial Skeleton)

Rangka Apendikular (Appendicular skeleton)

Sistem rangka manusia adalah terdiri dari 2 jenis tisu perantara yang khusus iaitu:o

Tisu tulang.

Tisu rawan.

Sistem rangka menduduki sebanyak 20% daripada komposisi sisi badan manusia.

Dibahagikan kepada beberapa jenis mengikut bentuk masing-masing.

Membenarkan manusia bergerak dan menyokong serta melindungai organ-organ

tubuh manusia.

3.1

Rangka Axial
o

Rangka axial terdiri daripada empat bahagian yang utama, iaitu

3.1.1. Tengkorak (Skull)
o Terletak di bahagian atas kolumn vertebra.
o Terdiri dari 28 tulang, iaitu 8 tulang kranium, 13 tulang facial (muka), 6 tulang
o

telinga dan tulang Hyoid.

8 tulang kranium bersambung antara satu sama lain oleh sendi yang tidak
bergerak yang digelar sebagai suture. 8 tulang kranium ialah:- 1 tulang frontal
- 2 tulang parietal
- 2 tulang temporal
- 1 tulang oksiput
- 1 tulang sfenoid
- 1 tulang etmoid

20

Rajah 3.1 : Tulang Kranium

o

Facial bones (tulang muka) terdiri daripada 13 tulang yang tidak tentu bentuk:
-

Maxilla : 1 (originated as 2)

Zygomatic : 2

Nasal : 2

Palatine : 2

Inferior nasal concha : 2

Lacrimal : 2

Mandible : 1

Vomer : 1

Rajah 3.2 : Tulang Facial

21

Tulang telinga terletak di tengah kaviti auditori di tulang temporal.

Tulang telinga terdiri daripada 6 tulang kecil

-

2 malleus
2 incus
2 stapes

Tulang Hyoid berbentuk U yang terletak di atas larynx dan di bawah mandible
(di septum yang memisahkan kedua-dua kaviti nasal) dan bukan tulang
sebenar dalam tengkorak.

Tulang yang tergantung bersendirian iaitu tidak berartikulasi dengan manamana tulang yang lain.

Berfungsi membentuk dasar untuk lidah dan tempat lekatan untuk sesetengah
otot menelan.

3.1.2
o

Tulang Vertebra (Vertebral Column)

Tulang vertebra terdiri daripada 33 tulang yang terbahagi kepada:
24 tulang yang boleh bergerak iaitu terdiri dari:
-

7 tulang cervical

12 tulang thoracic

5 tulang lumbar

9 tulang yang tidak boleh bergerak iaitu:

-

5 tulang sacrum.

4 tulang coccyx.

22

Rajah 3.3 : Tulang Veterbra

3.1.3

Tulang Rusuk

Rajah 3.4 : Rangka Toraksik

23

Rangka Toraksik (Thoracic cage) dibentuk daripada:

-

Thoracic vertebra dorsally

Sternum dan costal cartilages anteriorly.

Ribs laterally

Tulang rusuk berbentuk C membina dinding lateral rangka toraksik dan

berartikulasi dengan vertebra toraksik di belakang.

Tulang rusuk dibahagi kepada 2 bahagian iaitu:

Tulang rusuk benar (True ribs)
-

Terdiri daripada tulang rusuk yang pertama hingga ke-7 yang terlekat
pada tulang sternum melalui rangka toraksik.

Tulang rusuk tidak benar (False ribs)

-

Tulang rusuk ke-8 hingga ke-10 bercantum dengan sternum melalui

hyline cartilage secara tidak langsung.

Pasangan tulang rusuk ke-11 dan ke-12 dikenali sebagai tulang rusuk
terapung (floating ribs) kerana tidak terlekat kepada sternum.

3.1.4
o

Sternum
Dikenali sebagai breastbone (tulang dada) yang terdiri dari tulang jenis leper
yang terletak di tengah anterior dinding dada.

Tulang sternum berbentuk seolah-olah seperti pisau pendek yang terdiri

daripada 3 bahagian iaitu: Manubrium, Body, Xiphoid.

24

Rajah 3.5 : Sternum

3.2

Rangka Apendikular

Rangka apendikular terdiri daripada tulang-tulang:

3.2.1

Lengkungan bahu (shoulder girdle) dan anggota atas (upper limbs)

Lengkungan bahu terdiri daripada tulang:

clavicle

scapula
o

Anggota atas terdiri daripada tulang:

-

humerus

radius

ulna

carpals

metacarpals

phalanges

Rajah 3.6 : Lengkungan Bahu

Rajah 3.7 : Anggota Atas

25

3.2.2
o

Lengkungan pelvik (pelvic girdle) dan anggota bawah (lower limbs)

Lengkungan pelvik terdiri daripada tulang
- 2 innominate bone : setiap satu terdiri daripada 3 tulang yang
bercantum bersama iaitu: Ilium, Ischium, Pubis, 1 sacrum,1 coccyx.
Anggota bawah terdiri daripada tulang:
-

Femur

tibia

fibula

patella

tarsals

metatarsals

phalanges

humerus

radius

Rajah 3.8 : Lengkungan Pelvis

26

Rajah 3.9 : Anggota Bawah

3.3

Struktur Tulang

Tulang adalah salah satu tisu perantara yang sangat keras.

- Matriksnya terdiri dari pepejal dan padat dengan bahan inorganik.
- Tulang mengandungi bahan berikut ;o Air
: 25 %
o Bahan Organik
: 25 %
o Garam Inorganik : 50%
calcium phosphate, sodium, magnesium dan garam inorganik penting untuk tulang.
Tulang struktur yang hidup, bervaskular dan sentiasa berubah yang terdiri daripada 2
jenis tisu iaitu :- Tulang padat (compact bone)

3.3.1

Tulang yang keras dan padat yang mempunyai Sistem Harversion.

Membentuk lapisan superficial semua tulang.

membentuk batang (shaft) / diaphysis tulang.

Tulang kanselus (cancellous bone / spongybone.)

o

Kelihatan seperti sponge.

Mengandungi red bone marrow.

Membentuk epiphysis (hujung tulang) tulang panjang.

Jenis-jenis tulang
Klasifikasinya mengikut fungsi mekanikal tubuh badan:

Tulang panjang mengangkat / pergerakan badan.

o

Berbentuk longitudinal dan saiznya berbeza tetapi mempunyai ciri-ciri:

27

Terdiri dari satu diaphysis (batang tulang) dan dua epiphysis (hujung

tulang).
Di Diaphysis (tulang padat) terdapat satu salur dinamakan medullari

kanal yang mengandungi som-som kuning tulang (bahan lemak).

Epiphysis pula adalah terdiri dari satu lapisan nipis tulang padat di luar
dan didalamnya pula terdiri dari tulang cancellous yang mengandungi
som-som merah tulang (red bone marrow) menghasilkan sel darah
merah, sel darah putih dan platelet.
Diaphysis dan epiphysis dipisahkan oleh satu rawan yang dinamakan

rawan epiphyseal.
Contoh: Tulang Humerus, Radius, Ulna lengan; Tulang Femur, Tibia,
Fibula kaki; Metacarpals dan phlanges jari tangan; Metatarsals dan
phalanges jari kaki.

Tulang pendek sebagai penyambung antara tulang.

o

Terdiri daripada tulang cancellous dan ditutupi oleh tulang padat.

Berbentuk

leper

dan

tebal.

Tidak

mempunyai

diaphysis

tetapi

mengandungi sum-sum tulang.

Contoh : Tulang Tarsals pergelangan kaki; Tulang Carpals
pergelangan tangan

Tulang leper melindungi organ.

o
o

Berbentuk nipis, leper dan kadang-kadang melengkung.

Terdiri daripada 2 lapisan tulang padat dan antara kedua-duanya terdapat

satu lapisan tulang cancellous. Mengandungi sum-sum tulang.

Contah: Sternum, scapula, ribs, cranium dan ilium.

Tulang tidak tentu bentuk menyokong dan melindungi organ.

o

Terdiri dari satu lapisan tulang padat di luar dan tulang cancellous di

dalam. Bentuknya irregular / berbeza-beza.

Contoh : Tulang facial (muka); Tulang Vertebral

Tulang sesamoid melindungi tendon.

o

Tulang istimewa yang pendek, leper dan bujur.Terdapat di sendi-sendi

khas tertanam di antara tendon.

o
3.3.2

Contoh : Tulang Patella (Tempurung lutut); Tulang symphisis Pubis

Struktur Makroskopik Tulang

Struktur makroskopik tulang terdiri daripada :o

Diaphysis

Epiphysis

Metaphysis
28

Hyaline / rawan artikular

Periosteum

Endosteum

Diaphysis
o Batang (shaft) tulang panjang dan berbentuk selinder yang terdiri
o

daripada lapisan tulang padat (luar) dan tulang cancellous (dalam)

Di pertengahan dalam terdapat medullary canal yang mengandungi

yellow bone marrow iaitu terdiri daripada bahan lemak.

Di diaphysis tulang juga terdapat satu liang salur darah (nutrient
foramen) iaitu ia membenarkan

bekalan darah masuk ke bahagian

dalam tulang.

Rajah 3.10 : Struktur Tulang Panjang

Epiphysis
o Berasal dari perkataan Greek to grow upon.
o Terdapat di kedua-dua hujung tulang panjang.
o Bahagian ini bertemu dan berartikulasi dengan tulang yang lain.
o Terdiri daripada tulang cancellous yang diselaputi tulang padat yang nipis.
o Di dalam tulang cancellous terdapat sum-sum tulang merah yang
menghasilkan sel darah merah, sel darah putih dan platelet.
Metaphysis
o Terletak di antara epiphysis dan diaphysis.
Hyaline / rawan artikular
o Melapisi permukaan epiphysis di hujung tulang.

29

Bertindak sebagai kusyen iaitu mengurangkan geseran antara kedua-dua

hujung tulang apabila sendi bergerak (memelihara tulang daripada terhentak).

Medullary canal
o Ruang di tengah-tengah tulang.
o Mengandungi sum-sum tulang yang membina sel darah merah, sel darah
putih, platelet dan sum-sum kuning.
Periosteum
o Satu selaput berfiber kuat yang meliputi semua permukaan tulang kecuali di
o
o
o

hujung tulang yang ditutupi dengan rawan hyalin di permukaan berartikulasi.

Kaya dengan salur darah yang membekalkan nutrient kepada tulang.
Tempat perlekatan tendon pada otot.
Berfungsi sebagai tempat perlekatan ligamen dan tendon; Memberi
perlindungan kepada tulang; Membekalkan nutrient melalui salur darah yang
terdapat didalamnya; Di bahagian dalam periosteum terdapat banyak sel-sel
pembina tulang di gelar osteoblas yang membantu dalam pembentukan dan

pembina tisu tulang yang rosak.

Endosteum
o Membran yang melapisi bahagian medullary canal.

3.3.3

Struktur Mikroskopik Tulang

Terdiri daripada 2 jenis tisu tulang iaitu:
o Tulang padat
o Tulang cancellous

Rajah 3.11 : Struktur mikroskopik tulang padat

Tulang Padat
o Dibina daripada unit-unit yang dikenali sebagai Sistem Haversian. Sistem
Haversian atau Osteon terdiri dari sekumpulan matriks tulang berbentuk
30

tiub / selinder dan berongga manakala Haversian canals adalah satu

o
-

salur halus yang terletak dibahagian tengah Haversian system.

Sistem Haversian terdiri daripada:Haversian canals
- Terdapat salur darah, lymphs dan saraf.
- Salur darah dan lymphs membekalkan nutrients kepada sel tulang
(osteoblasts) manakala saraf memberi rangsangan
Lamellae.
- Dikelilingi oleh lingkaran lapisan tulang yang digelar lamellae.
- Ia terdiri daripada fiber kolagen yang kuat.
- Ia berbentuk selinder dan memberi kekuatan kepada tulang untuk
menampung tekanan ke atas tulang panjang.
Lacunae
- Terdapat di ruang kecil antara lamellae.
- Di dalamnya terdapat sel tulang matang (osteocytes), interstitial fluids
-

dan lymph.
Bersambung antara satu sama lain melalui saluran halus yang digelar

sebagai canaliculi.
Canaliculi.
- Adalah salur halus di antara setiap lacunae dan Haversian canal.
- Bendalir limfa membawa nutrient dan oksigen masuk ke sel tulang
dan lacunae melalui canal tersebut.
- Bahan kumuhan juga disingkir keluar melalui canal ini.
Interstitial lamella
- Adalah lapisan tulang yang memenuhi ruang di antara satu unit sistem
Haversian dengan unit yang lain.
Volkmanns canal
- Terdapat dalam canal tengah Haversian.
- Menghubungkan satu canal havers dengan canal havers yang lain.
- Menyambungkan salur darah dan salur saraf ke periosteum dan
medullary cavity.

31

Rajah 3.12 : Struktur mikroskopik tulang cancellous

Tulang cancellous
o Dikenali juga sebagai tulang spongiosa yang berongga dan seperti gabus.
o Ruangruang rongga ini diasingkan oleh kepingan tulang yang
dinamakan trabeculae. Di dalamnya dipenuhi dengan sum-sum tulang
o

merah yang menghasilkan sel darah merah, sel darah putih dan platelet.
Sel-sel darah dibina dan dibesarkan dalam sum-sum tulang. Apabila

matang, sel darah akan masuk ke dalam edaran saluran darah.

Trabeculae adalah jaluran tisu tulang nipis yang tersusun seperti serat
(wire mesh). Susunan ini memberi kekuatan yang paling padat kepada
tulang dan merupakan bahagian tulang yang boleh menahan tekanan
maksimum. Ruang trabeculae ini dipenuhi dengan sum-sum merah.

3.3.4

Struktur Mikroskopik Tulang Cartilage

Tisu cartilage ialah tisu pengikat yang terdiri daripada sel, bahan berfiber dan

collegen untuk memberi sokongan dan membantu dalam pergerakan.

Sel cartilage juga dikenali sebagai kondrosit (tulang cartilage) yang tertanam dalam

kaviti kecil di matriks yang dinamakan Lakuna.

Tisu cartilage tidak mempunyai salur darah, dengan ini, oksigen, nutrien dan bahan

kumuh meresap melalui matriks ke sistem pengaliran darah.

Jenis-jenis cartilage
o Hyaline cartilage yang terdapat di kebanyakan cartilage.
o Fibro cartilage yang terdiri daripada fiber dan collegen yang mempunyai
o

3.4

regangan yang kuat.

Elastic cartilage yang elastik dan lebih kukuh.

Pertumbuhan dan Perkembangan Tulang

Pembentukan tulang berlaku melalui satu proses yang dinamakan sebagai

Ossification atau osteogenesis (Osteo - tulang dan genesis bermula).

Osteogensis bermaksud pembentukan tulang bermula. Pembinaan tulang berasas

kepada rawan atau membran khas.

Semua tulang panjang terbentuk dari cartilage. Sesetengah tulang leper dibentuk

daripada membran khas. Tulang sesamoid pula terbina dari tendon.

Pembetukkan tulang lengkap apabila individu berumur 25 tahun.
3.4.1

Jenisjenis sel tulang

Selsel tulang yang terlibat dalam osteogenesis:-

Osteogenik
o Sel tulang yang kecil dalam bentuk pintalan yang boleh berubah bentuk.
o Terdapat banyak di periosteum dan endosteum.
Osteoblast

32

Sel yang menghasilkan collagen, sejenis protein yang membentuk unsur

utama tisu perantara berserat putih seperti pada tendon.

Terdapat pada periosteum dan terlibat dalam penyerapan tisu tulang

untuk mengekalkan bentuk tulang semasa pertumbuhan.

Menghasilkan callus semasa penyembuhan tulang yang patah. (callus,
suatu jisim adalah tisu perantara dan sel-sel pembentuk tulang yang
terbentuk di sekitar hujung-hujung tulang berikutan suatu kepatahan,

lamalama berkembang dan mencantumkan tulang yang patah).

Osteocytes
o Berasal daripada osteoblast yang terbendung dalam matriks dikenali
o

sebagai osteocytes yang merupakan sel utama tulang matang.

Memainkan peranan penting dalam keseimbangan dengan membantu

pergerakan kalsium antara tulang dan darah.

Osteoclast
o Remodelling, terlibat dalam penyerapan tisu tulang untuk mengekalkan
bentuk

tulang

semasa

pertumbuhan

dan

mengeluarkan

atau

menyingkirkan callus berlebihan semasa penyembuhan tulang patah.

Bone lining cell
o Terdapat pada permukaan tulangtulang pada rangka orang dewasa.
o Sel ini menjadi leper pada permukaan tulang dan berfungsi sebagai sel
osteogenik.

3.4.2

Pembentukan Tulang
Terdapat 2 peringkat dalam ossification:
o Inter membranous ossification adalah pembentukan tisu tulang apabila
embryonic connective tissue ditukar ke tulang. Contoh: cranial dan facial
o

bone.
Endochondral ossification adalah tisu tulang terbentuk dari hyaline

cartilage. Contoh: long bone

Proses pembentukan tulang dibahagikan kepada 2 peringkat:
o Primary Ossification
- Proses pembentukan tulang bermula semasa fetus 8 minggu.
- Berlaku di tengah rawan tisu pada peringkat primer ossifikasi.
- Cartilage tissue ini akan merosot dan diserap keluar dan digantikan
-

dengan osteoblast (pembentukan sel tulang)

Pembentukan tulang oleh osteoblast bermula di tengah rawan.
Osteoblast ini akan mula membina tisu tulang dengan garam mineral

terutama kalsium phosphate (fosfat).

Primary ossification berlaku berterusan kearah atas dan bawah
sehingga diaphysis tulang panjang dibentuk.

33

Rajah 3.13 : Proses Pembentukan Tulang

o

Secondary ossification
- Bermula selepas bayi dilahirkan.
- Berlaku pada hujung tulang rawan (epiphysis).
- Berlaku dari tengah ke arah atas, bawah dan sisi sehinggalah
-

keseluruhan epiphysis terbentuk.

Cartilage membrane pada diaphysis digantikan oleh periosteum.
Saiznya bertambah apabila osteoblast yang terdapat di bawah
periosteum itu membina tisu tulang yang baru. Hyaline cartilage di

bahagian hujung epiphysis dikekalkan.

Dalam masa yang sama, osteoclast akan mengubah sesetengah

daripada tulang yang dibina lalu membentuk medullary canal.

Pada penghujung diaphysis dipisahkan oleh epiphyseal plate.
Proses pemanjangan tulang berlaku sehingga seseorang meningkat

umur 18 hingga 25 tahun.

Kemudian tertinggal hanya satu garisan halus yang digelar sebagai
epiphyseal line .

3.5

Fungsi Tulang
o

Menentukan bentuk badan iaitu membentuk rangka tubuh manusia kerana

bentuk bergantung kepada susunan dan saiz rangka.

Memberi sokongan kepada tisutisu lembut dan organ tubuh.
34

Memberi

perlindungan

kepada

organ-organ

tubuh.

Contohnya:

Kraniam

melindungi otak, tulang rusuk melindungi paru-paru, vertebra melindungi saraf

o

tunjang, tulang pelvik melindungi organ pembiakan dan bladder.

Memberi perlekatan untuk otot dan tendon, dengan ini membenarkan pergerakan

anggota badan dengan bantuan sendi dan otot.

Tulang adalah tempat untuk pembinaan sel-sel darah (haemopoiesis). Sumsum

tulang merah menghasilkan sel darah merah, putih dan platelet.

Tulang adalah depo/stor (tempat penyimpanan mineral) iaitu tapak untuk
penyimpanan kalsium dan fosfourus yang penting untuk kontraksi otot dan aktiviti

3.6

saraf.
Tulang membentuk kaviti supaya badan tidak terlalu berat untuk bergerak.

Artikulasi

Sendi adalah tempat berartikulasi / pertemuan antara hujung dua atau lebih tulang.
Fungsi artikulasi adalah untuk mengikatkan tulang ke tulang dan membenarkan

pergerakan.
Klasifikasi artikulasi dibuat mengikut struktur binaan dan pergerakannya:
3.6.1. Sendi Fibrous (Fixed joint) / Sendi tidak bergerak (sinartrosis).
o

Sendi jenis ini terdiri daripada tisu berfiber yang tersusun rapat dan kuat
dengan sedikit matriks sahaja di dalamnya dan tidak boleh digerakkan.

Contohnya: suture di tengkorak, gigi dalam soket maxilla dan mandible.

Rajah 3.14 : Sendi Fibrous

3.6.2. Sendi Rawan (Cartilaginous joint) / sendi pergerakan terhad (amfiartrosis).
o

Sendi ini terdiri daripada rawan berfiber putih (tidak elastik) antara hujung
tulang yang membenarkan sedikit pergerakan.
35

Terdapat kapsul tisu fibrous yang menetapkan kedudukan tulang dan rawan.

Contoh sendi ini ialah tulang vertebra dan simfisis pubis.

Rajah 3.15 : Sendi Rawan

3.6.3. Sendi Sinovial (Synovial joint) / sendi pergerakan bebas(diartrosis).
o

Membran sinovial merembeskan cecair sinovial yang berfungsi bagi

melicinkan pergerakan dan membolehkan gerakan dengan bebas.

Contohnya sendi lutut, sendi bahu, sendi pinggul dan sebagainya.

Semua sendi sinovial mempunyai ciri-ciri yang hampir sama, iaitu:

-

hyalin cartilage / rawan hialin

capsular ligament / ligament kapsul

intracapsular structures

membrane sinovial

extracapsular structures

otot dan pergerakan

saraf dan salur darah

36

Rajah 3.16: Sendi Sinovial

3.6.3.1 Pergerakan sendi sinovial dibahagi kepada 3 jenis, iaitu:

-

Gerakan sudut di mana saiz sudut berubah di sendi. Contohnya :

Fleksi (flexion), Extensi (extension), Abduksi (abduction), Aduksi
(adduction).

37

Rajah 3.17 : Contoh Gerakan Sudut

-

Gerakan sirkular merupakan gabungan fleksi, ekstensi, abduksi,

aduksi

dan

garakan

berputar.

Contohnya:

Putaran

(rotation),

Sirkumdaksi (circumduction), Supinasi (supination) dan Pronasi

(pronation).

38

Rajah 3.18 : Contoh Gerakan Sikular

-

Gerakan khas termasuk Inversi (inversion), Eversi (eversion),

Protraksi (protraction), Retraksi (retraction), Elevasi (elevation),
Dipresi (depression), Dorsifleksi (dorsiflexion) dan Plantarfleksi
(plantarflexion).

39

Rajah 3.19 : Contoh Gerakan khas

3.6.3.2 Jenis-jenis sendi sinovial termasuk:

Sendi bola dan soket (ball and socket joint)
-

Terdapat satu kepala yang bulat berartikulasi dengan satu kaviti

yang berbentuk cawan dan bebas dalam pergerakan.

Membolehkan pergerakan fleksi, ekstensi, abduksi, aduksi,

sirkuduksi pada sendi bahu dan sendi pinggul.

Sendi Engsel (hinge joint)

-

Membenarkan pergerakan di sekeliling satu aksis dan dalam satu

arah sahaja.

Pergerakan fleksi (bengkokkan) dan ekstensi (luruskan) pada

sendi siku.

Sendi Gelongsor (gliding joint)

-

Sendi yang membenarkan pergerakan gelongsor yang terhad oleh

permukaan artikulasi yang rata. Contohnya sendi sternoklavikular,

40

sendi akromioklavikular, sendi antara tulang carpal dan antara

tulang tarsal.
Sendi Pangsi/Pivot (pivot joint)
-

Membenarkan pergerakan putaran sahaja di atas satu paksi.

Contohnya sendi radius dan ulna di siku, radius memutar tetapi
ulna tidak bergerak (proximal dan distal radioulnar joint) dan sendi
antara atlas dan odontoid process di axis semasa pergerakan
mengangguk kepala.

Sendi Kondiloid (condyloid joint /ellipsoidal joint)

-

Membenarkan

pergerakan

fleksi,

ekstensi,

abduksi

dan

sirkumduksi. Contohnya sendi pergelangan tangan antara radius

dan

tulang

carpal,

metacarpophalangeal

joint

dan

metatarsophlangeal joint.
Sendi Pelana (saddle joint)
-

Membenarkan pergerakan yang melibatkan satu tulang yang

berbentuk cembung (convex) dan satu lagi cekung (concave).

Contoh: carpal-metacarpal articulation di ibu jari.

_________________________________________________________________________

TUGASAN TERARAH
Merujuk kepada Buku Latihan Essentials of human anatomy and physiology
(Marieb, E.N., 2006).

41