Histori e Let Shqipe 0 Nga Robert Elsie

Teksti i librit:
NJ FUND DHE NJ FILLIM

Vzhgime mbi letrsin dhe kulturn shqiptare bashkkohore
nga
Robert ELSIE
(Prktheu nga anglishtja Abdyrrahim Myftiu)
www.elsie.de / Dr. Robert Elsie
botuar nga
shtpia botuese Globus R, Tiran 1995
shtpia botuese Buzuku, Prishtin 1995
1.
Parathnie
2.
Evolucioni dhe revolucioni n letrsin e sotme shqiptare
3.
Gjurmime t botimeve letrare shqiptare

1985-1994 (Reensa)
Dhimitr S. Shuteriqi (red.)
Historia e letrsis shqiptare (Tiran 1983)
Alexandre Zotos (red.)
Anthologie de la posie albanaise [= Antologji e poezis shqiptare] (Tiran
1983)
Nebil Duraku (red.)
Shkrimtart e Kosovs '43 - '83 (Prishtin 1984)
Ismal Kadar
Qui a ramen Doruntine? [= Kush e solli Doruntinn?] (Paris 1986)
Ismail Kadare
Koha e shkrimeve (Tiran 1986)
Ismail Kadare
Chronicle in stone [= Kronik n gur] (London 1987)
Lasgush Poradeci
Vdekja e nositit (Prishtin 1986)
Ismail Kadar
Der groe Winter [= Dimri i madh] (Kiel 1987)
Ali Podrimja
Fund i gzuar (Prishtin 1988)
Ismail Kadare
Die Schleierkarawane [= Karvani i ferexheve] (Berlin 1988)
Mensur Raifi (red.)
Roads lead only one way. A survey of modern poetry from Kosova [= Rrugt
kan vetm nj drejtim. Nj vshtrim mbi poezin bashkkohore e Kosovs]
(Prishtin 1988)
Teodor Lao
T gjith lumenjt rrjedhin (Prishtin 1988)
Ismail Kadare
Koncert n fund t dimrit (Tiran 1988)
Din Mehmeti
As n tok as n qiell (Prishtin 1988)
Namik Ressuli
Albanian literature [= Letrsia shqiptare] (Boston 1988)
Ismal Kadar
Eschyle ou l'ternel perdant [= Eskili ky humbs i madh] (Paris 1988)
Koo Bihiku (red.)
Studime pr letrsin shqiptare 2. Probleme t letrsis shqiptare t realizmit
socialist. (Tiran 1988)
Bardhyl Londo
Vetm Itaka (Prishtin 1989)
Mimoza Ahmeti
Sidomos nesr (Tiran 1989)
PASQYRA E LNDS
Rrahman Dedaj
Poezi (Tiran 1989)
Neshat Tozaj
Thikat (Tiran 1989)
Sabri Hamiti
Vetdija letrare (Prishtin 1989)
Adem Demai
Gjarpinjt e gjakut (Prishtin 1990)
Natasha Lako
Natyr e qet (Tiran 1990)
Agim Vinca
Ort e poezis (Prishtin 1990)
Ismail Kadare
Broken April [= Prilli i thyer] (New York 1990)
Dritro Agolli
Splendeur et dcadence du camerade Zulo [= Shklqimi dhe rnia e shokut
Zylo]
(Paris 1990)
Ismail Kadare
Dosja H (Tiran 1990)
Martin Camaj
Selected Poetry [= Poezi e zgjedhur] (New York 1990)
Ismail Kadare
The General of the dead army [= Gjenerali i ushtris s vdekur] (New York
1991)
Migjeni
Chroniques d'une ville du Nord, prcd de: L'irruption de Migjeni dans la
littrature albanaise par Ismal Kadar [= Kronikat e qytetit t Veriut, bashk
me: Ardhja e Migjenit n letrsin shqipe] (Paris 1990)
Ismail Kadare
Ftes n studio (Tiran 1990),
Printemps albanais. Chronique, lettres, rflexions. [= Pranvera shqiptare.
Kronik, kmbim letrash, prsiatje] (Paris 1991),
Nga nj dhjetor n tjetrin. Kronik, kmbim letrash, prsiatje (Paris 1991)
Rexhep Ismajli (red.)
Poezia e sotme arbreshe (Prishtin 1990)
Ismail Kadare
Prbindshi (Tiran 1991),
Le monstre [= Prbindshi] (Paris 1991)
Ismail Kadare
Pesha e kryqit (Paris 1991),
Invitation l'atelier de l'crivain suivi de Le Poids de la croix [= Ftes n
studion e shkrimtarit, bashk me Pesha e kryqit] (Paris 1991)
Xhevahir Spahiu
Koh e krisur (Tiran 1991)
Shaip Beqiri
Sfida e gjeniut. Kadare, ekzili, Kosova (Prishtin 1991)
Arshi Pipa
Contemporary Albanian literature [= Letrsia bashkkohore shqiptare]
(Boulder 1991)
Kasm Trebeshina
4.
N Kosov: kryeqyteti dhe letrsia
Nj dit n Prishtin. Rrfim i nj mysafiri (1991).

Nj kultur - dy realitete. Rndsia e letrsis kosovare
pr Shqiprin (1993).
5.
Shnime pr autorin
Stina e stinve (Prishtin 1991)

Gjergj Fishta
Lahuta e malsis (Rom 1991)
Pal Duka-Gjini
Jeta dhe veprat e Gjergj Fishts (Rom 1992)
Besnik Mustafaj
Un t sans retour [= Vera pa kthim] (Arles 1992)
Ismal Kadar
La Pyramide [= Piramida] (Paris 1992)
Ferdinand Laholli
Mjaft ky paradoks i hidhur (Tiran 1992)
Fatos Arapi
Ne, pikllimi i dritave (Tiran 1993)
Ali Podrimja
Buzqeshja n kafaz. Das Lcheln im Kfig (Klagenfurt 1993)
Visar Zhiti
Kujtesa e ajrit (Tiran 1993)
Zejnullah Rrahmani
Udhtimi arbdhetar (Prishtin 1992)
Jorgo Bllaci
Zrat e nats (Tiran 1993)
Ismal Kadar
Clair de lune [= Nat me hn] (Paris 1993),
La Grande Muraille, suivi de Le Firman aveugle [= Muri i Madh, bashk me
Qorrfermani] (Paris 1993)
Lazr & Josef Radi
Muret e muzgut (Tiran 1993)
Dritro Agolli
Pelegrini i vonuar (Tiran 1993)
Rexhep Qosja
La mort me vient de ces yeux-l [= Vdekja m vjen prej syve t till] (Paris
1994)
Izolimi shumvjear i Shqipris dhe veanrisht sundimi surrealist gjysmshekullor i

Partis s Puns s Shqipris gjithmon vigjilente, pati pasoja shum negative pr kmbimet
intelektuale e kulturore. N Shqipri, kto vite t gjat e t errt krijuan nj munges t
madhe njohjesh objektive pr botn e jashtme, ndrsa n botn perndimore ato krijuan nj
munges po aq t madhe informacioni pr Shqiprin, nj vend i cili pr shumicn e njerzve
kishte pushuar se ekzistuari, deri sa dhjetra mijra refugjat papritur doln n brigjet e
Italis jugore n 1991.
Ky vllim prmban nj przgjedhje punimesh kritike kushtuar letrsis dhe kulturs
bashkkohore shqiptare, q megjithse e par nga un n distanc, shpresoj t jet e qart.
Shumica e tyre u botuan pr her t par n periodikun letrar amerikan 'World Literature
Today' (Letrsia Botrore Sot). Kjo revist me influenc, fillimisht e titulluar 'Books Abroad'
(Librat n Bot), u themelua n Sh.B.A. n 1927. Ajo botohet katr her n vit nga
Universiteti i Oklahoms, dhe sot konsiderohet si periodiku kryesor pr reensat e letrsis
bashkkohore, q prmban 'belles lettres' n tr gjuht kryesore t bots, si dhe n shum
gjuh t tjera.
Anthony Klanar (1942), Anton Logoreci (1956) dhe Arshi Pipa (1970) ishin t part
q botuan n 'World Literature Today' artikuj t shkurtr pr letrsin shqiptare, por
materiali i tyre dhe reensat her pas here pr librat nuk ishin t mjaftueshme sa pr t
informuar lexuesin e huaj rreth zhvillimeve aktuale n kulturn e shkruar shqiptare. Qllimi
kryesor i ndihmess sime ka qen q nprmjet ktij periodiku t jepja njohuri mbi letrsin
dhe kulturn shqiptare n arenn ndrkombtare.
Duhet t theksohet q n fillim se artikujt dhe reensat e prfshira n kt vllim nuk
jan shkruar pr shqiptart, por pr lexuesin e huaj pa asnj njohje mbi Shqiprin dhe
kulturn e saj. Kshtu q pr lexuesin shqiptar, libri mund t ket dhe nj sasi informacioni t
teprt e prsritje ndoshta t panevojshme. Un preferova t'i le artikujt dhe reensat n
formn e tyre origjinale, t shkruara n nj periudh prej dhjet vjetesh nga 1985 deri n
1994, dhe kto jo pr t provuar durimin e lexuesit shqiptar.
Ndonse shum nga kto punime qarkulluan midis shkrimtarve dhe intelektualve
shqiptar kur u botuan, vetm pak prej tyre u ribotuan n kohn e diktaturs dhe ato q u
prkthyen e u botuan te 'Drita' ishin 't shkurtuara' pr arsye t njohura.
Duke vezhguar prmbledhjen e tanishme t reensave letrare, lexuesi shqiptar mund
t pyes se pse jan zgjedhur kto vepra dhe jo t tjera. Un nuk mund t jap nj prgjigje t
knaqshme. Nj kusht i caktuar nga vet periodiku thot se mund t reensohen vetm punime
aktuale t botuara brenda vitit. Kjo sht dhe arsyeja q shum vepra, p.sh. romane t Ismail
Kadares, jan paraqitur vetm si prkthime. Prgjithsisht, un gjithmon jam prpjekur t'i
paraqes lexuesve perndimore vepra t letrsis shqiptare, t cilat mund t prfaqsojn vet
kulturn shqiptare. Megjithat, librat e reensuara ktu jan vetm nj przgjedhje ndr
shum t tjera q mund t merreshin.
Me prmbysjen e komunizmit n Evrop, 'World Literature Today' ia kushtoi numrin e
saj t pranvers 1991 tems: 'Letrsia dhe revolucioni n Evropn lindore'. Prve artikujve
mbi zhvillimin e letrsis n Estoni, Letoni, Lituani, Poloni, ekosllovaki, Hungari, Rumani,
Bullgari, Jugosllavi dhe Gjermanin Lindore, ishte prfshir dhe nj artikull pr letrsin
shqiptare. Ky artikull, i titulluar 'Evolucioni dhe revolucioni n letrsin e sotme shqiptare'
ofron t parin vshtrim m t zgjeruar t letrsis shqiptare t botuar n anglisht, q prej
Lufts s Dyt Botrore.
Prve artikullit hyrs dhe pesdhjet e dy reensave letrare, kam prfshir edhe dy
shkrime t shkurtra, ndoshta me karakter subjektiv, mbi gjendjen n Kosov, nj tragjedi q
na bren shpirtin t gjithve.
Si prfundim, do t doja t falnderoja ata q m kan ndihmuar gjat viteve t
PARATHNIE
shkuara n prpjekjet e mia pr t'i paraqitur mbar bots anglishtfolse letrsin dhe
kulturn shqiptare. Veanrisht, do t falnderoj Flutura Grevn, muzn shpirtmir t
Lidhjes s Shkrimtarve n Tiran, e cila m ndihmoi vazhdimisht t siguroj librat dhe
materiale t tjera. Po kshtu do t prmend ndihmn konkrete pr prgatitjen e dorshkrimit
t Petraq Marangos, Rudolf Markut dhe Visar Zhitit.
Robert Elsie
Pranver 1994
Evolucioni dhe revolucioni

n letrsin e sotme shqiptare
Tehut t shpats kemi ecur rrufe
Pastaj shpata ka ecur mbi ne
Formimi i nj kultur letrare n Shqipri kurr nuk ka qen nj pun e leht,

megjithse nuk kan munguar prpjekjet artistike apo shtysat krijuese. Rrjedha, shpesh e
turbullt e historis shqiptare, ka br q sythet e letrsis shqiptare t ngrijn e t mos elin
lule, dhe fidant e kulturs intelektuale t priten q n rrnj.
Letrsia e vjetr shqipe e shekujve t gjashtmbdhjet e t shtatmbdhjet, e
prqndruar kryesisht n tema biblike, prkthime fetare dhe tekste lutjesh (me filles Meshari
i Gjon Buzukut m 1555), mund t kishte shrbyer si themel pr krijimtari letrare n
periudhn e Kundr-Reformacionit nn patronazhin disi t dyshimt t Kishs Katolike, po t
mos ngriheshin flamujt e fes Islame n horizontin lindor. Kolonizimi osman i Shqipris, i
nisur qysh m 1385, e ndau vendin n tri sfera kulture, n t vrtet t pavarura prej njratjetrs: 1) traditat kozmopolite t Orientit Islam, q prdornin si mjet shprehjeje n fillim
turqishten, persishten e arabishten dhe m pas shqipen n nj letrsi Aljamiado t stilizuar, n
formn e poezis s ashtuquajtur t Bejtexhinjve; 2) trashgimia e zgjatur bizantine e
Ortodoksis greke n Shqiprin e Jugut, q krijoi nj numr veprash fetare e didaktike me
alfabetin grek n shekullin tetmbdhjet; 3) zgjimi i kulturs dhe i letrsis s Arbreshve
n Italin e Jugut, i ushqyer nga nj klim m e favorshme shoqrore, politike dhe ekonomike
dhe nga trualli pjellor intelektual i qytetrimit italian.
Themelet e qndrueshme t nj letrsie kombtare shqipe u hodhn prfundimisht n
gjysmn e dyt t shekullit t nntmbdhjet me lindjen e lvizjes kombtare, e cila luftonte
pr mvehtsin e Shqipris nga Perandoria e kalbur osmane. Letrsia e ksaj periudhe t
zgjimit kombtar, t quajtur Rilindje, ishte nj letrsi e nacionalizmit romantik dhe ajo na jep
nj els t shklqyer pr t kuptuar mendsin shqiptare, madje, edhe t ditve t sotme.
Sikundr ka ndodhur shpesh n historin e letrsis shqiptare, shkrimi n shqip, vetvetiu ka
prbr nj akt sfide kundr atyre fuqive t huaja q e sundonin vendin ose mbizotronin n
kulturn e tij. Porta e Lart e shihte pjesn m t madhe t veprimtaris kulturore e arsimore
shqiptare si veprimtari subversive, ndoshta me t drejtn, dhe prandaj e pa t arsyeshme t
mos lejoj shkolla n gjuh shqipe dhe botime librash e organesh shtypi n shqip. Duke mos
patur mundsi pr t'u shkolluar n gjuhn amtare, vetm nj numr i pakt shqiptarsh patn
mundsi pr t kaprcyer pengesat pr krijimtari letrare dhe veprimtari intelektuale.
N fillim t shekullit t njzet institucionet arsimore katolike t ngritura nga
Franeskant dhe Jezuitt n Shkodr, nn kujdesin e Kultusprotektorat-it austro-hungarez,
an rrugn pr krijimin e nj elite intelektuale n Shqipri, e cila, hodhi farn e nj letrsie
m t kultivuar, kryesisht n poezi. Pikn kulmore t letrsis shqiptare para Lufts s Dyt
Botrore e gjejm n veprat e Atit t talentuar franeskan Gjergj Fishta (1871-1940), dikur u
ngritur lart si poet kombtar i Shqipris, edhe pse nga viti 1945 deri n vitin 1990, pr arsye
m fort politike se sa letrare, u la jasht Parnasit shqiptar.
sht fakt se mbar letrsia e Shqipris s paralufts u fshi nga revolucioni politik q
u krye n kt vend gjat dhe pas Lufts s Dyt Botrore, pr t'u zvendsuar nga nj letrsi
thellsisht socialiste e proletare, q mbeti gjithmon n hapat e para t fminis. Megjithat,
ministri i par i arsimit dhe kulturs n Shqiprin 'e Re', Sejfulla Malshova (1901-1971), i
vetquajtur 'poet rebel', me pseudonimin Lame Kodra, ndoqi nj rrug relativisht liberale, me
qllim q t nxiste bashkimin e shkrimtarve e t forcave jokomuniste me strukturat e reja t
Xhevahir Spahiu
pushtetit. Por suksesi i tij qe i kufizuar, pasi pas pak kohe ai psoi katastrofn e 'oportunistit'
dhe u eliminua nga Enver Hoxha (1908-1985) n luft pr pushtet m 1946. Malshova, pr
udi, mbeti gjall pas rnies. Ky idealist i majt, q dikur kishte qen antar i Komintern-it, e
kaloi pjesn e mbetur t jets n internim si magazinjer i thjesht n qytetin e Fierit, ku, pr
vite me radh, as edhe nj banor i vetm nuk guxoi t flas me t. Nuk pati kontakt tjetr
shoqror, prve lojs s futbollit me fmijt. Kur ndokush afrohej, ai mbyllte buzt me
gishtrinj, se ishte betuar q t mos fliste tr jetn, pr t mbetur gjall. Malshova vdiq nga
apendisiti n vetmi t plot.
Nj fat t till ose edhe m t keq patn shum nga ata shkrimtar dhe intelektual q
nuk kishin mundur t largoheshin nga vendi m 1944. Shkrimtart katolik nga Veriu ishin,
natyrisht, t part q u eliminuan nga regjimi i ri: poeti Lazr Shantoja (1892-1945) u
pushkatua n pranver t vitit 1945; poeti Bernardin Palaj (1894-1947) vdiq n burg n
Shkodr aty nga viti 1947; Vinenc Prennushi (1885-1949), poet, folklorist dhe Arqipeshkop
i Durrsit, u keqtrajtua n burgun e Durrsit ku vdiq n mars 1949; Ndoc Nikaj (1864-1951),
shpesh i quajtur si babai i prozs shqipe t shekullit t njzet, u arrestua m 1946 n moshn
tetdhjetedy vjeare me akuzn absurde se gjoja ishte prpjekur 'q t rrzonte pushtetin me
dhun' dhe vdiq n burgun e Shkodrs pes vjet m pas. Por shtypjes nuk iu nnshtruan
vetm katolikt. Dramaturgu Kristo Floqi (1873-1951) vdiq m 1951 pas disa vjetsh
burgimi. Shkrimtari i talentuar i prozs s shkurtr Mitrush Kuteli (1907-1967), emri i vrtet
i t cilit ishte Dhimitr Pasko, u dnua me pesmbdhjet vjet burg dhe kaloi t paktn tre
vjet n burgun e Tirans e pastaj u drgua me pun t detyrueshme n knetn famkeqe t
Maliqit afr qytetit t Kors. Me t n Tiran ishte Andrea Varfi (l. 1914), q m von u
shpall si autor klasik i fillimeve t realizmit socialist. Romancieri dhe veterani i Lufts Civile
t Spanjes Petro Marko (1913-1991) qndroi n burgun e Tirans nga viti 1947 deri m 1950,
ku shpesh dhe e mbajtn varur pr hekurash.
Enver Hoxha i shihte me dyshim t thell shkrimtart dhe intelektualt dhe kshtu
mbeti deri n fund t jets. Ajo liri intelektuale, q pr ironi t fatit, kishte ekzistuar para lufte
gjat diktaturs s Zogut dhe gjat pushtimit italian, mori fund plotsisht. Partia krkonte nj
nnshtrim absolut ndaj saj. Mjeti m i thjesht pr t eliminuar shkrimtart e dyshimt ishte
heqja e t drejts dhe e mundsis s botimit. Pr rrjedhoj, shum pena t talentuara iu
kthyen nga halli prkthimit. Pr poetin panteist Lasgush Poradeci (1899-1987), klasik i
shekullit t njzet, thuhet se m fort ishte gati t thyente lapsin e ta bnte cop e ik, se sa
t shkruante "si duan ata". N vend t saj ai prktheu Brnsin, Pushkinin, Ljermontovin,
Gten, Hajnen dhe Brehtin deri sa vdiq n varfri t plot. I nderuari Petro Zheji (l. 1929),
baba shpirtror i nj brezi t tr intelektualsh shqiptar, sht prkthyes i admiruar i
Aragonit, Servantesit, Asturiasit, Gonarovit dhe Shashas, por atij nuk iu dha kurr mundsia
e botimit pr krijimet e veta t prshkuara nga fryma e simbolizmit. Jusuf Vrioni, prkthyesi i
talentuar i Kadares n frngjisht, pr shkak t origjins s tij aristokratike kaloi mbi dhjet
vjet n burg para se t lejohej pr t punuar.
Nj numr i vogl shkrimtarsh t paralufts arritn t prshtateshin. Sterjo Spasse
(1914-1989), nga fshatrat e Liqenit t Presps, fillimisht doli me romanet Pse?! (1935) ku
ndihet theksi thellsisht nihilist dhe Afrdita (1944) me dilemn e intelektualit t ri n nj
shoqri t prapambetur fshatare. Ai shkroi m tej proz n frymn e realizmit socialist, por
kurr nuk botoi dika bindse pr t. E njjta mund t thuhet edhe pr satirikun Nonda Bulka
(1906-1972).
Prndjekja e intelektualve - sidomos e atyre q kishin qen jasht vendit para vitit
1944 - dhe shkputja nga mbar tradita e njmendt kulturore krijuan n Shqipri nj
zbraztsi letrare e kulturore, q zgjati deri n vitet gjashtdhjet, rrjedhojat e s cils mund t
ndjehen ende sot. Askush nuk do ta dij me saktsi se sa shkrimtar dhe artist t talentuar u
drguan pr t br pun t rndomta fizike n degt e rnda t industris ose u syrgjynosn
prgjithmon npr provinca, n fshatra t thella malore, pa kurrfar shpres pr t'u kthyer.
Gjat viteve pesdhjet, me hyrjen e Shqipris n bllokun sovjetik filluan t hyjn e

t imitohen me servilizm modelet letrare sovjetike. N fakt, poezia, tregimet e shkurtr dhe
romanet e krijuar nga brezi i par i shkrimtarve shqiptar t paslufts, n pjesn m t
madhe, nuk ishin fare botime letrare. Pr nga natyra ato ishin shtysa politike dhe edukative t
rregjimit, shpesh deri aty sa tingllonin didaktike. Patriotizmi dhe bindjet 'e drejta' politike
moheshin shum m tepr se niveli letrar. Lumi i vdekur (Tiran 1965) i Jakov Xoxs (19231979) nga Fieri, nj nga veprat e rralla me merit letrare t ksaj periudhe, pati marr si
model romanin rus Doni i Qet (rusisht Tihij Don, 1928) t Mihail Shollohovit (1905-1984),
kurse romani i tij Juga e Bardh (Tiran 1971) romanin Tokat e ara (rusisht Podnjataja
celina, 1932) t po t njjtit autor rus. Nj vjesht me stuhi (Tiran 1959) i Ali Abdihoxhs (l.
1923) ishte tej e tej nj imitim i romanit Garda e re (rusisht Malladaja Gvardija, 1946) t
Aleksandr Aleksandrovi Fadejevit (1901-1956). Ndr shkrimtart e tjer prfaqsues t
ksaj periudhe t letrsis shqiptare ishin Dhimitr S. Shuteriqi (l. 1915) nga Elbasani, tani
historian i njohur i letrsis; Shefqet Musaraj (1914-1986) nga krahina e Vlors; Fatmir Gjata
(1922-1989) nga Kora; si dhe poett Aleks ai (1916-1989), Mark Gurakuqi (1922-1977),
Luan Qafzezi (l. 1922) dhe Llazar Siliqi (l. 1924), por asnjri prej tyre nuk arriti t dshmoj
talent t veant, qoft pr mungesn e tij, qoft si pasoj e sugjerimeve t vazhdueshme t
kuadrove partiake.
Shkrimtart e viteve pesdhjet dhe fillimit t viteve gjashtdhjet e filluan punn nga
hii. Ata gjetn frymzim, n se u frymzuan ndonjher, nga patosi revolucionar dhe nga
ndjenja se ishin pikrisht ata brezi i par i nj letrsie t re dhe i nj Shqiprie t re. Lidhja
midis ksaj letrsie dhe politiks marksiste tani u imentua fort. Besnikria politike ishte me
rndsi thelbsore pr ata q donin t mbijetonin. Shkrimtart nxiteshin pr t'i prqndruar
gjith energjit e tyre krijuese n tema t veant si 'Lufta Nacionallirimtare', heroizmi n
rindrtimin e vendit dhe hapat e sigurta n ndrtimin e socializmit. Temat pa ndonj vler
praktike edukative n kuptimin marksist u konsideruan t huaja e tabu. Ky qndrim vazhdoi i
till deri n fund t diktaturs. 'L'art pour l'art' as q mund t mendohej n Shqipri. Realizmi
socialist u dha shkrimtarve mjetet pr t krijuar, por duke u absolutizuar si vler, ai nuk u
lejonte rrug t tjera. Pr rrjedhoj, nj pjes e madhe e shkrimeve q vrshuan n vitet
pesdhjet doln prgjithsisht shterp dhe jashtzakonisht konformiste. Temat dhe subjektet
e ksaj kohe erdhn duke u prsritur, kurse prher e m shpesh lexuesi po ushqehej me nj
lug t madhe tekstesh t paprpunuar e pa kurrfar stili. M t rndsishme se vlerat estetike
konsideroheshin edukimi politik dhe ndezja e ndjenjave patriotike t masave. Madje, ran n
shkalln m t ult edhe elemente t till formal t kritiks si larmia dhe pasuria e leksikut
dhe e strukturs s tekstit pr t'i dhn prparsi patriotizmit dhe ides politike.
Nj far kthese u shnua n vitin e stuhishm 1961, kthes q, nga njra an, shnoi
shkputjen politike nga Bashkimi Sovjetik - e ksisoj edhe nga ndikimi letrar sovjetik - dhe,
nga ana tjetr, dshmoi botimin e nj numri vllimesh q prvijuan nj prirje t re, sidomos
n poezi: Shekulli im nga Ismail Kadare; Hapat e mija n asfalt nga Dritro Agolli dhe, nj
vit m pas, Shtigje poetike nga Fatos Arapi. sht ironike q ndrsa Shqipria ishte shkputur
nga Bashkimi Sovjetik gjoja pr t shptuar socializmin, shkrimtart kryesor shqiptar, t
shkolluar n vendet e bllokut lindor, prfituan nga kjo shkputje pr t'u ndar jo vetm nga
modelet sovjetike, por edhe nga vet realizmi socialist. Prpjekja pr t zgjeruar horizontin
dhe gamn e letrsis n krkim t s res shpuri vetvetiu n nj debat t fort letrar dhe
natyrisht politik deri n mbledhjen e Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve t Shqipris m
11 korrik 1961. Ky debat, q u drejtua jo vetm nga shkrimtar, por edhe nga figura
udhheqse t partis e t shtetit, u pasqyrua dhe u botua n gazetn letrare Drita dhe trhoqi
vmendjen e publikut t gjer pas Kongresit t katrt t Partis, q u mbajt n fillim t vitit.
N debat u kritikuan shkrimtar t brezit t vjetr, si Andrea Varfi, Luan Qafzezi dhe Mark
Gurakuqi, t cilt ishin vn n prkrahje t standardeve t ngurta poetike dhe traditave t
ngulitura t letrsis socialiste shqiptare dhe ishin ngritur kundr elementeve t rinj sikundr
ishte vargu i lir, duke e quajtur at joshqiptar. Po kshtu ata kundrshtuan brezin e ri, t
udhhequr nga Ismail Kadare, Dritro Agolli e Fatos Arapi, t cilt ishin pr rinimin e
letrsis dhe zgjerimin e gams tematike e stilistike t saj. Ksaj rruge i hapi dritn jeshile
vet Enver Hoxha, i cili e kuptoi se situata ishte br e paprmbajtshme.
Edhe pse ky kurs nuk shnoi kurrfar ndrrim rrnjsor, kurrfar 'shkrirje t akujve'
n kuptimin politik si n Bashkimin Sovjetik, viti 1961 eli kapitullin e nj erek shekulli
vshtirsish e gabimesh, q tani ka uar zhvillimin e letrsis shqiptare n nj shkall m t
lart. Temat dhe stilet u bn m t larmishme, kurse kritereve letrare dhe shtjes s
individualitetit artistik iu kushtua vmendje m e madhe.
Prpjekja e par pr t liberalizuar disi kulturn dhe letrsin e ngurt t Shqipris
arriti nj far kulmi n fillim t viteve shtatdhjet pas Revolucionit Kulturor n Kin, jehona
e t cilit ishte ndjer n letrat shqipe. N krye t s ashtuquajturs lvizje liberale u cilsuan
Todi Lubonja (l. 1923), drejtor i Radiotelevizionit, dhe dramaturgu Fadil Parami (l. 1922),
sekretar i komitetit t partis t Tirans pr shtjet ideologjike. Ata nxitn prirjet liberale dhe
lejuan q disa ide e ndikime perndimore t deprtonin n kulturn shqiptare (lejuan pjes
teatrale m trheqse, transmetime t muziks perndimore, italiane e t Bitllsve n radio).
Festivali XI i Kngs n RTV m 25 dhjetor 1972 shrbeu si sebep, kur n t vrtet ai vet
qe nj hap i pafajshm, pr t frenuar shkrimtart e artistt, e pr rrjedhoj edhe mbar vendin
t lidhur e t nnshtruar. N Plenumin e 4-t t Komitetit Qendror m 26-28 qershor 1973,
Enver Hoxha u hodh n sulm dhe paraqiti nj raport, q tani duhet par si dshmi prove n
analet e obskurantizmit evropian: T thellojm luftn ideologjike kundr shfaqjeve t huaja e
qndrimeve liberale ndaj tyre. Lvizja liberale u drrmua menjher, kurse dy figurat e saj
kryesore u dnuan pa mshir pr mkatet e tyre si devijues nga vija dhe armiq t popullit.
Todi Lubonja u lirua nga burgu n qershor 1987, ndrsa Fadil Parami doli prfundimish nga
burgu i Kosovs s Madhe afr Elbasanit m 17 mars 1991, dy jav para zgjedhjeve t para
shumpartiake n Shqipri.
Ajo ka ngjau nga viti 1973 deri m 1975, ishte nj sundim i vrtet terrori mbi
shkrimtart dhe intelektualt shqiptar, q mund t krahasohet pr nga thelbi e fryma t
paktn, me spastrimet staliniste t viteve '30. Kto vite prbjn kthimin m t madh prapa n
zhvillimin e letrsis e t kulturs shqiptare. Poet e prozator filluan kush e kush t shpall
m fort zellin e vet revolucionar e kush e kush t dal n ball kundr ndikimeve t huaja e
liberale. Ata q ishin m pak t vendosur ose botimet e t cilve kishin ngjyrime liberale u
drguan n provinca, n 'gjirin e popullit' pr t'u edukuar, ose u mbylln n burg. Ata m
fatlumt humbn vetm t drejtn pr t botuar. Thuajse t gjith autort kryesor e patn nga
nj vepr t hequr nga qarkullimi ose 't drguar pr karton'. Msimi i gjuhve t huaja n t
vrtet u ndalua, kurse ata q kishin fatkeqsin t dinin frngjisht ose italisht e ndjenin veten
n rrezik. Piktor si Maks Velo (l. 1935), Edison Gjergo (l. 1938), dhe Ali Oseku (l. 1944)
'u demaskuan' n Plenumin e 4-t dhe u drguan n burgje apo n kampe prqndrimi t till,
si miniera famkeq e bakrit n Spa, pr agjitacion e propagand - domethn, pse kishin
shprehur nj far interesimi pr Pablo Pikason, Salvador Dalin, apo Maks Ernstin.
Me vitin 1978 ky vrull trbimi pati rn mjaft, por deri me vdekjen e Enver Hoxhs
(11 prill 1985) kurrfar shmangieje nga vija ideologjike e caktuar nga partia nuk u lejua. Me
prjashtim t rastit t dukshm e q ia vlen t prmendet, t Ismail Kadares, asnj shkrimtar
shqiptar nuk u lejua t shpreh ndonj pikpamje jokonformiste apo t udhtonte jasht
shtetit. N prill 1986 prozatori Koo Kosta (l. 1944) shkaktoi nj tronditje t vogl kur botoi
pjesn e par t nj tregimi realist, Ata t dy e t tjer, n revistn Nntori t Tirans, tregim
q prmbante nj kritik t trthort pr sistemin. Pr pasoj, kt shkrimtar e mnjanuan, e
syrgjynosn n fshatin e vogl Greshic afr Fierit, i mohuan pr tre vjet t drejtn pr t
botuar 'pour encourager les autres'. Pjesa e dyt e tregimit e planifikuar pr botim pr numrin
e majit 1986 t revists Nntori u hoq nga shtypi n astin e fundit dhe u zvendsua me
dika m t pranueshme. Syri vigjilent i partis vazhdoi t kanalizoj mbar krijimtarin
letrare n 'rrugn e drejt' deri n dhjetor 1990, kur m n fund u bn orvatjet dhe hapat e
par drejt pluralizmit dhe demokratizimit n Shqipri.
Me gjith kufizimet e shtrngesat e realizmit socialist, t diktaturs partiake dhe
korrupsionit n t gjitha shkallt e shoqris, letrsia shqiptare pati prparim t
konsiderueshm n vitet shtatdhjet e tetdhjet. Shembulli m i mir i krijimtaris dhe i
origjinalitetit artistik n letrat e sotme shqipe sht Ismail Kadareja (l. 1936), edhe sot e ksaj
dite i vetmi shkrimtar shqiptar me emr e fam t gjer botrore. Gjat tri dekadave t fundit,
forca novatore e talentit t Kadares, si poet e si prozator, nuk ka humbur e nuk sht
dobsuar aspak, kurse guximi i tij pr t'u ngritur kundr mediokritetit letrar brenda sistemit
ekzistues solli nj shkall t caktuar fleksibiliteti n realizmin socialist, ka i dha mundsi t
mbijetoj.
Lindur dhe rritur n qytetin muze t Gjirokastrs, Kadare studioi n Fakultetin e
Historis dhe Filologjis t Universitetit t Tirans dhe, m pas, ndoqi Institutin Gorki t
Letrsis Botrore n Mosk deri m 1960, kur marrdhniet midis Shqipris dhe Bashkimit
Sovjetik erdhn e u bn t ndera. Q n fillim, Kadare gzoi nj qndrim t privilegjuar nga
ana e Enver Hoxhs, edhe ky nga Gjirokastra, gj q i dha mundsi t ndiqte synimet e veta
letrare e personale, pr ka shkrimtar t tjer me siguri do t prfundonin n internime apo
burgje. Karriern letrare ai e kishte filluar n vitet pesdhjet si poet me prmbledhjet poetike
Frymzimet djaloshare (Tiran 1954), ndrrimet (Tiran 1957) dhe Shekulli im (Tiran
1961), q dshmonin jo vetm pr frymzimin e tij rinor, por edhe pr talent e origjinalitet
poetik n frymn e poetve rus Jevgenij Jevtushenko (l. 1933) dhe Andrej Voznjesenskij
(l. 1933). Poezia e Kadares ishte m pak bombastike se poezia e mparshme dhe prekte n
mnyr m t drejtprdrejt zemrat e lexuesve, t cilt shihnin tek ai frymn e kohs dhe
monin larmin e temave.
Fama botrore e Kadares deri tani mbshtetet trsisht n prozn e tij, sidomos n
romanet dhe tregimet me tem historike. Vepra e tij e par n proz, ndofta edhe sot e ksaj
dite m e njohura, Gjenerali i ushtris s vdekur (Tiran 1963) merrej me vitet e para t
paslufts, t kundruara me syrin e nj gjenerali italian t shoqruar nga nj prift gjat nj
misioni n Shqipri pr t varrosur dhe riatdhesuar kockat e ushtarve t tyre t rn n
luft. Ky roman u botua i ripunuar m 1967, dhe pas suksesit q pati n botimin n frngjisht
(Paris 1970), u prkthye n shum gjuh (anglisht, gjermanisht, italisht, rumanisht, spanjisht,
portugalisht, n gjuhn daneze, n suedisht, polonisht, ekisht, n gjuhn hungareze, n
rusisht, greqisht etj.) dhe hapi rrugn fams s merituar t Kadares jasht vendit.
Veprat e Kadares jan refleks i pripecive t jets politike shqiptare. N vitet
shtatdhjet ai iu drejtua prher e m tepr prozs me tem historike, liman ky m i sigurt
pr t, dhe u b mjeshtr i pashoq i ktij zhanri. Kshtjella (Tiran 1970), vepr q t kujton
Shkrettira e Tartarve (italisht Il deserto dei Tartari, 1940) t Dino Buzati-t (1906-1972), na
shpie thell n shekullin e pesmbdhjet, n epokn e heroit kombtar t Shqipris,
Sknderbeu (1405-1468). Me detaje t imta e kompozicion solid, kjo vepr pasqyron
rrethimin e nj kshtjelle mesjetare shqiptare - simbolike pr vet Shqiprin - nga turqit
gjat njrs prej ekspeditave ndshkuese pr t nnshtruar Shqiprin. Aludimi pr ngjarjet
politike t viteve gjashtdhjet, i vrejtur nga shum kritik, nuk ishte i paqllimt. M 1961,
Shqipria kishte kputur vendosmrisht lidhjet me Bashkimin e fuqishm Sovjetik, dhe pas
pushtimit t ekosllovakis m 1968, ajo ndjente mundsi reale pr nj pushtim q do ta
prfshinte prsri n vathn e vjetr. Mund t themi se nuk kishte lexues shqiptar q t mos e
ndjente analogjin midis Ports s Lart dhe Kremlinit.
M pas erdhi Kronik n gur (Tiran 1971), nj roman i fuqishm me ngjarje t
vendosura n qytetin e lindjes, n Gjirokastr. Nntori i nj kryeqyteti (Tiran 1973) me
ngjarje n Tiran gjat pushtimit gjerman m 1944, ashtu si edhe Dasma (Tiran 1968)
prpara, pati m pak sukses dhe ishte refleks i spastrimeve politike. Dimri i madh (Tiran
1977) prbn nj prpunim letrar t kputjes traumatike t lidhjeve me Bashkimin Sovjetik.
Po, Devoll,
i till qenkam un,
Paskam marr baltn tnde arave
N nj trast leshi
ndn gun
Pr t'ia sjell
Lidhjes s Shkrimtarve
Por me poemn Baballart (Tiran 1969) vargu i Agollit humbi mjaft nga
spontaneiteti i vet dhe rrshqiti drejt nj poezie 'zyrtare' n shrbim t ideologjis. Shembulli
m i kuptimplot i nj panegjiriku t till partiak, q gzoi publicitet t gjer dhe
propagandim zyrtar ishte Nn Shqipri (Tiran 1974). Ndrkoh q u b antar i Komitetit
N Ura me tri harqe (Tiran 1978), Kadareja u kthehet fillesave mitike t historis s prhitur
t Shqipris pr t'i dhn jet njrit prej motiveve m mahits t korpusit legjendar
ballkanik, atij t murimit. Kjo vepr sht interpretuar si reagim shqiptar ndaj romanit t
nobelistit serb Ivo Andriq (1892-1975): Ura mbi Drin (serbisht Na Drini uprija, 1948).
Kadare arrin pikn e tij m t lart pikrisht n temat ballkanike.
Tregimet dhe romanet e shkurtr vijues t Kadares u botuan n tri prmbledhje:
Emblema e dikurshme (Tiran 1977), Gjakftohtsia (Tiran 1980) dhe Koha e shkrimeve
(Tiran 1986), kto dy t fundit thellsisht jokonformiste sipas normave shqiptare. Pr arsye
botimi, romanet e shkurtr u prfshin n form tregimesh. Ndr prozat m t bukura t
prfshira n kto prmbledhje ishin: Kush e solli Doruntinn?, n t ciln ai ringjallte prsri
t kaluarn legjendare t vendit t vet; Sjellsi i fatkeqsis - Islamo nox; Viti i mbrapsht, me
ngjarje t vitit t turbullt e ogurzi 1914 q sht nj aludim i matur pr Shqiprin komuniste;
Krushqit jan t ngrir, nj prshkrim preks e emocionues pr tragjedin e Kosovs e
prjetuar nga nj kirurge n Prishtin; vepra e shklqyer Npunsi i pallatit t ndrrave; dhe
Prilli i thyer. N kontrast me kto tregime e romane t shkurtr ishte romani 700-faqesh
Koncert n fund t dimrit (Tiran 1988), nj pasqyr monumentale e shkputjes s Shqipris
nga Kina e pas-Maos m 1978, me nj kritik t hapur kundr depersonalizimit t individit n
socializm. Ky roman u kthehej prpjestimeve epike t Dimrit t Madh, me t cilin ka shum
ngjasime.
Ismail Kadareja, fal talentit dhe privilegjimit nga Enver Hoxha, bri 'sht e
mundur pr t emancipuar letrsin shqiptare, mbi t ciln ai mbretroi si monark absolut n
vitet shtatdhjet dhe tetdhjet. Largimi i tij i papritur nga Shqipria dhe krkesa pr strehim
politik n Franc n tetor 1990 i bri shum njerz t shtangen, por pa dyshim ai do t kthehet
n atdhe n nj koh t volitshme.
Kryet e vendit q Kadareja z n letrsin e sotme shqiptare, bashk me famn e tij
ndrkombtare, ka ln nj disi n plan t dyt e n hije mbar shkrimtart e tjer t sotm
shqiptar. Nj nga ata q ka patur n rrugn e letrsis s sotme nj ndikim t
konsiderueshm sht Dritro Agolli (l. 1931), Kryetar i Lidhjes s Shkrimtarve dhe
Artistve t Shqipris q me spastrimin e Lubonjes dhe Paramit m 1973 deri m 1990.
Ashtu si Kadareja, ai n fillim bri emr si poet para se t'i kthehej prozs, dhe sot sht i
admiruar edhe n proz, edhe n poezi. Prmbledhjet e tij t para n vargje, N rrug dola
(Tiran 1958), Hapat e mija n asfalt (Tiran 1961) dhe Shtigje malesh dhe trotuare (Tiran
1965), e paraqitn at n syt e lexuesve si poet lirik t iltr t toks dhe dshmuan pr
mjeshtri n vargun poetik. N kt poezi t hershme ndjehet ndikimi i shkollimit n
Bashkimin Sovjetik, sidomos fryma e Eduard Bagricki-t (1895-1934) dhe Dmitri Kedrin-it
(1907-1945). Lidhja e ngusht me prejardhjen e tij fshatare dhe dashuria pr fshatin, erdhn e
u bn themel i kredos poetike t Dritro Agollit, sidomos n poemn Devoll, Devoll (Tiran
1964), e cila fillon kshtu:
Qendror dhe Kryetar i Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve, talenti i Agollit si poet erdhi
duke rn.
N vitet shtatdhjet, Agolli, si dhe Kadareja, iu kthye prher e m shum prozs.
Forca e tij qndron m tepr n tregimin e shkurtr se sa n roman, ndonse prjashtim mund
t bht pr romanin e tij satirik Shklqimi dhe rnia e shokut Zylo (Tiran 1973), q tani
sht prkthyer bullgarisht (Sofia 1975), frngjisht (Paris 1990), gjermanisht (Kiel 1991), dhe
rusisht (Mosk 1991?). Zylo sht prototip i atij burokrati n shoqrin socialiste, q
shfrytzon postin pr t fituar influenc e pr t shptuar lkurn. Me nj mprehtsi t holl e
shpesh me humor popullor, Agolli ndjek hap pas hapi veprimtarit e prditshme t shokut
Zylo dhe t shoqruesit t tij Demk, n tr absurditetin e tyre. Nj prmbledhje e
mparshme tregimesh, Zhurma e errave t dikurshme (Tiran 1964) pati 'nderin' t ndalohet
e t kthehet n karton.
Ndr prozatort e sotm m kryesor jan: Petro Marko nga Dhrmiu i bregdetit t
Himars, q e kemi zn n goj edhe m par, q pati ar rrugn drejt prozs moderne para
Kadares, e q tani po rizbulohet; romancieri i tems historike Sabri Godo (l. 1924) nga
Delvina; tregimtari Naum Prifti (l. 1932) nga Rehova e Kolonjes; romancieri Dhimitr
Xhuvani (l. 1934), lindur n qytetin e Pogradecit buz liqenit t Ohrit; Sknder Drini (l. 1935)
nga Voskopoja, me ndikime stili nga Kadareja; Teodor Lao (l. 1936) nga Dardha e Kors;
Kio Blushi (l. 1943) nga Kora; Neshat Tozaj (l. 1943) nga Vlora; Fatos Kongoli (l. 1944)
nga Elbasani; Koo Kosta (l. 1944), q e prmendm edhe me par, nga krahina e
Lunxhris; Nasi Lera (l. 1944) nga krahina e Kors, i shquar si stilist; Zija ela (l. 1946)
nga Shkodra; Betim Muo (l. 1947) nga Tirana; Roland Gjoza (l. 1950) nga Tirana; Valter
File (l. 1954) nga Erseka; Pre Zogaj (l. 1957) nga Lezha; Besnik Mustafaj (l. 1958) nga
Bajram Curri; Teodor Keko (l. 1958); si dhe tregimtarja Elena Kadare (l. 1943); romancierja
Diana uli (l. 1951) nga Tirana; dhe Mimoza Ahmeti (l. 1963) nga Kruja, pa dyshim m t
njohurat midis grave shkrimtare q lvrojn prozn.
Edhe n poezin bashkkohore vihet re ai prpunim shkall-shkall i stilit dhe larmia
m e madhe e temave q u vu re n prozn shqiptare. Shprehja estetike n gjuhn poetike,
liria relative e shprehjes q ofron vargu i poezis, mundsia pr t'u hedhur n flatrat e
fantazis n nj shoqri t kapulluar e t mbrthyer nga ideja e prodhimit industrial, nga
statistikat e nga ndrtimi i digave, vazhdojn t joshin nj numr t mir shkrimtarsh
shqiptar m fort drejt poezis se sa prozs.
Ndr poett e sotm m t mirnjohur t Shqipris, q ka zgjidhur dilemn e poetit
me nj mision t paracaktuar, sht Fatos Arapi (l. 1930) nga krahina e Vlors, autor vargjesh
me frym filosofike, lirikash dashurie dhe elegjish tepr prekse pr vdekjen. Dy
prmbledhjet e tij t para: Shtigje poetike (Tiran 1962) dhe Poema dhe vjersha (Tiran
1966), dshmuan pr nj form m moderne t vargut se sa ai i bashkkohsve t tij. I lindur
nga bregu i Jonit, Arapi n do ast ka ndjer e vazhdon t ndjej parreshtur magjepsjen nga
ujrat lbyrs t detit, shijen e ajrit t njelmt dhe diellin e fort t Mesdheut, t cilat t gjitha
s bashku vijn e derdhen n vargun e tij. N t vrtet, prtej patosit jehues t nj pjese t
madhe t krijimtaris s tij poetike me tema politike e t prodhimit industrial n vllimet e
mvonshm, vokacioni i tij i vrtet poetik mund t vzhgohet n krijimin e nj barazpeshe
midis harmonis s valve t detit dhe rrahjeve ritmike t qenies s tij. I kritikuar gjat
spastrimeve t vitit 1973 pr vllimin M jepni nj emr (Tiran 1973), i cili gjithashtu 'u
kthye n karton', ai u trhoq dhe ra disi n heshtje si poet deri m 1989.
Ndr poetet e tjer t mirnjohur jan: Koi Petriti (l. 1941) nga Kora; Adem Istrefi
(l. 1942) i lindur n Kosov, poezia e t cilit m fort tradicionale sht e gatuar me traditat
epike t poezis gojore t Kosovs; Ndoc Gjetja (l. 1944) poet lirik i kthjellt nga Lezha;
Ndoc Papleka (l. 1945) nga Tropoja; poeti energjik Xhevahir Spahiu (l. 1945) nga Skrapari;
Natasha Lako (l. 1948) nga Kora; Bardhyl Londo (l. 1948) nga Lipa afr Prmetit;
arkeologu Moikom Zeqo (l. 1949) nga Durrsi, vargu tepr intelektual e metaforik i t cilit
sht i frymzuar n nj pjes t madhe nga madhshtia e humbur e Dyrrahiumit t lasht;

Pre Zogaj (l. 1956) nga Lezha; dhe Rudolf Marku (l. 1950) nga Lezha, prmbledhja e fundit
e t cilit Udhtim pr n vendin e gjrave q njohim (Tiran 1989) u prit mir. Nga poett m
t rinj, q jan paraqitur me nj fillim premtues, mund t prmendim Mimoza Ahmetin
(l. 1963) nga Kruja, enfant terrible i kulturs shqiptare; Erind Pajon (l. 1972); dhe Ervin
Hatibin (l. 1974), t dy nga Tirana.
Por historia e vet Shqipris sht vetm gjysma e historis s letrsis shqiptare. N
Jugosllavi, shqipja flitet nga m shum se dy milion vet (prkundrejt tre milion n
Shqipri), dhe atje kjo gjuh sht e dyta pas asaj serbo-kroate. Zona e popullsis shqiptare
sht Krahina e vuajtur Autonome Socialiste e Kosovs, ku shqiptart, me ritmet
jashtzakonisht t larta t lindjeve, prbjn mbi 90 pr qind t popullsis. Prishtina,
kryeqytet i Kosovs, deri tani ka qen e aft pr t konkuruar me Tirann pothuajse n do
drejtim si qendr pr veprimtari kulturore e letrare shqiptare dhe si qendr botuese pr
letrsin shqiptare. Por e ardhmja e kulturs shqiptare n Jugosllavi sht e pasigurt.
Letrsia shqiptare n Kosov zuri t zhvillohej von. Ishte revista letrare Jeta e re,
themeluar m 1949, q e bri brezin e ri t shkrimtarve shqiptar n Jugosllavi t'i dgjohej
zri e q shrbeu si forum fillestar pr botime letrare. Ndonse n vitet pesdhjet ishin
botuar disa monografi, vetm n mesin e viteve gjashtdhjet letrsia e krijuar n Shqipri e
n Kosov filloi t botohet n Jugosllavi n nj shkall t konsiderueshme. Divergjencat e
skajshme politike midis Jugosllavis dhe Shqipris q shprthyen m 1948, e bn q n
fillim t qart pr shqiptart e Kosovs se pr kulturn dhe arsimin nuk mund t prisnin gj
nga Tirana, vese mbshtetje morale. Ruajtja dhe zhvillimi i kulturs shqiptare n Jugosllavi,
nn kushte shpesh armiqsore pr ta, vetvetiu do t ishte problem pr t'u zgjidhur nga vet
shqiptart e Jugosllavis. Problemet e vshtira t analfabetizmit n shkall t gjer e t
mjerimit t tmerrshm t shqiptarve n Kosov, ashtu si dhe n Shqipri, u shoqruan pr
vite me radh me mungesn e vullnetit t mir t autoriteteve serb t Beogradit pr t'u dhn
mundsi shqiptarve pr shkollim e pr kultur n gjuhn amtare. Autonomia e plot
kulturore u b e mundur pr her t par e me shum vones me Kushtetutn e vitit 1974,
edhe pse vetm n territorin e Kosovs. Por m 1989-1990, Kosova e humbi de facto kt
autonomi e liri t kufizuar dhe u vu nn pushtimin e drejtprdrejt ushtarak t Serbis.
Menjher pas shprndarjes s parlamentit t Kosovs n ver t vitit 1990, u ndaluan gazeta
e vetme e prditshme n gjuhn shqipe, si edhe radio dhe televizioni shqip n Kosov. N
mnyr t veant situata u b e rnd pr shkrimtart dhe intelektualt shqiptar t atjeshm.
Tani ata prbjn krcnimin m t madh pr sundimin serb n kt krahin, q udhheqet
nga lideri populist Sllobodan Millosheviq, i cili ka treguar vetm prbuzje e mosprfillje pr
krkesat e popullats shqiptare pr barazi e t drejtat e njeriut.
Me synimin pr t ar izolimin kulturor nga i cili vuan dhe q sht shtuar n mnyr
dramatike q nga koha e shtypjes s revoltave t viteve 1981 dhe 1989, brezi i sotm i
shkrimtarve t rinj t Kosovs e pranon me dshir ndikimin e jashtm pr t'u ushqyer me
rrymat e mendimit bashkkohor evropian, t cilat u hodhn posht me mosprfillje n Tiran.
N t njjtn koh, sht pr t'u habitur q kjo letrsi mjaft eklektike pak ka humbur nga
fryma e vet tradicionale shqiptare. Forca dhe dinamizmi i saj rrjedhin drejtprdrejt nga nevoja
q shqiptart e Kosovs ndjejn pr t mbrojtur vlerat e tyre kulturore n nj krahin t
trazuar nga konflikte etnike, turbullira politike dhe kolaps ekonomik. Me gjith kto
probleme tepr t rnda, shqiptart e Kosovs kan gzuar liri intelektuale dhe liri shprehjeje
n rrafshin kulturor dhe e kan shfrytzuar kt liri plotsisht, gj q i ka dhn mundsi
kulturs shqiptare n Kosov t zhvillohet, n kta dy dhjetvjeart e fundit, me nj vrull m
t shpejt e m lirisht se n vet Shqiprin.
Ndr shkrimtart 'klasike' t prozs t brezit t par kan qen humoristi Sitki Imami
(1912-1983) nga Gjakova; Hivzi Sulejmani (1912-1975) nga Mitrovica, t cilt kan dhn
ndihmes pr ta nxjerr letrsin e hershme t Kosovs jasht karakterit krahinor e provincial
t saj; Ramiz Kelmendi (l. 1930) nga Peja; dhe shkrimtari e disidenti Adem Demai (l. 1936)
nga Prishtina, i liruar m n fund n prill t 1990 pas njzetetet vjetsh n burgjet serbe.
Nj nga prozatort kryesor t sotm n Kosov sht Rexhep Qosja (l. 1936), i cili
nuk sht vetm nj nga kritikt letrar m t shquar e prodhimtar n Ballkan, akademik,
ish-drejtor i Institutit Albanologjik t Prishtins, por edhe redaktor antologjish dhe autor i nj
numri t madh monografish shkencore, prfshir nj histori tre vllimshe t letrsis
shqiptare t periudhs s romantizmit. Qosja ka botuar nj nga romanet m shum t plqyer
e m shum t prkthyer t viteve t fundit, Vdekja m vjen prej syve t till (Prishtin 1974).
Kjo sht nj vepr me nj kompozicion dhe teknik narrative origjinale, "trembdhjet
tregime q mund t bnin nj roman". Protagonisti, Xhezairi Gjika, sht nj shkrimtar
profesionist i mbrthyer n nj rrjet t tmerrshme intrigash politike, polici e fsheht,
hetimesh e torturash, nj bote me aludime t holla politike pr dshprimin gjer n palc q
ndjejn intelektualt e sotm shqiptar n Kosov.
Ndr prozatort e tjer me talent jan: hermetiku Anton Pashku (l. 1938) nga
Grazhdaniku; Nazmi Rrahmani (l. 1941) nga Ballovci afr Podujevs, romancier prodhimtar
e i njohur gjersisht nga lexuesi pr jetn e fshatit n Kosov; Teki Drvishi (l. 1943) nga
Gjakova, q ashtu si Pashku, me romane e tregime t shkurtr, ka deprtuar n psikikn e
njeriut t sotm; Mehmet Kraja (l. 1952) nga Kshtenja e krahins bregdetare t Krajs n
Mal t Zi; Musa Ramadani (l. 1944) nga Gjilani; humorist Arif Demolli (l. 1949) nga
Gllogovica, i cili, q nga burgosja disavjeare pas revolts s vitit 1981, nuk ka mundur t
botoj gj t madhe nga proza e tij pr jetn e Kosovs; Zejnullah Rrahmani (l. 1952) nga
Ballovci, romani i t cilit Sheshi i Unazs (Prishtin 1978) ka n qendr aspiratn e thell t
Kosovs pr liri dhe ringjallje; Jusuf Buxhovi (l. 1946) nga Peja, romani i t cilit Shnimet e
Gjon Nikoll Kazazit (Prishtin 1982) i bn jehon figurs s dijetarit gjakovar t shekullit t
tetmbdhjet, i cili pat zbuluar t vetmen kopje t mbetur gjall t librit t par n shqip,
Meshari t Gjon Buzukut (1555). Megjithat, motivi kryesor i ksaj vepre t Buxhovit nuk
sht jeta e Kazazit, por prhapja dramatike e murtajs n Gjakovn e shekullit t
tetmbdhjet, nj rrfim i ngjashm me Murtajn e Albert Kamy (frngjisht La Peste 1947).
Poezia gjithmon ka qen n pararoj t letrsis n Kosov dhe ka gzuar
popullaritet m t gjer se sa proza ndr shkrimtart dhe lexuesit. Shkrimtari Esad Mekuli
(l. 1916), q quhet nga nj pjes e madhe e popullsis, babai i poezis s sotme shqipe n
Jugosllavi, nuk ka lindur brenda Kosovs, por n fshatin legjendar t Plavs n Mal t Zi, n
kufirin me Shqiprin, ku edhe sot traditat kombtare jan t forta. Mekuli, themelues i
revists letrare Jeta e re, q e kemi zn n goj edhe m sipr, e kryeredaktor i saj deri n
vitin 1971, sht nj poet i angazhuar me vetdije shoqrore, dhe goditja e rrept q ai u bn
padrejtsis shoqrore, dhuns, genocidit, dhe mjerimit reflekton ato t poezis
pararevolucionare t Migjenit (1911-1938) nga Shkodra. Ndr 'klasikt' e tjer t poezis s
sotme n Kosov jan: poeti meditativ Enver Gjerqeku (l. 1928) nga Gjakova; Din Mehmeti
(l. 1932) nga Gjocaj i Junikut afr Gjakovs; poeti i holl lirik Adem Gajtani (1935-1982)
nga Podujeva; Fahrudin Gunga (l. 1936) nga Mitrovica; Azem Shkreli (l. 1938) nga malet e
Rugovs afr Pejs, drejtor i Kinostudios s Kosovs n Prishtin; Rrahman Dedaj (l. 1939)
nga Podujeva; Ali Podrimja (l. 1942) nga Gjakova; Eqrem Basha (l. 1948) nga Dibra; si dhe
kritikt Sabri Hamiti (l. 1950) dhe Agim Vinca (l. 1947), ky i dyti nga Veleshta afr Strugs
n Maqedoni, vokacioni popullor i t cilit sht i lidhur fort me tokn e vendlindjes.
N Jugosllavi, ku situata tani sht jashtzakonisht e pasigurt pr vet ekzistencn e
kulturs shqiptare, shkrimtart dhe intelektualt kan dal n ball, ashtu si edhe vendet e
tjera t Evrops Lindore. Kritiku letrar Ibrahim Rugova (l. 1945) drejton tani Lidhjen pr
Demokraci e t Drejta Njerzore t Kosovs, alternativ e sapolindur ndaj shtetit policor serb,
kurse Rexhep Qosja, dashur pa dashur, sht br figur atrore dhe zdhns i kombit t vet.
Kto dhjet vjett e fundit q nga revolta e vitit 1981, ndaj shkrimtarve dhe intelektualve
shqiptar n Jugosllavi jan br n mnyr sistematike krcnime, fyerje, keqtrajtime fizike
dhe burgime, me gjyq apo pa gjyq. Nse n Kosov do t bhen ndonjher zgjedhje
shumpartiake e do t vij nj qeveri demokratike, ka tani pr tani sht ca e dyshimt, kta
dy shkrimtar do t ishin edhe nj dshmi tjetr pr mbizotrimin e veprimtaris kulturore
dhe letrare n procesin e demokratizimit e t prtritjes n Evropn Lindore.
N vet Shqiprin, t ciln shtypi shpesh e ka cilsuar si "kshtjell t fundit t
stalinizmit", ndryshimet politike m 1990 qen po aq dramatike sa edhe n vendet e tjera t
Evrops Lindore nj vit m par. Dhjetori i vitit 1990 prjetoi vendosjen e pluralizmit politik
n vend dhe orvatjet e hapat e para drejt demokracis pas disa dekadash izolimi e 'diktature
proletariati' .
A ka patur ndonjher disidenc, mendim t kundrt, n letrsin e sotme shqiptare?
Edhe po, edhe jo. N nj pro memoria drguar Enver Hoxhs, shkrimtari Kasm Trebeshina
(l. 1926) paralajmronte udhheqsin shqiptar qysh m 5 tetor 1953 se politika e tij kulturore
po e onte vendin posht e teposht drejt katastrofs. Pas shtatmbdhjet vjetsh burgimi
(dnim ky relativisht i leht, si e quan ai vet) dhe pas njzet vjetsh heshtjeje, Trebeshina
doli prsri n siprfaqe bashk me nj numr shkrimtarsh dhe artistsh t tjer - ndr t
cilt jan Lazr Radi (l. 1916), Kapllan Resuli (l. 1935), Frederik Reshpja (l. 1941), Fatos
Lubonja (l. 1951), Visar Zhiti (l. 1952) dhe Bashkim Shehu (l. 1955) - duke e par se si
profecia e tij doli e vrtet. Mendim t kundrt pati, ndonse n formn e trheqjes pasive e t
mendimeve t pashprehura, t fshehura n thellsi t mendjes e t zemrs s do intelektuali.
Po opozit a kishte? Jo! N nj intervist dhn Zrit t Ameriks n shkurt 1991, Dritro
Agolli deklaroi se t gjith shkrimtart shqiptar kishin qen konformist. N nj kuptim, ai
ka t drejt dhe kjo kuptohet m mir po t mbajm parasysh shkalln e kontrolli politik mbi
veprimet, e madje mbi mendimet e t gjith intelektualve, nj kontroll t pashoq n Evrop
dhe ndoshta n t gjith globin. do vllim poetik kalonte para botimit npr duart e dhjetpesmbdhjet recensorve politikisht vigjilent, kurse do dram npr duart e t paktn
tridhjet vetve (ka na ndihmon pr t shpjeguar mungesn e nj teatri t mir shqiptar).
Kurr nuk ka patur ndonj samizdat shqiptar ose ndonj shtpi botuese n mrgim. Lidhjet
me botn e jashtme ishin zvogluar nga partia n shkalln e nj minimumi absolut dhe shum
rrall u lejohej shkrimtarve shqiptar t shkonin jasht shtetit. Pr dyzetepes vjet me radh
Shqipria ishte nj planet krejt tjetr, i shkputur nga bota q ne njohim. Nj ishullim i
shklqyer? Kurrsesi! Mbetet shum pr t br nga ato q nuk u bn. E ardhmja sht akoma
plot paqartsi. Por nj gj mund t thuhet me siguri: periudha m interesante n historin e
letrsis shqiptare sapo ka filluar.
botuar n World Literature Today (Letrsia Botrore Sot) 65.2.

Pranver 1991. f. 256-263.
Gjurmime t botimeve letrare shqiptare

1985 - 1994
(Reensa)
Dhimitr S. Shuteriqi (red.)

Historia e letrsis shqiptare.
Tiran. Akademia e Shkencave e RPS t Shqipris. 1983. 629 faqe.
Nevoja pr nj histori t besueshme e mbarprfshirse t letrsis shqiptare ka qen e

ngutshme. Plotsimit t ksaj nevoje i sht afruar me nj hap vendimtar - libri Historia e
letrsis shqiptare, i shkruar nga nj ekip studiuesish t Institutit t Gjuhsis dhe Letrsis
pran Akademis s Shkencave t Shqipris, nn drejtimin e dijetarit t njohur Dhimitr S.
Shuteriqi. Kjo histori e re e letrsis, q gzon bekimin e autoriteteve drejtuese t shtetit e t
partis, sht nj variant i prmirsuar dhe mjaft i zgjeruar i librit Historia e letrsis shqipe
(Tiran 1959, 1965) n dy vllime, e cila jo vetm ishte vjetruar, por, ta themi hapur, ishte
dhe e pabesueshme, ashtu sikundr jan n fakt t gjitha burimet sekondare t letrsis
shqiptare deri tani. Vllimi i ri i historis s letrsis shqiptare ndahet n tri pjes: 1) Letrsia
e vjetr shqiptare, 2) Letrsia shqiptare e Rilindjes kombtare dhe 3) Letrsia shqiptare e
periudhs 1912-1939. Secila pjes ka nj kapitull hyrs pr kushtet kulturore dhe historike t
zhvillimit t letrsis s periudhs prkatse.
E re sht pjesa e tret pr letrsin e periudhs deri n Luftn e Dyt Botrore, q

prfshin pr her t par poetin e ln n heshtje prej kohsh Lasgush Poradecin, nj nga m
t mdhenjt e Parnasit shqiptar, poezia panteiste e t cilit shnon nj nga kulmet e letrsis
shqiptare t shekullit t njzet. Synimi i tij estetik i l'art pour l'art sht n kontrast t
dukshm me ndjenjen e zjarrt kombtare t Fan Nolit ose me frymn e revolts
pararevolucionare t Migjenit, pr t mos prmendur uniformitetin shpesh t mrzitshm t
krijimtaris letrare n vitet pesdhjet e gjashtdhjet. Ndryshe nga botimi i mparshm,
zihen n goj jo aq prciptas - ndonse me frym polemike - disa shkrimtar katolik t
periudhs s paralufts, n veanti Gjergj Fishta, t cilin dikur e kishin shpallur poet
kombtar t Shqipris, por q "klerikalizmi" dhe "prirjet profashiste" t tij e bn t lihet n
harres.
Indeksi i autorve dhe i veprave, si dhe bibliografia selektive ndihmojne q ky libr t
Pjesa pr letrsin e vjetr shqiptare trajton jo vetm shkrimtart e vjetr kristian t

Shqipris s Veriut, si Gjon Buzuku, Pjetr Budi, Frang Bardhi dhe Pjetr Bogdani, si dhe
poett e shekullit t tetmbdhjet t tradits myslimane, por jep dhe nj studim pr
humanistt latin me origjin shqiptare, po ashtu edhe pr krijimtarin aspak pr t'u
nnvlefsuar t shkrimtarve arbresh t Italis s Jugut. Por vendi m i madh e m i gjer i
sht dhn pjess s dyt t letrsis t quajtur periudh e Rilindjes, ku vihet theksi m fort
n atdhetarizmin e shkrimtarve t ksaj periudhe se sa n meritat e tyre letrare. Ky qndrim
sht mbajtur me vetdije dhe kuptohet se ai prputhet me qndrimin e partis pr letrsin si
mjet n shrbim t masave. N Shqipri, do krijim letrar me vler duhet t'i shrbej shtjes
s pavarsis kombtare dhe afirmimit t kombit. Edhe pse mund t thuhet se dijetart e
Shqipris socialiste kan nj prirje pr t idealizuar ndjenjn e zjarrt t atdhetarizmit t
shkrimtarve t shekullit t nntmbdhjet dhe t mos prfillin evoluimin objektiv t
krijimtaris s tyre letrare, prapseprap nuk mund t mohohet se elementi kombtar ishte
mbizotrues n krijimet letrare t atyre q luftonin pr pavarsi nga Perandoria e plakur
osmane. Vet fakti q nj poet plqente t krijonte e t shkruante n gjuhn shqipe n at
koh prbnte n vetvete nj akt sfide politike kundr dekretit t Ports s Lart pr t
ndaluar librat dhe shkollimin n gjuhn shqipe. Prandaj nuk sht pr t'u habitur, q edhe sot
kritikt shqiptar vazhdojn t theksojn patriotizmin si kriter t merits letrare, nocion ky
krejtsisht i huaj pr letrsin perndimore.
jet nj histori e re prfundimtare e letrsis shqiptare, gjithmon nga pikpamja marksisteleniniste, dhe baza e domosdoshme e referimit pr do albanolog.
botuar n World Literature Today [Letrsia Botrore Sot] 59.3

Ver 1985
Alexandre Zotos (red.)

Anthologie de la posie albanaise [= Antologji e poezis shqiptare]. Prkth. Jusuf Vrioni.
Tiran. 8 Nntori. 1983. 417 faqe.
Poezia ka qen kurdoher flaka jetike q i ka dhn shtytje t brendshme zhvillimit t

letrsis shqiptare. Proza shqipe sht nj zhanr m i ri, kurse drama, me disa pak
prjashtime t nj cilsie t dyshimt, n t vrtet nuk njihej para shekullit t njzet.
Kjo antologji e poezis shqiptare, q plotson vargun e antologjive t prozs
(Anthologie de la prose albanaise [Antologji e prozs shqiptare] 1983) e t tregimit
(Anthologie du rcit albanais [Antologji e tregimit shqiptar] 1982), sht hartuar dhe
prkthyer n Shqipri pr lexuesin perndimor. Ajo prfshin 230 vjersha t dyzet poetve q
nga shekulli i shtatmbdhjet deri m sot dhe sht pajisur me shnime t shkurtra
biografike pr t gjith shkrimtart, ndonse me shum pasaktsira n imtsira q hasen n
revistn letrare shqiptare Les Lettres Albanaises, ku jan botuar pjesa m e madhe e ktyre
poezive n prkthimin frngjisht.
Lexuesit francez, t interesuar pr letrsin shqiptare kan patur vrtet fat m t
mir se sa lexuesit anglez, spanjoll apo gjerman. Jo vetm se prkthime n frngjisht t
shum veprave n proz e n poezi kan dal n revistn e siprmendur dhe n libra t
veant t botuar n Shqipri, por n Franc jan botuar edhe t paktn tet vepra kryesore n
proz t Ismail Kadares.
Poezia sht nj pun me karakter thellsisht individual dhe shpesh ajo e ka t

vshtir t pajtohet me shoqrin e ngurt komuniste. N t duhet patjetr q qndrimi i poetit
t prputhet me detyrat q i v pushteti. Kritiku Dalan Shapllo, n parathnien e tij,
prkufizon misionin e poetit duke thn se ai duhet t'u shrbej masave, t'i ushqej
shpirtrisht e t'u jap knaqsi emocionale. Ky qllim ndjehet gjithandej n letrsin
shqiptare t Paslufts, ndonse, pr fat t mir, me individualitet t mjaftueshm pr t mos e
ln poezin shqiptare t bjer n at panegjirik shterp q aq shpesh e dshirojn
dogmatikt. Dilema e poetit, t cilit i kan vn prpara mision pr t prmbushur, sht
zgjidhur e kaprcyer me mjaft diplomaci n krijimtari. Shumica e poetve t sotm shqiptar
ia kan dal mban t paraqiten militant, kombtar e njherazi individual. Ky vllim i
ofron lexuesit perndimor nj mundsi t drejtprdrejt pr t'u njohur me shpirtin dhe
mendjen e njerzve m t mirnjohur shqiptar t pens.
N librin Anthologie de la posie albanaise jan prfshir poezi popullore, fragmente

vargjesh t shkrimtarve fetar t shekullit t shtatmbdhjet, krijime prfaqsuese pr do
poet klasik t shekullit t nntmbdhjet t tradits s gjat t nacionalizmit romantik, si dhe
nj przgjedhje e mir prfaqsuese e poetve t sotm t Shqipris socialiste. Ndr kta t
fundit jan Llazar Siliqi, Fatos Arapi, Dritro Agolli (kryetar i Lidhjes s Shkrimtarve dhe
Artistve t Shqipris) dhe Kadareja, i vetmi autor shqiptar q ka fituar njohje t gjer
ndrkombtare. Bien n sy edhe dy poet nga minoriteti grek, Pano uka dhe Niko
Kacalidha, si dhe dy nga brezi i par i poeteshave shqiptare, Natasha Lako dhe Zhuljana
Jorganxhi. Pr t prftuar nj ide t plot pr poezin e sotme shqiptare, e cila prbn dy t
tretat e antologjis, lipsej t ishin prfshir edhe poett m me fantazi dhe m eksperimental
t Kosovs, krahin shqipfolse n Jugosllavin e Jugut, pr krijimtarin e t cilve mund t
themi se ka nj gam m t gjer se sa t poetve nga vet Shqipria, si dhe shkrimtart e
minoritetit shqipfols n Italin e Jugut.

Ver 1985
Nebil Duraku (red.)

Shkrimtart e Kosovs '43 - '83.
Prishtin. Rilindja. 1984. 424 faqe.
A jan t nevojshme paqa, qetsia sociale dhe nj vil prball Liqenit t Gjenevs
pr t patur nj prodhim letrar t dendur? Me sa duket, letrsia palestineze dhe ajo veriirlandeze e kohve t fundit flet pr t kundrtn. Ka m shum t ngjar q Muza t marr
rrugn pr atje ku ka konflikte civile, gjendje t nder etnike dhe vuajtje, - nqoftse krijuesit
m t mir arrijn t mbesin gjall.
Krahina e Kosovs n Jugosllavin jugore sht nj zon e till nga ku presim shum
n t ardhmen. Skena sht ngritur. Shqiptart etnik, t cilt tani prbjn 78 pr qind t
popullsis dhe kan nj ritm lindjesh q do t'i trulloste madje edhe irlandezt, jan n
konflikt me federatn jugosllave. Pr her t par arsimi i prgjithshm ka dhn frytet e veta
n nj krahin q deri von i ngjante m shum Bots s Tret se sa Evrops, kurse radha e t
papunsve, q kan mbaruar shkollat e lart po bht mjaft e gjat dhe shqetsuese. A nuk
ishte ushqimi i keq n mensat universitare t Prishtins q ndezi kryengritjen e prgjithshme
m 1981, pas s cils erdhi vendosja e shtetrrethimit n kt krahin? Autoritetet e Beogradit
po i prndjekin dhe i ruajn me vigjilenc bashkvendasit shqiptar. sht pikrisht kjo
atmosfer e nder politike n Kosov, q e bri aq t dukshme mungesn e do referimi ndaj
politiks aktuale dhe nacionalizmit n kt vllim.
Jan prfaqsuar n kt libr jo vetm klasikt e poezis s sotme n Kosov, si

Enver Gjerqeku, Din Mehmeti e Esad Mekuli, dhe romancier me emr si Nazmi Rrahmani e
Hivzi Sulejmani, por edhe nj numr i madh nga brezi i shkrimtarve t rinj t shqetsuar q
po lind, por q nga nevoja apolitike, shumica e t cilve jan antar t Shoqats s
Shkrimtarve t Kosovs. Pjest e zgjedhura jan t shkurtra, por t mjaftueshme pr t
treguar se sa vendosmrisht letrsia shqiptare n Kosov sht shkputur nga nacionalizmi
romantik i s kaluars dhe sht hedhur drejt nj t ardhmeje t pasigurt.

Dimr 1986
Libri Shkrimtart e Kosovs '43 - '83 shnon dyzetvjetorin e botimeve n Kosov dhe
prbn veprn m voluminoze t prozs bashkkohore, q ka dal deri tani n kt krahin.
Ai sht hartuar e redaktuar nga Shoqata e Shkrimtarve t Kosovs nn drejtimin e Nebil
Durakut, edhe vet romancier i njohur. Duraku thot se ky libr nuk sht antologji n
kuptimin e zakonshm t fjals, e prmbledhur sipas kriteresh specifike, por sht m fort nj
paraqitje e nj numri sa m t madh autorsh nga Kosova. Bashk me materialin biografik
dhe bibliografik, ai prmban fragmente veprash nga 198 shkrimtar t Kosovs: 149
shqiptar, 38 serb dhe 11 turq, pasqyrim i rrept ky i raporteve zyrtare etnike t krahins.
Pas ktij botimi, ky libr do t pasohet edhe nga botimet n gjuht serbo-kroate e turke.
Ismal Kadar
Qui a ramen Doruntine? [= Kush e solli Doruntinn?]. Prkth. Jusuf Vrioni.
Paris. Fayard. 1986. 175 faqe.
Edhe nj her tjetr Ismail Kadare hidhet n t kaluarn legjendare t Shqipris,

legjendare n kuptimin m t zhveshur t fjals. Historia e Konstandinit dhe e s motrs
Doruntin, e njohur ndryshe si Garentin, sht nj nga m t mirnjohurat e folkorit shqiptar
dhe sikundr duket, me mundsi t gjera interpretimi.
Nj plak kishte nnt djem e nj vajz. Kur erdhi koha q vajza t martohej me nj
dhndr t largt, t tet djemt kishin vdekur. Meq e ma e moshuar nuk e dha me qef
plqimin pr kt martes e po humbte vajzn n at dh t largt e nuk do ta shikonte m me
sy, djali i vetm q i kishte mbetur, Konstandini i vogl, i dha besn s jms se do t'ia sillte
t motrn sa her q e ma t dshironte. Koht kaluan, por nga njerzit e fisit t mbetur
gjall, pikrisht Konstandini vdiq i pari. Plaka, mbetur e vetme, u pendua pr ka kishte br,
po digjej nga malli pr t bijn, dhe mallkoi Konstandinin e vdekur q kishte shkelur besn.
Prandaj Konstandini, edhe i vdekur besnik ndaj fjals s dhn, ngrihet nga varri, i hipn kalit
dhe niset natn pr t gjetur t motrn e ia sjell s jms q po vdiste.
Prkthimi nga Jusuf Vrioni i nj udhtimi tjetr t Kadares npr mitet dhe mjegullat
e s kaluars s vendit t tij esht jashtzakonisht i kndshm, po ta krahasojm me shum
prkthime t bra n Tiran, q m fort e zhgnjejn lexuesin e huaj t interesuar dhe e
largojn njher e prgjithmon nga knaqsit e zhytjes thell n letrsin shqiptare. Lipset
shpresuar se jo vetm Ismail Kadare, por edhe romancier e poet t tjer t sotm shqiptar
do t ken s shpejti vendin e tyre t merituar n raftet e librave n gjuhn angleze. Tani pr
tani, prve Gjeneralit t ushtris s vdekur n anglisht, lexuesit n Perndim mbetet t
mjaftohen vetm me prkthimet n gjuhn frnge.

Pranver 1987
E till sht kjo legjend ballkanike q Kadareja e ka shndrruar me mjeshtri n

'thriller-in' e kohs, Kush e solli Doruntinn? Veprimi sillet rreth kapitenit Stres, npuns i
ult n Shqiprin mesjetare, i ngarkuar me hetimin dhe mbledhjen e t dhnave pr kt rast,
e q prgatit nj raport t till: mbrritja e papritur e bijs nga Bohemia e largt n nj nat
tetori me mjegull, vdekja e menjhershme e nnes dhe e s bijs, thashethemet pa pushim pr
nj marrdhnie incesti si nj dshir kaq e fuqishme sa q mposht edhe vet vdekjen, kapaku
i varrit i hapur, prpjekja e trthort pr t mbyllur skandalin q po rritej, pr t mbrojtur
interesat e kishs e t shtetit, dhe, m n fund, nj kapje. Por, kush e solli Doruntinn,
ather? Ata q kan shijuar Il nome della rosa [Emri i trndafilit] t Umberto Ekos nuk do t
zhgnjehen nga ajo atmosfer intrigash mesjetare q na ofron Kadareja.
Ismail Kadare
Koha e shkrimeve. Tregime, novela, prshkrime.
Tiran. Naim Frashri. 1986. 408 faqe.
Nj radh periudhash krejt t ndryshme nga njra-tjetra t 'historis s prhitur' t

Shqipris jan shtjelluar n librin e Ismail Kadares Koha e shkrimeve, nj prmbledhje me
dy romane t shkurtr, tet tregime dhe tri prshkrime nga udhtimet e tij t fundit.
Romani i par i shkurtr Krushqit jan t ngrir pasqyron ngjarjet shprthyese t
kryengritjes s shqiptarve t mars-prill 1981 n krahinn e Kosovs n Jugosllavin e jugut.
Krkesa e shqiptarve pr statusin e Republiks brenda federats jugosllave ndeshi me nj
radh masash shtypse si dhe n vendosjen e shtetrrethimit nga autoritetet serbe t Beogradit.
Tensionimi midis shqiptarve dhe serbve, q pr shekuj kan jetuar s bashku n pllajat e
Kosovs, arriti at vit edhe nj kulm tjetr tragjik kur t dy popujt u vun kundr njri-tjetrit,
n vend q t bashkoheshin n nj bashkjetes t harmonishme. Pikrisht pr kt bashkim,
q rrethanat e bn t pamundur, e hedh fjaln titulli i romanit. Sipas legjends, orat e
mitologjis shqiptare, e ktheu n akull nj karvan dasmorsh para se t mbrrinte n shtpin
e nuses, me qllim q t pengohej ajo ka nuk ishte thn pr t'u br.
Alegoria e Kadares qndron prmbi nj realitet t pakndshm. N ato ngjarje t
prgjakshme, lexuesi ndjek dy dit nga jeta e Teuta Shkrelit, kirurge n nj spital t
Prishtins, e cila e sheh veten t zn n nj rrjet intrigash e akuzash. Kush e mban
prgjegjsin pr ata shtretr q u shtuan n pavion natn para kryengritjes? Kush i hoqi nga
regjistrat e spitalit listn e t mjekuarve? Kush u jepte ndihm mjeksore armiqve t shtetit?
Dhe, a sterilizoheshin serbt prej mjekve shqiptar apo anasjelltas? Teuta, e cila e ndjen fort
mir shtypjen q po vinte, ndjen edhe se lidhja e saj shpirtrore me popullin e vet dhe
profesionin ishte m e madhe se besnikria pasive ndaj shtetit.
Viti i mbrapsht na shpie n vitin 1914, nj faqe e errt kjo jo vetm n analet e
historis evropiane, por edhe nj vit kaotik e vendimtar n luftn e shtetit t sapolindur
shqiptar pr t mbijetuar. 't zeza parathoshte kometa q prshoi qiejt shqiptar? Nuk
mbretronte princi gjerman Vilhelm Vidi, i caktuar nga fuqit evropiane, i cili me shum
vones zbarkoi n portin e Durrsit n mars 1914 pr t pranuar kurorn e mbretris s tij t
vockl e t panjohur, por mbretronte anarkia. Qeveria e tij me Turhan Pashn n krye, e
prbr kryesisht nga ifligar feudal rival me njri-tjetrin, kishte n dor vetm nj pjes
t vogl t vendit, kurse Komisioni Ndrkombtar i Kontrollit, q ishte caktuar, nuk ishte n
gjendje ta prballoj at mori interesash t kundrta, jo thjesht brenda pr brenda vet
shqiptarve, por edhe brenda pr brenda 'kshilltarve ushtarak' francez, britanik,
hollandez, si dhe shteteve fqinj gjithmon me oreks pr t zhvatur territore.
Mes nj kaosi t till, thashethemet prhapen si flak zjarri. A duhet q vet Princ
Vilhelmi t bhet synet, si nj gjest vullneti t mir ndaj bashksis myslimane n shumic?
Apo, mos tashm ishte br synet? E kush e dinte prve s shoqes... dhe ndofta Sara Strings
Kadareja mban haptazi nj qndrim tendencioz n kt roman, sidomos n

prshkrimin e katilve t dehur serb q ndrrojn kohn e bukur t dikurshme t
Rankoviqit, shef i UDB-s jugosllave, prgjegjs pr prndjekjet sistematike t popullsis
shqiptare deri n shkarkimin e tij n korrik 1966. Por nuk e prisnim q nj shkrimtar shqiptar
i lartsis s Kadares t mbetej indiferent ndaj ksaj tragjedie q ka ndodhur n nj koh aq
t afrt me tonn, s cils i ka mbetur pr t'u shkruar akti i fundit.
s bukur, mbrmjet dhe pritjet e s cils ishin qendra e jets shoqrore pr ajkn mjaft t
pakt t kryeqytetit t ri shqiptar? Ndrsa komandantt ushtarak vazhdonin luftn pr
pushtet n male, e ndrsa trupat e Malit t Zi, t Serbis e t Greqis sulmonin kt vend pr
t marr copat e prera t tij, ata t trupit diplomatik t vendosur n kt vend, merreshin me
arsyetime se 'kuptim kishte tepsia e bakllavas q konsulli turk i pati drguar misionit
britanik. Pas gjasht muajsh sundimi t palavdishm, princi q pat ardhur me qllime t mira
u shtrngua t niset me det nga Durrsi, duke ln nj kshill regjence pr t prballuar punt
e shtetit, kurse kometa misterioze pak nga pak humbet prtej horizontit.
Ndr tregimet sht Sjellsi i fatkeqsis q z e merret prsri me temn e individit t
mbrthyer pr ironi n kthetrat e mekanizmit t intrigave politike, duke e dhn se si Haxhi
Mileti, nj tregtar shetits i Perandoris Osmane, drgon ferexhet e tij n ato krahina t
Ballkanit ku nuk mbajn ferexhe. N fund t librit vijn prshkrime nga udhtimet e kohve
t fundit t Kadares n qytetin e tij t lindjes, Gjirokastr, n Greqin fqinj dhe n Paris,
nga ku, midis t tjerash, ai ka hedhur mbresat nga takimet me aktort Marelo Mastrojani e
Mishel Pikoli.

Vjesht 1987
Ismail Kadare
Chronicle in stone [= Kronik n gur].
London. Serpent's Tail. 1987. 288 faqe.
M 1971, viti i botimit n anglisht t romanit Gjenerali i ushtris s vdekur, e para

vepr e tij madhore e prkthyer n kt gjuh, Ismail Kadare botoi shqip romanin Kronik n
gur. Kjo kronik sht kronika e qytetit t bukur jugor t Gjirokastrs, i pushtuar gjat viteve
t Lufts s Dyt Botrore. Ky qytet prrallor me mure, kulla e shtpia kshtjellore prej guri,
q ngjiten e zbresin ans shpatit t malit e deri n rrugicat e ngushta t shtruara me kalldrm,
kmbeu disa pushtime, ashtu si nj pjes e mir e Shqipris s asaj periudhe, nga grekt,
italiant dhe gjermant.
Kronik n gur nuk sht aq prshkrim i ngjarjeve historike t rnda n kt qytet t
pushtuar, se sa nj przierje e natyrshme e vrojtimeve, mbresave dhe fantazis fminore t nj
djali gjirokastrit. Le t theksojm se vet Ismail Kadareja pat lindur n Gjirokastr m 1936,
sikundr kishte lindur atje edhe enigmatiku Enver Hoxha, nj brez para tij. Autobiografik pr
nga frymzimi, e pakta q mund t thuhet, romani ndjek personazhin e mitur npr rrugt e
qytetit t pushtuar dhe npr flatrat e fantazis s tij ai shikon se 'bht rreth e rrotull dhe
prgjon apo interpreton n mnyrn e vet ato copa thashethemesh, bisedash dhe bestytnish:
nj fqinj i duket atij si Ledi Makbeth, nj kok lakre n pazar i duket si kok e prer.
Ushtart q kalojn n rrug i duken si kryqtar, deri sa vijm te asti kur Isai dhe shoku i tij
Javer shkojn partizan, dhe bota e fantazis fminore i le m n fund vendin pjekuris son
shpesh t ashpr.
Mbetet pr t'u par nse realiteti mitik dhe legjendar i Ismail Kadares do t mund t
trheq vmendjen e lexuesve t anglishtes, sikundr ndodhi me at t bestseller-it kolumbian
Gabriel Garsia Markes, me t cilin koht e fundit Kadareja sht krahasuar njfarsoj, nj
krahasim ky komod, por ndofta jo aq i gjetur.

Vjesht 1987
Lasgush Poradeci
Vdekja e nositit. Red. Sabri Hamiti.
Nga fundi i vitit 1987, ne moshn tetdhjeteshtatvjeare ndrroi jet klasiku i fundit i
madh i poezis shqiptare t shekullit t njzet, Lasgush Poradeci. Vitet e fundit ai i pati
kaluar n qytetin e tij t shtrenjt, Pogradec buz Liqenit t Ohrit, jo larg kufirit me
Jugosllavin, duke u prkujdesur pr kopshtin e shtpis s tij la Candide e duke soditur
pamjen prher n lvizje t liqenit. Rrahjet ritmike e t lehta t valve kishin qen gjithmon
burim themelor i poezis s tij panteiste.
Poradeci lindi n Pogradec m 1899, vetm tre-katr dit prpara se t hynte shekulli i
njzet, si pati thn nj her ai vet. Ndoqi nj shkoll n gjuhn rumune n Manastir
(Bitola) n Maqedoni, nj lice katolik francez n Athin, dhe Akademin e Arteve t Bukura
n Bukuresht, ku kishte nj ngulim jo t pakt mrgimtarsh shqiptar. Periudha e qndrimit
n Bukuresht do t ishte me ndikim vendimtar pr t ardhmen e tij letrare. Pikrisht atje ai u
njoh dhe u miqsua me poetin romantik shqiptar Asdreni (1872-1947), filloi t botoj vjersha
n periodikt e ndryshm q dilnin n gjuhn shqipe (midis t tjerash n Shqipri e re t
Konstancs dhe Dielli t Bostonit), duke treguar nj far afrie teosofike me poetin lirik
rumun Mihai Eminesku. Nj burs e dhn prej qeveris s Fan Nolit m 1924 i dha
mundsin t vazhdoj studimet pr filologji romane dhe gjermane n Grac t Austris. Nga
viti 1934 deri n fund t lufts ishte msues n nj shkoll t mesme n Tiran dhe m pas
punoi n shtpin botuese shtetrore Naim Frashri, deri sa doli n pension. Dy prmbledhjet
e tij kryesore me poezi, Vallja e yjve dhe Ylli i zemrs u botuan n Rumani, prkatsisht m
1933 dhe 1937.
Vendi i Poradecit n letrsin shqiptare kurr nuk sht prcaktuar me saktsi. Ai pati
pak gjra t prbashkta me bashkkohsit e vet, si me romantikun Asdreni, me politikun Fan
Noli, me mesianikun Migjeni, dhe futi e mbrujti n letrsin shqiptare nj element ekzotik
misticizmi panteist, duke i dhn asaj at ka ai e quante metafizik t harmonis krijuese. E
kush sht ai poet tjetr shqiptar i ksaj periudhe q do t'i kushtonte kaq shum mund
studimit t sanskritishtes pr t kuptuar Vedat?
Vdekja e nositit sht deri tani botimi i par i rndsishm i veprs s Poradecit, q
tingllon tamam si nj testament. Por redaktori i saj, poeti dhe kritiku kosovar Sabri Hamiti,
ankohet e qahet se kjo nuk sht ende vepra e plot e Poradecit. Pr nj arsye apo pr nj
tjetr, disa periodik shqiptar t viteve '40, ku ai pati botuar, nuk qe e mundur t shfletohen,
kurse nj pjes e krijimtaris s tij m t fundit sht ln zakonisht jasht, meqnse thuhet
se nuk sht n nivelin e botimeve t Rumanis. Megjithat, ky vllim na jep pr her t par
nj prmbledhje t till: 106 vjersha, nj vshtrim mbi shkrimet kritike, shnime nga nj
intervist me poetin e moshuar m 1980 dhe nj bibliografi.
Edhe pse i ngritur lart nga shum vet si kritik e si njohs me shije, ky estet romantik,
pa ato vlerat ideologjike t nevojshme, nuk pati kurr miratim t plot nga dogmatikt
marksist t Paslufts. Pinjoll eklektik i epoks s vet, Poradeci ishte dhe mbeti nj nga ato
paradokset e shumta t letrsis evropiane juglindore. Kritiku kosovar Rexhep Qosja e ka
karakterizuar sakt dhe bukur: "ai ndien si romantik, mendon si klasiist, asht i vetmuem dhe
i hermetizuem shpirtnisht si simbolist dhe i kujdesshm e fanatik ndaj forms s vargut si
parnasist". Finesa e tij stilistike ishte me t vrtet vendimtare n pasurimin dhe larushin e
metriks poetike shqiptare.

Pranver 1988
Ismail Kadar
Der groe Winter [= Dimri i madh].
Kiel. Neuer Malik. 1987. 444 faqe.
Dimri i ashpr 1960-1961 ishte vrtet serioz e me rndsi n historin shqiptare t

paslufts. Ai vit shnoi prishjen midis Nikita Hrushovit dhe Enver Hoxhs dhe dshmoi
trheqjen e Shqipris nga blloku Lindor. Hoxha, pas disa manovrimesh tinzake n nj luft
t brendshme pr pushtet n vitet pesdhjet, e pati lidhur fatin e popullit t vet me
Bashkimin Sovjetik dhe Traktatin e Varshavs pr t'iu kundrvn ndikimit krcnues t
Titos mbi kt vend t vogl t Ballkanit. Shqipria nuk ishte parathn t bhej republik e
federats jugosllave, dhe Bashkimi Sovjetik ishte gati q t luante pr at nj deus ex
machina.
Por n botn komuniste filluan t fryjn errat e ndryshimeve. Kur Hrushovi, m
1960, ndrpreu furnizimet me drith pr t treguar paknaqsin e tij pr aleancn shqiptarokineze, Hoxha iu kundrvu kryelart: "Edhe bar do ham, por nuk gjunjzohemi". Poshtrimi
pr shqiptart krenar, por t varfr u b sidomos i dukshm me at thnie, tani t njohur, q
Hrushovi kishte lshuar m par gjat nj vizite n Shqipri se aq drith sa prodhonte
Shqipria e hanin minjt npr depot e Bashkimit Sovjetik. Shqiptarve iu desh prsri t
mbroheshin, ksaj radhe duke e ditur fort mir se nuk kishin aleat t tjer t drejtprdrejt
prve kinezve t largt. Situata e nder arriti kulmin kur Enver Hoxha e akuzoi haptazi
Bashimin Sovjetik se po bnte politik kolonialiste.
Besniku nuk sht tjetr vese nj prej atyre shum vetve q i preku politika.
Kadareja sjell ktu edhe nj numr t madh figurash dytsore, q nga fshesaxhinjt e rrugs e
deri te krert e dikurshm t borgjezis q befasohen nga ngjarjet e ktij dimri t madh.
Studentt shqiptar t universiteteve t Mosks e t Leningradit jan t detyruar t ndrpresin
n mes studimet e t kthehen n atdhe. Bashkimi Sovjetik trheq gjith kshilltart e vet dhe
pas bisedimeve t ndera pranon t braktis bazn e tij strategjike e jetike t nndetseve n
Pasha Liman pran Vlors. Marrdhniet politike e ekonomike prishen prfundimisht. Dhe
vrtet, asgj nuk ka ln m shum gjurm te shqiptart gjat ktyre tridhjet vjetve t
fundit se sa shkputja nga ai prqafim mbizotrues e mbrojts i Nns s Shenjt Rusi.
Romani prfundon:
"N fillim t marsit, pas nj ere t stuhishme, furia e s cils ua kalonte gjith sqotave
dimrore, mijra njerz hipn mbi atira dhe tarraca pr t rregulluar prve t
tjerash, antenat e TV-ve, t shtrembruara ose t rrzuara prej saj. Qysh nga shtatori
Dimri i madh pasqyron kto ngjarje emocionante n dy rrafshe: n at politik e n at

personal, q nga tryeza e bisedimeve n Kremlin e deri te shtpit e njerzve t thjesht n
Tiran. Personazhi kryesor i romanit sht Besnik Struga, nj gazetar nga Tirana, q caktohet
si prkthyes n prbrjen e delegacionit shqiptar dhe niset pr n Mosk n nj koh kur
npr vendet e Evrops Lindore po zbresin dborrat e para t dimrit t madh. Atje ai merr
pjes n bisedimet, pritjet dhe bisedat e fshehta n nivel t lart, duke prjetuar e dshmuar
drejtprdrejt intrigat politike. Me mjeshtri Kadareja ka rindrtuar mjaft nga dialogu i
zhvilluar, dhe kt e ka br pasi ka shfletuar protokollet e bisedimeve dhe kujtimet e Enver
Hoxhs, duke na hapur kshtu nj dritare unikale pr t par disi mekanizmin e bots
komuniste t asaj periudhe. Besniku sht aq shum i tronditur nga ditt e tij n Mosk sa q
marrdhniet e tij me Zann, t fejuarn q e pret n Tiran, nuk mund t vazhdojn m dhe
ndrpriten.
i vitit q shkoi, nj er e till s'mbahej mend. Me jakat e ngritura pr t'u mbrojtur nga
thllimi, njerzit vshtronin me vmendje hekurat e zhveshur t antenave, sikur t
krkonin n to gjurmt e nj lodhjeje t madhe.
Asnjher gjat jets s tyre ata nuk kishin dgjuar kaq shum lajme sa kt stin
dimri. Dhe dit pas ditsh e net pas netsh, pa kuptuar as vet se si, atyre u qe krijuar
prshtypja se pas gjith atyre lajmeve, q antenat i kishin mbledhur midis sqots,
pjalmit dhe kujs s errave, hekurat e tyre do t ishin prishur e shtrembruar prej
kohsh.
Mirpo antenat, vet atit, ashtu sikurse gjith peizazhi i gjer prreth, kishin mbetur
po ato. Ndoshta pr kt arsye, ndrsa bheshin gati pr t zbritur, njerzit tundnin
kokat sikur t thoshin: 'megjithat 'dimr q ishte'"
Prkthimi n gjermanisht i ktij eposi politik t Kadares sht i plqyeshm.
Ndrkaq nuk sht n t mir t gjendjes s artit t prkthimit po t themi se n kt rast
prkthyesi, i cili pa dyshim ka derdhur aq mund pr ta sjell romanin n nj gjermanishte t
rrjedhshme sa edhe Kadareja pr ta shkruar n gjuhn e vet, nuk sht prmendur me emr.
Po kshtu ka ndodhur edhe me botimin e kohve t fundit n anglisht t romanit Kronik n
gur. Shnimi shkurt e prer "nga shqipja" kurrsesi nuk mjafton pr t patur at besim q
nevojitet. Nj kritik e vogl i duhet br ktij botimi, prndryshe t arrir, pr at shenj t
theksit t vn mbi emrin e autorit, i cili prdoret dhe sht i prshtatshm n frngjisht, por
q sht i teprt n gjermanisht dhe anglisht, kurse n shqip nuk ekziston, e q i jep
shkrimtarit ballkanik Kadare pr fat t keq nj ngjyrim Levantin.

Ver 1988
Ali Podrimja
Fund i gzuar.
Poeti shqiptar Ali Podrimja u lind m 1942 e u rrit n Gjakov, nj qytet oriental i
pluhurosur n krahinn autonome t Kosovs n Jugosllavin e jugut rrz vargmaleve t
Alpeve t Shqipris veriore, nj qytet i bukur i njohur pr artizant dhe pr pastrtin e
shqipes s vet. Autor i m se dhjet vllimeve me poezi q nga viti 1961, ai tani e ka zn
vendin e vet mes letrarve t afirmuar n Kosov duke u br i njohur n kt krahin dhe n
Shqipri si nj poet novator i radhs s par. Prmbledhja e tij e vitit 1982, Lum Lumi,
veanrisht, konsiderohet nga disa si nj pik kthese n poezin e sotme n Kosov.
Fund i gzuar prbn nj shprthim tjetr t obsesionit Sizifian t Podrimjes pr fatin
e njerzimit, prpjekjen e tij t vazhdueshme e ironike pr t kapur fillin e ekzistencs n nj
grumbull dikotomish alegorike ku spikat e kaluara prkundr s tashms, periferikja
prkundr thelbit, miti prkundr realitetit, e veanta prkundr s prgjithshmes. Ky vllim q pa dyshim synon t plotsoj kt krkes, por pa e arritur deri n fund - prmban
pesdhjetekatr vjersha t ndara n pes cikle.
Cikli i par, A ju kujtohet, evokon elemente t historis dhe mitologjis shqiptare dhe,
s kndejmi, edhe protagonistt e tyre. Sikundr ndodh shpesh, ktu rezistenca ndaj tiranis
s huaj dhe mbrojtja e liris hyjn n sferat e alegorikes. Figura e Sknderbeut, heroi
kombtar i Shqipris (1405-1468), i cili pati marr guximin t'u bj ball turqve n shekullin
e pesmbdhjet, nuk e ka humbur aspak forcn e saj jetsore si burim frymzimi n
letrisin shqiptare.
Ciklet e katrt dhe t pest, Kng shendi dhe Hija ime, japin krizn sociale,
ekonomike, politike e morale t shoqris s sotme me nj larmi t gjer temash, duke hedhur
shpesh nj vshtrim ironik mbi goditjet e fatit, mbi mallin, vuajtjen dhe Utopin.
Ali Podrimja sht poet i kursyer. Vargu i tij sht kompakt n struktur, kurse
figuracioni i tij sht i drejtprdrejt, i sakt dhe pa fjalomani artificiale. do fjal ka
funksion. Ajo q e magjeps lexuesin shqiptar sht mjeshtria e fuqishme pr t'i dhn bukuri
peizazhit t kursyer shkmbor, q t kujton mjeshtrin e folklorit shqiptar, me metafora t
pazakonta, me struktura sintaktike t befta dhe me rima t holla. Metaforat jan me bollk n
veprn e tij. Dritro Agolli, kryetar i Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve n Tiran, ka
thn nj her pr Podrimjen se ai i hedh metaforat ashtu si hidhet sheqeri mbi nj tepsi me
bakllava.
Forma dhe struktura kan qen kurdoher n evoluim t vazhdueshm n veprn e Ali
Ciklet 2 dhe 3, A ju dgjon harrimi dhe Rekuiem pr pyllin e prer, q prbjn

brthamn e vllimit, hulumtojn hijet e shprishura t diaspors shqiptare n Itali dhe Greqi.
Poeti, q u ka knduar simboleve t rezistencs dhe kulturs tradicionale fshatare, e ndjen n
palcn e vet tani se traditat e arbreshve n Kalabri e Sicili dhe e arvanitasve t Epirit e t
Mores jan shplar e fshir tani mes mjetesh globale komunikimi dhe teknologjis s
sofistikuar, prball t cilave rezistenca shihet nga shum vet, por vetm pr ta thn but, si
nj prpjekje e hidhur dhe e kot. T rrall jan poett e sotm shqiptar, me prjashtim t
vet shkrimtarve arbresh si Vorea Ujko, q kan mundur t shprehin prvojn kulturore e
historike t arbreshve me nj thellsi t till.
Podrimjes, por jan kryesisht sjellja dhe trajtimi i temave t reja, edhe pse t ngulura fort
brenda obsesionit t tij klasik, t cilat bjn q libri Fund i gzuar t tinglloj fort si nj
fillim i ri i poezis s sotme shqiptare n fushat e pluhurosur e t trazuara t Kosovs.

Dimr 1988
Ismail Kadare
Die Schleierkarawane. Erzhlungen [= Karvani i ferexheve. Rrfime]. Prkth. Oda Buchholz,
Wilfried Fiedler.
Berlin. Volk und Welt. 1987. 183 faqe.
Die Schleierkarawane prmban tre rrfime me tem historike n gjermanisht, t

shkrimtarit t njohur shqiptar Ismail Kadare, t cilat kan t tria n qendr Shqiprin nn
zgjedhn e Perandoris Osmane.
"Jam i lumtur t lajmroj sot sulltanin sovran, mkmbsin e profetit mbi dh, se
gjith grat dhe vajzat e perandoris m t madhe t bots jan nn ferexhe."
Rrfimi i dyt, Komisioni i fests, na shpie n Shqiprin e shekullit t

nntmbdhjet, prsri nn Perandorin Osmane. Me hollsi tepr t imta Kadare
prshkruan prgatitjet e shumta pr t kremtuar riprfshirjen e Shqipris n at perandori pas
shtypjes s nj kryengritjeje dhe pastaj masakrn e pabes mbi pesqind fisnik e lufttar
shqiptar. Vepra e merr lndn nga njri prej episodeve m tragjik n historin e Shqipris.
M 1830, pas lufts ruso-turke, Porta e Lart vendosi t heq qafe nj her e mir ata feudal
shqiptar q ngrinin krye me arm vazhdimisht kundr perandoris dhe q shfrytzonin do
rast pr kryengritje. N gusht t atij viti Mehmet Reshid Pasha mbrriti n Manastir pr t
shpallur nj amnisti pr fiset kryengritse. Gjat ceremonis s fests pr kt amnisti, trupat
e tij rrethuan dhe masakruan pesqind krer me gjith familjet e tyre, duke zhdukur njhersh
t gjith krert e Shqipris s Jugut. Kadare pasqyron tr cinizmin dhe falsitetin gjakftoht
t politiks s nj sistemi t amullt e autokrat.
Rrfimi i tret ka nj karakter m intim, ndonse kalon npr nj hark kohor m t
madh. Breznia i Hankonatve, n njzetetet episodet e saj, ndjek rrugn e ngjitjes s familjes
s Hankonatve n qytetin jugor t Shqipris, Gjirokastr, vendlindja e autorit. Kadare v n
dukje zellin pr pun t Hankonatve, bestytnit e tyre dhe rivalitetet e vogla midis njritjetrit, sukseset dhe dshtimet, nga brezi n brez, pr nj periudh prej dy shekujsh. Edhe ktu
autori dshmon mjeshtrin e tij jo vetm n prshkrimin e nj historie familjare, por edhe n
pasqyrimin e nj epoke t goditur nga ironia e historis dhe grushtet e fatit.
Kjo sht pika kulmore e tregimit me titull n shqip Sjellsi i fatkeqsis - Islamo nox.
Ishte vullneti i Sulltanit q t gjitha femrat e perandoris, kndej e andej Bosforit, t
mbulonin fytyrn me ferexhe. Por grat e Ballkanit, e sidomos vajzat syzeza t malsis s
thell t Shqipris, myslimane vetm nga emri, nuk po e kuptonin ende se sa e pahijshme
ishte sjellja e tyre, prandaj dhe Porta e Lart u detyrua t veproj. Duke punuar me ngulm
gjat gjith vers, rrobaqepset e dhjet qyteteve turke prgatitn gjysm milioni ferexhe pr
evropianet kokforta. Pasi ishin drguar n depon qendrore t Stambollit, ferexhet u paketuan
me kujdes n dengje dhe u ngarkuan n mushqet e Haxhi Miletit. Pikrisht ktu e nis rrfimin
autori. M pas ne ndjekim karvanin e Haxhi Miletit n udhtimin e tij t gjat me karakter
politik pr n Shqipri, pr t'ua shprndar at rrob orientale grave evropiane t perandoris.
Haxhiu, shrbtor besnik i Sulltanit, arrin t heq dyshimet pr moralin e ktij udhtimi dhe e
zbaton pik pr pik urdhrin perandorak. Po a e zbaton me t vrtet? Pasi kthehet n Orman
iflik at e pret arrestimi dhe burgu pr tr jetn. 't ishte kjo, intrig politike e shkruar n
fatin e vet? Apo mallkimi i grave t Ballkanit? Kadareja shfrytzon kt figur t Haxhi
Miletit pr t ringjallur nj kapitull gati t harruar t historis s gruas, ndonse jo pa pika
takimi me kohn ton, sikundr tregon gjendja e mjer e grave n Iranin e sotm.

Dimr 1989
Mensur Raifi (red.)

Roads lead only one way. A survey of modern poetry from Kosova [= Rrugt kan vetm nj
drejtim. Nj vshtrim mbi poezin bashkkohore e Kosovs].
Tepr e vetdijshme pr domosdoshmrin e daljes nga ai izolim, si brenda

Jugosllavis, ashtu edhe n Evrop, n t cilin letrsia e sapolindur e Kosovs po lngon,
Shoqata e Prkthyesve Letrar t Kosovs ka botuar nj prkthim n anglisht t nj libri me
poezi t zgjedhura autorsh t sotm nga kjo krahin autonome kryesisht shqipfolse. Roads
lead only one way prmban 139 vjersha t shkruara n origjinal n nj nga kto tri gjuh t
Kosovs: shqip, serbo-kroatisht dhe turqisht. N kt antologji prfaqsohen poett
bashkkohs shqiptar Esad Mekuli, Enver Gjerqeku, Azem Shkreli, Rrahman Dedaj,
Fahredin Gunga, Ali Podrimja dhe Eqrem Basha, poett serb Lazar Vukoviq, Radosllav
Zllatanoviq dhe Darinka Jevriq, si dhe poeti turk Hasan Mercan. Ndryshe nga antologjia e
fundit e poezis kosovare t prkthyer, Dega e piklluar (Prishtin 1979), e cila prmbante
vetm dy vjersha nga do poet, prkthimi i tanishm na jep nga do autor pes deri n
njzetetre vjersha t zgjedhura, ka e mundson lexuesin e strvitur t prftoj t paktn nj
ide t prgjithshme pr stilin e do autori. Libri prmban gjithashtu nj parathnie nga
shkrimtari dhe kritiku Mensur Raifi, si dhe shnime bibiografike pr do poet.
Prkthimet e bra prej Xhon Hoxhsn-it (John Hodgson) nga shqipja dhe Fiona
Kalln-it (Fiona Cullen) nga serbo-kroatishtja i qndrojn besnik aq sa duhet origjinalit dhe
jan funksionale. Megjithat, t rimosh sht nj nga problemet e prjetshme me t cilin
ballafaqohet hert a von do prkthyes poezie. A sht e pranueshme q nj poezi lirike e
rimuar t prkthehet pa rim, me qllim q ideja e saj t prcillet sa m qart, por q shpie n
nj lloj proze t vargzuar? Apo duhet rikrijuar varg me rim pr t ruajtur dimensionin
poetik, por duke vn n rrezik prcjelljen e sakt t prmbajtjes s origjinalit? Me sa duket,
n kohn ton mbizotron mendimi i par, pa dyshim, ve arsyesh t tjera, edhe sepse epoka
jon e varfruar nuk po nxjerr m prkthyes - poet mjeshtra t prsosur, si n t kaluarn,
mjeshtra t till t prkthimit q, me nj t rn t pens ishin t zot t'u jepnin jet faqeve t
tra me poezi t ngjashme ose madje t njjt, n metrik e n rim, me origjinalin.
Prkthimet me varg t rimuar n anglisht t poezive t Mekulit, Gjerqekut, Shkrelit, Dedajt
dhe Bashs nga Hoxhsn-i, edhe pse nuk jan kurrsesi t ngurta e t pakndshme, na bjn
m fort t vrasim mendjen pr figuracionin e origjinalit se sa t shuajm etjen ton pr poezi
t vrtet.
Sidoqoft, mendimi i prgjithshm sht se me fare pak prjashtime, 'poezia e vrtet'
lipset krkuar vetm n origjinal, kurse prkthimet nuk jan tjetr, vese nj pasqyr e zbeht,
nj realitet ky q do ta pranojm. Sikundr e ka thn poeti ebr, Haim Nahman Bialik dikur:
M shum vjersha n kt antologji jan przgjedhur nga poezia e Azem Shkrelit,

poet shqipfols i plqyer si dhe autor tregimesh e romanesh. Ai ka lindur n malsin e
Rugovs afr Pejs m 1938. Azem Shreli, tani drejtor i Kosovafilmit, sht nj poet
intelektual, q ashtu si bashkkohsi i tij Ali Podrimja, edhe pse tepr shprehs, ka nj poezi
t kursyer n fjal. Kndvshtrimi i tij qytetar hedh drit mbi prvojn e tij n fshat midis
njerzve t malsis s prthyer t qarkut t Rugovs rrz 'Bjeshkve t Namuna', t urtsis
s tyre dhe mnyrs s tyre tradicionale t jetess. Kritiku Agim Vinca e ka cilsuar si poet t
ideve dhe i gjykimit t thell. Botkuptimi i Shkrelit mund t prmblidhet shkurt e qart n
konkluzionin ekzistencialist t Dhjats s re poetike t tij: "Koha jon s'guxon t kohosh pa
ne."
"T lexosh poezi n prkthim sht njsoj si ta puthsh nusen pa ia hequr vellon." Po edhe
kshtu, prkthimi mbetet prapseprap nj nevoj e domosdoshme dhe, n kt kuptim, libri
Roads lead only one way sht nj botim i rndsishm e i mirpritur, q u shtohet atyre pak
prkthimeve ekzistuese n gjuhn angleze t poezis s Kosovs e t poezis shqipe n
prgjithsi.

Dimr 1989
Teodor Lao
T gjith lumenjt rrjedhin.
Revolta e shqiptarve n krahinn autonome t Kosovs n jug t Jugosllavis m

1981 u dha fund lidhjeve kulturore midis ksaj krahine dhe vet Shqipris. Para ksaj kohe,
universitetet shqip t Prishtins dhe t Tirans kmbenin botime, profesor e lektor, kurse
libra nga Shqipria (her-her variante t shkurtuar e t pastruar) gjendeshin gjithandej n
Kosov t shtypur aty, ashtu si dhe libra (her-her variante t shkurtuar e t pastruar) nga
autor kosovar botoheshin n Tiran. Tani lidhjet politike, ekonomike e kulturore midis dy
gjysmave t kombit shqiptar n fakt jan ngrir. Kjo situat sht br sidomos e vshtir pr
intelektualt n Kosov, sepse pr ta sht me rrezik po t'u gjejn botime letrare nga
Shqipria, kurse dgjimi i programeve t radios dhe televizionit t Tirans quhet krim q
dnohet me burgim - dhe t dyja kto veprimtari konsiderohen nga ana e autoriteteve t
Beogradit si shenja t 'nacionalizmit dhe ekstremizmit shqiptar', i ashtuquajtur shkak i
problemit t Kosovs. Por ama, pr poett dhe romanciert e Kosovs, qenia e tyre kulturore
dhe mbijetesa e integriteti i tyre jan t pamundura pa kontakte me dheun am. Nse ky
pozicion 'pati politik' do t vazhdoj edhe pr m shum koh, ather letrsia shqiptare do ta
shoh veten t ndar n dy letrsi t vuara, secila me rrugn e vet. Shenjat e para t ksaj
ndarjeje tashm duken qart. Shkrimtart n njrn an t kufirit, pr shembull, nuk e kan
iden se 'po ndodh prtej malit.
Tani pr tani, shtpis botuese Rilindja n Prishtin i lejohet t ribotoj vetm nj
roman n vit nga Shqipria. Kt fat pr vitin 1988 e pati vepra e fundit e Teodor Laos: T
gjith lumenjt rrjedhin.
T gjith lumenjt rrjedhin ka n qendr ndrtimin e nj dige e t nj ujmbledhsi n

fshatin e quajtur Sobor, pr t ujitur shtat mij hektar tok. Inxhinierit hidroteknik Arsen
Morina i sht besuar nj projekti, i cili ishte i till q krkonte zgjidhje t guximshme,
mendim novator dhe jo pak trimri pr t'i br ball ndrojtjes dhe konformizmit t zyrtarve
lokal. Antagonisti i tij gjat gjith romanit sht Bani Bashari, kryetar i Komitetit Ekzekutiv
t Rrethit, i cili pas disa frkimeve t vogla pr mendime t kundrta n fillim, filloi ta luftoj
me do mnyr, me qllim q t ruaj postin e vet. Konflikti midis tyre simbolizon konfliktin
midis veprimtaris krijuese dhe frenimit q sjellin burokracia dhe qndrimet konservatore.
Me gjith t metat e dshtimet n fazat e ndryshme t ndrtimit dhe me krcnimin pr vet
ekzistencn e projektit nga marifetet e Basharit e t inxhinierve t tjer, Morina i ri pak nga
pak arrin t fitoj besimin e Besim Golemit, sekretar i par i partis, e t kolegve t tij, dhe
kshtu diga e ujmbledhsi prfundojn me sukses.
Kjo vepr e Laos sht n hullin e romanit klasik pr ndrtimin socialist, i ngjashm
me letrsin sovjetike pr industrializimin e viteve tridhjet (Erenburg, Gladkov, Leonov).
Prozatori dhe dramaturgu Teodor Lao ka lindur m 1936 n Dardh t Kors n

Shqiprin juglindore. Ai pati mbaruar pr agronomi m 1958 n Tiran, para se talentin dhe
energjit e veta t'ia kushtonte letrsis. Romani i tij i par, Toka e ashpr, i botuar n Tiran
m 1971, merrej me problemet e kolektivizimit t bujqsis n zonat malore. Deri tani ai ka
botuar nnt prmbledhje me tregime dhe katr romane t tjer, dy prej t cilve jan botuar
n gjuh t huaja n Tiran: nj n anglisht The Face-up, 1980 [Prballimi], dhe n frngjisht
Le pr des larmes, 1980 [Lndina e lotve]. Bashk me Ismail Kadaren, Dritro Agollin,
Nasi Lern, Zija eln, Sknder Drinin dhe Agim Cergn, ai ka br emr si nj nga
romanciert e sotm shqiptar me botime t shumta.
Ky krahasim nuk ka prse t na udis po t kemi parasysh se Shqipria e viteve tetdhjet,

me nj minimum ndihme dhe teknologjie t huaj, filloi po at proces industrializimi t
mundimshm q pat nisur Rusia sovjetike n vitet njzet. Konceptimi i gjer i romanit dhe
portretizimi i personazheve kryesor jan besnikrisht sipas ksaj tradite: Morina, hero
trsisht positiv, prfaqsues i gjith virtyteve t Njeriut t Ri; personazhi negativ e me t
meta n figurn e Bani Basharit; udhheqja e pagabuar e Partis; hepi end i prhershm.
Kshtu, nuk mund t mos themi se T gjith lumenjt rrjedhin sht nj vepr tepr
konformiste, edhe pse ajo bn nj hetim t shklqyer n mnyrn se si shoqria e sotme
shqiptare merr vendimet e zgjidh konfliktet. Kt konformizm e kompenson deri diku
individualizmi me imtsi artistike i personazheve. N prvijimin dhe ndrtimin e figurave t
t dy antagonistve kryesor, Lao sht treguar mjeshtr i shquar n analizimin dhe
theksimin e tipareve t karakterit e n mbajtjen e nj tensioni dramatik, por personazhet e tij,
n t vrtet, nuk kalojn prtej cakut t stereotipit 'pozitivi kundr negativit', kalim q do t'i
bnte t besueshm si qenie njerzore, edhe me virtyte, edhe me t meta.
Titulli ka karakter simbolik. Ai pasqyron jo vetm rndsin e hidrocentraleve e t
ujitjes s toks bujqsore pr zhvillimin dhe ekzistencn e ktij vendi t vogl n Ballkan, por
edhe vrshimin e fryms krijuese e t guximit, si dhe pjekurin e nj shoqrie dhe t nj
kulture t ndryshme nga t tjert.

Dimr 1989
Ismail Kadare
Koncert n fund t dimrit.
Q nga viti 1963, Ismail Kadareja sht afirmuar plotsisht si mjeshtr i romanit
shqiptar. Vepra e tij e par, e ndoshta m e njohur, Gjenerali i ushtris s vdekur, merrej me
vitet e para t Paslufts, dhe gjat ksaj kohe ne ndjekim nj gjeneral italian t shoqruar nga
nj prift me mision n Shqipri pr t varrosur dhe riatdhesuar eshtrat e ushtarve italian t
rn ktu gjat lufts. Romani i dyt i madh i Kadares pr historin e re shqiptare, Dimri i
madh, ndalej n ngjarjet q shpun n prishjen dramatike t marrdhnieve midis Shqipris
s vogl dhe Bashkimit Sovjetik t fuqishm m 1961, divorc ky midis elefantit dhe miut.
M 1988, Kadareja na dha nj epos tjetr t histors s re shqiptare n romanin
Koncert n fund t dimrit, titulli simbolik i t cilit mjafton pr t kuptuar vazhdimsin e tij
nga Dimri i madh. Dhe kshtu sht. Ashtu si Dimri i madh vrojtonte dhe studionte prerjen e
marrdhnieve me Bashkimin Sovjetik n trsi, Koncerti prbn nj vshtrim monumental
mbi prerjen po aq dramatike t marrdhnieve me Kinn e Mao Ce Dunit m 1978. Kadareja
n t vrtet e pat filluar kt roman shtatqind faqesh n kohn e prishjes s aleancs
shqiptaro-kineze dhe e prfundoi vetm vitin e kaluar.
Marrdhniet midis Kins dhe Shqipris patn nisur t keqsoheshin me hapjen
graduale t Kins ndaj Perndimit n vitet shtatdhjet, ndrsa ftesa historike drejtuar
Presidentit Nikson pr t vizituar Kinn e vuloste kt gj. Enver Hoxha dhe Partia e Puns
s Shqipris nuk po e shihnin m aleatin e tyre t vetm si fanar ndriues t MarksizmLeninizmit dhe e demaskuan prsri 'revizionizmin'. Skenari politik ishte po ai i prishjes s
dikurshme me Bashkimin Sovjetik: divergjenc ideologjike n pikpamje, nj Enver Hoxh i
vendosur n t veten, dhe ikja prfundimtare e specialistve kinez nga baza e tyre e vetme
n Mesdhe.
Kadares i plqejn simbolet dhe i prdor pa kursim. Pema e vogl e limonit, q i

sjellin te dera Silva Dibrs n fillim t romanit, nis t jap frute n fund t tij.
"Silva e vshtroi drurin e vogl me dhimbsuri... Bota gjmonte nga mitingjet,
komplotet, orkestrat e ankthet, ndrsa ai atje mnjan te kndi i ballkonit,
mosprfills pr gjithka, merrej me at pr t ciln kishte mbir n kt bot:
prodhimin e frutit t vet. Dhe dukej aq i vockl e i humbur n krahasim me zallahin e
bots, saq t vinte ta mishroje. Silva nnqeshi humbshm. Ndoshta edhe atij, po t
kishte ndrgjegje, e till mund t'i dukej bota: e pakuptueshme. Ndrsa mbyllte dern e
ballkonit, kushedi pse asaj iu kujtuan fjalt e plaks Hasije: kinezt? S'ka pasur kinez
ktu. Ve n i keni par n ndrr."
Edhe struktura themelore e Koncertit n fund t dimrit dhe teknika e prdorur

dshmojn pr ngjashmri me Dimrin e madh. Dhe vrtet, n kt afresk t madhe t
ngjarjeve t nj dekade m par shohim t shfaqen prsri personazhet e njohur t Dimrit t
madh: Besnik Struga, Sknder Bermema dhe Marku, por natyrisht shtatmbdhjet vjet m
t vjetr e gjithashtu m t mnur. Ktij romani, natyrisht, nuk i mungojn polemikat e,
uditrisht, as thekset antikineze. Pjest ku kritikohen Mao, revolucioni kulturor, prndjekja e
intelektualve n Kin dhe qndrimet kineze ndaj Shqipris bien n klishen Fu Manu t
karakterit 'enigmatik' t kinezit q sht aq i ndryshm nga ai evropian!
Shqiptart jan lexues t etur t Ismail Kadares, dhe t gjith kritikt n Shqipri dhe
Kosov e vendosin at disa shkall m lart se do prozator tjetr shqiptar. Botimi i par i
ktij romani n njzet mij kopje u shit brenda pak orsh npr librari n fillim t shtatorit
1988. Nga ana tjetr n Jugosllavi, Kadare sht persona non grata pr arsye politike - e
veanrisht pa dyshim, pr botimin e romanit t tij Krushqit jan t ngrir. Vetkuptohet se
asnj nga veprat e tij nuk gjendet tani n Kosov ose n krahinat e tjera shqipfolse t
federats s trazuar jugosllave, ka i brengos s teprmi lexuesit shqiptar t atjeshm.

Pranver 1989
Din Mehmeti
As n tok as n qiell.
Letrsia shqiptare nuk mund t quhet m dukuri ansore n Jugosllavi, nuk mund t
quhet produkt i nj pakice kombtare t humbur diku n nj cep t vendit. Shqipja sot prbn
realisht gjuhn e dyt m t folur e t prhapur n federatn jugosllave (pas serbokroatishtes), kurse pjesa shqiptare, me gjith problemet t njohjes politike, po fillon
dalngadal t bj q ndikimi i saj t ndjehet n kulturn e Jugosllavis dhe n letrat
evropiane. Ndonse proza letrare n shqip sht e von dhe drama prej kohsh ka qen e
dobt, poezia ka gzuar kurdoher nj tradit t qndrueshme, si n Shqipri, ashtu edhe n
Kosov. Statistikat e botimeve, gjithashtu e pasqyrojn kt prirje pr poezin: n Tiran
rreth 40 pr qind e botimeve letrare t viteve t fundit kan qen n poezi, n Prishtin 80 pr
qind - fakt ky q nuk mund t merret me mend n Perndimin racional.
Din Mehmeti sht ndr prfaqsuesit klasik m t mirnjohur t poezis s sotme n
Kosov. Ai ka lindur m 1932 n fshatin Gjocaj t Junikut t Gjakovs dhe ka studiuar pr
gjuh dhe letrsi shqipe n Universitetin e Beogradit. Tani, ai sht msues n shkolln
pedagogjike t Gjakovs. Edhe pse ka botuar disa proza, kritika letrare dhe nj dram, ai
njihet kryesisht pr poezin e tij figurative, e cila sht botuar q nga viti 1961 n 12 vllime.
Libri i tij i fundit, nj prmbledhje m njzetetet vjersha lirike, mban titullin As n tok as n
qiell.
As n tok as n qiell sht e ndar n pes cikle: Trimat e kngs sime, Bishat e
bardha, Kujtesa e letrave, Barka ime mbahu, dhe Kng pr vete. Titulli i ciklit t katrt,
Barka ime mbahu, sht ndofta simbolik pr pranin e sotme e letrave shqipe, bile edhe t
shqiptarve n Jugosllavi. Ai vjen nga poezia Dialog me liqenin, shkruar n Strug buz
Liqenit t Ohrit n kufirin jugosllavo-shqiptar, gjat fests ndrkombtare t poezis n
Strug n gusht 1987.
"Liqeni u nxi
liqeni u mend
Barka ime mbahu
Ktej i ke shkmbinjt
e eshtrave
andej ndrrat e pavdekshme
Barka ime mbahu
Poezia e Din Mehmetit shquhet pr ndjeshmri popullore. Ashtu si dhe Ali Podrimja,
i cili sht po nga Gjakova, ai mbshtetet n shum figura, metafora, dhe simbole t poezis
popullore t Shqipris s Veriut pr t mbrujtur dhe ndrtuar lirikat e tij t trazuara me
vizionin stoik t malsorve. Megjithse sht nj fllad i leht romantik q prshkon poezin
e tij, sikundr e pati cilsuar dikur kritiku Rexhep Qosja, ky asimilim krijues i folklorit sht i
shkrir fuqishm me nj rrjedh realiste, her-her ironike, q buron pjesrisht nga etika e
revolts n traditn e Migjenit (1911-1938) dhe Esad Mekulit (l. 1916). Shqetsimi poetik i
Din Mehmetit, megjithat, nuk i drejtohet protests mesianike ose kritiks sociale, por
krijimtaris artistike dhe prvojs individuale.
Daljen krkoje
n zemrn tnde
Kepi i shpress sht larg
Lulet e gjakut
Do t arrijn
Baraka ime mbahu"

Pranver 1989
Namik Ressuli
Albanian literature [= Letrsia shqiptare]. Red. Eduard Lio.
Boston. Pan-Albanian Federation of America Vatra. 1988. 108 faqe.
Nj nga dshirat dhe nevojat e atyre q jan t interesuar pr kulturn shqiptare sht
t ken nj histori informuese dhe t lexueshme t letrsis shqiptare. Pr ata q mund t
lexojn n shqip, Historia e letrsis shqiptare (Tiran 1983) sht historia m e gjer letrare
e hartuar deri m sot. Lexuesit anglishtfols i sht dashur t mjaftohet me disa histori t
mangta e t ndryshme nga njra-tjetra pr letrsin shqiptare dhe do t'i duhet t mjaftohet me
to edhe n t ardhmen. Libri i Stjurt Men-it (Stuart Mann) Albanian literature, an outline of
prose, poetry and drama [Letrsia shqiptare, nj pasqyr e prozs, poezis dhe drams]
(Londr 1955) sht e vjetruar, kurse libri i Koo Bihikut History of Albanian literature
[Historia e letrsis shqiptare] (Tiran 1980), me nntitullin e rrem Albanian literature from
its origins to the liberation of the country from the Nazi-Fascist occupation [Letrsia
shqiptare q nga fillimet e saj deri n lirimin e vendit nga pushtimi nazi-fashist], n t
vrtet prfshin letrsin e sotme t realizmit socialist deri n vitin 1977 t vshtruar nga
pikpamja marksiste-leniniste, por le jasht qoft autort e viteve njzet e tridhjet t hequr
nga Parnasi shqiptar, qoft letrsin e Kosovs.
Kjo monografi, e prkthyer nga italishtja dhe redaktuar nga Eduard Lio, sht nj
hyrje e shkurtr (dyzetedy faqe) n letrsin shqiptare e shkruar nga Namik Ressuli (19121985), albanolog i shquar dhe ish-profesor n Institutin Oriental t Universitetit t Napolit.
Ajo bn nj vshtrim mbi letrsin shqiptare q nga fillimet e veta deri m 1943, duke u
ndalur kryesisht n traditn katolike t Shkodrs si dhe i hedh nj sy t shpejt shkrimeve t
Paslufts dhe atyre arbreshe. Si shtojc jan vn leksionet prkujtimore pr katr figura t
mdha letrare: Naim Frashri, Gjergj Fishta, Faik Konitza dhe Fan S. Noli.
Vrejtjet kritike t Ressulit pr nivelin e nj pjese t mir t letrsis s viteve t para

t Paslufts jan t vlefshme dhe sht e drejta e tij e plot t ngrej lart meritat e padyshimta
artistike t Gjergj Fishts e t shkrimtarve t tjer t tradits katolike, si shumic e harruar,
t cilt zakonisht lihen n heshtje ose trajtohen me qortime t ashpra nga kritikt marksist t
Tirans. Megjithat, sht pr t ardhur keq, dhe nj munges e kontaktit me realitetin, q n
nj libr t botuar n vitin 1988 t mos prfillet periudha nj erekshekullore pas lufts,
pikrisht ajo periudh n t ciln letrsia n Shqipri dhe n Kosov u b letrsi jo m pr nj
klas t vogl intelektualsh t paralufts, e t ler n heshtje t vetmen letrsi q sht lexuar
e lexohet aktualisht nga shqiptart.
Megjithat, pr t qen t drejt, duhet theksuar se me historit e letrsis ndodh si me
fjalort: ato bhen t vjetruar sapo dalin nga shtypi. Pavarsisht nga kto t meta e kufizime,
Lios i takon merita q i dha lexuesit anglishtfols kt pasqyr historike t shkurtr, ndonse
informative, t letrave shqiptare.
Vepra e Ressulit ia arrin qllimit t vet duke u br nj pasqyr hyrse n letrsin

shqiptare deri n Luftn e Dyt Botrore. Dobsi t mdha t librit jan shpesh gabime t
rnda t shtypit dhe prkthime me fjali t tilla t ngatrruara: "Por shpesh kto fakte, t vna
n nj tabllo shum m t gjer pr ata personalitete t njohur q tashm e kishin fituar
universalitetin, t arritur prtej nj mjedisi t mbyllur, duke u br edhe ata kshtu nj poezi e
pastr universale." Ja dhe nj shembull m i lezetshm pr Pjetr Budin: "I nxitur e i
inkurajuar nga mbar shqiptart pa dallim feje, ai vdiq tragjikisht m 1623 duke kaluar lumin
Drin".

Pranver 1989
Ismal Kadar
Eschyle ou l'ternel perdant [= Eskili ky humbs i madh]. Prkth. Alexandre Zotos.
Pr shekuj me radh, n t vrtet, pr mijvjear, grekt, popull mesdhetar dhe

gjysmballkanas, dhe shqiptart, popull ballkanas dhe gjysmmesdhetar, e kan par njritjetrin me shum mosbesim e skepticizm. Grekt shpesh kan patur frik nga fqinjt e tyre
verior t paqytetruar dhe politikisht t paparashikueshm, kryesisht me prbrje
mylismane, dhe i kan kthyer shpinn asaj ka ata e quanin tok kulturore djerr prtej kufijve
t helenizmit. Shqiptart, n ann tjetr, e kan par gjithmon me dyshim shovinizmin dhe
imperializmin kulturor grek t ushqyer n radh t par nga kisha ortodokse, e cila, n
shekullin e nntmbdhjet e n fillim t shekullit njzet bri 'ishte e mundur pr t shuar
do shenj veprimtarie kulturore t pavarur n Shqiprin jugore. Me gjith kt periudh t
gjat armiqsie, marrdhniet greko-shqiptare jan prmirsuar mjaft n kto pes vjett e
fundit dhe kan arritur n lidhje t tilla t prtrira, si me nj t njohur t vjetr, por t
harruar. Gjendja de jure e lufts midis t dy vendeve u hoq prfundimisht koht e fundit me
vizitat e ndrsjellta t udhheqsve politik nga t dy vendet. Pretendimet territoriale jan
mnjanuar dhe n kufi sht hapur nj pik-kalimi e re. Marrdhniet tregtare e kulturore
kan filluar t lulzojn dhe t dy popujt po rizbulojn se t dyja palet sot jan po ata q kan
qen gjithmon - fqinj. Madje edhe Enver Hoxha e theksonte kt n nj nga librat e tij t
fundit, nj libr pr marrdhniet me Greqin, t titulluar Dy popuj miq.
Nj pjes e pathosit t Greqis s lasht bhet vrtet m i kuptueshm e m i

dukshm kur shihet me syt e shqiptarve fqinj. Luksi ekzotik i oborrit mbretror t Kserksit,
ashtu si prshkruhet n Perst, t kujton nj nga prvojat shekullore t Shqipris nn
sundimin e sulltanve t Ports s Lart nj mijvjear m pas. Tragjedia e shtpis s
Atreusit n Orestia dhe tortura e antarve t veant t familjes, q kalon brez pas brezi,
pasqyrohet dukshm n besn shqiptare, besnikria absolute ndaj fjals s dhn e ndaj fatit,
nj zakon q ka futur e ngatrruar n gjakmarrje breza t tr n malet e Shqipris s Veriut
dhe ka fshir familje t tra nga faqja e dheut. Po a nuk sheh eposi homerik pasardhsen e vet
t fundit n poezin epike dhe heroike t shqiptarve dhe sllavve t jugut?
T shumta jan krahasimet midis ktyre epokave dhe vendeve n dukje t ndryshm,
por edhe m intriguese jan krahasimet n kt puqje mendimesh midis tragjedianit grek dhe
vet bardit ilir. Kadareja thot:
"Si do shkrimtar i madh Eskili ishte i ndrgjegjshm se, n krahasim me at zyrtar t
mesm apo t lart q prfaqsonte shtetin, ai ishte nj princ, dhe jo vetm i artit, por
E prapseprap sht nj far befasie e kndshme q edhe Ismail Kadare, i njohur deri
tani pr romanet e tij me tema nga historia shqiptare, pr tregime e poezi, t kthej fytyrn
nga jugu e t na jap librin Eskili ky humbs i madh, nj studim i gjer dhe i thelluar pr
dramaturgun e Greqis s lasht. 'e ka trhequr Kadaren pr te babai i tragjedis, t cilin ai
e quan humbs t madh, qenie dydimensionale, n drit dhe n hij t prjetshme? Nga t
tetdhjet pjest e shkruara prej Eskilit, vetm shtat kan mbetur gjall, pr nj arsye a pr
nj tjetr. Edhe vetm ky fakt jep mjaft hapsir pr fantazi e meditim. Si ta interpretojm
Eskilin, kur ai nuk sht tjetr vese hija e vetvetes? Si do t dukej bota letrare po t kishim
t gjitha pjest e shkruara prej tij, dhe a mund t mendohet bota pa t? Kadareja ringjall me
mjeshtri t kaluarn dhe, mbi bazn e atij materiali t pakt q kemi n dor, prvijon si
themelues t tragjedis klasike nj personalitet t besueshm.
i gjith kombit t vet. Si i till, ai qndronte m lart se do burr shteti dhe se fati i
Greqis i rndonte atij mbi supe m shum se 'i rndonte ndoshta krejt mekanizmit t
shtetit grek."
Eskili ky humbs i madh nuk sht ndihmesa e vetme e Kadares pr rizbulimin e
Greqis nga ana e vendit t vet. Ai ka prkthyer Orestian n shqip dhe ka qen bashkpuntor
kryesor n librin Antologji e poezis greke (Tiran 1986), pr t ciln ka prkthyer kng
popullore dhe poezi popullore nga cikli i Akritas-it e ktej, si dhe poezi nga Kostis Pallamas,
Konstandin Kavafis, Miltiadhi Mallakasis, Llambros Porfiras, Kostas Uranis, Jorgo Seferis,
dhe Odiseas Elitis. Por rezultati nuk sht ai q pritej nga nj shkrimtar i rangut t Kadares.
Kavafisi do t ngrihej nga varri i tij aleksandrin po t merrte vesh se n vjershn Duke pritur
barbart mungon vargu-ky: "Po vall tani 'do bjm ne pa barbart? Ata ishin nj far
zgjidhjeje". N prkthimin e Kadares, pr ndonj arsye, sht ln jasht fjalia e fundit.
Po edhe m keq sht shtesa e pakuptueshme e nj vargu q Kavafisi nuk e pati
shkruar kurr dhe q nuk gjendet n asnj prkthim tjetr t poems s tij klasike Itaka. Duke
e quajtur rrugn pr n Itak t barabart me rrugn e prvojs jetsore, e madje t jets vet,
poeti grek prfundon: "I menm si je br tashm, besoj kupton se 'jan Itakat." Kurse
prkthimi i Kadares prfundon: "I menm si je br tashm, besoj kupton se 'jan Itakat,
besoj kupton se 'sht Atdheu."
Vall far shtysa t errta nacionaliste e kan shpn Kadaren deri n nj interpretim
krejt tjetr t poems s 'plakut t Qytetit'? Mos vall edhe atij, princit t kombit, po t flasim
sipas Eskilit, i sht dashur t gjunjzohet para presionit t ndonj dogmatiku partiak
mendjengusht, t "zyrtarve q prfaqsojn shtetin"?

Pranver 1989
Koo Bihiku (red.)

Studime pr letrsin shqiptare 2. Probleme t letrsis shqiptare t realizmit socialist.
Tiran. Akademia e Shkencave. 1988. 671 faqe.
Letrsia e sotme n Shqipri cilsohet thjesht si letrsi e realizmit socialist. Meq

qeverisja n Shqipri sht n duart e nj partie t vetme t gjithpushtetshme, q nuk lejon
rrug t tjera, edhe letrsia qndron brenda caqeve t nj doktrine t vetme mbarprfshirse,
doktrins s realizmit socialist. Nuk "lulzojn qindra lule", sikundr pat propozuar Mao Ce
Duni, por vetm po ajo bim modeste q ujitet dhe plehrohet nga qendra lart e q mund t t
magjeps nganjher, meq lulet elin nj e nga nj e jo t gjitha njhersh. Nuk ka asgj t
rastit n kt lule apo n drejtimin q po merr letrsia e sotme shqiptare. Ajo sht e
planifikuar q m par, aq sa mund t planifikohet nj letrsi, ashtu si jan t planifikuara t
gjitha ndryshimet politiko-shoqrore n ket vend. Duke u nisur nga kjo, nuk sht pr t'u
habitur se studimet teorike e praktike pr letrsin jan t paktn po aq t domosdoshme pr
t kuptuar krijimtarin dhe mendimin e sotm n Shqipri sa dhe vet krijimtarin letrare
aktuale. Ndrsa shkrimet kritike n vendet perndimore luajn nj rol dytsor, n kuptimin
(teorikisht) q ato vetm reagojn ndaj botimeve letrare kur dalin, n Shqipri jan
shkrimtart ata q reagojn pr rrugn e ar pr ta nga kritikt dhe teoricient.
Vllimi i dyt i librit Studime pr letrsin shqiptare, i botuar nga Instituti i Gjuhsis
dhe Letrsis s Akademis s Shkencave t Shqipris, u kushtohet, sikundr e tregon
nntitulli, "problemeve t letrsis shqiptare t realizmit socialist" dhe prbn nj
prmbledhje voluminoze studimesh pr letrsin e sotme n Shqipri, t prgatitur nga kritik
e specialist t Tirans nn drejtimin e Koo Bihikut. I njohur jasht Shqipris kryesisht nga
libri i tij History of Albanian literature [Historia e letrsis shqiptare] (Tiran 1980), Bihiku
ka redaktuar edhe vllimin e par, Studime pr letrsin shqiptare, Probleme t letrsis
shqiptare t periudhs s Rilindjes kombtare.
Me interes t veant sht analiza e kritikut nga Tirana Jorgo Bulo pr veprat dhe
"rrugn krijuese" t Ismail Kadares, i cili ka qen n qendr t vmendjes t pjess m t
madhe t kritiks s sotme. Talenti i Kadares edhe si poet, edhe si prozator nuk ka humbur
aspak n kto tri dekadat e fundit pr nga forca novatore, kurse guximi i tij pr t'iu
kundrvn mediokritetit n letrsi ka dshmuar se realizmi socialist n letrsin shqiptare
mund t bhej n nj far mnyre fleksibl sa t nxjerr n pah problemin delikat t
individualitetit krijues. Kritik t realizmit socialist shpesh kan nnvizuar se kjo doktrin ka
rrezik t shtyp shtytjet krijuese e vetiake t individit e t'i zvendsoj ato me nj cip
konformizmi e uniformiteti. E ku do t ishte tani kultura dhe letrsia evropiane, pr shembull,
pa at frymn jokonformiste e m individualiste q do t provokonin e madje zemronin
lexuesin? N rastin e Shqipris, zrat edukativ e moralist jan mjaft t dukshm, por, sipas
kritereve perndimore, prmbajtja sht shpesh konformiste dhe prsrit vtveten. Me siguri,
ne nuk do ta cilsonim letrsin e sotme shqiptare si letrsi q i ka me bollk jokonformistt
N pjesn e par t ktij vllimi t dyt trajtohen aspekte t evoluimit t letrsis s

sotme shqiptare, si jan "pasqyrimi i realitetit socialist n romanet e viteve shtatdhjet dhe
t gjysms s par t viteve tetdhjet, formimi i poems n gjirin e letrsis s sotme" dhe
"veorit e tregimit n vitet gjashtdhjet". Kjo pjes prmban edhe nj "prpjekje pr t
prgjithsuar n rrafshin teorik prvojn e letrsis shqiptare t realizmit socialist". Pjesa e
dyt e librit prfshin studime q merren me shqyrtimin e procesit krijues t disa prej
shkrimtarve m t njohur e t afirmuar t letrave t sotme shqipe: Shefqet Musaraj, Jakov
Xoxa, Ismail Kadare, Dritro Agolli, Dhimitr Shuteriqi, Sterjo Spasse dhe Kol Jakova.
dhe eksentrikt. Megjithat, ajo ka gjetur nj far hapsire pr krijimtari dhe origjinalitet t
individeve krijuese. Shembull pr kt sht Kadareja, por jan edhe t tjer, edhe pse jo
doemos klasik t afirmuar t letrave me frym proletare q t studiohen n kt libr pr t
cilin po flasim.
Vllimi i dyt i librit Studime pr letrsin shqiptare na jep nj vshtrim ashtukshtushm t zhvillimit e t prhapjes s realizmit socialist shqiptar gjat erekshekullit t
kaluar, e ksisoj edhe nj els pr t kuptuar m mir letrsin e sotme n Shqipri. Le t
shpresojm se nj vllim i tret do t guxoj t'i hyj territorit t paeksploruar t shkrimtarve
m t rinj t brezit pas-Kadare ose do t merret vesh me letrsin e larmishme e krijuese t
Kosovs, nj pjes e mir e s cils konsiderohet se sht jasht caqeve t realizmit socialist
dhe, ndonse lexohet me knaqsi n Shqipri kur u bie njerzve n dor, rrallher flitet pr
t publikisht.

Vesht 1989
Bardhyl Londo
Vetm Itaka.
Shqiptart e ndjejn veten m mir mes malesh t thyer e t pakalueshm. Ashtu si

romakt, ata prher e kan par detin me dyshim, se nga ai nuk u ka ardhur gj tjetr ve
fatkeqsive. Megjithat, poett shqiptar kan patur gjithmon dhe e kan ruajtur magjepsen
e tyre nga Itaka, nga Saga e Ulisit dhe nga ujrat e kaltrt vezullues t Detit Jon. Nuk ka tjetr
ishull q t shfaqet m shum n poezin shqiptare se sa ky ishull realizimesh homerike dhe
kotsish kavafiane. Fato Arapi (l. 1930) dhe Sulejman Mato (l. 1941), dy poet t njohur nga
bregdeti shqiptar, e kan shfrytzuar motivin e Itaks pr t'i kthyer valt e Detit Jon, q i
prket edhe Greqis, edhe Shqipris, n nj puls t qenies poetike.
Kt tradit e ndjek edhe Bardhyl Londo (l. 1948), nga fshati Lip afr Prmetit, n
brendsin jugore t Shqipris, i cili ka br emr si nj ndr poett kryesor shqiptar t
viteve tetdhjet. Londo ka studiuar pr gjuh dhe letrsi n Universitetin e Tirans, punoi
pr disa vite si msues n vendlindje, n zonn e Prmetit, dhe tani, punon n t prjavshem
letrare artistike Drita, q del n Tiran. Vllimi i tij i fundit me poezi, Vetm Itaka, libri i par
q i botohet n Prishtin, sht nj prmbledhje e zgjedhur nga poezit m t mira t tre
vllimeve t fundit t botuar n Tiran: Hapa n rrug (Tiran 1981), Emrin e ka dashuri
(Tiran 1984) dhe sidomos libri i mirpritur Si ta qetsoj detin (Tiran 1988), i nderuar me
mimin vjetor Migjeni.
Vetm Itaka sht e renditur n pes cikle, ashtu si renditen me sa duket t gjitha
vllimet me vjersha n Shqipri: Drejt teje kam vrapuar, q dshmon pr pasionin e Londos
pr udhtimet e pr udht; Vdekja e kish harruar, me vargje kushtuar paraardhsve t vet,
poetve shqiptar t s kaluars, si Andon Zako ajupi, Ndre Mjeda, Naim Frashri, Migjeni
dhe Lasgush Poradeci; Rebelimi i shkronjave dhe Fund vere, t dy kta me vjersha temash t
larmishme; dhe cikli i fundit, Vetm Itaka, kushtuar kryesisht figurave dhe simboleve t
Greqis s lasht. A sht Itaka prerogativ i poetit, i udhtarit e i ndrrimtarit? A duhet
marr Itaka si dika e huaj pr bashkatdhetart kokfort t Londos t mbrthyer aq fort pas
atdheut t tyre malor e pas letrsis s tyre shpesh t that t realizmit socialist? Poeti
nnvizon: "T gjith jemi nga pak Odise; / N mos paim Penelop, / Nj Itak e kemi
patjetr." Dhe vrtet, n vjershn q mbyll vllimin, ai arrin n prfundimin:
"Vetm Itaka mbetet.
Itaka te fmija, Itaka te gjeniu,
ajo, e prjetshmja,
ndrra,
dashuria,
jeta,
vdekja:
Lirika e Bardhyl Londos niset nga konkretja: nga imtsit dhe astet e provuara n
jet, t prjetuara intensivisht e t shndrruara n poezi me nj mnyr erudite e t
kontrolluar. Poezia e tij, e shkruar me varg t rregullt e me rim, u bn jehon n mnyr
melodioze traditave t pasura t poezis s jugut t Shqipris, aq sa kritiku Razi Brahimi nga
Tirana e ka vendosur midis poetit klasik dhe mendimtarit t Rilindjes shqiptare Naim
Frashri (1846-1900) dhe poetit t sotm t toks Dritro Agolli (l. 1931), kryetar i Lidhjes s
Shkrimtarve dhe Artistve.
Itaka - vet njeriu."

Dimr 1990
Mimoza Ahmeti
Sidomos nesr. Poezi.
N skenn letrare t nj vendi si Shqipria, tradicionalisht mysliman, ku femrat ishin

realisht analfabete dyzet vjet m par, grat shkrimtare e poete nuk jan dukuri e zakonshme.
Kjo sht arsyeja q prligj trajtimin e tyre m fort si gra (q shkruajn) se sa si shkrimtare e
poete (q jan edhe gra).
Vllimi i par me vjersha pr t rritur, i botuar nga nj femr n Shqipri ishte ndrra
vashrie (Tiran 1963) nga Adelina Mamaqi (l. 1939). Poete t tjera t sotme n Shqipri
jan: Zhuljana Jorganxhi (l. 1946), Natasha Lako (l. 1948), Adelina Balashi (l. 1946), Elsa
Ballauri (l. 1959), t katra kto nga Kora, e Beatrie Ballii (l. 1950) nga Elbasani, kurse n
Kosov, Flora Brovina (l. 1949) dhe Edi Shukriu (l. 1950). Proza nga shkrimtare gra u
zhvillua m von, romani i par shqiptar i nj gruaje ishte Nj lindje e vshtir (Tiran 1973)
e Elena Kadares (l. 1943), e shoqja e romancierit t njohur Ismail Kadare.
Ai vizion pr poezin, pr t cilin Mimoza Ahmeti bn fjal n at rast, gjen

shprehjen e vet m s miri n vllimin Sidomos nesr, libri i saj i dyt. Kjo prmbledhje e re
prmban pesdhjetennt vjersha me tema aq sa thellsisht personale, po aq edhe universale,
q e dshmojn si virtuoze t tekniks poetike. Gjuha drejtprdrejt e kapshme dhe pa dyshim
e bollshme n fjal e vargut t saj, si edhe ritmi i prkryer duket se e ngren poeten mbi
nivelin e prodhimit letrar her-her t zvargur t disa prej bashkkohsve t saj meshkuj.
Ndofta n kuptim simbolik, Mimoza Ahmeti e hap prmbledhjen e saj me strofn e thjesht:
"Ne jemi si bim t reja, / kudo na gjen. / Ne kemi shprthyer," t nxjerr nga nj vjersh me
titullin Kng e brezit tim. Mbetet pr t'u par nse evoluimi modest dhe prpjekjet pr risi q
po ndodhin n prozn e sotme shqiptare do t ndikojn edhe mbi poezin dhe do ta
dshmojn Mimoza Ahmetin vrtet si prfaqsuese t nj brezi t ri poetsh.

Dimr 1990
Mimoza Ahmeti (l. 1963) nga qyteti i famshm kshtjell i Krujs, n veri t Tirans,
mund t konsiderohet si brezi i dyt i femrave shkrimtare n kt vend malor t Ballkanit.
Ajo kreu studimet pr gjuh e letrsi n Tiran m 1986 dhe tani sht msuese letrsie.
Vllimi i saj i par me vjersha, i titulluar Bhu i bukur (Tiran 1986), u prit mir nga kritika.
Pr her t par e dgjova emrin e saj jo nga kritikt letrar t Tirans, por t Prishtins s
largt n ann tjetr t atij kufiri t pakalueshm q e ndan m dysh letrsin e nj vendi.
"Dika e freskt n horizontin ton letrar, e re, femrore dhe plot me talent," pshpritej atje.
Pikrisht prtej rrotullamave t tymit t cigares, q m duket se kudo e kurdoher
mbshtjellin poett (meshkuj) n Shqipri, munda t shoh pr her t par Mimoza Ahmetin
n nntor 1989 n astin kur po hynte n selin e Lidhjes s Shkrimtarve dhe Artistve pr
t marr pjes n nj tryez t rrumbullakt pr poezin e sotme shqiptare. Me bluzn e saj t
thjesht, me fundin me pala dhe orapet e bardha ajo t linte prshtypjen e nj shkollareje
strholle mesdhetare n nj shkoll private angleze se sa t nj poeteje shqiptare. Mendimet e
saj u dgjuan me vmendje e u prfilln plotsisht ashtu sikundr do ta kishte merituar edhe
nj veteran i letrave.
Rrahman Dedaj
Poezi.
Rrahman Dedaj sht poet n evoluim t pandrprer dhe q ka ndihmuar mjaft pr

modernizimin e letrsis shqiptare n Kosov. Ka lindur m 1939 afr Podujevs dhe ka
studiuar gjuh dhe letrsi shqipe n Prishtin para se t bhej kryeredaktor i shtpis botuese
'Rilindja'. Veprat e tij poetike dallohen pr shprehje t pasur emocionale, pr nj saktsi gatigati matematike strukturore e semantike dhe nga krkesa pr barazpesh midis tradicionales
dhe modernes.
Prmbledhja e par e Dedajt Me sy kange (Prishtin 1962) trajtonte motive intime dhe
sociale. N Simfonia e fjals (Prishtin 1968) lirikat e tij t ndjera marrin tone m
neoromantike n shum an t ngjashme me bashkvendasin e tij nga Podujeva Adem
Gajtani (1935-1982) me nj bot e atmosfer Orfejane gonxhesh e fluturash. Vllimet q
vijn m pas, sidomos Balad e fshehur (Prishtin 1970), Etje (Prishtin 1973), dhe Gjrat q
s'preken (Prishtin 1980), hapn nj etap t re n poezin e Kosovs, q shkon m shum me
mitet dhe simbolet kontekstuale. Kjo poezi neosimboliste shpesh vrshon me metafora nga
bota e kafshve dhe e bimve, metafora q vendosen sakt dhe mbahen brenda strukturash t
disiplinuara eliptike. Prmbledhjet e tij t fundit Jeta gabon (Prishtin 1983) dhe Fatkeqsia e
urtis (Prishtin 1987) u kushtohen m fort temave letrare dhe historike.
Poezi sht prmbledhja e par e Dedajt q botohet n Tiran, ndonse n t dy ant e
kufirit, ai ka qen i njohur prej kohsh si mjeshtr i vargut. Ky libr sht prmbledhje e
poezive m t mira t shtat vllimeve t siprmendura, poezi q nuk vijn si peshqesh i
Muzs nga qielli, por si nj shkulm i mundimshm e partenogjenetik nga zemra e poetit, nj
shkulm krijues q digjet pr liri me do mim, sikundr thot n vjershn Vargu kryene:
"Mundohet t lind
koka i mungon.
T dal pa kok
do t'ia vn nj numr
n vend t emrit.
Nj numr q njerzit
do ta mbledhin e zbresin
do ta shumzojn e pjestojn
gjithnj gabimisht."

Pranver 1990
T dal npr kokn e huaj

harron
dhembjen q e ushqen.
Neshat Tozaj
Thikat. Roman.
Atyre q ndjekin historin e re t Shqipris do t'u kujtohet shprthimi i pak viteve m

par i nj bombe t vogl n territorin e ambasads jugosllave n Tiran, qytet ky normalisht
simbol i vet qetsis, shprthim q shkaktoi nj incident t vogl diplomatik e q kurr nuk
u sqarua plotsisht. Pikrisht pr incidente t ktij lloji Neshat Tozaj e hedh fjaln n romanin
e tij Thikat.
N historin e trilluar t shkruar nga Tozaj, tregohet se si gomat e nj veture
diplomatsh t huaj n Tiran shpoheshin nga nj person apo disa persona t panjohur. Kjo i
bn menjher autoritetet t dyshojn pr nj komplot pr minimin e marrdhnieve
ndrkombtare t Shqipris, dhe prandaj Sigurimi, sektori i kudondodhur e i tmerrshm i
Ministris s Punve t Brendshme, ngarkohet pr t br hetime. Gjat hetimeve del fare
qart se prapa ktij akti nuk ka arsye politike dhe veprimtari agjentsh t poshtr t huaj apo
'tradhtarsh' vendas grotesk q aq shum jan t pranishm n romanet shqiptare me
spiunazh, por sht nj veprim i nj gruaje t shushatur, q vuan nga rregullime psikike. Ky
prfundim sht mjaft i volitshm, por ajo ka normalisht do t shnonte fundin e hetimeve,
shnon fillimin e tyre. Hetuesit e Ministris s Brendshme kan hyr aq thell sa q nuk
mund t dalin kollaj. A nuk kishte thn vet Enver Hoxha se shum komplote ishin zbuluar
jo nga Sigurimi, por nga Partia? Sigurimit i duhej nj rast q ta zbulonte vet. Fillon kshtu
nj hetim i plot dhe me do kusht duhet zbuluar nj komplot tradhtie. Keqbrsit, me faj apo
pa faj, duhen qruar dhe dnuar shpejt e pa mshir n at mnyrn tepr t njohur pr t
gjith banort e vendeve t Evrops Lindore. Kur karriera, prestigji dhe influenca jan n
rrezik, pushteti shprdorohet n mnyr t hapur dhe t drejtat themelore t njeriut prbjn
nj penges. Ministria e Brendshme e gjithpushtetshme duket se ka n dor ministrit e tjera e
madje edhe vet partin, dhe duket se po bhet shtet brenda shtetit.
Neshat Tozaj ka lindur n fshatin Kallarat t Vlors m 1943. Ka studiuar drejtsi n

Fakultetin e Shkencave Politike n Tiran dhe ka botuar dhjet vllime n proz me t
ashtuquajturn tema t vigjilencs, domethn, romane dhe tregime me spiunazh, shum prej
t cilve jan ekranizuar. N parathnien e tij n kt libr, Tozaj zgjatet n nj far mnyre
pr t theksuar se Thikat sht nj vepr artistike, e trilluar, dhe do ngjashmri me persona
real sht krejtsisht e rastit. Megjithat, ai e di se pr far sht fjala: ai vet punon n
Ministrin e Brendshme.

Pranver 1990
Thikat me siguri do t lexohet me interes t madh nga shum shqiptar dhe pa dyshim
nga vzhguesit e Shqipris jasht pr kritikn e mpreht ndaj nj shprdorimi 'teorik' t
pushtetit. Botimi i par masiv prej pesmbdhjet mij kopjesh u shit shpejt. Shkrimtari dhe
kritiku i njohur, Ismail Kadare, i cili sht n pararoj t fushats s tanishme letrare kundr
mediokritetit, 'skematizmit' dhe mungess s guximit n shkrimet e sotme shqipe, theksoi
rndsin e ktij romani n nj reens m t gjat se zakonisht e n mbshtetje t veprs, m
15 tetor 1989 n gazetn letrare Drita t Tirans.
Sabri Hamiti
Vetdija letrare. Sprov pr nj poetik 4.
Edhe pse n prgjithsi pranohet n t dy ant e kufirit se niveli artistik i prozs

shqiptare sht ende m i lart n Shqipri se sa n krahinn (dikur autonome) shqipfolse t
Kosovs n Jugosllavin e jugut, kritikt m t mir letrar lipset t'i krkojm n pllajn e
turbullt e t shqetsuar t mllenjave. Njri prej tyre sht Sabri Hamiti (l. 1950), i cili bashk me Ali Aliu (l. 1934), kritikun e rrjedhshm nga Liqeni i Presps; Rexhep Qosja
(l. 1936), akademik dhe historian i letrsis shqiptare; Ibrahim Rugova (l. 1945), q ka dal
n radht e para t ngjarjeve t fundit politike si zdhns i lvizjes pr demokraci e pr t
drejta njerzore; Rexhep Ismajli (l. 1947), i liruar vitin e kaluar nga nj periudhe 'izolimi' e
rrahjesh n burgjet serbe; dhe Agim Vinca (l. 1947), njohs i thell i poezis s sotme, - ka
futur pr her t par metodn m objektive e m krkuese strukturaliste n kritikn letrare
shqipe, at metod q aq shpesh sht quajtur e dmshme n Tiran.
Lindur n Dumnic, afr Podujevs n Kosov, Hamiti ka studiuar pr letrsi
krahasuese n Zagreb dhe n Ecole Pratique des Hautes Etudes n Paris, ku gjysmperndit
e strukturalizmit francez ushtruan ndikimin e tyre tek ai. Ka prfunduar doktoratn n
universitetin e Prishtins. sht autor i nj numri t madh vllimesh me proz, poezi e drama,
por, n radh t par, sht shquar si kritik novator. Vetdija letrare sht libri i pest i tij me
kritika. Para ktij ai botoi Variante (Prishtin 1974), Teksti i dramatizuar (Prishtin 1978),
Kritika letrare (Prishtin 1979, shkruar bashk me Ibrahim Rugovn) dhe Arti i leximit
(Prishtin 1983).
Prve konsideratave teorike, Hamiti e zbaton metodn e tij edhe n nj radh

studimesh analitike pr autor q, pr t kan qen pika kthese n historin e letrsis
shqiptare q prej fillimeve t saj n shekullin gjashtmbdhjet e deri n ditt tona: Pjetr
Budi (1566-1622) dhe Pjetr Bogdani (1630-1689) t letrsis s hershme fetare shqiptare;
italo-shqiptari Jeronim De Rada (1814-1903), Pashko Vasa (1825-1892), Kostandin
Kristoforidhi (1830-1895) dhe Naim Frashri (1846-1900) t lvizjes pr zgjim kombtar t
shekullit t nntmbdhjet, t quajtur Rilindje; poett e paralufts Andon Zako ajupi
(1866-1933) dhe mesianiku Migjeni (1911-1938); si dhe nj numr shkrimtarsh
bashkkohs nga Kosova dhe Shqipria, q nga poeti Esad Mekuli (l. 1916) dhe prozatori
Hivzi Sulejmani (1910-1975) e deri tek Anton Pashku (l. 1938), Nazmi Rrahmani (l. 1941),
autor i shquar pr fmij n Kosov Vehbi Kikaj (1942-1986), prozatort Musa Ramadani
(l. 1944) dhe Teodor Lao (l. 1936), si dhe poeti Nexhat Halimi (l. 1949).
Vetdija letrare sht nderuar si libri m i mir i vitit 1989 me mimin e Rilindjes,
pr ndihmes t muar n studimin e letrsis shqiptare. Duke folur pr situatn politike
prher e m t pashpres n Kosov, me rastin e dorzimit t ktij mimi n shkurt 1990,
Hamiti tha:
Hamiti futi nocione e koncepte t reja n studimin e letrsis shqiptare, duke ngulur
kmb pr nj interpretim t pavarur nga proceset jashtletrare. Duke u prqndruar n kodet
tematike, n nocionet e statusit tekstual dhe n strukturat poetike e narrative t vlefshme pr
mbar letrsin shqiptare, ai e sheh kt letrsi pak t njohur si nj organizm strukturor q
lipset shqyrtuar sa t jet e mundur, jasht optiks, vlerave dhe ideologjive t periudhs n
fjal. Edhe vetm ky qndrim do t ishte renovues, po t kemi parasysh at filtr, nganjher
t padeprtueshm, npr t cilin kalon domosdoshmrisht do fjal e shtypur n Shqipri.
"Duke pranuar kt mirnjohje pr pun krijuese, i ndiej thellsisht t gjith ata q n

kt koh t rnd mundohen t krijojn dika me vler n kulturn shqiptare. I ndiej
t gjith ata krijues q jan t vetdijshm se kultura shqiptare ka qen gjithmon n
funksion jo vetm t krijimit t identitetit kombtar, por edhe t mbrojtjes s tij. Tash,
q ky identitet sht sulmuar tmerrsisht me kusht q t'i rrezikohet ekzistenca, kultura
e letrsia marrin rndsi e funksion edhe m t madh pr aq sa sht vshtirsuar jeta
e tyre."

Ver 1990
Adem Demai
Gjarpinjt e gjakut. Roman.
Prishtin. Gjon Buzuku. 1990. 111 faqe.
Ribotimi i veprs Gjarpinjt e gjakut sht njfar befasi letrare tridhjet vjet pas
botimit t par n Jugosllavi m 1958. Pas m se njzetetet vjetsh burgimi, autori i veprs,
Adem Demai (l. 1936), t cilin shum e quajn edhe Nelson Mandel t Evrops, u lirua pa
pritur m 28 prill 1990, nj gjest tepr i vonuar i vullnetit t mir nga ana e qeveris serbe
ndaj popullsis shqiptare. Ai pat qen arrestuar m 1958, sepse kishte kritikuar dbimin pr
n Turqi t dhjetra mijra e ndofta qindra mijra shqiptarve t Jugosllavis, pr arsye gjoja
se ata ishin turq. M 1964 ai u dnua edhe me pesmbdhjet vjet burg t tjer pr gjoja
organizimin e nj lvizjeje kombtare lirimtare n Kosov e pr shprndarje traktesh
studentore me kritika ndaj sistemit politik jugosllav. M 1976, ai u dnua prsri nga nj gjyq
i rrem me pesmbdhjet vjet burg, ku ndenji deri m 1990 si nj nga disidentt politik m
t shquar t Jugosllavis.
Titulli i veprs sht marr nga nj alegori pr tre gjarprinj gjigand ngjyrash t
ndryshme, q iu suln tre vetve, nj turku, rajas s tij dhe nj shqiptari, t cilt, n udh pr
t krkuar fatin, hyn pr t kaluar natn n nj shpell t madhe ku banonte nj plak. N
errsir e sipr, gjarpri i verdh mbshtillet rreth qafs s turkut dhe i pickon ballin. Gjarpri
i dyt i zi mbshtillet rreth kmbs s rajas dhe i pickon shputn. Gjarpri me ngjyr t
gjakut (prej ktu vjen titulli) mbshtillet n dorn e djatht t shqiptarit dhe e pickon n gisht.
T nesrmen n mngjes i zoti i shpells u shpjegon fatin secilit:
Turkut i kish pa than: "Ty t'ka thimthue gjarpni i sefas! Ti kie me b sefa sa t'jen
jeta. Ty ta ka krue Perenia ve me nejt kamkryq e me sunue!" Rajs i kish pa
than: "Ty t'ka thimthue gjarpni i vimit. Ti kie me punue e me vye sa t jen jeta! Ty ta
ka krue Perenia me u ue me knojsit e par e me ra ma i mrami i t'tanve!" Shyptarit
i kish pa than: "Ty t'ka thimthue gjarpni i gjakut. Ti kie me e vr vllaun tan e vllau yt
ka me t'vr ty e s'kan me t'u da gjaqet sa t'jen jeta! Ty ta ka krue Perenia gjak me
pi e gjak me vjell!"
Gjarpint e gjakut, e botuar dhe e shitur nn banak n Kosov, sht nj rrfim
pasionant pr nj konflikt brezash, t cilt Demai edhe i kupton, edhe i do t dy. Kryetari
sht mjaft interesante se Gjarpinjt e gjakut nuk ka t bj drejtprdrejt me kauzn

politike t Demait, as me problemet e dilems politike n Kosov. Ai merret me problemin
'tjetr' shqetsues pr shqiptart e Kosovs: gjakmarrjen. Ai sht nj botim n kohn e
duhur, jo vetm pr njohjen e autorit dhe rolit politik t vazhdueshm t tij n Kosov, por
edhe pr fushatn e tanishme pr t'i dhn fund kasaphans s pakuptimt t gjakmarrjes. Ata
q mund t ken kujtuar se gjakmarrja, e cila n fillim t shekullit shkurtonte nj ndr dhjet
meshkujt e krahinave t tra n Shqiprin e Veriut, nuk ishte gj tjetr vese nj relik e
uditshme e s kaluars, do t befasoheshin po t msonin se ajo mbahet ende gjall pr
bukuri n Kosov. Duke shfrytzuar ndjenjat e tanishme pr bashkim e solidaritet t
shqiptarve t Kosovs prball kmbnguljes s egr t serbve pr t sunduar me do mim
kt krahin t varfr, si dhe prball shkeljeve t tilla t t drejtave t njeriut t papara n
Evrop q nga rnia e ausheskut, n Kosov u ngrit m 1990 nj komitet me intelektual
kosovar, i cili me manifestime publike plot skena dramatike e me pjesmarrje masive, ka
mundur t pajtoj m se nntqind raste gjakmarrjeje, prfshir edhe disa ndr shqiptaroamerikan t SHBA-s.
patriarkal i nj familjeje konservatore kosovare nuk sheh rrug tjetr vese t mbshtes
gjakmarrjen si t vetmin mjet pr t vn n vend nderin e burrit, ndrsa i biri i kupton
pasojat e saj shkatrrimtare dhe lufton m kot, pr t'i dhn fund zakonit. N fund i biri u
lutet fmijve t vet t'i shtypin kokn gjarprit.
Adem Demai, dikur bir aktiv e lufttar pr nj bot m t mir, tani sht br nj
lloj patriarku shpirtror pr m se dy miljon shqiptar n Jugosllavi. Q prej daljes nga
burgu, ai ka theksuar nevojn e nj zgjidhjeje kryesisht paqsore t krizs s tanishme
politike e t rezistencs pasive, dhe ka prsritur at kushtim t veprs s vet q kur ishte
botuar n Prishtin m 1958:
"Jo - atyre q jan trima
t ngren gishtin e krimit,
por - atyre q jan burra
t shtrijn dorn e pajtimit."

Dimr 1991
Natasha Lako
Natyr e qet. Poezi.
Vizitori i rrall i huaj, q i bie rruga pr n Kor, pa tjetr kthehet me mbresn se ky

qytet rrz maleve t Shqipris juglindore jo larg nga kufiri grek ka par dit m t mira. Pr
shqiptart, prkundrazi, Kora sht sinonim i jets s mir, arsimit t qndrueshm dhe
begatis. Ndoshta kjo sht arsyeja q shum beqar shqiptar, kur duan nuse, nisen nga
motoja e vjetr: "O korare, o hi fare." Gjat kohve Kora i ka dhn Shqipris jo vetm
nuse, por edhe m shum shkrimtar, intelektual, dhe njerz me talent se sa t tjert. Ndr ta
shquhet poetesha Natasha Lako.
Lindur m 1948, Natasha Lako botoi vjershn e saj t par m 1964 (fakt i vjetr ky
tashm pr letrsin shqiptare t shkruar nga femra), kurse prmbledhja e saj e par Marsi
brenda nesh doli m 1971. Tani ajo sht autore e pes vllimeve me vjersha, e nj romani
dhe disa skenaresh t suksesshm filmi pr Kinostudion 'Shqipria e Re', si dhe poetesha nga
Shqipria me m shum emr, brenda dhe jasht vendit.
Natyr e qet sht nj vllim me tetdhjetenj lirika t zgjedhura nga m t mirat e
Lakos. T bie n sy menjher freskia e metaforave dhe e imazheve t vargut t saj, q
udhton npr kraht e kohs e t hapsirs: n Vezuv, n nj post publike t Athins
homerike, n ashensorin e thjesht, por shumprmasash t hotelit veteran Bozhur t
Prishtins s vuajtur, dhe doemos prsri n Kor.
Natasha Lako nuk sht vetm poete grua, por edhe poete e gruas, dhe kjo an e
krijimtaris s saj bhet m e dukshme se gjetk n vllimin Natyr e qet, ka shihet qoft
n kndvshtrimin e saj femror, qoft n aftsin e njohur t femrs pr t ndjer ngjyrimet
emocionale dhe pr t hetuar me imtsi. Ajo e heton botn nga tavolina e saj e shkrimit, e
shoqruar, ose m mir me thn e armatosur, me gjilprn e saj qepse proverbiale:
Kur librin marr pr t lexuar,

ose kur n flet me ju flas,
e vetme mbetet gjilpra ime e praruar
n hapsirn e madhe."
Shqipria nuk ka patur kurr ndonj grande dame t poezis, sikundr kan patur
fqinjet e saj t Ballkanit, as nj Elisaveta Bagrjana si bullgart, e as nj Desanka Maksimoviq
si serbt, q t pasqyronin shpirtin e kombit apo ndjenjat e tij, dhe kjo ka ndodhur thjesht,
sepse deri von nuk ka patur fare gra shkrimtare. Jo m larg se nj brez m par, grat n fakt
ishin analfabete dhe ngarkoheshin si kafsht, nj shakull pr me bajt sipas Kanunit. Por, si
kudo gjetk, koht kan ndryshuar n Shqipri, dhe n rrofshim gjat, mund t shohim gjra
t reja nga penat e shqiptareve.
"Jeta ime prej gruaje

ka vizatuar n hapsir natyrn time t qet:
nj libr t biblioteks, nj laps, ca flet
dhe nj gjilpr t vogl pr t qepur.

Pranver 1991
Agim Vinca
Ort e poezis.
Q me pezullimin me dhun t qeveris s Kosovs n vern e vitit 1990, dbimi n

fakt i t gjith shqiptarve nga postet udhheqse dhe administrative (madje edhe personelit
mjeksor shqiptar nga spitalet), ndalimi i Rilindjes (e vetmja gazet e prditshme n gjuhn
shqipe n Jugosllavi), dhe pezullimi i t gjith transmetimeve n gjuhn shqipe t radios dhe
televizionit t Kosovs, e ardhmja e kulturs dhe e letrsis shqipe n Jugosllavi duket se
sht krejt e pasigurt. Sikundr ka thn poeti dhe kritiku Agim Vinca:
"N atmosfern n t ciln po jetojm, ne intelektualt e Kosovs, nuk kemi m koh t
merremi me libra e me lexime. Ne n Kosov lngojm si shqiponja e plagosur."
Agim Vinca ka lindur m 1947 n fshatin shqiptar t Veleshts afr Strugs n ann
maqedonase t Liqenit t Ohrit dhe ka studiuar n Prishtin ku dhe ka mbrojtur doktoratn.
Prve kritikave, studimeve letrare dhe prkthimeve, ai ka botuar edhe pes vllime me lirika
t lidhura ngusht me vndin e tij t lindjes. Ai sht shquar midis t tjerash pr gjykim t
mpreht dhe, sidomos kta vitet e fundit, pr polemikat e tij me intelektual serb e
maqedonas pr t ardhmen e nj atdheu ku (akoma) jetojn s bashku.

Pranver 1991
Por q Agim Vinca (akoma) profesor i poezis s sotme shqipe n Universitetin e

Prishtins, megjithat, ka gjetur koh dhe energji pr t botuar nj prmbledhje mjeshtrore
561-faqesh me artikuj pr poezin shqipe e t huaj, sht nj nder jo vetm pr kmbnguljen
e tij, por edhe pr shkalln e pjekuris q ka arritur kultura shqiptare n Kosov, shtpia
vorfnore e Evrops. Ort e poezis vjen pas librit Struktura e zhvillimit t poezis s sotme
shqipe (1945-1980) po e ktij autori, botuar m 1985, dhe vjen si nj nga pohimet m t qarta
pr poezin bashkkohore shqiptare deri n ditt tona. Ndr studimet e tij pr poet klasik
dhe t sotm shqiptar hasim artikuj pr Ismail Kadaren (l. 1936), Dritro Agollin (l. 1931),
Fatos Arapin (l. 1930), Koi Petritin (l. 1941), Ndoc Paplekn (l. 1945) dhe Natasha Lakon
(l. 1948), si dhe pr kolegt e tyre shqiptar nga Kosova: Din Mehmeti (l. 1932), Azem
Shkreli (l. 1938), Rrahman Dedaj (l. 1939), Ali Podrimja (l. 1942), dhe Qerim Ujkani
(l. 1937), si dhe pr autor t huaj, duke filluar me Rabindranat Tagorn e duke vazhduar me
Sharl Bodlerin, Federiko Garcia Lorkn, Janis Ricosin, Bertold Brehtin, dhe Vladimir
Majakovskin. Vllimi prfshin gjithashtu, studime pr teorin e poezis (tipologjia dhe
simbolizmi), kumtime e reensa t ndryshme, 'tri biseda pr poezin' dhe nj bibliografi t
plot t poezis shqipe n Jugosllavi nga 1981 deri m 1988. Gjuha e Agim Vincs sht e
kursyer dhe e sakt, sht qenia poet q e bn kritikn e tij t lexohet me ndje.
Ismail Kadare
Broken April [= Prilli i thyer].
New York. New Amsterdam Books. 1990. 216 faqe.
Kur shkrimtari Besian Vorpsi, n nj pritje q jepte pr miqt dhe t njohurit n

shtpin e vet, shpalli se ku do t kalonte muajin e mjaltit, t gjith u shtangn dhe ran n
heshtje. Edhe nusja e tij e re, Diana, u habit mjaft nga ideja pr t kaluar pushimet n nj
rrafsh t shkretuar t Alpeve t Shqipris s Veriut. A nuk do t ishte m me vend pr
protagonistt e shtress s siprme t klass s mesme t kryeqytetit t vogl e t parritur
mir shqiptar t paralufts q ta kalonin muajin e mjaltit n plazhet vezullues t Riviers
shqiptare apo asaj italiane e franceze? Mir q disa prej miqve e kuptonin se Besiani, si
shkrimtar, ishte mahnitur nga mundsia e nj udhtimi me makin n t kaluarn, mes fiseve
malsore feudale n gjak me njri-tjetrin, mes njerzve t nj shoqrie primitive t paprekur
nga qytetrimi modern, po e gjora Dian, nuse e re, si ta kuptonte? Ndrsa ata me shpirt
aventure e kishin zili. "Ti do t shkosh nga bota reale drejt e n botn e legjendave, midis
eposit t mirfillt, q rrall e gjen akoma t gjall mbi fytyr t rruzullit toksor."
Ndonse subjekti sht vendosur n vitet tridhjet, Prilli i thyer, i botuar shqip m
1980, pak ka t bj me romanet e tjer t mirnjohur t Ismail Kadares pr Shqiprin e
shekullit t njzet: Gjenerali i ushtris s vdekur (Tiran 1963), Kronik n gur (Tiran
1971), Dimri i madh (Tiran 1977) dhe Koncert n fund t dimrit (Tiran 1988). Ai qndron
m mir n radhn e ciklit, t ktij autori, t rrfimeve me subjekt mesjetar (historiant
shqiptar e prdorin termin mesjetar n nj kuptim m t gjer duke prfshir edhe ngjarje t
shekullit t tetmbdhjet), ku miti dhe legjenda ndrthuren me realitetet e ashpra t historis
shqiptare. Ndr romanet e mvonshm jan Kshtjella (Tiran 1970), Ura me tri harqe
(Tiran 1978) dhe Kush e solli Doruntinn? (Tiran 1980). Megjithse ka frymn e mesjets,
Prilli i thyer ndalet n nj dukuri jashtkohore, q ka qen gjersisht i prhapur n fiset e
Shqipris Veriore deri von n koht e reja. Edhe sot e ksaj dite, n Kosovn fqinje ka
patur realisht mijra familje t mbrthyera nga kto rite t prgjakshme, edhe pse pa at
stolin e 'qehajait t gjakut' etj. Fushata kundr gjakmarrjes, e drejtuar nga intelektual t
shquar shqiptar t Kosovs, ka shpn koht e fundit n 'pajtimin' e m shum se nntqind
gjaqeve.
Gjat tridhjet vjetve t fundit, pena e Ismail Kadares e ka ftuar lexuesin pr sa e sa
udhtime magjepsse npr ngjarjet e uditshme e t pazakonta t historis s Shqipris e
Plani nr. 2: Gjorg Berisha ka kryer at akt q gjith familja dhe farefisi ia krkonin me
kmbgulje: t vinte nderin n vend, duke vrar vrassin e t vllait nga fisi Kryeqyqe, me t
cilin ishin n gjak. Nuk mund t dilje dot jasht ritualit t prgjakur t hakmarrjes, t fiksuar
n Kanunin e lasht t Lek Dukagjinit. Familje t tra ishin fshir m par nga faqja e dheut
nprmjet marrjes s gjakut, kurse tani e kishte radhn ai, dhe mjaftonte t'i zinte prit
viktims. Gjithka ishte prcaktuar nga kanuni fisnor, prfshir dhe tridhjet ditt e bess s
madhe gjat s cils ai lejohej t kalonte ditt e fundit jasht shtpis dhe do t bnte
udhtimin mes malesh pr t'i dorzuar 'taksn e mortit' qehajait t gjakut. Pikrisht gjat
udhtimit t vet drejt kulls s akullt t Oroshit, Gjorgu shtangu kur pa nj nga ato pajtont e
rrall pr t cilt kishte dgjuar, brenda t cilit udhtonte ajo zonja e re dhe e bukur nga
qyteti. Edhe Diana kishte mundur t kapte fytyrn e ktij malsori t ri kur po kalonin. Pr
rrjedhoj dhe vetvetiu, magjepsja e smur e Besianit pas zakonit t gjakmarrjes dhe joshja
erotike e Dians ndaj Gjorgut, nj obsesion q vjen duke u rritur dhe q e shpie kt t fundit
n nj bot tjetr, sjellin ftohjen e iftit ndaj njri-tjetrit.
npr ant m ekzotike t kulturs s saj pak t njohur. Nuk ka pik dyshimi se ai ka dhn
ndihmes shum m t madhe se do autor tjetr pr prparimin e letrave t sotme shqiptare,
qoft me veprat e tij, qoft me kritikn e mpreht kundr mediokritetit dhe skematizmit me
shtysa politike. Kto vitet e fundit ai sht ndeshur publikisht n disa raste me kritikun Koo
Bihiku, ithtar i nj realizmi socialist ortodoks, dhe ka akuzuar kritikt shqiptar n prgjithsi
se kan penguar krijimtarin letrare. Shum intelektual shqiptar jan t nj mendimi me
Kadaren, tani madje fare hapur. Nse ka ndonj q mund t bj revolucion n letrsin
shqiptare nga brenda sistemit politik ekzistues, ky do t jet Ismail Kadareja.

Pranver 1991
Dritro Agolli
Splendeur et dcadence du camerade Zulo [= Shklqimi dhe rnia e shokut Zylo]. Prkth.
Christian Gut.
Paris. Gallimard. 1990. 286 faqe.
N kta dy dhjetvjeart e fundit shkrimtart shqiptar kan qen shtrnguar nolens

volens t jetojn nn hijen e Ismail Kadares, emigrimi i t cilit n minutn e fundit n Paris
n tetor 1990 dhe ambicjet politike, pa dyshim do t'ia shtojn famn letrare npr bot. Nj
nga kta shkrimtar sht Dritro Agolli, romani satirik i t cilit Shklqimi dhe rnia e shokut
Zylo ka dal tani, n nj prkthim t pritur mir, n gjuhn frnge nga Kristian Gyt.
Shoku Zylo sht tip i nj aparatiku pa t keq, por t paaft, shef i nj sektori q s'bie
n sy t ministris, sektor i kulturs, me t cilin uni i tij sht i lidhur me mish e me shpirt.
Ndjenja patetike e kotsis, entusiazmi i tij donkishotesk, sjellja e tij groteske para t tjerve,
me nj fjal shklqimi i tij dhe rnia e tij, vihen n pah me imtsi ironike nga vartsi dhe
shoqruesi i tij i palodhur e m i shkatht Demk, i cili n roman kryen funksionin e nj
vzhguesi asnjans. asti i kthess n karriern e Zylos vjen m n fund kur ai shpreh
mendimet e tij pr nj pjes teatrale: "Drama sht e gabuar ideologjikisht. E para, heroi
negativ del i fort. N se vut re, heroi negativ ngjitet n kodr. 'sht kjo, shok? Kjo do t
thot se ai ngjitet n piedestal, domethn n kodr. Ai duhet t zbres nga kodra, bile t futet
n pus. N kodr duhet t ngjitet heroi pozitiv." Kto fjal, q, sipas Agollit, ishin thn
vrtet nga nj ithtar i thekur i realizmit socialist n Tiran aso kohe, shpejtojn rnien e
Zylos m pas, kur pjesa konsiderohet e arritur nga eprort e vet.
Dritro Agolli (l. 1931), nga krahina e Devollit n Shqiprin juglindore, ka ushtruar
nj ndikim t ndjeshm n rrjedhat e letrsis shqiptare, qoft si shkrimtar n proz, qoft si
poet i toks. Ndr veprat e tij n proz jan romanet me tem nga lufta partizane Komisari
Memo (Tiran 1970, bot. n anglisht The bronze bust, Tiran 1975) dhe Njeriu me top (Tiran
1975, bot. n anglisht The man with the gun, Tiran 1983). N anglisht jan botuar edhe
gjashtmbdhjet tregime t tij n prmbledhjen Short stories [= Tregime] (Tiran 1985).
Agolli sht antar i Komitetit Qendror t Partis dhe kryetar i Lidhjes s Shkrimtarve dhe
Artistve t Shqipris qysh m 1973, pas spastrimit dhe dnimit at vit t liberalve me Todi
Lubonjn dhe Fadil Paramin n krye.
Shklqimi dhe rnia e shokut Zylo, deri tani romani m i mir i autorit, u botua s pari
m 1972 n revistn satirike t Tirans Hosteni dhe doli si libr m vete nj vit m von. Q
ky libr sht botuar n Shqiprin staliniste, nj vend q nuk shquhej pr ndonje far
tolerance qoft edhe ndaj kritiks m t but ndaj sistemit politik, lidhet pa dyshim me faktin
se pr karakterin e Zylos ishte marr si prototip nj gazetar liberal i kohs, mik i Fadil
Paramit dhe Mehmet Shehut. Kshtu q romani, midis t tjerash, diskreditonte edhe
gazetarin (i cili m pas u internua), edhe at lvizje liberale t ciln, gati-gati njzet vjet m
pas dhe n nj koh tjetr, vet Agolli tani nolens volens ka ardhur dhe e ka pranuar.
Shoku Zylo sht figur universale, karakter q mund t ndeshet n do shoqri e n

do epok, dhe kritikt menjher e krahasuan me t tjer, q nga Daniel Defoe dhe Revizor-i
i Nikollaj Gogolit deri te Franc Kafka e ert-i i Millan Kunders. Por, sigurisht e pa dyshim
do t jen lexuesit e vendeve t Evrops Lindore q mund t mojn e t kuptojn m mir
vlerat e romanit. Ky roman sht prkthyer n bullgarisht, kurse tani po prkthehet n rusisht
dhe gjermanisht.

Ver 1991
Ismail Kadare
Dosja H.
M 1953 Milman Parry dhe Albert Lord trhoqn vmendjen e bots intelektuale me
botimin prej tyre t Serbo-Croatian heroic songs [= Kng heroike serbo-kroate], q
dshmonte se tradita homerike e poezis epike ishte ende e gjall dhe shndosh e mir n
Ballkan. Rapsodi i tyre nga Sanxhaku, Salih Ugljanin (l. 1866), ishte n gjendje mir e bukur
pr or t tra t recitonte poezi epike serbo-kroate dhe shqiptare pr akte heroike t kohve
t shkuara.
N romanin Dosja H, dy studiues irlandezo-amerikan t trilluar, Maks Rothi dhe Vili

Nortoni, nisen pr n malet e thella t Shqipris Veriore t paralufts, me aparat inizimi n
krah, n krkim t vendlindjes s eposit. T dy folkloristt kan prirjen t hetojn mundsin
e ekzistencs s nj lidhjeje t drejtprdrejt midis eposit homerik dhe epiks heroike, kngt
e s cils deklamohen nga malsort hijernd t Shqipris s Veriut me lahutat e tyre me
nj tel. Ky udhtim n terren sht nj far enigme pr autoritetet shqiptare, sidomos pr
nnprefektin e krahins, i cili, pr t'u siguruar, u qep atyre prapa si rrodhe, agjentin e fsheht
Dull Baxhaja pr t'i vzhguar dhe pr t sjell informata pr veprimtarin dhe lvizjet e tyre.
Gruaja e nnprefektit, Dezi, q t kujton Diana Vorpsin e Prillit t thyer, sht po aq e
magjepsur nga prania e dy burrave studiues. Ndrkaq, ndr banort vendas lind me t shpejt
dyshimi se mos t ardhurit nga jasht jan vrtet spiun. Banesa e tyre n Hanin e
Rrashtbuallit bastiset, kurse aparati q kishte regjistruar zrat e tyre, asgjsohet. Ky sht
fundi i misionit t tyre n Shqipri.
Dosja H, tashm n qarkullim n prkthimin mjeshtror n gjuhn frnge t Jusuf
Vrionit me titullin Le Dossier H (1989), si dhe n suedisht e n greqisht, sht nj satir e
kndshme pr dy t huaj t pafajshm q prpiqen t kuptojn shpirtin shqiptar dhe, sidomos,
huqet e jets shqiptare me t cilat vizitort e huaj shpesh mahniten: prirja ballkanike pr
thashethemet dhe prgojimet, paaftsia e administrats, si dhe nj ndjenj fminore frike e
dyshimi nga ana e autoriteteve pr do gj t huaj. Duke e vendosur subjektin e tij prsri n
vitet tridhjet, Kadareja di si t godas pa zarar prirjen izolacioniste t vendit dhe ndrhyrjes
s trash t makins s Sigurimit n t gjitha sferat e jets s sotme.
Fillimet e poezis epike n Ballkan jan mjaft t panjohura e t diskutueshme. Pr

vzhguesin e jashtm pak rndsi ka nse kngt shqiptare t kreshnikve e kan marr
frymzimin nga juna ke pjesme, kngt serbo-kroate m t njohura, apo anasjelltas, por pr
studiuesit e Ballkanit, shum prej t cilve gjejn knaqsi n sindromn nacionaliste "un
isha i pari", fillesat historike t do dukurie kulturore mund t jen me rndsi politike
shprthyese. Qendrat e rapsodve epik duket se kan qen trojet malore t Bosnjes,
Sanxhaku i Novi Pazarit, Mali i Zi dhe Shqipria e Veriut, ndonse pr udi pjesa m e
madhe e epiks shqiptare ka pr vendndodhje ngjarjesh Jutbinn (Udbina), nj fshat
pesdhjet kilometra n verilindje t Zadarit n Kroaci. Nj shtje tjetr q sht shtruar
sht shtja e nj lidhjeje t mundshme midis epiks heroike ballkanike dhe epiks shum t
muar t grekve t lasht. A mos kjo sht poezia epike dhe heroike, q ende kndohet prej
shqiptarve dhe sllavve t jugut pasardhse e epiks homerike? Kjo sht nj hipotez q e
ka joshur n mnyr t veant shkrimtarin shqiptar Ismail Kadare.

Ver 1991
Martin Camaj
Selected Poetry [= Poezi e zgjedhur]. Prkth. Leonard Fox.
New York. New York University Press. 1990. xviii & 208 faqe.
N letrsin e re shqiptare nuk ka patur kurr tradit shkrimtarsh n mrgim. Ndrsa

letrsit ruse dhe polake, apo edhe ato estone, letone e lituane, kto t fundit t krahasueshme
pr nga madhsia me at shqiptare, as nuk do t merreshin me mend pa ndihmesn e
shkrimtarve t tyre n mrgim, fare pak nga prodhimi letrar shqiptar sht krijuar jasht
vendit ose n mrgim, dhe kjo krijimtari e pakt e krijuar jasht ka patur nj ndikim minimal
n rrjedhn e letrsis e t kulturs shqiptare. Bota shqipfolse sht nj kozmos tepr i vogl
e tepr i izoluar pr t patur mundsi q ta rrezatoj kulturn e vet t shkruar prtej ngulimeve
tradicionale.
Edhe pse themi kshtu, prapseprap nj emr na vjen ndr mend: emri i Martin
Camajt, shkrimtar emigrant me rndsi t dukshme, si pr letrsin, ashtu edhe pr shkencn
shqiptare. Camaj ka lindur n Temal, n krahinn e Dukagjinit t Alpeve t Shqipris t
Veriut, m 21 korrik 1925. Ai ka marr arsim klasik n kolegjin Saverian t Jezuitve n
Shkodr dhe ka studiuar n Universitetin e Beogradit. S andejmi ai vajti pr studime
pasuniversitare n Itali, ku dha lndn e gjuhs shqipe dhe kreu studimet pr gjuhsi n
Universitetin e Roms m 1960. Nga viti 1970 e deri m 1990 ishte profesor i Albanologjis
n Universitetin e Mynihut, kurse tani jeton n fshatin malor Lengris [Lenggries] n Bavarin
e Eprme.
Ky prkthim n anglisht nga Leonard Foksi i tetdhjet vjershave n nj przgjedhje

dygjuhshe q ka nxjerr tani shtpia botuese Nju Jork Junivrsti Pres sht i kapshm.
Bashk me prkthimin n italisht t poezis s Camajt (Palermo 1985), ky vllim pa tjetr do
t ndihmoj pr ta njohur lexuesin e vendeve t tjera me talentin e pazbuluar prej nj kohe t
gjat t nj poeti t pazakont n mrgim, ndonse jo aq t leht pr t'u kapur e kuptuar.

Vjesht 1991
Veprimtaria letrare e Camajt pr nj periudh dyzetepesvjeare kalon npr disa

etapa zhvillimi. Ai e filloi me poezi, zhanr t cilit i mbeti besnik, por n vitet e fundit ai
filloi t'i prkushtohet prher e m tepr prozs. Vllimet e tij t para me vargje klasike, Nji
fyell ndr male (Prishtin 1953) dhe Knga e vrrinit (Prishtin 1954) e merrnin frymzimin
nga malet e vendlindjes n Shqiprin e Veriut, me t ciln ai nuk i kputi kurr lidhjet
shpirtrore, pavarsisht nga mrgimi i gjat dhe, deri fare von, nga pamundsia pr t'u
kthyer n gjirin e tyre. Vargu i pjekur i Camajt, ashtu sikundr na paraqitet n kt vllim,
nuk i kthen shpinn ndikimit t lvizjes hermetike t poetit italian Xhuzepe Ungareti
[Giuseppe Ungaretti] (1888-1970), nj dukuri e rrall pr letrat shqiptare. Karakteri metaforik
dhe simbolik i gjuhs s tij ka ardhur duke u forcuar, ashtu sikundr sht zgjeruar edhe gama
e temave poetike t tij.
Ismail Kadare
The General of the dead army [= Gjenerali i ushtris s vdekur]. Prkth. Derek Coltman.
New York. New Amsterdam. 1991. 256 faqe.
"Si nj shpend krenar e i vetmuar ti do t fluturosh mbi ato male t nmura e tragjike,
q t'u shkputsh nga grykat dhe kthetrat e tyre djemt tan t mjer." Ky sht vizioni i
gjeneralit italian t shoqruar nga nj prift fjalpak gjat misionit t tij n Shqipri pr t
mbledhur eshtrat e ushtarve t tij t rn n luft aty e njzet vjet m par. Ai e filloi
misionin e tij me nj ndjenj madhshtie n prputhje me gradn e tij: "N punn e tij kishte
dika nga madhshtia e grekve dhe trojanve, dika nga funeralet homerike." Gjenerali e pa
veten n nj vend t vrenjtur e me shi, me njerz t zymt e t inatosur kur ia nisi puns s tij
fisnike pr varrimin e eshtrave t nj ushtrie t shprndar n tokn plot balt t Shqipris.
Dalngadal, megjithse detyrimisht, gjenerali ballafaqohet me realitetin e ashpr t s
kaluars dhe pas e ndjek hija e kotsis s misionit t tij. Qllimet e tij t larta kthehen n nj
ankth vetjak n astin kur eshtrat e kolonelit famkeq Z ia prplas tek kmbt nj plak e
luajtur nga mendt.
M 1970, pas nj botimi t ripunuar (1967) t origjinalit shqip, romani u prkthye n

frngjisht nga i talentuari Jusuf Vrioni, i cili kishte kaluar dymbdhjet vjet n burg pas lufte
para se t lejohej t puntonte, kurse nj vit m pas u prkthye nga frngjishta n anglisht.
Ndonse n fushn e letrsis prkthime t tilla nga dor e dyt zakonisht nuk shihen me sy t
mir, duhet t theksojm plot ndershmri se prkthimet n gjuhn frnge i disa romaneve t
hershme t Kadares nga Vrioni rrjedhin m me eleganc se sa origjinali n shqip. Ka nga
kto vepra n proz t cilat u botuan n frngjisht shum koh para se lexuesi shqipfols t'i
merrte n dor. Nse Kadareja mban gjithmon parasysh lexuesin e huaj, prapseprap
emocionet t forta ai u ka ngjallur bashkatdhetarve t vet: admirimin e pakufishm pr rolin
e luajtur prej tij si 'princ i kombit' me detyra m t larta para vetes, shptimtar i nj vendi dhe
i nj kulture nga rreziku, por, njkohsisht ka ngjallur dyshime dhe armiqsi ndr intelektual
kur flasin pr disa veprime makiavelike n t kaluarn e tij. T mbeteshe gjall nuk ka qen
Shiu q rrshqet teposht xhamave t makins ushtarake t vn n dispozicion t

gjeneralit sht nj metafor e zakonshme n prozn e Ismail Kadares dhe n vargun e tij
novator. N kohn e botimit t par t romanit n gjuhn shqipe, m 1963 n Tiran, ky shi i
vazhdueshm dhe shum tipare t tjer e bn Gjeneralin e ushtris s vdekur t ishte nj hap
prpara n letrat shqiptare. Ret e murrme t ngarkuara me shtrngat, balta dhe realiteti i
mrzitshm i jets s prditshme bnte kontrast t fort me dritn, prndryshe t
detyrueshme, dhe fitoreve plot hare t realizmit socialist. Kshtu ndodhi edhe me gjeneralin.
Edhe ktu ne gjejm nj mjet mjaft t plqyer nga ky shkrimtar, i cili, m shum se kushdo
tjetr, e zgjoi letrsin e vendit t vet nga letargjia tematike e stilistike, letargjia e nj
Shqiprie t largt e t fantaksur sikundr mund t shihet me syrin e nj t huaji naiv ose q
nuk i kupton gjrat. Kjo optik jo vetm i jepte konture nj vendi evropian q n at koh
ishte m i izoluar nga bota Perndimore se sa Tibeti, por ndihmonte edhe shqiptart vet pr
ta par atdheun e tyre ashtu sikundr mund ta shihnin t tjert. Ky roman, ende nj nga m t
mirt e Kadares, shnoi lindjen e prozs bashkkohore shqiptare. M 1961, Shqipria i
kishte kputur lidhjet me Bashkimin Sovjetik kshtu edhe me modelet letrare sovjetike t
kohs. Ndonse arsyeja e shpallur e prerjes s marrdhnieve ishte mbrojtja e socializmit dhe
e realizmit socialist, shkrimtart m t guximshm t kohs, si Ismail Kadare, tregimtari
Dritro Agolli (l. 1931) dhe poeti Fatos Arapi (l. 1930), t cilt kishin studiuar t gjith n
vendet e bllokut Lindor, prfituan nga kjo ngjarje pr ta liruar letrsin shqiptare nga disa
prej kufizimeve politike q u ishin imponuar. Gjenerali i ushtris s vdekur ishte nj nga
frutet m kryesore t ksaj revolte t padukshme.
kurr e leht n Shqipri.

Edhe pse ishte konformist politik - e kush mund ta fajsonte pr kt aso kohe? Kadare ishte dhe mbeti disident n teorin letrare brenda vendit dhe gjigand ndr romanciert
shqiptar. Pozicioni i tij i privilegjuar prej Enver Hoxhs i mundsoi t'i jepte shprehje t plot
talentit t tij krijues, t kaprcente caqet e ngushta t asaj q ather ishte politikisht e
pranueshme n letrat shqiptare, dhe kshtu ai mbijetoi aty ku t tjer nuk arritn t'ia dalin
mban.

Vjesht 1991
Migjeni
Chroniques d'une ville du Nord, prcd de: L'irruption de Migjeni dans la littrature
albanaise par Ismal Kadar [= Kronikat e qytetit t Veriut, bashk me: Ardhja e Migjenit n
letrsin shqipe]. Prkth. Jusuf Vrioni.
N letrsin shiptare t dyzetepes vitve t fundit ka patur nj polarizim tepr

mbyts: nga njra an, ithtart e vetknaqur e zhurmmdhenj t realizmit socialist, doktrin
letrare kjo q karakterizoi rrugn e kulturs shqiptare nga 1945 deri m 1991 dhe, nga ana
tjetr, ithtart e heshtur e po aq t vendosur t rrymave letrare t paralufts dhe t nj grupi t
vogl shkrimtarsh q tani po rizbulohen e q pr nj arsye a nj tjetr nuk u treguan
konformist. Por ka nj autor t pranuar nga t gjith, dhe ky sht poeti e prozatori shkodran
Migjeni (1911-1938).
Migjeni ishte i pari shkrimtar q u shkput nga traditat frenuese t nacionalizmit

romantik n letrsin shqiptare. Vllimi i tij i imt, por i fuqishm Vargjet e lira, q koht e
fundit sht prkthyer n anglisht (Tiran 1991), dshmon pr nj moral social t fuqishm,
jo mshir pr t varfrit e t vuajturit, por sarkazm e revolt. Ashtu si t dyzetetre vjershat,
q pr fat t keq nuk jan prfshir n kt botim, njzetedy tregimet dhe skicat e shkurtra t
ktij Zolaje poetik, duke ngritur zrin e protests e t akuzs, ndalen kryesisht te mjerimi,
uria, vuajtjet dhe padrejtsia. Pr kt arsye disa plqejn ta quajn si paraardhs t realizmit
socialist, kurse t tjer mendojn se nj epitet i till e ul emrin e tij t mir. Kritikt stalinist
me knaqsi e kan par Migjenin si produkt t Shqipris zogiste t 'paralirimit', por tani
sht dshmuar se idet e poetit, pas dyzetegjasht vjetve t diktaturs s proletariatit, jan
br m aktuale se kurr.
Ky prkthim n frngjisht shoqrohet nga nj studim hyrs prej Ismail Kadares me
titullin Ardhja e Migjenit n letrsin shqipe. Ky artikull subjektiv dhe disi i siprfaqshm i
letrsis shqiptare t viteve tridhjet pasqyron rndshm akoma qndrimet dhe paragjykimet
e Partis s Puns, dhe as q nuk arrin t prcaktoj n mnyr prfundimtare vendin dhe
rolin e Migjenit n letrsi. E shkruar nj vit para emigrimit t Kadares n Franc, kjo hyrje
sht m shum nj shprthim autobiografik i nj autori enigmatik. Kadareja prshkruan, pr
shembull, proceset n t cilat nn "diktatura t tmerrshme e djallzisht t prsosura...
profesioni i shkrimtarit sht nj mallkim i vrtet." Ky ishte nj problem q nuk i pati dal
prpara Migjenit t ri dhe mesian, i cili u dha dor t lir revolts dhe pasioneve t tij. Shpirti
tragjik i Migjenit, parathns i modernes n letrat shqiptare, qndron pezull tani prmbi nj
tok tragjikisht t ndar e t coptuar.
Migjeni (akronim i Millosh Gjergj Nikolls) lindi n Shkodr, qytet i Veriut t

Shqipris, dhe ndoqi nj shkoll malazeze. Studioi n seminarin Ortodoks t Manastirit
(Bitola) n Maqedoni, ku u njoh me vepra shkrimtarsh serb, rus dhe francez dhe, duke
qen pjesrisht me origjin serbe, u b ndofta i vetmi autor q hidhte nj ur mbi hendekun
kulturor midis shqiptarve dhe serbve. Me kthimin n Shqipri, Migjeni e braktisi iden pr
t punuar si prift dhe vajti msues n malsin shkmbore t Alpeve shqiptare t veriut. Ai
filloi edhe t shkruaj vjersha dhe skica n proz, q pasqyrojn jetn dhe brengat e nj
intelektuali t formuar n nj vend q pa dyshim ishte dhe ka mbetur m i prapambeturi n
Evrop. Por, i smur nga tuberkulozi, poeti u detyrua t'i jap fund karriers s tij si msues e
si shkrimtar e t shtrohej n nj spital n Torino, ku studionte e motra, Ollga. Pas nj
qndrimi t shkurtr n sanatorium, ai vdiq n spitalin Valdensian t Torre Pelies n moshn
njzetegjasht vje, nj humbje tragjike kjo pr letrat shqiptare.

Vjesht 1991
Ismail Kadare
Ftes n studio.
Printemps albanais. Chronique, lettres, rflexions. [= Pranvera shqiptare. Kronik, kmbim
letrash, prsiatje]. Prkth. Michel Mtais.
Nga nj dhjetor n tjetrin. Kronik, kmbim letrash, prsiatje.
Ftes n studio ishte botimi i fundit i Kadares n Tiran para largimit t tij nga
Shqipria n vjesht t vitit 1990. Libri prmban tridhjetedy vjersha t przgjedhura nga
autori, i cili e kishte ln pas dore poezin tashm n vitet e fundit; prkthime poezish greke,
kineze, franceze, rumune dhe ruse; si dhe, ka sht shum e rndsishme, nj radh
prsiatjesh pr letrsin, artet dhe pr ngjarjet aktuale. Ashtu si po venin punt e letrsis n
Shqipri, Ftes n studio ra n sy pr karakterin jashtzakonisht t hapur t shprehjes n
kohn e botimit, dhe theu shum tabu. Ai prfaqson nj prshkrim e vlersim subjektiv, q
autori e shfrytzon edhe pr t lar disa hesape me shkrimtar rival t tij, si B. Xh. (Bilal
Xhaferri, q ishte mundur t arratisej n Shtetet e Bashkuara), K. R. (Kapllan Resuli), K. T.
(Kasem Trebeshina), dhe A. P. (Arshi Pipa), t cilt t gjith kishin kaluar vite me radh
npr burgje. Ktu her-her na habit se sa e thell sht ndjenja e urrejtjes e gjirokastritit
Ismail Kadare. Trebeshinn ai e cilson "shkrimtar mediokr, por me ambicie t pafundme",
kurse Pipn "djallzor... pr fat t zi t tij mediokr... denoncues... gati t shkoj drejt
spiunimit total... nj hien plake... Salier t ri... dhe tani s'i mbetet vese ta ndrroj edhe
emrin dhe nga Arshi Pipa ta kthej n Arshi Pipi , emr q pas rnies s bashktingllores s
fundit, (sipas ligjsive t shqipes), do t jepte tepr sakt zhurmn e shkurtr e t mjer t tij
n kt jet."
Printemps albanais nis aty ku ishte ndalur Ftes n studio. Nga fundi i tetorit 1990,
tamam dy muaj para rrzimit prfundimtar t diktaturs, Kadareja krkoi strehim politik n
Paris. Ktu 'princi i kombit' i letrsis prmbylli kronikn vetiake t ngjarjeve t periudhs
kalimtare nga dhjetori 1989 deri n dhjetor 1990. Botuar n Paris n shkurt 1991, s bashku
me origjinalin n shqip Nga nj dhjetor n tjetrin, ky libr sht vepra e par serioze e ktij
zhanri n letrsin shqiptare. Kadareja e fillon: "Kto jan shnime t nj shkrimtari dhe
ndonse ngjarjet pr t cilat flitet ktu s'kan t bjn me letrsin, ato duhet t lexohen
vetm si t tilla. T prftuara ndryshe, kto shnime nuk do t jepnin nj pamje t sakt, n
po at mnyr q nj pal syze t gjetura rastsisht rrall her mund t'i prshtaten syrit t
gjetsit."
Evropa Lindore mori frym e lehtsuar kur vdiq Josif Stalin m 1953. N Shqipri,
sado e pabesueshme q t na duket tani pas kaq kohsh, madje t'u duket edhe vet
shqiptarve, stalinizmi ortodoks vazhdoi t jetoj i pacenuar dhe i patundur edhe pr
tridhjeteshtat vjet t tjer, duke e katandisur Shqiprin me nj ekonomi t shkretuar,
udhheqje intelektuale t mjerueshme dhe me kultur t rrnuar. Pr her t par n jet,
shkrimtart shqiptar tani gzojn lirin e shprehjes, kurse shum prej tyre ende nuk e din
fort mir se si ta prdorin. Prandaj nuk sht pr t'u habitur q pikrisht gazetaria politike
sht mjeti m i volitshm pr krijimtari artistike n kt periudh katastrofe kombtare. Me
gjith dshirn pa dyshim t sinqert pr t qen shkrimtar e jo tjetr, edhe Ismail Kadareja
sht shtruar pr t dhn interpretimin e tij t kthess politike q ndodhi n Shqipri m
1990-1991.
Dymbdhjet muajt vendimtar n fjal u karakterizuan sidomos prej panikut fillestar

q kapi 'aristokracin e kuqe' nga ekzekutimi i Nikollaj ausheskut n dhjetor 1989 dhe deri
tek vala e emigrimit nprmjet ambasadave gjermane, italiane dhe franceze n korrik 1990,
q ishte nj goditje prfundimtare. Kadareja n kt libr boton edhe letrkmbimin e tij me
Presidentin Ramiz Alia n maj 1990 si nj ndihmes pr pranvern shqiptare pas nj dimri
shum t madh. Pjesa e dyt e librit prmban prsiatje pr regjimin kokfort stalinist n
Shqipri dhe pr natyrn e diktaturs n prgjithsi.
Ndonse merita e tij pr ngritjen e nivelit t letrsis shqiptare sht e pamohueshme,
shum vzhgues brenda dhe jasht vendit - ndr ta edhe Ardian Klosi, q sht nj nga zrat
kritik t Tirans - e kan vn n dyshim nse ky 'ish-poet oborri' i regjimit dhe shkrimtar i
prkdhelur i Enver Hoxhs t ket qen vrtet disident i fsheht, sikundr mund t mendoj
dikush. Megjithat, nuk do t'u takonte edhe aq kritikve t huaj q t prpiqen pr t dhn
nj gjykim pr cilindo q ka kaluar npr tmerret dhe egrsin e regjimit t Enver Hoxhs.
Fantazma e Vaclav Havelit nuk ka prse t turbulloj Ismail Kadaren. Shqipria nuk ka qen
kurr ekosllovaki, ku hijet e qytetrimit vazhduan t ekzistojn gjat dekadave t diktaturs.
Toni i librit Printemps albanais her sht qaraman, e her i hidhur. Nuk mungojn
edhe ksaj radhe ato polemika dhe hakmarrje t vockla q viheshin re n Ftes n studio.
Sidoqoft, leximi i ktij libri sht dika mahnitse pr cilindo q sht i interesuar pr
Shqiprin e sotme, dhe sht pikrisht kjo q i jep vler librit.

Dimr 1992
Rexhep Ismajli (red.)

Poezia e sotme arbreshe.
Fillimi i viteve nntdhjet e gjeti kombin shqiptar n nj katastrof politike dhe

ekonomike q sht me pasoja dramatike pr letrsin dhe kulturn e sotme. Kshtu,
Shqipria nuk ka fare me se t paraqitet nga dyzetegjasht vjetet e 'izolimit t shklqyer' dhe
diktaturs staliniste vese me nj mjerim dhe shkatrrim t till q Evropa nuk e ka par pr
gjysm shekulli. Kosova, nga ana e vet, sht e ballafaquar me nj shkall shtypjeje e
persekutimi t papar n kt kontinent qysh nga Lufta e Dyt Botrore. Gati t gjitha
shtpit botuese n gjuhn shqipe ose kan falimentuar, ose jan mbyllur brenda nj viti. Nuk
ka as para, as letr, as boj, as shpres. A nuk u gjendka e nuk paska nj ishull lumturie ku
flaka e vogl e kulturs shqiptare t mund t ushqehet e t rritet n kushte normale njerzore
dhe t vazhdoj t pasqyrohet n mozaikun rrezatues t qytetrimit evropian?
Po si po ecn sot letrsia italo-shqiptare? Nuk mund t themi se ecn keq, po t

shfletojm me kujdes antologjin Poezia e sotme arbreshe, hartuar nga studiuesi kosovar
Rexhep Ismajli (l. 1947). T 210 vjershat e njzetedy poetve nga Molisa deri n fshatrat
malore t Sicilis, nj prmbledhje e papar kjo, pasqyrojn me dinjitet preokupimet e nj
kulture pakice. Vargu poetik arbresh sht nj varg me frym intelektuale, fryt i nj grupi
studiuesish, msuesish dhe kleriksh t shkolluar q u kan dhn shprehje aspiratave t
popullit t tyre. Ndr ta, nj nga poett m t njohur e m t nderuar sht Vorea Ujko (19311989), pseudonim i Domeniko Belizit. Ai ishte nj prift modest nga Frasnita q jepte letrsin
bashkkohore n Ferm (Kalabri), ku kujtimi i tij ka mbetur fort i gjall qysh kur vdiq n
janar 1989. Poezia e Vorea Ujkos sht e lar n gjakun e shprishur t strgjyshve e
katragjyshve e tij. N t njjtn koh, ajo e kaprcen mjaft mir molisjen e ndjenjs s
nacionalizmit romantik t poezis arbreshe t hershme, si dhe motivet e zakonshme t liriks
s mrgimit.
Ndonse pr t ardhmen e kulturs arbreshe nuk mund t bhen parashikime aq
optimiste, me q kshtu ndodh me t gjitha pakicat gjuhsore kudo n Evrop, ktu kemi nj
brez t ri poetsh bashkkohor - ndr ta Xhuzepe Skiro di Maxho (l. 1944), Gustin Jordani
(l. 1950), Kate Xukaro (l. 1955), Mario Belizi (l. 1957) dhe Ana Ventre (l. 1964), q po
ndjekin pa ngurrim traditn e Ujkos dhe vazhdojn t'i japin nj shprehje t holl lirike vet
prvojs arbreshe n kt fund shekulli.

Dimr 1992
Nga ky apokalips i ri ballkanik ka dal gjall nj 'rrnj e fort'. Pakicat shqiptare prej
100.000 vetsh n Italin e Jugut jan pinjoll t mrgimtarve t larguar nga Shqipria gjat
pushtimit turk pas vdekjes s heroit kombtar Sknderbeu m 1468. Kta 'Arbresh' gjetn
streh n thellsi t maleve t Kalabris e t Sicilis, ku ndodhen edhe sot e ksaj dite, duke
mbajtur gjall e duke e mbrojtur vrtet me thonj e me dhmb nj gjuh dhe kultur t tyren.
Ishte shkrimtari arbresh nga Sicilia, Lk Matrnga, q m 1592 i pari regjistroi nj poem
n gjuhn shqipe. Gjat shekujve Arbresht i kan dhn letrsis shqiptare m shum se
mban numri i popullsis s tyre, sidomos me Jeronim De Radn (1814-1903), gjigand ky i
Rilindjes kombtare shqiptare.
Ismail Kadare
Prbindshi.
Tiran. Lidhja e Shkrimtarve. 1991. 184 faqe.
Le monstre [= Prbindshi]. Prkth. Jusuf Vrioni.
Ismail Kadare, bir i nj kombi t vogl, ku realiteti shpesh ka qen i ashpr pr t'u
jetuar, ka treguar paraplqesa t vazhdueshme pr t mbrujtur realitetin e tij artistik me
frymn fantastike t legjends. Romani Kush e solli Doruntinn? (1980) transplanton
legjendn shqiptare t Konstandinit t vogl dhe motrs s tij Doruntin n nj 'thriller'
mesjetar. Ura me tri harqe (1978), nj prkthim n anglisht i t cilit do t dal s shpejti n
shitje, ndalet e merret me nj legjend tjetr ballkanike, edhe m t rnd, at t murimit.
Prbindshi sht flirti m i fundit i Kadares me frymn e legjends dhe, njherazi,
nj nga prozat e tij m t hershme. Origjinali n shqip i ktij romani u botua s pari m 1965
n numrin 12 t revists letrare zyrtare Nntori n Tiran, pak koh pas suksesit t par t
autorit n proz me romanin Gjenerali i ushtris s vdekur (1963). Por Prbindshi shum
shpejt do t binte viktim e censurs staliniste, sikundr na thot shkrimtari: "Nj artikull
rrnues ka mjaftuar pr ta nxjerr nga letrsia shqipe Prbindshin... u godit aq barbarisht, u
ndalua e u rropos aq thell, sa q pr njzetepes vjet nuk arrita dot ta varros."
Vetkuptohet se Prbindshi ishte nj botim i pazakont pr letrsin shqiptare t

realizmit socialist t viteve gjashtdhjet. Tani, pas ribotimi t romanit n Prizren m 1990
dhe n Tiran m 1991 n nj variant t ripunuar, n t cilin jan hequr disa nga ato pasaktsi
stili karakteristike pr veprat e para t Kadares, prkthyesi kmbnguls Jusuf Vrioni, vjen
me nj prkthim tjetr t sakt n gjuhn frnge, duke i dhn n dor lexuesit t huaj nj
vepr q, nga shum an, mbetet nj nga librat m t pazakont t Kadares.

Pranver 1992
Prbindshi n fjal nuk sht tjetr vese Kali i Trojs para portave t Iliumit t
shenjt, ndonse ktu ai sht prbindsh i paraqitur nn prthyerjen e kohs. Rnia e Trojs
s lasht ndodh edhe n t ardhmen, edhe n t kaluarn e personazheve. Her-her ata
mbeten po njlloj, kurse Troja shndrrohet mu prpara syve t tyre, duke marr trajtn e nj
qyteti modern me kafene, aeroporte etj. Her-her sht qyteti ai q qndron n vend, kurse
personazhet shndrrohen, duke kaluar npr faza t ndryshme, pr t'u shndrruar n fytyr t
kohs son. Ky shfytyrim i kohs, pa at prroin e vetdijes s Xhejmz Xhojs-it (James
Joyce), mjaftoi pr t ngritur nervat censorve staliniste, t cilve u ngriu gjaku nga mendimi
se mos kishte aludime politike, dhe kshtu q u erdhi pr mbar q romani t lihej n harres.
E kush mund t'i bnte me faj autoritetet pse dyshonin se mos historia e pushtimit t fsheht t
Trojs, n analiz t fundit, mund t fliste m shum pr Shqiprin se pr do gj tjetr?
Ismail Kadare
Pesha e kryqit.
Invitation l'atelier de l'crivain suivi de Le Poids de la croix [= Ftes n studion e
shkrimtarit, bashk me Pesha e kryqit]. Prkth. Jusuf Vrioni.
Nuk ka qytet tjetr n Shqipri ku lufta pr t mbijetuar t ket qen aq e ashpr sa n

Gjirokastrn e gurt afr kufirit me Greqin. Nse Kora n juglindje ka qen e bekuar me
nj far shkalle begatie (sipas normave shqiptare) dhe Shkodra n veri ka ditur si t prballoj
goditjet e fatit me nj far lehtsie e moskokarje mesdhetare, Gjirokastra ka simbolizuar
luftn pr ekzistenc dhe gjith ashprsin e saj. Kjo luft sht e mbrujtur thell n
mendsin gjirokastrite. Banort e saj jan konkurues dhe t suksesshm dhe, ndofta,
sikundr vrejn ata q nuk e kan pr zemr, dika m pak mikprits e bujar, si do t
thonin shqiptart.
Pesha e kryqit sht vepra e dyt e Kadares e botuar n mrgim, n Paris. N fillim
ishte menduar si shtojc pr librin Ftes n studio (1990) dhe, me siguri pr kt arsye, t
dyja veprat jan botuar ktu sbashku n nj t vetm n gjuhn frnge. Kta dy vllime si
dhe Nga nj dhjetor n tjetrin (1991; n frngjisht Printemps albanais, 1991) prbjn, me sa
duket, nj lloj trilogjie politiko-letrare. Ndonse Pesha e kryqit nuk tingllon m pak e hidhur
dhe therse se sa dy t parat, ai zbulon n t njjtn koh shum an t tjera t personalitetit t
Kadares, sidomos ankthin dhe brengn e tij shpirtrore gjat viteve t tmerrshm t jets
skterr pr intelektualt shqiptar. Ky libr sht autobiografia e nj romancieri nn regjimin
stalinist, q ia doli mban t botoj veprat e veta, por q kurr nuk e dinte me siguri se si do
t priteshin ato nga gjysmperndit e Byros Politike, dhe sidomos nga vet i Madhi. Edhe
pse famn botrore Ismail Kadares ia dha Gjenerali i ushtris s vdekur (1963), ai na rrfen
n mnyr shum bindse se ishte Dimri i madh (1977) ai q i siguroi mbijetesn fizike.
Enver Hoxha e monte mjaft portretin q i kishte br shkrimtari n Dimrin e madh dhe nuk
donte q ta humbiste. "Mirpo, bashk me ty do t zhdukej edhe romani," thot nj mik i
shkrimtarit. Disa nga veprat e tjera t Kadares nuk e pan kurr dritn e botimit dhe vetm
tani po zbulohen.
Shqiptart e admirojn Kadaren, 'princin e kombit' t tyre n letrsi, me shpres se
mos ai shpreh n vepra at traum q mbajtn mbi kurriz pr afro gjysm shekulli e q do ta
ndjejn edhe pr shum vite t tjer n t ardhmen. Dhe, vrtet, Kadare ia ka dal mban t
hedh drit mbi realitetin jasht do prfytyrimi t errt t 'pushtetit popullor', ndonse n nj
mnyr tepr vetjake e subjektive.
At q lexuesi me sy kritik nuk do t gjej n kt vepr sht tabloja e gjer e
realitetit. Kjo munges e ndan Peshn e kryqit nga veprat klasike t letrsis pr lirim t
Evrops Lindore. Bota e Kadares mbetet e mbyllur trsisht brenda ndarjes personale q ai
krijon midis 'miqve' t tij dhe 'armiqve t betuar' t tij. Asgjkundi ai nuk prmend e nuk bn
fjal pr shpirtin e lnduar t kombit, pr peshn e atij kryqi q mbajti populli mbi kurriz
Gjirokastra, ans malit nn diellin e fort t Jugut, ka nxjerr dy figura t spikatura q,

ndonse tepr t ndryshm pr nga veprimtaria dhe talenti, kan krijuar rrudha kohe n
Shqiprin e shekullit t njzet: diktatorin stalinist Enver Hoxha (1908-1985) dhe
shkrimtarin Ismail Kadare (l. 1936), lindur vetm dyqind metra larg njri-tjetrit, n shtpi q,
sikundr na rrfen Kadareja, i lidhte rruga e quajtur 'Sokaku i t Marrve'.
gjat dyzetegjasht vjetsh tmerri t mbytur, qoft edhe pr agonin m t prekshme q

provuan kolegt e tij shkrimtar dhe artist. N do ast at e ka pushtuar - e kush mund t'i
ver faj pr kt? - ideja fikse e mbijetess personale. Vetm koha do ta tregoj nse
Kadareja do t lirohet nga kjo traum personale dhe do t shtjer n pun talentin dhe zrin e
tij rrjedhs pr t shprehur at q mbetet e duhet ende pr t'u thn.

Pranver 1992
Xhevahir Spahiu
Koh e krisur. Poezi.
Krahina e Skraparit, rrz malit t lart t Tomorrit, legjendarit Baba Tomorr t

mitologjis shqiptare, sht i njohur pr rakin e shklqyer dhe pr agjentt e tij t Sigurimit.
Pa patur t bj aspak me kt nam t dyshimt, Skrapari sht, gjithashtu, vendlindja e
Xhevahir Spahiut (l. 1945), nj nga poett m t fuqishm, m t dgjuar e m t talentuar t
Shqipris s sotme, nj z mbijetese. Gjat spastrimeve t shkrimtarve dhe intelektualve t
vitit 1973, diktatori Enver Hoxha e prmendi Spahiun me emr pse kishte shkruar nj vjersh
q t kujtonte nj fraz t Zhan-Pol Sartrit (Jean-Paul Sartre), ndonse nj prkim krejt i
rastit. Me gjith se poeti nuk kishte patur kurr mundsin pr t shijuar frytet e ndaluara t
filosofit t ndjer frng, ai 'u demaskua' si ekzistencialist (baraz kjo me tradhti t lart) dhe
shptoi pr qime, duke derdhur m tej ndjenjat e tij n drejtimin e krkuar t entusiazmit
revolucionar. Pas pak vitesh, pr fatin e mir t tij dhe tonin, ai u lejua t botoj prsri. Tani
q vala e kuqe ka rn, ai mund t vazhdoj punn e poetit dhe po e bn kt me shum
knaqsi.
Koh e krisur, e shkruar n nj koh kur diktatura m e tmerrshme e Evrops ishte n

grahmat e fundit, sht nj nga vllimet e para me poezi t botuara nga nj shtpi botuese e
sapoformuar e Lidhjes s Shkrimtarve t Shqipris, tani nj organizat gjysm e pavarur.
Vargu i Xhevahir Spahiut edhe t ngjall mendime, edhe t jep knaqsi. N t
gjashtdhjetennt vjershat e ktij vllimi gjejm nga aforizmat e mprehta t bons mots, t
cilat Spahiu gjithmon i ka patur pr zemr, deri te vargjet e zjarrta pr martirizimin e
Kosovs, nj tragjedi kjo n veprim, q po bren shpirtin e shqiptarve n t dy ant e kufirit
shqiptaro-jugosllav. Vllimit Koh e krisur iu dha mimi Migjeni pr vitin 1991, si vllimi
poetik m i mir i vitit. Duke zgjedhur kt vepr, antart e juris s prbr prej poetsh,
kritiksh dhe botuesish, muan lart jo vetm frymn e thell demokratike e humane t ktij
libri dhe dramaticitetin e tij t spikatur, por edhe frymn antikonformiste t tij. Brenda nj viti
Shqipria ka br hapa t mdha prpara.

Pranver 1992
Spahiu nuk sht poet i mbylljes n vetvete dhe i vetmis meditive. M mir se kudo
ai e ndjen veten mes njerzve, mes lexuesve. Pikrisht ather syt e tij marrin nj shklqim
apkni dhe zri i tij fillon t prcjell gjithka q mund t jap nj varg i vrtet poezie. Ai
arrin t pushtoj lexuesin. N nj vend ku deri von do vjersh, do fjal, do mendim
kalonte npr nj filtr t holl konformizmi ideologjik e vetjak, ky zakon pr deklamime
spontane e t zjarrta npr rrugt krejtsisht t akullta t Tirans e ka br at nj lloj dukurie
pa t dyt.
Shaip Beqiri
Sfida e gjeniut. Kadare, ekzili, Kosova.
Kur njihesh me Abdullah Zenelin, modest e fisnik njeri, nuk t l prshtypjen e nj

lufttari nismtar e shptimtar t kombit. Pas dy vjetsh shtypjeje dhe terrori n Kosov, ku
prmbi 100.000 vet jan pushuar nga puna pr mkatin e vetm se jan shqiptar, ku
universiteti dhe mbar shkollat shqipe jan mbyllur ose penguar, dhe ku shkrimtart,
redaktort dhe botuesit t mbetur pa rrog pr muaj t tr jan nxjerr me dhun jasht
zyrave t tyre n ndrtesn e shtpis botuese shtetrore Rilindja n Prishtin, vatr kjo e
vrtet e gjith botimeve n gjuhn shqipe n Jugosllavi, mbetesh me mbresn se genocidi
kulturor sht fare pran, sht vetm nj shtje kohe. Dhe si pr t mos mjaftuar kjo
tragjedi n Kosov, edhe brenda n Shqipri botimet kan ngecur n vend dhe tani pas lirimit
nga dyzetegjasht vitet e stalinizmit, vendin e euforis e ka zn letargjia. N t dy ant, futja
e ekonomis s tregut paraqitet si nj proces i ngatht e i dhimbshm. Por, q n fillim t vitit
1991, Abdullah Zeneli themeloi shtpin botuese Gjon Buzuku, firmn e par botuese private
n historin shqiptare dhe, me gjith vshtirsit, ajo ka ecur mbar deri tani. Pasi bri nj
nisje provokuese me ribotimin n Kosov t romanit t ndaluar Gjarpinjt e gjakut t
disidentit dhe aktivitistit t hershm pr t drejtat e njeriut, Adem Demai, dhe pasi vazhdoi
me tregimet e shkrimtarit Martin Camaj, po ashtu t mohuar, Zeneli nismtar disa her ka
jetuar aste me automatikt serb prapa shpine dhe sht marr n pyetje nga policia e
fsheht.
Sfida e gjeniut, nj monografi e re pr Ismail Kadaren nga shkrimtari dhe gazetari
aktiv Shaip Beqiri (l. 1954), mund t duket n vshtrim t par m pak e diskutueshme se
botimet e mparshme t shtpis botuese Gjon Buzuku, q prmendm m sipr. Pr disa vite
veprat e Kadares qen ndaluar n Kosov pr shkak t kritiks s hapur kundr shkeljeve t
t drejtave t njeriut nga ana e serbve dhe sidomos pr romanin e tij t shkurtr Krushqit
jan t ngrir (1986) mbi revoltn e vitit 1981 n Prishtin, por koht e fundit shum nga
librat e tij jan ribotuar pa ndonj problem.
Prandaj lexuesit shqiptar n Kosov (t paparalajmruar pr pasojat nga kapaku i

librit, titulli apo parathnia) do t jen tepr t knaqur t shohin nj ribotim t plot t ktij
romani shprthyes politik, futur diku n gjysmn e dyt t librit Sfida e gjeniut. Shaip Beqiri
dhe Abdullah Zeneli ia kan dal mban komplotit.
Sfida e gjeniut na ofron nj prmbledhje t zgjeruar materialesh pr Kadaren, duke u
prqendruar kryesisht n ato q kan t bjn me Kosovn. Vllimi prmbledh artikujt e ktij
shkrimtari pr shtjen e Kosovs, intervistat me t nga viti 1971 deri m 1991, deklarata,
sprova, dhe njoftime lidhur me vendimin e tij pr t krkuar strehim politik n Franc n tetor
1990, si dhe kritika letrare nga autor kosovar pr vepra t tij t veanta dhe disa vjersha t
tij. Si i till, ky vllim nuk prmban ndonj gj t re pr Kadaren apo pr Kosovn, me
prjashtim t romanit q prmendm.
Nj nga ironit e fatit dhe nj nga prfitimet e vogla nga gjendja e shtetrrethimit t
plot sht se autoritetet komuniste t Beogradit, tani n pozita mbrojtse dhe tepr 't zn'
me fqinjt e tyre kroat, nuk kan m koh apo mundsi teknike pr t lexuar t gjith
botimet n gjuhn shqipe, pr t dgjuar fjalt e t gjitha kngve q kndohen npr kafenet
e Prishtins, pr t shtypur do shenj t nacionalizmit shqiptar e pr t hedhur n burg gjith
redaktort, botuesit, kngtart dhe muzikantt q e teprojn zullumin.
N reensn tim pr Krushqit jan t ngrir n vjesht 1987, un e kritikoja autorin n

at koh se mbante haptazi "nj qndrim tendencioz n kt roman, sidomos n prshkrimin e
katilve t dehur serb q ndrrojn kohn e bukur t dikurshme t Rankoviqit." Do t doja
t prfitoj nga ky rast pr ta trhequr mbrapsht kt moment t kritiks, q sht br nga
naiviteti im, nga q besoja se mirsia sht themeli i natyrs s njeriut.

Ver 1992
Arshi Pipa
Contemporary Albanian literature [= Letrsia bashkkohore shqiptare].
Boulder. East European Monographs (Columbia University Press, distr.). 1991. viii & 175
faqe.
Pr gjysm shekulli e deri tani, nuk ka patur as edhe nj punim t vetm t kritiks
letrare t botuar n Tiran q t vlente qoft edhe sa letra e shpenzuar pr t. Zbraztsia
kulturore e krijuar gjat diktaturs dyzetegjashtvjeare t Enver Hoxhs i preu kraht do
mendimi kritik e gjykimi objektiv. Studimet serioze n lmin e letrsis shqiptare kan qen
tepr tepr t pakta, prandaj edhe libri i Arshi Pips, 'Letrsia bashkkohore shqiptare' sht
nj fillim i mirseardhur pr t mbushur kt zbraztsi.
Arshi Pipa (l. 1920) ishte nj personalitet letrar i spikatur n Shqipri deri n marrjen
e pushtetit nga komunistt m 1944 dhe m tej n internimin e tij pr dhjet vjet n kampet e
prqendrimit. Prmbledhja e tij me vjersha Libri i burgut (Rom 1959) dhe studimet e tij t
mvonshme pr letrsin dhe politikn shqiptare e kan afirmuar at si albanolog t rndit t
par. Me gjith emigrimin e tij pr shum vite n Amerik, ai nuk e ka ndrprer kurr
deprtimin e tij t holl n letrat e n kulturn shqiptare.
Pjesa e par e librit 'Letrsia bashkkohore shqiptare' i kushtohet doktrins
mbarprfshirse t realizmit socialist shqiptar, s pari si teori dhe pastaj n zbatim praktik
gjat gjith dekadave t regjimit t pamshirshm t Enver Hoxhs. Metoda e vshtrimit t
realizmit socialist shqiptar prej Arshi Pips, sikundr e thot vet, sht tepr przgjedhse.
Gjykimet dhe pikpamjet e tij hera-hers hidhnake e plot zemrim jan personale, por
kryesisht bindse. M e shumta e ksaj pjese merret me Ismail Kadaren, krijimtaria letrare e
t cilit gjithmon ka pasqyruar peripecit e jets politike shqiptare, dhe t cilin Pipa e sheh si
disident heretik q n hapat e para t karriers s tij.
Nj kritik q mund t'i bhet ktij libri, ose t paktn pr titullin aq pretendues q i ka
vn, sht se mungon trsisht trajtimi i gjysms tjetr t 'letrsis bashkkohore shqiptare',
domethn, t asaj q sht krijuar dhe botuar n Kosov. Me gjith prpjekjet e
vazhdueshme t Beogradit pr t'i mbajtur 'Kurdt e Evrops' si fshatar t pashkolluar e t
nnshtruar, Kosova deri tani ka nxjerr poett e mir dhe kritikt m t holl t kombit
shqiptar, pa t cilt asnj studim pr letrsin shqiptare nuk do t ishte i plot.
Megjithat, monografia e Arshi Pips mbetet studimi m origjinal e m interesant i
deritanishm i letrave shqiptare nga mmdheu, nga mmdheu tani i liruar prej vetvetes.

Ver 1992
Pjesa e dyt e ksaj monografie, e titulluar 'Poezia dhe poetika e Camajt',

prqendrohet trsisht me veprn e Martin Camaj (1925-1992), i cili, ndonse edhe ky i ln
jasht vmendjes, me koh mund t bhet figur qendrore e letrsis shqiptare. Martin Camaj
sht nj autor i vshtir dhe ende i palexuar gjersisht. Deri fare von ai ishte n t vrtet
krejtsisht i panjohur pr masn e gjer t shqiptarve. Si i till, vendi q Pipa i ka dhn n
studimin e vet sht kuptimplot.
Kasm Trebeshina
Stina e stinve. Novela.
Nj periudh zbulimesh ka aguar n letrsin shqiptare. Shkrimtar dhe intelektual

po rizbulojn tani nj letrsi t huaj q, me prjashtim t veprave t zgjedhura nga E Majta
shum 'prparimtare' nuk u ra n dor pr nj gjysm shekulli, fal syrit vigjilent t Partis s
Puns t Shqipris. Po aq mahnitse pr ta sht edhe rizbulimi i gjysms tjetr t letrsis
s vendit t tyre, i autorve dhe veprave t nxjerra jasht ligjit e t prjashtuara nga Parnasi i
kombit. Me t vrtet, t gjith autort dhe veprat e 'paralirimit', t viteve tridhjet dhe
dyzet, prfshir edhe poetin madhor kombtar Gjergj Fishta (1871-1940), u fshin
menjher nn fshikullimin e kamxhikut t Partis.
Ndr desaparecidos-t e letrsis jan edhe nj numr shkrimtarsh t viteve
pesdhjet, prfshir Kasm Trebeshinn (l. 1926), i cili pati studiuar n Institutin Teatral
Ostrovski n Leningrad. Komunist i angazhuar i asaj kohe, por kurrsesi konformist, ai q
hert i kputi lidhjet me partin dhe, m pas, edhe me Lidhjen e Shkrimtarve n Tiran. Nga
shkrimet e shumta t fundit t viteve dyzet dhe fillimit t viteve pesdhjet, ai arriti t botoj
vetm nj prmbledhje modeste poetike, Artani dhe Min'ja ose hijet e fundit t malve
(Tiran 1961), dhe nj prkthim pa emrin e tij t Garcia Lorks.
"Le t shikojm konkretisht 'prmbajn veprat letrare t realizmit socialist, qoft

edhe ato m t mirat. Nj inxhinier i mir, nj inxhinier i keq dhe nj i gabuar q
ndreqet! Nj fshatar i mir, nj i keq dhe nj q ndreqet, e kshtu me radh. Nj i
mir, nj i keq dhe nj q ndreqet... Del qart se realizmi socialist ka lidhje t
drejtprdrejt me idet e absolutizmit francez, qoft si teori, qoft si praktik... Kshtu
Lidhja e Shkrimtarve sht e organizuar si nj urdhr murgjsh mesjetar. N krye
t Lidhjes sht nj Mjeshtr i Madh dhe t gjith jan t dtyruar t dgjojn,
prgjersa vazhdon funksionin e Mjeshtrit t Madh. A nuk e kuptoni se sht nj
koncept dhe veprim mesjetar t ndash n kt mnyr 'funksione' dhe 'privilegje'?...
Un mendoj se shkatrrimi m i madh do t ndodh n botn shpirtrore shqiptare.
Njerzit do t humbasin besimin te shteti dhe te udhheqja, do t mbyllen n veten e
tyre dhe, q t bhet i mundshm sundimi mbi ta, do t lind nevoja pr t krijuar nj
shtet t ashpr policor. Dhe ky nuk do t jet vese fillimi... Shtypja e mendimit po
bhet sistem dhe do t sjell si prfundim lindjen e nj monarkie t re. Kur t arrij
puna aty, varfria do t bhet e tmerrshme dhe vetm regjimi i nj terrori t
pashembullt mund t bj q t qndroni n pushtet. Por ai regjim do t jet shum
m i rrezikshm pr at vet. Ftohja dhe largimi i popullit do t sjell nj lkundje
edhe brenda radhve t udhheqjes q do t tranformohet dalngadal n nj kast t
mbyllur n kornizn e nj monarkie pa kuptim n realitetin historik t shekullit t
njzet. N prfundim t ktij procesi historik ju do t dtyroheni t vrisni njri tjetrin
dhe populli do t mbytet n gjak."
Merret me mend q diktatorit shqiptar nuk i erdhi mir nga kjo letr. Pas ktij akti
vullnetar vetshkatrrimi, Trebeshina, autor i pabotuar i tetmbdhjet vllimeve me vjersha,
M 5 tetor 1953, me nj akt jashtzakonisht t rrall kundrshtimi t hapur n jetn

intelektuale shqiptare, Trebeshina i drgoi nj pro memoria udhheqsit t partis komuniste
Enver Hoxha (1908-1985), duke e paralajmruar se politika e tij n fushn e kulturs po e
shpinte vendin n rrugn e katastrofs. N kt dokument ai shkruante:
dyzetedy dramave dhe njzetedy romaneve e prmbledhjeve me tregime, u zhduk pa nam e

nishan nga skena letrare. Pas shtatmbdhjet vjetsh burgimi, me ndrprerje, - dnim
relativisht i leht ky, sipas tij - dhe pas njzet vjetsh heshtjeje, ai ka dal tani n siprfaqe
nga gulagt e Ballkanit s bashku me nj grup shkrimtarsh dhe artistsh t tjer pr t par
se si parashikimet e tij u realizuan vrtet.
Studiuesi dhe botuesi Ardian Klosi (l. 1957) ka mbledhur tani dhe ka redaktuar nj
numr prozash prfaqsuese dhe i ka botuar n libr nn titullin Stina e stinve, duke dhn
pr her t par nj vshtrim n botn krujuese t Trebeshins. Rrfimet jan kripur me nj
doz t mir absurdi, ose q duket si absurd, dhe n shum an nuk jan larg atyre t nj
viktime tjetr t shtypjes staliniste, Mitrush Kuteli (1907-1967). Frymzimin ai e ka marr
nga rrfenjat popullore dhe nga reagimi i tij alergjik kundrejt msimeve zyrtare pr letrsin e
epoks s tij. A ka gj m t pafajshme e njherazi politikisht m kuptimplot se sa universi i
nj fmije? A sht bota q fmija zbulon prreth vetes po ai vend ku do t jetoj si i rritur?
Ku nis e ku mbaron realiteti? Ajo ngjyres surrealiste, sikundr e quan autori 'realizmin
simbolik' t tij, sht nj nga rrjedhojat e ksaj revolte t vetdijshme kundr rryms
mbisunduese t realizmit socialist, q ia zuri frymn kaq shum puns krijuese n Shqipri
pr afro gjysm shekulli.

Ver 1992
Gjergj Fishta
Lahuta e malsis. Botim i tret.
Rom. Qendra e Katolikve Shqiptar jashta Atdheut. 1991. 525 faqe.
Pal Duka-Gjini
Jeta dhe veprat e Gjergj Fishts.
Rom. Provina Franeskane Shqiptare. 1992. 299 faqe.
Me t vrtet sht nj dukuri e pazakont q nj popull t humbas poetin e vet

kombtar, por kjo ka ndodhur n Shqipri. Gjergj Fishta (1871-1940), prift franeskan dhe
shkrimtar nga Shkodra, ishte personaliteti letrar m i madh dhe m me ndikim i epoks s tij,
autor i nj eposi letrar q, ndonse disa e quajn t shkruar me nj shekull vones, ende
radhitet ndr krijimet m t fuqishme t t gjith letrsis shqiptare. Ajo sht vepra ku gjetn
shprehje artistike krkesat dhe aspiratat e popullit t vet.
Lahuta e malcis sht nj poem epike historike me 15.613 vargje t ndara n
tridhjet kng, q bn afreskun e lufts shqiptare pr autonomi dhe pavarsi, e veanrisht
n konfliktet kufitare midis fiseve lufttare shqiptare dhe fqinjve, po aq lufttar, malazez
nga viti 1858 deri m 1913. Kjo kryevepr e letrsis, t ciln mund ta quajm si ndihmesn e
par n gjuhn shqipe pr letrsin botrore, u shkrua midis viteve 1902 dhe 1909, edhe pse
autori i bri lmime e ndryshme gjat tridhjet vjetve t mpastajme. Botimi prfundimtar i
ksaj vepre u paraqit n Shkodr m 1937 n kuadrin e kremtimit t njzetepes-vjetorit t
shpalljes s pavarsis s Shqipris. Pas ribotimeve jasht vendit n Rom (1958), n
Lubljan (1990) dhe prkthimeve n gjermanisht (Mynih 1958) dhe italisht (Palermo 19681970), ky botim i plot i tanishm i Lahuts s malcis nga Qendra e Katolikve Shqiptar
jashta Atdheut sht i pari botim q u bie n dor prsri lexuesve brenda Shqipris.
Deri n ditn e vdekjes m 30 dhjetor 1940, At Gjergj Fishtn e mbajtn lart dhe e
lvduan si poetin kombtar t Shqipris, tamam si Homerin shqiptar. Gabriele d'Anuncio
[Gabriele d'Annunzio] e quajti "poetin ma t madhit t popullit t lumnueshm t Shqipnis."
Por pas lufts, Fishta u sulmua nga sundimtart e rinj dhe u poshtrua m shum se do
shkrimtar tjetr i paralufts dhe u la menjher n harres. Poeti kombtar u dbua nga
faltorja.
Arsyeja e mosvlersimit t Fishts pas vitit 1944 lipset krkuar jo n jetn apo veprn
e tij, por n rrnjt e partis komuniste shqiptare, q mori pushtetin me Enver Hoxhn dhe
Mehmet Shehun n krye. N korrik t vitit 1946, Shqipria dhe Jugosllavia nnshkruan nj
marrveshje miqsie, bashkpunimi e ndihme t ndrsjellt, q i dha Jugosllavis kontroll
real n jetn e Shqipris, duke prfshir edhe arsimin e kulturn. Nuk ka dyshim se 'ndjenjat
antisllave' t shprehura n Lahutn e malcis ishin shkaku q autoritetet jugosllave e cilsuan
kt vepr dhe autorin e saj si t rrezikshm. N t vrtet, Lahuta e malcis nuk sht m
antisllave se sa Chanson de Roland ose Poema de Mio Cid jan antiarabe, por e till ishte
shkalla e ndjeshmris n Ballkan. Pas prishjes s marrdhnieve me Jugosllavin m 1948,
Franeskant n Rom dhe n Assisi kan paraqitur edhe nj monografi pr jetn dhe
veprat e Fishts, t shkruar nga nj Pal Duka-Gjini, studimi i par madhor ky pr kt poet
dhe dramaturg shkodran n nj gjysm-shekulli. Kjo monografi me 299 faqe, Jeta dhe veprat
e Gjergj Fishts, prmban nj biografi t gjer t poetit, nj vshtrim t veprs s tij, si dhe
prsiatje e pikpamje pr Fishtn nga autor t vendit e t huaj. Si i till, ky libr sht nj
prmbledhje shum e dobishme, ndonse nuk ka asgj trsisht t re nga pikpamja
shkencore.
shprehja e ndjenjave antimalazeze e antiserbe nuk do t merreshin doemos pr ndonj mkat

t madh nga mendimi i partis; por tashm, ndaj Fishts ishte vendosur nj qndrim zyrtar
dhe, ndofta, pr t mos prekur ndjenjat e aleatve t rinj sllav n Mosk, ai qndrim nuk
mund t hidhej posht pa shkaktuar ndonj skandal. Aq shum frik patn nga Gjergj Fishta
n vitet e mvonshme, sa q edhe eshtrat ia varrosn fshehurazi dhe ia hodhn n lum.
Me gjith katr dekadat e nj propagande partiake t pandrprer, q e zbriste Fishtn
n shkalln e nj 'poeti fashist klerikal', populli i Shqipris e veanrisht banort e Shkodrs,
nuk e harruan at. Pas afro gjysm shekulli, Gjergj Fishta u prkujtua haptazi pr her t par
m 5 janar 1991 n qytetin e tij. Gjat recitimit t par publik t veprs s ktij poeti pas
dyzetepes vjetsh, qlloi q nj aktor t harroj vargun, n nj ast, por menjher e n
mnyr spontane i erdhi n ndihm mbar salla e dgjuesve, t cilt ende e mbanin mend
prmendsh Lahutn e malcis.

Pranver 1993
Besnik Mustafaj
Un t sans retour [= Vera pa kthim]. Prkth. Christiane Montcot.
Arles. Actes Sud. 1992. 203 faqe.
Pr dekada me radh shqiptart i shtinin n pun romanet e letrsis s tyre m tepr

pr t mbushur raftet apo pr t vendosur vazot me lule se sa pr lexim pr t kaluar kohn e
lir. Vetm me daljen e romaneve t Ismail Kadares, lexuesit, t cilve u ishin shurdhuar
vesht nga realizmi socialist, nisn t tregojn interesim t vrtet pr letrsin e tyre.
Studentt npr konvikte, madje edhe puntort e fabrikave, nuk harrojn se si netve pa
gjum prpinin librat e Kadares dhe ua kalonin menjher dor m dor miqve t tyre, q
mezi prisnin pr t'i lexuar. Atyre u dukej se prej tyre frynte nj er e freskt.
Nuk ishin vetm lexuesit ata q vrenin mjetet e reja stilistike t prdorura nga 'princi
i kombit' i letrsis n romanet m t mir t viteve t para, Gjenerali i ushtris s vdekur,
Kronik n gur dhe Prilli i thyer, por edhe nj brez i mir shkrimtarsh t rinj, t cilt befas
po kuptonin se, pr t shkruar nj libr t mir, nuk qe nevoja t ishe francez, anglez, italian
apo rus. Besnik Mustafaj sht n radht e para t prozatorve t brezit pas-Kadare. Un t
sans retour, roman i shkurtr me trembdhjet kapituj, ishte filluar m 1985 dhe u botua s
pari, bashk me disa tregime t tjer, n Tiran m 1989, me titullin Vera pa kthim. I
prkthyer n frngjisht nga Kristian Monteko, ai sht i pari roman shqiptar i dekads s
fundit q ka marr n dor publiku perndimor, i pashkruar nga Kadareja, por nga nj autor
tjetr.
I lindur n krahinn e ashpr malore t Tropojs n Shqiprin veriore m 4 shtator

1958, Besnik Mustafaj u b nj figur e spikatur n luftn e mundimshme t Shqipris pr t
dal nga katr dekada t diktaturs staliniste dhe ka luajtur rol n riprtritjen demokratike t
vendit t vet, prtritje q pritet se shpejti t sjell nj rilindje dhe dalje nga vitet e letargjis
letrare. N nj fest t kulturs shqiptare, t organizuar n Bruksel n ditt e para t dhjetorit
1991, ky shkrimtar tha me t drejt se vetm kur del nga nj dhom, ku ka ndenjur pr nj
koh t gjat, dhe hyn aty prsri, njeriu e ndjen se sa i rnd sht ajri i asaj dhome. Dhe, me
t vrtet, disa fragmente prshkrues t ktij romani duken t zvarritur e t mrzitshm, ka
pa dyshim sht refleks i atij ajri t rnd dhe i asaj kohe q mezi shtyhej, i vlerave t
dobsuara morale t periudhs kur jan shkruar.
Prsa i prket gjendjes s letrsis shqiptare, sht nj fakt i trishtuar ky q asnj
shkrimtar bashkkohs shqiptar nuk ka mundur t ngrihet deri aty sa t krahasohet me Ismail
Kadaren brenda vendit ose n shkall ndrkombtare. Megjithat, Besnik Mustafaj na jep
nj shembull premtues q flet se punt po fillojn t ndryshojn dhe se lipset shpresuar q
shkrimtar t tjer t rinj t talentuar t brezit pas-Kadare, si ky, s shpejti do t ken vendin e
tyre n librarit perndimore. E njjta shtpi botuese ka nxjerr nj prmbledhje esesh
Subjekti sht mjaft i thjesht. Kthimi i papritur i Gorit tek e shoqja Sana pas nj
mungese shumvjeare dhe largimi po aq i papritur pr pushime n bregdet shnojn fillimin
e nj procesi t ngadalt dhe t padukshm ftohjeje midis t dyve. Sikundr na zbulohet m
pas, Gori sht kthyer nga kampi nazist i prqendrimit n Maut'hauzn, nj emrtim pa
dyshim i riinterpretuar nga shum shqiptar si kampe t Spait, Burrelit apo Qaf-Barit t
regjimit komunist. E ndrthurur n masn e duhur brenda subjektit kjo sht legjenda
shqiptare dhe ballkanike e Konstandinit t vogl, e shfrytzuar m par, ndonse n mnyr
m t hapur e t drejtprdrejt, nga Kadareja n romanin e tij t vitit 1979, Kush e solli
Doruntinn?
politike t Besnik Mustafajt, t titulluar Entre crimes et mirages: l'Albanie [= Piedestalet t

zbrazuara] (Arl 1992). Pas katr dekadash heshtjeje t detyruar, shqiptart kan shum pr t
na thn.

Pranver 1993
Ismal Kadar
La Pyramide [= Piramida]. Prkth. Jusuf Vrioni.
Me sa duket do t jet e vrtet q monarket absolut t ken paraplqim pr

monumentet n trajt piramide pr t shmbllyer strukturn hierarqike t pushtetit t tyre.
Prandaj nuk sht per t'u uditur q monumenti i fundit simbolik, i ngritur n kujtim t
diktatorit shqiptar Enver Hoxha (1908-1985) para shembjes s sistemit q ai pati prsosur,
ishte Muzeu n form piramide "Enver Hoxha" buz bulevardit qendror t Tirans. Ky muze
ishte nj ndrtes prestigjioze veshur me mermer t bardh t shndritshm, n kulm me nj
kuror ylli gjak t kuq prej materiali plastik, simbol ky q u hoq pa u ndjer bashk me t
gjitha relikt e tjera t muzeut pas rnies s regjimit. Ndrtesa vet, edhe tani pas tre vjetsh
demokracie, ka mbetur ndrtesa m impozante n kt vend dhe ka dika prjetsisht
krcnuese n vetvete.
N kohn kur po ndrtohej, kt piramid gjigante prej mermeri n Tiran shum
student dhe shkrimtar e cilsonin fshehurazi si shprehje tipike t marrzis njerzore. Nj
nga ato parrullat e kndshme blasfemike n fillimet e lvizjes studentore shqiptare, ajo forc
q m n fund i detyroi stalinistt e moshuar t'i hapnin rrug nj forme m pak surrealiste
qeverisjeje, ishte "piramida - diskotek" - d.m.th. q Muzeu Enver Hoxha, i njohur praktikisht
nga t gjith n kt vend si "piramida", t shndrrohej n diskotek pr studentt dhe rinin
e kryeqytetit t Shqipris, t cilit i mungonin dhe ende i mungojn lokalet zbavitse t nats.
Ai realitet i drejtprdrejt dhe ai mendim imagjinar q e trhoqi Ismail Kadaren drejt
ktij muzeu nj her e nj koh aq shum t mburrur e aq keqas t prfolur e t shar, ka zn
vend e na shpaloset n romanin e tij historik plot nntekst Piramida. Ashtu si shum vepra t
tjera t ktij shkrimtari shqiptar, ajo mund t kuptohet drejt vetm po t lexohet si alegori
politike. Piramida sht nj rrfim mahnits pr ngjizjen e ides dhe ndrtimin e piramids s
Keopsit n Egjiptin e lasht, por edhe t pushtetit politik absolut dhe, doemos, edhe t
marrzis njerzore.
"Ajo sht n radh t par pushtet, madhri. Ajo sht shtypje, burg, para, po aq sa
'sht trullosje e turmave, ngushtim i mendjes, vyshkje e vullnetit, mrzi dhe humbje.
Ajo sht roja jote m e mir, faraoni im. Policia e fsheht. Ushtri, flot dhe harem i
erandshm. Sa m e lart t jet ajo, aq m i mpakt ngjan shtetasi nn hijen e saj.
Dhe sa m i vogl t jet shtetasi aq m i lart je ti, madhri."
Dhe, ksisoj, turmat e egjiptianve iu vun puns pr nj ndrtes absurde n
shkrettir, ashtu si pikrisht katr mijvjear e gjysm pas tyre shqiptart iu vun puns pr
t ndrtuar realisht qindra mijra bunker betoni anemban vendit pr t'u mbrojtur kundr
krcnimit t nj pushtimi imperialist t supozuar, e iu vun puns pr t ndrtuar nj
mauzole prej mermeri pr faraonin e tyre.
Piramida u botua fillimisht n trajtn e nj tregimi, pjes pjes, qysh n numrat e par
t gazets opozitare Rilindja Demokratike n janar 1990. Gjat mrgimit n Paris, Kadare e
Keopsi, faraoni i Egjiptit, e kuptoi se u kishte kallur datn oborrtarve t vet kur, nj
mngjez vjeshte ishte zotuar ta prishte traditn duke mos ndrtuar piramid pr vete sikundr
kishin ndrtuar paraardhsit. Por sistemi pushtetar faraonik dhe zakoni i konformizmit
dshmuan se ishin tepr t fuqishm. Keopsi u bind menjher nga kryeprifti Hemiunu se
piramida sht ku e ku shum m tepr se nj varr:
zgjeroi m pas duke krijuar me shtatmbdhjet kapituj kt roman q kemi sot, e q tani ka
dal n prkthimin elegant n frngjisht prej Jusuf Vrionit. Origjinali n shqip i romanit t
plot ende nuk sht botuar, dukuri kjo m se e zakont pr veprat e Kadares.

Ver 1993
Ferdinand Laholli
Mjaft ky paradoks i hidhur. Poezi 1980-1990.
Tiran. Pasqyra. 1992. 95 faqe.
N korrik t vitit 1990 ndodhi nj nga ngjarjet m dramatike t historis s re

shqiptare: rreth pes mij refugjat, q kishin krkuar strehim n ambasadat gjermane,
franceze dhe italiane n Tiran, mbrritn me anije n portin e Brindizit n Italin e jugut.
Ata kishin pushtuar pr nj jav e ca oborret e ambasadave, me pak buk, uj e kujdes
mjeksor, pr t fituar lirin e pr t sfiduar diktaturn staliniste dyzetegjashtvjeare n
Shqipri. Ia doln mban n t dy synimet. N pjesn m t madhe, ata ishin njerz t
thjesht, puntor t pakualifikuar, "jashtqitja e kombit" sikundr do t quheshin prej dikujt,
njerz q do t hipnin tani n nj tren raskapits dyzetetetorsh pr n Gjermani dhe q nuk
e dinin fare se far i priste n botn e jashtme. Midis tyre ndodhej edhe nj poet.
Ferdinand Laholli lindi n 1960 e u rrit n kampet trishtuese t internimit n fushat
plot balt t Myzeqes prreth Lushnjs. I ati ishte arratisur nga Shqipria pesmbdhjet dit
para lindjes s poetit. Sipas praktiks shqiptare, Laholli dhe antart e tjer t familjes u
shpalln menjher armiq t popullit dhe u drguan pr t kaluar tridhjet vjett e tjer t
jets s tyre n internim, pa prfituar as shkollim normal, as shtpi e pun normale. Pr
t jatin Laholli mori vesh vetm se kishte mundur t shkoj n Amerik, n tokn e premtuar,
dhe kishte vdekur atje.
Savra, Gradishta dhe kampet e tjer t internimit n Myzeqe, ndonse primitive,
kishin dhe ato shtysa intelektuale. N fund t fundit, shum nga njerzit m t talentuar t
Shqipris ishin n burgje ose internime. Pjes e pasuris s tyre t shtrenjt, e asaj q kto
viktima t pafajshme t shtypjes staliniste kishin mundur t merrnin me vete n kampet e
internimit, ishin ndrrat e tyre, mendimet e tyre dhe gjuha e tyre.
Ferdinand Laholli sht prfaqsues i nj brezi t ri poetsh n letrsin shqiptare.

Kta jan shkrimtar t rinj q, n pjesn m t madhe, nuk kan patur fatin t specializohen
pr letrsi n shkolla apo t marrin arsim prkats n kt fush. Megjithat, rndsi ka q ata
jan poet t lir pr t shprehur ndjenjat dhe emocionet e tyre t vrteta pa censur e pa
frikn se 'do t'u thoshte redaktori i shtpis botuese shtetrore.

Ver 1993
Laholli kaloi vitin e par t liris n nj qendr refugjatsh n Saksonin e Poshtme.

Pjesn m t madhe t kohs atje e kaloi duke shkruar e duke u liruar nga ankthi i s
kaluars. Fryt i ktij viti meditimesh n vetmi sht prmbledhja poetike Mjaft ky paradoks i
hidhur. Kjo sht e para prmbledhje me vjersha e Lahollit pas mjaft vjershash t botuara n
organet e vogla t shtypit n gjuhn shqipe q po dalin tani n Evropn Perndimore.
Fatos Arapi
Ne, pikllimi i dritave. Poezi.
Poezia bashkkohore n Shqipri e mori rrugn e vet t zhvillimit n fillim t viteve

gjashtdhjet. N mnyr t veant ajo qe frut i krijimtaris s tre shkrimtarve: t talentit
t shumanshm e t thell Ismail Kadare (l. 1936) nga Gjirokastra, q m von do t gzonte
emr e fam ndrkombtare; t poetit t toks dhe tregimtarit Dritro Agolli (l. 1931) nga
krahina juglindore e Devollit dhe t poetit t poetve par excellence Fatos Arapi (l. 1930) nga
bregu i Vlors.
Ishte ky brez shkrimtarsh t shkolluar n vendet e bllokut Lindor me t cilt ather
ishte e lidhur Shqipria, q t part u prpoqn t shkputen nga propaganda e bezdisshme e
vargut me partishmri dhe e vjershave t tipit "djaloshi me traktor" dhe filluan, ndonse n
mnyr t matur e t prmbajtur, t ajn kufizimet e realizmit socialist, t imponuar nga
regjimi stalinist. Prmbledhja e par e Fatos Arapit, Shtigje poetike (Tiran 1961), vinte si
fllad i freskt nga hapsirat e detit Jon pas vitesh e vitesh konformizmi bajat. Arapi, n
vargun e vet, mbledh sbashku me dritn verbuese t diellit, me prplasjen ritmike t dallgve
edhe aromn e kripur t ajrit t vendlindjes, Riviers Shqiptare.
Kurse tani, pas nj tuf vllimesh poetike, disa prej t cilave pasqyrojn ndryshimet
n jetn politike shqiptare m shum se gjithka tjetr, ne kemi prpara nj poet tjetr. Nuk
sht m ai djaloshi i hedhur e i paduruar q krkon t gjej frymzimin n hapsirat
vezulluese t Jonit; nuk sht m ai qndrim optimist pr nevoja politike. N vllimin Ne,
pikllimi i dritave na del prpara nj poet i prvuajtur, i zhytur n meditime disi melankolike,
nj "tempull i braktisur," si e quan veten poeti. Tani, Arapi "dor pr dor me tragjedin,"
mediton pr shtje t zemrs, dhe duket se gjen prehje n temn e dashuris, kudo e
pranishme n kt prmbledhje me pesdhjet e gjasht vjersha.

Vjesht 1993
Ky vllim na jep nj pasqyr t veprs s Arapit n dhjetvjearin e fundit t

diktaturs, vjersha q, n nj mas t madhe, mbetn t panjohura e t palexuara brenda
Shqipris, ndonse ishin botuar n Prishtin nga Ali Podrimja m 1991, si nj variant
fillestar me titullin Dafina nn shi. Edhe pse Arapi sht i admiruar nga nj mas e madhe
lexuesish, mbetet pr t'u par nse bashkatdhetart e pafat t ktij poeti, n kt prag e n
kto fillime t shprbrjes shoqrore e kulturore n Shqipri dhe nn hijen e apokalipsit n
Kosov, do t ken n kt koh aq qetsi shpirtrore dhe energji sa pr t'u ndalur n faqet e
ktij libri e pr t shijuar prsiatje t tilla plot ndjenja malli t thell.
Ali Podrimja
Buzqeshja n kafaz. Das Lcheln im Kfig. Prktheu nga shqipja Hans-Joahim Lankshi.
Klagenfurt. Wieser Verlag. 1993. 129 faqe.
Kosova, Pllaja e paqet e Mllenjave kngtare n pjesn jugore t ish-Jugosllavis,

mbetet ende n nj mas t madhe nj terra incognita pr letrsin evropiane, ndonse ka
nxjerr nga gjiri i vet poet t shklqyer pr nj periudhe t shkurtr t lulzimit t kulturs
shqiptare atje. Q nga rnia e ministrit t tmerrshm serb Aleksandar Rankoviq n korrik
1966 e deri n shtypjen e prgjakshme t lvizjes s vitit 1981 pr barazi e pr statusin e
republiks, Kosova gzoi pr nj koh tepr t shkurtr nj periudh prparimi dhe lirie
relative. Pikrisht gjat ksaj kohe, pasi i patn zn frymn pr dhjetvjear me radh,
kultura shqiptare e Kosovs arriti moshn e pjekuris. Zuri fill n Prishtin arsimi i lart
universitar, kurse veprimtarit kulturore e botuese bn hapa t mdhenj prpara. Por q prej
grushtit t shtetit t Sllobodan Millosheviqit n korrik 1990, kulturs shqiptare prsri i kan
zn frymn, madje me shtrngim edhe m t madh.
Ndr shum poet, prozator e kritik t guximshm t atij brezi q hodhi farn e
ideve evropiano-perndimore n kulturn tradicionalisht fisnore t maleve t Shqipris s
Veriut dhe fushave pjellore t Kosovs, sht nj shkrimtar q ka dal dhe ka zn vend si
personalitet letrar i dimensionit botror. Ali Podrimja ka mbetur, pas kaq vitesh, poet i
shprehjes s kursyer poetike, poet i metaforave t ashpra, t rrepta e solide. Guri, gjarpri,
ujku, breglumi i largt, dhe kulla e gurt e vetmuar larg shoqesh jan ato elemente q shfaqen
dendur e lvrijn n vargun e tij. Vul t pashlyeshme n veprn e ktij poeti, m shum se
do gj tjetr, kan ln vuajtjet dhe pikllimet e viteve t rinis. I mbetur pa gzimet e
fminis si shum t tjer n Kosov, dhe mbetur pa prindr q n mosh t re, Ali Podrimja
pati pak mundsi pr t shijuar gzimet e jets, dhe pak koh pr t marr arratin e pr t'u
lshuar n flatrat e s madhrishmes. M pas, i tronditur thell prej vdekjes s t birit Lumi,
Podrimja e sheh veten prball mundsis s nj humbjeje tjetr tragjike, humbjes s vendit
t vet. Poetit nuk i mbetet tjetr vese t qndroj brenda nj realiteti t egr e mbyts, kur
mbar populli i tij ka rne viktim e gryksis s panginjur t ujkut.
Zoti nuk ua kishte falur as bar

vetm gjarprinj
e gure
Ishte kjo nj periudh shprthimi t fuqive krijuese t nj shkrimtari q sot sht br
prfaqsues letrar i popullit t vet n shkall ndrkombtare. N poezit e tij m t fundit,
vetprmbajtja stoike e qetsia olimpike e Podrimjes ka marr, jo papritur, nj ngjyres t nj
dimensioni t ri politik, ka m par ishte ansore n veprn e tij. Vjersha t tilla si Engjlli i
zi i Sarajevs dhe Udhtimi me ujq dshmojn jo vetm pr nj ndjenj ankthi e vetmie, por
edhe pr zemrimi q vlon ndaj indiferencs s Evrops.
T dyzetegjasht vjershat e botimit dygjuhsh (shqip/gjermanisht) t titulluar
Buzqeshja n kafaz / Das Lcheln im Kfig prbjn prmbledhjen e dyt t madhe t
N ver t vitit 1992, qyteti i Mynihut e ftoi poetin pr t kaluar disa muaj larg
rrmujs e rrmetit, i veuar n nj vil pran liqenit t Shtarnberg-ut n Alpet e Bavaris, nj
qndrim ky lodhjeje t prkohshme si dhe nj mundsi pr t'u shkputur nga shqetsimet
ballkanike, pr t marr frym lirisht dhe, njherazi, pr t medituar pr fatin e zymt e t
hidhur t popullit t vet:
poezive t Ali Podrimjes q sheh dritn n prkthim gjermanisht. Tani jan duke u prgatitur
botime t veprave t tij n gjuht angleze e frnge, q do t'u ofrojn lexuesve npr bot
mundsi t reja pr t zbuluar nj z jokonformist e kryengrits, e nj kultur pak t njohur.

Vjesht 1993
Visar Zhiti
Kujtesa e ajrit. Poezi.
Visar Zhiti sht nj nga shkrimtart e talentuar t Shqipris s sotme, q ka vuajtur

nga prndjekjet tmerruese pa kurrfar arsyeje konkrete. I lindur n Durrs m 2 dhjetor 1952,
bir i nj aktori t skens, ai u rrit n Lushnj, ku prfundoi edhe shkolln e mesme m 1970.
M pas punoi si msues n qytetin malor verior t Kuksit. Q n rinin e hershme Zhitin e
pati trhequr poezia dhe pati botuar disa cikle n organet periodike letrare. N vitin 1973 ai
ishte duke prgatitur pr botim prmbledhjen Rapsodia e jets s trndafilave, kur n
Pleniumin e 4-t famkeq t Partis s Puns shprtheu fushata e goditjes s intelektualve.
Zhiti, babai i t cilit m par kishte pas rn n konflikt me autoritetet, u przgjodh si nj
nga kurbanet e fushs s artit pr t'i futur frikn bashksis s intelektualve. Dorshkrimi i
prmbledhjes me vjersha, q kishte dorzuar m par n redaksin e shtpis botuese 'Naim
Frashri', u riinterpretua tani si nj libr me gabime t rnda ideologjike, q nxinte "realitetin
ton socialist". Poeti nuk pati 'tu thoshte hetuesve pr t provuar pafajsin e vet.
Pasi jetoi pr pes vjet me shpatn e Damokleut 't popullit t tij' mbi kok, Zhiti u
arrestua m n fund m 8 nntor 1979 n Kuks, ku puntonte si msues. M tej ai kaloi disa
muaj n izolim t plot. Gjat ksaj kohe, pr t ruajtur normalitetin e psikiks dhe shpirtit,
krijoi me mend nntdhjet e shtat vjersha (n qeli ishin t ndaluara lapsi dhe letra). I dnuar
n prill 1980 me dhjet vjet burg pr "agjitacion e propagand", Zhiti u transportua n
kaushn e Tirans dhe prej andej n kampet famkeqe t prqndrimit, nga ku shum talente
nuk u kthyen m: n minierat e bakrit n Spa t Mirdits dhe n kampin e acart malor t
Qaf-Barit pran Fush-Arrzit. I liruar m 28 janar 1987, ai u lejua t punoj deri n fundin
e diktaturs n nj fabrik tullash n qytetin e Lushnjs, ku kishte banuar m par.
Kujtesa e ajrit, vllim prej nntdhjet e tet vjershash t denja, na shpie npr
kollonat e diktaturs, brenda n kafkn e madhe t burgut. Ktu, n pjesn e par t librit,
poeti evokon gjith tmerrin, neverin, dshprimin dhe shpresn e atyre viteve t gjata.
Vllimi prmban dhe nj cikl poezish t hapjes, prfshir dhe at t udhtimeve t para n
Itali dhe Austri. Ajo q e dallon poezin e Visar Zhitit nga ato vllime t tjera poetik q
mund t cilsoheshin si 'vargje t burgut' sht respekti i thell absolut pr gjithka njerzore.
Kjo kronik tmerresh t kohs sht pa far fryme ligsie e urrejtjeje dhe pa at tiparin kaq
shqiptar - thirrjen e palkundur pr hakmarrje.

Vjesht 1993
N vjesht t vitit 1991 poeti plotsoi nj ndrr t tij duke kaluar nj vit specializimi
n Itali, duke shijuar pr her t par aromn e liris. Tani Visar Zhiti sht drejtori i shtpis
botuese 'Naim Frashri', pikrisht i asaj shtpie q dikur e pati hedhur n kthetrat e atij fati.
Zejnullah Rrahmani
Udhtimi arbdhetar. Roman
Romani Udhtimi arbdhetar sht nj vshtrim dhe hetim metaforik i thelbit t qenies
shqiptare. Titulli sht kuptimplot sidomos pr shqiptart e Kosovs. Me t gjitha rrugt e
kalvarit t tyre si komb t zna e t mbyllura - as mund t ecin prpara, as t kthehen prapa e
as t qndrojn n vend - Zejnullah Rrahmani hidhet n flatrat e fantastikes dhe mitikes, duke
na shpn n nj koh e vend ku realiteti dhe iluzioni shkrihen e bhen njsh.
Letrsia e krijuar nga Zejnullah Rrahmani, q ka lindur n fshatin Ballovc n veri t
Kosovs m 1952, sht nj przierje e shkrirje e prozs me poezin, kurse disa nga shkrimet
e tij jan vrtet art i shkalls s lart. Tema themelore e Rrahmanit ka qen gjithmon
rezistenca shqiptare, jo vetm kundr sundimit dhe agresionit t sotm serb, por n nj
kuptim m t prgjithshm, si vullnet i shqiptarve si popull pr t mbijetuar e pr t shpn
etnosin e tyre drejt nj t ardhmeje m t sigurt. Pr trajtimin poetik nga Rrahmani t
identitetit shqiptar ka qen romani i hershm Zanoret e humbura (Prishtin 1974), E Bukura e
Dheut (Prishtin 1977), e frymzuar nga prralla shqiptare me t njjtin emr, si dhe romani
510-faqesh Sheshi i Unazs (Prishtin 1978). Profesor Rrahmani jep teorin e letrsis dhe
aktualisht sht dekan n Universitetin e Prishtins, tani ilegal pas mbylljes me dhun nga
ushtarakt serb m 1992. Bashk me shkrimtarin po aq eksperimental Anton Pashku,
Zejnullah Rrahmani konsiderohet si nj nga stilistt m n z t prozs bashkkohore
shqiptare n Kosov.
Ndrsa lexuesi brenda Shqipris me kmb n tok mund t'i plqej apo mund t
mos i plqej fantazimet nacionaliste t Rrahmanit, pr lexuesit shqiptar n Ish-Jugosllavi,
ashtu si pr kdo tjetr n rrmujn ballkanike q sht mbrthyer m shum se kurr nga
ideja e identitetit t vet kombtar, me siguri sht ndryshe, ai u hyn atyre me dshir.

Dimr 1994
Udhtimi arbdhetar sht roman i nj prmase historike, pr nj arsye krejt tjetr. Ka

shum t ngjar t hyj n histori si romani i fundit i botuar nga shtpia botuese Rilindja n
Prishtin, e cila ka botuar mbi 90 pr qind t librave dhe periodikve n gjuhn shqipe n at
q dikur ishte Jugosllavi. Tani, shqiptart nuk lejohen m t shkelin n ndrtesn e Rilindjes
n qendr t qytetit. Ashtu sikundr universiteti, shkollat e mesme shqiptare, radioja dhe
televizioni, edhe ky institucion i nderuar i kulturs n gjuhn shqipe sht shuar me egrsi
nga autoritetet e Beogradit. Se spastrimi etnik mund t bhet edhe pa u ndjer e pa gjak, apo
jo?
Jorgo Bllaci
Zrat e nats. Poezi
Jorgo Bllaci sht nj poet me prirje klasike, vargu i lmuar dhe magjepss i t cilit
mbeti i fshehur pr publikun gati nj erekshekulli. I lindur n Gjirokastr m 1938, ai pat
punuar si msues i thjesh dhe prkthyes para se t arrestohej e t burgosej n fillim t viteve
gjashtdhjet. Bllaci ishte nj nga ato kokat e turkut q u sakrifikuan aso kohe nga Partia e
Puns e Shqipris pr t friksuar shtresn e intelektualve e pr ta nnshtruar. Pas lirimit
m 1967, pushteti komunist 'i bri nj t mir', e lejoi t nxirrte bukn e gojs si puntor
ndrtimi; vetm m 1990 ai mundi t dal n siprfaqe si shkrimtar. Ja prse sht knaqsi e
dyfisht t kemi n dor kt vllim pas kaq vitesh heshtjeje t plot. Zrat e nats na jep nj
tuf vjershash elegante e t rrjedhshme t shkruar nga poeti midis viteve 1957 dhe 1990.
N rini, gjat periudhs s aleancs sovjeto-shqiptare, Jorgo Bllaci pati mundsin t
studioj rusishten, gjuha q aso kohe u hapte shqiptarve t vetmen dritare pr t par botn e
jashtme. I zhytur thell n vizionet poetike t Pushkinit, Ljermontovit dhe Eseninit, Jorgo
Bllaci tani e sheh veten ndr t fundit me kt formim n kulturn shqiptare. Forma dhe metri
klasik i nj pjese t mir t gjashtdhjet vjershave origjinale t prfshira n kt prmbledhje
jan refleks i njrit prej atyre ndikimeve t pakta pozitive q Nna e Shenjt Rusi pati mbi
Shqiprin.
Si shtojc lirike n vllimin Zrat e nats vijn prkthimet e zgjedhura bukur nga
poeti kinez (Du Fu), poet persian (Rumiu, Saadiu), rus (Pushkini, Blloku, Esenini),
ukrainas (Shevenko), polak (Tuvimi), grek t sotm (Sollomosi, Zallokostasi, Paraskosi,
Kristalisi, Pallamasi), italian (Kardui), gjerman (Hajne, Gte), britanik (Brnsi, Kitsi,
Bajroni) dhe amerikan (Longfellou, Frosti). Edhe poezit origjinale, edhe prkthimet e sakta
e t kujdesshme, e dshmojn Bllacin si poet me tingllim e ndjershmri t thell, t
patrmbur nga nata e gjat e harress.

Dimr 1994
Ismal Kadar
Clair de lune. Rcit [= Nat me hn. Tregim]. Prkth. Jusuf Vrioni.
La Grande Muraille, suivi de Le Firman aveugle. Rcits [= Muri i Madh, bashk me
Qorrfermani. Tregime]. Prkth. Jusuf Vrioni.
Kur u botua s pari n Shqipri n janar 1985, Nat me hn shkaktoi nj far

skandali. Ishte ky nj nga rastet e rrall n kohn e diktaturs q Ismail Kadareja guxoi t
trajtont nj tem aktuale. Me q Shqipria staliniste nuk ishte nga ato vende q t shquhej
pr toleranc n ndonj fush, duhej treguar kujdes i madh po t shkelje n fushn e minuar t
realitetit social, e sidomos n ato an t jets q kan t bjn sadopak me seksin. Prozn
shqiptare me tema aktuale deri ather e prbnin panegjirikt e zakonshm pr ndrtimin e
shoqris s prkryer komuniste dhe pr kthimin e puntorve dhe intelektualve n fen e re
t detyrueshme. Kadare zgjodhi nj tem q, n vshtrim t par dukej si pa rrezik.
Emanicipimi i gruas nga zgjedha e shoqris patriarkale kishte qen n fund t fundit nj nga
qllimet e mdha t partis n fund t viteve gjashtdhjet. 'vend kishte morali
mikroborgjez n nj shoqri socialiste?
Gjat rrugs pr n shtpi n nj nat me hn, s bashku nj t njohurin e saj,
Mariana lshon me z pyetjen n se dashuria sht ndjenj m e fort tek burrat se sa te grat.
Por shoqria e afrt e saj fillon t dyshoj pr kto trallisje n t vrtet naive t saj dhe, n
nj atmosfer t rnduar thashethemesh, zilie e ligsie, mbi t nis e bie i gjith ingranazhi i
kontrollit t shoqris. N nj 'mbledhje' t organizuar t repartit t puns ku ajo bnte pjes,
diskutimi shkon tepr larg dhe Marians i krkojn n sy t t gjithve t paraqes nj
ertifikat mjeksore pr t vrtetuar se sht e virgjr, si prova prfundimtare se ka akoma
qndrim t 'shndosh' moral n shoqri.
Nga kto q tham del qart se Nat me hn nuk sht vetm nj pohim me natyr
politike. Kta dy-tre vjett e fundit pas rnies s diktaturs kan treguar se shoqria shqiptare,
e lidhur ngusht dhe e mbrujtur thell me vlera tradicionale patriarkale t cilave u
nnshtrohet, sht dhe mbetet n themel intolerante. Kufizimet shoqrore mbi gruan dhe mbi
sjelljet seksuale jan tipare t ksaj shoqrie, q i ka kaprcyer caqet e ideologjis politike.
Duke qen kshtu, nj ribotim i ksaj vepre n gjuhn shqipe nuk do t bnte dm.
N nj vllim t veant, Kadareja u jep lexuesve t frngjishtjes dy tregime t tjer:
Le Grande Muraille [= Muri i Madh] dhe Le Firman aveugle [= Qorrfermani], ku n t dyja
kemi przierjen e paraplqyer prej autorit t prozs historike m alegorin politike.

Pranver 1994
Nat me hn u ndalua pak muaj pas botimit, jo aq pr trajtimin larg e larg t

shtjeve t seksit, se sa pr pasqyrimin me realizm t thell t egrsis me t ciln
ingranazhi i 'mbledhjeve' famkeqe t kolektivave punonjs n at koh (q edhe sot kur e
kujtojn, i bn shpirtrat t dridhen), arrin t shkatrroj jetn e individit t pafajshm.
Lazr & Josef Radi

Muret e muzgut. Poezi.
Tiran. Lilo. 1993. 160 faqe.
N kto koh Shqipris mund t'i mungojn shum gjra, por jo poett. Shqiptart si
popull, qoft n Shqipri, qoft n Kosov e n Maqedonin Perndimore, jan t lidhur gatigati n mnyr mistike pas gjuhs e pas poezis s tyre. Atje, jan t pakt ata q mund t
ken dshirn dhe durimin pr t lexuar romanet vendas, por nuk sht kurrsesi rast i rrall
po t dgjosh se puntor t varfr fabrikash apo bujq t thjesht shpenzojn 'u mbetet nga
pagat e tyre nevojtare pr nj libr me vjersha. Ky sht nj vend ku intelektuali, i cfilitur nga
nj gjysm shekulli burgimi e internimi, prapseprap gjen kohn dhe prehjen pr t'iu
kushtuar knaqsive q sjell poezia, apo fuqin pr t botuar nj vllim me vjersha pas nj
kalvari t till t paprshkrueshm.
Lazr Radi, i cili ka lindur n Prizren m 1916, u rrit n Shkodr dhe ka mbaruar
studimet pr drejtsi n Rom gjat Lufts s Dyt Botrore, kaloi dyzetegjasht vjet t jets
s vet n burgje dhe kampe internimi t Shqipris dhe mbeti gjall. Ai qe arrestuar pr arsye
politike n nntor 1944, n po at muaj q quhej i 'lirimit', dhe u lirua vetm pas rnies s
diktaturs.
N vllimin e tij t par poetik t botuar, Muret e muzgut, Lazr Radi paraqet nj cikl
meditativ prej pesdhjetekatr vjershash t shkruara nga nntori 1945 deri n shkurt 1991,
shum prej t cilave qen ruajtur pr vite me radh n nj qese plastmasi t fshehur nn tok poezi 'underground' n kuptimin m t kthjellt t fjals. Ato jan prsiatje poetike prekse e
emocionuese t mbrujtura me ankth, vuajtje e shpres.
Lazr dhe Jozef Radi nuk jan vese dy nga emrat e nj aradhe poetsh e shkrimtarsh
q po elin nj kapitull tjetr n letrsin shqiptare, at pas apokalipsit.

Ver 1994
Muret e muzgut sht nj prmbledhje e veant n disa pikpamje. N t vrtet

kemi dy vllime n nj, sepse prmban poezin e babait dhe t birit. Jozef Radi pat lindur n
janar 1957 dhe e kaloi n fakt gjith jetn duke u rropatur nga nj kamp i ndyr prqendrimi
n tjetrin. N regjimin e Enver Hoxhs, pas arrestimit politik t nj personi, vinte zakonisht
internimi apo prndjekja e tr familjes, madje deri te kushriri i dyt. Ksisoj q Jozef Radi
pati lindur si skllav n nj shoqri t ashtuquajtur pa klasa, duke mos patur asgj prve
emrit, gjuhs dhe ndrrave t tij. Shtatdhjetetre vjershat e Jozef Radit, t rnditura n tre
cikle, ndjehen t plota n kt prmbledhje dhe jan nj prov e mjaftueshme pr talentin e
nj shkrimtari q nuk sht m nn hijen e babait t tij m t shquar.
Dritro Agolli
Pelegrini i vonuar. Poezi.
Tiran. Progresi. 1993. 270 faqe.
A nuk qenkan ngopur lexuesit me Dritro Agollin, q ishte kryetari i Lidhjes s

Shkrimtarve dhe Artistve t kontrolluar nga partia pr periudhn nga spastrimi i liberalve
m 1973 e deri n fundin i diktaturs m 1990, dhe q ishte kreu e qendra e vmendjes e
sistemit zyrtar t funksionimit t letrsis s Shqipris komuniste, e, pr m tepr, q sht
br edhe politikan drejtues i Partis Socialiste n opozit sot? Pun t errta kto, do t
thonin kundrshtart dhe kritikt e tij, t errta jo vetm duke u nisur nga ndrprerjet e
prditshme t energjis elektrike n kryeqytetin shqiptar, por edhe pr gjith at balt q
hidhet brenda e jasht parlamentit shqiptar.
Jo, e vrteta sht se lexuesit nuk jan ngopur me Dritro Agollin dhe ende presin prej
tij. Dritro Agolli, prozator dhe poet i toks, sht nj z i rrall humanizmi dhe sinqeriteti n
letrat shqiptare. Ai sht nj poet q, pavarsisht nga rrethanat e jets publike, ka mundur t'i
mbes besnik vetvetes dhe lexuesve t tij.
Pelegrini i vonuar sht i pari vllim me vjersha i Agollit pas vllimit Udhtoj i
menduar t vitit 1985, dhe i pari ndr librat e tij t shkruar pa u prgjuar nga syri i censorit t
padukshm. sht nj prmbledhje q t le mbresa t mdha e t thella, me 217 vjersha t
pabotuara m par, n t cilat ndeshemi me nj kapitull t ri, jo vetm n jetn e poetit, por
edhe n luftn e popullit t tij pr t mbijetuar.
Do t duhen vite q shqiptart t marrin veten pas aq dekadash izolimi, egrsie e
terrori q prjetuan nn regjimin surrealist t Enver Hoxhs. Ashtu sikundr ndodh me
viktimat e nj aksidenti t papritur rrugor, ata vetm tani po zgjohen, dalngadal e me
dhmbje, pr t ndjer e pr t kuptuar se 'goditje kishin marr dikur. Poetit t moshuar i
mbetet t marr pjeszat e jets e t'ia filloj nga e para.
N nj shnim n fund, Agolli rrfehet: "Pr poett e brezit tim erdhi koha e
zhgnjimeve dhe e dilemave, erdhi koha e peshimit t atij materiali q e prodhuam, pa e
harruar dhe pa e mohuar at t bukur dhe humane q kemi sjell tek njerzit. Por ajo
kshtjell idesh dhe idealesh q e kemi besuar, ku prgjithsisht e ku pjesrisht, pothuaj se u
rrzua dhe n muret e saj digjen zjarret e ndrrave tona. Kto zjarre zgjojn nj poezi t nj
lloj tjetr..."
Nse t kuptuart e s kaluars i mundson njerzit si t merren me t sotmen e si t
prgatiten pr t ardhmen, Dritro Agolli - buka e poezis, si shprehet nj poet i ri koht e
fundit - me siguri do t'i ndihmoj shqiptart t kalojn traumn kolektive q ka psuar kombi
i tyre.

Ver 1994
"Un jam prej kohsh pelegrin,

Udhtar n vendin e shpress s thyer,
Jam ndar pa dashur nga karvani im
Mes shtigjeve nga vapa e shirat grryer."
Rexhep Qosja
La mort me vient de ces yeux-l [= Vdekja m vjen prej syve t till]. Prkth. Christian Gut.
Paris. Gallimard. 1994. 321 faqe.
Kan kaluar tashm njzet vjet q nga botimi i par i Vdekja m vjen prej syve t till
t Rexhep Qoses, i cili ndoshta sht punimi n proz m i fuqishm dhe m trheqs i dal
nga Kosova, q nga lindja e letrsis shqiptare atje. Romani, ose si me t drejt autori e quan
"trembdhjet tregime q mund t bjn nj roman", u shkrua n vitet pas Pleniumit t
Brionit n korrik 1966, i cili i dha fund sundimit t zvendskryetarit jugosllav Aleksandar
Rankoviq (1909-1983) dhe q lejoi ata 2-3 milion shqiptar n Jugosllavi t merrnin frym
disi m lirisht.
Vdekja m vjen prej syve t till sht nj roman fiktiv pr msuesin dhe shkrimtarin
Xhezair Gjika, t cilin e kan zn me nj rrjet t frikshme intrigash politike dhe tradhtie.
Romani sht gjithashtu nj analiz letrare e kohs s zymt t Rankoviqit. Gjika ka fatin e
intelektualit n nj shtet totalitar. Ai prndiqet, merret n pyetje dhe torturohet nga policia
sekrete. Krimet e tij qndrojn n t shkruarit 'jo-konform' si dhe n nj ndrr t ciln
gabimisht ia tregoi nj miku.
Shkrimtari Rexhep Qosja (l. 1936) sht nj nga kritikt letrar m t shquar dhe m
prodhimtar n Ballkan. Si akademik dhe drejtor i dikurshm i Institutit Albanologjik t
Prishtins, Qosja sht autor antologjish dhe monografish t shumta me vlera shkencore,
duke prfshir ktu edhe tre vllimet e historis s letrsis shqiptare pr periudhn
romantike. Monografia e tij e fundit prej 500 faqesh Populli i ndaluar, Prishtin 1990, sht
nj kronik e shpresave dhe ankthit t Kosovs n nj Jugosllavi n shprbrje e sipr. Tani si
nj figur atrore pr kombin, Qosja mbshtet kundrshtimin paqsor t sundimit kolonial
serb, por ky duhet t jet m aktiv, se sa rezistenca pasive e propaganduar nga presidenti
Ibrahim Rugova dhe qeveria kosovare n mrgim.
N mars 1994, profesor Qosja asistoi n nj nga aktet e fundit barbare t asgjsimit t
vetdijshm t kulturs shqiptare n Kosov, ku dhe u keqtrajtua. Autoritetet e Beogradit,
pasi mbylln radion, televizionin, arsimin e lart pr shqiptart, q jan shumica, hapn
lajmin se u nevojitej rastsisht edhe godina e Institutit Albanologjik n Prishtin. Studiuesit
dhe npunsit e Institutit kishin punuar pa u kursyer gjat tri viteve t fundit, t privuar jo
vetm n pages por edhe n ngrohje dhe n ndriim. N 8 mars, nj njsi para-ushtarake
serbe, duke hyr me dhun brenda n ndrtes, rrahu dhe dboi punonjsit, midis t cilve
Rexhep Qosen, n pranin e policis (serbe). Arestimet dhe torturat arbitrare edhe sot
vazhdojn n prmasa t mdha.
Duke e konsideruar vazhdimsin e represionit n Kosov tashm m intensive dhe
m sistematike se n kohn e Rankoviqit, Vdekja m vjen prej syve t till e Rexhep Qoses ka
marr dimensionet e vrteta t nj profecie t vetprmbushur.
Prkthimi n frngjisht i ktij romani nga Kristian Gyt, i plotsuar me nj parathnie

nga Ismail Kadare, sht prkthimi i par n perndim i nj punimi t rndsishm nga proza
shqiptare e Kosovs dhe si i till u pritet mir. Pr autorin ishte e pamundur t shkonte n
Paris pr t paraqitur librin e tij, pasi i sht ndaluar t largohet nga Kosova. Pas vajtjes s tij,
vitin e kaluar n Tiran, qeveria e Beogradit konfiskoi pasaportn e Qoses, ashtu sikundr
vepron dhe me tr intelektualt n Kosov, q guxojn t largohen pa vizn e daljes serbe, t
ciln duhet t'a ken siguruar detyrimisht.
botuar n World Literature Today [Letrsia Botrore Sot].
N KOSOV: KRYEQYTETI DHE LETRSIA
Meqense jam albanolog, gjithnj vij me knaqsi n Prishtin. Ktu nuk e prjetoj
frymzimin e shokut kulturor t Tirans e as bukurin apo qytetrimin e ndonj kryeqndre
evropiane, megjithat, ky qytet e ka nj hijeshi t vetn, q tani sikur e ka marr t tatpjetn.
'Grandi' ka par edhe dit m t mira. Rrnimi i ekonomis kosovare vrehet n do skut t
hotelit, dhe ka vite q katr nga pes yjet e tij do t duheshin hequr. Sidoqoft, un ktu
gjithnj ndjehem si n shtpi. 'Grandi' dukej uditrisht i qet, pas udhtimit drrmues me
autobus nga Beogradi i shmtuar. Knaqsia dhe malli pr t folur shqip m'u shuan sapo
kumboi prgjigja e sjellshme, por e prer e recepcionistit: "Molim?". U morm vesh anglisht.
Pas disa orsh po shikoja qart t vrtetn e hidhur. do gj ishte si thoshin gazetat
gjermane. Pothuaj tr puntort shqiptar ishin prjashtuar dhe ishin zvendsuar me serb.
T'i pyesja ata t recepcionit pr kt, apo t paktn, t shprehja hidhrimin tim pr nj akt t
till barbar? Mos vall sjellja ime do t merrej si provokim apo naivitet? T krkoja hotel
tjetr? 'Bozhuri' me siguri ishte katandisur njlloj, ndrkaq bujtinn, plot prplot me
udhtar e shtllunga duhani, as q mund ta prfytyroja n qendr t Prishtins. "Ti je i huaj,"
thash me vete, "sapo ke ardhur n Jugosllavi dhe nuk bn t'i fussh hundt n politikn
ballkanike."
N 'Grand' mbretronte qetsia. Kolltuqet e veshura me lkur t zez, vazot me lule
artificiale, disa njerz t ulur pran barit dhe nj zyrtar q po lexonte gazetn. N dukje ishte
si do hotel tjetr i madh. "Vall a din gj?" pyesja veten. Dhe, po ta din, a thua
'mendojn? sht qetsi dhe gjithka m duket e zakonshme. Nuk u ndjeva mir dhe dola t
ecja.
Ndryshe nga ndrtesa e hotelit dhe rrethina e tij, restoranti i 'Grandit' sikur ka ruajtur
dika nga hijeshia e dikurshme. Mbi tavolin ka lule, ndriimi sht pothuaj romantik,
pianisti i veshur me kostum t zi i bie melodis Strangers in the night, iftet dhe grupet e
vogla t mysafirve t veshur mir han, pijn dhe dfrehen. E till mund t ishte kudo kjo
dark, qoft edhe n Amerik. Shrbyesit ishin t sjellshm, edhe pse vetm njri fliste shqip.
E lexoja listn e gjellrave me emrat e ngatrruar n disa gjuh. Vetm emrat n serbisht
kishin mime. E pyeta kamarierin mos ishte pa para ushqimi i shnuar n shqip dhe n
anglisht, q ta bja t qeshte. "Jo," tha ai. Si jam kokshkret, ia dola n krye t porosis n
shqip darkn dhe vern. Po e dgjoja melodin n piano dhe kundroja fytyrat e njerzve, kur
prnjhersh konstatova se t tr po flisnin serbisht. N restorant s'kishte asnj shqiptar.
Vall, shqiptarve, 90% e popullsis s Kosovs, u ishte ndaluar t hynin n 'Grand'? Apo
kta e bojkotonin hotelin? Nuk e dija. U ndjeva njkohsisht i zemruar, i zhgnjyer dhe i
pafuqishm. Me siguri nuk do t isha futur n nj restorant q s'i qas zezakt apo ifutt dhe u
ndjeva aq keq sa nuk mundja ta glltisja kafshatn. Si mund t ndodhte dika e till? Tek e
fundit, ishte viti 1991, e jo 1936.
Duke i par mysafirt q darkonin e qeshnin me njri-tjetrin, pa ia vn veshin
gjndjes q po ma ndizte kokn, m'u fanit fantazma e Gjermanis naziste. M'u b sikur jam
n nj restorant lluksoz t ans perndimore t Berlinit, diku n vitt tridhjet, dhe dgjohen
tingujt e melodis n nj hotel q sht judenfrei, i ndaluar pr ifutt. Po me kta hapa t
vegjl, t qet dhe banal, si sht prjashtimi i puntorve, duhet t jet pastruar edhe
shoqria gjermane nga ifutt. N fytyrat e mysafirve t 'racs s pastr' me siguri duhet t
shklqej po kjo shprehje e injorancs. "Po t fluturon mndja," thash me vete. Ky sht viti
1991 e jo 1936, kta njerz thjesht po han dark dhe mund t jen njerz t rndomt, t
mir. Do t doja t dija m mir serbisht e t'ua lexoja mendimet, ta kuptoja t
pakuptueshmen. Fundi i fundit, ata ktu ecin, n kt vend marrin frym. Me siguri e din se
60 mij njerz jan t papun nga faji i vetm pse jan shqiptar. Si mund t han aq
qetsisht? Mos vall ekziston nj shtet fashist n vitin 1991, vetm dy or me aeroplan nga
Nj dit n Prishtin. Rrfim i nj mysafiri
shtpia ime? A sht e mundur kjo?

N ato aste, kur isha mbushur plot me mllef, urrejtje dhe hutim, m'i zuri syri disa
kryqe t qndisura n jakat e kamarierve, kryqe t uditshme q pr her t par i kisha par
n afishet nacionalist n mes t Beogradit dhe, m von, t vizatuar me ngjyr t zez npr
mure e n ashensorin e hotelit. S'kish si t mos ta kujtonin nj kryq tjetr t zi.
maj 1991
botuar anglisht n: Index on Censorship [= Indeks mbi Cenzurn], Londr, 21.9 (1992), f. 1213.
botuar gjermanisht n: Pogrom, Zeitschrift fr bedrohte Vlker [= Pogromi, Revist pr
Popuj t Rrezikuara], Gtingen, 165 (maj/qershor 1992), f. 32-33.
botuar shqip n: Ora, Prishtin, 06.06.1991, dhe n Bashkimi, Tiran, 13.07.1991.
prkthyer nga Lindita Aliu
Nj kultur - dy realitete
Rndsia e letrsis kosovare pr Shqiprin
Nuk ka dyshim se shqiptart kudo n Ballkan flasin gjuhn e tyre t prbashkt dhe, si
rezultat, kan kulturn e prbashkt, ndryshimet krahinore t s cils vese e begatojn at.
Megjithat, tani mund t shtrohet teza e ekzistencs, jo e nj, por e dy letrsive shqiptare ose
t paktn e nj letrsie me dy realitete.
Gjysmshekulli i fundit, periud m t rndsishme t historis s zhvillimit t
Shqipris, ka qen periudha e ndarjes. Flirti politik midis partis komuniste jugosllave dhe
partis komuniste shqiptare prfundoi n nj trmet q tundi gjith botn shqiptare, duke e
ndar n copa. Kshtu u krijua drama e saj e madhe, aktet e s cils luheshin njkohsisht.
Me lirimin e Shqipris nga diktatura, me shprthimin e lufts n ish-Jugosllavi, nj
luft e cila bhet afr, shum afr Kosovs, me rritjen e nacionalizmit dhe acarimin e
marrdhnieve midis vendeve t Ballkanit, ideali i ribashkimit t popullit shqiptar merr nj
rndsi t veant. Nga nj ideal i ndrruar u b srish shpres konkrete. Por realizimi i
bashkimit politik, tani pr tani, duket nj shtje tepr delikate dhe plot rreziqe. Mundsia e
bashkimit duhet trajtuar me qetsi, me kujdes dhe me largpamsi.
Mirpo, ekziston nj fush tjetr bashkimi, ndoshta po aq e rndsishme, n mos m
tepr, e cila mund t realizohet mjaft shpejt dhe pa rreziqe. sht bashkimi kulturor i
shqiptarve.
Bashkimi kulturor n ansj mnyr nuk duhet t sjell me vete rrafshimin e gjrave,
as dhe uniformitetin. Prkundrazi, kultura shqiptare, le t ket sa m shum ndryshueshmri,
sa m shum kundrshtime. Rrafshimi, kjo ambicje partiake, ndrra delirante e shokut Enver,
takohej shpesh n Shqipri. Shkrimtari Anton Pashku e prshkroi bukur n romanin 'Oh' nga
ku po e citojm:
Nse do t duhet sa m shum ndryshueshmeri, 'do t ishte athere bashkimi

kulturor? Pr mua ai duhet t jet zbulim, nj zbulim i vrtet. Shqiptart e Republikes s
Shqipris, t cilt jetuan pr nj koh t gjat, jo n Evrop, por, si t thuash, n nj
shkrettir t nj planeti tjetr, tani po prekin botn e madhe t jashtme. Ndrkoh vlen q ata
t prvetsojn arritjet e kulturs s shkruar n Kosov.
'ka Kosova pr t'i ofruar dheut am? Me siguri mendimet ndryshojn. N fushn e
letrsis, sipas meje, ka mjaft elemente q e pasurojn mozaikun magjeps kulturor t
Shqipris.
N nj koh, kur intelektualet e Shqipris rrinin urt, detyrimisht shum urt, ashtu
t urtsuar, brnda mureve t Spitalit Psikiatrik me emrin Republika Popullore Socialiste e
Shqipris, intelektualet dhe shkrimtart e Kosovs zbuluan botn, shkruan dhe shprehn
mendimet dhe ndjenjat e tyre n mnyr pak a shum t lir. Bile kjo vetkuptueshmri e
liris s fjals n Kosov prbn pr mua ndihmesn kryesore. Por kultura kosovare nuk
sht vetm kaq. Ajo na sjell gjithashtu mendime, guxim dhe eksperimente t shumllojshme.
Nuk ka dyshim se gjat njzet vjetve t fundit, librat m interesante t poezis dhe t
drams shqiptare u botuan, jo n Tiran, por n Prishtin. Kritika letrare shqiptare e
mirfillt, do t thosha, u botua ekskluzivisht n Kosov. Edhe n fushn e prozs letrare u
"Do t ket vetm nji shtypshkronj, e cila do t botoj vetm nji abetare, vetm nji
libr leximi, vetm nji libr t historis, vetm nji libr t filozofis, vetm nji tregim...
vetm nji dram, vetm nji sonet... vetm nji gazet t prditshme... do t ket vetm
nji radiotelevizion, i cili do t emitoj vetm nji kang... vetm nji lajm, vetm nji
informat... vetm nji vshtrim, vetm nji kritik letrare..."
bn eksperimente t shumta, disa prej tyre, jo t gjitha, me nj sukses t dukshm,

veanrisht n adaptimin e rrymave kryesore t kulturs bashkkohore evropiane dhe
botrore n letrsin shqipe.
Mund t jet e kundrshtueshme, por, gjithmon sipas meje, letrsia e Kosovs prbn
at ur shqiptare, q lidh rrugn e kulturs bashkkohore t Evrops me vlerat e kulturs
tradicionale shqiptare, t cilat u humbn, u shkatrruan gjat viteve t diktaturs komuniste.
Populli i Shqipris ka pr t msuar shum nga Kosova dhe kultura e saj. Gjithashtu
edhe populli i Kosovs ka aq shum pr t msuar nga dheu am. Arritjet n prozn e gjat
dhe n poezin e re jan t padiskutueshme. Shpresoj se ky zbulim i ndrsjellt do t
prfundoj n nj pasurim t mtejshm dhe jo n rrafshim t kontraktuar.
Duke theksuar rndsin e letrsis s Kosovs pr Shqiprin, un e kam t qart se
nuk do t arrij do gj t siguroj plqimin e lexuesit. Prdorimi i gjuhs her-her mund t
duket i rnd n Shqipri, lexuesi i t cils sht msuar ta shijoj fjaln. Disa nga figurat,
nga pikpamja e stilit, do t'i duken t dyshimta. do lexues ka t drejt t krijoj mendimin e
vet: ose do t pranoj ose do t refuzoj, por ajo q sht kryesorja sht t bindet edhe nj
her se fjala shqipe ka mundsi t pafundme.
botuar shqip n rastin e Javs Kulturore t Kosovs, qershor 1993, n: Rilindja, Tiran,
01.07.1993.
SHNIME PR AUTORIN
Albanologu Robert Elsie u lind n Vankuvr [Vancouver] t Kanadas m 1950.
Ndoqi Universitetin e Kolumbis Britanike [University of British Columbia] ku mbaroi
studimet e filologjis klasike dhe t gjuhsis m 1972. Po n'at vit, erdhi n Evrop me nj
burs studimesh. Vazhdoi studimet e larta n Universitetin e Lir t Berlinit Perndimor
[Freie Universitt Berlin], n Shkolln Praktike e Studimeve t Larta [Ecole Pratique des
Hautes Etudes] n Paris, n Institutin e Dublinit pr Studime t Larta [Dublin Institute for
Advanced Studies] n Irland, dhe n Universitetin e Bonit [Universitt Bonn], n Gjermani,
ku mbrojti doktoraturn m 1978. Q nga 1978, pati mundsi t vizitoj Shqiprin disa her
n kuadrin e 'takimeve shkencore' midis Institutit t Gjuhsis s Universitetit t Bonit dhe
Akademis s Shkencave t Shqipris. Gjithashtu mori pjes disa vite me rradh n
Seminarin Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare n Kosov. Pas
studimeve universitare punoi pr Ministrin e Punve t Jashtme gjermane n Bon. sht
antar i Shoqats s Evrops Juglindore [Sdosteuropa-Gesellschaft] t Mynihut si dhe antar
nderi i Shoqats s Shkrimtarve t Kosovs. Jeton larg rrmujs e rrmetit n nj fshat malor
t Gjermanis.
N fushn e albanologjis, prve reensave dhe artikujve t shtypit, ka botuar veprat
anglisht dhe gjermanisht si m posht:
The Albanian lexicon of Arnold von Harff, 1497 [= Fjalori shqip i Arnold fon Harfit,
1497].
n: Zeitschrift fr Vergleichende Sprachforschung, Gtingen, 97, 1 (1984), f. 113122.
The Bellifortis text and early Albanian [= Teksti i Belifortis-it dhe shqipja e hershme].
n: Zeitschrift fr Balkanologie, Berlin, 22. 2 (1986), f. 158-162.
Dictionary of Albanian literature [= Fjalor i letrsis shqiptare]. ISBN 0-313-25186X.
(Greenwood Press, Nju Jork, Uestport & Londr 1986) 171 faqe.
Einem Adler gleich. Anthologie albanischer Lyrik vom 16. Jahrhundert bis zur
Gegenwart [= Si nj shqiponj. Antologji e poezis shqiptare nga shekulli 16 deri me
sot]. ISBN 3-487-08301-9.
(Georg Olms Verlag, Hildes'haim 1988) 303 faqe.
Albania in the 'Anonymi Descriptio Europae Orientalis' (1308 A.D.) [= Shqipria n
'Anonymi Descriptio Europae Orientalis' t vitit 1308].
n: Zeitschrift fr Balkanologie, Berlin, 26. 1 (1990), f. 24-28.
Modern Albanian literature [= Letrsia moderne shqiptare].
n: Albanien in Umbruch. Eine Bestandsaufnahme. Untersuchungen zur
Gegenswartskunde Sdosteuropas. Herausgegeben vom Sdost-Institut. Schriftleitung
Franz-Lothar Altmann. Band 28 (Mynih 1990), f. 247-292.
Migjeni. Freie Verse. Gedichte aus Albanien. bertragen von Robert Elsie
[= Migjeni. Vargjet e lira. Poezi nga Shqipria. Prkthyer nga Robert Elsie].
ISBN 3-925196-31-5.
(Schulz-Kirchner Verlag, Idshtain 1987) 70 faqe.
Albanian literature in Greek script. The eighteenth- and early nineteenth century
Orthodox tradition in Albanian writing [= Letrsia shqiptare me shkronja greke.
Tradita Ortodokse e shekullit t tetmbdhjet dhe e fillimit t shekullit
nntmbdhjet n letrat shqiptare].
n: Byzantine and Modern Greek Studies, Brmingm, 15 (1991), f. 20-34.
Albanische Literatur und Kultur nach sechsundvierzig Jahren Sozialismus. Ein
Zustandsbericht [= Letrsia dhe kultura shqiptare pas dyzetegjasht viteve t
socializmit. Nj raport mbi gjndjen aktuale].
n: Sdosteuropa, Zeitschrift fr Gegenwartsforschung, Mynih, 11-12 (1991), f. 600613.
The earliest references to the existence of the Albanian language [= Dokumentat m
t hershm pr ekzistencn e gjuhs shqipe].
n: Zeitschrift fr Balkanologie, Berlin, 27.2 (1991), f. 101-105.
Evolution and revolution in modern Albanian literature [= Evolucioni dhe revolucioni
n letrsin e sotme shqiptare].
n: World Literature Today, Norman Oklahoma., 65.2 (Pranver) 1991, f. 256-263.
Migjeni. Free verse. Translated from Albanian by Robert Elsie [= Migjeni. Vargjet e
lira. Prkthyer shqip nga Robert Elsie].
(8 Nntori, Tiran 1991) 117 faqe.
Rezeption albanischer Literatur im deutschen Sprachraum [= Njohja e letrsis
shqiptare n vendet gjermanfolse].
in: Aspekte der Albanologie. Akten des Kongresses 'Stand und Aufgaben der
Albanologie heute' 3.-5. Oktober 1988, Universitt zu Kln. Herausgegeben von
Walter Breu, Rolf Kdderitzsch und Hans-Jrgen Sasse. Balkanologische
Verffentlichungen, Band 18.
(Harrassowitz Verlag, Visbaden 1991), f. 167-174.
Two Irish travellers in Albania in 1322 [= Dy udhtar irlandez n Shqipri n vitin

1322].
n: Albanien in Vergangenheit und Gegenwart. Sdosteuropa-Studien 48. KlausDetlev Grothusen, red. (Sdosteuropa-Gesellschaft, Mynih 1991), f. 24-27.
Albanian literature in English translation: a short survey [= Letrsia shqiptare n
prkthim anglisht: nj vshtrim i shpejt].
n: The Slavonic and East European Review, Londr, 70. 2 (Prill 1992), f. 249-257.
Albanian literature in the Moslem tradition. Eighteenth and early nineteenth century
Albanian writing in Arabic script [= Letrsia shqiptare e tradits myslimane. Letrat
shqipe me shkronja arabe t shekullit t tetmbdhjet dhe t fillimit t shekullit
The Scutarine Catholic contribution to the development of nineteenth-century

Albanian literature [= Ndihmesa katolike shkodrane pr zhvillimin e letrsis
shqiptare t shekullit nntmbdhjet].
n: Buletini Katolik Shqiptar / Albanian Catholic Bulletin, San Fransisko, 12 (1991),
f. 91-97.
nntmbdhjet].
in: Oriens, Journal of the International Society for Oriental Research, Laiden Holland, 33 (1992), f. 287-306.
Three poets of the golden age of Scutarine Catholic literature in Albania [= Tre poet
t kohs s art t letrsis katolike shkodrane n Shqipri].
in: Buletini Katolik Shqiptar / Albanian Catholic Bulletin, San Fransisko, 13 (1992),
f. 97-101.
Albanian Literature [= Letrsia shqiptare].
in: Albanien. Sdosteuropa-Handbuch. Band VII. Grothusen, Klaus-Detlev (red.).
(Vandenhoeck & Ruprecht Verlag, Gtingen 1993) f. 653-680.
Albanian Theatre [= Teatri shqiptar].
in: Albanien. Sdosteuropa-Handbuch. Band VII. Grothusen, Klaus-Detlev (red).
(Vandenhoeck & Ruprecht Verlag, Gtingen 1993) f. 681-692.
An Elusive eagle soars. Anthology of modern Albanian poetry. Edited and translated
with an introduction by Robert Elsie. UNESCO Collection of Representative Works
[= Nj shqiponj e arratisur fluturon. Antologji e poezis s sotme shqiptare. Botuar e
prkthyer nga Robert Elsie. Prmbledhje e UNESCOs e Veprave Prfaqsuese].
(Forest Books, Londr & Boston 1993) 213 faqe.
Benjamin Disraeli and Scanderbeg. The novel 'The Rise of Iskander' (1833) as a
contribution to Britain's literary discovery of Albania [= Benxhamin Dizraeli dhe
Sknderbeu. Romani 'Ngritja e Sknderbeut' (1833) si ndihmes pr zbulimin letrar t
Shqipris nga Anglia].
in: Sdost-Forschungen, Mynih, 1993, f. 25-52.
Gjergj Fishta. The voice of the Albanian nation [= Gjergj Fishta. Zri i kombit
shqiptar].
n: Buletini Katolik Shqiptar / Albanian Catholic Bulletin, San Fransisko, 14 (1993),
f. 104-113.
Albanian folktales and legends [= Prralla dhe legjenda shqiptare].

(Naim Frashri, Tiran 1994) 223 faqe.
The currents of Moslem and Bektash writing in Albania (1850-1950) [= Rrymat e
letrsis myslimane dhe bektashiane n Shqipri (1850-1950)].
n: Buletini Katolik Shqiptar / Albanian Catholic Bulletin, San Fransisko, 15 (1994).
f. 172-177.
History of Albanian literature. A survey of creative writing in Albanian from the
beginning to the present day, including a selective bibliography [= Historia e letrsis
shqiptare. Nj pasqyr e t shkruarit krijues n shqip q nga fillimi deri me sot, duke
prfshir nj bibliografi selektive]. 1,057 faqe. n botim.
Hydronymica Albanica. A survey of river names in Albania [= Hydronymica

Albanica. Nj studim mbi emrat e lumenjve t Shqipris].
in: Zeitschrift fr Balkanologie, Berlin, 30 (1994), 1.

Histori e Let Shqipe 0 Nga Robert Elsie

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Histori e Let Shqipe 0 Nga Robert Elsie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Teksti i librit:

NJ FUND DHE NJ FILLIM

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

Evolucioni dhe revolucioni n letrsin e sotme shqiptare

Gjurmime t botimeve letrare shqiptare

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

N Kosov: kryeqyteti dhe letrsia

Nj dit n Prishtin. Rrfim i nj mysafiri (1991).

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

Stina e stinve (Prishtin 1991)

Izolimi shumvjear i Shqipris dhe veanrisht sundimi surrealist gjysmshekullor i

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

Evolucioni dhe revolucioni

Formimi i nj kultur letrare n Shqipri kurr nuk ka qen nj pun e leht,

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

Gjat viteve pesdhjet, me hyrjen e Shqipris n bllokun sovjetik filluan t hyjn e

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

sht i frymzuar n nj pjes t madhe nga madhshtia e humbur e Dyrrahiumit t lasht;

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

botuar n World Literature Today (Letrsia Botrore Sot) 65.2.

Gjurmime t botimeve letrare shqiptare

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

Dhimitr S. Shuteriqi (red.)

Nevoja pr nj histori t besueshme e mbarprfshirse t letrsis shqiptare ka qen e

E re sht pjesa e tret pr letrsin e periudhs deri n Luftn e Dyt Botrore, q

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

Pjesa pr letrsin e vjetr shqiptare trajton jo vetm shkrimtart e vjetr kristian t

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

botuar n World Literature Today [Letrsia Botrore Sot] 59.3

Alexandre Zotos (red.)

Poezia ka qen kurdoher flaka jetike q i ka dhn shtytje t brendshme zhvillimit t

Poezia sht nj pun me karakter thellsisht individual dhe shpesh ajo e ka t

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

N librin Anthologie de la posie albanaise jan prfshir poezi popullore, fragmente

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

botuar n World Literature Today [Letrsia Botrore Sot] 59.3

Nebil Duraku (red.)

Jan prfaqsuar n kt libr jo vetm klasikt e poezis s sotme n Kosov, si

botuar n World Literature Today [Letrsia Botrore Sot] 60.1

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

Edhe nj her tjetr Ismail Kadare hidhet n t kaluarn legjendare t Shqipris,

botuar n World Literature Today [Letrsia Botrore Sot] 61.2

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

E till sht kjo legjend ballkanike q Kadareja e ka shndrruar me mjeshtri n

Nj radh periudhash krejt t ndryshme nga njra-tjetra t 'historis s prhitur' t

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

Kadareja mban haptazi nj qndrim tendencioz n kt roman, sidomos n

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

botuar n World Literature Today [Letrsia Botrore Sot] 61.4

M 1971, viti i botimit n anglisht t romanit Gjenerali i ushtris s vdekur, e para

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

botuar n World Literature Today [Letrsia Botrore Sot] 61.4

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie

www.elsie.de / Dr. Robert Elsie