T. C.

ULUDA NVERSTES
MHENDSLK- MMARLIK FAKLTES
MAKNE MHENDSL BLM

SAC KALIP TASARIMI

BTRME ALIMASI

HAZIRLAYANLAR:
SUNAY DOAN
M0120014

LYAZ DRZOGLU
M0220086

DANIMAN:
Prof. Dr. Ali BAYRAM

BURSA 2007

ZET:
Gelien dnya koullaryla birlikte eitlenen rn yelpazesi, istenen rn
kalitesi ve miktar seri retim makinelerinden olan kalplar vazgeilmez klmtr.
Bu almada, drt operasyondan geilerek retimi gerekletirilen parann her
operasyonundaki kalplar tasarlanmtr. Para sac malzemesi, niyobyum alaml elik
malzemedendir.
ncelikle kalp ve sa kalplar hakknda genel bilgi verilmitir. Temel retim
operasyonlarmz olan kesme ve bkme hakknda bilgi verilmi, kaml alan kalplar
izah edilmitir. Malzeme seimlerimiz yaplarak iyiletirme nerileri getirilmitir.
Kesme ve bkme ile ilgili hesaplamalarmz gerekletirilmitir. Mevcut tm veriler
dorultusunda CATIA V5R16 programyla tasarmlarmz gerekletirilmitir.
Son olarak kalplarn almalar izah edilerek kalp tasarm sonlandrlmtr.

ii

ABSTRACT:
The variety of the products changing due to the improving world conditions the
required quality and amount of the product have caused the moulds of the serial
production machinery to be vital.
In this study, the moulds of the product in each of four operations have been
designed. The product consists of steel alloyed with niobium and sheet iron.
Firstly a brief summary has been given about the mould and sheet iron. There is
also information about the main production operations cutting and benting and the
mould running artificially have been described. The materials have been selected and
some improving suggestions have been stated. The calculations of cutting and benting
have been done. According to all the existing data, the design has been performed by
CATIA V5R16.
Finally, the running principles of moulds have been explained and the design has
been concluded.

iii

NDEKLER:
Sayfa
zet.......... i
Abstract............ ii
indekiler............iii
Tablo Listesi.... vi
ekil Listesi..... vii
BLM1
GR
1. GR... 1
BLM2:
MATERYAL ve YNTEM
2.1. KALIPLAR... ....... 2
2.1.1 SA-METAL KALIP ETLER3
2.1.2 KALIBI TASARLANAN PARA HAKKINDA BLG.......... 4
2.1.3 PARASI MALZEME ZELLKLER....... 5
2.1.3.1 Niyobyum Alaml eliin Seilme Nedeni.......... 5
2.1.4 RETM OPERASYONLARI...6
.

2.2. KESME. 7
2.2.1. MAKASLARLA KESME. 7
2.2.2. DARESEL BIAKLI MAKASLARLA KESME... 7
2.2.3. KALIPLA DELME VE KESME.......8
2.2.4. KESME BOLUU.. 9
2.2.4.1. Kesme Boluunun Hesaplanmasnda Kullanlan Bant......... 11
2.2.4.2. Kesme Boluunun Belirlenmesinde Dikkat Edilecek
Noktalar12
2.2.4.3. Kesme Kalplarnda apak Oluumu Ve Anma.. 14
2.2.4.4 Kesme Boluunun Paras llerine Etkisi ve Kesicilerin
llendirilmesi...15
2.2.5 KESME KUVVET 18
2.2.5.1 Kesme Kuvvetinin Hesaplanmasnda Kullanlan Bant18

iv

Sayfa
2.2.6 EK BLENM KESCLERLE KESME.. 19
2.3. KESME ZIMBALARI..21
2.3.1 BOY KESME LEM YAPAN ZIMBALAR.. 21
2.3.2 FT TARAFLI KESME YAPAN ZIMBALAR...21
2.3.3 EVRE KESME ZIMBALARI..... 22
2.3.4 DELME ZIMBALARI... 22
2.3.5 DELK ZIMBALARIN MONTAJINDA DKKAT EDLECEK
HUSUSLAR... 24
2.4. D KESC KALIP.... 30
2.5. BKME........ 33
2.5.1 BKME KAVS.... ..34
2.5.2 BKMEDE AINIM BOYUNUN BELRLENMES.. 37
2.5.3 BKME KUVVETNN HESAPLANMASINDA KULLANILAN
BAINTI. 39
.....

2.6. KAMLA ALIAN KALIPLAR.....40

2.6.1 KAMLA ALIAN KALIPLARDA YANAL HAREKET MKTARININ
BULUNMASI......40
2.6.2 YANAL KUVVETN BULUNMASI.... 41
BLM3
3. ARATIRMA SONULARI
3.3.1 MALZEME ARATIRMASI........ 42
3.3.1.1 1.2379 ve 1.2080 YLETRMES..... 45
3.3.2 KALIP VE KULLANILAN MALZEMELER... 49
BLM4:
4. SONULAR
4.1 HESAPLAMALAR....... 50
4.1.1 KESME BOLUUNUN HESABI... 50
4.1.2 KESME KUVVETNN HESABI..... 50
4.1.3 BKME KUVVETNN HESABI.....50
4.1.4 ZIMBA BOYLARININ HESAPLANMASINDA KULLANILACAK
BAINTILAR......... 51
4.1.4.1. Zmbay Burkulmaya Zorlayacak Kesme Kuvveti. 51
4.1.4.2. Klavuz Plakal Zmba Boylarnn Belirlenmesi.51

Sayfa
4.1.5 AINIM KESME + DELK DELME KALIBINDAK ZIMBALARIN
HESABI... 58
4.1.6 DELK DELME + KAMLI DELME KALIBINDAK ZIMBALARIN
HESABI....... 54
4.2. KALIPLARIN ALIMASI.... 57
4.2.1 AINIM KESME+DELK DELME...... 57
4.2.2 ETEK BKME....... 58
4.2.3 L BKME... 59
4.2.4 DELK DELME+KAMLI DELME... 60
4.3 SONULAR.......... 62
EKLER ........ 63
EK1: AINIM KESME + DELK DELME KALIBI TEKNK
RESMLER 63
EK2: ETEK BKME KALIBI TEKNK RESMLER 77
EK3: L BKME TEKNK RESMLER... 89
EK4: DELK DELME + KAMLI DELME TEKNK RESMLER: 99
.

KAYNAKLAR........ 110
TEEKKRLER. 111
ZGEM. 112

vi

TABLO LSTES:
Sayfa
Tablo 2.1.1 paras zellikleri..5
Tablo 2.1.2 parasnn kimyasal bileimi 5
Tablo 2.2.1 Kesme Boluu Deerleri 13
Tablo 2.2.2 Kesme ve Delme Kalplarna Ait Kesicilerin lleri 16
Tablo 2.2.3 Genleme ve Bzlme Deerleri.. 17
Tablo 2.2.4 DIN 1623 elik Saclar in Delme Kalb lleri. 17
Tablo 2.2.5 Kesicilere Verilecek Eim Deerleri... 25
Tablo 2.4.1 Kalp Kalnl in Katsaylar. 30
Tablo 2.4.2 Byk evre Kesmeleri in Katsaylar... 30
Tablo 2.4.3 Kalbn Kritik Kesit Alan 31
Tablo 2.4.4 Malzeme Kalnlna Bal Olarak Kalp Kalnl. 31
Tablo 2.4.5 Vida Deliklerinin Kalp Kenarna Olan Minimum Uzaklklar32
Tablo 2.4.6 Pim Deliklerinin Kalp Kenarna Olan Minimum Uzaklklar. 32
Tablo 2.4.7 Gmme Bal Cvata Deliklerinin Kalp Kenarna Olan
En Kk Uzaklklar...32
Tablo 2.5.1 Minimum Bkme Yar aplar iin c Katsaylar 35
Tablo 2.5.2 Bkme Ekseninin Konumu.. 36
Tablo 2.6.1: Srtnme Katsays in Deerler... 41
Tablo 3.1 1020..... 42
Tablo 3.2 1040..... 42
Tablo 3.3 1050..... 42
Tablo 3.4 1.2842.. 43
Tablo 3.5 1.2379.. 44
Tablo 3.6 1.2080...... 45
Tablo 3.7 BHLER K 340 ISODUR eliinin kimyasal analizi..... 46
Tablo 3.8.. 46
Tablo 3.9 Menevi deerlerinin karlatrlmas 48
Tablo 3.10 Kalp Ve Kullanlan Malzemeler.. 49

vii

EKL LSTES:
Sayfa
ekil 2.1.1 Sac kalb... 1
ekil 2.1.2 Hacim kalb...............1
ekil 2.1.3 Vites Kolu Tayc Braketi... 4
ekil 2.2.1 Paralel Azl Makas Baklar ile Kesme.....7
ekil 2.2.2 Dairesel Bakl Makaslarla ve Makasla Kesme... 8
ekil 2.2.3 Kalpla Kesmenin Oluumu.......... 9
ekil 2.2.4 Kesme Boluu Ve Kesilme Yzeyi..... 10
ekil 2.2.5 Kesme Boluunun Kesme Yzeyine Etkisi 10
ekil 2.2.6 Normal Bolukla Kesme....10
ekil 2.2.7 Kesme Boluu Deeri.......... 11
ekil 2.2.8 Kesici Krelmelerin Neden Olduu apak... 14
ekil 2.2.9 Kesme Boluunun Para llerine Etkisi .15
ekil 2.2.10 evre Kesme ve Delmede Kesici lleri . 16
ekil 2.2.11 Eik Bilenmi Kesicilere Yaplan Uygulamalar. 19
ekil 2.2.12 Zmbalarn Gruplatrlmas 20
ekil 2.3.1 Kesme lemi Yapan Zmba.......... 21
ekil 2.3.2 Zmbann Kesme Kenar........... 21
ekil 2.3.3 ift Tarafl Kesme Yapan Zmbalar.. 22
ekil 2.3.4 eitli evre Kesme Zmbalar..... 22
ekil 2.3.5 Silindirik Milli Delme Zmbalar...23
ekil 2.3.6 Silindirik aftl (A,B,C,D) Zmbalarn Balama rnekleri.. 24
ekil 2.3.7 Yanl Ve Doru Zmba Montaj... 24
ekil 2.3.8 Basn Plakal Zmba Montajlar... 24
ekil 2.3.9 Zmba Montajna likin rnekler..... 25
ekil 2.3.10 Kk Delikler in Kademeli Zmbalar. 25
ekil 2.3.11 Syrc Plaka ve Zmba Kademe Boylar.... .26
ekil 2.3.12. Kk apl Zmbalarda Klavuz Dzenleri.. 26
ekil 2.3.13 Geni Kanalda Eilen eridin Neden Olduu Zmba Krlmas. 26
ekil 2.3.14 Yukar kan Kesilen Pulun Sebep Olduu Zmba Krlmas.27
ekil 2.3.15 eitli Dii Kesici Delikleri.27
ekil 2.3.16 tici Zmba rnekleri... 28
ekil 2.3.17 Ular Eik bilenmi Delme Zmbalar... 29
ekil 2.4.1 D Kenar le Kesme Kenar Arasndaki (L) Uzakl.. 31
ekil 2.5.1 Bkmede Gerilmeler ve ekil Deiiklikleri.... 33
ekil 2.5.2 Kaln Malzemenin Kk Kavisle Bklmesi.. 34
ekil 2.5.3 Bkme Kavisinin Kalnlk Azalmasna Etkisi... 34
ekil 2.5.4 Para Eninin Bkme Kavisine Etkisi 36
ekil 2.5.5 Para Kenar Durumunun Bkme Kavisine Etkisi. 37
ekil 2.5.6 Bklen Paradaki Kesit Deiimi ve Tarafsz Eksenin Konumu 37

viii

Sayfa
ekil 2.5.7 Bklm Parada Tarafsz Eksenin Konumu.. 38
ekil 2.5.8 90 ile 165 Bkme Asna Gre Anm Hesab.39
ekil 2.6.1 Kamla alan Kalp..40
ekil 3.1 Bhler K 340 ISODUR eliinin dier eliklerle karlatrlmas.. 47
ekil 3.2 BHLER K340 ISODUR leme Verileri... 47
ekil 4.1.1 Delik zmbalarnda flanbaj boylar 51
ekil 4.1.2 Basn plakal zmba montaj 51
ekil 4.1.3 Anm Kesme + Delik Delme Kalbnda kullanlan zmbalar. 52
ekil 4.1.4 Delik Delme + Kaml Delme Kalbnda kullanlan zmbalar 54
ekil 4.1.5 Eliptik zmbann kesiti... 55
ekil 4.2.1 Anm Kesme+Delik Delme............ 57
ekil 4.2.2 Etek Bkme....... 58
ekil 4.2.3 L Bkme-ak.........59
ekil 4.2.4 L Bkme-kapal......... 60
ekil 4.2.5 Delik Delme+Kaml Delme... 60

-1-

BLM1:
1. GR
GR:
Gelimekte olan teknoloji anda, kalpln birka cmle ile
aklanamayaca bir gerektir. nk kalplk, gnlk hayatmza girmi pek ok
paralarn retimini gerekletiren en nemli mesleklerden biridir. Gnlk hayatmza
giren bu paralarn retiminde; zaman, kalite ve l taml, malzeme tasarrufu ve
zdelik salayan, ayrca iilik giderlerini asgari dzeye indiren kalplk mesleidir.
Esas amac birbirinden farkl olmayan, ancak alma sistemi ve rettikleri
paralar bakmndan farkllklar gsteren kalplk meslei sac ve hacim kalpl
olmak zere temelde iki farkl grupta snflandrlabilir.
Kalp ve kalp reticisini genel olarak u ekilde tanmlayabiliriz; zde paralar
istenilen l taml snrlar ierisinde ve en ksa zamanda reten, malzeme sarfiyat
ve insan gcnn asgari dzeyde tutulmasna yardmc olan ve presler ile alabilen
makineye kalp denir. Bu aygtn tasarmn hazrlayan, yapmn gerekletiren ve
altrabilen kiiye de kalp reticisi denir.
Seri retimi gerekletirilecek herhangi bir kalbn tasarmna, yapmna ve
altrlmasna olanak salayan, uygulamal eitim ve retim yntemlerini bir btn
olarak kabul eden meslek dalna kalplk meslei denir.
Proje konumuz olan, imalat sanayinde nemli bir yer tutan sac kalpl,
gelien teknolojiye paralel olarak gelimi ve seri retim iin vazgeilmez bir yntem
olmutur.
retilecek olan yar mamul iin mhendislik-tasarm bilgileri kullanlarak, konu
ile ilgili hesaplamalar ve uygun malzeme seimiyle kalp tasarmlar yaplarak, imalat
asndan minimum maliyetli, maksimum kaliteli rn elde edilmitir. Ayrca zamandan
tasarruf salanmtr.

-2-

BLM2:
2. MATERYAL ve YNTEM
2.1. KALIPLAR:
Kalplar sac metal ve hacim kalb olmak zere iki gruba ayrlr.

ekil 2.1.1 Sac metal kalb

ekil 2.1.2 Hacim kalb

Deiik biim ve boyutlardaki preslere balanarak, sac ve metaller zerinde

kesme, bkme ve ekme ilemlerini seri olarak yapabilen aparatlara sac-metal kalplar
denir. En byk zellikleri seri retim yapmalar ve alma srasnda kalifiye elemana
ihtiya duyulmamasdr. Otomobil, elektrik, elektronik sanayinde kullanlan paralarn,
gnlk kullanlan ev, el aletlerinin yapmnda kullanlan gerelerin yapm bu kalplarla
seri olarak gerekletirilmektedir.
Ekonomik ynden gelimi lkelerle az da olsa kendi gcmzle boy
lebilmek ve bu lkelerin sanayisine eriebilmek iin, gnlk hayatmza girmi ve
endstrinin hemen hemen her alannda kullanlabilecek paralarn dk maliyette
retilmesinde sac metal kalplnn nemi byktr. nk sac metal kalplaryla,
tala kaldrma ilemi yaplmadan sac malzemelerden istenilen boyutlarda ve profildeki
paralar retilebilmektedir.
Kalp elemanlarnn hesab, tasarm ve imalat kalplk teknolojisinin en
nemli alanlarndan birini oluturmaktadr. zellikle seri retime olan yatknl
sayesinde sac metal kalpl, imalat endstrisinde ok byk nem kazanmtr.
Paralarn dk maliyetle retimi, iiliin en aza indirilmesi ve minimum malzeme
sarfiyatyla maksimum retim kapasitesi imalatta tercih edilen artlardr. Dolaysyla,
sac metal kalplarnn tasarm aamas son derece nemlidir. Klasik yntemlerle yaplan
kalp hesaplarnn zaman alc, zahmetli ve tasarmclarn hata yapma olasl sebebiyle
bilgisayar programlarna yklenmesi vazgeilmez bir zorunluluk olmutur. Son yllarda
bilgisayar destekli sistemler, imalatn, zellikle tasarm aamasnda byk zorluklar
azaltmak amacyla kullanlmaktadr.

-3-

2.1.1 SA-METAL KALIP ETLER:

1-Delme-kesme Kalplar
a-Bak gibi kesme kalplar
b-Ak kesme kalplar
c-Klavuz plakal kesme kalplar
d-Klavuz stunlu kesme kalplar
e-Ardk kesme kalplar
f-Bileik kesme kalplar
g-apak kesme kalplar
2-Bkme Kalplar
a- V Bkme kalplar
b- U Bkme kalplar
c-zel bkme kalplar
3-ekme Kalplar
a-Ak ekme kalplar
b-Bask plakal ekme kalplar
4-Formlama Kalplar
5-Svama Kalplar
6-iirme Kalplar
7-Bileik Kalplar
8-Ekstrzyon Kalplar
Faydalar:
Tasarm iyi yaplm ve konstrksiyon hatas bulunmayan sac metal kalplarnn
endstrimize salad faydalar aadaki ekilde sralayabiliriz;
1 - Kalplanacak paralara retim kolayl salar.
2 - Seri retimi artrr.
3 - Her para iin sarf edilecek insan gcn azaltr.
4 - retimin ( kalplamann ) otomatik olmasn salar.
5 - Kullanma yerlerine gre kalplanan paralarn yeniden ilenmesine gerek
yoktur.
6 - retilen paralar, l taml snrlar ierisinde zdetir.
7 - Biim ve boyutlar deiik ( simetrik olmayan ) paralarn retimi
ekonomiktir.
8 - Deiik yntemlerle retilemeyen ok kk paralarn retimine kolaylk
salar.
9 - Baz hallerde, kalplama ileminde kullanlan pres tezgahn ve kalb
deitirmeden, belli snrlar ierisinde deiik cinsteki malzemelerden para retimine
olanak salar.
10 - retim sresince kalplanan paralar, arzu edilen l taml snrlar
ierisinde kontrol eder.

-4-

Mahzurlar:
1 - retimi yapacak kalbn maliyeti yksektir.
2 - Kalbn yapmnda kullanlan takm tezgahlar ve yardmc ekipmanlar
pahaldr.
3 - Baz hallerde kalplarla retilen paralarn kontrol veya retimin kontrol
zordur.
4 - Her konuda bilgi sahibi olan iyi bir kalpnn ksa zamanda yetitirilmesi
kolay deildir.
5 - retilen parann kalite kontrol ksa zamanda yaplmayabilir.
6 - Baz hallerde bozulan kalbn bakm ve onarm zordur.
Sonu olarak, mahzurlu ynlerini asgari dzeye indirdiimiz takdirde, sac metal
kalplnn endstrimizdeki neminin ok byk olduunun bilinci ierisinde
olmamz gerekmektedir.
2.1.2 KALIBI TASARLANAN PARA HAKKINDA BLG:
VTES KOLU TAIYICI BRAKET
Para boyutlar: 72 61 41 .
Parada 16.5 apnda delik, ve 10.5 apnda 10mm uzunluunda koza delik var.

ZOMETRK GRN

ekil 2.1.3 Vites Kolu Tayc Braketi

-5-

2.1.3 PARASI MALZEME ZELLKLER:

paras malzemesi olarak Niyobyum Alaml elik seilmitir. Malzeme
zellikleri ve kimyasal bileimi (% olarak) aadaki Tablo 2.1.1 ve Tablo 2.1.2 de
verilmitir.
Tablo 2.1.1 paras zellikleri
Akma Dayanm
(N/mm2)
Karl
ERD 4936

Standart
S355MC

ekme Dayanm(Rm)
(N/mm2)

MIN
355

MIN
430

MAX
500

% UZAMA(%A)
Boy 80 mm iin
MAX
20

Tablo 2.1.2 parasnn kimyasal bileimi

%C
MAX

%Si
MAX

%Mn
MAX

%P
MAX

%S
MAX

%Nb

%V

%Al

%Ti

0,1

0,4

0,9

0,025

0,015

0,01-0,06

0,01-0,08

0,01-0,08

0,01-0,10

2.1.3.1 Niyobyum Alaml eliin Seilme Nedeni:

Kristal yapl malzemelerde tane snrlar, dislokasyon hareketlerini durduran
veya zorlatran iki boyutlu engel olarak grlebilir. Engelin almas, komu tanelerin
kristal dzlemlerinde kayma hareketlerinin balatlabilmesi iin TS k d
gerilme artna ihtiya vardr.

kadar bir

k: malzemeye bal bir sabit olup tane snrnn dislokasyon hareketine etkisini karakterize eder,

3 .

mm 2
d: ortalama tane bykl mm .

tane snr direnci de denir

Taneler ne kadar klrse, malzemenin birim hacimdeki tane snrlar ve buna

bal tane snr direnci de o kadar artacaktr. Sz konusu kristalde serbest dislokasyonu
hareket ettirmek iin gerekli gerilme 0 (i srtnme gerilmesi) ise, d ortalama tane
byklne sahip malzemede plastik deformasyonu gerekletirmek iin gerekli
gerilme, o malzemenin alt akma snrn verecektir.

Alt Re a 0 k d

(Hall-Petch Bants)

Kk taneli eliklerin Hall-Petch Bants gereince mukavemetleri

yksektir. Bu malzemeler byk taneli malzemelere gre daha snektir. Tane snrnda
plastik deformasyon gerekleirse, bunun neticesinde tane komu olduu tanelere bir
basn etkisi yaratacaktr. Eer komu tanelerin birisinde de basntan dolay ekil
deiimi sz konusu olursa zincir eklinde bir ekil deiimi gereklemeye
balayacaktr. Atomlar aras balar kopup atlak oluacaktr.

-6-

Kk taneli yapda ise zincir halindeki ekil deitirme srasnda dier noktalar
da st ste bindii iin rast gele bir krlma nlenecek ve dzgn bir sac dzlemi elde
edilecektir. Kk taneli malzemeler yksek mukavemetli tok malzemelerdir.
Belirli bir malzeme kalnl iin bkme yarap azaldka, d yzeydeki
ekme birim ekil deiimi artar. Eer malzeme kaba taneli yapya sahip ise bu sac
dzleminin yzeyi portakal grnml olur. Bu yzden de kk taneli saclar
kullanlmaldr.
Son birka yldr Otomotiv Endstrisinde Otomobil paralar Niyobyum alaml
saclardan retilmektedir. Malzemelere Niyobyum katlmasnn nedeni, Niyobyum
Karbrler oluturarak katlama esnasnda tane snrlarna kelen eliin tanelerinin
bymesine engel olmak iindir. Tane bymesini engelleyerek de, kk taneli
yaplarn olumasn salyoruz. Kk taneli yaplar hem tok, hem ekil deitirme
kabiliyeti yksek olan yaplardr. Ayrca kk taneli yap elde etmekle, d yzeydeki
ar ekil deitirmeden dolay olumas muhtemel portakal yzeyine benzeyen
engebeli bir yzeyin olumasn da engellemi oluyoruz. Bu yzden sac para
malzemesi olarak Niyobyum Alaml elik seilmitir.
2.1.4 RETM OPERASYONLARI:
Parann nihaiyi eklini alabilmesi iin aadaki ilem admlarndan gemesi n
grlmtr.
1. Anm Kesme + Delik Delme;
2. Etek Bkme;
3. L Bkme;
4. Delik Delme + Kaml Delme.

-7-

2.2. KESME:
Levha veya erit halindeki saclardan istenilen profil ve ldeki paralar tala
kaldrmadan elde etme ilemine kalplkta "kesme" ismi verilmektedir. Kesme
kalplar dediimiz dzenlerle gerekletirilen bu ilemlerde arzulanan l ve ekil
tamlna eriebilmek iin kesme olaynn ne ekilde olutuunu bilmek gerekir.
Aada eitli dzenlerle kesme ilemleri sralanmtr.
2.2.1. MAKASLARLA KESME:
Makaslarla kesmede baklar arasna konan malzemeye ekil 2.2.1' de
grld gibi hareketli baklar vastasyla kesme kuvveti uygulanr. Baklarn
malzemeye basmasyla malzemenin esnekliinden tr baklarn deme yzeyleri
byr. Uygulanan kesme kuvveti baklarn deme yzeylerine ekilde grld gibi
yaylr. Baklarn malzemenin direncini yenerek dalmas ile meydana gelen kayma
gerilmeleri bak ularndaki malzemede bir kesilme meydana getirir. Bundan sonra
ezilme snrn aan basn gerilmelerinin etkisi ile malzeme krlr. Bak azlarndaki
yayl kuvvetlerin bilekeleri olan P kuvvetleri arasnda L aral bulunur. Bu L aral
baklar arasndaki boluun yaklak 1,5 ila 2 kat kadardr. Aralarndan L uzakl
bulunan bileke kuvvetleri M = P.L deerinde bir dndrme momenti meydana
getirirler. Baklarn dalmasyla orantl olarak deien bu dndrme momenti kesme
ncesi baklar arasnda yatay konumda duran malzemeyi baklara doru dndrmeye
alr.

ekil 2.2.1 Paralel Azl Makas Baklar ile Kesme

2.2.2. DARESEL BIAKLI MAKASLARLA KESME:
ounlukla profilli paralarn kesilmesinde, uzun rulo halindeki salarn belirli
llerde delinmelerinde dairesel bakl makaslar kullanlr. Kesilecek profilin
durumuna gre baklar birbirlerine gre deiik konumlarda yaplmaktadr. ekil
2.2.2de baklarn birbirlerine gre konumlar gsterilmitir.

-8-

ekil 2.2.2 Dairesel Bakl Makaslarla ve Makasla kesme

2.2.3. KALIPLA DELME VE KESME:
Kesme ve delme kalb zmba ve dii kesiciden oluan dzenlerle yaplr. Kalpla
kesme ileminin ne ekilde meydana geldii ekil 2.2.3' de grlmektedir.
Kesme olaynn birinci kademesinde zmba malzemeye kesme boluuna ve
malzemenin cinsine bal olarak bir miktar dalar.
ekil 2.2.3B 'de grld gibi malzemede hibir kopma olmamakta yalnz
malzemenin zmba taraf ie kmekte, kalp taraf da da doru bir miktar
kamburlamaktadr. Zmbann kesilme olmakszn malzemeye dalma derinlii malzeme
kalnlnn yaklak % 20 ila % 50'si kadardr.
ekil 2.2.3C de grld gibi zmbann malzemeye bir miktar daha dalmasyla
nce kalp tarafnda hemen sonra da zmba tarafnda bir yrtlma grlmektedir.
Meydana gelen yrtlma izgileri daha sonra basn gerilmelerinin etkisi ile birleerek
kesme yzeyini oluturur.
ekil 2.2.3D son kademe zmba malzemeden kesilmi ksm kalp deliine itene
kadar aa inme hareketine devam eder.

-9-

ekil 2.2.3 Kalpla Kesmenin Oluumu

2.2.4. KESME BOLUU:
Kesme ileminde kesilen kenarn yzey kalitesi ve apak oluumunun kontrol
iin dikkat edilmesi gereken en nemli husus kalp ile zmba arasndaki kesme
boluunun belirlenmesidir.
Kesilme yzeyinin oluumu ekil 2.2.4'da ematik olarak grlmektedir.
Zmbann dalmasndan sonra oluan yrtlma izgileri genellikle birbirine paraleldir.
Malzemeye bal olarak dikeyle aa yukar 4 ila 8 lik a meydana getirirler. (x) ile
gsterilen kesme boluu kalp ve zmba aplar arasndaki farkn yarsna eittir.
Kesme boluu, ekil 2.2.5 C' de grld gibi yrtlma izgilerinin birbirlerini
karlayacak ekilde braklacak olursa kesilme yzeyi hafif konik biimde ve dz bir
hat boyunca oluur. Bu uygulamaya normal bolukla kesme demekteyiz. ekil 2.2.6 ' de
bu uygulamaya uyan kesmedeki yzey oluumunu gstermektedir. Kesmede meydana
gelen parlak kesilme eridinin kalnl malzemeye bal olmakla beraber ortalama
olarak sa kalnlnn % 30'u kadardr. Bu blgeden sonra gelen kopma yzeyi przl
ve hafif koniktir. Genellikle apak yok denecek kadar azdr. Kesme ilemlerinde
ounlukla uygulanan ekil budur. Bu artlara uyan kesme boluunun deeri zmbann
malzemeye kesilme olmakszn dalma derinlii ile yrtlma alar bilinirse matematiksel
olarak bulunabilir. Fakat kesme boluu iin daha ok tecrbeye dayal deerler
kullanlmaktadr. Bu deerler malzeme cinslerine ve fiziksel zelliklerine bal olarak
dzenlenmilerdir.

- 10 -

ekil 2.2.4 Kesme Boluu Ve Kesilme Yzeyi

ekil 2.2.5 Kesme Boluunun Kesme Yzeyine Etkisi

ekil 2.2.6 Normal Bolukla Kesme

- 11 -

Kesilecek malzeme cinsine, istenen yzey kalitesine, kuvvet ve i gereksinimine

bal olarak seimi yaplan kesme boluu iin tm aratrmaclarn ve pratik
uygulayclarn zerinde birletikleri tek kesin deerleri belirtmek olduka gtr.
"Ghre" tarafndan nerilen kesme boluu deerleri ekil 2.2.7' deki diyagramda
verilmitir. Ghre 'nin deneyimlerine gre bulunmu olan bu deerler 3 mm kalnla
kadar sac kalnl ile dorusal deimektedir.
Ghre'nin aratrma ve iletme deneyimlerine ksmen uyan kesme boluu
deerleri, malzeme kesme dayanmna bal olarak aadaki ampirik bantlar eklinde
nerilmektedir.

ekil 2.2.7 Kesme Boluu Deeri

2.2.4.1. Kesme Boluunun Hesaplanmasnda Kullanlan Bant:
((3 mm kalnla kadar olan saclar iin (ince saclar))

x c.s. B
x: Kesme boluu mm
c: Katsay
s: Kesilecek malzeme kalnl mm
B : Kesme dayanm N
mm 2
Bantlarda kullanlan (c) katsays 0,005 ila 0,035 arasnda seilebilir, (c) nin
0,005 deeri temiz bir kesme yzeyine, 0,035'e kadar olan daha byk deerleri de
dk kesme kuvveti ve i gereksinimine karlktr. Kesmeden beklenen artlara gre
bu katsay iin bir deer tercihi yaplabilir. Kesme yzeyinin fazla neme haiz olmad
durumlarda dk kesme kuvveti ve i gereksinimi iin (c) katsays 0,03 ile 0,04

- 12 -

alnabilir. (c) nin 0,005 alnmas halinde kesme kuvvetinde yalnz %5 kadar bir art
olmasna karlk kesme iinde %70'e kadar varan azmsanmayacak bir art
grlmektedir. Genel kesme uygulamalar iin (c) katsaysnn 0,01 alnmas uygun
olur. Sert metalden yaplacak kesme kalplar iin (c) deeri 0,015 ila 0,018 arasnda
seilebilir.
2.2.4.2. Kesme Boluunun Belirlenmesinde Dikkat Edilecek Noktalar:
Teknik Ve Pratik Bilgi:
1. Kesme boluunun dar olmas durumunda, malzeme kalp tarafndaki kenardan
yrtlmaktadr. Skm bulunan malzeme blgesi sacn dz bir hat boyunca
kopmasna engel olmakta kesilme zig-zag biiminde olumaktadr.
2. Geni tutulmu kesme boluu ile kesmede zmbann malzemeye kesilme
olmakszn dalma miktar sac kalnlnn %20 sinden daha kk olmaktadr.
Geni tutulmu bolukla kesmede malzeme kesilmekten ok, geni braklm
kesme boluunda ekme gerilmeleri snr alnca kopmaktadr. Geni kesme
boluunda yzey kalitesi bozulmakta delik veya kesilen yzey konik biiminde
olmaktadr.
3.

Genel kesme uygulamalarnda ounlukla temiz kesme yzeyi gerekmeyebilir.

Bu durumda normal kesme boluu kullanlmaldr.

4. Temiz ve parlak kesme yzeylerine gerek duyulan durumlarda dar kesme

boluu seilmelidir.
5. Para kalnlna oranla kk apl delme ilerinde byk kesme boluu
seilmelidir.
6. Yumuak Alminyum malzemelerden yaplan kesmelerde yrtlmalar pek
grlmeyeceinden kk kesme boluklar kullanlabilir.
7. Hzl alan preslerde (dakikada 200 kurstan fazla) takm dayanm asndan
byk kesme boluu tercih edilmelidir.

- 13 -

Genel kesme boluu deerleri Tablo 2.2.1de verilmitir. Genel kesme ilemlerinde
uygulanabilecek bu deerler olduka kaliteli kesme yzeyi salar. Kesme boluu
deerleri tabloda kesici deliinin ekline gre iki farkl deerde tutulmutur.
Tablo 2.2.1 Kesme Boluu Deerleri

- 14 -

2.2.4.3. Kesme Kalplarnda apak Oluumu Ve Anma:

Genellikle dar tutulmu bolukla kesmelerde kesilme yzeyi kalitesi artmakla
beraber apak denilen sivri kelerin ortaya kmas da sz konusudur. Bu tr
kesmelerde kesme ncesi zmba malzemeye kesilme olmakszn bir miktar dalmaktadr.
Zmbann bu dalmas malzemenin zmba yzeyleri nnde skmasna sebep olur.
Skarak bozulan, deformasyona urayan malzemede dayanm deiiklii olmakta
dayanmn ykselmesi ile malzemenin yrtlmaya kar direnci de artmaktadr. Bu
nedenle malzemenin yrtlmas zmba kesme kenarnda balamamakta yrtlma zmba
kenarndan daha uzakta olan yumuak blgede olumaktadr.
Zmba kenarndan daha uzakta oluan bu yrtlma apak dediimiz sivri kenin
olumasna neden olmaktadr. Bu sivri kenin ykseklii malzemeye ve kesme boluu
deerlerine bal olmaktadr. Daha kaliteli kesme yzeyi elde etmek amacyla kesme
boluu kltldnden apak yksekliinde de bir miktar artma olmaktadr.
Yumuak malzemelerin akma zellikleri daha fazla olduundan zmba dalmas da o
oranda artmaktadr. Bu nedenle malzeme akma zellii ne kadar oksa apak ykseklii
de o oranda fazla olmaktadr. Ayn kesme boluunda, gevrek malzemelerde apak
ykseklii snek malzemelere oranla daha az olmaktadr.
Bundan baka anm kesici kenarlarnda akma fazlalaacandan apak
ykseklii de artmaktadr. Bu bakmdan takm anmalar kullanm esnasnda izlenerek
apak ykseklii msaade edilen snr anca kesiciler bilenmelidir. Kesicilerin krelme
durumlarna gre apak oluumu ekil 2.2.8 de grlmektedir.
Her kesme kalbnda kesmenin teknolojisinden gelen malzemeye ve kullanlan
kesme boluuna bal olarak belirli ykseklikte bir apak oluur. Bu balang apa
takm anmalarna paralel olarak artar. Hangi apak yksekliinden sonra takmn
bilenmeye verileceinin karar ekonomik koullara ve parann kullanlaca yerdeki
durumuna baldr.
Takm anmalar ve apak oluumunun incelenmesi iin 0,5 mm kalnlnda
%4 silisyumlu dinamo sac ile kesme tecrbeleri yaplm 0.1 mm apak yksekliinden
sonra kesiciler bilenmitir.

ekil 2.2.8 Kesici Krelmelerin Neden Olduu apak

- 15 -

apak oluumunun incelenmesi iin yaplan kesme deneylerinden aadaki

sonular karlabilir:
1. Sert metal kalp ve takm eliinden yaplm zmba ikilisi ile yaplan kesme
takm mr, takm eliinden yaplm zmba-kalp ikilisinden yaklak 4 ila 6 kat fazla
olmaktadr.
2. HG 60 (sert metal) kesici ile dinamo sacndan iki bileme aras 1.000.000 para
kesilebilmektedir.
3. Kesilen pulda oluan apak ykseklii erit ksmndakinin iki kat kadar
olmaktadr.
4. Balang apa ykseklii her bilemeden sonra artmaktadr.
5. Zmba nceleri hzla anmakta, daha sonra bu anma azalmaktadr.
Uygulamada tamamyla apaksz para kesmek mmkn olmadndan i
resimlerinde msaade edilebilen apak ykseklii ve apak taraf belirtilmelidir.
apaksz kesilmesinin yazlmas kesme sonras depolama veya talama ilemi
gerektirecei iin bu ifade dikkatli kullanlmaldr. Kesicilerin zamansz anmalarnda
sorunu sk sk bilemekle zmlemeden nce kullanm hatalarna, klavuz dzenlerine,
zmbann kesici iine girme miktarlarna ve daha nemlisi kullanlan presin rijitliine
dikkat edilmelidir.
2.2.4.4 Kesme Boluunun Paras llerine Etkisi ve Kesicilerin
llendirilmesi:
ekil 2.2.9 'te grlebilecei gibi kalplarla kesmelerde kesilen pulun st
taraftaki ls zmba lsne, alt taraftaki ls de kalp lsne uymaktadr. Bu
duruma gre kesilecek delik ap zmbaya, pul ap da kalp deliine verilecek lye
baldr. O halde delme ilemlerinde delik zmbas arzulanan delik apnda yaplarak
kalp delii kesme boluunun iki kat kadar bytlmeli, evre kesme ilemlerinde ise
kalp delii arzulanan i paras lsnde yaplarak zmba kesme boluunun iki kat
kadar kltlmelidir.

ekil 2.2.9 Kesme Boluunun Para llerine Etkisi

- 16 -

ls (D-t) olan bir pulun kesilmesinde kullanlan kalba ait kesicilerin

llendirilmesi ekil 2.2.10 A'da, ls (D-t) olan bir deliin delinmesinde kullanlan
kalba ait kesicilerin llendirilmesi ekil 2.2.10 B'de grlmektedir. ls (D-t) olan
pulun kesilmesinde kullanlan kesme kalbnn dii kesicisine ait "anma" ls imali
yaplacak parann en kk lsne eit yaplmtr. ls (D-t) olan bir deliin
delinmesinde kullanlacak kalptaki delik zmbasnn "anma" ls deliin en byk
lsne eit yaplmtr. paras iin tannan toleranslarla zmba ve dii kesicini
imalat toleranslarnn kesicilere datm ekillerden ak olarak grlmektedir. Bu
ekillerden yararlanlarak hazrlanm Tablo 2.2.2' daki bantlar kesicilere ait llerin
belirlenmesinde kullanlabilir.
Kesme boluunun kesilecek para lsne etkisi yukarda anlatld ekilde
belirlendikten sonra kesicilerin llendirilmesi ve imalatnda gz nnde
bulundurulmas gereken hususlar gerek tasarm gerekse imalat elemanlarnca kolayca
karara balanabilir. Ayrca kesicilerin llendirilmeleri ve imallerinde bunlarn
almalarndan dolay anacaklar da dikkate alnmaldr. Ayrca kesilecek paralar
iin tannan toleranslarn ne oranda kullanlacann karar da yine tasarm
elemanlarnn grevleri arasndadr. Kalp kesicilerinin llendirilmelerinde
kullanlabilecek basit bir kural vardr. Delme kalplarnda zmba nce delik toleransnn
% 25 ile 30'u kullanlarak imal edilir, daha sonra kalp imal edilen zmba lsnden
kararlatrlan kesme boluunun 2 kat kadar byk yaplr.
Tablo 2.2.2 Kesme ve Delme Kalplarna Ait Kesicilerin lleri
Kesmenin ekli
Kalp imalat ls
Zmba imalat ls
evre kesmede parann
Dk D t z m
D z D t 2 x z 0
ls (D-t)
Delme ileminde deliin
Dk D t 2 x z m
D z D t z 0
ls (D-t)

ekil 2.2.10 evre Kesme ve Delmede Kesici lleri

- 17 -

evre kesme kalplarnda kalp kesilecek pul toleransnn % 25 ile 30'u

kullanlarak imal edilir, daha sonra zmba imal edilen bu lden kararlatrlm olan
kesme boluunun 2 kat kadar kk yaplr. 25 mm' nin altndaki aplarda zmba
tarafndan delinen delikler zmba delikten ktktan sonra bir miktar bzlerek
klrler, benzer ekilde pullarda kalp boluundan kurtulduktan sonra genleerek bir
miktar byrler. Bu sebepten dar toleransl paralarda bu genleme ve bzlme
miktarlar dikkate alnmaldr. Neticede delik zmbas deliin kesme sonras bzlecei
dikkate alnarak arzulanan delik apndan bir miktar byk, kalp delikleri de genleme
dikkate alnarak arzulanan pul apndan bir miktar kk yaplr. Bu genleme ve
bzlmeler iin Tablo 2.2.3'deki deerler kullanlabilir.
Tablo 2.2.3 Genleme ve Bzlme Deerleri
Sac kalnl mm
Genleme ve bzlme mm
0,8
0,025
0,8 1,6
0,038
1,6 3,2
0,050
Tablo 2.2.4 DIN 1623 elik Saclar in Delme Kalb lleri
Sac
kalnl
S
0,05
0,1
0,25
0,4
0,63
1
1,25
1,6
2
2,5
3,2
4

Bzlme

f1
0,005
0,01
0,02
0,02
0,03
0,05
0,05
0,08
0,08
0,1
0,1
0,1

Boluk
x
0,01
0,02
0,04
0,06
0,08
0,11
0,13
0,18
0,25
0,25
0,3
0,35

d 2 d1 f 1
d3 d 2 x
Kalp ls
Delik adsal ap d 1
Zmba ls

- 18 -

2.2.5 KESME KUVVET:

evre kesme ve delmede kesme kuvveti, malzemenin kesilme direnci zmbann
dalma oranna bal olarak srekli olarak deitiinden kesme ilemi boyunca deiir.
Yaklak malzeme kalnlnn % 30'unda en yksek deerine ulaan kesilme direnci
malzemenin kesme mukavemetine karlktr.
2.2.5.1 Kesme Kuvvetinin Hesaplanmasnda Kullanlan Bant:
P = L. s. B

P: Kesme kuvveti N
L: Kesilen evre uzunluu mm
s: Kesilecek malzeme kalnl mm
B : Kesme dayanm N
mm 2
Kesme dayanm byk lde malzemenin ekil deiim oranna bal olmakla
beraber ekme dayanm ile kesme dayanm arasnda genellikle B = 0,8 B bants
vardr. Tablo 2.1.1 ve Tablo 2.1.2de ( Niyobyum Alaml elik Tablosu ) ekme
dayanm verildii iin hesaplamalarda bu dnm yaplacaktr.
Kesilecek malzemeye ait kesme dayanmnn her zaman kolaylkla
bulunamamas ve kesme artlarna bal olmas yznden kesme kuvvetinin hesabnda
malzeme ekme dayanmnn kullanlmas daha emniyetli bir yoldur. Kalbn
balanaca tezghn belirlenmesinde kalpta bulunan yay ve benzeri bask dzenekleri
iin gerekli kuvvetlerin de kesme kuvvetine eklenmesi gerekir. Presler genellikle ortak
arpan 5 10 1,6 olan geometrik diziye uyacak ekilde 16, 25, 40, 63...vs. gibi
tonajlarda imal edilmektedirler. Kalp tasarmnda ve kullanmnda her zaman iin
kesme kuvvetinin hassas verilerle hesaplanmas pratik olmayabilir. Tasarmc ve
kullancnn yaplan kalbn elde mevcut preslerin hangi tonajlarna uygun olduunu
pratik verilerle ksa yoldan tespit etmesi ou zaman yeterli olabilir.

- 19 -

2.2.6 EK BLENM KESCLERLE KESME:

Byk boyutlu kesmelerde veya kesme kuvvetini kk tutmak amacyla kesme
kalb veya zmbas eik olarak bilenir. Kesicilerin eik bilenmesiyle makaslarda olduu
gibi kesicilerin malzemeye etki alan daraltlarak kesme yolu uzatlr. Bylece daha
dk deerde olan kesme kuvvetinin daha uzun kesme yolu kat etmesi salanr. Eik
bilenmi kesicilerle yaplan uygulamalara ait eitli rnekler ekil 2.2.11'da
grlmektedir. Bu tr uygulamalarda kesicilerin tek ynl zorlanmalarna engel olmak
gerekir. Bunun iin kesicilere uygulanacak eilimlerde simetriklii salamak nemlidir.
Bu sayede zorlamalar dengelenir. Ayn ekilde kesicilerin yeniden bilenmelerinde
kolaylk salayc ekillerin seimine de dikkat etmelidir. Yalnz ksmi kesme iin
dnlm (f) eklindeki uygulama yaplacak iin gerei olduundan yukarda
sylenen nerilerin dnda kalmaktadr. Kesilecek pulun kesicilere verilen eimden
zarar grmemesi iin evre kesme kalplarnda dii kesicinin, delme ilemlerinde de
parann zarar grmemesi iin zmbann eik bilenmesi gerekir. Karlk ekilli
paralarn evre kesme ilemlerinde takmlarn imal ve kullanm glkleri sebebiyle
eik bileme uygulamas tavsiye edilmemektedir.
Kesicilere verilecek eim deerleri Tablo 2.2.5'de grlmektedir.
Tablo 2.2.5 Kesicilere Verilecek Eim Deerleri
Kesme
Malzeme
Eim Yk. (H)
o
kuvvetindeki
Eim as
kalnl (s) mm
mm
azalma %
<3
2s
5
30 40
3 10
s
8
60 65

ekil 2.2.11 Eik Bilenmi Kesicilere Yaplan Uygulamalar

- 20 -

Maksimum kesme kuvvetinin ayn anda meydana gelmesini nlemek iin

zerinde ok sayda zmba bulunan kalplarda zmbalar farkl boyda yaplarak, zmbalar
gruplatrlr. Uzun zmbalarn kalp deliine daha fazla girmesini nlemek ve
anmalarn azaltmak iin gruplatrlan zmbalar arasndaki boy farkllklar ince
malzemelerde sac kalnl, kaln malzemelerde de sac kalnlnn yars kadar
yaplmaldr. Bu durum ekil 2.2.12de gsterilmitir.

ekil 2.2.12 Zmbalarn Gruplatrlmas

- 21 -

2.3. KESME ZIMBALARI:

Kesme kalplarnn ana elemanlarndan biri, hi kukusuz kesme zmbalardr.
Uygun alaml takm eliinden yaplan kesme zmbalar, kullanm amalarna gre ve
kalbn durumuna bal olarak ok eitli ekillerde tasarlanabilirler. Kesme ileminde
kullanlan zmbalar, yaptklar ilere gre birka grupta toplamak mmkndr.
2.3.1 BOY KESME LEM YAPAN ZIMBALAR:
Bu tr zmbalar, tek yzeyden kesecek ekilde grev yaparlar. Tasarm ekilleri
kalbn durumuna baldr. Kesme yzeylerinin profilleri de kesilecek i parasna gre
seilirler. Bu tr zmbalara ait rnekler ekil 2.3.1 ve 2.3.2' de verilmitir. ekil 2.3.1'
deki zmba st kalp tablasna geme olarak ekil 2.3.2' deki zmba da st tablaya
dorudan cvata ve pim vastas ile balanacak ekilde yaplmtr.

ekil 2.3.1 Kesme lemi Yapan Zmba

ekil 2.3.2 Zmbann Kesme Kenar

- 22 -

2.3.2 FT TARAFLI KESME YAPAN ZIMBALAR:

Bu tr zmbalar karlkl iki yzeyi kesme grevi yaparak eridin ara ksmndan
arzulanan profilde bir para keserek eridi istenen boyda ular profilli paralara ayrr.

ekil 2.3.3 ift Tarafl Kesme Yapan Zmbalar

2.3.3 EVRE KESME ZIMBALARI:
Yaplacak i profiline uygun olarak ilenmi olan bu zmbalar kesme
kalplarnda en son ilemde devreye girerek tm evresi boyunca kesme yapar. Tasarm
ekilleri zmba kesme profiline ve imalat blmnn olanaklarna baldr. evre kesme
zmbalarnn birka eidi ekil 2.3.4de gsterilmitir.

ekil 2.3.4 eitli evre Kesme Zmbalar

2.3.4 DELME ZIMBALARI:
sminden de anlalabilecei gibi bu tr zmbalar i paralar zerinde eitli
profillerde delikler amakta kullanlr. Dairesel profilli zmbalarn gerek yapmlar
gerekse zmba tayc plakaya balanmalar olduka kolaydr. Profilli zmbalarn hem
yapmlar hem de tayc plakaya balanmalar ou zaman sorun yaratr. Profilli delme
zmbalarnn imalatnda ve yerlerine balanmalarnda yaplabilecek basitletirmeler

- 23 -

tasarm elemanlar tarafndan dnlmelidir. ekil 2.3.5 'te eitli profildeki delikleri
amak iin kullanlan silindirik milli zmbalar grlmektedir. Zmba millerinin
silindirik olmas balamay byk oranda kolaylatrmaktadr. Bu tr zmbalarn
balandktan sonra dnmeleri iin nlem alnmaldr.

ekil 2.3.5 Silindirik Milli Delme Zmbalar

Dairesel profilli ve silindirik milli zmbalarn zmba tayc plakaya
balanmalarnda kullanlan genel uygulamalar ekil 2.3.6 'te grlmektedir. A
uygulamasnda zmba ba silindirik faturaldr. B eklindeki uygulama ise zmba ba
60o'lik hava ile birletirilmitir. A uygulamas B'ye oranla daha kolaydr. C eklindeki
uygulamada ise zmbann sklp taklmasnda st kalbn datlmasna gerek yoktur.
Sk sk deitirilmesine gerek duyulan zmbalarn, kalbn dier elemanlarn skmeden
yenilenmesi zaman kazanc ve kalp ayar ynnden nemlidir. ekil 2.3.6 Cde 2
numaral balama cvatas zmbadaki eik yzeye basn yaparak onu yukar doru
sktrr. Zmbann sklmesi iin cvatann gevetilmesi gerekir. Sk sk deitirilmesi
zorunlu olan delik zmbalarnn kalptaki konumu ou zaman C uygulamasnda
gsterilen cvatal balamaya olanak vermeyebilir. D eklinde gsterilen zm ok
pratik bir uygulamadr. Eik delik iinde bulunan 3 numaral bilye 2 numaral yay ile
devaml bask altndadr. Zmbann balant ksmndaki yan yzeyi eik ekilde
boaltlmtr. Zmba yukar itildiinde bilye geri ekilir. Daha sonra bilye yay etkisi ile
zmba yan tarafndaki boaltlm ksma basar. Eik yzey kama etkisi gsterdiinden
zmba aa ekildiinde bilye tarafndan frenlenecektir. Zmbann sklmesi iin
ucunda pim bulunan bir para 4 numaral delikten sokularak bilye yukar itilir. Bilye
basksndan kurtulan zmba yerinden kolayca aaya ekilebilir. Bu uygulama 3 mm
kalnla kadar olan saclardan 25 mm delik aplarna kadar kullanlabilir.
E' deki balamada ise zmba ykn balama tarafnda bulunan fatural ksm
tamaktadr. Merkezleme, zmba balant mili tarafndan salanmtr. Zmba, taycs
1 numaral cvata ile tespit edilmitir. Cvatann, karma kuvvetini emniyetli ekilde
karlayacak boyutta olmas gerekir. Ayn ekilde, fatural ksmn kesiti kesme
kuvvetini karlamaldr. Profilli zmbalarn dnme emniyeti iin dnlm bir zm
rnei F' de verilmitir. Zmba fatural ksm, ift tarafl kesilerek tayc plakadaki bir
kanala oturtulmutur.

- 24 -

ekil 2.3.6 Silindirik aftl (A,B,C,D) Zmbalarn Balama rnekleri

2.3.5 DELK ZIMBALARIN MONTAJINDA DKKAT EDLECEK HUSUSLAR:
Zmba, zmba tayc plakada tam dik konumda bulunmaldr. Ayn zamanda
klavuz plakas, dili kalp ve zmba hamili delikleri ayn eksen zerinde olmaldr.

ekil 2.3.7 Yanl Ve Doru Zmba Montaj

Zmba ve kalp delii arasndaki kesme boluu tm evre boyunca ayn deerde
olmaldr. zellikle d/s < 1 gibi kk oranl deliklerin delinmelerinde zmba byk
zorlamalar altnda olduundan kesme boluu normal deerden daha byk
seilmelidir.
Zmba bann st plakay bozmamas iin sertletirilmi basn plakas
kullanlmaldr. Basn plakasnn takmn tm yzeyini kaplamas istenmeyen
durumlarda yalnzca zmba bann bulunduu blgeye basn plakas konulabilir. ekil
2.3.8 C'deki uygulamada emniyet iin ikinci bir sabitletirme vidas ngrlmelidir.

ekil 2.3.8 Basn Plakal Zmba Montajlar

- 25 -

stenilmeyen bkme gerilmelerinden kanmak iin zmba tayc plaka havas

zmbann haval ksm ile tam uyumaldr. Zmbann tayc plaka ierisindeki aa
yukar hareket ederek zamanndan nce ypranmamas iin zmba tayc plaka fatura
derinlii zmba ba kalnl ile ayn deerde yaplmaldr.

ekil 2.3.9 Zmba Montajna likin rnekler

Silindirik fatura bal zmbalar iin zmba tayc plakaya alacak fatural delik
konik havalara oranla daha kolay imal edilir. Bu sebepten silindirik bal zmbalar daha
sk kullanlmaldr. Baz hallerde ekil 2.3.9-C'de grlen uygulama iyi bir zm yolu
saylr. Zmba tayc plaka zmba apnda delinmi, zmbalar yerletirildikten sonra
fatura ykseklikleri ayn deere talanmtr. Zmbalar sertletirilmi basn plakas ile
tayc plaka arasna cvatalar aracl ile balanmtr.
Kk apl zmbalarda burkulma emniyeti iin ekil 2.3.10'te grld gibi
kademeli zmba tipi tercih edilmelidir. Kesme kuvvetini kk tutmak iin zmba
ucunun eik bilenmesi gerek duyulduunda uygulanmaldr. Eik bilemede simetriklik
salamaya byk nem verilmelidir. nce apl zmbalar byk apl zmbalardan daha
ksa boylu yaplmaldr.

ekil 2.3.10 Kk Delikler in Kademeli Zmbalar

nce saclarn kesilmelerinde yayl syrc plakalarn kullanlmas gerekir. Bu
uygulamalarda ekil 2.3.11A da grld gibi uzun kademeli zmbalar kullanlr.
Kaln saclarda ise ekil 2.3.11 Bde grlen ksa kademeli zmbalar kullanlr.

- 26 -

ekil 2.3.11 Syrc Plaka ve Zmba Kademe Boylar

Kk deliklerin delinmelerinde Kullanlan zmbalar, delinecek deliklerin
birbirlerine ok yakn olmas kademeli zmbann kullanlmasn engelliyorsa bu tip
zmbalar olanaklar lsnde tm boylarnca yayl klavuzlar ierisine konulmaldr.
Zmbalarn ekil 2.3.12 A ve Bde grld gibi ya sabit burlu veya elastik burlu
klavuzlar ierisinde kullanlmas daima tercih edilmelidir.

ekil 2.3.12. Kk apl Zmbalarda Klavuz Dzenleri

Delme zmbalar kalp ierisine mmkn olduu kadar az miktarda girmelidir.
Bu uygulamaya dar boluklu almalarda zellikle dikkat gsterilmelidir.
Krelmi zmbalarda kesme kuvveti fazlasyla arttndan zmbalarn devaml
keskin halde bulundurulmalarna zen gsterilmelidir.
Klavuz plakal kalplarda gereinden fazla braklm erit kanal ykseklii
kesme sonras eridin ekil 2.3.13'da grld gibi eilmesine sebep olarak zmbann
krlmasn salayacandan erit kanalna ve erit hareketine dikkat etmelidir.

ekil 2.3.13 Geni Kanalda Eilen eridin Neden Olduu Zmba Krlmas

- 27 -

Kalplarda alt kesici deliine byk dikkat gsterilmelidir. rnein kalp girii
anm takmlarda delinen pul zmba ile birlikte yukar kabilir. Klavuz ve zmba
arasna giren kesilmi paralar ekil 2.3.14 A'da grld gibi zmbann ok abuk
anmasna hatta krlmasna neden olabilir.

ekil 2.3.14 Yukar kan Kesilen Pulun Sebep Olduu Zmba Krlmas
Kesilen pullarn kalp deliinde tkanp kalmasna imkn verilmemelidir. Bu
sebepten kalp delii k kesilen pullarn kolayca geebilecei biimde yaplmaldr.
ou zaman evre kesmede ve delmede kesilen para zmbaya yaparak
zmbayla birlikte yukar kabilir. Parann kalpla klavuz plakas arasnda kalmas
daha nce anlatld gibi kalbn almasn engeller. Hatta zmbann krlmasna neden
olabilir. Bu istenmeyen yaparak yukar kma olaynn nedenlerini birok kalp
tasarmcs, imalcisi ve iletmecisi farkl nedenlere balamaktadr. Bunlar aadaki
gibi sralamak mmkndr:
1- Kesilen eridin gereinden fazla yalanmas ve kullanlan yan kaln cinsten
olmas kesilen parann zmbaya yaparak yukar kmasna neden olabilir. Bunun iin
erit fazla yalanmamal ve akcl fazla olan yalama maddesi seilmelidir.
2- Kesilen para, kesilme sonras bir miktar genleerek kalp delii i yzeyinde
tutunmaya alr. Zmba ile kalp arasnda gereinden fazla boluk braklmsa yeterli
tutunma gerekleemeyecei iin kesilen parann zmbayla birlikte yukar kma
olasl artacaktr. Yeni devreye sokulmu ve dzgn alan kesme kalplarnda bir
sre sonra kesilen parann yukar kmas kalp derinliinin anarak genilemesine
balanabilir. Bu nedenle, dar bolukla alma kesilen parann zmbayla birlikte yukar
kmasna kar etkili bir nlem olarak ileri srlebilir.
3- Dii kesici delikleri iin normal uygulamalar ekil 2.3.15 B ve C' de
grlmektedir. zen gsterilmemi imalatta delik biimlerinin ekil 2.3.15 A'da
grld gibi olmas veya anmadan dolay bu hale gelmesi kesilen parann zmba
ile birlikte yukar kmasna neden olabilir.

ekil 2.3.15 eitli Dii Kesici Delikleri

- 28 -

4- Zmba alt yzeyinin dzgn ekilde parlatlm olmas kesilen parann zmba
yzeyine yapmasn arttrmaktadr.
5- Kesilen parann yzeyi, kalnlna oranla fazla bykse kesilme sonras
parann genlemesi az olacandan kalp ii deliinde tutunmas da zayflayacaktr. Bu
nedenle, geni yzeyli ince paralarn zmbayla birlikte yukar kma eilimleri fazladr.
Yukarda sralanan nedenler dikkate alnarak kesilen parann yukar kmasn ou
zaman engelleyebilir.
1-Kk kesme boluu ile almak kesilen parann yukar kmasn ou
zaman engelleyebilir.
2- Birok aratrmacnn nerdii ekil 2.3.15 B' deki konik delik biiminin
kullanlmas iyi sonular verebilir.
3- Kesilen parann yukar kmasna kar 1. ve 2. maddede sralanan
nlemlerin etkin olmad durumlarda itici dzeni bulunan zmbalar kullanlmaldr.
ticili zmba dzenlerine ilikin birka rnek ekil 2.3.16' da grlmektedir. A ve B
eklinde grlen zmbalara yayla etki edilen genellikle zmba apna bal olarak 1,5
ile 5 mm apnda ve zmbadan yaklak 3 ile 4 mm dar kan itici pimler
taklmtr. C' deki zmbaya da benzer uygulama yaplmtr. D' de grlen zmbada
yaprak yay kullanlmtr. E eklinde grlen zmba ucuna lastik yay taklmtr. F
eklindeki zmbada ise yayla tahrik edilen kk bir bilye bulunmaktadr. Seri halde
standart kalp elemanlar reten bir firmann uygulanmas da G eklinde
grlmektedir.

ekil 2.3.16 tici Zmba rnekleri

H eklinde grlen uygulamada ise (a) karcs iki para halinde imal
edilmitir. karcnn yar parasnn fatura ykseklii dierine oranla daha kk
yaplmtr. Bylece bu yar ksm paraya gre zmba yzeyinden daha aa inecektir.
kinci yar, bir yay tarafndan itilerek kesilen parann zmba yzeyinde kalmas
nlenmitir.

- 29 -

4- Delme zmbalarnn u biimlerini ekil 2.3.17de gsterildii gibi yaplmas

kesilen pulun zmbaya uyarak bozulmasna neden olacandan yapmann bir lde
azaltlmasn gerekletirecektir.

ekil 2.3.17 Ular Eik bilenmi Delme Zmbalar

- 30 -

2.4. D KESC KALIP:

Kesme kalplarnn nemli elemanlarnn biri de dii kesicidir. Bu para kalp
olarak da isimlendirilmektedir. malat edilecek paraya, imalat saysna, kalbn
durumuna bal olarak eitli zellikteki takm eliklerinden veya sert metalden
yaplrlar.
Kesme zmbasnn girecei kesici deliinin ekil ve konumu kesilecek paraya
ve seilen ilem durumuna baldr. Burada dii kesici iin sylenecek szler sl ilem
grecek paralarn tasarm ve imallerinde dikkat edilmesi gerekli neriler olacaktr.
Dii kesicilerin boyutlandrlmalar ve imallerinde sl gerilmeleri en alt dzeyde
tutacak nlemler alnmaldr. Bunu salamak iin de keskin kelerden ve byk kesit
deiimlerinden kanlmaldr. Kesit deiimi zorunlu blgeler tatl kavislerle
birletirilmelidir. Delik ve boluklar birbirlerinden ve kesici kenarlarndan boluk ve
delik byklne bal olarak imkn lsnde uzak yaplmaldr.
Dii kesici her eyden nce kesme ileminden doacak gerilmeleri emniyetle
karlayacak boyutlarda olmaldr. Kesici zerine gelecek gerilmelerin ve tehlikeli
blgelerdeki kuvvetlerin kesinlikle belirlenememesi, bunlarla ilgili dayanm
kuramlarnn baz kabul ve varsaymlara dayanmas nedeniyle tm kalp eitlerini
kapsayan kesici kalnl ve boyutlar iin kesin kurallar vermek olana yoktur. Boyut
belirlenmesi daha ok tasarm elemannn yetenek ve deneyimine braklmtr. Bununla
beraber dii kesici boyutlarnn belirlenmesinde eitli yaynlarda verilen nerileri de
belirtmekte yarar var.
evresi 50 mm 'ye kadar olan kesme kenarna sahip kalp kesicilerinin
kalnlklar iin Tablo 2.4.1' deki deerler nerilmektedir. Kesilen evre uzunluu 50
mm' den daha bykse Tablo 2.4.1 'de verilen deerler Tablo 2.4.2' deki katsaylarla
arplmaldr.
Tablo 2.4.1 Kalp Kalnl in Katsaylar
Beher (her bir) Ton kesme
Sac kalnl (mm) kuvveti iin alnacak kalp
kalnl (mm)
2,5
0,75
5
1,5
7,5
2,2
10
3

Tablo 2.4.2 Byk evre Kesmeleri in

Katsaylar
Kesilen evre
uzunluu (mm)
5075
75150
150300
300500

Dzeltme
katsays
1,25
1,5
1,75
2

ekil 2.4.1 'de grld gibi kalp d kenar ile kesme kenar arasndaki (L)
uzakln en kk deeri kesilen evre uzunluu 50 mm' den daha kk kalplarda
kalp kalnlnn 1,5 ile 2 kat alnmaldr. Bu deer kk boyutlu kalplar iindir.
Daha byk boyutlu kalplarda (L) uzakl kesici kalnlnn 2 ile 3 kat olmaldr.
Kesilen evre uzunluu 50 mm' den daha bykse, L boyutlar Tablo 2.4.3' de
verilen katsaylarla arplmaldr.

- 31 -

ekil 2.4.1 D Kenar le Kesme Kenar Arasndaki (L) Uzakl

Btn bunlardan baka kalp d kenar ile kesme kenar arasndaki kalan kritik
kesit alan Tablo 2.4.3' te verilen deerlerden daha kk olmamaldr. Kesme kuvveti
Tablo 2.4.3' te verilen kuvvetlerden daha bykse kalp kalnln belirli oranlarda
arttrmaldr.
Tablo 2.4.3 Kalbn Kritik Kesit Alan
Kesme Kuvveti
Kalp kenarnda kalan kritik kesit alan
Ton
L x H (mm2)
20
300
50
650
75
960
100
1300
Bundan baka kalp genilii B = b + (3 4) H ampirik bants verilebilir.
Bantda, (b) dii kesicideki en byk kesici deliinin genilii, (H) dii kesicinin
kalnldr.
Kesilecek malzeme kalnlna bal olarak alnabilecek kalp kalnlklar Tablo 2.4.4 'te
verilmitir.
Tablo 2.4.4 Malzeme Kalnlna Bal Olarak Kalp Kalnl
b (mm)
Kalp Kalnl H (mm) Malzeme Kalnl
1mm
1-3mm
3-6mm
50
(0,30,4)b
(0,350,5)b
(0,450,6)b
50100
(0,20,3)b
(0,220,35)b
(0,30,45)b
100200
(0,150,2)b
(0,180,22)b
(0,220,3)b
200
(0,10,15)b
(0,120,18)b
(0,150,22)b
Dii kesici zerinde sadece kesme ile ilgili delikler bulunmaz. Kesicinin ve kalp
elemanlarnn tespiti iin kesici zerine ou zaman cvata ve pimler iin delikler alr.
Kesicide bulunan cvata ve pim deliklerinin kalp kenarna olan en kk uzaklklar
Tablo 2.4.5, 2.4.6, 2.4.7'de grlmektedir.

- 32 -

Tablo 2.4.5 Vida Deliklerinin Kalp Kenarna Olan Minimum Uzaklklar

Kesicinin
Durumu
Sertletirilmi
Kesicide
Sertletirilmemi
Kesicide

Vida ap
M12 M16

M8

M10

12

14

16

11

13

M20

M22

20

25

27

16

20

22

Tablo 2.4.6 Pim Deliklerinin Kalp Kenarna Olan Minimum Uzaklklar

Kesicinin
Durumu
Sertletirilmi
Kesicide
Sertletirilmemi
Kesicide

Pim ap
10 12

11

12

16

20

25

15

16

20

25

10

13

16

20

Tablo 2.4.7 Gmme Bal Cvata Deliklerinin Kalp Kenarna Olan En Kk

Uzaklklar

M8
En Kk
Uzaklk

14

Cvata ap (DIN 912)

M10 M12 M16 M20
17

19

24

28

M22
32

- 33 -

2.5 BKME:
Bkme olaynda bklen malzemenin bkme blgesinde; para llerine,
bkme kavisi ve llerine bal olarak eitli ekil deiiklikleri olmaktadr. Malzeme
dayanmnn snrl olmas bu ekil deiimlerini belirli snrlar iinde tutma
zorunluluunu dourur.
Bkme olaynda, bklm blgedeki malzemenin i tarafndaki lifleri evresel
gerilmelerden dolay sktrlmakta ve bas etkisi olumakta, d tarafnda ise lifler
uzamakta ve eki etkisi olumaktadr. Bu gerilimler en byk deerlerine parann i ve
d yzeylerinde erimektedir. Bu gerilmelerin sfr deerde olduu ara blgede
tarafsz eksen ad verilen bir tabaka bulunmaktadr. Bu eksen bklmemi para
boyunun bulunmasnda kullanlmaktadr.

ekil 2.5.1 Bkmede Gerilmeler ve ekil Deiiklikleri

Dar ve kaln eritlerin kk kavislerle bklmelerinde daha byk ekil
deiimleri sz konusudur. ekil 2.5.2deki paramzda; malzeme kalnl bkme
blgesinde bir miktar azalmakta, bkmeden nce prizmatik ekilde olan para kesiti i
bkey trapez eklini almaktadr. Malzeme eni bkme kavisi tarafndan genilemekte, d
tarafta da daralmaktadr. Bkme ncesi b geniliinde olan malzeme bkme sonras
b+2t geniliine erimektedir. Bu durumun mentee gibi birbiri iinde alan
paralarn llerinin belirlenmesinde dikkate alnmas gerekir. Bkme sonras
genileme deerinin yumuak elikler iin t=0,4s/r eitliine uyduu sylenebilir.

- 34 -

ekil 2.5.2 Kaln Malzemenin Kk Kavisle Bklmesi

ekil deiiminde, bkme kavisi ve as en byk rol oynar. Bkme kavisinin
bkme blgesindeki kalnlk azalmasna etkisi;

ekil 2.5.3 Bkme Kavisinin Kalnlk Azalmasna Etkisi

Denemede kullanlan para; 6,35mm kalnlnda HB120 sertliinde Al
malzemedir. Bkme blgesindeki kalnlk azalmasna para geniliinin fazla etkisi
olmamakla birlikte, bkme kavisi kalnlk orannn nemli derecede etkili olduu
grlmektedir. Bklen parann eni ne kadar genise bkme ekseni ynndeki
direncide o kadar byk olur. Enine gerilime kar gsterilen diren para geniliinin
fazla deiimine engel olur. Bu bakmdan, bklen para kalnlna oranla yeteri kadar
genise (b>3s) enine dorultudaki bozulma sfr kabul edilir.
2.5.1 BKME KAVS:
Malzeme zerinde kalc ekil deiiklii meydana getirmek, eitli gerilmelerin
ortaya kmasna neden olacaktr. Bkmenin salkl ekilde olabilmesi iin meydana
gelecek gerilmelerin belirli snrlar iinde tutulmas gereklidir. Bkme kavisi, ekil
deiimi zerinde byk lde etkili olduundan uygulanacak bkme kavisinin sa
kalnlna orann belirlemek, bkme boyutlarnn belirlenmesinde zerinde en ok
durulan konudur. Belirlenecek bkme kavisi; parann d yzeyinde yrtlmalara neden

- 35 -

olacak kadar uzamalara izin vermeli, ayn zamanda da kalc bozulma salayacak kadar
uzama meydana getirmelidir. Dier bir deyile; malzeme elastik snr almal, ancak
kopma noktasna yaklalmamaldr.
Bkmenin kalc olabilmesi iin; d tabakada meydana gelen uzama
malzemenin elastik snrn amaldr.
Deerler yerlerine konduunda, kalc bkmenin olabilmesi iin
uygulanabilecek en byk bkme kavisi;
s
ri max E
2 s
bulunur.
Bulunan bu deerden daha byk kavisli bkmelerde para zerinden bkme
yk kalktnda para byk olaslkla eski ekline geri dnecekken, ok kk bkme
kavislerinde para d tabakasnda meydana gelecek uzama yrtlmalara neden olabilir.
En kk bkme kavisinin belirlenebilmesi iin, d tabakadaki uzamann malzemenin
kopma snrn amamas gerekir.
s
1
b 2
s
r
ri
2 i 1
2
s
buradan da;
s 1
ri min ( 1) s.c
2 b
c katsays, malzemenin plastik zelliklerine bal bir deerdir.
Hafif metallerde bu katsaynn hesab iin malzemenin kopma dayanm ve
kopma uzamas deerlerine bal olarak,

c (0,85

b
0,5)
10

ampirik bantlar nerilir.

Bu deer iin tablolara bavurabiliriz.
Tablo 2.5.1 Minimum Bkme Yar aplar iin c Katsaylar

- 36 -

Bkme as bydke d tabakadaki uzamalar artar ve yrtlma olasl

fazlalar. Bu nedenle en kk bkme kavisinin belirlenmesinde bkme asnn da
dikkate alnmas gerekir. Bkme as bydke daha byk bkme kavisleri
kullanlmaldr.
Salarn haddeleme ynndeki uzamalar daha byktr. Bkme ekseni sa
haddeleme ynne dikey konumda yapldnda malzemenin daha kk kavislerle
bklmesi mmkndr. Bu nedenle bkme ekseni ile hadde yn bkme kavisinin
belirlenmesinde dikkate alnmaldr. Uygulanacak bkme kavisine gre bkme
ekseninin sa haddelenme ynne gre hangi konumda olmas gerektii 90 o bkme
alar iin Tablo 2.5.2de verilmitir.
Tablo 2.5.2 Bkme Ekseninin Konumu

Malzeme eni arttka bkme kavisi de bytlmelidir. Para eni, kalnlnn

sekiz katndan fazla ise para eninin bkme kavisine etkisi yaklak olarak sabit
kalmaktadr.
Bklecek parada st yzey ve kenar dzgnlnn bkme kavisine etkisi
gz nnde bulundurulmaldr. Parann d kenar tarafndaki kenar przll
bkmede d kenarn daha az uzamalarda bile yrtlmasna neden olabilir. apakl d
kenarl paralar daha byk kavisle bklmelidir. Kalpla veya makasla kesilmi
paralar bklecei zaman kesme yaplan yzeydeki apakl ksm bkme yapacak
zmbaya bakacak ekilde bkme kalbna yerletirilmelidir. Bylelikle d kenardaki
yrtlmalar byk lde engellenmi olacaktr.

ekil 2.5.4 Para Eninin Bkme Kavisine Etkisi

- 37 -

ekil 2.5.5 Para Kenar Durumunun Bkme Kavisine Etkisi

2.5.2 BKMEDE AINIM BOYUNUN BELRLENMES:
Bkme ileminde genellikle bklm parann lleri verilir. Takm
tasarmcsnn bu bklm lleri salayacak ilkel para boyunu belirlemesi gerekir.
Anm boyunun belirlenebilmesi iin bkme ncesi ve bkme sonras uzunluu
deimeyen "tarafsz tabaka" olarak adlandrlan ve varsayma dayal bu uzunluun
belirlenebilmesi iin bu eksenin bklm paradaki konumunun bilinmesi gerekir.
Bilindii gibi bklmemi paralarda tarafsz eksen kesit arlk ekseninden
geer. Prizmatik paralarda bu eksen para geometrik eksenidir. Para bkldnde
uygulanan bkme boyutlarna bal olarak parann bkme blgesindeki kesiti deiir.
ekil 2.5.6'da grld gibi bkme ncesi prizmatik olan para kesiti, bkme
sonrasnda i bkey bir trapez ekline dnr. Tarafsz eksen de bu deiime paralel
olarak para geometrik ekseninden ayrlarak bask gerilimlerinden dolay kesitin
byd i kavis blgesine doru kayar.
Tarafsz eksenin yeni konumu bkme kavisi ve asna, malzemenin bkme
blgesindeki kesit deiimine, para boyutlarna ve malzemenin cinsine baldr.
Tarafsz eksenin yeni konumundaki yarap yukarda aklanan deiim byklklerine
bal olarak aadaki bantyla hesaplanr.

Rr
r m
n.m s.m.n
2
s 2

ekil 2.5.6 Bklen Paradaki Kesit Deiimi ve Tarafsz Eksenin Konumu

- 38 -

R : d tabaka kavisi
r : bkme kavisi
s : bkme ncesi kalnlk
s1 : bkme sonras kalnlk
B : bkme ncesi para eni
Bm: bkme sonras ortalama en
m = s1/s kalnlk azalma katsays
n = Bm/B Genilik deiim katsays ( B > 3s ise n=1 )
Yukardaki bantyla bulunan tarafsz eksenin tam bir daire eklinde olduu
kabul edilmitir. Bkme blgesindeki kalnlk azalmasnn her tarafta eit
olmamasndan dolay tarafsz eksenin ekli dairesel olmayp ekil 2.5.7' de grld
gibi ve o yaylar arasnda snrlanm parabolik bir karakter gsterir.
Bklm blgedeki tarafsz eksen uzunluunun hesaplanmasnda =r + x.s
yarap kullanlrsa ilkel para boyu daha kk kacaktr. Fakat yaplan bu hata
nemsizdir. nk kalnlk azalmas yalnzca bkme asnn snrlad blgede
kalmayp az da olsa bklmemi kollarda da grlmektedir. Bu sebepten anmda ksa
tutulmu para, bkme sonras ngrlenden daha uzun kmaktadr.

ekil 2.5.7 Bklm Parada Tarafsz Eksenin Konumu

Bylece hesapla yaplan bu ksalmayla birbirini dengelemektedir. Sonuta
anm boyunun hesab iin () deerinin kullanlmas yeterlidir. Bantlarn
kullanlabilmesi iin bkme koullarna bal olarak (m) ve (n) katsaylarnn
belirlenmesi gerekir. Konunun kuramsal bantlarla belirlenmesi zerinde kuramsal
almalar olmakla beraber konunun karmakl ve verilen deerlerin birok kabule
bal oluu yznden uygulamada ounlukla deneysel veriler kullanlmaktadr.
Genilii kalnlna oranla fazla olan malzemelerde (B > 3s) bkmeden sonra
genilikte fazla bir deiim olmadndan genilik deiim katsays n = BmB=1
alnabilir.
Parann 180 ye yakn bklmesinde (katlanmasnda) ri2s deerinde bkme
kavisinin kullanlmas gerekir. Kk bkme kavisi uygulamas fazla operasyon
gerektirir.

- 39 -

ekil 2.5.7'den yararlanlarak tarafsz ekseninin konumunu belirleyen (x) kat

says hesaplanabilir:
buradan
bulunur.
xr
x.s x
s
B
B 3s durumunda n m 1 alnabileceinden bant (2.3) teki () deeri yerine
B
yazlrsa:
r m2 r
x

1 m elde edilir.
s
2 s
Bklm alar = 90 ile 165 arasnda olan paralar DIN 6935'e gre ekil
2.5.8'deki gibi llendirilirse anm boyu formll aadaki ekilde belirlenir;

ekil 2.5.8 90 ile 165 Bkme Asna Gre Anm Hesab

180
180

L ri s t o
a ri s tan

2
2

180
s
180
L a b
ri k 2ri s tan
180
2
2

s
180
p
ri
2
180

180
s
180
ri k 2ri s tan
180
2
2

L a b * v
2.5.3 BKME KUVVETNN HESAPLANMASINDA KULLANILAN BAINTI:

Pb 0,22.s.L. b
Pb: Kesme kuvveti N
L: Bklen uzunluk cm
s: Bklecek malzeme kalnl cm
0,22: Srtnmenin dikkate alnd katsay
b : ekme dayanm N
mm 2

- 40 -

2.6 KAMLA ALIAN KALIPLAR:

Genellikle sa kalplnda kullanlan presler dey olarak hareket eder. Bu tip
preslerde dey hareketin yanal harekete evrilmesi kamlar yardmyla salanr.
Kaml kalplar; kesme, delme, biimlendirme ilemleri ve adml kalplarda
kullanlabilirler.
Bu tip kalplarda kurs miktar, kamlarn eim alar ve dey hareketleriyle orantldr.
Bundan dolay kamlarn eimleri hesaplanrken bu durum gz nnde tutulmaldr.
Genellikler kamlar 30 o...60 o olarak yaplrlar.
Kaml kalplarda ilem bittikten sonra kzaklarn geri hareketleri ya yaylar
yardmyla yada kamlara zel ekil verilerek ancak salanabilir.
2.6.1 KAMLA ALIAN KALIPLARDA YANAL HAREKET MKTARININ
BULUNMASI:
Kam

Kzak

Kayt

Alt Tabla

ekil 2.6.1 Kamla alan Kalp

tan

t
t h. tan
h

h: dey strok
t: zmbann yatay stroku

- 41 -

2.6.2 YANAL KUVVETN BULUNMASI:

tan

P
P
Pya
Pya
tan

P: pres kuvveti
Pya: zmbann yanal kuvveti

Srtnme kuvveti dikkate alnrsa:

Pya

P
tan( 2 )

tan

: srtnme as ( =5o alnabilir.)

: srtnme katsays

Tablo 2.6.1: Srtnme Katsays in Deerler;

Srtnen Malzemeler
Srtnme Katsays
Dkm-elik
0,160,30
elik-elik
0,100,16
elik-Ser Olmayan Malzemeler 0,0150,06

- 42 -

BLM-3
3. ARATIRMA SONULARI
3.3.1 MALZEME ARATIRMASI :
1020
ELK NORMLARI
SAE
DIN
NORMU NORMU
1020
C22
Kullanm
Alanlar:

Tablo 3.1 1020

KMYASAL ANALZLER %
C
Si
Mn
P

0.18
0.15 0.30
0.045
0.045
0.25
0.35 0.60
Hafif ykler iin yap paralar, piston pimleri,
dililer, zincir makaralar ve baklalar dingil
kasnaklar, miller.

1040
TR
ALAIM
ELEMANLARI %
DIN Normu
Kullanm Yerleri

Tablo 3.2 1040

: malat elii
C
Si
Mn
P<
S<
Cr
0.35 0.10 0.60 0.040 0.050
0.44 0.30 0.90
: 1.0501 C 35
: Transmisyon milleri, raylar, dililer vs.

Mo
-

Ni
-

1050
TR
ALAIM
ELEMANLARI %
DIN Normu
Kullanm Yerleri

Tablo 3.3 1050

: malat elii
C
Si
Mn P<
S<
Cr Mo Ni
0.45 0.10 0.60 0.040 0.050 0.54 0.30 0.90
: 1.0503 C 45
: Cer kancalar, Dililer, Kazmalar, Cvatalar,
Miller ve aftlar yapmnda

- 43 -

1.2842
Piyasamzda en ucuz ve harclem, yada sertletirilir takm eliidir. Pres
kalplar, pafta, klavuz, rayba, makas az plastik madde kalplar, l ve kontrol
aletleri, mastarlar gibi birok yerde kullanlr. Dk derecede sertletirilir, l ve ekil
deitirme riski azdr.
Tablo 3.4 1.2842
MARKASI
TR
ALAIM
ELEMANLARI %
DIN Normu
BS Normu
AFNOR Normu
UNI Normu
AISI Normu
JIS Normu
GOST Normu
Yumuatma tav
derecesi (oC)
Yumuatma tavndan
sonraki sertlik (HB)
Gerilim alma
derecesi (oC)
Sertletirme
derecesi (oC)
Sertletirme
vastas
Sertletirmeden
sonraki sertlik (HRC)
Menevilemeden sonra
elde edilen takribi
sertlik (HRC)
Oda scaklndaki
takribi younluk
Kullanm Yerleri

: Bhler
: Souk elii
C
Si
Mn Cr Mo
0.90 0.25 2.00 0.35
: 1.2842 90 MnCrV8
: ~ BO2
: ~90 MV8
: 90 MnVCr8 KU
: ~ O2
: --: --: 680 - 720

Ni
-

V
0.13

W
-

: Maksimum 220
: Yaklak 650
: 790 - 820
: y. SB 220 - 250 oC
(20 mm kalnla kadar)
: 63 - 65
100 oC
64

200 oC
62

300 oC
57

400 oC
50

: 7.80 g/cm3
: Kk lde ileme kolayl aranan kalplarn
yapmnda. Kesici, zmba ve matriks malzemesi

- 44 -

1.2379
nce ve farkl kesitteki madeni kalplarnda iirme, ezme, ekstrzyon
takmlarnda alminyum, inko tp imal kalplarnda, cvata ve vida dii ovalama yanak
ve makaralarnda, cvata, somun, perin retiminde delici, iirici olarak-ezme ve
profilleme makaralarnda, ahap frezelerinde, plastik kalb ve baklarnda kullanlr.
Tokluu ve basnca dayanm yksektir.
Tablo 3.5 1.2379
MARKASI
TR
ALAIM
ELEMANLARI %
DIN Normu
UNI Normu
SIS Normu
UNE Normu
Yumuatma tav
derecesi (oC)
Yumuatma tavndan
sonraki sertlik (HB)
Gerilim alma
derecesi (oC)
Sertletirme
derecesi (oC)
Sertletirme
vastas
Sertletirmeden
sonraki sertlik (HRC)
Menevilemeden sonra
elde edilen takribi
sertlik (HRC)
Oda scaklndaki
takribi younluk
Kullanm Yerleri

: Bhler
: Souk elii
C
Si
Mn Cr Mo
1.55 0.30 0.30 11.5 0.7
: 1.2379 X 155 CrVMo 12 1
: X 155 CrVMo 12 1 KU
: 2310
: X 160 CrMoV 12 F5211
: 800 - 850

Ni
-

V
1.00

W
-

: Maksimum 250
: 650 - 700
: 1020 - 1040
: y. SB (220 - 250 oC / 400 - 450 oC)
BH, H
: 63 - 65
100 oC
64

200 oC
61

300 oC
59

400 oC
58

: 7.70 g/cm3
: Sneklik ve basnca dayanm yksektir. Her trl
kesme ve bkme kalplarnda, vida ve cvata ovalama
taraklar, aa frezeleri, perin ve cvata balarnn
iirme ileri vs.

- 45 -

1.2080
Tablo 3.6 1.2080
MARKASI
TR
ALAIM
ELEMANLARI %
DIN Normu
UNI Normu
UNE Normu
Yumuatma tav
derecesi (oC)
Yumuatma tavndan
sonraki sertlik (HB)
Gerilim alma
derecesi (oC)
Sertletirme
derecesi (oC)
Sertletirme
vastas
Sertletirmeden
sonraki sertlik (HRC)
Menevilemeden sonra
elde edilen takribi
sertlik (HRC)
Oda scaklndaki
takribi younluk
Kullanm Yerleri

: Bhler
: Souk elii
C
Si
Mn Cr
Mo
2.00 0.20 0.30 11.5 : 1.2080 X 210Cr12
: X 205 Cr 12 KU
: X 210 Cr 12 F5212
: 800 - 850

Ni
-

V
-

W
-

: Maksimum 250
: Yaklak 650
: 940 - 970
: y. SB (220 - 250 oC / 400 - 450 oC)
BH, H (<25 mm )
: 63 - 65
100 oC
64

200 oC
62

300 oC
59

400 oC
57

: 7.70 g/cm3
: Deforme olmamas, kesme kabiliyetinin yksek oluu,
srtnmeye dayankllndan dolay fazla darbe olmayan
her nevi kesme, bkme ve ekillendirme ilerinde

3.3.1.1 1.2379 ve 1.2080 YLETRMES:

BHLER K340 ISODUR -Souk elii
Souk i eliklerinden mamul kesici takmlarn kullanlmas genel olarak 200 oC
altnda olmaktadr. Souk i elikleri metallerin ekillendirilmesi iin kullanlmakta
olup, bunun yan sra refrakter malzemesi ve seramik malzemelerin imalatnda da
kullanlmaktadr. Ayrca selloz, aa ve kat sanayisinde de kullanlan baklarn
imalat yine souk i eliklerinden yaplmaktadr.
1 ) Souk i eliklerinden istenen en nemli 2 zellik unlardr;
1. Uzun mr; dier bir deyimle anma mukavemeti
2. Krlmamas; dier bir deyimle sneklik deerlerinin yksek olmas
BHLER fabrikalar souk i elii kullanclarndan gelen istekler dorultusunda%12
Cr ihtiva eden eliklere gre ki bunlar bilinen K100 (1.2080) ve K110 (1.2379)

- 46 -

elikleridir, hem anma mukavemeti hem de sneklik deerleri ynnden performans

daha yksek olan BHLER K340 ISODUR (patentle korunmu) eliini gelitirmitir.
2) Kullanm yerleri;
Kesme koparma kalplar
Souk ekillendirme kalplar
Bak imalat
3) BHLER K 340 ISODUR eliinin kimyasal analizi %;
Tablo 3.7 BHLER K 340 ISODUR eliinin kimyasal analizi

4) BHLER K340 ISODUR eliinin 1.2080 ve 1.2379 yaplan mukayeselerinde

aadaki tablo ortaya kmaktadr;
Tablo 3.8 Malzeme zellikleri Kyas

5.) Bhler K340 ISODUR eliinin nemli zellikleri;

1. Tm kesitte homojen mikro doku
2. Byk ebatlarda dahi dzenli karbit dalm
3. Isl ilem sonras tolere edilebilir ekil deitirme
4. Yksek sneklik deerleri
5. Yksek bask mukavemeti
6. Homojen mikro dokudan dolay mekanik ileme kolayl

- 47 -

6.) Bhler K 340 ISODUR eliinin eitli kullanm alanlarnda dier kalitelerle
karlatrlmas;

ekil 3.1 Bhler K 340 ISODUR eliinin dier eliklerle karlatrlmas

7.) BHLER K340 ISODUR eliinin uygulama deerleri;
Aadaki veriler BHLER eliklerini kullanan fabrikalarda yaplan testler
sonucunda elde edilmi veriler.

ekil 3.2 BHLER K340 ISODUR leme Verileri

- 48 -

8.) Menevi deerlerinin karlatrlmas;

Souk i eliklerinin aralarnda yaplan mukayeseden de grlecei gibi Bhler
K340 ISODUR souk i elii en yksek sertliine 550 C civarnda erimektedir.
Tablo 3.9 Menevi deerlerinin karlatrlmas

9.)BHLER K 340 ISODUR eliinin sl ilemi;

ki defa yaplan n stmadan (550 ve 850 C) sonra, 1040 1050 C;
1. Yada ( 5070C) veya
2. Scak banyoda ( AS 140 tuz banyosunda, takriben 180 C ) veya
3. Vakumda azot gaz ile en az 5 bar basn altnda sertletirilmesi mmkndr.
Menevileme derecesi olarak 540560 C (sertliin ikinci defa ykseldii blge)
seilmelidir. Menevilemenin ikinci defa yaplmas, meydana gelen bakiye ostenitin
martensitik yapya, dolays ile arzu edilen ince menevi dokusuna dnmesini
salayacaktr.
Komplike, dier bir deyim ile hassas kalplarn nc bir defa menevie veya
gerilim alma tavna tabi tutulmas bu tarz kalplarn mrn daha da uzatacaktr.
Kullanma sertlii ikinci meneviten sonra elde edilmektedir. Buna gre ikinci
meneviin derecesi kullanma sertliine gre ayarlanmaldr. (Ekteki Isl lem
diyagramna baknz).

- 49 -

GG 26:
Teknik zellikleri
Darbe direnci yksektir.
Mekanik mukaveti yksektir.
Hidrolik ve pnmatik basnca kar yksek dayankllk gsterir.
Yzey sertletirme sl ilemleri uygulanr.
Yaps homojen sk taneli sertliktedir.
Kullanm Alanlar
Kramayer, dili, volan, bur ve kovanlar.
Kalp bloklar, dner tablalar, aft kovanlar.
Bloklar, monifoldlar, valf gvdeleri.
3.3.2 KALIP VE KULLANILAN MALZEMELER:
Tablo 3.10 Kalp Ve Kullanlan Malzemeler

Malzeme

Kalplar
Anm Kesme
+ Delik delme
1020
1040
1050
1.2379
1.2080

Etek Bkme
1020
1050
1.2080
1.2842
GG 26

Delik Delme +
L Bkme
Kaml Delme
1020
1020
1040
1040
1050
1.2080
1.2080
1.2379
1.2842
GG 26

- 50 -

BLM-4
4. SONULAR
4.1 HESAPLAMALAR:
4.1.1 KESME BOLUUNUN HESABI:

x c.s. B
c: Katsay = 0,01 (Bantlarda kullanlan c katsays 0,005 ila 0,035 arsnda seilebilir, c nin
0,005 deeri temiz bir kesme yzeyine, 0,035e kadar olan daha byk deerleri de dk kesme kuvveti
ve i gereksinimine karlktr. Kesmeden beklenen artlara gre bu katsay iin bir deer tercihi
yaplabilir. Kesme yzeyinin fazla neme haiz olmad durumlarda dk kesme kuvveti ve i
gereksinimi iin c katsays 0,03 ile 0,04 alnabilir. Geleneksel kesme uygulamalar iin c katsaysnn
0,01 alnmas uygun olur.)
s: Kesilecek malzeme kalnl = 2 mm

B : Kesme dayanm N

mm 2

( B = 0,8 B

0,8.500 400)

x c.s. B 0,01.2. 400 0,4mm

4.1.2 KESME KUVVETNN HESABI:
P = L. s. B
L: Kesilen evre uzunluu =287,13 mm
s: Kesilecek malzeme kalnl =2 mm

B : Kesme dayanm N

mm 2

( B = 0,8 B

0,8.500 400)

P = L. s. B 287,13.2.400 229704 N 23415kg

4.1.3 BKME KUVVETNN HESABI:

Pb 0,22.s.L. b
L: Bklen uzunluk =23.1cm
s: Bklecek malzeme kalnl =0,2cm
0,22: Srtnmenin dikkate alnd katsay (bkme esnasnda kalp ile para arasndaki
srtnme)

b : ekme dayanm N

mm 2

Pb 0,22.s.L. b 0,22.0,2.23,1.500 508,2 N

[NOT: Alt basknn kalba ilave edilmesi bkme kuvvetinin yaklak %30 kadar artmasna neden olur]

- 51 -

4.1.4 ZIMBA BOYLARININ HESAPLANMASINDA KULLANILACAK

BAINTILAR:
4.1.4.1. Zmbay Burkulmaya Zorlayacak Kesme Kuvveti:

P .d .s. B

d: zmba ap mm
s: kesilen sa kalnl mm
B : Sacn kesme dayanm N

mm 2

4.1.4.2. Klavuz Plakal Zmba Boylarnn Belirlenmesi:

Lg

.E.J
2

0,5 .P

E: Elastisite modl N

mm 2

J: Burkulmaya zorlanan kesitin atalet momenti mm4

ekil 4.1.1 Delik zmbalarnda flanbaj boylar

ekil 4.1.2 Basn plakal zmba montaj

[NOT: Zmba apka ksmndaki yzey basnc P=2500 kg

yi at zaman zmba tayc plaka ile

cm 2
kalp st Plakas arasna ekil 4.2da grld gibi basn plakas ezilme plakas dediimiz 310mm kalnlnda sertletirilmi bir plaka konulmaldr. Bu zm yzey basncn drmek iin zmba
ba ksmnn byk apl yaplmasndan daha iyidir.]

- 52 -

4.1.5 AINIM KESME + DELK DELME KALIBINDAK ZIMBALARIN

HESABI:

ekil 4.1.3 Anm Kesme + Delik Delme Kalbnda kullanlan zmbalar

ap 11mmlik zmba iin hesap:
Zmbay burkulmaya zorlayacak kesme kuvveti:

P d s B

d: zmba ap 11 mm
s: kesilen sa kalnl = 2 mm

B : Sacn kesme dayanm = 0,8 B 0,8.500 400 N

mm 2

P d s B = 11 2 400 27646 N
Klavuz plakal zmba boylarnn belirlenmesi:
Lg

.E.J
2

0,5 .P

E: Elastisite modl = 2,1 10 5 N

mm 2

J: Burkulmaya zorlanan kesitin atalet momenti mm4

Dairesel kesitli zmbalar iin atalet momenti: J

d4
64

114
64

718,68 mm 4

- 53 -

Lg1

.E.J
0,5 2.P

2,1 10 5 718,68
0,5 2 27646

68601,3 261,9mm 262mm

ap 16,5mmlik zmba iin hesap:

Zmbay burkulmaya zorlayacak kesme kuvveti:

P d s B

d: zmba ap 16,5 mm
s: kesilen sa kalnl = 2 mm

B : Sacn kesme dayanm = 0,8 B 0,8.500 400 N

mm 2

P d s B = 16,5 2 400 41469 N

Klavuz plakal zmba boylarnn belirlenmesi:

.E.J

Lg

E: Elastisite modl = 2,1 10 5 N

0,5 .P

mm 2

J: Burkulmaya zorlanan kesitin atalet momenti

mm

Dairesel kesitli zmbalar iin atalet momenti: J

Lg 2

.E.J
0,5 2.P

2,1 10 5 3638,36
0,5 2 41469

d4
64

16,5 4
64

231532 482mm

3638,36 mm 4

- 54 -

4.1.6 DELK DELME + KAMLI DELME KALIBINDAK ZIMBALARIN

HESABI:

ekil 4.1.4 Delik Delme + Kaml Delme Kalbnda kullanlan zmbalar

ap 16,5mmlik zmba iin hesap:
Zmbay burkulmaya zorlayacak kesme kuvveti:

P d s B

d: zmba ap 16,5 mm
s: kesilen sa kalnl = 2 mm

B : Sacn kesme dayanm = 0,8 B 0,8.500 400 N

mm 2

P d s B = 16,5 2 400 41469 N

Klavuz plakal zmba boylarnn belirlenmesi:

Lg

.E.J
2

0,5 .P

E: Elastisite modl = 2,1 10 5 N

mm 2

J: Burkulmaya zorlanan kesitin atalet momenti mm4

Dairesel kesitli zmbalar iin atalet momenti: J

d4
64

16,5 4
64

3638,36 mm 4

- 55 -

Lg1

.E.J
0,5 2.P

2,1 10 5 3638,36

0,5 2 41469

231532 482mm

Kaml Delmedeki Eliptik Zmbann hesab:

ekil 4.1.5 Eliptik zmbann kesiti

Zmbay burkulmaya zorlayacak kesme kuvveti:

P3 L s B L: Kesilen evre uzunluu =36 mm

s: Kesilecek malzeme kalnl =2 mm

B : Kesme dayanm N

mm 2

( B = 0,8 B

0,8.500 400)

P3 L s B 36 2 400 28800 N
P1, 2 d s B

d: zmba ap 8,5 mm
s: kesilen sa kalnl = 2 mm
Sacn
kesme
B:

0,8 B

0,8.500 400 N

dayanm

mm 2

P1, 2 d s B = 8,5 2 400 21363N

P P1, 2 P3 21363 28800 50163N

Klavuz plakal zmba boylarnn belirlenmesi:
Lg

.E.J
2

0,5 .P

E: Elastisite modl = 2,1 10 5 N

mm 2

J: Burkulmaya zorlanan kesitin atalet momenti mm4

- 56 -

Eliptik zmba iin atalet momenti: J 1

d4
64 2

8,5 4
128

128 mm 4

J 2 128 mm4

b=9,5

h=8,5

Jx

b h 3 9,5 8,53

486mm 4
12
12

Jy

b3 h
9,53 8,5

607mm 4
12
12

Not: Burada x ve y ye gre Atalet Momenti alnd zaman farkl sonular kar.
Kk olan sonucu almak uygundur.

J x J min J 3 486mm4
J J 1 J 2 J 3 128 128 486 742mm4

Lg 2

.E.J
0,5 2.P

2,1 10 5 742
0,5 2 50163

39034 198mm

Yukardaki bantlardan yaplan hesaplamalarda elde edilen zmba boylar,

kalpta kullanlacak olan standartlam zmba boylarndan ok daha uzun olduklar
grlmtr. Bir rnek tekil etmesi asndan Anm Kesme + Delik Delme kalbnda
kullanlacak olan zmba iin yaplan hesaplamada elde edilen zmba boyu Lg 1 =262 mm
dir. Fakat projenin hazrlk aamasnda kullandmz kaynaklardan alm olduumuz
bilgilere dayanarak u sonuca varlmtr: Kalp tasarmnda kullanlan zmbalar normal
olarak 60-100 mm boylarnda yaplmaktadr. Ortalama olarak klavuzsuz alan zmba
boylar, en ok aplarnn 8 kat, klavuz plakal kalplarda kullanlan zmba boylar da
en ok aplarnn 12 kat yaplmaldr. Bunun sonucunda da Anm Kesme + Delik
Delme kalbnda kullanlacak olan 11mmlik zmba boyu iin bulduumuz Lg 1 =262
mm lik uzunluk deeri teknik resimlerde de belirtildii gibi 91 mm olarak alnmas
uygun grlmtr.

- 57 -

4.2. KALIPLARIN ALIMASI:

4.2.1 AINIM KESME+DELK DELME:

X
ARA PLAKA
D ELK TUTUCU
D ELK
POT EMBER
SARI YAY

SAC PARA
EZLME PLAKASI

L MESAFES

ZIMBA TUTUCU
TAMPON
ZIMBALAR
ERKEK ELK
ERKEK ELK TUTUCU
PABU
ALT PLAKA

ekil 4.1 Anm Kesme+Delik Delme

1. Presin Y ynndeki hareketiyle Tampon ve Pot emberi tarafndan sac
sktrlr.

- 58 -

2. Dii eliin Y ynndeki hareketiyle Tampon ve Pot emberi tarafnda

sktrlan sacn Anm Kesme ilemi yaplr.
3. Presin Y ynnde hareketine devam etmesiyle Dii eliin de Sar Yaylar
tarafndan desteklenen Pot emberini aa itmesiyle Tampon iindeki Zmbalar
L Mesafesi kadar yer deitirerek delme ilemini gerekletirirler.
4. Delme ileminden sonra pres +Y ynnde harekete balar. Pot emberi altndaki
Sar Yaylar kalbn alma hareketinde Pot emberini yukar ittirir.
5. Pot emberinin +Y ynndeki yukarya kma mesafesini Pabular snrlam
olur. Bylece Pot emberi bir sonraki Anm Kesme ve Delme ilemi iin hazr
konuma gelir.
4.2.2 ETEK BKME:

SAC PARA
ST PLAKA

TAMPON
HAREKET
MESAFES

ST ELK TUTCU

ST ELK

ALT ELK

TAMPON

ALT PLAKA

IKARICI ML

ALT ELK TUTUCU

ekil 4.2 Etek Bkme

1. Presin Y ynndeki hareketiyle st elik ( Erkek ) ve Tampon, sac paray
skar.
2. Presin Y ynndeki hareketine devam etmesiyle st elik Sac - Tampon
beraber 15mm aa hareket ederek Alt elik ( Dii ) iine girmesiyle, Etek
Bkme lemi gerekleir.
3. Sac bkldkten sonra kalp +Y ynndeki alma hareketine balar, bu srada
da Presin zel bir sistemi olan karc Miller de Tamponu 15mm +Y ynnde
yukar kaldrr. Bklm para Tamponla beraber yukar kar.
4. karc Miller, Tamponu bir sonraki bkme ilemi iin 15mm yukarda tutar.

- 59 -

4.2.3 L BKME:
y

x
BKLMEM SA

ALT ELK

ST ELK

TAMPON

ST PLAKA

IKARICI ML

ALT PLAKA

ekil 4.2.3 L Bkme-ak

1. st tablann y ynnde olan hareketi sonucunda; karc miller vastasyla
ykseltilmi tampon ile st elik arasnda bklmemi sa sktrlr.
2. st elik, karc miller ile bask verilen tampon ve aralarnda sktrlmak
suretiyle kalan sacn bir blm st tablann devam eden y ynndeki hareketi
ile y ynnde hareket etmeye balarlar.
3. y ynndeki bu toplu hareketin esnasnda, bklmemi sacn akta kalan bask
uygulanmayan blgesi alt elik ekil nedeniyle 90olik bir ayla L eklinde
bklmeye balar.
4. ekil verme ilemi tamamlandnda paramz yaklak ortasndan 90olik bir
bkme uygulanm olur.

- 60 -

ST ELK

BKLM SA

ALT ELK

TAMPON

ST PLAKA

IKARICI ML

ALT PLAKA

ekil 4.2.4 L Bkme-kapal

4.2.4 DELK DELME+KAMLI DELME:
y

x
TAMPON

ZIMBA

ZIMBA TUTUCU TAKOZ

ST PLAKA

DKEY KAM

YATAY KAM

ALT PLAKA

ELK GVDE

ZIMBA

ekil 4.2.5 Delik Delme+Kaml Delme

VULKOLLAN YAY

- 61 -

1. Bu kalpta, dikey delik delme ve dikey hareket yatay harekete dntrlerek

yatay delik delme ilemi gerekletirilir.
2. Dikey delik delme ileminde grev zmba-1indir. st kalbn y ynnde
ilerlemesiyle tampon ile elik gvde arasnda kalan para bir noktada
sktrlmaya balar ve tampon ile zmba tutucu takoz arasndaki boluk
azalmaya balar.
3. Sktrma ilemini takiben tampon ve zmba tutucu takoz arasnda14 mmlik
boluk kaldktan sonra zmba devreye girer.
4. Zmbann devreye girmesiyle delik delme ilemi balar. Delik delme ilemi
ardndan ekilde mor renk ile gsterilen artk para y ynnde der ve ilem
st delik iin tamamlanr.
5. Kaml delme ileminde; st tabla ile hareketlenen dikey kam hareketini yatay
kama vererek kesme iin gerekli olan kuvveti temin eder.
6. Yatay kamn verilen hareketle x ynnde hareketi salanr.
7. x ynnde ilerleyen kam ile zmba vulkollon yayn skmasna neden olurlar.
8. x ynndeki bu ilerleme ile zmba bir noktada delme ilemini gerekletirir.
9. ekilde mor renkle gsterilen artk para nce x ynnde hareket eder ve
ardndan y ynndeki boluktan atlr.
10. Zmbann dikey konumda geri ekilmesini st tablann y ynndeki hareketi
salar. Kamn geri ekilmesini, vulkollon zerindeki bask kalktktan sonra,
vulkollonun sktrlmas suretiyle zerinde depolanan enerji ile salanr.
11. Zmbalarn geri ekilmesiyle ilem tamamlanr.

- 62 -

4.3 SONULAR:
Yaplan bu alma ile sa kalp alannda mevcut aratrmalarmz da
grdmz bir eksik olan kalp tasarm hesaplanmalar, tasarmn yaptmz
kalplarn kesme ve bkme ilemleri arlkl olduklarndan, bu alanlar erevesinde
gerekletirilmitir.
Farkl bir sistemi olan ve tasarmn yaptmz kalplardan kaml kalp
incelenmitir.
Mevcut malzemeler ile ilgili aratrmalarmz sonucunda tespit ettiimiz yeni
kan malzemeler, mevcut youn kullanm olanlar ile kyas yaplarak stnlkleri
tartlm ve alternatifler belirlenmitir.
Bu almamzla amaladmz, tm ynleriyle sa kalp tasarm
gerekletirilerek akademik ve sanayiye dnk kapsaml bir kaynak oluturulmutur.

- 63 -

EKLER:

EK1:

AINIM KESME + DELK DELME KALIBI

TEKNK RESMLER:

- 64 -

- 65 -

- 66 -

- 67 -

- 68 -

- 69 -

- 70 -

- 71 -

- 72 -

- 73 -

- 74 -

- 75 -

- 76 -

- 77 -

EK2:

ETEK BKME KALIBI

TEKNK RESMLER:

- 78 -

- 79 -

- 80 -

- 81 -

- 82 -

- 83 -

- 84 -

- 85 -

- 86 -

- 87 -

- 88 -

- 89 -

EK3:

L BKME
TEKNK RESMLER:

- 90 -

- 91 -

- 92 -

- 93 -

- 94 -

- 95 -

- 96 -

- 97 -

- 98 -

- 99 -

EK4:

DELK DELME + KAMLI DELME

TEKNK RESMLER:

- 100 -

- 101 -

- 102 -

- 103 -

- 104 -

- 105 -

- 106 -

- 107 -

- 108 -

- 109 -

- 110 -

KAYNAKLAR:
/1/ GNE, A. T. , Pres leri Teknii, Cilt1, Makine Mhendisleri Odas Yaynlar,
2003
/2/ BEER, F. P. , JOHNSTON, R. , evirenler: KESKNEL, F. , ZBERK, T. ,
Statik, Mhendisler in Mekanik, Birsen Yaynevi, stanbul.
/3/ ASSAB & KORKMAZ. , Kalp elii ve Isl lemi
/4/ ATAMEK, S. , Sa Kalplar, Bursa,1977.
/5/ DEMRC, A.H. , Mhendislik Malzemeleri, Aktel Yaynlar, Bursa, 2004
/6/ BABALIK, F.C. , Makine Elemanlar ve Konstrksiyon rnekleri, Cilt1, Uluda
niversitesi, Bursa, 1997
/7/ YAVUZ, N. , Modern malat Yntemleri Ders Notlar, Bursa, 2003
/8/ http://www.kalipteknolojisi.com/
/9/ http://www.kalipdunyasi.com.tr
/10/ http://www.makinamuhendisi.com/
/11/ http://www.muhendisim.net/
/12/ http://www.cadcam67.com/s
/13/ http://prg.onerler.com.tr/products.php
/14/ http://www.kalip.net/
/15/ http://www.bohlercelik.com.tr/iletisim.htm , BHLER ELK TC. LTD. T.
/16/ http://www.hedefcelik.com/tr/default.asp?mn=as&pg=as
/17/ http://www.yilmaz-ticaret.com/sfero.htm

- 111 -

TEEKKRLER:
Projenin hazrlanmas srasnda bilimsel bilgilerini paylaan ve yardmlarn
esirgemeyen bitirme almasnn yneticisi Sayn Hocamz Prof. Dr. Ali BAYRAMa;
veri toplama ve aratrma srasnda, sanayi tecrbeleri konusunda desteklerini sunan
ERKALIP A.. Montaj ve 2D Sorumlusu Sayn Tuncay ERAYVAZa, ERKALIP A..
Tasarm Bro Sorumlusu Sayn Sabriye ONANa ve kalplk mesleine ilk adm
attmz gnden bugne desteklerini esirgemeyen ERKALIP A.. Fabrika Mdr
Sayn Necmettin KAYAya; mesleki geliimimizde bizlere imknlarn sunan
ERMETAL irketler Grubu Ynetim Kurulu Bakan Sayn Fahrettin GLENERe
teekkr ederiz.
Bu sektre girmemizi salayan, mesleki geliimimizde youn ilgi ve emei olan
Sayn Abid DOANa kranlarmz sunarz.
Maddi ve manevi desteklerini bizlerden hibir zaman esirgemeyen kymetli
ailelerimize kranlarmz sunarz.

- 112 -

ZGEM:
Sunay DOAN:
1982 BULGARSTAN / Razgrat doumluyum. 1989 ylndaki gle Trkiyeye
g ettik.
lkokulu BAHAR lkretimde, ortaokulu ZEKA GMD
lkretimde, Ortarenimimi ATATRK Lisesinde tamamladm. 2001 ylnda
ULUDA niversitesi Makine Mhendislii Blmn kazandm.
lyaz DRZOGLU:
1984 MAKEDONYA / Gostivar doumluyum. lkokulu Gostivara bal Aa
Banisa kynde ATATRK lkokulunda, liseyi Gostivarn PANE POPOSK Fen
Lisesinde tamamladm. 2002 ylnda Trkiyeye niversite eitimi iin geldim.
ULUDA niversitesi Makine Mhendislii Blmnde eitim grmee baladm.