108ff-Tehnika Visokog Napona

Prof. dr. sc. Ivo Uglei, dipl. ing.
TEHNIKA VISOKOG
NAPONA
Zagreb, 2002.
Prof.dr. sc. Ivo Uglei, dipl.ing.

TEHNIKA VISOKOG NAPONA
FAKULTET ELEKTROTEHNIKE I RAUNARSTVA

ZAVOD ZA VISOKI NAPON I ENERGETIKU
Unska 3, 10000 Zagreb
Sadraj:
1.
ELEKTRINO POLJE............................................................................................................4
1.1
OSNOVNI POJMOVI .........................................................................................................................4
r
1.2
JAKOST ELEKTRINOG POLJA E ...................................................................................................4
r
1.3
VEKTOR ELEKTRINOG POMAKA D .............................................................................................6
1.4
PRIMJERI ELEKTRINOG POLJA U TEHNICI VISOKOG NAPONA .......................................................7
1.5
COULOMBOV ZAKON ...................................................................................................................11
1.6
PROSTORNI NABOJ .......................................................................................................................12
1.7
MATERIJA U ELEKTRINOM POLJU ..............................................................................................13
1.8
DIELEKTRINI GUBICI ..................................................................................................................14
1.9
ZAKON LOMA SILNICA NA GRANICI DVAJU DIELEKTRIKA ...........................................................15
1.10 SLOJEVITI DIELEKTRICI ...............................................................................................................16
1.10.1
Ploaste elektrode................................................................................................................16
1.10.2
Koaksijalni cilindar .............................................................................................................17
1.10.3
Koncentrine kugle..............................................................................................................18
2.
NUMERIKI PRORAUNI ELEKTRINIH POLJA ........................................................19

2.1
METODA KONANIH DIFERENCIJALA ..........................................................................................19
2.2
METODA NADOMJESNOG NABOJA ...............................................................................................23
2.3
GRAFIKE METODE ODREIVANJA POLJA ...................................................................................26
2.3.1
Odreivanje kapaciteta ........................................................................................................27
2.3.2
Rotaciono simetrino polje..................................................................................................27
2.4
RASPODJELA POTENCIJALA NA IZOLATORSKOM LANCU .............................................................28
3.
PLINOVITI DIELEKTRICI..................................................................................................30
3.1
UZDUH .........................................................................................................................................30
3.2
DRUGI PLINOVITI DIELEKTRICI ....................................................................................................30
3.2.1
Elektropozitivni i elektronegativni plinovi..........................................................................30
4.
IZBIJANJE U PLINU............................................................................................................31
4.1
IONIZACIJA U PLINU .....................................................................................................................31
4.1.1
Ionizacija molekula .............................................................................................................31
4.1.2
Pobuivanje molekula .........................................................................................................32
4.1.3
Termika ionizacija .............................................................................................................32
4.2
IONIZACIJA SA POVRINE ELEKTRODE .........................................................................................33
4.2.1
Povrinska ionizacija ...........................................................................................................33
4.2.2
Povrinska udarna ionizacija s katode .................................................................................33
4.2.3
Povrinska fotoionizacija.....................................................................................................33
4.2.4
Termika emisija .................................................................................................................34
4.2.5
Autoelektronska emisija ......................................................................................................34
4.3
NEGATIVNI ION ............................................................................................................................34
4.4
REKOMBINACIJA ..........................................................................................................................34
4.4.1
Rekombinacija elektrona sa pozitivnim ionom ...................................................................34
4.4.2
Rekombinacija jednog pozitivnog i jednog negativnog iona ..............................................34
4.5
SAMOSTALNO I NESAMOSTALNO IZBIJANJE U PLINOVIMA ..........................................................34
4.5.1
Duljina slobodnog puta .......................................................................................................35
4.5.2
Koeficijent udarne ionizacije...............................................................................................36
4.5.3
Elektronska lavina ...............................................................................................................38
4.5.4
Samostalno izbijanje u plinu ...............................................................................................39
5.
PROBOJ U HOMOGENOM POLJU....................................................................................41

5.1
5.2
Sadraj
STREAMER - TEORIJA KANALA ....................................................................................................43

VRIJEME PROBOJA .......................................................................................................................44
stranica: 1
Prof.dr. sc. Ivo Uglei,dipl.ing.


5.3
6.
RELATIVNA GUSTOA PLINA .......................................................................................................45
PROBOJ U PLINU PRI NEHOMOGENOM ELEKTRINOM POLJU.............................47

6.1
FAKTOR HOMOGENOSTI POLJA ...................................................................................................47
6.1.1
Faktor homogenosti cilindrinog kondenzatora ..................................................................47
6.2
PROBOJ U NEHOMOGENOM POLJU ...............................................................................................48
6.2.1
Poetna jakost elektrinog polja koaksijalnog cilindra .......................................................49
6.2.2
Probojni napon u slabo nehomogenim poljima ...................................................................51
6.2.3
Jako nehomogena polja .......................................................................................................52
6.2.4
Utjecaj vlanosti na probojni napon ....................................................................................54
6.2.5
Vanjska parcijalna izbijanja ................................................................................................54
7.
KRUTI DIELEKTRICI .........................................................................................................56

7.1
PROBOJ U KRUTIM DIELEKTRICIMA .............................................................................................56
7.1.1
Toplinski proboj ..................................................................................................................56
7.1.1.1
7.1.1.2
7.1.1.3
Proboj uslijed dielektrinih gubitaka .............................................................................................. 58

Utjecaj gubitaka uslijed zagrijavanja strujom ................................................................................ 60
Proboj kroz vodljivi kanal............................................................................................................... 61
7.2
UNUTARNJA PARCIJALNA IZBIJANJA ...........................................................................................62
7.2.1
Mjerenje parcijalnih izbijanja..............................................................................................64
7.3
ISTO ELEKTRINI PROBOJ ..........................................................................................................65
7.4
MEHANIKI PROBOJ .....................................................................................................................65
8.
TEKUI DIELEKTRICI .......................................................................................................69

8.1
8.2
8.3
9.
SPECIFINA VODLJIVOST .............................................................................................................69

DIELEKTRINI GUBICI KARAKTERIZIRANI SU VELIINOM TG....................................................69
PROBOJNA VRSTOA .................................................................................................................70
PROIZVODNJA VISOKOG IZMJENINOG NAPONA ...................................................73

9.1
VISOKI IZMJENINI NAPON ..........................................................................................................73
9.1.1
Karakteristine veliine .......................................................................................................73
9.2
ISPITNI TRANSFORMATORI ...........................................................................................................73
10.
10.1
10.2
10.3
11.
11.1
11.2
12.
PROIZVODNJA VISOKOG ISTOSMJERNOG NAPONA.............................................76

KARAKTERISTINE VELIINE ......................................................................................................76
VIESTRUKI ISTOSMJERNI NAPON ................................................................................................76
ELEKTROSTATSKI GENERATOR ....................................................................................................77
UDARNI NAPON..............................................................................................................78
KARAKTERISTINE VELIINE ......................................................................................................78
PROIZVODNJA UDARNIH NAPONA ................................................................................................79
PRENAPONI .....................................................................................................................84
12.1 KLASIFIKACIJA PREMA IEC 71-1 /1/ ...........................................................................................84

12.2 KARAKTERISTIKE PRENAPONA ....................................................................................................86
12.3 PRIVREMENI PRENAPONI .............................................................................................................86
12.3.1
Ferrantijev efekt ..................................................................................................................87
12.3.2
Ferorezonancija ...................................................................................................................88
12.3.3
Prenaponi uslijed kvarova ...................................................................................................88
12.3.3.1
12.3.3.2
Zemljospoj .................................................................................................................................. 88
Privremeni prenaponi uzrokovani ispadom tereta ..................................................................... 89
12.4 SKLOPNI PRENAPONI ....................................................................................................................90

12.4.1
Uklapanje neoptereenog dalekovoda .................................................................................90
12.4.1.1
12.4.1.2
Sadraj
Uklapanje preko transformatora ................................................................................................. 90

Uklapanje preko veeg broja dugih vodova ili kabela............................................................... 90
stranica: 2


12.4.1.3
Uklapanje preko kompleksnog izvora........................................................................................ 90
12.4.2
Isklapanje malih kapacitivnih struja ....................................................................................91
12.4.3
Isklapanje malih induktivnih struja .....................................................................................92
12.4.4
Prenaponi kod isklapanja kvarova.......................................................................................93
12.4.5
Povratni napon s dvije frekvencije ......................................................................................94
12.5 ATMOSFERSKI PRENAPONI...........................................................................................................95
12.5.1
Mehanizmi nastanka groma.................................................................................................96
12.5.2
Energija groma ....................................................................................................................97
12.5.3
Parametri struje groma ........................................................................................................98
12.5.4
Strmine struje groma ...........................................................................................................99
12.5.5
Gustoa udara groma.........................................................................................................100
12.5.6
Broj udara groma u dalekovode ........................................................................................101
12.5.7
Struje groma kojima je fazni vodi direktno izloen.........................................................101
12.6 VRLO BRZI PRENAPONI ..............................................................................................................103
12.6.1
Povratni preskoci kod isklapanja rastavljaa.....................................................................104
12.6.2
Tranzijentni porast potencijala oklopa ..............................................................................106
12.7 ODVODNICI PRENAPONA ...........................................................................................................108
12.7.1
Princip djelovanja..............................................................................................................108
12.7.2
Zatitna zona......................................................................................................................109
12.7.3
Klasini odvodnik prenapona ............................................................................................110
12.7.3.1
12.7.3.2
12.7.4
12.7.4.1
12.7.4.2
12.7.5
12.7.6
12.7.6.1
12.7.6.2
12.7.6.3
12.7.6.4
Izbor ventilnih odvodnika......................................................................................................... 111

Proradni napon .......................................................................................................................... 112
Metal oksidni odvodnici ....................................................................................................113

Strujno-naponska karakteristika MO odvodnika ..................................................................... 114
Termika stabilnost MO odvodnika ......................................................................................... 115
Izbor MO odvodnika kod ugradnje u distributivne mree ................................................116

Izbor MO odvodnika za prijenosne mree .......................................................................119
Izbor trajnog radnog napona Uc................................................................................................ 119
Izbor nazivnog napona Ur ......................................................................................................... 119
Izbor nazivne odvodne struje In ................................................................................................ 120
Provjera energetske podnosivosti odvodnika prenapona......................................................... 120
12.8 PUTNI VALOVI............................................................................................................................120

12.8.1
Valna jednadba putnih valova elektrinog voda..............................................................120
12.8.2
Refleksije i lomovi putnih valova......................................................................................123
12.8.3
Prolazna struja (Petersenovo pravilo)................................................................................125
12.8.4
Oblici valova u proraunima .............................................................................................126
12.8.5
Vodovi koji se ravaju.......................................................................................................126
12.8.6
Putni valovi u TS ...............................................................................................................127
12.8.6.1
12.8.7
12.8.8
12.8.9
Sadraj
Nailazak vala sa strmim elom i beskonano dugim hrptom na stanicu................................. 128
Viestruke refleksije ..........................................................................................................129

Prolazak vala kroz induktivitet ukljuen izmeu dva voda ...............................................131
Prolazak vala pokraj kapaciteta .........................................................................................132
stranica: 3


1.
ELEKTRINO POLJE
1.1
OSNOVNI POJMOVI
Uzroci elektinih pojava su elektrini naboji, koji mogu biti pozitivni i negativni. Jedinice za
naboj su As (ampersekunda) ili C (Culon). Poznato je da se suprotni naboji privlae, a istoimeni odbijaju.
Prostor u kojem djeluju elektrine sile naziva se elektrino polje. Oblik elektrinog polja prikazuje se
silnicama, koje izlaze iz pozitivnog, a ulaze u negativni naboj. Gustoa silnica predouje jakost
elektrinog polja, koje je vektorska veliina. Silnice su uvijek okomite na ekvipotencijalne plohe.
Elektrostatsko polje je definirano kao polje koje je uzrokovano mirnim nabojem na povrini elektroda, i
unutar kojeg nema slobodnog naboja u prostoru.
1.2
r
JAKOST ELEKTRINOG POLJA E
Slika 1. Slika polja vezana uz definiciju jakosti elektrinog polja
Jakost elektrinog polja je definirana kao sila F na pozitivni, probni naboj Qp.
r
r F
E= +
Qp
Jedinice za jakost elektrinog polja su V/m, koji odgovaraju
N
.
As
Probni naboj Qp mora biti mali u odnosu na naboj na elektrodama QE kako se ne bi kvarila slika polja.
r
Jakost elektrinog polja E je vektorska veliina koja u bilo kojoj toki ima smjer tangente na silnicu.
Ako su sve silnice meusobno paralelne i istog smjera radi se o homogenom polju.
Napon definiramo kao razliku potencijala izmeu ekvipotencijala 1 i 2.
2
r r
U 12 = 1 2 = E d s
1
Jakost elektrinog polja, koje je vektorska veliina moe se izraziti i kao gradijent jednog skalara, tj.
potencijala .
r
E = grad
1. Prorauni elektrinih polja
stranica: 4


Slika 2. Prostorni prikaz vektora jakosti elektrinog polja E
Trodimenzionalno polje promatramo u kartezijevim koordinatama. Vektor jakosti elektrinog polja E ,

moe se rastaviti u komponente iji su iznosi:
Ex =
, Ey =
, Ez =
y
x
z
To su diferencijalni koeficijenti potencijala po putu. Parcijalna derivacija ukazuje da se prilikom

diferenciranja ono vri samo u jednom smjeru, dok su ostala dva pri tom konstantna. Vektor jakosti
elektrinog polja ide u smjeru opadanja potencijala, pa se vektor jakosti polja u prostoru moe pisati kao :
r
r r r
E = grad = (i
+ j
+k
)
x
y
y
Dvodimenzionalno polje opisano je samo sa dvije koordinate, tj.
= 0.
z
Elektrino polje moe se raunski predstaviti vektorskim poljem (vektor jakosti polja
r
E ) ili skalarnim poljem (polje potencijala).
Primjer 1.
Dvodimenzionalno elektrino polje opisano je jednadbom potencijala
= m ln[a(x 2 + y 2 )] = f ( x, y )
a i m su konstante. Toka P lei na povrini jedne elektrode i ima referentni potencijal
o = 0. (xo = 0.5cm, yo = 0) . U toki polja s koordinatama ( x1 = 6.0cm, y1 = 4.0cm ) iznosi potencijal
1 = +8.0 kV . Treba odrediti konstante m i a, predoiti sliku polja, te napisati izraz za jakost polja u
toki P1.
stranica: 5


Slika 3. Rotaciono simetrino polje cilindrinog vodia

Zadana jednadba potencijala opisuje rotaciono simetrino polje cilindrinog vodia radijusa
rz = 0.5 cm. Ekvipotencijalne plohe su cilindrine ljuske, tako da u smjeru osi z nema promjene
potencijala.
1.3
r
VEKTOR ELEKTRINOG POMAKA D
Na neutralnom vodljivom tijelu u el. polju influencira se naboj. Unutar vodljivog tijela nema
r
polja.Vektor elektrinog pomaka D ima smjer polja, a iznos mu je dan gustoom influenciranog naboja .
Mjera za elektrini pomak As/m2.
Odnos izmeu elektrinog pomaka i jakosti polja predstavlja dielektrinost .
r
r
D = E
F
Za vakum je dielektrina konstanta o=8.854.10-12 m .
Slika 4. Tok elektrinog pomaka

Tok elektrinog pomaka, dobije se ako se vektor elektrinog pomaka integrira po nekoj povrini.
r r
= D dA
Ako se vektor elektrinog pomaka integrira po nekoj zatvorenoj povrini dobije se naboj zatvoren tom
plohom.
r r
Q = D dA
A
stranica: 6


Relativna dielektrinost r je broj koji kazuje koliko je puta dielektrinost nekog dielektrika vea nego
dielektrinost vakuma.
r
r
D = r o E
Elektrina polarizacija je neznatno gibanje elektrinog naboja unutar dielektrika u smjeru elektrinog
polja ili u obrnutom smjeru.
Kondenzator se sastoji od kombinacije dviju elektroda i dielektrika. Kapacitet kondenzatora je omjer
naboja na elektrodama Q i napona izmeu elektroda.
C=
Q
U
As
V = [F ]
Kapacitet kondenzatora zavisi o veliini, razmaku i obliku elektroda, te dielektriku izmeu njih.
Energija kondenzatora je:
W=
1.4
Q U C U 2
[VAs ] = [J ]
=
2
2
PRIMJERI ELEKTRINOG POLJA U TEHNICI VISOKOG NAPONA
1. Paralelne ploe
Homogeno polje u zraku je gotovo nemogue ostvariti. Postoje meutim dijelovi za koje se moe rei da
su homogena polja.
Slika 5. Slika polja ploastog kondenzatora

Ako je polumjer ploa mnogo vei od njihova razmaka d, ili ukoliko je relativna dielektrinost r
dielektrika mnogo vea od relativne dielektrinosti r prostora u kojem dolazi do rasipanja, moe se
rasipanje zanemariti.
E=
U
d
Jakost polja je svugdje ista i proporcionalna je narinutom naponu.

Kapacitet ploastog kondenzatora uz zanemarivo rasipanje je:
stranica: 7


Co =
o r A
d
Najvea jakost polja je na rubovima.
Slika 6. Rogowski profil

Ako se elektrodama dade oblik A i B, najvea jakost polja biti e u homogenom polju. Oblik elektroda
prema Rogowskom je dan funkcijom:
y=
x
d
( + e d ) = f ( x)
2
Ova formula meutim nema praktino znaenje, jer svakom pojedinom razmaku d pripada drugaiji profil
elektroda.
Ukupni kapacitet, koji obuhvaa i rasipni kapacitet oznaava se sa Cm, relativna greka pri odreivanju
kapaciteta moe se odrediti za krune ploe radiusa r, debljine a i razmaka d iz:
F=
Cm Co d
=
Co
r
F=
d
r
16r (d + a ) a d + a
+ 1
+ ln
ln
d2
d a

uz d >> a vrijedi:
16r
ln d + 1

Za paralelne trake debljine a = 10 mm i irine h = 20 cm je greka:
d
F
h
0.667
Primjer 2.
Za dvije paralelne trake u zraku, debljine a = 10 mm, irine h = 20 cm i razmaka
d = 10 cm treba izraunati kapacitet po jedinici duljine.
stranica: 8


2. Koaksijalni cilindri
Slika 7. Koaksijalni cilindri

Sastoje se od dvije elektrode radiusa r1 i r2, duljine l. Polje je radialno simetrino.
Jakost elektrinog polja je:
E=
Q
2rl o r
Najvea jakost polja je na unutarnjoj elektrodi.
EMAX =
Q
2r1l o r
Funkcija raspodjele potencijala:
Q
r
ln 2
2l o r r
Za r = r1 je potencijal 1 = U.
1 = U =
Q
r
ln 2
2 l o r
r1
Izvod funkcije raspodjele potencijala:

2 r
r
U12 = 1 2 = E d s
1
Za r =r1 je potencijal vodia 1 = U , a potencijal plata na polumjru r=r2 je = 0 .

r2
= E dr =
r
Q
2l o r
r2
dr
r
Q
r
ln 2
2l o r r
Jakost polja izraena pomou narinutog napona je:
E=
U
r
r ln 2
r1
stranica: 9


Kapacitet cilindrinog kondenzatora je:
C=
2l o r
r
ln 2
r1
Pri odreivanju kapaciteta rasipno polje na krajevima se moe zanemariti ako se radi o dovoljno dugom
vodiu (npr. kabel).
Slika 8. Funkcija raspodjele potencijala i funkcija raspodjele elektrinog polja

Primjer 3.
Povoljnija raspodjela potencija i polja unutar kondenzatorskog provodnog izolatora izmeu unutarnjeg
vodia i prirubnice nastoji se postii umetanjem metalnih folija u obliku koncentrinih ljuski u izolaciji.
U ovom primjeru emo pretpostaviti da postoje dvije takve folije dok je u stvarnosti taj broj daleko vei.
Poznat je radius unutarnjeg vodia ri, i radiusi r1, r2 i r3, a takoer i duljina prirubnice l3. Treba linearizirati
raspodjelu potencija prikladnim duljinama folije l1 i l2 u dielektriku.
Slika 9. Presjek kondenzatora

3. Koncentrine kugle
Jakost elektrinog polja je:
E=
U
1 1
r 2
r1 r2
stranica: 10


Izvod:
Ovakvo polje ima i jedna kugla ako je druga elektroda dovoljno udaljena (npr. kugla u sredini). U takvom
sluaju prikladnije je prikazati jakost polja pomou naboja na kugli:
E=
Q
4r 2
Najvea jakost polja je na unutarnjoj kugli.

Primjer 4:
Na konfiguraciju elektroda kao na slici prikljuen je napon U. Radiusi iznose r1 = 1 cm, r2 = 2 cm. Treba
odrediti ekvipotencijalnu liniju
U
.
2
Osim toga treba utvrditi na kojem mjestu nastupa najvea jakost el. polja.
Slika 10. Slika elektroda sa izraunatim (-----) i stvarnim (_____) rasporedom ekvipotencijalne linije
1.5
COULOMBOV ZAKON
Slika 11. Tokasti naboj Q2 u polju tokastog naboja Q1

Sila kojom se dva tokasta naboja privlae ili odbijaju je:
F = E1. Q2
pri emu je E1 elektrino polje jednog tokastog naboja:
stranica: 11


E1 =
Q1
4 o r r 2
F=
Q1 Q2
4 o r r 2
Primjer 5:
Sa povrine elektrode u obliku kugle koja se nalazi u vakumu izlazi jedan elektron. Radijus kugle je r1 = 1
cm, a njezin naboj Q1= 10 nAs. Elektron nosi naboj Q2 = 0.16aAs , a njegova masa mirovanja je m2=
9.1.10-31 kg. Na kojoj udaljenosti od kugle e elektron dostii 10 % brzine svijetlosti, ako je njegova
poetna brzina bila 0.
1.6
PROSTORNI NABOJ
U dosadanjim razmatranjima pretpostavljalo se da u prostoru nema slobodnog naboja, ve se

naboj nalazio u mirovanju na povrinama elektroda. Ako u nekom volumenu V postoji raspodijeljeni
naboj Q govori se o prostornom naboju s gustoom prostornog naboja:
Q d Q
=
V 0 V
dV
= lim
Prostorni naboji mogu nastati u ioniziranim plinovima ili vrstim dijelektricima. Ako se vektor
elektrinog pomaka integrira po zatvorenoj povrini dobije se naboj zatvoren tom plohom.
Ako volumen dV = dxdydz sari naboj dQ vrijedi:
dQ = dDx dydz + dD y dxdz + dDz dxdy
Slika 12. Prikaz dijela volumena V sa zatvorenim nabojem Q

Prostorna gustoa naboja:
d Q dDx dydz + dD y dxdz + dDz dxd

=
dV
dxdydz
ili parcijalno:
stranica: 12


r
Dx D y Dz
+
+
= divD divergencija vektora elektrinog pomaka
x
y
z
r
r
D = r o E
pa vrijedi:
( )
= divD = div E = divE

2
r
2
2
divE = = div grad = 2 + 2 +
x
z 2
y
Odavde slijedi Poassonova jednadba potencijala:
2
x 2
2
+
=
2
2
y
z
(Divergens se odnosi na vektorske veliine, a gradijent na skalarne.)

Za prostor u kojem nema slobodnog naboja = 0 vrijedi Laplasova jednadba potencijala:
2
x 2
2
2
+ 2 +
=0
y
z 2
Laplasova jednadba potencijala iskoristiti e se u numerikom proraunu polja u prostorima bez

slobodnih naboja.
Primjer 6:
U izolaciji istosmjernog kabela postoji mala vodljivost. Duljina kabela je l, radius r1=1cm, a radijus
uzemljenog metalnog plata r2=2cm. Relativna dijelektrinost izolatora je r=4. Gustoa prostornog
r1
, gdje je 1=10nAs/cm3 gustoa naboja na povrini vodia. Na
r
naboja dana je funkcijom = 1
kojem potencijalu e se nai vodi nakon iskapanja pogonskog napona?
Slika 13. Kabel za istosmjernu struju
1.7
MATERIJA U ELEKTRINOM POLJU
U dijelektriku u kojem je narinuto elektrino polje dolazi do polarizacije, tj. elektrini dipoli se
usmjeravaju prema smjeru elektrinog polja. Polarizacija u dielektriku moe se raunski uzeti u obzir uz
pomo dielektrine konstante r.
stranica: 13


1.8
DIELEKTRINI GUBICI
Ako se dielektrik nalazi izmeu ploa kondenzatora, tada osim kapacitivne komponente tee jo
i radna komponenta struje Ir. Struja Ir je uzrokovana malom elektrinom vodljivou dielektrika
( 10 16 do 10 10 S / cm ) i potronjom energije potrebne za stalnu promjenu polarizacije dipola pri
narinutom izmjeninom naponu.
Slika 14. Ploasti kondenzator sa nadomjesnom shemom

Kut gubitaka je kut izmeu ukupne struje I i njene kapacitivne komponente.
Faktor gubitaka:
tg =
U
Ir
1
= R =
I c UC RC
1
= Ctg
R
Snaga gubitaka:
Pd =
U2
= U 2C tg
R
Ploasti kondenzator s povrinom elektroda A, njihovom udaljenou d, volumenom polja V i jakou

A
, pa je snaga dielektrinih
polja E ima kapacitet C = o r
d
gubitaka:
2
Pd = U 2 o r tg
A U
= o r A d tg = E 2 o rV tg
d d
Pd = E 2 o rV tg
U diferencijalnom volumenu dV postoje elementarni ploasti kondenzatori s diferencijalnom snagom
dielektrinih gubitaka.
Specifina dielektrina snaga gubitaka:
dPd
= E 2 o r tg
dV
stranica: 14


Primjer 7:
Koaksijalni kabel duljine l = 20 m ima r1= 1 cm i r2= 2 cm. Vodi i plat su od istog materijala, a izolacija
je papir impregniran uljem r = 4 i tg = 10 2 . Kolika je snaga dielektrinih gubitaka uz narinuti napon
U = 100 kV i frekvenciju f = 50 Hz.
Slika 15. Presjek koaksijalnog kabla

Tablica 1-1. Dielektrina konstanta pri 20oC, faktor gubitaka tg (50 Hz, 20oC) i elektrina vrstoa
razliitih izolatora.
Izolator
Dielektrina
Faktor gubitaka Probojna jakost
el.polja kV/cm
konstanta r
tg .10-3
Porcelan
Steatit
Impregnirani papir
Polivinilklorid
Polietilen
Mineralno ulje
1.9
5-6
5.5-6.5
4-4.3
4-5
2.3-2.4
2.2-2.6
17-25
2.5-3
5-10
50-80
0.2-0.3
0-10
340-380
200-300
500-600
150-500
200-600
200-300
ZAKON LOMA SILNICA NA GRANICI DVAJU DIELEKTRIKA

r
Normalna komponenta vektora D i tangencijalna komponenta vektora E se ne mijenjaju pri

prolazu iz jednog sredstva ( 1) u drugo ( 2).
>
>
r r
Slika 16. Zakon loma silnica vektora E i D na granici dva dielektrika

Vrijedi:
D1 cos 1 = D2 cos 2
E1 sin 1 = E2 sin 2
stranica: 15


E1 sin 1
E sin 2
= 2
D1 cos 1 D2 cos 2
E1
1 E1
tg 1 =
E2
2 E2
tg 2
r r
Zakon loma silnica vektora E i D :
tg1 1
=
tg 2 2
1.10
SLOJEVITI DIELEKTRICI
Pravilnim dimenzioniranjem razliitih dielektrika moe se poveati izolaciona vrstoa

izolatora, a s druge strane neeljeni sastojci (tj. neistoe) u ulju, ili upljine u vrstim izolatorima mogu
smanjiti probojni napon.
1.10.1
Ploaste elektrode
Slika 18. Ploaste elektrode sa tri razliita dielektrika
U 14 = E1a + E 2 b + E3 c
E1 =
0 r1
E2 =
0 r 2
E3 =
0 r 3
Gustoa elekrinog pomaka D je svugdje ista.
U 14 =
D a
b
c
r 0 E = D
+
+
o r1 r 2 r 3
E1, E2 i E3 su vrijednosti polja u nekom odsjeku (a,b,c). Za r se stavlja vrijednost za pojedini odsjeak.
stranica: 16


U14
E=
a
b
c
+
+
r r r
2
3
1
r z
U14
r p
Za proizvoljni broj dielektrika je p:
p =
+ ...
Raspodjela potencijala je linearna unutar nekog dielektrika. Raspodjela polja je unutar nekog dielektrika
konstantna, a skokovita na granicama.
Primjer 8:
Dvije paralelne ploaste elektrode u zraku r z = 1 meusobno su udaljene d=2.5 cm. Na njih je narinut
napon U=25 kV, f =50 Hz. to e se desiti ako uz jednu elektrodu prislonimo staklenu plou
r s = 7 debljine d1=2.2 cm?
1.10.2
Koaksijalni cilindar
Slika 20. Koaksijalni cilindar s 3 dielektrika r1 r 2 r 3 - Raspodjela polja i potencija ovisno o radiusu r
Izmeu elektroda je prikljuen napon U14.
r2
r3
r4
r1
r2
r3
U 14 = E1dr + E2 dr + E3 dr
E=
Q
2rl o r
r
Q 2 dr 3 dr 4 dr
(
+
+
)
U 14 =
2l o r1 r1 r r2 r2 r r3 r3 r
stranica: 17


Q 1 r2 1 r3 1 r4
ln +
ln + ln
2 o l r1 r1 r2 r2 r3 r3
U 14 =
Q
= E r r
2l o
U 14
E=
1 r2 1 r3 1 r4
ln +
ln + ln
r r1 r
r2 r3 r3
2
1
r r
1
C =
ln
U 14
r r C
r2 1 r3
1 rn+1
+
ln + ... +
ln
r1 r2 r2
rn
rn
r je ona dielektrina konstanta koja se pojavljuje pri promjenjivom radiusu r.

Npr. za r2 r r3 r = r .
2
Kapacitet:
C=
2 o l
Q
=
C
U 14
Primjer 9:
Na cilindrinom vodiu radijusa r1=1.5 cm, nalazi se izolacioni sloj debljine 5 mm, r = 4 .Vodi se
uvlai u metalnu cijev unutarnjeg radiusa r3=10cm po centralnoj osi. Koji napon se smije narinuti na
elektrode tako da najvea jakost polja u zraku ne prijee EMAX=15 kV/cm? Osim toga treba odrediti
unutarnji radius vanjske cijevi uz isti postavljeni uvjet, ako vodi nije obloen izolacijom.
1.10.3
Koncentrine kugle
Slika polja i raspodjela potencijala slina kao i kod koaksijalnog cilindra.

Jakost polja:
E=
r r 2 K
K =
1 1 1 1
+
r1 r1 r2 r2
1 1
1
+ ... +
rn
r2 r3
1
1

r
r
n +1
n
stranica: 18


2.
NUMERIKI PRORAUNI ELEKTRINIH POLJA
2.1
METODA KONANIH DIFERENCIJALA

Za dvodimenzionalno polje bez slobodnih naboja vrijedi Laplaceova jednadba potencijala:
2 2
+
=0
x 2 y 2
Povrina na kojoj se trai raspodjela polja podjeli se mreom kvadrata, a potencijal svake toke mree
dobije se iz potencijala ostalih okolnih toaka u kvadratnoj mrei. Ako je o potencijal u toki (xo,yo)
moe se nai potencijal u susjednoj toki (x,y) pomou Taylorovog reda:
1
1!

+ ( y yo )
x o
y o
= o + ( x xo )
+
2
2
2
1
2
2
(
)
(
)(
)
(
)
2
x
x
x
x
y
y
y
y
o
o
o
o
2
2
y
2!
x o
xy o
3
3
1
3
3
+ ...
(
)
(
)
+
...
+
x
x
y
y
o
o
3
3
3!
x o
y o
Slika 21. Pravokutna mrea s kvadratnim rasterom

Ako se u kvadratnom rasteru postavi toka s potencijalom o u ishodite xo=yo=0, onda su kordinate
toaka 1,2,3,4.
(x1-xo) = (y1-yo) = a
(x3-xo) = (y4-yo) = -a
Ako se napie jednadba potencijala za 4 susjedne toke 1,2,3,4, s time da se zanemare lanovi vieg reda
od 2. vrijedi:
1 = o + a
2
2
(0) + a 2 (0) (otpada y komponenta)

2 x
x
2 = o + a
2
2
(0) + a 2 (0) (otpada x komponenta)

y
2 y
2. Numeriki prorauni polja
stranica: 19


3 = o a
2
2
(0) + a 2 (0)
2 x
x
4 = o a
2
2
(0) + a 2 (0)
y
2 y
njihova je suma:
2
2
(
)
(0)
+
0
x2
y 2
14
442444
3
1 + 2 + 3 + 4 = 4 o + a 2
=0
Prema Laplaceovoj jednadbi potencijala
Potencijal u toki (xo,yo) iz formule etiri toke:
o = (1 + 2 + 3 + 4 ) / 4 = i / 4
i =1
Ako se Taylorovo red prekida nakon 6 lanova dobiva se formula 8 toki:
1 4
1 8
+
i
i 20
i =5
5 i =1
o =
Toke 5-8 na slici 21.
Vea tonost se meutim postie umanjivanjem pravokutne mree. U rubnim podrujima moe se samo u
izuzetnim sluajevima povui kvadratni raster.
Slika 22. Pravokutna mrea s nesimetrinim rasterom

Kod nesimetrinog rastera:
o =
a1 (a1 + a2 )
a2 (a1 + a2 ) a3 (a3 + a4 )
1
1
+
a1a2 a3a4
a4 (a3 + a4 )
Za sluaj a1 = a2 = a3 = a4 = a dobije se opet formula potencijala za etiri toke. Radi se o rjeavanju

sistema linearnih jednadbi s n nepoznanica.
U matrinom obliku moe se pisati:
[A] [ ] = [B]
[ ] = [A]1[B ]
stranica: 20


[A] - matrica potencijala u voritima mree. Pri veem broju nepoznatih potencijalaona je uglavnom
ispunjena nulama,
[ ] - vektor napoznatih potencijala,
[B] - vektor poznatih vrijednosti potencijala.
Primjer 10:
Treba odrediti raspodjelu potencijala u otvorenom SF6 rastavljau kao na slici.
Slika 23. Paralelne ploaste elektrode sa utorom
A = 50 %
Iz formule etiri toke:
150 2
+
= 37.5 + 2
4
4
4
1 = ( A + 0 + 2 + 100) / 4 =
2 = (1 + 0 + 3 + 100) / 4 = 25 +
2
3 = ( 2 + 0 + 7 + 4 ) / 4 =
4
4
4 = (100 + 3 + 0 + 5 ) / 4 = 25 +
5 = (100 + 4 + 6 + 0) / 4 = 25 +
6 = (100 + 2 5 + 0) / 4 = 25 +
7 = ( 3 + 0 + 8 + 0) / 4 =
8 = ( 7 + 0 + 9 + 0) / 4 =
9 =
11 =
13 =
8
4
10
4
12
4
10
4
12
14
10 =
9
4
12 =
14 =
4
+
11
4
13
2
+
11
4
+
13
4
stranica: 21


[A] [ ] = [B ]
1
3
4
1
4
10
11
12
13
14
1
4
1
4
1
4
1
4
1
4
1
4
8
9
10
11
12
13
14
1
4
1
4
6
7
1
4
1
2
1
4
1
4
1
4
1
4
1
4
1
4
1
4
1
4
1
4
1
4
1
4
1
4
1
4
1
4
37.5
25
25
25
25
= 0
10
11
12
13
14
stranica: 22


[ ] = [A]1[B]
1 = 48.2
2 = 42.8
3 = 22.9
4 = 42.7
5 = 47.9
6 = 49.0
7 = 6.1
8 = 1.6
9 = 0.4
10 = 0.1
11= 0.03
12 = 0.0085
13 = 0.0023
14 = 0.0006
Naeni potencijali zavise o tonosti pretpostavke da je potencijal A=50, te o veliini rastera. On se
moe sada i umanjiti, tako da su poznati potencijali smjeteni dijagonalno.
Npr.:
15 = (100 + A + 1 + 100) / 4 = 74.55
16 = ( A + 1 + 0 + 0) / 4 = (50 + 48.2) / 4 = 24.55 itd.

Broj novih toaka moe se po volji poveavati.
2.2
METODA NADOMJESNOG NABOJA
Pogodan je za rotaciono simetrine oblike elektroda. Metoda se sastoji u tome da se po povrini

elektrode razmjetaju naboji iji je iznos na poetku nepoznat. Nakon toga se odreuju iznosi ovih naboja,
tako da konture elektroda na kraju imaju poznati potencijal. Ako se tokasti naboj Qj nalazi na udaljenosti
dj iznad ravnine s potencijalom = 0, oblik polja je isti kao i za sluaj da se radi o dva naboja, tj. o
zrcalnom naboju -Qj. Potencijal u toki i , uslijed naboja Qj moe se odrediti uz pomo koordinata ri i zi i
naboja Qj.
Slika 24. Tokasti naboj Qj sa svojom zrcalnom slikom -Qj
stranica: 23


ij =
Q j
1
1
2
4 r 2 + (d z )2
ri 2 + (d j + zi )
j
i
i
ij = Q j pij
pij =
1
1
1
2
2
2
2
4 r + (d z )
ri + (d j + zi )
j
i
i
=0
Slika 25. Rotacionosimetrina elektroda sa n nadomjesnih naboja

Ako se na elektrodu prema slici poloi n naboja Q1,Q2 do Qn na jednolikom razmaku z biti e
potencijal u toki i:
n
i = Q1 pi1 + Q2 pi 2 + ... + Qn pin = Q j pij

j =1
Jednadba potencijala za toku i.

Na konture elektroda poloi se n toaka, a one su sve na potencijalu = U. Ako se napie jednadba
potencijala za sve toke konture dobije se linearni sistem jednadbi:
p11
p
21
M
p2 n
p12
p 22
M
pn 2
p13 K
p23 K
pn3 K
p1n Q1 U
p2 n Q2 U
=
M M M

pnn Qn U
Rjeenje ovog sistema jednadbi daje iznose nadomjesnih naboja. Iz naboja se moe izraunati potencijal
svake toke. Proraun je toniji uz vei broj poloenih naboja i konturnih toaka, no time raste i broj
jednadbi za rjeavanje. Iz jednadbe potencijala toke i mogu se izraunati i komponente vektora jakosti
polja u smjeru r i z osi:
Ez =
Er =
i na taj nain jakost polja u svakoj toki. Posebno je zanimljivo izraunati jakost polja du osi rotacije. Za
taj sluaj je ri = 0 i i:
stranica: 24


Qj 1
1
,
j =1 4
d j z d j + z
n
i =
iznos polja:
EZ =
n Q
1
1
= j
2
2
z
j =1 4
(d j z ) (d j + z )
Na prikazanoj elektrodi najvea jakost polja nastupa na zaobljenom zavretku elektrode. Za taj sluaj se u
formulu umjesto z uvrtava d.
Primjer 11:
Kuglasta elektroda u zraku ima radius rk = 2.0 cm, a nalazi se na udaljenosti d = 4.0 cm od ravnine
potencijala = 0. Potencijal kugle iznosi k = U = 100 V. Metodom nadomjesnog naboja treba odrediti
kapacitet kugle i najveu vrijednost jakosti polja
Slika 26. Kuglasta elektroda sa etri nadomjesna naboja

Na kuglu su poloena 4 naboja du osi simetrije na meusobnoj udaljenosti z = 1 cm. Zbog malog
broja naboja su 4 toke koje opisuju konturu smjetene samo na jednom djelu polovice kugle, kako bi se
u tom djelu koji je vaan, dobro slijedila forma elektroda. Koordinate toaka su:
r1 = 0 cm,
r2 = 0.9682 cm,
r3 = 1.7321 cm,
r4 = 2.0 cm,
z1 = 4.0 cm
z2 = 4.25 cm
z3 = 5.0 cm
z4 = 6.0 cm
Udaljenosti tokastog naboja od ravnine iznose:

d1= 4.5 cm, d2= 5.5 cm, d3= 6.5 cm, d4= 7.5 cm.
Koeficijent naboja npr. p42:
p42 =
1
1
2
4 0 r r 2 + (d z )2
r42 + (d 2 + z 4 )
2
4
4
To je potencijal u toki 4 od naboja Q2
p42 =
12
8.854 10 4
(2cm)2 + (5.5cm 6.0cm )2
(2cm)2 + (5.5cm + 6.0cm)2
p42 = 0.359 1012 V / As

stranica: 25


1.6981
0.7967
1012
0.4055
0.2754
0.5046
0.4767
0.4141
0.3590
0.2739
0.2837
0.3150
0.3650
0.1786 Q1 100
0.1888 Q2 100
=
0.2243 Q3 100

0.2937 Q4 100
Rjeavanjem sistema jednadbi slijedi:

Q1 = -0.492 pAs
Q2 = 69.157 pAs
Q3 = 387.829 pAs
Q4 = -225.559 pAs
Iz naboja se uz jednadbu potencijala moe odrediti potencijal bilo koje toke (ri, zi). Zbog razmjetaja
toaka konture na donjoj polovici kugle ekvipotencijalne linije mogu se dobro odrediti na donjem dijelu
kugle. Kapacitet je:
4
C = Q j / U = [(/ 0.492 + 69.157 + 387.829 225.559 ) pAs ]/ 100

j =1
C = 2.309 pF
Prava vrijednost kapaciteta ( C = 2.8 pF ) je 18% vea. Ova netonost se pojavljuje zbog malog broja
naboja, tj. konturnih toaka. Prostor izmeu kugle i ravnine je meutim dobro opisan, pa e vrijednost
maximalnog polja biti tona.
EZ = EMAX =
E MAX =
Qj
1
1
2
2
j =1 4
(d j D ) (d j + D )
n
1
1
{0.492 pAs
+
+
2
2
4
(4.5cm + 4.0cm)
(4.5cm 4.0cm )
1
1
1
+ 69.157 pAs
+
+
2
2
(5.5cm + 4.0cm)
(5.5cm 4.0cm )
1
1
+ 387.829 pAs
+
2
2
(6.5cm + 4.0cm)
(6.5cm 4.0cm )
1
1
} = 67.39V / cm
225.559 pAs
+
2
2
(7.5cm + 4.0cm)
(7.5cm 4.0cm )
2.3
GRAFIKE METODE ODREIVANJA POLJA
Iz slike ekvipotencijalnih linija i silnica dade se odrediti raspodjela potencijala, polje u nekim
tokama, kao i kapacitet elektroda. Neke oblike elektroda je teko obuhvatiti raunom.Grafiki se mogu
crtati samo dvodimenzionalna polja cilindrinih ili rotacionosimetrinih elektroda.
stranica: 26


2.3.1
Odreivanje kapaciteta
Slika 27. Grafiko odreivanje kapaciteta cilindra

Cilindar je paralelan sa ravninom. Silnice i ekvipotencijalne linije crtaju se kao etverokuti sa srednjim
duljinama a i b. Ukupna duljina cilindra je l, pa e presjek l-b biti protjecan elektrostatskim tokom .
r r
= DdA
Dielektrina vodljivost jednaka je kapacitetu.
C = l
b
a
Ako se slika nacrta tako da je odnos b/a jednak za sve etverokute (najednostavnije b/a=1), tada su svi
kapaciteti meusobno jednaki. Broj ekvipotencijalnih linija zatvorenih etverokuta je m, a silnica n.
Ukupni kapacitet elektroda je:
C=
2.3.2
b
n
l
a
m
Rotaciono simetrino polje
Slika 28. Rotaciono simetrino polje tapa okomitog na ravninu
stranica: 27


Parcijalni kapacitet je:
C = 2 r
b
a
To su prsteni visine a i povrine 2 r b , pri emu je r radius sredita etverokuta od osi simetrije. Isti
parcijalni kapacitet biti e onda kada je ispunjen uvijet r
Ukupni kapacitet je:
C=
2.4
b
= konst.
a
n
r b
2
m
a
RASPODJELA POTENCIJALA NA IZOLATORSKOM LANCU
Slika 30. Nadomjesna shema izolatorskih lanaka i raspodjela struja

Ca
- vlastiti kapacitet izolatorskih lanaka (meusobno su svi isti)
Cb1 - Cb5 - dozemni kapacitet lanaka prema armaturi stupa (nisu svi isti)
Cc1 - Cc5 - kapacitet lanaka prema vodiu (nisu svi isti)
Struje koje teku kroz rasipne kapacitete uzrokuju neravnomjernu raspodjelu potencijala. Raspodjela
potencijala biti e to ravnomjernija, to je vei vlastiti kapacitet lanaka Ca u odnosu na rasipne
kapacitete.
Slika 31. Raspodjela potencijala po pojedinim lancima

stranica: 28


Djelovanje kapaciteta prema zemlji (b)

Zbog struja Ib u kapacitetima prema zemlji Cb struje u pojedinim izolatorskim lancima nisu jednake nego
su sve manje, to je promatrani izolatorski lanak dalje od vodia. Ovo smanjenje nije isto od lanka do
lanka, nego je sve manje to smo dalje od vodia. Struja u pojedinim izolatorskim lancima se
neprekidno smanjuje, ali je smanjenje sve polaganije.
Djelovanje kapaciteta prema lancima (c)
Struja Ic u kapacitetima prema vodiu imaju obrnuti smjer, tako da se struja u pojedinim izolatorskim
lancima sve vie poveava, to se udaljujemo od vodia. Kapaciteti prema zemlji vei su od kapaciteta
prema vodiima zato jer je vea povrina armature stupa od povrine vodia pod naponom. Zato dolazi do
neravnomjerne raspodjele potencijala, tako da je vei pad napona na prvim lancima uz vodi, pogotovo
na prvom lanku (krivulja b). to je broj lanaka u izolatorskom lancu vei to e biti vie izraena
neravnomjerna raspodjela potencijala. Radi neravnomjerne raspodjele potencijala ugrauju se prstenovi
na izolatorske lance.
stranica: 29


3.
PLINOVITI DIELEKTRICI
3.1
UZDUH
Izolacija nadzemnih vodova i zranih rasklopnih postrojenja.

Dobra izolaciona svojstva, ali je podloan meterolokim uvjetima: pritisak, temperatura,
vlanost.
3.2
DRUGI PLINOVITI DIELEKTRICI

Moraju biti zatvoreni pod raznim visokim ili niskim pritiscima.
Treba voditi rauna o toplinskoj vodljivosti, nezapaljivosti, neeksplozivnosti, toksinosti i inertnosti u

pogledu kemijskog djelovanja na spremnik u kojem se nalaze.
3.2.1
Elektropozitivni i elektronegativni plinovi
Elektropozitivni plinovi- elektroni koji nastaju pri ionizaciji su dalje slobodni, a nastali ioni su
pozitivni (vodik, duik).
Elektronegativni plinovi - molekule plina hvataju elektrone i grade negativne ione (kisik, SF6).
Zrak je usprkos prisustva kisika elektropozitivan.
Duik pod pritiskom - (kabeli, mjerni kondenzatori) - elektropozitivan.
Elektrina vrstoa elektropozitivnih plinova dostie tek kod vrlo visokih pritisaka (npr. 10 bara)
elektrinu vrstou krutih ili tekuih dielektrika.
SF6 je plin ija je gustoa otprilike 5 puta vea od zraka. Termiki je stabilan i neotrovan. Primjena u
rasklopnim postrojenjima. Pogodan je kao sredstvo za gaenje luka u prekidaima (dobra vodljivost
topline).
3. Plinoviti dielektrici
stranica: 30


4.
IZBIJANJE U PLINU
U normalnim uvjetima se nabijene estice u normalnom atmosferskom zraku pojavljuju uslijed

djelovanja radioaktivnog zraenja elemenata u zemljinoj kori, kao i uslijed svemirskog zraenja. U
blizini zemlje nalazi se u normalnoj atmosferi prosjeno 750 pozitivnih i 650 negativnih iona u
jednom cm3.
4.1
IONIZACIJA U PLINU
4.1.1
Ionizacija molekula
Nastaje u sluaju kada elektron ima dovoljnu energiju za ionizaciju.
Slika 31. Ionizacija molekule pri sudaru

Elektron udara u molekulu i iz nje izbija jedan elektron, te kao rezultat nastaju dva elektrona i jedan
pozitivni ion. Za svaki plin potrebna je odreena energija elektrona da bi bio u stanju izvriti
ionizaciju. Energije ionizacije nekih plinova u voltima dana je u tablici 4-1. U ovim procesima se
energija mjeri u elektronvoltima (eV).
Energija od 1 eV jednaka je poveanju kinetike energije elektrona pri slobodnom kretanju izmeu dviju
toaka s potencijalnom razlikom od 1 V.
Slika 32. Elektron naboja Qe u kuglastom polju jezgre
U polju E djeluje sila F . Energija ionizacije Wi je energija potrebna za pomak elektrona sa radiusa
rB 0.1nm na putanju beskonanog radiusa na kojoj vlada napon ionizacije.
Qe= -e, e = 1.6 10 19 As , 1eV = 1.6 10 19 Ws
r
r
r
r
Wi = Fdr = Qe Edr
rB
rB
Wi = QeU i
4. Izbijanje u plinu
stranica: 31


Tablica 4-1.
Plin
Vodik
Kisik
Duik
CO2
Vodena para
4.1.2
Napon ionizacije
15.4 V
12.5 V
15.8 V
14.4 V
12.7 V
Pobuivanje molekula
Elektron koji je ubrzan u elektrinom polju udara u neutralnu molekulu i pomie njegov
elektron na jednu nestabilnu putanju. ivotni vijek ovako pobuene molekule je kratak. Elektron se vraa
u stabilnu putanju i stvara foton. Ovaj foton moe dalje udariti neku drugu pobuenu molekulu i izazvati
njenu ionizaciju. Takva ionizacija naziva se fotoionizacija. Ako foton ne izvri ionizaciju ve samo
pobuivanje neke druge molekule ta se pojava naziva fotopobuivanje.
Slika 33. Pobuivanje molekula

Kao i kod ionizacije i kod pobuivanja je potrebna odreena energija za pobuivanje molekula
pojedinih plinova, koja je dana u tablici 4-2.
Tablica 4-2.
Plin
Vodik
Kisik
Duik
CO2
Vodena para
4.1.3
Napon pobuivanja
11.5 V
7.9 V
8.2-14.8 V
10 V
7.6 V
Termika ionizacija
Nastaje pri povienim temperaturama plina. Uslijed

visoke temperature dolazi do
kaotinog kretanja molekula u plinu, a uslijed sudara do oslobaanja novih elektrona, te su mogue
pojave fotoionizacije. Raste broj elektrona pa je plin sve vie ioniziran. Stupanj ionizacije plina
predstavlja odnos ioniziranih molekula Ni prema ukupnom broju molekula N u promatranom volumenu
plina: m = Ni/N. Moe se izraunati prema jednadbi Saha:
U i
m2
T 2.5 k T
=
0
.
18
e
P
1 m 2
gdje je: m = Ni/N
P
k
T
stupanj ionizacije,
pritisak plina u barima,
Bolzmanova konstanta = 1.38054 10-23 JK,
temperatura plina u Kelvinima.
stranica: 32


Dijagram stupnja ionizacije zraka o temperaturi. Preko temperature 24 000 K sve su molekule plina
ionizirane.
Slika 34. Dijagram stupnja ionizacije zraka o temperaturi
4.2
IONIZACIJA SA POVRINE ELEKTRODE
4.2.1
Povrinska ionizacija
To je isputanje nabijenih estica iz elektroda, koji su najee slobodni elektroni.

Povrina metala predstavlja potencijalnu barijeru za elektrone koji se nalaze u metalu. Da bi se ova
barijera savladala potrebno je da slobodni elektroni unutar metala dobiju dovoljnu kinetiku energiju.
Povrinska ionizacija sa anode nije interesantna jer slobodni elektroni izbijeni iz anode bivaju
privueni od nje i neutralizirani.
4.2.2
Povrinska udarna ionizacija s katode
Nastaje kada je katoda pogoena pozitivnim ionima ubrzanim u elektrinom polju. Iz katode se
oslobaa slobodan elektron koji se udaljava od katode uslijed djelovanja elektrinog polja.
Slika 35. Povrinska udarna ionizacija s katode
4.2.3
Povrinska fotoionizacija
Nastaje kada na katodu padne foton dovoljno velike energije da je u stanju izbiti iz katode
jedan elektron koji se uslijed polja udaljava od katode.
Slika 36. Povrinska fotoionizacija
stranica: 33


4.2.4
Termika emisija
Termika emisija elektrona iz katode nastaje pri zagrijavanju katode do te mjere da elektroni
dobiju dovoljnu energiju da savladaju povrinsku potencijalnu barijeru i izlaze iz katode.
4.2.5
Autoelektronska emisija
Nastaje kada je jakost polja u blizini katode reda veliine 106 kV/cm, pa elektroni bivaju
iupani iz katode.
4.3
NEGATIVNI ION
Slobodni elektron u nekim uvjetima se moe pripojiti nekoj drugoj neutralnoj molekuli i
obrazovati negativni ion.
4.4
REKOMBINACIJA
Proces obrnut ionizaciji.
4.4.1
Rekombinacija elektrona sa pozitivnim ionom

Nastaje neutralna molekula, a oslobaa se jedan foton.
Slika 37. Rekombinacija elektrona sa pozitivnim ionom
4.4.2
Rekombinacija jednog pozitivnog i jednog negativnog iona
Negativni ion ima pripojen jedan suvian elektron. Nastaju dvije neutralne molekule i oslobaa
se jedan foton. Nastali fotoni mogu dovesti do fotoionizacije ili fotopobuivanja drugih neutralnih
molekula.
Slika 38. Rekombinacija jednog pozitivnog i jednog negativnog iona
4.5
SAMOSTALNO I NESAMOSTALNO IZBIJANJE U PLINOVIMA
Uslijed neprestane male ionizacije u plinovima postoji mala elektrina vodljivost. Ako se
narine napon potei e mala struja, koja e najprije rasti s poveanjem napona, a zatim dostii
zasienje, jer broj novih slobodnih naboja ostaje konstantan. Pri daljnjem poveanju napona poveati e
se i struja, jer dolazi do udarne ionizacije. Govori se o nesamostalnom izbijanju u plinovima.
stranica: 34


Slika 39. Ovisnost struje o narinutom naponu (Ud napon paljenja)

Samostalno izbijanje nastaje kada kod nekog napona (napon paljenja) nastaje uvijek tako puno novih
poetnih elektrona, da se izbijanje moe nastaviti bez dovoenja nove energije izvana. Ovaj mehanizam
naziva se Towsend - izbijanje.
4.5.1
Duljina slobodnog puta
Nositelj naboja koji se kree uslijed sile elektrinog polja, npr. elektron s nabojem Qe sudara
se na svom putu kroz plin na nepravilnim razmacima s molekulama plina. Pri tome on svu svoju
energiju predaje molekulama plina (neelastini sudar).
Pri ovdje interesantnim jakostima polja je brzina nositelja naboja tako velika prema brzini molekula plina
uslijed termikog kretanja, da se brzina molekula moe zanemariti. Ako je broj sudara (po jedinici
duljine) zo = z / l (z = ukupni broj sudara po itavoj duljini l) tada se za srednju slobodnu duljinu puta
moe pisati:
m =
1
l
=
z zo
To je kvocijent ukupnog puta l i broja z pri tome nastalih sudara.
Slika 40. Srednja slobodna duljina puta elektrona

Ukoliko nositelj naboja radiusa rQ prolazi du puta l u plinu volumena
V = (rM + rQ ) l
2
(pri emu je rM od 0.1 nm do 0.2 nm, to predstavlja radius molekule), naboj e se tada sudariti sa svim
2
molekulama sadranim u plinu: z = N V = N rM + rQ l . Pri tome je N broj molekula po
jedinom volumenu. Odavde slijedi za srednju slobodnu duljinu puta:
m =
N (rM + rQ )
Ako je pokretni nositelj naboja elektron rQ=re=1.87 10-13 cm, tada je radius nositelja naboja rQ << rM, pa
za srednju slobodnu duljinu puta elektrona vrijedi:
me =
1
NrM
stranica: 35


Ako je nositelj naboja pozitivno nabijeni ion, tada je uz radius nositelja naboja rQ = rM srednja slobodna
duljina puta iona:
mi =
1
4NrM
Slijedi da je srednji slobodni put iona i = e / 4. Zato ioni ne mogu praktiki doprinositi ionizaciji,
meutim oni mogu izbijati slobodne elektrone iz povrine katode.
Broj molekula prema jednadbi stanja za plin je N=p/(kT) pri emu je Bolzmanova konstanta:
k = 1.3710-23 Ws/K.
Za srednju slobodnu duljinu puta elektrona vrijedi:
me =
kT
rM 2 p
Uz tlak zraka od po = 1.013 bar = 1.013 10 5 N / m 2 i temperaturu To=293 K iznosi srednji slobodni put
elektrona me =0.57 m.
Uz veu srednju duljinu slobodnog puta vea je i srednja brzina puta vmi. Odnos izmeu srednje brzine
slobodnog puta i jakosti elektrinog polja daje pokretljivost:
b=
v mi
E
pri normalnom tlaku i normalnoj temperaturi vrijedi za elektrone b 500 (cm/s)/(V/cm), a za

pozitivno nabijene molekule b 1.5 (cm/s)/(V/cm). Elektroni su dakle 300 puta pokretljiviji od iona.
4.5.2
Koeficijent udarne ionizacije
Koeficijent udarne ionizacije daje broj ionzacija koje je izvrio elektron na odreenom
putu, npr. 1 cm. (Svaki sudar ne dovodi do ionizacije).
Slika 41. Ovisnost broja elektrona z koji nisu doivjeli sudar o preenom putu x.
Kako je kretanje estica plina nepravilno, to se stvarna duljina slobodnog puta razlikuje od srednje
duljine slobodnog puta m. Za odreivanje zakona statistike raspodjele pretpostavimo da je iz
toke x=0 du x osi izletjelo zo estica. Na osnovi naina njihovog kretanja broj estica koje ne
doive niti jedan sudar (z) postepeno se smanjuje. Ako je broj izletjelih estica dovoljno velik to je
ukupan broj sudara na putu dx jednak smanjenju broja estica koje se ne sudaraju:
stranica: 36


d z = z
dx
me
gdje je dx/m srednji broj sudara promatranih estica na putu dx. Nakon razdvajanja slijedi:
z
dz
1
z z = me 0 dx
0
z = z o e (-x/me )
Iz gornje jednadbe izlazi da e(-x/me) predstavlja dio estica koje bez sudara prelaze put jednak ili vei
od x. Sve estice nalaze se u istim uvjetima, pa e(-x/me) predstavlja vjerojatnost da je duljina stvarnog
slobodnog puta jednaka ili vea od x. Drugim rjeima estica s vjerojatnou e(-x/me) prelazi put x bez
sudara.
P( x ) = e (-x/me )
Da bi odredili broj ionizacija elektronom (na putu od 1 cm, tj. na jedinici duljine puta), treba vjerojatnost
ionizacije elektrona pomnoiti s brojem sudara na jedinici duljine z 0 =
me
. Dobiveni izraz naziva se
koeficijent udarne ionizacije i iznosi:
= z o e (-x/
me )
Zamjenom
me
me
e (-x/me )
Ap
x
xAp Bp
i
=
=
, pri emu su A' i B' eksperimentalno odreene konstante.
T
me
T
T
Ako se u plinske konstante uvede temperatura, slijedi:
tako da je:
me
A=
A
T
B=
B
T
= Ap i
me
= Bp
dobije se koeficijent ionizacije preraunat na pritisak:
= Ae
E/ p
E
= f
p
U tablici 4-3 su dane konstante A i B nekih plinova za temperaturu T=To=293 K.
stranica: 37


Tablica 4-3.
Plin
Zrak
Vodik
Duik
CO2
A (bar mm)
645.0
375.0
945.0
1500.0
B (kV/bar mm)
19.0
9.8
25.6
35.0
Vrijedi za E/p kV/(bar mm)

3 do 14
11 do 30
11 do 45
37 do 75
Slika 42. Odnos /p pri normalnim atmosferskim uvjetima. Jakost polja pri kojoj se osjea ionizacija je
20 kV/cm
Primjer 12:
Probojni napon u zraku je kod ploastih elektroda Ep= 30 kV/cm pri pritisku p=1.013 bar i temperaturi
t=200C. Koliki je broj sudara elektrona na 1 cm sa molekulama, te koliki je koeficijent ionizacije .
4.5.3
Elektronska lavina
Slika 43. Elektronska lavina

Elektronska lavina je poveanje broja elektrona uslijed ionizacije. Neka je na mjestu x broj
slobodnih elektrona n, tada uslijed ionizacije na putu dx uz koeficijent ionizacije dolazi do poveanja
broja slobodnih elektrona dn = n dx. Uz broj no poetnih elektrona koji su krenuli s katode (x=0),
slijedi integracijom da je:
n
dn
n n =0 dx
0
Zakon elektronske lavine glasi:
stranica: 38


dx
n
= e0
n0
U homogenom polju su jakost elektrinog polja E, a isto tako i koeficijent ionizacije konstantni, pa
tako broj elektrona koji zavravaju na anodi (x=s)iznosi:
ns = n0 e s
gdje je s udaljenost izmeu elektroda.
Ako je struja io qno, gdje je q naboj elektrona, tada i za struju vrijedi:
i=io e s
Ovo je Towsendov zakon koji je eksperimentalno dokazan.
Primjer 13:
Koliki je broj elektrona stiglih do anode kod ploastog kondenzatora, kod kojeg je razmak ploa
s=1cm, ako iz katode izlazi samo jedan elektron no=1, a koeficijent ionizacije iznosi =10.7 cm-1.
4.5.4
Samostalno izbijanje u plinu
Slika 44. Elektronska lavina nastala udarnom ionizacijom

Kod elektronske lavine nastale udarnom ionizacijom na elu su elektroni, a na zaelju pozitivni ioni, koji
odlaze na katodu. Kako je njihova srednja slobodna duljina puta jednaka tek jednoj etvrtini duljine
slobodnog puta kod elektrona, nemaju pozitivni ioni u udarnoj ionizaciji praktiki nikakav udjel. Oni
meutim imaju dovoljnu energiju da bi sa katode mogli izbiti nove elektrone.
Samostalno izbijanje (bez utjecaj izvana) je takvo kod kojeg se broj novostvorenih slobodnih elektrona
(koji su izbijeni pozitivnim ionima) ne smanjuje. Ako se njihov broj smanjuje tada prestaje lavina, a ako
se on poveava lavina se intenzivira, sve dok na kraju u homogenom polju ne nastupi elektrini proboj. U
jako nehomogenim poljima to je poetak pranjenja koronom.
Koeficijent povratnog (sekundarnog) djelovanja oznaava broj elektrona koje iupa jedan pozitivni
ion iz metalne povrine katode uslijed udara pozitivnog iona.
Broj izbijenih elektrona no= ni, gdje je ni broj iona u lavini.
Koeficijent povratnog djelovanja za razliite vrste materijala katode i za razliite plinove dan je u tablici
4-4.
Tablica 4-4.
Aluminium
Bakar
eljezo
Vodik
0.100
0.050
0.060
Duik
0.100
0.065
0.060
Zrak
0.035
0.025
0.020
Ako je ns = no es broj elektrona koji dolaze do anode.
stranica: 39


Uz utjecaj vanjskog ionizatora nastao je no elektrona, a svi novi elektroni (i pozitivni ioni) nastali su
ionizacijom. Tako je broj ionizacija, a time i broj pozitivnih iona ni = ns - no.
Uvjet jednakosti glasi:
dx
0
n0 = ni = ( ns n0 ) = n0 e
n0
dx
e 0 1 = 1
dx=ln1 + =K
0
Prema gornjem izrazu samostalno izbijanje je karakterizirano tako da integral koeficijenta ionizacije po
irini izmeu elektroda s dostie jednu odreenu kritinu vrijednost K.
Pri tome je sporedno na kojim sekundarnim mehanizmom nastaju sekundarni elektroni.
stranica: 40


5.
PROBOJ U HOMOGENOM POLJU
U homogenom polju su jakost elektrinog polja E i koeficijent ionizacije svugdje isti, tako
da vrijedi:
s = K.
Kod elektropozitivnih plinova je probojna jakost elektrinog polja E dostignuta kada je ispunjen uvjet
jednakosti:
B
K
= Ape E
s
Probojni napona je:

U' = E' s
gdje je: s
udaljenost meu elektrodama,
p
tlak plina,
A, B konstante koje su odreene za normalnu temperaturu To = 293 K.
Za probojni napon vrijedi:
U' =
Bps
= f ( p , s)
Aps
ln
Ovo predstavlja P a e n o v z a k o n (prikazan slikom 45.).

Probojni napon zavisi iskljuivo o produktu ps. Funkcija ima minimum za:
( p s )min = e K
A
Za udaljenost s = 1 cm i tlak p = 1.013 bar iznosi K =13.3.

Za s = 10 cm K = 45 ( daleki proboj).
Za podruje minimuma (ps)min konstanta K moe se izraunati iz: K = ln (1+1/), pri emu se za
uzimaju vrijednosti iz tabele. To je bliski proboj.
Slika 45. Probojni napon za zrak (20o C) u homogenom polju u zavisnosti od produkta ps
( krivulja 1 _____eksperimentalno, krivulja 2 ------- izraunato)
Izraz za koeficijent ionizacije:
p
5. Proboj u homogenom polju
= Ae
E/ p
E
= f
p
stranica: 41


moe se aproksimirati parabolom:
E E
= a
p
p p o
gdje su a i (E/p)o nadomjetene konstantama.

Ovom aproksimacijom moe se dobro nadomjestiti koeficijent ionizacije u podruju koje je od interesa u
praksi: E/p (E/p)o.
Za zrak pri To = 293 K je a=1.65 (bar mm/kV 2 ) i (E/p)o=2.13 kV/(bar mm).
Gornji izrazi za podrazumijevaju da svi u ionizaciji osloboeni elektroni ostaju slobodni. To se deava
u elektropozitivnim plinovima, npr. plemeniti plinovi, vodik duik.
Slika 46. Ovisnost koeficijenta ionizacije o omjeru E/p (1 zrak , ----- priblina formula za zrak, 2 duik, 3
SF6)
Ako se u aproksimativni izraz za koeficijent ionizacije uvrsti uvjet jednakosti, tada je probojna jakost
elektrinog polja E' dostignuta uz koeficijent ionizacije:
E E
K
= = ap
s
p p o
Odavde slijedi da je za T = To probojna jakost elektrinog polja:
E
E' = p +
p 0
pK
K
a
= K1 + 2
s
s
Za udaljenosti od nekoliko cm, tlak p = 1.013 bar i temperaturu = 200C moe se raunati za zrak
sa konstantama: K1 = 24.36 kV/cm i K2 = 6.72 kV/cm1/2 . Ova ovisnost prikazana je slikom 47.
stranica: 42


Slika 47. Probojna jakost elektrinog polja kod tlaka 1.013 bar i temperature 200C
Uz uvjet U' = E' s dobija se uz koeficijente b i c za T =To probojni napon:
E
K
U = ps +
a
p 0
ps = bps + c ps = f ( ps )
Za ps=0 je probojni napon U' = 0, to ne daje Paenova krivulja. Zato gornji izraz vrijedi iskljuivo za
tehniki znaajne produkte ps. U zraku pri temperaturi =200C moe se raunati sa b= 2.405
kV/(barmm) i c=2.11 kV/(bar mm)1/2. U logaritamsko-logaritamskom mjerilu je funkcija U'= f (ps)
pravac.
Slika 48. Probojni napon za:

krivulja 1 za zrak ( __ ) priblina formula, ( --- ) tona formula, krivulja 2 za SF6
Primjer 14:
Koliko iznosi probojni napon ploastog kondenzatora sa bakrenim elektrodama koje imaju oblik
prema Rogowsko-om) uz udaljenost izmeu elektroda od 1cm, tlak zraka p=1.013 bar i temperaturu
=20 0C. Koju vrijednost ima probojni napon u minimumu Paenove krivulje?
5.1
STREAMER - TEORIJA KANALA
Elektronska lavina objanjava pranjenje na irokoj povrini, jer svaka lavina dovodi do
porasta broja slobodnih elektrona koji iniciraju novu lavinu. Meutim ona ne objanjava nastanak
provodnog kanala.
stranica: 43


Uslijed postojanja lavine u prostoru izmeu elektroda dolazi do izoblienja elektrinog polja. Ono je
naroito izoblieno na glavi lavine. Ukoliko se na glavi nae kritini broj elektrona n e18 108 dolazi
do intenzivne fotoionizacije, uslijed kojih se javljaju sekundarne lavine iji elektroni prodiru u
unutranjost prve lavine. Velika koncentracija pozitivnih iona u blizini anode smanjuje potencijal,
odnosno polje, dok je polje pojaano na kraju prema katodi, to dovodi do intenzivne fotoionizacije i
stvaranja novih lavina. Plazmeni kanal se iri prema katodi i naziva se streamer. Kada kanal streamera
doe do katode nastaje iskriavo pranjenje. Brzina nastanka kanala streamera zavisi o jakosti elektrinog
polja, a u zraku iznosi 10 cm/s do 100 cm/s.
Kanal streamera je na okolnoj temperaturi. To se naziva hladno izbijanje.
U homogenim poljima moe nastati nekoliko streamer kanala jedan uz drugoga, pri emu se uslijed
daljnje ionizacije razvija visokotemperaturni kanal vodljive plazme, koji se naziva leader.
a)
Izoblienje polja
b)
Fotoionizacija (sekundarne lavine)
c)
Sekundarne lavine prodiru u glavu prve lavine
d)
Pomicanje lavina prema katodi
e)
Streamer iskriavo pranjenje
Slika 49. Mehanizam nastajanja streamera
5.2
VRIJEME PROBOJA
Nastanak proboja iziskuje odreeno vrijeme od trenutka pojave narinutog probojnog napona
do konanog proboja. Vrijeme proboja je: t' = ts + ta. Sastoji se od statistikog rasipnog vremena ts i
vremena potrebnog za izgradnju vodljivog kanala ta.
Statistiki rasipno vrijeme ts uzima u obzir sluajnost pojave poetnih slobodnih elektrona i u veini
sluajeva vrlo je malo. Za s > 1mm iznosi 10-20 ns. Vrijeme izgradnje vodljivog kanala ta obuhvaa
vrijeme od nastanka prve elektronske lavine do nastanka vodljivog kanala. Ono zavisi od oblika
elektroda, njihovoj udaljenosti s, kao i o visini narinutog napona.
Statiki probojni napon - proboj nastaje tako da se polako povisuje istosmjerni napon Ups.
stranica: 44


Ako je kod malih udaljenosti (s = 1cm) narinut statiki probojni napon, tada je potrebno vie
elektronskih lavina sve dok broj elektrona u lavini ne dostigne nkre18, kako bi nastao streamer i vodljivi
kanal. U tom sluaju kree se ta oko 100 s.
Pri veim razmacima s meu elektrodama moe kritini broj elektrona nastati ve i kod prve lavine.
Ovdje npr. uz s = 25 cm moe biti vrijeme ta = 1 s.
Ukoliko narinuti napon prelazi statiki probojni napon, tada se vrijeme proboja smanjuje, jer se poveava
koeficijent ionizacije, kao i srednja brzina kretanja nabijenih estica. Pri vrlo velikim strminama i veim
razmacima elektroda moe biti ta = 0.1 ms.
)
U / U ps
Slika 50. Zavisnost ta od odnosa prenapona prema statikom probojnom naponu za duik pri s = 2 cm i
tlaku p = 665 mbar
5.3
RELATIVNA GUSTOA PLINA
Gustoa nekog plina p/T direktno je proporcionalna tlaku p i obrnuto proporcionalna

temperaturi T.
Relativna gustoa plina je:
pT
pT
0
gdje je: To = 293 K

po = 1.013 bar ( 1 bar = 105 Pascala)
Paenov zakon vrijedi za bilo koji tlak, ali za konstantnu temperaturu T. Ako se u zakon uvede
temperatura kao dodatna varijabla, tj. uz A=A' /T i B = B' / T, tada za homogeno elektrino polje je
probojni napon:
U' =
B ' ps
A ' ps
T ln
TK
Pri malim odstupanjima od normatlnog tlaka po i normalne temperature To moe se uzeti da je

priblino:
Apo s
Aps
ln
ln
TK
To K
stranica: 45


Tada se moe uspostaviti odnos izmeu probojnog napona U' i probojnog napona pri normalnim
uvjetima Uo preko relativne gustoe plina:
U ' pT0
=
U 0' p 0 T
Uz poznati probojni napon pri normalnim uvjetima Uo moe se preraunati probojni napon za
proizvoljne vrijednosti temperature i tlaka. Radi uvedenog pojednostavljenja ovo je preraunavanje
mogue samo za relativne gustoe plina:
0.9 < <1.1.
stranica: 46


6.
PROBOJ U PLINU PRI NEHOMOGENOM ELEKTRINOM POLJU
6.1
FAKTOR HOMOGENOSTI POLJA
U nehomogenim poljima maksimalna jakost elektrinog polja EMAX javlja se na iljatom vrhu
elektrode. Ako je uz udaljenost elektroda s, srednja jakost polja:
U
Emi =
s
tada se moe definirati faktor homogenosti polja (Schwaiger):
Emi
EMAX
Odavde vrijedi za napon:
U = Emi s = E MAX s
U homogenim poljima je faktor homogenosti =1, a u nehomogenim < 1.
Slika 51. Primjer nehomogenog elektrinog polja
6.1.1
Faktor homogenosti cilindrinog kondenzatora

Uz unutarnji i vanjski radius r1 i r2 je srednja jakost polja:
E mi =
(r2 r1 )
Maksimalna jakost polja cilindrinog kondenzatora je:
E max =
U
r1 ln
r2
r1
pa za faktor homogenosti vrijedi:
6. Proboj u plinu pri nehomogenom polju
stranica: 47


ln
6.2
r2
r1
E mi
=
E MAX r2
1
r1
PROBOJ U NEHOMOGENOM POLJU
esto se mogu susresti takav raspored i oblik elektroda, gdje je elektrino polje nehomogeno.
Kod homogenog polja samostalno voenje zapoinje onda kada je postignut probojni napon U. Kod
nehomogenog polja to nije sluaj. U kombinaciji elektroda tap-ploa, na vrhu tapa koji ima polukruni
zavretak, vlada maksimalno polje EMAX. Ako je dostignuta jedna odreena vrijednost polja, koja se
naziva poetna jakost polja E1, tada e nastupiti vidljivo izbijanje (korona ili tinjavo izbijanje), bez
nastanka proboja. Pripadni napon naziva se poetni napon U1 (napon korone ili napon poetnog
izbijanja).
Faktor homogenosti biti e to manji to je nehomogenost polja vea, a to e biti sluaj onda kada
udaljenost izmeu elektroda raste. S druge strane, pri malim udaljenostima meu elektrodama
nehomogenost polja moe biti tako mala, da vrijede zakoni proboja homogenog polja.
Slika 52. Probojni naponi za kombinaciju elektroda tap - ploa

Opis slike:
- Do s1 probojni napon je isti kao u homogenom polju.
- Za udaljenosti s1<s<s2 najprije se javlja poetni napon (napon korone), a nakon toga probojni napon.
- Za udaljenosti s2<s poslije poetnog tinjavog izbijanja, dolazi do pramenastog izbijanja.
Na slici su pokazani probojni naponi jedne takve kombinacije elektroda. Pri udaljenostima s<s1
probojni napon jednak je onome u homogenom polju U1 = U'. U takvim slabo nehomogenim poljima s
faktorom homogenosti 0.2 < < 1 vrijede isti zakoni proboja kao u homogenom polju, pa se probojni
napon moe izraunati na slian nain. Kod koaksijalnih cilindara faktoru homogenosti = 0.2 odgovara
odnos radiusa r2/r1 = 10. Za kombinaciju elektroda s faktorom homogenosti = 0.8 vrijede izrazi za
homogeno polje s dovoljnom tonou.
Kod jako nehomogenih polja (s>s1) kod kojih je faktor homogenosti < 0.2 deava se slijedee: pri
porastu napona dolazi najprije do beumnog, jedva vidljivog tinjavog izbijanja, iz kojeg se pri
udaljenostima s>s2 razvija dobro ujno i vidljivo pramenasto izbijanje prije pojave probojnog napona.
Pripadni napon naziva se napon pramenastog izbijanja U2. Pramenasto izbijanje ne dostie drugu
elektrodu.
Kod tinjavog i pramenastog izbijanja ne dolazi do proboja, nego se
probojnog napona nakon ega dolazi do proboja u obliku iskre ili luka.
mora uspostaviti vrijednost
stranica: 48


Iskra je kratkotrajni proboj sa slomom napona, pri emu se probojna staza lako i brzo deionizira.
Luk je proboj izmeu elektroda sa dovoljnom jakou struje. Probojna staza se ne moe brzo deionizirati,
a struja dobiva ione ugrijane iz katode. Kod izmjenine struje luk e u svakoj poluperiodi koristiti istu
probojnu stazu.
6.2.1
Poetna jakost elektrinog polja koaksijalnog cilindra
Slika 53. Presjek koaksijalnog cilindra

Kod cilindrinog kondenzatora je jakost elektrinog polja:
E=
Q
2rl o r
Najvea jakost polja je na unutarnjoj elektrodi:
E1 =
Q
2r1l o r
pa je odnos jakosti polja:

E r1
= .
E1 r
Uz koeficijent ionizacije: = Ape

ispunjen uvjet:
r = r2
r = r2
r = r1
r = r1
dr =
p
B
E
A pe
moe se napisati da je poetni napon dostignut onda kada je
Bp
E
dr =
r = r2
r = r1
A pe
B pr
E1 r1
B pr
Bp
B p r2
E1 r1 E1 r1 r2 AE1 r1 E1 E1 r1
l=
e
dr = A p
e e
r1
B
Bp
Jakost polja dostie vrijednost poetne jakosti polja E1' na unutarnjoj elektrodi uz kritinu vrijednost
konstante K:
dx= K
Bp
B p r2
AE1' r1 E'1 E'1 r1
K=
e e
B
stranica: 49


Iz gornjeg izraza moe se izraunati poetna jakost elektrinog polja za proizvoljni odnos radiusa r2/r1.
Vrijednost konstante K moe se pri tome procijeniti (npr. za zrak K=13), ili odrediti iz mjerenja za jedan
odnos radiusa r2/r1.
Ukoliko odnos radiusa poprimi neku veu vrijednost (npr. r2/r1 > 3), tada se moe zanemariti drugi
sumand u izrazu za K, pa vrijedi:
Bp
AE1' r1 E1'
K=
e
Za radius zakrivljenosti:
B
r1 =
E1' / p
BK
BK e
1
=
'
A p E 1'
A p E1
f
p
p
E
1
moe se nadomjestiti parabolom ije su konstante m i n, tj.:
p
Funkcija f
E' E' '

E'
f 1 = 1 e E1 /p =m 1 n
p p
p
Iz gornjeg izraza dobije se da je poetna jakost elektrinog polja (uz r2/r1>5):
'
E1 = p n 1 +
BK
A m n2
p r1
Konstante A i B vrijede za normalnu temperaturu: T = To.

Uz relativnu gustou i normalni tlak po moe se za tlak p pisati:
p = po
pT
= 0
p0T
Ako se sve poznate veliine uvrsti u nove konstante, dobije se izraz za poetnu jakost elektrinog polja u
zavisnosti o radiusu zakrivljenosti:
K
E 1' = K1 1 + 2
r1
Konstante K1 i K2 nekih plinova za koaksijalne cilindre su date u tabeli 6-1.
stranica: 50


Tabela 6-1.
K1 (kV/cm)
30.0
44.0
90.5
Zrak
N2
SF6
K2 (kV/cm)
0.33
0.28
0.12
Slika 54. Poetna jakost elektrinog polja ovisna o radiusu zakrivljenosti elektroda rk
6.2.2
Probojni napon u slabo nehomogenim poljima

Probojni napon je:
U = E s
gdje je: E'
s
poetna jakost elektrinog polja,

udaljenost meu elektrodama,
faktor homogenosti.
Poetna jakost elektrinog polja E' moe se odrediti iz izraza za K u kojem postoji r2, ili iz izraza
izvedenog za sluaj (r2 /r1 ) > 3, u kojem nema r2.
Za elektrode kod kojih je >0.8 mogu se sa dovoljnom tonou koristiti izrazi izvedeni za homogeno
polje (Paenov zakon za elektropozitivne i negativne plinove).
Primjer 15:
Za kombinaciju cilindrinih elektroda vanjskog radiusa r2 =100 mm izmjereni su u zraku uz tlak p = po
= 1.013 bar i temperaturu T = To = 293 K istosmjerni probojni naponi. Treba izraunati probojne napone
i usporediti s izmjerenim vrijednostima.
r1 (mm)
U' (kV)
10
96
20
122
30
128
40
126
50
116
60
100
70
80
80
60
stranica: 51


Slika 55. Probojni napon u ovisnosti o unutarnjem radiusu r1
6.2.3
- jako nehomogeno polje
II
- slabo nehomogeno polje izraunato iz: E1 = K1 1+
III
- homogeno polje raunato iz:
U =
K2
r1
; U = E s
B ps
A ps
ln
K
Jako nehomogena polja
U kombinaciji tapna elektroda (iljak) - ploa sa jako nehomogenim elektrinim poljem

(<0.2) probojni napon U je jako ovisan o polaritetu napona. Kada napon dostigne vrijednost poetnog
napona, nastane ionizacija koja ima za posljedicu sakupljanje pozitivnog prostornog naboja na vrhu
tapne elektrode, i to pri oba polariteta tapne elektrode. Elektroni su mnogo pokretljiviji od pozitivnih
iona i oni odlaze na anodu.
Kod negativnog iljka se pad potencijala izmeu prostornog naboja i pozitivne ploe smanjuje u
odnosu na sluaj da nema naboja. Pozitivni naboji se prikupljaju prema negativnoj tapnoj elektrodi, tako
da pozitivni prostorni naboj ostaje koncentriran.
Kod pozitivnog iljka pozitivni prostorni naboj djeluje kao zaklonska elektroda uslijed ega se pad
potecijala prema ploi poveava. Pozitivni ioni putuju prema ploi i stvaraju prethodnicu izbijanja, koja
pogoduje proboju.
Slika 56. Raspodjela potencija kod pozitivnog i negativnog iljka bez prostornog naboja (
prostornim nabojem (----)
____
) i sa
Moe se zapaziti da je pri istoj udaljenosti izmeu elektroda s probojni napon za pozitivni iljak manji
(oko 50 %) nego li kod negativnog iljka. Kod napona tehnike frekvencije deava se proboj u
stranica: 52


maksimumu poluperiode s pozitivnim iljkom, tako da se za probojni napon uzima pozitivni probojni
napon.
Slika 57. Statiki probojni napon elektroda iljak ploa u zraku u zavisnosti od udaljenosti s, uz tlak p =
1.013 bar; (1 - pozitivni iljak, 2 - negativni iljak, 3 - homogeno polje)
Slika 58. Raspodjela potencijala ako ispred iljka postoji tanki zaslon
Ako se ispred iljka na udaljenosti s1 = 0.1s postavi tanki zaslon (npr. od papira) moe se kod pozitivnog
iljka probojni napon podvostruiti u odnosu na vrijednost bez zaslona. Pozitivno nabijene molekule
plina sakupljaju se na zaslonu, tako da izmeu zaslona i negativne ploe djeluje homogeno elektrino
polje s relativno malom jakosti polja.
Sa poveanom udaljenou, posebice pri velikim udaljenostima, kakve postoje npr. kod visokonaponskih
nadzemnih vodova, probojni napon ne raste linearno s udaljenou s. Tako se srednja probojna jakost
elektrinog polja stalno smanjuje:
=
E mi
U
s
E'mi iznosi za elektrode iljak - ploa i udaljenost s = 11 m, E'mi = 1.8 kV/cm, (dok je u homogenom polju
30 kV/cm). Odavde proizlazi da je ekonomska granica prenosnog napona negdje oko 2000 kV.
stranica: 53


Slika 59. U - maksimalna vrijednost izmjeninog probojnog napona u zavisnosti od udaljenosti s u

zraku: 1 - iljak ploa,
2 - izolatori visokonaponskog voda.
6.2.4
Utjecaj vlanosti na probojni napon

Utjecaj vlanosti na probojni napon zavisi o vrsti napona, polaritetu napona i vrsti izbijanja.
- Kod homogenih i slabo nehomogenih polja, su poetni i probojni naponi istovjetni, tako da nema
utjecaja vlanosti.
- Kod jako nehomogenih polja kod kojih se javljaju intenzivna poetna izbijanja, npr. pramenasta
izbijanja na pozitivnoj elektrodi (naroito iznad normalne vlanosti) poveava se probojni napon s
apsolutnom vlanosti.
Ako poetna izbijanja izlaze iz negativne elektrode u kombinaciji iljak - ploa s negativnim iljkom,
tada vlanost nema utjecaja na probojni napon.
6.2.5
Vanjska parcijalna izbijanja
Vanjska parcijalna izbijanja javljaju se na jako zaobljenim (iljatim) povrinama elektroda u

plinu. Ona su nepoeljna jer uzrokuju gubitke (korone), ometaju beini prijenos, izazivaju kemijske
reakcije u plinu (npr. stvaranje ozona u zraku). Zato se kod elektroda u plinu nastoji postii pogodan
oblik elektroda kojim se izbjegavaju rubni efekti (npr. snop vodia kod visokonaponskih vodova).
Kod parcijalnih izbijanja radi se o impulsnim izbijanjima pri vrnim vrijednostima napona, s trajanjem
impulsa od 10 ns i nabojem impulsa od oko 100 pC.
Slika 60. Kombinacija elektroda iljak ploa sa pozitivnim nabojem ispred iljka
Pozitivni naboj ispred pozitivnog iljka slabi jakost polja ispred iljka i spreava stvaranje lavine sve dok
se pozitivni naboj ne udalji, te dok se ne uspostavi poetno stanje. Uslijed ove pojave koja se ponavlja
javljaju se impulsna pranjenja.
stranica: 54


Slika 61. Izgled vanjskog parcijalnog izbijanja

Kod negativnog iljka smanjuje se jakost elektrinog polja izmeu pozitivnog prostornog naboja i
ploe. Tako elektroni imaju manju brzinu i mogu biti uhvaeni na molekule elektronegativnih dijelova
plina (npr. O2 u zraku). Tako se stvara dodatni negativni prostorni naboj, koji slabi polje iljka i
privremeno zaustavlja formiranje nositelja nabijenih estica.
Pri daljnjem povienju napona kod pozitivnog iljka se iz impulsnih izbijanja razvija bezimpulsno trajno
izbijanje (trajna korona), iz kojeg se kasnije razvija pramenasto izbijanje i proboj. Kod negativnog
iljka se trajna korona razvija tek iznad napona koji je probojni napon za pozitivni iljak. Proboj kod
izmjeninog napona uvijek nastupa u poluperiodi s pozitivnim iljkom. Nasuprot tome je kod izuavanja
vanjskih parcijalnih izbijanja interesantan negativni iljak.
stranica: 55


7.
KRUTI DIELEKTRICI
Kruti dielektrici primjenjuju se tamo gdje izolacija mora ispuniti dodatne mehanike zahtjeve.
Postoje anorganski izolacioni materijali: porcelan, staklo, tinjac. Organski izolatori su guma, papir,
umjetne mase.
Kod nadzemnih vodova se najvie upotrebljavaju: porcelan, staklo i u novije
izolatori, koji pokazuju dobru postojanost na vremenske uvjete.
vrijeme
silikonski
Za specijalne svrhe koriste se razne keramike mase, poput steatita, kod kojih je osnovni sastojak
magnezijev silikat. U usporedbi s porculanom steatit pokazuje bolja mehanika svojstva i manji faktor
gubitaka.
Za izolaciju elektrinih strojeva koristi se tinjac i papir koji su preraeni u izolatore. Tinjac je posebno
otporan na djelovanje elektrinih izbijanja.
Organski izolatori imaju prednost tamo gdje se zahtijeva savitljivost (kabeli,
izolacija (kondenzatorski papir), te specijalna elektrina i mehanika svojstva.
vodovi), posebno tanka
Od umjetnih masa najpoznatiji su polivinilklorid (PVC) i polietilen (PE) (npr. kabelska tehnika). Ljevane
smole, npr. epoksidan smola prerauju se u tekuem stanju. Otporne su na temperaturu. Posebno se
koriste za unutanju izolaciju kod zavojnica i transformatora.
7.1
PROBOJ U KRUTIM DIELEKTRICIMA
Proraun probojnog napona ovdje se ne moe provesti na isti nain kao kod plinova, zato jer se
kod krutih dielektrika ne radi o istim, homogenim strukturama. Proboj se deava radi oneiavanja ili
"slabih" mjesta, npr. upljina, koje nastaju u toku proizvodnog procesa ili tokom pogona. Vaan utjecaj na
probojni napon ima zagrijavanje uzrokovano elektrinim poljem. Razne veliine koje utjeu na proboj
mogu se samo kvalitativno obuhvatiti, dok je kvantitativno odreivanje tee.
Postoje etiri glavna mehanizma koja utjeu na elektrini proboj.
Pri toplinskom proboju dolazi do termikog oteenja materijala, npr. uslijed elektrinog zagrijavanja,
nakon ega poputa i elektrina vrstoa.
isti elektrini proboj nastupa nakon kraktotrajnog prenapona, npr. udarnog napona. Ako se oba ova
mehanizma superponiraju govori se o toplinsko-elektrinom proboju.
Parcijalna izbijanja u upljinama mogu pri izmjeninom naponu uzrokovati oteenja izolacije i izgradnju
probojnog kanala.
Mehaniki proboj deava se kod tankih izoliranih folija na koje djeluju elektrostatske sile.
7.1.1
Toplinski proboj
Izolacioni materijal pod naponom grije se radi dielektrinih gubitaka ili radi zagrijavanja
strujom uslijed male vodljivosti.
U svakom sluaju izolatoru se stalno dovodi snaga Pg koja grije izolator na unutarnju temperaturu g.
Uslijed razlike temperatura = g - V izolator se hladi, a snaga koja se odvodi prema van (snaga
hlaenja) je PV. Porast dovedene (unutarnje snage) s razlikom temperatura nije linearan, dok je porast
7. Kruti dielektrici
stranica: 56


odvedene snage s razlikom teperatura (za konstantnu toplinsku vodljivost) linearan. Ako je Pg=PV, tada
se izolator vie ne moe zagrijavati, jer je dostignuta konana vrijednost temperaturne razlike . Na slici
je ovo stanje ravnotee pokazano u toki G, za prikljueni napon U1.
Slika 62. Snaga dielektrinih gubitaka Pg kod razliitih napona U i snaga hlaenja PV u ovisnosti o
temperaturi
Povea li se napon na vrijednost kritinog temperaturnog probojnog napona Utp krivulja hlaenja
snage PV dodiruje pravac grijanja snagom PV u toki K. Tu je postignuto stanje labilne ravnotee. Pri
daljnjem povienju napona, npr. na vrijednost U2, je proizvedena (dovedena) snaga uvijek vea od
odvedene. Unutarnja temperatura g e tada prouzrokovati termiko unitenje izolacije, a posljedica e
biti termiki proboj.
Temperaturna zavisnost faktora dielektrinih gubitaka moe se dobro aproksimirati eksponencijalnom
funkcijom, po kojoj je faktor dielektrinih gubitaka za neku proizvoljnu temperaturu:
r = r e ( )
0
U tablici 7-1. su dane vrijednosti za neke izolatore.

Tablica 7-1.
Toplinska
vodljivost
(W/mK)
Referentni faktor
diel. gubitaka
0.8 do 1.5
0.17
0.13 do 0.16
0.5
0.1
0.001
Referentna
temperatura
0
C
Temperaturni
koeficijent
K-1
60
0
50
0.0334
0.0462
0.044
Porcelan
PVC
Mineralno ulje
stranica: 57


Slika 63. Zavisnost faktora dielektrinih gubitaka o temperaturi za porculan

7.1.1.1
Proboj uslijed dielektrinih gubitaka
Ako je na planparalelne ploaste elektrode povrine A prikljuen izmjenini napon tada e se

u dielektriku razviti snaga dielektrinih gubitaka Pg. Uslijed razlike temperature = g - V pola ove
snage ide prema van na svaku stranu. Raspodjela temperature prikazana je slikom 64. za stvarne odnose
(na desnoj strani slike), te za pojednostavljene odnose u modelu na (lijevoj strani).
Slika 64. Planparalelne ploaste elektrode sa prikazom dielektrinih gubitaka i raspodjelom temperature
Raunski postupak vodi na rjeavanje nelinearne diferencijalne jednadbe drugog reda, ije je rjeenje
vrlo komplicirano, pa se pojava moe objasniti na pojednostavljenom modelu koji vodi do istog
rezultata.
Pretpostavlja se da pola snage gubitaka Pg /2 nastaje na udaljenosti x1 od povrine ploe. Snaga gubitaka
prolazi preko povrine A i dijela toplinskog otpora:
R =
s
2A
gdje je toplinska vodljivost.

Redukcioni faktor k uzima u obzir da snaga gubitaka prelazi samo dio udaljenosti s/2. Pretpostavka je da
je na udaljenosti x1 ista unutarnja temperatura kao na desnoj strani slike. Uz takve uvjete moe se uzeti da
je k = 0.837.
Razlika temperatura je :
stranica: 58


= g V =
kR Pg
2
ks Pg
; Pg = E 2 0 r tgV
2A 2
Ako se za snagu dielektrinih gubitaka uvrsti Pg = E 2 o rAs uz jakost elektrinog polja E =
U
,
s
moe se za razliku temperatura napisati da je:
k 0 ro U 2 ( 0 )
e
4
Srednja vrijednost temperature je:
=
+ V
Uz 0 = g
2
temperaturnu razliku:
g + V
2
+ 2(V 0 )
0 =
2
k 0 ro U 2
e
4
je 0 =
+ V 0 , to se uvrsti u izraz za
e (v 0 )
Za kvadrat napona moe se pisati:
U2 =
4
k o ro
e (V 0 )e
= f ( )
Ovisnost toplinskog probojnog napona o razlici temperatura prikazana je slikom 65.
Slika 65. Ovisnost kvadrata efektivne vrijednosti izmjeninog napona U2 o razlici temperatura
Za jednu razliku temperatura k krivulja kvadrata probojnog napona dostie maksimum. Diferencijalni
kvocijent je:
2 2
4
dU 2
(v 0 )
e
e
e
=
2
d k 0 ro"
Uz
K
dU 2
= 0 za izraz u zagradi dobije se 1

= 0.
2
d
U gornjem izrazu je:
- temparaturni koeficijent,
''r0 - referentni faktor dielektrinih gubitaka.
Tako je kritina temperaturna razlika:
stranica: 59


K =
Uvrsti li se izraz za kritinu temp. razliku u izraz za kvadrat probojnog napona, pri emu se umjesto
krune frekvencije uvede frekvencija f =
i redukcioni faktor k = 0.837 slijedi da je toplinski

2
probojni napon:
U T = 0.748
e
"
f 0 r0
(v 0 )
2
Toplinski probojni napon ne zavisi o debljini izolacije (razmaku meu elektrodama s). Toplinski probojni
napon se zato ne moe poboljati poveanom debljinom izolacije ve izborom neke druge vrste izolacije.
Izraz za toplinski probojni napon vrijedi i kod koaksijalnih cilindrinih elektroda u
unutarnja i vanjska elektroda imaju zajedniko hlaenje i istu vanjsku temperaturu.
sluaju kada
Kod jednoilnog kabela najveu temperaturu g ima unutarnji vodi, pa toplinski probojni napon pada na
polovicu.
7.1.1.2
Utjecaj gubitaka uslijed zagrijavanja strujom
Na cilindrine elektrode iji je razmak s=r2 - r1 prikljuen je izmjenini napon. Kroz unutarnji
vodi prolazi struja I. Osim toga je elektrino polje slabo nehomogeno, tako da dielektrini gubici
odgovaraju onima kod ploastog kondenzatora.
Slika 66. Cilindrine elektrode sa vrstom izolacijom. Model jednoilnog kabela.

Vanjska elektroda ima temperaturu v , unutarnja temperaturu g . Toplinski probojni napon ima pola
vrijednosti od sluaja kad su obje elektrode na istoj temperaturi.
Uz dielektrine gubitke Pg u vodiu duljine l, elektrinog otpora R, presjeka vodia Av i elektrine
vodljivosti postoje dodatni gubici uslijed zagrijavanja vodia strujom:
Pstr = I 2 R =
I 2l
Av
koji se moraju odvesti prema van. Uz redukcioni faktor k je razlika temperatura:
= g V = (kPg + Pstr )R
Provede li se proraun na isti nain kao u sluaju kada nema utjecaja temperaturnog zagrijavanja, slijedi
da je toplinski probojni napon:
U T = 0.374
e
"
f 0 r0
(v 0 )
2
P s
str
4rmi
=U T f m
stranica: 60


Toplinski probojni napon UT koji je uzrokovan samo dielektrinim gubicima umanjen je za faktor:
P s
U
f m = T = e 4rmi
UT
str
pri emu su:
toplinska vodljivost,
P
Pstr = str
l
gubici uslijed zagrijavanja vodia strujom po jedinici duljine,
udaljenost elektroda,
temperaturni koeficijent .
r +r
rmi = 2 1 srednji radius,
2
Primjer 16:
Bakreni vodi sa PVC izolacijom ima presjek Av = 300 mm, radius vodia r1 =10 mm i radius plata r2 =
15 mm. Vanjski plat ima temperaturu v = 30 0C. Poznata je frekvencija f=50Hz. Elektrina vodljivost
za 200C je 20=56 Sm/mm2, a temperaturni koeficijent = 4 . 10-3 K-1, to slui za odreivanje toplinske
ovisnoti otpora vodia. Za PVC vrijede dane vrijednosti iz tablice 7-1 . Koliki je toplinski probojni napon
u praznom hodu (I = 0), te pri struji I=600 A.
7.1.1.3
Proboj kroz vodljivi kanal
Kod proboja ove vrste radi se o tome da izmeu elektroda postoji jedan tanki vodljivi kanal,
koji se grije uslijed struje odvoda I na unutarnju temperaturu g, to uzrokuje termiko unitavanje
izolacije.
Slika 67. Ploasti kondenzator sa vrstom izolacijom i prikazom vodljivog kanala

Pretpostavljeno je da vodljivi kanal ima oblik cilindra promjera Dk, duljine s, presjeka povrine Ak =
Dk2/ 4. Kanal se nalazi unutar izolatora, koji ima konstantnu temperaturu v. Eksponencijalna ovisnost
elektrine vodljivosti o temperaturi:
= 0 e(g - 0)
gdje je: 0
referentna temperatura,
pripadna elektrina vodljivost (kod ref. temp.),
temperaturni koeficijent.
Vodljivost raste eksponencijalno s porastom temperature kanala. Razlika temperatura je = g - v.
= 0 e ( + ) = 0 e ( ) e
v
stranica: 61


Uz narinuti napon U i elektrini otpor kanala R =
Pz =
s
je dovedena snaga uslijed zagrijavanja strujom:
Ak
U 2 U 2 Ak U 2 0 Dk2 (v 0 )
=
=
e
e
4s
R
s
Do odvoenja topline dolazi radi temperaturne razlike , a vri se preko povrine A0 = Dks, uz
koeficijent prijelaza topline k . Odvedena snaga je:
PV = k Ao = k Dk s
Temperaturna ravnotea e nastati onda kada e dovedena i odvedena snaga biti jednaka. Iz toga
uvjeta moe se odrediti da je kvadrat prikljuenog napona:
U2=
4 k s 2 (v 0 )
e
e
0 Dk
Usporedba s izrazom za kvadrat prikljuenog napona kod dielektrinog zagrijavanja pokazuje da se radi o
istoj funkciji U2 = f(). Za jednu kritinu vrijednost razlike temperatura ova funkcija ima maksimum.
Toplinski probojni napon je:
(v 0 )
ks
2
U T =1.213
e
0 Dk
UT se izvodi kao maksimum iz prve derivacije funkcije, pri emu je kritina razlika temperatura:
k =
Ovaj model je jako pojednostavljen i slui za kvalitativne usporedbe. Toplinski probojni napon ovdje
zavisi o debljini izolatora s.
7.2
UNUTARNJA PARCIJALNA IZBIJANJA
Parcijalna izbijanja u upljinama vrstih dielektrika uz narinuti izmjenini napon uzrokuju

oteenja povrina u kojima je upljina. S vremenom se kanali parcijalnih izbijanja proiruju prema
elektrodama i dovode do potpunog proboja. Plinske upljine mogu nastati u ljevanim masama kabela ili
na granici slojevitih dielektrika. upljine imaju manju relativnu dielektriku konstantu u odnosu na vrsti
dielektrik, pa je el. polje u njima jae. Osim toga esto je i tlak u ovim upljinama vrlo nizak, to
dodatno smanjuje probojnu vrstou.
Slika 68. a) Prikaz upljine 1 i kanala parcijalnih izbijanja 2, b) nadomjesna shema

stranica: 62


U nadomjesnoj shemi je C1 kapacitet na mjestu defekta, a do proboja dolazi pri napona U' , na iskritu. C2
je kapacitet izmeu mjesta defekta i jedne elektrode, a C3 preostali kapacitet ispitnog objekta. Vanjski
otpornik R slui za mjerenje.
Kada se na ispitni objekt narine vanjski promjenjivi napon u, on e se podijeliti na kapacitetima na u1 i
u2. Kada u1 dostigne vrijednost probojnog napona U', tada e se preko iskrita izbiti kapacitet C1. Pri
tome e se kapacitet C2 nabiti na trenutnu vrijednost ukupnog napona u=u20.. Nakon izbijanja kapaciteta i
gaenja luka, kapacitet C1 se nabija na napon u1:
u1 =
C2
(uu20 )
C1 +C2
Slika 69. Oscilogram parcijalnih pranjenja

Prikazani su naponi u i u1. Ovdje je pretpostavljeno da se kapacitet C1 pri svakom proboju potpuno izbija,
to u stvarnosti nije sluaj.
Ova pojava se pri dovoljno visokom naponu vie puta ponavlja, a uestalost raste s porastom narinutog
napona. Za razliku od vanjskih parcijalnih izbijanja, kod kojih se pojavljuju izbijanja pri vrnim
vrijednostima napona, ovdje su unutarnja parcijalna izbijanja grupirana oko prolaska napona kroz nulu.
Impulsna parcijalna izbijanja su u nanosekundnom podruju. Pad napona se odigrava u vremenskom
intervalu od 10-7 s. Zbog induktiviteta prikljunih vodova u tom kratkom vremenu (nanosekunda) nije
mogue ponovno nabijanje. Tako napon na ispitnom objektu pada za razliku napona u. Neposredno u
trenutku proboja na iskritu bio je napon na ispitnom objektu u = ui , tako da naboj na svim kapacitetima
neposredno prije i poslije proboja na iskritu mora biti isti:
CC
Q=ui 1 2 +C3 =(ui u )(C 2 + C3 )

C1 +C 2
Na kapacitetu C1 neposredno prije proboja vlada probojni napon U' = C2 ui /(C1 + C2). Ukupni napon u
u gornjem izrazu moe se izraziti pomou probojnog napona U' na mjestu defekta:
ui =
C1 +C 2
U
C2
uz C1 = 0 je ui =U , pa vrijedi:
stranica: 63


U C3 =(U u )(C 2 + C3 ) = U C 2 + U C3 u(C 2 + C3 )

Smanjenje napona je (na ispitnom objektu):
u =
C
C2
U 2U
C3
C 2 +C3
zato jer je C3 >> C2 .

Dodatni naboj je naboj koji se izbija tokom parcijalnog pranjenja:
Q C3 u = C 2U
Iznenadne pojave ovakvih nabojnih impulsa pri povienju napona znae da pri povienju napona u
izolaciji ispitnog objekta postoje upljine u kojima dolazi do parcijalnih izbijanja. Ako se napon
povea iznad poetnog napona pranjenja Up, tako da pri nekoj vrijednosti Ukr intenzitet parcijalnih
pranjenja jako naraste i razaranje dielektrika se brzo odvija, tako da je reda sekundi, ta vrijednost
napona naziva se kritini napon parcijalnih pranjanja.
Primjer 17:
U ploi od umjetne mase s dielektrinom konstantom r = 3 debljine d = 5 mm nalazi se cilindar ispunjen
zrakom debljine s = 1 mm i promjera D = 4 mm. Tlak plina je p=1 bar, a temperatura = 20o C. Koliki
je poetni napon parcijalnih izbijanja i naboj jednog parcijalnog pranjenja? Koeficijenti su: b=2.405
kV/(barmm), c=2.11 kV/(barmm)1/2 .
Slika 70. Presjek kondenzatora sa umetnutom ploom
7.2.1
Mjerenje parcijalnih izbijanja

Provode se na transformatorima i kabelima uz propisani ispitni napon.
Slika 71. Mjerni ureaj (M) za mjerenje parcijalnih izbijanja:

a) etveropol (A) prikljuen u vod za uzemljenje ispitnog objekta
b) etveropol (A) u seriji s mjernim kondenzatorom (Ck)
Prikljuni etveropol A (koji u najjedostavnijem sluaju moe biti obian otpornik) moe se prikljuiti u
seriju s ispitnim objektom a), ili u seriju s mjernim kondenzatorom b), kako je to prikazano slikom 71.
Pri svakom parcijalnom izbijanju na ispitnom objektu se napon smanjuje za u. Zato se iz mjernog
kondenzatora Ck izbija naboj Q. elo izbijanja je vrlo strmo (1 ns). Napon koji nastaje na prikljunom
etveroplu dovodi se preko oklopljenog kabela na mjerni ureaj M. To moe biti osciloskop, ili za
ovu svrhu specijalno razvijeni mjerni ureaj za mjerenje parcijalnih izbijanja. Amplituda prijelazne
stranica: 64


pojave (koju treba selekcionirati) proporcionalna je naboju impulsa, tako da se ovim ureajem moe
mjeriti impulsni naboj u pC.
7.3
ISTO ELEKTRINI PROBOJ
Mehanizam istog elektrinog proboja krutih dielektrika nije jo potpuno razjanjen. Probojni
napon ne moe se raunati na isti nain kao kod plinova.
Ako se kruti izolator pojednostavljeno promatra kao jako komprimirani plin tada se mora uzeti u obzir
da je probojna vrstoa mnogo vea nego li kod plinova. U stvarnosti ona iznosi nekoliko MV/cm i
uglavnom je ovisna o temperaturi. Probojna vrstoa za polietilensku foliju za temperaturu = 20 0C
odreena za istosmjerni napon je E' = 8.1 MV/cm, dok ja za 100 0C E' = 3.1 MV/cm. Kod epoksidnih
smola je za udarni napon pri s=3 mm izmjereno E' = 4 MV/cm.
Zavisnost probojne jakosti E' = U'/s o debljini materijala pokazuje utjecaj volumena izolatora. S
veliinom volumena ispitnog materijala raste vjerojatnost defekata u izolaciji, tako da se smanjuje
izolaciona vrstoa, posebno kod izmjeninog napona. Ovu zavisnost o volumenu moe se uzeti u obzir
s volumnom konstantom u izrazu:
1
V
E 2 = E 1
V2
Za polietilen (manje gustoe) je volumna konstanta = 7.5, a vee gustoe =25. Za epoksidne smole
=1.2 - 2.6 .
Slika 72. a) Probojni istosmjerni napon U za polietilen (0.92 g/cm3) u ovisnosti o debljini s za razliite
temperature,
b) Probojna jakost E polietilena za manju gustou (1) i veu gustou (2) za izmjenini napon u
ovisnosti o volumenu uzorka.
Primjer 18:
Za polietilen (krivulja 1 na dijagramu) je za probni volumen V1 = 10-5 cm3 probojna jakost elektrinog
polja E'1 = 6 MV/cm. Uz volumnu konstantu =7.5 treba odrediti probojnu jakost polja za volumen
materijala V2 = 100 cm3 .
7.4
MEHANIKI PROBOJ
Elektrina energija kondenzatora je:
We =
CU 2 QU
=
2
2
stranica: 65


Uz:
r r
U = E ds
s
r r
Q = D dA
A
vrijedi:
rr r r
D E dAds
We = As
0 r
2
dV
Prema tome je u svakom volumenu dV elektrinog polja pohranjena elektrina energija dWe. Za svaku
toku polja je gustoa energije:
we =
dWe 0 r 2
=
E
2
dVe
Ako na element povrine dA okomito djelujua sila dF izvri pomak u smjeru ds, tada e se u elementu
volumena dV = dA ds do tada pohranjena elektrina energija pretvoriti u energiju kretanja:
r r
r r
r
dF ds = dWe = 0 r E 2 dAds
2
slijedi:
r
r
dF = 0 r E 2 dA
2
Vektorski zapis kazuje da sila uvijek djeluje u smjeru vektora povrine, uvijek okomito na povrinu.
Slika 73. Sila elektrinog polja na povrini elektrode

Kod mehanikog proboja izolator se oteuje uslijed elektrostatikih sila. Zato se ovakva vrsta proboja
moe oekivati kod vrlo tankih izolatora s ekstremno velikom elektrinom vrstoom.
Slika 74. Djelovanjem sila elektronog polja poetna debljina folije so smanjuje se na s
stranica: 66


Poetna debljina izolatora je s0, povrina elektroda A. Nakon prikljuivanja napona U, djelovati e sila:
F=
0 r U 2
A
2 s
koja e izolator stisnuti za s na debljinu s.

Uz mehaniki probojni napon U'M je odgovarajua probojna jakost:
E M =
U M
s0
preraunata na poetnu debljinu s0.

Za linearnu ovisnost relativnog stezanja
elastinosti M odnos:
s
s0
F
s
o mehanikom tlaku M = dobije se uz uvoenje modula
s0
A
s0 s
s
F
F s
= 1 =
; M = =
M
s0
s0 A M
A s0
Iskustveno je meutim poznato da sa smanjivanjem debljine mehaniki tlak raste

linearno, pa je bolja logaritamska aproksimacija:
M =
vie nego li
s
F
s
= M log o = f o
A
s
s
Nakon uvrtenja izraza za silu u gornju formulu i za E =
U
slijedi:
s0
M =
0 r U s0 2

s
= M log 0
2 s0 s
s
Zavisnost kvadrata jakosti polja o (s/so):

2
s s
2 s
E = M log = f
0 r s0
s0 s0
2
Mehanika probojna jakost elektrinog polja E'M , a time i mehaniki probojni napon U'M postignuti
s
1
, pri emu funkcija f ima maksimum. Do toga se dolazi nakon deriviranja
e
so
s
gornje funkcije po argumentu i izjednaavanjem prve derivacije funkcije s nulom. Tako se dolazi
so
s
su za =
so
do mehanike probojne jakosti:
E M =0.4
M
0 r
stranica: 67


Ovaj odnos vrijedi za polietilen i poliisobutilen.
Primjer 19:
Modul elastinosti polietilena je M=12kN/cm2, a dielektrina konstanta r = 2.3. Kolika je mehanika
probojna jakost elektrinog polja E'M i mehaniki probojni napon U'M za debljinu folije s0 = 10 m?
stranica: 68


8.
TEKUI DIELEKTRICI
Osim to izoliraju dijelove pod naponom tekui izolatori imaju zadau rashladnog sredstva
zbog odvoenja topline koju stvara struja (npr. transformator), ili kao sredstvo za gaenje luka u
sklopnim ureajima.
Najvaniji tekui izolator je mineralno ulje. Visoka probojna vrstoa, dobra toplinska vodljivost, niska
temperatura ukruivanja (-500C), te kemijska postojanost, ine ga posebno pogodnim izolatorskim
sredstvom. Niska relativna dielektrinost mu daje prednost r = 2.2 pri slojevitim (viestrukim)
dielektricima, jer elektriki odtereuju vrstu izolaciju (npr. transformatora (manji r, vea jakost polja)).
Nedostatak je zapaljivost mineralnog ulja, kao i mogunost stvaranja eksplozivnih plinova (metan,
propan).
Zato su razvijene sintetike izolatorske tekuine, pod zajednikim imenom askareli, kao npr. poliklorirani
bifenil (PBC), koji se upotrebljavaju npr. pod imenom klofen. Dielektrika svojstva zavise o stupnju
klora. Imaju visoku relativnu dielektrinost (r=4.3 do 6.4) i godinama se koriste kao negoree izolaciono
sredstvo u kondenzatorima. Tamo gdje se gorivost ne doputa ni pod kojim uvjetima (rudnici)
poliklorirani bifenil se koristi kao tekuina u transformatorima. Nedostatak mu je otrovnost. Prirodno se
teko razgrauje, pa se askareli moraju unitavati u specijalnim postrojenjima.
Poslednjih godina istrauju se izolacione tekuine bez klora, koje bi nadomjestile poliklorirani bifenil.
Tako se za izolaciju kondenzatora koristi Bencilneokaprat (BNC).
U sintetike tekuine spadaju isto tako silikonska ulja. Nisu tetna, kemijski su stabilna, a postojana su i
pri visokim temperaturama (do 1500C). Mogu se kombinirati s vrstim izolatorima. Imaju visoku
dielektrinu vrstou, pa se mogu koristiti kao izolaciono i rashladno sredstvo u transformatorima s
visokim pogonskim temperaturama (npr. kod lokomotiva).
Mineralna ulja imaju dielektrinu konstantu r= 1.2 - 2.5, dok klorirani ugljikovodici ili ricinusovo ulje
ima r = 4 do 5.5.
Dielektrina konstanta zavisi od frekvencije i temperature.
8.1
SPECIFINA VODLJIVOST
Specifina vodljivost zavisi od istoe samih dielektrika. Dobro oieni dielektrici imaju
specifinu vodljivost 10-10 do 10-20 [1/ cm].
Vodljivost moe imati ionski ili elektronski karakter.
S povienjem temperature tekueg dielektrika raste i vodljivost. Nakon to je preena kritina jakost
polja poinje udarna ionizacija elektronima. Pri viim naponima, tj. veim poljima vodljivost tekuih
dielektrika se poveava na raun elektronske komponente, tj. prevagu ima elektronska vodljivost.
Poveanje vodljivosti u tom sluaju proporcionalno je jakosti elektrinog polja.
Vodljivost se smanjuje s poveanjem vremena djelovanja narinutog napona.
8.2
DIELEKTRINI GUBICI KARAKTERIZIRANI SU VELIINOM TG

Sastoje se od gubitaka u aktivnoj vodljivosti i gubitaka vezanih uz dipolnu polarizaciju.
U dielektricima postoje tri vrste polarizacije: elektronska, ionska i dipolna.
8. Tekui dielektrici
stranica: 69


Slika 75. Elektronska polarizacija

Kod elektronske polarizacije se pozitivna jezgra i negativni elektroni uslijed djelovanja elektrinog polja
pomiu u suprotnim smjerovima i obrazuju orijentirani dipol. Vrijeme relaksacije je vrijeme u toku kojeg
se priblino dipol postavlja u pravcu polja pri njegovom nastajanju, odnosno ukljuivanju napona.
Vrijeme relaksacije kod elektronske polarizacije reda je 10-11 do 10-16 sek.
Slika 76. Ionska polarizacija

Ionska polarizacija nastaje kada pozitivni i negativni ioni pod djelovanjem elektrinog polja budu
pomaknuti jedan od drugog, te obrazuju dipol sa neto veom meusobnom udaljenou. Vrijeme
relaksacije i ovdje je malo i iznosi 10-12 - 10-13 s.
Slika 77. Dipolna polarizacija

Ako se polarne molekule koje se nalaze u kaotinom kretanju orjentiraju pod djelovanjem elektrinoh
polja, nastaje dipolna polarizacija. Vrijeme relaksacije je reda 10-13 sek i manje.
Elektronska i ionska polarizacija prolaze kao elastini procesi koji ne sadre gubitke, dok su dielektrini
gubici uglavnom vezani za dipolnu polarizaciju.
Dielektrini gubici zavise od temperature i frekvencije narinutog napona.
8.3
PROBOJNA VRSTOA
Probojna vrstoa izolacionih tekuina jako zavisi o oneienju, te sadraju vlage i plinova.
Dielektrina vrstoa dobro oienih tekuih dielektrika mnogo je vea od dielektrine vrstoe plinova
i pribliava se dielektrinoj vrstoi krutih dielektrika. Za dobro oiene tekue dielektrike osloboene
vrstih i plinovitih primjesa je dielektrika vrstoa reda 1000 kV/cm. Dobijanje ovako velike
stranica: 70


dielektrine vrstoe povezano je s nizom mjera u preradi, pa se primjenjuje samo u specijalnim

sluajevima, najee kod laboratorijskih istraivanja.
Mehanizam proboja sastoji se od:
- udarne ionizacije elektronima i nastanak prostronih naboja u tekuini,
- emisije elektrona s povrine katode,
- obrazovanje plinskih mjehura u tekuem dielektriku, koji se deformiraju u elektrinom polju i
olakavaju proboj.
Elektroni ubrzani u elektrinom polju omoguavaju pojavu udarne ionizacije u tekuini, a takoer i
nastajanje prostornih naboja u tekuini. Pri viim naponima pojava poetnih elektrona omoguena je
autoelektronskom emisijom sa povrine katode. Obrazovanje prostornih optereenja u tekuini dovodi
do izoblienja polja u meuelektrodnom razmaku i do poveanja gustoe struje koja protie dielektrikom,
odnosno do njegovog proboja.
Nastanak plinskih mjehura moe nastati kao rezultat razlaganja tekueg dielektrika ili kao rezultat
isparavanja tekuine uslijed djelovanja utroene elektrine energije pretvorene u toplinu u samoj
tekuini.
Teorija proboja tekuih dielektrika dobro se slae sa raunskim i eksperimentalnim podacima za male
meuelektrodne razmake kod istih dielektrika.
Proboj istih tekuih dielektrika sa veim razmakom elektroda odvija se neto drugaije. U prvoj fazi
proboja bitnu ulogu ima autoelektronska emisija, koja omoguava udarnu ionizaciju i fotoionizaciju i
obrazovanje kanala pacijalnih pranjenja. Svako parcijalno pranjenje obrazuje kanal ispunjen
ioniziranim plinom. Kada jedan od tih kanala dodirne drugu elektrodu nastaje proboj. Kod vei razmaka
elektroda mogu se kao i u plinu javiti strimeri i lideri.
U pogledu elektrinih izbijanja tekuine se ponaaju slino kao i plinovi. Isto tako se javljaju tinjavo i
pramenasto izbijanje, pri emu se tekui izolator razgrauje na au i na plinovite sastojke.
Za ocjenu kvalitete tekuih izolatora vaan je napon kod kojeg se javljaju parcijalna izbijanja. Kod
parcijalnih izbijanja mogu se molekule ulja razgraditi i nastati mjehuri plina, koji e opet predstavljati
mjesta daljnjih izbijanja, pa se tako kemijski proces promjena dalje nastavlja.
Probojna vrstoa izolacionih tekuina u pravilu se ispituje s normiranim elektrodama pri udaljenosti s =
2.5 mm. Izmjerene vrijednosti slue za usporedbu razliitih kvaliteta.
Na probojni napon utjee i oblik elektrinog polja, zato jer se pokretna strana tijela (npr. vlakna) pomiu
u podruje vee jakosti elektrinog polja i djeluju kao zone jako smanjene probojne vrstoe.
Slika 78. Ispitivanje dielektrine vrstoe ulja (dimenzije, oblik i poloaj elektroda, kao i udaljenost
stjenki d = 100 mm definirani su propisima svake zemlje)
Prikazan je nastanak proboja preko vodljivih estica vlakana. Ovaj vodljivi kanal grije struja, tako da se
razvija toplotni proboj slino kao u krutim dielektricima, s time da se to deava kod nieg napona. Proboj
stranica: 71


preko vlakana moe se sprijeiti izolacionom barijerom, pri emu se izolaciona vlakna postavljaju
popreno smjeru polja.
Slika 79. Proboj u ulju uslijed estica vlakana:

a) estice vlakana u tekuini bez narinutog polja,
b) prostor izmeu elektroda je premoten esticama,
c) izolaciona barijera B koja spreava premotavanje.
Kod vremenski duljih naprezanja moe doi do toplinskog proboja uzrokovanog dielektrinim gubicima,
ili do proboja u plinu. To se meutim moe desiti pri malim udaljenostima izmeu elektroda (nekoliko
mm).
stranica: 72


9.
PROIZVODNJA VISOKOG IZMJENINOG NAPONA
9.1
VISOKI IZMJENINI NAPON
Visoki izmjenini naponi, koji su potrebni za laboratorijske pokuse i ispitivanja, uglavnom se

proizvode jednofaznim visokonaponskim transformatorima, koji u usporedbi s pogonskim
transformatorima imaju mnogo manju snagu (npr. 500 kV, 1 MVA).
9.1.1
Karakteristine veliine
Uobiajno se pod izmjeninim naponom podrazumijeva periodino titranje s linearnom

srednjom vrijednou u = 0, iji oblik ne mora uvijek biti sinusoidalan. Uz trenutnu vrijednost napona u,
za vrijeme t i periodu T, vrijedi za efektivnu vrijednost napona:
T
1 2
U=
u dt
T 0
Za sinusoidalno titranje je maksimalna vrijednost u = 2U . Budui da se vii harmonici ne mogu
iskljuiti, moe pri ispitivanju izmjeninim naponom maksimalna vrijednost u/U odstupati od vrijednosti
2 za 5%, pri emu ispitna frekvencija f =1/t mora biti u podruju izmeu 40 Hz i 62 Hz. (VDE propisi).
9.2
ISPITNI TRANSFORMATORI
Ispitni transformatori izvode se sa uzemljenim visokonaposkim namotom. Pri tome se razlikuju

dvije izvedbe:
1. Kod izvedbe u metalnom kotlu su eljezna jezgra i namoti u ulju. Iz kotla izlazi porcelanski provodni
izolator (slika 1a).
2. Izvedba u izolacionom cilindru. Aktivni dijelovi nalaze se u izolacionom cilindru ispunjenim uljem.
Izolacioni cilindar napravljen je od impregniranog papira ili od epoksidnih smola (slika 1b).
a)
b)
Slika 9.1. Izvedbe visokonaponskih ispitnih transformatora s uzemljenim VN namotom
Obje izvedbe predviene su za vrlo visoke napone (npr. 1 MV). Kod izvedbe u metalnom kotlu moraju
provodni izolatori biti nesrazmjerno veliki, tako da se za napone preko 400 kV veina transformatorskih
jedinica izvodi u prostorno tedljivijoj izvedbi sa izolacionim cilindrom. Meutim radi velike koliine
9. Proizvodnja visokog izmjeninog napona
stranica: 73


ulja, odvoenje topline je slabo, pa su ispitni transformatori sa izolacionim cilindrom pogodni samo za
male trajne nazivne struje (npr. 0,5 A). Inae je potrebno dodatno hlaenje. Kod tree izvedbe je
visokonaponski namot na sredini galvanski povezan sa eljeznom jezgrom i kuitem (slika 2). Tako
krajevi visokonaponskog namota imaju samo polovicu napona prema srednjoj toki. Oba provodna
izolatora zato mogu biti odgovarajuih manjih dimenzija. Ako je pri tom jedna strana visokonaponskog
namota uzemljena, mora transformatorsko kuite biti izolirano, zato jer je na njemu polovica napona
prema zemlji. Ako je uzemljena srednja toka visokonaponskog namota tada se dobija izmjenini napon,
koji je simetrian prema zemlji.
Slika 9.2. Izvedba VN ispitnog transformatora s galvanskom vezom sredine VN namota, eljezne jezgre i
kuita
Ispitni transformatori s jednom jedinicom grade se za napone do 800 kV. Vie napone ekonominije je
proizvoditi s kaskadom transformatora.
B
K'
H'
K
E''
H''
A
E'
2U
3U
Slika 9.3. Kaskadni spoj VN ispitnog transformatora

Visokonaponski namoti vie transformatorskih jedinica spojeni su u seriju. Cijela kaskada napaja se preko
primarnog namota prvog transformatora. Sekundarni namot iji je jedan kraj uzemljen daje visoki napon
U, dok namot K sekundara prvog transformatora slui za napajanje primarnog namota E drugog
transformatora, tj. njime se prenosi snaga na drugi transformator. Drugi transformator mora biti izoliran
od zemlje za napona U. Sekundar drugog transformatora ima takoer dva namota od kojih prvi H slui za
dobijanje napona U, koji se serijski povezuje na napon sekundara prvog transformatora. Tako je toka A
na potencijalu 2U u odnosu na zemlju. Drugi namotaj sekundara K drugog transformatora slui za
napajanje treeg transformatora, iji sekundar takoer daje napon U, tako da je toka B pod naponom 3U.
Trei transformator mora biti izoliran od zemlje za napon 2U.
Snage pojedinih transformatora mogu, ali i ne moraju biti iste. Snaga prvog transformatora odnosno
njegovog namota je najvea, jer se preko njega napajaju druga dva transformatora. Ako je snaga na
ispitivanom objektu 3UI, tada su snage pojedinih stupnjeva kaskade:
stranica: 74


prvi 3UI, od ega na drugi ide 2UI, a UI na objekt;

drugi 2UI, od ega na trei ide UI, a UI na objekt;
trei UI, koja sva ide na objekt.
Prema tome ukupna instalirana snaga kaskade je (3+2+1)UI=6UI, dok se na ispitnom objektu dobije samo
3UI.
Ovakve kaskade sa tri stupnja imaju obino napon 1.MV, a snagu kaskade od 1 MVA. Napon kratkog
spoja jedne transformatorske jedinice je u = 1% do 6%. Kod kaskade s dvije jedinice je napon kratkog
spoja 3,5 do 4 puta vei, a kaskada sa tri jedinice ima 8 do 9 puta vei napon kratkog spoja.
stranica: 75


10.
PROIZVODNJA VISOKOG ISTOSMJERNOG NAPONA
Visoki istosmjerni napon slui za izuavanje utjecaja polariteta napona, kod ispitivanja
visokonaponskih kabela, kondenzatora i pogonskih ureaja za istosmjerni prijenos.
Visoki istosmjerni napon dobijaju se ispravljanjem visokih izmjeninih napona u spojevima s viestrukim
ispravljanjem.
Koriste se ispravljai s mehanikom iglom, vakumski ispravljai s grijanom katodom i poluvodiki
ispravljai.
Za posebne svrhe koriste se elektrostatski istosmjerni generatori.
10.1
KARAKTERISTINE VELIINE
Ispitni istosmjerni napon je linearna srednja vrijednost napona

momentalnu vrijednost u(t) i vrijeme trajanja periode T (VDE 0432):
u =U =
koji u vremenu t ima
1
u dt
T0
Slika 80. Istosmjerni napon

Dozvoljeno je periodino odstupanje od srednje vrijednosti do 5%. Periodino odstupanje se definira
odnosom vrne vrijednosti odstupanja i linearne srednje vrijednosti.
Na oblik istosmjernog napona utjee ispitni objekt.
10.2
VIESTRUKI ISTOSMJERNI NAPON
Slika 81. Spoj za proizvodnju istosmjernog napona
10. Proizvodnja visokog istosmjernog napona
stranica: 76


Na slici 81. prikazan je spoj uz pomo kojeg se proizvodi istosmjerni napon U- = 2 u , iji je iznos jednak
dvostrukoj vrnoj vrijednosti izmjeninog napona transformatora. Prikazani su potencijali toaka 1-4 za
kondenzatore bez gubitaka.
Ako bi se umjesto toke 3 uzemljile toke 4 ili 2 dobili bi se pozitivni odnosno negativni istosmjerni
naponi prema zemlji. U tom bi sluaju transformator trebao imati obostrano neuzemljene namote.
Viestruki istosmjerni napon moe se proizvesti uz pomo istosmjerne kaskade.
Slika 82. Istosmjerne kaskade za viestruki istosmjerni napon

Kaskada od 3 stupnja moe proizvesti esterostruku vrnu vrijednost izmjeninog napona. Viestruke
kaskade mogu se meutim opteretiti malim strujama. Za ispitivanje naponima izmeu 1 i 2 MV to mogu
biti struje do 30 mA.
Za ispitivanje ureaja za istosmjerni prijenos za ispitivanje slue istosmjerni generatori koji daju struje do
1 A.
10.3
ELEKTROSTATSKI GENERATOR
Elektrostatski generator radi na principu razdvajanja elektrinih naboja mehanikim sredstvima.

Naboji se onda dovode na visoki potencijal. Koriste se u eksperimentalnoj fizici.
Na ovakav nain mogu se proizvoditi naponi do 10 MV (ali male snage). struja optereenja odreena je
nabojem koji se prenosi izolacionom trakom.
Slika 83.
1.
2.
3.
4.
5.
Van de Graaff-ov generator:

istosmjerni izvor,
iljci kojima se naboji dovode na izolacionu traku,
izolacione trake koje se okreu na valjcima,
kugle koje sakupljaju naboje,
iljci koji s trake prenose naboje na kugle.
10. Proizvodnja visokog istosmjernog napona
stranica: 77


11.
UDARNI NAPON
Pod udarnim naponom podrazumijevaju se vrlo kratki visoki naponi, koji nastaju uslijed
atmosferskih utjecaja (vanjski, atmosferski prenaponi) ili uslijed sklapanja u elektroenergetskom sustavu
(unutarnji ili sklopni prenaponi). Oni viestruko prelaze vrijednost pogonskog napona, pa pri probojima
ili preskocima mogu uzrokovati oteenja pogonskih ureaja i sredstava. Udarni naponi se proizvode u
visokonaponskim laboratorijima, kako bi se pogonski ureaji i sredstva mogla ispitati.
11.1
KARAKTERISTINE VELIINE
Atmosferski i sklopni prenaponi razlikuju se prema vremenu potrebnom da maksimum napona

dostigne punu vrijednost. Udarni naponi kod kojih vrijeme do maksimuma iznosi do nekoliko desetaka
mikrosekundi smatraju se atmosferskim prenaponima, oni s duljim vremenima su sklopni prenaponi.
Udarni napon karakteriziran je maksimalnom (tjemenom) vrijednou u , vremenom trajanja ela T1 i
vremenom T2 u kojem hrbat pada na 50 % maksimalne vrijednosti. Na oscilogramu udarnog vala
oznaeno je vrijeme trajanja ela, koje je odreeno presjecitima pravca povuenog kroz toke A (0.3 u ) i
B (0.9 u ) s vremenskom osi ( u = 0) i s njime paralelnim pravcem povuenim kroz maksimum napona.
Pri tome je vrijeme trajanja ela T1 za 1.67 puta vee od vremena koje odgovara naponima u tokama A i
B.
Slika 84. Oblik udarnog napona

Ako uslijed proboja ili preskoka doe do rezanja napona, dobija se odrezani udarni napon, koji
karakterizira vrijeme u kojem se deava rezanje napona (time to cut) Tc . Ako je val odrezan na elu onda
se radi o klinastom valu. Nekad se valovi umjetno reu, npr. kod ispitivanja odrezanim udarnim
naponskim valom opreme (transformatori) kod koje mogu naii i takvi valovi.
Uobiajan je udarni napon 1.2/50, ije je vrijeme trajanja ela T1 = 1.2 s (30%) i polovice hrbta T2 =
50 s (20%).
Kod sklopnih udarnih napona je vrijeme do maksimuma napona Tcr (time to crest) stvarno vrijeme
izmeu poetne i tjemene vrijednosti maksimalne vrijednosti napona. Uz polovicu vremena trajanja hrbta
T2 karakteristina veliina je i vrijeme trajanja maksimuma Td. U tom vremenu napon prelazi 90% od
tjemene vrijednosti. Obino ispitni sklopni udarni napon ima karakteristina vremena: Tcr = 250 s
(20%) i T2 = 2500 s (60%) i oznaava se kao val 250/2500.
11. Udarni napon
stranica: 78


Slika 85. Sklopni udarni napon

U ispitivanjima (npr. izolatora) utvruje se udarna karakteristika (prema slici 86.). Ona daje funkciju
preskonog udarnog napona Up u zavisnosti o vremenu potrebnom da doe do preskoka tp. Preskoni
napon je najvii napon koji se pojavljuje (na elu ili hrbtu udarnog napona), dakle tjemena vrijednost u .
Kod 50 % preskonog udarnog napona polovica svih naponskih udara dovodi do preskoka na izolatoru.
Kod proboja (plin) radi se o 50 % probojnom naponu.
Slika 86. Probojni napon u ovisnosti o vremenu
11.2
PROIZVODNJA UDARNIH NAPONA
Osnovni elektrini krug za proizvodnju udarnih napona sastoji se od udarnog kapaciteta Cu koji
se nalazi iza nabojnog otpornika Rq na naponu nabijanja Uq. Nakon paljenja iskrita Iu nabija se kapacitet
tereta Ct (to je vlastiti kapacitet ispitnog objekta) preko prigunog otpornika Rp, a istovremeno se izbija
preko izbojnog otpornika Ri. Sklopovi na slikama 87. a) i 87. b) razlikuju se jedino po nainu spajanja
prigunog i izbojnog otpornika.
11. Udarni napon
stranica: 79


Slika 87. a) i b) Krugovi za proizvodnju udarnih napona

Tona vrijednost napona u2 za krug na slici 87. a) moe se odrediti rjeavanjem diferencijalne jednadbe:
Cu Ct Ri R p
du
d 2u2
+ (Ct Ri +Cu Ri + Cu R p ) 2 +u 2 = 0
2
dt
dt
Rjeenje ove diferencijalne jednadbe je Tm >> Tn ; f( Ri, Rp, Ct, Cu ):

t

Tt
Tn
m
e
u2 =
e
Rp Ct (Tm Tn )
U q Tm Tn
Za dimenzioniranje generatora udarnog napona gornji izraz je neprikladan. Zato se koriste

pojednostavljeni izrazi, koji su izvedeni iz egzaktnih rjeenja. Radi njihovog boljeg razumjevanja udarni
napon u2 se razlae na vremenski razdvojeni nabojni i izbojni dio.
Pretpostavlja se da se izbojni otpornik Ri ukljuuje tek nakon zavrenog nabijanja. Tako se dobija
vremenski tok napona napajanja u2a na kapacitetu tereta. Napon na udarnom kondenzatoru u1 pada na
vrijednost u1 = u2a . Ako se sada prikljui izbojni otpornik, doi e do izbijanja paralelno spojenih
kapaciteta nabojnog kondenzatora i tereta. Napon na izbojnom otporniku eksponencijalno pada. Udarni
napon u2 dobije se kao superpozicija ova dva napona.
Slika 88. Naponi nabijanja i napon na udarnom kondenzatoru

Kod nabijanja kapaciteta tereta na napon u2a s izbojnim otpornikom Ri = je vremenska konstanta
nabijanja:
Ta = R p
Cu C t
Cu + Ct
Diferencijalna jednadba glasi:
11. Udarni napon
stranica: 80


Ta
Cu
du2 a
+ u2 a = U q
Cu + Ct
dt
Rjeenje za u2a je:

u 2a =
Cu
U q 1 e T a
C u +C t
za t= je konana vrijednost napona:
u2a =
Cu
U q
Cu +Ct
Ukoliko se poevi od ove vrijednosti izvede izraz za napon izbijanja nakon ukljuenja izbojnog
otpornika Ri, tada napon izbijanja opada sa zanemarivim prigunim otpornikom Rp 0 i vremenskom
konstantom:
Ti = Ri (Cu + Ct )
Vea konana vrijednost napona u2a , a time i via vrna vrijednost u udarnog napona postie se kod
odnosa kapaciteta Cu>>Ct . S druge strane taj odnos ne moe biti proizvoljno velik, jer on utjee na
vrijeme trajanja polovice hrbta vala. Zato se obino uzima da je Cu 10 Ct , a najmanje 1 nF.
Stupanj iskoritenja je odnos izmeu vrne vrijednosti udarnog napona i napona nabijanja Uq:
u
i =
Uq
On zavisi od odnosa kapaciteta: Cu /Ct. Visoke vrne vrijednosti u pretpostavljaju visoku konanu
vrijednost napona u2a , tako da je stupanj iskoritenja :
u
Cu
u
i =
2 a =
Uq Uq
Cu + Ct
Za udarne napone 1.2/50 i 1.2/200 su oba kruga jednako vrijedni, dok pri velikim odnosima Cu /Ct krug
na slici 87. b) ima bolji stupanj iskoritenja. Udarni naponi s kratkim vremenom trajanja polovice hrbta,
npr. 1.2/5 mogu se ostvariti jedino sa krugom 87. b).
Vrijeme trajanja ela T1 uglavnom je odreeno iz konstante nabijanja Ta, dok je vrijeme trajanja polovice
hrbta T2 uglavnom odreeno iz konstante izbijanja Ti. S vremenskim faktorom k1 i k2 , koji zavise o
odnosu T1 / T2 , moe uzeti da je vrijeme trajanja ela T1 k1Ta , a polovice hrbta T2 k 2Ti .
Za Ri >> Rp i Cu >> Ct moe se uzeti da su vremenske konstante :
T1 Ta i T2 Ti
Za dovoljno tono odreivanje parametara generatora udarnog napona zadovoljavaju pribline formule.
Za krug na slici 87. a) vrijedi za elo:
11. Udarni napon
stranica: 81


T1 = k1
(R
R p Ri Cu Ct
p
+ Ri )(Cu +Ct )
polovica vremena trajanja hrbta:
T2 = k 2 (R p + Ri )(Cu +Ct )
stupanj iskoritenja:
1 =
Ri Cu
(R p +Ri )(Cu +Ct )
Za krug na slici 87. b) je elo:
T1 = k1 R p
C u Ct
(Cu +Ct )
polovica vremena trajanja hrbta:
T2 = k 2 Ri (Cu +Ct )
stupanj iskoritenja :
1 =
Cu
(Cu +Ct )
Vremenski faktori k1 i k2 odreuju iz tablice 11-1.

Tablica 11-1. Vremenski faktori k1 i k2
Udarni napon
1.2/5
k1
1.49
k2
1.44
1.2/50
2.96
0.73
1.2/200
315
0.70
Za neki odreeni udarni napon i uz poznate kapacitete Cu i Ct moe se odrediti pripadni priguni i izbojni
otpornik. Za krug na slici 87. a) je (iz izraza za T1 i T2):
T2
R p ,i =
2k 2 (Cu + C t )
T2
T1 T2

2k 2 (Cu + Ct ) k1 k 2 C u Ct
Parovi vrijednosti gornjih otpora odgovaraju prigunom (manji) i izbojnom (vei) otporniku.
Udarni krug ima uvijek mali induktivitet L prikljunih vodova. Visokofrekventne oscilacije biti e
uklonjene kada je priguni otpornik :
R p 2 L
(Cu +Ct )
Cu Ct
Kod udarnih napona do 300 kV mogu posluiti jednostavni krugovi iz jednog stupnja. Viestruki spojevi
prema Marxu omoguavaju proizvodnju udarnih napona, koji su viestruki u odnosu na napon nabijanja.
Najprije se svi paralelno spojeni kapaciteti Cu nabijaju na napon nabijanja Uq. Nakon propaljivanja
iskrita I1 do I4 oni se spajaju serijski, pri emu se pojedini naponi kratkotrajno zbrajaju. Ukupni napon
11. Udarni napon
stranica: 82


dolazi na ispitni objekt. Sa ovakvim generatorima udarnih napona mogu se proizvoditi udarni naponi od
300 kV - 10 MV, a mogu sluiti i za proizvodnju sklopnih udarnih napona.
Slika 89. Viestruki spojevi prema Marxu za proizvodnju udarnih napona

Primjer 20:
Generator udarnog napona koji se sastoji od dva stupnja slui za ispitivanje koaksijalne sabirnice SF6, iji
su radiusi r1 = 7 cm i r2 = 15 cm. a duljina l = 5 m. Sabirnica djeluje kao kapacitet svojim teretom.
Poznati su kapaciteti C1 = C2 = 10 nF. Treba odrediti prigune i izbojne otpore Rp i Ri , kao i stupanj
iskoritenja (odnos vrne vrijednosti udarnog napona i napona nabijanja), ako vrna vrijednost udarnog
napona treba iznositi U = 200 kV, za udarni napon oblika 1.2 /50.
Slika 90. Generator udarnog napona sa koaksijalnom sabirnicom SF6 kao ispitnim objektom
11. Udarni napon
stranica: 83


12.
PRENAPONI
12.1
KLASIFIKACIJA PREMA IEC 71-1 /1/
Naponi i prenaponi klasificirani su prema njihovom obliku i trajanju, te su podijeljeni u

slijedee klase:
Trajni napon pogonske frekvencije: ima konstantnu efektivnu vrijednost i trajno je prikljuen na
stezaljke opreme.
Privremeni prenapon: je prenapon pogonske frekvencije relativno dugog trajanja. Moe biti
nepriguen ili slabo priguen. U nekim sluajevima njegova frekvencija moe biti nekoliko puta
manja ili vea od pogonske frekvencije.
Prijelazni prenapon: ja kratkotrajni prenapon trajanja nekoliko milisekundi ili krai, oscilatoran ili
neoscilatoran, obino jako priguen. Prijelazni prenaponi podijeljeni su na:
a) Prenapone polaganog porasta ela: To su prijelazni prenaponi obino jednog polariteta sa

vremenom trajanja ela od 20 s T p 5000 s , i trajanjem hrpta od T2 20 ms .
b) Prenapone brzog porasta ela: To su prijelazni prenaponi obino jednog polariteta sa vremenom
trajanja ela od 0.1 s Ti 20 s , i trajanjem hrpta od T2 300 s .
c) Prenapone vrlo brzog porasta ela: To su prijelazni prenaponi obino jednog polariteta sa
vremenom trajanja ela od T f 0.1 s , ukupnog trajanjem 3 ms . Oni su obino superponiorani
oscilacijama frekvencija 30 kHz f 100 MHz .
Kombinirani (privremeni, polaganog porasta ela, brzog porasta ela, vrlo brzog porasta ela)
prenaponi sastoje se od dvije ili vie komponenti istovremeno, a optereuju izolaciju opreme
prikljuenu izmeu zemlje i faze. Klasificiraju se prema komponenti vie vrne vrijednosti.
12. Prenaponi
stranica: 84


12. Prenaponi
stranica: 85


12.2
KARAKTERISTIKE PRENAPONA
Osim pogonskog napona u nekoj mrei pojavljuju se i prenaponi koji mogu dostii znatne
iznose. Svaka vrsta prenapona napree izolaciju na poseban nain. Na slici su prikazani prenaponi prema
iznosu i duini trajanja. To su:
1. Najvii pogonski napon, izraen kao efektivna vrijednost odgovarajueg naponskog nivoa.
2. Privremena povienja napona.
Prijelazni prenaponi:
3. Polaganog porasta ela (sklopni prenaponi)
4. Brzog porasta ela (atmosferski prenaponi)
5. Vrlo brzi (VFT-very fast transients)
Sklopni, atmosferski i ultra brzi prenaponi imaju prijelazni karakter. Oni dostiu amplitudu poslije
kratkog vremena, naklon ega se priguuju i nestaju. Privremena priguenja napona traju znatno dulje, a
njihovo trajanje ima red veliine sekundi ili ak sati.
Na ordinati je dan faktor prenapona p , koji se iskazuje u odnosu na faznu vrijednost maksimalnog
pogonskog napona, tj.:
p =
U MAX
U
= 1.225 MAX
U
U
2
3
gdje je: U MAX amplituda prenapona,

U
efektivna vrijednost pogonskog napona (linijski napon).
Slika 91. Klasifikacija prenapona prema trajanju i faktoru prenapona
12.3
PRIVREMENI PRENAPONI
Privremeni (dugotrajni) prenaponi su oscilatorni prenaponi relativno dugog trajanja na nekom

mjestu, koji su neprigueni ili samo slabo prigueni, za razliku od sklopnih, atmosferskih i ultrabrzih
prenapona, koji su obino jako prigueni i kratko traju.
12. Prenaponi
stranica: 86


Prema nekim klasifikacijama u kategoriju privremenih prenapona ulaze oni prenaponi kod kojih
povienja napona traju dulje od pet perioda pogonskog napona. Trajanje prenapona je vano zato jer
proboj izolacijskih plinova ( ukjuujui i zrak), isto kao tekuina i krutih dijelektrika zavisi o duljini
trajanja naponskog optereenja.
12.3.1
Ferrantijev efekt
Ferrantijev efekt je pojava da neoptereeni vod ima vii napon na svom kraju nego li na
poetku. Ova se pojava prvenstveno manifestira na vodovima veih duljina, a to su dalekovodi najviih
napona. Ona se moe javiti ako zatita iskopa oteeni transformator, prikljuen na drugi vod, pa vod
ostane neoptereen.
Pojavu emo objasniti na idealnom dugom vodu u praznom hodu slijedeim primjerom:
Zadan je vod sa svojim induktivitetom i kapacitetom kao na slici. Napon na kraju voda iznosi 100 kV. Uz
koritenje nadomjesne -sheme voda, pri emu se svakih 300 km voda nadomjeta jednom -shemom,
mogu se izraunati naponske i strujne prilike za vod proizvoljne duljine. Raspodjela efektivnih vrijednosti
napona i struja du voda prikazana je slikom. Treba rei da se radi o teoretskom sluaju voda vrlo velike
duljine kakav ne postoji u praksi. Uoljivo je da se struja du voda mijenja po krivulji koja odgovara
sinusoidi, a napon prema kosinusoidi. Na mjestima gdje efektivna vrijednost napona poprima vrijednost
nula, efektivna vrijednost struja poprima maksimalnu vrijednost i obrnuto. Maksimalna vrijednost napona
je konstanta, a isto tako i amplituda struje je konstantna i iznosi 255 A. Na udaljenosti 6000 km od kraja
voda napon i struja poprimaju istu vrijednost kao i na poetku.
X1 = 0.41 Ohm/km C1 = 8.5 nF/km
123 Ohm
58 kV
81 kV
95 kV
0.41 mS
100
kV
Slika 92. Raspodjela struje i napona du voda (efektivne vrijednosti)

Ako se pokae raspodjela napona du voda za duinu 1500 km od kraja, napon na desnom kraju krivulje
prikazuje napon na kraju voda, a napon na bilo kojoj toki krivulje prikazuje napon na poetku voda.
Napon na kraju voda je uvijek vii od napona na poetku i ova se pojava naziva Ferrantijev efekt. Kod
manjih duina vodova povienje napona uslijed Ferrantijevog efekta nije od naroitog znaenja: za vod
duine od 135 km iznosi tek 1% , za 271 km 4%, a za 1000 km ak 100%.
12. Prenaponi
stranica: 87


Slika 93. Povienje napona uslijed Ferrantijevog efekta
12.3.2
Ferorezonancija
Ova se pojava moe desiti u elektrinim krugovima koji sadre kapacitet i nelinearni
induktivitet. U praksi ferorezonanciju mogu izazvati kapaciteti vodova i nelinearni induktiviteti
transformatora ili prigunica. Objanjenje ove pojave prikazano je na dijagramu. Napon na kapacitetu Uc
je linearno proporcionalan struji, dok je promjena napona s poveanjem struje na nelinearnom
induktivitetu uslovljena krivuljom magnetiziranja eljeza. Naponi na kapacitetu i induktivitetu su
protufazni, pa njihova razlika dri protuteu naponu izvora. Kod manjih struja u krugu je napon na
induktivitetu vei od napona na kapacitetu, pa je struja induktivna, dok je kod veih struja obrnuto.
Ukoliko se iz stanja oznaenog sa tokom 1. malo povea napon izvora, tada se struja u krugu kao i
naponi nee mijenjati kontinuirano, ve dolazi do naglog prelaza u stanje oznaeno tokom 2. U stanju 2.
je napon izvora isti kao u stanju 1., ali su struja I kao i naponi UC i UL znatno vei. Osim promjene iznosa
struje mjenja se i njen fazni kut za 1800, tako da ona umijesto induktivnog poprima kapacitivni karakter.
Ovakva nagla promjena stanja stvara prelazne pojave s njihanjem u strujnom krugu i tako dolazi do
prenapona.
Slika 94. Objanjenje ferorezonancije
12.3.3
Prenaponi uslijed kvarova
12.3.3.1 Zemljospoj
Ako u neuzemljenoj mrei ili u mrei uzemljenoj preko velikog otpora ili prigunice doe do
spoja jedne faze sa zemljom, tada napon u ostale dvije zdrave faze poraste s fazne na linijsku vrijednost.
Pri tome nul toka poprimi fazni napon prema zemlji. Ako se na mjestu zemljospoja uzme u obzir otpor,
12. Prenaponi
stranica: 88


onda je pomak napona neto manji, pa je manje i povienje napona. Uz vrsti spoj sa zemljom javlja se
stalna nesimetrija i povienje napona zdravih faza prema zemlji. U sluaju intermetirajueg zemljospoja
kod kojeg u svakoj periodi dolazi do gaenja i ponovnog paljenja elektinog luka javljaju se dodatni
prenaponi.
Slika 95. Zemljospoj

Amplituda prenapona se dobiva mnoenjem U m 3 sa koeficijentom zemljospoja ke, koji ovisi o nainu
uzemljivanja nul toke. Sa slike 96. moe se oitati vrijednost koeficijenta ke u ovisnosti o omjeru
reaktancija i otpora sitema za najnepovoljniji otpor zemljospoja. Ako su ti parametri nepoznati,
pretpostavlja se da ke ima vrijednost 1.4 za kruto uzemljenu mreu ili 1.73 za izoliranu mreu ili mreu
uzemljenu preko rezonantne prigunice.
Ro - nulti otpor sustava

Xo - nulta reaktancija
X1 - direktna reaktancija
Slika 96. Ovisnost Ro X 1 kao funkcija od X o X 1 za konstantne vrijednosti koeficijenta zemljospoja ke

Trajanje prenapona ovisi o trajanju samog kvara i za uinkovito uzemljene VN sisteme iznosi izmeu 1 i
3 sekunde. Za izoliranu mreu ili mreu uzemljenu preko rezonantne prigunice, je trajanje zemljospoj
vano jer moe biti od nekoliko sekundi do nekoliko sati, ovisno o vrsti zatite samog sistema.
12.3.3.2 Privremeni prenaponi uzrokovani ispadom tereta
Trajanje i iznosi privremenih prenapona uzrokovanih ispadom tereta su:

- kod umjereno razvijenih sustava s relativno kratkim vodovima i jakom mreom kit=1.05 p.u.
- kod slabe mree s dugim vodovima (uz rezonanciju) kit 1.05 p.u
Faktor kit obino ne prelazi 1.2 p.u.
Trajanje privremenih prenapona u svezi je s regulacijom napona posredstvom regulacijskih sklopki
energetskih transformatora i kree se u podruju:
TTOV [10 s, 100s ]
12. Prenaponi
stranica: 89


12.4
SKLOPNI PRENAPONI
Svaki elektroenergetski sustav predstavlja ujedno i titrajni krug u kojem postoje induktiviteti,
kapaciteti i otpornici. Sklopne operacije u takvom sustavu mogu izazvati prenapone.
Sklopni prenaponi uzrokovani su uklapanjem ili isklapanjem ureaja, gubitkom tereta nastankom ili
uklanjanjem kvra. Vjerojatnost njihovog nastanka zavisi o broju kvarova i sklopnih operacija u sustvu.
Visina sklopnih prenapona zavisi o postojeoj konfiguraciji elektrine mree kao i snazi kratkog spoja, te
o karakteristikama opreme. Openito se moe kazati da su u razvijenijem EES sklopni prenaponi manji.
12.4.1
Uklapanje neoptereenog dalekovoda
12.4.1.1 Uklapanje preko transformatora
Ovaj sluaj karakteristian je za "slabe" mree, koji se susree u poetnoj fazi izgradnje EES. U
nadomjesnoj elektrinoj shemi transformator se moe predstaviti nadomjesnim rasipnim induktivitetom, a
neoptereeni vod kapacitetom. U ovom sluaju prelazna pojava e imati samo jednu frekvenciju
oscilacija, koja e biti relativno niska. Ako se uklapanje desilo kod maksimalnog pogonskog napona prva
amplituda moe dostii dvostruku vrijednost amplitude pogonskog napona.
Slika 97. Prenaponi kod uklapanje preko transformatora

12.4.1.2 Uklapanje preko veeg broja dugih vodova ili kabela
Neoptereeni vod se ukljuuje preko sabirnice na koju je prikljueno vie nadzemnih vodova ili
kabela. Njihova ukupna valna impedancija je vrlo mala u usporedbi s valnom impedancijom prikljuenog
voda. Ako vod koji se uklapa nije dulji od ve prikljuenih vodova, tada e prijelazna pojava imati samo
jednu frekvenciju, koja e odgovarati prirodnoj frekvenciji voda. Napon na kraju voda dostii e
dvostruku vrijednost napona na poetku voda. Pri tome se vrijednost napona pogonske frekvencije gotovo
uope nije promjenila, a priguenje prijelazne pojave ima u poetku vrlo malo utjecaja na vrijednost
amplitude.
Slika 98. Prenaponi kod uklapanje preko veeg broja dugih vodova ili kabela
12.4.1.3 Uklapanje preko kompleksnog izvora
Ovaj sluaj karakteristian je za razvijene EES. Na prelaznu pojavu ne utjee samo induktivitet
transformatora, ve i valne impedancije ve prikljuenih vodova. Prelazna pojava ima vie frekvencija,
12. Prenaponi
stranica: 90


pri emu se amplitude pojedinih frekvencija ne javljaju istovremeno. Obino se amplitude viih
frekvencija prelazne pojave ve priguene kada se pojavljuju amplitude niih frekvencija. Faktor
prenapona na kraju u ovom sluaju je manji od 2.
Slika 99. Prenaponi kod uklapanje preko kompleksnog izvora

Osnovne karakteristike sklopnih prenapona su da se faktor prenapona smanjuje kako se poveava veliina
EES-a, ve zbog superpozicije oscilacija razliitih frekvencija. Ako se na vodu koristi tropolno ponovno
uklapanje nakon prolaznih kvarova, na zdravim fazama se nakon isklapanja moe zadrati elektrini
naboj. Kod ponovnog uklapanja na napon pogonske frekvencije prenaponi se superponiraju na preostali
napon, to rezultira jo viim prenaponima. Za spreavanje visokih prenapona pri ponovnom uklapanju
nekada se koriste priguni otpornici, preko kojih se najprije ponovno uklapa vod da bi se nakon 10 ms
ukljuila glavna komora prekidaa. Preostali naboj na vodu, a time i visina prenapona kod ponovnog
uklapanja mogu se smanjiti upotrebom induktivnih naponskih transformatora.
12.4.2
Isklapanje malih kapacitivnih struja
Kod isklapanja kondenzatorskih baterija, neoptereenih kabela ili nadzemnih vodova prekida
isklapa kapacitivnu struju pri prolasku kroz nulu. Kod toga vrijednost napona dostie maksimalnu
vrijednost, koji se zadrava na otvorenom vodu, kabelu ili kondenzatorskoj bateriji. U trofaznim
sustavima, napon u fazi koja je prva isklopila moe dostii vrijednost od 1.5 p.u., budui da struje koje
teku u preostale dvije faze do njihova prekida preko kapacitivnih veza povisuju napon. U jednofaznim
sustavima ovaj napon ne moe prijei vrijednost od 1 p.u.
Nakon 10 ms od trenutka isklapanja napon na strani izvora dobiva vrijednost 1 p.u. suprotnog polariteta.
Tako u trofaznim sustavima povratni napon na polovima prekidaa moe dostii vrijednost od 2.5 p.u.
fazne vrijednosti pogonskog napona. Ako ovaj relativno visoki napon izazove proboj nakon vie od 5 ms
radi se o povratnom preskoku na polovima prekidaa (engl. "restrike"). Proboj u kraem vremenu od 5ms
nakon isklapanja prekidaa naziva se ponovno paljenje (engl. "reignition"). Povratni preskok moe
uzrokovati visoke prenapone. Kod modernih prekidaa se dielektrina vrstoa izmeu kontakata
prekidaa uspostavlja tako brzo, da se onemoguava povratni preskok.
U praksi se obini povratni preskok deava prije nego li povratni napon dostigne maksimalnu vrijednost,
a visokofrekventna oscilatorna struja koja se pri tom javlja se ne prekida poslije prve poluperiode
visokofrekventne oscilacije, ve poslije druge ili ak kasnije. Na slici 100. je prikazan sluaj povratnog
preskoka, pri emu se struja prekida u drugoj poluperiodi visokofrekventne oscilacije.
12. Prenaponi
stranica: 91


Slika 100. Prenaponi kod isklapanja malih kapacitivnih struja
12.4.3
Isklapanje malih induktivnih struja
Prekidai su dimenzionirani za brzo i sigurno prekidanje velikih induktivnih struja, bez

absorbcije prevelikih energija u prekidnim komorama. Uslijed izraenog svojstva gaenja luka, do
prekidanja malih induktivnih struja moe doi prije njihovog prirodnog prolaska kroz nulu. Ovaj se sluaj
deava pri isklapanju transformatora ili prigunica u praznom hodu, koji uzimaju struju magnetiziranja.
Poslije prekidanja struje akumulirana magnetska energija na induktivitetu pretvara se u elektrinu
energiju na kapacitetu transformatora. Kapacitet transformatora sastoji se od kapaciteta izmeu namotaja i
kapaciteta izmeu namotaja i zemlje:
1
1
Cu 2 = Li 2
2
2
pa slijedi da je:
u=
L
i.
C
U trenutku prekidanja struja moe biti manja ili jednaka vrnoj vrijednosti struje magnetiziranja I . Ona
zavisi o veliini induktiviteta L transformatora, o narinutom naponu U, te o frekvenciji f:
i 2 I =
2U
2 f L
Vrna vrijednost prenapona Um na induktivitetu koji se isklapa moe se izraunati kao funkcija omjera
rezonantne frekvencije kruga fr i pogonske frekvencije f:
Um
2U
1
2 f LC
fr
f
Rezonantna frekvencija transformatora velikih nazivnih snaga i visokih napona su vrlo blizu pogonskim
frekvencijama. Osim toga vrna vrijednost prenapona, koja bi se teoretski mogla javiti nakon prekida
struje magnetiziranja ne pojavljuje se zbog priguenja ili izoblienja u magnetskom krugu. Zato u
visokonaponskim sustavima faktor prenapona obino ne prelazi vrijednost od 2 p.u. To meutim ne
vrijedi za sluaj isklapanja paralelnih prigunica , ili transformatora optereenih prigunicama, kod kojih
se javljaju vii prenaponi, tako de je potrebna zatita odvodnicima prenapona. I kod isklapanja malih
induktivnih struja mogui su povratni preskoci na kontaktima prekidaa.
12. Prenaponi
stranica: 92


Slika 101. Prenaponi kod isklapanja malih induktivnih struja
Slika 102. Najvii faktori prenapona kod prekidanja struja magnetiziranja VN transformatora
12.4.4
Prenaponi kod isklapanja kvarova
Nastanak i isklapanje kvarova u EES-u uzrokuje prenapone. Prilikom isklapanja kvarova

(kratkih spojeva) na kontaktima prekidaa mogu se javiti opasni povratni naponi, zbog ega je isklapanje
kvarova od posebnog interesa. Povratni napon kod isklapanja kratkog spoja mogu biti vrlo strmi i imati
visoku frekvenciju. Povratni naponi na prekidau razmotrit e se kod isklapanja jednopolnog kratkog
spoja u krugu na slici 103.
Slika 103. Prenaponi kod isklapanja kvarova

Izvor daje napon:
e(t ) = E cos 1t
Prije otvaranja prekidaa P je struja kratkog spoja u krugu:
i (t ) =
12. Prenaponi
E
sin(1t )
1 L
stranica: 93


Struja kratkog spoja ima induktivni karakter, tj. 1 L R .

Poslije otvaranja kontakata prekidaa vrijedi:
di
1
+ Ri +
i dt = E cos 1t
dt
C
Za povratni napon na otvarenom prekidau slijedi:
Rt
U P = E cos 1t exp
cos 2 t
L
2
Pri tome je 1 kruna pogonska frekvencija, 2 rezonantna frekvencija kruga:

f2 =
1
2 LC
Povratni napon na prekidau mogao bi dostii dvostruki iznos maksimalnog pogonskog napona, no radi
postojanja prigunog otpora u krugu ovaj je iznos neto manji.
12.4.5
Povratni napon s dvije frekvencije
U sluaju da se nakon otvaranja prekidaa formiraju dva odvojena kruga povratni napon na
prekidau e sadavati dvije frekvencije. Na slici 104. je prikazan sluaj kada se otvara prekida izmeu
generatora i transformatora, poslije nastanka kratkog spoja na vodu. Sa Lg i Cg oznaen je induktivitet i
kapacitet sa generatorske strane, a sa Lt i Ct induktivitet i kapacitet sa transformatorske strane prekidaa.
Odgovarajue frekvencije oscilacija su:
fg =
1
2 L g C g
ft =
1
2 Lt C t
Lg
e(t)
e(t)
Lt
Cg
Ct
Slika 104. Nadomjesna shema kruga i naponi kod pojave povratnog napona s dvije frekvencije
Naponi u oba kruga, kao i povratni napon na prekidau prikazani slikom 104. su:
(I) Napon pogonske frekvencije na generatorskoj strani. Ovaj napon se od vrijednosti iZ (pri emu je i
struja kratkog spoja, a Z impedancija transformatora) podie na vrijednost napona izvora.
(II) Napon na transformatorskoj strani prekidaa, koji od vrijednosti iZ pada na 0.
(III) Povratni napon na prekidau je razlika napona sa generatorske i transformatorske strane prekidaa.
12. Prenaponi
stranica: 94


12.5
ATMOSFERSKI PRENAPONI
Atmosferski prenaponi koji se javljaju na nadzemni vodovima mogu nastati na razliite naine.
Munja moe udariti u zemlju pokraj voda, pri emu se prenaponi induciraju na vodiima. Najee grom
udari u zatitno ue nadzemnog voda ili u vrh stupa, nakon ega moe doi do povratnog preskoka na
fazni vodi. Najopasniji su direktni udari u fazni vodi, koji nastupaju veoma rijetko, ali su ipak mogui.
U numerikim proraunima atmosferski prenapon se nadomjeta sa strujnim ili naponskim izvorom,
ovisno o udaljenosti mjesta udara groma od postrojenja.
S obzirom na udaljenost izmeu mjesta udara i promatranog postrojenja mogu se razlikovati tri osnovna
sluaja (slika 105.).
a) Sluaj bliskog udara s preskokom
Ovaj sluaj nastaje pri udaru groma u zatitno ue ili u stup dalekovoda uz preskok na fazni vodi, ili
prilikom udara groma u fazni vodi uz preskok na stup dalekovoda. Na visinu prenapona veliki utjecaj pri
tome ima iznos otpora uzemljenja stupa dalekovoda.
b) Sluaj bliskog udara u fazni vodi bez preskoka
Bliski udar modelira se strujnim izvorom. Ako je Zg valni otpor kanala groma, Zv valni otpor voda , onda
pri tome vrijedi Zg >> Zv. Valovi se ire na obje strane od mjesta udara, a napon vala dobije se kao
produkt dijela struje groma i valnog otpora voda. Ovo je najkritiniji sluaj pri razmatranjima o
prenaponskoj zatiti.
c) Sluaj udaljenog mjesta udara
U ovom sluaju je atmosferski prenapon modeliran naponskim putnim valom koji putuje nadzemnim
vodom (i kabelom) prije ulaska u postrojenje. Tjemena vrijednost vala odreena je izolacionim nivoom
nadzemnog voda. Prilikom prolaska vala du nadzemnog voda produuje se elo vala. Priblino se moe
uzeti da ovo produljenje iznosi 1 s na svaki km duljine voda. Izoblienje i priguenje upadnog vala
naroito je izraeno u elektrinom kabelu.
Slika 105. Vrste udara u postrojenje

U proraunima se moe promatrati bliski udar kao ekstremni sluaj, iako razmjerno rijetko nastupa, jer
postavlja znatno vee zahtjeve na pogonsku opremu nego npr. udaljeni udar.
12. Prenaponi
stranica: 95


12.5.1
Mehanizmi nastanka groma
Fiziki fenomeni vezani uz gromove su oduvijek opaani, ali smo ih poeli razumijevati tekar
nedavno. Jo je Franklin eksperimentirao sa munjama 1744-1750, ali je glavnina znanja skupljena u
zadnjih 50 godina. Potreba za intezivnijim prouavanjem se javila kada je trebalo zatiti dalekovode od
udara groma. Metode obuhvaaju mjerenja struje groma, magnetskih polja, napona i upotrebu vrlo brzih
fotografskih tehnika (rotirajuih kamera).
Fundamentalno gledano, munja je zapravo vrlo duga elektrina iskra. Postoji nekoliko teorija o nainu
akumuliranja naboja u oblacima, ali e se ovdje vie govoriti o procesu izbijanja.
U grmljavinskom oblaku vee estice su obino negativne, dok su manje pozitivne. Zbog toga je donji dio
oblaka uglavnom negativno nabijen, a gornji dio pozitivan. Gledano u cijelosti oblak je neutralan.
Takoer moe postojati vie mjesta unutar oblaka koja sadre naboj. Tipino negativna sredita naboja
mogu biti bilo gdje izmeu 500 m i 10,000 m iznad zemlje. Izbijanja prema zemlji uglavnom poinju na
rubovima negativnih sredita naboja.
Nae oko zapaa munju kao jedno jedinstveno izbijanje, iako se povremeno zapaaju i grane razliitog
intenzitata, koje zavravaju u atmosferi, dok se svjetli glavni kanal protee u cik-cak liniji prema zemlji.
Vrlo brze fotografske tehnike otkrivaju da je najvei broj udara praen uzastopnim udarima, koji putuju
po vodljivoj stazi koju je uspostavio prvi udar. Uzastopni udari se uglavnom ne granaju i njihova staza je
sjajno osvjetljena.
Faze razvoja munje izmeu oblaka i zemlje su shematski prikazane na slici 105., zajedno sa strujama
prema zamlji. Udar zapoinje u podruju sredita negativnog naboja gdje vrjednost polja poprima
vrijednost polja potrebnog za ionizaciju ( 30kV / cm u zraku, 10kV / cm ako su prisutne kapljice vode).
Slika 106. Faze razvoja munje i struje groma

Tokom prve faze "stepenasti predvodnik" naboja se brzo pomie prema dolje u koracima od 50 m do 100
m, i miruje nakon svakog koraka nekoliko desetinki mikrosekundi. Ovisno o tipu izbijanja predvodnici
izbijanja tzv. "grane" niskog sjaja i struja od nekoliko A se iri u jo neprobijeni i malo ionizirani zrak
brzinom od 1 x 105 m/s. Ova izbijanja su zatim praena sa "stepenastim predvodnikom" s brzinom od 5 x
105 m/s i strujom od nekoliko 100 A. Vodljivom kanalu treba 60 ms da prevali put do zemlje od oblaka
udaljenog 3 km. Kako se "glava" groma primie zemlji, razlika potencijala inducira naboj na povrini
zemlje.
12. Prenaponi
stranica: 96


Naboj se poveava izbijanjima s objekata na zemlji kao npr. visokih zgrada, drvea, itd. Nakon nekog
vremena je koncentracija naboja na nekom objektu na zemlji dovoljno velika da prouzroi pozitivno
uzlazno izbijanje. U trenutku kada se ta dva predvodnika spoje, poinje glavno pranjenje. Uzastopna
pranjenja od zemlje prema oblaku putuju mnogo bre (~50 x 106 m/s) po ve prije uspostavljenom
ioniziranom kanalu. Struje povratnog udara su reda nekoliko kA do 250 kA i temperature unutar kanala
su 15,000oC do 20,000oC i uzrok su destruktivnih uinaka groma, svjetlosti i eksplozivne ekspanzije
zraka koja se manfestira kao zvuk. Povratni udari zapravo imaju destruktivne uinke koje inae
pripisujemo munjama.
Povratni udar je praen sa nekoliko udara u vremenskom intervalu od 10 do 300 ms. Predvodnik drugog i
ostalih uzastopnih udara zbog svoje krivudave putanje se naziva "krivudavi predvodnik". Krivudavi
predvodnik ima putanju po ioniziranom kanalu prvog stepenastog predvodnika ali sa 10 puta veom
brzinom. Njegova putanja najee nije razgranata i vrlo je svijetla.
a)
b)
c)
d)
e)
f)
Slika 107. Shematski prikaz faza razvoja groma od oblaka prema zemlji
Slika 107. daje prikaz razliitih faza razvoja groma od oblaka prema zemlji. U oblaku moe postojati vie
sredita s velikom koncentracijom naboja. Na slici su prikazana samo dva. Na slici a) je prikazan
nastanak stepenastog predvodnika koji se zajedno sa predvodnicima izbijanja iri prema tlu, te smanjuje
koncentraciju negativnog naboja u oblaku. U ovoma trenutku mjesto udara je jo neodreeno. Na sl. b)
predvodnici izbijanja su pred samim kontaktom sa pozitivnim uzlaznim izbijanjem; c) Udar je zavren,
jak povratni udar se vraa prema oblaku i negativni naboj se poinje izbijati; d) Prvo sredite se potpuno
izbilo i predvodnik se poinje razvijati iz drugog sredita naboja; e) Drugo sredite naboja se prazni preko
prvog sredita i krivudavog predvodnika, negativni naboj se razmjeta du kanala. Poinju pozitivna
uzlazna izbijanja koja e se spojiti sa krivudavim predvodnikom; f) dolazi do kontakta sa uzlaznim
izbijanjima sa zemlje, jaki povratni udar putuje prema gore i izbija negativno nabijen prostor ispod oblaka
i drugog sredita naboja u oblaku.
Udari groma izmeu oblaka i zemlje ine samo 10 % svih gromova. Veina pranjenja tokom oluje se
deava izmeu oblaka.
12.5.2
Energija groma
Kako bi smo procijenili energiju tipinog pranjenja kod udara groma, pretpostavimo
potencijalnu razliku od 107 V za proboj izmeu oblaka i zemlje i ukupni naboj od 20 C. Tada je disipirana
12. Prenaponi
stranica: 97


energija 10 x 107 Ws ili otprilike 27,8 kWh u jednom ili vie udara koji ine pranjenje. Disipirana
energija u zranom kanalu se troi na nekoliko procesa. Male koliine energije se troi na ionizaciju
molekula, pobuivanje molekula, radijaciju, itd. Najvei dio energije se troi na naglo irenje zranog
kanala, a dio uzrokuje zagrijavanje pogoenih objekata na zemlji. Energija osloboena tijekom pranjenja
odgovara onoj potroenoj za stvaranje naboja unutar oblaka.
12.5.3
Parametri struje groma
Pri razmatranju naprezanja elektrine opreme, jedan od bitnih faktora je poznavanje amplitude
struje groma i njezine strmine.
Na osnovu mjerenja Berger je dao oscilograme tipinih struja groma. Najea su pranjenja negativnog
polariteta. Njihov prvi udar dostie maksimum u vremenu izmeu 10 i 20 s (slika 108.b). Najee
strmine struje pri tome su izmeu 10 i 20 kA s . Nakon prvog negativnog udara moe u vremenu izmeu
10 i 100 ms uslijediti ponovni udar. Ovaj je obino veih strmina, a maksimum se postie nakon 1-2 s .
Najee strmine dostiu vrijednost od 80 kA s .
Slika 108. Oscilogram tipinih struja groma

Pranjenja pozitivnog polariteta su rijetka (slika 108.a). Struje pozitivnog polariteta imaju trajanje ela 20
do 40 s , a strmine su im oko 9 kA s .
Vjerojatnost uestalosti amplituda struja groma statistiki su procjenjenje na osnovi velikog broja
mjerenja na razliitim lokacijama u svijetu i mogu se nai u literaturi. Dvije tipine raspodjele za struje
negativnog polariteta prikazane su slikom 109.
12. Prenaponi
stranica: 98


a)
b)
Slika 109. Kumulativna vjerojatnost distribucije struje groma negativnog polariteta prema razliitim
raspodjelama
12.5.4
Strmine struje groma
Prema rezultatima velikog broja mjerenja svaki udar groma sastoji se od niza uzastopnih
pranjenja koja slijede u kratkim vremenskim razmacima, te razlikujemo prvi udar i uzastopne udare. Prvi
udar ima obino veu amplitudu i manju strminu struje. Pokazalo se da u vie od 50 % sluajeva broj
uzastopnih udara ne prelazi statistikih 2.3 po gromu.
12. Prenaponi
stranica: 99


t
0.3
S 30
0.9
1.0
I
Sm
Slika 110. Izgled ela struje groma i strmine vala

Odnos izmeu strmine S i amplitude struje groma I moe se dati opom jednadbom:
S = aIb
Faktori a i b su dani u tablici 12-2. za strmine definirane na slici 110. kao S30 i Sm.
Tablica 12-2. Iznosi faktora a i b kod prvog i uzastopnog udara groma
Strmina
Faktor a
Faktor b
Prvi udar
S30
3.2
0.25
Sm
3.9
0.55
Uzastopni
S30
6.9
0.42
udar
Sm
3.8
0.93
12.5.5
Gustoa udara groma
Ugroenost neke lokacije od udara groma definirana je brojem udara po jedinici povrine
tijekom perioda od jedne godine, odnosno gustoom udara groma. Ova veliina najpouzdanije se moe
utvrditi uz pomo koritenja brojaa gromova.
U nedostatku mjerenih vrijednosti, srednja gustoa udara groma uz rasipanje 95% moe se procijeniti
empirijskom relacijom koja je predloena nakon statistike obrade velikog broja podataka dobivenih
nizom mjerenja na raznim lokacijama u svijetu:
Ng = 0.04*Td1,35 [km-2god-1]
pri emu je Td prosjeni broj grmljavinskih dana u godini (kerauniki nivo), koji za podruje Zagreba
iznosi:
Td=35
Podatak o prosjenom broju grmljavinskih dana u godini moe varirati na lokalnim podrujima, a
naroito je zavisan o nadmorskoj visini.
Uz pretpostavku Td=35 slijedi srednja gustoa udara groma:
Ng = 3.4 4 [km-2god-1]
Na osnovu ove veliine mogue je procijeniti uestalost udara groma u elemente EES-a.
12. Prenaponi
stranica: 100


12.5.6
Broj udara groma u dalekovode
Budui da su postrojenja redovito dobro zatiena od direktnog udara groma u fazne vodie,
broj prenaponskih valova koji ulaze u postrojenje i mogu ugroziti izolaciju moe se procijeniti na temelju
zbroja udara gromova u prikljuene dalekovode.
Broj udara groma u pojedini dalekovod rauna se iz empirijske relacije predloene od strane radne grupe
IEEE :
1.09
NL = Ng w + 4 hz
10 3 [km-1god-1]
pri emu je:

w
hz
prosjeni razmak izmeu zatitnih vodia u [m];

prosjena visina zatitnog ueta iznad tla u [m], koja se dobije kao razlika prosjene
visine te zavjeanja na stupovima i 2/3 provjesa, tj.:
hz = H z
2
f
3
Moe se zapaziti da u gornjem izrazu broj udara groma u pojedini dalekovod NL u prvom redu zavisi o
prosjenoj visini vodia iznad zemlje hz, a vaan je i podatak o srednjoj gustoi udara groma.
12.5.7
Struje groma kojima je fazni vodi direktno izloen
Struje groma najveih amplituda mogu pogoditi zatitno ue dalekovoda, koje titi fazne
vodie. Meutim ova zatita nije nikad potpuna, tako da grom svejedno moe pogoditi u fazni vodi.
Amplituda struje groma koja moe udariti u fazni vodi zavisi o geometrijskim dimenzijama
dalekovodnog stupa, to se moe odrediti iz postupaka prema elektrogeometrijskom modelu.
Postupak izrauna najvee, odnosno kritine struje groma koje mogu direktno pogoditi fazni vodi
proveden je na temelju elektrogeometrijskog modela. U nastavku je ukratko opisan elektrogeometrijski
model gromobranske zatite.
Udar groma negativnog polariteta razvija se kroz nekoliko faza. Predvodnik groma pribliava se zemlji
ioniziranim kanalom sluajnog, stepenastog (cik-cak) oblika, na koji objekti na zemlji nemaju utjecaja.
Kako se vrh predvodnika pribliava zemlji, na povrini naglo raste jakost elektrinog polja i u jednom
trenutku dolazi do uzlaznog izbijanja koje se spaja s predvodnikom i tako nastaje glavno izbijanje ili
povratni preskok. Udaljenost rp na kojoj nastaje proboj izmeu kanala groma i bilo koje najblie toke na
nekom objektu nazivamo posljednji probojni razmak.
Elektrino polje du posljednjeg probojnog razmaka definirano je nabojem Q predvodnika, tj. vrijedi
relacija rp=f(Q).
Prvi povratni preskok neutralizirat e naboj Q, dakle njegova se amplituda moe definirati kao I=f(Q). Iz
navedenog slijedi da je posljednji probojni razmak funkcija struje povratnog preskoka. Ovaj odnos je
razmjerno sloen i do sada je predloeno vie relacija koje ga definiraju, a i dalje se radi na njihovom
preciznijem iznalaenju.
Neke do sada koritenih relacija dane su u:
I
rp = 2 I + 30 I - e 6.8
rp = 10 I 0.65
12. Prenaponi
stranica: 101


rp = 9.4 I 3
rp = 3.3 I 0.78
U svim navedenim relacijama za odreivanje posljednjeg probojnog razmaka struje se uvrtavaju u (kA),
a vrijednost posljednjeg probojnog razmaka rp je u m.
U daljnjem postupku koristiti relacija objavljena od strane IEEE:
rp = 8 I 0.65
Posljednji probojni razmak koristi se za konstrukciju krivulje zatienog prostora. Kako je ovo
geometrijska veliina koja je funkcija elektrine veliine, model je nazvan elektrogeometrijski. Posljednji
probojni razmak je statistika veliina i gore navedena jednadba predstavlja njegovu srednju vrijednost.
Kako bi se izbjegli udari groma u tieni objekt ija struja I ima posljednji probojni razmak manji od rp,
gromobransku zatitu treba dimenzionirati za vrijednost posljednjeg probojnog razmaka koja je 2 manja
od srednje vrijednosti. Za = 5% slijedi:
rp = 7.2 I 0.65
Budui da je posljednji probojni razmak geometrijska veliina, moe se izraziti i kao funkcija dimenzija
glave stupa, tj.:
H +h
za (H - h < r/2)
rp
2(1 sinS )
Znaenje pojedinih veliina iz gornjeg izraza vidljivo je sa slike 111.
Dalekovod je efikasno zatien zatitnim uetima dalekovoda od direktnog udara groma amplitude struje
IK koja je jednaka ili vea od:
rp
kA
I K = 0.65
7.2
Slika 111. Odreivanje posljednjeg probojnog razmaka.

12. Prenaponi
stranica: 102


Primjer 21:
Kolika treba biti visina kria H, ako pretpostavimo da nam on slui kao hvataljka groma. Izraunati broj
udara groma po etvornom kilometru, ako pretpostavimo da se crkva nalazi u podruju s Ni=35 i =420
sjeverne zemljopisne irine.
Slika 112. Dimenzije crkve u metrima
12.6
VRLO BRZI PRENAPONI
Vrlo brzi prenaponi karakteristini su za visokonaponska metalom oklopljena, plinom SF6

izolirana rasklopna postrojenja ili engleski Gas Insulated Switchgear (GIS), koja su u proteklih vie od tri
desetljea nala veliku primjenu. Razvoj ove tehnologije zapoeo je s postrojenjima nazivnog napona
reda 123 kV, a danas u svijetu rade postrojenja svih naponskih nivoa do 800 kV. Njihova je prednost ta
to zauzimaju malo prostora, imaju dobra izolaciona svojstva, te su prilagodljiva okolini. Neistoe u
plinu ili defekti u unutranjosti postrojenja dovode do izoblienja i porasta gradijenta elektrinog polja.
To moe dovesti do proboja unutar postrojenja. Zato se u proizvodnji i montai oklopljenih postrojenja
zahtjeva velika istoa.
Ova je tehnologija uslovila pojavu vrlo brzih prenapona za to je engleski naziv Very Fast Transient
Overvoltages (VFTO). Taj je problem intenzivno izuavan, a istraivanja su pokazala da su prenaponi
uzrokovani razliitim poremeajima koji nastaju unutar postrojenja poput:
a) proboja u postrojenju, izmeu vodia i oklopa ili izmeu susjednih faza,
b) sklopne operacije s rastavljaima, prekidaima ili zemljospojnicima.
Navedeni poremeaji izazivaju visokofrekvencijske prijelazne pojave. Uslijed velike izolacione vrstoe
plina SF6 i malih razmaka dijelova pod naponom elo naponskog vala koje nastaje pri proboju u plinu ima
vrlo veliku strminu, izmeu 5-20 ns. Ovaj strmi val viestruko se reflektira i lomi unutar postrojenja.
Priguenje uslijed skin efekta i radnog otpora vodia u oklopljenim postrojenjima je slabo izraeno. Na taj
nain nakon proboja u postrojenju razvija se visokofrekvencijska prijelazna pojava. I dok su proboji
navedeni pod brojem 1. rijetki i predstavljaju neplanirane i nedozvoljene poremeaje, proboji koji se
deavaju pri sklopnim operacijama sasvim su normalna stvar u radu postrojenja. Najuobiajeniji su
povratni preskoci preko rastavljaa, budui da se pri otvaranju rastavljaa njegovi kontakti relativno sporo
12. Prenaponi
stranica: 103


odvajaju (1-2 s) u odnosu na brzinu kontakata prekidaa (oko 100 ms). Zato e se i u radu panja
usmjeriti na ovu pojavu kao najeu, a prenaponi izazvani drugim vrstama proboja unutar postrojenja po
iznosima, frekvenciji i ostalim efektima vrlo su slini prenaponima uzrokovanim povratnim
preskocima pri isklapanju rastavljaa.
12.6.1
Povratni preskoci kod isklapanja rastavljaa
Preskoci u postrojenjima izazivaju prenapone, koji se ire po postrojenju i napreu njegovu

izolaciju, te se nazivaju unutarnji VFTO. Kada ovi prenaponi izau van postrojenja, oni podiu potencijal
oklopa i uzemljenih dijelova, pa se govori o vanjskim VFTO.
Rastavljai u SF6 postrojenjima slue za odvajanje otvorenog prekidaa ili kratke neoptereene sabirnice,
pri emu se radi o prekidanju kapacitivne struje. Mehanizam nastanka povratnog preskoka prikazan je
slikom 113. Na slici 113.a) prikazana je osnovna pojednostavljena shema okopljenog postrojenja.
Rastavljaem se isklapa dio neoptereene sabirnice, koja je na slici oznaena kao strana tereta. U
nadomjesnoj shemi ona je predstavljena valnom impedancijom i vremenom prolaska naponskog vala 2.
Mrena strana postrojenja prikljuena je na izvor sinusoidalnog napona. Oblici napona na oba kontakta
rastavljaa prikazani su slikom 113.b). Sa slike je uoljivo da prilikom odvajanja kontakata rastavljaa
dolazi do veeg broja povratnih preskoka. Nadalje e se ukratko opisati proces isklapanja.
Na poetku su metalni kontakti spojeni, pri emu tee kapacitivna struja od nekoliko mA. Nakon
odvajanja kontakata neoptereena sabirnica, oznaena kao strana tereta ostaje nabijena na naponu koji je
vladao u trenutku odvajanja kontakata, budui da je vremenska konstanta izbijanja elektrinog kruga na
strani tereta velika. Poslije toga nastaje prvi proboj izmeu kontakata, koji uslijed male razlike napona
prije preskoka ne izaziva prenapone velikih amplituda. Nakon nekoliko desetaka mikrosekundi dolazi do
gaenja luka. Strana tereta ostaje nabijena na naponu koji je vladao u trenutku gaenja, a pokretni kontakt
rastavljaa dalje nastavlja svoj put. Mrena strana postrojenja slijedi napon mree uS (t).
12. Prenaponi
stranica: 104


Slika 113. Otvaranje neoptereene sabirnice oklopljenog postrojenja:

a) pojednostavljena shema oklopnog postrojenja,
b) oblici napona na oba kontakta rastavljaa.
Povratni napon izmeu kontakata rastavljaa ud (t) predstavlja razliku potencijala izmeu uS (t) i ul (t), tj.
ud (t) = uS (t) - ul (t). im ova razlika prijee elektrinu vrstou izolacije izmeu kontakata dolazi do
ponovnog proboja i izjednaavanja naboja izmeu strane tereta i mrene strane postrojenja. To izaziva
visokofrekvencijsku prijelaznu pojavu u postrojenju, koja zavrava onda kada se strana tereta ponovno
nabije na mreni napon uS (t), pri emu se elektrini luk gasi. Pojava se dalje opetuje, s time da svaki
idui puta do proboja dolazi kod sve vee razlike potencijala izmeu kontakata. Kako se moe opaziti sa
slike 1 b) najvei iznos napona paljenja ud moe iznositi 2 p.u., pri emu su naponi us i ul suprotnog
polariteta. Broj povratnih preskoka u jednom isklapanju zavisi o konstrukciji rastavljaa, pritisku plina,
naponskom nivou, te o brzini udaljavanja kontakata. Pojava zavrava onda kada su kontakti dovoljno
daleko, tako da razlika napona izmeu kontakata ne moe vie prijei probojnu vrstou plina izmeu
njih.
Slina pojava deava se i kod ukljuivanja rastavljaa. Sluaj uklapanja prikazan je slikom 114.a). Dio
sabirnice je pod naponom, a neoptereeni dio treba prikljuiti na sabirnicu tj. napon. Polovi rastavljaa
meusobno se primiu, kod kritine udaljenosti nastupa preskok, kojega kasnije slijede novi preskoci u
sve manjim vremenskim razmacima. Puna linija na slici 114.a) oznaava napon mree na strani sabirnice
tj. izvora, isprekidana linija je napon odcjepa tj. na strani potroaa. Na poetku je napon odcjepa nula.
Kada se polovi rastavljaa dovoljno priblie, dolazi do preskoka preko kontakata i odcjep se nabija na
vrnu vrijednost napona u trenutku preskoka. Napon na sabirnici slijedi sinusni oblik napona izvora. Kad
je razlika napona na polovima rastavljaa dovoljno velika, polovi rastavljaa su se za to vrijeme jo malo
pribliili, dolazi ponovno do preskoka ali ovaj put to je pranjenje odcjepa. Tako slijedi preskok za
12. Prenaponi
stranica: 105


preskokom u sve manjim vremenskim razmacima i sa sve manjim amplitudama, sve dok se polovi
rastavljaa ne zatvore.
Kako je prikazano slikom 113. kod otvaranja rastavljaa amplituda zadnjeg udara moe imati dvostruku
vrijednost, pa taj teoretski najgori mogui sluaj koriste IEC-SC 17C za definiranje ispitnih propisa. Prvi
se preskok pri ukljuenju nenabijenog odcjepa koristi kao referentni sluaj i pri tome se mjere nastali
prenaponi na sekundarnom oienju, a kao teoretski najvea vrijednost prenapona na sekundarnom
oienju uzima se dvostruka vrijednost izmjerenog napona.
Na slici 114.c) prikazan je oscilogram napona prilikom uklapanja odcjepa oklopljenog postrojenja. Tu se
radi o ukljuenju motorom pokretanog prekidaa u oklopljenom SF6 postrojenju. Sve je gotovo za 150
ms. Na slici 114.d) vidi se samo prvi porast napona odcjepa i njegovo istitravanje na privremenu konanu
vrijednost. Frekvencija istitravanja je 1.5 MHz. Na slici 114.e) prikazana je ista stvar samo u jo manjem
vremenskom intervalu. Vidljive su frekvencije od 20 MHz.
Ovaj primjer dokazuje visokofrekvencijsku prirodu poremeaja u rasklopnom postrojenju, pa prema tome
sve zatitne mjere moraju biti prilagoene takvoj prirodi poremeaja.
Slika 114. Prenaponi kod nabijanja i izbijanja neopteree sabirnice oklopljenog postrojenja
a) kod uklapanja
b) kod isklapanja
c, d, e) mjerenja kod uklapanja u jednom SF6 rasklopnom postrojenju
12.6.2
Tranzijentni porast potencijala oklopa
Tranzijentni porast potencijala oklopa (engl. TEVR - Transient Enclosure Voltage Rise)
uzrokovan je prenaponima vrlo visoke frekvencije (vie MHz), za koje i mali induktiviteti predstavljaju
vrlo visoke impedancije, pa je stoga najvie zavisan o induktivitetima uzemljivakih veza. Uzemljivake
trake dovoljno efikasno spreavaju porast potencijala kod niih frekvencija, tako da niske frekvencije
nemaju udjela u porastu potencijala oklopa. Meutim kod viih frekvencija i duljih uzemljivakih traka,
one predstavljaju veliki induktivni otpor. U cilju smanjenja amplituda TEVR potrebno je im vie
smanjiti induktivitete uzemljivakih veza. Nivo TEVR jako zavisi o nainu i izvedbi uzemljivakog
sustava.
Do porasta potencijala oklopa dolazi zbog prelaska unutarnjih prenapona na vanjske dijelove oklopa. To
se deava na diskontinuitetima kao to su provodni izolator SF6 /zrak i prikljuak energetskog kabela.
elimo li si predoiti kako poremeaj izlazi iz oklopa na sekundarne ureaje, promotrimo mehanizam na
slici 115.
12. Prenaponi
stranica: 106


Pri sklopnim manipulacijama u SF6 postrojenjima ire se putni valovi, od polova rastavljaa na sve strane
unutar oklopa. Samo kroz otvore na oklopu mogu elektromagnetska polja povezana sa putnim valovima
napustiti oklop. Ti otvori su neizbjeni za provodne izolatore rasklopnog postrojenja, ali esto su to i
kabelske glave, kompenzacijske ploice u spojevima oklopa, strujni i naponski mjerni transformatori ili
druga mjesta za mjerenje. Slika 115. prikazuje kritini sluaj, prolaz elektromagnetskog polja na jednom
provodnom izolatoru.
Na slici je prikazan zavretak SF6 oklopljenog postrojenja, u kojem se putni val iri od desna na lijevo. Na
kraju oklopa (tj. na provodnom izolatoru) val se lomi u dva dijela: jedan se iri izmeu nadzemnog voda i
zemlje usporedo sa nadzemnim vodom, a drugi putuje izmeu oklopa i zemlje natrag prema rasklopnom
postrojenju. Nadomjesni model valnih impedancija i njihovog meusobnog spoja sastoji se od tri
prijenosna voda: (1) oklopljenog SF6 vodia; (2) prijenosnog voda koji sainjava vodi provodnog
izolatora i nadzemni vod; (3) prijenosnog voda koji sainjava oklop postrojenja prema zemlji. Na slici su
prikazana tri prijenosna voda valnih impedancija Z 1, Z2, Z3 i nain njihovog povezivanja. Pri nailasku
unutarnjeg naponskog putnog vala na provodni izolator dio vala prelazi na prijenosni vod koji sainjavaju
nadzemni vod i zemlja, dio prelazi na prijenosni vod koji sainjava oklop postrojenja i zemlja (to inicira
pojavu tranzientnog porasta potencijala), a dio se reflektira u prijenosni vod koji se sastoji od unutarnjeg
vodia i oklopa postrojenja. Na taj nain tzv. uzemljeni oklop vie nije na potencijalu zemlje za vrlo
visoke frekvencije, o kojima se ovdje radi.
Uslijed sloenosti modela je ove pojave teko raunati. Svejedno rezultati prorauna mogu posluiti za
kvantitativnu analizu postojeeg stanja, te za ocjenu razliitih mjera koje se poduzimaju u cilju
poboljanog naina uzemljenja oklopa i smanjenja njegovog potencijala.
Slika 115. Provodni izolator SF6 /zrak i nadomjesni model valnih impedancija.
Z1 - valna impedancija koaksijalnih sabirnica (unutarnji vodi prema oklopu)
Z2 - valna impedancija nadzemnog voda (prema zemlji)
Z3 - valna impedancija oklopa (prema zemlji)
Slika 116. pokazuje principijelni pokus sa niskim naponom za demonstraciju tranzijentnih potencijala
oklopa za vrijeme sklopnih operacija u primarnim krugovima. Sklopna operacija simulirana je step
funkcijom napona. Poremeaj prolazi kroz otvor provodnog izolatora na vanjski dio oklopa i uzrokuje
12. Prenaponi
stranica: 107


povienje potencijala oklopa prema zemlji. Pokus je izveden za sluaj kada je oklop uzemljen odnosno
nije uzemljen u toki 5 na slici 116. Mjerenja pokazuju da tranzijentni potencijal oklopa moe dosei
vrijednost od oko 20% napona poremeaja za sluaj kada oklop nije uzemljen. Kod postrojenja najviih
napona, poput 800 kV porast potencijala oklopa moe imati vrlo velike vrijednosti, meutim i kod 123
kV postrojenja povienje potencijala oklopa moe uzrokovati potekoe.
Mjerenja i prorauni pokazuju da povienje potencijala oklopa kod sklopnih operacija prekidaa i
naroito manipulacija rastavljaima za oklopljena rasklopna postrojenja nazivnog napona 123 kV moe
dostii nekoliko desetaka kV, ovisno o nainu izvedbe uzemljenja oklopa.
U1 impulsni izvor unutar oklopa

U2 napon izmeu oklopa i zemlje
Slika 116. Principijelni pokusi sa niskim naponom za demonstraciju tranzijentnih potencijala oklopa za
vrijeme sklopnih operacija u primarnim krugovima. Sklopna operacija je simulirana step funkcijom
napona. a) shema pokusa
b) promjene napona ( toka 5 neuzemljena; toka 5 uzemljena)
12.7
ODVODNICI PRENAPONA
12.7.1
Princip djelovanja
Za zatitu elektroenergetskih postrojenja, objekata, a posebno transformatora upotrebljavaju se

odvodnici prenapona. U najnovije vrijeme razvijene su posebne izvedbe odvodnika prenapona, koji se
postavljaju na nadzemne vodove. Odvodnici prenapona ponaaju se kao nelinearni otpori, iji se iznos
mijenja u zavisnosti od veliine narinutog napona. Na slici 117. je prikazana nelinearna strujno-naponska
(I-U) karakteristika idealnog a) i nekog realnog b) odvodnika prenapona.
Slika 117. Strujno-naponska (I-U) karakteristika a) idealnog i b) realnog odvodnika prenapona.
12. Prenaponi
stranica: 108


Idealni odvodnik prenapona i uz vrlo velike struje odrava uvijek konstantnu vrijednost napona. U praksi
to nije mogue ostvariti, ali se svojstva realnih odvodnika nastoje im vie pribliiti idealnim. Odvodnik
prenapona osim amplitude nailazeeg naponskog vala smanjuje i njegovu strminu.
Slika 118. Odreivanja napona i struja odvodnika pri nailasku pravokutnog naponskog vala amplitude U1
Na slici 118. je prikazan princip odreivanja napona i struja odvodnika pri nailasku pravokutnog
naponskog vala amplitude U1. Koristi se ekvivalentna shema prema Petersenu. Napon i struja kroz
odvodnik dobivaju se iz presjecita pravca U R = 2U 1 I R Z1 i krivulje preostalog napona odvodnika
U o = f (I R ) .
12.7.2
Zatitna zona
Odvodnik ograniava prenapone na iznos preostalog napona odvodnika samo na mjestu

ugradnje odvodnika, dok s porastom udaljenosti od odvodnika raste i iznos napona. Zatitna zona
odvodnika protee se na dio voda ispred i iza odvodnika prenapona. Udaljenost Xa od odvodnika na kojoj
prenapon na tienom objektu dostie vrijednost izolacionog nivoa (za atmosferske ili sklopne prenapone)
naziva se zatitnom zonom.
Slika 119. Zatitna zona odvodnika prenapona

Prema slici 119. pretpostavljeno je da je u toki A postavljen odvodnik iji je zatitni nivo Uz, pa e tako
prolazni val putovati dalje u desno. Za onaj dio upadnog naponskog vala koji je iznad zatitnog nivoa Uz,
odvodnik predstavlja kratki spoj, pa se tako taj dio naponskog vala reflektira sa suprotnim predznakom, ili
se moe zamisliti da je na tom mjestu nastao izvor vala, koji putuje na obje strane i s desne strane brie
sve to je iznad Uz. Lijevo od odvodnika uspostavlja se napon sa dvostrukom strminom 2s. Ako
postrojenje ima izolacioni nivo Ui, onda je oito da se zatitna zona ispred odvodnika moe odrediti iz:
12. Prenaponi
stranica: 109


tg = 2 s =
Xa =
(U i U z )
Xa
(U i U z )
2s
gdje je Xa u [m] , naponi u [kV ] , a strmina s u [kV m] .

Ako se strmina izrazi u [kV s ] vrijedi:
s [kV m] = s [kV s ] v [m s ]
gdje je v brzina irenja vala vodom u [m s ] , pa slijedi da je zatitna zona:
Xa =
(U i U z ) v
2s
pri emu je: Xa u [m] , naponi u [kV ] , a strmina s u [kV s ] .

Izraz za zatitnu zonu vrijedi ispred i iza odvodnika, te za prolaznu i zavrnu stanicu.
Primjer 22:
Odvodnik prenapona postavljen u 110 kV postrojenju ima preostali napon Uz = 330 kV. Napon na
transformatoru ne smije prijei vrijednost od Ui = 420 kV. Koliko najvie smije odvodnik biti udaljen od
transformatora, ako je strmina upadnog vala S = 800 kV s , a brzina v = 300 m s ?
Xa =
12.7.3
(U i U z ) v = (420kV 330kV ) 300 m s = 16.9m

2s
2 800 kV s
Klasini odvodnik prenapona
"Klasini" ventilni odvodnik prenapona s iskritem se i danas najee susree u postrojenjima,

iako se u nova postrojenja najee ugrauju metal-oksidni odvodnici, koji predstavljaju novu tehnologiju
na ovom podruju. Klasini odvodnik prenapona sastoji se od serijski povezanih otpornika izraenih od
silicium karbida (SiC odvodnici), te iskrita. estice silicium karbida nalaze se u izolacionom materijalu
od kojeg je sastavljen otpornik odvodnika. Kada se na takav materijal narine visoki napon, stvara se
izmeu SiC estica jako elektrino polje, pri emu se prostor izmeu njih ionizira i postaje vodljiv. Uz
vei napon biti e jae i polje, kao i ionizacija, koja omoguuje stvaranje vodljivih kanala, tako da
vrijednost otpora pada. Pri smanjenom naponu slabi elektrino polje, a time i ionizacija oko SiC estica,
pa se smanjuju i vodljivi kanali, to djeluje na porast otpora odvodnika.
Pojednostavljena principijelna shema odvodnika s iskritima i magnetskim rasprivanjem luka prikazana
je na slici 120. Osnovni problem kod odvodnika s iskritima je prekidanje popratne struje pogonske
frekvencije nakon nestanka prenapona. Zato su pridodani magnetski svici koji pomau gaenju luku.
Pri nailasku prenapona probiju iskrita (oznaena sa 1). Proradna struja je vrlo velike strmine, tako da
moe prodrijeti u svitke (3.), jer je za visoke frekvencije impulsne struje induktivni otpor vrlo velik, pa
struja protie preko iskrita i nelinearnih otpora odvodnika. Nakon prolaska prenapona preostaje struja
pogonske frekvencije. Za vrijeme prolaska struje odvoenja Iu bio je izmeu iskrita i u nelinearnim
12. Prenaponi
stranica: 110


otporima postignut veoma visok stupanj ionizacije, pa pogonski napon nastavlja tjerati struju nakon
nestanka prenapona. Meutim sada struja pogonske frekvencija ulazi u svitke (3.) i stvara magnetsko
polje, ija sila raspruje elektrini luk. Istovremeno raste otpor nelinearnih otpornika, tako da se prekida
popratna struja.
Slika 120. Shema odvodnika s iskritima i magnetskim rasprivanjem luka

12.7.3.1 Izbor ventilnih odvodnika
Nazivni napon je najvea efektivna vrijednost izmjeninog napona pogonske frekvencije koju
ventilni odvodnik stalno i sigurno podnosi i pri kojoj sigurno prekida ili gasi popratnu struju nakon
odvoenja struje udara. To je izmjenini napon koji odvodnik mora stalno podnositi prije i poslije
odvoenja struje udara, s time da mu iskrita ne porade. Vrijednost nazivnog napona uzima se neto
veom od najveeg privremenog prenapona koji se moe pojaviti, pa se taj napon uzima i kao napon
gaenja odvodnika.
Najvei privremeni napon rauna se iz izraza:
U p = cd c f
um
3
pri emu je :
cd
dinamiki faktor prenapona. Njegova vrijednost za izravno uzemljenu i izoliranu
mreu uzima se da iznosi 1.07.
cf
faktor povienja napona uslijed spoja jedne faze sa zemljom. Za izravno
uzemljenu mreu uzima se cf = 1.3, a za neuzemljenu i slabo uzemljenu mreu cf = 1.73.
najvea vrijednost linijskog pogonskog napona neke mree (npr. za 35kV to je
um
38kV, a za 110 kV je 123 kV).
Nazivni napon odvodnika treba biti vei od privremenog povienja napona U n U m , a za izravno
uzemljenu mreu U n 0.8U m .
Primjer 23:
Treba odrediti nazivni napon ventilnog odvodnika u 110 kV mrei, ako je ona u jednom sluaju direktno
uzemljena, a drugi put uzemljena preko prigunice ili je izolirana. U m = 123kV
a) Direktno uzemljena mrea
12. Prenaponi
stranica: 111


U p = cd c f
um
3
= 1.07 1.3
123
= 98.78kV
3
znai da bi nazivni napon odvodnika trebao biti neto vii od 98 kV.

b) Izolirana ili mrea uzemljena preko prigunice
U p = cd c f
um
123
= 1.07 1.73
= 131.45kV
3
3
priblinim raunanjem u prvom je sluaju Un neto vei od 0.8U m = 98.8kV , a u drugom neto vei od
U m = 123kV .
Nazivni napon odvodnika u zvjezditima transformatora treba raunski odrediti, a moe iznositi 60%
pogonskog napona mree.
Slika 121. Shema ugradnje odvodnika prenapona

12.7.3.2 Proradni napon
Proradni napon je napon pri kojem prorauju iskrita odvodnika prenapona. To moe biti
izmjenini, istosmjerni i udarni napon. Zanimljiv je izmjenini napon frekvencije 50 Hz i ona vrijednost
udarnog napona oblika 1.2/50 s pri kojoj e ventilni odvodnik proraditi. To je minimalni proradni
izmjenini napon od 50 Hz i 100% proradni udarni napon kojem je oblik 1.2/50 s .
Kod ventilnih odvodnika koji se ugrauju za zatitu postrojenja od 220 kV proradni napon mora biti
toliko visok da odvodnici ne prorade zbog nailaska unutarnjih prenapona. Obino su proradni i preostali
napon podjednaki. Kod naponskih razina 400 kV i vie odvodnici moraju proraditi i pri sklopnim
prenaponima, koji svojom veliinom ugroavaju postrojenja. Zato su obino proradni naponi za napone
400 kV i vie barem 10-15% nii od najviih sklopnih prenapona.
12. Prenaponi
stranica: 112


Slika 122. Definicija proradnog i preostalog napona
12.7.4
Metal oksidni odvodnici
Metal oksidni (MO) ili cink oksidovi (ZnO) odvodnici imaju izrazito nelinearnu strujnonaponsku karakteristiku. Keramiki otpornici-varistori sastoje se uglavnom od zrnaca ZnO uz dodatak jo
nekih aditiva, poput bizmut-oksida Bi2O3, magnezij-oksida i drugih, ukupno 9 aditiva.
Mikroskopska struktura varistora na slici 123.b) pogodna je za razmatranja, a dovodi do istih statistikih
rezultata kao ona na slici a).
AiB
C
D
elektrode
intergranularni sloj
ZnO estice
Slika 123. Mikroskopska struktura varistora

estice ZnO su vodljive i meusobno serijski i paralelno vezane. Prosjena veliina ZnO estica je 1020 m . Od velike je vanosti homogenost unutar varistora. Granice ZnO estica odluujue se za
nelinearnu vodljivost. One predstavljaju simetrine otkijeve barijere na granicama estica. Osnovne
karakteristike metal-oksidnih varistora su:
1. Mikroskopski je elektrino polje veliko u meuprostoru izmeu ZnO estica i u blizini njihovih
granica, a malo je unutar ZnO estica. Makroskopski je elektrino polje jednoliko raspodjeljeno unutar
keramikog materijala.
2. Struja koja tee kroz varistor prolazi kroz najmanji broj spojeva (najmanji otpor). Uz homogeni sastav
mikrostrukture i raspodjela struje biti e jednolika.
3. Mikroskopski e do Joulevog zagrijavanja doi uglavnom na spojevima, ali makroskopski e
absorbcija energije biti homogena, ako je mikrostruktura i gustoa struje homogena.
12. Prenaponi
stranica: 113


Konstrukcija varistora mora imati homogenu mikrostrukturu. Najvanija svojstva varistora osim
nelinearnosti su visoka mogunost absorpcije energije i velika termika vodljivost.
12.7.4.1 Strujno-naponska karakteristika MO odvodnika
Na karakteristici se razlikuju tri podruja. U samom poetku je podruje 1. ("prije proboja"), u

kojem je struja protjecanja zanemarivo mala. U ovom podruju karakteristika je jako osjetljiva na
temperaturu. Treba spomenuti da je struja proputanja u prvom podruju preteno kapacitivna, to se
moe vidjeti iz posebno nacrtane strujno-naponske karakteristike samo za kapacitivnu struju (krivulja Ic).
Relativna dielektrina konstanta vrlo je visoka i iznosi oko 700. Krivulja koja odgovara radnoj
komponenti struje u ovom podruju izmjerena je istosmjernim naponom, a kapacitivna izmjeninim 50
(60) Hz.
Slika 124. Strujno-naponska karakteristika MO odvodnika

Pri istosmjernom naponu koji odgovara trajnom naponu protie struja od oko 0.1 mA (radna komponenta)
a pripadna kapacitivna komponenta pri 50 Hz za ovu vrijednost napona iznosi oko 0.5 mA.
Glavni poetni problem u eksploataciji prve generacije varistora bio je stabilnost karakteristike u prvom
podruju, pri vrlo malim strujama. Nakon veeg broja primljenih udara deavao se pomak ove
karakteristike prema veim vrijednostima struja, koje bi termiki mogle unititi odvodnik. Nove
generacije odvodnika rijeile su ovaj problem.
Radi usporedbe pokazana je i krivulja konvencionalnog silicium-karbidovog odvodnika. Kako je
nelinearnost SiC otpornika mnogo manja, trajna struja SiC odvodnika bez iskrita pri nazivnom naponu bi
iznosila preko 100A. Ovakav pogon se ne moe ostvariti iz termikih razloga. Zato klasini odvodnik ima
serijski spojena iskrita
Na drugom podruju karakteristike jako je izraena nelinearnost, a temperaturna ovisnost je zanemariva.
Koeficijent nelinearnosti ovisan je o struji i u ovom podruju dostie vrijednosti izmeu 30-50. (Uz
= 1 zavisnost struje i napona je linearna). Drugo podruje od struje preko 1A izmjereno je udarnom
strujom 8/20 s .
Na treem podruju karakteristika vie nije tako nelinearna, a za mjerenje karakteristike primjenjuju se
udari 8/20 s ili 4/10 s .
12. Prenaponi
stranica: 114


Nain rada odvodnika koji se sastoji od serijski spojenih otpornika (bez iskrita) vrlo je jednostavan. Pri
nailasku prenapona, struja kroz odvodnik se kontinuirano poveava, tako da nema nagle promjene
napona. S prolaskom prenapona smanjuje se i struja kroz odvodnik, tako da nema popratne struje kao kod
klasinih odvodnika. Uslijed nepostojanja iskrita nema niti nagle promjene napona, koja je kod SiC
odvodnika uzrokovana proradom iskrita. Usporedba rada SiC i MO odvodnika prikazana je slikom 125.
Slika 125. Usporedba rada SiC i MO odvodnika.

Aktivni dio metal oksidnih odvodnika sastoji se od cilindrinih otpornika u obliku ploica. Broj ploica
zavisi o nazivnom naponu odvodnika. One se nalaze u hermetiki zatvorenomporcelanskom kuitu, koje
moe biti i od silikona (novije izvedbe). Prostor izmeu ploica i silikonskog kuita moe biti ispunjen
plinom ili se porcelansko kuite direktno nanosi na ploice. Pri pogonskom naponu ploice imaju
kapacitivni karakter. Rasipni kapacitet ploica prema uzemljenim dijelovima uzrokuju nelinearnu
raspodjelu potencijala du odvodnika kod pogonskog napona, slino kao kod izolatorskog lanca.
Nelinearnost se poveava s duljinom odvodnika. Zato se za odvodnike koji su predvieni za mreu viih
nazivnih napona (iznad 220 kV) ugrauju prestenovi za izjednaenje potencijala, koji kompenziraju
djelovanje rasipnih kapaciteta.
U poslijenjih desetak godina u novim se postrojenjima montiraju gotovo iskljuivo MO odvodnici.
Razlog tome je vea efikasnost u pogonu, nii preostali napon (pogotovo kod prenapona vrlo strma ela),
te dobro vladanje pri zagaenju.
12.7.4.2 Termika stabilnost MO odvodnika
Prikazano je zagrijavanje i hlaenje MO odvodnika pri Uc (maksimalnoj efektivnoj vrijednosti

trajnog pogonskog napona). Zagrijavanje se poveava eksponencijalno s porastom temperature. Pri
temperaturi veoj od kritinih Pg Ph hlaenje nije dovoljno da disipira zagrijavanje, pa e se otpornici
nastaviti zagrijavati, nakon ega e odvodnik biti uniten uslijed prekomjernog zagrijavanja. Uz prikladno
dimenzioniranje prilikom projektiranja mogue je podii kritinu toku toliko da ona ne moe biti
dostignuta niti pri najveem prenaponu koji se moe pojaviti.
12. Prenaponi
stranica: 115


Slika 126. Zagrijavanje i hlaenje MO odvodnika
12.7.5
Izbor MO odvodnika kod ugradnje u distributivne mree
Kod MO odvodnika se nazivni napon odvodnika Un priblino odabire kao U n = 1.25 U c , pri
emu je Uc trajni radni napon odvodnika (maksimalna vrijednost).
Trajni radni napon odabire se na osnovi termikog optereenja odvodnika, tj. trajanja privremenih
prenapona na mjestu ugradnje odvodnika. Privremeni prenaponi su povienja napona pogonske
frekvencije ogranienog trajanja. Ako je privremeni prenapon kod klasinih odvodnika s ugraenim
iskritima vei od nazivnog napona odvodnika, tada e popratna struja biti previsoka i nastali luk izmeu
iskrita nee se moi ugasiti. Zato kod odvodnika sa iskritima nazivni napon mora biti vei od
privremenog prenapona, a na taj nain vei je i preostali napon odvodnika.
Kod MO odvodnika nema popratne struje, radi ekstremno nelinearne strujno-naponske karakteristike. Iz
tog razloga MO odvodnici mogu podnositi poveani pogonski napon odreeno vrijeme. Faktor
preoptereenja T uzima u obzor vremensko trajanje preoptereenja. Mjeru dozvoljenog preoptereenja
daje faktor T:
U priv = TU c
uz najvei faktor T vei su privremeni prenaponi, a time i snaga koja se generira u odvodnicima. Faktor T
daje se u zavisnosti o vremenu trajanja privremenih prenapona. Krivulja b vrijedi za sluaj kada je
odvodnik u vremenu t = 0 ve bio optereen sa trajnim radnim naponom Uc i pripadnom energijom. Zato
krivulja b lei ispod krivulje a, koja vrijedi za sluaj odvodnika bez prethodnog optereenja.
12. Prenaponi
stranica: 116


Slika 127. Faktor T kao funkcija vremena trajanja privremenih prenapona.
Primjer 24:
Trajni radni napon odvodnika U c = 24 kV , a maksimalna okolna temperatura je 45oC. U vremenu t = 0
odvodnik je optereen trajnim radnim naponom U c (i pripadnom specifinom energijom od E = 2.5
kJ/kV U c ). Maksimalno trajanje privremenog prenapona koji se moe javiti je 300 s, a iznos
privremenog prenapona moe biti 28 kV.
Faktor T je:
T=
U priv
Uc
28kV
= 1.17
24kV
Za faktor T = 1.17 iz krivulje b slijedi vrijeme t = 300 s. Tako je trajanje optereenja ogranieno na 300 s,
nakon ega odvodnik moe podnjeti U c tako da se ohladi. Ako privremeni prenapon moe imati dulje
trajanje od 300s, tada treba odabrati odvodnik sa viim U c .
Kod odabira maksimalnog radnog napon moraju biti zadovoljena dva uvijeta:
1. U c mora biti vii od konstantnog napon pogonske frekvencije na prikljucima odvodnika.
2. T U c mora biti vii od oekivanog privremenog prenapona na prikljucima odvodnika. Kod
odreivanja faktora T uzima se u obzir i vrijeme trajanja privremenog prenapona t.
Kod privremenih prenapona U priv obino se promatra zemljospoj kao najei kvar. Veliina prenapona
zavisi od naina uzemljenja zvjezdita u mrei, pa tako mora biti zadovoljeno:
Uc
U priv
T (t )
Pri tome se razlikuju :

1. Uzemljena preko velikog otpora ili izolirana mrea:
Uc Um
12. Prenaponi
stranica: 117


pri emu je Um
najvea vrijednost linijskog pogonskog napona mree ( efektivna vrijednost).
Pretpostavlja se beskonano trajanje U priv . Napon u zvjezditu transformatora moe biti

odvodnik u zvjezditu mora imati U c
Um
, pa
3
Um
.
3
2. Uzemljena preko velikog otpora i automatsko iskljuenje kvara

Iznos privremenih prenapona je isti kao u sluaju 1., meutim ranijim iskljuenjem kvara moe se
smanjiti U c za faktor T. Ako se iskljuenje desi maksimalno nakon t = 10s, tada je faktor T = 1.25.
Trajni radni napon za odvodnik izmeu faze i zemlje je:
Uc
Um
T
Za odvodnik u zvjezditu transformatora:
Uc
Um
T 3
3. Direktno uzemljena mrea (k e 1.4 ) :

Ako je mrea uzemljena tako da postoji dovoljan broj transformatora s niskim otporom uzemljena, pri
emu je faktor zemljospoja u cijeloj mrei (k e 1.4 ) tada je:
U priv
1.4 U m
3
Moe se pretpostaviti da se uklanjanje kvara deava najkasnije nakon t = 3s, pa je faktor T = 1.28. Tada je
U c za odvodnik izmeu faze i zemlje:
Uc
1.4 U m 1.1 U m
=
1.28 3
3
Napon zvjezdita neuzemljenog transformatora u takvoj mrei moe dostii U priv = 0.4U m . Za odvodnik
smjeten u zvjezditu takvog transformatora e biti:
Uc
12. Prenaponi
0.4U m
= 0.32U m
1.28
stranica: 118


Slika 128. Zatitne razine odvodnika
12.7.6
Izbor MO odvodnika za prijenosne mree
12.7.6.1 Izbor trajnog radnog napona Uc
Trajni radni napon mora biti vei od najvieg faznog napona koji se moe pojaviti u mrei:
Uc
Um
3
Um - najvea vrijednost linijskog pogonskog napona mree.

Tablica 12-3.
Un [kV ]
110
220
400
Um [kV ]
123
245
420
12.7.6.2 Izbor nazivnog napona Ur
U r max(U eq1 , U eq 2 , U eq 3 K)
U eqi
= U TOVi TOVi
10
0.02
U TOVi - amplituda i-tog privremenog prenapona

(1. Privremeni prenaponi prouzroeni dozemnim kratkim spojem)
(2. Privremeni prenaponi prouzroeni ispadom tereta )
12. Prenaponi
stranica: 119


12.7.6.3 Izbor nazivne odvodne struje In
Nazivna odvodna struja In se obino odabire 10 kA ili 20 kA.

12.7.6.4 Provjera energetske podnosivosti odvodnika prenapona
Razmatraju se mogua prijelazna stanja koja e izazvati im vee energetska naprezanja.

Takoer se mora uzeti u obzir do kakvih sklapanja moe doi u mrei tj. da li postoji APU. Potrebno je
provjeriti da li moe biti preena nazivna specifina energetska podnosivost wr [kJ kV ] .
12.8
PUTNI VALOVI
Nadzemna postrojenja, nadzemni vodovi, rasklopna postrojenja i trafostanice najugroeniji su

atmosferskim prenaponima.
Slika 129. Vodi u elektinom polju (vodi je vezan na zemlju npr. preko zvjezdita transformatora pa
ima isti naboj kao zemlja)
Nakon proboja elektrinog polja nastaju dva putna vala koja se ire u suprotnim smjerovima.
Opasnost od direktnog udara u vodi, amplituda do npr. 100 kA i strmina do npr. 40 kA/s.
Pri udarima u uzemljene dijelove (stupovi, zatitna uad, odvodnik prenapona) struja koja tee podie
potencijal munjom pogoenih dijelova zbog otpora uzemljenja prema potencijalu udaljenog zvjezdita
transformatora, tako da uzemljeni pogoeni dio dolazi na vii potencijal od potencijala vodia. Ako se pri
tome prijee izolaciona vrstoa zraka dolazi do povratnog preskoka. Presudno za to je udarni otpor
uzemljenja. Atmosferski prenaponi opasniji su za nie pogonske nazivne napone.
12.8.1
Valna jednadba putnih valova elektrinog voda
Slika 130. Dio (jedinini element) realnog voda

Putni val se irenjem priguuje i deformira.
Idealni vod: R1=0; G1=0.
12. Prenaponi
stranica: 120


Slika 131. Dio (jedinini element) idealnog voda

u = L1dx
i
u
+u+
dx
t
x
u
i
= L1
x
t
(1)
Suma struja u voritu je nula:
i = i i
i
i + dx = 0
x
Struja kroz kondenzator:

iq = C1dx
u
t
Uvrtavanjem se dobije:
i
u
= C1
x
t
(2)
Za rjeavanje problema treba stvoriti jednu diferencijalnu jednadbu sa jednom varijablom, (1) se
diferencira po x, a (2) po t.
2u
2i
=
L
1
tx
x 2
(3)
2i
2u
= C1 2
tx
t
(4)
Uvrtavanjem (4) u (3) slijedi jednadba putnih valova (za idealni vod):
2u
2u
=
L
C
1 1
x 2
t 2
(5)
Uz brzinu irenja v vrijedi za (5) ope rjeenje prema d'Alambe rt-u za napon:
u = f (x vt ) + g (x + vt )
(6)
Provjera da je (6) rjeenje od (5) moe se provesti ako se (6) uvrsti u (5). Rjeenje je ispunjeno ako je
brzina irenja:
12. Prenaponi
stranica: 121


1
=
L1C1
v=
(7)
Za praktine proraune:
c
v=
Nadzemni vodovi:
Kabeli: npr. r = 4
v = 300 m/s ( r = 1)
v = 150 m/s.
D'Alambert-ovo ope rjeenje kazuje da se u trenutak t=0 nastali naponski val u = f ( x ) + g ( x ) sastoji
od dva dijela, od kojih se prvi iri s porastom vremena t u smjeru pozitivne osi x, f ( x vt ) i koji se
naziva polazni naponski val, u pol = f (x vt ) .
Drugi dio iri se istom brzinom u protivnom smjeru i naziva se povratni naponski val, u pov = g (x + vt ) .
Slika 132. Naponski val u trenutku nastanka i kasnije nakon vremena t

Diferenciranjem izraza za napon po vremenu slijedi:
u
= v[ f ' (x vt ) g' (x + vt )]
t
pri emu su f ' (x vt ) i g' ( x + vt ) derivacije funkcija.
Uvrtenjem ovog izraza u izraz za struju (2) dobije se:
i
u f ' ( x vt ) g' ( x + vt )
= C1
=
x
t
L1
C1
pri emu je valni otpor omjer trenutnih vrijednosti napona i struja:

ZV =
L1
C1
Slijedi izraz za struju:

i=
12. Prenaponi
1
ZV
[ f ' (x vt ) g' (x + vt )]x =
f (x vt ) g (x + vt )
ZV
ZV
stranica: 122


Dakle:
u = f (x vt ) + g (x + vt )
i=
Polazni strujni val: i pol =
f (x vt ) g (x + vt )
ZV
ZV
u pol
ZV
, a povratni strujni val i pov =
u pov
ZV
, pri emu (-) znai da se strujni val iri
u smjeru negativne x osi.
Primjer 25:
Grom udari u nadzemni vod. Struja groma ima amplitudu i G =10 kA. Visina vodia iznad zemlje je H =
20 m, a radius vodia r = 1 cm. Kolike e biti vrijednosti amplitude polaznog i povratnog naponskog
vala?
Slika 133. Udar groma u nadzemni vod
12.8.2
Refleksije i lomovi putnih valova
Na tokama diskontinuiteta dolazi do pretvorbe energije elektrinog polja (naponski val) u

energiju magnetskog polja (strujni val) i obratno.
Slika 134. Nailazak putnog vala na diskontinuitet

Vodom putuje elektromagnetski val (struja i napon) i nailazi na promjenu valnog otpora Z2 (potroa,
drugi vod, kabel). U toki diskontinuiteta dolazi do pretvorbe energije. Energija elektrinog polja (napon)
moe se pretvoriti u energiju magnetskog polja (struja) i obrnuto. Njihova suma u jednom i drugom vodu
ostaju konstantne. Koliki e se dio jedne vrste energije pretvoriti u drugu zavisi o tome kolike su
vrijednosti Z1 i Z2.
Naponski val: U1 - upadni val;
U2 - prolazni val:
U 2 = pU1 = U1
12. Prenaponi
2Z 2
Z1 + Z 2
stranica: 123


Faktor prolaza:
p=
2Z 2
Z1 + Z 2
Reflektirani val:
U r = rU1
Faktor refleksije:
r=
Z 2 Z1
Z1 + Z 2
Vrijedi:
p - r =1
Posebni sluajevi:
a) Prazni hod voda Z1, Z2 =
Slika 135. Sluaj praznog hoda
p = lim
Z 2
2Z 2
2
= lim
=2
Z1 + Z 2 Z2 Z1 + 1
Z2
r = p -1 =1
U2=2U1
Ur=U1
Reflektirani val jednak upadnom, a "prolazni" val je 2x upadni.
b) Voda zakljuen valnom impedancijom Z2 = R = Z1
Slika 136. Sluaj voda zakljuenog valnom impedancijom

2R
2R
p=
=
=1
Z1 + R 2 R
r = p -1 =0
U2=U1
Ur=0
Nema refleksije upadnog vala.
12. Prenaponi
stranica: 124


c) Kratki spoj voda Z1, Z2 = 0
Slika 137. Sluaj kratkog spoja voda

0
p=
=0
Z1 + 0
r = p -1 = -1
U2= 0
Ur= -U1
Napon se reflektira s istim iznosom, ali suprotnog predznaka.
Primjer 26:
Pravokutni putni val nailazi u toki A na ravanje vodova. Svi vodovi su istog valnog otpora Z. Koliki e
biti naponi prolaznih i reflektiranih valova?
Slika 138. Ravanje vodova
12.8.3
Prolazna struja (Petersenovo pravilo)

I2 =
U 2 pU1
2Z 2
2U1
=
=
U1 =
(Z1 + Z 2 )Z 2
Z2
Z2
Z1 + Z 2
Kombinacija valnih otpora Z1 i Z2 moe se nadomjestiti ekvivalentnom shemom prema Petersenu.
Slika 139. Ekvivalentna shema prema Petersenu

12. Prenaponi
stranica: 125


Valni otpori Z1 i Z2 zamjene se radnim otporima i stave pod dvostruki napon U1, pa se brzo moe
izraunati struja I2 i napon U2 = I2*Z2. Udar groma u nadzemni vod moe se zamisliti kao da je na tom
mjestu generator ija je EMS 2U1, a unutarnji otpor je Z1 i Z2 otpor potroaa.
12.8.4
Oblici valova u proraunima
Slika 140. Proraunski valovi:

a) pravokutni val (utjecaj promjene amplitude)
b) val strmog ela (utjecaj strmine)
c) kratki val (utjecaj duljine trajanja)
d) eksponencijalni val (najsliniji stvarnim valovima)
12.8.5
Vodovi koji se ravaju

Nailazak vala na TS (vie vodova koji se ravaju) isto vrijedi Petersenovo pravilo.
Slika 141. Vodovi koji se ravaju

Neka je Z1 Z2 Z3 Z4. Prolazna struja i napon:
i2 =
2U1
; U 2 = i2 Z K
Z1 + Z K
ZK =
Z 2 Z3 Z 4
Z3 Z 4 + Z 2 Z 4 + Z 2 Z3
U praksi je najee Z1 = Z2 = Z3 = Z4 =Z:
12. Prenaponi
stranica: 126


ZK =
Z3 1
= Z
3Z 2 3
pa je:
i2 =
Z
2U1
2U1
=
ZK =
1
1
n 1
Z + Z Z 1 +
3
n 1
n je ukupan broj vodova!!!
U 2 = i2 Z K = i2
Z
=
n 1
Z
2U1
2U
= 1
n
n 1 + 1 n 1
Z
n 1
Za ovaj primjer je n = 4.
12.8.6
Putni valovi u TS
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Uo
Z
Zk = Z
n-1
2Uo
Zk= Z
n-1
st
Slika 142. Putni val u TS

U1 = U0 upadni val; U2 = Ust (napon u stanici).
U st =
2U 0
= pU 0
n
2
faktor prolaza;
n
Val ne mijenja oblik!
p=
Reflektirani val:
U r = rU 0 = U 0 ( p 1) = U 0
2n
n
Faktor refleksije:
r=
2n
, uz n > 2, r < 0;
n
Uz r < 0 (nagativan) znai da je ZK < Z1, pa e reflektirani val biti negativan i smanjiti napon upadnog
vala.
12. Prenaponi
stranica: 127


Primjer 27:
Pravokutni val amplitude U0 = 1550 kV nailazi vodom valnog otpora Zv = 400 na prolaznu stanici iz
koje izlaze tri ista takva voda. Treba izraunati napon u stanici te reflektirani napon.
12.8.6.1 Nailazak vala sa strmim elom i beskonano dugim hrptom na stanicu
Z
U1
Ust
Z
Uo
Ust
Ust
Z
n-1
2U1
Zk= Z
n-1
st
Slika 143. Nailazak vala sa strmim elom i beskonanim hrptom na stanicu

Dio vala na intervalu 0 < t < T:
U1 =
U0
t = s t
T
Strmina je promjena napona po vremenu:
s=
dU U 0
=
dt
T
Prolazni napon ili napon u stanici promjenjivog ela vala je:
U st =
2U1 2 U 0 t
=
= U 0 p'
n
T n
2t
- faktor prolaska koji se kod vala sa strmim elom vremenski mijenja.
T n
Pri dolasku vala u stanicu sa vie odlazeih vodova e se osim smanjenja napona promjeniti i strmina
upadnog vala.
Strmina prolaznog vala:
dU st 2 U 0
s' =
=
dt
T n
p' =
Zavrna stanica n = 1 strmina 2x vaa na sabirnicama od strmine upadnog vala.

Nakon T (t > T) hrbat ima konstantnu vrijednost U0. Faktor prolaska u trenutku t = T postie graninu
vrijednost p = 2/n i vie se vremenski ne mijenja. Napon (hrbta) u stanici je:
U st =
2U 0
.
n
Primjer 28:
U stanicu nailazi strmi val amplitude U0 = 1550 kV. Trajanje ela vala T = 60 s. Iz stanice odlaze tri
nadzemna voda. Svi vodovi su istog valnog otpora 400 . Treba izraunati:
a) Koliki e biti napon Ust na sabirnicama i vodovima koji odlaze nakon 20 s od nailaska vala?
12. Prenaponi
stranica: 128


b) Kolika je strmina val s prije nailaska u stanicu i kolika je strmina s' nakon prolaska stanicom?
c) Koliki e biti napon vala na sabirnicama nakon 60 s od nailaska u stanicu?
12.8.7
Viestruke refleksije
Viestruke refleksije mogu se obraditi uz pomo Bewley-evog mrenog dijagrama.
Slika 144. Mreni dijagram po Bewley-u
t=2 meutim moe se t znatno smanjiti i postii vea tonost.

2Z 2
, r12 = p12 1
Z1 + Z 2
Nakon vremena = l2/v2 dolazi prolazni val od A do B. U B se val p12UE0 lomi i reflektira
2 Z1
p21 =
; r21 = p21 1
Z 2 + Z1
Primjer 29:
600 metara nadzemnog voda nalazi se u trasi srednjenaponskog kabela. Valni otpor kabela je Z1 = Z3 = 50
, a nadzemnog voda Z2 = 500 . Brzina vala u nadzemnom vodu je v = 300 m/s. Kabelom nailazi
naponski val tjemene vrijednosti UE = 100 kV. Treba odrediti oscilograme napona u voritima A i B.
Tri voda Z1, Z2, Z3, povezana su u tokama A i B. Faktor prolaza iz 1 u 2 p12 =
12. Prenaponi
stranica: 129


Slika 145.
a) Konfiguracija kabel - nadzemni vod - kabel

b) Mreni dijagram po Bewley-u
c) Oscilogrami napona u tokama A i B
Primjer 30:
Na mjestu A (spoj kabela i nadzemnog voda) prikljuen je odvodnik prenapona iji je proradni napon Up
= 80 kV, a to je ujedno i preostali napon. Treba odrediti napone u voritima A i B.
12. Prenaponi
stranica: 130


Slika 146.
12.8.8
a) Konfiguracija kabel (odvodnik prenapona) - nadzemni vod - kabel

b) Mreni dijagram po Bewley-u
c) Oscilogrami napona u tokama A i B
Prolazak vala kroz induktivitet ukljuen izmeu dva voda
Slika 147.
a) Prolazak vala kroz induktivitet

b) Ekvivalentna shema
Za ekvivalentni krug se moe napisati diferencijalna jednadba:

12. Prenaponi
stranica: 131


2U1 = i2 (Z1 + Z 2 ) + L
Rjeenje diferencijalne jednadbe je:
t
2 Z 2U 0
U2 =
1 e T
Z1 + Z 2
di2
dt
L
; T =
+
Z
Z2
1
Reflektirani val se moe nai iz jednadbe:

di
U0 + Ur = U2 + L 2
dt
Slika 148. Vremenska promjena napona i struje pri prolazu pravokutnog vala
12.8.9
Prolazak vala pokraj kapaciteta
Slika 149.
a) Prolazak vala pokraj kapaciteta

b) Ekvivalentna shema
Za ekvivalentni krug se moe napisati diferencijalna jednadba:

2U1 = i2 (Z1 + Z 2 ) + Z1Z 2
di2
C
dt
Rjeenje diferencijalne jednadbe je:
12. Prenaponi
stranica: 132


U2 =
2 Z 2U 0
Z1 + Z 2
1 e T
; T = Z1 Z 2 C
Z1 + Z 2
Reflektirani val se moe nai iz jednadbe:
U0 + Ur = U2
Slika 150. Vremenska promjena napona i struje pri prolazu pravokutnog vala
12. Prenaponi
stranica: 133

108ff-Tehnika Visokog Napona

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

108ff-Tehnika Visokog Napona

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. dr. sc. Ivo Uglei, dipl. ing.

Prof.dr. sc. Ivo Uglei, dipl.ing.

FAKULTET ELEKTROTEHNIKE I RAUNARSTVA

NUMERIKI PRORAUNI ELEKTRINIH POLJA ........................................................19

PROBOJ U HOMOGENOM POLJU....................................................................................41

STREAMER - TEORIJA KANALA ....................................................................................................43

Prof.dr. sc. Ivo Uglei,dipl.ing.

FAKULTET ELEKTROTEHNIKE I RAUNARSTVA

RELATIVNA GUSTOA PLINA .......................................................................................................45

PROBOJ U PLINU PRI NEHOMOGENOM ELEKTRINOM POLJU.............................47

KRUTI DIELEKTRICI .........................................................................................................56

Proboj uslijed dielektrinih gubitaka .............................................................................................. 58

TEKUI DIELEKTRICI .......................................................................................................69

SPECIFINA VODLJIVOST .............................................................................................................69

PROIZVODNJA VISOKOG IZMJENINOG NAPONA ...................................................73

PROIZVODNJA VISOKOG ISTOSMJERNOG NAPONA.............................................76

12.1 KLASIFIKACIJA PREMA IEC 71-1 /1/ ...........................................................................................84

12.4 SKLOPNI PRENAPONI ....................................................................................................................90

Uklapanje preko transformatora ................................................................................................. 90

Prof.dr. sc. Ivo Uglei,dipl.ing.

FAKULTET ELEKTROTEHNIKE I RAUNARSTVA

Uklapanje preko kompleksnog izvora........................................................................................ 90

Izbor ventilnih odvodnika......................................................................................................... 111

Metal oksidni odvodnici ....................................................................................................113

Izbor MO odvodnika kod ugradnje u distributivne mree ................................................116

12.8 PUTNI VALOVI............................................................................................................................120

Nailazak vala sa strmim elom i beskonano dugim hrptom na stanicu................................. 128

Viestruke refleksije ..........................................................................................................129

Prof.dr. sc. Ivo Uglei,dipl.ing.

FAKULTET ELEKTROTEHNIKE I RAUNARSTVA

Slika 1. Slika polja vezana uz definiciju jakosti elektrinog polja

1. Prorauni elektrinih polja

Prof.dr. sc. Ivo Uglei,dipl.ing.

FAKULTET ELEKTROTEHNIKE I RAUNARSTVA

Slika 2. Prostorni prikaz vektora jakosti elektrinog polja E

Trodimenzionalno polje promatramo u kartezijevim koordinatama. Vektor jakosti elektrinog polja E ,

To su diferencijalni koeficijenti potencijala po putu. Parcijalna derivacija ukazuje da se prilikom

1. Prorauni elektrinih polja

Prof.dr. sc. Ivo Uglei,dipl.ing.

FAKULTET ELEKTROTEHNIKE I RAUNARSTVA

Slika 3. Rotaciono simetrino polje cilindrinog vodia

Za vakum je dielektrina konstanta o=8.854.10-12 m .

Slika 4. Tok elektrinog pomaka

1. Prorauni elektrinih polja

Prof.dr. sc. Ivo Uglei,dipl.ing.

FAKULTET ELEKTROTEHNIKE I RAUNARSTVA

PRIMJERI ELEKTRINOG POLJA U TEHNICI VISOKOG NAPONA

Slika 5. Slika polja ploastog kondenzatora

Jakost polja je svugdje ista i proporcionalna je narinutom naponu.

1. Prorauni elektrinih polja

Prof.dr. sc. Ivo Uglei,dipl.ing.

FAKULTET ELEKTROTEHNIKE I RAUNARSTVA

Najvea jakost polja je na rubovima.

Slika 6. Rogowski profil

Za paralelne trake debljine a = 10 mm i irine h = 20 cm je greka:

1. Prorauni elektrinih polja

Prof.dr. sc. Ivo Uglei,dipl.ing.

FAKULTET ELEKTROTEHNIKE I RAUNARSTVA

Slika 7. Koaksijalni cilindri

Najvea jakost polja je na unutarnjoj elektrodi.

Funkcija raspodjele potencijala:

Izvod funkcije raspodjele potencijala:

Za r =r1 je potencijal vodia 1 = U , a potencijal plata na polumjru r=r2 je = 0 .

Jakost polja izraena pomou narinutog napona je: