Professional Documents
Culture Documents
L MU HN
I CUO n S ^
LCH S
VIT NAM
I CNG
u D -0 1
8 39/4 -0 1
Ma s : 7 X 3 6 5 M 1
Ch bin ;
GS. TRNG H u QUNH - GS. INH XUN LM
PG S. L MU HN
I CUNG
NH XUT BN GIO DC
LI NI U
Bc vo thin nin k i mi cng l bc vo ngng ca ca m t thi
d i hi n h p ton th gii, m i con ngui Vit N am khn g th k h n g
nhn li, suy ngm v lch s dng nc u gi nc rt n g t h o
ca dn tc, rt ra nhng bi hc cn thit, trn co 8 d bi d n g
thm ch p h n u, rn luyn thm bn lnh hn h ng trong th i
d i mi.
D dp ng nhu cu V g io trnh lch s Vit Nam bc d i hc, cch
y 4 nm chng ti hp sc bin son li lch s dn tc theo tinh
thn mi, c s tip nhn chn lc nhng thnh tu nghin cu qu g i
ca gii s hc trong h ai mai nm qua, ly tn l "Di cng lch s V i t
Nam" v c h ia thnh 3 tp. c s c IJ qu bu v gp kp thi ca
II
M u
Dn ta p h i bit s ta
Cho tng gc tch nc nk Vit Nam
D l ngi Vit N am th d u cung phi bit lch s nc m n h vi
l o l mun i ca dn tc "urvg nc nh ngun" Nhng h c v
dy lch s gi y khng phi ch ghi nh mt s 3 kin, mt vi ch in
cng ndi ln tin trnh i ln ca dn tc hoc ghi nh cng lao c a mt
s ngi lm nn s nghip to ln , m cn phi bit tm hiu, tip nh n
nhng nt p ca o c, ca o l lm ngi Vit Nam ; v chinh t l
ci gc ca mi s nghip ln hay nh ca dn tc khng phi chl thi xa
m c ngy nay v mai sau.
N c V i t N a m n m d n g n a m l c d a c h u , b c gip nc
dn
8
nn hoa cng, vn mu v phin m a nham vng chc, tng i n
nh. Vo k th ba ca Thi T n sinh {cch ngy nay khong 5 0 triu nm)
ton lc a chu c nng ln v sau nhiu bin ng ln ca qu t,
dn dn hinh thnh c c vng t ca ng Nam . Ngi ta d on rng,
by gi Vit Nam v Innxia cn ni lin nhau trn mt nc bin; v
sau do hin tng lc a b h thp nn c s ngn cch ngy nay.
S hnh thn h lu i v bn vng c a lc a chu nh hng
rt ln n s ra i ca loi ngi v x hi loi ngi. Nm 1891, nh
bc hc H L an Ogien uyboa (E ugne Dubois) tm thy hi ct ca
ngi vn G ia va, sng cch y khong 1 7 0 - 1 8 0 vn nm. Nm 1929, gio
s Bi Vn T ru n g (T ru n g Quc) pht hin xng s hon chinh ngi vn
Chu Khu Dim (gn B c Kinh - Trung Quc) sng cch ngy nay khong
20 - 5 0 vn nm. Vic pht hin hi ct ngi nguyn thy c tip tc
trong cc th p nin qua chng t rng ng Nam l mt vng qu
hng ca loi ngi. Mt s di ct ca ngi nguyn thy cng cc cng
c ca h c tm thy trn t B c Vit Nam gp phn xc nhn
iu ndi trn.
V tr thun li ca Vit Nam t xa xa gp phn quan trng vo
vic giao lu ca cc nn vn ha khc nhau ca ng Nam , n D,
T ru n g Quc v sau ny vi c c nn vn ha phng Ty.
2.
Vit N am cd nhiu sng ngi. Hai con sng ln nht l sng HDg v
sng Cu Long. Sng Hng bt ngun t V n Nam (T ru ng Quc) chy xui
ra B i n n g th e o hng t y b c - n g nam vi lu lng ln (t
700 m^/giy n 2 8 .0 0 0 m^/giy), hng ngy hng gi chuyn phii sa bi lp
vnh bin gp phn to nn c mt ng bng rng ln (din tch khong
1 6 .0 0 0 km^), thun li cho s pht trin c a nng nghip v t c ca con
ngi, ni hinh thnh nn vn minh Vit bn a. T ro n g lc y pha nam,
sng Cu L on g ' bt ngun t T y T n g {T ru n g Quc) sau khi chy qua
a phn c a hai nc Lo, Campucha vi lu lng ln (t 4 0 0 0 m^/giy
n 1 0 0 .0 0 0 m^/giy) chuyn dn ph sa to nn ng bng Nam b rng
ln (dn tch khong 4 0 .0 0 0 km^), ni sau ny tr thnh va thc ln
nht nc. K h c vi sng Hng - c c ln, sng Cu Long cd lng
N m tro n g khong
1650 km, V t Nam thuc khu vc nhit i v mt phn xch o. Tuy nhin
nh gi ma hng n, kh hu tr nn iu ha, m, thun li cho s pht
trin ca sinh vt. Min Bc, kh hu m, chnh lch ln: H N, nhit
trung binh thng lnh nht l 12,5'^c, thng nng nht l 2 9 ,3 c . Mn
Trung, nh Hu, chnh lch l 2 0 - 30*^*c. thnh ph H Ch Minh,
chnh lch cng t hn: 26 -
II. D N T C V I T N A M
i.
10
t c ca nhiu tc ngi khc nhau. T r n bc ng pht trin ca loi
ngi, V it N am l nc nm gia hai tru n g tm vn minh ln, c xa, nn
cng sm tr thnh im giao lu ca nhng nn vn minh . Cho n
nay, theo c c nh dn tc hc, trn lnh th Vit Nam c 54 tc ngi sinh
sng. Mc du mi tc ngi u c nhng nt, vn ha ring, nhng vn
gn bt cht ch vi nhau trong vn mnh chung, thnh qu ca mt cuc
u tran h, ha hp lu d trong lch s ly tc ngi Vit - chim trn
80% dn s6 - lnti trung tm , Cc nh dn tc hc chia dn tc V it Nam
thnh 8 nhtm theo ngOn ng nh sau:
1 Vit - Mng (gm Vit, Mng, Cht...)
2. Ty - Thi (gm Ty, Nng, Thi, B' y, Cao Lan, Sn ch, Lo...)
3. H mng - Dao (gm H mng, Dao, P thn)
4. T n g - Min (gm H nh, Ll, X ..)
5 Hn (gm Hoa, Sn du...)
6. Mn - Khme (Khm, Khng, Xinh mun, Hr, XTig, Bana, Cho,
M, Rmm, Khme...)
7. M Lai - a o (gm Chm, Giarai, , Raglai...)
8. Hn hp Nam (gm Lach, Laha, Pupo...)
2.
11
14
II. C A C G I A I O N P H T T R I N C A
X H I N G U Y N T H Y V I T NAM
s6
3, 1988,
IT.
18
15
ca mi v
ngy nay Jch i yt Nmi, Nxb Di hc v Gio dc chuyn nghicp. H Ni. 1991. T l, tr.l7).
(2) U ch s Vit S a m . Sdd, irl7.
(3) DS c ti khong 160 a dim huc vfln hi Sn Vi iJOc phi hin (Nguyn l-n Cng, Kho c hc,
s 3 -1 9 9 8 , r.8 )
(4 )
Vi Li lOn mt x ca huyCn PK)ng ChAu lnh Ph Th, nc5i iu lin pht hin di lch vfln ha SOn
V'i* Vn ha Sn Vi cch ngy nay khoang t 30.000 nm n 11.000 nSm. NiCn i cc bon phng xy
(C *^) ca di (ch vAn ha Son Vi
(1 hang 0 > n
h in oc 2 tii ch bn N Lc, N Ph (xft Ching S, huyn Sng M - Stn l,a) c nhiu cng c
g ing cng c c nhi irong vn ha Son Vi, c nin i khong 3 vn nm cch ngy nay (Bo i
PHN MT
v i t n a m
I. N H N G D U V T U T I N
T rong bui binh minh ca nhn ioi, con ngi cn mang nhng c
im ging vi loi vn, nn chng ta th ng gi l Ngi Vn. Ngi
Vn tn ti cch ngy nay t khong hai triu nm n 3 - 4
vn nm .
(1) Ngii vn 13c Kinh cch ngy nay khong 20-50 vn nm.
(2) NiCn di tuyt ca hang 'lim Khuyn bng ph(ng php SR l 475.000 nm cch ngy nay, sai
S5
Hoa Nam tim hy nhng ha Ihch ca rrig v xng hm Vun c phng Nam, cng vi nhng
di ci ha thch v cng c lao dng ca Ngi Vn.
(4) V hinh ihi kch thc rang Ngikii vUn Thm Khuyn v '['hm Hai gi^ng v rng Ngiii vn Bc Kinh,
luy cng mi [oi lomo Ercctu;, ?r>ng khdpg phi l con chu irvc lip ca nhau m l hai ph loi a li
(Soruscspce gographicuc) (Nguyn Khc s). C dn cho rng Ngi vun Thim Qiiyn, Thm Hai
cch ngy Tiiy trn di 250.000 nm (Nguyn Ln Cng, Tp chi Kho c hc, s 3-1998, tr 17)
16
V. V. .
Cng
mi.
Ch nhn vn hta Sn Vi, trong qu trnh lao ng dn dn ci tn
cng c v bc sang mt giai on mi cao hn - Vn ha Ha Binh - Bc
Sn, t vn ha hu ki thi i c chuyn sang s k thi i mi.
-
l 7665 65 V 758)
80 nm cdi ngy nay (Lch s Vii Nam, Sd, ir.22). Cng c kin cho rng vn ha Ha Binh cmM
ngy nay c ih l l gn 2 vn nm n 6.000 nSm (I I u Nga, Kto c hc, s 3 - 1998, ir 32). VAn
ha Ha Bnh phn b rng rai Dng Nam . lp trung nhiu nht l (> Vit Nam. c^k: di lich vn hii
Ha 8'tnh c nini sm nhl l Vii Nam (Nguyn Khc
17
Ninh B n h n min T ru n g (Thanh Ha, Ngh An, Qung Binh, Qung Tr).
C dn vn ha Ha Binh ch yu sng trong cc hang ng hoc mi
thuc cc thung lng vi, gn ngun nc ; rt t di tch ngoi tri v
thm sng. Ngi Ha B n h c tr lu di trong cc hang ng, cng c
lao ng v tn tch ph thi sau ba n ca h cht thnh tn g vn ha
kh
nai,
gic
(1 )(2 ) Tng vfln hii l ml Ihui ng kho c hc ch noi cu Ir ca con ngi nguyn thy irong ml
giai d o a yo nn mi u'ip dt dy. rni U n g lon c l 2378 hin vt rm iRng lng vn ha
dy 3,7 rn (Ngiiyn Khc s)
(3 ) Xhngph tt m
(4 ) U ch iv
2-CLSVN T.tp
kho c hC im
m ,
18
Cc b lc ch nhn vn ha Ha B n h
nir i sau vn ha Ha Bnh, cch ngy nay khong l 10.000 nm n 8.000 nm. Mang R
Lm (Lng Sn) thuc vn ha B c Sn c nin i c *'' l 10295 200 nm v 9.990 t 200
nm cch ngy my.
Tnh n am 1997, c 5 l ja im Ihuc vn ha Bc Sn .k: pht hin, iropg chi c
da im lim thy di ct ngi (Nguyn l.n Cng. Kho c hc, s6 3 - 1 9 9 8 , I r l9 ) .
19
20
3. "Cch mng d
l ngun gc t k ngh< mnh, ben cnh myn Ihng cng c cui irong vnha Bc StHi l
ni c trng rng ca vn ha Bc Sn v6i nhng nt dc irng chung ca vdn ha Ha Binh
t u ong dng truyn Ihng cng c cui (H Hu Nga, K^o c /c, s 3/1998, lr.32,33).
(2 ) X c h mng m r l giai on hnh hnh cc vSn ha d mi sau Ha Bnh - Bc Sn. chuyn
sang giai oan hu k mi, cch ngy nay khong 6.000 n 5.000 nm.
(3) Di ch Da Bt (Thanh Ha) c niCn i
Oi ch H9 K^ng (Qung Ninh) c r6n i
(Thanh H a) c nin i c*^ i 4790 nm cch ngy nay. Di chi Qunh Vn c nin i
4785 75 nm v 4130 rm 75 nm cch ngy nay.
(4 ) cc di chi G Trng. H Long tm (hy nhOtg ru d c du vt ca hoc mnh li ca.
22
cc di chi vn ha ni trn
23
C kin cit> rng "con dng mi ha** ViOi Nam sau vn ha Ha Bih, Bc Son rt
a dng, gm c con ung ca vn ha Da Bt Thanh H vi nhng chic riu mi ii
giai on u n chic riu mi li hon lon gai ilon cui cng gm dy trn... Con ng
ca vn ha Qunh Vin Ngh An... Con dng ca di ch Ci BO... Con ng ca di ch Bu
> Q u :^ Nam - D Nng... Con ng vn ha H Giang, van ha Mai Pha. (H (lu Nga,
"NghtCn cu Ihi iSi m - mi hnh trnh qua", Kho c hc, s 3 -
21
(1) cc i ch G Trng (Thanh Ha), H I^ n g (Qung Ninh) tm Ihy nhiu chi li dnh c
bng hay bng d( nung.
(2 ) Nhng chic cu c lm thy cc di chi i>t
Phi Phi
(Dng Mi). Ln hang Ih (Qunh Ltlu, Ngh An), di ch Draixi (D c Lc) v.v...
(3) () mt s6 di ch Ihi hu ki mi Vit Nam S pht
vi (di xc chi bng t nung) nh di chi Bii Tr6.
24
(1) Nguyn tJln Cng, "C nhn hc, 30 nflm, mt ching tlng'', Kio c hc, st 3 - 1998, Ir. 9,20.
(2 ) Phng Nguyn (Ph Th), l da dim c ir u tiCn phl hin c di lich ca vftn ha so ki
thi
ng thau Vil Nam, tn ti vo khong na du thiCn nin ki
nay gn 4.000 nm.
(3) Theo Nguyn Ln Cng Ihi trong s6 55 a im ca vn ha Phng Nguyn da phi hin
uc 3 a im c i ct ngUi (Nguyn lJin Cu<5ng, "C nhn hc, 30 nAm mftl chng iing"
C h c s - 1998, lr.20).
K ho
25
c 5 a m c tr c a cc b lc s k thi km kh. C dn y
t c vng ca sui dc i b sng M ko di khong 10 km t x
Mng Lm n x N Nghin. Ti c c t im c dn ny, c c nh kho
c hc tm thy nhiu cng e mi, gm v nhng hoa vn phong
ph, rt p. c bit pht hin c nhng vin hnh Y oni (sinh th c
kh n) biu tng ca tn ngng phn thc. Nhng d vt ny thng gp
26
DI CONG l c h s v i t n a m
(1) Nguyn Khc s, "Phi hin rl mi cc di lich lin - sd s trCn i sng M (Scin
(iio
27
(1) D gm ca c dn Phng Nguyn c c dim ha lit lo nen bng nhng dung cong, uyn
chuyn, Ihanh Ihot, c s phi hp kho lo gia hoa vn v kiu ng. D gm Hoa Lc c
c itn hoa vn l nhng di thong dSng, trn hay c nhng nhm chm... (Lfc/i s Vit
Nam. Sch s dn, T l. tr.43,46), D gm cc b lc Sng Ma (huyn Sng M - Sn l j i ) c
hoa vn du dan ing di, vn khc vch ch s i xng, vn hnh hc. (Nguyn Khc s , "Pht
hin ri mi cc di tch tin s s trn t Sng Ma", bo Di on k i, XuSn Ki Mo, tr.62)
(2) (3 ) L(ch s Vift Nam. St5d, tr.43,46.
28
(1) (2 ) Sa Hunh thuc huyn Dc Ph, linh Qung Ngi. v an ha Sa Hunh giai on Km
(Tin Sa Hunh) c nin i 4.000 - 3.000 nm cch ngy nay , giai on rrun vo na thin
nin ki 1 iruc cOng nguyn. (Trn Qu6c Vng ch biCn, C s vn h a Vii Nam, Nxb Gio
dc. 1997. lr.91).
29
ch nhn ca vn ha
(1 ) Nguyn Ln Cng,
yit Nam,
Sd, tr.92.
(4) Theo Trn Q uc Vung (ch bin), C s vn h a V i Nam, Sd, lr.93. Ti cc Ui tch ni
Gm, sui Chn> t ng Bc, G Ct, Ci Vn, Dc Cha c nhiu d ng, di tich m Chum
vng Xun Lc, Drtng Nai c nhiu cng cg, v kh bng st. cc |J ch i Phng Khng,
Ung B c (3ng Nai), C Lao Ra, Dc Cha (n h Srtg B c) c nhng tl trang sc bng
Ihy linh ca c dn vn ho Dng Nai.
30
P HN H A I
THI I DNG N c
Chng //
THI I DNG N c
Sau hng ch c vn nm gian kh lao ng v sng to, t nhng cng
c bng c th s tin n pht minh ra k th u t luyn kim v ngh
nng trng la nc dng cy ct sc ko l tru b ; i sng vt cht v
tmh thn ca ngi nguyn thy Vit N am ngy c n g c nng cao, tng
bc lm thay i b m t x hi, a n hnh thnh mt lnh th chung,
mt nn vn ha, vn minh chung v m t t chc chnh tr, x hi chung,
l quc gia v nh nc Vn L ang - u Lc, nh du mt bc chuyn
bin c bn tron g lch s x hi Vit Nam, m ra mt thi i mi - thi
i dng nc. Thi i lch s quan trn g ny c nhiu ngi quan
tra nghin cu, c nhiu ti liu cp ti.
Di cc triu i phong kin V it Nam. trong mt s tc phm c
cp n thi i ny di dng truyn thuyt, lch s hay a l. l
cc tc phm Vi^t Nani th chi^^\ Vit s lc^^\ Vit din u
Lnh
Nam chch qui^^^ (bin son thi T rn), Di Vit s k ton th^^\ D a
ck^^\ Vit s thng gimP^ (bin son thi Hu L), Lch triu hin chng
loi
(thi Nguyn) v.v... Tuy vy, nhiu nh s hc ca nc ta thi
by gi cn t r a hoi nghi v s tn ti ca thi ki lch s ny m nguyn
nhn ca s hoi nghi t l bi thiu c c c liu ng tin cy.
( ) Vic S am ih ch (2 quyn) ca H Tng Thc ghi chp s vic t Ihi Hng Vng n
nh Triu,
32
(l)
Ihu thp dOc 489 hin vt hlng dng. 'I hco long Xun Chinh, Lich s phi hin v
ihtri cu inm g vn ha !)n San Vit Nam. ch biCn J VAn rn, Nxb K iX H , 1994.
ir 9 .1 0 ,u
33
L a c V it, V n h a d
d n g v trn g n g L c V it c a o Duy A nh, L c h s c h Cng
s n nguyn th y V it N am c a T r n Q u c V n g v H V n T n ,
X h.i n u c Van L a n g v u L c c a V n T n , H ng Vang d n g
3-CLSVN T.lp
34
I.
NIN I V A BN c TR
1. Nin i
Da vo cc ngun t liu mi pht hin v kt qu nghin cu, nhiu
nh kho c hc v s hc cho r n g thi ki ng nc u tin ca dn tc
Vit N am " thi Hng Vng tri qua 4 giai on pht trin ni tip
nhau lin t c v ngy cn g cao trn c s k tha thnh qu giai on
trc. 4 giai on phn nh qu trn h hnh thnh v pht tri n c a nh
nc v quc gia Vn L a n g - u Lc.
- G iai on Phng Nguyn^'^^ tn t i vo khong na u thin nin
k II tr. CN, thuc s k thi i ng thau. Giai on ny cha cd cng c
bng ng.
- G iai on dng
100 nm ir.CN. Di chi Trng Knh (Hi Phng) thuc vn ha Phng Nguyn giai on mun l 1455
100 nm irC N . Dng Du Ihuc x Minh Tn (Yn t-c, Ph 'li). Di Lch kho c hc ny i<;k: pht
hin nm 1964. Di lich Vn Chui (Hoi Dc, H Ty) thuc van ha ng Du
c niCn i c l;i
1120 nm trC N . Cc ri kho c hc pht hin c nhiu ch kho c thuc vfln ha Dng Du
cc lnh Ph Th, Ha Binh, H Ty. Bc Giang. B c Ninh. H Ni (Lch iir Vii Narn, Nxb. o n
GDCN, 1991. T l, tr.43 v 60).
35
G iai o n ng
t n t t r o n g k h o n g th i g ia n t t h
2. a bn c tr
Cn c vo c c dl tlch kho c hc th u c vn ha ng S n p h t
hin c, c t h x c nh a bn c tr ca ngi V i t c nc
V n L a n g t n g ng vi vng B c b v B c T r u n g b ca n c t a n gy
(1 ) <} Mn Ihuc huyn Phong ChAu, Ph Th. Di tch kho c hc ny d<;c phi hin ni 1961,
Nhu linh phi hn oc di tch vn ha giai on G Mun.
(2 ) Dng Sn thuc 1'tianh Ha. Da im kho c hc Dng Sn c phi hin u ln nm
1924. Di tch vftn ha Dng Sdn c ntn di
36
DI CNG LCH
nay
s V IT
NAM
II. S C H U Y N B I N V K I N H T - X H I
1. V k i n h t
Thi H ng Vng do k th u t luyn kim ngy cng pht trin , nn cng
c lao ng bng ng thau ngy cng chim u th v thay th dn cng
c bng .
giai on u (giai on Phng Nguyn), cng c bng cn chim
u th, n n kinh t cn m ang tnh cht nguyn thy. S a n g n giai on
ng u, G Mun v nh t l Dng Sn, nhiu loi hnh cng c b n g ng
ra i v ngy cng phong ph nh li cuc, li cy, li thung, li
xng, li ru
V. V. . .
(1)
Theo Lch
bao gm
mt phn phia nam Qung Dng, Qung Ty ca Trung Q u c (tr. 56, Sd).
(2 ) Nhng s tCu (rich ! Di vt vn ha Dng s^n ca Ch Vn Tn, Bi Vn Lim ' irong yn
h n^ Sn Vii Nam, Sd. ir,47. 'Vhto k qu nghiCn cu ca cc lc gi ni irfin thi irong
s 200 li cy dng c 4 chic Ihuc loi hnh lam gic, lio rhic huc loi hnh 'OU duc vii
bnh xhOiy 82 cUc \ loi hnh Ihoi nm v ng, 4 chic hnh lu xng. vai ngang.
(3)
C 64 chic riu Ihn i 7.9 cm. lui rng 5.8 cm, 44 chic riu gi vung
nh di 8,2 cm. li rng
bn. in hnh ch
37
cho thy c dn by gi d bt s
(1 ) O lch thc gao lim Ihy di tch Lng Vc c 2 ni gm irong c nhiu h thc, v ir j
tm Ihy trong thp ng lng Vc. Cc cng c gt hi c lim, dao gt, nhp. Nhu :h tch
c cOng ghi chp v s hiCn T ca ngh nng irng la nic thi Hng Vng nh cc sch
i v ch ca Dong Ph thi Dng Hrv Thy kinh ch ca Lch Do Nguyn. thi Bc Ngy,
Vn i loi rtg ca L Ou Dn, v.v..,
( 2 ) O iao Chu Xoi vc k n i trong Thy kinh ch thi Phong Kh c phng li.
( 3 ) An Nam ch iuc ca L Trc.
38
T i khu
(1) <Ji tich I^n g Vc lim thy 13 chic rng au. b. Dinh Chng tim Ihy sng iru nh. Trn
irng ng Di R o c hinh b. di chi G Mun, Krtng au. b nh chm l ic 38.7% . Dinh
Chng lng ln 6S,7% so vi lng s xUdng cc ng v$t (s liu irich t Lfch s Vit Nam, T l.
Sd. ir 12).
\o \
kim v c h tc kim toi thi tng Vng-H ng yung dng nc, T V , ir .2 0 3 '2 1 1
ca H Vn Tn, Hong Vfln Khn).
39
VIT NAM ( T THI NGUYN THY U N 1858)
Mi tn dng
Cn dao g m dng
Li cy dng
40
la, ng
2. S chuyn bin x hi
S pht trin mnh m ca nn kinh t, s phn cng lao ng x hi
gia nng nghip v th cng nghip,,s trao i sn phm v c c nguyn
(1) Sn phm
ch khng c ni y dnh in), chu y bng, Ihnh ming Ihng ng, ng knh ming gp
3 !n chiu cao, bi (loi c v khng c6 chan ) ; Ihp, binh, v, ni nu ng ; khuCn c
(khun c riu, khun c chui kim, gio, chuOng), bi gi. di xc chi. chn chc, chi li.
hn
v.v...
(2 ) Ngi Dng Son bl nhum vi bng v cy (cy chm. cAy vang), di lch
Ihy mi mnh vi mu xanh chm. H cng bii dng khung ci g d di vi. la.
v ^ c lm
41
c nin i ng Sn ca 5 khu m t n g
42
(1)
Theo Ihng
Sd, tr.398
(2) Hin tng phn ha x hi hi Hng Vdag cn oc phn nh rtng cc Iruyn thuyi l|ch
s Qu dua , Ch ng T Bnh chng b/ih giy. trong Qng Chu k, vi cu "Ngl cay
rung, t \'c cAn, ngui n rung, l ic h,1u".
43
(1) Mt s khu c
ITTJ
44
2. Nh nc Vn Lang ra di
Da vo ti liu kho c hc, ti liu th n h vn (s c ca T ru n g Quc,
Vit Nam) chng ta c th s b phc ha cu trc ca nh nc thi Hng
Vng theo h thng 3 cp ca b my ca i tr tng ng vi 3 cp quan
chc nh sau : ng u nc Vn L ang l Hng Vng. Ngi H ng Vung
cha truyn con ni. Hng Vdng ng thi l ngi ch huy qun s, ch
tri c c nghi l tn gio.
Di Hng Vng v gip vic cho Hng Vng c cc lc hu, lc tng.
Lc tng cn trc tip cai qun cng vic ca cc b. Nc Vn L a n g c 15
vn l 15 b lc trc . Lc tng (trc l t trng) cng th
tp cha truyn con ni, cn gi l ph o, b tng. Di b l cc cn g x
(1) s c ca nc la chp khng ging nhau v da danh, ja vc ca 15 b thi Vn l-ang. Sch
Bnh Vn, Vn Lang, cu Chn, Nht Nam, Hoi Nam, c ii Dc. Du a ch ca Nguyn T ri
chp Ihi 15 b i O ao Ch, Chu Din, V Ninh, Phc Lc, ViC* Thng. Ninh Hi, Dng Tuyn,
Lc Hi, VO Onh, Foi Moan, cu c:ha Bnh Vn. T3n Hng, cu c. v an Lang, L ck riu
hin chung ioi ch ca Phan Huy Ch li ghi khc (xem Phan Huy Ch, L ich KU h in chng
ioi chi, Nxb KM Xn. 1992, T l )
45
V it s lu c g h i r n g ; n di T r a n g V n g n h C h u
yit i/i'
46
V V. . .
(1) Theo Lu An vit trong H oi Nam T (Trich Iheo ch s Vi \ar, T l, Sdd, ir.l2 9 )
47
2. S ra di ca nc u Lc
Ngi Lc Vit v ngi Ty u vn t lu cd mi quan h kinh t vn hda gn gi. Th lnh ca nhdm ngi T y u sng trn t Vn L a n g
l Thc Phn. Lin minh b lc Ty u ngy c n g mnh ln.
T trc cuc xm lng ca qun Tn, gi a vua H ng v h Thc
Xiy ra xnt cuc xung t ko di cha phn th n g
T rong bi cnh
ra i khong cui
th ki III tr.C.N.
Nc u Lc l bc k tc v pht tr i n cao hn ca nc Vn Lang
v trn mt phm vi rng ln hn ca ngi L c Vit v ngi Ty u. T
chc b my nh nc v cc n v hnh chnh di thi u Lc vn cha
c g thay i khc vi thi Vn L a n g ca c c vua Hng. ng u nh
nc l T h c An Dng Vng. Di , tro n g triu vn c cc c hu
gip vua cai qun t nc, o cc a phng (b) vn o cc lc tng
ng u qun l. Dn v hnh chnh cp c s vn l cc cng x nng
thn (k, ching, ch).
Mc d, nc u Lc tn ti khng lu, ch trong khong t nm 2 0 8
n nm 179 tr.C.N, nhng v cc m t vn tp tc c pht tri n trn
ca s k tha nhng thnh tu t c thi Vn Lang, nht l trn
nh vc qun s.
Theo ti liu kho c th An Dng Vng xy dng c mt o qun
kh mnh s dng thnh tho cung tn. C c loi v kh phong ph,
v hn vn mi tn o c chn th nh C Loa chng t iu
(1 ) C mt s Iruyn Ihuyi v du tch lch s phn nh v cuc xung t ny.
(2 ) C nhng kin gii khc nhau v s ra i ca nc Lc. Xem Ihm L ch s Vit Nam, Q1
trc 1427 ca TniOng [u Qunh, Lch s Vit Nam, T I Sdd. Hin nay vn thiu li iu, nn
chng ti nftj ln vn cng lip lc lim hu them,
(3 ) Trong mi s i tich c nin di Dng Sn ni ling, l ! v khi irong lng s hin vt nh
sau : Vinh Quang 94 v kh irong lng s 148 hin vi. Lng C 20 trong 187 hin vt, Dng
Son $\9 Irong s 1026 hin vi, Thiu Ong 2S7 trong 444 hi^n vt, Lng Vc 120 trong 475
hin vt. Nhn chung li l v kh ln ti irn 5%. Thi Phng NguyCn t l l 0,B%. V kh
c nhiu oi nh cung tn, riu, gio, dao gm, kim ngn, qua ng, lao, riu chin, dao chin,
lm che ngc v.v...
48
% iir
c Loa
49
c L oa
V.
T N H H N ll K IN T - X
V NN V N MINH V N LA N G - L C
v cu Irc
ca Ihnh n;W v cO hn khng c g thay J>I. Dfly l mi cng irinh lao ng sO ca nhn
clSn u I^ c
4-CLSVN T.tp
HI
50
CI.
51
52
DI CONG LCH
s V IT
NAM
53
c c c n g n g c
dn by gi tr c
yu c u
ca
nc (lm thy i
pht t r i n nng
nghip
chng
n g o i x m ) . i u
c n g
ni
l n
bc tin b, pht
trin
nit
t ng, t duy c a
c dn Vn L a n g u Lc,
T t h c c n g
ng c n g n y
sinh tn ngtng th
c n g t t in , s n g
bi cc anh hng, cc
th inh. C dn Vn
Lang - u Lc u
c thc cng chung
mt ci ngun, mt
t tin, mt tp qun
chung
nhum
rng, n tru.
Bn
cnh
tn
ngng th cng t
t i n , ngi n g
T h a p dng D o Th
t h i c n b o lu
nhng tn d c a cc hnh thc tn gio nguyn thy nh tn ngng vt
t, ma th ut, phn thc vi nhng nghi l cu mong c ma, ging ni
pht trin. Nhiu phong tc tp qun c nh hinh ni ln s phong
ph v pht trin ca i sng tinh thn tro ng x hi Hng Vng nh tc
n t, ung nc bng mi, tc gi ci ( lm hiu nh, truyn tin), tc
ci xin, n hi, m a chay, chn ct ngi cht (rt phong ph nh m t,
m c quan ti hinh thuyn, chn chng ln nhau, chn trong ni v p
nhau, chn theo ty tng bng hin vt).
L hi by gi rt ph bin v thnh hnh, l mt b phn q u a n . t r n g
t r on g i sng tinh thn ca ngi Vn L a n g - u Lc. L hi c tin
54
Ngh
thut Dng Sn tr thnh inh cao ca ngh thut to hnh thi Hng
Vng. Ngh thut va phn nh cuc sng thng nht ca c dn Vit
c va t h hin mi quan h gia ngi vi th gii chung quanh. Nhng
ng nt cd tnh c l, cch iu v mt b cc cn xng, hi ha trong
ngh thut ng Sn th hin iu .
Ngh thut m nhc rt pht trin. Nhc c gm cd nhiu loi (b g
c trng ng, trng da, chung nhc, phch, b hi (khu). Tr ong cc nhc
c, tiu biu l trng ng. Kt cu trng ng gm cd phn tang phinh ra,
phn thn v chn trng loe ra gip cho hinh dng trng p m cd sc
cng hng lm cho
m t h a n h v a n g xa.
C dn by gi bit
s d ng n h i u nhc
c phi hp tr on g cc
l hi. T r n
trng
n g D n g S n c
c n h s d n g dn
trng ng t 2 n
4 chic, dn cng t
6 n 8 chic v mt
tp ngi va ma,
va s d n g nhng
nhc kh khc nhau
nh c h u n g , kh n ,
snh.
Trn
tr n g
n g cd h n h
nh
ngi nhy m a ha
trang
Trn ng N (K L
ma
trang. C tng ng
D ng S n t h hin
55
C'u6 nam 998, cc nh kho c hc pht hn cic kiun c trng ng DCng Sn. Oy
1^ "ln u lin tim U?c khun c trng ng >ng Son Vi^i Nam" (li Ihnh c I.xiy Lau,
rhun Thnh). Khun dc c kch Ihuc di *> cm, rng cm. dy 6 cm m bng i nung
Mnh khuAn c b m c trang ri hoa vSn mt iring ng Dng S(5n liin hnh. Vnh hoa
vn vng trn ng lm c tip tuyn, haa vn gch ngn song song, hinh bng la. Dng knh
ca mt irng rng khong 50 - O cm ('Ih co *C'rS, TS Trnh Sinh, o L a o ng ngy
2 1 - 2 - 1999, ir.5).
56
DI CONG l c h s v i t n a m
nng nghip dng cuc tin ln nng nghip dng cy, (bng li cy tg
tin ln li cy s t) c sc ko tru b c trin khai rng khp li^
min ca t nc Vn Lang - u Lc, cng vi nhng tin b khc tro rg
i sng x hi, ngi Vit c a x hi vt qua th tin s, vt qi;a
hlnh thi kinh t - x hi nguyn thy s a n g hnh thi kinh t * x hi u
VI. c u c XM L o c CA NH TRIi;
1. Triu c t c, thnh lp nc Nam Vit
Nm 2 1 0 tr.C .N , T n Thy H ong cht, con l T n Nh T h ln thaj.
ch T n suy yu dn. Nhng qun mi lp c pha nam T r u n g Quc,
trn thc t, th o t dn khi s qun l v kim sot ca chnh quyn nhi
T n. Li dng c hi t, Nhm Ngao v Triu D chim Nam H i, xy dn
mt Vong quc ring, chng ti nh T n .
Nhm Ngao ch t, Triu thay t h thc hin mu c t c.
Triu D ngi Hn, qu H B c - T rung Quc, Sau khi N hm Ngac
cht, Triu lm ch N am Hi, dit cc quan li ca nh T n th a
bng nhng ngi thn cn.
57
{ 1 ) Tung Qun khng phi l qun Nhi Nam phia nam nu<'Jc u 1 ^ -, m phia nam Trung Ourtc.
58
PHN BA
THI K BC THUC
V CHNG BC THUC
Chng III
1. T ch c cai tr
Sau khi chim c u Lc, T riu chia u L c thnh hai qun :
Giao Ch (bao gm vng B c b ngy nay) v Cu C hn (gm vng t
T h an h Hda v Ngh An, H T n h) sp nhp vo nc N am Vit.
mi qun, T riu t mt chc in s cai qun, thu cng ph
v mt chc t tng chl huy qun i chim ng.
Di qun, cc lin minh b lc c vn c gi nguyn. Dng u lin
minh b ic vn i lc tng. Nh Triu thi hnh chnh sch dung dng "ly
ngi Di tr ngi Di" nhm bin cc lc tng, qu tc bn a (ngi Vit)
thnh ch da cho chnh quyn h, gi nguyn cc t chc chnh tr c ca
u Lc cc a phng s dng nt vo mc ch btc lt.
Nm 111 tr.C .N , nh H n c hng chc vn qun t n cng 6 t vo Nam
Vit. Sau m t thi gian chng c, vua ti nh T riu k b b t, k b git.
60
c mt vin th s, ng u c c qu n c mt
vin thi th, chuyn trn g coi vic hnh chnh v thu ph cng tro n g qun.
B n cnh thi th c vin y ph trch qun s, ch huy qun lnh, n
p c c cuc u tran h ca nhn dn a phng.
cc huyn, n h T y Hn vn duy trl phng thc cai tr ca n h Triu,
dng ngi Vit tr ngi Vit, cc lc tng vn c ca qun a phng
ca mnh vi danh hiu huyn lnh. Theo c h ca nh H n, huyn lnh
c pht n ng, ct dy tua xanh. Cch cai tr ca nh T riu v nh Ty
Hn r t thm c, va bo m c ngun bc lt, va t ng chm n
quyn li ca t n g lp qu tc bn a.
T nm 2 5 aau CN, nh H n (ng H n) ti lp T ru n g Quc sau mt
thi gian b Vng M ng cp ngi (n m 8 - 24). Vua Quang V nh Hn
tng cng ch h c c nc b chng xm lc, trong cd nc ta
Chinh quyn ca nh ng H n nc u Lc c c t chc c h t ch
hn vi mt b my quan li ng o ngi T ru n g Quc. T h s phi
(1 ) Nh Hn h nuc la l nam 111 ir.C.N n nm 220 sau C.N gAm hai thi ki : TAy Hn
(111 ir.C.N - 8 ir.C .N ), Dng Hn (23 -2 2 0 ).
so
cn gi l Tin Hn v Hu Hn.
qun lc da, tr s di
<1 qun
61
62
: huyn H m H oan mi
(1 ) Nm 203, theo nghi ca S Nhip, by gi l (hi Ih Giao Chi, iriu inh nh Mn i Giao
Ch Ihnh Giao Chu. Dn rin 213 nh Hn li b iCn Giao Chu v nhp 3 qun ca u \ji:
c vo Kinh Chi. Nm 264 nh Ng tch khu vc Lung Qung ra khi G iao ChAu lp thnh
Qung Chu. G iao Chflu t Ihu hcp irong phm v lanh Ih nuc u l ^ c c.
63
64
'">
"
th n h
vo An Nam
h R in g
ph
65
2. V v t , bc lt tn bo nhn dn bn x
Da vo mt t chc quan li, qun i tng i c h t ch v kh mnh,
chinh quyn b ra s c bc lt v n p nhn dn cc chUi qun. Chng
5-CLSVN T.tp
66
DI CONG LCH
s V I T
NAM
(1) Ngy Trung, Ty Th, Thc ha ch. Trch theo L ch s yi Nam, Sdd. Ir2 4 1 .
67
3.
tran h c a nhftn dn
T ro n g hn mt nghn nm h nc ta, cc triu i phong kin phng
B c tch cc thc hin moi bin php nhra t n g cng n p nhn dn
ta v qun s, ng ha v x hi, bin t nc t a thnh qun huyn ca
T r u n g Quc.
n dch nhn dn ta v t tng v tinh th n , ngay t thi Ty Hn,
tro n g m t chng mc nht nh, Nho gio c chnh quyn h truyn
b vo nc ta. n bui u Cng nguyn, c c thi th Tch Q uang,
N hm Din c n g tch cc "dng hc hiu dy l ngha" cho dn Giao
C h , Cu C hn. V sau, nhiu nho sl ngi H n c t i n n g c ch in h
qu y n phng B c c sa n g Giao Ch truyn b Nho gio v dn dn
c c t n h c ln nh ng ch c v cao. Vo thi S Nhip lm th i th
G iao Ch c ti h n g tr m s phu T r u n g Quc sa n g V it N am c n g vi
S Nhip y m nh vic tru y n b Nho gio v H n hc Giao Chu, h
m tr n g dy hc Luy Lu , L o n g B in . Tuy nhin, di thi B c
th u c, Nho gio c ng nh ton b h t tng v vn hc T ru n g Quc
ndi ch u n g ch c p h t tr i n v c n h hng m t s vng tr u n g tm
ch u tr v q u n tr m thi, do , nh hng c a n tron g vic H n
h a dn tc V it r t hn ch.
T i n g Hn v ch H n cng c chnh quyn h ph bin Giao
Chu nhm lm cng c thc hin chnh sch ng ha ngi Vit thnh
68
(1) Tch Quang v Nhm Dien bi ngi V ii phi Ihco "l ngha Tmng Ourtc l cch fin mc, ly
v. Iy chng, ch to m, giy v.v...
Bin php di dn hng ioi cc loai ngi phong Bc vo nc ta l mt bin php kh nht
qun ca chinh quyn d h Trung Ouc dng ha dan tc la.
(2) Ng ch, 98, dn li L ch s Vit Nam , Sd lr,222.
69
II. N H N G C H U Y N B I N V
K IN H T , X H I, V N H A
1. V kinh t
-
70
Cng c s t c<5 nhiu loi a dng nh ru, mai, cuc, dao, v kh, n, inh
v m t s dng trong sinh hot gia nh. N gh c ng vn c tip
tc, nhng ch yu c h to cc dng phc v nhu cu sinh hot hng
ngy ca nhn dn nh ni, niu, l hng, tr a n g sc. Ngh im gm
pht trin , nhiu loi dng trong nh nh ni t, v, binh, b t, la,
( I ) Dt vt ch ca Dti Ph (th kl ), dn lai LcH s Vit Nam, T l . S<Jd (r 232.
71
72
x hi
Vit c vi th it ch xa hi l ch lc tng a b xa b.
Nhng chnh sch h tn bo ca c c c h phng B c a klm hftm
nghim trng n s pht tri n ca kinh t - x hi, vn hda nc ta. Nhn
73
dn u Lc t a v lm ch t nc ca minh tr thnh k n l ca
ngoi bang. Quan h x hi bao trra tro n g sut thi B c thuc nc u
Lc c l quan h gia k thng tr Xgo tc (chnh quyn h) v ton
th nhn dn lao ng nc ta (nng dn, th th cng v cc t n g lp lao
dng khc). V danh ngha, t t c rung t ca nc u L c u thuc
quyn s hu ti cao ca nh nc h. Ngi nng dn u Lc, phi np
t thu, i lao dch cho chnh quyn ngoi bang. Chnh sch btc lt nng
n ca chn h quyn v bn quan li h ltn cho nhn n ta nhiu
ni b ph sn, ngho i, Chnh quyn h cn y m nh chnh ach n
in, xm chim rung t ca c c ln g x, bt nhn dn ta cy cy, np
t. Mt th c tr n g x hi di thi B c thuc r t ng ch l s d dn
t phng B c vo t nc ta ngy c n g nhiu.
; tr
74
(1) Thi thuc Dung, chnh quyn h ch qun l v nh ihu dc cha y 57.000 h Cn
hng chc vn h cu dn ngi Vit. Mc d cho d cAc on v hng, x nhUng vn khng nm
c c cu lng x irCn t nc la.
75
76
DI CONG LCH
s VIT
NAM
Chng IV
K t
CUC
Hn mt
i Viit Nam, Nxb KHXH, 1967 ; Lch Vit Nam, Nxb H v ODCN, 1980.
78
I CNG LCH
s V IT
NAM
I. P H O N G T R O U T R A N H v T R A N G
G I N H C L P C A N H N D N
4
b ngha qun git ti trn. Cuc khi ngha ko di, nh Hn phi c Ngy
Lng lm y Cu Chn dng k d d v n p mi tiu dit c
ngha qun, cuc khi ngha th t bi. Nm 170, nhn dn vng bin gii
Vit - Trung ni dy chng li bn quan li h, th s Chu N gung khng
n p ni.
Nm 178, Lng Long ku gi nhn dn c c qun Hp Ph Giao Ch,
Cu Chn, N h t Nam ni dy, lc lng ngha qun ng n h ng vn
79
80
81
B c
tiri vng
82
k ng ci M Linh
Linh Nam ring nit triu dinh nc ta.
{i Nam quc s din ca)
Chnh quyn mi o T r n g Vng ng u x th u 2 nam lin cho
nhn dn hai qun Giao Ch, Cu Chn. Nhn dn u L c c sng tro n g
mt t nc c lp, t ch trong gn 2 nm.
Ma h nm 42 , Vua nh H n phong M Vin lm Phc B a tng qun
ch huy o qun ko san g x m lc nc ta. By gi M Vin 5 8 tui,
l mt lo tng c nhiu chin c n g v kinh nghim n p phong tro
u tra n h v tra n g ca cc dn tc T n g - Min v nng dn An Huy
(T ru n g Quc). Cng vi Ma Vin cn c Phiu k tng qun on Ch c
phong lm Lu thuyn tng qun chl huy o binh thuyn sang Giao Ch,
Lu Long vn lm thi th N am qun (H Bc) c phong lm T ru n g lang
tng qun tc hu lm ph tng cho M Vin, Bnh lc hu H n V.
Qun xm lc nh Hn ko vo x m lc nc ta ln ny vo khong hai
vn bao gm 8 0 0 0 lnh tuyn t cc qun T r ng Sa, Qu Dng, Linh
Lng. 12.000 lnh ly cc qun thuc b Giao Chi, 2 0 0 0 thuyn b vi mt
83
ao thy qun. Dao qun xm lc ny ton ngi Hoa Nam (Trung Quc)
nn rt d thich nghi vi thy th nc la vi nhng vin tng tn c,
giu kinh nghim chin u.
Qun M Vin chia thnh hai o; int o qun b do M Vin tr c tip
chi huv vt qua Qu:\ng Tfty, Qung ng n Hp Ph tin vo u Lc.
Dno thy
CUn
(Tin Du, B c
N inh ..
84
mt s tng
Cm kh dn lc him ngho
Ch em tht th cng liu vi sng.
Sau khi nh bi c qun ch lc ca Hai B T rng, M Vin cn phi
vt v v kht khn tron g vic tiu dit nhiu i qun khng chin ri
rc cc qun, huyn, mi ti cui nm 43 mi c bn hon thnh sau khi
tiu dit c mt b phn ngha qun T r n g Vng do lo tng Dng
chi huy hot ng qun Cu Chn. Cuc xm c ca M Vin tn
s t hng vn nhn dn Lc Vit. Nhiu qu tc bn a b git, b bt y
sang T ru n g Quc (Linh L n g - H N am ). C h L c tng b bi b, nh
Hn thc hin ch trc tr ti cp huyn.
Cuc khng chin ca nhn dn u Lc di s lnh o ca Hai B
T r n g b th t bi, t nc ta li roi vo ch h ca phong kin Hn
tc, nhng n a c mt ngha thi i to ln, nh hng, m ng cho
cng cuc ginh li c p ca nhn dn t a sau , trong sut hn mt
nghn nm b h - l ch kin quyt u tranh bng mi gi
ginh li nn c lp, t do cho t nc v dn tc.
Chnh vi l t, sau th t bi ca T n n g n Vng, c nhiu cuc ni dy
chng li nn h ca phong kin phng Bc tip theo n ra khp ni.
ghi rng
Hai B Trng ILI trn ch khng phi nhy xung sOng Ht t vn.
(2 ) Vng quc Chmpa ra i trn cO s hp nht hai b lc Cau v oa. B lac Cau c tr vng
Ph Yn, Khnh Ha - Ninh Thun, Bnh Thun, b lc Da cU ir vng Qung Nam - Qung
Ngi, Bnh Dinh ngy nay. Vo u cng nguyn, liu vUdng quc Nam Chm ra i, sau l tiu
Vung quc Bc Chm. Nam 193, sau cuc . tranh thng li o K tu Li6n lnh o, nuc Chmpa
oc Ihnh ip. Quc gia Chmpa ban u c ln gi l Lm p n ih k VI mi gi l Champa,
85
S6
Ngha qun chin u lin tip nhiu trn, th lc ngy c n g mnh, qun
s' c t hng vn ngi. Nh Ng o s, phi iu ng hn 8 0 0 0 qun do
An Nam hiu y, th s Giao Chu l Lc Dn ch huy san g n p. Triu
Quc t b hi sinh trong trn chin u vi qun Ng, T riu Th Trinh
thay anh chi huy ngha qun chin u rt anh dng trong nhu trn ,
nhng lc lng b tiu dit dn, Uu th khng chng ni, b chy ln
ni Tng Sn t vn.
Cuc khi ngha tuy b th t bi, nhng khng nh tinh thn yu
nc, bt khut sng ngi ca nhn dn t thi T n n g nCc vng vn cha
phai. N nh du bc trng thn h ca phong tro u tranh v tra n g
ginh c lp ca nhn dn ta by g.
b i
87
c gii phng.
( t) Theo ch O ny: nhng ngi khng Ihuc dng di qu tc thi khng c gi cc chc quan
irng. C c gia nh Ih phit nm giO ht m quyn hnh. Ch d phn bil di x ri trng
trn. C c qu tc Hn Irc u b coi l loi hn mn. Cc quan li trc y v c qu
lc ng Vii u b phn bi i x, u loi hn mn khng c trng ai, cl ric. Ch
c bn ln tht nh Lng, cc h hng, b con than thch vi cc quan li cao cp ca nh
Long mi Ihuc loi s (d
(2 ) Chu Din thuc ngoi Ihnh H Ni.
(3 ) TriCu Ouang Phc l con T r i ^ Tc.
(4 ) Long BiCn (nay Ihuc Bc Ninh).
88
DI CNG LCH
s VIT
NAM
Cuc khi ngha din ra chi trong 3 thng hon ton thng li. N gh a
qun lm ch t nc. Ngha qun cn nh bi cc o qun ca c c
th s Vit Chu l T r n Hu, th s La Chu l Ninh C, th s An Chu
l L Tr, th s i Chu l Nguyn Hn do nh Lng phi sang n p.
Sau chin th n g ny (thng 4 nm 5 42 ) ngha qun L B l kim sot c m t
vng rng ln gm vng B c b n Ngh An, H Tnh, c vng i Chu,
An Chu (Qung Ninh).
Ma xun nm 543, vua Lng i sai th s Giao Chu l Tn Qunh,
th s T n Chu l L T Hng em qun sang nh mt ln na. D
ginh th ch ng tiu dit qun gic, L B t chc mt trn tn cng
ln ti Hp Ph. Cuc chin u din ra r t c lit, qun Lng 10 phn
b tiu dit n 7, 8 phn, bn sng sdt tho chy v Q ung Chu^^^
Ngha qun ton thng, bo v c thnh qu ca cuc khi ngha.
L BI bt tay xy dng chnh quyn t ch.
u nm 5 4 4 , L B t x n g hong , t nin hiu l Th in c
(c<5 sch ghi l i c), dng triu nh, c t c quan li, t tn nc l
V n Xun. Triu T c c phong lm thi phd, Tinh T h iu lm tng vn,
Phm Tu lm tng v. in Vn Th c xfty dng lm ni vn v b
quan triu hi. nh min ca sng T Lch. S c gi y l nh
Tin L. Nh T in L cn cho c ti n ng tiu ng tron g nc. y l
tin ng u tin ca nc ta.
L Nam cn phong cho L Phc Man lm tng qun canh phng,
bo v vng bin i t ng (T hanh Oai, H Ty) n ng Lm
(B a VI) v tin hnh trn p cc lc lng cha thn phc mt s a
phng. L Nam lm vua n nm 5 4 8 th qua i, nhng t nm 5 4 5
phi ng u vi cuc xm lc ca nh Lng.
T chc b my nh nc ca nc Vn Xun tuy cn s si, nhng thc
89
(2) Dm D Trch Ihuc Khoi Chu, Hng Yn ngy nay. Nhan dfln by gi gi TriCu Quang Phgc
l D Trch Vng. T khi L Nam D qua i, Triu Quang Phc l xng t Tnu Vii Vng.
( 3 ) Lon Hu Cnh (548 - 5 5 2 ) . Vin ing ny cp Kinh s, git nhiu qu lc quan ] nh Lng.
Nm 557 cp ngi nh Luong.
(4 ) Khi L B i chy vo ng Khut Lo th ngi anh rul l L Thn Bo cng vi m vifin ing
ir l L Pht T chy vo cu Chn. B qun ca Trn B Tin dui nh, Thin Bo phi
chy sang ving gip b6n gii Ai Lao u ngun sng o thi dng li p thnh, xng vdng
nhn dn ihUng gi l Do Lang Vung- Nm 555 Thin Bo cht, L Pht T k tc s nghicp
Thin Bo, cng c lc tng, khi T h ^ Quang Phc nh bi qun Lng, khi phc nh nuc
Vn XuSn. L Phi T t cho minh Ihuc h L, c ayn k vi L Nam D, nCn dem qun
nh cKim cc qun huy^n, gy chin vi Tru Quang Phc t nm 557. Sau nhiu ln nh
nhau bi phn thng bi, hai bn tm (hi ging ha v chia nhau da gii cai qun v k.t
mi ihng gia, con trai h L ly con gi h Triu.
90
L Nam nn s c gi l hu L Nam D.
N m 5 8 1 , nh Ty thnh lp T r u n g Quc Dn nm 5 8 9 sau khi dit
c nh T r n G ian g N am , nh T y mi rn h tay nhm ngt n t
Giao Chu. u nm 6 0 2 , vua Ty buc L P h t T phi vo ch u v
th n phc nh Ty. L P h t T ch ng li, tm k hon binh ch u n
b lc lng chng li s xm lc c a nh Ty. Vua Ty lin phong Lu
Phng th s Qua Chu lm Giao Chu o hnh qun tng qun, Knh
c Lng lm tru n g s ch huy 2 7 qun doanh (chng 10 vn qu n )
tin vo xm lc nc ta.
L P h t T ch huy hn 2 0 0 0 qun sl chin u dng cm , nhng v
qun t, lc yu nn b th t bi. L P h t T u hng v b gii v Triig
An, Nhiu tng s tip tc cuc chin u nhng b th t bi, b git
hoc b bt em v T ru n g Quc x t.
T , nhn dn ta li b nh Ty h cho mi ti nm 6 1 8 tih Ty
, nh ng ln thay th, thng tr t nc ta.
Hc )
91
92
93
CC DI SN VN HA c TRUYN
T ro n g s nghip u tran h lu di chng B c thuc, vn t ra i
vi dn tc V it Nam u ch l c lp cho t nc m cn l bo v cc
di s n vn ha c truyn.
T thi Vn L an g - u Lc, ngi V it c to lp cho mnh m t nn
vn ha ring. Nhiu phong tc, tp qun tt p c nh hnh. T ron g
thi B c thuc, m c d k h dng nhiu chnh sch v th on thm
c ng ha dn tc nhm H n ha V it tc v nn vn ha V it. Song,
t tro n g cc xm lng V it c, nhn dn ta vn bo tn v khng ngng
pht tr i n n n vn ha bn a, ni sinh tch y c qua hng ngn
94
95
III. L M P - C H M P A T T H K III N T H K X
Sau khi l t chnh quyn h, th n h lp quc gia c lp, c s
che ch n c a Cu Chn, Giao Chi, L m p c iu kin xy dng v pht
trin tro n g yn binh. Vn l vng t sinh sng ch yu ca hai b lc Da
v Cau, tr i qua nhiu uc tran h chp, xung tt Lm p dn dn tr
thnh m t quc gia chung ca ngi Chm^*\ Theo cc ngun s liu t i
cn li, vo khong th k V - VI, L m p chnh thc i tn l C hm pa
(theo tn gi bng hoa Michelia Cham pacca, vn c ngi n dng im
tn gi m t tiu quc ca mnh).
Lnh th C hm pa ko di t nam Honh Sn cho n Binh T h u n , c
chia th n h 4 chu (bang) :
Am aravati (Qung Nam - bc)
Vigiaya {B n h nh - Ph Yn)
K a u th ara (Khnh Ha)
Pauuranga {Ninh T hu n - B n h Thun)
Di ch u l cc huyn (ht), di huyn l thn.
1. V k in h t : Tn ti trn mt vng t ven bin, hp v b ngang,
C hm pa va c ng bng, va c cao nguyn, i ni. H ot ng kinh t
kh phong ph. Nng nghip ng vai tr ch yu. Ngi dn Chm bit
lm ru ng t sm, mi nm hai v la "Bch in" v "Xch in". H cng
bit o m ng m ng dn nc vo rung. Tuy nhin, rung t t, ngi
Chm phi tr n g thm cc cy lng thc khc nh u, k v c c loi
vng, hoa qu, c bit l da, cau.
C hm pa hu nh khng c rung t. t ai thuc quyn chi phi hon
ton ca vua. Vua Chm thng cp t cho cc cha, n. Ngi dn Chm
cy ru ng c n g np t th u cho nh nc. Mt s khc cy thu cho cha
n sng.
Cc n gh th cng nh dt (la, vi bng), gm, xy ng, lm tra n g
sc kh p h t trin . Ngh khai th c lm sn gi m t v tr quan tr n g trong
nn kinh t. H n g th cng ml ngh, lm sn qu nh g, trm hng, ng
voi, sng t, chim cng, vt v.v... l nhng m t h ng c thng nhn
nc ngoi a chung. Thng nhn ngi Hoa, Innxia...thng dong
thuyn cp bn vng b bin Chm pa trao i hn g ha.
2. V c h n h tr : Sau mt thi gian xy ng, t chc chnh tr,C h m p a
dn dn n nh. Chu nh hng su sc ca vn ha n , t sm
C hm pa h u nh l mt quc gia n hda. T khi thn h lp cho n th
(1) C ngi cho rng, bui du hinh Ihnh 2 liu qurtc : Lm p bc ca b lc Da, v Panduranga c
nam ca b lc Cau. s hp rht cng khng vng bn.
96
kl
ph trch qun
s.
97
Bc
98
IV , V O N G Q U C P H N A M C C T H K - V I
Cng nh cc vng t khc c a Vit Nam, t Nam b t sm c
ngi sinh sng. S tn ti ca hng lot nn vn hta ng v T y Nam
b c pht hin trong thbi gian qu a chng t iu t. P h n ln c
dn y cd ngun gc Anhndi quen thuc ca vng Nam . T ro n g s
nhng nn vn ha ny, ni ln n n vn hta c Eo c c vng thuc Ao
Giang, Kin Giang, Dng Thp v.v... ngy nay. T rn c s mt trnh vn
hda pht tri n v s tip xc vi mt s6 c dan t n sang, vo th
k I, y hnh thnh mt quc gia ca ngi bn a vi t n gi Ph
Nam (t gc l B a Phnom = ngi i 3n).
Sau my th ki tn ti, Ph N am tr th n h m t quc gia hng mnh,
khng ch nhiu tiu quc xung quanh. Nh nc theo th c h qun ch
chuyn ch. Vua c quyn hnh tuyt i v cng dng vng hiu n :
V a n n a n , kinh dng Sresthapu ra.
C s kinh t l nng nghip. N hn d&n bit o knh, khai ngi tui
tiu cho ng rung. La t l cfty lng thc chnh, ngoi ra h cn trng
ma, hoa qu, tru cau. Nhiu ni trn g du nui tm , dt vi la.
K h ai thc lm sn qu m t ngun thu nhp quan trng. Ng voi, sng
t, gfi qu, tr m hng thnh nbng mn hn g trao i vi thng nhn
ndc ngoi. tran g sc bng vng bc, qu cng r t pht tr i n .
c Eo l mt hi cng ni ting t xa xa. Thng nhn T ru n g Quc,
cc nc pha nam, thm chi c thUdQg nh&n Rma c i cng th ng lui
ti. y, kho c hc pht hin c nhn khc ch Hn, huy hiu v
tin R m a, gng ng Hn. c o cng cn li di tch c c cng trnh
kin tr c bng gch ngti, ng it , tng th n v.v...
T n gio chnh l n gio. Ngi t a tim thy nhiu t n g B rah m a,
Vishnou, Siva, H arihara. Ngoi ra y cng ct nhiu tng P h t chng
t s du nhp ca o P h t. T n ngng th Linga, Yoni cng phd bin.
Ch vit chnh ch Phn.
P h Nam cd quan h giao lu vi c c nc xung quanh nh Chmpa,
mt s tiu quc Chn Lp. u t h ki VI, do mau thun ni b gia nh
nh vua, Ph Nam b mt 8 lc lung ca cc tiu quc C hn Lp tn
cng ri lt . Ph Nam tr thnh mt vng t ph thuc Chn Lp.
PHAN BN
100
phng nhm tch khi s khdng c h ca chinh quyn tru n g ng, thnh
lp quc gia c lp. l thi c cc ki thun li cho cng cuc u tranh
ginh li c lp ca ngi Vit An Nam. Tnh th cng khn thit hn
khi qun Nam chiu li nh xung, v hiu hda uy th ca lc lng
h. u th ki X, v th ho t H ng Chu l K hc T h a D nhanh
chng khi binh, nh tai qun h, buc triu inh n h Dng trong
t h sp phi cch chc ti t s c C T n, chm dt nn h
ca m inh trn t T n h Hi (An N am ). H Khc a tr thnh ngi ch
ca An Nam v u nm 906, vua ng buc phi phong thm "cho Tnh
Hi qun tit s Khc Th a D chc ng bnh chng s"
Nh vy, t nm 905, d nhng ngi ng u t nc ch a thnh
lp vong triu v theo xu hng chung ca thi im , nhn chc tit
s, 'k ni thuc Ty - Dng" nh cch nti ca ngi
hay y
( l ) Xem Di
Chng V
TH K X : B c U XY DNG V BO v
QUC GIA C LP, THNG NHT
THI KHC - NG - INH - TIN L
I. X Y D N G V B O V N N T C H
102
103
nh Ngh.
D n g D in h N g h l m t h o t r n g , q u l n g R n g
(Dng X - Dng Sn - Thanh Hta), tng ca h Khc, lm ch
mt vng t ln, ct nhiu gia nhn, ng t chc qun di, luyn
v ngh, quyt chin u chng qun xm lc.
N m 9 3 1 , c s n g h c a n h n d n v h o k i t c c n o i,
Dng inh Ngh ko qun t T h a n h Hta ra Bc, bao vy v cng ph
thnh i La - dinh ly ch yu c a qu&n Nam Hn. c tin c o cp, vua
Nam H n vi v c tha ch T rnh B o (T r n Bo) em qun sa n g cu vin."
Qun T rinh B o cha n ni th Dng inh Ngh h c thnh,
tng gic l Liig K hc T rinh b git, th s L Tin chy th o t v nc.
S a u khi tm n nh tnh hnh trong th nh , Dng Dinh Ngh ko qun ra
n nh T r n h Bo. Qu&n Nam H n th u a to, tng T rin h Bo t trn. Vua
N am Hn nghe tin , chi cn bit nti vi triu th n ca y : "Dn Giao
Chu thch ni lon, ta ch c th c m i (r n g buc lng lo) c thi".
Cuc kh n g chin ca nhn dn ta di s ch huy ca Dng inh Ngh
nh bi mu xm chim nc ta ca nh Nam Hn. N n c lp
( l ) Theo Ng i
104
105
Thy Nguyn
CH DN
^
1: %
XXX
8i c c (9i nh)
Qurt thy
Qun ch
QuSn ch tho chy
106
107
________
**
108
m S C gi l 12 s qun :
1. Kiu Cng Hn t xng l K iu T am Ch chim gi P hong Chu
(Ph Th)
2. Nguyn K h oan t xng ! Nguyn T h i Bnh chim gi T a m Di
(Ph Th), Y n Lc (Vnh Phc)
3. Ng N ht Khnh t xng l Ng Lm Cng chim gi Dng Lm
(H Ty)
4. D Cnh T h c chim gi vng Bo (Thanh Oai - H Ty)
5. Ng X ng X - con ca Ng Xng Ngp - chim gi B in h Kiu
(T h anh Hta)
6. L Khu t xng l L L an g C ng gi t Siu Loi (B c Ninh)
7. Nguyn Th T ip t xng Nguyn Lnh Cng chim gi T in Du
(B c Ninh)
8. L ng t xng l L T Cng chim gi T G ian g (Vn G ian g Hng Yn)
9. Nguyn Siu t xng Nguyn Hu Cng chim gi T y Ph L it
(T h anh T ri - H Ni)
10. Kiu Thun t xng l Kiu Lnh Cng chim gi vng Cm Kh
<H Ty)
11. Phm Bch H t xng l P h m Phng t chim gi ng Chu
(H ng Yn)
12. T r n L m t xn g l T r n Minh Cng ch im gi B H i K hu
(T hi Binh)
109
110
11
c n 10 0 vn qun.
s hc HA N 1961. tr.94
112
Vua
113
114
T rong lc , Hu Nhn Bo ch mi
115
1 16
Bch m ao ph lc thy
Hng tro bi thanh ba
N gha l
tu
117
Chng V
D I N B I N C H N H T R V
T N H H N H K IN H T - X H I
1. nh d Thang Long
Ngy 2 th n g 11 nm Ki Du tc l ngy 21 th n g 11 nm 1 0 0 9 , c
th lc P h t gio ng u l s Vn Hnh cng c c triu th n ng h, L
Cng U n n ngi hong . n g thy Hoa L cht hp, kinh t nn g cng
thng cn thp km, giao thng vn ti gp rt nhiu kh khn, v tr giao
trn vng mnh tri, di theo dn, nu thy thun tin Ihl thay i. Cho
nn vn nc lu di, phong tc phn thnh... c ci th rng cun h
ngi. ng ngi Nam Bc, ng, Ty. l tin hng nhn sng, ta ni.
a t h rng m bng, t ai cao m thong. Dn c khi chu c n h khn
kh, ngp lt, mun vt rt mc phong ph, tt ti. X em khp t Vit
ta chi ni ny l th n g a. T h t l chn hi t trng yu ca bn phng
t nc. Cng l ni kinh bc n h t ca vng mun
T h n g 8 nm 1010, L Cng U n t Hoa L ra i La. T hu yn
di th nh thy "c rng vng hin ln thuyn ng, nhn i tn thnh
l thnh T h n g Long"^^^
L Cng Un t chc cng tru ng ln xy th n h T h n g Long. Thng
(1) (2) Oi l^t s Av on ih, ban k, q. I u l 20. bn dch ca Nxb Khoa hc x hi. p l, Ir. 241, 242.
119
Long thi L c chia thnh hai khu vc ring bit, c hai vng thnh bao
bc Vng thnh ngoi l La T hn h ca Cao B in c gi nguyn.
Du vt La Thnh cn li ngy nay c th phc ha nh sau: pha
ng l on sng Hng in ti H Ty, tip l on ng Hong
Hoa T h m ri chy theo b t ngn sn g T Lch t Bi n Cu
Gy li tip qua Ging V n Ch Da, K im Lin ri th n g ng
i C Vit v ng T r n Kht ChTi cho n Dng M c li gp
sng Hng, vi di khong 3 0 km. Nh vy La T h n h thi L
l vng thnh khp kn v ch yu da theo a hnh t nhin. Thnh
bng t, ngoi thnh l sng Hng, sn g T Lch v nhiu m h,
Minh u ct thm rng. Trong thm rng ct hnh lang dn ra xung quanh
bn pha. Sau in Cn Ngxiyn^^^ li dng hai in Long An, Long Thy lm
ni vua nghi, bn t xy in Nht Quang, bn hu xy in Nguyt Minh,
phia sau li xy dng hai cung Thy
cng c ngha
Ninh Thnk c yi Nam, Nxb, Kh(>a hc x hi, 1983, ir. 75 - 7 6 v M ih c Vit Nam. Nxb Khoa
hi, Ui Ni. 1985, tr. 123.
120
2, T c h c c h i n h q u y n , t r i u n h v c c c p d a p h n g
aj Triu dinh
N m 1010, L T h i T chuyn c c quan chc t Hoa L ra T hng L on g
th it lp m i triu nh tp trung quyn hnh vo tay hong . Cc c
quan v chc v ch yu bui u vn gi theo th thc triu inh - L.
L T hi T v cc vua tip theo u dng nhiu bin php tng cng
qu tc hda v quan liu ha dng h L, to ra mt hong tc ln nm
cc chc v ch cht ca chnh quvxi. L Thi T va ln ngi vua l ban
chc phong tc cho con chu, nhng ngi thn trong h hng cng cc
quan li c cng tn ph. Cc con c a ng u c phong l ng Chinh
Vng, Dc Thnh Vng, V Dc Vng, Khai Quc Vng... Cc Vng
u cd ph ring. Thi T cn phong cho anh lm V Uy Vng, ch
lm V o Vng, con ca V Uy Vng l T r n g Hin lm T h i y. Ngi
c cng tr gip tch cc nh Do Cam Mr c phong i Tn Ngha hAu,
ly tr ng n ca L Thi T. Cc ngi khc nh T r n Co c phong
l tng cng, Ng inh lm khu m t s, Do T h c Ph lm thi bo, Dng
Vn Hiu lm thi ph.
121
Vo u t h
122
trong
(1) Phan Huy Ch, UcH tru hin chng o i ch, bsn dch ca Nxb s hgc, H Ni. 1961, quyn II, ir. 7
(2) D^
i\ ir. 110.
u {Kiin vn tiu
/wc), bn dch d
123
Ngh - Tnh.
+ Ph T h a n h Ha cng gi t tri, nay l tnh Thanh Ha.
+
Chu
C hn Dng l
vng Ph Th.
Chu
n g v chu
Chu
Chu
(sau gi l l)
+ Do L m Ty l vng Ty Bc.
+ L n g Thin bao gm kinh T h n g Long l vng H Ni v mt
phn t pha nam H Ni thuc tinh H Ty.
+ L B c G ian g l cc tnh B c N inh v B c Giang.
+
Nam, Lc N gn ca B c Giang.
+ Chu L m Bnh l tinh Qung Bnh.
+
...
124
t i n h c h t tp t r u n g c N h nc c h a t h t trit d.
ng u ph, l l tri ph, phn ph (c ti liu ghi l th n g phn^^'*.
Mi ph H, chu) bao gm nhiu huyn. Ngi ng u n v hnh chnh
cp huyn - nhiu t! liu ghi l qun^^^ thng c gi l huyn lnh.
Huyn bao gm nhiu hng, kinh th gi l giai (hay nhai) min
n th gi l sch hay dng. T h n g L on g thi L c 61 giai, phn b ch
yu quanh vng h Dm m. Tng truyn cc giai H Khu, Nghi T m ,
Ngha , Nhc Cng xut hin vo thi d. C c hng p nng thn
thng bao gm mt s lng xm. Mt s lng qu do mt s dng ho c
tr v qun li. Chng hn nh Lu Gia Thn, cn goi l Lu X , (x Canh
T n , H ng H, Thi Bnh) l lng ca h Lu.
P h t gio
V. V. .
T a n g q u an tru L
Ihiic Thanh
Uii ghi O') mi cp hnh chini l quAn nh .|Un cifu ChAn irlin I hilh Ma Sich Thiti iyn
qun M liing (C'h(Jng M, Ui Tay), qun Nh NguyCl (Yn Phong, lt.' Ninh) v qun Mn l);u.
'IC^ cc li liu t r ^ hi qun cng l huyn. 'luy nhiOn. vAn bin Siuit; Nihim Dicn Th/ih l.i ghi
irung hp "ftng thng phn Chu A'ing . rm I Mi. niCn luCu Hi lung [a Khri ih 6 ( l i 5 )
ti gi tiun ph tuyn hrtng !Tnh cc vic quan cu ca 5 uyCn 1 ngun trn TKnnh Ha'* {T h Vn
125
( I ) (2) t^han luy Ch, ^ch iriu hrt chng h( cht bn dch ca Nxb s hc. 1961. q.IV. ir. 16.
126
i loi ng. bn dich Nxb Vn ha, H Ni 1962, T.:, Ir. 231 -2 3 2 , i j 114.
NOi, 1961, T IV
127
4. P h p l u t
Thi Ng, inh, L, Nh nc cha cd mt h thng php lut. n nm
1042 L T h i T n g sai tru n g th san nh lut lnh, chn chinh cho thch
dng vi thi th, chia ra mn loi, bin thnh iu khon lm th n h sch
128
129
Sung Thin din linh cho bit vo thi L Nhn Tng c Ngiyi Cng B t
lm hinh b thng th v L Bo cng lm ng tri thm hnh vin s.
Mt i ln vua cng trc tip x t x. Chng hn vo thng 7 nm 1065,
vua L ra in Thin Khnh x t kin. Mi khi c dp l hi, cu o,
thi tit thay i, khi mi ln ngi
V. V. .
(I)
9-CLSVN T.tp
130
tu tri thng gim un$ bin (q. 279, tr. lla ) ca L Do chp l Cnh Phc.
(2) Th vn L -7>art, Sd. tp I. tr. 324 -3 30.
(3) Quc s qun Iriu Nguyn. i ^am nh thng ch (bn dch) Nxb khoa hc xfihi.H Ni. 1971,
ir.IV , ir.l66.
131
xm nhp quy ri lin min, n g tuyn chn inh trn g tro n g vng
n h t a n q u n T n g . H o n g L c c v u a L p h o n g l An B n
tng qun^^\
Ni. 1971.
132
Q u n Dch
.m
Xuyn tn sinh
vn ip,
lc Kinh, 'lmng
hu cc, 1959.
133
con
134
1. Nng nghip
Co
s nghip 0\ Trn, tan nghin CLiu lch s Dng ri Thi Bnh xu bn, 1980, ir34, 77,184.
135
lin nay cha c t liu no cho bit s lng tch in c th. Nhng
chc l s rung ny khng nhu. Tch in l loi rung do triu nh trc
tip q u n iy hoa li dng cho nh vua v hong cung.
(2) Piii
(3)
267,
136
DI CONG LCH
s V I T
NAM
Vua y cho.
Cng,
cd
137
m thi.
Vn bia i Vit quc Binh Hp hng Thiu Long t bi (Vn bia cha
hoc nh
l ch ct
(1)
Din u tjn h y Art Nam ch ngun u ghi; "quyn min ic ao Ihu" ngha u Iha min thu
ih;'ic dao.
y quc Binh ii p hg Thiu Loni c bi tim Ihy xm Miu xa Tam I iip, huyn
138
t.iv,
Ir.26
l.I, tr.ioo
139
Nm 1086
nh L phn bit cha lm 3 loi l: i danh lam, trung danh lam v tiu
danh lam. Cch phn bit trn cng phn nh s khc nhau v kinh t ca
cha chin thi y.
Vn bia Pht Tch Sn T o Hnh php s din d a k ch (K ch
ghi rung t ca php s T o Hnh ni P h t Tch) t cha T hy
(tc cha P h t Tch, Quc Oai, H Ty) ghi r s rung t ca T c hai
b phn l:
3 0 din 64 so lu truyn cng P h t v 6 3 din 8 3 so ng a
S tr tr cha B o n h Nguyn cn b ra hn
on khrtng c
oc.
140
ni v n h n c b a n h n h n h i u iu lu t c n g n h n q u y n t
hu n y.
Vn B ia Cn Ni sn Hang N ghim t bi m inh (Vn b ia cha Hing
Nghim ni Cn Ni) - (Thiu Trung, Thiu Ha, T hanh Ha) c ghi s kin
tranh chp rung t "Nm T n mi (1 0 9 1 ) c hai chng ph k la n g h
Thiu v h T tu xin li khonh rung t ca t tin l qu an bc x (L
Lng). Vua x t li tu bn tr li gip Bi L cho thuc v h hng L
cng. Do t ma thu nm y, thi y L Cng n tn nai, cho chuc rung
t, lp bia v chia rung t cho hai gip, ri ng li ti m A Li,
chia mt n a m cho gip Bi L, m t na m cho gip Vin m". Hin
tng con chu i li rung t x a xa ca quan bc x L Lng thi
Dinh Tin Hong, cch t hn 100 nm, l khng nh quyn k tha rung
t. u nm 1128, L T h n Tng "xung chiu rng: phn dn c rung
t b sung cng cng l b ti phi lm in nhi th u c tha c " ^
Sau hn ch s kin tng v tranh chp rung t, n m 11 35 , L
T h n Tng li quy nh "Nhng ngi bn rung ao khng c tng
tin ln m chuc li, lm tri phi
Nh vy mua bn rung t l hin tng tng i ph bin v s
quy nh c a php lut kh c th. N h nc cng khai kh n g nh quyn
mua bn rung t ca cc t n g lp x hi. Nm 1143, L Anh T n g li
"xung chiu rng cc nh quyn t h ngoi m ao ca m inh khng c
ngn cm x n g by, lm tri th c ti". Bn quyn th vn khng chp
hnh y php lut, nhiu khi cn khinh thng lnh vua, nn n u
nm 1145, triu inh li tip tc ra chiu lnh: "Nhng ngi tranh nhau
rung ao, c a c i khng c nh cy nh quyn th Lm tr i th nh 80
trng, x ".
Hinh thc kinh doanh v n v ca n h t c rung t t hu ny nh th
no, cng kh xc nh c th.
c<5 t h
141
142
Nni 1103 "Vua xung chiu cho trong ngoi kinh thnh
u p "^).
Nm 1 1 0 8 triu nh t chc p C X ( sng Hng) t Y n Ph
n Lng Yn. Ngoi T hng Long, iu cc vng khc cng c tu
to, Cui thi L, trong cuc hn chin gia cc m ho trng, s c chp
nhiu vic ph . Nm 1211, T r n T Khnh sai tng t Khoi (Hng
Yn) i nh Hng Chu (Hi Dng), vin tng b bt, T K h nh ph
cho nc sng chy trn vo cc p ri v. Nm 1218, T r n Tha lnh
cc o binh i nh Nguyn Nn B c G iang ( sng ung) sai ph ,
cho nc trn vo cc hng p, ri theo th nc m tin nh^*^
Nh L cng o p mt s cng trnh thy li. Nm 1 0 2 9 L Thi
Tng cho o sng n Ni. S c ghi "Gip n Ni (c l l vng an
N, huyn Y n Dnh, T hanh Ha) d chu i lm phn. Ma h, th n g t
(m lch), vua thn i nh gip n Ni, cho ng Cung thi t gim
quc. Khi nh c gip n Ni ri, sai trung s c sut ngui n Ni
o knh n
143
144
Ch tr ng ny c th h nh hn v hng
vt tng
145
Giao Ch c
c li m vng mi mua dn ta im
c c ngh khc nh ngh lm bia , ngh mc, ngh c kim loi, ngh lm
m ngh, iu khc v.v... cng pht trin tng ng.
Dai Wi'r s k in
146
3. Thng nghip
ng tin c thng dng troig ni thng v ngoi thng K in h
t ti n t c vai tr quan trng. Thi L thu th u cp bng lc b n g
tin . N m 1013, nh nc thu th u bi du bng tin v thdc. Cui n m
1 040, nhn lm xong nhiu cng trnh P h t gio, nh L "x na tin th u
cho c nc"*^*\ Sau vo cui nm 1044, sau cuc chin tr a n h vi C h im
T h n h nh L li tip tc "x na tin th u cho
N m 1067, nh nc cp bng lc cho cc qu an h ph mi ngi,
mi n m 50 quan tin, 100 bd la v c mui mi th c; cho ngc li mi
nm 2 0 quan tin, 100 b la nui c
N h L cn cho php dng tin chuc ti. Sau y l ghi chp c a
147
148
II I. K H N G C H I N C H N G T N G ( 1075 - 1 0 7 7 )
(Nam Ninh, Qung Ty) v ca bin Khm Chu, Lini Chu (Qung ng)
r t th u n li cho x u t qun t T n g vo Di Vit, n g Chu nm trn im
hp lu ca sng T G ia n g v Hu Giang, l mt v tr quan trng ca
Q u n g Ty. B a o quanh pha N am U ng Chu an c nm tri Honh Sn,
T h i B n h , Vnh B inh , C Vn, T h in Long.
T U n g Chu n c a bin K hm Chu, Lim Chu khong trn lOOkm,
t K h m Chu ch m t ngy thuyn l n chu Vnh An (M ng Ci) ca
Di Vit, K h m Chu c ch da l hai tri.
R ing U ng Chu, cn c hu cn ln nht chun b cho cut xm lc
i Vit nm 107 1, triu T n g c T Gim, mt lo tng c nhiu kinh
nghim, t n g nh th n g N ng T r Cao v rt am hiu tnh hnh Di
(1) l Oi, Tc tu tr thnggim irttg biin, on lyi Ihco 'Tmi-. han^^an tp t:. bn rhcp l:\ tk> I lcxirii;
Xun n ;ao. Sch thu viCn ViCn Ihng lin khia k;c x , ki hiu V l I3I7/D S3
149
r t kin c6. T h n h
th u y
t d u th c h dn g
ca Tng.
Nm 107 2, vua L Thnh Tng cht. Vua Nhn T n g mi 6 tui ln ni
ngi N h Tng cho rng l mt c hi tt nn c n g y m nh vic chun
b xm lc i Vit, vng n g Chu, Lu Di hoat ng qu l liu n
ni T Gim phi khuyn can: ... Gim l a th cho Di, bo ng lm
nhng s khiu khch gic"^^^
Trc tnh hlnh , triu nh nh L i pht r t ch ng, khn
trng. Vua Nhn Tng lc ny cn nh tu nn t t c quyn bnh u
nm tron g tay quan ph quc thi y L Thng K it. Chnh L T h n g
Kit d m ng cng vic t chcj lnh o cuc kh n g chin chng
Tng xm lc th k XI.
Nm 10 74 , L Thng Kit mi L o T h n h vn l q u an th i s
i T h n h Tng, t Ngh An tr ti triu nh gi chc T h i phd bnh
chng qun quc trng s. Hai ng hp lc c n g lo toan vic nc tro n g
c nguy nan.
Sau khi cng c li lc lng, ngn nga bt t r c pha nam , L T h ng
Kit khng b ng ch i gic m quyt nh tin cng ch tr c
y gic vo th b ng, ginh ly th ch ng cho cuc khng chin, n g
ndi: "Ngi yn i gic khng bng em qun ra tr c ch n mi nhn
ca
T ru inh tn thnh ch trng t. L T h n g K i t lin t chc mt
cuc tp kch vo t Tng nhm ph ta n cc c im x m lc Ung> K hm ,
t^l) T im 1010
nflm 1073 c 23 <n s gi sang T<^ng a ing phm, xin kinli Ph.l. v.v
150
151
(1) Tu'
tr hngm ung bin chp : L Thung K h thnh Ung Chu ngy 31/1 nftm Bnh Thin
t l / 3 / 1 0 7 6 ) . y i s iu c chp: nh l. lm lu ir in h Ihng r n nh Ui m i j vo Ih n g ging nm
U
lnh T h ia Nh vy l sau khi Ihc hin nhari chng chin (hu( hanh da vi vng cn c Ung
ChA ca ch. qu5n la da ri
(2) I l tnh rng i qufln L 'ling Kit ang Ung Chu, c ing phng th di nclc s yu, h s
ihAng nhanh chng. K Thng Kii phi b Ung Chu v lo khng chin.
(3) 'l'u MS Ouang. Tc ihy k vn (dn irong L thng Kii, ban a ii5n).
152
Nh vy l
153
154
155
tri Ngc Sn bin gii chu Vnh An (Mdng Ci). Quch Qu lin ra lnh
cho Ha Mu v Dng T n g Tin em thy qun ln ng. T K h m
Chu, thy qun ch sang hi phn chu Vnh An nh theo sng ng
Knh vo B c h Dng,
L K Nguyn lp tc cho qun ra chn ng thy qun Tng, L K
Nguyn hon thnh xu t sc nhim v. D l mt th ng li ct ngha
chin lc tron g ton b k hoch khng chin ca L Thng Kit, chi
ng thy qun do Ha Mu v Dng T n g T in chi huy.
T rn ng b, Quch Qu cho mt s tng gii nh Yn t, T u K
tin nh Q ung Nguyn vo thng 1 2 - 1 0 7 6 .
Lu Ki v qun s chin u r t hng hi, git v bt c kh nhiu
gic. T h e o sch Di Nam nht thng ch, nhn dn pha bc chu Q ung
Nguyn c n g tham gia nh gic chng cp ph. Cho n u nm 107 7,
khi kim sot c Qung Nguyn th ch b th it hi kh nhiu.
Di q u n Quch Qu t chu T Minh (B n g Tng, Qung T y) theo
nhiu ng tin vo nc ta. Ngy 8 - 1 - 1 0 7 7 Quch Qu ch huy b phn ch
yu, vt i Nam Quan vo L n g Sn. Dch theo ng thin l xung T h n g
Long. Q u n ta rt khi Quyt L. Theo lnh trn, T h n Cnh Phc cho qun
trong r n g ni ven ng thin i, tip tc chin u nh tiu hao ch.
T h n C n h Phc vn vng ng Gip ro rit n c qun chun b nh
gic i Gip Khu (Chi Lng).
Quch Qu b nh tin th ng qua i Gip Khu theo ng th i n l
m em qu n san g pha t&y. Qun T ng vt dy ni B c Sn n Y n T h
ri ti ven sng Cu vng T h i Nguyn. Sch Tuc t tr thng gim trng
156
(1) Thet> Phm Th Tm irt>ng sch Mi s tri quyi chin chin luc trong ch s dn tc, I l NOi. Nxb
157
mi chin tu y n c a qun
Li dng a hnh vng Yn Ph (Y n Phong B c Ninh), L Thng Kit
b tr mt t r n a m ai phc ch gic. Qun ta c nhn dn ht sc gip
nh g i c r t d di. Gic th u a tan tc s sng sdt cftg Miu L
hong ht c h y v bn Nh Nguyt^^\ nhng n i th cu phao b
cl v qun t a li tin cng mnh m. Bn kia sng, Triu T i t cho b sag
cu khng c. S c h Tc t tr thng gim trng bin chp; "Binh th
t on, qu n t khng ch ni nhiu, b gic (ch qun ta TG ) ngn
chn ri n g x u n g b sng". P h n ln i qun xung kch ca ch b tiu
dii. Miu L v m t s t tn binh liu cht chy v b Bc. Cuc tin cng
m m n c a ch bn b Nh nguyt b qun dn ta p tan nhanh
chng.
Sau Q u ch Qu li huy ng m t lc lng mnh hn v ng b ln
ch qun qu a s n g ln hai. Mi ln b a c 5 0 0 tn. B khng c nhiu,
ch qun s a n g li phi quay v n s mi. H t ip ny n lp khc, qun
Tng s a n g b N am Nh Nguyt ri xng ln ph bi chng ngi ven
sng*-^^ C h n g c h t t nhng hng ro bng tre. N hng ro dy my tn g
rt kh ph. Q u n t a t tr n chin ty li nh xung d i. Lp trc b
tiu dit, lp s a n g cu vn cng b nh tan. Hc gi h T rn h nh Tng
ni t t r n nh nh sau: "Dng b ch 5 0 0 qun vt sng va cht
va t my l n tr i ro bng tre khng c. m b khng v ch cu
binh sang, n h n g li b gic {ch qun L Thng K it - T G ) b t git. T h
l qun ta khn g c cu, k trn, k cht, khng thnh cng
a i ln vt %ng, ha ln th t bi thm hi, v th nn tuy cn trong
tay gn nguyn vn s qun 10 vn, s phu 2 0 vn m Quch Qu khng
(1) Imyn huyt vng Mai Dinh ni l. 'ing KiCt a ni ng ml m n chin tuyn, nn MiCu L
tng "giAc M a n irn iii. l 'li cng Kit nxsn c h o d ch vt qua m t on ch in uyn di VKJ rn
nt')i dn s lch hri Ihn ti lng l Khang Dn ho mng gip . Thng Kit nh lui gic v ihn
Cio s<m t(p d*in ir yOu qUii ni T h D&. Cu rti phCn Am l "Thoi l m k cng, l. tng
kinli ht thu d mng.''r yu dung chnh khi, yi Sn on hin irng ihi quang". Ti.m dch i:
(p cng a lui gc, tn tng MiCu i kinh hi sau gic mng Cm. T n yu nn chnh kh, ni Diu
hin ra xi
s n g ch a n ha.
(3) t liCn nay tha c\> c Itu xc thc v da dim v thi giin c th ca CC in cng h hii ca qun
l ng. Chng \ thcxi kin ca Phm 'rh
158
159
0 o tp tc. tr.171).
160
(2) Vn bia cha Linh Xn (Thanh la) ca s Php l i l. (xcm . Thun Kt, Sd)
(3) Tng s. q. 334 - Tmyn o t
L61
I
c
:
1
5
' 1-CLSVN T tp
162
Cha Mt Ct
iiO i
163
Vyt^'?6C?S^^'
Dn th L Thng Kit
IV . N H L S U Y V O N G
1 Nh L n i vua Nhn Tng (1 0 7 2 " 1127) t n inh cao
ca s thnh tr
nhn hin, hiu ngha. Vua nghe li car ng\n, cu k hin ti, t tp dch,
thu kha nh. B y gi nc ln, phi
S;
ngi theo, dn th ng giu, mnh thi thi bnh. Thc l ng vua gii
triu L!^*\
Nhng t i Anh Tng (1 1 3 8 - 1175) v sau th chnh s dn dn st
km Cc vua ln ngi u nh tui (T h n Tng 11 tui, Anh T ng 5 tui,
Cao T n g 2 tu i...) v u cht yu (T h n Tng ch t nm 21 tui, Cao T n g
cht nm 3 7 tu i...) quyn hnh nm tron g tay ngoi thch m khng t l
bon mt nc hi dn, lng hnh tham bo Anh V l eni b Thi
hu (m T h n T n g Dng Hon) lm ph chnh di triu Anh T n g cho
(1) l*hi 1uy (.'h, lch triu hin ch(7ng OQ ch, l\n ch ca NXB S hc, H Ni, 1960 tp I, r. lO .
164
v l T Th vo hu h Thi hu ly c i li t thng vi L T h i
hu (m Anh Tng).
Cc i thn in tin ch huy s V i, ph m Dng T Minh cng
T M inh Vng, Bo Ninh hu... em qun xin vua bt Anh V. Nhng L
T h i hu li em vng bc t Idt cho bn i Anh V khi b git. Anh
V b y lm co in honh. Thi hu lo lt xin x ti cho Anh V. D n d
Anh V c lm ph chnh v cng Jng hnh hn trc. Anh V t ly 100
ngi, lp phng quc v chuyn i bt ngi, tm cch bo th V Di,
Dng T Minh...
N m 11 5 8 vua theo li Nguyn Quc, sai lm hm g ln tr c triu
inh, h lnh ai mun ndi vic g th vit giy b vo. Ch tron g vng mt
th n g th s y.
Cd th k ti Anh V. Anh V bn y Quc ln tr i Quy H a v bt
ung thuc c cht. Ph chnh cho vua Cao T n g l Y n D i (em trai
th i hu, m Cao Tng) cng l ngi bo tn. Yn Di cm dn Tiin xui
trao i mui, st vi ng bo cc dan tc ngi th iu s tr n p
c c cuc khi ngha ca h.
Q u tc nh cha cng x a x khng km. Nm 1 1 9 8 , t t n g m D
M ng phi tu vua rn g; "Dng nay s t n g v phu dch n g a n g nhau.
C h n g t kt b l, lp cn ngi ch, t hp t n g bn lm nhiu iu
u. H o c chn t n g phng, tn h vin m rin g t g ia n d m . Ngy n
ti r a nh n co chut. Chng bi tc thng gio, d n dn th n h thi
q u en . Nu khng cm i, lu ngy t t c n g thm
Vua y li m
D M n g b t n h i u t n g p h i h o n t c . y l n k ch v o
o P h t .
- Cui nm , H Din Chu ni dy b m D M ng n p.
- N am 1198, ngi hng Cao X Din Chu l Ng C ng L chiu
tp nhng ngi vong mnh ni ln.
- N m 1 20 3 p Lm (?) p M (?) ni y.
N goi nhng cuc khi ngha trn , binh lnh cng gy phn bin. Nm
1 1 6 3 "Lnh b tr6n, t hp nhau cp bc c dn tr n ng
Ph
165
c hn 1000 ngi, i u cng ndi phao rng Li gii binh thu t. Dn bin
gii theo rt ng
-
3. Cuc ni dy Di Hong
Nm 11 5 2 ngxi min i Hong N inh Binh) cng ni dy do Nng
Kh Lai chi huy.
Nm 1202^ ngi i Hong b bt lm phu dch xy ca Di T h n h
(kinh thnh T h n g Long) kh lon r nhau v ni dy chng triu nh.
Ngi ch huy l Ph Lang. Nh L phi sai chi hu phng ng T rn Hnh
i n p dn Di Hong, li sai li b thng th T Anh Nh em qun
ph T h an h H da ra phi hp n p. Dn sng L B (thuc huyn Y n,
Nam nh) P h L a n g dn qun nh v git ch t Anh Nh.
T h n g 5 n m 1 2 0 5 quan ni hu t Anh D on i nh D i H o n g
c n g b th u a. n t h n g 10 Dni D Mng em bin h lnh c c o p
m t di ly phng ng. T h anh t h ca P h L a n g r t ln. N m 1 2 0 5 ,
( l ) V itsc. q III. S J J . ir. |7^
166
thy tnh hlnh nguy khn lin sai Thng phm phng ng Phm Bnh Di
ly qu n ng Chu (th x Hng Y n) chng li bn P h m Du. Phm
Du tr v C Mit cng vi on Thng, on Ch H ng Chu hp binh
nh D ng Chu. Binh Di b thua.
T h n g 2 nm 1209, Binh Di li em binh ng Chu, Khoi Chu i nh
Du. P h m Du b trn. Bnh Di tch bin gia sn ca Du ri t ht. Thng 4
nm ny, Phm Binh Di nh tan qun Don Thng. on Ch b git cht.
P h m Dti ngm sai ngi v kinh t lt cho bn quan li tro n g triu,
ndi rn g B n h Di tn c, git hi ngi v ti v k l tinh oan, xin v kinh
i ti. Cao T ng sai T r n Hinh triu P h m Du v kinh li triu c Bnh
Di v triu . Phm Du v kinh trc hu Cao Tng, c tin c n ; Bnh Di
n kinh sau, vo triu phng m nh, Cao T n g sai bt B n h Di v con l
(1) yi s /uc q. 3, c I6b; bn dch, ir 170.
(2) y s /uc, q. 3,
167
168
T h n g 7 nm 1211, T r u n g T
169
170
171
Chng y il
I V T TH K XIII - AU
t
th ' k 1
I. NH TRN X Y DNG
V CNG C CHNH QUYN
1. Nhng nam du
Cuc thay i triu i, chuyn chnh quyn t dng h L sa n g h T r n
din r a tro n g hong cung v triu nh m hu oh khng c t c ng g
xo tr n x hi, khng mt nh hng g lan xa. T p on qu tc h T r n
r t khn kho, dn dn t n g bc vng chc v cui cng n m gi chnh
quyn nhanh gn. C h L b suy yu, t lit, khng m t phn ng ^
ng k.
T r n T h , ngi tr c tip ch o, iu hnh cng vic truyn ngi
c a L Chiu H ong cn tip tc th c hin nhiu bin php kin quyt, dit
tr t h lc cn li ca nh L. Ma xun nam Bnh T u t (1 2 2 6 ) , T r n Th
gi ch c thi s thng quc n m t t c cc quyn chnh tr, qun s.
V ic u tin l tr u t b ngi thng hong ca L Hu Tng, ging lm
th i n s Hu Quang ri a r a tu ch a Chn Gio. Hu Hu b ging lm
cn g cha Thin Cc ly T r n Th D, ly chu Lng lm th a n g mc p.
C c cu n g n h n ca Hu T n g v con gi h L u g cho c c t trng
min ni. Sau , nhng ngi h L cn li phi i sang h Nguyn, y
c l king tn hy T r n L. Mt s hong th&n tm cch di c ra nc
ngo nh L Long Tng chy san g Cao Ly (sau l anh hng chng Nguyn
M ng c a t nc ny).
T r o n g nhng th n g n m T r n Cnh cn nh tui, T r n Th qun
xuyn mi cng vic,
173
triu nh.
174
175
(1 ) "quc tnh" y l ch h nh T r a
176
a. Triu dinh
+
na ngay c Phan Huy Ch cng ch ghi li mt cch "di khi", "chc no gi vic gi. khng th kho
CVU r c^.
177
b. C c da phng
c c a phng, nh T r n t chc chnh quyn ba cp: ph l,' huyn
chu, hng x. N h T r n i 24 l thi L thnh 12 l sau y:
- Thin T r n g
(Nam H)
(H Tfty)
' B c G iang
(B c Ninh, Bc Giang)
(1) Phan Huy Ch. U ch iu hin chung oi chi. Bn djch Nxb s hc, H Ni, 1%K tp II, ir.22.
12-ClSVN T tp
178
- Hi ng
- T r ng Yn
(Ninh Binh)
- Kin Xng
- Hng
(phn Hi Dng)
- Khoi
(phn Hng Y n)
- Thanh Ha
(Thanh Ha)
- Hong Giang
(phn t H Nam)
- Din Chu
(B c Ngh An)
Vo th kl XIV, nh T r n cn t cc ph :
- Lm B n h
- Thi Nguyn
- Lng G iang
(B c Giang, L n g Son)
M t vi ti liu cn
(1) Danh sch trn chng i da Ihco D yi s k ton hu v yi s thng gim cuang mc.
(2) Ddn v hnh chnh chu, huyCn thi by gi hot dng nhu iU no khng c li liCu ghi c th. Vn
bia Hng phc t bi, nm 1324 (Qung Hng, Oung Xng, Thanh Ha) chi ghi ph ri n hong.
nh ph Thanh Ha, hng YGn Dyn; vn bia ng Khnh bi mi nh c, nm 1367 (Do Dc.
V Xuyn, TUyn Quang) li chp ining, giang n hng nh Ph Linh inng. ITing Giang. Hong
Nng hong; van bia Pht tch son T a Hnh php s din a k chi li chp giang, sch nh
Giang, Di Mang sch. Nh vy huyn, chu, Ining, giang l nhng n v cn tip lc nghin
iu th^m.
179
v Ngc Lc,
gi l tran g
tnh T h an h
180
DI CNG LCH
s VIT
NAM
4. T chc qun i
Nh T r n th ay nh L, mt sc b t mi nhanh chdng n nh t r t t x
hi, sp xp ch n h quyn, ng thi tng cng lc lng qun s sc
a t nc vt q u a cc tr ngi bo v nn c p dn tc. Qun i
nh T r n c pht t r i n v hon thin theo my hng sau:
a) V t chc, phin ch. Qun ch lc gm cm qun u qun cc l.
Qun c c l ng b n g gi l chin h binh, m in ni gi l phin binh.
Nm 1 2 3 9 , T r n T h i Tng h chiu tuyn tra i trn g lm binh lnh, chia
lm ba bc thng, tru n g , h. Nh T rn c bit ch cm qun, gi l
qun tc v,
Nm 1 2 4 6 , thi im quan trn g nh du mt bc tin ln tron g cng
.
tng cng v phin c h c h t
ch:
181
(1)
182
(1) (2) l.ic/ iriu hit citung loi chl, Sdd. tp IV. tr.s.
(3) (4) Di Mt s kt lon th, Sdd, lp u . Ir. 25, 77.
183
cp v
(1) kt lic ) hiOn n;iy (.hng i cng chUa c; dc nhng ti l i ^ v lang bng ca thi ny. Ring
phn ruOng i cii;i cc qu lc xl s.iu
184
185
6. Php lut
N m 1230, T r n Thi T ng ban hnh b Quc triu thng ch (2 0 quyn)
quy nh v t chc chnh quyn. Sau c), qu a vi ln sa cha v b sung,
nh T r n li ban hnh b Quc tru hnh lut.
C quan lu t php thi T r n cng c t n g cng v hon thin hn.
triu inh cd thm hinh vin chuyn xt x ngc tng. N am 1332, Nguyn
T ru n g Ngn ph tr ch thm hinh vin ii lp thm nh binh on x n.
Cui th kl X I I I , nh T rn li ban hnh b Quc triu hnh lut v lp vin
ng vn k i m php (gi t t l vin kim php) ly c c i th n ph trch .
Vic tu y n chn quan chc ph tr ch hnh n ly .tiu chun thanh lim,
th n g thn, T r n Thl Kin gi chc qan kim php c khen ngi :
"cdng trc, th a n h lim, khng n hi l". Vua Anh T n g cho ci ht cd
khc bi m inh "Ni Thi r t cao, ht ng r t cng, sng con d thn lm
ht khd gy"^^^. Phm Mi lm quan Vin thm hnh cng ni tin g l
"th n g thn , bo ndi, c v l gin thn, c tr ch nhim can vua"^^^
Php lu t v t chc t php thi T r n cd my c im sau;
+
186
187
1. C c h n h t h c s h u r u n g t
a. Rung dt thuc s hu nh nc
S thng tr ca chnh quyn nh T r n trong phm vi c nc v uy
quyn chuyn c h ca hong to th n h mt quan nim "t ca vua,
cha ca bt", mt quan nim xc nhn s tn ti t nhin: c h s
hu nh nc v rung t r t ph bin:
C hai b phn cu thnh rung t thuc s hu nh nc:
- Rung t do nh nc trc tip qun l.
- Rung t cng ca thn lng.
+ B phn do nh nc trc tip qun li'. Rung t ny tn ti
nh ti sn ca bn thn nh vua v hong cung, mt loi "t hu"
c bit m nhng hoa li bc lt l ca ring ca chnh hong .
B phn rung t do nh nc trc tip qun l c san lng, tch din
v quc kh.
- Sn lng, c di thi L, tp tru ng hng C Php (nh Bng,
Tin Sn, B c Ninh), vn tn ti qua thi T r n . Nm H ong nh th 5
(1 6 0 4 ), Bnh An vong T rn h T n g cn ra lnh ch gi 2 8 4 mu 1 so rung
sn lng phng th tm vua nh L.
thi T r n , cc vua uc chn c t nhiu ni, nn rung sn lng cng
ri rc. Cc lng Thi Dng, Tham ng (u thuc Thi Bnh), Tc Mc
(Nam nh) Y n Sinh (Qung Ninh) u c rung sdn lng. Ring Thm
ng c lng vua T r n Minh Tng, rung sn lng n th k X V III cng
c n vi chc tnu^^^.
Mt s qu tc nh T rn cng ct rung sn lng. T r n Th sau khi
cht chn a phn x Ph Ng (lng Ng, H ng H, T hi Bnh), c rung
sn lng duy tri n cui th kl X V III vn cn 2 0 mu. "u nin hiu
Chnh Ha {1 6 8 0 - 1705) dn a phng ly c l phi vng cng, cung
n kh s, cng nhau lm t khai b t in, chl ly hoa li 9 mu in
nguyn trc cp
188
1S9
na t in . S k t hp ph c t p n y c n g l h i n t n g ph b i n
ng thi.
+ Rung t cng lng x. H uang l n v hnh chnh cp c s c a
chnh quyn nh T r n cho n gia th y
in. ir.
49.
(4) I ! van Tn, Phm Th Tm 'Vi nhn )t v aing t t hu Ihi L -Trn", tp ch t>gin cu lch
ii s 52. 7/iy3
190
Tuy nhin
trong gia
cung c ^ )
(3), (4 ) Di Vii s k( ton h, Sd, tp II. t r 19
n h
v c hng
SUI
191
. Rung dt tu nhn
Thi p - dt phong ca qu tc Trn
Thi L "cc quan trong, quan ngoi u khng c cp bng, n thi
T r n mi nh l cp bng cho cc quan vn v trong ngoi. y l nt
khc bit r t c bn v t chc nh nc ca hai triu i. Ct t h thy
thm chnh sch ban cp rung t v bng lc ca nh T r n di m t hnh
thc tiu biu n h t l thi p.
lan cp thi p l chnh sch knh t quan trng nhm to ra c s x
hi cho chnh quyn Trn. T "thi p" tron g s c khng nhiu, C c nh
s hoc Ng S Lin, Phan Huy Ch khng dng t ny. Ng SI Lin ghi
"ch nh T r n cc vng hu u ph hng ca mnh, khi chu
hu thi mi n kinh s, xong li v. Nh T r n Quc Tun Vn Kip,
Th Quc Hng, Quc Chn Ch Linh du th
P h a n Huy
192
193
13-CLSVN T tp
194
y li qu t.
Phng Dong Cng cha thn d o bi m inh tnh t (do L Cng Vin son).
( l ) Di Vit s k ton fh, Sd, lp II, Ir 78
195
in trang
Nm 1266, do nhu cu khn trng Tn rng thii din tlch c a n h tc v
thc hii ch trng xy dng cng c thm th lc ca qu tc T r n , 'cho
cc vng hu cng cha, ph m cung t n chiu tp nhng ngi xiu tn
khng c sn nghp lm n t khai khn rung hoang lp in trang.
Vng hu c in tran g thc bt u t y'^*^
S thc th in tran g cd t trc, song cn l t, ri rc, cha thnh
mt lr ling kinh t to ln ciia r t n g lp qu tc. C(5 th nti r n g trang
An Lc l ni chn ct
196
li ngc k.
(2) (3) Thoo Trng H Ounh, Ch rung V Nam , sch a dn, lp l n 15H, 171,
(4) Theo Thi Bnh phong vt ch, ch Hn, chp tay.
197
198
rung ca nng
quyt dnh tinh cht loi hnh s hu rung t phong kin qu tc tki
by gi.
Ring dt t hu ca d a ch
Nm 1254, mt thi im quan trng nh du s pht t r i n ca rung
t t hu, triu nh ra iu lnh "bn rung cng, mi din l 5 quan
tin cho nhn dn lm ca
Hn y l i hi ca t hu rung t,
199
Tiu nng t hu
Kinh t hng ha - tin t cng l mt trong nhng nguyn nhn to
ra s hu rung t tiu nng. Lnh bn rung cng lm rung t nm
1254 cng l iu kin cho gia inh tiu nng mua thm rung t, quyn
lc tin t lm chuyn i quyn s hu rung t. Vn bia S n g Hng
t, khc nm 1 2 9 3 (x T iu Lin, M Lc, Nam nh) ghi hng lot cc c
s cng vo ch a vi ba so n ln nht l 5 so.
Vy l n t h k X III, vic mua bn rung t a tng i ph bin.
Nhng nm m t ma di km l lc m rng t chuyn t dn ngho
vo a ch, T h n g 4 nm 1290 cd i ln "ba thng go gi 1 quan, nhn
dn nhu ni phi bn rung t v bn con trai con gi lm n tl cho
ngi khc, mt ngi gi 1 quan tn ^^\ Cui ma xun nm 1292, tinh
tr n g mua bn rung t li dn dp hn. T riu inh ii phi ra lnh quy
nh th thc lm vn t bn on hay rung t, li xung chiu rng
nhng ngi m u a dn lng thin lm n ti th cho chuc li, rung t v
nh th khng theo lut
S c ghi chp rt t v s hu nh ca tiu nng, t liu cn li v tng
lp ny cng khng nhiu lm. Tuy nhin cng c t h thy rng bn cnh
{])D i y s ki ton ih, Std. tp II. i r 11
(2) (3) Oi Vit s k to h. Sil, lp l. ir. 67, 68
200
Sn xut tiu nng a cng sinh vi cc loi hnh quan h sn xut khc
nhau. Cc thnh phn kinh t in tra n g thi p, a ch v.v... u da
trn sn x u t tiu nng di nhng hnh thc v mc bc lt khc nhau.
V trn mt hm ngha rng ln hn: nng dn "t do*, nng dn t in,
nng n (m trog khng loi tr mt b phn gi l n) d ha vo
nhau lp th nh mt thnh phn kinh t - x hi rng ln. N s gtp phn
r t ln cng vi 8 hu rung t Nh nc, hn c h s pht tr i n ca in
tra n g thi p, hn c h con dng phong kin theo kiu lnh a bc tt
nng n tron g th ki X III v cc th kl sau.
201
sng Hng ngp trn n thnh i La, nh L phi cho p chn thnh
b ng gch chng nc lt xi l. Nhng vng c nhc im l khng
chng lt c ton din, ngc li c khi cn sinh ra mu thun gy bt
li cho vng khc. Ngay trong thi T r n Thi Tng, ct ln nc lt vo
cung in nh th n g tm nm 1238, nc to trn vo v cung Thng Xun;
t h n g 9 nm 1 2 4 3 nc to ph vd th n h i La, tr n vo thn xm,
cung in.
Nh T r n thc c rng mun bo v ma mng, nh ca, tnh mng
mt cch n nh lu di phi c quy hoch p quy m theo c ng
sng Nm 1248, Thi Tng t c quan h , c chnh s, phd s ph
tr ch vic iu cc l ph li xung chiu p . S c ghi: p
gi nc sng gi l quai vc, p sut t u ngun cho ti b bin
ngn nc l tr n ngp. Dp quai vc b t u t y"^*^.
y l mt cng vic quan trng, mt bc ngot to ln trong lch s
thy li nc ta. N h nc trc tip t chc p d trn cc trin sng v
vng sng Hng vn cn quai vc, hay inh nh. T i lng Quang, x Th
Vinh (K im Thi, Hng Yn) hin c mt cng gch xy cun, di khong
5 m ti u inh lng xuyn qua sng Hng c, nhn dn a phng
vn gi cng ny l cng nh nh.
Vic p nh nh khng chi dnh ring cho vng ng bng sng
H ng m cn thc hin c Thanh Ha v Ngh An.
Nm 1255, triu nh c Lu Min t chc bi p Thanh Hta.
nh nhl khng phi l cng trin h mi hon ton v c n g khng
phi chl p m t ln l xong, mt s ni, tr n c 8 nhng on
"vng" c nh T r n a cho p ni li, hp n h t th n h tuyn t u
ngun n b in . Cng vic y ch yu l p thm c c on ni, tn
c a o hn cho to vng
Th tch c m t sng Hng " bn kia sOng Ph Lng u c
ngn nc. Mt con chy t sng y n vng Hi T riu (Hng Yn),
m t con chy t sng Bch Hc n cc sng L, sng i Lng, n
(1) (2) Di Vti s k ton th, Sdd, lp n , ir 21, nguyn vn l nh nh.
202
Nm 1231
nhiu dng sng b tc, vua Thi T n g sai hon quan N guyn B a n g Cc
em qun bn ph o knh T rm , knh Ho t Thanh Ha n Din Chu.
Cng vic n n g nhc, kh lm; xong vic, Nguyn B a n g Cc c phong l
Ph Quc thi y.
Nm 1248, Nhn T ng li cho o sng M, sng L v c ni Chiu
4 T h a n h Hta. y cng l cng vic tn sc, tn ca. R ing c
ni Chiu B ch to thnh mt con knh chy theo hng bc n am , di hn
(I) (2) Cao Hng Trung, An Nam chi nguyn, Iheo bn dch ca tp chi Vn s Da, s 20, Ihng 8/1956.
(3) CH Vi(t
k ton thu, Sd, tp II, . 22. Chp l C hi6j Bc. Trtn ihvK a thi a danh l Chi& Bch.
203
204
+ Xng ch Xo v khi.
Mt ti liu a phng Nho Lm (D in Chu, Ngh An) cd ghi chc
nghip c a ng t h Cao l "Trn triu v kh t n g cc Cao tng cng"^^^
th r r n g ng th rn h Cao ny lm vic tr o n g xng rn v kh c a
nh nc. Nho Lm t xa l lng chuyn rn s t, c nhiu th th cng
im vic trong cc quan xng ca c c triu i.
Q uan xng nh nc c t thi L - T r n v tn ti n thi L Nguyn. Th lm vic trong quan xng u c th n phn thp km, c
gi ch u n g l quan n. Vi phng th c lao ng cng bc, ngi th b
trdi buc vo chnh quyn. Sn phm l m ra nh m th a mn nhu cu s
dng ch o cung nh v quan ii khng ph th ng phm . S t n t c a
n kh n g c t c dng tch cc thc y s pht t r i n kinh t h n g hda.
T r u inh cn tp tru ng th gii tr o n g nc t o ra m t s cng trn h
ln. S m rng ca phng thc ny c n g t n g thm tnh c h t t cp t
tc tr o n g nn kinh t ndi chung. H ong cung gin g nh m t h gia nh
205
V.V..
tre na l v tng t
on s.
- N gh k h a i khong-. Khai thc ti nguyn trong lng t c cc
triu i L - T r n c bit lu . Hu h t cc m c khai th c trong
thi ny u m in ni pha ty v pha bc. Th tch c cho bit cc ph
chu T h i N guyn, L n g Sn, Tuyn Ha, Qung Oai ct cc m vng, bc,
ng, thic, ch, dim tiu.
T i liu v khai kh on g thi k ny him hoi, khng th hnh ung c
th hn. Qua vi chi ti t ct t h cho rng phng thc khai m dng thi
l bng th c n g v ch yu l do dn a phng khai thc. Sn phm lm
ra m t phn np cho nh nc l "cng np" hay di dng th u v phn
cn li bn tr n th trng.
(1) Tng U m l
206
Sng ngi vn l mch giao thng quan trng. Truyn thng giao thng
vn ti ca ngi Vit l vn chuy bng thuyn. Bin , sng, knh o
u ng thuyn i ii v chuyn ch. T r n Phu, mt s gi nh Nguyn
n nc ta vo u nm 1293 c chp "thuyn thi nh v di, vn (thuyn)
rt mng, ui (thuyn) ging nh cnh uyn ng, hai bn m n (thuyn)
thi cao hn ln. (Mi chic) ct n ba mi ngi cho, nhiu thl c ti
hng trm ngi, thuyn i nh bay vy"^'^
Tuyn ng bin thi T r n cng gp phn tch cc thc y thong
nghip. Thuyn c c nc Dip Diu (Gia Va), Thin (Min in), T hin Trc
(n ) tng cp bn trn c c hi cn g nc ta
T in l phang tin lu thng hng ha. Cc vua i Vit thi L T rn u c c tin. Ngoi ra, trn th trng cn s dng nhiu tin
bc "t "
207
V.V..
208
209
210
mt d thnh,
S ngi tiu th hng ha ng k thuc cc t n g lp th cng,
thng nhn, nng dn, s phu, tn g l v quan li. S n phm ca c c quan
xng cung cp mt s dng thit yu nh: vi, la giy, go, v kh.
Nhng sn phm ny ly t cc bch t c , t cc a phng cng tng.
K t cu c dn v ngh nghip ca T h n g Long l cng, thng nng,
sl v quan chc. Cc phng T h n g Long khng hon ton n thun l
ca th th cng v thng nhn m
211
21 2
thc phni.
213
III. K H N G C H I N C H N G M N G - N G U Y N
L D c h M n g C h in h t h n h v p h t t r i n
Du th ki X III, ch Mng C hnh thnh. Bn chnh tr vng Dng
B c A thav i. Nm 1206 i hi qu tc: Khurintai trn b sng dn
tn Tmujin lm Thnh Ct T Hn (Tringit Khan ngha l "vua v i"). Quc
gia Mng C thng nht, mt nh nc qun s tp quyn chuyn ch ra
Cuc xm lc u tin ca Thnh Ct T Hn nhm vo nc Tangt
(T y H) Nni 1209, T h n h Ct T Hn li tin nh nc Kim (quc gia
do tc N Chn lp nn Bc Trung Quc t u th k X II)
Rt nhanh
rm
ififC
N. IViH.
\^yt Mrt^ tht k XUI ca Vin rrin v;i I*h;ini Thi Vmi, Nxb Kh<>;i ht.x: X hi, M
214
ca tu
215
2. K h n g c h i n c h n g x m lc M ng C l n th n h t (1 25 8)
Guyc (Qu Do) cht nm 1248, nhng mi n 1251 Mng Ke mi ln
ngi i hn. Mng K e ro rit chxn b cho cuc chin tranh xm lc Trung
Quc Nm 1252 Mng K e sai Khubilai (Ht T t Lit) nh chim i L (ri
i tn l Vn Nam) ly im bn p m cuc tin cng vo Di Vit.
Theo k hoch nh trc th qun Mng C s nh chim N am Tng
theo 4 hng tin cng. K hubilai ch huy mt cnh qun nh chim Ngc
Chu (II B c). M t c n h qun do T gatrai chi huy nh xung Kinh Chu,
Mng Kha chi huy 4 vn qu n nh xung T Xuyn, v r ia n g Khaai
(Ngt Lng Hp T h a i) ch huy cnh qun t Di L nh th n g xung Di
Vit. T nh vo n g Chu (Qung T y), Q u Chu (Qung Ty) ri
tin ln hp qu n vi K hubilai Ngc Chu.
Vy l cnh qu n ca U r ia n g Khaiai phi thc hin hai nhim v; dnh
chim i V it v t Di V it nh ln N am Tng. Chim c Di Vit
cn c ngha ln sau ny cho quc Mng C l p c bn p cho
cc cuc vin chin h xung ng Nam . Nguyn s cho bit; "Ngt Lng
Hp T h ai vo G iao Chi nh k lu d i"( ).
Chim uc i V it l nic tiu chin lc ca k hoch Mng K ha v
cng l c g n g r t ln ca chng. Sau khi chim c i L, qun s
Mng C ch cn hn 2 vn ngi. Chng cn dng thm hn 2 vn hng
binh ca tn vua u hng on Hng T r sp nhp lm "qun tin phong".
T n g s qun x n i lc do rian gk h a ai ch huy c th ti 4 vn.
X ung gn b in gii nc ta, chng dng qun v cho s gi a th
vo Di Vit e da v d hng. Nhng 3 ln lin tc c s gi vo i
V it, c 3 ln khng thy s gi tr v.
Thng xuyn th eo di tnh hnh v bit r m mu xm lc ca qun
Mng C, nh T r n chun b khng chin. T h n g 9 - 1257 ch tr i Quy
Hda (dc hu n gn sng H ng) cho ngi cp bo v triu nh tin s gi
Mng C n. T h n g 10, vua T r n Thi T ng xung chiu cho c c tng
iu qun thy b ln min bin gii Ty B c v ra nh cho c nc khn
tr ng chun b n h gic. C c s gi Mng C lo xc u b tng giam
knh T h n g Long.
K hng thy s gi v, U riangkhaai quyt nh tn cng. Y sai Trch
T rc h u (T r i t T r i t ) v mt tng khc chia qun lm 2 o tin theo
(1) ,\'guyn s, a. 121. Ngt Lng Hop lia i iruyn.
216
n Ph L, Uriangkhaai thc
217
s, Hoi
(1) 'lico
I.v. ir. 36
{2 ) rhcri ahng nghiOn cu gn dy cho hii Ihi sng rhiCn Mac Ici srtng nh VCI j;ng \[ng chy qua
lng Tnk Hi v huyn l| L)uy TiOn lnh i Nam. Dn nay dSu lich Kng Thi6n Mc ch mt s
tAm
m iiiv.
218
''Bch du quan s ti
Vng vng thuyi Nguyn Phong"
(Ngi linh gi du bc
K ri chuyn Nguyn Phong).
3. C u c k h n g c h i n c a n h n d n Chmpa
u nm 12 80 , sau khi chim xong Nam Tng, Khublai mi ra lnh cho
quan li khu m t hn lm vin bn vi Toa chiu d cc nc "ngoi
bin" c bit l Chim Thnh. Khubilai phong cho vua C hm pa l Chim
Thnh qun vng, hm Vinh Lc i phu ban h ph. T h n g 1 0 nm Tn
Ty (11 - 1281) thi cha Nguyn chm dt kiu chiu d m y mnh chin
tranh xm lc^^^. Khubilai lp hnh tru n g th tnh Chim T h n h , do Toa
(1) ong Nam v Hng Lirth ch bn. Shng iSng
219
220
221
cur tin cng mi na. Toa D li rt qun t ngoi thnh Vigiaya v cng
Quy Nhn. T i y chng dng li thnh g, chn chnh i ng, c ng
qun lu di ch i vin binh.
Bv gi K h ub ilai c n g ang cd lng vin cho Toa D. Gia nm 1283,
y iu ng th m 3 vn qun b sung cho T oa D v cung cp thm v khi,
lng Ihc T n g gic Arickhaya i Di Vit phi cung cp lng thc v
cho mn ng xung Chmpa. i Vit t chi. Chng phi dng ng
thy lm ng tip vin.
u n m 1 2 8 5 , T oa D rt mt b phn qun vo chin tranh xm
lc Di Vit. Vin tham chnh Ygnits (Yigmis) vn dng qun c th
ti vng h6 i L n g
4. K h n g c h i n l n th h a i (1285)
Vic lp An N am tuyn y ti v sai 1000 qun h tng T r n Di i v
Di V'it nm 1 2 8 2 b th t bi. Ht T t L i t lun lun tm cch sch nhiu
nh T r n , gy s tin cng xm lc. Khi T oa D th t bi C hm pa v 2
vn qun M N hi ta n t c v bo bin th Ht T t Lit c n g mun nhanh
chng nh ch im Dai Vit.
T bi hc th t bi nng n i Vit nm I2 v Chmpa nm 1283,
nn ln ny Ht T t Lit li huy dng mt lc lng rt ln. Dai Vit s ki
222
T r v, Quc Ton
223
224
sng Hng.
(] ) Bi minh chung Thng Thnh qun, xcm Cu<v khn^ chin chnxm c S^iyn Mtg i ki X.
H Ni. 1968. ir. 2 J0
225
226
ghi r: "Hu tng gic l Toa tin qun vo hng ny. n g em ngi
trong hng chn gic bn C Bt. Hai bn nh nhau, gic c h khng
rt chy c. Nhng vi ct k gian hng gic chi ng nn nh ca ca
ng b t ph
Ngy 1 3 - 3 , T r n Kin li dn ng cho bn G io K tin nh qun
Chiu Minh vng Quang K hi bn Ph T n. Cuc chin u c lit, c
s tham gia ca Vn T c vng o T i (con T r n Q u ang K hi) v T
Thin vng c Vit (con Thnh Tng). Mt s v quan nh Chiu Hin
vng (khng r tn) v i liu H hi sinh. Cha th ch n bc tin ca
gic, T r n Quang Khi cho li qun.
Gia th n g 3 - 1285, chin cuc vn gay go phc tp. Q u n T r n tin
v T h n g Long, nhng sau trn th gc li phi lui. T h o t Hoan li thc
qun nh xung Thin Trng, T r n Quc Tun li rt qun t Vn Kip
v T h in Trng. Cuc r t qun th t t i tinh; ng cho qun xung pha
ng c c l ven bin, ch cho qun Toa tin ra pha bc th vt bin
vo T h a n h Hta.
Vua T r n theo sng Hng ra ca Giao Hi (ca sn g H n g Giao Thy,
Nam D nh) ri ngc ln pha bc quay vo ngun T a m T r (Ng Ba Ch,
Q ung N inh) nh la gic. Ngy 7 - 4 - 1 2 8 5 , vua T r n hnh qun b t
T am T r l v Thy Ch (khong huyn l Yn Hng, Q ung Ninh) ri i
thuyn ra ca Nam Triu vo T han h Ha. Ngy 1 5 - 4 , gic Nguyn ui
n T a m T r th vua T r n i khi ni y.
227
228
DI CONG LCH
VIT N.\M
229
Tt
230
231
( I ) (2) >at yi s ki iort thu, Sd. [p II, tr 60. Uuyn x, chp l 17 vn. y chng ti iheo chnh
s n(ic ta.
232
CTa
233
234
235
(1) Di
n ht hn^ <;hi, lnh f [ii Ouong V3 bi h0 ni Dong Nham ca Phm S Mnh i Trn,
cng c nci vua Trn Nhn Tng iip Mn (Kih Mn, l Hi Dong).
[2)
ThtX)
236
th .1 ca sng
Bch Dng, hiin nay vng ny ph sa ang b Ihm. V Ih nn sng Knh cty qua vn^ D6ng Cc
(Ihuc YCn Hung) ang bi lp cn. ca sng hin nay ch cn vt trng sii m lhAn dn da phting
gi l llng Ml Rng .sAi b c Ang ch Dng.
237
Bai cc: chnh nm ca sng Chanh s t lin vi sng Bch Dng, ngy
nay ta quen g ! bi cc Yn Giang. H n g cc dng ngang qua sng, theo
hng nam - bc, Hu ht cc cc u bng lim hoc g cng to v vng
chc c ng knh t 20 cm n 3 0 c m v di t 1,50 m t tr ln, ph
bin l hai mt, nhng cc ng gia lng sng di n gn ba mt.
K hong cch gia c c cc tru n g bnh t 0,9 m t n 1,2 mt. P h n cc phla
di c o vt nhn vi di 0 ,8 0 mt n mt mt. a s c cm
thng ng, ng su xung t y t mt mt n 1,50 mt, gia cc
h n g c c c nhiu khc g nm n g an g , c l l khc g c i chn
thuyn gic.
Chi tro n g mt thi gian rt ngn, sm nht l sau tr n cn qut c a
M Nhi tri Yn Hng ngy 2 5 - 3 , trn a cc mi bt u c b tr.
T h m khng qu 2 0 ngy, sc lc v ca ci ca nhn dn dn li
238
239
240
dn thuyn ch v bn t
ngn sng. M Nhi phi thc thuyn tin v hng cc ca sng Chanh,
sng Knh, sng Rt tm ng tho chy.
T r n a cc im ilm by gi n di !n nc triu mnh mng, g y
bng nhin xu t hin nh vng ln cng ngi nh gic. B nc y xui,
li b nh gp sau Ingj thuyi gic p trc p sau b dn vo bi cc.
N hu thuyn b nghn trc ca sng Chanh, mt s thuyn b cc m
thng, nhiu thuyn va vo Ghnh Cc, mt s dn li trc ca sng Knh,
sn g Rt. S thuyn ch b thng b m hoc "bj mc cn khng tin ln
c" nhiu v k.
T r n th n g li, qun dn ta c n g hng hi dit ch, pha ni T r n g
K n h , qun t a va dng cung tn, va nh gn, gt ton b qun Phn
Tip xung Bng ch cht, b thng khng k xit. Phn Tip b trng
tn , nhy xung nc, qun ta ly cu lim mc ln v bt sng^^^
T ro n g trn ny, chin th u t ha cng cng gp phn quan trng. Gia
lc thuyn ch b nh mnh, tc nghn trc hng cc dy c, c c b
na, thuyn nan cha y c h t d chy giu sn T rn g Knh v cc lng
Do L, Phc L, Ph L c cc i dn binh t chy th xui theo dng
nc, lao nhanh vo trn a.
"BcA ng nht trn ha cng.
241
..."By gi
Mun dm thuyn b, tinh k php phi
Su qun oai hng, gm gio sng chi
Sng m i cha phn, Bc - Nam ly i.
Tri d t rung rinh (ch) sp tan
Nht nguyt u m (ch) m ti"...
(Ph Sng Bch Dng).
Ngoi hai ch tdng M Nhi v P hn T ip b bt, tn i qu tc M ng
C, tc vung T ch L C cng bn b h cng b b t sng, ta cn thu
c hn 4 chin tbuyn.
T ron g lc , ti Vn Kip, o qun b do Thot Hoan ch huy cng
vi v theo ng Lng Sn rt v nc. T h a th n g qun dn D i V it
tip tc ch n nh v truy kch ch.
(1) Nguytn , q. 166, Phn Tip truyn chp: "Kjch chin t gi mo n gi du", lc l t sng n chiu.
Ti l i ^ ny chng t trn Bach Dng xy ra vO cng c lil v ko di. Quan dn (hy b ca u phi
tn lc chin j hip dng cht ch mi (icu dii uc hi my vn tn ch.
16-OCLSVN T.tp
242
DI CONG LCH
VIT NAM
243
T\n i th ng Bac h Dng nhanh chdng truyn lan khp nc, c n g l\m
nc lng Un dn Di Vit, l ngun ng vin mnh m i vi tt c cc
chin si m\6x\ bin gii hAng hi xng ln tiu dit o qun Thot lo an.
Nhng chi^*n t h n g to ln ca quan Hin Sa, cc i Ni Bng, N Nhi,
Khu CAp (u thvic lc Giang v Lng S n) lin tip ging cho o
qucTtn nv nhng n tht b tng n. My chc vn qun ch phi ri
xc trn ng r t chy. M A i n ngy 19 th n g 4 nm 1288, T h o t Hoan
nh phi gii tn qun bai trn chu T Minh (QuAng Ty, Trun g Quc).
Chin ngy sau i thng Bach ng, ngv 18 th ng 4, hai vua T r n
Thnh Tng v T r n Nhn Tng em bn t binh M Nhi, Tch L C
v cc ln thin h, vn h v ph Long Blng (Thi Bnh) lm l mng
thng tr:\n trc l ng vua Thi Tng, ngi lAnh o cuc khng chin
chng qun xAm lc Mng C ln th nht, nAm 1258.
T ron g bui l t r a n g nghim, Tr n Nhn T ng nh li nhng ngy gian
kh, cm khi c:
"X tc ng hi lao thch m,
Sn h Ihin c din k im u .
(X tc h o i p hen chn n g a d
G ian g sn m i m i urig u vng)
Dm th Trn Hng D o
I CNG
244
LC H
V IT NAM
245
V .V ..
Hu qu t t nhin ca
246
vo u
... Li chi quan li cn v vt, Mu tht nhn dn cn ncQ ri...)
Nm 1343, i hn, m t ma, n ngho ni dy khp ni. Nm 1344,
di l c ngha ca Ng B, nng dn ni dy vng ni Yn Ph (H i
Dng) nh ph nh ca bn a ch, quan li. Khi ngha b n p nhng
14 nm sau, nm 1357 - 1358 ngha qun Ng B i bng ln Y n Ph,
yt bng "chn cu dn ngho", chng li qun triu nh. Ngha qun lm
ch c mt vng rng ln thuc huyn Ch Linh, chin u cho n nm
1360 mi b n p. Cng thi gian ny, nb n nn i ln nm 1354, m t
ngi tn l T t xtig l chu ngoi ca T r n Hng Do, t tp cc gia
n b trn, khi ngha v nh ph c vng t L ng G iang (B c Giang) n
Nam Sch (Hi Dng). G ia n cc nh vng hu nhn , trn khi in
tra n g ngy cng nhiu.
Nm 1379, Thanh Ha, Nguyn Thanh t tp nng dn khi nghia, t
xng l Linh c vng, hot ng vng Lng Giang (sng Chu); Nguyn
K cng xng vng hot ng Nng Cng.
u nm 1390, nh s Phm S n pht c khi nghla Quc Oai (H
Ty). Ngha qun ngy cng ng, lc lng ngy cng hng hu, ko
v nh kinh thnh T h n g Long, T r n Ngh T n g v T r n T hun Tng
phi b chy sang B c G iang v cho gi tng Hong P hng T h ang chi
huy qun chng c qun Chrapa Hong Giang v nh. Ngha qun chim
kinh thnh trong 3 ngy ri rt ln Quc Oai, sau d b n p.
Nam 1399, cuc khi ngha ca Nguyn Nh Ci n ra vng Sn Ty,
Vnh Phc, nhn T r n Thun Tng b git. Mi n u nm 1400, cuc
khi ngha mi b p tt.
Khi ngha nng dn cui thi T r n ni ln cuc khng hng suy
thoi ca triu i thng tr, nhng mu thun su sc tron g c h rung
t v nng nghip ng thi. Cc cuc khi ngha khng ch li cun nng
dn ngho m cn c hng lot nng n, n t cc in tr a n g ca vng
hu, qu tc.
248
d. Nguy ca xm lc t phuang Bc
Nm 1368, sau khi lt nh Nguyn, vua Minh T h i T n nh dn
tnh hlnh ni b T ru n g Quc ri b t u sai qun ln chim c c nc phng
Nam. S suy yu ca nh T rn l iu kin thun li cho chng thc hin
mu bnh trng ca minh.
Nam 1384, qun Minh nh Vn Nam, bt nh T r n phi cung cp lng
thc cho chng. Vua T rn buc phi cho ngi vn chuyn 5 0 0 0 thch lng
ln np.
Nm 388, nh Minh sai s sang ta np cc th qu ngon ngt v mn
ng i nh Chmpa bng cch bt nh Trn np 5 0 tht voi, t nh trm
cha s&n lng tho cho qun ca h. Nhng dy ch mt s thm d.
Nm 1 9 5 , nhn vic c qun xung Long Chu (Q ung T&y) n p mt
cuc i dy ca tc ngi thiu s, nh Minh v cho ngi san g t a xin
gip 50 con voi, 50 vn hc lng. Nh T rn bit c iu t nn chl cp
mt t lng tho.
Nhng
2. Ci cch ca H Qu L y v nh H
a. Cuc i hot ng chin h tr ca H Qu Ly:
Nra 1371, sau khi cng c6 c a v thng tr ca h T r n , Ngh'Tng
bt u phong tc cho nhng ngi c cng ng h minh v t chc ti b
my nh nc. Mt ngi chu bn ngoi l L Qu Ly c a n chc khu
mt di s - mt chc v quan trng trong triu, trng coi cm quftn
249
Qu Ly rp u khtc, khc t.
Nm 1395, T h n g hong T r n Ngh Tng mt. Qu Ly c phong
N hp ni ph c h n h thi s binh chng qun quc trng s, tc Tuyn
tru n g v quc i vung. Quyn hnh hu nh nm ht trong tay Qu Ly.
Nm 1397, Q u Ly cho xy kinh mi An Tn (Vinh Lc - Thanh
Ha) ri sau t b t vua di vo y, lm l nbng ngi cho con (mi ba
tui) tc Thiu .
Nam 1399, Quy Ly cho ngi git Trn Thun Tng (cha ca Thiu ).
M t s qu tc, i thn ca nh T rn bao gm cc tng T r n K ht Chn,
T r n Nguyn Hn
V .V ..
ti, con trai b dim cht hoc chn sng. Vic bt b din ra su6t my nm.
247
''' '
250
251
trau a vo y.
Nm 1405, nn i xy ra. Nh H lnh cho cc quan a phong i
khm x t n h giu c tha thdc, bt phi bn cho dn ti theo thi gi.
Nh H cng t Qung t th cha bnh cho dn.
- V vn ha - gio dc: Nm 1392, H Qu Ly son sch Minh d o ph
phn K hng t, ch trch cc nh T n g Nho, cao Chu Cng.
Nam 1396, H Qu Ly bt tt c cc nh s cha n 5 0 tui phi hon
tc v t chc thi v gio l nh Pht| ai thng hiu mi c li m s.
Nh H cng ngn cm v x pht nng nhng ngi lm ngh phng thut.
252
253
254
VIT
255
Nh H lm c mt s vic
Chng VII
X-XIV
I. S P H N H A X H I
T thi B c thuc, s phn hda x hi theo hng phong kin T ru n g
Quc din ra, nhng ch c y nhanh trong c c th k thdi L - T r n .
Dn d n hnh thnh nhng giai cp chnh ca x hi mi.
Giai cp thng tr bao gm cc vong hu, qu tc, quan li cao cp v
mt b phn a ch quan chc hda. Cbnb sch phong cp thi p, khuyn
257
C()
D xu t hin mt vi lng th
n h g i u
c . T r n D
Tng
258
V.V. .
cc
nc t a t thi B c thuc.
P h t gio Bm ph cp tron g n h n dn v t m c cc th n h cc th
k X I - X III. Cha chin mc ln nhiu ni. T thi in h - T in L, m t
s n h s nh Ng Chn Lu, P h p T h u n , V n H nh
V.V..
tham gia
259
..
( n (2 }
260
T rong
261
T hn ny chng qun ba d i ba no
Cng d a n h ch n g trong, ph qu ch n g m ng..,
(Trn Nhn Tng)
V lc 5y, ci l vua quan, i thn, tha tng hay quc s^ c sl u
c tho thnh Pht.
Tm lai, T hin T rc Lm ly s gic ng trong lng lm gc, mong mun
a Pht n mi nh, mi ngi ng thi cng gn P h t vi cuc sng
thc ti\ vi vn mnh dn tc.
Trn N hn T ng c xem l v t th nht ca P h t T rc Lm . Ngi
k tuc l s Php Loa v sau l s Huyn Quang...
Tuy nhin, cng cuc xy ng mt nh nc theo m hnh Hn ^ ng,
vic tip xc thng xuyn vi nn vn minh T rung Hoa v s nghip chng
ngoi xm ca dn tc khng cho php P h t gio d ) phi Trc Lm,
pht trin thnh quc gio. Cc vua quan nh T r n sau thi Nhn Tng
xa dn Pht gio.
2. G i o d c v N h o g i o
T u cng nguyn, chnh quyn h du nhp ch nho, m trng
dy hc trn t u Lc. Nhng vi quan nim l cng c ng ha ca
giai cp thng Ir Rgoi tc, nhn dn ta chng li. Cho n t h ki X, tuy
ch in tr thnh ch vit chnh thc nhng s ngi bit ch bit Nho
hc cn t i. Cc nh s thng l lp tr thc quan trng bn cnh cc
vin chi hu, vin ngoi lang. Vic xy dng nh nc theo m hnh phng
Bc tr thnh tlt yu th Nho hc rTg ngy cng c vai tr quan trng.
Ntn 1070, L Thih Tng cho xy dng .V n Miu kinh thnh, p
tng Khng T, Chu Cng, t phi v 7 2 ngi hin ca o Nho, cho thi
t ra hc. Gio c Nho hc chnh thc c thit lp. Nm 1075 nh
L m khoa thi Minh kinh u tin. Ngi u l L Vn Thnh {ngi
Gi Binh - B c Ninh) c a vo c:ung dy thi t ri sau t, c c
lm quan (th n g n n chc thi s) Nm 1076, nh L cn g m ki thi
vit, ton v lut chn ngi m li vin v nm 1195 m ki thi tam
gio u tin. Tuy nhin, gio c Nho hc di thi L chua pht trin.
Vi mong mun t ng nhanh trinh hc vn ca quan chc, ngay t nm
1232, nh T r n m khoa thi u tn ca triu i mnh.
Nm 1247, nh T r n t l ly Tam khi (3 ngi u: T r n g nguyn,
Bng nhn, T h m hoa) v quy nh c 7 nm m I khoa thi.
262
nam. Nm 1 27 5 l
1304, nh nc quy nh
ph.
ngoi giao cng nh chnh tr, nh Nguyn Hin, M c Dnh Chi, Nguyn
T r u n g Ngn, Phm S u Mnh, L Qut V.V..
T r o n g nhn dn, Nho hc cng tng bc pht tr i n
B a n u cc nh
263
3. V n h c - n g h th u t
+
264
B n la i v x s
X $ th chn tng
Chn tn g nh th huyn
n h )
Tuy nhin, cuc sng si ng cng li ko cc nh s v vi nhng nt
p ca t tri. Nh s Mn Gic vit:
Mc v xu n tn hoQ lc tn
D m q u a s n trc n c n h m a ij
hoc nh nh s Qung Nghim vit:
N am n h i t hu xung hin ch
Hu hng Ni L a i h n h x h n h
(ngha l: Lm iTQ t c ch xng cn, Sao cl bict lrn theo dng Nh Lai).
Chng ta cng cn c c li Chiu di m nim tin vo s t
cng ca dn tc hoc bi 'th thn" 'Wani quc sn h Nam d CI/ vnn c
xem l bn Tuyn ngn c lp u tin, giai on hai, tuy vn hcx: Pht
gio cn tip tc pht trin vi nhiu bi vn bia, tp K ha h uc ca 'IVn
Thi Tng, cc bi ng lc ca T r n Nhn Tng, Tu tru ng thng s ng
lc
V.V..
2 65
26 6
Dng n ii n o h ay ngy m un
K h p n g tt ta m y xanh
(dch th Bi T n g Qun)
hoc:
hoc:
Sng dy m ca s
X un i n o c hay
Mt i bm bm trng
P h p p h i lt h o a bay
(dch th T r n N hn Tng.)
Vo na sau t h k X IV , cng vi s suy thoi ca nh Try xut hin
nhng nh th T r n Nguyn n, Chu An, Nguyn Phi Khanh... vi nhng
bi thm m tnh thng yu nhn n, thng cm v cuc sng kh
cc ca nhn dn.
Mt thnh tu ln ca thi k ny s sng to ra ch Nm trn c sd
ch Hn. Khng lu sau khi ra i, ch Nm c hon thin dn v c
dng sng t c th vn, x u t hin nhng nh th Nm ni ting nh
Nguyn Thuyn, Nguyn S C H Qu Ly v.v... S c c n g tng ghi, khi
vua T rn Nhn Tng g cng cha Huyn T r n cho vua Chmpa nhiu
ngi "m th Nm" ch ci...
267
V.V..
V.V. .
i r . lf> 8 .
268
voi,
nga
V.V..
V.V. .
Nh nc c kp h t, o nng.
269
H ai bn tranh ly qu cu
Dn an quc /li sng u i*ng bn.
Tnin lai s pht tr i n ca vn hc ngh thut phong phy a dng,
to nn mt b phn quan trng ca nn vn minh i Vit ng thi.
4. K h o a h c - k t h u t
Cng cuc xy dng t nuc vt cng c nn c lp dn tc sm lm
ny tinh nhu cu ghi chp lch s. Cc nh nc L - T r n u c Vin
quc s chuyn ghi chp nhng hot ng ca nh nc - ch yu ca vua.
Ngun s liu c n h c n sch s ca T hin thi L, tuy nhin, b
s chnh thng u tin ch ra i thi T r n . Theo lnh ca vua, nm
1 27 2. nh s hc quc s vin gim tu L Vn Hu son xong b Di
270
Chng IX
Minh Thnh T ly c , i
v Phan Di Doan
27 2
273
pha bc).
274
DI CNG LCH
s VIT
NAM
triu inh nh Minh phi ba ln a thm vin bnh sang cu nguy cho
qun i ca chng nc ta. C ba ln tip vin u o Trng Ph, Mc
T h n h ch huy. D l hai vin tng hung hn ca ih Minh tng cm
qun xm lc nc ta v va c phong t tc hu n tc cng.
T r c sc n p lin tc v khc lit ca ch, nm 1412 cc cuc khi
ngha quanh ng Quan v cc ph vng ng bng b th t bi. N m 1 4 ) 3 ,
T r n g Ph tp trung qun thy v qun b, m cuc tin cng ln vo
pha nam, nh bi lc lng khng chin ca T rn Qu K h on g T n
B in h , T hu n l a (B nh T r Thin).
Sa u tht bi ca cuc khng chin ca nh H, cuc khi ngha T r n Ngi
{ 1 4 0 7 - 1409) v T rn Qu Khong (1409 - 1413) l ln nht. Hai cuc khi
ngha ny do mt s qu tc tn tht h T rn cm u nn ngoi mc tiu
ch n g Minh, ginh li c lp dn tc, cn nhm khi phc vng triu Trn.
Nhng hai cuc khi ngha y, do s bt lc v mt on kt ca nhng ngi
lnh o, nn cha tp hp c lc lng khng chin ca nhn dn c nc
v tr thnh phong tro yu nc c quy m ton quc. Nhng d tht bi,
phong tro u tranh v trang rng ln ca nhn dn th hin quyt tm
chng xm lc, ginh li c lp ch quyn t nc.
V/r K m
275
II. C H NH S C I 1 H C A N H M I NH
1. T ch c c h n h quyn d h c a n h M inh
Ch
276
2* C h n h s c h h t n b o
N h Minh ra lnh tc ot mi th v kh trong tav nhn d\n ta. Ai
c h to, c t giu chin thuyn, v kh, d l loi th s nhtt, u b khp
vo ti "phn nghch". Mi khi nhn dn ta phn khig hay vng ln
khi ngha th ip tc c hn g dng v lc n p khc lit vi nhiu th
on man r. Qun gic "i n u chm git th ca, hoc c h t thy
ngi lm ni, hoc r t rut ngi qun vo cy, hoc rn th t ngi ly
m, hoc lm nhc hnh bo lc mua vui, thm ch c ngi theo lnh
gic, m bng ngi ct thai, c t tay ca m v con dng cho
N hng ngi sng sdt th "b bt h t lm n ti v b em i bn m tan
t c bn phng^^^. Nhng ngi yu nc b qun Minh bt, nu khng
b git ch t m t cch tn bo, th cOng b y sa n g T ru n g Quc v khng
my ai c tr v
V phng din kinh t, nh Minh y mnh vic v vt ca ci v bdc
lt nhn dn ta mt cch tham tn.
Va chim c kinh thnh nc ta, Trng Ph cho qun lnh mc
sc cp ph v thu tin ng ch v nc, Ma ha nm 1408, sau hn mt
nm xm lc v cp bc, s 'chin l phm' m Trng Ph tu ln vua
Minh gm;
- 2 3 5 .0 0 0 con voi, nga, tru, b.
- 1 3 .6 0 0 .0 0 0 thch thc
- 8 .6 7 0 chic thuyn v
- 2 .5 3 9 .8 0 0 qun kh^^>.
T ro n g chnh quyn h, nh Minh thit lp mt mng li thu thu
mang tn l ti th u kha, ti tun kim, ti th bc, ti thu mui... v mt
s c quan khai thc ti nguyn gi l ngn trng cc (khai m bc), kim
trng cc (khai m vng), chu trng cc (m ngc trai)..(1) Vi s hn^^in cungmc, Sd, q. 12, tr. 31; hn dch, tp V[l, r. 113
(2) i Vit s k ton thu. Sd. t. I, ir. 227
(3) Mih 51. q.32l; iin run) c, q. 117.
277
T T i u
d n g ha
sc mnh on kt n tc ca ta.
T rong chnh quyn h, bn cnh bn tng s, quan li n h Minh c
snng gi nhng chc v ch chi, cliiig u to mt i ng quan li ngi
Vit kh ng gi l th qu an . Bn th quan ny c tuyn la trong s
nhng qu tc, quan li c ca triu nh T rn , H u hng gic v
trong s nhng phn t vong bn ca mi tn g lp x hi. Chng bt nhng
tr em manh khe, Tnt mi khi ng, tun t, gi l "giao ng* (tr con
t Giao Ch), a hng lot v Trung Quc, bin cc em thnh nhng k
ti i tru n g th n h , ngi th phc dch trong cung cm triu Minh, ngi
th tr v nc im th quan.
T ron g qun lnh, bn cnh s binh s nh Minh phi sang, chng cng
tuyn m kh nhiu th binh. Thpo quy nh nm 1416, t T hanh Hda tr
vo, c 2 sut inh chng bt 1 sut lnh; t T h a n h Hda tr ra, 3 sut inh
bt 1 sut lnh. S th binh ny c chia ve cc v, s, ng ln ln vi
qun Minh d b kim sot.
27 8
b\ Lfi;ln
279
280
281
COTI
u t
(it tp,
q t
28 2
Lc y, nh Nguyn Tri
ni: '"cm n chng n hai ba, o mc chng phAn ng h, qun lnh chi
vi nghln, kh gii thi th t tay khng"^^\
B n g li nh mai phc li hi, ngha qun A nh thng nhng trn
lp HI. tr 34.
283
III.
KHI NGHA LAM SON M RNG
HOT NG KHP MIN NI THANH HA
Khi ngha Lam Sn lc ii cha kh nng thng nht t chc v lih
o phong tro c ndc. Nhng so v cc cuc khi nghia khc, khi ngha
Lam Sn biu th r tnh ngoan cng, bn bj do dai ca n v ang c
xu hng m rng nh hng ra cc ni. Ti Thanh Hda, Nguyn Chch
284
Nghia
285
Dy chnh l ni m binh
IV . H O N M T N M T M H A H O N V I C H
286
V. P H O N G H N G C H I N
Lc C A
N G U Y N C H C H : T I N V O N G H AN
287
cn thn** (lnjng Khi ngha Lam Sn} ghi cu ni ca Nguyn Chch nh sau 'TVi thng qua i
Nh An r>n bi r no him yu, noi bnh Uj. Nay nn vo chim ly trai Cm Bnh, nu Ihun heo
th v v, nJ chng i thi tnh ly. r n
28 8
H thnk Tr Ln,
Chu T r Ln (cn gi l T r Long) thi L, l mt chu quan trng ca
min ni Ngh An, tng ng vi huyn Con Cung, Tng Dng, tinh
Ngh An ngy nay. Thih Tr Ln, ni Cm Bnh lp **sn tri t'hng li
ngha qun Lam Sn, xy dng trn mt ngn ni b Bc sng Lam, gn
ng ba sng Con (nay thuc x Bng Kh, huyn Con Cung). Thnh p theo
th ni, chu vi chng 2 km, pha ngoi c ho v ro tre trc dy Cm Bnh
v hn 1.000 th binh rt ln "sn tri" c th, ch quAn cu vin.
Ch trng ca ngha qun l phi chim c thnh Tr Ln, v nh
Nguyn Chch ra, ''nu thun theo th v v, nu chg li th nh
Ngha qun va vy hm, va d Cm Bnh u hng.
Sau hn hai thng b vy hm> khng c cu vin, ngy quan Cn^ Bnh
kit sc v tuyt vng, phi u h ng ngha qun. Mt mc tiu quan trng
trong k hoch Nguyn Chch c thc hin thng li T rong "trn T r
Ln nh trc ch tro bay {Bnh Ng di co), ngha quti vn dng li
nh kt hp tin cng qun s vi d hng v thng lng T rn thng
th hin mt bc ln mnh v lc lng v mt bc pht trin v nghd
thu t qun s ca ngha qun.
Thnh T r Ln nm bn b sng Lam ni lin min ni rng vi vng
ng bng v trn con ng "thng o" chy ngang qua min T y Ngh
An. H c thnh T r Ln, ngha qun chim lnh c Tit v tri then
cht c th' khng c h c min ni rng pha ty Ngh An v t y c th
uy hip thnh Ngh An cng nh trn xung vig ng bng.
L Li dn i qun theo sng Lam, tin xung ng i Kh Lu
(Vinh Sn, Anh Sn). y l mt c a i him yu v t ngn sng Lam,
289
G ii p h n g c c chu huyi, vy hi th n h N gh An
Nhng chin thng lin tip ca ngha qun B ng, T r Ln, Kh
Lu - B i im cho b my chnh quyn ca ch cc chUj huyn b
rung chuyn d di. Qun ch ht sc hoang mang, khip s. Ngha qun
thi thng, ta v cc ni cng vi nhn dn nhanh chng lt ch thng
tr ca ch, gii phng cc chu, huyn.
Khi ngha qun Lam Sn tin vo Ngh An, vng ny ang cd nhng cuc
khi ngha, nhrig hot ng v trang chng Mnh ca nhn dn a phng.
290
vinh L c c n g vi
Ngh An.
Ti min ni, cc dn tc t ngi cng vi t tr n g c a h, u hng
hi tham gia khi ngha, L Li "v v yn i c c b lc, khen thng
cc t trng*'^^^ Hn 5 ,0 0 0 trai tr n g chu T r Ln c tuyn vo i
ng ngha qun. Mt t trng ngi Thi l C m Qu tr c y gi chc
tr ph chu Ngc Ma ca ch, cn g em 8 .0 0 0 qun v 10 voi chin xin
tham gia cuc khi ngha. Nhiu ti trng c cng dit gic c L Li
(1)
Nyn Vnt U k
291
)fin th n g 2 nam 1 42 5, 2 0
' l c t X'f
kl t/i
ih u ,
292
Vic
g ii
293
ph pha nam.
T h n g 8 nm 1425, L Li phi cc tng Trn Nguyn Hn, L N, L
Da B cm hn 1.000 qun b v 1 voi chin; cc tng L Ngn, L Vn
An, Phm Bi ch huy qun thy gm hn 7 0 chin thuyn, tin vo gii
phng T n Bnh, Thun Ha. Ngha qun nhanh chtng p tan sc khng
c yu t ca ch, vy hm hai thnh T n Bnh, Thun Ha. Nhn dn
ht lng gp ngha qun gii phng cc chu, huyn. H ng vn thanh
niu hng hi xin gia nhp ngha qun. T r n Nguyn Hn tuyn chn c
vi vn trai t r n g b sung i ng
{2) Niuym (ri. Qui it/t; t mnh ip, Nhxul bn s K.IC. I Ni, 1961. lr.46
294
vng Ty Bc,
m l ty th nh Dng Quan v
Cnh th hai
tin ln vng Khoi Chu, Thng Hng, H Hng, B c G iang, Lng Giang,
tc vng ng Bc, ngn chn vin binh t Q ung Ty sang.
kt vi nhng ngi yu nc
v gy ng c s mt s ni cn thit.
Cui nm 4 2 5 , Phan Liu v L Vn L u t c phi ra hot ng
vng Gia Hng, Quc Oai. S nh Minh chp rng: "Li sai ng l bn
Phan Liu, L Vn Lut ra c c chu Gia Hng Quc Oai, chiu lp ng
nghch c n g ngy cng nhiu"^^\
T cui nm 1424, s nh Minh cng ghi nhn c qun ca L Li hot
ng Lng Sn, git cht tri ph Dch Tn.
(I) N ^ kv Tri Tot tp, Sdd, Ir. 60 V bn Latri S(7ft th' c, Ti VAn h 'lnh I ; xiit hn
ir. 249.
{2) An
k h b/t mt, q. l.
295
V IIL C H I N T H N G T T N G C H C N G (1 1 -1 4 2 6 ).
Thnh
i> w
yi
Mi
k ton h
(3) .rn Srrn thc htc, Di y s k tot tu, Sdd. t. II. ir 257. ir 24.
296
297
298
DI CONG LCH
VIT NAM
Cao B.
Vng Thng t Ninh Kiu nh ln Cao B nht thit phi hnh qun
theo nhng con ng . Ngha qun khn trng b tri hai tr n a
mai phc ln T t ng v Chc Dng ch ch.
T Ninh Kiu, Vng Thng chia qun lm hai o tin nh Cao B.
Do chnh binh do Vng Thng chi huy, theo ng ci nh th n g vo
pha trc Cao B. o k binh theo ng tt, ln nh p vo pha sau
qun ta. Nhng cha kp thc hin th c hai o qun ch b ri
vo cm by v b nh cho tan tc T t ng v Chc Dng.
Qun ta git cht ti trn trn 5 vn qun ch v bt sn g trn
1 vn. D l cha k s tn qun ch tho chy qua Nnh G ian g b cht
ui rt nhieu, n ni "nc Niih Kiu vi th khng chy c^^^ v "lm
nghn c khc sng Ninh G iang^"^ T ron g s tng Minh b git ti trn
c thng th b binh T rn Hip, ni quan L Lng v chi huy L Dng.
T n g binh Vng Thng cng b thng. Qun ta thu c r t n hiu chin
li phm gm: nga, xe, vng bc, qun trang, v kh...
Chin thng Tt ng - Chc ng (hy Ninh Kiu) i vo th vAn
c a Nguyn Tri vi nhng hnh tng ho hng
IX .
299
V Y HM NG QUAN
V C C TH N H L Y KHC
S o n g son g vi cng vic xy dng hu phng, ngha qun tip tc y
mnh cu c u tranh vi ch. Bc pht, trin sng to ca cuc u tranh
trong giai on t sau chin thng TI Dng - Chc Dng l kt hp cht
ohc gi a ba mt.; qun s, ch vn v ngoi giao.
N hng cuc tin cng ca qun ta cin ch vo tinh th cc k nguy
ngp. C hinh tron g cnh "ch cng lc tn" iBnh Ng di c)y Vng Thng
phi "sai ngi a th xin ha, mong c ton qun tr v
M c tiu cao c ca khi ngha Lam S n l ui gic cu nc, ginh
li c lp d n tc. Mi khi qun ch chu t b d tm xm lc,
xin r t q u n v nc th ta sn sng m ng cho chng rt lui. V vy,
khi n h n c th Vng Thng, L Li ni: *'Li y c nhin hp ta.
V i binh php ni; khng nh m k h u t phc c ngi, k ng
binh nh t h mi l
T , bt u m ra cuc u tra n h ha
300
D l ch
301
Dn lc by gi, hi
302
)N
3 -1 1 -1 4 2 7 )
303
s k on thu (q. X. t
304
305
3, N h n g t r n n h ch
Ngy 8 ^ 1 0 - 1 4 2 7 ^ o qun Liu T h n g tin n ca i Pha Ly vng
bin gii.
T ng T r n Lu gi ca P h a Ly, theo k hoch nh, va nh
va gi thua, r t v Khu n (Lng Sn). Liu T h n g tung qun ui theo
chim ly K h u n . T i y, Liu T h n g nhn c bc th ca Nguyn
Trni. T r o n g th, Nguyn T r i nhn danh T r n Co, dng li l mm mng
xin Liu T h n g ng i qun bin gii
306
307
5, T r n C n T r m
Sau khi Liu T h a n g b
ln thay, cm
Lng Minh
Lng Minh
gng
308
6. T r n Ph C t
Sau trn Cn T rm , qun ta li nhanh chng, theo ng t t, vn ng
v pha sau t chc nhng trn nh mi.
Qun ch b bi thm mt n th t bi n n g n. Lc lng b dit cha
th t nhiu nhng th ca ch bt u suy sp, chuy n san g ch ng mt
cch b ng. D c Thi T gi chc hu th am tng, ln n m quyn ch
huy. Thi T cng vi thng th b binh L K h n h v th ng th b cng
Hong Phc, thu thp qun lnh, c gng tin v pha th n h X n g Giang
m chng tng ang trong tay qun Minh.
Pha nam Cn T rm l bc vo a hlnh tr u n g du, i ni thoai thoi
309
d i co nh s a u :
"T
7. nh ta n q u n M c T h n h
Theo hng kim ch, Mc Thnh ang ng qun vng bin gii
ch tin tc c a LLu T h n g. Ti i L Hoa, qun ta do cc tng Phm Vn
Xo, Trnh K h , Nguyn Chch, L Trung, ch huy, chim lnh nhng ni
yu hi, b tr mai phc lm nhim v ngn chn ch v s n sng tin
cng khi thi c n. B i t r thi d dt ca Mc Thnh, Nguyn Tri
gi th vch r nhng th t bi, tn hi nng n ca qun Minh nc ta
v dng li l n tn khuyn Mc T hnh xin tru nh bi binh.
Sau khi giam c h t s qun ca Thi T, Hong Phc Xng Giang,
b ch huy ngha qun ch trng phi kp thi t chc tin cng nh tan
o qun Mc T h n h .
31 0
Ti,
311
312
chng trong ba ngy phi lui qun: Cc ng, hn trong ba ngy, nn thu
nht m i. Qu hn y m cn chm li, th l cc ng th t tn, khng
phi li ti vy"^^^ D l bc th cui cng, li l kin quvt vA c tnh
ch t nh int ti hu th.
Sau khi nh tan o qun Mc Thnh, b chi huy ngha qun tng cng
thn lc lng cho m t trn Xng G iang v h lnh gp rt chui b tiu
dit ton b s qun ch cn li, sm k t thc chin tranh, Cc tng L
Khi, Nguyn x , Phm Vn, Trng Li c lnh em thm qun tinh
nhu v voi chin in Xng Giang
Qun v dn ta sn sng dit gic trong m i th trn mnh hn lc:
no ht. Dng ngy 15 thng 10 nm Dinh Mi, tc ngy 3 - 1 1 - 1 4 2 7 , quAn
n ta m trn tng cng kch; t bn pha, hng vn qun b binh, k binh,
tng binh, n h t lot tin cng quyt Ht vo khu vc phng ng ca ch
313
chin thng Chi Lng - Xng Giang, tht ho hng, oanh lit.
Chin th n g Chi Lng - Xng Giang l thng l oanh lit ca trn
quyt chin chin ic cc ngha nh ot ca cuc chin tranh gii phng
dn t.c B ng thng li d, qun dn ta p tan mt c gng chin tranh
ln nht ca nh Minh, buc Vng Thng ng Quan phi u hng v
triu nh n h Minh Bc Kinh phi t b mu xm lc nc ta.
XI. V O N G T H N G R T O U N V N C
'rrn L nc ta, qun ch ch cn gi c ba thnh: Dng Quan, C
Lng, T y D Chng dm liu cht c th v ch yu ch hi vng vo
qun cu vin ca triu inh nh Minh. Nay hai o vin binh b tiu t,
niin hi vng ca qun ch b sp .
L Li sai gU\ c Thi T, thng th Hong Phc cng mt s t
binh mang theo chic song h ph ca Liu Thng, hai n thng th bng
bc ca L Khnh, Hong Phc v v kh, c trng ca ch, em n thnh
[)nj; Quan cho Vng Thng Vi\ quin ch trong thnh nhin thy ih t bi
thm hi ca vin binh. ng thi, Nguyn T r i vit th ni r cho Vng
Thng bit th t bi ca Liu Thng. Bc th cng vi nhn chng, di vt
rnh rnh gy chn ng mnh lit v tnh thn v tm l i vi qun
ch
sc khip s.
Sau khi dit vin, qun ta cd iu kin v kh nng h thnh.
Nhng ch trng ca L Li, Nguyn T r i l mun tip tc vy hm v
kin tri thuyt phc, buc chng phi u hng. Nh th va bo m ginh
th n g li trong iu kin t tn hi xng mu nhtj va m ra li thot
thuAn li kt thc chin tranh vi nh Minh. Trong hng ng tng soi
1 1 ) o iix : A i*h i/irt c, Stl M m k su h ih i m ii ciip vin th s trrtn thot iCn l Phan Nguyn Doi-
314
ngha qun lc by gi cng c nhiu ngi cAm ght qun gic tn ngc,
tr tr, khuyn L Li ly binh m nh thng", "bt git ht khng th a.
Nhng L Li
V\
pha
)i yt tn
d k, C.I.
315
Vng T hn g ln ng v nc
Ta \ thi cho 10 vn qun ch c an ton tr v vi qu hng x
s Hn th na. L Li cn cp cho 500 chin thuyn, my nghin con nga
cng vi y lng thc v sa sa sang cu cng ng s cho chng
rt vo nc. Qun Minh ht sc c;\m ng, ko n dnh B ly t nhng
ngi lnh o y lng khoan dung, nhn o ca ngha qu n Lam Sn.
(Bnh Ng di co)
Chng X
I VIT TH K X V : THI
l s
Nm
317
v \ v ..
V .V ..
a phng, ng u cc
V .V ..
318
2 . Q un di v q u c phng
n cui nm 1427, s qun ln n 3 5 vn ngi. Theo ng li ha,
nm 1428, sau khi ln ngi vua, Thi T cho 25 vn qun v qu lm rung,
chi gi li 10 vn. Nm sau , sau mt cuc tng duyt qun thy b, Thi
(1 ) Ih tn am du h ip.
319
320
3. L u t p h p
Sau khi ln ngi vua, Thi T lo ngay n
vic
lut php T h i
321
322
C(5
Bn d Di Vit ili L s
3 23
324
chia rung cng trong phm vi c nuc, Thnh Tng ban hnh php quAn
in Theo php qun in, c 6 nm rung cng lng x dc chia li mt
(2) By gi nh IjC ban hnii hai chinh ch cho dAn khn hciang ; mi dnh cho dn cng
Iha
m tn ,
cng huyCa m l tirh clK) dn khc hu y a khc tha tuyn. C c nhm khai hoang (J 6 j phi xin phtp
chnh quyn d\i jhU(5ng
325
X a m 1481, theo ngh ca cc* quan. T h n h Tng quyt inh cho thnh
p 1 3 s n in vi mc i('h "khai thc ht sc nng nghip, m rTig
ngucSn sc. tich cho nc". Cc cn
ii nv c t cc vg Bc (3 0
326
V .V ..
T h n g Long l
327
IIL VN H A - X HI
. Tnh hnh x hi
Nhng s kin ln v chnh tr, kinh t ca th k XV ln thay i
It nhiu cu to giai cp trong x hi Hai giai cp chnh; a ch phong
kin v nng dn, ngy cng xc lp. Giai cp a ch phoTg kin c chia
thnh hai t n g lp chnh: qu tc, quan chc trung cao cp v a ch
thng. B phn qu tc dng h vua, tuy c ban cp nhiu rung t
t h nghip vn khxg cu th n h mt lc lng c in tran g v th lc
328
La d o l xem no c khc
Ngi ta li bn c ngi ta.
N t
l ngi
vn cn
l mt tn g lp n g
Hoa hoc cc dn tc
t ngi.
P h p lu t nh L hn c h nghim
lp th m i n g mi. T t nhin,
329
2. T n h h n h v n h a
a (h o dic. kh oa c
Ngay l nm 14 28 , ln ngi llong' , L Li h lnh dng li Quc
t ^m knh , m ti n g cc l, biin chiu cu hin". Gio dc c
m rng c h o con eni mi t n g lp nhn dn. Cc gio quan c chn la
cn (hn. N m 143 5, di triu
V .V ..
T h n h Tng
330
chon
ngi cng bng, i sau cng khng th theo kp... T rong nic
khng st nhn ti, triu nh khng dng !m ngi km
Ni dung gio dc ch yu l Nho gio qua c c s c h T th, Ng kinh,
T r o n g hng ng
331
Lii ngi h ong , L Loi iit l thi t n g nhn, buc cc nh s phi trn
50 tui, th n g hiu kinh pht v qua mt ki khiio hch m c n h nc
cng nhn, ngoi ra u phi hon tc
l, T h n h T ng, hn c h Pht gio v Dao gio cht ch hn. Nm 1461,
nha nc cm quan li, nhn dn khng c xy thm cha qun mi, t
tin c chun g, t tng
332
//
333
N gh thu t
Nm 1437, tviu nh c
cc ngv hi, l, vui u nm v,v... Tuy nhin, giai cp thng tr xem thng
ngh h t xng, cho h thuc loi "xng c a v loi", khuyn rn mi ngi
"khng nn t p ngh ht xng, hi n phong tc" " m nhc, ca ma
khng c iu kin c kt, pht trin .
334
n th u
Loi
Nuyn Tri
Chng X
I.
S SUY SP CA NH L
V TNH TRNG CHIA CT T Nc
u th k X V I, nht l sau kh L Hin Tng mt, x hi i V it m t
dn cn h th n h tr, kinh t sa st, nhn dn sng cc kh, cc t h lc phong
kin tr a n h chp ln nhau m u cho mt giai on mi ca c h phong
kin V it N am .
33 6
gL h cng thn, tn th t.
(Jn
337
xtm.
338
ni ln
3. Nh Mc
T 15 2 2 , th lc ca nh L ngy c n g tn t. Da vo cng lao ca
minh tro n g vic n p cc cuc khi ngha ca nng dn v nh bi cc
th lc chng i, da vo s ng h ca mt s quan tng, thi phd Nhn
quc cng Mc D ng Dung t quyn ph vua Chiu Tng, lp L Xun (Cung
Hong) ln lm vua, sau d, nm 1527, nhn thy s bt lc ca nh L
v "thn dn trong nc theo minh", ng bc vua L phi nhng ngi,
lp ra n h Mc.
M c D n g D u n g ngi l n g C T r a i {N g h i D n g - H i
P hng), l c nh lm ngh nh c, h c sc khe v v gii
m thi lc s, Ntn 1 5 0 8 c c lm ch huy s v
T h n v. Sau , ng c phong V Xuyn b, gi chc tr n
th Sn Nam. Li dng m&n thun v tra n h chp gia c c i
th n ca nh L, Mc n g Dung em qun n h bi dn cc
t h lc phong kin m nh,
c vua L tn nhim th n g ln
cng. T ip , vi tc An H ng
vng, M c ng Dung p h b n h L.
Sau khi n nh c triu chnh, u 110111 1530, Mc ng Dung nhng
ngi cho con l Mc Dng Doanh, cn m nh th xng l Thng hong v
sng d C Trai (Dng Kinh).
Tn ti trong mt bi cnh lun lun b s chng i ca cc cu thn
339
V . V ..
khi i ng" ; nh d,
II. T NC B CHIA CT
1. Chin tranh Nam - Bc triu
T khi M c ng Dung cp ngi nh L, nhu quan li c phn
ng kch lit. Nm 1530, Thanh Ha, L cng nhiu b tung ni dy
(1 )
340
DI CNG LCH
s VIT
NAM
V.V..
341
342
343
344
k X V II) :
345
gi. By gi nh L
- T rn h cn yu,
li ang lo
vic nh nhau vi
Nguyn, khng dm
chng c. T riu
nh L -
cha
theo
li cu khn
ca h
Mc, nh Thanh
B n g
buc cha
346
347
Dgi
ng u ng h
348
mt ,
Qu n vit:
349
Chng XII
s t (on ihu, T .IV , Sd, ir 126. L Qu ) n irong Otii Vit tmg i c ng c cng nhn xt
()
nh vy.
352
hin c.
S thu hp ca rung t cng chng t rng, rung t t hu pht
trin cao . Vic mua bn rung t, kin tng v rung t lun lun i
chuyn rc ri lng x. N m 1668, cha T rn h Cn phi h lnh iTiin
thu cho loi rung "n lu", cm dn x khng c t co, q u an li khng
c khm xt, vl vy hlnh thnh nhiu loi a ch khc nhau; cun g nhLn,
hon quan, quan li, cng thn, ho ph lng x. Cc nn i km, dch
bnh, thin tai tr thnh nhng iu kin ca vic m rng din tch rung
t t. Cho n cui th k X V II - u th kl X V III, trn t n g Ngoi
& bnh thnh hng lot a ch c trn 100 mu rung, nhiu ngi trong
c trn 1000 mu, hnh thnh mt s tra n g tri ca cc nh quyn th,
ph ho chuyn "cha chp nhng k trn trn h, dng lm ngi ring
cy cy cho innh"^'^ Nm 171 1, cha T rnh theo li t u ca cc i
thn a ra lnh "cm quan li cd rung t, t tin lp lm tr a n g tri...
nu ai tng thit p tran g tri mt x no ri th cho php t mnh
c trit i, hn trong 3 thng phi xong. Nu ai chn ch... s lun ti
theo php lut"^^^ Hnh thc s hu rung t tp trung li b xda b.
Mt nt c sc trong tnh hnh rung t d ng Ngoi ng thi l
s pht trin ca c h s hu rung t lng x. Cuc s n g bp bnh
trong thi im lon lc, chin tranh , thin tai thng xuyn e da a to
iu kin cho s pht tri n ca tc cng rung cho cha hay cho lng. Hu
nh lng x no cng ct t nhiu rung "hu thn", "hu pht" ny. S lng
s hu trn 3 0 - 4 0 mu rung loi ny khg t. L ng dng n cp
cho x tr n g , tr n g t u n , l m " r u n g t h y " , " r u n g h c ", "ru n g
thng"
V . V ..
353
V.V..
thc hin khn trng. Nhiu lng mi c th n h lp, din tch rung t
c md rng v ngy cng thu ht dn lu tn. khuyn khch vic khai
hoang, cha T r n h tm thi min thu cho loi rung ' n lu", cho php
23- C LSV N T.tp
351
I. NG NGOI
Cc x ng Ngoi, c bit
l\
1. T in h h n h ru n g dt
T u th k X V I, rung cng lng x dn dn b bn cng ho a
phng lng on. Chin tranh, s bt lc ca nh nc cng nh hng
quan trng n cuc sng nng thn. 0 nhiu ni, rung th cc tru^ cc
cng thn triu i trc, rung cng thn nh L b chp chim v phn
tn Rung cng lng x ngy cng thu hp li. Tinh hnh buc n h L Trnh phi b c h lc n, thu bt rung ban thng cho cc cng thn
nh L c rung t phong thng cho c c tng c cng trong chin
tranh Trnh - Mc, Trnh - Nguyn, cp cho cc quan li c c i s,
cp cho quan chc v hu v.v... Mt b phn rung t cng c dung
cp cho qun sl. chng li nhng ch trng d, nhiu ni lng x tm
cch n giu rung t cng, khai gim din tch nng thn, hlnh thnh
mt lp cng ho nng thn m ph ch a thng gi l "quyn cai th
dch", "cng phin" c quyn chi phi rung t cng, nh nc khng
sc trn p. m bo thu nhp, tr cc loi rung cng thn, rung 3
thn, rung binh ]nh, nh L - Trnh b t t t c cc loi rung khc t
rung cp t rung th nghip, rung cng u phi np thu. N m 1664,
nh nc ban hnh php "Binh I\ giao cho cc a phng thng k 9
354
(theo
Nh bc hc L Qu n t h ki X V III cho
V .V ..
truyn tng, tuy nhin do khoa hc k thut khng c quan tm, nn ngi
nng dn khng c iu kin cd c nhng ging la cao sn hay cch sn
xut nhm Tx^ng cao nng sut. Tinh trn g thiu i tr thnh khng trnh
khi nht trong nhng nm c thin tai, chin tranh hoc chu c h bc
lt, nhng nhiu ca a ch, quan li h khc.
Nhm vt qua cnh kh qu hng} ngi nng dn r lng i phu
355
tin/mu.
N m 1 7 2 8 nh li:
R u ng cng, t u chia lm 3 h n g np thu:
Cng:
T:
hng 1: 3 tin/mu
hn g 2: 2 tin/mu
hng 3: 1 tin/mu
Ngoi ra c c loi rung ni, rung bi, rung ci, rung nh cha, rung
hu, t bi v.v... u phi np thu nhiu t khc nhau. Cc ca nh, gio
phng ... u phi chu thu.
Ngi nng dn t in cn phi chu nng hn: theo cc bia cn li, mc
t thng thng l Iqu an 5 tin - 3 quan, c khi !n n 6 hay 8 quan/mu.
T a c<5
t h hiu qua li iu tr n ca Bi S T im nm
1730;
356
Con i! m bo con ny
Cp dm l gic, cp ngy l quan.
Nhng, nh vy cng cha ht. S suy yu ca nh nc trung ng,
chin tran h phong kin a to iu kin cho bn a ch, cng ho a
phng th sc honh hnh, no l t trm thu thu ring, no l t tin
t chc x t kin, thu tin thu thc ca dn n chi tha thch.
T rong "Thng s c ca Ng s i nm 1 7 19 c on vit: Bn
ho cng gian hot trong lng mc, gio quyt ngdn, di tr
trm khoanh, chng ly th lc m x s, dng cch xiu chim
li mnh, bp nn k ngho nn, khinh r ngi ngu ti, hi
c ai tri thl ch n g vu n gi ha... ng ghl hn na, nbng
k bt ng gian gio cn hm hi dn lnh, nh thy xc ngi
bn ng a tr i nm thng khng r tung tch, thl nhn ngay
mnh l ngi th n .., em mt ngi ng thin ct ca m minh
ght b xa nay, vu co thnh n git ngi"^^).
Tt nhin, ngi nng dn vn phi t mnh tlm thy cuc sng than h
thn cho m nh; ngoi vic r a sc lao ng sn xut, t n g thu nhp, gip
nhau trong sinh hot, h cng to nn c mt tro lu vn hc, ngh th u t
phong ph v nhiu m t va lm p cuc sng lam l, ti tm, va
u tranh chng mi thdi h t t xu ca bn tham quan li.
Cui c n g "tc nc, v bd", h cm v kh ng dy u tra n b
bo v cuc sng ca mnh, i t do.
(1 ) Lch iu h iin chuangloi ch, T .I I I , S d . ir. 103 - 104.
357
[I. NG TRONG
1 . Q u tr n h k h a i th c d t d ai, th n h lp l n g xm
- V ng Thun Qung : c sp nhp vo lnh th i V it t cc th
ki trc, n n m 1471, chnh thc hinh thnh hai o tha tuyn: Thun
Ha v Q ung Nam. Cng t nhng th k X II - X III c dn V it thuc
nhiu t n g lp khc nhau vo y khai ph t hoang, xy dng xdm
ing. S dn Vit tng ln nhanh chng t u th ki X V I v trong nhng
nm Nguyn H o n g trn th Thun Qung, tron g chin tra n h T rn h Nguyn. H l nng dn ngho phi t b qu hng x Bc, l nhng
gia nh thn thuc vi cha Nguyn, qun s c a vo y n tr,
l t binh, i nhng ngi b qun Nguyn bt a vo tron g ln nh ra
Ngh An
V.V..
H ) 'I tic o L Ou Dftn Iro n g Ph bifn lap lc Ihi Ih ki ir<'lc, Ih co s sch c a h Nguyn, lng s x
phng c a T h u n I a l hdn 1336. (S<l. iran e 134)
(2 ) l*h c o Pi hirt tp lc^ Sd.
358
I CONG LCH
VIT NAM
359
so,
Ni i trng: 3 mu
V . V. .
360
DI CNG LCH
s VIT
NAM
c.
(4) Trich G. Tatculet, La gcate ranqaise en Indochine, T.l, Paris 1955, ir.l39.
361
quan tin/mu.
np 4 0 th n g thc
8 hp go
Nh ng
np 30 thng thdc
6 hp go
T am ng
np 2 0 thng thdc
4 hp go
hc (m i hc = 5 0 - 7 5 thng)
362
Thu nhn inh gtn 4 loi: sai d, cc m, thng tn, tit liu vi
mc kh nng;
T r n g hng ;
3 quan 3 tin
Dn h n g :
1 quan 9 tin
Lo h n g :
2 quan 1 tin
B t c :
cn ln n 4 - 5 quan.
Theo L Qu n, tng s th u cc loi ca Qung Nam - cc n a m l:
T h u rung: 6 .0 4 8 .5 2 6 th n g 8 cp/nm
363
c c th k X V - X V II, trong khi i Vit b chia c t th n h Nam Bc triu ri ng Ngoi - ng T rong th trn th gii c nhiu bin ng
mi. S pht tri n ca cng thng nghip T y u dn n s kin "pht
kin ln v a l", thng nhn u chu b t u m rng bun bn vi cc
nc phng ng. ng thi, thng nhn cc nc Dng nhu T rung
Quc, N h t B n , Innxia... cng hot ng rm r; v vy, hnh thnh s
giao lu bun bn quc t gia i Vit v cc nc xung quanh. Nhu cu
hng ha t n g ln. T c ng nhiu m t c a nng nghip cng to iu kin
thun li cho sn xut th cng v trao i bun bn. Nn kinh t cng
thng nghip i Vit chuyn sang m t giai on pht tri n mi.
364
2. T h c n g n g h ip n h n dn
Hon cn h mi ca t nc lm tn g nhu cu v hng th cng.
Khp cc ln g x, u u cig hlnh th nh nhng ngh th cng, nhng
th th cng chuyn cc ngh rn, mc, Ti, dt vi la, ko t, c chung,
t tng, ch m tr, lm , lm gm, lm tran g sc, dt chiu
V .V ..
Sau
y l mt vi ngh chnh:
- Lm gm: vn l mt ngh truyn thng hnh thnh v tn ti hng
nghln nm . Ngh lm gm, pht tr i n nhiu ni trong nc v ni ln
cc lng gm danh ting nh B t T rng, Th H, Hng Canh, Chu u
Vn nh, nh Trung, H m Rng, Ph Lng, M Thin, Ph Khang, Bin
Ha
V .V ..
lng cc sn phm snh, B nh bt, a, gch trn g men, binh hoa, chn
n
V .V ..
Gi th gi vic trong nh
Khi vo canh ci, khi ra thu tha
Nong t m , khung ci, con thoi, ci x a , ng sut l nhng vt quen
thuc vi phn ln ph n. Gio s A. Rt nhn xt : ''ng T ron g rt
nhiu t, nhn d&n dng c t n li nh c", li bun Bori cng
ng quan dm khi vit; ng Trong "c r t nhiu t la, n ni nhng
ngi la ng v h lu dng thng xuyn, hng ngy", ng Ngo,
ni ting c c lng La, "H Ty qu la', nh L Qu n nhn xt: "Huyn
T Lim v an Phng... c nhiu bi trn g du, nhn dn chm v vic
chn tm , dt ci. Cc x H Hi, Th in M, La, T ru n g Thy v i
Phng c ti dt la, trlu, llnhj l. T h n g Long v Ph Xu&n l hai tru n g
tm dt truyn thng v cc phng Y n T hi, Bi, Trch Si, Trc B ch ,
Nghi T m , T hn h Cng v.v,.. Sn in, Dng Xun, Vn X un... "Thng
Hoa, in B n bit dt vi, la, vc, on, lnh, l hoa, mu, kho p khng
km Q ung ng". Khi lng sn xut ln, ngay t u th k X V II, theo
Bori : "T c<5 mt s lng r t ln. n ni cung cp. c cho N ht B n , gi
365
V. V. .
366
v c nh nc trng dng.
- Ngh lm giy; Pht trin rng khp cc th ki XV II - X V III. Cc
lng Ph nh, Yn Thi (H Ni), c S (Tha Thin). Chu Kh (Bc
Ninh) i Ph (Qung Binh) v.v. Ngi ta sn xut c cc loi giy khc
nhau: giy bi, giy lnh, giy trung, giy vng, giy lc l, giy thanh
dng, giy moi v.v.. Cha Trnh cho lp cc lm giy Qung c (H
Ni) sn xut giy i phng cho nh nc.
- Cc ngh th cng c truyn ph bin khc nh dt chiu, lm ndn,
nhum, c ng, khm trai, chm vng bc
V. V. .
ng, sn xut ra hng lot mt hng khc nhau, phc v cuc sng.
- Bn cnh cc ngh c truyn, xut hin mt 3 ngh th cng mi,
ngh in bn g xut hin li vi v T s Lng Nh Hc th kl XV, c
bin thnh chuyn nghip vi dn lng Liu Trng, Hng Lc (T Lc Hi Dung). Ngi th Liu Trng khng ch lm vic nh, lng m
cn i khp cc ni khc bia, khc bn in cho nh nc
V.V. .
367
3. Hot dng hm m
Vic khai thc kim loi pht trin nhanh chng cc th ki XV II - XVIII.
Dng Ngoi, hng lot m c khai thc :
- ng, T Long (Tuyn Quang), Tng Tinh, V Nng, Sng
Mc, Lim Tuyn (Thi Nguyn), Trnh Ln, Ngc Uyn (Lo
Cai), Hoi Vin (Lng Sn) v.v.
- B c: Nam Xng, Long Sinh (H Giang)
- Vng; Kim M, Tam Lng (Thi Nguyn)
- Km: Cn Minh (Thi Nguyn)
- Thic: V Nng (Thi Nguyn) v.v.
Kim loi thu c tr thnh mt ngun ii cho thng nhn, phc v
vic c tin, c sng n, lm trang sc v cc vt dng hng ngy
ca nhn dn. Thng nhn Dng Ngoi ln lt ch ng vo bn cho ng
Trong
V.V..
{1) w. Dimpicr, Nhng chuyn i v nhng iu khm ph, Londoo 1931, (bn dch)
368
V.V.,
y lp th n h c c thuc (gi l K im h) vi s dn th c np hn 5 0 0 0
ngi chuyn o t, i vng, lao ng gin n. Vo na sau t h k
X V III, n h a n ci li ln ca cc ngun c vng, quc ph T r n g P h c
th t bi.
Ttm li, c c t h k X V II - X V III, khai th c hm m tr th n h
369
II. S P H T T R I N C A T H O N G N G H I P
T h kl X V I - X V III chng kin mt thi k pht trin kh rm r ca
thng nghip. Mt mt, o nhu cu thot khi 3 g b ca nng nghip
1. Bun bn trong nc
Cc ch mc n khp cc ni, hu nh mi lng u c ch hoc c c
cm ing c h ia phin trong tun hp ch, ca dao vng Vnh Bo - H i
P hng t n g c cu:
Mt Ru hai Mt ba Ng
T Cu nm Tng su d li Ru
Mi huyn c<5 khong t 1 0 - 2 0 ch lng, ch cha, ch huyn. Cc lng
V.V. .
u e
V. V. .
Theo
V.V. .
370
nc tnm, than , than g, gm, hng iot thu t la, vi vtc, pho,
giy c c loi (1 5 loi), v t th cng V . V . . ng T ron g, dn bun th n g
ch go thtc t G ia nh ra bn cho dn T hu n Q ung v mua c c h n g
phng B c ch vo.
Cng vic bun bn thng nm tron g tay ph n. Tuy nhin vic bun
bn ln l i do nam gii m nhim . ng thi ct nhiu ph th n g
chuyn bun chuyn, c b it l bun bn thtc go. Nm 1 7 4 3 , cha
T rn h va h lnh min th u v th u tu n ti cho c ng N goi th
lp tc "nhng bn ho ph v k ti u dn li nhn c hi m phn nhiu
ua nhau lm ngh ngn, t k chuyn v ngh nng". Chnh ph cha
cng n h n thy: "Hin nay, sau cn binh la, ti lc ca dn thiu th n ,
chi cn tr n g vo cc nh giu bun bn chuyn vn t ch cd n ch
khng"^\ Do , l th u n h v on gin, nhng on ng giao lu
xui ngc hay gia ng b n g v liin b i n , Cha T rn h cho t c c s
tun ti "ch kim so t ngi l... ch khng nh th u ngi bun
bn". Mi ch thng c mc th u ch u n g ( ng Ngoi cng nh n g
T rong). N m 166 4 , do bn quan li ph tr ch cc tu n ti, bn "hch
sch tin go ca khch i ng qu lm", "ngi bun bn k h n g tin
i li", cha T rn h a h lnh tr i t b 13 s tu n ti v mt s bn .
Nm 1 7 2 3 , cha T rn h cho t r i t b th m 3 s cQ, t 4 8 mi, nh vy
D ng Ngoi cn t t c 14 s tu n ti v 6 bn ln phi chu thu. N m
17 4 3, cha T rn h lnh t r i t b mt ln na, chi gi li 2 tu n t Bin
Sn v K h Lu "l ng thng ra bin". Tuy nhin bun bn vn gp
nhiu tr ngi do bn cai tr n g t ti n t thm s ph, thu th u ngoi
ngch, s ch nhiu ngi bun bn
V. V. .
y vn l nhng
371
2. B u n b n v i th n g n h n n c n g o i
cc th ki X V I - X V III, vic bun bn vi thng nhn nc ngoi
pht trin rm r. Bn cnh cc thng nhn T ru n g Quc, Giava, Xim
quen thuc v ngy cng ng o, xut hin cc thuyn bun N h t Bn,
v c bit l c c thuyn bun B o Nha, H Lan, Php, Anh,
-
372
V. V. .
373
374
37 5
- N h n xt chung :
Nh vy, c c th ki X V II - X V III, vic bun bn vi thng nhn nc
ngoi p h t tri n v m rng hn hn nhng th k trc. B n cnh cc
thng n hn chu quen thuc, s xut hin ca cc thng nhn N h t
Bn v phng Ty^ m c du cha nhiu, cha u n v lin tc, nhng
nh du thi ki i Vit i vo lung giao lu bun bn quc t. Vic
376
" t
ng T ron g cn
hi i Vit
1. S hng kh ca cc d th
Cng thng nghip pht trin lm hlnh thnh mt s t im bun
bn c tnh cht a phng nh ng ng, K La (L ng Sn), Vn Dn,
Vn Ninh, ng T riu (Qung Ninh), V Hong (Nam nh), Ph T hch,
Phc L (Ngh An); Ph X un (Tha T h in ) Nuc Mn (B n h nh), Bn
Ngh (Gia nh), Nng Ni (Bin Ha), H Tin v.v. v bn cnh l 3
th Ph Hin (Hng Y n), Thanh H (T h a Thin), Hi An (Qung N a m Nng). T h n g Long phn thnh ln vi tn K Ch.
-
V.V. .
Dn cc phng ch yu
377
V.V..
su dy :
Gio s Xanh Phanl m t: "Kinh ca n, ti xem c th ln
bng P a ri v dn s cng bng... N nm trn b xnt con sng
gi l sng Ci, s thuyn b nhiu n ni gh vo b r t khd
khnV Gio si Marini vt: "Cc nh K Ch u mt tng...
c 6 2 khu ph m mi khu rng b n g mt thnh ph nh ca
nc . Cc ph u y th th cng v thng nhn, trnh
nhm i mi u ph u c mt ci bng hay du hiu ghi r
ph bun bn ci gl..." (t liu cc nm 1658, 1666).
Vo c c nm 1685, 1688, thng nhn H Lan Brn m t:
T h n h ph Ca Cho (K Ch) cd th so snh vi nhiu thnh
ph chu A nhng ng dn hn. N ht l nhng ngy mng
mt v rm m lch, l nhng ngy phin ch... cc con ng
rng by gi u tr thnh c h t chi n ni chen qua m ng
ngi 100 bc trong khong na ting ng h l mt iu
sung sng. T t c hng hda trong thnh ph6 mi th bn
mt ph ring v cc ch cn chia ra lm mt hai hoc nhiu
khu l ni m nhng ngi tron g khu mi c m ca hng"^*^
Cn ampi th vit: "Cc ph chnh kinh rt rng, tuy cd mt vi ph
hp... V ma ma, cc ph rt bn... cng rnh y nhng bn en, hi thi".
th ki X V III, theo gio 9 Rsa "Nn thng mi c a T h n g Long t
ln". Nm 1736, s thn T ru n g Quc i Ngy T ip i chi K Ch hng
phn lAm nn 8 bi th vi nhng cu nh
N g y d i huyn ch xe d on g
B n bun l lt trp trn g chen u a.,, (dch)
By gi, mi huyn ca T hng Long c chia thnh 8 khu, mi khu u
CUC
378
V. V. .
"Th n h t K in h k, th nh P h Hin".
Thng nhn Nht B n , T ru n g Quc, H Lan, Anh, Php n y
bun bn, lp thng im. Nh nc L - Trnh bin ph Hin thnh
trm trung chuyn ca thuyn bun nc ngoi. Theo cc gio s phng
Ty, t h k X V II, Ph Hin cd trn 2 0 0 0 nc nh. Ngi T r u n g Quc
nh c y t r t sm, t n g thm rt nhiu vo c c th k X V II X V III. H xy dng y mt khu ph ln c tn l B c Ha (vi 3
phn Thng, Trung, H). Nhiu ph thng T ru n g Quc chuyn mua hng
ch i c c nc khc hoc bn ii cho cc thng nhn phng Ty. Cui
th k X V II hnh thnh khu nh ca ngi V it vi tn Nam Ha. Cc
thng im ca ngi H Lan, ngi Php, ngi Anh u khu ny.
Khng tu sau, y cng hnh thnh 2 0 phng, trong c 8 phng
th cng. Tuy nhin, vi t cch l trm trung chuyn, va l ni thu thu,
kim tra h ng hda ca nh nc, mc u hnh thnh ph phng theo
kiu K Ch, Ph Hin khQg o iu kin pht tri n ln tron g bi cnh
khu vc ca Sdn Nam ny. S i ng ca sng Hng vo gia t h k
X V III l m t trong nhng nguyn nhn chnh dn n s tn li ca
Ph Hin.
- T h an h H : nm t ngn sng Hng, gn ca T h u n , do ngi
T ru n g Quc thnh lp vo nm 1636 kh.i c php ca cha N guya. Cc
thng n h n T ru n g Quc y thng xuyn lin h vi Hi An, Ph Xun,
nhp ng, cc kim loi, v kh, len d, s bn v ch h t tiu,
cau, tr m hng, h phch, vng, yn so v T ru n g Quc, san g MaCao,
Nht B n . T hanh H c xem l khu bun bn c a Ph X un , c gi
l Di Minh khch ph". Thi T y Sn, y l m t n v hnh chnh c
lp vi tn "Minh hng x - T hanh H ph". Do cn ni sn g Hng,
tu thuyn khng cp bn c, ph T h a n h H tn n, thng nhn tn
i cc ch khc.
379
ngoi quc thng lui ti bun bn l hi cng thuc tinh C acciam (tc
Qung Nam)... thnh ph (Hi An) ln lm, n ni ngi ta c t h ni
n c hai th tr n ; mt ca ngui T rung Quc, mt ca ngi N ht
Cha Nguyn t Tu ti y kim tra , nh th u thuyn bun ngoi
quc. Ngoi ngi Nht v ngi Hoa, thng nhn B o Nha, H Lan,
Anh, Php cn thng xuyn lui ti Hi An. H nhp v kh, hng m i ngh,
thc phm c h bin, km, bc v.v. v mua i th t la, lm sn
qu, yn so, nng sn... y, nh Hoa thng T r n Duy nhn x t: "Cc
ha vt t ph T h n g Hoa, in Bn, Quy Nhn, Qung Ngi, B in h Khang,
Nha Trang u theo ng thy, ng b tp trung v", "khch phng
Bc u t tp y mua v nc. Cui t h kl X V II, nh s Trung
Quc Thch i S n vit :
Hi An l mt m u ln, ni t hp ca khch hng c c nc...
Hai bn ng, hng ph lin nhau kht st,ch ph ht thy
u ! ngi Phc Kin., cui ng l cu Nht Bn tc Cm
Borri, Tng trinh v vung qc Ong Tmng (hn dch), London 1633.
380
Trm quan th dc tc hu
Mi quan tc b ai no km ai
Vic kin tng i tin bin thnh gi tr ch yu ca cc chc quan ph,
huyn c nh nc em bn. nng thn, bn ho l t hp n ung,
chi bi, ri ch ia nhau bn ngi th, b n rung cng ly tin...
S suy thoi ca h t tng Nho gio v s sa a ca h ng ng quan
li, a ch cng ho t t nhin ko theo s cng khd ca ngi nng dn
Mu thun giai cp tr nn su sc v bng ln thnh nhng hnh thc u
tran h x hi, vn ha khc nhau vo na sau th k X V III,
3.
V.V. .
381
c. TNH HNH VN HA
Cn bc cn tin cn t
382
S pht tr i n hn ch
383
ngi sang T ru n g Quc xin kinh Di Tng. Nhn dn nhn cng cng
sc, tin bc vo tu sa, xy dng cha, theo pht. Nhng, nhn chung P ht
gio khng cn thnh t nh thi L - T r n , cc nh cha khng cn l
nhng tru n g tm va ging o va c mt nn kinh t phong ph.
o gio ha nhp vi tin ngng dn gian cng pht trin hn trc,
c vua quan sng m. X u t hin nhiu o qun cc n, nhiu v tu
tin" ni ting nh Phm Vin Ngh An, Nguyn Hon Thanh Ha v.v...
2. S th m n h p c a d o T h n C h a v s r a di c h Q u c n g
Hinh th n h t th ki I quc R m a c i, o T h in ch a ngy
cn g ph cp chu u v gi vai tr th n g tr tron g cuc sng t m linh
ca ngi u. V o cc t h k X V I " X V II, khi ngi phng T y p h t hin
ra con ng i vng quanh th gii, b t u trao i, bun bn v chnh
phc c c vng t thuc cc chu lc k h c thi T h in cha gio c n g tr
thn h m t phng tin thm nhp ht sc quan tr n g ca h. C c gio
s T h i n cha gio thuc nhiu dng tu khc nhau theo c c thuyn
bun th m nhp hu ht cc nc ngoi chu u. S cO ghi li s
kin, n m 153 3, m t ngi phong T y l In k h u (Ig n a tio) ln lt ln
truyn o x N in h Cng (N am T r c - Nam nh) x T r L (T hi
B n h ), x Qun Anh (Hi Hu - Nam nh). Sau <5, m t s gio s N ht
b ui khi N ht B n cng san g i V it truyn o. C c gio s Ita lia
nh M a teo R icc, B o N ha nh B. Ruyd... cng theo thuyn bun vo
i V it. Tuy nhin do khng bit tin g V it li thiu kinh nghim nn
hot
T g
khng cd kt qu.
384
vo
p: "l cha, c h a s n g
385
V ..
386
DI CNG LCH
s VIT
NAM
387
thu kha.
Nm ni ting ca ng l N ga L on g cng v
d u n g un. n g cn l
Hai bi th
388
V. V. .
2. Ngh thut
cc th k X V I - X V II, ngh thu t cng c bc pht tri n mi. Cc
hnh thc ngh thut sn khu ngy c n g i vo i sng ca nhn dn.
tr thnh nhng hnh thc snh hot tinh thn ca nhn dn. Nhiu a
389
V.V..
V.V..
S ( j j E tg i
V.V..
V.V..
Cng nh vn hc n gian,
n b ngn cm.
Ngh th u t c c th ki X V I - X V III khng tn li i m tri li pht
t r i n ln m t trnh mi, th hin thc v cuc sng tinh th n ring
ca nhn dn ng thi.
390
3. Khoa hc - K thut
Ni tip vic lm ca Hong Dc Lng, T r n Vn M, cc t h ki X V I -
V.V..
Chng XIII
ng ngoi
392
triu h in chng).
Cng nm t, cha Trnh cng h lnh cm "cc nh quyn qu, co' th
lc khng c nhn nhng x dn "v ngho i phi xiu g i t m mua
rung t ca h, chim lm ca ring, t tin lp thnh tra n g tri" v quy
nh "nu ai tng thit lp tran g tri mt x no ri th cho php t
minh c trit i, hn trong 3 thng l ht
393
2. T h u k h a n n g n, q u a n li th am n h n g
B my quan li thi L - Trnh u th k X V III khng cn nh trc
na. nm ht quyn hnh, ph cha thay 3 phin c bng 6 phin (Li,
H, L, Binh, Hlnh, Cng), mi phin 60 nhn vin, chu trch nhim chnh
hot ng ca cc b. S lng quan i t n g n, b my cng knh. B
b ch lc in c, nh L - Trnh t ra ch ban cp x dn lc cho
cc quan, trc tip gnh nng ph dch ln x dn. Khi t li ch
thu rung t, nh nc "no lm s dn inh, no nh ngch thu t,
khng cho mt h no c thot, khTig thc t no b ri, tm bt dn
iih trn trnh, tra xt rung n iu, khc nghit qu chng.., bn li in
nhn y lm gian".
Nhu cu chi tiu tng ln trong khi do i km lin min, nhn dn
khng np c thu, b lng i lu tn ngy c n g nhiu, nh nc t l
mua bn quan chc thu thc, tin. Nm 1721, nh nc mi lnh cho
394
V d nh :
Dng t 15 00
D ng t 50 0
2 5 0 0 quan c tri ph
12 0 0 quan c tri huyn.
395
3. i s n g n h n d n s a s t n g h im tr n g
Do bt lc trong vic qun l v bo v cc cng trnh thy li, nh nc
L Trnh nh phi b mc cho bn quan li a phng thu tin ca dn,
thu ngi lm. Bn ny nhn tha K nhng nhiu, hch sch nhn dn,
tham , v vt tin ca. Lt li, mt ma lin tip xy ra vo cc nm 1690,
1694, 1695, 1702, 1703, 1708, 1711, 1713, 1721, 1727, 1728, 1729... i
km lin min, mt u la nh gi n l tin, n gian phi n v cy,
rau c, l cy, thy cht i y ng, thn xm tiu iu". Nm 1730,
Mn Tr {H ng Y n ) v, nc sng Nh trn ngp, la m ca 8, 9 huyn
u b hi", 5 2 7 lng phiu tn . Nhng nm 1 7 4 0 - 1741 i to c c trn
ng bng, nn g nht l Hi Dng. S c chp.
Dn gian b c cy cy, c c th tch tr lng xm hu nh
ht sch... Dn phiu tn dt du nhau i kim n y ng.
Gi go cao vt, mt trm ng khng c mt ba no. Nhn
n phn nhiu phi n rau, n c, n ni n c tht rn, tht
396
(2) Phan Huy Ch,Lch ir i J hin chng loi chi, T.II, x u a hc, UN 1%I.
397
398
DI CONG LCH
V IT NAM
chin thuyn,
Ty.
399
tri<'u nh
1741 chi ch m d t g ia i on u c a p h on g t r o
nng dn.
400
- K h i n g h a N guyn Hu Cu (1 7 4 1 -1 7 5 1 ). Nguyn Hu Cu qu x
Li Dng, huyn Thanh H (Hi Dng), thu nh nh ngho uc m cho
i hc, tng l bn ca Phm nh Trng. Nhng ng khng thch vn m
ham hc v, m a ao, phi nga, bi ln u gii (ngi ng thi g l
qun He). T sm bt binh vi cnh quan li tham nhng, Hu Cu b
theo ng cp a phng, tham gia cp ca cc thuyn bun cu
gip dn ngho. Nhng nm 1739 1740, ng tham gia ngha qun Nguyn
Tuyn, Nguyn C, rt c qu trng. Gp lc m t inia, di km, c bit
l vng Hi Dng chu nng hn c, Hu Cu t chc cp thuyn bun
401
402
403
404
DI CNG LCH
s VIT
NAM
rng ln Din Bin, Sn La, Ha Bnh... B y gi, c c cuc khi ngha min
xui b dp tt, tru nh L - Trnh cn lo vic phc hi kinh t, cng
c li chnh quyn. Hong Cng Cht vn ng nhn dn c n g ngha qun
xy dng thnh ly kin c Nong H t (in B i n ), t n g gia sn xut,
chng li c c cuc tn cng ca qun triu inh. T ro n g gn 2 0 nm, cuc
sng ca nhn dn vng ngha qun chim ng t n g i yn tnh.
Ngi Thi cn lu truyn nhng cu th : Cha th t l yu
dn, cha xy dng bn mng, mi ngi c yn n lm n...
Nghe chng ting ht ca Keo C h t tro n g ph, ngn vang khp
cnh ng Mng Thanh bao la...
N m 176 8, triu nh c H ong P h n g C, P h m Ng Cu, P h an L
P h in hp qun ln n p. B y gi Cng C h t c h t . Con l Cng T o n
ln thay, sai qun chng c mnh lit. u n m 1 7 6 9 , q u n triu inh
tp tru n g nh m nh vo vng T h m C. N g h a q u n b th u a , Cng Ton
phi b chy sa n g Vn Nam. T h n h ly b s a n phng, cu c khi ngha
c h m dt.
-
405
ngi, n u cp bc
y . Do tn, Nguyn Hu C u c
nhng lc "ch mt th n
chic",
406
GUC
407
408
115 x...
Nng dn ngho ni dy u tranh l hin tng khng trnh khi. Nm
1778, nng dn ng bng ven bin Bc b do cc
Kim Phm, T r n Xun Trch cm
u ni dy nh ph An Q ung ri ko
409
san g ph cha, i cha giao hai vin quan ti chng ang Um.
T rn h Khi v Dng
Thi phi ly
1 0 0 0 l n g bc v 3
vn qu an ti n ch n g th a m n g cho
2 ngi kia.
"Lon kiu binh" nh du s tan r c a th lc h Trnh, gy nn mt
s i lp ln gia nhn dn v qun s, nh nhn xt ca s c "qun v
dn coi nhau nh k th".
2. C u c k h n g h o n g n g T r o n g
Nhng u th ca t Dng Trong gip cc cha Nguyn gi c
tnh tr n g n nh ca x h trong mt thi gian kh di. Nhng ri nhng
m thun c hu ca ch phong kin cng dn dn pht huy t c dng
v t gia th ki X V III, a ng T ron g vo cuc khng hong.
T 166 9, rung t vng Thun Q ung phn ln l rung cng,
nhng nh nhn x t ca L Qu n sau ny, do t thu phin phc, nng
n, nhn dn khng ng ni, nh cha buc phi '"chu ph" cho bn on
lm rung t hoc bn ho l t vit l rung t t em bn on ht "n
ni dn khng ct rung m lm n sinh sng". Vic chp chii rung t
cng thng xuyn xy ra. Cui cng n gia t h kl X V III thl xy ra tinh
trng, rung cng... hoc cd ngi em bn hoc cm c, b hoang, s cn
li b bn nh giu xm chim khin ngi ngho khng c mnh t cm
di, cho nn ngi giu cng giu, ngi ngho cng ngho, th u thiu, dn
!u
hnh ki ic tp.
410
411
Quyn hnh thc t do Trng Phc Loan thu tm, t xng i Quc ph.
Mt mnh y chim ot 5 ca ngun, hng nm thu li 4 - 5 vn quan tin.
Y cn nm b H hch sch cc thng nhn nc ngoi n bun bn.
Theo s c, tro n g nh Loan "vng bc, chu bu, gm vc y ry; n bc,
tru nga khng bit bao nhiu m k". Mi khi qua ma ma, Loan em
vng bc ra phi n n g "sng chi c m t gc sn". Ni b chnh quyn phn
chia b cnh. N hng ngi chng Loan u b git hi, cch chc.
Ph huyn, lng x nm trong tay bn quan li cng ho tham nhng.
Mt x hi cd n 17 tng th n (quan thu thu) v 2 0 x trng. Chnh
tr thi nt.
Tnh hnh tr nn tr m trng hn v ci gi l nn "tin hoang". Nguyn
l ng T ron g phi mua ng ca ng Ngoi thng qua c c li bun ngoi
quc; khi chnh quyn ng Ngoi tm cch cm ngt vic d v thng
thuyn nc ngoi t i thl cha Nguyn buc phi dng km c tin. K t
qu, nh li bn ca D t s Ng T h Ln: "ly ng tin km chdng h m
thay ng tin ng bn chc, cho nn dn ua nhau cha thtc m khng
chu cha tin". D n Gia nh nhiu thc khng bn ly tin m thang
nhn cng khng mun i hng ha ly tin km, bun bn do d khng
thng, thdc go m in Nam khng ra c Thun, Qung, lm cho gi go
y cao vt ln khng phng cu vn. D<Ji km xy ra. Theo s c, Thun
Ha ct 2 6 5 .5 0 7 m u rung t cng t nhng, thc s cy cy ch c
1 5 3 .1 8 1 mu.
Nm 1752 mt nn i ln xy ra, dn b cht i r t nhiu. T nm
1769, trong khong 4 - 5 nm lin, i km din ra lin min. c bit l
nm 1774, Thun Hda b i ln, theo gio s L a B a c t t, "go t nh vng...
412
T han i ! L thay ch im ln ku
N m can h g o tht g i vi vu
T h i son n ghin g ng, ngy u m
Dt bn g sng ni m t m m y
H ng n hn ku bun ba tan tc
S i lan g n gan g dc g i a ng d.,. (C him ln ku)
Ngi nng dn ni dy. Nh s c ghi: "trm h c cn, trm
cp ni ln bn phng, trong ci t c nhiu vic''. Cuc khi ngha
413
414
DI CNG LCH
VIT NAM
2. nh d chnh quyn cha Nguyn v dnh tan qun can thip Xim
Ma thu nam 1773, ngha qun chim c phn ln ph Quy Nhn.
Thanh th ngha qun ln cao. Nguyn Nhc nhn dng mu k em
qun nh chitn ph l Quy Nhn ri tin ln chim nt Qung Ngi.
Triu nh Ph X un c tin d, ht hong c cc tng i ch n g c.
Hai bn gp nhau Bn Vn (gip ranh 2 tnh Qung Nam - Q ung Ngi),
Ngha qun rt v bn (T h n g Bnh) mai phc, nh tan qun ca cha
Nguyn. Cuc tn cng ln th hai ca qun Nguyn cng b nh lui. Cng
lc d, m t nam, ngha qun tin vo chim cc vng t t nam Bnh
nh cho n Binh Thun. Nm 1774, lu th Long H em qun t Gia
nh ra nh, chim li c vng t pha nam n tn Ph Yn. Ngha qun
gi vng Quy Nhn. Cng vo lc y, ng Ngoi, tha T rnh S m c
tin v cuc khi ngha Ty Sn ang lm lung lay chnh quvn Nguyn.
ng ta bn c Hong Ng Phc, Bi T h D t em qun tin vo nh cha
Nguyn vi danh ngha nh quyn thn Trng Phc Loan v dp lon
Ty Sn. T h n g 11 nm 1774, qun T rnh vt sng Gianh v chim dn
cc dinh pha bc Ph Xun. T rong tnh t h b o p c hai pha, cha Nguyn
bt T rng Phc Loan np v xin bi binh, nhng qun T rn h vn tip tc
tin vo. B i t khng chng li c, u nm 1775 Nguyn Ph c T hu n
cng gia quyn, thn binh vt bin vo Gia nh, qun T rn h chim Ph
Xun. T h n g 3 nm 1775, mt b phn qun T rnh vt o H i Vn nh
vo. Mt tr n nh ln din ra gia qun T y Sn v qun T r n h Cm
Sa (Qung N am ). Ngha qun b thua to phi rt v Bn Vn pha nam . B
Nguyn N hc nghi ng, T p nh vt b n
Qung ng v b quan nh
415
4 16
DI CONG LCH
V IT NAM
Ba nm trn th Lu n
Ngy th canh dim, ti dn vic quan...
Trong bi cnh d, mt vin tng ca cha Trnh l Nguyn Hu Chnh,
417
h c vua li c cha.,,
sao?"^*\
X c nh l l, Nguyn Hu Nguyn L li gi T hun Hta, sai
ngi v Quy N han bo co vi Nguyn Nhc, cn t mnh cng c c tng
kbc tin
chim
418
419
ca L Li thi xa. Trn co 8 phn tch iong quan lc lng ca hai bn,
thi xa v thi nay, Ng Thi Nhm khng tn thnh ch trng ca Nguyn
Vn Dng v ngh: tm rt lui vo ng gi phng tuyn T am ip (Ba
Di - Ninh Bnh) - Bin Sn (Thanh Hta) cho qun Thanh vo T h n g Long
ri cho ngi cp bo vi Nguyn Hu em qun ra tiu dit chng, ta nh
"cho chng ng tr mt m ri li ui i". Ng Vn S a tn thnh ngh
, mt m t h lnh cho qun s b m t rt v Tam ip - Bin Sn, mt mt
c Nguyn V n Tuyt phi nga v Ph Xun co cp.
Dc s dn ng v ni ng ca tn qun L Chiu Thng, ngy 17
th n g 12 nm 1 7 6 8 , qun ch lc ca Tn SI Ngh ko vo chim ng
T h n g Long. D phng th T hng Long, T n SI Ngh cho o quan c a Sm
Nghi ng dng Khng Thng (ng a - H Ni), o qun ca
i Kinh dng Sn Ty, lp nhiu n ly lin tip T hanh QuyTt, Nht
420
421
huy, nh vo n
Tn -
sng Lc Du sn
nh ch o d d i tc
n h ch o d en rng
n h ch o n c h c h lun b t p h n
nh ch o n p h i g i p b t h on
n h ch o s tri N am qu c an h hng ch i hu ch
Nhu li m t ca tc gi L Qu K s : "Hu dt li, ch qun d ran
nh sm , rung ng c hang ni, tri t i mu. Ri ching trng ng
thi khua vang, qtin lnh gp rt ln ng ra Bc".
C c n tin tiu ca ch nh Gin Khu, Thanh Quyt, N ht T o in
t b h. Khng m t tn lnh ch no chy thot. Na m ngy mng 3
tt, qun Quang T ru n g bao vy 6n H FIi (Thng T n - H Ty, cch
tr u n g tm T h n g Long 20km ) ng vo lc qun Thanh ang say sa trong
gic ng. Theo ng k hoch nh, Quang T ru n g cho bc loa gi hng,
ht hong, bt ng khi nghe ting loa vang nh sm dy, l gic b tay xin
hng. n H H b dit gn.
Q uang T ru n g cho ng qun li, chun b trn quyt chin sp ti n
Ngc Hi (thuc Thng Tn, trn quc l 1, cch T h n g Long 14 km). Theo
phn b ca Tn S Ngh, n Ngc Hi gi v tr then cht m t nam
T h n g Long v uc giao cho ph tng Ha T h Hanh ch huy.
422
Ngy mng 4 Tt, ang vui v n ung thi T n S Ngh c tin "quan
qun n H Hi u b qun Ty Son nh p b t h t ri!". Q u n s nh
Thanh cng hong s ni vi nhau: "T h t l tng tr n trd i xung, qun
Hng vn qun Thanh tho chy v pha T hng Long, b qun ta nghi
binh nn dn v ng Qunh , nh t y chy qu a c u v V n D i n r
ra T h n g Long. Theo ng k hoch, o qun c a i c B o a mai
phc sn m n bc Qunh , ra dn ch vo khu m M c v tiu dit.
Cng ng vo lc Quang T ru n g cho qun nh vo n N gc Hi, theo
ng k hoch nh, o qun c a c L on g (ng) t n c n g nh v
bo vo n Khng Thng - D ng Da. B t n cn g b t ng, qun gic
hong lon, chng yu t. H ng ngn qufin T h a n h t t r n . N h n dn 9
x ngoi th n h si ni dng rm r bn th n h hlnh rng, t ln xng vo
doanh tri gic tr chin. Tng ch huy gic l S m N ghi n g tu y t vng,
tht c cht ti s ch huy. H n g tr m th n bin h c a hn c n g t s t theo.
Tha thng, c Long h qun nh v tru n g t m T h n g Long.
Vo lc ca n h t sng ngy mng 5 T t, ting s n g nd lin hi m n tay
nam a lm Tn SI Ngh tinh gic. n Ngc Hi b t n cng. ang lo
423
CH DN
Qun Ty Sn tp kt
Sn Irn cng
i br> oanh ch
on ch b tiu dit
S (rn N gc H - Dng D
&TO
phao
424
vn
thuc ni
ang
ta
(Ng N gc u)
Nh vy l, trong vng cha y 5 ngy m va hnh qun th n tc
va chin
anh hng o vi Quang Trung mi mi sng ngi trong lch s khng chin
chQg ngoi x&tn bo v T quc anh hng ca dn tc ta.
Sau ngy chin thng, lm ch T h n g Long, Q uang T ru n g pht ngay li
chiu ku gi gic r a hng, vi nhng cu : " i ! vic qun, y l ci c
425
426
427
Quang Trung cng thc hin ch phn phong cc con trn tr cc khu
vc quan trng nh Quang Thy ph trch Bc thnh tit ch, Quang Bn
c trn Thanh Hoa.
Hng ng quan li bao gtn thn thuc ca nh vua (nh Bi c Tuyn)
cc v tng Ty Sn v cc cu thn nh L, t nguyn hp tc vi triu
Ty Sn (nh Ng Thi Nhm, Phan Huy ch, V Huy Tn, Nguyn Th
Lch, T rn B Lm, Nguyn B Ln, Nguyn Thip, Bi Dung Lch v.v...).
Quang Trung rt trn trng nhng nho sl ny v thng giao cho cc chc
v quan trng.
Chng hn, Quang Trung 3 !n vit th trc tip mi La Sn
phu t Nguyn Thip ra gip mnh. Trong th ln th 3 c on
vit: Qu c ( chi Quang Trung) hng ngh v m tng n,
tri 15 nm n gi, cha lc no dm qun. Khng ng nay
trng ln thnh Lc Nin c ngi ti ang d . y l tri
dnh phu t cho Qu c vy. Tuy phu t khng thm ti nhng
lng dn en trng ngng, phu t n ng lang c sao!",
Cc quan li u c bng lc theo ch hng t thu mt hay vi
x, mt s quan chc cao cp, cd cng th c cp thm rung t <nhu
Ng Thi Nhm, Phan Huy ch, Trn Quang Diu, V Vn Dang v.v...), tuy
khng nhiu <25-30 mu)
tin vic iu hnh, Quang Trung quyt nh chn dt thnh lp kinh
mi. Vic xy dng c xc tin ngay sau khi chn vng chn ni Dng
Quyt (gn Bn Thy - Ngh An) lm trung tm vi tn gi Phng Hong
trung .
Qun i c kin ton v cng c, bao gm thy binh, b binh, tng
binh, k binh v pho binh. Chin thuyn ct nhu loi, cd loi ln ch uc
voi chin, trang b 50, 60 i bc, ch c 5 0 0 - 7 0 0 qufln. V kh ct gio
mc, cung tn, sng trng, i bc, ha h. huy ng lc lng nhn
dn, Quang Trung tin hnh vic p li s h cc x.
Nhn inh c chia lm 3 hng: 9 -1 7 tui: vi cp cch
1 8 -5 5 tui: trng hng
5 6 - 6 0 tui; lo hng
Trn 60 tui: lo nhiu.
Tt c trai trng, khng phn bit sang hn, xut thn u phi ghi tn
vo s h. trnh tnh trng n lu, trn trnh, nh nc pht th tln
bi trn khc 4 ch "Thin h di tin" cho mi dn inh, i u u phi
mang theo v cd ghi h tn, qu qun v im chi.
428
429
thng nghip pht trin, chnh quyn Quang Trung ch trng khuyn
khch phc hi v m rng cc lng th cng cng nh vic trao i bun
bn trong nc v vi nc ngoi,
Bi ph Tung Ty h ct nhng cu : "L Thch Khi khi tun nghi
ngt'\ "T k o i oanh n gho h i ph n g dt gm , L a m nhen N m x gy
l "hoc ^'Chy Yn T h i nn trong sng chnh chong'' v.v... Nh th Phan
430
DI CNG LCH
s V I T
NAM
431
432
tu Php li
433
Q u an g T o n , Bi
G ng Da - H Ni
28-E C L SV N T.tp
Chng XIV
435
436
cho ngi ngoi h vua. Cc chc tam thi, tam thiu tr thnh vinh hm
gia phong cho cc i thn.
Mt kh khn ln v chnh tr ca nh Nguyn l xy dng chnh quyn
a phng. Nm 1802, khi lm ch c Bc H v quyt nh xem Ph
Xun l quc , Ga Long buc phi tm thi hp 11 trn pha bc thnh
mt tng trn vi tn c l Bc Thnh, do Tng trn ng u (ngi u
tin l Nguyn Vn Thnh), "ban cho sc, n, 11 nl, ngoi tr n u l
thuc. Phm vic ct bi quan li, x quyt kin tng u c ty tin m
lm ri sau mi tu... Gip vic c 3 to. H to kim chc ca Cng phng;
Binh to kim chc ca Li phng; Hnh to kim chc ca L phng. Nm
1808, 5 trn cc Nam cng c hp thnh tng trn vi tn Gia nh
thnh, quan chc tng t nh Bc Thnh. (Tng trn u tin ca Gia
nh thnh i Nguyn Vn Nhn). Bn di, ban u cc trn ng Ngoi
c, Gia Long t Trn th ng u, gip vic ct hai ti; T th a gm 3
phng Li, Binh, Hlnh v Hu tha gm 3 phng H, L, Cng. Nm 1804,
i vi cc dinh trn ng Trong c, Gia Long b cc ti X sai, Lnh s
theo ng h thng c quan nh cc trn ng Ngoi. Ngoi ra cn 3
o (cha c nng thnh trn) Long Xuyn, Kin Giang, Thanh Bnh
(Ninh Bnh ngy nay) u chi t mt ti li thuc gm c 6 phng.
Nh vy, bn cnh s nht th ha v t chc chnh quyn a phng
c s tn ti ca hai khu vc gn nh c lp bc v nam. m bo
s lnh o thng nht v m bo quyn lc nh vua, Gia Long cho sa
p h thng ng giao thng chnh t cc a phng v tru ng ng v
t mt h thng trm dch nhm chuyn vn th (thi Gia Long l 98,
thi Minh Mng l 147). Tuy nhin, t ch l mt gii php ct tnh cht
qu , "quyn nghi tm t" nh nhn nh ca Minh Mng, gy nhiu
kh kh&n cho s thng tr ca nh Nguyn.
Nm 1 8 3 1-1 83 2, Minh Mng tin hnh mt cuc ci cch hnh chnh
a phng, xa b cc tng trn, i cc dinh trn thnh tnh. By gi c
nc c 30 tnh v mt ph Tha Thin. Nm 1831, i cc tr n pha bc
thnh 18 tnh:
Qung Bnh, Qung Tr, H Tnh, Ngh An, Thanh Ha, Ninh Bnh, Nam
nh, H Ni, Hng Yn, Hi Dng, Qung Yn, Sn Ty, B c Ninh, Tuyn
Quang, Hng Ha, Thi Nguyn, Lng Sn, Cao Bng.
Nm 1832, i cc inh trn pha nam thnh 12 tinh:
437
Qung Nam, Qung Ngi, Bnh Dnh, Ph Yn, Khnh Ha, Bnh Thun,
Phin An, Bin Ha, An Giang, Vnh Long, nh Tng, H Tin.
Dng u tinh l cc chc Tng c (ph trch 2 3 tinh) v Tun ph
ph trch mt tnh, di quyn Tdng c). Gip vic c hai ti l B chnh
s li v n st s ti. V qun s c cc chc nh. binh. Quan chc a
phng ch yu do Trung ng b nhim v chu trch nhim trc hai
cp: Tng c - Tun ph v Trung ng H thng hnh chnh trung ng
v a phng c phn bit r rng, quyn hnh tp trung hn na vo
tay nh vua. iu ng ch l cc chc ng u tinh thng l v quan
cao cp.
Di tnh l ph, huyn, chu v tng, x. Chnh quyn tng - x c
t chc cht ch ihm m bo quyn lc nh nc v gii quyt cc kh
khn mt cch kp thi.
Di vi vng thng du, ch yu i 6 ngoi trn ca Bc Thnh, Minh
Mng ch trng nht th ha v mt hnh chnh cng vi min xui. Nm
1829, Nh nuc b l th tp cc th ti vng dn tc t ngi, cho quan
a phng chn c nhng "th ti, ho mc... thanh lim, ti nng cn cn
c dn tin phc "lm Th tri chu, Th tri huyn. Tip , nh Nguyn
cng phn chia li thnh chu, huyn ln nh theo din tch v inh s.
Sau khi t chc li chnh quyn a phng min xui, Minh Mng cho
t ch lu quan cc tnh Tuyn Quang, Thi Nguyn, Lng Sn, Cao
Bng, nhm trc tip khng ch cc th quan v tin hnh thu thu cc
loi nh min xu. Ch tu quan vn c thc hin th min ni
Ngh An, nay a ra B dng y. Do s bt mn ca cc lu quan, vo
nhng nm tr c khi thc dn Php xm lc, nh Nguyn b ch
ny.
Ban u, quan li ch yu bao gm nhng ngi c cng theo Nguyn
nh chng Ty Sn (bao gm c mt s ngi Php nh Senh (Chaigneau),
Vani (Vanier), mt s cu thn nh L hoc t thi L. V sau, thng
qua thi c, Nh Nguyn mi thm ngi b dng. Tuy tihn, nam 1807
m c khoa thi Hng u tin, nm 1822 mi m khoa thi Hi u tin.
Ngi i thi t nn quan chc khng th chi dng s ngi cd thi c t
cn thit.
Quan li hng lng theo phm hm, khng c rung lc m ch yu
nhn tin v go. Thi Gia Long, quan nht phm c cp hng nm 600
438
Gia Long, Minh Mng a x rt nng hng lot vin quan to, trong co' t
nht l 11 Trn th v Hip trn tham nhng b cch chc hoc x t.
Mc d vy, t quan tham li hot vn khng ngn chn c. S bt
chnh ca quan trn a to iu kin thun li cho ho l tng, x honh
hnh. Theo li tu ca Doanh in s Nguyn Cng Tr nm 1828: "Bc
Thnh... nhng bn gian gio thy li qun ngha... t tp ng, da nt
dn lng, t trn th ly nh cng ho lm so huyt, tng l cng ly k
hung c lm chn tay" hoc: "ci hi quan li l mt, hai phn th ci hi
ho cng n tm, chn phn... n lm cho con ngi ta tr thnh m ci,
439
v ngi ta thnh ra gta ba, git c tinh mng ca ngi ta, xit c gia
ti ca ngi ta m vic khng l, cho nn c cng nhin khng s gi. Ch
no chng cng cng nhau anh ch, chuyn li lm giu, di ct quan li
tha lng ring". Nm 1855, T c vn cn tha nhn: "Bn tng l,
hng ho, nh no cng giu c, c k ti t hoc mt trm ngi, hoc
su by mi ngi, chiu tp cn , cha ngm binh kh. Ngi trong
mt tdng, mt lng h chng hi nhch mp, ht hm t phi theo..."
Hnh ng ng ph phn ca nh Nguyn l s tr th nh Ty Sn.
Nm 1802, trc khi hnh hnh Nguyn Quang Ton, Gia Long
bt ng phi xem qun lnh o m Nguyn Nhc, Nguyn
Hu cng v chnh, ly hi ct gi nh b vo mt ci b ln,
ri i vo..., xng u thi b vo ngc ti, giam lu di. n
lt minh, Quang Ton b voi x xc, cht m 5 khc, bu 5
ch. Cc em ca Quang Ton u b voi giy. Trn Quang Diu
b chm lm trm mnh, v l Bi Th Xun cng b voi giy
cng con gi. Bn lnh chia nhau n tim gan ca h. n
lt Minh Mng, nm 1831 cho lng bt ton b hn 100 con
chu nh Ty Sn a v x t hoc y lm n tl.
2. L u t php
budi u, Gia Long sai quan tham kho lut Hng c, son ra 15
u lut quan trng nht ban hnh. Nm 1811, Tng trn Bc Thnh
c lnh ch tr vic bin son b lut mi ca thi Nguyn. La theo
ca Gia liOng, nhm Nguyn Vn Thnh cho sao chp gn nh nguyn
vn b lut, nh Thanh ang c thi hnh. Nm 1815, b lut c ban
hnh vi tn "Hong triu lut l" (hay "Lut Gia Long").
Li ta ca b Lut vit: "M xem sch Hnh thu cc i nc
Vit ta, mi triu L, Trn, L ni ln, i no c ch ca i
y, m y vo i Hng c. ... Nn nay sai inh thn chun
theo l cc triu, tham kho iu lut Ji Hng c v triu
Thanh.,, bin tp thnh sch. Trm thn t hiu chnh, ri ban
hnh trong thin h"
Lut Gia Long gm 398 iu, chia thnh 7 chng, ngoi ra cn ct 30
iu "Tp tng". Mc du ni l tham kho c lut Hng c v lut nh
Thanh, nhng nh trn ni, n sao chp lut nh Thanh l chnh, trong
d chng H lut c 66 iu, chng Cng lut cd 10 iu cn chng
440
3. Qun di
Ngay t sm, trong cuc chin tranh chng Ty Sn, Nguyn nh c
gng xy dng mt ic lng qun s mnh. Tinh thn d c pht huy
trong na u th kl XIX, c bit trong nhng nm u tran h d di ca
nhn dn.
Qun i chia thnh 3 b phn: Thn binh (h v vua), Cm binh (phng
th hong thnh), Tinh binh hay Bin binh ( kinh v cc a phng).
Ngoi ra c mt s thuc binh (lnh l, h v cc quan). Theo nhn nh ca
hai ngi Php lni triu Gia Long l Baridi (Barisy) v Senh (Chaigneau),
by gi cd 115.000 b binh v 17.600 thy binh. Theo D i N a m th c l c th
tng s qun nm 1820 l hn 204 220 ngi; nra 1840 l hn 2 1 2 .29 0 ngi,
c tnh cc ioi l 4 vn b binh bo v triu nh trung ng, 15.000 thy
binh v 10 vn bin binh. Ngoi ra cn c mt o tng binh mnh (ring
kinh thnh ct 105 tht voi vi hn 500 qun. Binh |nh c 15 tht voi vi
119 qun, H Ni 13 tht voi vi 122 qun, Qung Nam c 2 5 tht voi vi
2 23 qun v.v...) v mt lc lng pho binh ln (cc thnh tnh u cd i
bc: H Ni 150 c, Nam nh, Hi Dng, Sn Ty, Bc Nnh: u 200 c
V .V ..
4. N goi giao
-
Nguyn nh sai ngii sang hi tng c Lng Qung v cch bang giao.
441
442
DI CNG LCH
s V IT
NAM
443
I. Nng n g h ip
-
444
Tnh hlnh nng nghip; Mt trong nhng phng thc quen thuc nhm
xxvu,
445
1802, 1803, Gia Long nhiu ln h lnh cho quan li khuyn khch nhn
dn, qun al phc ha, th nhng nm 1806, theo bo co ca quan li Bc
Thnh, nhn dn tip tc phiu ln n hn 37 0 thn x; Dm 1826 theo
quan li Bc Thnh 13 huyn trong ht trn Hi Dng, nhn dn v t
phiu tn n 108 x thn, rung b hoang hn 12.700 mu... cho n cu6i
nhng nm 30 din tch rung t hoang ha ln n 1.314.927 mu
(theo "Quc triu iu i lc bin")
-
446
447
quan, hong gia, dng thuyn, c tin, c sng V.V.. Nm 1803, Gia Long
cho lp xng c tin Thng Long gi "Bc Thnh tin cc". T 1812,
th Nguvn cho c thm tin km, giao cho thng nhn Trung Quc qun
nh theo quy thc nh nc, c 130 quan tin m' c thi i ly 100 quan
tin ng trong kho.
Ti thuyn chnh chu trch nhim ng cc loi thuyn chin, thuyn
cng, gm t t c 235 s ri ra cc tinh. V kh ch to ty l mt c quan
qun th cng cc loi, gm 57 cc: m t, c, lm vng bc, v,
lm gch ngi, lm sng, lm pha l, khc ch, c sng, lm trc
xe, uyn ng
b c ha dc
V.V..
V . V. .
448
449
V .V ..
Ngh lm ng h xut
450
451
I CNG LCH
452
s VIT
NAM
theo triu vua). Cc loi rung t u phi chu thu. T a ct bng thu
rung sau y (gin lc)
Rung t
Rung cng
Khu vc
Qung T r - Khnh Ha
II
III
40
30
20
40
II
III
30
20
(I)
Ngh An - B c Ki
80
33
56
20
26
13
(II)
Bnh Thun - Nam Ki
26
23
26
23
(III)
(Khu vc III ch chia 2 loi ; Tho in (rung thp) v sn in (rung
vng cao) nh thu)
Ngoi ra mi mu phi np thm t 1 - 3 tin.
Nhng nm mt ma, nh nc thng min gim thu hoc cho n.
Trng hp th u thiu lu ngy, nh nc cho np thay bng tin (ch
i np)
T h u nhn inh cng c chia theo khu vc v hng ngi. Mc thu
t 3 - 4 tin n 1 quan 8 tin. Quy nh v thdc np thu rt ngt ngho:
phi tht kh, tt. Thc hi m u khng c nhn.
Theo quy nh, mi nam mt dn inh phi chu 6 0 ngy lao dch. Trong
thc t, nhn d&n phi lm kh nng trong nhng nm nh Nguyn x&y
ng li kinh thnh, cung in, dnh th. Nam 1807, kinh thnh Hu va
xy xong, Gia Long li iu ng hng ngn dn inh, qun lnh Thanh
Ha, Ngh An, Bc Thnh vo sa cha lin min hng chc nm. Minh
Mng ln ngi, sai ph d cung in vua L H Ni ly nguyn liu ch
v H u xy dinh th... Trong mt cuc tun du ra B c KI ca Thiu Tr
nm 1842, s qun lnh v ngi theo hu ln n 17.500 ngi vi 44 con
voi, 172 con nga. Nhn dn dc ng phi xy dng 44 hnh cung cho
vua nghi... Mt gio s Php l Ghra (Gurard) nhn nh "Gia Long btp
nn dn chng bng mi cch. S bt cng v lng hnh lm cho ngi
ta rn xit hn c thi Ty Sn: thu kha v lao dch th tng in gp
ba". Trong bi "T khut khc" ca dn Sn Nam H c cu :
453
... Q u hu vang bn p h a
454
x& c d y n g h a a
T hy thi bn cu
T r i m m u su
C n h hoang tn i rt...
455
456
DI CONG
l c h s v i t n a m
pht. Thng 3 nm y, qun triu inh tn cng d di. Cuc chin din ra
quyt lit, "qun Vnh thua cht qu na, s cn li chy v tri "nhng b
chn ht ng thot. Trong m, Vnh cho qun o mt con sng di
khong 800m, rng sng nh chy ra bin nhng b sng bn d, qun
7 -8 0 0 0 ngi b bt.
457
458
459
binh cc tinh H Tnh, Ngh An, Thanh Ha, Bc Ninh, Hi Dng theo cc
tng T Quang C, L Vn c, Nguyn Cng Tr n cu vin v quyt
tm n p cho c ngha qun. Cuc chin u din ra nhiu ni. Tnh
thnh Cao Bng b qun Triu inh chim li, th lnh B Cn b git. Nng
Vn Vn rt v Bo Lc, xy dng cn c mi Na Tinh. Qun triu inh tp
trung nh Na Tnh, ngha qun rt vo rng, Nng Vn Vn "b cht thiu".
Cuc khi ngha ca Nng Vn Vn khng ch th hin s bt bnh ca
nhn dn cc dn tc t ngi pha bc i vi nh Nguyn, m cn l ca
chung ca dn ngho ng thi.
Bi hch ca ngha qun c cu :
B a m ai tin h nhn d&n u on
T ing oan ho ku d y d t khng lng
(Theo "M in h s )
- Phong tro u tranh ca cc tc ngi thiu s pha Nam :
460
461
462
IV. TN H HNH VN H A N A S A U
TH K XVIII - NA U T H K XIX
1. Tn gio, tn ngng
Theo xu th ca cc th k trc, cc tn gio ln Nho, Pht, Thin cha
(Kit) tip tc tc ng vo sinh hot tinh thn, tm linh ca ngi dn
Vit. Nho gio khng cn ct tc dng chi phi hot ng ca nhn dn, c
bit l i vi lp tr. Trong hng ng quan li, nho s vo cui th k XVIII,
ct lc mt s nguyn l chnh ca Nho gio nh o trung qun c t
li nhng khng cn cng nhc na. Sang th k XIX, nh Nguyn c tm
mi cch cng c a v c tn ca Nho gio bng vic hn ch xy dng
cha chin, cm dn theo o Kit (Thin cha), lp nh th, theo gng
nh L ban "Mi iu hun d" (ban u bng ch Hn, sau c din m)
giao cho cc lng x ging gii cho dn, ni dung hc tp, thi c c cng
c. Nhng vic lm ca nh Nguyn ct tc dng nht nh tron g hng ng
quan li, nho s, t nhiu cng c li tr t t gia nh, gi tr, cng c mi
quan h vua-ti. Tuy nhin, chng cng vp phi phn ng c a nhn dn
nh trong bi ca ;
Vu xem ht
N h t xem bai
T ti xem hi
B i r i xem d m m a
B ca b n h m d i nghe g i n g "thp diu''.
463
ng Nng nm 1847.
ao Pht pht trin bnh thng, trong lc cc tn ngung dn gian ngy
cng m rng. Tc th t tin tr thnh chung ca nhn dn Vit min
xui, nh hng n vng cc dn tc t ngi. Nhiu ni, cc gio sl o
Thin cha phi chp nhn iu ny tip tc pht trin. Tc th Thnh
hong ph bin cc lng x, i i vi n l tn ngng tn th cc anh hng
dn tc, cc v khai canh, nhng ngi c cng vi lng, vi nc, cng hng
lot v thn khc nhau. Nh nc ng ra lm thng k xc nh gi
tr tinh thn ca cc n th, nhn d phong thn cc cp. Theo con s nh
nc, cui nhng nm 60, c nc c n hn 7000 v thn. Hin tng mua
hu thn, hu pht vn pht trin v lan rng t bc xung nam.
2. Gio d c v vn hc
T gia th k XVIII, gio dc ngy cng sa st. ng Ngoi, nm
1750 theo ngh ca Th ph s T h Giai, cha Trnh cho cc th sinh
k thi Hng c np 3 quan, gi l tin thng kinh, min kho hch
K t qu l, nh nhn nh ca Phan Huy Ch*^gi lm rung, ngi
bun cho ch ngi hng tht, ngi bn vt u lm n np tin xin thi
Ngy vo thi ng n ni giy xo ln nhau, c ngi cht ca trng
Trong trng thi, no mang sch, no hi ch, no mn ngi thi thay.,
nhng ngi thc ti mi phn khng u mt". Xut hin ci anh hiu
"sinh 3 quan" v "trng thi thnh ra ch bun bn". Tuy nhin, cha
vn m u cc khoa thi v chi cn ly mi khoa 5 ngi, 8 ngi hay
c khoa ly 2 ngi... cht lng thp nhng cng xut hin nhng ngi
gii nh L Qu n, Ng Thi S, Bi Huy Bch, H S ng, Phan Huy
ch, Ng Thi Nhm v.v...
Bn cnh t, nm 1721, cha Trnh cho m trng v hc, dng cc
quan tng thng tho v ngh dy cho con chu cc quan. Nm 1724,
chun nh php thi v gm hai cp; S c (nh thi Hng) v Bc c (nh
thi Hi). Ngi ki Bc c c gi l To s, c ban m o, xng
danh ngang hng VI Tin sl bn vn.
Trong lc , Dng Trong, t khi Nguyn Phc Khot ln ngi vng,
s hu nh khng nhc n gio dc thi c.
S sa st ca gio dc, chin tranh dn n ch hc hnh, thi c nh
tr. Thi Ty Sn, vi tinh thn dn tc qut cng, Quang Trung ra "chiu
lp hc" chn chinh li vic hc tp, thi c, cho m trng cng cc x
con em nhn n c iu kin i hc. n g cng bt cc 'sinh 3 quan"
thi li thi hi nhng k dt nt, t chc nhng k thi Hng u tin.
Mt ch trng tin b ln ca Quang Trung l a ch Nm vo thi c,
464
DI CONG LCH
s VIT
NAM
nm
th na mc du vn ni ln cc nh th, nh vn li lc nh Le Qu n,
Ng Thi S, Ng Thi Nhm, Phan Huy ch, Bi Huy Bch, Don Nguyn
Thc, Nguyn Thip, Trnh Sm, Ng T h Ln, Nguyn C Trinh v.v... ca
th k XVIII v Cao B Qut, Nguyn Vn Siu, Minh Mng, T c, Tng
Thin vang, Tuy l vng v.v... ca th k XIX, Xut hin nhng b su
tp th nh T o n V i th i tp, H o n g V it vn h i ca L Qu n, L c h
triu th i sao ca Bi Huy Bch v.v... cng mt s tc phm thuc th k s
46 5
Qi\'h, T r ig
A 7 n ,
m cn r trn mt tr n vn hc
Cai* i h th Nm nh l u c - b t , s c n g t h t lc b t tr nn ph bin v
ngy c n g iu luyn qua th c a n g ia n nh h n g sAu s c i c c
thi Nho gia. X u t hin c c tp th t i n g V i t (N m) di va c ni
dung su s c va c hlnh th c hi ha nh C u n g o n n g n i k h c c a n
K h i nh
cn cl li nh i u bi th ni ln tinh c m c a mi nh tr c n h n g i thay
ca x hi du thi Nguyn.
V th Nm, bn cnh cc t c gi tr n cn ni ln nh ng n thi s nh
30-CLSVN T.tp
466
v nhiu nh th khc
3. N gh th u t
Vo cui th ki X V II1 - na u* th k XIX, ngh thut sa st n hi u so
vi trc Khng cn nhng cng trinh xy dng ln, ngoi khu hong thnh
knh Hu bao gm cc in Thi Hg, Long An, Ng Mn, Hong cung
v.v. c t im t nhiu phong Ckvh phng T y v phong c c h n h T h a n h ;
467
s"
V.V..
468
cu li, k cng"
ng li cho i b H i T h n g V tng tm ln h (6 6 qu yn) tron g d
K h u Vn C c
1G9
470
'
l ^r
'
- f i. t
C h a Tiin Mu 'Hu
471
472
Tng L a H n ch a T y Phng
473
'c-:
'rip C h m P o k io n g G a la i du th k X I V
474
n d i Q u a n g T ru n g
Cc hin v ca
Vn h a S a Hunh - ( k e o
i\ g M n
iu
P h C H i An
475