CHILIDUGU

SIVE

T R A C TAT U S

,LINGUAE CHILENSIS
OPERA

BE'RNARDI HAVESTADT.

EDITIONEM NOVAM IMMUTATAI

CYRAVIT
1

DR. JULIUS PLATZMANN.

VOLUMEN I.

LIPSIAE
I N AEDL&BUS B. G. T E U q N E R I
MDCCCLXXXIII

S I V E

RES CHILENSES
VEL

Defcriptio Status turn naturalis, turn civilis, cum moralis Regni populique Chiledis,
incerta h i s locis perfeblae ad Chiledem
Linguam ManuduCtioni ,

MULTIS

AC

MIRIS MODIS

JUVAN&TE
, periculisque
BERNARDI HAVESTADT
opera, fumptibus

-1grippinenfis quondam Provincize Rheni Inferioris pri:

v i m Horftmariie in Weltphalia , deinde in Americz Me:
ridionalis RcgnoChilenfi e Societate JESU Miffionarii.

T O M U S I,

Permiffu Superiornm zc Rmi & Tximii D. Ordinarii

Colonienfis Facultate fpeciali.
IIonaTtcrii WcTtphdia, Typis Afrhendorfinnis,

FACUL TAS SPECIALIS.

raftatum de lingua Indorum * in Chilenfibus Provinciis habitantium &

doc'trina Chriftiana iis tradita kriptum
B R. D. BERNARDO
HAVESTADT
Colonienfi quondam Miffionario in dic'tis terris
Indicis , dum facra Evangelici operarii
funaione cum aliis Societatis JESU lacerdotibus linguz illius peritiam acquifivit , & przdicatione aliisque exercitiis
perfecit , rcriptum , ac deinde diligenti
opera expolitum imprimendi Facultatem
concedo.
23.

Rlartii 177;.

J. G. KAUFFMANNS,
S. Th. D.
C u r i s Archi-Ep, Sigillifer Major
& Librorum Cenfor Ordinarius,
Canonicus ** S. M a r i s in Capitol, & ad gradus mpp.

*
**

Prior hujus libri Titulus erat: Chilidugu & e Tra:

Ratus de Lingua feu Idiomate Indo-Chilenfi.
Modo ad S. Gereonem, nec non Examinator $no:
dalis , atque Emeritus Unirerfitatis ColonienIis
p. t. ReLtor perquam Magnificus.

abet autem Lingua Chilenfis quam

plurima omnino przclara, rara 8~inaudita : unicam nempe Declinationem,
Conjugationem unicam, & utramque perfacilem & obviam ; unicum genus, nullum
Nomen aut verbum anomalum; Regulas non nifi univerlales ac fine exceptione,
atque lemper eadem vox paucis literis
mutatis, demptis aut adjeltis, agit vices &
fubfiantivi, & verbi, & adjec'ivi, & adverbii; adjeAisque vel inrertis variis &
lzpe permultis Particulis format omnia
& quzcunque Iua compofita, nec raro
lenlum integrum & bene longum:
Unde fit, ut Lingua Chilenfis fit Lingua multo facillima; & tametfi Barbarorum, non lolum non barbara; Ted aliis
Linguis tanto melior ; ut ficuti montes
Andes alios montes; ita h z c alias Linguas ulque eo Iuperemineat; ut qui callet
Chilenre Idioma, alias Linguas velut e Ipecula longe infra Ie defpiciat , dare patenterque agnokens quantum fit in illis luperfui, quam multa quoque defint, &c.
CSrc.& quam jure merito unicuique non
Chileno exprobrari pofit :
Si tua Lingua bona eft, tamen efi przfiantior ill2 Lingua Chilena, brevis quam
docet iRe liber. vide. P, 5. lub finem.

CHILIDUGU
PARS PRIMA:
ChilenSis Linguae Grammatica,

PARS SECUNDA :
SOC.Jeru
Indiculus univerralis R. P. POXEY
in Linguam Chilenrem translatus , additisque
exemplis quam plurimis ad facilius addircendum auctus. (a)

PARS TERTIA:
Catechirmus in prola Sr verh.

PARS QUARTA,
Voces IndicE ordine alphabetic0 , adjectis
numeris, ubi fingulz plenius 81 copionus explicantur. (b)

PARS QUINTA:
Voces l a t i n s eodem ordiue, Sr adjeftis
numeris.

PARS SEXTA:
X o t a Muficz ad canendum in Organo
cantiones Partis tertia A n 650. ufque ad

n, 676.

PARS SEPTIMA :
Xappa Geographica cum Diario Src, (c)

INDEX
(a) Hzc Tomus. I.
Tomus IIJ
I

(b) h z c Tomus 11.

(c)

hzc

INDEX CAPITUM
PARTIS P R I M E
Dedicatoria,
Caput I , de literis earumque pronuntiatione
a n.
I
Cap. 2 . de Nomine.
6
Cap. j. de Pronomine.
13
Q. I . de Pronomine primitivo.
13
Q.2 , Pronomina derivata.
24
Cap. 4. de Verbo.
3'
9. I. de Verbo absque negatione tk Tranfitione.
32
5. 2 . de Verbo Parfivo.
96
9. 3. de Verbo Negativo.
104
Q. 4. de Verborum Tranfitionibus,
I 18
Tranfitio ad primam.
119
150
Tranfitio ad lecundam.
Secundus modus Tranfitionis 1 m 2
ad zdam.
= 73
174
Tertius modus 1 m 2 ad zdam,
TranGtio ad tertiam.
175
Alius modus Tranfitionis ad tia am, I 8 I
TranGtio Reciproca,
185
Alius modus TranGtionis ~ m ad
z
r?dam,
187
' 3

Cap.

Cap. 5. L i t e m & particulae, quae verbis

additae aut infertae eorum Ggnificationem extendunt mutant, aut aliter afficiunt,
191
Appendix de Verbo Pin.
234
Q. I . Variae fignificationes Verbi Pin. 2 3 5
Q. 2. ConltruAio Verbi Pin,
23 7
Cap. 6. de Relativis & Interrogativis. 263
Cap. 7. de Comparativis Rr diminutivis, 269
Cap, 8, de ConltruAione Nominum ,Verborum participiorum ? &c,
274
Cap. 9. de Adverbiis.
286
Q. I . Regulae formandi adverbia.
287
Q 2. de adverbiis ? quae adverbiis latinis refpondent.
288
Q, 3 . de adverbiis L i n g u z Chilenz pro289
priis.
Cap. IO, de Praepofitionibus.
290
Cap. I I . de ConjunEtionibus.
291
Cap, 12. de Interje&ionibus.
292
Cap, I 3 . de Particulis expletivis & exornativis.
295
Cap. I 4. Idiotifmi feu modi loquendi Linguae Chilenae proprii.
2 96
298
Cap. 1 5 . de accentu & orthographia.
Epiliola,
299
?

INDEX

INDE'X

PARTIS S E C U N D E

SEU INDICULI UNIVERSALIS.

Pars prima de mundo ejusque partibus.

Praenotanda.
300
&fundi creatio,
30'
Cap. I. de Xundi partibus,
309
de ccelo Empyreo.
311
de Firmamento & -4fi1-k
320
Planet=+
333
Cap. 2 . de AEre,
344
3Ieteora ignea.
345
lucida.
346
aquea.
347
Cap, 3. de igne,
349
Cap. 4, de terra.
356
Animalia terrefiria.
36 1
domefiica.
362
belluz! Glvefires,
373
fer= leu animalia ferocia.
375
Ierpentes.
376
amphibia.
377
infeCla.
378
volucres.
379
aves aucupes.
38 0
przdatrices.
38 1
noClurnz,
382
olcines leu canor=,
383
aquatiles,
384
* 4
vo-

voraces,
38s
ekariae.
386
indolis ab aliis diverre.
387
inle&a volucria,
388
avis partes & membra,
389
Pikes,
392
pikis membra,
394
Arbores.
397
fructifera
398
non fruKifere,
399
arbufia.
40 1
partes arboris,
403
plantae,
406
frumenta.
40 7
legumina.
408
herb= hortenres.
409
fimplicia.
410,
Machiorum medicantium cantiuncuke, 4 I I
agreltes herb=,
412
flores.
415
colores,
4'7
metalla,
420
folfilia.
42 3
lapides,
425
Cap. 5. de aqua,
428

Pars lecunda.
De Homine ejusque partibus,

434

partes exteriores humani corporis.

partes intern= : ofluariae,

436
454

Gar-

carneae ,
cartilaginez ,
humores,
excrementa.
quinque fedus corporis,
dotes humani corporis.
vitia humani corporis.
vitia gravia,
de veltibus,
veltes muliebres.
mundus muliebris.
de re cibaria.
potio.
de anima : i l k s facultates virtutesque.
vitia.
animi motus.
flagitia , q u z vitiorum cupiditatumque
effrenatarum effeCtus h n t ,

455
456
45 7

458
459
461
462
463
466
469
472
474
477
480
483
486

489

Pars tertia.
D e Civitate ejusque partibus.
Cap, I . de incolis Civitatis:
ztatis differentia.
diverfitas conditionum.
Cognationum varii gradus,
Affinitatum varietas.
modi 8r formulze,
ralutandi & valedicendi,
ralutandi per alium,

* 5

492

petendi , colloquendi,
minae , commiaatio,
juramenta,
execrationes, imprecationes,
excucationes.
Nomina, cognomina,
mutuz inter homines rationis diverfitas
Cap. 2,de domo ejusque partibus
domils I'upellex.
Cap, j, de Templo & rebus I'acris,
Cap. 4. de Forenfi Curia,
Reorum hpplicia,
Cap. j . de r e militari.
Gap 6. Scientiae : Nedicina,
Afironomia ,
Arithmetica ,
Statica.
Geometria,
Nautica,
llufica.
Mechanica,
Artes liberales.
Notandum.

508
509
510
511

512
5x3
j I4

5'7
520

523

525
528
531
534
539
514
551
554
557
561
565
57 0
571

INDEX PARTIS T E R T I E , Q U E EST CATE:

CHISMUS IN PROSA & VERSU.

Caput I . Preces: per fignum Crucis.

Pater nofier.
Ave ATARIA,
Credo,
Decalogus.

575
576
577
57 8
574'

Quinque pracepta Ecclelize.

580
Septem Sacramenta,
581
,%&us Contritionis.
582
Salve Regina.
583
Interrogatiunculz Catechetica.
584
Cap. 2 , Tres lermones , quibus di&a Rogatiunculze acclarantur.
585
Sermo primus, quo explicantur tres
prima quzfiiunculz.
586
Sermo 2dus luper quartam, 5. 6, 7. 8.
9. I 0. & I I . interrogationes.
59'
Sermo tertius fuper interrogatiunculam 1 2 . 6t reliquas.
603
Cap. 3. l e m o quartus luper interrogationes 1 2 . 13. & 14tam.
615
Cap. 4. Praxis adminifirandi Indis Chilenfibus Matrimonium.
Examen.
630
Proclamationes.
631
Cap.. 5. de Sacramento Penitentiae.
634
Ratio interrogandi accedentem lndum
Chilenfem ad P e n i t e n t i s Tribunal. 635
Cap. 6. de lan&iC Eucharillia Sacramento.
5. I , de Communione Infirmorum leu
facro Viatico,
636
8. 2 9eASacramento extremze UnAionis. 638
8. 3 DoCtrina de Ssmo Eucharifiia Sacramento.
639
Praeparatio ad lacram Communionem, 639
Oratio ante facram Communionem.
640

Gratiarum a&io port lacram Commu

64 I
nionem.
9.4. de SacrolanLLo MiHz Sacrificio,
642
d e Ssmo Rolario.
643
Cap 7. de Sacramento Baptilmi,
641
Cap, 8, de Confirmationis Sacramento. 646
de Sacramento Ordinis racri,
647
Cap, 9. de aAibus Fidei, lpei & charitatis, 648
650
Cap, IO. Catechilmus in verlu: Credo.
Pater nolter.
655
Decalogus.
656
de Ssmo JESU Nomine.
665
ad Ssmam Euchariltiam, & Gmul de
immaculata B. V. 14. conceptione, 657
Scitu necenaria necerfitate medii.
658
Varii a&us Contritionis.
659
Attritionis 8: Contritionis Gmul,
663
Cantio P. Ludovici de Baldivia de puero JESULO,
665
Salve Regina,
666
Omni die dic M A R I B .
667
668
de S. Jolepho,
ad S, Angelum Cultodem,
669
de animabus in Purgatorio.
670
Modus mane hrgendi & de bona intentione.
672
Cantanda in adventuPrzeGdis, Epilcopi ,
R. P. Provincialis &c,
673
I n Comitiis generalibus.
675
Verlus Latini.
0

DEDICATORIA SA3iCTISSIlIIrE VIRGINIS 3IARIr-E NOMINI.

Hunt Tvn&ntrin2, 0 DEIpnva Virgo!

15f j n n i c c D E 0 j m a n t e n m e confcvz$tunz,
f n n a f j m o Dizlintf j n q u e YESU dilecrtzfJ J U ~ FiZii Tui Nonzini ianz ab anno I 765.
dedicnvi: Wzcnc eundem ab eodem m e fevvo
T?io ~a?zcz$ioptce
, eadem f a v e n t e N z m i n e
m ~ n cvedditzcni L a t i n e ; cui jotizss yzcam
T z ~foa n d o , L5post JESUNonzcn fan&.fjm o NonLini dicem , dedicem , confecveni?
JESUS FiZius Tzcus H o m o e / ; a t Homo-DEUS: Tzc afectzc ac Patvocinio 2
7
m i ~ e rgencris
j
hzcnzani es Matcv , & J4nkv
n z ~ n; at f i m z c l genevntione , qua JESUM
Virgopepevz@a; es DE&ava: YESUS falvatoris Non2en e/ , quod pi i?mocnveYit,
fn

zvus

fadvzu evit : MARIA Sadvatoris M a i n s

e/ Nonzen Jeddanz jg7z$cans ; guanz p i
fewzpev y ef p e x e r i t ; fadzttis povtztnz inve;Iziet : JESUM incdanzantes f a d v i erzcnf :
MARIAM ut p a r e / , invocantes , JEfzLs
faZvos f a c i e t : JEfztm degimus feczJ.2 MARI& Nomine intevcedenfe ; p o d /oZo f z c o
Nonaine invocatzts ?son f ecerat : nanz j c
Fidizts Matvenz vzsdt honorave : JESUS/zci
Mypici covpovis , p o d est Eccdeja , caput
e / ; sed hujus fui MyJici covporis, MARIAMvztZt efle coZZunz ;eo p o d onania nos
vuZt habeve p e v M A R I A M : P h a v a o Be,
aiebat, a d Joseph: JESUS nos niiftit a d
MARIAM; Optinzfks Fz'dizts a d optimam
Mat?rem ;z d M a t e v j c a Fidiis h o ? z o ~ e t 1 ~ r .
JESUS e/ Lztnzinave m a j u s , z c t PYG-/it diei : MARIA Lztminayre ~ ~ a i n uuts ,PYGj t noQi: JESUS verzcs DE US cuZtztLafvia
in Cede & in Tem-a j z w e mevito c o d i f ~ &
r
a d o v a f u v : MARIA D e $ a v a , e/ foda, ~ L C Z
c2tZtzs Wypevdztdia ( zdi cdee/tis Curi~c d e y i Azcdici
MinzJri cudfzc DuZicz )j z w e nzeyito coZitzw & honovatuv : JESUS e/ f o df e
$fo LzLcens, fz~&e;lzs,
f o v e n s : MARIA J E S U D E I & fzci Fidii dttcef ,fztdget ,fovetpate

L Zk-

~zu?ai?ze
; a t p e ita dzbcet ,fzcGget , f ovef ; mt
CZCi MARIA itz hac n z z d i n o d e m n hxerit, fzed/'evitpe, pzmn MARIA non f o v e rit , teJe D. B e r n a v d o ac conznazb~ziSS.PP.
etevnuuz peveat.
E j a ergo o Dez$ara, o M a t e r m e a , ofernf e y Viyrgo imnzaczcdata ! immacuZata, qzkaado es cozcejta ; & ab origizaZi Zabe, ob $rezlzfa JESU Chv@i nzerrita, cujzis prgeZeQa
ab o n m i r e t ~ oaternitate ,futzwa eras j i ~ r g j m a n h t e r ;f z c z / i prczJemata: (a) &
i?~tnzncdata, pza?zdo DE UM venim ve7-a DEI Mateer Virgo c o m e p f l i ; & i7z
pai-tie, & fo/ f a ~ t z m/ e n ~ e r Vivgo FEY?JZNzn?Z//Li.

E j a ergo, inpuanz , DEI Sadvaton's

n o / r i sanc2gjnza , CZementzf / m a , j z ~ ~ g j m a atque nzzdto dztdczyjgna M a t e r ! Hoc
(a) Uteique & JESUS & M A R I A peccati Originalis
ert expers , attamen longe diverro relpetu : nam JESUS
Chriftus eft ipre Redemptor Homo:DEUS , qui qua Deui
ab eterno genitus a Deo Patre absque hlatre 5 & qua Ho:
mo in tempore natus ex Maria Iemper Virgine absque
Patre: non dekendit ab Adamo generatione ordinaria :
M A R I A autem JESU Chrirti Redemptoris Hominis :DEI
vera Mater , a b Adamo generatione ordinaria dekendens;
o b previra ab zterno infinita JESU Chrifii Redemptolis
Hominis -DEI , D E I & h i Filii merita , ert a D E 0 ab
zterno a labe peccati originalis prdervata.

_______

per YESU h6~12en c u i Nzfpanice n ?ne

fcr$tzim Jcis tot j a m ni2nis fziife dicntziui
hoc ojzfcaZ~ii?2;idellz nzmc L a t i n e a m e rcdditim TzLopue dedicatzi??l Noiizini qzmfo
r ef p i c t r e f z @ $ x r e nc admittere nou dedip e r i s :At totz~sTZLUS
hic Trnctntus t b t i $f e T7~twesse ~ ~ $ ;i nipzie
o
z i t ~ %&
~ nziszqz~nm
12012 f i w ;p e r utrzs?lzgsze N o m e n OYO rogo ,
obfec~ o etianz ntpue etinin , itenin2 itevzunque. Geflci: (b) 9. Odobris I 7 7 2 .

0 CanMIirna femper Virgo MARIA! Tuus o

DEIpara remperab Originalinaevo Immaculata
Servus, Cliens & Mancipium B E R N A R D U S HAVESTADT e Societate JESU D E I Patris & veRri Filii: D E I
Patris, qua DEUS eR ; veRri , v e r s DEI Matris , qua
Homo-DEUS eR.
(b) Vocabatur etiam domus Spiritds, Arx GeiRana ,
Collegium Sac. JeTu ac domus tertie Probationis: diRat
llonalierio WeRphalia3 quatuor circiter leucis germ. verrus
Orientem in hyberno folfiitio. Fundator V. P. JIauritius
dC Biiren, qui ibidem obiit, at hic MonaRerii ante aram
inaximam honorificentifime lepultus fuperpolita fepulchro
eleganti artificio lamins zerea, q u z przeter Familia3 inlignia
habet, qua3 fequuntur: R. P. Mauritius de Biiren olim Camer= Imperialis Praefes , Nobilium Dominorum & Baronum in BSren &c. ultimus @em Familiae Deo generare obz
tulit, in Societate Jesu piifime mortuus GeiRze anno
XDCLXI. VII. Novembris, duorum Societatis JefuCollegiorum feu domuum Fundator munificus, plurium libera
lis; BenefaRor, cujus Corpus Tub hoc lapide ad zeterna prscmia redituram exlpe&at animam. Bene precare Leaor &
dic Requiem =ternam dona E i Domine. a t a s omittitur,
obiit auteni , ni fallor, fccuagennrio major, quadragenaz
rius i n p e h s Societatem.

CHILIDUGU
PARTIS P R I M E SEU GRAMMATICE

C A P U T PRIMUM
DE

LITERIS EARUMQUE PRONUNTIATIONE.

I . Aa.6.c,~,ch.d.e.f.g.g,h.i.j.k.111.11.
m. n, n.* 0.p. q, r. r s. t. f, u. v. h. 6 , x. y. z gue,
gui. gue. g u i .
Difficultas omnis ac differentia Idiomatis
Indo - Chilenfis ad alias linguas , potirfimhm
confiftit in liisce literis: b q. ch. g. g j. 11. n.
r. t. h. ti. x. z, e x quibus folhm Sex runt propri= Idiomati Chileno; reliquz autem accept= mutuo A lingua Hilpana: nam chm
ex vocibus Idiomatis Indo- ChilenGs complures fint Hirpanz , quamvis plerumque
corrupt= ; illarum rcilicet rerum , q u z ante
Hirpanorum adventum, in Chilenfi Regno
nerciebantur : propterea etiam more Hirpano videntur pronuntiand2 : & Indi Chilenses it8 eas revera pronuntiant,
A
su-

*n

Superatur h z c difficultas pronuntiando

literam primam, q u z efi B. eodem modo
quo profertur V confonans; nam ab HiSpanis b fcribitur indifferenter pro 1. conrona;
& vicimm altera pro altera; eandemque obtinet pronuntiationem. Hoc autem verum
effe, id argument0 eft, quod Sepenumerb
a m b z in eadem di&ione reperiantur E. g.
Sabana & Savana; Syndon: Sabio 81. /uvio;
fapiens: & fimiliter 1n aliis, Unde illud:
Felices Hirpani , quorum bibere vivere efi :
Rr cum Hifpanus German0 objiceret eum
pro DEUM verum ex D E 0 vero, dicere:
DEUM ferum ex DE0 f e r o ; hic prompte
relpondit : & vos Hifpani dicitis DEUM
viventem , bibentem in Izcula fzculorum.
Altera q u z eTt q Hirpanis diAa c con cedilla; leu c cum c parvo ; przponiturque
duntaxat vocalibus a , o Sr u; valet tantundem ac c vulgare pofitum ante e & i; aut
quantum s; efique illud quod Galli habent
in gentili fuo vocabulo Frangois, ubi illud
E aequipollet liter= s. Falluntur, qui dum
fcribunt hirpanice, ponunt hoc 5 ante e vel
i j cum plan6 fit ibi fupervacaneum.
Tertia eli c h , q u z effertur ut a Germanis tfdj feu t/ch, ita ut extremum lingua
oris palato illidatur , ac dentes labiaque magis comprimantur, quam in fonando clz
Gallo-

Gallorum : veluti macho, multhm ; muchaadolekens; quE leguntur ac fi h i ptum e r e t : mutfchzo , nzut/chat/cho.

c/ln,

Quarta in ordine eft ar ante e vel i, q u e

quemadmodum Sr j Hirpanis gbta; imo &.
X , Hilpanis diEtum cpuis vel ecgs; pronuntiantur ferme ut h , nam licet Hirpani non
agnorcant /z literam: at habent ejus h u m
Ccr alpirationem, eamque ratis fortem, nec
in Solo g , Ted ut dictum, etiam in y. & x:
fi in x quidem, junLZo vocalibus: uti patet
in dictionibus, quze tribus hisce literis incliScriminatim kribuntur E. g, tigeras, teevas , flxevas ; forfices : trabajo , trabaxo , tra:wxo; labor: q u z pronunciantur uti a Germanis legitur : fihcras , trabacho.
2.
Quinta litera elt g Indo-Chilenre;
quod effertur ng: E, g. ge oculus; dic nge:
nicligc ; quatuor oculi : conrpicilia ; meZinge:
Ct?cgzm, loquor ; dungun. Uude quando
vox praxedens g particulare (Gc enim e a
appellandum, ut diltinguatur a g hic Tup r a ) deGnit in vocalem; hEc vox pronuntiabitur haud Secus, ac G cum lequente efk t eadem vel compolita. E. g. Senor YESU C/zrz/lro DIOS g e i , che g e i cai; Dominus JESUS C h r i h s & DEUS elt & Homo :
enuntietur : Senor JESU Chr& ~ 1 0 s
gei, Chengei cui,
A2
Sexta

$3

Sexta elt geminum 11 quod Hilpanis &

Chilenis commune elt ; & pronuntiationem
obtinet , qualis in vocibus gallicis deprehenditur habentibus i ante ZZ; ut & Y e , p a reiZZe, 6ataiZZe , & Gmilibus aliis. Verum
notatu dignum; quando vox Hirpana vel
Indo-ChilenGs incipit ab 11; non illud accipiendum perinde ac G haberet i przpofitum Gbi: quin potius imaginari oportet,
quo lono polfit enuntiari leparatum ab ilto
i. E. g, ZZamma , flamma ; ZZaga , plaga ; ZZechi,
&c, non exprimentur, veluti G haberent i
ante le (nam Gc diceretur E. g. iZZechi tribus
lyllabis; cum tantum d u z fint) verum dividendo vocem gallicam $ZZe in duas partes
hoc paCto: 3ZZe ; promptiKimum fuerit apprehendere lecundam partem ( intellige lonum iplius) & applicare diCtionibus Chilenis & Hilpanis, q u z inceperint ab ifto ZZ
ante vocalem quamcunque.
Septima elt n* vocata n con tilde, hoc elt
n cum titulo vel figno; zquipollcns gallic0
gn in his vocibus campagne, montagne : G t
exemplo f e n o r , quod legitur feignor.
OCtava elt r , quod raro occurrit , &
forti valde lono przditum veluti eyre: & f
u t eJe.
Nona elt f quod zquivalet ch. V, lupra,
nam in nullo differt,
*n
3.

Decima elt 3, quod pronuntiatur U t

i vel ut u Gallorum: vel pronuntia u latinum &r ordinarium; uti in hac voce CUCUL Z ~ S , apertis labiis a t dentibus claulis. Sed
N B quod iltud 3 particulare poGtum ante
rocalem
lonet ficut apud Hilpanos y in
hac voce may&: aut uti apud Germanos
p r d e r t i m Colonienles g vel g in hac diCtione gegeben, & quando ita fuerit pronuntiandum ; notabitur circumflexo E. g. relde,
reptern ; Zamzlen , foror ; dic reZye vel relge ;
Zamyen vcl Zanzgen. NB Quoties 3 particulare efi ultima dic%ionis litera, & notata circumflexo; pronuntiandum erit uti h in his
vocibus a h , vah. Et fi voci terminat= in
ic , ut fiat verbum, in fine addatur n ; manente circumflexo pronuntiabitur ut apud
HiCpanos y j 8; apud Germanos, praxipue
Colonienres, g. E. g. n a g , d e k e n l i s ; nagrz,
dercendo : nagpage, delcende ; profertur:
nah, nayen vel nagen; nahpange. NB 3tio.
d particulare, quod lemper & [uti naturti efi
breve ; multoties omitti, vel lolum lcribi
accentu: atque idem accidit l i t e m e ante 2
vel n, E g . dgu, res ; mtn , folhm j mZen, adrum : lege : dzingu , mziten, melen.
Undecima elt x ante vocalem, & profertur aliquanto durius magisque quam jbta;
licet inter iplas alioqui magna lit cognatio;
nifi quod litera x elt magis gutturalis, ObA 3
ler3.

lerva quando x occurrit in diLCtione compofita cum e x , tunc eam retinere genuinam
h a m pronuntiationem, ut Excellencia, excepto : quamvis non defint ex Hilpanis,
qui legant, kribantque e/ceZZencia : e/cepto.
Duodecima & pofirema elt z , q u z interdum ronat arperius quam c , aut s ; & quali
Gallorum z , r'cepius tamen lonum obtinet
eundem cum 5: & Hirpani lcribunt promikue E, g. huger pro hazer ; facere : Ziez50 pro Zienzo; linteum: Quanquam illud z
i n di&ionis fine politum, nihil omnino differat ab f finali; except0 quod effertur cum
tono gravi E. g. Suarez , Valquez, Martinez &c, dicatur Suares, Va/ques, Martines.

Quod ad reliquas literas attinet; nullum

reperio pronuntiationis dilcrimen a lingua
Gallica vel ab aliis: tantum q profertur ut
c o u ; non c u , ficut apud Gallos. Addo quod
Hilpani conronantes non geminant p r z t e r
Z & r ; & aliquando m , ante quod przmittunt frequentius n , u t enmendar pro enzmendar.
Nec fuerit abs re hic admonere gn Hilpanum & per conrequens etiam Indo-Chilenre, non efferri ad modum gn Gallici;
nihil enim hac ratione dikerneretur a b n ;
red ita quaG g leparatum eKet ab n. E. g.
digno,

7
dignu, legatur dig ?to; dignus : quin efiam
Hilpani non raro excludunt g Tcribentes dinu pro dignu ;j m j k a r pro ~ g m ~ c a rPrae.
terea HiTpani nunquam ufurpant t ubi vim
habet eandem cum c ; ut in his vocibus:
gracia , intenciun , paciencia , aliisque : non
enim reperies t ante i propterea , quod ipfum
t perpetub Tonat qualiter in didkionibus Tiranu , Tideyio, TZ'tZi.0, & confimilibus.
Habito fermone de fimplicibus literis,
prztereunda non elt pronuntiatio ryllabarum g u e & g u i ; que & qui; cum non proferantur ut apud Germanos ; Ted proprie
Gcut apud Gallos; & quemadmodum Itali
Tcribunt ac enuntiant ghe & g h i p r o gue &
g u i : item che, chi pro g u e gui, Neque elt
ulla exceptio de pue & p y ; at vero de g u e
omri5no; in quo exprelTe percipitur u; licut
aguelo , avus ; ciguena , ciconia ; aguero , augurium ; verguenza , verecundia ; &c. pronuntia , agu- elo , &c, D e gui non oblervavi quod excipiatur prEter arguyr; quod
fcribitur per ypfelon, & effertur velut arguuyr ita difiindkum :argou-yr ; non autem :
argo - uir per v. conronantem.
Inveniuntur etiam diEiones Tcriptz per

q u a ; ut pua/i, p a l i d a d : in quibus illud u

foni expers elt; ac pronuntiatur c a j , Calidad ; efique germana iplorum orthographia,
A4
Contra

Contra NebriEenfis in Di&ionario Tu0 per

cua kribit voces, quae luapte naturg h i bend= runt per qua; ut guando , guaderno,
quarenta, & a h plures: quas ille rcribit
cuando , cuaderno , cuarenta , exifiimans fort e qua efferri ut q u e , ita ut u quiekat.
4. Sumit Gbi Lingua Chilenfis licentiam
ururpandi unam literam pro alia; idque I .
ut formet Diminutiva._V n. 273, zdb ad Ggnificandum a f f e h m amoris, blanditias &c.
292. 3iib. quia aucupantur verborum concinnitatem , orationis cultum, famamque
eloquentis : vel etiam ad cujusvis arbitrium
ac libitum. Hinc runt lynonima : huzy,
huiv , huib; ordo : chollob , c h o l l o f , chollov;
tegula: a p e , epe; pene , fere , prope: voro,
v o r u ; o s , oClis. Amomn, amumn; ite: cal,
call ; lana : lamaen, Zlamiien; Coror: Chili,
ChiZZi, Chile; Regnum Chilenl'e :colh , colZh;
color heluus ravus; mogeli, mogelli; I3 vivam ruca, dum, f u c a ; domus: hers, hueda , huef a ; malus, a , um : car2 , cad& , cash ;
viridis, crudus : anDn, anun; fedeo : Dnm,
3nm ;avis : cu3, c u ;manus : a n c h n , anguen ;
GCCUS : virchn , virguen , hubfrigidus : &c.
94. 198. 2 2 3 .

5. Elt etiam perfrequens, ut in fine vocum unam vel plures Cyllabas omittant. I .
in zda perlona Imperativi, E. g , matul pro
ma-

matulge ; propera.
zdo. in Nominibus
propriis. E g. A n c a i pro Ancayecu. Alecoi pro Akcoyam. Paineu pro^ Painehuala.
Huaipuilaf pro Huaiquilaf p e n . Huenull
pro Huenullanca. Maripil pro MaripdIan.
Quintulem pro Quihkdemu. &c, 3tio. in
nominibus
conlanguinitatem
Ggnificantibus. E. g. L a m pro lamhen; loror. nau pro
nahue; filia. 289, 5to. in hac voce Huentu;
vir, homo. E. g, m a r i m a r i p u H u e n ! 506.
52.

D e accentu dicetur n. 34. 298.

6. CAPUT 11. De Nomine.

Numerus Singularis.
Nominativus x. E. g.Ruca , domus. N u p u e ,
Gen. x n i , 24 26.
mater, p e n i , frater.
Dat, xmo v, meu,
chao, pater, cucu,avia.
Acc, x.
piuan, tronu, diabolus.
Voc. A. x. v. x e m 2oo.lanaden , loror. Pilin,
Abl. xmo v, meu v,
pruina. Pelon , lux.
egu. 290, 2 2 .
N a m u n , pes, Votm,
filius, K d a u , labor. &c. Nam omnia & Gngula runt monoptota, qua? absque liter=
mutatione, ac lub una eademque terminatione fleAuntur in numeros & calus ope
quarundam notarum vel particularum, quae
illis vel in fine vel in principio adduntur,
ut monfirat Paradigma: nam x lupponit pro
omni nomine, cujuscunque demum G t terA 5
mina-

IO

minationis :idemque reTpe6ki.i.e intelligatur

de Pronominibus , verbis, &c.
7.
Dualis :
Nom, x. egu.
Gen. x,egu ni. 26.
Dat, x egumov, mea,
AccuL x egu
Voc, A x egu Z
Abl. x e g u nzeu 1. mo.
8.
Pluralis,
Nom, $ 2 4 ~ . v, xicu. v. xegn, 2 1 , 180,
Gen, p u x n i , v. icuni. v. x e g n ni, 26.
Dat. fluxmeu. v.ica nzeu v x egn mcu v. mo,
Acc, pu x. v. x icu. v. x egn.
Voc, A pu x. v. A x icu v. A x egn.
Abl. pu x mo. v. x ica meu, v. x egn ?nov. meu.
9. Genitivus plerumque przcedit TubBantivum ad quod pertinet : E. g. Peayo n i
pinom; uxor Petri. Inche n i chuo; pater
meus. Huincu ni mupu; Hirpanorum terra,
Hilpanb. Tu ni chuo:, tu ni nupue, tu n i
ZamL?en tu ni Zun, v, Tu ni Zantu ni lamden,
t a ni nupue , tu ni chuo; Mors Sororis , Matris Patris mei, 282.
I O , Etiam Pluralitatem Ggnificat Que pofitum inter adjeEtivum & hbfiantivum,
E, g. Nuera que che ; homines mali Pichi
que mumZZ; parva ligna. Cdme que caZ; l a n z
bonze. 2 2 0 ,

I1
I I . Quoties nomen de Tu0 & per fe Dualem vel Pluralem denotat , vel jungitur cum
Numerali ; nec Duali nec Plurali opus elt,
E.g. ge , oculi : e j u v. czZa ruca , d u z P. tres
domus, Particula $24 el? arbitraria , poteCtque vel poni vel omitti. E. g. meZi huentu T'.
me& pu huentu, quatuor homines.
I2.
Genera runt tantum duo, mafculinum & fcemininum ; nec aliter cognokuntur , quam I mo. e x natura rei : lic Chao, pat e r ; elt marculinum : & Zliugue , mater;
fcemininum,
2 do addendo Huentu , mas,
domo; fcemina: v. 3ZZcha; Virgo. & perinde elt num rationale, num irrationale lit,
E. g. W u e n t u ovzya , aries ; domo ovzya, ovis ;
BZZcha ovzya , Agnes : donzo che , mulier; v.
donzo antonomaltice : uti huentu , vir : non
huentu che. Aliquando etiam genus mafculinum lignificatur per a k a v, allca; E,g, aZca achahuall, Gallus ; quamvis proprie rem
fortem, firmam, robultam, folidam vel duraturam Ggnificet, E. g. a k a pirina , f r z num bonum, duraturum.

13. CAPUT 111, De Pronominibus.

4. I , De Pronomine primitivo.
I
Singularis,
Singularis.
Nom. Inche. Ego,
Nom. einzi. Tu,
Gen. x ( i n c h ) n i * Gen, x (einzi) m i v, nz
me?.
'
tu?.
~

I2

Dat, xmo v. weu, mihi. Dat, xmeu v, ma. tibi.

Acc, x, me.
Acc, x te. Voc. AX!
Abl. xnzeu v. mo. v.egu
8 tu !
a me.
Abl. x ?nov. meu v,egu
a te.

Gen,xiuv.yu 53.
Dat. xmeu v. m a ,
Acc. x.

G, xmu
D, xmeu v. nzo.
A. x , Voc, A X !

7.
Pluralis.
Nom. inchin. nos
Gen. xin. nofiri, noItrfim,
Dat. x m o v. mea. nobis.
Acc, x nos.
Abl. x nzeu v. mo v. egn
a nobis.

Pluralis.
N. eimn. VOS.
G, xmn. veItrP, vefiram.
D. xmeu v. mo. vobis,
Acc, x. vos. Voc. A x !
6 vos.
Abl, xmo v meu v, egu,
A vobis.

18. Exempla: Taftu inchin; coram no-

bis,

bis. inci r z w e inchin; nec nos nec ilti. Pcdro I;rancz&co inchin duguain :Petrus, Francifcus & ego loquemur. mz pu pcni einzn
aZZcDnaaJapaZaimn : Tu & tui fratres non
interfuiliis facro,
Dualis.
I 9. Singularis
Pluralis,
N. Teyc. ille. N. Tcyegu. illi N. Teyegn. illi.
duo.
Gen, xni. il
G. x n i illolius,
G. x n i .
I rum.
U. xmeu V.?WJ. D, .xmcuv.?~zo.I D. x nzeu v, mo.
Acc, x.
illi.
:
illos.
Acc. x, illum. Abl. x mcu v. :::A
Abl. xmo v,
?no v, egu. Ab1 x m c u v,
1 nzo v, egu.
meu v . cgu.
a b illis.
a b illo,

I
~

V a , fun, vachi, x c g u
tnachi: Hic , x e g u
I
ifie.

x e g n v, eign,
ilti,
x e g n v, eign.

83 &e

15

Hirpani. M a r i nzari pu peni

peni egn Fratres lalvere vos jubeo.
pcdro egfz vOtalcozlIadz~gupra6iqn, Petrus
L - o ? z ~ ,milites
cqfL

; pzr

& h a Familia. v. h i amici, v, lua? facZionis

homines falfo illum criminati runt

APo
eigfz nznlopapzceigyz: D u x una cum h i s bellum apparat. Sic enim aliqui loco egn dicunt vel pronuntiant eigfz,
2 2 , Particula egu lignum ablativi, inltrumentum aut rocietatem lignificat, E g, huinzL egzt , cultro. Pedro e g u , una cum Petro.

23. Exempla : Tvanzai, Teye no :hoc potius, quam illud. Tva chei, teye chei m a i ,
aut hoc, aut illud. Vachi calzuallu v ca/zztnlI?e f v a , hic equus. Einzi tva (hbinteliigitur tavge ) hoc accipe. V e i m o Zen, hic
lto. V e i nzo Kno6in, hic illud pono. Inche
n i pieZ cleitva , tibi hoc polliceor, in meque
recipio. Tei n o cam? nonne illud elt v. an
non elt idem. V e i h a , elt idem, illud elt.
Vazc ( idem quod vu meu ) Zlechi, hic eft.
Vazt nzlen, przlto Turn
Tva llechi, iltud
eft. Fzla Wuaipuilafpuen , Ecce HuaipuiZaf. 5. Tcye Iiuanpuelznco, ille elt Hzcanp e l . Tva f a in m l c n , hic rumus. Teye n i
nde?z, ibi runt, iliic ltant, expetlant. Teye
nz chao tau m a i , hic elt ejus pater. Vezi,
eft idem, ille eft, PTezlai, non ell idem, ille.
Veije , lit idem. Tva Zlechi nzazcpeal, hoc
el3

16

elt bonum ad reltes contorquendos. T v a

ticaabuel llechi: inde poKunt tegulae confici.
Tva tu ni a c u t u n , ecce adlum, nunc venio.
Tva tu in nien pu Patiru ! ecce habemus
Patres Tva t a y u mtn p e u n , nos duo non
nos videbimus deinceps. Tva tu n i mtnn,
hucurque duntaxat pervenit: hoc & nihil
amplius ; hoc praetereaque nihil.
Chem
nzo v. chem egu rpzLtubimi vachi mamll? cachal
ma v. e g u , qua ratione, quo infirumento
hoc lignum formsfii? Securi LadcDn e g z h
cupaguei tziyzin , laetitiam inltar pediKequ2
comitatur affli&io. Inez' rume Pedro Publo
egu puim Chiliduqzquelaimu, neuter, neque
tu Petre, neque tu Paule lcitis linguam
Chilenlem, Chenz vemlaian rume tva e g u ,
neutrum , neque hoc neque iltud faciam,
. 2 Pronomina Derivata,
Singularis: Inche n i ; v, ni: meus, Dualis : inchiu i u , v. yzh, utriusque noltrfim. Pluralis: Inclzin i n ; v. in. nolter.
24.

2 5 . Eimi mi; v. mi, tuus. Dualis: eimu

mu v. mu, utriusque veltrfim, amborum, ambarurn, Pluralis, Eivm nzn ;v. mn. velter.
26. Singularis. Teye ni; Tva n i ; vachi ni:
veichi nz': Suus illius , hujus , iltius. Dualls :
Teyecju ni; tva egu ni; vachi egu ni; veichi
egu ni. amborum ; utriusque , illius , hujus ,

iftius, ipfius , ejusdem.

Pluralis, Tcycgn ni; vachi egn n i ; tva

egn ni; veichi cgn ni. luus, illorum, horum, ifiorum , iplorum t eorundem,

27. Exempla : Inchin ta in Chao: Pater

norter. m i peni, tuus frater. inche n i t e tva,
hoc elt meum. inche ni duel t v a , hoc elt
datum a me: ifiud meum elt donum, eimi
mi te tva n o : hoc non elt tuum. inche n i
r u m ; n i ruca inche ; ni Yuca , mea domus.
inche jod c&mci: meum prEfiat, efi melius.
inche n i ncutun huemali ta m i acutun, Te
prior adveni, 23. 2 9 5 :6.
28,
HEC Pronomina: Nopras, vepras
&c. fiunt addendo huic voci ma@, terra;
particulam tu. 2 2 6 , E. g. inche ni ma@ tu
che: conterraneus meus. e i m n t a mn mapu
tu huentu, vefier popularis, concivis, Sic
etiam dicitur: n i ruca tu che, mei domeltici.
Vau tu mangun, hujus loci, domils,
oppidi bos, Sunt tamen & alii h2ec explicandi modi : E. g , mapu tu che inchiu; v.
mapahuen inchiu , h m u s cives. mapuhuen
Pedro eimu, tu & Petrus eftis conterranei,
204, TucapcZ maputuche, homines e x Tucapel. Santa Pc.4 cgn, homines Mifionis
/anta Fed. Cautdn che, urbis Imperialis,
v. qui habitant ad Caut&n Fluvium. MzlIagzamun egn : familia Mzllannmuni.

29.

29. Pronomen Ip/e , E ~ O T explicatur

ZC~
voce guidzs; q u z vox etiam folus lignificat.
E. g. Ta n i puidugen nzo cDnzei tu DIOS.
DEUS h a p t e natura bonus elt. puzdu inche v. iyzchc puidu , Egomet, ego iple , lolus
ego. puine ant& guidubhuen, tota die fui
Iolus, puiduvoe che , Monachus , Eremita ,
homo lolitarius. puidu t o p u i u p u e i tva :iple
re & h a moderatur , el3 h i juris. gelai puidu toguiun, non elt h i juris. quiduduamn,
lum ingenuus ac mei juris. 193.
30. NE$. quod Pronomina Pollefiva nunquam lola ponantur , hinc quando interrogant vel relpondent. E, g. zizei ni t c tva?
h a x res cujus eft? non dicunt : inche n i ,
fed addunt lubltantivum dicendo, E. g, znche ni te tva; v. inch n i te : mea. Vel relpondent per Pronomina Primitiva. E. g.
inche.
31. De Pronominibus is, e a , i d : dicetur
opportuniore loco. 181. 183. 184.
Idem
& Interroel3 de Relativis qui q u quod:
~
gativis: g u i s , pualis &c. 263. item de Ad.
jeaivis. 91,
32.

CAPUT IV. De Y e d m .
+

I.

DE V E R B 0

ABSQUE BEGATIONE E T TRANSITIONE.

E. g, L a n , morior. g e n , rum.

pin,

dico.
non

Imperf, - - bun, Singularis: n. imi. i.

P r s t Perf, - uyvn. Dualis: iu v. yu. 53.
imu. icy.
Plusquamp. uyebun,
Futurum. - - - an, Pluralis. in. imn. ign.

20

ItraCta: item prim= perfonae Paflivi. E, g.

temogen, 285. elugen 96, &c, IO. omnia nomina habentia in fine 3 particulare poll aliquam vocalem. E. g. uya& v, udad. I I . nomina q u a deGnunt in r, f vel v confonantem, E. g. u t a r , chollof, huiv. Habent accentum in penultima. I . Secund= perfon= fingularis, item recundz & t e r t i a Dualis & Pluralis, E g, eluimi, eluimu, eluigu,
eluimn, eluign, 2 . omnia tempora hbjunEtivi, E, g . eluli, eZuZmi, elule, &c. 3tib prima Gngularis, & fecunda Pluralis Imperativi, E g. elucki, elumn, &c. 4to Gerundia
cum particula d i , eZu6ium. &c. 5to. Participia tam aRiva quam p a r h a in lu. E. g . elul u , elugelu, 6rc. 6to Nomina rubltantiva &
adjeRiva q u a runt dillyllaba , terminanturque in vocalem. E. g . e l l a , n u a , voro,
chao, &c. Reliqua omnia runt ambigua &
a d libitum.
Suppono quod pronuntiatio
requatur accentum i t a , ut illa lyllaba pronuntietur longa, q u a notatur accentu.
3 5 . Verba, q u a in prima perrona p r z fentis Indicativi v. Infinitivi ante n finale habent confonantem ; conjugantur pronuntianturque ac li ante ultimum n haberetur i
vel D vel e. E, g , puimn, pronuntia: puimin
v. puim2in vel guimen, accentu in penultima leu ultima brevi. 3, E n cum iis quae
haben-

21

habentur 51. 52. 53. 54. Prolodiam univerlam in una lola pagina!

36. NB. Hanc linguam plerumque Pra[enti uti pro Przterito. E g, allcGn, audivi.
p i , dixit. ac propterea adhibent lcepe q u e u t
Ggno temporis p r d e n t i s , 2 2 0 . E.g. kdaup e n , laboro : i g u e i , prandet , comedit.
Quamquam aliquoties etiam non obltante
particula que Tempus przteritum lignificetur. E g. gemcguen cara m o , fui in civitate.
Item Futuro utitur loco Imperativi : imo
etiam loco P r d e n t i s , quando a&io praelens certo elt vel videtur futura, E. g. Cheuaimi? quo vadis? cheu uutaiaimi? quo iter
infiituis ; quo proficilceris : c u p a i a ~ ,volo
comedere. 296.
3 7 . Exempla: Inez cam aucalmaputuuyei?
quis in Patria, Regno, Provincia res novas
Glt molitus? quis fuit Author, Antelignanus vel caula rebellionis ? u d a u v quine mo
urbigu, uterque efi lubmerlus, ambo un8
fluCtibus haulti, obruti runt. Abuechi pcuaiu,
nelcio quando nos duo nos videbimus iterum. ( ironice, unde re&ius: vale led ut
brevi redeas, v. abeo led mox rediturus ) 288
6. dugucloaiu A p o : unA loquemur cum
Gubernatore Vachi hucntzt inchiu amocaiu,
hunc h minem itineris locium habui, Amoain v. amoan p i g n , iixerunt Le venturos,
J33
38.

22

3 8 , Imperativus

Sing. chi. ge. pe. Dual, iu. mu, gu, Plur. in

mn. gn.
39. Primis & recundis perfonis potelt
addi ca: ad excitandum animum. E, g . y a vuluge ca , age dum ;age fis: cape bonum
animum.

40. Tertia fingularis poni potelt loco tertiae Dualis v. Pluralis addito egu v egn. E.
g. Zape egu , ambo moriantur; uterque occidatur, Zupe egn! pereant, 105. 106. Exempla :

41. Lachi lzueduchi , morizr modo fatur !

cupachi, va? tibi fi venero. deutuchi pin I-.
piun, iram continui, animo imperavi calli
vempe , aulit li lubet ! fine faciat. calli piaupe,
abeat in malam crucem, call@ ma;, h a s fibi res habeat, Larumege , tanarumege , utinam pereas: Dii te perdant. umop amoge
peni, quod differtur non auffertur: nondum omnium dierum lo1 occidit: pcenitebit te fa&i frater, amice ! yemein ca dgu,
Tradeamus ad alia. u f p e vachi dgu;huenu
$rape, pu p d l i conpe ;conai: omittamus illa,
obruamus iIta filentio ; oblivione deleantur,
t upulige pelon : affer lucem,
Optativus.
abun, Perfonae formantur ut
N, 3 3 . mutando n,
Per-

42.

ImperfeEtum.

23

Perfe&um,
Plusquamp,

uyean.
ayeabun

i
~

Prim= perlonz in

imi, i:iu, i 7 n z ~ ,i g u ,
in, inzn, iqn.

43.
Tempora Optativi adhibentur aliquoties loco lubjun&ivi. E. g. Vemabun,
facerem.
44. Item fignum optantis, defiderantis v.
optativi elt chi affixum lubjun&ivo : E, g.
ibulichi, vellem edere , utinam haberem ad
tomedendum. Item v d v. velenz annexum
verbo vel hbltantivo. E. g. Pzhmvelem, ve1- ementer fitio. duamvel, habeo quod petam,
oblecrem. Plura docebunt

45. Exempla. iubun, fame crucior. Zaiabun pim, defideravi mihi mortem, hueneabun p i t a n i duam , habui animum furandi,
voluntate in furtum conrenli. Zachi pi, mortem fibi optat, peroptat. pulcu em! ubi, unde haulturn acquiram ! c&me duam mo @acuiabun quine cahuelln , pebuli , emerem
equum , li invenirem, gemeabuli cura mo ,
aldzin cullin cupallaibun: afferrem multa, ad
civitatem li irem. peabun enz ! quidquid dar e m , ut viderem. guimabun ta ni huerin:
guimabun m a i , gei chei tu n i huerin: cuperem lcire, quid vel in quo peccaverim. vachi ant& acutuabuieam? non adducor, ut credam eum elle venturum hodie: hodie eum
B 4
mini-

24

minime expeCto. pichin mzygui iabun em:

quAm vehementer nunc parum mellis mea
natura appetit ! chumabui , chumgeabui!
quid agas,

P r d e n s - - li,
Imperf. - - buli.
Perf. - - uyeli.
Plusquamp. uyebuli,
Futurum I . - ali,
Futur. zdum, abuli.
Aoriltus I .
uyeali,
Aoriltus 2. uyeabuli.

Perfon=.
Singularis i. mi. e.
Dualis iu. mu gu.
Plural. in, mn gn.
vel
Sing.
li, lmi. le.
Dual. liu. lmu. lgu.
Plur.
lin lmn, lgn.

46, ISFINITIVUS.
Tempus,
Przfens - - n
Imperf.
- bun His Infinitivis addunPerf. - - uyeen tur PoKefGva 24. proPlusquamp, uyebun ut re&a Ggnificatio
Futurum I .
- an fenfusque poltulaveFutur. 2
abun rit; ut exemplis fiet
Aoriltus I . - uyean perfpicuum,
Aoriltus 2. uyeabun

50.
Exempla. nzununzbin tu mi elun:
quod mihi das v. dedifii v . , tuum donum
gratificor. chnzeitanzn pibun: dicebatis bene.
camei tu in gzimatunz tu in puchao ta n i l a n
mo : mortem parentum deplorare jufium,
zequum, bonum elt. cdmelai ludczin huerilcugen mo: non elt bonum illat2 injurig triltari, gehuelui ulchen v. ulcheun, vendere homines deinceps non licet, non efi amplius
licitum c2me dgu tu in nien tu in Putiru:
bonum nobis elt nos habere noltros Patres.
chmei ni a i u n tu DIOS: pietas ad omnia utilis. DIOS t a mi aiueteu tu mi montuuyen ,
DE0 0 M, adfcribas, quod evaferis, cumez
t&yhn czime vemn m o : h t a r i de operibus
bonis non elt illicitum. a& p i n e chyeni tu n i
acutun , v. acutuuyen , ucutuel , acutumom :
e x quo redii, ferme integer elapfus elt menfis, 62. 63.
51.

26

51. NB. Quotiescunque verbum delinit

in i n ; n ultimum in Iecunda perfona Indicativi & Optativi non mutabitur in imi,
i m u , &c.; fed in m i , ?nu, mo: idque Euphoniz gratia E g. i n , edo, comedo, manduco imi, edilti: p i k , dico: pinzi, pifnu,
pimn. Verba a u t e m , q u a per accidens in
in exeunt; in omnibus Temporibus, PerIonis, Numerisque i multlantur. E. g, dub i n , elubimi , elubi, e h b i u , &c. I 75.
52.
Quando ante imi, i , iu , imu , znzn,
praxedit vocalis , utraque vocalis coalefcit
in unam lyllabam, E, g. ado peaimi, nunc videbis. peaimi elt triryllabum. pegei; videtur,
apparet: diKyllabum. Non tamen fi p r a
cedat conronans : E. g, cupalimi, trahis , affers , adducis : cupalimi runt quatuor lyllabz.

53 Uyen pronuntiatur vel ut uyen dinyllabum, vei ut uien, triryllabum, fecunda brev i , idem eft de uye v, uie interpofito in aliis
temporibus, Item perinde elt dicere y u ,
monolyllabum, aut iu dinyllabum: aizin v.
a y h n , amo; amuiu v. a m u y u , eamus: Bzirenien v. Bhrenyen , compatior.
54. Ejusdem Euphoniz ergo interponitur inter aa unum i. E. g. Zaan , Zuian ; moriar ; & pronuntiatur vel Zayan v, Zaian: &
femper in idem recidit.
55.

27

5 5 . NB, Scepenumero verba, q u a habent I , quantumvis lignificationem habeant

toto c e l o dixerlam; videntur omnino eadem vel Iynonyma ut p e l a n , non video : $eI a n , video mori: cupalai, non venit; c u @ai, afferet, &c. 46. 80 87. 94. Ad tollendam igitur hanc amphibologiam notabimus
I , quando necelle fuerit, accentu E. g. 1,
aut notabitur alio cara&ere, e. g , gothico
vel curlivo: at non erit neceKe, li diAum Z
elt litera initialis, vel particula negativz la
105. aut nota lubjunAivi, 46, 131. vel participii, 80. aut particula l e , ZZe 205. &c,
56. H z diaiones: volo , vellem , volui;
explicantur vel anteponendo cdpa, vel duam
interponendo. E. g. cdpa conf e f a b u n V, confefaduambun , vellem confiteri, Alios modos videre erit in exemplis.

57. Exempla : amomariabun, vellem 0rare. AllcdMJaian pibnn , cuperem Pudire

Sacrum. neZZz$upuen t a niamomarial; v. anzo?nariart p i p e n : volo , cupio orare. yuintuyuebubi9z t a n i Zapzabubiel, quzrebam illum occidere. puintzcpuen t a n i ZaiaZ, mors
elt, quam mihi q u a r o , cupio, defidero.

puintupuebuimi t a mi uZ?nengeabueZ, V. ta m i
uZmengea&fz , quai-ebas tibi divitias , volebas eEe dives. Zaduami, agit animam ,jacet
moribundus. Uua?n$uan piyuen v. pipuei t a
ni

28

% E: &

ni duaVL, lintrem conficere v. navigare cogito. re i a n p i p u e i v z i , v, pipuei f a mi duam,

lolhm cogitas cibum & potum, ni votm
d z ~ a m iv. dz~amtupuei, de filio elt lollicitus.
duamtupuei f a ni uGtaiaZ, iter meditatur.
+8+ Hi modi loquendi: dicitur, fertur,
rumor v. fama elt, &c. vertuntur pofiponendo pianz E. g ca Patiru cupaiai p i a m : alius
Pater huc venturus dicitur. Hueni piam:
puerum vocant, elge nzefu piam: jubent lterni menlam. Potelt etiam verbum pin adhiberi in aliis Modis, Temporibus, Perlonis, Numeris prout hh pofiulat. E. g.
Pclon pigeimi, lucem juberis afferre. Co pi
Apo , Dominus aquam petit, v. dixit : Aqua,
qui efi proprius modus loquendi & Idiotllmus hujus L i n g u s : led de hoc fulius,
234. 237. mod6 lufficiant h a c pauca.

59. Exempla :pulcu p i n , volo bibere ; ad

bibendum venio , adlum lagmgepe pi, vult
ut occidatur. pelmfugechi pi%, pet0 uf me
holpitio accipiant. pltulgepe pigeznzi , petunt
ut te rulpendio necent, mi Pigenon pipueimi,
dicis tibi non diEta: non dicenda. Tva mz
pigeno6u;tz Zlechi: non efi hoc quod tibi dicebatur. mi pivalnoal pipueimi: dicis quod
dicere tibi non elt liciturn. K t a l cicpalaimi
p i a m :juberis afferre ignem, Zaiai pi ampincaman, XIedicus dixit illum moriturum.
uan

zmn p i l a n : non dixi me iturum. V e i vemp z c i l m i pieihzi, ne illud facias ,moneris, laian
em p i i pianz V. pigei: dicunt illum dixilfe re
moriturum. acutui p i g e i allcdfz : audivi dici
eum advenilfe, Zai pigei: fertur obiine. vemge v. venzpe n i pium vempuelai: quantumvis
ego ipG id mandaverim, przceperim; non
fecit, neglexit. Vemabun cam c h i , cl7impemg e i nipiabueum chei? Egone id facerem, ut
dicerer eKe fiultus. Huenevocgei , v, hueneia u p e i n i pigen : dicitur fur. cl7imelcai n i pig e n : audit liberalis. m i pigen tva: ita de te
praedicant, p i g e n t v a : hic elt rumor, qui
lpargitur. p i a m dugu: fabulae & inania verba,
60. Polfum dare, &c, fit antepofito pepz;
quod efi verbum p e p i n , poKum 281. 801.

6 I . Exempla, P e p i umautulan : non poffum dormire. pepilan vachi czkii: nefcio qua
ratione, quo modo hoc lapide molam, cupaiai chei: fortalre veniet. pep; ulaian p i a i :
dicet venire re haud poKe le~nlaiabimivachi mamll: num par es huic ligno E g , attollendo ? Zemlaian : rum impar. yavziduamhuelan: non poffum ultra, n i mtetun, nztnn,
mz!pun , cupamontulbin : facio quantum polrum, ut illum liberem. mi vemn vemaimi:
facies quod in te elt, n i elubiel eluabin: dabo quando potero, mogen mogepuen: vix
vitam

30

% E?

vitam duco. elun e h a i n : dabimus li potur.

rimus. cupan cupaiam: veniunt ut licet,
poffunt, h m p t u s & vires h u n t , pep; amomarilaiaimi v. 7 upallaiainzi quine anzomarigueum: non poteris recitare unum Rolarium
u Z l c 3 f ~ z ~ a p a l a i a b u i mrume
i
? nunquam venies ad audiendum Sacrum. contuvaZZuimi: non potes intrare , es impotens.
Epu duanz uyau tutelvallai: frultra quis duos
lepores infequitur : nemo potelt duobus
Dominis lervire.
62, Haec: k i o , audio, videtur, meretur
&c, fiunt vel per Infinitivum vel per SubItantiva.

63. Exempla: g u i m z t a mi cdme mogen,

a mi ChrzJianogen, t a m i chme piupue: mih i conltat de tua bona vita; te e r e verum
Chriltianum ; bonae voluntatis , indolis. allc d n tu m i ulmengen; audio te divitem, nobilem eKe. allcdn t a mi lagmuyen v t a mi
Zagmmom. audivi te occidiKe alZc3Zlen t a m i
aidbiel t u mi CZirzJianogeaZ: percipio te velle fieri Chriltianum. c d j a piluan em: puto
me inhrdekere. duamtumn t a mn ChrzJianogen , reminifcimini , memineritis, cogitate vos effe Chriltianos, vemgelai pin, arbitror ita non eKe. gei tu n i dugulabin, habeo quae tibi dicam, loquar, Zed guimn t a
milauyeabuel , ZiueicZiame6uZmi: certo k i o te
in

%it3

%3

31

in p r d i o , fi interfuiKes , f u i l e occihm.
guimbimi tu ni guinzn : ratis kis me kire.
pepuellebiz tu m i huerachegen : cognoko tuam malitiam, te eKe hominem malum, perverhm. ruguiZubimi tu m i nuugen v, tu m z
nuugeimi: non te pudet tuae luxuriae, maM a e . puinturpuebi tu ni chmeleul: videtur
quaerere q u s h a runt ; fibi e r e bonus, cutim h a m curare. chmerpueimi p i n , cdmer
guei Pieimi: videris mihi vir bonus. chiZZcutului pigeimi : diceris non incumbere ltudiis. uZdd chovdgei pzgergueimi, v. piqueam,
videris elk valde piger. Pevuli tu DIOS
cdmepueche , boni merentur Deum videre.
V d t a A p o gevulimi: mereris Regnum vel
R e x eKe. guimn ciiiZZcatun : k i o [cribere.
cdmeZcangei tu in ZugmubieZ tu in pu mine:
expedit nobis holtes noltros occidere.
64. GERUNDIUM GENITIVI.

Fit ponendo Subltantivum loco Verbi,

unde derivatur. E. g. Tempus laborandi:
Verbum elt Kdduucun laborare : Subltantivum Kdduu, labor : untd fignificat tempus,
dies, Dic igitur K d d a u ant&. 543 & ita de
reliquis. Plura in exemplis. Nekio an haec
vox kdduu non lit eadem quae Kr$os g r a x e ;
latine labor : adeoque Graeci pronuntiaverint ruum q , ut Indi-Chiledes h u m zi particulare. I I 5.
65.

32

P r d e n s - - am, His adduntur PoflelImperf. buam.

Eva, 24,
Perfeaturn
uyeam, ni, mi, ni.
Plusquamp, uyebuam iu. mu. ni,
in, mn. ni.

33

E. g. Ta mn dztamtuum v. duanztunl ta nzn

pihie2 ,munan nemel nzeu unopitupueIIen: u t
jam diAa vobis in memoriam revocem, ea
paucis repeto.
68. Idem Gerundium non inepte explicatur per mo. E. g. Chillcan ?no czimei: ad
fcribendum inlervit.
69, Aliquoties Gerundium Accurativi fit
ut Gerundium Genitivi 64. E. g. Ampin
lahuen: herba a d lanandum,

7'. Exempla: Tva tu ni Zaium: Hoc mihi vitam auferet; afferet mortem, Chnzei
vachi mamll tpuam : lignum a d verberandum. Czimedcage t a mi uizijranoam: u t dent,
d a ; u t faciant , fac ; u t ameris , ama. Czim e i yearn v. yegeam: utile ad portandum.
gepai mupu mo t a n i rapuigeam pu ulmen mo:
venit huc , ut honore afficeretur ; u t populi auram , plaufum , munera confeEtaretur,
L a p a i Chili mapu nzo: in Chilim moriturus
advenit. Chnzei DIOS aizialnzo , chmei Dios
n i nizigen ,n i aizigeal, aizigearn , aizigen mo:
DEUS elt amandus, amore dignus. mien
p i n e huaca Zagmal: habeo vaccam, quam
occidam. nien puine cahuallu Zagmam: habeo equum, quo occidam, mangun nielan
tu si guetuiarn non habeo boves, quibus
arem , v. a d arandum. cdnzei vachi ilon iC
Zoul

Goal pzo v. ilongeam ma: bona elt h a c car0

ad comedendum, chnzei cuncubuel mo v, ni
cunculgenbum : bona ellet a h . chumam v.
chumul vachi huucu ? puetuium : Zugnzal: ad
quid ilta vacca ? ad arandum : u t occidatur.
chumul vuchi mnnzll? ktultunl; tpuum: ad
quid lignum hoc ? u t incendatur ; ad verberandum, ad focum , ad verbera.
vuu mo
mlei quine c h u n p Zuumal: en porcus deglabrandus , depilandus. cupublei?rzi vau meu
t a mi mlepruium v. tu mi mlepraiul m o :num
te huc, otio u t vacares, adduxi. Ate tu ni
conoalu v hte t a ni conoam: ne frigus inc U i k tu n i elugealu V. ehgeunz: ut
tret.
mercedem accipiat upelpupei tu n i vhchaael
v. vuchuiunz: Ienekit.
uldhhuei tu n i acutuum: non veniet tam cito. p i n e tipuntu
m o i v. j i t u i ta ni cuyu m a r i t+unfuanz V. tip a n t u u l : unus annus mihi deefi, u t fexaginta numerem. chla anfihuebui tu n i nhdhuelgeubum : tres dies reltabant, ut relti
fuffocaretur, gelui tu ni nzogeum: non habeo ad me fufientandum.
7 2 . GERUNDIUM ABLATIVI.
Tempus.
PrxJens - Imperf. buum. 1
PerfeEtum - uyeum,
His addi poflunt
Plusquam. uyebuum, Pofklfiva vel integra
Futurum I , - aum. 24, vel abbreviata. 66,
Futur.

I
'

35
Futur. 2 . Aoriftus I , uyeaum,
abuum*
Aoriftus 2 . uyeabuum

73. LOCOujln h p e ponitur iunz Euphon i z causg., 55. E. g ifzaituunz v. inaituium

DIOS n i p i e l , praiaimi huenu mapu mu :obfervando mandata v. praxepta DEI,c d u m
conlcendes.
Item dicunt dum per ryncope
loco 6uum.
74. Idem Gerundium fit per Infinitivum
poltponendo mo v. m e u : hpletque pro Participiis, E 8. ni inalelu confefadun mo , elcabin puine hueridcan: confitens v. quando
confitebar ultima vice ; peccatum reticui,
Plura docebunt
75 Exempla : Khdaucan mo v. kdaucamom cupai iom p e n : lucrum acquiritur laborando : impigris , impigre laborantibus
pretiola pecunia nubit. chme nzogeum v. chme mogcn nzo ZZhcan gelai: re&e faciendo
neminem timeas m i mupiurn, v. mi nzupin
ma, v. mi mupiel mo aiecauge: dicendo verum, in finu tuo rideas licet. t a mi p i n e chi huerilcamom Ze& Zlhcaqueimi, vel feme1 fi
peccaveris, quod reEte timeas, habes. Chillcatun mo Zlumhdn, ltudendo lumen oculorum
amifi aiebui, aiedulu, p e t u aiebulu hi:ridens,
ridendo, inter ridendum obiit. aldhn thjhn
C 2

tU

36

tu nzi @bin mo V. t a nzi penzmn mo: d e tua

p r d e n t i a vehementer gaudeo v. gavirus
rum.
chenz ulaiabuimi fa m i penbubiunz f a
DIOS, quid dares pro DE0 videndo. gei ~ o u r nchenz ulgeai, nemo dat quod non hab e t , e x nihilo nihil fit. n i chao n i mogeh u m , quando tuus parens adhuc erat in
inche n i acunoium u l n , ni acunon,
vivis.
n i acuuyenon a l a , inche ni acumononz, inchc
acunobuli, i n c h aculubun ulu ;eimi acutuimi:
antequam ego advenirem ; jam tu aderas.
pen meu p t m t u p u e n , tabacum, lolhm dum
offertur , h m o , haurio.
n i huerilcan mo v.
n i hueriZcaum ?no tu chc t p u n t u g c p e i alhue
n i ruca mo, propter peccata homines in inferno puniuntur.
76. SUPINA.
Hoc Supinum: venio virum, &c. fit per
particulam pa. E. g. p e p u p e n , venio virum,
uZZchmz~apan, venio auditum Milram. 2 I 3 .

77. Illud: eo virum; formatur interpofit0 me. E. g. pemen, eo virum, yenzege eo,
i allatum aquam 209,
78, H z c diEtio: Redeo e. g, e x templo,
rchola , &c, ita vertitur: E. g. allchn MJu,
vei n i c u p a n , interfui Sacro; inde redeo.
Reliqua declarabunt
79.

37

Plusquamp. uyebulu.
Futur. I . - alu.
Futur, 2. - - abulu.
AoriBus I . - uyealu
Aorifius 2. uyeabulu.

- - - uyebuel.
- - - - ael,
- - - abuel.
- - - uyeael.

- -

uyeabuel.

38

nitivi Pronominum Primitivorum. E. g. inche n i d u e l , meum donum: quod ego dedi Pedro n i eluuyecl, quod Petrus dedit, Loco el etiam dicitur Euphoniz grati2 iel.
82.
Ante el [cepe ponitur bi, quod ad
Pronomen quod prEcedit, pertinet E. g.
tu m n pi&el, quod vobis elt diEtum. At fi
adelt S u b h n t i v u m , ad iltud, quamvis fequatur , fpeAabit. I 76. I 83.

83. Exempla : c2megelu , bonus. hueragelu, malus. utegelu, frigidus culIingeZu,

dives. ilon gelu, carneus, ilogelu, comeltus.
cof p u e elugelu, elugeal, panis datus, dandus.
elual, clugeal, elugeael tva: hoc elt dandum piel, di&urn. c2mc pied, optima propofitio. guma utun, redeo plorans, ullc3conpai, intravit iratus. p i n i gziman: flens
dico. dugupuei n i ladcun, mceltus loquor,
ladcan v. ladc&pucchi tz$ai, exivit triltis. pratulihucn gepai, venit hfpirans, arefzyeeupan
cahueIIu , veni equis meritoriis , commodatis.
aie aiebulu huzf t u b i tu ni? duanz, per ludum
ac jocum voti compos evafit. r u p a rupuum
ncupei tu Zun, ferius aut citius mors h a
quemque manet. inche n i aiGel vachi chillca,
hic liber eft, quod cupio. u c a b l cullziz, bona dereli&a. tarilel cahuellu, equus ligatus.
hueru id, cibus vulgaris, malus, huera mlpueel, opus male elaboratum. u n l , amoal;
abitus,

39

praial,
iternecio,
? allbulmi
off endilti.
l e medio
81 nzo t a
s holtem,
mi Zagmam occib

84. Participia fiunt adjeaiva addito chi.

I 94. E. g. mogeluchi laluchi che cui , vivi &

mortui. A nizielchi chao em, 0 dilefie genitor

Ipla quoque Participia luplent pro
adjeaivis.
E. g. guimnolu v. guimnochi
Xuinca : Hilpanus imprudens , imperitus.
chumnolu v. chumnochi huentu , homo innocens manchapeZu v manchuguechi che,
tardus, lentus. cogelu, cogechi m a p u , irriguum pratum. cachugechi ZeZvvun, campus
p a h i s abundans.
85. Verbalia in or & quaecunque alia, quae
conhetudinem aut habitum fignificant, fiunt
mutando 72 primae Perfon= Indicativi in voe
v. ve E. g , P z i t h o e v. PzZtzive, potator,
bibax. duguve v duguvoe, loquax
Sunt
tamen & alii id explicandi modi.: E, g. Pht&vinuvoe v. putuninuguelu ,pzitdvinuchi, pzitdvinupuechi , p&tzivinugechi, vinofus, Omc4
nia

tum tempus ad ccelum evolant, MzJ'apipueum v. MzJapihue , Templum , Sacellum;

locus ubi , v. liber quo dicitur MiEa. lachehue, lahue che, che t a n i lahue: ubi v. unde
homines moriuntur. tpuhue, v i r g z , flagellum. chillcagueum ; calamus , atramentuni,
& quscunque alia ad lcribendum necexaria. recahue , veru.
90. Exempla : PepiZnzatubin guine childcatugueum Patiru , Patris atramentarium, calanium , thecam calamariam apparavi , concinnavi , aptavi , compohi , inltruxi. t a ni
umautugueum , meus l e a u s ; locus ubi dormio , v. !kus ubi dormit. cupaguilnzi fa ni
Kddaugueunz ?go, non ingrediaris , noli venire ad officinam meam, Tva t a n i mopgueum: tva fa ni igueum: his vitam ago, his
palcor , his lucror vinum, alimenta. tva
tu ni neculgueunz, his curro, v. currit, tva
tu mi Zagmlmchegueu~n
: hoc inltrumento
roles homines occidere. tva cahuaflu mi cupamom: hoc equo huc a d v e h s es. chucbi
cord t a mi enumlmobium tu nzi anca; v. t a
7ni enumlgemom tu m i anca, quo jukulo es
calefaCtus ? Tva panilhue tu n i riuloncoam,
en enlem , acinacem , gladium , ferrum ad
kindenda, findenda a me capita. tva mencuhue pulcu n i acunzonz , in hoc vare potus
fuit adportatus.
9'.

42

9 I , Verba przpolita hbfiantivis aqunt

vices adjeEtivorum. E. g. Elunche, homo
liberalis, munificus, gOnzan p n e n , infans plorabundus, in fletu nimius.
uden I;TU&ca,
Hifpanus invirus, odio habitus, aizin P u t i y u
Pater omnibus carus.

92. Et Subltantiva, & Pronomina, Participia , adjeftiva , adverbia , &c. fiunt verba
lolo addito n v, tun, E. g. m a m l l n , mamlltun,
lignum v ligna k i n d e r e , c z d e r e , findere,
i m h e b u n ,,ego eram. elulzm , d o , rum dans,
Pedrobzdi, Petrus erat, guinei, elt unus.
cheuainn? quo vadis. Et contra verba fiunt
h b k ntiva ?z v tun ultimo ablato. E g dun,
mori j l a , cadaver. plZn, gignere; yull,
proles. huinzn , aKuerc0 , c o n h e h , huinz ,
confuetudo: dicitur de loco, cui aliquis efi
affuetus, ita ut a u r a , hominum mores, vi&us , &c. placeant.
tenzn, c r e k o , tent,
grandaevus. tann , labi ; t u n , laprus, necuhz,
currere. mml, curhs. nathz, dekendo. nazz
defcenfus. vunan , putrio. v u n a , res putrefa&. &c.

93 Exempla: Einzi inchelaimi, tu non es

is, qui ego einzimolan , opera tua non indigeo. puinemoknon , colligere , accumulare,
197. 781. epu p n e n i , geminos enixa efi.
cztzilbi~mz,manus ad opus. yuineZebui t a ni
PiTina ;epubin , ex uno f m n o meo , duo feci,
tehuun ,

43

tehunn, in canem mutari, allmen, fieri cadav e r , in Dzmonem converti, a Diabolo obGderi tufyueni, elt redactum in cineres,
H u i n c a i , huincaui, Hirpanus vult haberi,
Hirpanis le annumerat, Apodi, ipfi dedit
Przfecturam c u t a n p i u p e n , cor mihi dolet,
veii, elt idem veilai, non el? idem. Cain,
alius v. alter ego : ego & ille; habeo nunc
rocium, me? Gmilem, imb zqualem mihi;
qui e k alter Ego, qui uti ego; Gc oculos,
lic ille manus, Gc ora recutus v. conrecutus.
E n Linguam Chilenam omnium primam &
antiquilfimam. *
94. NB. Verborum Ggnificatio mutatur
ponendo ante n ultimum vel I v. m , v, alias
literas aut particulas. 191. vel permutando n
in tun v. c&n. 2 2 6 198. E g . cupan, venio.
cupal~z, traho, leu facio venire. dugun,loquor.
~

Joci caufa ; probaturque fequenti lophifmate :

Lingua, quam veri:, puri-, caRigat6 & proprii: eR 10cutus primus hominum Adamus, illa dubio procul
elt prima & antiquilfima : atqui primus horninurn
Adamus eR locutus Chileni: vere, p u r e , caRigati. &
proprik; ergo Lingua Chilena eR omnium prima &
antiquilfima.
Peob, min. Primus hominum Adamus
imponens nomen luo Primogenito eum vocavit CAIN,
atqui eum vocans CAIN elt locutus Chileni. veri., puz
r e , caRigat6 & proprii.; ergo linguam Chilenam eR
locutus veri: &c, prob, min, nam vox CAIN in lingua
Chilena veri-, puri., caRigat6 ac proprie fignificat .

44

quor. d u p d n , facio loqui. dzqzdpuei tutuca , calamum aut tibiam inflat. ~noyun,
la&eo.
m~yuZz, la&o u2iz , ardeo. uGimn , accendo. uGimdige vela, accende candelam. UYcue, fatigari, urcutu?~,
capere quietem. UYculn, fatigare. 2 2 6 . tepeun, exterreri, metu
percelli. tepefcun , terrere , metu percell re.
Quoties verba neutra definuut in duas conIonantes ; &, ut fiant aAiva, illis additur Z
v. m ; addendum quoque erit h particulare:
atque ita conjugandum E. g. tcmn, crerco,
tem&mn, educo , facio crefcere. puimn, kio.
guinzdZn , doceo , infiruo , kire facio. 35.
Aliquoties l i t e m mutantur. E. g. Zan, morior. Zagmn v. Zagdmn, occido, a f n v. a6n V,
avn, finio. apdmn, conhmo. na&z, dekendo. naz2Zn v, nacdmn , demitto , profierno.
(de nacdmn v. 788.) Verba Frequentativa
formantur interpoGto Zm.E. g. yeZzn v. ieZnin,
porto frequenter, portare Ioleo. pslmn , iterum iterumque video. D e reliquis particulis 191. 287.
95. Exempla: aucaZ6i ta n i chao , caura
fuit, ut luus Pater res novas moliretur, a
R e g e deficeret. dugului p u ulmen, quod
Reguli v. CaGquii loquerentur invicem ;h a
conlilia conferrent , ad colloquendum convenirent , iple effecit, ZagmZ6ziz t a n i Chao ,
h u m v. ejus patrem e medio Cufiuli, nlaZbi?z
ulIdin, januam ipG aperui, tepclbin tu nipiu-

que

45

que, magna eum Istitia affeci. conlmalbin,

perfeci , ut intraret. czime z'auln,yavuduamdn
y a v u h ZaiaZu , morienti , moribund0 , animam agenti pie rubvenire, eum piis adhortationibus juvare , excitare , confirmare , timidum roborare , jacentem erigere. k e a
tccavoc , teca tecagucchi , qui lemper ambulat , lpatiatur. tipa ti$aquilmi, v. con conguilmi, noli exire v. intrare tam frequenter,
tam continuo, aie a i e g u i h i , non rideas remper.
96. . 2. DE V E R B 0 PASSIVO.
Verbum P a r h u m nihil omnino difficultatis habet: nam mutato TZ cujuscunque verbi in gen , rum; res elt confeCta, ac conjugatio fit ut alias. E g. aizin, amo: mutato
n in g e n ; ai≥lz, amor aidgeimi, amaris,
a d g e i , amatur , &c. aidgebun, amabar. aidgeuyen, amatus I i m , &c. 3 2 . 3 3 .
97. PaRivum fit etiam per Participia Parliva. 80. E. g. veichi curam inche n i eZue2 v,
eluuyeel, illa ova runt data a me. meum donum.
g8+ Exempla : Quine Huinca Zagmgei,
quidam Hilpanus eIt interfetkus. tpuhuegeguile veichi pnen , non vapulet magis ifie parvulus. inche eZugen quine czidu, mihi datum
efi Itragulum, utegen, frigeo, congei, ingredi

46

gredi licet , patet janua, la g e n , habeo mortuum, vita funEtum. inche yavdgen v. y a vugen inche , rum fortis , magnanimus. iZofz
cayugci, cruda elt caro. 83.
99. Tertia Perrona Indicativi P r d e n t i s
Verbi f u m multoties exprimitur per ZZe v.
ZZcchi. 2 0 7 . E. g. Pedro ZZe v, ZZeclzi, Petrus e&. v e i ZZc v e , ita en. Aliquoties nec
particulam, nec verbum ponunt. E. g. C&yc7z DIOS canz ve: Cdyen DIOS canz? a n
Luna elt DEUS?
100. Exempla : Ovicha caman hucncvoe
ZZcchi, Opilio fur elt, DIOS t a in mogcn
Uechi, DEUS ell vita nofira, m i p c n i vcnzgcZan, non rum tuo fratri Gmilis. cacheZan
inclze , non Ium peregrinus , extraneus. e i k n
tu in nzonmahuc ZZe v c , cognatione conjund t i , communione fanguinis devinAi , ejusdem gentis & f a m i l k rumus. mapu dgu
ta n i pepiZmageuZ pu N u i z c a t a n i duam ZZcc h i , Indorum dirimere controverfias Hirpanorum munus elt. p.uintupZZ&npu Patiru
t a n i duam Zle, Sacerdotum elt zelus animarum. anDmmapun pu apo tu n i topuin ZZe ve.
Terram in pace rervare elt officium Gubernatorum.
IO I.
Imperronaiia : Fertur , dicitur , luditur , bibitur , raltatur , &c. fiunt mutando
lite-

47

literam ultimam t e r t i a P e r l o r e Gngularis

Temporis Ggnificandi in am, in Imperativo autem a m t e r t i z Perlona additur. E. g.
p d t d n in tertia Perlona putui, i mutato in
a m phtham : bibitur. p Y Z L d U U ? z , raltabatur.
Reliqua per
102.
Exempla : cunapa$ea;ln, ingrediunt u r f ingredi licet. cofpue elugueanz p u cunzival, datur panis pauperibus, ov$a ul
pueam , oves vendunt. Uecu 7?Zba??Z,runt vicini, parum a b h n t
vei pianz, ita fertur,
dicitur.
vaple miaugueam , huc veniunt.
pepi amoanz, licet ire, abire. pe$i cupalaianz,
non pofrunt venire. comleu v mleeiu, aqua
hic habetur, hic non deelt. puine cupau v.
cupaeu, unus venit huc, Sic: vau pro va
v, v e i meu.

103. Mileret, pcenitet, piget, juvat, deleCtat, &c. explanantur ut in lequentibus

exemplis : Bhrenien , cutanien , mireret.
chovhn , piget. afentun, tEdet. tepelai, deleCtat. a d i eimi mo huerilcan genon, decet
t e v i t a puritas. unoduamn tu n i ulmodium
t a n i cahuellu, pcenitet me equum meum
vendidiKe. chovupueimi t a mi chtanduamn
v. f a m i chtanduamad t a mi huerilcan mo,
te piget dolere v. dolorem excitare de pectis tuis. chovupueimita m i chnzegen v. tu nzi
chmegeal, piget te e r e bonum. tepelaimi v.
thyh

48

105. Indicativus.
Optatus.
Tempus,
Imperf. - Zaiabun.
Przfens x
Zun. Perfea. - uyelaian.
Plusquam, uyedabun.
Futurum. - laian.
Imperativus.
guzli. puzlmi. p i l e .
pzszliu. puilmu. quilecju

Przfens - - noli.
Imperf, - nobuli.
uyenoli.
Perf.
Plusq. - uyenobuli.
Futur. I . noali,

49
I 06.
T e r t i z Perron2 Imperativi pollunt
fieri tribus modis. I . modo ordinario e.g.
elupuile, non det. 2 . addito $e. E. g. elzbpuileje, 3 . per lyncopen aufferendo e inter
Z & p . E, g . elupuilpe. in Plurali additur egu
v. e g n , 40. v, eign. 2 I .
I 07
Exempla : calli venzpuilmi , rapuilabin , facias, non facias, nihil e x eo rum 101licitus. entumagelaiaimi tu m i huerilcan , unoltunolmi t a mi hueneel , non dimittitur peccatum , nifi reltituatur ablatum. pramuiuupuiZmi tu mi huerilcan mo , uduamgechi piaimi tu mi ZZudnounz, non glorieris de iniquitate , qam cum minime reris, dabis pcenas,
puine tipantunole ula , Zaiainzi , ante annum
elapfum vitg v. de vita decedes, pelalaiubun t a
ni chao, Patrem e vita cedere, extremum
v i t z rpiritum edere , lpiritum DE0 redder e non videam. tutelaimi t a mi pieZ meu ,
extra chorum raltas, non elt ad rem, quod
loqueris.

108 INFINITIVUS.
Ubi in Indicativo interponitur Za; in Infinitivo ejus loco pone no. 105. m i pigenon
pipueimi, dicis, quod tibi non elt diCtum,
tva tu m i pigenobun Zleehi , ikud non e f i ,
quod tibi erat dictum. 49.
I 09, Gerundia Accur
Gerundia Ablativi.
Przlens - noam.
noium v noum,
D
Imperf.

1 -

50
Imperf, - nobuam.
PerfeCt, - uyenoam.
Plusq. - uyenobuam,
Futur. I . - noaiam.
Futur. 2 . - noabuam.
Aoriltus I . uyenoaiam.
Aor. 2. uyenoaiabuarn.

ACtiva.
nolu.
Prdens
Imperf,
- szobulu,
PerfeCt. - uyenolu.
Plusq, - uyenobulu.
Futur. I. - noalu.
Futur. 2. - noabulu
Aoriltus I , uyenoalu.

nobuum.

- uyenoum.
uyenobuum.
noaium.
noabuum.
- uyenoaium,
- . uyenoabuum.
-

Palfiva.
noel.
nobuel.
uyenoel,
uyenobuel.
noael.
noabuel,
uyenoael.

I I 3. Exempla.
h o Z u zJuqueluinzi y u m e
nunquam exis jejunus pinolzt tuutui tacitus abivit, llitulnoelclzi dgu deunzavallai, res
nunquam ccepta , nunquam perfeCta. t i j a f z c i v. tipnpatui pui~1z~zolz~,
v. t a n i puinznoel
t a ni cltao clam clanculum, patre inlcio
exivit,
I 14.
Perlonz eodem modo formantur ,
ut in verbis fimplicibus. 3 3 46. Pronomina quoque Infinitivis Participiis &c. addenda, runt eadem. 49. 7 2 . 81, 66.
I I j.
In Relponfionibus ordinariis , q u z
fiunt nullo adhibito Vrrbo ; aliis utuntur
, li per n o
particulis : nempe ma, m ~ ~ c avel
refpondent, irtud 920 nunquam ponitur lolum , led addita Perlona q u z negat , aut de
qua negatur. E. g. Chycn DIOS cam v e ?
71117~, mtica , Luna an elt DEUS ? non, minime nequaquam ei77zi vemim' t v a ? mzt i n e i
cam ocnzi? puivzZu?z inche no an tu hoc
fecilti? non; quis igitur ? nekio , ego non
feci. n z z ~horum Indorum forte elt pv GrEcorum, maxime li pronuntiatur mh uti lolent multi, 64. Etiam relpondent aliquando:
nihZnn7z7 nolo. led elt modus relpondendi
rulticus : vel dicunt piZaan v. pilan enz nolo,
quod elt urbanius.
116. In more politum elt apud Indos
Chilenfes , ut qui loquitur, polt quamllbet
D 2
perio-

52

periodum , fermonem circumfpiciens intermittat , & alter cui loquitur; etiamli in

fine orationis omnia lit negaturus vel lingulis contraditturus; in lignum f u z attentionis, & quod diligenter aufcultet , confirmet omnia ac fingula his ac fimilibus rerbis: vei c a , vei Zlechi, vei nzai, &c, 288, 4.
unde Auditorem velit , nolit, attentas aures
prEbere, & intento animo audire oportet.
n o additum voci, facit illam fignificare contrarium. E. g. Ciie 920 t z u , non elt homo, elt
bellua. Cl'ao n o t u a , ilte non pater , fed tyrannus elt. Nuinca n o h a , alhue &chi, hic
non Hifpanus , Ted Diabolus elt.

I I 7. Exempla : Chunzpueiwi? chumguelan?

quid agis ? nihil cheu cuflaiwi? cheu c u f d a n ,
unde venis ? nusquam. chu7ngechi coninzi ?
nzu gelai , quomodo intriifii? nullo modo :
nego fuppolitum , me exiviffe, ciiez~tz~uinzi
!
gelai tu ni conn; gelai t a ni tuun , quomodo es egreKus ? nec intravi, nec exivi, gelai,
gelai veichi dgu, vemgelai, Nego, non eTt
ita. inei tuei? inei n o , quis ille ? nemo, chunzl
acutuaimi ? chum2 n o ? quando redibis , venies ? nunquam. chem dgu tva ? chem n o ,
quid elt i h d ? nihil. puidu einzi mi pigen tva?
r e inche no. T u folus ita vocaris, non cert e , plures dantur Petri, chem dgu gei? Zancbrumei, quid novi ? nihil. chenz eZu6imi?
chenz

53
them 7 2 0 , clzenz eZuZabih rume , quid dediIti
illi ? nihil omnino, p u i h d u eimi ? puinznoZZL YZO, ignoras ? non ignoro, chumtn nzita?
aZd2 nzitn 120 , quoties ? raro vei n o cam ?
nunquid iftud ? einzi n o ? nunquid TU? mu,
nzu c n i , ~ Z Z L?mi,nzz2 u l u , non, minime, nee i m i rume ztluiuimi ,
quaquam , neutiquam
nec tu ibis. cofqzte iquelIc6in, ilon n o , panem
malo, quam carnem. tvn ntni, teye n o , hoc,
non illud , prius, potius, magis h o c , quam
illud.

8 5. 4. De Verborum Tranlitionibus.
Peculiare (V proprium eft Lingua3 Chilen z , u t quoties a&io verbi refertur ad aliam,
Perronam five primam, live lecundam, live
tertiam; non utatur, nec indigeat Pronominibus mihi, tibi , Gbi, illi , nobis, vobis,
fic. nec m e , t e , le, nos, &c. E. g. ut vertant hunc lenlum latinum. ego do tibi; non
dicunt: inche elmz ciflzi ? n o , nafi hoc Ggnificat : ego do pro te , quemadmodum: ullcuZcn &ni m o , Ionat: ego rum iratus contra
te , 290. 6 fed utitur omnino alia loquendi ratione huic Lingua3 propria ac pecullari : quE ratio v, modus loquendi proprius ac lpecialis vocatur Tranfitio.
Sunt
autem ha3 Tranfitiones quatuor, v. fi mavis
o&o; nam in idem recidit.
Prima Tranlitio eft Tranfitio ad primam (lubintellige
D 3
PerI I

54

Perronam ) 8: haec lubdividitur in duas j

nempe in Tranfitionem lecundae ad primam, & in t e r t k ad primam. E. g. Tu
mihi d a s , ille mihi dat.
Secunda TranG
tio eft Tranfitio ad fecundam, quae etiam
in duas lubdividitur lcilicet in TranGtionem prim= ad lecundam & t e r t k ad lecundam.
E. g. ego tibi d o , ille tibi dat.
Tertia Tranfitio eTt Tranfitio ad tertiam.
Subdividitur in primae ad tertiam, in lecundae ad tertiam, in tertia? ad tertiam.
E. g. ego illi d o , tu illi das, ille illi dat.
His additur Tranfitio reciproca uniuscujusque Perform ad le ipfam, E. g+ Ego do
mihi, tu das tibi, ille dat Gbi, Literas vel
Particulas , quae formant unamquamque
Tranfitionem 8: locum ubi quaelibet litera vel particula fit ponenda, monllrabit fine ullis verborum vel ulterioris explicationis, ambagibus lequens Paradigma :
)

119.

TRANSIT10 AD PRIMAM.
Indicativus,

a 3tia ad I mam.
8. eda ad I mam. Praelens.
Tu
me,
ille
me.
E E i m i x - - en Teye
- - nzon Teyegu - encu
6 Eimul
Eimn J
.Teyegn

Dual.

55

t= Eimi
+$ eimu

.-

nzoiu.

Teye
Teyegu
Teyegn

- eiumo.

71zoin.

Teye
Teyegu
Teyegn

- ein mo,

5' eimn

ci! Eimi
5P eimu
eimn
iz

Imperfectum,
buen. Teye
teyegu - bueneu
- mobun
teyegn
I 20

Eimi
Eimu
eimn

'

1
I

- bueiu m o
teyegn

eimn
Eimi
eimu
eimn

1Teq.e
teyegu - buein mo
I teYeP I
I z I.
Przteritum PerfeCtum,
Eimi - - uyeen Teye
eimu
- uyeeneu.
teyegu
uyenzon.
eimn' teyegn
- nzobuin

Eimi
eimu
eimn

Eimi
eimu
eimn

Teye
uyemoiu. teyegu
teyegn
uyemoin.

Teye
teyegu
teyegn

uyeeiu mo

uyeein mo,

% 5%

56

&

I 2 2 . Plusquamperfe&um,
Eimi - - uyebuen. T iye
teyegu
uyebueneu.
eimu
- uyemobun,
teyegn
eimn

Teye
eimn

Eimi
eimu
eimn

- uyemobuiu teyegu
teyegn

uyebueiu
mo.

Teye
- uyemobuin teyegu

uyebuein

teyegn

?%O.

Futurum.
aen. / T e y e

123,

Eimi
eimu
eimn

I
1
I
eimn 1

Eimi
eimu
eimn

z:;

- aeneu.

Teye
moaiu, teyegu
teyegn

- zaoain

Teye
teyegu
teyegn

- aeiuma.

aeinwo.

I 24. Exempla : Inche pien .f T u mihi hoc

dicis ! guimIen fa n i duawttuupueum : hbminiltra mihi materiam meditandi. eimi hueranmanien v. dhrepuenielmpueen : male erga
me animatus es, voluntate a me abhorres,
male erga me es affe&us, p e f uipueZipepaiae;lz,
tempore

57
tempore prandii venies ad me videndum.

petu iyuebun p e p a q e e n , adhuc comedebam,

quando ad me videndum venifti. challua elzcabzcen , v. ehaIIua n i elztbubin , vilu eluuyeepz,
loco piIcis Ierpentem mihi dedifti. mivuIan
v. ntivu1aen , quot mihi dabis ? vextelan cam?
forIan tot ? elzm eluaen , mihi dabis cum tibi commodum fuerit. ptm eluaeneu pin, dico ut mihi det tabacum. huenevalenezL, furti crimen in me contulit, pichin jtvz eluneinzi piezeu , promifit le mihi claturum efle tabacum. ehzZZcaZzialjaene2c, mihi mi fit epiltolam. inchr iazrlenezc , mihi attulit jippraeneu,
d7qupmcnezt , , Izi.tera v,hueranmapieneu , locutus eR mala, fa& contra me v. de me.
~ n i l it i i ditant rlzienez~, mihi gratis dedit. peene^^ crtjni, venit ad me videndum. apoleneu
~ $ O C J Z C ~,Cnjoeleneu, aponmaeneu, elueneu ta ni
apogenm v. apogead , me fecit Superiorem,
PrEfeCturam mihi dedit.
notu?niauleneu
hz~ernque dgu e m , plurima mihi damna intuljt. tehua pieneu , toyuieneu , rayuiefzeu, teImacaeneu , Izuenevoecaeneu , ehmpemeaeneu ,
me injuriore traCtavit , dixit me canem, fue i m i lagmnmae;rz ni chao,
r e m , fiultum ere.
tu mihi meum patrem occidifti. einzi mogel e n , tu me alis , nutris , lultentas. eimz ioden
puimfz m o , tu me eruditione , do&rina, fapientia excedis
tva t a n i rnogelefleu, ille
elt altor meus,hujus ego rum alumnus, DIOS
D 5
chnzegelzi

Eimi
eimu
eimn

- moiu, teyegu

ciu m u ,

59

me perfequaris , exagites , vexes.

arclen,
commoda mihi, /zuerc~ZcZc~z
quine Zipm, mit.
t e mihi trutam p c u p a e n , veni ad me vifitandum.
zigeZmoclii , exrpeEtate me i m n c n ,
adjuva me obfecro. p i n c l c n , da mihi unum.
fAccrilcn~~ycmYzci,
biire~zicmochi,bGrcnici?lzolZcchi, fi peccaverim , deliquerim , aliquid in
vos admirerim , ignofcite.
Ta in czcnivalC I Z C ~ Ep ~i Zn c cofquc clunzoin , date panem nobis pauperibus. nZZ/zzrc cnmaIeiz vachi C Z L Y ~ ~
hoc ovum mihi coque trernulum, molle,
forbile. w i ~ i l r l c nt n v ~ chao
i
, dic q u d o
tu0 patri meis verbis, meo nomine. chiZZcacwIr7i , [cribere me fine , permitte , onlitte
m e , ut [cribam. vnchi nc/zalzz!alI elmeen p a tti.?c l l ? ~, has mihi gallinas oblecro ad Patrpm porta, 7 7 z i t t 7 ~ mi j i l e l e n , non omittas
dicere meo nomine, meis verbis. inchc TU711e ilrcnc~z, [altem me adjuva. quinechi runze
f c l n c z , nunquam me vidit. t p ~ ~ l a i a runze,
cn
verberare m e , tibi hic non libeat : li tibi
virga? domi runt; hic non funt. m a r i pzari
Bhrcniccn , precor , rogo , obrecro , fac mihi
hanc gratiam piclzin j f m duanafuacneu , parum tabaci pet0 a tua Dominatione. dugulelcn vachi c/ziZZca, lege mihi hanc fcedulam,
chztmZanu, nihil mihi fecit. ciinzc nenzel glue%,
aliquid confilii mihi affer. ??zav&lelen, eum
meo nomine ampleCtere, uCieZen t a n i votnz,
filium meum lufirali aqua tinge , ablue , perfunde ,

60

funde , Iacro fonte lultra, baptirmate expia.

quine cofque eluechi mo v. eluaeneu pien, panem a me petiit,
1.27,

OPTATIVUS.

eimu
eimn

Eimi
eimu
eimn

- moabuiu

Eimi
eimu
eimn

Eimi
eimu
eimn
Eimi
eimu
eimn
Eimi
eimu
eimn

moabun, teyegu
teyegn

moabuin.

Teye
teyegu
teyegn
Teye
teyegu

- abueneu.

abueiu mo.

abuein mo.

- uyeaen. T eye

uyemoan, teyegu
teyegn

uyeaeneu.

T eye
uyemoaiu. teyegu
teyegn

uyeaeiu nzo,

Teye

- uyemoain, teyegu

uyeaein mo.

teyegn

Plus-

61
PlusquamperfeCtum,
uyeabuen,

I 2 9.

Eimi

2g1

uyenzoabun,

Eimi

mo.

eimn
Eimi I
eimu I uyemoabuin.
eimn

mo,

Ijo
Exempla : Pichi k2daucZoabuen, Utinam in hac opera me adjuvares. u l m e n i n rhr p i n e owya rimze 7rzlinfunnzaabuen, mihi
DiT-iti, Nobili , Cafiquie, Regulo t u ovem
furari auGs. chcnt c a m , tpuabuen chei ? quid ?
a te vapularem ? inczche tu n i vdchagen ilIam,lnbue;lzeu,tu mihi leni illudas,

I 3 I.

Eimi
eimu
eimn

I--

Fmi! -

eimu
I
eimn

SUBJUNCTIVUS,
--

Prdens,
eli. 1 Teye
moli. 1 teyegu
Iteyegn

I1

- eli nzo.

Eimi

Eimi
eimu
eimn

Teye
tzolin. teyegu
teyegn

- -

elin mo

132. Im]
Eimi - - bueli,
eimu I - mobuli.
eimn j

srfeEtum.
Teye
teyegu
bueli wzo.
teyegn

Eimi
eimu
eimn

Teye

!
~

bueliu nzo

- - mobuliu. teyegu
teyegn

Eimi
eimu
eimn

Teye
mobulin, teyegu
teyegn

buelin mo.

33. PerfeEtum.
uy eeli. Teye
teyegu
uyemoli.
teyegn
- -

- uyeeliwo

Teye
uyemoliu. teyegu
teyegn

- uyeeliu m o

Eimi
eimu
eimn
Eimi
eimu
eimn

Teye

Eimi
eimu
eimn

uyeelin mo

- uyemolin. teyegu

teyegn
PlusquamperfeAum.
uyebueli. jTeye
teyegu uyebueli mo.
- uyemobuli.
,teyegn
I 34

Eimi
eimu
eimn

Eimi '
eimu
eimn

Teye
uyemobuliu teyegu
teyegn

I,

I uyebueliu
I

~ Z O

Teye I
Eimi I
eimu - uyemobulin teyegu 1 uyebuelin nzo
teyegn
eimn I

Eimi
eimu
eimn

35. Futurum primum.

- aeli. Teye

- moali. I

En!; I

- - moaliu. teyegu

pimn 1

teyegn

(Teye

- aeliunzo.

wmu
'?'i
Pimn 1

Futurum fecundurn,
abueli. Teye
teyegu
- abuelinzo.
nzoabuli.
teyegn

I 36.

Eimi
eimu
eimn

Eimi
eimu
eimn I

Teye
moabuliu, teyegu
teyegn

abueliu mo,

Teye
mobulin, teyegu
teyegn

abuelin mo.

; 1
eimn 1

64

eimu
eimn

- uyemoali,

Eimi I
I
eimu uyemoaliu.
eimn

Eimi
eimu

uyemoalin.

*eye
teyegu
teyegn

Teye
1 teyegu

,1 uyeaeliu mo,

I uyelaelin mo.

Eimi uyeabueli.
eimu
uyemoabuli.
teyegn
eimn

eimu
eimn

uyemoabuliu.

Teye
teyegu
teyegn

I uyeabueliu
mo,
~

Teye

139. Exempla: EZueZi7 li mihi das. a d bueli mo , fi me amaret. lugmeli rume etiamli me occidat.
I 40. INFINI'I'IVUS.
Fit addendo Tranfitionibus ciipa

duam ,

pepi

aeztnz v. aciunt.
ni
buaezcnt.
iu j
u y e aeu 712
in
uyeabuaczm.
~

.
I

ni
iu
in

1 ::I
1 in

uyebue2m.
aezim.
abuezim.
uyeaezlim,
u yebuaedm,

aefeu.
buaeteu.
u yeaeteu.
u yebuaeteu.

66

Teye
teyegu
teyegn

ni
iu
in

eim.
bue3m.
uyeehm
uy ebueim
aezim
abuezim
uyeae3m
uyebuaeiim

inche.
inchiu.
inchin.

144. Exec-pla. Mi duanztumoezinc, v. mi

duawtumoim , v duazm%mzodiunz,v , ~ z . L ~ ~ ~ z L
mom: Tu? ( mu veltrfim duorum: m n , vefiram ) memor duanzfumonoehm , tu? non
recordatus. m i hllcunpeum , v. mi zillcunpebin ma, hueracaeinzi , reprehendens te affeci injuria. mi a i b n o e b z , aizimom , aidmo6iunz , aihbin mo , aihmohz Odequeen , me te
amantem odilti, m i hdeaeum v. m i itdeabin
m a , aizLpueeimi, habens cauram te odio hahendi, te amo. 171.
145. Participia aAiva & parfiva.
ACtiva mutant Zu 80, in eteu, addendo ni,
zu, in, P a E v a vel vertunt el in eteu, vel
formantur e x Temporibus Infinitivi limplicis 49. interponendo b i ante n ultimum;
addendoque Pronomina n i ,i t 6 , in. I 76. 263.
E. g.
ni
Teye ni eteu.
iu -teyegu iu bueteu,
in
teyegn in 1 uyeteu.
ni

uy ebueteu.
ni ' Teye
ni
iu -teyegu iu
teyegn in
in

1
'

ni
iu
in

! aeteu*
abucteu.
1 uyeabueteu,
uyeaeteu.
vel :

bin.
bubin.
uyebin.
uyebubin.
ahin.
abu b in:
uy e ab in.
uyeabubin.

ni cutunaffligens abelt.
nzUumcbiqe tu
1 t i rl7inctm inche, i illud petitum a meo debitore. t n mi guimetezi tu m i cixlIin, vei tu
m i hitcnccfr?t, rerum tuarum non ignarus ,
eas tibi abfiulit, f a mi culliueteuchi che, inche
IZechi, ego ego tibi Colvam, ni t$ueteu inche
ufinfuhmabzm, eum , a quo vapulavi , benevolis deinceps oculis alpicerem ? hueubin t a
nz' h u c n e f m , vel i p h m furem vel eiusdem
veltigia deprehendi. tu ni vurepueniehzpuec f m rz'7~zz'Zlcchi, femper a me abhorres, UTque torvis oculis me acpiciens. iuventuubin
n i jihin , mihi dixilti, quod me lis ejeEturus tua domo , territorio , Provincla. czimei
tu nzi peabin, bonum e a , ut t e videat, $eE 2
pen
I

40. EsempIa : g e h i va7~meu tu

/ U ~ C ~ < . Ume
,

puen tu mz aiitbin, video amorem erga te

meum. tvu ta n i mclitun tu m i pibin, jam
tibi hoc dico quarta vice. elubin t v u , hoc
tibi do. reelubin tvei ( rubintelligitur m i ) hoc
tibi do gratis. jcbulz t a mi t p z u b u b i n , fi viderem te ab $0 verberari, uiitluinzi fa mi
cumpemgeinzi pzhbin , non vis ut tibi dicant
te e r e ltultum. cuhuellu nienolu , g e f z o h , gcn o c h i , aldbzalbiu tu mzpemeubudin , quod
equo carerem, tardius ad t e videndum accel2i.
NB, milcui non nunquam exempla
Tranfitionis ad ndam ob dicenda inferius.
170. 171. 172.
147. In modo loquendi vulgari aut familiari r i p e pro aen dicunt u n , & loco eneu,
nu. item in Gerundiis 141. 143. c ante um
v. dm omittunt. 5.
I 48.
TRANSITIONES N E G A T I V E .
Fiunt inrerendo In , p i , n o , Tranfitionibus affirmativis ante e literam & fignum tranfitionis: & li non adelt e ; poll mo eodem
modo, quo h p r a . E g. laen, laeneu, quicli,
quieli mo , moquili , noeli , monoli , noaeum ,
laeimi , laeimu mea, &c. I 26. I 24.

149, Exempla. Penchuknouguieli, apage

lis, recede, ablcede, abi beltia. utuimi ni
pinoeDm v. pilaen, me inralutato , inkio abivilti., hueradugucubimz mihueriZcunoeteu, eum
inno-

innocentem male verbis accepifii. chumlu~, nihil mihi fecit. chnzelu rume eimi; chann$izc~z~ek?zoZnei~?zz~
f a n z i chao , quamtumvis
lis bonus, attamen non fidit tibi tuus pater,
nec occulta h a apud te expromere audet.
Himdzzguicli, non me offendas. curhpuz'cli
$ i i r u p t c 6 s t i cur.hche, noli me denigrare , dicebat s t l o p i atiops. dagzu&' chai, omitte
me q u d o ; nec me perrequaris rogo. tu mi
z~CfnZc7s7~t
nio , nZd7in chnzci, $iguelaeinzi, quod
adrtes, adfis CC: p r d e n s lis , debitis alioquin
laudibus te non estollo. niccnguieli, Zagvzucimr', cave rirum morte luas,
7ZCZL

Ijo.

TRANSIT10

AD

SECUNDAM

173. 174.
I

ma ad ?dam. Indicativus,

ego
Inche
inchiu
inchin

1
1

inchin

Inche
inchiu
inchin

te

- cimi,

Prdens.
Teye

teyegn

3tia ad zdam.
ille
te.

meu.

eimn.

151.

70
151. I m :rfe&um,
Teye
teyegu bucimu.
bueimi
t eyegn

Inche
inchiu
inchin
Inche
inchiu
inchin

bueimu.

Teye
teyegu
teyegn

bueimu meu

Inche
inchiu
inchin

bueimn.

Teye
teyegu
teyegn

bueimn meu

I 52 .

Perfe&um.
Teye
teyegu
teyegn

Inche
inchiu
inchin

uyeeimi.

Inche
inchiu
inchin

uyeeimu,

Teye
teyegu
teyegn

uyeeimu mo,

uyeeimn,

Teye
teyegu
teyegn

uyeeimn mo.

Inche
inchiu
inchin

Plusquamperfe&um.
T e ye
teyegu uy ebueimu.
uyebueimi,
teyegn
Teye
teyegu u y ebueimu
uyebueimu,
meu,
teyegn
I 53.

Inche
inchiu
inchin
Inche
inchiu
inchin

II
1

uyeeimu.

7'

inchin
Inche
inchiu
inchin
Inchc
inchiu

arimu.
'teyequ

;Teye
teyegu

1 aeimn nzeu.

arinin.

72

gito , recordor tui. muchai nazhnaei?ni, mox

fiabo, ero rupra caput tuum; parum abell,
quin te prokernam, Uadpaeinzi, tibi medietatem hujus haullfis , vafis , canthari ced o , offero, praebibo. pintcueimu , contra te
elt locutus. hueranmautintueimu , i l k s te oculi ferre non poKunt , te abhorret , averratur. i n e i chmci f a m i ZagwzbieZ p i n e huentu,
pieimu cam, quis dixit tibi licere hominem
occidere. eimi p i l a n , opus mihi non elt Sua
opera, favore , auxilio. i n e i cupape picimu ,
quis te vocavit ? quis tibi huc veniendi facultatem elt largitus ? v e i vemguidmi, Pieimi,
omitte ilta ! aldzi m a r i maridichi pieimu tu n i
chao, meus parens tibi plurimam ralutem
dicit, hucra v. hueran?nanieimu tibi e k contrarius , i n f e d u s , inimicus, eluuin , do vobis. chlachi mt;tnvaleimi, ter mifi qui t e vocaret. marichi bdrenielaiaeimi, nunquam tui
mirerebor. marichi v c i pielz' , mu$iZfuhzdaiae i m i , quamvis id mihi dicas centies, divos
omnes contelleris, nec jurato tibi crediturus rum. p i n e amomarigucum eZuueimipiz ,
Rorarium tibi promitto. i n c h cullinmacimi,
ego lolvam tibi. i k h e guimIamomariaeimi ,
ego te docebo preces, modum orandi, tpuaeimi vachi retu meu v. e g u , parum abelt,
quin t e hoc lcipione percutiam. mamdltuaeim i , fullibus te c z d a m , percutiam , debilitabo. e i m i elneinzi vachi dgu, ifia tu= fidei
'
com-

73

committo. cz.y5uI?~zaeii~zi,
ego tibi afferam
adducam. /~uercziIeIvvaIpniaeinzi,tibi huc mittam. n z i r f z ntz& guzntuZeIneimi, quantum
potero conabor) quoad p o r h n contendam,
omnem curam & diligentiam impendam
ut rem perficiam obtineam, tibi procurem.
7/dm?ngechi tuaeiiizi Inn e m ! i m p r o v i h atque inopinatus elt mortis adventus, nec cogitanti tibi nec opinanti Titam finiet. chenz
ctwz cIcoImhcikL rz/ntc , Y C ztmmctun cGmeIcag u c i m c , nihil tibi proderit p r z t e r romnum.
)

j 6 . Imperativus.

Inche
inchiu
inchin

c5mi ca,

Teye
teyegu
teyegn

eimu.

Inche
inchiu
inchin

- emu.

Teye
teyegu
teyegn

emu meu.

Inche
inchiu
inchin

- emn,
I 57

Inche
inchiu
inchi?

Optativus. I m p e r f e h m ,
Teie
e
abucimi.
teyegu - abueimu.
teYeP

Inche
inchiu
inchin

abueimu.

I
Teye i
teyegu - abueimu

teyegn

meu.

Inche
inchiu - abueimn,
inchin

1:

Tkl abueimn vzeu

I58,

Inche
inchiu
inchin

Perfehm.
Teye
Teyegu
uy eaeimi.
Teyegn

uyeaeimu.

Inche
inchiu
inchin

uyeaeimu.

Teye
Teyegu
Teyegn

uyeaeimu
meu.

Inche
inchiu
inchin

uyeaeimn.

Teye
teyegu
teyegn

uy eaeimn
meu.

I 59, PlusquamperfeEtum.
r e ye
Inche
teyegu uyeabueimu,
uy
eabueimi.
inchiu
inchin
teyegn

Inche
inchiu
inchin

uyeabueimu.

Inche
inchiu
inchin

uy eabueimn.

teyegn 1

I 60.

Inche
inchiu
inchin

1
Teye I
teyegu 1 uyeabueimu
teyegu
Teye
teyegn

nzeu.

uyeabueimn

SubjunEtivus P r d e n s .

elmi,

75
Inche
inchiu
inchin
Inche
inchiu
inchin

Teye
teyegu
teyegn

clmu

elmu m u ,

Teye
elmn.
161, I m :rfec%um.

'Inche.
inchiu
inchin

buclmi.

Inche
inchiu
inchin
Inche
inch iu
inchiit

teyegu
Teye
teyegn
buclmn,
I 62.

Inche
inchiu
inchin

uyeelmi.

Inche
inchiu
inchin
Inche
inchiu
inchin

Teye
teyegu
teyegn

Teye
teyegu
teyesn
Perfe&um,

I1
I

buelmu.

buelmu meu,

buelmn meu.

% $3 m

76
I 63

Plusquamperfe&um.
Teye
teyegu uyebuelmu.
teyegn

Inche
inchiu
inchin

uyebuelmu.

Teye
teyegu
teyegn

uyebuelmu
meu.

Inche
inchiu
inchin

uyebuelmn.

Teye
teyegu
teyegn

uy ebuelmn
meu.

Inche
inchiu
inchin

164. Futurum primum.

Teye
aelmu.
teyegu
aelmi.
teyegn

Inche
inchiu
inchin

aelmu,

Teye
teyegu
teyegn

aelmu meu.

Inche
inchiu
inchin

aelmn,

Teye
teyegu
teyegn

aelmn yzeu.

I 6 5.

Inche
inchiu
inchin
Inche
inchiu
inchin

Futurum fecundurn.
Teye
abuelmu.
teyegu
abuelmi,
teyegn
Teye
abuelmu.
teyegu abuelmu meu.
teyegn

77
Inche
inchiu
inchltt

abuelmn,

Teye
teyegu abuelmn ?neu.
teyegn

Aoriltus primus,
reye
teyegu uyeaelmu.
uy eaelmi.
teyegn
I 66.

Inche
inchiu
inchin
Inche
inchiu
inchin

uyeaclmu.

Teye
teyegu
teyegn

uyeaelmu
mezb. .

Inche
inchiu
inchin

uyeaclmn.

Teye
teyegu
teyegn

u yeaelmn
meu,

Aoriftus I'ecundus.
Teye
teyegu uyeabuelmu,
uyeabuclmi.
teyegn
I 67.

Inche
inchiu
inchin
Inche
inchiu
inchin

uyeabuelmu

Tey e
teyegu
teyegn

u yeabuelmu
meu.

Inche
inchiu
inchin

uye abuelmn

Teye
teyegu
teyegn

uyeabuelmn
meu.

I 68. Exempla : Chao vemabueimi cam ehi,

Ego pater hoc facerem. ilelabueimi v: miiZelabu-

78

Iabubin v, m i ilelabuedm , utun , amotun , tuu f u n , pariturus tibi prandium , c e n a m , cibum, abii. cdnzelehuelaian , Zugnzelmi cdtzt ,
dum te interfecero, non quiefcam.
I 69. Infinitivus.
Fit G t diCtum 140. E. g. p e j i elueinu,
p o h m dare tibi, peeimi capmz, venio ad te
videndum.
I 70. Gerundia Accufativi.
Omnia funt eadem ut in tranfitione ad
primam : except0 quod Pronomina runt
m i , mu,?nn. 2 5 . 142.

171. Etiam ut 143. mutatis tantummodo

Pronominibus primze Perron= in Pronomina fecund= m i , 97224 , mn. 144.
I 7 2. Participia a&iva & Paffiva.
Vide 145. Sed mutantur Pronomina in
m i , mu, wzn. 146.
I 73.

Secundus Modus Tranfitionis

Imze ad zdam.
Formatur mutando n prim= Perform 33
in e i u ut dicunt aliqui j vel eieu u t aliis p r z placet : & conjugatur ubique ficut ezini:
& in SubjunCtivo pro elmi dicunt el&. 150,
160. Fiunt negativa, ut ell explicatum.
148. 182.
74.

79
I 74.

Tertius Modus TranGtionis

imae ad ndam.
Hic tertius modus, quo utuntur etiam
in omnibus modis finitis & infinitis, fit interponendo u eodem modo quo in Tranfitione reciproca I 87.
175. TranGtio ad Tertiam. 181.
H z c Traditio elt multo facillima: nam
ponendo bi ante ultimum n primae Per[once praefentis Indicativi , & conjugando ut lolet; res tota elt peraaa. 32. 51,
E. g. elun , do. elubin , do illi. eZubirni, das
illi, elubi, dat illi. elubiu , elubimu , eZubigu,
eZubin eZzu%nn , clubign , ~Zuhubiu, eluuyebik,
eluz~yebubin, eluabik , &c. I 80.
176. In SubjunEtivo 46. ponendum bz' ante Z quod format SubjunLZivum. E . g elubzZi, eZubilnzi, &c.
I 77.
I n Negativo : e k l a b i n , eZuZabubiz,
elupuibiZi, elunobzli, &c. 105. 180, 146.

178. Gerundia Acculativi vertunt nrn 66.

in urn. E, g. eluam, elubiurn. elubuam, elububium, &c. 34.
179. In Gerundiis Ablativi ponitur bz' ante unz : reliqua runt eadem ac in numero
antecedente. I 78. 7 2 .
I 80,

80
I 80, Exempla : pibin, dixi illi. pihin egu,
dixi illis duobus. pibin e g n , dixi illis pluribus. t&yObin, recreavi illum. contubin , illum
vifitavi , domum, cubiculum , locum , ubi
erat, h m ingrelrus, Peupabin, ivi ad illum
vifendum , vifitandum , ralutandnm, entubin
illum domo aut loco eduxi, rum comitatus,
comitem me illi prabui
dugubin, illi rum
locutus. cdme dgu pibin, cum ill0 rum locutus familiariter , fefiivi: , l s t a , jucunda.
aihbin t a Dios , ai&Diosguen, DEUM amo.
vei
, haec ipfi dicat, iod ai&guebzn t a
DIOS alhue m o , am0 magis DEUM quam
Diabolum, iod rapuiduamabin , v, iod cuparaguiabin t a Dios t u n i huerilcaiabiel mo , malo Deum honorare qFam offendere. pebili,
lagmabin , v. pebuli, lagmabubin , G i p h m viderem, occiderem. 146,

I 8I.

Alter Modus TranGtionis a d 3am.

Fit mutato n prim= Perrons Indicativi

33. vel in eiu u t ordinarie in Mirfionibus j
vel in i e u , u t in I n h l a ChiloE; vel in eieu,
ut in MiMionibus nonnunquam. E. g. e l u n ,
elueu, elubueiu, &c, I 73. in Negativis : elulaeiu, &c.
lolummodo in Futuro collidunt
e ita, u t pro eluaeiu dicant eluaiu. Hac
TranGtione utuntur in omnibus modis finitis, except0 Imperativo , in quo bi ponitur
ante $e. E. g, uei pibipe , hoc illi dicas. Subjunaivum formatur e x tertia Perrona ejusdem

81

dern Temporis SubjunAii-i addendo iu V.

E g. Veijibuleiu , venznoabulu cam chi,
an dubitas id illum faAururn, fi id illi diceUrus
r e m , praeciperem; ab ill0 peterem
hujus Tranfitionis przcipuus elt , quando
tertia Perrona fignificatur per ille, illa, illud vel M u m , vel unB. cum i s , e a , id. E g ,
W Z J J Z ~ C Crelngnzabueiz
~ ~
, ficcine illurn fine
caula occideret. chaiclzi cZ7sciu, jam pridern
id illi dedi. clzibi, clutulaciz~zdn :v. cluciu ,
rlitfztZabi frln, quod ipfi dedit, id illi non:
durn reddidit. ginziie cof p c cZuZaciu rume,
nec panern illi dedit. quine cugen huentu
g7trch7/atunb7/czi7r g7/iie Huincn ! Indus cum
Hirpano altercationibus contendat ! mapu
chr foguiaiic A j o C ~ J ?Z Indus Gubernatori
leges p r d c r i b a t ? 1 7 3 . I O ? . 183.211.
iCZ6

182.
Particula 6 i non ponitur quotiescunque datur Tranfitio ad tertiam ; red quando deelt perrona, eaque hpleri debeat per
pronornen. E g inche p i b i n , piubin, ego
illi dixi , illi id dixi. 31.

183. Item particula b i idem Ggnificat,

quod is, ea, id, ille, illa, illud 8r in hoc lenCu adhibetur, etiamfi non detur Tranfitio.
E. g. elbihzi huefzte mefa ? e l b i n , an illud pohilti h p r a menfam? pohi,
184. Exernpla: Zez2 pillcbin, id ipfi dixi
profecto. cupalmziubim , ipG illud afferam,

pen-

82

penmaulabih, id in iplb non adverti, anhmmaniebiz, manet alta mente repbltum. t a

m i pidimi, id quod illi dixilti, nzarichi vei
pibin, id illi dixi plus centies. millies.
I 85.
TRANSIT10 RECIPROCA.
Fit nullo negotio, interponendo in omnibus Temporibus & Perronis immediate
pol? radicem verbi, & ante literas ferviles
conltituentes Tempora & Perronas u. E g,
eluun , ego do mihi, eluuimi ( quinque Tyllabae ) tu das tibi, eluui, ( quatuor Iyllabae &
accentus in ultima ) ille dat libi. eluudun,
dabam mihi eluuuyen, mihi dedi. eluuchi,
dem mihi, eluuge, d a tibi, eluuli, fi mihi
dem eluulnzi, fi tibi des, eluuiu, nos duo
nos damus alter alteri, eluuin, nos damus
invicem.

186 Exempla:
Tva iu nztnpeun , nunquam nos videbimus deinceps. udanmaunzn,
dividite inter vos lagmuign , le occiderunt
invicem. ta in Peniun deumallein ruca, nos
fratres adjuvando nos invicem , domum noItram aedificavimus, & ad finem, colophonem perduximus. ladculupueimi t a nzi raquigenoi.z ?no, eo quod non honoreris, t e
conrumis, affligis. anhnzrucnun , domum,
aedes fibi exltruere. czimclcaun , benefacere
fibi. chmelcaun gei vachi nzapu, in hac regione alius de alio bene meretur. glamuge,
ipre

ipre te exhortare , nec fit necele , ut a l i ~ s

te moneat. gZnn~uvnIz~pnbii
, V. glamauvalupnhiyz, egomet meus mihi monitor fui, pya7 7 1 ~ (gclni
~ ~
vnchi hue;lztzc , hic homo h e dignitatis, fama v. h i boni nominis curam
non habet, ppvnlun, libi imaginari, quod
le ipre videat. Z L ~ I I L ~ U Cfingo
~ U ~ me
,
dormire. czi?n$emz~nzv. cdmpemcaun , Ltultitiam ,
pardi mortem limulare. uduanzcaun , incuriam affectare. chzelcauncaun , quod le laute ac liberaliter habeat , tra&et , fingere.
~ ~ Z O C ~ ~ ~ ~ J ~ L C ~veinimtn
I C ~ I Z dun?%
~ ~ ~ Zechi,
; ~ Z Z ~ ~ Z ~
czcus le videre fingebat , & quod vere flngebat , ex corde volebat. Ajocauge , imaginare te Superiorem , PrAidem , Regem
elre. 190.
187. NB Primis perronis Pluralis hujus
Tranfitionis utuntur etiam loco Tranfitionis prima ad fecundam. E. g. EZuuin, ego
vobis do ( five fint duo vel plures ) eZgubuin
dabam vobis. eZzcuuyein vobis dedi eZuuuy
ebmn , eZmtain.
Imperativus : eZuuin , dem
vobis. Optativus : xuabuin , uuyeain , uuyenbuin. Subjun&ivus : ulin ubuZin , uuyelin,
uztychuZii , unlin , uaduZin , uuyealin , uuyea6uZin. Infinitivus fit ut in his exemplis:
czepnpeuin v. pcdunmuin , vos videre cupio ,
defidero , opt0 , peropto. pepz$euain , vos
videre potero. 174.
F

189.

189. Quando fiunt negativa; u lemper

przecedit Br particulas negativas , & reliquas
literas vel particulas ferviles omnes , & proxime ad radicem.
190. Exempla: nieun , fe continere, fibi
vim inferre. glamun t a n i hueriZcan ? n o , ipfe me de mea culpa, de peccato, deliAo,
rcelere meo reprehendi. glnmchealu huema
glamuPe, fibi primum conhlat , qui aliis
conhlit, t a n i Zag7nunzom nzo, rgaZgeZai t a
I g l e j a m o , quod iple re occiderit, ecclefialtica repultura caruit , fuit privatus. pilacauabuel m o allchlabuimi, quod te h r d u m
Gmulares, non audiveris. t a in Piuin, quze
vobis dixi. i m h e p i u a i n , ego vobis dicam.
Zagmmaui, occidit libi, i n m a u i , lple fibi
comedit,
I 9I.

CAPUT QUINTUM.

Litem Q Particulze, quE inrerts vel addit= , Verborum Ggnificationem extendunt,

mutant, aut aliter afficiunt.
Habet h z c Lingua non paucas literas Br
particulas, q u a verbis inrertze vel additze ,
eorum fignificationem mutant, variant, &c.
ut videre eft percurrendo fingulas, Br animum attendendo ad exempla. Hze l i t e r a
vel particuls femper ponuntur pofb radicem
verbi, Q ante n ultimum, vel una vel plures

re5 prout redus pofiulaverit. De aliquibus

jaln d i h m elt h p r a 92. 94. &zC. refiant,
q u x Iequuntur.
1 9 2 . BZ:1 7 5 . 182. Cn. H z c particula addita Xomini , vel inrerta Verbo , fignificat
facere quod Somen vel Verbum allerit.
TJnde zquivalet Imo. verbo facio , p r d e r tim in mechanicis, 8 Indi Chilenres omnia
q u z ad culinam , ludumque pertinent, Nominibus aut ITerbis hac particula affe&is exprimunt. E. y. corricnu , j u s , jurculum conficrre uinl(oc.mz, certus cibus. 171. pucchu~ ~ 7 lutlere.
7 ,
q ~ i r c h nfwZicmz,
,
563. niecan,
r i h m nio\-ercJ. irlchr cam niccn/zue g e z cam
mi111 rcurram hic ago, ut rifum excitPm ? ?do. afficio. ichzcclcnbiz, eum affeci
pudore. mg7(i~?cn~~llcZccninei7~zi,
te afficiam moI ~ f t i a . Cnbr'cnn , aliquem pro delpe&o, natura Ccr moribus arpero habere. 691.

193. Cnlli fignificat Imo rolus. E.g calli

n i nugur n i deumzZcZ vnchi chnni, lola mea
mater confecit has fimbria. zdo licet. calli
w u i j c , faciat licet. 3tio. fane. calli p i n u f i e ,

pereat Iane , abeat ut nusquam appareat.

-tto cum pya fignificat conhlto, data opera,
kiens volens. calli d u p p r a i m i , kiens prudens loqueris. I t e m : nec primus nec ultimus. calli toguiprapc, non erit primus nec
ultimus, qui male rem adminifiret, c a l ~ i
F 3
Zag mu-

Jagmupyachi, non ero primus nec ultimus,

qui libi manus violentas inferat, vitam tollat 5to. cum n i duanz, idem elt ac Iponte,
ultro. E. g. calli n i duam elueneu, fponte
mihi illud dedit. calli ni d u a m hueridcalu,
nehue glamk.m!i, acri reprehennone dignus
elt qui Iponte peccat. 6to. ut in hoc exemplo. calli venzguihm', raguiluhin , facias non
facias, parum cur0 , non commoveor, non
laboro , nihil ex eo fum Iollicitus. 7mo. idem
Ggnificat quod re, 2 2 2 . calli dugugueimi,
nihil aliud facis , quam fabulari , garrire,
verba fundere. 8vo. idem elt quod line, non
impedias. calli cu$ape, line , veniat. calli
amape, fine, abeat, non eum detineas, caui
mlepe, linque , relinque. calli dachi, hucdaehi,
moriar, modo Iatier.
9no. calli peaimi,
quod differtur , non auffertur , experieris
Iuo tempore IO. de calli fit verbum callin.
calIije m n i , faciat, at pcenitebit.
194. Chi. Imo. additum participiis h z c
facit adjeEtiva. 84. zdo, Iuplet pro Participiis. E, g, cogedu v. cogcchi co , aqua datur ,
adefi, 3tio. adjungitur Verbis & Nominibus omnis generis , plerumque tamen zia ,
v e i , Zde. 4to elt particula exornativa, & nonnunquam ponitur feorlim. 287 :3 295 :2,
195. Clc v. Le. 205.
196. Cdo. Haec particula duas habet lignifica-

ficationes. Ima
altera elt : juvare , adju\*are, le adjutorem prabere. catucogiclon ,
in frumento lecando, rerecando, adjuvare.
coclo?z , in aqua apportanda juvare, czhzaclon
in colligendo Itramine. tucalzuelluclon , in
q u o capiendo. Mzz/jncZon , idervire Sacro.
zda v. altera: facere aut pati idem & eodem
tempore. E. g. h C l 0 7 2 , unA mori. lefelon , necitlclon , limul volare, currere. d u g z d o a i u
A j o , unB loquemur cum Superiore
Tva
hztmtiL f n ni hicmccloefczb v. ta n i hiccnenzo;l;lz.
2 IO. I-. f w hucnfri hitcnccZoc7~cu, en qui furatus elt unB mecum. loco cZo adhiberi etiam
poteft 717?07t , ~ 7 t i i c?no. E, g. tcGau, V. p u i i e
7/10 iirhigri , unB flu&ibus hauCti,
lubmerfi
runt. rf71 drlfl???
ztfiazc tuteZvaZZai, pluribus intentus minor elt ad lingula r e d u s , frultra
unus duos lepores inlequitur.
17.

197. C77o 17. K n o : H z c particula duo fignificat. Imo. ponere rem ut per verbum
esponitur. E. g. ZpzLknobige , pronum colloca. fmzllaknobigc , pone rupinum. uncknon,
ponere primo loco. hucluknon , inverlum
ponere. $eKnobige tu mi Zaial, imagin5re te
moriturum. $eknobikz fa mn apogeaZ, finqite futuros \-os elk Superiores , Duces,
Reges. ta n i c~nzcchccaun?no ta~m,+nogi.tebi
fa ni gnen, per fimulationem ac I'peciem
Religionis decipit , pietatis Cpecie fallit, palF 4
lio

lio SanAitatis nequitiam tegit, caknotubi t a

ni uzzi, mutavit nomen luum, aihn knoun,
le ornare, comere, pingere, zdo. linquer e rem in eo fiatu, quem verbum explicat, E, g. dzapdknon , liqui rem commendatam. clknon , liqui collocatam. piknobin ,
liqui diLZum , praeceptum , mandatum.
198. C& efi particula mere exornativa,
additurque illis verbis praecipue , quae definunt in duas conlonantes, five Gnt aLZiva,
five neutra. E. g, chgarn v. chg-archn, vulnerare , lauciare , ferire. tufn v. t nfczkn, convenire, confluere, concurrere in unum locum. nb?z v. afchn, finire, conlumere. Raro lequitur vocalem. E. g. murichn, relpirandi facultate laborare.
S E p e etiam elt
pars verbi, E. g zjfchn, nudare v. g. pomum
putamine , putamen pomo detrahere. cafchn , aliquid in aurem loqui , inlulurrare ,
fuggerere alicui. orchn , deglutire. Indi
Milfionum, leu qui in Milfionibus vivunt,
degunt , habitant ; hanc particulam c h l z p e
mutant in p i , praxipue quando efi in medio diftionis, E. g. afquiduanzn v. abchduamn, aut quando lequitur verbum iaun, ire.
bfquiiaun , currere , vado currens. namp0ZZpuiiuun , ambulo , eo ambulatum. At quando efi lyllaba finalis, raro dicunt qui. E. g.
mtorchn , quamvis. HuiZicIzcs etiam nztorquin '
dicant.

89

dicant. Tantum in uno verbo ponpuin, inturnekere ; & in uno nomine c h a g p i n ,

fluminis pars, A chugc&n: in partes divider e , ponunt qui pro d. Causa hujus mutationis elt , quod h Szpe mutatur in i, I. 4. DUO
adhuc runt notanda. I . quod h z c particula
elt diverla a qui negante Imperativum. 104.
2 . quod verbum raguzk eB verbum fimplex;
non compofitum, & quando eli. compofitum E, g. rapuzduanzn, non poterit mutari
in racddumn,
199. EZ additum Nomini fignificat illud
pertinere ad lpeciem vel rem illam, quam
Nomen fignificat, ita ut lit illius pars, vel
Saltem illi firnilis, vel ejusmodi quid. E. g.
Che, homo. checZ, res hominis, vel fimile
homini v. g. monltrum. a g e , facies. a g e d ,
quod videtur habere faciem v. g. [pearum.
piuguc , cor, PizqueeZ, pars cordis, vel quod
tenerrime amatur. A n i PiupueeZ, pars cordis mei, qui mihi in medullis h z r e t , quem
fer0 in oculis; cujus amore flagro. Sic ni
PiugueoeZ v. pizqueod, qui mihi haxebit
quem feram . cujus flagrabo. piupueabuel,
&c. 80.

..

200
Enz, Imo. elt Interjeaio ac nota
commilerationis. E. g. Bhu e m ! A h , h e u !
i n c h e m ! o me mirerum, o me perditum!
zdo. eB vocativum: & ordinarie quando
vocant

90

vocant aliquem , addunt in fine urbanitatis,

humanitatis vel alterius affeCtus monltrandi caula? em. E g. Filius matrem vocat Pup a i em, aidel em v ema, DilecZe mi! Patiru em! o Pater mi! 3tio elt nota Temporis przteriti & elapfi. E. g. gcbui e m vaclii
dgu, fic erat olim in leculo ill0 aureo culcu em magus antiquus, cona enz miles veteranus. 4to eR particula exornativa. 295.
5to ell lignum admirationis. E. g. ovz,u em !
o quanta ovium multitudo ! czinze tz$alztu
evz! o annum felicem faukumque ! cdmei
enz tu DIOS! o quam bonus elt DEUS!
6to eTt lignum ingentis defiderii, A4apu em!
o dile&a Patria ! led quis me transferet illuc. 45. 7mo. format diminutiva, & elt nota amoris urbanitatis. votm em filiole. Putiru e m , plurimum dile&e Pater v. Patercule. uti& e m , nonnihil defatigatus Ium ( N B
quidquid hic ponitur in makulino eKe relpe&ive intelligendum de genere fmmino.
v, N. I 2. ) Millapalmimi em ! miZZupaIm
partes Cequeris , illi adhm-es illum amas
colis , adoras,
2 0 1 . gam, gawzzno Significat Imo. omnes
fimul, E, g. gamc&#uZaazgn, nondum omnes
adlunt, aliqui adhuc delunt defiderantur
addito n o notat rem elIe parvi momenti, Sic
t a n i gamno tu n i pichip-ue ganzno me= reculae, mea curta hpellex, zdo, gamno, =quivalet
?

91

quivalet genitivis parvi, flocci, nihili. E g.

gamno huentu , homo plebzus , vilis , fordidus , ridiculus gnnzno cuIIi?z, bona parvi
zefiimanda, res nullius valoris, przetii. $io
elt idem quod frufira.
venzpuiZmi, gavznomZpueprai~~zi,
line , omitte , cella, frufira labnras , lterilem fundum colis , littus aras ,
l'urdis przdicas. gammyui&un, frufira quzerere. gamno elun , frufira expendere, prodigere. gamno p i n , inutilia loqui , effutire ,
garrire. pnigo fere idem quod ganzno, red
minus ufitatum. 726.
202.
Hue, H z c particula k p e confunditur imo, cum h e , novum, recens: hue
curam, ovum recens. 737. 2do cum huen.
204.
3tio. cum numeris cardinalibus, dum
tempus futurum aut przteritum Ggnificant.
54 I . 4to. cum Nominibus in hae v. g nlhue,
mortuus, qui exceflit e vita :Diabolus, 5to
quando elt pars elentialis verbi vel Nomi:
nis v,g. lahuen , medicina , herba medicinalis. Zlahuen , fraga, Significat autem I , plus,
magis, amplius. E, g. huerilcnhuelnian , amplius deinceps non peccabo. gehuei, fuperelt, plus datur. epuhuei, reftant duo. ilzuedz~anzpuelan, non habeo amplius cibi appetentiam, edendi cupiditatem, non amplius
elurio. quine tupuhuei, una leuca refiat. Diltinguitur autem particula hue a particula

tu

92

tu 2 2 6 . quod h a c iterationem fignificet v.

g. vemtun, facere iterum; illa autem a b
iteratione p r d c i n d a t , fignificetque deinceps.
Et propterea hze duE particuke quandoque
in eodem verbo concurrunt v. g, hucrz'Zcnhuetui, in idem peccatum recidit , ad vomitum elt reverfus.
2do fignificat tempus
continuum, p r d e r t i m fi elt conjunAum
cum te. 205. E. g. p i n e cdyen tanaZehucn,
integro menre z g e r , z g r o t u s , ab infirmitate proltratus decumbo. p i n e unt2 puidukhuen, toto die fui' folus, 3tio fignifiat locum aut infirumentum. 89.
4to elt idem
quod defideratur. E, g. quine tz$untuhuei
cuyu nzari tz$antuunZ unus annus defideratur
u t annos lexaginta numerem compleam.
203, Huelc antepofitum improbat, vilipendit vituperat acCtionem verbi, 740. HueZu. ibid. Irluewzza 741.
204.
Hucn additum Subltantivis , varias
illis fignificationes communicat, I mo. eKe
fodales collegas al'leclas , ejusdem f e A s ,
faAionis , partium. E. g. ?mpuhue?z ejusdem
Patrize. connhuen , commilitones ejusdem
centuriz , prafidii. 2do in materia confanguinitatis , e r e conlanguineos , agnatos, cognatos, affines in eodem gradu. E g. penihucn effe fratres. ZamGcnhuen eEe fratres
vel forores ex eodem patre, vel eadem matre
f

93

tre procreatos.
3tio quando non runt in
eodem gradu, ponentur lolum duo, & no
minabitur non h p e r i o r , led inferior aut remotior. E. g. vot~~zhucn,
pater & fiilius, conihuen , mater & filia, c u r e h u m , maritus Sr
uxor. Dicitur tamen etiam : Chao votmhucn,
nuguc conihucn, led fortaEe Indi runt imitati modum loquendi Hilpanorum. 501. 503.
2 0 5 , Kno v. Cuo, L e v, cle. L e Iignificat
rem eEe in ill0 Itatu ac litu, quem verbum
pronuntiat. E. g. vutulcn, lto ere&us, cude
l C 7 2 , jaceo, decumbo:
quando autem verbum delinit in duas conronantes, addunt c
dicendo cle. E. g. cutunclen , aegroto, 1zuz;fclen, It0 reCtus, in ordine : & raro absque
c. Verum immediate port Vocalem lemper
ponitur le & nunquam cle. Ne h a x particula confundatur cum guc 2 2 0 . & $e 214.
Notandum, quod le habeat pro obje&o lignificare Raturn hominis vel animi v. g. tepcncleen , rum hilaris, jucundus , ketus : vel
litum rtantis, redentis, jacentis , vel dilpolitionem corporis v. g. enurnZen, calore d t u o ,
langue0 , lolvor. vikzXci ni cuh , habeo manus lubfrigidas.

206,
L e l , Aliquoties elt exornativum ;
alias repondet phraG latin=, dignetur , fi
placet, li petere licet, nili lit moleltum. E,
g, v e i PileZen tu mi chao , dignetur , non gravetur

94

%3

&@

vetur dicere luo patri meis verbis, meo

nomine. 289.
207.
ZZe efi particula confirmativa , Ted
nunquam ponitur Tola, & lcepilfime cum
chi. E. g vei ZZe , vci Zlechi, ita elk. 99. 288 :4.

Zpue cum numeralibus perinde elt ac

208.
plus minus. E. g nzeZiZpue quatuor circiter.
alias elt particula exornativa. E. g. marigen
mo mcliZque anzope, ex decem eant quatuor.
209. ma. v. mm. 211. 79ze de hac particula jam eft d i h m 77 79. Notandum autem Imo, quod dentur & alia verba, quae
motum fignificent. V g . un in Milfionibus;
YUPZin ChiZoe; c u n in Picun mupu, eo , leu
Attic6 , Ionic&,Doric& ui,utui,abiit 2do.
quod his verbis quandoque me ( idem elt de
p a ( jungitur. v. g. unonzen, unometun, eo
rediturus. m o p a n , unopafuiz , rum redux.
3tio. nota hos loquendi modos : nadmci, Zeuv u , flumen decrelcit. nntlmci mencuhue , decrekit cantharus, potus imminuitur.
4to.
eleganter quandoque jungitur p a cum me.
E. g. conmpanzclan $u Hitinca , mihi cum Hilpanis nec leritur nec metitur. aZZczipameZan,
vachi dgu! hoc in tota mea vita non audiVI. uzpameZaiai$u aZhue f a n i ruca m o , nunquam per omne aevum in inferno orietur
roi.
2 IO,

95
2 1 0 , mtom, wum 4 fignificat rmo. tempus
praeteritum & jam elaphm. E, g. arelen
/zuinu tu m i Zagmnzom ovzyu, commoda cultrum, quo ovem occidilti, tva rucu t a
tpumom, haec. elt domus ubi vapul2fii. deuma t a mi imom rapituihzi, poltquam comedilti v bibilti ( nam in utrumque lonat ) vomuilti. deuma tu ni nuapemom, ina tpugeqzbei, polt cornua, verbera. 2do. locietatem.
E. g. t a mi huerilcamonz pinombui cam, cum
quo pecc2lti num erat junCtus v, junAa matrimonio ? 287 : 4.
2 I I. nmu , mu. m z a cum n ponitur quoties Verbum cui conjungitur in unam tantum conlonantem terminatur, quod fi in
duas definit, absque n jungendum erit. Adhibetur autem ad declarandum, quod aAio
v, panio verbi fit in bonum vel malum rut
vel alterius , unde luppletur hac particula
Dativus commodi v. incommodi : ut confiabit e& exemplis. Notandum autem tribus cafibus & modis accidere p o l e , ut aliquid in commodum vel damnum alicujus
fit, nempe vel Imo, hui ipfius, & tunc additur u nota Tranfitionis reciprocz. E. g.
.lagm?mzui, fibi ipfi occidit, e. g. gallinam,
&c. vel zdo. in bonum vel malum alterius,
& in hoc Cah ururpantur a l i z TranGtiones
prout l e d u s pofiulaverit. E. g. cdpalmaiac-

imi,

96

imi, tibi afferam , adducam. cu$aZ?naabzn,

ipfi illud afferam. vel 3tio. A perfona determinata prdcinditur. E. g. puine elunman v.
elunnzagen , mibi datum elt unum. Zanman
quine cahueuu, mihi periit, mortuus elt equus. penmauZuabi?z, id in ill0 non adverti.
andmnienmaun, recordor , memini, manet
altti mente repbltum inmaim, mihi illud in
ltomachum conjeci. inv~auhzi,tibi illud comedilti. inmaz~i,illud comedit libi, elunman,
mihi datum elt.
212,
ntu Imo. additum Nominibus q u z
multitudinem indicant; fignificat locum ubi
ea in magna abundantia & copia reperiantur, E. g. raentu, locus juncis , fcirpis abundans. cvrnnfu , Iaxetum. lenzuntu , locus
multis arboribus confitus, IpXla lylva. 2do.
compofitum cum verbis, idem fignificat
E. g, huerin, delinquere.
quod verbale.
huerintu , deli&um. tz$an, exire. tz$aiztu,
exitus ( anni. ) 3tio. j u n h m adverbiis eft
idem quod $le. 2 16, vershs. E. g. huenuntu ,
rurlurn. vurintu , retrorhm, minuntu , introrlum, 4to. lupplet vices Participii. E. g,
nrczintu pro arc&ntuZu , arczintuel Zufquen ,
recelus maris. vurintuche pro vurintulu v,
vztyintuel , Iycophanta , totus e x fraudibus
& mendacio compofitus, qui vitia pietatis
Ipecie occultat. epuntu v. e p z q n t u pro epulu
V.

97

v. epugelu , Lecundus, melintu v. meligentu ,

pro nzelilelu , quartus.
2 I 3 . P a fignificat venire , ruppletque pro
Supinis. 76. 79. aliquando elt infiar Verbi,
& tunc ponitur loco cupan, venio : & aliquoties inltar adverbii pro vei ineu v. vu
m e u , v. vau, huc, 1 0 2 . E. g, Quim$aZa6i+z
tu ni chao, id &atis non eram conrecutus,
ut patrem meum vivum cognofcerem tutelpan , t e n p u n , opportune, opportuno tempore venio ; tempefiive adrum. chunzconnzpugueimi vuchi dgu mo, ad quid te immikes
huic negotio. connzpamelun , no me immirceo, nihil hoc ad me. PivaZjai, mifit huc,
qui diceret , v. nuntiatum, chiZcalvaZpaeneu,
mifit mihi huc litteras. Aliquoties ante p a
reperitur Y vel ut res ponatur in dubio; &
tunc zquivalet particulz rpue. 2 2 3. vel per
lyncopen omittendo el u in verbo rupan Y.
rz2pan , ideoque h z c diCtio ierpui verti potefi,
videtur ad illud portandum veniKe; vel tranGens fecum portavit, Ordinarie Huilliches
utuntur p a pro me. E. g . c h u m u p a i m pro
chumeun , ad quid? cur eam? elpaiun t a n i
cahuellu, pro elmean, ibo equum Tu0 loco
relikiurus. Pa aliquoties additur verbis ;
ut h p r a : aliquotiesSubItantivis , ut upopaiui m i , venies creatus hperior. Zlaz?=pupe,veniat medietas. ulnzenpai, venit dives : aliG
quoties

98
quoties AdjeElivis , ut nzolZjai, venit nudus,
viZZpape, veniant omnes, cdZapaigrz , venerunt tres, Dicitur etiam ZadcGn c u p a n , \-enio triltis. i n c u p a i , venit potus. Quie in
p a finiunt , nonnunquam quod verbale lignificant. E, g. tz$an, exire. tz$apa, exitus,
unon , redire. unopa , reditus. alias lignificant perlonam q u E id facit, quod verbum
pronuntiat, E. g yetun, alportare. y e t u j a ,
perrona q u s ad alportandum venit, cum
nominibus & adverbiis Ggnificat cis v. c i t m .
E. g. Zemapa , citra , cis fylvam. hzmztepa,
rupra ex hac parte, ??zi7zz@a,p u n p a , intra e x
hac parte.
2 I 4.
Pe. Trifariam lervit haec particula.
1mo elt exornativa. 2d0 ad lignificandum
dubium : videri ita quidem, at non e r e
omnino certum. c u p a i d u , venturos E, g.
aldzin huentu cupalu p e i , videntur venixe multi homines, aldumanpei, videor moram fec i l e , cun&antius egiKe , moras t r a x i l e , advenire tardius. guimZaimi p e i , videris nercire. gepei, forlan, forfitan fieri porfit. mlepei,
videtur adeKe, non ratis lcio. inche gepei,
ego fortaris e i m i gepei, tu f o r t a l h 3tio Ggnificat quod aElu circa eam r e m , q u z exprimitur, occupetur, quod a& ei incumbat. E, g. m a u p e n , contorqueo reltes. iepapeeihzi, adfum, venio ad te aCportandum.

2 1 j.

99
2 I 5 . Petu, Imo. adhuc, petu magi Zcuvu,
fluvius adhuc crekit. petu maupuei, p i r e i ,
adhuc pluit , ningit, p c f u pepiluguci, adhuc
le comit, comparat, exornat.
2do. interim dum ipucli v. z$eZi pcpaiacn , interea dum
prandeo, cceno, comedo, ad me accedes.
petu ipuebun pepauycc7z, dum comederem,
ad me videndum venilti, 3tio. jam dudum
jam pridem. petu mtmgepueimi, jam pridem
vocaris. De petu fit $ctuZn, perreverare. 802.

216. Pina. 2 2 4 . 806. PZe Imo qua

quorTurn e. g vauple, hac, huc, teyeple, illac,
iltuc, incheple , v e r h s me. manple, ad dextram. h u e l e p k , ad fininram. vurz$Ze, retro,
chuchipZe , chuchi adple , q u a , quo, quodurn ?
laf p e n pZe v, lafpuen nzo pZc, v e r h s mare.
2. I m o , d q u e adeo. E. g. tehuaple puihzpuei r
f a che, non [ohm homines, led & canes
iplorum novit. n i ge pZe cutangen, ulque
adeo oculi mihi dolent, 3. Tenus. Zonco PZe,
d q u e ad caput. anca$Ze, lumborum tenus.
ancaplelei, ad medietatem pervenit. iod ancaple c o n i , ultra medietatem, 290.: 2 I .
1
7
.

2 I 7.
PO exornativum. chu7nGn chei? f a naporumepran? chuchei, quid egi , cecidi rubito , repente , e x inrperato? Cum nekius,

218. Pya, Significat I. frultra, fine caula, c a h , absque fruEtu , cum e x c e h . pepra-

G 2

cimi,

IO0

einzi, caI'u t e vidi. @ran, edere v. bibere nimium. rapuiuprai, I'uperbit , immodicus lui
elt aeltimator. Kdaupran , frultra laborare.
z fponte , h a p t e natura NB. interpretando
id in vituperium. E. g. 2ZeCprai vachi cachu,
hoc gramen, h z c h e r b a , hoc pafculum lua
Iponte nakitur, uf p r a i vachi co , ilta aqua
nulla diligentia h a p t e natura lcaturit. male
autem dicerem: DIOS cdmejrai, red t a n i
guz'dugen mo chmez' tu D i o s , DEUS h a p t e
natura bonus elt. 3tio. Explicatur hac particula omne nimium, quod in vitium vertitur. E. g, mofingeprai fvachi hueiztu , nimium pinguis elt homo ilte. H z c autem
oratio : Deus elt ultra modum amabilis,
vertenda erit per no: no ai&vali La DIOS.
271.
vel aliter 2 7 2
P r a cum calli. 193.
NB. aufferendo verbis in $ran n finale,
fiunt Subltantiva, q u z fignificant perronam
vel rem inutilem, & quae frufira aut fine
debito fine , ac lufficiente cauI'a operatur.
nzogepra , qui vivit aliena quadra. dugupra ,
loquax , dicax , blatro. Zapra , quod facile perit , ac fine violentia marcelfit, moritur. anc&#ra, arbor quae lponte ficcatur. vuchapra
lenex qui nullos genuit filios (intellige lenex Indus, nam aliud efi de Perlonis Religiofis.
2 19. Pu. Signum feu nota Numeri Pluralis, 8. 21. Item fignificat rmo. diltantiam
palei,

IO1

palei, diltat. 556. 2do. donec. venten dugupyaguebi, lacyzpubi, non cellavit male loqui, donec occideretur.
3tio. Attingere,
aKequi. E. g. pupelon, pnguimfunz , p u allcun: procul diKita v i h , auditu attingere.
puZai vachi charahuilla , h a x femoralia me
non capiunt.
4to. intus. p u d e i , degit ,
eft intus. pu coni, intro ivit, ingrelhs efi,
intravit. 5to. A, in, ad, juxta, prope. p u ktahnl e i , ad ignem fiat. puleuvu nzlei, efi juxta
fluvium, 6t0, fignificat copiam , multitudinem unA cum loco : ut de ntu ,peum , gueum,
diximus. E. g. g e b u n , nux avellana, pugeb u n , nucetum. coyam, quercus. p u coyam,
quercetum. 290: 12. 13.
220.
Que. Imo elt exornativum. V e i g u e
mai, lic elt, Hueluguemai,Ted potius. 2do
nota Pluralis. I O . 3tio Ggnum Temporis
Prdentis. 36. 4to rem a&u fieri , aliter
tamen ac le, 2 0 5 . Kdauguei, efi occupatus
in laborando.
5to. compofitum cum Ge
rundiis Ablativi, illa facit Nomina, Sr runt
illa in gueum, 7 2 . 89. 90. 6to. conhetudinem leu habitum lignificat. Diublo pigue?z,
role0 Diabolum invocare. eilni laagmchegueimi, es latro, homines [des occidere. pinelgue, aliqui. 94. 295 : 5. 208.

221.
Qui. non elt particula p i , q u z negat Imperativum. 105. red q u i , in quod I=pe e& mutatur. 198,

I02

222.
R e . Imo. lolum, tantum, tantummodo, duntaxat. E. g , rehueicon illebin , lolum potum e x maicio c o n f e h m bibi. 479.
( vocem : maicium habet Jacob. Pontanus. )
re co , aqua pura, mera, immixta. rekdau ,
merus ac purus labor, labor Gne ullo fru6tu.
re uwzautuguei, tota illi dormitur hyems ,
dormitur Sr annus. r e i a n piquei, nil p r z t e r
cibum Sr potum cogitat. recupan, venio fine ullo, quod tra&em, negotio, re m i $ep a p i n , r e mi guintuulpupin , toolurn ad videndum te veni.
renungei, efi veterator, totus e x vitiis lceleribusque conflatus, concretus , cornpaitus. recof g u e pigueimi, panem tantum petis. re rimi, tu lolus, p r z t e r
te nemo. re gzimatugueinzi, nihil nifi plan&us e x t e percipitur. zdo, gratis. re elug e n , gratis accepi.
3tio. jun&um cum p y a ,
abfentiam cur= , negotii , tollicitudinis indicat. E. g. remiaupraguen v. re n i miaupran,
eo ambulatum , me oble6tans , vel fruens
otio, liber a negotio. D e re fit rechi, tolum. item reln ; e regione fitum eKe, absque aliquo intermedio. reli tu n i ruca, domus mea e regione, e x adverlo Iita efi. relmnbin vuchi maun , in faciem mihi dedit h z c
pluvia. aliquando etiam I omittunt : at tunc
fignificationem mutat, E. g. renman, perleverare in eodem fiatu, renmai tu n i cutan,
nec pejus nec melius habeo, morbus in eodem

% $3 d@

103

dem fbatu perleverat, permanet , perfifbit.

Indi Chileni re vocant invicem Reche 698,
223. Rpue. P, Baldivia meminit particula? dgue, dicens earn in compofitione Pluralitatem; red politam polt Nomen lignificare rohm , tantum, A t inter Indos in Milfionibus reperitur quidem illa particula ; red
non fignificatio , quam illi R. P. Baldivia
tribuit,
Efb autem particula dpue eadem
q u z rpue: nam Indi loco Y kepe ponunt s ,
d , & x Lufitanum. 4. Ita pro libitu dicunt
nzogergueiki, nzogesyueimi, mogedpueinzi, &
mogcxgueinzi: uti & $run , $/an, $dun, p x a n
Significatio propria hujus particulz, five
Nominibus, five verbis jungatur, el3 rmo.
rem Mpendere vel in dubio relinquere.
E, g. Chergue, videntur homines rccherp e i , videtur Indus. guinturguedi tu n i e&nzeleal, Iuo commodo ltudere , rebus h i s
conrulere videtur. c&merpueimi pin , v. c$merguei pieinzi, mihi videris vir bonus. uld& chovugt?ipigerpueimi, piger haberi videris.
2do. qualiscunque , utcunque. E. g.
cz.hze?ztu~guebin, mihi lapuit utcunque. cumerpuei v, czhnerpuelui, eft talis qualis. v.
qualis qualis. 3tio. S z p e etiani elt tantum
exornativa : imo cum que conjungitur. E.g.
V e i pipuerpuen , hoc videor dicere.
224,

Rume.

Imo. cum Subjun&ivis fiG 4

gni-

I04

gnificat quamquam , quamvis, lugmeli rume ,

quamvis me occidas, 2do. cum Nominibus
laltem. inche rume incaen, me Caltem adjuva. 3tio. cum Verbis Negativis Indicativi
vel Optativi modi, item cum Aorifiis, ver:
bi a&ionem omnino negat. E. g. puimlai
rume , nekit omnino, prorrus, penitus ignorat. chenz ilui rume, comedit plane nihil.
4to. Ted j u n h m cum chcnz & verbo affirmativo , omnia affirmat. chem guimi rume ,
v. chem rume guimi, kit omnia, eft omnikius. 5to chem rame addendo n o fignificat
nihil. Chem no rume, nihil. 6t0, eft idem
quod nec. Eimi rume uluiuinzi, nec tu ibis,
7mo. lolus v. lolum. gmite rume Zluncu uIi,
unam tantum, Zluncarum lineam elt largitus.
8vo. nunquam. guinechi runze peluen , nunquam me vidilti, Et nota dikrimen inter
quinechi peluen, nunquam me vidilti ; & guinechi rume peluen, me vidilti nunquam omnino. 9no. nae, certe, mihi crede. peuimz
rume, n s tu impune hoc mihi npn feceris,
Iomo. vix, u&intugelui rume , pegeluputui,
lupus in fabula: vix nominatus quando paratus. I Imo. cave. utuueinzi rume , cave veniam , eo accedam. I 2mo. non audere. tpuZuiuen rume, verberare me vel tangere non
audeas, I 3tio. quivis , quilibet. chuchi runze,chemrume, quidlibet, quodcunque. I 4t0,
inrertum Ggnificat raptim , obiter, repente ,
Per

per tranfennam. larumen, mori morte repentina , fubitanea. pegerunzen, raptim , curfim apparere. $crur.nen, videre obiter, per
tranfennam.

Tcu. Verba compofita cum tcu Imo

225.
fignificant rem ita & eo modo fa&am, quem
Verbum pronuntiat, E. g, catun , intercludo , interrepio. catuntcu , reptum. t a r i n , ligo. tarintcu , res ligata , involucrum. Quando Verbum definit in unam confonantem,
lemper n ante tcu retinet, at fi in duas conlonantes terminetur , ultimam qua? eft n
perdit, E, g. chogtcu, quo lux v. ignis ex2do. format Sutinguitur , emun&orium.
perlativa. guimtcu , peritilfimus. dugunfcu ,
loquacirfimus.

Tu facile confunditur h a x particu226.

la cum Verbo tun, quando elt compofitum,
at quando tun elt verbum Gmplex, nullo
negotio dignofcitur. E. g, tuge co, hauri
aquam. Regula dignolcendi elt , quod quando tu elt proxime vel valde prope radicem,
fignum fit eXe verbum tun: item in verbis
P a h i s tu verbum femper gen przecedit;
lequitur tu particula, Item quando in uno
eodemque compofito tu bis reperitur, primum tu erit verbum, lecundum tu particula, E. g, elututufa, elutumetun , elutugetun,
Yerum quando non habetur plus quam unum

I 06

num t u , nec adfit verbum g e n ; Solum ex

Senh & contextu colligitur , num verbum
fit, an particula. Significat autem h a x particula Imo. iterum, iterare , repetere. E, g.
acun , venire. acutun , iterum venire. c o n p ~ ,
intrare. contu;rz, iterum intrare. Tantum in
duobus verbis invenitur particula t u , ubi
fignificet omnino oppofitum fignificato verb i , alterum ufitatum in MiSfionibus, nempe Brcutun , quiekere. fignificando Orcu~z,
fatigari : alterum ChiZo2nfibus & HuiZZichis
proprium j kilicet atGtun , quiekere : de
a t d n , fatigari, Alius modus iterationem fignificandi elt anteponendo verbo adverbium ca. E. g, ca cupaiaimz, venies iterum:
idem quod cujatuaimi. Nonnunquam utraque particula tu & ca concurrunt in eodem
verbo; ac tunc elt pleonasmos ita, ut altera
abundet , ac fi diceres : redibis iterum.
Quamvis autem particula tu iterationem Ggnificet , non ponitur toties quoties res erit
iteranda , Sed tantum Semel , explicando reliqua per adverbia numeralia. E. g. cz2Zachi
mt?nvaleimi, tribus vicibus te accerfivi. 2do.
fignificat r e m , quE eft illud iplum, quod
Nomen vel Verbum enuntiat. E. g. tehua ,
canem fonat. tehuatu , res canina. tann , cadere. t a n t u , res quae cecidit. vbza, putredo. vunaltu , res putrefaAa , putrida. huenet u , res furto ablata. nznputu, res terrefiris.
huenu-

huenutu, res cceleltis. vachitu, res moderna ,

res hujus temporis, loci, res huc pertinens.
vcichitu, res illius vel alterius temporis, loc i , &c, guinetz , lemel. eputu pinomi t v a ,
hic bis iniit matrimonium. huecuntu , res ext r a , foris , forinlecus , de foris luccedens,
minutu , intus. mutu , procul dubio, certe ,
certo , certius. taftu, coram, ad. t aftu huenzctu dgu venten rapuivalai tuetudgu , res terrefires nihil runt cceleltibus comparatz,
non ita zfiimantur bona t e r r z , G cum cceleltibus conferantur. NB. Verba, q u z in
duas conlonantes e x e u n t , G componantur
cum t u , ultimum n perdunt. E, g. t a n n ,
tantu Verum fi addendum fit ?ztu 2 1 2 . alterum n poltulant, ut tanentu. 28. 286 : 6.
288: 2.
227.
VaZ fignificat Imo pollurn. VenzvaIabimi, poteras fecille. contuvali Patiru?
an licet ad Patrem intrare. guimvallai vachi
ovuln d g n , latet hoc mylterium, arcanum,
lecretum. vei n i vemgen, v e i tu n i ad nopi
m m a l a i , malam indolem , vitiolam naturam
luam domare, comprimere, ad rationis metam adigere non potefi , naturam expellas
furca , tamen u k p e redibit. i n e i pepzlabui
pepiZvalnoaZ, ad impolfiblle nemo tenetur ,
quis potelt contra torrentem.
zdo. jubeo,
cur0 fieri. nzlvnlaeimi guine machn , fieri ti-

bi

108

h i curabo veftem firagulam. cofquelval&

t a n i rgo , curavi fieri ex mea farina panem.
rgodvaZbimz' ta mi cachiZla , triticum, frumentum tuum moli curafti. murpudvalbi ta n i
dahue: quinuam meam torreri julfi. mlgc
Pigelu , mlvalen p i q u e i , quod quis Iervo h o ,
hic h o imperat.
Imperare abrolute, per
Toquin vertitur ; nam t o p u i n , mando , impero. 3tio. mitto. E, g. nzltavalgc quine can
pulcu , mitte qui petat cantharum vini. piv a l p i , mifit d i h m , nuntiatum, NB. pivaln ,
negativum five pivalan fignificat : quid hoc
ad m e , h z c ego non cur0 , his non me
immilceo , aliquoties etiam indicat vituperium, contemptum. E. g. pivallai t v a , hoc
vitiola nuce non emam. mittere ablolute;
huerchn , huerculn. 4to cum infinitivo [upplet pro debeo , meum elt. E. g. inche vevzvaln , meum eft, mihi incumbit , teneor ,
meum officium el3 hoc facere. unzautuval a m , I O I , 1 0 2 , hoc non eft tempus dormiendi. 5to. calumnior. WuenevaIeneu , furti
crimen in me contulit, conjecit , furti me
acculavit. calcuvateneu , dixit me eEe magum. lagmvalgei , necem illi attribuunt. 6to
linquo. chillcavalen , fine, linque obrecro ,
omitte m e , ut [cribam.
7mo. poltpofito u
efi fimulo, fingo, venzvalulai, fimulat le non
fecige. 8vo. commendo. Huenevoe elucullinvnlimi, rem latroni; lupo ovem commendalti,

I IO

tum, E. g. puimZai ula , adhuc nekit. ~ C Z L l a i ulu , nondum venit. i l a i ula , nondum comedit, 5to. urque dum. l a l i ula , u k p e dum
moriatur. 6t0, a n t e , antequam & tunc junCtum Verbis ; hbjundtivum negativum pe- .
tit, E, g. inoli ula u a n , antequam comedam
ibo, ibo ante prandium. p e f z o b i h i uZa t a
DIOS, piuulgeaimi , antequam fruaris Deo,
multa tibi erunt toleranda , ardua ad ccelum
via aculaiaa ula imdae, v. i m h e acunoZi ulu ,
v. acunoaliula , einzi vau m o unekpuiaimi, antequam ego venero, t u perveneris. inche
ni adinoiunz ula , v. n i acunon v. acuuyenon
u l a , v, inche n i acunowon ula , v. inche acunobuli v, aculabun ula , einzi acutuimi, antequam ego venirem, perveneras. 7mo. PoBea, & in hac fignicatione potelt ula ante
vel poltponi. u l a cupaian v. cu$aian ulu, veniam poftea.
230.
Uno. m o x , ftatim, quamprimum,
absque mora, cum a f f e h commilerationis , i m , aut delperationis. E. g. lagmzmobzge, non tardes tam diu in interficiendo
ilto paupere, mox illi vitam tollas. Zaaunoadun , utinam trifiem hanc vitam finirem
quantocyus.
2 3 I. yecu , yecuumen , cu2;imeYz , mecuGnzen,
Ionat facere fignificatum verbi, & in eo faciendo prorequi , perleverare,
dugupcud-

mei,

I11

nzei, dicit ubique , omnibus narrat.

a6yecuumei, imminuitur , ad finem tendit , pergit. ZlalIzjecuumeimi, macrefcis , macerelcis,
gracilefcis , attenuaris , fis macer pzyecuzimege , incipe , aukultamus j audiamus , q u z
dicas! perge loqui.
Ad cognofcendum vim harum par232.
ticularum , unum hoc exemplum hfficiet,
a n d n , redeo. andchi, i'edens. andlcchi, in
figura fedentis. anuknouchi, lumens litum.
rtatum, figuram redentis. andhuechi, in redendo prolequens. andualchi, potens feder e , redere j u h s v, jubens, anhtuchi, fedens iterum. andpachi, veniens federe. andmechi, Ielfum iens, andiauchi, vadens redere v. ad redendurn. andcauchi, limulans fe
redere, andnmachi, credens fe redere. nnzirpatechi, qui videtur redere, anziyecuhnechi,
incipiens federe, 2 3 3 . 691,
233.
Quando plures ejusmodi particuke
ponends erunt , ipra ratio Br adjunAa, lingularumque particularum fignificatio diEtabit, q u s n a m a n t e , q u s polt ponends lint,
E, g. ihueduampuelan , non habeo amplius
cibi v. potas appetentiam. pegelhuerunzehuequilmi vu meu ne impolterum hic amplius
comparere aulis. dugunnzacZotupaeimi , venio ut adjuvem in intercedendo , rogando,
loquendo iterum pro te. nzarichi cagecaule,
tu-

I n primo adducam varias verbi pi?z Ggnificationes : in Fecund0 loquar pauca de ejus
ConfiruEtione.

9.

V a r i z Ggnificationes verbi Pin.

Pin aliquando eft, aliquando non
eft CompoGtum. Quando non eft CompoGtum, particularibus regulis non indiget ,
niG quod Pifz ultimo loco ponitur, reliqua
autem , q u z runt ea q u z dicuntur, anteponenda Gnt. 59. 236, 237.
Quando ell
CompoGtum , varias habet fignificationes ,
quas dabimus partim in hoc, partim in requenti paragrapho.
Pin
235.

I.

pin componitur
Imo cum particulis leorlim nil lignificantibus. E. g, gapin, gupitun , gapiln, facere
. rponralia , inire matrimonium. 504. reupin,
reureupin , ltrepitus fluminis, lonitus currentis a q u z , per Paranomaliam. a p i n , deliderare , aliquid vehementius appetere. api,
libet , libuit , libitum elt.
zdo. cum adverbiis. E. g. eupin, confentire, approbare , ratum habere, &c.
3tio. cum adje&ivis, Significatque tra&are aliquem injuriore vel contra; prout
fuerit lignificatum horum adje&ivorum. E,g.
huera pin, male verbis accipere, Ze&?Pin,verum dicere. vei pin , confirmare , probare,
Tva Pin, hoc volo , eligo , &c,
4to. cum rubltantivis. Imo maZz2en Pin,
mulieris pudicitiam tentare , folicitare , fceminam ad concubitum aut inconceKam venerem allicere, de ltupro appellare , quamvis idem de irrationalibus dicant. zdo. deliderare aliquid in particulari. E. g. mz;/puipin,
me1 delidero , peropto. 3tio. opus elt. cofque p i a m , pane opus elt, eiini piZan , tua opera non e g e o , non indigeo. 4to. tra&are aliquem uti hbltantivum adjun&um lignificat.
E. g. hzenevoe pieneu. 5to. petere. cof p u e pipuen, panem peto, 6t0, cum pronominiH
bus

bus primitivis fignificat annuere, confentire.

inche pi;, annuit, confentit.
5to. cum Verbis, Verbi fignificationem
mutuat E. g. codla p i n , mentiri. goimapin,
Itoliditates loqui,
6to. cum negatione E. g. $ J a n , fonat
nihildum decrevifle , adhuc animum flu&are , nihil adhuc deliberatum fibi efle,
nondum adduci ut faciat, five fe abrolute
rem negare, quamvis cum modeltia ac urbanitate.
7mo. Elt verbum fimplex & extra compofitionem atque ita fignificat
236. Imo, dare facultatem, veniam. Et
in hac fignificatione debent praecedere formalia verba , &c. ; quibus diAa facultas, venia , &c. conceditur. E. g. h z c diAio: illi
dedit licentiam eundi , fic vertitur : uge pibi, ubi uge elt fecunda perrons Imperativi
verbi an, ire : abi v. ito, illi dixit. amotuge
p i b i , dedit illi poteltatem abeundi, vembige
pin, per me tibi id facere licet. zdo. promittere, & tunc remper jungitur verbo elun,
dare cof q u e eluaeimi pibin, ipfi promifi pa3tio.
nem v. dixi illi , tibi dab0 panem.
ferre , pronunciare, dare lententiam, Zape
p i g e i , mortis fententia contra illum lata elt.
Zape pigeimi, es capite v, ad mortem damnatus,

% %?

'I5

tus. 4to. certiorem facere. amuge Pi,pieimi,

certiorem t e facio te obtinuife abeundi facultatem. Eodem modo 5to. calumniari.
6to. deliberare. 7mo. cogitare. 8vo. referre.
9no. cum verbo cupan elt vocare. i n e i cupap e pieimu ? quis te vocavit ? ~ o m o .cum
Hueun , Hueupin , (hueupin trifyllabum ) elt
fermonem v. verba facere in Parlamento
feu comitiis generalibus.
Omnes h z runt fignificationes verbi pin.
806.
237. , 2. ConfiruAio Verbi Pin.
Ut melius intelligantur dicenda , notandum, quod Indi Chilenres , quoties dant
mandatum alicui ad aliquem, vel de r e qua.dam faciunt certiorem ; ille qui mandata perfert , aut quze funt dicenda vel narranda refert, e a eodem modo ac iisdem omnino
formalibus verbis 'perferat referatque , quo
ipfe illa audivit, absque eo quod vel addat
aut omittat, nifi verbum pin prout adjun&a poltulant,
238. Modi loquendi per pin poKunt eKe
tres, Imo. quando illud quod dicitur, mandatur , refertur ; dicit perfona referens velut
rem propriam , feu a le ipfo vel fibi, vel
alteri di&am. zdo. fi illud dicit , mandat , refert alteri, ut hic alter alteri illud dicat,
3tio. quando illud dicit
mandet , referat.
H z
man-

16

mandat, refert alteri veluti ab alio dittum,

mandatum vel relatum.
239. Quod ad primum loquendi modum
attinet , quando illud quod dicitur, mandat u r , refertur quis dicit luo nomine tanquam
rem a le iplo Gbi vel alteri di&am mandatamve : tunc omnia ponentur in prima perlona , pin inclufive. E, g . huampuan p i n , dixi me navigaturum, v. fad'turum hntrem.
u a n p i l a n , non dixi me abiturum. Quando
quis fibi loquitur, utitur pi?z vel cum TranGtione reciproca, vel absque illa. E g . deutuchi pin v piun , dixi mecum cave Gs.

240. Si illud quod quis dicit, jubet velut

h u m proprium ditturn vel mandatum, illud dicat vel mandet alteri perron= q u z patitur ; tunc ex parte verbi lemper datur
Tranfitio : at e x parte pin dabitur vel non
dabitur , prout fuerit h l u s , E. g. huerikapuieli $iei??zi, non me offendas, t e moneo.
Zagmabin , pibin, dixi illi , illum a me occidendum. vei vemguilmi pieiini, omitte lis
ilthax, tibi dico.
241. Quando p i ~ zeTt Infinitivus alterius
verbi, quod Infinitivum petit, j i f z poni poterit vel cum vel absque Tranfitione : verum particula poKelfiva quam lecum trahit ,
ponetur primo loco, potlea di&um vel mandatum ;

datum ; denique ultimo loco pin. E, g. ai&Zaimi t a mi c$nzpemgeimi piabin, non v i s ,

ut tibi dicam te fiultum e r e .
242.
Si verbum in hoc primo loquendi
modo eB verbum pet0 , oratio fiet cum
TranGtione tertiae ad primam; & verbum
ponetur vel in Futuro vel in Imperativo ;
& rolum pin variabitur per Tempora, q u z
pofiulat verbum peto. E, g . puine amomaripueum eluaeneu v. elzcechi m o p i b i n , Rolarium
ab ipro petivi. yuine cofpue eluechi mo , v ,
eluaeneu pibu6iZi, li peterem a b ipro panem.

243. Secundus & tertius loquendi modus

cum Gnt connexi invicem, de utroque fimu1 traaabimus, p r d e r t i m de iis q u z ad
mandata danda aut perferenda pertinent,
quod in his confillat praxipua verbi pin difficultas. Igitur qui dat vel mittit mandatum,
verbum pin bis repetit, lemel qual3 loqueretur p r d e n s perronae , cui mittit : & iterum verbo Pin jubens perlorm quam mittit,
ut ita alteri dicat , mandet , referat. Et ille
qui diAum vel mandatum refert, ad verbum omnia qua? ipG runt diAa refert excepto Lolo ultimo pin.
244. Qui mittit mandatum, fi elt per
verbum E, g. pet0 ; iple l e , quando petit ,
nominat utens Tranfitione t e r t i s ad primam,
ponensque verbum in Futuro vel ImperaH 3
tivo ,

I 18

tivo, & deinde pin concordans cum person a qua: mittit , quae Iolet erle tertia perron a , & perSon= quam mittit, lolet loqui his
vel fimilibus verbis : piabinzi, pin. piabimi
p e l e l a n , pilelean, pilelmeen , G fuerit unus
lolus. Verum G perlome, qua: mittuntur,
plures fuerint , mandatum quidem idem erit ,
led loco Numeri Singularis Subltituitur Dualis vel Pluralis prout opus fuerit. E. g , Indus mittit luum filium ad Patrem MiSfionarium ut tabacum ab iplo petat, dicitque : p i
chin ptnz eluaeneu tu n i Patiru ,p i t a n i chao,
piabimi. Hic filius qui mittitur , Milfionario
ita loquitur, pichipz ptm eluaeneu tu ni PatiT U , p i ta n i chao.
Quando mittunt ad petendum, etiam brevius le expediunt : omittendo lcilicet verbum, & ponendo duntaxat rem quae petitur, & poltea verbum pi%,
quod refle&it ad perronam cui mittit; quae
quoties eft persona abrens, appellari lolet in
tertia persona. E. g. ptm p i tu n i chao, piabimi t a n i Patiru , & alius dicit : ptm p i i tu
n i chao. 206.
245. Quando qui mittitur, non ad petendum, red ad portandum vel afferendum
mittitur ; tunc ille qui mittit, loquitur cum
perrona non cui mittit, Sed quam mittit, &
hic dicit eadem omnino v e r b a , quE audivit: & deinde e x ruo addit pin vel concor:
dans tantum cum perrona qua: mittit, vel
cum

cum Tranfitione tertiae ad primam, quae elt

perronae quae mittit a d illam q u a loquitur,
vel per paffivum cum perlona quae mittitur.
E.g. loquitur Tu0 filio fic : vachi achahualZ
elmeen P a t i r u 9 2 0 , vade & porta mihi has
gallinas Patri Mirfionario : filius afferens
gallinas dicit :vachi acha?aualZ elmeen Patiru
ma, p i i t a n i chao. v. pigen,
246, Si folum ad lalutandum , urbanitatis
vel gratitudinis caula , aut ad nuntiandum
q u a fiunt vel runt futura, mittitur; tum G
diEtio non elt cum TranGtione ad perlonam
cui mittitur, diAio fiet ut verus renrus poltulaverit , & pin ponetur bis. E, g. ejuhue
quine huaca Zagman v . Zagmabin, p i tu n i chiao,
jiZeZen v. pilelmen Nuenuvilu , vade , dic hue.n u b i l , quod perendie Gm occifurus vaccam,
& nuntius illa nuntiabit uti lupra 245. Alias
verbum pin ponitur cum TranGtione tertia ad zdam vel numeri Singularis, Dualis
aut Pluralis prout fuerint unus, duo vel plures quibus nuntiatur. E, g , Zagmabin pi t a
ni chao , v. pieintu t a n i chao, dic illi , quod
fim eum interfehrus. ala% m a r i marihichi
p i i ta ni chao, piabimi, dices illi, quod ipGus Iedulitatem gratificer , quod iprum amem
multum de h a cura & diligentia , quod
grata mihi lemper erit tanti beneficii recordatio, & filius ifia narrans fic dicit: al&
m a r i maribichipii v. pieiynu t a n i chao.
H 4
247.

I20

8
3

247. Si quae perferenda runt, runt tanturn verba Ialutandi , urbanitatis, honoris;
pin non ponetur omnino in fine, led pol?
verbum: ac demum adduntur aliae [ormulae, quas forte didicerunt a b Hirpanis. E.g.
aZdh mari maribichi pieimu ta n i chao : n i
mogen, n i cdmelen cai, Pater meus te quam
humanimme lalutat, & quarit qui' valeas:
an bene tibi fit.
248, Si quis narrat di&a vel faAa alterius,
id fieri potelt vel ita ut narrans illa referat
fimpliciter ut gelta runt, vel ut referat alterius diAa, quae ipre p r d e n s audivit, aut
alius illi coram narravit : li illa audivit ita immediate, ponetur di&um alterius iisdem
formalibus verbis, q u s illa perrona loquens
protulit, aut proferret li coram a d e l e t , lecundum regulas Tranlitionis, ut h p r a diximus. E, g . Zagmabin p i v. pieiu , dixit quod
illurn eKet occirurus , perempturus , necem
ipfi machinaturus, aucatuahin mapu p i b u i ,
dicebat fe res novas moliturum, conjurationem , rebellionem procuraturum,
249. Eodem modo fiet, quando referenda elt res futura, ita ut in futuro ponatur
utrumque & verbum, & pin. E.g. p e p i uZazan Pia;, dicet re venire non polre. Aliquoties Futurum cadit h p r a p i n ; & verbum
elt ponendum in Aorilto. E, g. wamgechi
vem-

% E? &

I21

vemgeabui pia;, dicet ita faciendum fuiKe,

NB. quandoque verbum Pin, fi non intervenit Tranfitio , mutatur in Participium,
E. g , PiaZu pro $ai: PiZu pro Pii. quamvis
rat0 dicunt piZu , quod facile confundatur
cum pilu, Iurdus : unde potius dicunt pigueZu , PiZZeZu.,
250.
Quoties refertur di&um plurium ,
pin poterit poni vel in Singulari vel in Dua-

li aut in Plurali: idemque intelligendum de

relponfionibus , quid quisque relponderit.
E. g. amoain v. amoan P i p , dicunt fe eXe
ituros , venturos.

Si mandatum fit recundo modo 238

bis ponitur, primum p i n ponetur ut jam
elt diCtum multoties : lecundum erit vel
imperronale p i a m ; vel PaKivum per gen :
&I hoc concordabit femper cum perfona,
de qua efi lermo. E. g. Zuian em p i i p i a m v,
pigei , dicunt eum dixiffe fe monturum.
rc0gen p i a i f n i pigeaimi v. piaiam: dicet di&uros eKe me eKe avarum , tenacem, fordidum,
251.

pin

252.
Si in i h fecund0 loquendi modo
reperiatur Tranfitio, uti fi alter alteri referat di&a alterius ad alterum , tunc G loquantur coram ac invicem, fiet lecundum
regulas Tranfitionum, E. g. Zagmaeimi p i e n
piam,

I22

% % *

piunz , dicunt t e dixiKe, quod me velis occidere.

2 5 3 , Si hic modus narrandi invicem di&a alterius, includat bis pin. E. g. dicunt
me dixilTe, te dixile, &c, intelligendo di&a in abfentia; tunc verbum ponitur in prima Perlona cum TranGtione ad tertiam prout fuerit numerus; & primum pin in tertia
perlona, vel cum TranGtione prout fuerit
perlona ad quam di&um refertur, 81 recundum pin vel per Imperl-onale vel per
P a l h u m cum gen uti lupra E. g.Zugmu6in
p i i p i u m v. pigeimi, v. Zugmubiz pie?z piam.
Si verbum fuerit neutrum , ponetur in tertia perrona, E, g,goIlinche gei pien p i u m , dicunt te mihi dixilfe me eKe ebriofum.
254. Si verbum pin ter ponitur e, g , mi;
hi dixerunt, dici, quod dixerim; G perron a , quam dicunt dixifle, eft illa q u z loquitur ; verbum ponatur in prima perlona , tanquam diEtum illius: pin immediatum verbo
in tertia perlona: recundum p i n per Imperlonale, & li per p a l h u m , in recunda perrona: & tertium piyz Iemper per p a l h u m
in prima perrona. E. g. Zagmabin p i i , pianz
v, pigeimi, pigen, Si Iecunda perfona loqui
t u r , ponetur verbum & primum
ut lupra : fecundum pZ:n per Imperronale, & tertium pin in Iecunda perrons paffivi. E. g .
Zagmu-

% $3

123

Zngmabix p i i , p i a m v, p i g e i , pigeirni, tibi

dixerunt , te dixire dici , quod illurn lis interfeaurus. S i Verbum loquitur de tertia
perlona, primum p i z ut lupra; recundum
remper Imperronale , & tertium in tertia
perlona palfivi, E. g. Zug;"zabin P i i , pianz,
p i g e i , dixerunt illi , rumorem lpargere lplum
dixiKe : quod illurn eKet interfeaurus.
255. Si pin fuerit Infinitivus verbi finiti,
a c praeterea detur diaio pertinens ad p i n ;
tunc G elt merus Infinitivus absque Tranfitione, conltruEio fieri potelt Imo. Grnpliciter , ponendo pik in parlivo : acutui pigeimi allczin, audivi dici te adveniKe. 2do ponitur pin per p a r h u m cum particula perlon z , & verbo in tertia perlona : acutui mi
j i g e n allchz. 3tio. concordando verbum cum
perlona de qua dicitur, & particula perlon s a n t e , & pigen port verbum. mi acutui
mi pigen allcdn.
256. Quando Verbum pin cum oratione
Infinitivi , conltruitur Tranlitione ; tunc
oratio ponetur in tertia perlona, & verbum
$in [emper fit participium lecundum regulas Tranlitionum, & particula perron= poni
potert vel ante participium, vel ante verbum E. g Chnzpcvzqez tu n i p i b i z allczhz, v.
tu n i cdybenzgei pibzn allcdn , audivi quod
mihi dixeris nie e r e Itultum, Eodem modo
fit in reliquis Tranfitionibus,
257.

2 5 7 , Dicitur pin in a&ivo , & pigen in

pamvo : utrumque conjugatur per omnia
Tempora modorum finitorum, & paMivum
mutari potel? in participia. ponitur p a f i
vum, quoties Pin parivum [emel ponitur.
E. g Zai pigei, v. Zai n i p i g e n , dicitur obiifre. quando pin parfivum bis ponitur; primum pin mutari potefi in verbale. E, g Zagmabin pii, pigeimi p i g e n , v. Zagmabin p i i ,
n i p i g e n , pigen,

258. Quoties verbalia pin diriguntur ad

perronam determinatam , lecum habebunt
particulam perfona: red di&io q u a Pin pet i t , femper ponitur in medio inter particulam perron=, & verbale a&ivum vel parivum, E, g. chmezai m i Zagman p i z , non eft
bonum, quod dicas te velle interficere, Zadc&n tu mi c3meZai pigen mo, doleo de te dic i , t e eITe malum, Quando non diriguntur
ad perlonam determinatam ; particula perron= omittitur, & primum ponitur verbum,
deinde pin vel pigen. E. g. aZdz.2 hucragez
Zagmaeimi piun , valde malum el? mortem
fibi invicem minitari. Succedit quod h a c
verbalia concurrant cum verbo & perlona
alterius verbi, & in hoc c a h ponetur pin
vel pigen prout petierit Verbum. E.g, Mapu Che yehuepuelai puempuaeimi piun , v.
quempuaeimi piun mo yehueguelai, Indi non
eru-

I 26

261,
Quando vocatur aliquis, & alius
eum monet , hic vel dicit fimpliciter : audin?
audi fis, vocaris : & tunc ponitur verbum
in lecunda vel tertia perlona j & pin vel
Imperfonale, vel Palfivum, ita ut concordet
cum perlona q u z voaatur : cupaiaimi v. cup a i a i , piam v. p i g e i m i , te vocant, Idem fit
quando ille , qui vocatur , ipIe loquitur. E.g.
cupaiaimi, v. cupaiai p i a m v. p i g e n , me vocant. Si vero quis vocatur nomine proprio,
ponetur vel lolum nomen cum ImperIonali.
E, g. Pedro p i a m , vel fi cupan adhibent, illud ponetur in tertia perfona vel Futuri vel
Imperativi. E. g. Pedro cupaiai v. cupape piam v.pigei.
Quando nomen illius , qui vocatur , nelcitur , monens dicit : i n e i em !
A t fi auditur nomen, led nelcitur cujus perron=, monens dicit ut in exemplo.
E. g.
i n e i Pedro n i pigen ? cupaiai pigei V, piam.
Quis Petrus vocatur? iplum vocant , adelre
jubetur.
2 6 2 . NB. Si quis mittat famulum, qui
q u z r a t , an domi fit Titius, fi famulo dicunt, Titium non adelre, famulus relpondebit: gelai p i g e i , & fic quidem bene, re&e, & Iatis Clare : led fi relpondet , u t quandoque fit : gelui j i g e n , tunc erit zequivocum: nam h a x relponfio habet fignificatum duplex: alterum: mihi dicunt v, dixerunt

runt illum non adelre: alterum: Ego dicor

non adelre.

263.

CAPUT VI.

DE R E L A T I V E & INTERROGATIVIS.
I n Lingua Indo-Chilenli non dantur Relativa , led fat hperque hpplentur. Imo.
per Participia q u z habentur pro omnibus
a c fingulis modis & temporibus. E. g. eluZu, dans. elubulu qui dabat. eluuyelu , qui
dedit eluuyebulu, qui dederat. elualu , datums. item pro omnibus & fingulis cafibus,
E. g. inche eZuZu v. elulu inclie, ego dans. eluZu e i m i , dans tu. elulu teye dans ille , &c.
In pallivo. elugelu, cui datur. n i eluel, mi
eluel, ni eluel, &c. quod do, das , dat. n i elugeel, quod datur, n i elueteu, qui mihi d a t ,
v, quod mihi datur, m i elueteu, qui tibi dat
v. quod tibi datur. n i e l u b i n , illud quod
mihi das, mi eZuubin, illud quod tibi datur.
145. 146,
264. 2do. utuntur Pronominibus tva, vei,
veichi, &c. 19. 2 0 . 23. E. g. aihbige t a
DIOS, vei aldiin temogeh , ama DEUM qui
e& pulcherrimus. u i a acutuluchi Patiyu vei
m a i inche, ego rum Pater , qui heri advenit,
265.

Exempla : ilongelu, qui habet carnem.

I 28

a
3

nem, ilogelu , quem comederunt. cofymtt.b6ugeZu v, elugeel, panis, qui fuit datus. i n c h
Zechi em%mmwzmon t a n i cullin , ego rum,
quem vos bonis h i s exuirtis, ZagmHuincache , Zagm HuincaZuche , Zagm Huincaguechi
che, Homo, qui Hirpanos rolet occidere,
inche n i ai%eZ t a DIOS, DEUS ell quem
amo. t a mi pibimi, quod illi dixilti, t a mi
pibu6imi, quod illi dicebas g e i tu ni duguladin, habeo quod tibi dicam, quod tecum
loquar,
266, Interrogativa runt : i n e i ? quis ? ( de
rationalibus ) chem , chuchi? quid ? qu2e res ?
( de irrationalibus aut inanimatis ) chum,
chumgeZu , quomodo. chuml , quando. cheu ,
ubi. cam, a n , num. chei, forfitan, fortaae.
chem mo, quare. chumal, ad quid, quem in
finem, i n e i ni v l a , propter quem. chem ni
v l a , quam ob r e m , quam ob cadam. mivu,
chumtn, quot , quoties. chevz iom , quid amplius , quid p r s t e r e a ? 288 : I 3 .
267. Exempla : ineiZu? quis ille. inei pigeimi? qui vocaris. chuchi t a mi u d i ? quod
elt tibi nomen. Pedro pigen, Petrus appell o r , Petrus v, Petro mihi nomen elt, vemgelai cam v e , vei n o cam chi? nunquid ita.
chem cura tvei? ille quis lapis. chem mamll
teye ? q u s arbor. ckem lahuen? q u z herba ,

ad quid conducit?

quas virtutes porfidet.

chem

% E? &

129

chem m a n p n a ? hoc malum eltne dulce, an

acidum, chenz cahuellu, equus cujus coloris
elt. chem v, chuchi huentu tva ? quid hoc hominis. cheu pigei m i mapu ? unde domo, q u z
tua Patria. cheu pig& Puren , quis locus Pur e n vocatur. chuchi Ruuco ,qualis elt Aruuco,
ubi fita. chumgei tu mi miaun? quid hic
loci. chumi ? quid agit, chumlei? qui valet,
chumgeabui? quid agas, chum conan? qua
ratione intrabo. chum t@aiainzi, quomodo
t e expedies, qua ratione evades, quo pa&o
exibis. chemmo aZZc&W@aPaluimi, quare non
venis ad audiendum Sacrum, cur non interhilt1 Sacrificio M i h . mivu coni, nzivu tugei,
quot vulnera accepit ? chumtn coni? quam
profunda. chzmtgechi tuJi? qu() inltrumento, chuchi mo, chucha$Ze mo tugei? in qua
corporis parte. cupalai cum, an non venit.
amolai cam ve? non abivit forfitan, aculuai
cam ve? atqui jam adelt. chuchei, chuchemai?
unde id fciam. cheu cupai? unde venit. chem
cupali? quid attulit. chem cupaluchi? unde
fciam, quid attulerit. cheu lui? ubi obiit,
cheuchi , nefcio ubi. churnl huenei? quando
elt furatus clzumlchi, quando v de tempore
non conltat. chuml unotuainzi? quando redibis chuml unotuanchi, num rediturus fim
ignoro. mZeZai Patiru ? Pater MXfionarius
efine domi, num adelt mlepei, mlepuei, ade&, videtur adeNe uaimi cara ma, ibisne a d
I
civi-

civitatem. uanchei ulaianchemai, non latis

lcio, num iturus fim, chumpueimi ? quid
agis. chumpuelan , nihil. cheu cupainzi, unde
venis , redis. cheu cupalun , nusquam. chumgechi conimi , quomodo intrafti, ?nu,gelui,
nego lippolitturn. in& tvei? quis ille chem
dgu tva ? quid hoc. chem dgu gei? quid
novi lanczirumei, novi nihil. chew duamgeimi? quid vis. cheuaimi? quo vadis. Huaipuilafp e n einzi ? Tune Huaiquilaf. einzi GOn a , eimi conageimi? an es miles, an Martis
pullus, validus, fortis, viribus 6r animo p r z fians. chao geikz'? quis genitor. Zjzei n i mca t v a ? h a x domus cujus eft. gelai t a nzi
chao? Dominus Parens eltne domi. chem mo
mhlgepuei t v a , iltud , ex qua materia fit.
chem mo t+ai, chuchi n i ta$nnzonz, u b i , unde nalcitur. nzi chao ta nzi chao gebum, huenelnzpueahuimi cam c h i , homo ingenuus &
bene natus furem, latronem agat , Iatrociniis
le maculet. chunzl gei, v. chumZ u l a , v. chuml
c&tu, v. chumtunma mo gei/an Czkun? quando eft dies feltus lan&i Joannis. chumfn v.
mivzi antd mo utaiaimi, quando proficilceris , pofi quot dies iter inltituis, facis. chumaw v. chumal vachi huaca? guetaium chei,
Zagmal chei? ad quid h a x vacca ? an ad arandurn, an ad occidendum chumal vachi mamll,
Ktaltunl cam, tzipuam cum, hoc lignum ad
quem finem ? ad incendendum , an ad verberandum.

randum.
vei chei ? eltne ille , efine idem.
eimi chemui, esne tu, tune. chuchi rupu, haec
via qub ducit chem n i v l u , quam ob r e m ,
caufam. i n e i n i v l u , propter quem, mogez
c a m , an vivit. chumgei chei n i mogen , quomodo vitam agit? an latis commode, jucunde, chupiyueimi? quomodo dicis. chupigei, quomodo vocatur. chenz pipuei, quid
fignificat. chem Kduugeimi? quo occuparis.
chumtn untz.2 ? q u z hora, t a mi chumgen mo
v e i p i y u e e n , tu mi Patirugen mo chei, tu m i
huincugen mo chei mui? quo pa&o mihi hoc
dicis an quatenus Pater Mimonarius? an
quatenus Hilpanus. chumgelu Zuuyei fenor
JESU Chrzfio tu ni Diosgen mo chei v.cam,
t a n i chegen mo chei v, cum. quomodo mortuus elt JESUS Chriltus, quA Deus, an qua
Homo ?
268. Quoties cur vel quare non elt interrogativum , explicandum ac vertendum
erit per Gerundium Acculativi. E g. nien
ni mZeul ni rucu mo, habeo facienda domi,
domi mihi elt manendum, elt cur v. quare
domi me contineam, gei tu n i uOtuiaZ, iter
mihi faciendum, elt cur me viae, itineri me
committam,

I 2

CAPUT

132

269.

C A P U T VII.

DE C O M P A R A T I V I S , S U P E R L A T I V I S , & DIMINUTIVIS,
Comparativa formantur per particulas iod,
d o i , iom. Pedro puimguez', C u m iod pui?np u e l u , v. Cuan puimpuei, Pedro ventenlui, v.
C u m iod puimpuei Pedro mo , Joannes Petro
elt do&ior. At melius per
2 7 0 . Exempla.
Doilu, major. rdlu mo
iodgei, palmo major. yene puine vutun iod
p r u i Zlame nzo, Balena llaturii hominis elt al:
tior lupo marino. pu mul&en nodi tu n i huentu Kduu mo , mulieres viros diligentia & indullria hperant. inche iod eimi v, noeimi,
rum altior t e , te excedo, vinco, nouluign v,
z&uaign p z ~P u t i r u , Patres v. Religiofi runt
Equales, iodn quine chugll, rum major digito, iod pichimi puine rulu , palmo elt minor,
iom quine vuru, amplius una ulna, una ulna
IixpereR, luperat, iom v. iod quine vura mo ,
plus quam integra ulna. genochi puitte vura,
iod pichi puine vura mo, non efi ulna integra, ell minus. pichi iodpe , quine m u r i mar;,
parum h p e r e t , adde paululum pet0 auctarium, auctariolum. zbd uidpuebin tu DIOS
vi0 mupu tu ni cullin mo, amo DEUM luper omnia, Creatorem rebus creatis antepono , praefero. iod a i & p e b i n tu n i rupuiubiel

bieZ t a DZOS , ta ni hueriZcaiabicl ?no, iod rapuiduamabin , v iod cdparaguiabin ta DZOS,

f a n i huerilcaabiel mo, meliuJ mihi elt, &
przltat DEUM colere, & DE0 fervire, &
malo DEUM honorare , quam offendere.
iod aidbun t a n i umautuabuel, t a tu n i chillcatuabuel mo , mallem dormire, quam legere.
Huema Zaiabun, huerilcalaian mai, malo mori , quam peccare. Huenza laiabun p i v. calli
Zachi p i , huerilcalai mai , maluit vitam amittere, quam peccato le obltringere. u a a u i v.
uyaugei tu iu puimn , h m u s litteris & lcientia pares. uyaugei t a nzi guimn, t a mi p e n i
t a ni puimnon mo , v. uyauuigu t a mi puimn,
tu m i p e n i ni guimnon egu , tam tu peritus es,
quam ignarus tuus frater. vill vemgei, non
datur dilcrimen. u&auigu, uyauign , runt equalia, cofpue igueltebin , ilon n o , magis me
panis, quam car0 dele&at , plus mihi lapit
panis, quam caro. t v a mni, teye n o . hoc potius, quam illud. inche iom piquen vachi cullin
mo, ego plus offero. i o d p i c h i p i n , ego minus, p i n e mdr curam iom eluaeimi, par OVOrum addam. iod c&meguechi, melius. marichi
cdmeguecki, optime, chew iom piabun , quid
plus dicam. iom gelai dgu , latis elt, fufficit,
nihil reltat. iom rupage , progredere , prorequere. iom monmahuegen eimi meu , cognatione mihi, quam tibi, elt conjun&ior j communione languinis ar&ius ltri&iusque illi
1 3
de-

I34

% $3 @

devinA s lum , quam tu. allue ZadcOnch , triItior, d u e tern ,allue vucha , fenior, czZagen
mo , teye iod hueragei, trium v. e x tribus ille
pejor elk. NahueZgrO cdZu venten iodpOtupuei P i c h i h a l a mo , v. NahueZgrd ni p d t u n
cOZa venten iodi P i c h i h a l a t a ni phtun mo ,
NahueZgrG ter tantum amplius bibit, potat ,
quam PichcIuaZa, pichi iod yovuZu, paulo
audacior, iod p i c h i iov3Zu , paulo minus audax,
Superlativa fiunt per cad, mu, no ,
27 I.
aZdzin , cauchu, &c. 2 2 5 . E. g, ViZZ pu domo
cad cGmei /anta MARIA, Optima inter mulieres IanCta MARIA elt. mu cOmeZu, optimus. aZdikn puimZu, doCtiIfimus. cad ant&
gei, maxime Io1 ardet , calidirima tempefias,
omnia lolis ardore flagrant, fatilcunt , calore nimio aeltuamus , languemus , lolvimur ,
deficimus.
2 7 2. Exempla : i n e i doi conagei eimn mo ?
quis vefiram elt fortirimus? Murichi iod
conagelu pu Huinca m o , falamunca ZZechi, inter Hilpanos animi vigore atque magnitudine czteros przxellit Salamanca. chz'ZZcat u p r a i , non elt illi fiudiorum modus, nimium in litterarum ltudia incumbit. ugechi
c u t a n i , gravi morbo decumbit, jacet omnium judicio derperatus. duguntengei, mira
elt ei verborum copia, lummaque loquacitas.

% E? &

'

I35

tas.
no duguimi, concinna fuit & elegans
tua oratio , fefiiva, compta & tempeltivis jo
cis alperla , peracutisque lententiis condita.
hfengeimi, mirum quam formola bellaque
lis. udengei tu m i chahtnnmaun, acerrime
pugngfii , cert&lti, dimicgfii , te defendifii ,
admirandum in moduni , mirifice te geKilti.
geno poni? 0 inlolita malorum, pomorum
terreltrium copia & magnitudo. motingep r a i vachi huentu , nimium pinguis , craaus ,
obelus efi homo ilte. no aizivali tu D IO S ,
DEUS elt infinite amabilis mu guimi, nimium lapit, efi fapientirimus, do&iUimus,
peritillimus. mu huentu , homo gravis, confians, ad multa natus, aptus, idoneus. mu
chef praeclarus , egregius , egregie eruditus.
mutu puimbin, certe , certo lcio , compertum mihi elt , compertum habeo , exploratum mihi elt, exploratum habeo. mu vutai,
valde altus. mu rumei, valde craKus. cautun
v. cauchun , elre multos. cauchu chmei, longe
optimus. chmegei pigei , huelupuemaz marichi iodi tu n i chmen , non tantum bonus,
Ted optimus & longe optimus. 2 2 5 .
z 7 3 . Diminutiva fiunt commutando literam vel literas in alias magis blandas, molles, teneras. E. g. cuchani pro cutani, aegrotat. anzochuiu pro amotuiu, eamus nos duo.
cufe pro cuye , anus. pzuyulen pro puidulen,
rum folus. vochum pro votnz, filiolus. Ju
I 4
Pro

pro riu, carduelis.

Item praeponendo pichi v. pichh , parvus. pichi Zeuvu , fluviolus.
pichi p n e n , infantulus.
Item addendo em,
2 0 0 . gamno 2 0 1 . v. 2 9 2 : 4.

274.

CAPUT VIII.

DE C O N S T R U C T I O N E NOMINUM,
VERBORUM, PARTICIPIORUM &c.

De hac NB, Imo. Quamvis ordinarie

Nomen & Verbum in Numero concordent,
quandoque Nomen Pluralis Numeri deleEtatur tertiii Perronii Singularis. E. g aZdzin
9% che tavui , magna hominum confluxit
multitudo. aldzin huentu c u p a i a h p e i , videtur fore, ut ingens hominum turba conveniat concurrat, confluat.
275. 2do. AdjeAiva, q u e in lingua latins regunt cafum; in lingua Chilena particula non indigent. E. g, MiZZa cunzival, egens
auro , pecunia. lien cunhvalgei, argenti inops.
276. 3tio. AdjeAiva aureus , argenteus ,
ligneus , terrefiris , ccelefiis , & fimilia vertuntur anteponendo h u m Subfiantivum.
E. g. miZZa j a r r u cantharus aureus. mandl
r u c a , domus lignea. c u m c u i c z ~ ipons
~
lapideus. hwenu dgu :res celefiis, T u e dgu , r e s
terrefiris,

277.

277. 4to. Verba aAiva petunt acculativum fine pr=pofitione. E, g. JESU Chri/to ramtupuiulu villchi che , JESUS ChriItus
eR judicaturus omnes homines,
278. $0. Verba dandi, &c. prEterea Dativum poltulant. NB. nifi fiat modo, qui dicetur 281.
Quine Huinca nza aretudin n i
huaipui, commodavi lanceam meam Hilpan o : Hilpano haltam meam utendam dedi,

279. 6to. Moneo, doceo, &c. duos Acculativos requirunt : puimlbin pu che B I O S
n i dgu , docui homines Catechirmum.
280. 7mo. Verba vendo, emo, &c. petunt nonnunquam ablativum pretii. ulimi
t a mi chupuel p i n e Huinca m o , arma tua
Hilpano vendidilti. Huelulun puine huentu
inchiu quine cahuellu mudu mo, mulum cum
equo perrnutavi. HueZutudimi t a m i pdl2 adhue z~,alhue mo quine rupachi tuyun mo , animam tuam Diabolo momentanea corporis
voluptate vendidilti gzllacan puine iatehue
pichin clzadi 7720,paucis granis lal'ahs corbinam,
( v. pifcem Hifpanis corbina ) emi,
2 8 1 , 8v0, Efi modus loquendi perelegans
& frequens faciendo ex verbo fimplici & Accufativo principali compofitum , in quo calu non elt necelre particulam ma vel meu alteri calui adjungere, E, g . aretuHuuipuibin
quine

p i n e Huanca, 2 7 8 enfumzllan , aurum effodere. Idem fit ex duobus Verbis.

E, g,
pelan, video mori. perupan , tranfiens v.
tranleunter video. peconn , intro ad videndum. taricupalchen , adducere homines vin&os, vinculis conltriEtos , ligatos. ierupaHuincalaian , non ibo ad adducendos Hirpanos.
re mi pepupin, non veni nifi ad te virendum.
ayetipai, exivit ridens. Et NB. inde runt verb a : duguconcloquilmi , non te ultro ingeras
ad colloquendum nobiscum. deumaili, polt
m e d a m , prandium , ccenam , finita menra.
entuzidlcui, ira ejus deferbuit , detumuit. enturnencan, exonerare, onus deponere, onere aut f a k e aliquem levare. pepiumautulan ,
non p o h m dormire, lomnum capere. v.
Baldiv, c. 5 .
2 82.
gno. Quando utuntur Tranfitionib u s , Carum verbo ordinarie anteponunt. E.
g. macun eduueimi, tibi dab0 veltem ltragulam. quine conue elueneu, agnum mihi ded i t , donavit , largitus e&. 9.

283
Iomo. Verba motQs, quietis, &c.
particulam meu v. mo poltulant. E, g. unomen mapu mo , ex Indorum Provinciis , finibus, territoriis redux fum.
mlequen ruca
mo, rum domi v. [oleo eKe domi, intra domelticos parietes me contineo, puimlZ&cunoZu, Zafquen mo guimai, qui nefcit orare vadat

dat ad mare, vere temere te potell mare docere. rupaian Zeuvu mo, flumen trajiciam,
traducam, tranfibo. genzen cara mo, fui in
urbe. u a n Arauco v. Arauco mo, ibo Araucum. aldzinman Penco v. Penco nzo, multum
v, multo tempore Pencopoli, five in Portu,
urbe , civitate Conceptionis me detinui, moratus rum. ZagmHuacamei Colue v. Colue mo,
ivit in Colue ad occidendum vaccas miaulIen Huaiguilufguen , invifi , lalutavi Huapuilaf. Tuutun Marz$ilIan mo , in regrenu, reditu , rediens Marz$ilo bene precatus rum.
vudutuguei pulelvun, in campo aucupio perdicum indulget , perdices ide'eaatur , perdicibus inIe&andis , capiendis intentus elt. umautuguei p u l e m u , in Iylva Iomnum capit ,
edormit crapulam , Iomno repultus jacet.
n a m i pu rulu , errat, oberrat in aquore campi. anhlen pu Ktal, Iedeo ad ignem. u t u a n
p u ruca, redibo domum. villchi che n i mlen
mo gelIei cutancaguechi mogen, quo quo te
vertas omnia plena malis, intus p u g n z , foris timores. iebiga mencun t a n i elupuam mo,
porta nollras [arcinas, impedimenta noltra
ad horpitium , diverrorium , cubiculum. IgleJ a tu n i elgeal mo rgalgean, in loco, ubi
fabricandum elt templum, repeliri , repult u r a mandari volo. elmeaimi cachal tu n i catumamllmeal mo , lecurim , ubi recaturus, c a h i u s , fiKurus rum ligna, portabis , pones,
relin-

relinques. umautumeaimi mo , ubi cubitum,

dormitum ibis. Zagmgei nzo , ubi occirus elt.
t a in conigen puine tecan rume puZeZai tu in
e l h n mo, ab incunabulis Iepulchrum vix
panu diltat. &can antd mo puine uhnman geZai Borohue mo Tolten ciitu, Tempore zitivo BoroA Toltenum d q u e elt iter integrz
diei, chla uhnmangei Puren mo Penco nzo,
Pureno eunti Pencopolim , five ad civitatem
Conceptionis, ad minimum iter integri tridui elt conficiendum. rupaimi mo, ibi ubi
tranfilti. Senor JESU ChrzJo Zauyei JerufuZem pigeluchi cara mo t a in huerilcan n i vla,
vei n i
naduyei wzinzt Tue ezeu montuam
deftupueluchipu PZZd , vei meu getuupaipraiam huenu mupu meu , Dominus JESUS Chriltus mortuus elt Hierorolymis pro peccatis
noltris : Ipfius anima defcendit ad inferos
ad liberandum animas detentas in lymbo:
inde redux reuniens re corpori, hoc revixit
un& cum anima akenfurum in ccelum.
284. I Imo.
A d Interrogationes, E. g,
i n e i ? quis elt , non rerpondent inche g e n ,
Pedro gei, &c, led inche 30.

285, Izmo. Abltra&a fiunt per Verbum

gen additum adje&ivis vel Subltantivis. E, g .
cdmegen , bonitas, apogen , hblimitas, celfitudo , hmmus honor , fuprema poteltas,
Et NB. quod in idiomate Chileno fiunt abltraAa

% ?E? &

141

firaAa uTque adeo de Pronominibus ac Nominibus propriis e. g. inchegen , eimigen ,

Pedrogen , &c.. Petreitas, Polfuntque abfira&a variari tribus modis. I ) addendo gen
invariabile, 2) Dum lignificatur perlona determinata , quae habeat adjunAam particulam perron=, verbum gen mutari potefi vel
in Participium , e. g. n i nuagen , n i nuagelu,
h a nequitia, h u m k e l u s , h a fraus, h u s
dolus, h u m flagitium ; vel in Tempus,
quem lenTuus popokerit. E. g. m i ulmengen,
m i ulmengeimi, tua celfitudo , dominatio ,
generofitas, &c. 3) Per lingula fingulorum
modorum, ( prout verus Tenlus pofiulat )
Tempora, E. g , m i ulmengen, m i ulmengedun , m i ulmengeam, &c. Et cum Negatione.
E, g mi cdmegenon, m i curegenoel , &c. Quandoquidem non es bonus, non es junAus, ligatus vinculo matrimonii, uxorem non habes, NB, 2do. HZC abltraaa non e r e terti= perrons, led quam indicat, quae adjungitur, particula, E, g. m i Patirugen vemabuimi cam chi? Tua Paternitas hoc faceret.
Sic dicitur etiam juxta diAa hperius N. 92.
85. Tuyupiupue , lstitia cordis. conutc , frigus quod intravit 92. gen pxepolitum Tubfiantivo, Dominum fignat. E. g. gen ruca,
Paterfamilias. gen mapu , Dominus Territorii. gen cahuin, HoTpes. gen chillca, poKeT[or hbri. gen $run, choragus, gen duamgeimi,

142

geimi, es tui liberi arbitrii , tui juris. eZmeLubzge gen te mo, porta illud h o domino. unoltudige g e n macun nto, hanc vefiem liragulam luo domino reliitue, reddas,
zizche
gen avicha gen, ad me hae oves [peaant,
pertinent, En totam ferme Iyntaxin in
media philura !

286. CAPUT IX.

DE A D V E R B I I S .
DiEturus de Adverbiis caput hoc in tres
divido Paragraphos. Primus dabit regulas
adverbia formandi. zdus tranabit de Adverbiis rerpondentibus Linguz latin=. $ius de
Adverbiis idiomati Chileno propriis.

R e g u l z formandi Adverbia,
Imo. Componendo Nomina vel verba
cum particula nma 2 I fiunt Adverbia Temporis , Quantitatis, aliaque, prout fuerit Nominis vel Verbi lignificatio. Notandum autem quod fingulae voces q u a in nma finiunt , habere pofint Ggnificationes omnino
tres.
I m a , li componuntur cum Verbo,
runt pars Verbi; li cum Nomine, runt pars
nominis.
zda, quando junguntur cum fubliantivo , extra compolitionem hpplent pro
adjeEtivis. $ia, li ponuntur h l a , erunt Nomina fubfiantiva & Gmul Adverbia, prout
libuerit. E. p. aZdhnma, jam dudum, jam
pridem :
287.

I,

1 .

pridem : item qui moratur, cunaatur, cunAantius agit, moras neCtit, moram facit,
tardius r e s , conclia expedit. Ita pichinma,
chumtnma , ventenma, munanma, quae omnia applicantur ad tempus, locum, ac quantitatem Ggnificandam. 543. Adverbia hujus
terminationis, q u z derivantur a Verbis vel
Nominibus, eorundem Ggnificationem a[Cumunt. E g. tacun, cooperio. tacunma, occulte. taf n , convenire , confluere , uniri.
tafma v, chafma, un&, Gmul NB. quando
tafma v.chafma derivatur a t a f n , erit kribendum & pronuntiandum vel cum f aut v
conronante , vel cum b : ne confundatur cum
tauma v. chauma, lurcus.
2do. Addendo aliquibus adverbiis loci
particulam p a 2 I 3 . Iignificant cis v. ex hac
parte illius quod nomen indicat, E, g, Nuente p a , hperius , h p r a e x hac parte, minupa, interius ex hac parte, punpa, idem.
huecunpa, foris e x hac parte. p a nonnunquam etiam anneaitur Nominibus.
E. g.
Zom, praxupta montis. Zomja , e x hac parte
praeruptorum. nopa, ex hac parte a q u z ,
via?, & Gc de reliquis. Adverbia habentia
annexum me non obrervavi alia, quam nome,
ultra v. trans flumen, e x altera parte fluminis vel viae, & naume , inferius e x altera
parte.

I44

% E? &P

3tio. Jungendo numeris cardinalibus ;

item adverbiis quantitatem indicantibus e,
g. chumtn, ventn particulam chi, dicent illud, quod numerus vel di&a adverbia exponunt, tot contigiKe vicibus.
E, g puinechi, una vice. epuchi, duabus vicibus. mivuchi, quoties. aJdhchi, Tzpe , TzpiTfime,
ventenchi, toties. 547. 278 : 6.
4t0, Si numeris cardinalibus addis particulam hue, fient adverbia temporis futuri
Iignificantia quando vel polt quot dies. Epuhur?, port duos dies , port biduum , perendie, cayuhue, polt rex. munahue, polt paucos, Non dicitur guinehue, port unum diem,
Ted uDZe , cras. Iisdem Ii in fine addas mo,
tempus przteritum ortendent. E g. epuhue
mo , intra biduum , nudius tertius. c d a h u e
mo , nudius quartus. melihue nzo , nudius
quintus, Rrc. munahue nzo, paucis abhinc
diebus. Nec dicunt puinehuc ?no, Ted udia,
heri. Aliquoties mo Tuperaddunt m 2 I O dicendo epuhucmom , czilahuemom.
Verhm
tunc elt Verbum, non Adverbium. 2 1 0 .
5t0, Ex omnibus Partibus Orationis formantur adverbia addendo in fine gechi vel
puechi, quae qualitatem Nominis aut Verbi
proprie manifertant : Verbis tamen ultimum
n el? aufferendum. E. g. l e f n , currere, Zefpuechi, curfim, cito, prapuechi, TurTum, de

Pan

'45

p a n , arcendo. Murz$ilIanpuechi, ita ut Murz$il. tehuaguechi, inltar canis. Ipra adeo adverbia addito guechi
gechi erunt adverbia
duplici titulo. E g . chempuechi? qua ratione. nzuchaipuechi, quam primum. vaguechi,
lic, i t a , hoc modo, in hunc modum, hac
ratione, veiguechi, ill0 modo Adverbia in
gechi fiunt negativa ponendo n o ante chi.
elugenochi, elunochi, &c lef n o c h i , lefnopuechi, pranoguechi, prunochi, chemnochi , genochi. P. Baldivia notat , quod particula
puechi adhibeatur iis, q u z in a definunt;
czteris autem pofiponatur gechi, a t urus efi,
quod apponantur p r o m i h e gechi v. puechi,
lolum in duobus adverbiis chumgechi &
uumgechi elt frequentius gechi,
1
7
.

6to. Addita particula tu I ) Nominibus

numeralibus notat vices, u t h p r a diximus
d e chi. E. g. puinetu, una vice. eputu , duabus vicibus. eputu pinomi tva , bis matriHis adverbiis Tomonio conjunaus eft.
lent horas numerare, puinetu, hora prima.
eputu, Iecunda , &c. epufu mo, pok duas
horas. 2 ) additur adverbiis, huec;ntu, a foris. minutu , intus. huenutu , hperius, taftu,
coram. inutu , certo , absque dubio.

5. z

D e adverbiis, q u z adverbiis
latinis rerpondent
Duo h z c Lingua habet Adverbia , q u ~
K
ad
288,

ad negative rerpondendum rerviant nempe

~ Z U
2 no: aliqui dicunt n o cum n; alii cum
n. Diltinguitur hoc no a no verborum, nam
hoc ingeritur ipfis verbis ac folum verba negat. n o autem d e quo loquimur, eR extra
compofitionem, negatque exceptis verbis
omnes orationis partes: Verba autem, ut
diximus 105. habent ad negandum h a s proprias particulas l a , p i , n o Ponitur iltud n o
omnino in fine, immediate poR totam orationem. E. g. Inche n o , ego non. Quoties
runt fimul & adje&ivum & fubfiantivum ;
no poni poterit v. in fine, v,inter adje&. & fubfiant. E. g. cDme che n o , v. cJme n o che. idem
elt de Nominibus numeralibus, quando concurrunt cum mita vel mel, E. g ala% n o mit a , v. aldzi mita no. quineque mel m ,v, puinelpue n o mel. Idem elt de Nominibus qua.?
adverbium comitantur. E, g. cuchilIo runze
n o , v. cuchillo n o rume. Tantummodo quando comitantur $le vel mo, n o pofiponetur.
i?zche mo n o , v@Ze no. no non lblum in refponfionibus , fed etiam in interrogationibus
adhibetur, E, g, vei no cam ? nunquid i t a ?
eimi no? nonne t u ? NB. ingens dilcrimen
inter n o adverbium negativum, & inter no
fuperlativum. 2 7 I . 2 7 2 , nam alterum negat ,
affirmat augetque alterum : dignolcuntur
autem quod rzo fuperlativum femper tam
verbum , quam reliquas orationis partes antecedat , contra n o negativum poltponatur.

Num n o negativum habeat eandem originem leu Etymologiam, quam n o luperlativum , quod oritur a verbo non, vincere.
Grammatici certant, & adhuc Tub judice
lis elt. 115. 116. 117.
2d0, Mu quoque idem elt, quod latine
non.
Quando elt adverbium negativum ,
lemper vult eKe lolum , nec alios comites
admittit , quam unum ex his tribus: ca , mai,
u l a , qui lolent eKe lii pediKequi. E. g. mu
c a , non; & elt cum imperio, lignumque
luperioritatis. ?numai, non , eltque urbanitatis, oblervantiz & reverentiz fignum. mu
ala , nequaquam , minime, neutiquam , nullatenus, Adverbia ca & mai affirmativa nihil officiunt mu negativo, potius ejus negationem approbant , confirmant , decernunt, Quoties mu vel Nomen, vel Verbum
vel alteram orationis partem praxedit j idem
erit quod aldzi, multum. E. g. mu guimi,
kit multum. mu puimlai, non eft valde verlatus , peritus, intelligens. mu huentu , ad
multa aptus, idoneus, mu che , nobilis, p r z clarus, ad multa magnaque natus. cum mu
non raro le jungit t u , & tunc lignificat I )
utique. mutu veipilelen, ne omittas rbgo
dicere ; non committas, ut delis. 2do. lupra.
mutu mamZZ m o , lupra lcamnum, 3 ) intus,
mutu cara nzo, intra urbem, in medio civitatis. 4) elt exaggeratio. E, g. mutu guinK 2
tule1

fuleIacinzi, inquiram l e d d o , omni ltudio ac

diligentia , rem indagabo etiam atque etiam ,
iterum iterumque , magnopere , majorem
in modum. 5 ) Certe , profe&o , hercle: mutu guimbin, certiKime lcio, ita medius fidius , ita me hercle gelta res elt. I I 5. I 16.
117. 2 2 6 . 271. 272,
3tio. Adverbia , quibus affirmative relpondemus , dividuntur bifariam , nam qua+
dam l i n t mere affirmativa, alia vero & affirmant, & confirmant lententiam.
Inter
mere affirmativa praxipuum elt m a i ufitatum
in MiKionibus ; emai in ChiZoe & inter HuiZZiches : Jacobopoli dicunt ca ; nonnulli e a ,
mulieres pronuntiant he! ha! cum quadam
modulatiuncula , & nonnunquam hu claufis
dentibus,
4to. Confirmativa numerantur quam plurima. E n turbam : d e , ZZcchi, vciZZe, veilleclzi,
vei ZZe v e , vei ZZe ga , vei ca , vei caba , vei ve ,
vei pue , vei mai, vei cacha , veibuel, vei no
cam chi, g a t u , vei g a t u , Zeh, His confirmativis utuntur in h i s Dialogis, leu, u t vocant,
Parlamentis : & quoties alter qui loquitur,
concludit aliquam periodum, alter qui aud i t , ipfius di&a vel aliquo e x praxedentibus, vel ex lequentibus adverbiis confirmat,
I 16.
Adverbium gat= lolet poni vel poIt
vei, vel polt verbum, vel quid fimile. Etiam
adhi-

'49
adhibent mupi?z, adverbialiter, Item dicunt
mz~pimi,verum , verifimum dicis. ca nunquam ponitur rolum, Ted polt aliquam orationis partem.

5to. His Adverbiis addi polrunt f o r m u h

jurandi, qu= conliltunt in hac particula fm
v. xm, Interrogant igitur : +neifbz? per cujus vitam juras ? & jurans rerpondet : Paifnz
p a p a i / m , nupue fm , per matris vitam, chao
fm, per patrem. izche fh,per me iphm.
&c. & hic elt modus jurandi verbo vel expreris verbis. At etiam fa&o & opere jurant. V. wancaz2 uh. 774.
6t0, Adverbia dubitativa runt chei, che?%ai,forran, forlitan. At nunquam ponuntur
Lola , Ted Temper comitantur vel verbum,
vel aliam partem orationis. E. g, v e i chei,
eltne idem, ille. e i m i chenzai, esne tu. Quandoque componuntur cum particula chu. E.
g. chuchei, chuchemai, T w n nercius. At tunc
aliquo modo peccant contra regulas urbanitatis ac debitae oblervantis. chuchei, unde
hoc rciam, nercio. chuchemai, quid hoc ad
Dicitur etiam t u ~ z e ,tume ? num ego..
mechi, forte, fortalre. Uuilliches pro chei dicunt $e;, item ChzUi, utuntur etiam gepei
adverbialiter ,& tunc elt idem quod chei 2 14.
Chei annexum adverbiis tempus indicantibus notat ironiam. E,g. ahuechi, tempus
K 3
lon-

Ij0

Iongum incertumque ironice. ahuechipeuain,

in altera vita v. DEUS novit , quando iterum
nos videbimus; fed ironice: nam verus fen[us elt, mox Se viSuros iterum. chai chei v.
chaichi: chaichei gebui veichi dgu, Gc erat
olim, ante annos aliquot, ironice, vel etiam
absque ironia ahue vemainzi chei? an facies
ltatim? chai chei vevzan , fortaxe ltatim faciam.
7mo. Adverbia Temporis Sunt qu2e fiunt
per hue & nma. 287.: 4. Reliqua quae tempus indeterminatum fignificant , Sunt chuml,
quando. 2 2 6 , 2 2 7 . I n Picun ma&, dicunt
chugl. chunzl ula , quourque tandem. veichi,
tunc: in Picun nzapu: &ic3l, Hoc veichi,
mox, ltatim, refertur ad tempus & pradens
& przteritum, & futurum. In 2liis locis pro
veichi dicunt muna, veichi acutuinzi puimbin,
mox atque venilti , kivi de adventu tuo.
moll, femper. alii dicunt mgengue v. mgepzpuechi: at moll cum g e n , i a u n , miaun, elt
eKe nudum.
avo, Tempus determinatum indicant f a i ,
chai, jlnufai, muchai, j a m , nunc modo. applicanturque tempori tam praeterito , quam
futuro, chai tuun , nunc exivi. f a i acutuan ,
mox redibo, culai, dudum, ado, jam, nunc,
modo. pichi ado , pichi ??zutaz, paulo ante ,
paulo polt. Singulis his adverbiis jungi potelt
ula :

la : Ggnificabuntque tempus przteritum &

futurum E, g. chni a l a , paulo ante, paulo
polt. veula , nunc. munahue v vzuna , modo,
haud ita pridem. muna acullebuin , einzi tuui7 7 z i , paulo ante quam veniremus , tu exivilti.
gno, A n t e , quando elt adverbium Temporis: huema, peucachi , penchu , quamvis
penchu fit etiam adverbium ordinis depenchu & huenza formantur verba huewahz, penchuln, incipere ; primum elfe, u l a , polt,
poltea. ula cupaian T-, cupaian wla, veniam
pofiea.
romo. uDia , heri. ule v. uhle, cras, tafuu i a , velperi , vefpere. Hodie , fi intelligatur
dies viginti quatuor horarum , proprie non
datur , per PeriphraGn vachi ant& vel chai ,
fai. 540. 541.
I I.
Cagechi adverbium numerale , fignificat iterum , a t adverbium temporis, lonat
alia vice, alio tempore, & applicatur tam
tempori prsterito quam futuro. Item dicitur & lolum, & cum ula Mil Ggnificat &
numerum & tempus. puinelpue , aliquoties,
puinemel, fernel, ca ?neb, alias: Tempus remotum five przteritum, five futurum, ordinarie unius anni. canzel hi, obiit anno
przterito. camel cupatuan , redibo anno lequente. Quando volunt enuntiare multos
K 4
annos,

annos, anteponunt adverbium nzu: nzzt camel

la;, ante multos annos, multis abhinc annis
efi mortuus. cuivi, olim , antiquitus, quondam. tute , opportune; tempefiive , in tempore, Et inde derivantur tuten, tuteln: in
tempore venire. t e n n , idem,
I 2, Adverbia loci. V u nzeu, va nzo , hic ,
h a c , huc : in Mifionibus dicunt etiam vau :
in Chilot? tivu. V c i nzo , vei meu, ibi , e o , illuc. teye mo , teye meu , teyeu , eieu, I 0 2 , illic,
illuc, eieu etiam rumitur pro tempore remoto. eieu peuuin e m , polt aliquot tempus,menres nos videbimus. 290: 2 2 cheu? ubi, quo,
unde ? femper interrogando.
cheu runzc,
ubivis, ubilibet , ubique, cheu n o v. cheu rume n o , cheuchi, cheuchei, cheuche m a i , nek i o ubi, quo, unde, Huc etiam pertinent
praepofitiones Ggnificantes locum G fiant
adverbia. 290: 5.
I 3. Adverbia Interrogandi.
Chenz, quid ?
266. 267. in Chilot? dicunt chuven. jungitur
cum Nominibus, Verbis, &c. chem tva?
quid hoc. chem dgu gci? quid novi? quid
r e i ? quid efi negotii? Pro chemn in Chilok;
dicunt chemon de chemo nomen rei indeterminatae, chuchi, qualis ? chuchi rpd , q u z
via ? chumam v. chumal, quid, ad quid, quo,
quem in finem, quam ob rem, cauram. In

Chilot?: chuminnz, chumiul, chumnbum , chuabuel ;

; a t ilta runt Participia, Gerundia 81

Aorilti Verbi chumn. chew m o , cur , quare.
chumgelu , chumgechi? quomodo. chem n i
vla , pro quo ? propter quid ? cujus amore ,
caura? inei ni vlu? propter quem. DIOS
n i vla, propter DEUM. eimi n i vla , propter t e : ita u t vla [emper habeat recum vel
rem, vel perronam , vel particulam perron=,
except0 lolo puinevla , ltatim , illico , quam
primum. quine vZa amoin, eamus, properemus , non moremur diutius. zquivalet
uno, 230. cam , an , num : chem cam ? quid ,
quid e r g o , quid enim. chewa cam tpuabuen
chei, quid igitur? egone abs te vapularem?
cam ordinarie habet adjunaum ve vel chi,
I 4, Adverbia demonltrativa, quze relpondeant B E n , ecce ! h z c Lingua non habet:
lupplentur autem per Pronomina. E. g. vu
ZZechi, tva llechi! Ecce ifie eQ Quando aliquid volunt monltrare vel oltendere aut interrogando vel confirmando , dicunt vei tva,
vei tvei. Etiam utuntur Prznominibus demonltrativis vel Iolis vel duplicatis,
Teye,
v. teye teye , ecce illic elt. tva v. tva tva , en
hic ell veiv. tvei, v. t v c i t v e i , ille elt, Quando adhibenda runt Nomina propria vel appellativa , Pronomina Nominibus jungantur,
Tvn Hunipuilafguen , en Huaipuilaf. Teye
Huanpuelonco , ecce Huanpuel, At li fuerit
aliquod ex Pronomiriibus prirnitivis , non
K 5
ponen-

I54

ponentur di&a Pronomina , Ted verbale mlen

cum particula perlonze. Tva tu in m l e n , ecce adfumus. Idem fiet in primo loquendi
modo. Teye ni m k n , ecce iplum. 2 0 , 2 3 .
I 5. Adverbia motfis matu, arol , ahue, geni : feltinanter t celeriter , propere, przpo-

pere. De his fiunt Verba vel addendo n lolum , vel unA cum L ahuelaihi, non feltinas,
properas acceleras. ahueldige , urge illum,
infia illi. arol l a n , mors repentina, fubitanea. mancha , allhue , nochi v, n o c h i p e e h i ,
n l l h u e p e c h i , nzanchapechi , paulatim , lenlim , placide. Adverbia mancha , allhue, noc h i nunquam reperiuntur tola, Ted vel duplicata, vel cum particula quechi E.g. mancha
mancha, allhue allhue, manchaguechi, allhuequechi: Tenfim, lente, fefiina lente: at cum
verbis, utroque modo poni poKunt. D e his
adverbiis cum particula ca formantur verba.
I 92. E. g. nochican , allhuecan , lente procedere.
16. Adverbia qualitatis quze rerpondeant
Latinis in a & 2 fecund= declinationis. - E g .
certi, , certi? , fan&, jufii? , re&&,&c. item in
er aut 2 t e r t i s declinationis. E,g. facili?, faciliter , difficile , difficiliter , &c. formantur
in Chilenfi Idiomate non folum per adjeEtiva , verum etiam per Tubltantiva, verba &
adverbia ut di&um 287 : 5. addendo gechi v.
quechi.

puechi. E. g. cGmepztechi, bene. huerapuechi,

male, leapuechi, certo.
I 7.
Numeralia runt minuchi ? quoties.
aldhchi, rape, At NB pichichi, non elt in
ulu, led ejus loco dicitur aldzichi n o , raro.
puine f n i t a , femel, una vice, mari nzitu, decies. pataca mita, centies, huaranca mita ,
millies puineZppue n d a , puinedpuemeZ , ge&unzel, aliquoties : p i c h i mita , non dicitur. U t
fiant negativa, additur n o vel in fine vel in
medio. Epu mita n o v. epu n o nzitu, bis non,
haud bis, puziielque med n o , v. p u i n e l p e no
nzel, non lemel. aldzichi n o , aldzi no mita,
non rape. ca ~ 7 z i t a ,iterum. ulcatuge v. ca
mita u k a g e , canta iterum. Marichi lignificat Imo. decies, 2do. efi numerus determinatus pro indeterminato & confulo. E, g.
marichi veipibin, illi dixi lexcenties, plus millies, pro l q i l l i m e illum monui, 3tio. Ggnificat propofitum. firmum & Ieriam voluntatem faciendi aliquid vel non faciendi. marichi aizilan, nolo, nec perficiet , quamvis
maxime infiet , urgeat , conetur , ut faciam,
nzarichi vei p i l e , vemlabipz, quamvis centies,
millies jubeat , mandet , imperet , non faciam.
marichi l a l i rume , Patiru getudaian , citius
mihi vitam extorlerint , quam Religiolum
efficiant, NB, Dilcrimen inter mita & mel,
M i t a , quod elt mutuatum a Lingua Quichua
leu Peruviana ; M u m nunierat vices p r z fcin-

kindendo a tempore, red mel applicatur a d

fignificandum tam numerum quam tempus,
leu in quot occafionibus. quine mcl , Iemel,
in una occafione, epumel, bis , in duabus occafionibus.
18, Hae diAiones: prima, recunda, tertia, &c. vice, vertuntur ut videre efi in exemplis. I ) Veula amocapuen , v. vcula n i amocapuen , nunc prima vice iter facio. tva f a n i
eputun tu n i gicun, nunc Iecunda vice mihi
venam incidunt , recant , mihi tanguinem ex
brachio , pede , venis mittunt , detrahunt.
tva t a n i melifun t a m i pibin, jam te admoneo quarta vice. 2) nul quine m i t a , prima
vice, nul epu mita , Iecunda vice, n a l puine
mita tubi, Zagmeiu, primo illum i&u, vulnere occidit , peremit, interfecit. 2 ) cdlatu
cudei, vill nambi tu ni cullifz , v. t a n i c&Zatun
mo t a n i cuden, &c. tertio luru, ludo, luGone tertia omnia amifit, omnium jaAuram
fecit, nihil illi reliquum fuit, omnibus eft
exutus, calatu mo , v. czi~uatunmo , v. chlatugele , hueungei, in tertio l u h conGfiit vi&oria.
19. Hae: hac vice, ab eo v. e x eo tempor e fic redduntur : vachitu @20 huculaiaimi,
palmam hac vice non conrequeris, feres, lucraberis. veichitu mo cunivalcaumecu&?inzeim~,
ex eo tempore omnia tua ad interitum vergunt,
20,

Adverbia bifariam , trifariam , multi20.

f a r i a p , v. dupliciter , tripliciter , &c. explicantur Imo addendo Nominibus numeralibus ad cum g e n , vel commutando Nomina
numeralia in verba. E. g. epu ad g e i t a nzz
pepium , u. epui ta ni ad t a mi pepium, duplex
elt veltis tua, v. veltiris dupliciter, 2do. addendo runze, epu rume jepium geimi, idem.
3tio. mutando rume in participium, item
addendo puechi : epu rumeguechi v, epu rumelu vendin, duobus modis illud feci. ca rumelu , ca rumeguechi, alio modo. puinelpue
rumelu, rumepuechi, aliquo modo. aldd TUme, rumei, rumelu , rumepaechi, multifariam,
multis modis. aldh rnnzepuechi e o , paucis
modis, NB. rumelu v. rumen cum Nominibus vel Adverbiis quantitatis quantitatem vel
cramtudinein indicat, E. g. aZd& rumelu v,
rumei, valde craKus , pinguis , obefus. pichi
runzelu, muna rumelu, Item ad notat Imo.
confanguinitatem, 503.
2do. mores bonos
vel malos. gelai t a n i ad uachi cahueIlu , hic
equus non videtur malus. epui tu n i a d : ambidexter, duabus fedet fellis.
Adverbium negativum quod rerpon2 I.
deat Latino 7 2 2 , Lingua Chilena non habet,
verum h p p l e t particula qui cum fuo Imperativo. E, g. ne feceris, noli facere, vem-

puiZmz.
2 2.

2 2.
Adverbia ad refpondendum quando
quis vocatur , runt duo : chenz & ai, Quidam
rudes & inculti relpondent au !
2 3 . Adverbia Taxativa fat, fatis : runt duo.
Imo. Vanten , venten, & fignificant Imo,
non plus , haud amplius : venten. venten. zdo.
f a h m verbum elt i d e m , quod htls elt ,
fufficit. venteni, ventencai, ventenpe, Et his
vocibus utuntur ad reedandas dircordias , ad
vagitum leu fletum infantis comprimendum,
Item in menluris, &c. item folet eKe ultima
claurula in colloquiis, ac ultimum vale. vent e n i , ventencai vachi dgu. 2d0. mtn quod
ronat ratis, atque etiam rolum, tantum. eimi mtn, t u lolus. p i n e nztn , tantum unus,
n i mtn votm, meus unicus filius, Reche mtn
nzbi, roli Indi adrunt. Hoc item adverbio
fuppletur nunquam, led tunc ponitur affirmative. Tva tu n i mtn p e u n , hac folum vice nos videmus. Suppletur etiam nunquam
per particulam hue inrertam verbo negativo.
Vemhuelaian , non faciam impolterum. Ex
venten & mtn fiunt abItraCta mtngen, ventengen. guimlan t a mn mtngen, nekio quot
v. quot numero Gtis, tva t a n i mtnhuen v.
t a n i ventenhuen , finis, non poKum ultra,
nihil luperelt, finita res eft. tva ni mtnn ,
hoc p o h m pr&ereaque nihil. cheu mtnaimi
v. chem ta mi mtnal? quoulque pervenies?
t a n i mtetun , v. mtetun ( lolum ) quoufque
potero,
24.

59
24.
Adverbia quantitatis indeterminata
lunt c h u m t n , quantum, vanten v. venten,
tantum. Applicanturque tam quantitati continu= quam dikretz.
chumteni v. chzcmtn
gei ta m i ovz,a ? quot oves numeras ? chunzt e n i vachi mamll? quantum elt hoc lignum.
nzivdgei t a mi votnz ? quot filios habes. nzu
vutai, elt valde altus, magnus , procera Itatura. mu runzei, craKus , oberus. Reliqua
adverbia quantitatis tam continua quam dilcretz runt aldh , c a d , cauchu , multum. Pic h i cum Nominibus lubltantivis elt adjeaivum parvus, cum verbis elt adverbium parum. pichin vi?zu, parum vini, ubi parum
elt lubltantivum, uti aldzin, multum, Ex
adverbiis fiunt verba pichin , parvum eKe,
aZdzin , cadn , c a u f i n , cauchhn, multos eKe.
cauchun Iignificat etiam tranfire , jungiturque cum p a , me.
25. Magis relpondet iod,no , nochi, ionz ,
plus, amphus, Inde iodn, non, iomn, Adverbia comparativa fient anteponendo iod adverbiis finitis in gechi v p e c h i , iod lef p u e c h i ,
currendo citius, iod chmegucchi , melius.
Eodem modo formantur hperlativa anteponendo nzarichi iod , wzarichi iod chmcguechi, optime. Si hperlativa fuerint abroluta,
adverbia fient vel per nzarichi lolum , E. g.
marichi chmcpuechi , optime ; vel addendo
quechi hperlativis ablolutis , q u a fiunt e x
ver-

verbalibus cum particula ten. chovunteagechi v, chovuntenguechi, negligentilfime , omnino negligenter.

26. Quando Adverbia tantum, quantum
runt relativa, fient Imo per zcdaun elre par e m , aequalem. u a a u i v uyaugeita mu puimneltis in litteris, rcientia , doarina pares. udaugei tu mi guinzn , ta m i peni tu ni puimnon,
mo v. e g u v. udauigzc tu m i g u i m n , tu mi
peni ta n i puimnon e g u , tantum tu es perit u s , quantum ignarus el3 tuus frater.
Habet haec Lingua quod rerpondeat
27.
quando interrogativo , nempe chumZ , at non
quando fine interrogatione. hinc Imo absque omni adverbio utuntur lolo rubjunEtivo : acuZi v. acutuZi, quando adveni, 2do absque lubjunaivo fimpliciter E. g. a m i piru ,
inche mZeZan vu ?mu, peIte gralfante , in omnesque h v i e n t e , ego aberam, 3ti0, per gerundium Ablativi: nz acuaduum v. nz ucuabun mo : quando erat venturus,
28. Adverbium Vix explicatur rmo per
gechi, a t NB. quod gechi cum Nominibus
elt participium in Zu e. g. cogechi id el3 co
geZu: gechi GO , id eft geZu co
2do. fignificatur per huera v. huerapechi. ffuera mogen , h u e r a p e c h i mogen, aegre vivo, vix relpiro. 3tio. per ape v + epe. ape acui, viZZ tepelcapuebi t a ruca , vix venit, quando totam
do

161
domum concitat. epe tuui, v, ape tuulu lagmmebi p i n e cunuval , vix exivit , quando pauperem vita exuit, privavit , de medio lucultulit, morte affecit, 83.
29.
Adverbia hortativa runt Imo. c a ,
quod femper poltponitur, & ordinarie cum
Futuro vel Imperativo: non imperat , led
lpiritus ac animos infundit,
Cum reliquis
Temporibus ell adverbium confirmativum
vel affirmativum, 2do. ea. at iltud ex Lingua
Hirpana videtur accerfitum.

30. Potius quando requitur q u a m , redditur Imo. per adverbium iod & verbum
cdmen, quod fiet Participium, G Ienlus id
poltulet , & li ponendum fuerit in Praeterito , etiam cum mom. iod chmeabui tu n i utuabuel, ta n i mlecatua6ueZ mo va m e u , potius abirem , quAm manerem hic, iod cDmei
t a n i ilomam, tu n i ichalluamom ?no, potius
carnem, quam pifcem comedi. zdo, per no.
cof p e iquellebii , ilon n o , potius pane , quam
carne vekor.
3 I. Jam jam : ape vel epe. ape v. epe tana%&ai, jam jam cafurus. 83.
3 2 . vox , ltatim quando efi lolum , vertitur per adverbia Temporis: at fi jungitur
atque ut , redditur Imo, per veichi, muchai,
v. mutaz: Si l e n h elt de futuro, poterit
L
etiam

% $3 &

I62

&am fieri per przteritum fubjun&ivi. veid

muchai acuai v. acule , def k u g e a i , mox u t
venerit , conjicietur in vincula, in carccrem,
manum illi injicient.
V,

33. Elt Regula univerlalis, quod quzlibet pars orationis, e x qua potert fieri verbum, poffit etiam e f e adverbium affumendo gechi v. puechi, vel n auferendo , vel ponendo illud pol3 n ultimum.
289.

3 . D e Adverbiis propriis

L i n g u s Chilenz.
rmo Rume, 224. 2do. Calli. 193. 3tio.
Re. 2 2 2 . 4to Em, ema. 2 0 0 , 5to. UZa. 229.
6to. P e h . 2 15. 7mo. M a r i mari, quod elt
adverbium ufitatirfimum , ac fignificationibus abundans , exundans , inundans.
Etymologia elt ab adverbio mari, decem.
unde m a r i m a r i , decies decem, & elt modus aflumptus a Lingua Quichua: nam Ind
P Peruviani fe invicem falutantes dicunt
chugca chugca, quod fonat decies decem.
At in Lingua Indo Chilenfi habet lignificationem magis amplam: nam

Imo. Eli Adverbium gratitudinis : nam

quoties Indo - Chilenfi aliquid dono datur ,
vel aliud quodcunque przrtatur beneficium,
refpondet mari m a r i : ago & habeo gratias,
amo

am0 te multum de tua liberalitate : charitate,

diligentia, grata mihi femper erit tui doni,
beneficii , munulculi memoria. zdo. efi formula lalutandi , valedicendi, &c. nam in
congreflu & quoties lalutant aut valedicunt,
dicunt mari mari: lalve, Ialve plurimum ,
Ialute te impertior, jubeo te lalvere, bene
vale, valete pariter omnes, opt0 tibi bonum
diem, contingat tibi felix romnus, lervet te
DEUS: omnia haec & alia fimilia fignificat
mari mari. Et refpondens, etiam mari mari
rerpondet; leu lalve tantundem, & tu ralve
perpetuum; eandem tibi opt0 lalutem, &
ego vicilfim tibi bene precor; idem tibi opto , valebis tu quoque , &c. 3tio efi adverbium obrecrationis. mari mar; Bzirenieen ,
rogo, obrecro, obteltor, manus ad te Tupplices tendo, per DEUM peto, ut mihi igno[cas, veniam des, ne me rogantem fupplicemque rejicias. 4to. mittendi lalutem, &c.
ala% mari maribiehi, tu n i mari mari eluabim i , lalutem ipfi a me dices multam, plurimam, falvere eum jubebis meis verbis, lalutem illi r u r h s a me nuncia, ralvere illum
quoque a me jubebis, 506. Ex marimari
fit verbum mari marin v. marimariln , fignificat omnia quz. marimari. Quando mittunt
ralutem absque pin , dicunt : ald2 marimariIen v, aldzi marimarileIaen: A t cum pin: aldzi mari mari6ichipi, piabimi , v. ula% mari
mari pieinzu , pia6imi. 2 0 6 . 244.
L2
Ad

164

% $3 &

Adverbia Vocativa non habent niG hoc

unum e m : at utuntur h o proprio invicem
le vocandi modo. Imo. Nominibus conlanguinitatis.
2do. terminis communibus cum
variatione aliqua , aliisque. E, g. Vocat filius matrem : chuchu. patrem , chuchui, c h i ,
zai. Vetulas vocant cui pro mye. Decrepitas cufe pllzi , anima vetus, fenex. Fratres ac
lorores fe vocant invicem, llanz , pro llum&e n v, lamaen, Viri re mutuo vocant vhr,
terminus proprius Huzllichium. Filii matres
etiam Papai, Pui vocant : & Pater filias na
Quando fe appellant
v. nahu pro nahze.
Nomine proprio, aut gradas conlanguinitatis, addunt cui. E. g. Xupue cui ! a Mater! Chuo cui, 6 Pater! Huinca c n i , 8 Hipane! Beynaydo cui! 8 Bernarde, &c. 5.

290. CAPUT X.
DE PR,!EPOSITIONIBUS,
Imo. A , ab. PrzpoGtio vel poBpofitio
( ne Inltituamus q u d i o n e m de nomine )
in Chilenfi Lingua magis ufitatata elt mo,
quE etiam pronunciatur mu v. meu, & a3quivalet quam plurimis prEpofitionibus la:
tinis , ac pro iis abunde hpplet. Imo. pro
a , ab, caya mo, ab urbe, 2do. & , ex. lemumo,
e x nemore, 3tio. in. rulu ma,in campo. 4to.
de. YOU mo , de ramis, 5to. pro, eimi mo, pro
te. 6to. cum, chuo mo , cum patre. 7mo.per.

ZeZvvun

Jel.Ju;lzmo , per agros. 8vo. apud. inche mo,

apud me. gno, propter. Huerilcan nzo, prop
ter peccatum. iomo. ad, mapu mo , ad regionem. I Imo. in. c h a m mo , in vas. I 21210,
inter. eimn mo , inter vos, I 3. erga. DIOS
mo, erga DEUM. Przpolitio mo etiam fupplet pro va mo v, v e i mo, jungiturque cum
omnibus Perlonis modorum finitorum, upuilmi mo , pro v e i mo , non eas illac , illic, illuc, Gaudent etiam figur% Apoliopeleos tacendo vel omittendo nonnunquam mo. inche gelaz, pro inche mo @ai, per me licet. 283.
zdo. Absque, idem quod line; fit eodem
modo.
Addi potelt, quod quando jungitur verbis ablolutis; non folum potelt fieri
per adverbia negativa, fed etiam per Participium in lu negativum. E, g, inoZu uzitapuelaimi r u m e , nunquam exis, quin v. absque eo quod cibum v. potum fumpreris. pinolu tuutui, tacitus exivit. Quando intervenit Tranfitio prim2 ad recundam vel recund z ad primam, non fiet per ejusdem parti
cipia, uti fit per participia ad tertiam, fed
vel per Gerundium Ablativi, E. g. utuimi
n i PinoeDm, me infalutato abivilti : vel per
Tranfrtiones modorum finitorum.
utuimi
pilaen.
3ti0, Ante, rmo. quando jungitur cum
Nominibus Temporis , fit per adverbium
L 3
ape

I 66

ape v, epe. A p e puine cuyen acutun v, acutuan,

ante menlem veni v. veniam, ape ragi ant d Zaiai, ante meridiem morietur. 2. quando
habet annexum quam, fit cum ula poltpoIitum hbjun&ivis negativis : comdtunobiZmi
ula tu DIOS, piaulgeaimi, antequam fruaris DEO, multa tibi runt perferenda.
4t0, Clam. Quando elt adverbium , &
verbis jungitur , verti potelt I per vuri.
vuri i e i , clam portavit. 2 , per IIugn, Zlum cu$ a i , venit clam. 3 . per adverbia Zlumpuechi,
elcagechi. elcagechi nuaiaupuei, clam , clanculum pergraxatur , lcortatur, in luxu ac
libidine =tatem agit. Si jungatur Nominibus, reddi poterit per eadem adverbia addendo n o Nomini, eZcagechi tu n i chao tip a p a t u i v. tzjbapatui guimnolu v, puinznoel ni
chao, clam patre , patre inlcio exivit , egrellus elt.
5to. Cis citra: trans, nonze, carcu, cis, citra: nopa. quamvis nopa elt proprie e x hac
parte a q u a vel vi=: unde melius vertitur
per particulam p a poltpofitam Nominibus.
E. g. mahuida p a , citra montem. Quando
citra eft praepofitio taxativa vel exceptiva ,
non fiet per p a led per no, ViZZ topuiuimi,
Zagnzn n o , ad omnia le extendet tua jurisdi&io, citra mortem, 2 1 3 . 287 : 2.
6to. Contra. cum verbis intranfitivis , fit
Per

per ?no. hllculen e i k i mzo , rum iratus contra

te, Cum verbis acZivis , I . quando prslecedit
verbum, verbo pya inrerunt, pz$racszcu, locutus elt contra me. 2 anteponunt Huera,
v, hueranma. HzLera v, hueranma picneu ,
contra me elt locutus. huera v. hueranma
nienzu , elt tuus contrarius. gehuelai dgu ihchiu m o , nihil elt nec contra m e , nec contra te, gehuei dgu inchiu m o , a d h n t q u s reke contra utrumque noltrfim. gehuelai dgu
vachi huentu, nihil contra hunc Indum opponunt, objiciunt, Contra, fi fignificat e x
adverro , e regione ; rito, r i t o i k h e v n i rit o inche.
7mo. Coram, hppletur I , per ina , prope, ina Pedro, Pedro n i ina :ina Pedro m o ,
coram Petro, 2 , per ad: eimi mi ad mo, coram te. 3. per age. Apo n i age nzo , coram
Gubernatore. 4 per t a f t u : taftu inchiu v,
inchin, coram nobis,
8vo. Cum egu v. mo. Chemz mo v. chcmz
egu rputibimzi vachi mamzll? cachal mzo v. egu,
quo iltrumento form2lti hoc lignum? Iecuri.
9no. Erga V. a , ab. Extra adverbium
huecun j prslepofitio , ut in exemplis : tutelaim i tu mzipiel ?neu, venan meu, extra chorum
raltas, huedhued getui, v, huedhuedi, huedhuedtui, infanit, defipit , de poteltate mentis
abiit. cageduamzn , eatdduamn , ecltafin pati,
animum rapi , abripi , ablorberi,

'I.

168
I 0. Infra, I. n a u , nauple , naii nzo , nu$ mo
$e: deorhm. 2 , nzinche. rninche gilan v.
nu& gilan , vadum inferius tranlire, hperare.
minche pnnphya , Tub axilla.

ragi v. ragin I ragintzc ra

I Puche mo: v. ragin ma
puche, inter homines, in medio hominum.
ragin v. ragintu anuge, rede medius, in medio. 2. u2danmaumn, dividite inter vos, Zagmuigu, alter alterum occidit , mutuis vulneribus conciderunt. 3 . Quando runt plur e s , qui ad aliquid faciendum concurrunt,
& iIii plures runt ejusdem generis in illa linea, quam Nomen exprimit, tunc eleganter adhibetur Nomen illud genericum unA
cum litera u ; & faEtum verbale jungitur
E. g.
cum particula perIonZ relpondente.
Tu in penium deumallein ruca, nos fratres Ioli , v. nos fratres omnes fimul v. unA domum
hanc a fundamentis ad colophonem ereximus, vel ( ut Hirpani loquuntur ) inter nos
fratres perfecimus , perduximus, tu in monmahueun, inter nos conlanguineos. t a n i
maIIeun peniun eign cui, inter patruos, fratresque. t a in quine cheun , inter nos qui
ejusdem h m u s familiae, domfis, vicinitatis,
ordinis.
I I.

Inter,

I.

ga v. ragin puche

I 2 . Intra, intro : minu, puminu : dicitur

etiam p u Iolum, pu mZei, intus eIi. pu rum ,
intra

intra domum. Inde minutun, minuln , intromittere,

13. Juxta, prope , quando eIt adverbium,
Zlecun. Si difiantia eIt parva, ina ;inde ZZeczm , i n a n E. g. Zleculei, parum abefi. inapraguei, accedit, digedei, efi propinquum , proximum, digelbige , paululum illud remove,
deutumn v. pelolemn , azo?& digelelai t a mn Zuid, attendite & vigilate, quia mors appropinquat, nec longe abell hora, quae vobis
vitam finiet. Quando juxta efi przpofitio,
verti potefi I . per pu :anulen p u ktak, redeo
a d , prope ,juxta ignem. 2 per tuf , t af Zeuv u , v. Zeuvu mo, juxta fluvium, 3. ina, i n a
Zeuvu, v. ina Zeuvu mo , prope flumen. eimi
mi ina , haud procul a te. inaltu Zeuvu , propter v. p r a t e r ripam,
14. Per. quando fonat juramentum / m ;
G obrecrationem vla. DIOS/m ! DIOS n i
vZa, per DEUM 0, M Si motivum, mo.
inche m u l a i , v. inche molai, V. inche molai t a
mi u m a u t u a l , per me non Itat, quin dormias: 4. 92. inche uge pieimi, per me licet ,
ut eas. 290: I.
I 5. Pofi. I . Vuri. Vuri coyam, vuri coya m mo, vuri mo coyam, poll quercum. Ex
vuri fit vztritun , lequi, regredi. vurilen , Itare retro, a tergo. vurintun, abdere re, le
occultare, h a tegere , celare , dirfimulare,
vu-

vurignen , fraus , dolus, perfidia. vurignentun, cretizare , vulpinare , fraudulenter agere, vuri dgu , res hlpetlta, vuri p i e l , ditla in
abrentia , a tergo. 2do. inan, eimi inangeimi
v, inaleimi, t u leequeris, $io epugentu, primus a primo. chlagentu, primus a lecundo.
meligentu, primus a tertio , Brc gelai t a mi
elugeam v elugeal, inagechi acuirni, v. tuteZpalaimi , tenpalaimi , rero venientibus ora.
4to. Vurif a n C u a n , polt feltum h n & i Joannis. 5to. rupan. rupale quine cziyen cupatuan,
redibo poIt menrem, 6to nma. aldzinnaamo,
polt longum temporis intervallum. pichinma
m o , ltatim, polt exiguum tempons, rupaZ
k d a u , polt peratla negotia, r u p a n umautun,
polt romnum. chiZZcatuZi umautumen , polt
ltudium eo cubitum. deuma t a m i imom rapituimi, polt menram v. bene potus, vomuilti.
16. Przter, I . ;Ye, mtn. ViZZ amomuripaiaign; re vzicha v, vzicha m f n amomar+alaia i , omnes praeter renes , exceptis Ienibus,
precibus interrunto. v. 2 vill amomarz$aiaign, pu vzicha no. 3 . ovaya nielan, m a r i mtn
nien v. re nzari m e n , non habeo oves p r a
ter decem. chem cdmelcaeimu, re unzautun
cdmelcapueimu , nihil tibi prodell p r z t e r dormire. chenz rume dgu aidpuebi t a che , l a n no,
v. Zan mtn aihlabi, omnia amant homines
p r z t e r mortem. viZZ rupapuei maputu dgu ,

DIOS

DIOS ni aidgen n o , v, DIOS ni aidgen mn

af r u p a l a i , omnia przetereunt p r a t e r amare
DEUM. villchi dgu m o chmelcapueimi, mi
MzJa picloel n o , v. re m i MzJu picZoeZ m o 6%nzelcaguelaimi, omnia facis latis bene, & latis accurate p r z t e r inrervire MiEze, V, nili,
291,

1 7 Pro. Challua eluabuen v. challua ni

eluabubin , vilu eluuyeen , mihi dedilli Terpentem pro pike. Tu n i cdmegen mo bhrenieaein mo t a DIOS, pro bonitate h a milerebitur noltri DEUS, v. propter h a m bonitatem. mipdtun ?no ullcd MzJulainzi, propter potum non interfuilti Sacro. DIOS ni
d a , propter DEUM. 290: I.

18, Prope. V. juxta. Propter. v. pro. line, inaduamnoguechi v. ikazuanzpzochi notucapueimi , inattentus res proteris , obteris ,
conculcas , pelundas, ralli deumaimi caf c a man genolu, v, cufcaman n o eimi, absque eo
quod fit tui officii, nec lis opifex lancem
ex ligno formalti. puidu tdpubi tu nipeni,
rapuino6iZu tu n i chao, fine v. absque reverentia erga patrem , fratrem ipremet verberavit. hueracagei rapuigenolu , injuriole ac
fine omni reverentia tranatus , vexatus, exagitatus elt. huera dugucadimimi huerilcnnoe t e u , male eum verbis accepilli fine caula.
cahuelIu genoZu ald%nmalbin tu mi penzeabubin,

b i n , quod equo carerem tardius ad te virendum accefi. chum cofpue catuabun v. chum
cuthcofpueabun genochi cuchzllo v, genochi cuchillo mo , qua ratione panem kinderem absque cultro. muldzitulaimi runze tu mi iul gemo chudi, non tangis line v absque [ale cibum.
19. Sub. v. infra, IO. Super. huente, Huente ktal minupuei, multis calamitatibus exercetur , multas zrumnas Iultinet.
huente
ktal umautupuei , nullis periculis terretur,
huente glum temlaimi, non es bene educatus,
eruditus , inItru&us, huente glum temmguebi
tu ni puyull: prolem h a m , h o s gnatos

Chriltiana? fidei rudimenta docet , urbanis

moribus inltruit , ad humanitatem informat.
duumtunmueimi, h p e r v. de te cogito. huenteZJin, illud Iuperpohi. hueate mZei, huente mc/a, h p r a Itat, h p e r menlam.
2 0 . Supra. Imo. Hucnu, quod plures habet fignificationes , nam I . ccelum , cceleltesque regiones fignificat,
2 . cum n huenu,
alicubi eIt magilter. 3. h - h m , 4. h p e r &
h p r a , poniturque vel line prtxpolitione, vel
cum ma poll nomen, v. cum mo ante nomen, E. g. huenu pdZl, v. huenu pdZl mo , v,
huenu mo pall, h p r a pavimentum, PZpuituquilmi huenu nzo , v, huenu pZe, ne cum Diis
gigantum more pugnes, in ccelum ne expuas, huente Zeuvu , adverlo flumine, huente
v, huenteple , h p r a ,
2 1,

'73
2 1 . Tenus. I , $e, ancaple: usque ad medietatem, Zoncople, u k p e ad caput, 2 . cdtu,
pel czitu, ~0110tenus. 216,
2 2 . Trans v. Cis, citra. Verhs, lafpuenple v. Zafpuen nao $le , v e r h s mare. vapZe,
vamople, t v a p l e , tva mopZe, huc, hac, vei
p l e , tveiple, v e i m o p l e , t v e i m o $e, illac, iltac,
teyeple, teyemople, llluc. caple, alio, non admittit m o , neque vauple, teyeuple, quia v a u
derivatur a va m e u , & teyeu a teye nzeu, quinenple: e x una parte, verrus unam partem.
epunple , verlus utramque partem. villple , ubique. vachiple, e x hac parte. NB. Huilliches
dicunt pZe pro cai, & p d l c u cofpue $ l e , pro
pGZcu c o f p e cui, panis & potus.
2 3 . UTque. Imo. cdtu. Zeuvu chtu, Zeuvu
mo ciitu, urque ad fluvium, cdmehuelaian,
Zagmelmi c d t u , non ceKabo , non definam,
donec v. urque dum te occidam, eimi mo
cdtu , urque ad locum, ubi ltas. inche n i mlen
mo chtu, huc u k p e ubi confilto, perfilto.
2 d o . pZe, V, Tenus.

291. CAPUT XI.

DE C O N J U N C T I O N I B U S .
I. Ac, atque, &, etiam: cai: h z c conjun&io cai luppletur Imo, cum huen. E, g.
votmhuen, pater & filius. conihuen, matet
81 filia. 2 0 4 , zdo, cum $le. 290: 2 2 . 3tio. per
filepfin

'74

fileplin reducendo Nomina Gngularia copulata cum &, ad Numerum Pluralem. E, g,

eimi inchiu , ego & t u , nos duo. teye eimu ,
tu & ille. inchin ego & vos , vos & nos. I 6.
18, 21. Cui quandoque ell particula exornativa vocativa: Chao cai! o Pater. N u p u e
cai! o Mater! 289.
2do. A u t , vel, item ve encliticon. chei,
chemai, chzlIi, gepei, pei. Tvn chei, teye chem a i , aut hoc aut illud. czhnegetuai chei, cdme getulaiai chemai, erit tempefias vel lecunda vel adverra, aut lerena aut turbida,
288: 6.

3tio. At , attamen, led tamen. I . no, mai.

ViZZ huenepueign, inche m a i n o , omnes furantur , at non ego. v. inche m a i huenepuelan.
Z . i n e i chillcatulai rume , inche mai chiZZcatu-

p e n , nemo Budet , at ego litteris navo oper a m ; nemo ell murarum cultor, a t ego lum
dircendi cupidiKimus ; nullus le ad litterarum Budia refert, at ego totus in eo rum,
u t animum do&rina excolam. guimlaimi pigeimi , eimi cagei ta m i duam dicunt te non
intelligere : a t tu optime lcis , quo curlurn dirigas, quam viam teneas, lequaris. V. imo.
4to. Ergo, ideo, igitur, Veimo: vei n i vla,
DIOS ni piel raguilaliimi, veimo aZhue ruca
upe pigcaimi, DEI mandata non lervas , ergo condemnaberis. rapuilaliimi t a m i topuie-

puieteu , veimo tpugeaimi, hperioribus obedientiam non przeltas

, ideo

vapulabis.

5to. Equidem, quidem, wai. Inche ~ ~ n i

DIOS ta n i piel inaitupuebin, equidem DEI
mandata fervo. item vemge mai, fac fis.
6to. E t , etiam V. a c , atque. Ideo. V. erg o , quia. imo I H u e l u , quod roolet habere
adjunaum m a i , & interdum interponunt
que. E, g . huelumai , huelupuemai Verum
adverbium: non rolum j in hoc idiomate omittitur. chgarcubi, hueluquemai lagmtubi,
vulneravit , imo interfecit.
czhnegei pigei,
hueluquemai marichi iodi t n n i cdmen , bonus
imo optimus. Huelu etiam fignificat : a t , tamen, attamen, viZZ alcdMzJapapucign , huelu
eimi n o , v. eimi huelu n o , omnes Sacro interrunt, attamen tu non. 2. i n a , & ea elegantius. chgarcubi, ina lag?ntubi, illum primum vulneribus , demum morte mulAavit.
7mo. Ne cam. inche cam aiecahuc gen?
inche aiecahue gen cam chi? Egone rcurra
egone parafitus ? tu n i umautunoabuw , nanpllmeuyei, ne dormiret , ambulatum ivit.

8v0, Nec, neque. r u m e : eimi rume n o ,

nec tu. tvn rume v e d a i a b i m i , tva cui vemZaiaiwzi, nec hoc facies inei rume inchiu, neut e r , nec ego nec tu. i n e i rume einzu, nec
tu

tu nec ille. inei rume inchin, neque ilti, neque nos. i n e i rume Pedro Publo egu puimChilidugupelmmu , neuter nec Petrus nec
Paulus linguam Chilenfem callet,
uluiun
mlecatuluiun rume, nec ibo , nec manebo,
gno, Nifi, re , mtn, re eihzi, eihzi mtn,
nemo niG tu, re cofpue p i k , panem folum
poltulo,
IO.
Quamquam , quamvis, chmegelu rume v. chmelu runze , eimi chunupiupueknolulimu tu m i chao, quamvis bonus, Pater tuus
h a tibi arcana non pandit, non communic a t , non patefacit , non manifeltat,
I I.
Qua, quatenus, I-ecundum quid. nzo
& faciendo e x nomine abltraaum: tu m i
mupuchegen mo , gollirgueimi, qu& Indus pot u te obruis, ingurgitas. tu nzi chumgen mo
vei piqueen, tu m i Patirugen mo chei, tu m i
Huincagen mo chemui, quatenus mlhi hoc
dicis? qu& Miffionarius , an ut Hilpanus?
tu n i ullchnon ma, rupulmuvuli tu n i rulmen,
qu& h r d o , hrdaltro, & quod graviter aud i t , illi ignofcendum, danda venia elt.
1 2 . Quia. I , n20, mi lugmbiel ?no guine
huentu , plhZgeuimi, quia homini necem attulilti , quod hominem vita privalti , exuilti,
tu quoque rufpendio necaberis , vitam finies,
mi c2me chegen m o uiziei7ni. v . 2 , cume chegeimi

geimi; veigno aizieiki, quia es vir probus;

mihi in delitiis es. S e d , verum , verum enim
vero. quimlainzi pigeinzi , cinzi m a i cngei t n
m i dzmm , Gmplex appares , limplicitate cares,
13, Si, Imo. cum lubjunL2ivis; omittitur. mule , nietuabinzi, eum G venerit , detine, pebiZi Zagmabin, li viderem illum, trucidarem. pebubiZi lag?rzabubiiz, illum fi offendilfem , peremillem. 2do. huerilcauyen chei
v, tunzechi huerilcauyen , b~rcnicmoZZechi, G
erravi , parcite,
I 1. Sic , ita. I. vnmgechi, vnnzgechi uzidagz~eimihuera l a n .f liccine reparas amara
mors. 2 , vevz v. vnm. vem niebige, Gc, ita
illud teneas. vanz amoge , Gc, ita ambula.
inche vemgen , ego h m ita confiitutus , hujus lum ingenii. einti vemgelainti, e a tibi indoles non efi. vemgelai , geZai, gelai veichi
dgu, non efi ut dicis , elt falhm, falleris.

15. Sicut, Gcuti. velut, veluti u t , uti.

vanzgelu, I m h e venzgelu. inche venzgectzi, Gcut ego 2do omittitur Gcut. E g.
n i amocun , Gcut fecit iter. n i p i e l , Gcut dixit. n i toguiel, Gcut przcepit m i vemeteu ,
licut tibi fecit. 3tio. e i m i venzgelan, non rum
h u t t u , tui ingenii, t u z indolis. mi ctzao
venzgeinzi , patri ammilis es , patrem ore , hahitu, incerlu refers, es patris viva effigies,
11
ei?rzi
I mo.

eiHJi vcnzgelu czinzei, e& bonus Iicut tu, eim

ve7qeZzc quinzn, lcio Iicut tu, eimi venagelz
inch?quimlan uti t u , fic 8: ego ignarus luum
vamgechi e i m i DIOS fnz pz$raquei?ni vamge
chi inche al;tzomar@aquez, ficut tu per Deun
juras, ita ego illum meis precibus implorc
colo , invoco.
16. Tam. Imo. G lequitur ut: venten v
vanten: vanten ezimei, inche quimluliin v. van
teni ta ni czimen, inche quimpuelabin, tan
bonus e & , ut ego nekiam. zdo. G elt admirativum, vertatur per mu , ad&, no. no
czimei fa DIOS! tam bonus DEUS ! 3tio. fi
lequitur quam :u y a u i t a iu czimen , T u non
es melior m e , Turn tam bonus quam tu.

17 Vel. V. aut. velut, veluti, u t , uti. IT,

Gcut. Ut caulale fit per Gerundium Acculativi. E.g. n i aiz2anz ut amem. n i azziabua m , ut amarem, Src. 48. 66, 67. zdo. a&p u p u e n , venio , ut amem, ut ut. clzuchi rume, chuclzi rumegelu , chuchi runzegele, yaventuZalii?z, ut ut lit, non rerpuam, non al-pernabor,
292.

CAPUT XII.

D E INTER J E C T I O N I B U S .
Tribus modis Indi Chilenles h o s demonltrant affe&us. rmo. voce & fignis accommodatis affeAui , quem fignificare aut excitare

'79

citare defiderant : in duobus autem aEe&ibus excitandis przcipue antecellunt. I mo, in

affeAu trifiitia & commilerationis , adeo
graphice & proprias , & alienas calamitates
dekribunt.
2do. in amore & blandimentis. Tam blandi runt & blandiloqui, przrertim mulieres, q u z ut verborum concinnitatem & ornatum aucupentur , amoremque
Gbi concilient , mirum quantopere his diminutivis , aliisque orationis pigmentis pulcherrimum idioma corrumpant.
293.
2do. per InterjeAiones. E. g. t u i ,
atzii, atzithi! vox ejus qui vapulat, doloris
acerbitatem Ggnificans. achuchu ! indicans
vehementiam frigoris. t ~ , t u Ggnum
,
irs &
contemptfis. titi, titi cami! injuria, cavillationis ! zii zii !derperationis. ehu , terror,
horror, pavor. veicu ! ehu , ehuein , admiratio. E772 !affliCtionis. ilzche e m ! o mirerum
me! e m a , em i amoris. vot ! commoti, &
obturbati animi. a n a n a i , renlus doloris, dum
jocantur 8: lakiviunt. hue ! admirat' nis
dum audiunt nova vel inaudita.

rh

294. 3tio. per partes orationis vel rolas

vel compoGtas , Gc blandiuntur viris vocando i p b s chachai, t a i , chai, mi: mulieribus,
chacha: externis , naz: Minantur dicendo
muchai ! hbintelligitur : peaimi v. penmuaimi, v. aacntneimi,
Exprimunt excelrum
M 2
quan-

I 80

quantitatis Imo. per em! ovz& e m ! 6 ingens ovium multitude. 2do. per geno, quod
idem eft quod gcno ironice: geno ovz& .f
Derperationem declarant per Zadnoabun :call i lachi: utinam morerer, TriIiitiam: cutantugen enz ! affligor ! quot me obruunt
mala ! piaulgen e m !vexor, tribulor , exagitor. Imprecantur mulieres : Zarunzege , tanarztwzege. AEeLZus defiderii :pulcu ena !utinam
haberem ad bibendum, nzzyqui iabun ewzr
me1 percupio. Dolent ablentiam a Patria,
vel a re aut Perfona amata. ehzc en Zzhuen!
en aliud fufpirium, Ad conrolandum: chumabui, chunzgeabui! quid agas ? JaAanti2e :
calli v. calli nzai! exfpeEta, videbis. item
dicunt ironice pennzaulaiaimi mzi! nihil tibi
mali accidat. Addunt nonnunquam Nomina
Frater , amice, &c. amoge ,' amoge p e n i , geh i ! canes vocant per vaehi vachi ! incitant
per t o t o v. t o t o ! cohibent per chdchii. Quando propellunt equos, mulas, vaccas, &c.
clamant ala ala! v. ale ale ? 506 508.

2 9 5 . C A P U T XIII.
DE PARTICULIS EXPLETIVIS ET
EXORNRTIVIS,
Duplex eft particularum exornativarum
genus; nam quzdam ipfis verbis inferunt u r , de quibus jam f z p e fa& mentio efi.
A l i a autem runt extra compofitionem, nec
funt

181

funt pars orationis Ggnificativa , led tantum

exornativa , quaniris aliqui iis utantur non
tam ad concinnitatem & elcgantiam, quam
ulu & conhetudine, Sunt autem lequentes :
Imo, Cha elit mere exornatiruin , M ordinarie jungitur adverbio ca. E. g. cacha, &
noli cum alia 1-oce aut diaione , & quidem
folum: cacha. 662.

zdo. Chi, I . elt idem quod c h i . 2,. elt

pars exentialis verborum in prima perlona
Imperativi absque Tranfitione : & lecunda
pluralis ad primam fingularis cum TranGtione, E. g. d z ~ c h i eZzc?lzochi,
,
item in pronominibus demonltrativis. E. g. acichi, vachi.
item in adverbiis numericis pinechi, cpuchi,
&c. $io. elt exornativum , concurritque
cum quacunque orationis parte, praxipue
cum participiis in Z u , & adverbiis cam, ma;,
ZZe , &c.
3tio. ga. Quandoque efi pars Nominis
aut Verbi , & tunc eIt Ggnificativum, noli
ex l e , led ut unitum verbo, E. g. g ~ z n f ?v.~
g a f u , profeEto , me hercle. gapin, uxor more patriz, gacafz , liaurire lentinam, Esornativum , illud verbis aut Nominibus quandoque intercalant , p r d e r t i m in h i s cantiunculis. 4 I I . Extra compofitionem illucl in
h i s Dialogis frequentant,

M j

4to.

4t0, tit. h a x particula raro invenitur, &

foolurn cum cn.
5to. Po. 217. Que extra compofitionem
Ce polt adjeAiva I , zequivalet articulo Pluralis , ut diAum I O . 2do. pofitum polt adverbia & pronomina , ell particula exornativa. Item cum nominibus numeralibus cum
1 & fine 1. E. E;. puinegue v. puinelgzte, quidam: quamvis jure dubitetur , num hic lit
exornativum , an nota numeri Pluralis. z 2 0 .
6to. Ta. aliquoties eft fignificativum. I ,
dum agit vices chem, atque ita ill0 utuntur,
quando noli ratis audiunt , vel percipiunt ,
quod dicitur. 2do. quando difcernit a c dividit vocem aliam ab alia: lic adhibetur ante
in E. g inchin La i n , nos: ut diltinguatur ab
i n , edere, bibere, Czterum quando eli exornativum , eli quo frequentius , & frequentimme utuntur , 6r quandoque ponunt in
principio, quandoque in medio , vel fine,
n a l t a t i p a n , liber exeo.
7mo. Va , ve runt mere exornativa. v a
reperitur poli ca. vci cava v. caba. V e cum
quacunque orationis parte , utrumque femper in fine.
8v0, Quzdam orationis partes fignificat i v z , adhibentur quandoque ut non lignificativz, quamvis non communiter : runtque infiar intercalarium. E, g . vei tu, veimo,
vesinota , pichiga v, pchziga,
CA-

2 9 4 CAPUT XIV.
Idiotilmi feu modi loquendi Lingua.?
Indo Chilenfi proprii
Habet haec, uti quzecunque alia Lingua
h o s proprios loquendi & explicandi modos, Ialtem apud Latinos, quod fciam, non
uhrpatos. E, 9.
297. rmo. I n gravi dolore aut affli&ione
dicunt u 2 d u k i ni p i u g u e , cor meum elt divirum: & quando affli&io ceflat , ac iterum
hunt contenti, utuntur hoc idiotifmo : nBftzdetaLi t u n i $iupue, jam meum cor elt iterum claufum: latine, Tranfiit, qui animo
haxebat infixus dolor. 460.
zdo. Hanc p h r a h latinam: hoc lion ad
me, ego in aliena me non intrudo; ego in
officii mei regionibus me contineo ; Lingua
Chilena vertit : connzpapuelan uachi dgu nzo,
vel hoc idiotirmo : inch PivaZan. 527.
$io. Hzec :quieke , conquieke , ad tranquillitatem animi redi , reddunt : ?zaz@uj5e f a
m i zillczm , naz2pape t a m i piuque. 488.
4to. Dum latine dicitur venit hora, Chileni dicunt finita eft, E. g. deui t u in zabuel,
efi hora prandendi, edendi, bibendi. 543.
gto. Latini dies, no&es Chileni numerant : epu p u n i , ante duos dies. epu p u n a i ,
pofi biduum. 543.
6to. Latini anno dant menfes Colares ; Lnnares Chileni. 543.
7mo. Apud Latinos aliud efi comedere ,
bibere aliud: at apud Chilenres eadem vox

'84

i~z& edere Ggnificat , & bibere. ilafz v i m ,

non bib0 vinum, quamquam non careant
proprio verbo phtusz , bibere, 479.
8v0, Chew crhf mlei , anzop6ei , miaupuei,
quis ventus ? q u z aura, q u z tempefias ? 560,
9. peeimi cz~pan. venio ad te vilendum,
76. 79. 169.
IO
Lalcali v Zaieli t a n i pinom , mortua
elt ipG uxor. 538,
I I , num&hZan , o l f a h non me percipio,
non oboleo. pro : rum .jejunus, integram
famem ad ovum affero.
I 2 . nzotitui Zcuvu , fluvius impinguatus
elt. pro: inturnuit, 433.
I 3 epu ant& ve??zgeZu, v. epu antd venzlcZu, duos circiter dies, 543.
14. Iram ob quam excelrerunt verberand o , &c. exculant : u i tu n i c u & , item hoc
idiotifmo: uhz t a n i cuh. 512,
15. Tva tu n i mtn c u j a i z , venio prima
& ultima vice. 550.
I 6. Virc& moZZbu?z m o v vircz2le ;moZbuu ,
absque i r s , libidinis, &c. impetu. 484 453,
17, coni MzJa, Sacrum incipit,
ta)ai
M@a, RliKa elt finita. 524.
I 8, yemein cu dgu , Tradeamus ad alia 5 I 6 ,
19, m i v u coni, quot vulnera illi runt inflicta? 533, mivh tugei? quot accepit. 267.
20. af p e vachi dgu , hzLe7z.u prapc , pu pzilli
conai v, c o ~ z p e ,oblivioni illa tradantur , de
his mentio non amplius fiat, 516,

e i m i nzo yavulzspueiz , in te confido. 482.

pichin P t m duamtzzaeizeu: parum tabaci oblecro, 414.
2 3 . tn mi pnen iezcbin m o , quod te amein
ut mater filium. 503,
24. Chez~uiinmaimi, ubi transegilti no&em. 494.
H z c pauca hfficiant , ut conltet Linguz
Chilenz , uti aliis non deeKe h o s Idiotihos
& modos loquendi proprios, quos LecZor,
ut lervet in loquendo proprietatem , diligenter oblervabit.
2 I.

22,

298.
CAPUT XV.
DE A C C E N T U & O R T H O G R A P H I A .
De utroque Tat hperque diAum h o loco
3. 4. 5. 34. 52. 53. 54. 55. &c. Cztera
urus ac Aiagirter docebit.
I. 2.

GeiRa 26. Augurti 1772

299.
EPISTOLA.
%i aihelchi Patiruem Bernard0 HaveRadt.
Mari mari.
Aldhn mita chpa chillcaeimi vachi tipantu mo ; huelu
pepi vemlabin tva epu dgu n i vla. une : HuerquenChe
n i peralnon mo, epulelu : ta ni quinobun meu Chilidu911 tva. Huelu ado Huerquenche nien. chme quimnoli
rnme Chilidugn , doi pichi mita rhlmean cai. Vei n i vla
Patiru ema ! vi11 n i piuque meu manumeimi, vi11 anth
mo cai niallumaeimi ta mi chme duam, mi chme piuque,
mi aldhn chme kdau manumeimi pituquellen , manuma:
eimi cai mi Chiliduiu n i Grammatica.
Chumgechi quimimi , inche Chillcabin tra , ramtuen
cam ? Tei pian ado. Quine anth mo pibin inche ta vhta A-

I 86

pa Nicolas Contucci : vi11 antii mo gneituquen pichi ta

Chilidugu : chme quimbubilichi, ta n i pepi glaniquemean
doi matugechi ta pu Che! veimo Patiru Provincial eluez
neu ta mi chla Quaderno : veichi pu Quaderno pegelbin
ta ni aihelchi Patiru Loncopagi pigelu : vei quimbi ta mi
chillcael
vamgechi quimbiu , inei chei vachi chillca:
voe gei.
Veimo vi11 chillcabin chillcatubin cai : vi11 anth mo
cai utintubin gneitubin cai, Vei ni vla quimquen pichi,
aldiin pichi Chilidugu. A aihelchi Patiru ! chum1 chei pe:
pi duguaeimi taf ageZchum1 chei lrdaucloaeimi gneituam,
bautizaiam cai ta pu Che ! pepi aldhnmallai tra , vamges
chi inche yavuluquen DIOS meu.
Veula gneituqnen S. Theologia ciilalelu tipantu mo :
vei abyecuhmei cai, veimo quine tipantu mo gneituan.
ea tipantu ma mlean cai culalelu Probacion meu, vei ta
ni vla epu tipantu m a , Dios pile, pepi conpaian ta mapu
meu. vei ni vla dugunmaen ta Dios Patiru em! dugunz
maen, niaabige ta mi [anta MiKa meu, opulbige n i pllh
fervor m a ; n i anca chmelen m o , tti piuque alduchi pa;
ciencia caridad mo cai.
Inche re niuaeimi tva : chillca(en ta AfiCfion, ta Patiru
ni cai quineque chme nutamcan. chumtn Patiru , inei,
cheu cai mleign. Chem dgu no rume ma venten tepelgen,
vemgelu vachi nhtamcan mo. Inche ni quimqueel eimi
doi quimimi , vei n i vla chillcalaeimi.
Inagechi mari mari pilelaen vi11 ta pu Patiru veichi
mapu ma mleluchi. Veichi pu Patiru quimnochi mo rume! inche penobili rume cai, huelu chme duamtubin ,
doi aiubin cai. Vem vemaimi aihelchi P a t h Dios n i vla,
aldhn tipantu mo cai chme mogeaimi, mogeaimi cai moll
anth, vi11 tipantu mo cai Huenu mapu meu.
San Miguel ni collegio meu, fetiembre pigeluchi chyen ma , mari epu anth mo, Huaranca, relee pataca,
quechu mari relGe tipantu mo.
Rimi ta mi chme piuque mo
Servieteu Andreas FebrPs.
Chili-

CHILIDUGU
PARS SECUNDA.
lndiculus univerlalis R.P. Francifci Pomey SOC. JESU in Linguam Chilenlem translatus , additisque exemplis
quam plurimis ad facilius addilcendum auCtus.
4-

IHS
300. NB, Tametfi Lingua Chilenfis lit
multo abundantirima , li ejus ceconomiam
rpeAes, ut in Prologo a c tota Parte prima
probavimus ; nihilominus non efi negandum, earn magna plurimarum rocum laborare penuria.
I mo,
Propter defeLCtum communicationis
commerciique cum aliis Nationibus : unde
cum res ipfz. E g. Varia fruCtuum , leguminum , plantarum, arborum, animalium ,
artefaAorumque genera quibus Regio Chilenfis caret t eo perlata non fuerint
niG
pauca uItPmis his per Hilpanos temporibus,
quid mirum, quod voces quoque his nominandis L i n g u s Chilewe delint. Q u z autem
vel e x Hilpania , vel e x aliis Regionibus eo
pofiea runt allata, e a vocibus corruptis ob
gentis rufiicitatem & infcitiam nominentur.
Habet

I 88

% g3 &3

Habet propter commercium , quod ChilenGbus fuit cum Peruvianis , quasdam dicZiones
Linguz QuichuE. E, g, Apo , Gubernator ,
hperior. tupu , leuca, a n t & , fol. atahuall I-,
achavall, gallina , &c.
Zdo, Cum animuni ad artes liberales & ltudia litterarum nunquam adjecerint , adeo ut
qui vel h i b e r e aut legere norit, fit nemo, inde efi ut apud illos non fint in uru voces generic=, termini technici , & verba facultatira
etiam alibi opificibus non incognita, item quibus exprimantur potenti= tam materiales
quam fpirituales, habitus morales 6r intelleCtuales , a&us interiqres , column=, lineze ,
anguli, 6rc.
3tio. Quandoquidem inter IndosChilenres nulla floret nec invenitur Religio, nec cultus divinus, fed mera culpabilis aut inculpabilis ignorantia, & folum nonnulla ad res domeRicas applicatio ; non reperiuntur voces, q u z
Templo, altari, facrificio, vi&ima, oblatis, alique hujusmodi rerpondeant , nec quibus explicentur res fupernaturales aut immateriales.
E. g . rpiritus, gratia, gloria, virtutes, ritia, &c.
in f e n h Theologico,
@re
omnia benevolum LeRorem prreinoneo, ut refiettens quam immenli laboris fuerit , tot yoces , quot
hic liber affert , colligere , iis quas I d t e n u s acquirere PO:
tui contentus, reliquas dum fanRa JESU Societas inchil e d e s Regiones redierit , patienter exfpetlet. A t nec eR
necelle, ut expeaes amice LeRor, nam habet Lingua
ChilenGs modos , tot quot roles, voces perfacili negotio
formandi, 574. Sj9. 860.
301.

30 I .

Indiculus univerfalis.

Pars prima, de mundo, ejusque Partibus.

Ejus Creatio.

ViZZ dgzc

ta

ni uai.

T a nzapu, vdd t a n i chug cui, unelela chug. 696,

Tu ni

elgefz.

Quis mundum condidit? DEUS elk, qui

illum creavit ex nihilo. I n e i eZi cam ta nzapzC
DIOS e?ztubi chenz meu no.
302. Quantum temporis intercemt , e x
quo illum eduxit e x nihilo? 6971. ( ulque
ad p r d e n t e m annum 1 7 7 2 . juxta martyrologium Roman. 25. Decembris.
Chumtn
tz$antu gepei t a n i elgen c&tu ? cnyu hzcaranca, azlla pataca, relzie m a r i , guine tz$antu pei.
303. Quantum temporis infumpfit in 1110
condendo? fenos pofuit dies, tametfi uno
illum momento creare potuifet , fi libuifret.
Ctzzmtn anth mo eli? cayu anth mo eZbi, n m clzai pep; venzuyeabui runte.
304. Quid prima die fecit? Celum fecit
Empyreum, Angelos , Terram & aquam ,
Chemchi d g z ~vemi unelelu
nec non lucem.
anth ilzeu? D o i huezuleluchi mapu, pu Angel,
Tke mapu ,co , pelon cai.
305. Quid altera die? Firmamentum feu
Chumi epzdeh
celum rtelliferum produxit.
mzth meu? p u N z ~ a g l e an i ndepueunt.
306.

190

% $3

&e

306. Quid vero die tertia in lucem edid i t ? Aquae tota Terra fufae , DEI junu Cuos
in alveos cavernasque hbterraneas confluxerunt. Tum produxit Terra genus omne
plantarum & frugum. Chemchei vemi c3Zalelu meu? Co huente T u e nzapu mlebulzt, ni piel
m e u f a DIOS co7ziPu rgaiz ?no, Veimo tz$aigrz pu mahuida , pu laf puen :vei772o cai ZZetui
#u m z i v 2 Z Z viZZ pzclahueiz cni.

307, Quid demum quarta, quinta & lexta

die' condidit ? die quarta Solem, Lunam ,
caeteraque altra ; quinta pikes S: volucres ;
fexta denique hominem S: fceminam produxit. Chunzi chei medidelzt , puechzdekk , cayulelu a72t~m o cai? melizelu weu elianth , cuye?;
cageluchipu huaglen, QuechuZeZu ?no pu chah a , pu Dnnz cai: cayulelu meu pu cahuellu ,
pzt huaca , p u ailu , c a p e vamzqelzdi animad
llavacha cai. Vein20 tu pzt Che , Huentu
nzai, domo Che cui.
308. Exempla : A p e DIOS nzlepe p i b i ;
vill nzapu mlepei, vix unum dixit DEUS

haud imitabile FIAT; fiat mundus Dominum moriger ante h u m .

ViZZ p u Clze n i
Chelvoe ievalbiek t u DIOS, omnes homines
obligantur DEUM tanquam Conditorem
h u m agnorcere,
Aldbn marr uncyebiiz t a
DIOS t a n i czimedaetezi m o , DE0 propter
plurima , q u a mihi contulit beneficia, multis

tis nominibus rum devintlus.

DIOS vemcin ?BO, vei u d d h a i ~ n m a m z u i ,nolter Conditor DEUS omni amore dignus elt, 500,
584 585.

309. CAPUT I.
DE MUNDI PARTIBUS.
UneZeZz Capitudo.
ViZZ nzupu ni chug,
Quienam runt mundi partes ? praxipuz
fiint Ccelum & elementa quatuor , ignis,aer,
t e r r a , aqua. Chuchign nzapu ni chag ica?
D o i vutalu H u e n u m u p u ZZe , medi eZemento
cui, ktul mai, crzif,T u e , co cui.
310. Quot runt cceli ? Duo runt priecipui , videlicet Empyrium & Firmamenturn,
Churntn Huenu mupu gei? epu. D u o HuenuZeluchimupu nzui, p u huaglen ninzlequeam cai.

31 I . De celo Empyreo.

D o i Wz~enuZcZuchimapu mo.
Quodnam ell ccelum illud Empyreurn?
ccelorum omnium elt altifimum vartiffimurn
idemque pulcherrimum. Chuchi m u p u tvei?
D o i HuenuZeZu , doi vutaZu , doi peZongeZu ,
doi temogelu , doi czinzelu cuiviZZ pa mzpu meu,
312.

Quem ob finern DEUS hoc ccelum

?cM-

condidit ? ut eKet Beatoruin fedes, Chz~mad

D Z O S eZi vachi H u e n u nzajzc ? r i d ? pezrmng c k ~ica tu ni ??zZeam,
3 1 3 Quinam illi Beati Sunt? Angeli, Seu
B e a t s mentes, & Homines CanCti. Znei cam
geign uachipzc PeumageZu ? pu AngeZ nzaa; pzc
Santo cui.
314. Quid elt Angelus? Spiritus ell ab
omni concretione remotus.
Chenzchi dgu
gei cam A n g e l ? Efpiiitu g e i tu in plZ2 uenzgetic , h e Z u anca nienolzt.
315. Suntne omnes in ccelo? nequaquam,
Tertia quippe illorum pars, quos DEUS
initio mundi creavit, converra e& in cacodzemones, & praxipitata in inferos.
ViZl
p u AngeZ nzkign can2 H u e n u mapu nzo? m z c
ca, Villp u A n g e l Hzcenu naapu t a n i llitugen
nzeu, eZgeZu t a D Z O S m o ; czZZuZeZu chug pichi ucimo gctuign pu PiIIan , utuventugeign
cni ~ Z minche
L
Tzce m a p u nao.
3 1 6 . Q u s cauCa fuit mutationis adeo fune!ke ? eorum peccatum. Chem ni vZa cam?
tu n i huerilcnn egn n i vla.
3 1 7 , Beat= i l l s mentes, quae Dei gratia non exciderunt , eundemne omnes obtinent in ccelo ordinem? minime : Sunt enim
in ternas Hierarchias dihributi , unaquzque
avtem

93
autem Hierarchia in tres ordines. Vill pu
cbne A n g e l ucauign? mu. udantugeign c6la
Hierarpuia meu , moll quine Hierarpuia czila
orden meu.
318, Quinam Angeli funt prim= ac fup r e m s Hierarchis? En tibi illos omnes fuo
ordine. Suprema Hierarchia Seraphini, Che;
rubini , Throni. Media Hierarchia : Virtutes , Poteltates , Dominationes. Infima Hierarchia : Principatus , Archangeli , Angeli.
Chuchi pu A n g e l geign unelelu , iod rapuivaluchi Hierarpuia mo cai? aZZc0tuge t a n i p u
Hierarpuia egn , t a n i pu orden cai. Unelelu
Hierarpuia pu Sera$n, $u Cherubin, p u Trono cai. Epulelu j u V i r f u d , p n Potepad, p u
Dominacion cai, Inalelu p u Principad ,#u Arcangel, p u A n g e l cai,
319. In quos ordines diRributi runt SanEti? in plures: hi runt prscipui: Apoltoli,
Patriarchs, Prophet=, Martyres , Confer
fores , DoAores , Virgines , Viduz. SanEtorum aliorum ac SanCtarum innumerabilis elt
multitudo, quorum R e x elt JESUS ChriBus; Regina autem fanEtiEma Virgo MARIA. Chufntn pu Orden m e u udantugeign
pu f a n t o H u e n u m a p u ?no mlelu? aldzin ?mu.
Tva tu n i u&icgn. Pu Apo/tol, pu Patriarc h , pu Prophrta , pzc M a r t y r , pu Confexor,
$ 7 ~gnelvoe , p u Q u i ~ n h u c n t ~ ~ n,opu
l u Lanzpe,
i
s
gehuei

gehuei ca p u Sunto, pu Santu cui; tu n i mze

d t a Apo egn YESU Chra$?o g e l , mu vzita
Topztipuelu cui Yzrgen /anta MARIA.
320.

De Firmamento & ABris.

Pu Nuaglen tu n i mlepueum meu.

Quomodo partiris aBra ? in ltellas, & Planetas.
Stella? remper a le invicem eodem
diltant intervallo ; Planet= autem eandem
perpetuo a re diltantiam non fervant. Cageign chei puinelpue p u Huaglen? pu Huaglen neghmunolu , negzimupuelu cui.
Tvei
Planeta pigeign,
321,
Quis llellarum elt numerus? innumerabilis ell illarum multitudo , quB tamen
oculis cerni p d u n t , mille & viginti duB
runt (quibus addend= una & viginti h p r a
centum, dete&= a recentioribus Afirologis.
Neghmunoluchi pu Huaglen chumtnign? R a guivallaign ,-rapuivalu huaranca jataca , meZi nzari cOZaign.
91.12
magnitudo Bellarum elt? Tan322.
t a elt magnitudo, ut earum minima Terram vincat decies o&es magnitudine. Ah
dhn vzitaign cam $26 huaglen? venteni tu n i
vbkzgen, veichi doi pichilu doi v h t a i vill Tue
m a p u meu mari pura mita.
323. Suntne omnes inter le Squales magnitudine ? nequaquam. Differunt enim rex
gradibus magnitudinis , alia? aliis majores.
Stek

'95

S t e l l s magnitudinis prim= runt 1 5 lecund= 45. tertiae 208, q u a r t z 474, quint= 2 1 7

lextae 49. nebulolz quinque, & o b h r a e
novem. u&aui cam vill egn ni vutagcn ? mu.
cnyztchi cagei i r i vutngen. mnrz pucchu iod
vutaign ; meli m a r i puechu iod PichiigFz. epu
pataca pura petu iod pichiign meli pataca reZde marz'meli doipichiign c a i , epu pataca rel&e doi pichiign cai. nzeli m a r i azlIa vill wzeu
iod pichilu. guechu chihuai, ailla dumincleign,
324. Quam altae runt ? tam altae runt,
ut a Terra difient viginti leucarum millionibus.
Aldzin hucnuleign ? veizten hucnuleign , epu marichi m a r i pataca huaranca tup u doi hucnuleign vachi T u e mapu nzo.

3 2 5 . Quam celer eft earum motus? adeo

moventur celeriter , ut intra h o r z fpatium
quinque milliones leucarum conficiant. ma
tu nechlign cam ? venten nec3Zpueign, re puine hora meu , puechuchi maripataca hueranca tupu nnzoign
326, Qui motus illarum eli? moventur
circa h o s polos in Oriente ad Occidentem.
Chztmgechi ncgzimign ? negzilimign cheu t+az
ant& czitzt, cheu coni
327, Quomodo dividuntur ilellae? in G
dera, Chumgechi uzidantugeign pu huaglen ?
pu ConJeZlacion ?no
328. Quid vocas Gdus? Ggnum elt cces 2
lerte

leIte certo numero ltellarum Gbi vicinarum

compoGtum. Chemchei conJeZZacion pigepuei?
puinedgue inaucdeduchi pu huaglen t n n i t a u n
gei,
329. Quot Gdera vulgo numerantur? Xumerantur rexaginta duo. Ex his tamen duodecim celebratiora runt ; quas domos foolis
vocant, quia fingula perlufirat lo1 fingulis
annis. Chumtn peign v a c h i p u huaglen taun ?
caiu mari epu. V e i egn meu m a r i e p u , anth
ruca P i g e p e i g n , t a n i rujan meu guine tipantu vzZZ vachi pu ruca meu.
330.
Quomodo vocantur? en Gngulorum nomina: Sunt Aries, Taurus, Gemin i , Cancer, Leo, Virgo, Libraque, [corpius, Arcitenens, Caper, Amphora, pikes.
Chumgechi u&itugeign? vamgechi: Aries ,

Taurus, &+c.
3 3 1 . Cedo mihi nomina reliquorum fiderum, Signa vicena terna recenlentur in
leptentrionali plaga , nempe urfa minor, &c.
In AuItrali vero vicena Ieptena; kilicet Cetus, &c, Quae lequuntur, recens dete&a
runt: Grus, &c. Chumllechi u&itugeign ca
pu huaglen tauz ? pu Co?aJeZlacion fetentrioizad epu m a r i chZageZz4 : UrJa menor, &c. pu
ConJeZZacion meridionaZ epu m a r i reZ&e geZu :
BaZZena Veichi ado u&itugeadu inunahue iizo
guimgeign : GruZZa , B c .
332. Firmamenti pars illa lucidior, quam
vocant

vocant viam laaeam; aliud nihil eR quam

minutarum fiellarum innumera multitudo ,
oculorum aciem fugientium, Veichi doi pelogcluchi chag Huenu nzapu wzcu rpu epeu pigelu; gelai ca dgu , raguivalnoelchi pu huagZen nz t a m , ta n i pichigen nzo ape pevaZnoZu,
333 P a l , rito. Sidus v. lignum tot Rellarum, quot numerus exprimit, E g , Ctda
riio , Tres M a r i a nzcli p a l , nacli rito , Crux
Aufiralis.
Umdve , Lucifer. yepun , Helperus , noCtifer , noAem portans, trahens , afferens.
gaucu p o n i , Pleiades.
Rgaco, duae nubeculae prope viam lafteam.
Ayarczin , mico , luceo , lplendeo.
PuyeZlchz , kintillo,
Anfh mlele, t u huagln pegelai, ant& nalenole, t a huagZn. ayarguci, Sole micante latent, lole latente micant liella.

334 PLANETIE.
Quot runt Planet=? feptem omnino runt.

Chumtnign pu Planeta , h u a g b n chei guidu ncgumupuelu ? reldeign,

3 3 5 . Cedo nomina: S o l , Luna, Venus,
Jupiter, Saturnus, Mercurius , Mars.
Uditubige : a n t 2 , cizycn , &c,
336, Qui Planetarum maximus eft? maximus omnium elt Sol,
N 3
Chuchi

I g8

Chuchi doi vzZtai $26 Plamtu naeu ? iod vutaZu ant2 gei.
337. Qui altilfimus ell? altirimus Planetarum Saturnus elt,
Chuchi doi hueirzu Zlei? Saturizo.
338 Suntne Planet2 Terra majores? Saturnus nonagies & remel major, quam terra. Jupiter nonagies quinquies, Mars =quat
terram magnitudine. Sol centies Iexagies
ill2 major. Mercurius vicies millies & feme1
minor, Venus autem vicies oCties. Luna
denique tricies novies minor quam Terra,
Pu Planeta doi vz2taign cava Tue m a p u nzo?
Saturno ailla mari puine mzta doi vutai: Jupiter ailla wzari puechuchi. JJarte uz2aui Tztc
stnapu. ant2 pataca cayu mari m i f a iod vutai,
dJerczwio epu nzarichi quine huaranca iodpichii, Venus epu nzari pura. C2ycirz chZa m a r i
ailla cui.
NB. Autor recutus elt Rlfraganeum &
alios ; alii aliter rentiunt,

339. Moventurne celeriter Planet2 ? Sol

intra horam ducenta Ieptuaginta quinque
leucarum millia conficit; Luna vero decem
millia : de caeteris conjice.
PZLPlancta ma tu ;Izcgu?nztgueign cam ?
Anti2 p i n e horn nzcu necizlpuei epu pataca,
rcZ& m a r i , quechu hztarancn t u p z ~ ,Cdyen cai
nzari huarai7zcn:vamgechi toguige ca pu Ph?zeta nzcu.
340.

340. Nunquamne lumine deficiuntur Plan e t s ? lspiffime: at defecZus leu Eclipfes

Solis & L u n z l i n t omnium maxime fpeLlabiles,
Pz4 Planeta guinechi rume EcZip/egeZaign
cam? aldzin mitu, HueZu $24 EcZi$/e iodpegevaZu, unth CGyen cui t a ni EcZip/an geigzf.
34'.
Quonam pa&o contingit defeCtus
Solis & LunB? Solis defe&us contingit Luinterpofitu inter iplum Solem & Terram: Luna vero tum deficit, cum Terra interjecZa e& inter ipram Lunam & Solem,
Chumgeclzi vemgei ant2 cziyen cai t a n i Ed i p/e ( tvu lan n o ) ? aiztd tn n i EcZ$/e gemg e i ragicleum CGyen a n t h ?no Tue ?no cui.
Cdyen t a ni EcZip/e g e i ragicZeunz tu Tue 772npu CGyen meu untzi meu cai.
34 2. Umbra. ZZauven , ZZnubucn , ZZauvh.
Umbraculum , ZZauvGtu.
Recipere re ad umbrofa, ad locum opac u m , ZZuuvGtuvz,
EKe Tub umbra, onon, ononcbiz,
Umbra v, rpecies horninis, a i h u z k
Conrulere lpeculum , d i h s Cpecies collig e r e , akuintun.
Soli fe exponere, panzifun , pnnuftu7z.
Calere , calorem pati, lolis ardore affligi,
nnthsztG?z.

Solem micare, fulgere,

N q

a3'01~2itt12.

Re-

2 00

Refulgere , a$inn.
Lux L u n E , ale.
Lunam fulgere, eGy
Sol urit, ardet, arez, ptez a n m .
Calidilrima tempeltas, omnia Iolis ardore
flagrant , fatilcunt. cad antiqci.
Calore nimio ~ f i u o ,rolvor, langeo , deficio, nrei t a n i anca. 539. 542. 543. 554.
5 5 7 . 558. 559.

343. CAPUT 11.

DE AERE.
Quid habes dicendum de aere? paucis
dicam. Elementum elt, in quo rerpiramus,
ac lpiritum ducimus, impletque omne illud rpatium, quod cmlum terramque interjacet, & in quo Naturae illa miracula fiunt,
q u z meteora dicimus.
Chemchi dgu gei cr;lf? Elemento gei veinto lihuetuin , opul6i viZZ haellin Yagiclelu Huenu mo Tue mo caz: Veimo vemgepueign N a turnleza ni perimontu ica Huenu m o t a in
pepeel.
344. Quotuplex eli genus Aleteorum ?
triplex elt genus: alia quippe runt ignea;
alia lucida, alia aquea. E n nomina:
Chztmtn cageign vachi perimontu ica ? Ciila
nzai cageign. Quinelque ktal geign , capue peZongueign, mivh cogeign, Tva tu n i uti,
345.

201

345. 'METEORA IGNEA.

Ktalgeluchi pu perimontu.
Fulmen. pzllan. 805. huehuin.
Fulgur fulgetrum. huilhfchn.
Fragor , tonitru talca.
Ignes fatui, ktal vaple caple nechlpuelu,
Stella cadens, huaglen tanana&puelu.
Tonare. pzllann,
)

NETEORA LUCIDA.
Chuchign pu pelonpuelu?
Iris , arcus ccelefiis, relmzt , hucpll. 74 2 .
Nubes a role rutilans. huemi anth , huirca
haem.
Cometa. Cheurvoe.
336.

347.

METEORA AQUEA.

Pige cogeluchiperimontu ica.

Nubes, tomu.
Pluvia. maun,
Gutta. on.
Nix. pire.
CceIeItis a q u z lpuma , tacitarum vellus
aquarum. flocci nivis. pinu pinzr,
Grando. llapd naphd,
Glacies, rnlilco pellad.
Nebula. chihuai.
Pruina, pilin.
Pruina akendens, unde frigus & pluvia,
Zoolma.
Ros, mhlven, rnlhen, mlum.
Miel.
)

202

Miel. wzz;rPuz.
Manna, dio.
Stillare. fzidczin.
Tenuiter pluere vazmtn.
Pluere. maun. 776
Aura inconltans. pichipue ;tmzu9z,
Ventus pluviam indicans maunl,
Pluviam portendere, praehgire, ?nauhueZa.
Gelare. @inn, chidn
Ningere. pirefa.
Grandinem de ccelo ruere, delabi, praecipitare, p i d e n , ZZapzid7z,
Liquekere , liquefieri, ZZeun.
Irrorari , rore afpergi, mlumn,
Sub teAum re recipere; contra pluviam
aTylum quaerere. chOtun.
348. Exempla, H u e h u i Pillan, Vulcanus
fulmina conflat,
Ant2 n i conadun mo v, n i conabuel W O ,
huehuiiz Ktal ?za&pa#ei, Sole occidente fulmen de ccelo decidit,
Petzt maupuei, petu p i r e i cam ? petuli. fortaffe adhuc pluit , ningit ? etiam
n i ZZe&abueZ mo , v, n i ZZeGabun, v. Zlez2udui
&tar; maulai: femen pluvi2 quA v. cujus beneficio prodiret , caruit.
MoZbhn m a u p e i , cura maupueam , Tanguine , lapidibus pluit.
nzausznzan , mihi pluit , pluvia madefio,
Maunmamoin , fumus v, fuimus madefaEti pluvia,
rel-

ReZmabi?z vachi 1?2u2~n. H a c pluvia egregie mihi faciem percullit,

Huep&lli huenu, ??zaupelaiai. E n iridem ,
forte amplius non pluet.
Pirenmuimi, nive t e a u s , obrutus es,
gen Huenu. 809. 558. 559. 560,

349.

C A P U T 111.

DE IGNE.
CilaZelu Ca&tulo ktaZ meu,
Ignis elementi proprium elt calefacere ,
exficcare , cremare , exurere, eaque omnia,
quibus adhaxet , conrumere.
K t a l enumi, anc$mi, p t e i , apztmi,
350. Quotuplex ignis eft ? ccelefiis, E!thereus, terrefiris , hbterraneus,
Chumtn capue ktnl geign ? m d i : Huenu
ktal, c~hfktal, Tat? ktaal, nzinche Tim ktal,
351. Quamam illa runt, in quibus ferme
reperimus ignem.
Chuchi dgu mo ktal mlcpuei?
Mons ignivomus , flammivomus, de&i?z.
Focus, furnus, ktalhue,
Prunz, aylefz.
Thuribulum. aylenhuc.
Candela. pelohue,
Lucerna. pelolpzteunz.
Titio ardens. nzadom , mchhi, mehuzhzte.
Titio extinhis, chonzecu,
Arundo,

204

% 8
3

&%rundo,canna incenla, q u z lumen inRar facis adminifirat. cude. e%lumen adminiltrare , praebere. cddetun,
Lignum quo ignem urgent, excitant, incitant. nzaipill.
352. Quid in igne LpeEtari potefi 2 Chemg e i Rtal mo?
Flamma. hueihuin , Idflzif,uilghn, yulgm,
Scintilla. puyel, pitelczin , t efcun. 800,
Carbo ardens ahuin, aylen.
Incendium , ufiio. Piitetun,
Fumus. 6itun.
Vapor, uruan.
Cinis. tufquen.
Flos cineris, apulchen,
Lixivium. chiltufquen.
Fuhgo, mhgun, nzlpun.
Ardor. aren. 682.
Calor. enurn. 725. alim, 678.

353. Q u z res excitando alendoque igni

inrerviunt ? H z c runt :
Chem mo ktaltugei uaiquei cui? veimo :
Pyrites E, m. Rtal cura.
Ignitabulum. Mal etztuqueum.
Lignum quo ignem excitant, repu. 824.
Folhs, pimocahue.
Lignum. mamll.
carbo, cuyull.
Adeps, revum, &c, ihuin. 7 5 4 .
Sulphur

205

Sulphur. cofiahue,
Pix. upe.
Bitumen. befun.
354. Excitare ignem. k t a h z , ktaltun,
Ignem hbjicere , admovere. ktalnzan,
Incendere. uimn, Zupmn,
Ardere , flagrare. uin , d i z , alinczhz, b 6 n .
764.
Ignem quiekere tranquillum placidum
eKe, ZZopidn lleupidn
a
Excandekere , kintillas projicere , lpargere. te2n
Leviter amburere. cuphln enadtcun,
Urere , adurere , cremare , aren, pcon.
798. #en, 814.
Ignem modice e, g. ad lanandum, admovere. p n e r n , pnerciuz
Fumare , fumum emittere. $on. 8 I 4.
Fumum obolere , concipere. bitunman.
Ignem urgere , exltimulare , mado~zlzn,
madomtun mchln , mclzhln , mchhitun 35 I .
Flare, follicare , inflare. pimun, pinzon
fintotun.
Ignem velte inflare follicare. mbhrn ,
mbhrchn.
Extingui chogn, 7 ' 2 ,
Extinguere, chog2mn.
Furnum eXe calidum. ah&.
Calefieri enumtun.
Tergum calefacere , v. calorem obverfo
suigni tergo excipere, lzuinchltun,

206

8
3

&3
!

Sudare , fudorem emittere,

arof c h n , an-

thtU?Z,

Rumpi, dirumpi. t of n .
3 5 5 . iVivh ktak geimi? quot uxores numeras? nam finguls uxores lingulos focos
nutriunt.
KtaZ cupalainzipiam v , cupalaimipiunz ktak,
ignem juberis afferre.
A;lzhZen pu RtaZ, redeo ad v. prope ignem.
Huente ktal miauguei: multa patitur, multis calamitatibus exercetur.
Huente ktal unzautupuei, ereaum femper
animum habet : nullis periculis terretur, fi
fradius illabatur orbis , impavidum ferient
ruin=.
lehuepuelu tu nz conal hilgdn mo, conhnzgepuei pu ailen. 3 5 2 . incidit in kyllam dum
vult vitare caribdim,
Chuchi corh tu mi enumlnzodium ta mi anc a , v. ta mi enumlgemom ta m i anca, quo
jukulo es c a l e f a h s ?
Tufpeni, eft redaaum in cineres.
Tof p a i . huculque auditus ell fragor.
Uimhge vela, accende candelam.

356. CAPUT IV.

DE TERRA.
ililelilelu Cap, Tue mapu mo.
QUE t e r r s figura elt? rotunda elt,
Chunqei ta Tue mapu ? Tenzvhlclez,

An non officiunt ejus rotunditati tot montes tam alti? non officiunt rotunditati montes; quippe qui verrucularum inltar re hab e a n t , li cum orbis magnitudine comparentur.
Chumgechi pepi temvhlclei nielu ventcn vhtu pu mahuida ? tu n i pegen mo vachi mnhuida ica , vhta Tue mapu meu, pichi peyuIIen
ica venzgelu.
357. Quae orbis Terrarum magnitudo
eli? 360 gradus, quorum quilibet quindecim milliaria germanica comprehendit, comple&itur ambitus terrae
Chemchi rumen niei Tue mapu? chla $ataca cayu mari gradu niei, moll p i n e gradu
epu nzari tupu niei.
Quae Terrae profunditas eft? ejus lemidiameter eii leucarum mille & ducentarum.
Chumtn devuconi ta Tue mapu ?
mu
fninche mo naGam, huaranca epu pataca tu
p u geign.
358. Quaenam gignuntur a Terra? animantes, arbores , plantae , lapides, metalla.
Chemchi dgu geign Tue mapu meu? p u
animal , p u mamll, p u tucun ,p u lahuen , pu
cura , pu metal cui.
359. Terram reronare , reboare, remugire, cmthlhn,
Terrae motus. nhyhn.
"err=

208
T e r m fines, holtibus confines, afmapu,
afmen v, huechun mapu,
Sinus, gion mapu.
Mons. mahuida.
Montis prsruptum , lorn.
Collis perpetuus , huincud.
Afcenhs , praial, pranmahuida
Dekenfus , naiial, na$puen mahuida.
Clivus depreKus; KZdeD, anca puullz:
Vallis , lof.
Campus planus, apertus : pratum , ZeZzIun,
rulu.
Sylva , len2u.
Rupes , Zil, lile,
FoPfa , fovea, lolo,
Ccenofus , anfra&us , lutanch.
Angiportus , nhtaf rpu.
Terra carens aqu%, co gmzolu, co genochi
nzapu.
Hio, dehio: terra hiat =flu, toun.
360, Exempla : Vudhtyuei purulu, perdices aucupatur, in campo perdicibus infe&andis intentus efl,
U~~tzautuupuei
pu ZeZuun, in prato fomno
indulget , L-eepultus fomno elt.
&n2i pu Zemu , in fylva periit.
Anpuen mamll genochi Zemu, nemus carens ligno ficco. 492. 493. 494.

360,

361, Quomodo partiris genus omne anirnantium ? Trifariam partior : alia enim terreltria , alia volucria , alia denique aquatilia. Chunzgechi udalpuedim' pu animaZ, ChZachi: uneleZuchi7niaupueig?z hucnte T u e j epuZeZuchi Ze3gn c y 3f nzeu ;inaleluchi hue&ilpuc

ign

co naeu,

Animalium quzdam runt domeltica , q u z dam lylveltria , alia ferocia , ferpentia , amphibia, infe&a Miaupueluchipu animal w e u
huelpue man/ugeigsz ;/ervipuediZu tu pu -che:
cagelu pu lemu m o nziaupueign : cageZz man/unolu, gei cai pu viZu , p u anzphibiu ado TzLe
m.eu, ado eo Pneu mogepuelu , p u Zlavacha, 765.
362, Animantes Cicures.
Pecus, ovicha, ovzya. Aries, alca v, v u f a
ovz;/a, I 2 . Ovis , domo ovzya. Agnus, p i c h i
alca ova/a: conue, 708, Ovis recens n a t a ,
hue ovichn. Agna v. ovis q u z necdum concepit, ullcha ovzya.
Aries Chilenus ; melior SL przltantior
lpecies turn propter altitudinem & proceritatem , turn etiam ob lanam, HzLcpue, Chili Huepue,
3 6 3 . Ovium g r e x , Zof, puechan oval/a.
Parere, conin
nafci, gen, fugo, lalteo,
moyun. laCtare , nzoyuln. pafcere , utaln ,
utan
ruminare , caihzdtun
uberibus h f focare , nufcan, arietare , 7nhlZcogcun, to0
pel-

2 IO

peltun, pefie infici , pdhuinn perire , perdi , namn. mori , nanzn, Ian, pecus agere,
huenimn.
Curare ; curam alicui impendere, adhibere, guikvhnien ( attendere ). quaxere , inveltigare , indagare , puintun, ob oculos habere , guintunien, Colligere , cogere, congregare, t a u l n , glmn. 391. Iimul efle in
eodem loco , inauclen. difperfos , diffipatos e r e , Zlddin. mixtos , permixtos efle,
dez$uiaun.
intrare , conn.
e x i r e , @an.
potum praebere , dare aquam , phtdcoln,
paltum dare , zctakn , utalmen. tondere,
puedinn. occidere , Zagnm. excoriare , pellem detrahere , huirun, corium, pellis, cutis, tilpue , huapuin. vellus , guedin, lana,
cak, cal ovz;/;2.. lana lolox, huentu caZ 515.
lana fuavis, domo cal 5 15. lana bona , cdme que cal 515. o d e , fiabulum , malak,
Separo , fejungo , Iepono , fecerno , legrego , pchagmn , pchagtun.
ltare feorfim , feparatim , pchagn pchagchn.
362, Exempla : Vill anth rapuinmallebin
t a n i guechan O'IZ~Ut a n i huinca, quotidie
hero meo oves fuae gregis numero.
Teye ulmen alddn ovzya nielu , quine ulgueZai runze , ille nobilis, dives licet oves poffideat quam plurimas; nullam dat nec vendit,

nanzi

nami quine p i c h i a k a 0 7 1 2 7 ~, quidam agnus

non apparet , periit , mortuus, amillus elt,
Ovicha caman t v a ; tva ovzya caman g e i ,
En opilio; hic elt upilio , paltor ovium,
nz huiruw,om v ni huirubiel wzo guine alca ovz7a; tobi p i n e t a k a , dum excoriarem
arietem , explorerunt, frag-or auditus elt,
Adcageprai tu che , alii rementem faciunt,
alii metunt : alius fama, lana alius gaudet,
Hos ego verficulos feci, tulit alter honores; fic vos non vobis fertis aratra boves;
fic vos non vobis vellera fertis oves.
3 6 4 . Taurus, Huaca.
Vacca , hauac.
vitulus , hue huaca. bos , m a n p ~ n
, manf u n .
par boum, mnhr, tarin nzanfun, unum par,
quine mzir.
conjungere , copulare , mar
kno9z.
copulatum , conjundtum eKe , mhm,
jugum boum, czinchan,
duos boves jungere , chntaln. laqueo capere , clhuaknon.
propellere , avehere , guechan , puechantun.
fiimulare, pungere , riglzin. parcere , paltum rumere, utan. parcere, pafium praebere , utaln , htajrchn.
aufugere , le abrcondere , rylvas quaxere , rinhn,
coitus animalium , hlik lac, lichi. extraher e , Zichican.
cornu, mta, mtag.
cornu
iLZum impingere ; cornu petere , ferire,
mtatun, cornua truncare , detruncare , pilcadn , p i l t a n n , piltanchn. occidere , Zagmn.
0 2
ex-

212

excoriare , pellem detrahere , ronhuiyuiz,

in frulta concidere , lecare, chagchn , chagfun, pellem infixis terrs lignis extendere,
rucun. pellis , tilgue, ungula, pes vacca? ,
tumu, armentum, guechan huaca. ltimulus, r O g i ,
365. Exempla: Deutuqe, nzuchai leftuaeimu vachi huaca, cave ne ilte taurus te invadat , adoriatnr , cornu feriat.
Lagmclen ta n i huaca, vaccas meas ad c z d e m , ad lanienam traho , adduco,

Lapnhuacanaei Angol v , Angol mo ,

Angolam fuit occirum vaccas.
ViZlchi ta n i mlcn Che , gellei cutancapucchi wzogen, ubique bos vel arat vel occiditur: ubique mireria?, quoquo t e vertas,
omnia plena malis,
Cuknotuabin ta n i huaca, vaccas meas ad
alium locum transferam.
Nien quine huaca Zagmal, habeo vaccam ,
quam occidam.
M a nfu?z nieZan ta n i guetaiam , bobus ,
quibus arem , careo , egeo , indigeo,
Chumanz v. chunaal vachi huaca ? puetaiam,
Zagmnal, ad quid iIta vacca? ad arandum,
a d occidendum. .
ZZn2 antz2nnzapraifniem ta m i huirubiel
mo p h e huaca, medio die moraris in excoriando vaccam,
no-

213

nopinel huaea tva; vau fz$amn, Taurus

viEtus eR iRe, ablcedite.
366, Equus, CnhualIu, cahuellzb. x admillarius , yallguechi x equulus, h u e x,equus
cantherius , entztcudan x. x curlor, neczil x.
x delultorius , huitan x. veredus , tonguitu x. gradarius , tecaiz x,amocan x , lucculrarius, luccullator , rucculfor, teltol , telpol x,
ephippiatus , p r a n x, mali lumbi , delicatus,
eaerchn x, proclivis ad iram , na2uatugelu x, contumacis oris, huera uOn x. meticulolus , pavidus , Zlucan x. cerpitator,mtor.
calcitrohs ,
ferociter exultans, chopueb x
calcitro , nzanczhz x. cubitor, cudutun x.
lternax , tananan x, nobilis , g e n e r o h s ,
$0 ftun x. pica, ex albo dircolor , $iZzntu x.
ltella in fronte clarus, infignis, huircan x,
furto ablatus , abaEtus , Izuenegen x, qui furatur equos, huenen x.

367. Afferre , adducere, yen, yemen, CZL$ah,

Iternere equum , ephippium equo
imponere , chilfan , Jllan. frenum, pikna.
ori immittere , pirinatun, firatum v, Itragulum primum, tn vuri chanzt, reliqua, chanu, lubigere, mollire, grun, gdun, Itapes , etzpu, corium , coracea f a k i a , qua Itapes ephippio jungitur , chilue.
calcar ligneum, in quo loco rotulz vel orbiculi,
ferrum acutum pro Rimulo ell, wzcheg, in
0 3
equum

adducere, contrahere, vutan. habenas remittere, laxare, munaln. equo firmiter inhaprere ; ltapedibus uti brevioribus , equitandi peritum e r e , p ~ ,npurn. dejicere ,
tanman, coxis equi vehi mancadiau~z. deicendere, delilire ex equo, de rheda, nu&
p a n , t e c a n a h . equum mutare, huclu @an,
ephippium detrahere , cntu/ilIan,
tergum
aqua abluere , cziclzavurin. parcere, utaln.
aquam ad bibendum dare, phtzkoln, funem
collo alligare , upucln.
equum alligatum
alio mutare, huichauln,
rolvere , inunaln ,
entutarinn. rolvi , n a l ~ u n . rolutum eKe,
Zeicdnzclen. ad fiabulum deducere , elmetun,
curam illius alicui delegare , demandare,
commendare, elvaln.
pilos emittere , renovare, nullufun,
hinnire , gaz'gaichn.
venter e x nimio potu ronat c3khlgci pta,
equum raltare , pivarc3n.
fatigari , cufn ,
tanzn. volutari , curencan, prurigo, prurit u s , areJiz.
jubap, guru, roncal. funis,
capiltrum , mau. grex , numerus equorum,
puechmz x, Itabulum , malul. Cooleas ferreas
j u-

215

mento affigere , ferreis loleis ungulas munire , puelletun, [olea ferrea, puelle. eques,
cahuellutu,
368. Exempla: Peuzecn n i cahuellu , ito
virum num equis meis bene fit: oculusDomini pakit equum : pemean.
Patiru n i cahuellu lei? num equi Patris
adrunt ? an nullus defideratur ?
Tzmzhuellucloen , una mecum equos collige.
ni ( m i 7 Pedro ni) amopueuiz, equus quo
vehi foleo, quo conhetus h m ,
Pupeivzi? a n equo inhaeres? an nullum
incurris ex equo cadendi periculum: non
times ne dejiciaris ?
firage cahuellu , equum rcande, inkende,
Enpue nzeu elelen cahuellu , locum hblimiorem, ubi inkendam, quaere,
NzithnieIcn etipu, ltapedem, ne loco cedat , tantifper lultine,
Czinae huitalen n i cimfa, cingulam altringe,
obltringe fubltringe,
Cultecnobige , laxa , relaxa , remitte non
nihil.
gei t a n i ad zuchi cahuellu, elt hic equus
nec intraaatus, nec novus.
I n e i n i cahuelfu tva? inche, hic equus
a d quem pertinet? ad me,
,Hueralcadua?n?napuieZi ni cahuellu , ne
0 4
cal-

216

t3

calcaribus propriis, meo autem equo veluti alieno utaris.

Quikdaz efpuela vachi cahuellu, elt ad calcaria h r d u s ; vix ea I e n h percipit,
Quimlai pirina vachi nzula , haec mula frenum nondum elt experta; ac repente t a a u
exagitatur novo.
Pepi mancadiaulaimi, hic equus Cecundum relorem non patitur,
Pmcahuelluvoe n o e i m i , pracahuellzm t a m i
ad n o , parum expeditus in equo videris,
equos ferocitate exultantes domitoribus trad e , ut his facilioribus uti polfis, Dejotarum cum plures in equum hltuliKent, vix
h a - e r e in eo reenex poterat,
Pichi anzo2tuge vachi cahuellu , equurn
hunc nonnihil ad gradiendum incita,
iVazipage, delcende.
hzuerai n i vuri, tergum ulceratum, onere
l d u m elt,
Tnnanadi cahuellu nzo, cecidit ex equo.
Huera montui, imminenti periculo vix
Ie exemit, eripuit , hbtraxit.
Pzifulcolbige , phthcolbige eahuellu , da
equo, quam bibat, aquam.
i W h p e l b i g e , attrahe funem, ne fit tam
largus , ut equus implicetur,
Lanman p i n e cahuellu, equus mihi morte
praepropera hblatus elt.
CahuelIu genoZu aldunmalbin to mi pemeabubin,

abzcbirt, per equum mihi non licuit, ut citius tuo alpe&u fruerer.
Tac7zmanu calzzcellu , equus me abjecit, excurfit, profiravit,
Tun cahuellzc mi cupamom, hoc equo es
adve&us,
Aretuyeczcpan calmellu , equis meritoriis
huc adveaus rum,
iVula hueneyeczepatupuili, noli venire in
mulis furto ablatis.
Quinzlabin g e n cahuellu , nekio , quis equi
Dominus fit.
EZPaian J.elmeart tu n i cahuellu, equum
meum loco linquam h o ,
Yepuaimi cahzcellzk, ibis ut equum tecum
adducas,
Yepzkmenimi cahzcellu, abi ad equum adducendum.
Chew2 cahzie11u, qUiS equus , cujus coloris ?
Colzi cnhuellu czcpalen, equum badum v.
e x badio furcum mihi adduc.
Epzige+z cupalaimzc cahzkallzi , uterque una
equos adducat.
Qz6echzelpzce clzillaZk~zob~enachi cahzcdu
ica, omnes quinque his equis ephippium
imponite,
Cagei gen te zia n i duam, eagei ca che tu
ni duamfuel, multi deliberant, led unus decernit, aliud v, alio equus aliud v, alio dominus cogitat.
0 5
Arel-

218

% E
3 @

Areltubin tu n i nzaZuZ cahuellu puine huentzt m o , petivi ab Indo Itabulum commodatum v. utendum.
Opun pirina, frenum cum Cuis adjuntlis,
cui nihil deelt.
369, Felis , catus , zlurus , naipui, nzichi,
canis , tehua. canis Cagax, vertagus , Itator,
vhdh tehua, filentii obcervans , huancunolu.
Atrebatius , cGme numutulu. Imperiorum
intelligentimmus & obCervantiKimus canis ,
puimpuelu , gneitulu , inaitulu, pecuarius,cam a n x. excubitor , tarigz x. catellus, pichi
tehua, canis , alteriusve animalis venereus
zltus, nancan x codenn.
370. Unguis , huiZi. unguibus perltringere , rutan. unguibus Ccindere, lzdere ,
caupun, cauZi?z. expe&o , przfiolor , opperior , ZZoftun,
promptum, expeditum , paratum e r e , ZZpan , ZZpalen ,Zloyun. oculoruni
felineorum adinrtar relucere , coyolZ?z, latrare , huanczhz. ploro , fleo , vagio , ejulo
ululo , g3mu?z. mordeo , hnan , Onatun.
lambo , lingo , cGZZman czillnzntun, curro ,
necuhz , kfn, ringor. canes exertis dentibus
le mutuo petere , clgau?z. buccea, buccella , bolus, meblan. in frulta comminuere ,
huir&fcdn, aurem auferre piluntun. animalia pugnare, ac de Cumma rerum utrinque decertare, hualon. vox qua canes incitan-

219

citantur , t o t o t o ! vox qua illos cohibent ,

chhchu. eos vocandi formula, vachi vachi!
37 I , Esempla, tehua miaulu huanculadui,
ulula cum lupis cum quibus eKe cupis;
cum malo malus eris, cum perverfo perverteris,
Raguipuihilmn , Zagmntchua g e i , non iIIum
afficiatis honore, plebeius eft; a c mifera
egeItate laborat.
Tehuan, in canem mutari,
Tehua raguibih , topuidin , inltar canis illum habui.
Amoge huera Lehua , cachziieimi canz , faceRe & cum tui Gmilibus verfare,
Ui2aule$gn, pari p d f u v. velocitate currunt,
Tototodige tu m i tehua, canem tuum ad
infequendum incita.
Tzipztnfubige veichi tehua , ejice canem
ifturn,
37 2 . Sus , porcus , porca , c h a n p ,
Afinus , afellus , dz~jcu. pullus afininus, j i c h i
buJcu, hue dujcu. admiI'farius , yalZguechi.
mulus , mula 5 I 5. grunnio , ~ ~ r z i h z .rudo,
gaigaiz.
calcitro , calces conjicere, adjicer e , jaculari , manczin.
volutor , curencan,
i?nZcaun, inzlun. cauda mufcas abigere, maB n , mZpGntun, 779.
folvere , I'olutum , Eberum eRe , mnaln , mnan. 780, ad curfum
inci-

220

incitare , neculln. animal orbum, matre orquodcunque animal labatum, mafican,

&ens, conzde, dens columellaris , huadun.
373. Belluz lylvefires,
Caprea , puyu ,puhdu. catus, felis rylveIus fylveltris, aper , auca
Itris , codcod.
changu. guanacus , camelus non gibbolus ,
Zzmn. vulpes, vulpecula, gr6, chzlla, huancu.
vulpes major, cuZpeu, Gmia, maZchiz. mus,
deuu, mulculus , ZZaucha. forex, /zuaren+
comadreja , quiqui.
Chige eTt Iciuri fpecies; fed albi nigrum,
cujus urina diu ac terribiliter fcetet,
Cornu, mtu. vefiigium, item calco, conculco, pnon, fequi velligium, ina pnon.
pedibus obtero , protero , premo , pnontun
pnoncdn. vulpem quiritare , tortorchn.
vulpis pellis , huineu. rodere, h g e h , 3140ituqz. caverna, Zolpun.
374.
Exempla, Leftubin quine Zuan ,
guanacum curfu arecutus ccepi.
Cufe geprachi grh nehuen gelai v. nehuen
puelai ta ni achaualtuam, fenex vulpes capiendis gallinis fit inepta,
Clzeuaimi grd? dopuimean. chumal vachi
bopzti? turianz la, inei hi? cucuem, ghmabuinzi ni Zan? gi2mabun em. chenz pibui tu
w i &man? uztu! Quo vadis vulpecula?
qu;ero funem, ad quid? ut ligem mortuum,
quis

221

quis ille mortuus? mea Domina avia, num

mortem ipfius flevilti? majorem in modum.
quid dixifii igitur ? u u u .
IKm, animalia parva quadrupeda,
18dm c o n i , natus ex animali. monltrum.
753.
375, Fer= leu animalia ferocia,
L e o , pagi. Tigris, nahuel.
U%-imhgeluirunze, pegelu patui, Lupus
in fabula,
Muchai coni hztera que a d , qui picem tangit , coinquinabitur ab ea.
376. Serpentes. pu Vilu,
Draco, ihuai, anguis , v i h .
Anguis alatus , pihuicherz. 804, manta, tilque huecubu, lacertus , pal&nz, lacerta maj o r , .lahuane. lacerta minor, vilcufz,
equus diaboli ; lignum animatum , tagreiz,
lumbricus, dulIui. vermis, piru. 807.
Se in orbem complicare, in rpiras re convolvere, le le in gyrum colligere, re in orbem contrahere, iz&.
Serpo , prorepo , Izuigdpz.
quadrupedem ambulare , hz.~ik?olczi~z,
377. Amphibia. 361.
Lutra , huzlIi?z , cozjbo. teltudo , covhd,
COVtIY, COVY.

Arietes, canes., equi marini, qui cum terr e h i b u s c o k n t , Uunillepen,

378,

222

378,
Inle&a.
Aranea , araneus, ZZnlIin , paUu 3na.
Araneola , araneolus , ZaZ3n. bufo pztirpue,
poco.
bufo major, quem credunt aquas
conlervare , aynico, r a m , ZZigpzti.
Variae parvarum ranarum lpecies : marcupu a d h , chrcau, tazdtaul, coltau? colchazt.
ranunculus colfau. limax nzutchape.
ricinus, ricinum , Zime. loculta , chori.
korpius ? rccc0ZcZen tehuanpue, eruca , jteu,
formica, Zlepin , collolla, tinea, chchig.
Pulex, nerhm. pediculus, thn p2tar.
lens dis, hten,
Pulices & pediculos expikari, ad necem
quzrere , d ~ ~ ~ z t c thntun
n n , ,puturn, $tarn.
Pediculos dentibus opprimere , occidere ,
hpin, upitun.
fcalpo , fcabo , rucujlz pihn.
Abundare , affluere , dari copiam , ubertatem, affluentiam gecnn , pthn,
?

379. Volucres,
In quot claKes diltribuis volucres? in novem clales digero, I . in aves aucupes. 2.
in praedatrices, 3 in aves canoras. 4. in aves
noCturnas. 5. in aves aquatiles. 6, in voraces corvini generis, 7. in menfarias & elcarias, 8. in aves, quae ad nullum e x iis ordinem reduci polhnt. 9. in inletla volucria.

Chumtn c a p u e p u hnhm geign ? aiIla. I.

Tzmoe

223

Tzmoe p u hnhm. 2. nzuntuvoe pu hnm. 3.

az'2pun x. 4. ulcatun x. 5, c o x . 6, iloalx. 7,
urcikinx, 8. c o x . 9. Zejh Zlavacha ica.

380. Aves aucupes. Tuvoe p u hnm.

Aquila major, callpuik? , calquin aquila minor, namcu,
vultur , manque. accipiter,
peucu. falco , c l i l p e .

38 I . Aves przdatrices. munfuvoe x.

Itlilvus , milvius , tarzt. Corvus, yecu.
ardea , ardeola , tla , thlla , pillu,
Caicaien , cadcaren, piCcatur cancros.
Chlcafun , alitur piccibus.
Piden ,-&yen. cancros Tub aqua venatur.
3 8 2 . Aves noCturna aihpun x.
bubo, nuco ,
N o h a , niCticorax , yarpuen.
nucu. veCpertilio , pinique.

383. Aves occines leu canorie, ulcatun,

LuCcinia , philomela, cholom.
PGttacus minor, tcau , tdcao.
PGttacus major, yahuilnza. calandra , huilqui. afio , p e p e n .
Riu ,/;., carduelis , acanthis.
Tenca.
Diuca.

384. Aves aquatiles, co hnm.

A n a s , h a l a , chlvu, anler, caye, uriul,
caucau. caulle.
385.

224

385. Aves voraces, hrchsz hnnr.

Struthio , firuthio camelus, cheuguc , huanque. ciconia , c a n p e n , pillzc. guclui.
Carnem crudam s-orare , ilotun.

386. Aves e f c a r i z , iloal hnm,

Gallina , achauall, achahual , achaval,
xglocitans, llpanx. Gallus, a h a achahunl. l2+
capo, esztucz~da?~
x
perdix , zlhdii. columbus, columba fylveltris , coszu. turtur , chll$ 0 , wzaicono,
turdus, creu.
387. Aves indolis a b aliis d i v e r h , ca x,
Hirundo, pilnzaigiwn, picus, rere,
Pigda. 804, r a p i , Luge.
dilIe
techl.
taltal, pticb. chedpccn, Zloica, S69. tzhpuc,
chili. tureu, udco. cam5.1. merzL, 777,
chucau, %dud. id?%.
3 8 8 Infe&a volucria, l@zc llavacha.
Apes , apis , dzLUiJz. me1 apum , mispui
dzdin. cicada , dilIe, crabro , oenrum,
colhuachu.
culex , yali. formica , llcpiiz ,
collolIa. verpa , nzZphn. afilus , pImi, colicoli 809, mufca , plh , yali.
n4ufcas abigere , mahn.

Avis partes & membra.

Avicula nondum pennis ad volandum infiru&a, collma,
Plumula , pichzm. plumo , plumelco pichunn.
Penna ,
389,

Perdices perfequi, infequi, aucupari, maUan,

773.
P
Au-

226

$3 &

.Aucupor: aves viko decipere , cantu ad

retia & laqueos allicere, hnhnztun.
V i k u s , htiu, ht'uz:
3 9 I . Exempla,
curanz taru , milvi ova,
Pichi achahuall t a n i namn m o , venten
Zadchluabuaw., non tam cito rapiunt nec lugent Phryges.
ghlnurizelaen a. nhllumelan curam , collig e mihi ova.
Quine mhr curanz ion2 eluaeimi, przterea
dab0 tibi par ovorum.
Yau m l e i p i n e hnnz , c h a n p , 3'~.ZaunzaZ,
hic habetur avis, Ius &c vellendus, deglabrandus : cui oporteat pilos , plumas evellere.
474. 475. 476.
392. Pikes. $u Challua.
Cetus, cete , piltrix , balena major, yene.
Balena minor, icol, onoimi. Lupus marinus, Zame, hrin.
Rhombus, cudua.
Sardinia, quichaz;
Trutta , Zz)m, Zz)hg.
Corbina yatehue. Pikis-Rex , malche.
Mullus, Zub2r, Zubr. [olea, lingulaca, picur.
Lucius, vorotehua. 687,
Czimarca , peladilla. Pirulz; cauguc.
Utempe , lira. PiZa pzla , parva corbina,

393. CubhZZ, Zafyuentu. 758, omne comeltibile , quod prehenditur in mari.

Luche , cochayuyo , herb= marinz , bonz,
comeltibiles.
PelIu

227

PelIu , 800, piur, nzacha , locos, c o n c h

marins.
ani, duhUu , nape ZZumh, coirzau , cancri
marini. yupe , echinus, herinaceus marinus,
394. Pircis membra.
Branchiz , ZZumpapl cziti chti 3.99,
lpina., voro challuu,
ma lhli, ilhl.

[qua-

395. N o , nato, hueyhln.

Immergo , demergo , fubmergc : mergere re in aquam7 di&zhln
Pifcor, expifcor , chaUuatun,
Hamo pikes capere, prehendere , traher e , clintun,
Rete , lagena, nehuen. Retia mittere,
tendere , nehuentun.
R e t e e x cannis c o n f e h m , llolle.
Hamus, chcu,
e k a , hni ( cancer, quod
eo ordinarie utantur, )
Canna pikes trajicere , transfigere transverberare, rinchn.
Pifcari in mari , Zuf p e n n , Zufpuentun.
Filum inrerere, huilan.
Filo pifcium, ofirearum, &c. lineam ducere, nzahueutun.
Conchs quibus fibi pilos b a r b s radiciius extrahunt, dollm,
Locus vel foramen ubi cancer delitekit,
zozo

oazz;
P 2

394,

228

396. Exempla. lod czinzez ta n i domom,

fa n i ichalluamom, melius mihi elt carnem
quam pikes comedille,
Quine challua d o i vutaZu ta niperr; n i YOtu mo , tugei ta n i pcni mo, chlahue mo allc&z, audivi ante tres dies a fratre meo captum e r e pikern, majorem fratris mei baculo.
HuerchZvaQai ta n i peni v. tu n i peni mo
quine cudua, fratri h o rhombum huc mifit+
nilIanzOrmalchevaln Liencura mo v , nzllam~rzaZche6inLieszcuru ,
p q t u m a Liencura par pifcium, quos Hilpani pikium
R e g e s nominant.
giIIacan puine yatehue pichin chadi m o ,
pauco [ale corbinam emi,
Huerc&ZeZvulaeipzipuine Zz$nz , mittam tibi
v. tibi mitti curabo truttam.
Huerapeyuei ta n i mogeam clintuyuelu ,
qui hamo pikatur vix aut ne vix quidem,
unde vivat , reperit,
Liencura iod chulIua tupuei Curapueupu
mo , Liencura plures pikes prehendit , quam
Curaqueupu.
Chem hyueam ? quid pircantur ? lubram,
yatehuam , pilcantur mullos , corbinas,

/ma-

397, Arbores,
Quomodo diltribuis arbores? I , In arbores felices Ieu frutliferas, 2, in non fruEtiferas

feras Teu infelices, 3. in arbulta leu frutices,

Ch~nztngci p u nzamJZ? czUa, bhn mamlZ,
remamZZ , pichi mamZZ,
398 Arbores fruCtiferz. d d n nzanznll.
Avellana , gebun, Pinus, pehuen. Nux
pinea , gIIikuc.
Nucleus pineus, gIliu ,
g21Iiu. Prunus , nofu.
Molle, arbor ex cujus fru&u potum conficiunt.
QueuIi, arbor frufiificans, R i t u , arbor
gores proferens. CZon, arbor dans mapue,
germanice -2Rorbern.
P n a , glans. neglzue , roboris fruaus,
39q. Arbores non fruc'tiferz. remamZZ.
Quercus , pellifz Glans, p n a . Robur , GOy a m , coyue. Laurus , tihue. CupreTTus,
Zen, Alnus, ZahuaZ, Populus, teide. Spinus , cafcgz.
Cinnamomum , boide , cohue ,
relzue. 3Iyrtus , collu ?nanzZl.

Lige.
femu.
pcgu.
huayu.
maiten, mahtun, phtu, chanar.
iag. reuli , ruili. cdllai, 7 I 6. bcnza, 764.
mclai, 776. pZu. 8.10.
401. Arbulla. picki nzamdd.
Rhamnus, rubus , Chacai, huayun. Spin a , rifa. genilta , nz&cpui. vilcum , 9uGya.
rulcus , ckepucn. roboris virgulta , hualle,
frutex , rutan.
P 3
402.
400.

patagua.

402. Carex, rangl , tome , vatu.

Arundo,
calamus canna, colezc , rgi, rhgi, rugl.
Juncus, r m e , caulis, ulo. nalca , page,
B o p i , copin, coull, +ZL
pilbu, p l a i , z~vir,
nomina herbarum q u z inltar polipodii arbores h b e u n t , iisque adhaxent, & quibus
utuntur funium loco.
Harum herbarum
volumen. tenchl , v. g teitcul liogui, Krc.
Palea chna , rto , Z i h pinzk,
)

403. Partes arboris.

Radix , -dolid, mh&k pullus , huelIon , callhue. truncus, h n c o , 855, cortex, tahua,
Zucun , chol1o-d , Len nzunzZZ.
Lignum nzanzll, ramus , YOU.
duramentum , nudo mnnzlZ.
frons dis , folium, tapl.
830. Ligna Gcca ad ignem comparata, anp e n nzanzlz. aKula = , TXia orum, dimuzco , dGl[iv,dllf. julus , nucamentum, canht.
arboretum arbultum locus arboribus conGtus , Zeemuntu. Sylva , Zenzu. Locus juncis kirpis pJenus , rmentu. 2 I 2 .
arbor
frondofa , aLahuepz,
arbor profirata , t a n ,
tayztu.
)

Arbor transverra aut deje&a, u t viam impediat atque aditum occludat , tantcu , tantuntcu, 2 2 5 ,
Omne lignum incorruptibile j vel cor
ejusdem ac matrix, nzllell.
Ligni feu arboris medulla, c o r , matrix,
que mamZZ,
Ar-

Arboris Teu ligni nodi, centrum, ge

n z a d Z , c h c h i n , 399
Lignum vel arbor cava, Z w z .
Fungus, quales annola quercus vel robur producit , calcjnl,
Internodium, PiZco. internodio uti e, g ,
ad bibendum, pilcofun.
Primi fruCtus , huema 6 ~ 2 ~ 2 ,
N u x , cochor. nucleus htar. car0 , dn,bh?z,
petiolus, pediculus h t i k cutis, Zuczuz, tahua. recuris , caclzal.
404. Planto, rero , conrero , aitzzhzn , tuc u h , arbores , anhmnzanzZZn,
Radicem agere, capere, comprehendere,
v oZiZn.
Creko , incrementum capere , temz, hzvz,
Germino , pullulo , fruc'tico , rotun , $eun,
rotuipeun.
Maturor , matureko , miteko , bZ2mz,
b n n , tcun , aduyz.
Leg0 , colligo , carpo , decerpo , t u n , ~ z d n .
DiIperi-a colligere , dimiitz , di?nitun.
Quatio, concutio , decutio , excutio , mutoun geiduiz.
Demitto , ?zhuGn, ?zacitmn.
Attingo, contingo diitz , ditum.
Veho, inveho importo, accumulo, huinavzzn.
Contero , contundo, comminuo , taman,
Putamen auferre , z,czin.
p4
Suave

232

Suave ad gufium, gufiatu jucundum,

gratiffimi laporis cibus , lapidus , dcztnz ,
chnentun, 405.
Pene , fere , prope , propemodum, vix
non attingere, apeln,
Flelko , infleao , gpzcn, fle&i , infle&i ,
elgirckn , gZZh9z.
Put0 , amputo , catdn,
Scapum a botro divellere, ramum ex arbore detruncare , pilcadn, PiZtamz.
Cum firepitu divelli , gagarchz.
Scihdere , findere ligna, rian , riatun.
Rado , radula deterere, wzunzhZn.
Radicitus abkindo , rereco , amputo ,
cu Zventu FL
Xutilo , detrunco , truncam arborem reddere , piZtaa7z?z, pikadn,
Frango , infringo , confringo , gtain.
Ligna findere, in frufia, allulas, fchidiaque comminuere , ~ Z Z ~ ~ T Z .
Pondus attollere, in altum tollere, levare , hblevare , Zemn , Zemtunien,
Ligna intercidere , in frufia concidere
feecare, cmpun.
Lignorum ac foliorum ltrepitus, fragor,
gt2jTchn.
Lignor , lignatum petere , lignatum ire,
man2Zhz.
Fufiem alicui impingere, fufiibus aliquem czedere , percutere, debilitare , mamZZtun,
Ra).

Ramos colligere , ramis ornare , tegere ,

frondibus velare, inumbrare, routzm,
Cara ex ramis ad tempus confena, umbraculum ex frondibus conltrunum, routzt.
Convolvere linteum , membranam , ~11072,
Funes colligere , tnchln,
Traho, rapto, pedibus ab holte traharis,
vitamque raptus finias , huigdyz.
Aufugere , lylvas petere, latebras q u z rere, rinhn,
Palea l z d i , kindi , queyhn,
Denrum, Ipilum, cendenhm eKe , tellan,
dellan.
H z r e o , adhzreo , inhzreo , pnarchn ,
pnarn , p n a d z , pnadchsz,
Cavum, inane, vacuum, PiZoZ. 804. PZuZ,
lic eKe, pZuhz,
Obliquus , toriuohs , deflexus , tvhZ, fic
e l e , t6v6ZcZen.
In frulta concihm e r e , PiZquera,
Repullulo, repullularco , regermino, item,
cutim contrahi, pop0f n , pop0f c i w ,
Revirekere , hualhn.
405. Exempla. Chnze d2ni mangana t v a ,
malus h a x quam onulta elt malis!
Chem mangana t v e i ? malum hoc num
elt d u k e , an acidum?
IZCed, d u k e , fugax, cito corrumpendum,
Vute, durum, red diuturnum , quodque
tempore mitekit,
Cochh,

231

a? &+

Cochh, rapidurn, h a v e ad gultuni,

Cotui, elt acidum, rubacidurn,
Chnzem%bikzi ? chmentuenczt , num lapit
tibi? luavis elt mi'ni cibus ilte ac perjucundus , magnam e x eo voluptatem percipio,
hujus cibi lapor gratilfimus mihi elt.
V%rei, gultatu amarum, acerbum e & ,
ineft acrimonia , acor , acerbitas : lemicrudum eB.
mtui, elt acidum.
Cochugei, ;Irzz,qui gei , elt gratirfimi l a p ris , mellita edulia , elt raccaro conditum.
P2ri coyanz v. coyanz m o , polt , retro
quercum.
Huela hueluhnobige vachi rgi, rernper aliquid inter has arundines interjice , interpone , interltingue : aliud cum alio perinuta ,
illas interjeftim , interltincZim pone, colloca,
Danzige vaclzi t o m e , 'nos caricis manipu10s alterum alteri proximum vicinumque
liga,
Cupaleleinzi ghIIiu pinones p i e l , affero tibi
nucleos pineos, quos Hilpani pinones vocant,
Uia zila ta ni mhIli?z cupanzonz quimbi?z vachi dgu, heri primum haec res mihi a capite ad calcem innotuit,
Elmeaimi cachal ta n i cah~q~zanzll~zeal
mo,
porta, pone, linque lecurirn , ubi llgnatum
ibo,
Di?nzdcomegc , abi IecZum v, colle&um
aKulas , khidia.
Kdau-

Kdaufuge, agedum , age lis, manus ad

opus , ad laborem.
Tubicje ca veichi cachal, age , ltrenue hanc
lecurim arripe.
Lemluiubiini vachi nzamll ? Zemlaian em,
num ligno huic rublevando par es ? non
rum, lum impar,
Catumamllmean , ibo lignatum,
Chagquei hue~zu,hoc lignum v, h a c arbor luperius in brachia dividitur.
Chew nzo , chem egu rjutubinzi vachi naunzll?
cachal m o v. e g u , maich2hue mo egu,, quo
inltrumento form%lti hoc lignum? Iecuri.
Quine 7 z h z ? quantum pugnus capit.
QuineRnoanz , colligunt , accumulant.
Imhe tu n i mtozibium v. n i mtoun v. n i
mtohbiel nzo #nu ;c i ? m umautugueinzn , dum
ego glandibus decutiendis invigilo ; vos
lomno indulgetis,
406
Plant=.
Tucun , lahuen,
Quotuplex plantarum leu herbarum genus recedes ? quatruplex, I , frumenta &I
legumina, 2 , HortenTes. 3 . Medic= quas
vocant Gmplicia. 4. Agreltes.
ChunztTz gei tucun? meli. I. cachilla 2.
Huertn Znhfden. 3. anzjin lahz~e7z. 4. cachzd
v. reluhueiz,
407. Frumenta,
Tucun.
Triticum , triticeum frumentum , cachillu
cachiIIahua , cachilSua.

Siligo , nangu , tca.

Horaeum, canu
U z t hzta,
Lini lemen, ZizchzL,
Maicium , granum Turcicum , frume-,
tum Indicum, hun, ztha.
Maicium nigrum czcszh~z,prhun.
ZL
VerGcolor , pzJRubrum, ~ Z L C ~ IIzztn.
nzn , mzllchzm.
albo - nigrum , caZZgzcz'~ztz~.
foliis rpoliatmn , Zhtd v. ZZodhztn.
Quinua , &hue.
iWndi, remen e x quo oleum cibarium exprimunt , excoquunt.
)

408, Legumina.
Erviim nZvidn.
Faba nvaZ.
Pirum,
garvnn:u. Phaleolus , dcgZ, c d l u i , Lens tis,
ZZantir , Zn~zth,
)

409. Herb= hortenles,

Fraga , gztcllhcn.
Cucurbita , cztpnu,
huadn 7.3'5. pcncn.
Blitum , nzdcz~, wzchr,
Chupones ~ 2 y u . Achira , poZte. Achium,
piper Hilpanutn, tnpi. 836, R a p a , napus,
nnpur. Radix raparum, coyoch. Raparum
caules, gdon. ,%ilium, achzkr. mala terreltria , pap= ponh, Glvefiria , a2hw ponh,
Zahu , wzalln. Sicca, z'bL
Gelu confiri&a,
chid, putrida , vhnn ponzb. 688,
Ad rementern, Zlomotzt. p o n d , Erbupfel,
)

Cartupen,
4 I 0. Simplicia. a?zpin Zuhzc~n,
Apium, panul. plantago, hzceguc

% %

c%@

237

Polipodium pnal , nzanzZ2 zlilcun,

Papav e r , unznuZahucn, Verbena alba, czilla vddh. Mentha, ilvalzucn, Centauria minor,
cachanlalzucn.
acetora , CUIIC 7'11, Tabacum ptnz , p t c m Tabaci petioli , voroiJtm,
)

Culen , tapilahuen,
Zlalli am%
chaz2cl
chai2cl. concll. pagi na?izzm , naniun v pmi
pagi, ir2ulul. namculahuc?z. loipuilahzten.
llayc ;nzllco. huaZiZuhucsz hucratai. niZZhuc,
chollcho. Zhu , Zho.
alhue Zahucn. mhtun,
npd qzpd,
hua Mota, k u n z
chnchanza Zin.
p a l p i . huihno, clcn cZca. Zanco, mcruZahueiz, p i c h a , nzelico, rclhun, paco.
pZpZ. viZulahue;7z. pircaZlahucn. killoi killoi.
pakgqnin. clcl. tavoc,

Machiorum medicantium cantiuncui= leu gcicurclzucn p u nzachi tu n i hl,

4 I I.

I.

Quintullahuc&m.
ni pellabium
melico llahuen
pii ni ghman.
' Quintulican em !
Va ni mlen
Ney6lican
ta ni peam
huilquilahuen em,
Bh-enie- ta- en
LLanchilican em
elu-

2 38

elu - ga - en huillquilla
t n n i nzo - ga - geam enz.
Ibo quzfitum herbas,
ut illas inveniam ,
dico flens
0 chare Quilztulicnn
monltra mihi herbam malic0 !
Ecce hic
0 NeyzZicajtz
herbam optimam huilpuilnhuen ,
ut illam videam, legamque.
Sane mei milericordia tadtus, motus es,
0 LLa7zchiZican charilfime.
mihi dedifii herbam HuiZquilIahuen ,
u t ad longam Ienedkutem perveniam,
2.

E j u i fa n i dunnz
t a lahuen gealu,
vemgepraquiltni
Nehhlican,
Epu duamquilmi
ta iu lahuen
tullahuenmean
fapehuen nzahuida.
Habiturus herbas
pendet animo expedtatione eventus :
fed tu 6 NeQzZZican
ita ne feceris.
Noli eKe incertus , !Xpenhs, anceps,
hper

fuper nofiras herbas !

ibo 1eEturu.s herbas
in monte ubi ell pinetum.

Huiyi huirtugen
t a iri levial
pu mehIIen,
t a rumean
meullen t$nZainn.
Sum unCtus p e r u n h s q u e
ad volandum
intra ventorum turbinem.
omnia fuperabo , transgrediar, tranfcendam,
quin e x turbine egrediar.
4.

Q u i n t u Hz~ccubullan,
caZcunmaHuecubulIaz !
Huecubum q u s r a m , invertigabo ,
Huecubum meis carminibus inltigabo,
4 I 2 AgreItes herbs. ReZa6uen.
Fraga , llnhuen. Culta quellden.
Carduus , nalca.
Urtica , CUYZ. Gramen,
coiron ghtmz. 733, Sagmen, chepica.
Partus , pabulum, cachu.
Lolium, culven.
Adchupalla dhdto , dto dcho,
X e l o h , Jroquin mndi vz'ZZcun,
Theatina, a v e n s firnilis, biri.
RcZJun cocolle,

RariG

We ba , puepe,
4 I 3 . Terram prokindere , uneltun , catutun, mui#uc
Agrum colere , a u d f ~
Arvum , vervaEtum , tuculhue , hualhue.
Agrum rementi praparare , uneltun.
Arare , aratro terram hbigere , prokindere , hlcum imprimere, quetun.
Terra arata , puetun, Zumutu;lz. 764,
Stercus, fimum per agrum rpargere:
ltercorare , fimo terram Iaturare , fcecundar e , agrum oblimare, fimo pinguiorem reddere , efficere , vunaltun, fimus, vunaltu,
Fodere , effodere , rgan. 825.
Sulco , liro , fulcum imprimo , di~lun.
Sulcus, dzllu.
Porca , lira, rcamnum , rehuin.
Semino, lero , rementern facere, tcun ,

t6su7z.
Semina t e r m Cpargere , gunn.

Caveis

Caveis leu f o h l i s mandare , audn , gdzif~ z .

Semina t e r r z mandare reli&o lernper unius
p a r u s intervallo, tecatun,
Lignum in acumen extenuatum , pad,
pilluhue.
Ligno terram ad rerendum ifodere, audn,
g d z i f k lic &a, a u d , gdhf.
Dilfipo , diCpergo , huidyz.
Pugno lpargere unitis ;digitis & in pugnum colle&is, comprems dirpergere pataucun.
Maiciurn , granum Turcicum , hun.
Maicii lpica vochen,
Aril?=, perpuinhua. Gluma , dcon , wmn,
Folium, ZoZca~zhua, manipulus , O L h .
Spica tritici , hordei l o m o . a r i k , h i .
Manipulus tritici , hordei , p n a d
Foliis privare , lpoliare gdur~z,
Maicium foliis orbatum, privatum,lZudhuu,
Spicarum grana excludere , exrolvere
exterere , hueigon.
Phaleolos folliculis eximere , duccayun.
Folliculi, cnpi.
Nuces frangere , enucleare , nucleum e
putamine extrahere , doZZchn.
Acus eris , mnimai.
Triticum purgare , expurgare , maiwaitun,
Crekere , adolekere , augelcere incrementum lumere, pu~zcuZ~z.
iliaturor , maturelco , chiZZpin, rqwenn.
Q
Fer-

Fertilis , fecundus, ferax , uber , nzon.

Luxuriare agros p r z ubertate & frugum
copia , agrorum feracitas luxuria laborat,
luxuriola eft , luxuriat carduis & fpinis incultus ager , ZouZoun.
Agrorum fructus in lpe pruina decoxit,
vinearum g e m m z frigore obriguerunt ,
uredine exaruerunt, pilintun, pilinman, nogipz,
Segetes fierni, Zam. 759.
I n lpongiz morem turgelcere , intumelcere, denupran.
Terra aratro lubigenda , pztepun.
Ad lata virenda lpaciari , gaviiln,
Aves avertere, abigere , gahuin.
Abigere , avertere pecus , Zepnzn,
Protero , obtero , pel'undo , conculco ,

gintan,

Apertus , reclucus , huecharn.

Melfis , fructuum perceptio , cogi.
Tero , trituro , atiwzn.
Grana e x [picis in area excutere virga,
baculo , tribulo , mDtanchn : faltando , nuin,
inde nuin prun. G92. 793.
Tero , molo , medc6n , puechn.
Premo , comprimo , ghrinn.
Semen, htar.
Ager demerlus , reltibilis , v6chen.
Mala terreltria t e r r z mandare, relun,
Ejusmodi fata , retu ponu.
Terra condere , tegere , obruere , dapiln ,
ivhln.
Erum-

Erumpo , clioidyz.
Malorum terrefirium radix, chcheu.
Fructuum reliquias legere , vindemiolam
repetere, dinivn , dinivtun,
Caules emittere , producere, uZZvfin.
Evello , extirpo , radicitus eruere, convellere , excindere , gedun , geduntu;lz,
Seminarium , ZZccu~~z. Seminarium inltituere , ZZecdmn.
Incile , aquze derivatio ,yaiwza , cafdpuhZZi+
illam fodere , effodere , y a i m a n , cathpudZZin,
Seps , leptum, leptimentum, maZaZ.
Lignis transverfis lepere, munire , circumdare , cdntomaZahz.
Foramen, h e t o d .
Obdureo , obdurelco , alpen.
Hio , dehio, terra hiat e f i u , f a u n .
414. Exempla. geno pan6 ! 0 quanta
malorum terreltrium multitudo !
ViZZtueneu ta ni ponu cliori, a malis terreartbus locufia me ablolvit.
Cimzei thcun t v a , fecund= l z t a q u e reg e t e s , leges lpicis uberibus & crebris.
ilfunarpuei t a n i tcun, leges mea elt talis
qualis , qcialis qualis.
L o n c o i , leges in fpicam vergit, e x vaginis erumpit.
QzLetageprai t a n i vzapu, ager meus aratro luba&us efi quidem, at lementem facere non potui.
& 2

ni

244

n i lledabuel mo , v. n i ZZe&abum, z', ZlcdabueZ u t a r , nzaulai, tempore quo femen COnabatur erumpere , pluvia non decidit.
Quinc p u n mapzs nien puctaz'ul, pars agri
mihi refiat aratro profcindend&
HuaZZmuiu6i~nitu mi tcu?z, agrum tuum
lepto cinge , muni , circumda.
Cathcoqiclocn n, coqitucloen , adjuva me
in colligenda mefCe,
Mon t i p a n t u , annus fertilis, ferax, fcecundus.
Tuf m a , chafma , chaf m a tz$anfu , anni
hperioris reliquiz , q u z e x anno antecedente hperant. hperfunt. 834.
getui cachu , pafcua revirefcunt,
L L c f i p r a i vachi cachu , h a fponte , fuapte
ingenio h z c herba nata, orta eR,
Murquelvalbifz ta n i dahue , Quinuam
meam in farinam toltam conteri curavi.
M i quellhen tuaZ ? n o , g b t a n f i cupatuaiyni,
ad colligenda, legenda fraga poll Iolis occafum venies , redibis.
Pu quclliien mo lzii guellhen iodchmci, inter fraga, q u z alba runt przfiant.
Pichin ptm ahanztuneneu , parurn tabaci
fi placet.
Ptm eluaezini pibi, promifit mihi tabacum,
Nicotianam.
getulai ptenz , tabaci nihil Cuperelt,
P e n mcu, p t e m t u p e n , quando mihi libera-

%3

245

beraliter offertur , pulvirculum patula nare

extorbeo, vel etiam exulti in concha folii
fumum per filtulam afflatu attraho, & in OS
exceptum emitto.

415. Flores. raGh ica.

Lilium , tuc61 fuc6l tapdtapd.
R i p z u , flos crocei coloris, deliciz perdicum.
CoclZ, flos quo colorem flavum conficiunt.
Quelulahuen, unde color ruber ac languineus emanat, exprimitur.
Nuadalahuen, Chaud chaud. gil.

416 , Floreo , florefco, raGhn, raG6huenn.

Oleo, redoleo, h b o l e o , odorem emittere , num&m
Marceko , languelco , tonn , tenvn, p e w ,

jenhn , pen6tun.
Flores decidere, Zlanchtun.

417. Colores.
Albus, candidus color, ZiG. 763. c s r u leus , cyaneus, calbfi. G93, ccelefiis , paine,
viridis , prafineus, car6,
citrius , rupicaprinus , croceus , flavus , luteus, chod 701.
rubens, puniceus, coccineus , purpureus ,
r u b e r , guelh, 819. carmefinus, c u m , cumquelh, niger, a t e r , cur6. 713, fulvus, caItaneus , e x cinereo nigricans, coli^. margaritarius , cinereus ex albo , chico, color
Q 3
ferru-

246

ferrugineus , mofchi color, coZh c a d

atrum dilutius , allue curG, glaucus , calv6Zafquefz,.

418. Unius coloris, quine adcan,

Varii coloris, topan, topapalen.
Album e r e , ZiCn. dealbo, album cblorem alicui r e i inducere, album aliquid facer e , reddere , ZiCZn,
Candeo , candico , folk radios aquam
illultrare , flumen a role collucere , albefcer e , vibrare , $ann, pianchm
Mico, niteo , fulgeo , refulgeo , Zlm ZZWZTZ.
769.
Reluceo , reniteo , refplendeo, alun , aZon,
Nitidum, fplendidum , Iplendefcens , refulgens e f e , Zzif nn , Zhvcnclen , lh$2 fm. 7 64,
Perlucidum, pellucidum e r e , chZi?zchsz.
Diaphanum , chnzancZcm.
R e s diaphana , perrpicua, cuicai.
Tingo , inficio , imbuere colore lanam ,
pthz,?Z%
Tinftura, coloris infenio , p h m .
Puelcura, terra e x qua conficiunt colorem flavum , chod, 41 7
Colue, unde fit queZu, 417.
ReZhn, radices, unde fit puelu, 412.417.
Cocll, flos unde chod, 417.
R a u r a u , fungus unde colh carh,
Quemchu, elt terra rubra.
ilFu110,

2 47

Mallo, terra alba, candida,

Kobh , terra nigra. a n d , glaltum.
4$?.
Exempla : ChCm cahueIIu > quis
equus ? cujus coloris ?
Colb cahucllzt cz@alen, adduc mihi caltaneum.
L i d g c i fa n i age, albus elt, nec li albus
aterve elt, kio,
Curb gci ad m o v. fa n i ad 9 2 0 , facie nig e r , ater e n , crine ruber.
Lid lid gci, albedine albior, nive candidior,
Curh curb gci, per intervalla maculas
nigras habet.
L i d , Zidgcchi, Zidpuechi cupafui, ad prirtinam albedinem rediit.
Lz;f m b i , Z Z , U mlci, elt mundum, limpidum: caret macula, nulla niaculz veltigia
manent , hperlunt.
Card churahuzlla cztppape, cedo femoralia
viridis coloris.
Quelu vu& Zagma6in pipuei, nodus in filo
rubro mortem , necem annuntiat, minatur,
CurhpuieZi piiaupebui curhche , fuligine
t u a non me tingas, inficias, denigres diceb a t , aiebat niger nigro, cacabus 011~.
Quine #thin, quantum fufficit uni tin& u r z , lic lextans leu duze unciz glaltihfficiunt,
Q 4

Quine

248

Quine t a r i n a n d , glaKi rextans.

Quine jatacon a n d , uncia glalti.
A n d jinmomean P a t k mo , necelk mihi
elt ire ad Patrem Mifionarium petitum nonnihil glafti v g l a h m .
ViZZ pu caZ ?no czwh mtn phtzhzvalai, lanarum n i g r z nullum colorem bibunt, niger color a nullo extinguitur.
420. Metalla.
Aurum, mzlla. 778. Argentum , hen,
E s , cuprum, cumpanillhue. Ferrum , $aniZZhue. Stannum, titi. Plumbum, Zaguir.
Pecunia, nummus , moneta, gillacahue.
R e s familiaris, bona , facultates , fortunae,
divitiz, opes, t e , cullin. 712,
Lucrum, p e n , peel, 800,

42 I. aurifodina , auraria, milfahue, millatue,

Argenti fodina, argent aria, Zienhue, Zientue.
Ferrugo , me. Ferri [coria, me PaniZZhue.
m u h s , mucor, percan.
Muceko , mucorem , rubiginem contrah e r e , mufco aut rubigine affici, mucidurn
fieri, jercann.
AuKio , nofu cuuin. au&ionem facere,
notu cuIIinn.
E l k , exiltere , dari , haberi , gcn , d e n .
Quaxo , inveltigo , indago , guintun. 8 2 0 .
Mea me fefellit [pes, decepit, delufit,
fru-

frultrata elt, de rpe conatuque depullis rum,

longe aliter atque lperabam, accidit , evenit,
mum. 780.
Dilperla colligere , nhmitun.
Elicio. Aurum, argentum, ferrum ex
t e r m cavernis elicere, eruere , effodere ,
exportare, entun. 724.
Accipio, tavn. tuztn , tahn.
Liquefacio , liquo , Z Z ~ Z L T Z ~ . Liquelco , liquefio , liquor, ZZcun.
Scienter
Eligo , deligo, leligo , dullin.
eligere , chme dullin.
Rejicio , repudio , renuncio , relpuo,
ZZuinacmn.
EjeCtamentum , rejeEtanea , ZZainatu.
Habeo, teneo, nicn 789.
Cufiodio , lervo , conlervo , elcan,
Amitto ; jaEturam facere , ZZan , ZZancGn,
gun,
Perdo : dilperdere , evertere, deltruere ,
corrumpere , deformare, dimpare, profundere , ZZanchmn , ZZamcdZn.
Fortunz indulgentia abuti , egregias anim i dotes perdere, corrumpere, dum le ad
indigna abjicit & indecora , gnamn.
Opera & impenra periit, male res vertunt , gnan.
Aliquid defiderare, requirere, cueZZcuelIien,
Rem alterius apud le depoGtam habere,
item, rem alteri procurare, nieZn.
Q 5
AP-

250

Apparere , jam tandem apparuit , repert u m , inventum ell, pegen, petun

Invenio , reperio , pedan , pedanfun.
Utor, egeo , opus ell mihi , $?ze?z.
Do , p r z b e o : largiri , donare , liberaliter
erogare , elun. 7 2 4 ,
Dare comefiibilia , ZZaupue?z, Zlauguetu~z,
Propinare alicui , p/am?z , /agi?ziz, Zlazipan,
cachhn.

Offerre , gratis dare, medayz. 777,

Mutuare nummos , pecuniam mutuam v,
mutuo dare, commodare, aliquid utendum
dare, aregz , urehz.
Pecuniam mutuari , mutuam accipere ,
mutuo rumere , commodatum v. utendum
aliquid accipere , commodatu rumere , aretun , arelfun.
Pecuniam alicui credere, argentum illius
fidei committere , zihuemz. ita a b alio fumere , accipere , hhuenzfu;lz.
Dare animo petendi squivalens , tuiZin ,
fuilitun, 84 2
Fallidire aliquem , oblata rerpuere, arpernari , non admittere, poeln , pueZ?z,
Commuto, permuto, huelutuz , hueduntun , hueluntcufz.
ContraEtus permutationis
cedo dabo
t af czifz , chaf c h z .
Rem apud lequeltrum deponere, ram2,
raizknofz,
Pecu-

2 51

Pecuniam , commodatum repetere, unopitun,

R e m datam pofiulare , ?nzi~ztz~tu~z,
Solvere, ad nummum perloolvere, in alrem ratisfacere , cztllinn,
Creditoribus latisfacere , 2 s alienum lolvere , a r e le alieno levare , liberare , clnculli?z,
Pignus redimere, entzttun.
Refiduum debiti , chayal, chaial.
Mul&am v. multam debere , huerimcn.
Tax0 , aeltimo , pretium mercibus p r s lcriptum, topuitu,
Pacircor , de pretio cum aliquo pacifci,
convenire , dapucln,
Aliquid alienare, abalienare , hln.
Furor, lurripio , furtim aliquid avertere ,
auferre , huenen.
R e d d o , refiituo , ?nnzm?z,unoltun.
Emo , m e r c o r , comparo , nundinor,
gillan , gillacan , ehn , ei?intua.
Vendo , venundo , ehln , edmn , zcln. 845.
P e t o , poltulo, polco, precor, rogo, imploro , precibus aliquid contendere, efflagitare , nillan,
Aurum elre , nullan.
Valeo, mon.
Aurum elicere , mil~antzcn.
Inaurare, auro tegere , obducere , naillatun. Auro vel argent0 includere, mhde7zczi~z.
Compedes , mzzlla ecul,
Ferrum , quo nota pecudi inuritur, chillca,
Dives,

Dives, locuples , opulentus, ulmen.

ul-

men Huinca , dives Hifpanus,

Pauper, egens , inops, egenus , mendicus , cunival,

422.
Exempla. Cheu tuuimilla t v a ? unde ifiud aurum?
Kdaucan nzo v . Kdaucamom cupai ionz pepz,
v. iom cullin p e n , v. pecullinhuen , labor lucrum parit , labore pecunia comparatur ,
divitis bonis artibus parantur, non tibi per
ventos alia columba venit.
A l d u n culIin peguei chei, vemlu m a i , pec u n k obediunt omnia,
Quintupuebuimi t a m i ulmengeabuel , v.
ta m i uhzengeabun, opes ac divitias parare
cogitabas,
CuIIingelu , ulmen gelu , divitiis affluens,
cui opes & fortun2 funt ampliffimE, ampla res familiaris, multa & lauta fupellex.
HuelIiZelai tu n i iapau, nunquam ipfius
crumena elt vacua, nunquam ipGus lucrum
ceKat,
Aiincullinlu u&raguei t a n i p e e l , qui amat
aliena, fua facile vendit.
ni tealu , tegealu , tegeal, ad meum ufum,
v, ego illud poffidebo, Dominus illius ero,
Chuchi m i pemonz tvei, ubi illud invenifii , reperilti, offendilti,
Auca lien , nummus adulterinus.

Cui?n-

Cu7zjaniZZhue venzgei tva , videtur e x Ere,

cupro fa&um.
PaniZZhue g e i tva, hoc elt ferrum, e x
ferro confe&um.
Tva paniZZhue t a n i TiuZoncoam, en gladium, enlem, acinacem meum ad findenda
capita,
Cafahzte6in ta n i panillhue , e x ferro quod
habebam, lcalprum fieri curavi.
Tva fa ni iqueunz, hoc elt quo me hItento, unde viaito.
Tauge pirz , t&y&Z??zalIebit a p i q u e , munera, crede mihi, placant hominesque Deosque.
Tva, accipe.
Chenz eZuJimi? chevz n o eludin, chem elulabin ruyze, quid illi dedilti ? nihil.
I n c h n i men ma aldbn culliz, cum multa
mihi fit res familiaris , multa hpellex.
E i m i nienman guine cahuelIu, tu habes ,
detines unum equum meum I-. equum mihi debes.
Nien c n , ita profeEto, teneo certe.
EZuaZ, elugeal tva, hoc elt dandum , largiendum , liberaliter erogandum.
Mi elzqeabuel, quod tibi dandum fuilet.
Cofgue e l u g e h v. elugeel, panis datus,
Chaichi elueiu, jam pridem illud ipfi fuit
datum.
Quzne cojgue eZuZaezL runze , ne unus panis
EZUquidem ill1 datus fuit.

Elubi, elutulaeiu ula , v, elueiu , elutulabi

la, Semel illi dedit, & non amplius.
Cofpue elugueam pu cun?mzl, panem dant
pauperibus.
gelai t a m i elugeaam v. eluqeal; tuteljalaim i v. tezpalaimi, Cero venirti, fero venientibus o r a , nihil quod tibi detur, [upereit.
Quine a?nomaripueuwz eluaeneu v. elztechi
? n o , pi&?a , petii ab $0
Rolarium , coronam piacularem B. V. M,
Quine rume Zlanca u l i , unam tantum dedit vitriorum filo inlertorum lineam,
ni elzcz, cDmeZen, quando dono d o , rum
jucundus, ell fignum me else jucundum,
AZdu~amaguiZmi t a m i elugeal m o , qu=
offeruntur arripienda , lion differenda,
n i elubiel eluabin, dab0 quando potero.
Chaichi n i elurnobiurn veichi cuhnellu , jam
dudum equum iltum illi dedi.
Inche elugztebin calzuellu t a Pedro , v. elubilu eahueltu tu Pe&o inclze, ego rum, qui
Petro equum dedit.
Inche eluya e i h i m o , ego dedi pro te.
elunbin, quod tibi debeo.
Cullik? tn n i elugealu v. elugeam, ut debitum illi rolvatur.
Elzqelan ta n i chnumalgeal , reGduum
debiti mihi non efi folutum. NB, allarum
rerum reliquiz vocantur : mtnhuen , ventcnlzztea , pztchu ,puchun , opz~ntu,

Aidan

2 j j

i h & n Z tu m i ehabisz, illud dare tibi nolo.

genoum chem ulgeai? nemo dat quod non
habet.
Pichi chadi m o gzdfzcaen , modico lale
mihi fubvenies , hccurres , hbfidio eris v.
lis,
Pctuan ta n i cullin $ie;lzeu , debitum a me
poltulavit,
Inche areldin quine ~ m z c z ~taa mi chao v.
t a m i chao m o , commodavi v. utendam dedi tuo patri vefiem Bragulam.
Czimelai arcln , prdiimonium difplicet.
Arelsz m o udajiupuci t a che , veritas odium,
prdtimonium inimicos parit,
AZdh yehuevali arcfcsz $ 2 , mutuum aut
commodatum petens pudore fuffundor.
Chumtn rapuibimi h a ? aZdGgci, aldun!
quanti hoc elt? quanti indicas? plus quam
par elt , indicas.
Chumtn culfin mo tuimi? quanti conltitit ? quantum lolviRi.
Chumtn rapuigei vachi chaphd ? quanti
h E inaures?
Vcnten, tanti, pro eo quanti res elt, tibi
habe.
Chumtn mo giifacaimi? quanti emilti ;
Aldhn culfin mo , jichifz czc[fi?z vzo, magno,
parvo pretio.
10%
cuffintun, plus impendi , majorem
in e a r e impenlam, fumptum feci,
-7%

I o m mo gillacan, pluris emi.

~ o pichin
d
cuIIin m o , no'n tanti, minori
pretio,
Inche iom pipuefz vnciii cullin mo , iod pichi
p i n , ego plus offero, ego minus.
Aldhn culIintun, v. aldhn cullin uZn quine
cozllat mo, multa in hac torque comparand a inrumpfi.
Aldzin mobui cam t a mi hueneel, quod
fueratus es , eratne magni pretii?
goiman gillacan , imprudenter emere.
Le& goimaimi, fucum tibi fecerunt , palurnbem pro columba, adulterinum pro legitimo tibi Suppokerunt.
Moncol v. iei?n~e~u
v. r e vemlezu gillacaiz
puine hzsaca , emi vaccam lic ut eam hic vides,
gehuelai ulchen v. ulcheun , homines vendere jam defitum elt , in deluetudinem
abiit, lege prohibitum elt,
CzXIinnzabin tu ni Izuerim'ebicl ? n o , illi pro
injuria Satisfeci,
Czcllintuabige NuenucaZpui+z guine chuilzue
~ n z ~ ~ q ,z s lolves
e
Zuenucal modium farina?
tofiac,
Eluculliabimi m e t i huaca f a m i lamz2cn tu
m i huenen nzo , v. f a M i huenenmom nzo ,
rorori tu= pro furto quatuor vaccis Satisfac
v. latisfacito.
ChaJoncoquei viZZ hueritcatzs , unusquisque
pro malefa& pcenam dabit, referet gratiam qua dignus elt, dedit malum & accepit.
Ch/Z/r-

257

Chujoncotubi tu n i huerilcutubiel mo , par

p a r i , facta factis recepit retulit.
HueneculIingepueum , v. cuIIin n i huenepueum, locus ubi multa runt furto ablata,
ViZZ ienmuui, omnia fibi I'umpfit , abfiulit,
Muldhtubichi, videam, explorem , experiar , periculum faciam.
Inche meli e l a n , eimi m a r i , ego contribuam quatuor, tu vero decem in commun e conferes,
Entulun ta n i cullin, res quas oppignoraveram , redemi,
Entun tu n i Kdau, penlum meum perlolvi , abfolvi , peregi , confeci,
Apelpapebui tu mi coretuabueZ v. tu mi coretuubum, parum abfuit quin damnum compenfares , amifa in ludo recuperares , reciperes paria faceres , neuter alteri v, neutri
deberet,
R u m e u i ZZuncu mo, lapidibus pretiofis latisfaciet , injuriam redimet.
Chubi tu n i cuh, ad nummum I'olvi, in
lolidum fatisfeci,
Deumu Zludi, jam totum, integrum &
omnino refiituit , nemini debet , debito I'olutus efi,
O p u n pirina mo r u m e i , freno ejusque adhaxentibus latisfecit.
Eimi cuI~inmuiubinzi,non tibi fic abibit ,
non abibis impunis , tarditas I'upplicii graR
vi-

258

vitate compenrabitur.
Deuentun , promiffis fieti, promilfa fervavi , implevi , przfiiti , exhibui , fidem liberavi , votum reddidi , perfolvi , promiflis non defui, Gtisfeci.
Aphlnknonmaen ta ni cullin, bona m e a ,
fortunarum mearum reliquias mihi abligurivifii , conhmplifii , ademilti , eripuiRi,
Ovaxu ulguearn Patiyu M O , an Patri oves
vendunt , emitne Pater oves ?
Czinzelai ni ulgen v. ni ulgeuyen v. ni ulgemom veichi mula, male fecifii illam mulam vendendo.
UZimi tu mi chupuel puine huinca nzo, arma tua Hilpano vendidilli.
Unoduanzn ta n i uZmobium tu ni cahuellu,
pcenitet me equum meum vendidixe.
HueZuZun guine huentu inchiu quine caliue11% rnula mo, equum mulo permutavi.
NueZutubimi La m i p l l h alhue v. ulhue rno
guine yupachi tziyhn mo, animam tuam cacodcemoni infiantanea , momentanea , peritura voluptate vendidifii,
Hztelhln gnen g e i chei piam, in permutatione utrumque depravatum , neutrum absque vitio e r e Met.
Tna ta in nien Patiru, v , tva tu in niebiel Patiru, ecce Patrem MiUionarium habemus.
Chum niebimi tacunmu , quAre illud habes
opertum ?
ZhL-

HzterchlelvaZpaeimu , tibi huc mittet , tibi

munus huc transmittet.
Ellcuntubin vachi culIin t a n i chao mo,
hoc mihi a meo patre dono datum, reli&um elt,
Aldhn cullin ellcuntubi tu n i p u aotnz vnchi ulvzen, multa bona ilte dives h i s liberis
teaamento reliquit.
Vachitu mo cunhvalcaumecuhnzeinzi, e x eo
tempore inclinata res tua e a , omnia ad interitum vergunt , ad praecipitium inclinant,
in pejus ruunt , quotidie deteriora fiunt.
nilIavaZbin p i n e conue Lidhuepue ?no, mifi
petitum a Lidhuegue agnum,
Ulnzen che cupatuan pi, namprai tu n i cuIlziz, novacula in cotem.
Ucalel cullin, bona d e r e l i h .
gillatun , gillatucnn, 730,
423. FoIlilia metallis cognata.
Sulphur, copahue
Chalcantum , calvhlahuen,
zeris flos , =rug0 , carhlahuen,
Alumen, lizilahuen, lihcura , alhue cura.
ReGna, hpe. S a l , chadi. Sal clarusm, v.
diaphanus m , lilco,

424. Exempla, Cancapuilnzi rume La m i

ial geno chadi, carnem absque [ale ne torreas.
Pichi chadi nzo puelluaen, pauco [ale mihi hccurras velim,
R 2
Chadi

260

Chadi niei, e& [ale conditum,

Uahuemtuge chuditu d o n t a mi cutun naman mo, propter pedum infirmitatem a
carne ralfa , ralita abltine,
425. Lapides, Cura ica,
Pumex, pinunu, pinono, chga. 427, 497.
Beroardicus lapis, Zuan cura, Lapis niger
quo venam incidunt, pueupu, malin, Venam lecare , languinem venis detrahere ,
minuere, malintun, 773.
Silex, lapis liliceus, ailin,
Gyprum, maIlo.
Cryltallus , vitrum , talcus leu lapis lpecularis v.
rchifius in tenuifimas bra&eas filfilis , Zilpu.
Creta, rau,
Argilla, Izuid~. Ollas , cantharos, &c. e x argilla fingere formare, huidhn. coquere , cudiZZcan, Figulus , huidhvoe.
Arena, c u i k , cl~yunz. Scopulus, rup e x , cautex, vhta CUYU. 359,
Saxetum,
glarea , [alebrae, curantu.
Lapidibus aliquem petere, appetere, lapidibus in illum
jacere , conjicere , curantun. Lapidibus re
mutuo petere, curuntuun. E loco przcipiti
devolvi , rotari , humum verrere , imhln 7'55,
Durum effe , ripuemn , riguemclen. Durum,

ripuem,
426. L L a n c a , lapis pretiofus , viridis, 766
Lican , lapis albus. 7 6 2 .
Czidehue , quo reTachm , taguem , tucvz,
dimunt homicidia.
lapis pret.
Ilicura , ilicura , faxurn, marmore=

%3

&+

more= levitatis lapis. pilolcura

mici limilis, a t multo gravior.

261

, lapis

pu-

4 2 7 , Exempla.
Chqa pu huentu ni chga
inche , a pumice cognomen participo.
Mforchn gei mlechi cuya mo , occafio facit furem.
iWZei mu f a nihuiduain v: dgol tu n i m l a m
v, mlabium, v, t a n i mldgollam, habeo argillam unde ollas effingam,
Curaca. 713. Nahllanca. 758.

428. CAPUT V.
D E A Q U A , C O MEU.
A q u a , co, Mera, meraca , immixta, re co.
Limpida , lzyco , Zi&hueizco, Turbida , tbrco,
tbhrco, thvhnco. Lutulenta ,porco. Putris,
vunanco, Salla , marina , lafquenco, Acida,
cotuco.
Ros , mulvenco.
Pluvia , mauco.
Nivola , nivalis , nivea , p i ~ e c o,pilinco. Reres , pigra, Bagnans , daulco. Frigida, ateuco.
Subfrigida, virpenco. Tepida , Zlaco, Calida , covunco , enumco , arenz v. ademco. Fervens , vaico. lutum , pelle , pele , pede, Luturn e x alluvione reliAum, chidan,
Ccenum, chapad.
Sordes q u z a q u s putrid=
innatant, calmin,
429. Mare, Zafquen. 758,
Maris unda , fluAus, a u n a , voche. Flu&uare , flu&ibus jadkari , vochentun,
FluR 3
&us

26 2

&US concitare , vochemn,

Flu&us concitaS p u m a , tor, torvan, perpuin
ri, vochen
Zafquen , perpuin Zeuvu. Maris accexus , tipaco. Maris receXus , arc6Zafpuen, arczintu,
arpuenco.
Aquam decrekere , arc6n , arLacus, zequor , mallin, Zafpuen,
penn.
Extenfum , undique apertum elre, Zaf f z .
Palus udis , mallin, hueico , p d t a yene. Flumen, fluvius, amnis, Zeuvu. Torrens, ruLon, tazyen.
Fons, uhfco, uco.
Puteus,
rgaco,
CiRerna , dahueZZ.
Profluens, Jgzauitun , huitun. 750. Alluvies, alluvio, fluminis inundatio , magin, 771; Alveus, profunditas, altitudo , ZZuvh, Altum, rapidum,
profundum eXe , ZZuvdn. Vortex, peul, $03.
Unda , fluCtus , reu. Flu&us e r e , reupuen,
Fremitus, reureun, Aquam audiri , ruricun.
Aquam exhalare, vaporare, uruan.
vaporo , exhalo, vadchn , varcdn.
Catara6t.a ,
Uihn.
Gutta, guttas cadere, chhdczin,
Stillo , ehhdc6nn. Terra madida, [ohm humidum, cunu. Campus humidus, rulu,
Incile, aquae derimadidus humidus, Zod.
vatio , yaima ,pllin, Aquofum elTe , chillcon.
I n h l a , huapi.
430.
Confluentia , taJeuvzL.
&kuarium,
fluminis brachium , chagpuinco , chagpuin
kuvu. 198, Pons, cuicui, Lapideus, cura
cuicui. Sublicius , roboreus, nzamll cuicui,
R
Lignum

% 5%

&

263

Lignum a fluminis inundatione abreptum ,

malun, O r a , littus , ripa , inaltu. Ad MO[ell= fluenta, propter v, p r z t e r Rheni ripam, inaZtu mo, Margo, meZZmeZZ, Vadum,
gilahue. Adverro flumine , pragilahue, Secundo flumine, nadgilahue. Portus & quivis locus ubi navis appelli polfit, hdv6, m n tuhue.
Sinus, gllun lleuvu , g6IIu?z, gnun ,
gion laf p e n ,
431. Flumen aut mare illuc trajicere, traducere , tranfire, c a ~ c u n, non, nonztun, noztzm,
hac tranfire , nopan.
Tranrportare , transvehere aliquem v. aliquid , noln; illuc , noZtun ; huc , nolpan , rulpan. Cis, citra, nopa.
Ultra, trans, norvze , carcu. hinc e b v. inde
huc raltare , chuncae , rinchn, Vadare , pedibus vel equo amnem trajicere, vadum
tranGre , ruperare , gilnn. Dari vadum , giZaZn. Huc vadare , giZaPan. N w i trajiceTranare, nando flur e , huamputu?z. .?57,
men tranfire , natatu trajicere , Zefhueih , hueieln,
Subfideo , rub fido, mergo , rm?z,dnzn,
dhmin. Natatorem e r e , huiwzgen Zeuvu.
Strepiturn in aqua excitare , metofcautun.
Mergere le in aquam, immergo, demergo , lubmergo , rlun , dinzuliz,
In balneis a u t flumine lavari , vnnen, nzrretzuz,
Aqua aut frigore pene ene&um elle, tocon, chocon, Sicco , exficco , exicco , arefaR 4
cio ,

2 64

cio , nz@nn. Siccari , arefieri, nzy?z. ad auram exiccari, liberiore aura frui , a u r z temperie u t i , nipmun. &um aut thermas refrigerare, chgerchn.
Siccum eKe , anidcGn ,
anidhn.
Jacio, conjicio, in medios fluCtus
re projicere, in medios hofies irruere, hthf n .
I n przceps ruere le projicere , 3thf n d n .
A d latus tranfire, guinenpk rupan.
Submergi flu&ibus obrui , hrbin,
?

432. Lavo , abluo , lotura, lavatio , chchan,

Lotrix , lavatrix , c6chacavoe.
Aquam haurire, tun co, Aquam abluendis, extergengisque manibus minifirare, invertere luperfundere, infiillare , utuln co. Fundo, effundo, diffundo , utun , ufunfun. Fluo, efflu0 , huitun.
Madefacio , voclzoZnn, Madide madeo, lum madidus, vochon , gbon,
Aqua aliquid macerare, madefacere, urenzn,
napmn.
Aqua aliquid mollekere, IenteC
cere madefieri , uren.
MadefaCtum eEe ,
nafn , Zodn. Torrentis infiar fluere , hnguine perpluens , ludor fluit undique rivis, c6chun. Exprimo , exculco , extorqueo , czic h i n , ctzin. Salientibus guttis prztereunt e s alpergere, irrorare , peipzilln, chircan ,
$$e fcun.
Exprimo , mulgeo , giun, Frico ,
defrico , nhrzcdn, Cinere fricare , purgare,
abfiergere , gaican, Refrico , attero , glhn.
Aliquid volvendo , revolvendo, huc illuc
ver-

verlando lavare, abluere gaun.

Faciem
lavare, chllumn. Manus abluere , gazicuhn.
Abluere o s , ulpuuzin. Aqua tingere, czillcan,
Ore irrorare, p ufcun. Siccari, anchn, nzyn.
Siccum elre, hueibun. R e s l a v a n d q czichacaz'al. R e s lot=, 1autE , lavata , chchacun.
Aquarium vas, co charu. S a p o , puiZzai.716.
Lixivium , lixivia , lixivio calido lineas veRes purgare , emaculare , chiZfufpuen. 352.
433. Exempla : Com:ge, affer aquam.
Thge co , hauri aquam.
Coclomn , in haurienda aqua adjutores elte,
gechi co, co gechi, aqua datur adefi, non
deelt.
Opui co, opui co mo , aqua plenum elt , impletum , expletum , repletum elt aqua,
Co rume elugevalaimi, nec aqua, quam
bibas, dignus e s , illam non mereris, promereris.
Teye ufco , rgaco t a n i comeinom, hic ek
fons, puteus, unde aquam attuli.
Uhf p r a i vachi co , hzec aqua lua fponte ,
luapte natura katurit.
Taf Zeuvu , ina Zeuvu , ina Zeuvu ?no, ad
apud, juxta, propter, recus, praeter fluvium.
Leuvu uZu , Zeuvu mo ula , urque ad flumen,
a fluvio huc ulque.
Inaltu Zeuvu , lafpuen , ad Rheni fluenta ,
propter, p r z t e r fluminis ripam , propter
littus, ad oram maritimam.
HuenR 5

266

Hucnte Zcuvu , adverro flumine.

Minche Zeuvu , lecundo flumine,
TafmeZ Zeuvu, ubi duo fluvii confluunt.
Minche , nai2 giZuquiZmu', noli lecundo flumine vadare,
giIaIi vachi Zeuvu ? gilalichi v , gila@ei
chemai, habetne vadum hic fluvius ? an pedibus, equo amnem hunc trajicere, vadum
hoc tranfire , h p e r a r e potero ? nercio , rum
nekius, non Iatis k i o , fieri poMit,
novaZZai Zeuvu , nekio qua ratione polfis,
non invenio quemadmodum rem expedias,
quo pa&o e x his vadis evadas, ex his angultiis te eripias, non video quam viam teneas.
noquizmi, cuniun g e i p u Zeuvu, ne tentes,
frultra conaris, magnum, rummum elt Tubmergendi periculum.
Unoi, motitui t a Zeuvu , alluvione fluvius
excrevit , p r z t e r ripas effluit , campos inundat , obruit.
Petu magi Zeuvu ? petuli, num durat,
permanet , perfillit adhuc fluminis inundatio, alluvies ? perleverat.
nadrnei Zeuvu , fluvius decrefcit , imminuitur,
Pichipuecai Zeuvu, depreEa ell aqua, alte
jacet
A n d i huampu, navis in kopulis h z r e t ,
vadis illiditur v. illila elt.
APC
P

% E? &

267

A p e v. epe urh, vix evafit hbmergendi

periculum.
hGau v , p i n e 7no u r b 6 ~ 0 ,uterque una
flu&ibus obrutus , haultus elt,
Qui?dZhcanoZu laf p e n mo puinzai , qui
nekit orare, vadat ad mare,
TaunZeuvu , tavuleuvu , ta$euvu, Confluentia.
Tva chchacan, en lauta, purgata, limpida linea hpellex.

434.

PARS SECUNDA,
DE

HOMINE EJUSQUE P A R T I B U S .
EpuZeZu chug che nzeu, 698.
QUE! partes hominem componunt ? Corpus & anima,
Che n i pu chug chuchign ? anca, PZZh cui.
435. Quae runt partes humani corporis?
a l i z runt externae, a l k intern=.
Anca n i pu chug chuchz? puznelpue huecun , cageZu pu?ninuZegueign.
436. Partes exteriores humani corporis,
Ancu ni huecunchi chug.
Caput, Zonco.
Caput rotundum, inoncol x 781.
Glabrum , depile , depilatum ,
cup1. Deprelum , chapid, chupd. Telta
capitis,

2 68

capitis , cranium , calvaria , ZegZeg. Vertex,

fish Zonco,
Verticis t o n h r a , vertex racerdotis , leva. Sinciput , ZZafpuen. Occiput ,
vuri Zonco. Frons, to,?. Frontis apex, hrreAi in fronte crines, puemchol.
illos hare , puemcholn, guenzcholclen. Frontis angul i , peleva. Tempora, umau.
437. Scalpere, [cabere caput, ruen Zonco.
Caput demittere , capite annuere , togchnn,
Stare cernuum , demirlo capite, yhten ,
rtcleen. Pronum , cop6n. Nuto, dormitantis nutatio, bis inter dormitandum aut ter
caput demifit, medun, meducan.
Stare e
regione , adtun 676, Frontem contrahere,
caperare , nonintun. Dormio , obdormio ,
fomnum capere, unzautun. Sterto , rhonchos
edere , ruEtuolos Ipiritus ingeminare, clorinn.
Somnio, per quietem aliquid videre, peuman. Dormientem loqui , unzaudugun , cuZhmn, ulcuman.
Expergikor , Iomnum
excutere, [omno rolvi, e Iomno v. de fomno excitari, t e p e e , tepefchn. E [omno aliquem excitare , hfcitare , expergefacio , tePeZn. Vigilare , e x p e r r e h m elle , PeZoZen,
438. Exempla, A n c a p l e , urque ad dimidium.
AncapZe l e i , ad dimidium pervenit.
Ancaknogei, elt imperfeEtum, res ad exitum non elt perduEta, ultimam adhnc manum defiderat.
Lon-

%?i3

$3 &

269

L a m a gez', caput, d u x , princeps efi.

V6ta Zoncogei, D u x m a g n z authoritatis,
jurisdi&ionis , dominii eft. Lonco humzpu,
prora. Loncoche , calvaria, cranium. LonCopuiZZquiZZ, clavae ultima leu inferior extremitas. Lonco cachilIa , lpica tritici. LoncopZe,
capite tenus.
Atun Zonco , habeo caput fatigatum.
Cutani n i Zonco , cutanloncon, caput mihi
dolet, capitis dolore afficior.
Lonco n i chgarciqemom, v , ni chgarc6geuyeunz v. n i chgarciqeuyen m o , v. Zonco
chgarchgeuyei, viZZ anca cutani , quando caput languet , cadera membra dolent.
Cupai unmu , aczci n i umau , obdormilco ,
lomnus ad leAum vocat , invitat, arAior
quam rolebat, [omnus me complexus ell.
ChiZZcatuaZu , umautupueimi, dum ltudiis
invigilandum exet , opera navanda , lomno
indulges.
Umautumeaimi mo , ibi ubi dormis, lomnum capies,
,
Chmeabui umautuabum , tempus ell lornnum capexendi.
Peumabin, dormienti obje&a mihi eft illius imago, per quietem mihi virus eft.
AZdiin peuman t a n i ad v. tu ni cawan,
rnultae imagines mihi dormienti obverlantur,
in Vila varia dormiens multaque incido.
439.

27 0

339. Oculus , ge.

Conrpicilla, nzelige,
S o d i arborum, ge nzamll.
Foramen lecuTis, ge cachal.
Pupilla, curaZ ge. Supercilium, gedin , dimin.
Palpebra? , g e n e ,
hmi, llpef. PalpebrE , cilia, ZLah!uige, Ocu10s claudere , Zlahuitun. Oculi album, tdynu Auris , auricula, pilun. Aures habere,
pilunn. Qui aures habet valde parvas , Zlunzmepilun. Qui grandiores , ZumpapiZun.
440.
Lux , lumen , I'plendor , claritas ,
item video, virus, v i h gaudere, pelon.
Carere v i h , eCle c e c u m , c a l u m luminibus, oculis captum, orbatum, pelolan.
Virum d a r e , reltituere, lumen facem p r s ferre , illultrare , peloln.
Mentem illultrar e , i n t e l l e h m illuminare, menti lucem afferre, facere ut aliquis Tu0 vel alieno periculo rapiat , fiat cautior , prudentior , pelelduamn.
Obrcuritas , tenebrz , caligo ,
dUnZ~i1.
Obrcurum , tenebricohm , caligin o h m e l k , duminn , durnincZen
Video,
cerno , arpicio , oculis percipere , pen. SUO
utinn , utintun , puintun. 820, P r E oculis,
habere, guintunien.
A d videndum intrar e , peconn.
Obiter, curlini, ltriAim, in
tranlitu aliquid videre, perurnen, perupan.
Crebro , frequenter, arlidue videre, pelmn.
Appareo, os h u m oltendere, de fenefira
prorpicere , adpuiTztun, eltonm, Ex adverTo videre , a d p u n t u n ,
Obliquis oculis
in-

271

intueri , cl6quintun. ,4rpicio, intueor, Ipe8 0 , oculos in aliquem conjicere , intender e , intentis oculis aliquem intueri , oculos
in aliquo figere, fixos aut intentos habere,
uti?ztun, ledilen
Cum voluptate videre, e x
v i h voluptatem capere, percipere , voluptate affici , v i h oble&ari , deleEtari , conz6n ,
cornhitun. Ni&o . conniveo. nichf c h n , gepzychn, Ni&o , ocnlis aliquid innuere, Zlep efn , llepefcun , gepefn. Oculos in orbem
Oculos fomnolentos
verlare , chiquerc6n.
habere, umercbn.
Oculos a pulvere lacrymare, it0fn , rutomn.
Lumine oppolit0 aut no&urna lucerna , aut alio limili
modo oculos perltringi , uvencden. Lacrymor, lacrymo, ploro, fleo, lacrymas fundere, profundere, g&man.
A fletu ceIIar e , ne6n.
Audio, accipio, exaudio, auribus percipere , allchn.
A u h l t o , aldcdtun
InMurrare alicui, in aurem aliquid
alicui dicere, cafchn. Tinnire, tinpin. Procul dilfita , remota auribus percipere , pu allczin. V i h attingere ,pu pelon, pupuinfun.
441. Exempla,
Quine ta ni c
y cutani,
unus mihi oculus zegrotat.
Ui f a n i ge, placuit illi omnino , oculos
illi adjecerat,
Chern ulaiaduimi f a nzi peabubiunz ta Dios,
quid dares, ut Deum videres,
Calli

Calli peaimi v , penmuaimi, veniet aliquando tempus, erit , aderit , illucercet dies,
cum lcies , videbis , cognokes.
PepueIIebin ta m i huera chegen, agnolco
tuam malitiam , video fraudes tuas,
PeIaZaiabun ta n i Chao, Patrem meum
diem luum obire, extremum v i t z lpiritum
edere , animam Deo reddere non viderem?
Peadun em, quam i h d videre velim.
Ta m i pemom mo, tu m i pebin mo, quia
te vidi.
ghman cupan, venio plorans.
Pi n i ghman, flens dico,
g6mahuepuiZmi geZu huerin, v. gei ta mi
huerin, modum lugendi fac, parce lacrymis, lacrymas comprime, digna factis recipis.
Cdmei tu in gDmatun ta in puchao ta n i
Zan mo, Patrum nofirorurn funus lacrymis
prorequi , bonum laudandumque.
Chmei ta m i ghmubiel fa m i huerilcan,
peccata deflere , deplorare jultum , zquum
elt.
Titi cani huiZteu ! e n juvenis audaciam ,
nequitiam , perverlitatem.
AZZchn ta mi acudun v. da m i acutuel,
audivi te advenifle.
AZZchn tu m i hlmengen, t e Caciquium v.
przdivitem eKe accepi.
AZZc%n

273

AZZc6n ta m i Zagmuyen v. fa m i Zagmmom,

mihi d i h m elt te commifilfe homicidium,
AZZchpameZan veichi dgu , nunquam audivi quid fimile,
442. NaTus, nares, yu.
Nafi orbiculus,
huechu yu.
Nafi gibbus, 6&fIyu.
Mala,
genae, maxilla, taun. Os oris, uhn. Supinus, Zph. Pronus ,pazlIa. Palatum, vida
vida, Mandibula , maxilla, cZi cZi, taga taga,
Dens molaLingua, queu6n. Dens, VOYO
ris , uZga.
Dentes primores , incirores , tomici , g e l a h i , chelle , aievoro.
Gingiva,
edm , Orhm.
Labrum , labium melbudn,
Mentum, quete.

443,
Oleo, redoleo, odorem emittere
numun, numun. Facere ut alius redoleat,
oboleat v,g, allium, hircum , numuln,
Humum obolere , bitunman.
Naribus Torbere, attrahere t gnibn. Sternuo , fiernuto,
echiun,
O h l o r , deokulor , orcula figere,
imprimere, muchan , muchatun.
Homines
loqui , verba facere vocem animalia emittere , aves cantare, campanas, inltrumenta
Verbum, nemeZ,dugu.
ronare dugun. 7 2 0 .
Vox dugu. Dico , afo , memoro &c. pin.
806,
St! file, tace , nihil de Cadare, &cm /
Ita monere , 6cmn, ficiiimn, VOCO, arceKo,
Vociferor , clamo
accio , mtmn , mhtimn,
huayuln, huiyarchn.
Sibilo , huihuenn.
S
Sibi-

271

Sibilus , libilum , huihuen. Rideo , in rifum

lolvi, erumpere , &en, R i h m movere, excitare , aiecan.
Ofcitare , hgapun,
Mandere , cibum dentibus conficere , cOchaun
3garc6n.
Sonitum labiis excitare , m&tircdn. Labia comprimere , n3cofchn. Dentium Ituporem pati , zigerin.
Dentibus
Dentium infrangere , Ochann , hchofchn.
firmitas aut Icabrities , dentes buxei fcabri,
Buccam inflare,
rubiginofi , pilol voro.
hmun.
Buccam pulrare , colaphum imping e r e , dmuntun. H i o , ore hians, hlan, hZaZen, Os contorquere, huilquern.
Supinum jacere , Zpun, Pronum , paiIlaZen, Os
adultum habere, vultan.
Taceo, fileo, lilentium agere conticeo , obmuteko , ne&
792. dugulan, Bibo, in, p6tun.477.
Edo,
in. 475.
Exempla. A h u e tz$anmaZai t a n i vonon Itatim infantibus dentes erumpunt,
Cutanvoron , dentium dolore torqueor,
crucior , conficior , disrumpor,
Dugucloaiu Apo, una loquemur cum Gubernatore,
Taf, i n a , p i n e vla duguh'gu A p o NuaiPuiZuf g u e n Curdpichun cui , Huaiquilaf &z
Cur6pi utrique aditus ad Regem patuit.,
adeundi Principis copia data eft.
444.

70 p u p n e n ,

ni

275

n i pibium v , n i 'pi6iel mo, me jubente,

przxipiente , imperante.
M i pigenon pipueimi, dicis quze tibi non
runt diAa.
M i pivalnoal piqueinzi, dicis non dicend a , q u s dicere tibi licitum non elt.
ilili mupiurn v. m i naupin nzo
mupiel mo
aiecazige , dicendo verum neminem timeas ,
in Gnu tuo rideas licet.
Dugup"iZmi, tace , Glentium.
gJmatupuiZmi, file, rat datum eft lacrymis.
Czime nemel eluen, affer mihi aliquid confilii, cupio ex te audire aliquam lententiam,
monitum , documentum aliquod.
Czimei vachi nenznl , optima propofitio,
Elubin quine chenz , chem chci , clIonpaquei,
dedi ipfi nercio quid, mox dicam, in palat o , in lingua h z x e t , jam meminero.
A i e aiebulu huzyfubi t a ni & a m , per ludum ac jocum quod vult obtinet , voti compos evafit , invitis , gementibus ac frementibus inimicis.
M i aieiz nzo v chpaaien mo v. m i aiemonz
aiegeimi, jam jam rirurus irrirus es,
Pedro , H u e n i p i a m , Petrum , famulum ,
puerum vocant , inclamant.
iwtmbige , illum voca , adduc , arceKe.
Cupaiainai v. cupaiai p i a m v. pigeimz , aud i n ? vocant te.
SZ
445.

'I.

Collum, pel. Cervix, topel. Ima

to.
Pars interior, to io,
Faux,
clol clol.
Gula, llanca VUYO,
Jupilco.
Epiglottis, epiglolfis , muqu& Gargarizatio , huu31, huahlhuazil.
Humerus, Z@ug, yupi.
PeAus hominis ,
YCU , rhcu.
Animalis, mr&nc&hue. Ubera,
Papilla, lonco
mamma , mamilla, moyu.
moyu. Sinus, pddczima.

445.
cervix,
guttur,
gulum,

446.
Collum extendere , protendere,
nhhuiychn , nhhuirclen. Clare alte , venufie loqui, peltun. Omculum, rpinam in faucibus haerere, plgimz,
Digitum in fauces
immittere , lolugn.
Ob epiglottidem offenram turfire, chepidc3n.
ruAo, eru&o ,
teZhn,
Cano canto, cantito, modulor ,
cantus edere , fundere, Blcatun.
Relpiro ,
rpiritum ducere , neydn.
Vehementius relpirare , neyhneyhn
Onus humeris portare , tollere, $andyen. I n humeros attollere,
panhn , padhn
Admoveo peAori , rculn.
Sugo , hoc cum ipro la&e luxi hbirchn. La&ens, lac e x mammis ore elicere haurire,
moyun, moyutun, LaAo infantem la&are,
uberibus admovere , ubera infanti przber e , moyuln. Infantem ab uberibus , a mamm a , a Ia&e removere, disjungere , depeller e , llancumn depulrum eKe, Zluncun. I n
finum aliquid projicere pllcdman.
417.

$3

277

447. Exempla. p e l chtu, collo tenus.

Quine p e l , quantum ad monile murenulamve fufficit.
CGme ped, vox fuavis , plena canora dulcis, Clara, lonora,
Ancui tu n i pel) Fauces mi'ni funt aridae
pumex non =que elt aridus, atque hic eTt
homo.
2"opcIi)Sarcina ad collum declinat, properat,
ikfoyope veichi pncn vagitum , fletum infantis demulce lafte lopito leni.
)

448. Brachium yupi Lacertus , riuncuh,

Axilla punpuia.
Cubitum, cubitus, chonodcuh.
Manus cuh.
manus dextera
dextra, nzancu6 Lawa) Iiniltra hucde c u l l ,
Palma vola p u l a i cuh, Digitus, chagZZcuu.
Articulus t o z , toicull. 840.
Pollex vuta
chagl cuh. Index, duchuhue. Medius, ragichagZcu6.
Annularis
medius
muna
chuglcuh.
Minimus, auricularis , pichi
chaglcuh, Unguis huili. 4.58. Latus dex'trum , man. Sinifirum huel'e, Venter, alms, pzita. Uterus, pue. Umbilicus, vhdo.
)

449. Brachia tendere, extendere iZun

zlhtun illidtun.
A4mple6tor compleAor
amplexor: in
alicujus collum invadere , atque amantiflime
comp1eEti fuo aliquem complexu recipere
in alicujus complexum venire
accedere,
s3
in)

incurrere, diu aliquem complexu ruo tenere ,

mavhln, mabln.
I n ulnis portare, item, Infantem lultrali
aqua tingendum , abluendum , perfundendum tenere , rdcipere , metan , nzetantun ,
mechan , huichan, huitan , huichatun, 743.
Super brachium habere, metanien. S u b
axilla portare , lumere rub axillam, gnhfn,
gnhftcun.
S u b axilla portando aufugere ,
pziltantun. Prendo , prenro , prehendo , teneo , capio : anram arripere , huichatun. 743.
Virus alarum, iron, Hircum redolere, iyonn.
Leg0 , carpo, decerpo, nhn. Cubitis inniti,
greuchn, Tango, attingo , manibus attre&are , palpare, maldhn, maldhtun. 773. Arripio , apprehendo, unguibus , unco tenere,
tulhmn. Scindi , dikindi , pihn.
Gefiio ,
gefiiculor , gnzyn, ginican , nhyefchn. Manu aliquem advocare, maichhn. 772. Manum premere , comprimere , conltringere ,
ghtarcun.
Manum imponere , manu opprimere , examinare, gIIon , glludchn.
Mov e o , agito, lacertos movere, Itrenue rem
a g e r e , negnzn. I&us aut percurio manus,
champad Manu aut c a k e priori percutere,
champadchn, fampadchn. Popylmis & plauTu blandiri , caput , d o r h m demulcere , manpuhn. Manum manu, digitis digitos prehendere , tenere, czinatun, Natantem aquas
palma percutere , 7ntoucuzitun. Enrem capulo

pulo apprehendere, tenere, fceptrum teneManus tortuor e , manu premere, rdtan.

fa?, chonvhZlcu6, chonvlcud
Digitos frigore rigere, choPiZZn. Digito indicare , dclhn,
dhchoknon. Talitrum dare, p t af c h n , ptnvc6n. Vellico , rutin, rutefun. Aliquatenus
intumefcere, tuberculis affici , pitazkn. Pediculos , pulices unguibus occidere , gfidn,

450. Exempla. Mavdlelen , illum meo nomine ampleaere, raluta cum meis verbis.
N i e u n , fe continere , temperare libi.
Quine fa n i cu6 a l l v u l u i , unam manum
habeo affliCtam.
Mi chilkaium v. mi chiZZcaianz v. mi chillcaial mo ; mlnzlai tn m i ch3, tibi fcribenti
manus tremit , contremit , contremikit,
Cuhlbimn, manus ad opus.
Ui v. uln tn n i cu6, non feci libenter,
fcienter , deliberate, Itudio.
N e g d n b i h , non attigi illud , non tetigi.
P e t u maich6bun, a m i quine huentu, cum
manu lignum darem, Indus advenit.
PZLclzagZZcu6 udnulaign e m ! nee pares
digiti, nec pares ingenio aut virtute fratres.
Quine n6n, quantum pugnus capit.
Quine t o i , ca toi, epu t o i , cula t o i , &c.
unus articulus, alter, alius articulus, duo articuli, tertius articulus, unum pun&um, &c,
Ophpui tu n i p 6 t a , comedi fatis, hfficit.
s 4

451.

280

451. Dorfum, vuri.

Ilia, tute.
Lumbi , cudu. Clunes, nates, nudo , 7'90. Anus
Verenda five viri, five mupodex, poto.
lieris, yehuen. 753. Pudenda viri, pn3n.
mulieris , cufi, mefu.
Umbilicus, vzido.
Inguen, codin, Telticuli , cudan. Scrotum,
cuchiu, Femur, riunchag. Femen, pzt~lluu,
Genu , ZULU.
Poples , huillhua. Crus,chag
S u r a , comhf n . P e s , namun 787. Malleolus, lonco dezi. Talus, calx, m c o i . Plant a , pulai namun. Cutis, tilque.
45Ry Dorlo incumbere, lupinum jacere ,
paillan, pailIalen.
S e tendere, extendere,
nurpun , ilun.
Tendo , extendo , dirigo ,
notmn, TenSus, notm, Incurvum , incurvatum eSe,ponorn,ponorcZen, empudn,empalln.
I n longum protenlum eKe , jacere , huinan ,
huinalen.
Extendi , huinun , huinutun.
ConjunAos , cohaerentes, conglobatos, confiipatos , addenlatos eKe , chugoln.
Conjungi , cohaerere , conltipari , conglobari ,
hvn. I n aliquid incidere , incurrere , offenAlterum altedere aliquid , togin , togirn.
ri incumbere, rentolen, dencholen. Alteri Se
luperimponere , empalchn.
Appropinquo,
propius accedere, adventare , igecupan, VUG
den. 688. Protero , obtero , conculco , topan.
Situm aut locum mutare, huinamtun.
Titillatio , chicll, Titillationem alicui movere ,
at-

28I

attreAatione corporis r i h m excitare , nachicZZn. Haud jocis aKuevit , non fert jocorum lakiviam , chicZZai.
Latus mutare,
chiquenrcn. I n hoc ac illud latus incumber e , huc atque illuc le verrare, le vertere,
dcZZun , dc3ZZn. Errare, deerare, a via defleAere. item : otiari , rpatiari , ultro citroque currare , chihuaiquiiuun. Seded, anun.
681. 232. 233.
Loco, colloco, pono , ltaCoxim infidere, chetuo, 6Zn, an6mn.
nodc6n. DecuKatis cruribus ledere , cani
Knon. Divaricatis cruribus ltare , telun , LeZakn. Stare , pedibus inlifiere, vutan. I n
pedes erigere , vutaZn. Ambulo , gradior ,
gradum facere, amun , miaun. 77s. Fero,
porto , duco, manu ad ambulandum adjuvo,
m i a u k Deambulo , inambulo , [patior, ambulationem facere, numpiln namp6Zn , remiaun.
Pedes e o , namuntun, Uno pede
Genua fleAeincedere , Ialtare , puedecun.
r e , rummittere, poplitibus le excipere , Zucutun.
Genu nixus, genibus provolutus
h p p l e x , Zucutu.
Quadrupedem incedere,
quadrupedis in modum ambulare , huinohz ,
huinuZn. 7'48.
Grallis nixum incedere,
tentican. In digitos erigi , Iummis pedibus
infiltere , ambulare , enefcZen , entzyn. Scand o , conkendo, rubeo, evadere ad hmmum,
kandere in hbreAum, econ, encon, enco#ran,
encolpan. Offendo , cerpito , in limine ofs 5
fende-

282

fendere, pedem in limine offendere, in lapidem incidere , incurrere, illrrhturn, mlithrchn, mtorn , mtorcun.
Offendiculum
ponere, mtorfiln, Cad0 , labor , tan, tanan.
Lubricus locus, remita lubrica , lubrica viarum, in lubrico innfiere non polre, delabi,
pelcan, mlcayun. Pedem vacuo , Iolido caput offendi , f6Zgdfchz , tulgfcim. Pedes
obdormire , chillimunn. Eo, tendo , pet0 ,
pergo, aliquo re conferre, iaun, gemen, mia u n , amun. A b e o , u?z, utun, P r z e o , antecedo , unen.
Sequor , lubre'equor, inan.
Eo petitum, allatum, yenzen.
Eo reliEtur u s , redditurus, ut loco fuo reflituarn, elpiten , el'un.
Obviam e o , procedo , de induflria alicui occurrere, obviam fieri, tazhzefz.
Comitor, comitem re alicui d a r e , exhibere,
dihuenn. Comes, dihuen. Valedicere alicui, cum bona alicujus gratia abire, dikedere , chalin , chalitun. PrEtereo , caztchun,
rupan. Venio , advent0 , U C U ~ Z cupan,
,
acutun, gepan , ciinapan, Redeo , revertor, reverto , remigro , remeo , unoz , unohun.
Tranfeo, ruean.
Aberrare a via, a r e a 0
tramite defleCtere , declinare , choncaiaun,
Opportune, tempefiive venire, tateelpan.
453. Exempla. Vurintun , clam, clanculum, furtim agere.
Vurzgnentun , Prodere aliquem fimulatione

% $33 &P

283

tione officii aut amicitiz , infidias illi firuere,

infidiis illum petere v. cretizare cum Cretenfibus , vulpinare cum ,vulpe , cum fraudulento fraudibus agere.
Vuri dgu , vuri piel, res, di&um Iidpicionem movens , res IuIpe&a, furtim, clam,
clanculum fa&a.
Vuri yebi, furtim , clam abltulit.
Huera n i vuri, jumentum exulceratum,
onere Isdurn eXe.
Mann , optatis fortuna relpondet,
Manaimi em! Cceptis Deus adfit, Superique faveant: utinam quod a t e Iukeptum
efi & infiitutum , felicem Iortiatur exitum,
Deus promoveat , Superique fortunent ,
quod praxlare infiituifii.
Lucutuge , genua fleae, poplitibus te
excipe.
Anhanhknopatuguei : ZucuZucz@atzqzLei ,
accedit reverens , honorem exhibens ac obIervantiam, 68 I .
Vhta t o i gei, cruribus oblongus.
j5"u ;~zamun,pedites, pedefires copize.
Nnmunfuche , pedibus iter faciens.
Vemgebui veichi dgu , i k h e huenoltzdun,
dum hzec agerentur, ego eram pufio, necdum ad u h m rationis perveneram.
Mi vhtaZen nzo, coram t e , t e p r d e n t e ,
in tuo conIpeEtu, in oculis tuis.
Hui&mvnan tu n i coinofn ?no, v. huinunmai

mai ta n i comhfn , cultro luculentam pla:

gam in Iura accepi.
Ragin v. ragin@ an6ge , re'edeas medius ,
fede in medio.
Uali Puren , Rpucura ipuam , Purenum
petens Rpucurae prandebo.
Quine vZa amotuge , vade quantocyus ,
quamprimum abIcede , dikede.
AZZhue , allhue v. mancha mancha amonzn,
feltinate lente , placide bos arat.
Calli cupape, raguilabin , veniat non ve:
niat perinde elt, five veniat, five non veniat , parum refert.
Recupan , ad rpatiandum, deambulandum
veni.
Pichi c&$anampZiauabun , Lanitatis gratia
nonnihil deambulare , ad campum rpatiari
vellem , cuperem , optarem.
Remiauprapuen v. re n i miazqbran , ambulo ad tempus fallendum duntaxat,
Ulme-pzpai, venit dives, locuples , opulentus , pecuniohs , bene nummatus , divitiis affluens,
Cupa melai vau meu,ab his aedibus abltinet.
Chumal cupaimi ? quid ell, quod huc te
attulit ? qu= te huc adduxit caura,quid tu huc.
Cupaiabui pi mai, vei n i cupan, lupus in
fabula.
ConmpagueZan, mihi ifiic nec reritur , nec
metitur,
Cuna-

2 8j

Cunapape , ingrediatur.
Cunapage, ingredere.
Cunapamgz, adelte, venite huc, huc intrate , ingredimini.
gepage, veni huc , accede.
Pichi igeczcpage , accede propius.
Tepen tu mi acun m o , aurpicatus & felix
Gt adventus tuus , gratulor tibi adventum.
Anca unomei, medio itinere jam confeBo reverrus eR.
454. Partes intern=, OEuariae.

os, okiculum , dens, fpina pikis ; foliorum paliculi, v o r o , voru. 687.

Os majus,
malmal. ExoKo , olla extrahere, nudare,
malmaln , malmaZtun. Calva, calvaria, Zoncoche , Zonco,
Spina dorfi , huigolgor, cudi
voro. C o k e , cadi. Scapula, lira Zira , tatarua. Coxendix, c6ra ciwa.
Os racrum,
Zugli. Vertebrz t i b i z , ulid.
455. C a r n e a
Caro, don.
Car0 humana, calil,
Caro cruda, car6 ilon, Carnem crudam comedere , dotun. Car0 comeltibilis, C U Z I ~ Z Z ,
ilon, Car0 q u s coltas cooperit, mari mari.
Carnem rancidam eTTe, iron. Macram, Z l a &nn. Pinguem , motinn. Pinguedo,adeps,
motin Saginare, motintun, Medulla , map e , iluluguen Adeps p i k i s , rebum, zhuin.
Sebo aliquid linire , illinire, obducere , ihuitun.

286

tmz. Caro exos, pulpa, vn. 688, Cerebrum, muIlo.

Cor, piuque.
Pulmo, pinu.
Stomachus cum hepate, que.
Jecur, hepar , bucun, pana , ponon,
Lien, I'plen ,
Zkante. Fel, utm. 858. Renes, cudall cudall.
456. Cartilagineae,
Inteltina , vifcera, interanea, chlche, illa
mundare , purgare , giunn. Farcio , infarcio , refercio , grinn, gromn,
Ventriculus, fiomachus , huata, prita.
VeGca, paghdcun.
Nervus, buhn , chlsil.
Nervus
linguam allringens , chhlqueudn.
Caput
cum Ppina dorG jungens, conjungens, to.
Exta , puque.
Membrana cerebri , chacu
chacu,
Vena, buhn , vuhn.
Carnea pel&
cula, vulsin gelu.
Omnia interiora corporis, pu anca.
457. Humores,
CoaguL a c , Zichi. Mulieris, iZu, Z'Zlsif.
l o , t e n c h , tencon. Lac coagulatum, tenc6n Zichi. Siccari, a r p e n n , arc6n. Sanguis, moZZbhn. Cruentari , molZb67z. Cruento; I'anguine inficere , arpergere , macuSanguinem
lare , moZZvhZn, moZZbhntun.
Sanguinem GItere ,
cerare , thcyz, nihtun.
contineie , figmn. Saliva, I'putum , coudn ,
tzifchn. Phlegma , pituita, hlui. Fel , bilis , piuco. Semen, pane, conilcagueunz. Effufio I'eminis , tipanman. 83.9,
Alteratio
car-

% %?

287

carnis , malpuiuman, Alteratio viri , p d n man.

Mulieris , finanman.
Fluxus menfiruus , chyenpen , cuyentun.
458. Excrementa.
Capillus, Zonco.
Pappus, lanugo, villus,
m a r m a r , masmas.
Pilus, pili hbalares,
pedoris, & czteri interiores , calcha.
Coma tzniolis redimita , fakiolis illigata , chapen. Taniola , vitta, guton. Barba, payun,
Barba copiora, magna pilorum Tylpaiun.
v a , hualipayun. Barbam alere, nutrire , paiunn, Barbam tollere, abradere, paiuntun,
Infirumentum quo fibi pilos barbae radicitus evellunt , utiv. 8.57. Pilos , capillos
evellere , ca@udhu. Depilis , capillos alicui
defluere , thnincDn , clurcdn. Capillos abkindere, amputare, guechign. Ad Ipeciem
comparatum, comptum , ornatum elk , hiyzinzclen. Vello , nodzin. Vellico , carptim
vellere , rzycan , ronican. Furfures capitis,
$or Zonco, Lacryma, cdlIe. Lacrymas erumpere, oboriri , effluere , chllen.
Mucus, merun. Saliva, couhn, f d j c a n . Sputum, dlui.
Conglobatum l-putum , caddl.
Spuo , expuo , excreo , lalivam regerere,
tiifcdn. Naufea , naurea laborare, nauleo ,
ucaz9uen. Vomo , evomo , rapin. Sudor ,
h d o , fudore madere, hdorem emittere ,
urnf c a n , Sudorem elicere, arofcaln. Unguis,

288

guis, huili. Nigrum por huiZi.

Callum,
Callum obduxilfe , occalluiffe , pitaun, Redivia , reduvia , tulcud. Vefica
urina mejere , urinam facere, reddere , mithuilli&n.
tere fundere, reddere lotium
745. 456.
Stercus, fimus, excrementum,
me. Alvum, ventrem exonerare, men, mecan.
Vas immundum , mecahue.
Ad requifita natura recedere, eZZihuen. In loco
Niti ,
publico alvum exonerare, mepert.
gechan. Pedo, percan. Sordes curfim ejicere, P i h ,
Sordes pharmaco cathartic0
curfim ejicere , pi6Zn pZ;amn.
Mucefco ,
mucidum fieri , percantun.
M u k o , rubigine affici , &retun. Putrefieri, vcnatun.
B r u g o , rubigo , me PaniZZhue , cumpaniZZhue.
Immunditia , fordes , illuvies , par.
Spurcum, lordidum, impurum e l k , porn*
Maculare , maculam contrahere , porm,porZn.

pitau.

459. Quinque Ienfus Corporis.

v i h s , p e n , p e l o n , utintun. 439. 440. 441,

463. 465,
Auditus, allcdn, 439, 440. 441, 463. 465
679. 650,
Olfa&us , numan. 442. 443.
GURUS,cthnentun, 405, 474, 477,
Tabs, malddn , maldutun. 449. 452.535.
607. 613. G24,
460.

460. Exempla. Tva IIechi d o n f a in imoabuvz, en carnem qua vefci debueramus.

Cbmei vachi ilon ilonl ?no v. ilogeam mo,
haec car0 bona elt ad comedendum.
Cbmebui cancaiabztel mo v. cancalgeabum,
en verIandas ad ignem infixas veru carnes,
Ilon gelu, qui carnes h a b e t , qui carne
vekitur,
Ilogelu, qui elt comeltus.
lod chmei t a ni ilomom t a n i chaIIuamom
nzo, malui carnem quam pikes comedere.
Cofpue ipuenebin, i l o n n o , malo pane quam
carne veki,
H u e gei vachi ilou, elt car0 recens,
Motigeprai vachi huentu , nimium craEus
& ohelis elt homo irte.
ThyGn piupue , l a t u s , alacris , hilaris , fertivus , jucundus.
Cura p i u p u e , cor lapideum, homo durus , immitis , immifericors.
Aldh vanei n i p i u p u e , vir cordatus, prudens, magni animi.
Tauge pin tfiyfilmallebi f a piupue, munera etiam Diis placent.
Ilojiupueun , dolore, invidia confumi.
Tepel6in tu n i piaque, tepepizquelbin , illum exhilaravi , hilarem laetumque reddidi ,
effeci.
Ecapiupuen , arcanum, fecretum culEodire, fervare , conremare.

El%-

Elupiuquen , arcanum ego continere non

valeo , plenus r u m rimarum hac & illac
perfluo, jam prurit animus, & gellit lecretum foras mittere.
Ludch piupuei, Zaiuimi n i pibium , animum mcerori dedit, ac ingenti triltitia aff e h s elt, cum ex me audiret le moriturum.
Ludchn aldzi cutantucupe6i tu piupue ,
triltia triltitiam aiferunt.
UduZei tu n i piugue, in magnum l u h m
incidi, cor mihi dolore rumpitur,
NhftuZetui tu n i piugue gratias Deo quod
e x tot tantisque trifiitis flu&ibus emerlerim,
Cuuchu moZZbhn mui, languine perpluit.
Cud cuichhn moZZ66n mui, elt nimius hic
languinis fluxus , hoc profluvium.
V u i tu n i moZZbzin , fanguis ill1 fervet, effervekit.
Pechyeni vuchi domo, L u n s effectus, vim,
virtutemque experitur. 488, -49I .
46 I . Dotes humani Corporis.
Vita, lanitas incolumitas , valetudo , vivere , valere, mogen , Zihue.
Convaleko , e morbo recreari , priltinas
vires recuperare , item : revivirco , a mortuis [urgere, relurgere , ad vitam redire,
reverti , remigrare , mogetun. Alo , parco,
lullento, mogeZn. Stipem ofiiatim cogere,
panem quaeritare , mogetuiaun,' Pingueko,
pin-

'

pinguem efle , fieri, motin.

Impinguare ,
laginare, motiln,
Valetudo integra , optima , chmelen.
Tenuis , infirma valetudo ,
vemlen. Gravis valetudo , invaletudo , hueralen. Valetudo affliCta , perdita , aldhn hueralen , Zadhamn.
Robur , vires, nehuen,
pulchritudo , muliebris venufias , viri dignitas , corporis przellans majefias , a u g u h s
habitus, temo , temogen, Oris lpecies , habitus, nativa vultfis compolitio , facies , a d ,
age. 676.
Statura corporis procera, fublimis , vhtan. Jufia, elegans & concinna,
munan. Parva, pichi, PchG. 798. ProceElfe fiaturz procerior , rublimior , de&.
rioris , devzin.
462, Vitia Corporis humani.
Tremori obnoxius , tremens , fenfepl,
Tremere , contremere , fenfepln.
Macer,
gracilis , exilis, macie confeEtus , vix olfibus h z r e n s , togli,
Gibber, gibbus, gibberofus , gibbo deformis , gtu, tompl, thvl,
Papularum vefiigiis defortgbGl , chubiq,
mis , pilo age. Cani, t d r e n , tren. Nzvus,
cattu. Qui naribus loquitur, cnu. Lippitudo , puelZe, g u e k .
R u g a , plcha , gnof.
R u g o h m elre, gnofn,
Corrugari , in rugas contrahi , pZchan , jlchalen. Vari , rubtilis tumor, nzuyu, Verruca, peyhlln, $egeZZen , pilchi.
Naluus obtortus , tortuolus ,
T 2
tom$

tompl yu. Carens dentibus, huegoy. Dentibus carere, lpoliatum efle , huegorclen.
Sputum ore defluens , 6dui. Sputa defluere,
hluin , hluitun Scaurus , uchitr namun. Deprelfis pedibus aut inltar anatis, pula. Scipione indigere, refigen.
Scipio , baculus ,
reth,
Vitia gravia.
CEECUS,ddumitd, pelonoh. Lurcus, cocles,
tauma, tircan. Albugo oculi, tirca. Surd u s , pidu.
Mutus, pueto.
Mutum eEe,
queton. Calvus, Zeva. Claudus, altero vel
utroque pede captus , cdnto
Claudico ,
canto gen, Delumbatus, elumbis, delumbis,
glgi. Gigas, cayumtoi,
Nanus , anapl,
463.

464. Alteri Gmilem efle, aliquem vultu

& inceflu referre, Ladyen, Elk alium, cagen.

Fingo, Gmulo , vemcauquen.

Fingere le
videre aut virum efle , pevalun, MonItrare
vel Gbi imaginari Ce a Ce iplo videri,peuvadun. Somnum Gmulare, umaucaun. Pardi mortem Gmulo, cdmpemcaun , cumpemum.
D o a u m , lapientem Gmulare , puimcaun.
Surdum, c e c u m firnulare, audientem non
audire , videntem non videre, uduamcaun.
Non dignokere , alium cum alio permutare,
alterum ab altero non diccernere , ameln,
cachentun. Caligo , czcutio , allucinor , tefin. Mimum agere, geltus alicujus , vocem,
mores

293

mores ridicule effingere , exprimere , referre , imitari , cochdmtun,

Comparo , confero , compono , contendo , contentionem facere , pouln.
465. Exempla. Chumgei chei n i ( mi &c. )
mogen ? ut valet , lanusne elt ?
Abi ta n i ?zehuen, venten p u i ta nehuen:
vei ni v e n t e n h e n tu n i nehuen, vires amifi,
onus lufiinere amplius non valeo, jam vires
m e z runt f r a A z , exhaultz, oneri deinceps
non h m par.
D e u i fa n i n e h u e q e n , jam efi v, rum rude donatus.
l i z e i pepilabui pc~ilvuZnoal, ad impolfibile
nemo tenetur , quis potelt contra torrentem.
NehuegenolzL mencutuabui, carens viribus,
Sr onere careat oportet.
Nehuen mo cupalgen , vi coaAus , invitus
huc perduAus lum.
J f u n a hucztu , homo parum utilis , exiguze capacitatis.
MZepmchi che, nos numerus rumus, &
fruges conhmere nati,
JL?epmimi, tua opera non indigemus,
lupervacaneus es.
Y a v u anca che , robore corporis & firmitate przfiat , corporis viribus przcellit ,
przvalidus efi.
Melige , confpicillis utens.
T 3
Cume

291

Chme adgei vachi huentu, laetilfima hominis facies , pulchra , venufia,

A d i n i Chao, patri Gmilis ell, patrem
vultu Sr i n c e h refert.
T a m i conigemonz c&tu, nieimi veichi cott u , hoc n z v o in lucem editus es.
Vachi Zihue mo opun gelai, in hac vita nihil e& omnibus numeris abfolutum, aut undequaque perfeEtum.
Chillcatun mo Zlumhdn, virum Itudiis amifi, oculorum lumine rum orbatus.
M i ghmamom v. m i ghrnauyeum Zlumzidim i , quod modum lugendi flendique non
faceres, v i h privatus es.
PeZocaupuebui ZZnmhdZu , vei n i duam ZZechz;
le videre czcus fingebat , & quod fingeb a t , vere cupiebat.
C h f a piZuan em ! allchduampuedan em!
obrurdelco , aurium renfu deficior , auditus
me deficit, dererit.
Chmpemcauguez chmpemnolu , Gmplex apparet , Gmplicitate caret.
PiZucauabueG mo aZZchZubuimi, non audieb a s , quod te Iurdum Gmulares, aures non
przberes.
Tu n i allchnon nzo YupaZmaIi t a n i rulmen,
elt ob lurditatem excurandus.
L a i ni cuh, manas d u r n amifi.
L a i n i pueuhn, perdidit loquelam,
Patiyu cuuge, imaginare t e elTe Religiocurum.

% 3%

295

Calecapuei tu n i duam , prztextu unius

facit aliud.
Quimlai pigeimi, eihzi mai cagei tu mi
duam, videris nekire cum optime fcias.
Eimi n i ret& em! tu mihi pro fcipione es,
466 D e Veltibus.
VeItis pepium.
Capitis tegmen, amiculum , manahue. Pileus, galerus , chumpzru curtzja Zoyo Crifia plumatilis perpuin,
caniu. Res qualiscunque qua caput involvunt tari Zonco. V i t t a , hzuncha. Vefiis
rtragula pallium indicum in modum Gmplicis reaanguli leu firagulz vel lodicis, in
medio habens foramen ubi caput immittit u r , ut deinde defluens omnia tegat & cooperiat. prim= not=: much.
illud conficere, machnn
Induere, machntun, Magnificis operibus ac variis figuris piaturn,
huirin mac6n.
Czruleum , caZv& macan.
Tantum in oblongum in utroque latere piAum , ulcu, Ex meris plumis contextum;
colman. Ex rpiKo ac hbtilirfimo filo contextum, figurisque ornatum , Balandran, chme mac&n Vellis Itragula minoris not= ex
filo crarliore contexta, czterum rpira nec
absque figuris , ecuZZ. Alia Gmilis not= red
ejusdem unius coloris & line figuris, #onchu , poncho. Vefiis firagula cralla vilisq u e , d t o , h u i i i , Vefiis Europza, Huip6T 4
tu
?

tu. Stragulum, c6du. O r a , limbus, comallhue , chunai. Taeniola vel funiculus quo
veltis terminatur , affirmaturque , huachhz.
Zona , cingulum, tariknohue.
Femoralia ,
charahuzlfa.
467. Induere veltem, ad rpeciem fe componere , ornare , przvenire , jepilun, Eleganti, eximia velte confpicuum eKe , cultu
corporis przltare , fulgere , praelucere , tucutuun. Cingulum velli ltragulz luperpofitum, ZZochof.hperimponere , Zlochofn. VeRem deponere, pallio fe expedire , caligas,
femoralia detrahere , enfem e x vagina educere, gladium firingere, Zluchud entun. 470
Tego , operio , cooperio , tacun. Veltibus,
ltragula re operire, taucun.
Quo Le operiat , dare , hmhmun.
Involvo , implico ,
i m p o h , chiimpoln. Nudo, denudo , velle
aliquem exuere , Ipoliare , moZZknon , tampaZentun, Veltem deponere , veltimenta abjicere , tampalentuun.
Nudus , omni veBe
vacuus , moll , tumjal.
Nudum ambulare ,
moll iaun. Vefiem eKe laceram, obColetam,
ZZigoin , h u e r a n , huedan,
Pannis obfitum,
centonibus male te&um , pannorum eEe,
guebunn , pilquegen , titunclen.
Rumpo ,
k i n d o , dikindo , huircdm. Veltibus deterendis ac dikindendis natum eXe , in vefiium
cultu negligens , huillhuilln. Dilhtum eKe,
naltfuknopran,
468,

93 m

297

468. Exempla, Ciime adz ta ni elun tva

Hz&zca, vefiis huic Hirpano apte convenit.
Chme a d i tvei ZZanca t a mi lonco mo, ilte
lapis pretiohs mirum quantum caput tuum
exornet.
Adtulabin chumpiru, pileo non rum a[luetus.
Conmlbige t a ni chumpiru t a m i chao,
apte mitte pileum in caput tui patris.
Entuge ta m i curtzja hueni, dugulelmu
Patiru , juvenis aperi caput , dum Pater tibi
loquitur , v. te alloquitur.
Czime huelui t a n i chumpiru, meus pileus
jam detritus , dilcilhsque elt.
EZugepraimi montira , non mereris pileum venatorium.
Epu adgei ta mi pepium , v. e j u i t a n i ad
t a mi j e p i u m , v , epu rume pepium geirni,
duplicem veltem habes, uti e. g . planeta e x
altera parte nigra, 6r violacea e x altera parte.
M h a I u e i m i puine mucun , vefiem tibi fieri
curabo,
L l u d g e i vachi macun, h z c vefiis eft detrita.
Calli n i n u p e n i deumalel vachi chnai,
hanc oram, hunc limbum mater mea lola,
nulloque adjuvante confecit , ablolvit.
Elugen p i n e c&du , firagulo donatus .Cum,
firagulam dono accepi.
P u l a i vachi charahuilla , h z c femoralia
T 5
me

me non capiunt, runt nimis angulta.

MoZZknobimi teye cun6vul tu ni ecull mo,
veimo tampulknogepe piueimu tu Dios, quemadmodum tu illum pauperem h a vefie fpolialti , ita permittet [celerum vindex Deus ,
u t t u quoque tuis veltibus priveris, [polieris.
Vuchi mucun mo aldzin fz$untu tuucuge
em! utinam velti hperltes lis, & valeas,
469.
Veltes Muliebres.
T o g a , vefiis , chumal, chone, Capitis ac
[uperioris partis corporis involucrum, icuUa,
Zona, cingulum, ncrhhue. [e cingere , p r z cingere , nzicrdn. Farcia, mamillare, chumpi. Sandalium , [olea, gueIIe, Fibula, huitahue. 749. Infibulo, fibulam injicere , huitun. Aciculis prehendere , figere, tenere,
chdln. Res prehenfa, chhl. Acus & Gmih a , chdlhue, Peplum, veltis ltragula, macun, ecull, ulcu, r d t o , hui@i, ponchu, 466,
Calantica , ricinium , maucuZtu , malcantzt.
Capitium, monofue.
Cidaris, coillul. Torques, Zlancutu. Inauris , chupud, Inaures
majores argentez , upl, uple. Illarum anra ,
upl grd. Monilia, puicha. Tzniola , falciola [erica, huincha. Lanea , pollcu. Lamin z rotund= argentez una cum fiylo ferreo,
quo vefiem ad pe&us prehendunt, tupu.
Auro vel argent0 aliquid includere, mhdenchn. Fucus, faciem fuco & pigmentis
illinire, ad lpeciem [e componere, ornare ,
come-

299
comere , pepilun. Pannus rubditius, punlul.
Veltem munire , PunlaZn. Panni, telae regReliquiae , +?guc?z.
mentum , 2l;Pi.
470. Aures excipiendis in auribus perfoCaput obvolrare , perfodere, c h i l l p e n .
vere , munun. Lax0 , relaxo , chZZ6u7z , chi&
vufz. Solvo , diKolvo , ah-igmenta rolvere,
ZZuchuZn. Solutum eKe, ZZuchun. QUOre
t e g a t , operiat dare, mnuln. Cunae, chphlhue. Ligo , illigo , obligo , religo , altring o , vincio, turik, ch6cumn
Pannum, linum tendere, extendere, inhvn,
Pulverem excutere, m6nchhn.
Orno, exorno,
excolo , mhmln
Verto , invert0 , chiguenn,
lpuln Sufpendo , pi6thZn. Pendeo, pihtha
Plico , complico , patara?z, mhchamn. Plic a , r u g a , Gnus, plchu.
Laxa nimis elt Gnuofaque veltis , rugofum eKe , p6Zchan ,
plchalcn, Infantem involvere, reclinare , chadim?$, c6gkiZn.
Convolvo , involvo , involucrum conficere , thincon , chhncon ,tumfoZ?z,
Involucrum , crumena , pera , raccus , vel
aliquid in Iimilem d u m convolutum, alligatum , tarinfu 83 I. mnul 432.
Aliquid
in lacco &c. portare , Innun, mnuZn, mnumn.

47 I , z2fcmgeimi, ipfa pulchritudine pulchrior es.

Aibin cupai, valde compta ac ornata venit.
Tcpean p i h i ladcan piupue , non elt conveniens IuEtibus ille color,
Re-

ReZechi ad caknotuvalai, naturam expellas furca tamen ufque redibit,

Aldhn cuUintun v, aldhn cuIIin uln quina
Zlancatu mo, magno pretio torquem emi.
Chuwztn rapuzgei vachi chaphd, quanti inaures has indicarunt,
Quine rume llanca uli, dedit unam tantum
gemmarum lineam.
Quine p e l , quantum ad monile v. murenulam rufficit,
Petu pepilupuei, dum le comit, ornat,
annus eli.
Pataragelu , verhtus , vafer , verlipellis,
Huichrknoel v. hueralknoel iod hueragei
naltuknoprael, przltat aliquid quam nihil ,
inter duo mala minus eft eligendum. 467.
432. 433.
472. Supellex muliebris,
Speculum, peugueum.
Pe6ien , rumca.
ACUS
, aguchn , cajutira. F u h , phvhll, eoZiu. Verticillus , chinchd, piroi.
Filum,
ltamen, buh, Filum limplex, huinu.
Filum contorturn, tapm vuh , piulu, CraKum,
pingue, mtavuh, Fila decurato ligno convoluta , huillhuan , ehuin, Glomus, tco, tdco.
Conglomero , tcon , tuconn , ch&con. Sportula , fikella , Zlepu. 520. Funis, funiculus ,
tapal. Ligare funiculis , tape,?%, Textrin a , vutalhue, Textrinam conltruere , vutaln. Jugum, grehue. Licium , tonomhue.
Trama , tonon, Ordiri , fononn.
473.

473.
Capillos folvere , turbare , incompta mulier , paris crinibus , roluta aut turbata coma, guenparn , guenparclen. SUO,
conl i o , n d d d f n , nddfcan, Sarcio , rerarcio ,
lapatun ,pecofun , ihualln, ReIuo , dihuifun.
ARuo , nGZcz2fun. Invert0 , verto , chepueln.
S d k r a , Iarcimen , lapafzh, Neo , penfa carpere , trahere quo filum deducas , d u z h z , piuln. Filum inrerere, huiZjan , dichon, Implico , irretio , churnan, paiehaln ,paichaltun.
796.
Linteum , membranam convolvere,
I n orbem
lintea volumina, ullon, impoln
complicare , finuorus in orbem contraaus,
rpiris complicatus , iuln, Pannum , linum
filatim carpere, panni fila dirtrahere , huindZ&n. Nodus, nodum, nodos ne&ere, in
nodo, in nodum ligare, nodis implicitus,
$yon. 813.
T e x o , contexo , p e n , gfireiz.
Impello , impulrus , impulfio , raltuln, Carmino, rztren.
Villus, ponpon.
Villokm
eKe, ponjonn. Pannum defricare , ut villos
excites atque erigas , ponponln , ponponmn,
R e s contenfa , tenra , puf. Arcum contenh u m , t e n h m eKe , $62 f n , p df c l e n ,

Exempla, Meli maZZz2en vuupe vachi caZ,

quatuor mulieres e x hac lana filum deducant.
Que& vu& Zagmabin pipuei, filum rubrum
mortem denuntiat 363. 417. 419, 5 2 0 . 5 2 2 .
474.

473.. De re cibaria, i d , iael.

Panis, cofpue.
Libum, 2'icZ. Ex maicio,
nzlan. Commeatus , annona , viaticum, rogui?z. Caro , don. Caro elixa, lixivia, avun
don.
AKa, t o h , aKum, cancan, recan.
Minutal, r&pun iZon.
Car0 arCa aut coRa,
q u z frigida comeditur, virc6 don,
Caro
falita , condita fale , chnrguz: Carnis lalitz
f r u h , huiLZhuiZZ. Jus, jufculum, corh. conficere, corhn, corhtun, corhcarz.
Condimentum , conditura, ciborum conditio , nunc
ego ita convivis ccenam conditam dabo, ut
quisque , dum gurtabit , digitos przrodat
luos, incan.
Car0 juri inco&a, vaitucan.
Puls ex tritico , hordeo, &c, ficun coru PUIS
e x phafeolis & maicio, pidcu. Farina, 740.
Molo, tero triticum, hordeum, &c. r g o n ,
rgoln, Pollen, pollis, achhl. Furfur, liliq u z , amchi.
Pulmentum, puls ex mera
farina, mda. Farina ex tritico , hordeo, vel
maicio tofio , murpue.
Farinam torrere ,
nzurpuen. torreri curare , murpueln Fari
n a tolta in aqua calida , chedcax. in aqua
frigida , ulpu. Farina tofia mucida , liuechziz
nzurpue,
Triticum coCtum contufum, contritumve , nzhltun , mltun. Tritici , maicii
grana exclura co&, nzotte.
Maicium COEtum , chuchoca.
Tofium , c u t e n , cuchen.
T o h m at h i s foliis inclufum, coven. fine
foliis, cotha, Succus aut jus ex corylls, mZu,
JUS

303

Jus herbarium , mallo.

Illud conficere ,
mallon, mallun. Mala terreltria tofia , cue.
Illas torrere, caem. Ovum, curam. Ovum
urinum , cynohrum , fchyfium , incubatum
nec exclufum, ucam curam.
Ovi album,
albumen, lih curam.
Ovi luteum, ovi vitellus, chod curam. Ovum geminum, epu
quine curam.
Ovum decumanum , devu,
vuta x.
Recens , hue x.
RIolle , forbile,
allue , yavzinolu. Durius , yaviqelu. S u a
t e k e inco&um , tahua mea. Cockrn, a v u ~ ~ .
Crudum, car6, Ex adipe ovum, metaucan.
CochayuyHerbae marinae , Zuche , Zuche.
u m , mhgu, T o h m , cutafn, cuchafn. Cochayuyi radices, 1iq66. Alise radices comefiibiles, gadu.
FruItum carnis inltar ligni carbonibus impolitum, tarzacupuaun.
Cibi r e l i q u k , etchel, Aliz reliquiz q u z cunque , opuntu Res rancida, annola, vetus , corupta , ufintu.
475. Fames, efurire, gnn, gnhn, g6g6n.
Caritas, annonze difficultas, gravis rerum
omnium penuria , villa.
Annonz difficulE h r i r e , Gtate laborare, vi[Ia?z villagez
tire vehementer , a r ~ ~ E&
. jejunum, integram famem ad ovum afferre, relzhuen,
Jentare , jentaculum rumere, n6mz.&z. Coquo, cibum conficere , concoquere , incan.
R a d o , radula deterere, zychn. Vello, pi10s aut plumas evellere , glabro , deglabro ,
ra.n,

304

Contero , contundo , comminuo, mlan, Panem in micas friare, digitis

comminuere , item : farinario cribro hccernere , farinam hbcerniculis purgare , excutere , n6in6in. Dilperh colligere , nuimitun. Olera in ollam mittere, carhman.
Torreo , c o t h m , cotrn , cuchcn, Cratlculz
aliquid imponere igne torrendum, enadtucun. Sub cinere torrere, coquere , cunafn,
Fame deficere , confici , perire , enfin, Inedia cruciari , virum amittere , tetin. Strepitus tritici , maicii dum torretur , tezin.
Languekere , intepekere , frigelcere , tusn,
Rumpi , disrumpi , t ofn. Liqueko , liquefio , liquor , ZZeun ZZuin. Liquefacio , liquo ,
ZZeumn , ZZuimn, Ova batuere , res liquidas
confundere , verlare , ruiln , duiZn.
Olla
nova uti prima vice, domuln. Ollam vapor a r e , uruan Spumare , rpumas agere, torvann. Derpumo , rpumam detrahere , auferre , niwen , gven, Ad ignem calefacere
aquam, vinum, &c. cuvunln. R e s ad ignem
calefaaa , c&vun, Coquo , avuln. Co&m
elre , avun, Efferveko , huadciw , y ofyofn.
Ferveo, vain, Fervet olla @mans, chuZuz. Reco&um e r e , vuZtun, Eduliis concifis refercire , replere , infarcire, gion, gionn,
Menram mappis lternere ornare , inltruere,
eZn me/a, Mappas auferre , menlam tollere,
entun me/& Suum cuique ferculum & daPes
Y Z ~ ~Zaumn.
Z ,

pes impertiri , Y C J J ~ ? ~ ,Cibum alicui p r z bere, iZehz, i l e h n , I n modum fili liquorem

extendi , huilpucnn. Ejusmodi fila liquida ,
huiZpuen, Edere , comedere , v e k i , cibum
capere, lumere, cibo corpus curare, in.
Carnem comedere , iZon.
Frugaliter viver e , tenui cibo u t i , frugali cibo contentum
e r e , muna i?z, S e cibo ingurgitare , omnia
abhmere , viZtuiz , chztf t u n , Voro , devoro ,
helluor , deglutio , I w z , hZZgmn , ztrczimn ,
I.mz&ntzcn, ruZnzc7z, Delibo , I'ummis labris
attingere, primoribus labiis gultare , degullare, cdicimn, g7zctzm.
Sugo , hvircSn ,
TOChUn7Z.
Sorbeo , res liquidas delibare,
ofchfz, o v h h ,
Plenis buccis comedere ,
6Ztamcon, z@agz@ag?z, h$agupagKnoiz, Omnibus a c fingulls ad comedendum d a r e ,
taj2wz.
Cibo hccurrere , rubvenire, chi m f z t ? z . Singulis aliquid de aliqua re a q u a liter detrahere , decerpere , pucmchr?z. Participo, commune habere aliquid cum aliquo, partem rei capere, in rortem & partem admitti, ZZaztpucfu?z. Di&a pars, ZZaupztetzc. 7G7.
Carnem bene co&am eXe,
ollan.
Solo pane verci, panem fine oblonio manducare , payzun , panztnn. Sejunger e , Ieponere aliquid , ph?ztzhz: Stipem cogere , cibum, panem, panis frulta mendicar e , huz;fc&n, Genio & n a t u r z indulgere,
molliter pelliculam curare, c3~zcZcaun. EdeU
re

306

re ad latietatem, huedaiz. Se cibis ingurgitare , ventrem dapibus infarcire , replere,

laburrare , non,
Cibum palato h z r e r e ex
latietate aut pra? dulcedine , tufn. Faltidire cibos, non facit hoc ad palatum meum,
latietatem mihi affert , latietate me afficit ,
latietate teneor, non elt hoc mei ltomachi,
faltidio mihi elt, pueln, Nauleo, nauleam
Putrelco , p e r c m ,
mihi movet , uca$uegen,
vunan, Exedi , confici: tabekere, contabelcere, pivunn, Putris , exelus , pivun.
Caries, mucor, mulcus, rubigo , percan.
Mundo , purgo , detergo, verro , lcopis
pavimentum purgare , Zcpdn. Stop=, le$&hue, Sordes , Zepuntu. Suavis ad gultum,
gultatu jucandus , gratilfimi laporis cibus ,
lapidus, hZiwz6n. Vas in quo cibi reliquias
lervant , conlervant , relervant , rebzk.
476. Exempla. NumdZeZan, Sum jejunus,
Relihuegen , jejunium naturale.
CofpueIen , cedo panem.
VzZZt-Ubi puine cofpue , panem integrum
ablumpfit,
Cofpue ipuelledin , mZan n o , malo panem
quam libum comedere.
Huema cof p u e iabun , iZon n o mai, magis
mihi pIacet panis, quam caro,
Chumcaf2cofpueabun genochz huinu ? quomodo lcindam panem absque cultro?
CofpuevaZJin ta ni rgo , mea farina curavi
panem fieri.
MUY-

&hcrpueZelen ta nzi n u p e , cura ut mater

tua mihi farinam torreat.
RgoZ-JaZbimi t n mi caclzilln cam? an molendum dediRi tuum triticum ?
Ella ellape v. ella avz@e michi C Z L Y ~ ~ fac
Z ,
lis, ut h a c ova nec nimis dura Gnt , nec nimis mollia,
Allue cancaen vnchi c w m i z , h s c ova velim Iuae tefize inco&a, a t mollia.
Allae nvhfici w c h i iucaa, hic cibus elt
remicrudus, remicoCtus,
EYtfutovbigc vcichi clznlln , rpumam huic
o l l z detrahe , aufer.
Dcui t n in inbueZ, jam hora, jam tempus
elt rei gerendze , tempus nos ad prandium,
c e n a m , ccenulam , jentaculum , merendam
vocat, jam eTt tempus capiendi cibum, curandi corpora, cibo curandi corpus,
EZy nte/a, menlam infirue , mappis Rern e , esfirue conquilitirfimis cibis.
Iuz~n?z,me ad prandium confero.
Reian fiipzcei u* p i p u e i t a ni duam, nihil
aliud quam cibum, potum cogitat.
Chem i h i m i Yume , nimium cibo abfiines , nihil comedilti omnino.
Ihzbedunnzpuelan , non amplius eCurio,non
lib e t amplius.
Ophjui n i p h t a , jam ratis hperque comedi, ratis, abunde efi.
u2
Mna-

308

ilfizatubige acichi raZZi, agedum , abrolve

ferculum tuum.
Calli Zachi, hucdachi, ventrem nunc non
mortem curo, moriar at moriar latur.
Dcuma tu n i imo?iz, v , deuma t a ni iuyen
zi, i u y e u m , r a p i t u i , polt rumptam menlam,
ccenam, prandium vomuit.
Epu duam uz2azt tutcZvaZai, nemo eadem
diligentia & lorbet & inflat, nemo eodem
aftu & inltante lorbet inflatque, nec lorbens
inflat, nec inflans lorbet.
477. Potio , i z , phtun.
Epulum , convivium , cahuin. 692, Parentales e p u l z , chru cahuin. Epulum una
- cum laltationibus, cantu, mufica, nuin, cunp i n , calcutun x, Potus, potio , PhZcu. Vinum , vinu , curh Pi~Zcu, Potio ex contritis,
Potio ex hordeo,
contufis malis, chicha,
mudai. Ex maicio, hucicon. Farina e x gracum
no tolto cum aqua calida, chedcan.
frigida, hZpu, hZZpzcd. Illam bibere, hZ&udn.
Potio e x maicio melioris not= , muf c a . NB.
conficitur e x maicio a mulieribus przmanTo, 8r in praxi luccedit , u t eadem opera pediculos, uti lolent , dentibus conterant &
maicium, ungque in vas paratum expuant,
H z c confe&io vocatur hlan: ita przmander e , hlaZn , hlnntun,
Tomentum, f a c e s ,
Zlid ,perpcr. Dari, ZZid?z,pcrpern. Sitis, huim&n.

246n. Hauitus, o'~0ln. Bene potum elre,

ingcn. Vino madidus, vino madere, vaEbrietas , ebrium , vino
cillare , cagennzmz
obrutum elre, gollin.
Cantharus, amphora, urna vini , can cur&pulczt 'J.cdru pulcu.
A q u z , can co.
Parum vini, pichin vinu,
Bibitor , bibax vini , p6tztvi7zz~puclu, phtuni7zuvoe, $ h k u k d z i , pz.ituvinzcyuechi, pzituvim t g e c h i chc. Abrtemius , gzriuzuinzcrzolu, aihai7zunolzc.
478, Invito, aliquem ad convivium VOcare , mageZ7t. Vocator, invitans, nzagelqucZZL. Cotlvii-a , convio interelre , snagen, magcfun.
Coni-ivium inrtituere ad occidenBibendi tempus
dum aliquem , magcnsz.
obrervare , occafionem captare, collctun. A d
convivia circumcurhre , ca/zztziz cahuin iausz,
Quzrere , inveltigare quod vel ubi bibat,
gdotzzsn.
Opportune, tempekive venire,
fcyzn. D a r e , ut liberal1 haurtu parem benevolentiam praefiet , m u n i ~ n
, ;IIzzmxuan, Carnem ad convivium conferre, contribuere ,
nznvun, Potum , mcszczuz, 2~zcncufun Sitire , Z L ~ Z C O ~ hztizthan.
Z,
Bibo , pot0 , p6tun, in.
Haurtum h m o , pztinesztu;lz, yuinentcun,
Compoto , Zlazhz , ZlazQhzn
9licui propinare propinando p r d e n t i , ragifzn , faginn,
ZZuiipan , cachdn. 766. Abfenti cuipiam bene
precari , mari nzari, ,4ccipio, tavn. Ire ad
u3
rem

310

rem alibi deponendam, elpun, Intro portare , tuculn.

Acidum , acerbum , amarum
effe , fn6tun. Experiri , delibare , gultare
cibum vel potum novum , inexpertum , muirn, Vomo, evomo, rapiiz. Locum procurare , dikedite , decedite , abkedite a via ,
expedite viam , detur locus , huellintcun,
Manticae ad portandum in equo oenophora , chincull.
Fluo , commoveor , confundor , clcofchn.
Torrentis inltar fluere , huichhlln. Stillo , hztidn , huidhuidn, Ex plenitudine rumpi , dirumpi , huifern, Effluo,
effundi , hueiun , uyhn , Zludtzpan , Zludchutipan. Diffluo , perfluo , guttatim liquorem
exprimi , cludua. Vas grande , in quo POtum lervant , conlervant , mencuhue. Aliud
vas majus , majoris capacitatis, carca. 0perculum , obturamentum , gdihue. Occludo , obturo , gdin,
Lutamentum , lutofa
fimbria , pllco~z+ Evacuo , depleo , exhaurio,
vacuum facere , huelliln , huellitun, Impleo,
expleo , repleo , opuln. Plenum elTe , opun.
Capio , munan.
Superfluo , redundo , chulun , chz;fiz. Conhmi , evaporare , ~ p n ,
u.i.iun. Detineri , h c u n . I n utres aut vafa
oris anguIti liquorem infundere, vel in aliud
vas invertere , rduntu;lz, Supero , hpereKe,
puchun. Redundantia , affluentia , puchu ,
opuntu.
Cibi reliquias l e g q e , colligere ,
chigen. Mikeo , admikeo , permikeo , rei-

puln

jr

pulfz.
Mixtum , permixtum, promircuum
effe , reipun. Invitare ad faltandum, mima%.
Ad finem vas pervenire , finire, Zlidn , ZZudchun. Cochleare ingens ligneum, ad cujus
extremitatem anguftiorern os applicant , ut
potum qui alteri extremitati veluti vafi infunditur , alacres hilaresque quam copiofifGmum excipiant , pacnchn. 795.
Cranium
hoftis ab ipfis occiG , quo veluti v d e Gbi
invicem propinant, raZZzlz'Zonco,
Vino , POtu vacillare titubare, tantaniz, Semiebrium
eEe , cage?znzmz,

479. Exempla. Tz$ale cahuin , cach6~zgehueZuni, donec eris felix , multos numerabis
amicos , tempora li fuerint nubila lolus eris,
M i ztabzcel IgZeJa mo , amoimi cahuin mo
quando erat adeundum templum, cauponam adiilli.
Hi 96tun nzo nllczi~~z~ananzelai~~~i,
ut biber e s , non interfuilli Sacro,
Hzrelli pzilcu v. phlcu nzo, cantharus ert exhaurtus , vacuus,
geZai mkzt vachi v6Z mo, in hoc vare nihil vini luperell.
Pulcu entulbige, da illi bibere.
LLaz2paeinti , cachheivzi tibi propino ,
prEbibo , tu= libo fanitati,
E p u mztu v anti& mo phtuprai, biduum
,dedit exhauriendis calicibus.
~

u4

AYEO-

Amonzariabuiini v. m i amomariabuel v.
deui t a mi amamarimeabued, phtumeimi, maluilti interefle compotationi , quam orationi,
M i nhbiztm 'it.mi n3n mo v, mi nhbied chaTU tu mi putuam , mnatupeimi , toties quoties cantharum ad bibendum arripis, tibi e
manibus excidit, elabitur.
Incupai , venit vino madidus.
Tva mi pichi ovzillge, accipe tibi hunc
haufiulum , hoc val'culum.
Tvu tu m i pcgeZbin, hoc tibi ita adbibendurn, u t nee gutta hperet.
Ancui tu n i ped, pumex non z q u e elt
aridus, atque ego v. hic elt homo.
Reputupuei , bibere elt h u m unum neceXarium , h u m unicum negotium,
Vei n o ! abfit , n e Deus liverit, Deus Superique prohibeant.
Tu m i mapuchegcn mo gollingueimi, quatenus Indus es ebriofis vinonsque annumerandus.
gollinche g e i piam , dicunt illum ebriohm
effe ; ebrietati , vinolentiz , temulentiz ,
crapulz deditus habetur , audit.
Tva mencuhue phlcu n i a c h n o m , his in
vafis apportatum fuit vinum.
Nillavalge p i n e can phlcu , mitte petitum
cantharum vmi.
I a n @lZcu, non bibo vinum, rum abltemius.
Tva

Tva tu mi PhlcuaZ, en unde potum conficias , ecce materia potas conficiendi.

RehZueicon illebin, non bibi nifi potum ex
maicio , illumque inferioris not=,
NuelIin gelai? an datur locus?
Ancaple l e i , l'umus in medio vafis.
Iod ancaple c o n i , plus quam dimidium ek
abl'umptum.
Chme anhlelu fananadpralni, bene pofitum , locatum, collocatum , cadendi periculum non incurrit: abeR a deliAo, qui fibi
cavet, aut delinquendi periculo non fe exponit,
Vezpe , ventenpe hfficit , l'atis , fatis efi.
Inche i a z ~ l b i ,~ zego illud attuli , adduxi ,
I t e m , portavi , avexi , abltuli.
Inche tavlan ego nihil accepi , h u m expers,
gelai t a m i e h g e a m v , eZugeaZ, tuteZpnZaimi, tenpalaivzi, fero venilti , Cero venientibus of&.
A b i , gelai gehuelai, a&um , peraAum ,
venit finis, nil amplius hperefi, valete,
Iegepai v iepagei, Dominus, polreflor repetiit , tulit l'ecum,
Tutele dgu peunzauain , dimilfo holpite ,
non abibis impunis.
Ui v , uy6i t a n i lonco v. t a ni duam, perdidi v. perdidit judicium,
Jnau inau p6tubin , pitiKavi.
171011 quine cuyen mo ap6nzpuei p i n e menu 5
cue

314
cue phlcu fingulis menfibus a b h m i t urnam

vini.
NahueZgrh c6Za venten iod p6tupuei Pichihuala mo , v. Nahuelgrh n i p6tun cDla vent e n iodi Pichihuala n i putun mo , Nahuelgr6
ter tantum plus bibit , quam Pichihuala.
480. D e Anima,

Facultates illius Virtutesque.

Mens , memoria , ingenium , voluntas ,
judicium , decretum , propofitum , duam.
MeminiKe, memoria vigere , reminikor , recordor , memoria teneo , duamtun.
Intelle&us , intelligo , capio , percipio , non me
fugit, puimn, Voluntas, bene v. male in
aliquem animatum eKe , d u a m piupuc. 460.
I 99.
Scientia , prudentia , prudens conjeEtura, re&e conjicere, rem attingere, rem
acu tetigiEe tuten.
Judicium , rem reAe
aeeltimare , expendere , re&um judicium facere, chme topuin.
Fides, vera Religio,
credo , pro certo habeo , fidem alicui habeSpes , rpem concipere , in
re , mupiltun,
magnam lpem venire, in rpem non dubiam
adduci , calet animus lpe , in lpe h m , hgelg e n , yav6lun. Charitas , pietas , aihn , puellun, Jultitia, zquitas, jus, facere quod jus,
quod aequitas poeltulat , mujigz topuin. Manhetudo , lenitas , mitem, manheturn , miti
lenique natura , tra&abilem , placidum elfe
?nun-

mancha dz~am.

Milericordia mileratio,
Bhrenien. Obedicommileratione tangi
entia, obedio , pareo , obtemper0 , oblecund o , oblequor , morigeror , morem alicui ger e r e , alicui v. ejus di&o audientem e",
inautun, inaitun. Fiducia , fidentia , alicujus
fidei credere, aliquid cornmittere, eZduam.
Liberalitas , largitas benignitas , munificentia, fuit erga me beneficentimmus , munificum le in primis Sr liberalem in me ornando 8 augend0 le p r a b u i t , exhibuit, c6melcan.
Moderatio cupiditatum, cura & fiudium corporis 8 animi continendi, domandi , nieun. Patientia , tolerantia , labores pacate & moderate ferre , yavhduam. Gratia,
gratus animus, memoria beneficii , gratificor habeo gratiam, manum, Remuneratio , przmium , merces , remuneror gratiam rependere, referre, tafmanum. Fortitudo robur animi , nehaen. Virtus p r s [entia animi , vir maximi animi , magnanimus , dihsce Dignitatis cura , pramun. Veritas , verum , mentiri non eit meum, nzupih, le0 dgu. Amicitia, animorum lumma
conjunEtio , huenuizm , huenuihuen.
Corre&io fraterna , glam,
Cautio, documentum ex proprio vel alieno malo, experientia,
pelelaham, Abfiinentia , frugalitas , hZZhuemtun. Sagacitas , verhtia , firatagema, Ar-'
gum iplum aut UlyKem fallere polfit, gnen.
731,

3'6
731. c6me gnen. Bonitas , probitas , chmegen. Bonum, chme; e l k , c6men. Velox ,
pernix , celer , agilis , citus , t&f,
Sic eKe ,
t&fk Cito , citimme , t6f t u . Cicur , domefiicum animal, c e l o ne fide lereno , cave
tibi a vultu blando, fludtus mutus, huimStabilis, diuturn.us, yavd, Certum , Zee6 dgu,
ProfeCto , le6 , mugel,
Mundus, purus, lautus , purgatus , Zz;f ; mundum ene , Zz;fn,
Mundo , eluo , purgo , expurgo , detergo,
abItergo , P e n i t e n t i s Sacramento aliquem
expiare, a peccatis ablolvere , Zz$n, Zz;feZn ,
Zifelcan. Animohs, alacer, fervidus, audens,
impiger , impavidus , huentu , huenchu. 741.
Pacificus, napen.
Pacificum e r e , napenn,
Senfim , placide , moderate, paulatim procedens , allue che.
Taciturnus , honeltus ,
pacificus , nom, yom, Gc eKe , nomckn. Affabilis , humanus , comis, chnze duam , cDme
piuque gelu. DoAus , eruditus , litteris perpolitus , doArina excultus liberali & exquifit a , quimlu. Validus , fortis , viribus & animo przeltans , yavu , cona , huentu. Virgo,
j e h u e n t u n o h , Dubito , anibigo, haerere in
aliqua re , hzGtare , duamcden. Dicere quod
ad rem pertinet, cum r e , de qua agitur,
omnino c o h s r e t , k i t e & in loco didtum,
huz;fdugun, Plane , aperte , emendate loqui,
ritodugun.
Tranquillum , quietum , pacaum eKe, paillabn.
481,

48 I. MeminiKe , duamtun.
Comprehend o , cogitatione aut mente comple&i, Po%duamn. Pendeo animo, lultinui me ab omni alfenlu, epuduanzn, Captum meum non
luperat, hoc mente & ingenio facile aKequor, puduanzn. Credere, obedire , le Tubjicere , lummittere, nziqeltun , mupiltun.
Oblervo , colo , vereor , revereor , 7Upui7z.
Subvenio , Succurro , fubfidio aut auxilio
eXe , auxilium , opem ferre , puellun. Laud o , collaudo , laudibus ornare , efferre , extollere, in ccelum ferre , zdmeyen. Submille
fe gerere , de le humiliter lentire, pichilcaun, Admiror , miror , demiror , in admirationem rapi , admiratione affici , teneri,
cachentun.
Obedio, tanchn, Verecundor,
erubelco , pudet , pudore teneri, yelzuen 753.
Scio , cognolco , lentio , puinzn. Doceo ,
edoceo , erudio , inltruo , inltituo , documenta tradere, fidei myfieria rudibus exponere, pro eorum captu explicare , puimhz.
SuTpicor , Tulpicionem e x aliqua re ducere ,
lulpicione percelli , hac Tulpicione percullus
rum, pekszoun
Cogito , mente, animo aliquid agitare , meditor , aliquid intento animo intueri, perpendere, in alicujus rei cogitatione verlari , duamtun. Facio, efficio,
formo, committo, przfio, ego id przfiabo,
vem , rnln , nzOZn. EleemoTynam largiri , erogare, DIOS n i vla elzcn. Alicui Tuadere,
con-

confilium d a r e , p r z b e r e , moneo , admoneo,

commoneo , commonefacio , hortor , glamn.
Dirfidentium animos placare , ad concordiam inducere, revocare, g 6 n , gzivn, Guberno, doceo, inltruo, omni cura incumbere , gnen , gnecan, Animadvert0 , noto ,
oblervo , gpin , inaduamn Bene, probe, re&e facere, huzjm. Optatis fortunam relponf.
dere, rem ex animi rententia hccedere, mann.
Spem h a m in aliquo ponere, reponere, figere , collocare , repofitam , collocatam habere, yaudln. 752. greucun. 733. Audeo ,
proje&z audaciz homo, yovzin. AKueko,
confueko, i n h e k o , dare fe in conhetudinem, callum obducere , huimn.
Manhefacio , feras cicurare , manhetas reddere,
manui a h e f a c e r e , huimtun. Exploro , oblervo , inagnen, Permitto, patior, concedo,
quibusdam in rebus connivere oportet, ne
omnia contendamus , rupal?~. Callide aliquid petere, elicere, exprimere, extorquer e , callida petendi ratio, PileZentun. DiEicilis, ardua r e s , kdau nzlei, cuniun gei.
482. Exempla. Chme mogeum v, chme magen m o , llucan gelai, re&e faciendo nemi-

nem timeas.
1Mi mupium v. mi mu$& mo v. mi mupiel
mo aiecuuge , ama, cole veritatem , tk in finu .
gaude, ride.

Pe-

Pclelduanzgelu , gechi vemhuei, Pikator

iAus lapit, & Rultus malo accepto, q u s nocent docent, a h u s ad lapidem non bis offendit eundem,
D e u t u m n , pelolenin , ala& digelelai ta mn
laiaZ , fac e a , q u s moriens fa&a fuifl'e voles,
Penobihii GZa ta DIOS piaulgenimi, ardua ad ccelum via.
Ta n i chmegen mo ai&vaZi ta DIOS, propter h a m bonitatem Deus eft mirifice amandus , unice colendus , effufimme diligendus.
AZdh vanei n i 9zemeZ , eft in ill0 autoritatis plurimum , vir autoritate przditus , gravis, graviKimus.
AZdh vanei n i p i u g u e , forti animo & excellenti przditus , magnanimus,
L z j g e t u i m i pZZ2 , jam a peccato ablolut u s , crimine liberatus es,
Lihue gei, eft acer , vegetus , acri & vivido ingenio,
Qui?zfupZZzlz p u Patiru tu n i duam ZZe , Religiolorum munus , officium , partes runt zelus animarum.
Pepilknobige ta mi 3Zlu c h z e vemn ?no,
animam tuam virtutibus exorna.
AZZue yavGgechi piugue nehuez duguguelai,
Cor tepidum non profert verba calida, nemo d a t , quod non habet.
Pu MaZZden n o b i ta n i p u h u e n t u kdau mo ,
I n d z Indos labore v. diligentia antecellunt,

320

novali Kdau, d a t u b i h i , labor & conrtantia omnia vincit.

GnetumelIebige , nzz@iltztnoZnzi, G non credis , experire.
Quimllebichi , experiar.
Yavuluge p e n i ! cape animum frater , animum erige, te i p h m excita.
Yavulumn Pu peni emu , Rate animis , adefie animis fratres! ne cadatis animo, ne
abjiciatis animum, viros vos fortes & conItantes praertate.
Chtancaun mo yavuduamgefz, in re mala
animo G bono utare, adjuvat; fi te premit
adverfitas , ne dent Zquanimitas , rolare te
& dic, non erit [emper lic.
LLitulpuechi duam tva , haec elt caufa cur
inceperim,
Chmei c&melcaun , laudanda elt Holpitalitas, erga holpites , proximum benignitas,
humanitas.
Ala6 c6melcai tva v. aldh cdmelcan gei,
maxime prodert , conducit , adjuvat,
Chmelcainzi, bene feciIti
Q u i m n nihquebimi ta DIOS, k i o te Deum
amare , colere , diligere.
Czimeabui DIOS tu ni aiiqeabum , utinam
omnes Deum 0, M. diligerent !
Chnzei tu mi g6nzadiel t a mi huerilcan , bene facis dolendo de peccatis tuis, deflendo
peccata a te commiKa,

Ma-

329

Jfurzchi aiziluiz ta w i 66re~zieudih, propono quod nunquam tui Gm milerturus.

Peyepeyepuebin tu n i huerilcun , lemper
mihi verlantur ob oculos peccata mea, peccatum meum contra me elt lemper,
Quinelelai puduanz egz , v. puinelelui n i
piel ggm , alia aliis mens efi, inter le vehementer diKentiunt, non elt eadem omnium
rententia, quot capita, tot lententia
Chana2knoJiz tu ni piupue , dedi ipG rationem me= conrcienti2e , omnia interiora
mea ipG manifeltavi,
Inche iom tutelbin vuchi dgu pzllei tu pulzuenfu, h u m cuique pulchrum , quilibet nbi placet.
Quinechi t u t e i , marichi tutelui, G lemel
faplt , centies deGpit , invenit interdum cceca colurnba pirum.
Manchu huentu , Fabius cun&ando reltituit rem.
Jfunchnn , munchacan , feltino lente.
Duumtunzn tu
Chrzl/tianogen v. C h i /tiu?zogeeZ , reminikimini vos Chrifiianos
ere.
Huema topuibilu tu ni dmnz , huelelui, malis imminentibus occurrendum , ne erres,
praxavendum,
Iod puimchi che h!ueZeZpei, quandoque
bonus dormitat Homerus.
l o d puinzh cz~pu@e,do&ior accedat,
X
nfa6

330

nfarichi iod gztimchi chc m o , eimi iod guzmimi, ipra fapientia, rapientior es,
ViZZ q u i m i tu DIOS ta in pizque pZe , nihil elt ta abditum & occultum, quod DEUS
non videat , ipros animi fedus exploratos
habet , omnes animi latebras penetrat , intimosque receKus callet , cognokit ac penitus introfpicit.
Chme che getui, ad frugem bonam le
recepit, & a vit= turpitudine recedens honeltam vivendi rationem iniit , fulcepit.
TuteZcZechi glum pelelduami p u nun , monitum h o tempore & loco datum infideles
ad fidem, malos a vita flagitiora & impura
ad honefiatem reducit , traducit,
T u t e acuimi, tutelainzi,
in tempore veniRi , opportune , tempefiive, opportuno
tempore.
HueringeZu yehuepe , h a x non ad me , fibi
male confcius erubekat.
Marichi v e i p i e l i , mupiZtz~huelaiaieimi,nec
jurato tibi crediturus rum, etiamfi Divos
omnes contefieris,
Inaitugeai DIOS n i piel , mugeltugeai tu
DIOS, lerviendum elt Deo.
AZZc6Ilen t a mi aidbiel ta mi ChrzpianageaZ , audivi t e velle Iacro fonte lufirari,
baptilmate initiari , Chrilticolis , Chriltianz
& orthodox= Religionis cultoribus annumerari.
Eimi

Eimi mo yuvhluquen, in t e confido,

Inch n i piel c h i h a , meam tibi oppigne-

ro fidem, obligo , obfiringo , interpono, tibi hoc polliceor, in meque recipio.

Aldhn munum& tu DIOS tu n i cdmelcaeteu mo, DE0 0. M. gratias pro praeltitis mihi beneficiis a g o , habeo.
Inaztu6ige tu mi topuiel, morem gere
diAo audiens efio.
Quinei n i pichi duam paucis te volo, habeo negotiolum.
E a pienu, rerpondit mihi : etiam , ita.
Cdmelcuge tu mi aihprunoum, ut dent da,
ut faciant fac, ut ameris ama.
DIOS n i piel t a in a i h u n , hoc elt p r z ceptum meum, ait Dominus, ut diligatis
invicem.
Inche ta n i vamgelu Mzyajipuen, eimn
aZZchtuleaimn , Sacris operanti vos attenti
coop eramini.
Ineke chnze chelan caw. ve? an me eRe
make fidei arbitramini ?
Chmelcaun gei vachi mapu m o , floret hic
loci officiora in horpites humanitas.
Pramun gelai vachz huentu, dignitatis luiz
curam non habet homo iCte.
Chmelcai n i pigen officiorus , horpitalis
habetur, audit in horpites comis, perhumanus,
Yavuduamlu nopinvalai, audentes fortux2
na

332

2%

&

na juvat timidosque repellit,

I n c h yavhgen v. yav6gen inche , pipuei t a
mapu che , Ego , inquiunt Indi fum validus, fortis, viribus & animo praeltans alter Hercules.
H u ef a que hzLentu neyumel nacmprapuei,
nemo tam malus, u t femper 8r in omnibus
malus fit,
Tenpalaimi tu m i gncncaiabubiel , multis
tibi opus erit ut illum fallas, decipias.
CzLniun gei eIla que dgu , i n e i yovhabui,
non ell cujuscunque ardua & adverla fuperare.
A Z ~yehuivnli
~ I
arelen p i n , magnum pudorem infundit mutuum aut commodatum
petere.
Yehuelcabin , affeci eum pudore.
Tepenclei, eIt hilaris , jucundus,
Rita peuman , fortuna fecunda uti omnia
peropportune cadere , e x fententia cedere,
AroZ pegeadui tu peuwza, non tibi perventos aKa columba venit,
HueZe peuma fortuna adverfa,
&to peumagen e m ! nihil Itabile fum expertus , inconkante lemper fortuna urus,
DIOS ni piel rapuilabiwai, veimo aZhue ni
ruca mo upe pigeaimi, Dei mandata non obfervas , ergo condemnaberis.
Raguilabimi t a m i Topuieteu veiwzothphgcnimi , Superioribus debitum honorem ,
obe-

333

obedientiam ac obfervantiam non praAias,

igitur vapulabis.
Cfinzei nzi raguibiel t a mi chao, t a nzi nuque cui: vei n i raquibiel cai, parentes runt
honorandi , quapropter ego quoque illos revereor & honoro.
Quidu tpubi t a n i peni raguinohilu t a n i
&ao, contra reverentiam parenti debitam
ipre his manibus fratrem h u m verberibus
patre inconrulto mul&avit,
Hueracagei rapuigenolzb , procaciter cum
ipfo a&um eli, petulanter illum del'pexerunt, os importuniKimum ipfi olienderunt.
Pichilcuumege voch6nz tu m i papa2 nao,
agedum fili, h p p l e x ad matrem accede, ad
ejus te pedes abjice, eique te hbmitte , ut
tibi tui deliAi gratiam faciat , veniam ac impunitatem concedat , impunemque te dimittens in prifiinam gratiam amoremque priltinum te recipiat,
gepai m a p u mo La n i rapuigeam pu ulmen
mo, ingrerl'us eli Provinciam , ut a Caciquiis munera ac honores reciperet.
nelIipupuen ta n i umomarial v. amomarian
pipuen , cupio , defidero , volo orare, recitare preces,
ni votm d u a m i v. dzcamtzquei, de filio fuo
cogitat, meditatur.
Duamtupuei ta n i ufitaial, iter meditatur,
cogitat de itinere faciendo.
x3
Pe-

331

223 &

Peknobige f a m i luiul, memento mori , fac

te nunc moriturum.
Peknobimn tu ma apogeal, imaginamini ,
animo aut mente fingite, concipite vos futuros e r e Superiores , Duces, Reges.
Chao vemgelu topuien , Supponite me patrem eXe v. habete me loco patris,
Pen; vemgelu fopuz'eihzi, fratris apud me
locum obtines,
Glum gei v. c6me glum gei uuchi Huinca,
optima monita , documenta , confilia dat ,
praebet Hifpanus ilte.
Glum gehuelui mapu mo , caret nunc Provincia viris do&iKimis & timentibus Deum,
quos in confilium adhibeas , quibuscum
confilium ineas , qui populo dent falutis monita, & a kelere ad frugem bonam revocent,
Glamuge , iplemet t e admoneas, nec opus
fit, ut alius monitoris apud te fungatur officio,
Inche n i ui6eZ t a DIOS, DEUS meus &
omnia.
no duguimi, concinna fuit Sr elegans tua
oratio , feltiva , compta , & tempeltivis jocis
alperla , peracutisque rententiis condita.
Chaftumabige tu m i pu caine , JESU
ChrzJo n i piel mai, inimicum tuum vel cum
p r o p r k vitae periculo defende , nam ita
JEhs Chriltus Deus & Magilter nolter docet , prsxipit , jubet,
Cheu

336

% % da

immoderatius egiai, hperbius te gelfifii,

nimius & intemperans in eo virus e s , Ggen,
&entun.
Amens, demens, Bultus , huedMendaciorum
h u e d , chmpem , renmalu.
a r c h i t e h s , fraudulentus, Sycophanta , totus e x fraude & mendacio compofitus, 60zlla , gnencavoe , coilla canzan. Malus, huern
duam v. p i u p e nielu, Trux, crudelis, huera
huentu. Segnis , negligens , rocors, languidus, remillus, piger, defidioh, iners, chavb.
Nequam , furcifer , veterator, verfipellis
l-celeratus , nua. Rebellis, perduellis, auca.
Audax , proje&s audacia homo, nedguen,
Arrogans , inIblens, elatus, qui nimium fibi
h m i t , arrogat , huichatuvoe , devhprauZu.
S u h r r o , dalluvae, Superbus, tumidus, inflatus, luperbia tumens, qui le gloriole h[picit, alios fafitidit ac delpicit , raguiun, raguiupran.
Affeaare gravitatem , reveritatem , auaoritatem , tdpuerchn. Simulator,
Gmulandi arte eruditus , vitia infucare , probitatis lpecie occultare Budens , kiens , epa
piupue , epu duanzgek , pataragelu , vurihtuche. 225. Perjurus , perjuriohs , perjuro ,
pejero , y'urapran.
F u r , huenevae , huenen
caman, Abigeus , abaAor , huinca. Latro,
homicida , Zagmche,
P r s d o , graKator ,
muntuvoe, Adulter , machus , damentuvoe.
489, Loquax , dicax , papaf, huiZZmen. Avarus, mirer , lordidus, tenax, rc&, rhcu.
Sto-

3 $7

Stolidus , fiupidus , vecors , attonitae mentis

homo , c6mpem.
Perverhs, pravus, difiortus, qui exrpedkationi, quae de ipro adolek e n t e habebatur , non rerpondit , led pravis
& corruptis moribus evalit, czinz;
Magus,
llrix, lamia, calcu, machi, anchh nznlZ62en. 681.
Incapax conlilii , glanz-dalnolu.
384. Decipio , fall0 , deludo , imponere
alicui , verba dare , fraudem , fucum facere ,
gnencan. I n errorem aut fraudem hominem illicere deducere , inducere , impellere , circumvenire aliquem allu capere gneknon.
Incautum excipere , imparatum occupare , opprimere , gnentun , uduamtun,
Oblivilci parum de re cogitare, laborare ,
rem parum curare, excidit mihi nomen, ZLduamn, 844. Memoriam deficere , vacillare,
labare , intercidere , jam me fallit memoria,
memoriam amili, perdidi rume duamn , uyen,
upan) goidn, Glorior, rapuiun, Se de viribus & animi praefiantia jaCZare , huenfuun.
Efferri erigi , attolli , hperbire , inlolekere,
intumekere, rapuiupran. De potellate mentis abire , furore corripi , goidrumen, P e r
inconfiderantiam res vel verba commutare,
a b u h s verbi multa Iignificantis l a p h ling u z aliud pro alio enunciantis, puenan.
Titubo, haeGto: nec vox illi , nec lingua
conllitit , vox illum & oratio defecit , cux5
vhllu)

vdllubm. , Carminibus aut cantionibus , ut

quis obmutefcat , efficere , gpemn.
Loquelam deficere vel e x nimio fomno aut e x immoderato affeRu , gchmn, Aliquem injuriore & indigne traRare , vexare, exagitare,
hueraln , hueracan. Damnum inferre, hllhan,
hlluatun. SeneRutis vitio denpere , deliraFafiidire aliquem , arpernari ,
r e , umenn.
defpicere , contemnere , maritum illum dedignatur , huerinpen, Pecco , delinquo , culpam rufcipere , facinus , malificium committere, aliquid in le admittere, rcelus perpetrare , concipere , fcelere fe afiringere , obfiringere, culpam contrahere, huerilcan,
Err0 , in errorem labi, delabi incidere, errore capi, crin Sui nimium tenax, avarus,
rch. Avarum eKe, rchn. Alieni cupidus,
culmen , cuniln.
ObtreLkator , maledicus ,
detrahere abfentibus, alicui vel de ejus fama detrahere , domdomn. Cum aliquo de
re aliqua rixari, inter fe jurgare , digladiari,
jurgio contendere, guehuan , guehuatun,
Vociferor , clamores edere , puehuenun. Litigo, contendere cum aliquo , tein , lucan ,
Zucatun.
Inurbanum, rufiicum , fuperbum
eKe , conaln,
Pudore fuffundere , afficere ,
yehuelcan. Falfum alicui affingere , falfo illum criminari , calumnior , vutalcoilladugun,
PiZeZpran, punchuln. De aliis hic illic male
loqui, pijzyen, S e ultro alienis rebus ingerere,

340

ripio, rapinam, exercere, muntun , notu

muntuun. Veneficiis explorare ; furem indagare , in auCZorem inquirere, munun, munuZn. Pravum ingenium, perverla indoles ,
huelu duamn. Contra atque aliquis opinat u r , accidere, huele duamn
Aliquid malitiore , fi&e , Gmulate , non e x animo , in lpeciem faEtum, huente duawz.
485. zxempla. T a mi puinechi huerilcamom le0 ZZhcapueimi, li vel remel peccave-

ris, eft cur merito timeas, jultamque habes.

pertimelcendi cauram.
Tuteluimi tu mi PieZ m e u , extra chorum
laltas , extra orbitam & metam excurrk, tua
oratio cum re de qua agitur, non coha-et,
nihil dicis quod ad rem pertineat , kitus
quidem jocus, fed parum in loco diEttus.
Huedhued getui, huedhuedi , huedhuedtzLi ,
de poteltate mentis abiit , denpit , i d a n i t ,
debacchatur , cerebrum illi non elt , elleboro indiget,
Cathduamlei , cageduumi , hoc illi mentem exturbavit , l u h t a v i t furorem , ad idsniam adegit.
genoduamguilmi , non Gs imprudens , lanusne es , qui h z c dicis?
ViZZ genoduamchi che n i e i ta ni gamnonzepueunz, quisque h o s patimur manes, h a
cuique inrania eft, neque omnibus eadem,
h u m cuique Itudium maxime probatur.

, 6 f d b i tu n i yehue
depuduit , pudorem
abjecit , perfricuit frontem, dedidicit pudor e m , ultro derpondit , depofuit.
CaZecapuei ta n i duam, per fiAas Sr inanes caulas obrequium exuit , imperium detreAat , obedientiz vim eludit , caulatus allii fetorem luperbe hominem repulit,
Chuchi nupue mo geuyei tva venten huerag e l u , q u z terra talem protulit ut illum
Dii perdant.
ddebi t a n i gZamgeaZ , bona monita averfatur.
VeuZa duamtupuebi ta n i pepiZtua6ieZ deuchi dgu mo, poll bellum auxilium, rero [apiunt Phryges,
Huera huenevoe tz$atuz vachi cura mo , infignis. fur hac urbe exivit,
Mtorc6n gei mlechi cura nzo, occalio facit furem, non facile ehriens polita retinebere menra, & multam [aliens incitat unda
litim,
gamnopraguen acuIi t a Zan, parva l e p e
lcintilla magnum excitavit incendium , parvum erratum I e p e morte pleAitur, multatur.
Jfuchai p r coni huera que ad , talis fere
quisque eft vel fit, quales ejus amici,
Inche tu t r i vikchagen illabueneu, canos
meos meam canitiem conviciis prokindat,
contumeliis afficiat , vellicet,

Rzd-

Rulmebin , inurbanitatem in ipfum admi-

fi, procaciter cum ipfo egi.

R u l m e n eimi mo , debitam reverentiam m e
tibi non praz4kitifl-e fateor, doleo.
DuguZui veichi huentu , inIbciabilis , afper,
inhumanus, difficilis , morofus elt homo ilte.
gZamvuZai vuchi che opuZeZu g n e n mo, frultra illum mones, nam audiens non audit.
T a ni czhzechecuun mo tapmknobi tu ni
g n e n , probitatis fpecie h a vitia fraudesque
occultat, infucat.
Cf$u gamno p i b u n , parum aberat , quin
dicerem v. dixiEem non dicenda,
Duguntengei , nimium loquitur, effutit
temere verba fundit,
Quimlui r u m e , elt p r o r h ignarus,
Pepildugupyapuei, verborum concinnitatem & ornatum exquirit, cultum in verbis
affeaat, conretlatur : exquifito orationis cultu eloquentize famam aucupatur.
Inaduamnopuechi v . inaduamnochi notucaqueimi, inexplorato omnia proteris , pefundas , conculcas,
gen hueyin, autlor deli& una cum reliquis e. g. confanguineis, amicis, &c. narn
omnes habentur complices.
Pehuelaiubun vachi huentu , abfit , nec
DEUS fiverit, u t i h m hominem videam
deinceps.
Adtubi tu n i coiZZatuul , elt mendax, menAddaciorum architeaus.
~

'

% E
3

&zQ

343

Adtubi ta n i cufnoal, nec h o nec alieno

periculo rapit , dikit , cautus eft.
Hueragei Zagmun, le i p h m occidere non
licet.
Lagm6imi puine hucntu iod c6meZu ZI. chmcgelu eimi mo , hominem interemilti meliorem te.
Veituche fa mu c6meZu hucdai, ejus generis vel optimus longe fit a me.
Ui tu n i cu6, non feci de indultria, Itudio, conrulto, data v. dedita opera, k i e n s ,
volens, prudens.
Bdrenien mai, chuma6un em ! alhue a n i
gnencaeteu , parce quzlo , ignoke , quid agerem , Diabolus me decepit.
Le3 puimlau tu n i huerilcan, alhue ta n i
toguiel , nekio qua ratione acciderit , generis humani hortis tentatio fuit.
RuZmen em ! chumgea6ui, culpam meam
confiteor , quid agas ?
n i huerilcanan cam chi, quid enim ? an dicam me non peccaEe, atqui a me erratum
eKe, minime nego, nec dubito, ratis rcio
me deliquine.
nuamiauguei, pergrzcatur , kortatur , in
h x u ac libidine aetatem agit.
Pramuiauguihi tu m i huerilcan m o , uduanqechipcaimi t a mi ZZudnoam , noli de peccatis tuis gloriari, nam quando minus cogitas , e x improvilo pcenas improbitatis tuae
dabis,

344

(*

dabis, feres, I(
jure debitas a
Eimi mi coil
mendax, & ex
pofitus haberis.
Einzi m i ma,
quia nimium 1
lente.
Huenevoe elc
commendalti,
Chao n i l a m
fui, patre mol
Rcugeinzi p i 4
beberis , diceris
golZinche gei
norum, e b r i o h
ChonQpueimi
rilcan mo, pig]
dolorem de pel
Chovhgueirlzi
megeal, piget 1
AZdh chovhg

Unamtuiaupa
cubinatu infam
Coillaiaupuez
r= nomine male audire.
Hurneiaupuei ta m i dzdawz, furtum mente
v e r h , cogitatione volvis , machinaris.
Chnze dgu n o machitztn , nmchitugen , Veneficiis curare vel curari elt illicitum,

Iai

% $3 CE3

345

I n c i cam aucalmaputuuyei, quis fuit Autor , cauTa, ut Provincia res novas moliretur,
Inche n i lagmubiel Pedro, Petrus elt,
quem de medio tollam, cujus ranguinem &
vitam peto, cui hujus ururam lucis eripiam.
Ovzya caman huenevoellechi , Opilio
penumero non ovium paltor, Ted lupus elt.
Huera huenevoe geaimi, quid de te fiet,
quaeris? infignis fur.
Culcu em einzi, maleficis artibus afficiebas
aliquando.
Cdme machi mclipiIIan , Melipi medicinam
facere , morbos pellere , aegrum Tanare ratis
intelligit.
Calli n i duam huerilcalu nehue glamtuvali,
qui kiens prudens peccat, n z ilte medius
fidius reprehenfione dignus elt
L e l i huenentubi, in oculis illud furatus elt.
Huenenmabimi t a n i cullin, i n a Zagmbimi,
una cum reliquis ipram adeo vitam illi abfiulilti, primum bonis deinde etiam vita illum exuilti,
Adgechi rume huenepuci cullin huerapue
nua , in omnium oculis , inrpe&antibus omnibus , coram , in conrpe&u , praerentibus
& rpeAantibus omnibus furantur facinorofi homines.
Nz~cnevoe gei v. hueneiaupuei n i pigen,
furti nomine male audit , audit fur.

Mi

'

bise fidei, duplex animo, qui aliud coram,

aliud adverhs loquitur, facit.
Ta n i Zagmmaeteu tu T Z chao,
~
qui occidit
meum patrem,
Calcu Zagmlmpuez , Venefici Coolent homines vita privare , exuere , morte afficere,
V e i veinpuilnzz p i e i m i ! omitte ifia, non
facias inquam !
T a n i hueriZcauyeunz chtu, v , t a n i huerilcamobium c&tu ta DIOS, cDme huetulaz
ta n i duam, ex quo tempore DEUM O.M.
offendi, nulla ell animo meo p a x , quies,
tranquillitas,
Tu mi chgarcumobiunt cutu , tanalehuecai,
e x quo illum vulnerafii , multa illi vulnera,
multas plagas inflixilti, e leAo non furrexit , adhuc graviter decumbit.
Vemabun cam c h i , cdmpem gei nipiabueum
chei, cur facerem? forte ut diceres me effe
liolidum , liupidum , vecordem , attonits
mentis hominem,
n i confeJaum v. n i confeJan mo v , n i confe/aeZ mo , goimapucn , quoties commiKa per
confeffionem expio , perturbor, hsfito , nec
vox mihi, nec lingua conliat.
486. 487. 488. 489. 490. 491.
486.
Animi motus.
Amor, benevolentia , charitas, pietas ,
adn.
Amor proprius, aihun.
Libido,
Y 2
amor

amor lakivus , fcedus , turpis, inlanus, ai'pram. 'Bene erga aliquem a f f e h m eUe,
chpa puen, rapuiduamn, Cum aliquo conCupio ,
venire , animo conjungi , adelun,
appeto , aveo , concupiko , culmeien. DeGderium videndi rem amatam, ill0 teneri,
ltudio ejus videndi efferri , chelIun, huenamchn.
Sum proclivis , propenrus , pronus ,
inclinatus , vhlknon.
Zelotypia mariti ,
rumpelen, Uxoris, m6riiz , m6ritud.
Societatem cum aliquo inltituere , conflare,
inire, contrahere, llidyen,
Odium, odio
habere, prolequi , cane pejus & angue odiL
re, i d e n , Male erga aliquem affici , eKe av e r h m , non perinde affeaum elTe, legnius
diligere , v$repuen, vhrepuetun , vzirepue.
NauIeo, faltidio, afpernor, nauleam mihi movet ejus alpe&us, abhorret animus & oculi ab
ejus alpeau, illgn , iZZg6n, ucazpuen. Vapid e le habere, impatientem, morolum, faItidiolum eKe , uneun. obtundere , moleltum
eKe , feKus rum, noli me hac de re amplius
obtundere ; premit , occidit , in quem incidit , Dlenn, quecun. 818, Offenlionem p r e
fe ferre, os ab aliquo avertere , exacerbari,
h b i r a k i , hueritun. Vitam Gbi acerbam ducere , putare , t z d i o v i t e laborare, affici ,
choniun. Invidia , inveterata invidia , livor ,
iinupiupuen , hnupuen , htir. Laudi alicujus
invidere , divitias , honorem alicui invidere,
=mu-

349

zmulatione accenhm laudes ejus deterere,

commodis obtreAare , invidia Bimulis agitatur , potentes & dignitate conlpicuos aTiquis oculis videre non potelt, &ti&?,
mor , metus , formido , pavor , timeo , metuo,
Zlcan, Zlhcan. Timorem incutere, in metum adducere , metu afficere , perturbare,
Zliwntun , Zlcantuln.
Terrore concuti ,
percelli , commoveri , expavekere , metu
perturbari, ciqenn, yamn
Terrorem alicui
afferre , injicere , hominem terrere , yamln,
ConBernari , exterreri , exhorrekere , tepefc3n.
Concuti , contremere , tonitru concuKa domus , timore perterritus contremuit,
tanzychn. Torvis & ohliquis oculis aliquem
intueri uhmalchn. DiAurum pro concione rubitus horror occupat , genua mihi labant , mens vacillat , totusque torpidus ac
pene elinguis efficior , thnamun.
Tremo ;
metu , frigore horrere , contremikere , thnthn0n.
C a h aliquo hominem Bupefacere ,
confiernare , uyhln.
Sum metu perterritus,
terrore c o n c d h s , debilitatus metu , j e l l Pelln. Surpicio , hac Mpicione rum percul[us taciturnitas tua mihi ridpicionem affert,
MpeAa mihi efi , p e u n , peutun, Attonitus,
Bupefa&us , obltupui , Beteruntque c o m a ,
VOX faucibus hafit , tepezcczcn, tepefchn. 841.
Netu obturbari , h a r e r e , collvhdun, Ira ,
Bomachus , iracundia I hccenrere , iraki aliy 3
cui ,
)

35'

modi triltitia; nefcio quid triltis e k , non temere elt, eucalihue. Gemo, ingemo, ingemilco , gemitum edere , gemitus ingeminar e , ciiuz , eyhtun. Sul'piro , fufpirium emittere , edere , ab imo trahere, hlpiria a b imo
pedore ducere, rolvere , laxare, in aliquem
Queror , conquehlpirare , pratulihuen.
r o r , lamentor, queltus edere , ciere , querelas jacere , effundere , quzerimonias jaEtare ,
vurentun. Detrahere de ablentibus , alicui
v, de ejus fama detrahere, hlmehen, huern
filmeyen, Doleo , pcenitet , piget m e , af c &
duamn, Mirereor, me mireret , miferatio
me tenet, mirericordia moveor, cutannien,
Affligi, angi, in luau eIfe, inbhrenien.
fortunio affliklari , afchduanzn , eutanduamiz,
LZndchn,
Contemno, fperno , defpicio , defpicatui habere, ducere , zllamn, Imminuo,
diminuo , vitupero , vitio aliquid vertere ,
criminis loco objicere , in vituperationem
adduco , hchan, Patior, fer0 , hffero , perfer0 , tolero , rubeo , Iultineo labores , cruciatus , zrumnas , tormenta , dolores, p i u u n ,
Alium multis mireriis Q zrumnis premere,
opprimere , malis Q calamitatibus obruere,
vel h a culpa jaaari malorum AuEtibus, verfari in magnis mireriis , gravilfimam malorum tempeltatem hultinere, fortuna uti infenra & iniquirfima , piauln, Lstitia , hilaritas , jucunditas , alacritas , feltivitas , lstor,
y 4
gau-

352

gaudeo , exhilaror , exulto , prae gaudio geltire , tripudiare , laetitiae voluptate perfundi maximam capere lztitiam th26n, ti?yztn.
Aliquem exhilarare , hilarem laetumque reddere , effice7- r i h m alicui movere , latitiam excitare , t6yliZn. Laetitia geliire , exultare gaudio , tripudiare , tepen , tepenclen.
Alium alacrem , hilarem, jucundum , feltivum efficere , tepeln., tepentun.
BIireret
c6tunnien, bhrenien. Piget, chov6n. Tzdet , ufentun.
DeleAat , tepelcai. Juvat ,
prodefi, chmelcui. Decet , udi.

. 487. Putidum, importunum, m o l e h m ,

pueZ. Faltidio efre , faltidium afferre , offenEgeo , indidere alicujus animum, f u e l n .
geo, opus elt mihi, Zlidwzeyen mon, Male VerCabis exceptum dimittere , Otdfentun.
lumnior , falrum alicui affingere , falfo illum
criminari , hnbiln , unviln.
Alapas , colaphos alicui impingere, infringere, infligere,
quot mirero colaphos inflixit , ut palmis
faciem ejus percuKit , genas verberavit ,
hueta:f c l i n , tugontcun , tavontcun. Sanna ,
derirus , vultu , voce, corpore aliquem deridere , ejus mores, geltus ridicule imitari ,
effingere , exprimere, rikmin. Averla manu colaphum impingere, tradverlo i&u
czdere , ferire , rulitcun. Manu, gefiu , baculo minari , minitari , minaciter terrere, pericu-

353

riculum ohentare, aneln,

Jacio , projicio ,
in terram , pavimentum conjicio , contorqueo , chanan , huiladchn. Stride0 , firidor,
huirarchn , gcurdn , gtunn.
Ad parietem
V. parieti aliquid allidere, illidere, huiladchn,
chanan.
Infortunium , infelicitas , infelix
carus, fatale malum, ella) ela. Si quid ejusmodi accidat, contingat, in me impetum
fortuna convertit, ellan.
Adverfa adverfitas, ella que dgu, Importunealiquem urgere , importunis precibus obtundere , premere, vexare, oppugnare , occidere , gdaln.
)

488. Exempla. Rapuiduamelcaiaeimi, cogor tibi eKe moleltus, quod absque moleRia tua fiat, fi non gravaris, nifi molefium
tibi elt.
Tepelaivzi v. tziyidaimi t a m i chao ta m i
glameteu, non te deletiat a tuis parentibus
reprehendi.
Cutanduamailni ta m i hueriZcamobium mo
ta DZOS, te pceniteat DEUM 0. M. offendire,
Inche tri aitwoegeum eimn hdepueimn , amore ego vos, vos me odio prorequimini.
ni aidel inche DIOS Zlechi, DEUS meus
&?z omnia.
Aihel emu! DileCte mi,
Iod aihquebin t a DIOS, quine rupaluchi
thyhn mo , Deum momentaneae voluptati
y 5
uti

354

uti par
Chew
zuan rnt%
ter mor

Vi2
aidgen 5
l a i , om
Aibp
verbis
dunt, fi
oportet
veri.
Aihbi
mihi in
ille mih
Aidei
g o , tu?
lentia c
do, licit
improbc
Patir,
verende

cizm,

fervus I
tibi pra
Cdlm,
geal , nc
me Taw:
hdebi

355
monita contemnit , documenta ridet,
Antitipage , vamtz$age, ne mihi lucem
adimas , item. a b i , abkede , recede , aufer
te hinc, apage fis.
zigechi hdengeiki n a i , amice nimis importunus es, n= tu valde es moleltus, premis,
occidis , in quem incidis.
Calli piuupe ! abeat in malam crucem,
malumque cruciatum.
Quine vlu amotuge , vade a&utum, illico , confeftim, ltatim , e veftigio.
Quine czigen huentu puehuatuabueiu p i n e
Hztznca , ergo Indus Hirpanum altercationibus vexet , contentionibus impetat , invadat,
adoriatur.
E i m i p i e i m i , tibi non alteri dico.
iillculen eimi m o , habeo contra te non
pauca , tibi iratus Cum,
Penchuknouguieli, abi e c o n r p e h meo ,
dilcede a me.
AGdzin alblhi tu m i pigen, acriter tibi dol e t , quod tibi d i h m eft , oratio illius te
alte pupugit , nec leviter perltrinxit.
Venfen dgu duguprapuebi, Zagmpubi, adeo
eum verborum h o r u m aculeis ltimulavit ,
fovit , concitavit , ut animam ipfi vitamque
expulerit,
T aftueneu e m ! coram mihi exprobare
a u r k eft,
R u p a i v. izadi n i dllcun, nacpapetui n i
duam

357

quo poenas dabis, non abibis impunis, non

tibi fic abibit , referes gratiam qua dignus es.
V, contra: veniet illius laudi h u m tempus:
ad pofieros enim oirtus durabit, non per- veniet invidia.
E i m i ZZhcantuZguebinzi reChe , tu es qui
Indis terrorem affert , timorem incutit, eosque in metum adducit , terret , perturbat,
EZuguibiZwzi ta n i duguyepueum, non des
illi caulam , materiam murmurandi,
n&tumcagen tu mi Zadchn v, Zudciwz puine
newel mo t a nzi pibin, mihi fuit narratum,
relatum, nunciatum , te z g r e molefieque
tuliKe verbum, quod tibi fuit a me di&um,
quod ill0 verbo graviter fueris offenfus,
commotus, perculrus , nec te injuriam dimmulare, aut dolorem premere potuiKe.
LadcDnmun t a ni piugue, in magnum luQum incidi, mmrore a c trirtitia afficior,
Thy&&, perhumaniter , porreQa fronte,
hilari vultu , comiter illum excepi , Iztitia
affeci , obviis ulnis accepi , complexus h m ,
giimancujan , flens a d h m , vicem meam
lugens, c a h m deplorans.
Huzj2u ta n i duanz t&y&tz$ai, ?auz;fnoZuladc&puei, prout iple acceptus elt, ita holpitium laudat aut damnat unusquisque.
Tepean p i l a i Zudchn piupue, non ell conveniens lu&ibus ille color, oderunt hilares
triftem , triltesque jucundum.

Quintu

358

Qziintuiauyucbuimi tu m i tiyhahun v. tu
mi &yziabucZ ta m i chao ta n i acutun nzo,
velles celebrare adventum tui patris,
L~adciq5rapuiZmi, modum lugendi fac ,
parce lacrymis nihil profuturis , noli
fine caula lacrymis afiduis confici, contabelcere.
Ladcilpan, ad lugendum, ad l u h m venio, ad domum luaus,
Ladchn udtaian , iter faciam triliis,
Ladchpuen t a n i chuo ni Zan m o , ex parentis morte in luaum incidi.
Ladchpuen ta n i piupue mo v. Zudcdpiupuen v. Zadchpuei n i piupue inche, doleo ex
corde, e x animo , ex intimis praxordiis
pcenitet.
Hueragez t a nzi Zudczin, t a m i Zadca2aZ,
male facis lugendo, ne animum des mceror i , animum a l u a u recipe, abltine, revoca,
gdma utun , redeo , revertor plorans.
DZZcu coyzpai, intravit iratus, ira commotus,
incitatus , percitus , incenlus , inflammatus.
Dugupuei n i Zadcdn, has voces dolor mihi exprimit, prae triltitia ac mcerore in haec
verba erumpo.
Ladcan , Zadcdnpuechi , Zadcdgechi tz)ai,
elt egreKus mcerore affeaus & triltitia,
Pratulihuen gepai v. pratulzhuenpuechi v.
pratuZzhueguechi , venit lulpirans , hlpirium
ab imo trahens.
Ladchn

359

Ladchin ella que dgu ?no, adverra mihi dolorem, luAumque extorquent,
Aldhcutancayecupan , multa mihi in via
fuerunt toleranda , magnos rufiinui labores.
AldhZadc6nyecupan , feci iter triltis, mceItus, tetricus , melancholicus.
Bhrenien mai, dapuieli chai, chachai, milereat te mei, meam vicem dole, mei milericordia tangere , nec me oppugnes , vexes,
exagites velim , rogo , oblecro.
$Iarichi bhrenielaiaeimi , nunquam tui miIerebor, t e mirerum, aut vitam tuam acerbam putabo,
Duam gem, puinei ta n i duam, habeo
quod dicam, petam , negotium quod tra&em, opus efi mihi te convento,
Caletui tu n i piupue , ni duam , unoduamn,
a lententia mea dikedo, lententiam muto,
revoco , confilium abjicio , incepto delifio ,
calculum reduco.
Unoduamn , cutanduamn tu n i huerilcan n i
vla , doleo de peccatis meis, pcenitet me
meorum deli&orum.
Eluquebige v elupuellebige ta n i cutanduamqueum v. ta n i cutanduamam huerilcan mo,
propone , explica illi motiva doloris vel eliciendi a&us contritionis de peccatis.
A d i eimi mo tu m i hucrilcan genon , decet
te v i t s puritas.
Yehueeimi, pudet me tui,
Cho-

360

$23 e%$

Chovhpuehin ta in rapuia6ieZ tu in putem,

non nos piget majores noltros venerari,
Flagitia , q u a vitiorum , cupiditatumque effrenatarum e f f e h s hunt.
Nimio Itudio in aliquem inclinare, nimis
ltudiole alicui favere , plus julto illi tribuere,
plus quam par e& illi deferre, p r a t e r modum alicui Itudere , omnia illius caufa velle,
nielduamn , aihpran , ampeZpran. Blanditiis,
pulchritudine aliquem ad h i amorem allicere, pellicere, trahere , excitare , lenociniis libi amorem alicujus conciliare, capi alicujus amore, allici , incendi , flagrare, nualcan, mall&en pin. R e m turpem , inhoneItam, obfccenam , flagitiofam committere,
nuanpen. Mulieris pudicitiam tentare , Tolicitare, fceminam ad concubitum aut inconceKam venerem allicere, de Itupro appellar e , malZ&en pin, Libido, effrenata cupiditas , aliquid vehementius appetere , concupifcere, apin , a p i l l , apilln , huiforchn. Lultror, fcortor, lubricam & pracipitem vitiorum viam perfequi, nuamiaun. Corporis qudcurn facere, huedpuintun , huedemtun. Virginem violare, vitiare, corrumper e , pudicitiam illi eripere, vim & ltuprum
inferre, malIdentun , huemallfientun , hue maIl6en entun, Vim fceminte afferre, inferre,
virginem per vim comprimere , vitiare ,
489.

n2ntun.

edudugun, Mandata ferre , perferre , ye&gun. Referre ? exponere, entudugun. Nutibus amorem mutuum declarare deGderii
aut voluntatis l u s Lignum d a r e , oltendere,
gdifchn. Dare in malum finem, timeo Da2
naos
?

36 2

e&$$

g2

&@

naos vel dona ferentes , huefchmtun , nzedun.

Cognokere carnaliter mulierem , exercere
copulam a a u , chipuin. 701.
ModeItius ,
vfdn., vZn, vdltun 68s. Relilto, oblifio,
repugno, conatibus alicujus pccurrere , le
opponere , impetum ejus reprimere, audaciam frangere , contradicere, cochihz. Fugio , fugam arripere , capellere, le in fugam
conjicere , f u g z le mandare, commendare,
Le fugae v. in fugam dare, fuga libi conlulere , aufugere , nulln. Lakivio , attreatare
aliquem , fe invicem attredtare , petulanter
colludere , mfutun, Fadtis turpibus gloriari., le de voluptatibus j a a a r e , gloriole Iibi
d e flagitiis blandiri , duIIiun, Errare, peccare, rulmen , crin. I t a in anguItiis hzrere,
ut nec progredi nec regredi polIis, item,
ita defatigari , ut vocem , loquelam amittas ,

mrin.
491, Exempla. Vui nz nzollvzin, calet ,
fervet ipG languis.
Aidjran nzo entumullebi tu ni ge p i d u ta
n i votm, h m m o amore damnum illi maximum intulit.
Peumabin, vidi illum per quietem, per
quietem mihi virus e R , dormienti objeaa
mihi elt iplius imago,
no uizivuli tu DIOS, DEUS 0. M. h p r a
modum elt amabilis , h p r a omnia diligendus,
MU:

36 3

X a r i c h i uiiilun, nolo, nullo modo, nequaquam , rninime, nullatenus.

Marichi Zali Yume , Patiru getuluian , citius me vita exuent, quam religiola veRe
induar.
Ta mn prpuechi aihbiel Tue tu dgu! 0
ccecas hominum mentes & ccleltium inanes, non rordet terra, dum lccelum afpicitis ?
Rupul dqu gechi aizipuebin, non efi mortale quod opto.
Huz$ tu n i duam, jam voti compos rum,
quod quaxebam inveni,
Deumu ta m i pemom v, m i pemo6ium v. m i
pebik v , mi pebiel, tepen amotun , poRquam
te vidi, libens abeo.
Unamtuiaupuei, elt concubinarius , fornicator, turpibus a h e t u s ,
LZumpuechi v. elcagechi nuaiaupuei, clam,
clanculum I'e keleribus altringit , polluit,
caute quidem, Ted non calte.
Elcagechi tu n i chao m o , v. quihznolu ni
chao, v. ni quimnoel tu ni chao, tzjbatui v.
t$upatui, exiit patre inkio,
Deunza ta n i nuapemom, ina tpugepuei,
amor in odium converrus, polt cornua verbera.
Glamun ni huerilcun mo , me fa&i pcznitet,
egomet me de meo Tcelere reprehendo.
Udalei tu ni p i u p u e , doleo e x toto corde,
% 2

guman

gummz g e i vachi dgu, dolendum, pr6

lor, res fanguineis lacrymis jure meritc
ploranda.
Regdmatupueiwzi, lacrymis amduis c
ceris , contabelcis.
Nochicage, manum cohibe, animo ir
r a , furorem, iram, &c, fultine.
naCpape ta mi piuque , quieke , conq
ce , ad tranquillitatem animi redi.
n o p i n u v a h i , vitiofam h a m naturam
mare, cartigare , cornprimere , pravum
genium h u m corrigere nefcit, non dic

432.

PARS TERTIA.
DE

CIVITATE EJUSQUE PARTIBUS.

Czlum,
Terra , tellus, humus, mapu,
ccelum , cceli, H u e n u m a j u .
Terra, orbis
terrarum, Tue mapu, vachi mapu.
Mundus , mundi univerfitas , univerfa rerum nat u r a , calum & quidquid c a l i ambitu continetur , viZZ mapu. Hifpania , Huinca mapu.
Mauritania, Anglia , Gallia , Germania & reliqua Regna omnia & fingula , Muru Huincu mapu, Provincia, Regio, udan v , vut a n mapu,
Civitas, oppidum , caltellum,
pagus , arx , cara , v ~ t acara ,p i c h i cara. Urbem condere , caran. Deltruere, exfcinder e , evertere, vaItare , delere, diruere , excidere ,

Mons, mahuida. Collis , pichi maIzuida,

Collis perpetuus , huivolen, Montes in quibus Majores h o s , aiunt , diluvium
evafile , tegteg.
Terra peregrinorum , viaz 3
torum,

pu che,

366

torum, u6tan ma&

Alia , diverfa terra ,
udan v. uDdan mapu.
Finis, extremitas,
ultimum , extremum , culmen, vertex , cacumen , fupercilium , calx, huechun. Apricus
locus , nhc6mgelu.
Specus, rpelunca , anRegio in novem
trum, fppelaxm, ren6,
Regiones hbdivifa , ailla Rehue. unde meZiRehue , Quechzurehue. Conciliabulum v,convocatio Machiorum , Machios advnrm-e
convocare , R e h u e t u n , geieurehue.
tores , Fundatores , Expugnatores , ql
mi urbes condiderunt , gentes debell
armis h b e g e r u n t , in ditionem ac p
tem h a m redegerunt , llin nzupu.
493. Patria, natale folum, maputu
Patriota , quibus elt communis Patrie
p u t u Che. Retia tendere, retia ad 1
templum, curiam, &c. tendit , haz
huzjTcontun , rito, ritolen , ritoclen, Ad
a via, cr3 Mun, hueZuZn, nuin, gun.
fleCto, hic de via defleCtere debemu5
can. Circumeo, per circuitum iter f
prafiat per difpendium i r e , quam co
Ambic
dio perire , olIon, huaichzyn.
Ambitus , circ
cumdo, cingo , ollon.
anfratius , obfidio , oIIoZ, huaichzy, hu
Err0 , in errorem labi, delabi , incider
ferri, errore capi, duci, a retio trami
fleaere, declinare , crin , cr6n. Viam

494.

368
494. Exempla. Chili, ChilZi, Chile Regnum Chilenre in America meridionali ,
quod incipit in Copiapo Tub gradu a8 latitudinis meridionalis , ubi dividitur a Regno
Peruviano , & protenditur Baldiviam rub
gradu 40 ejusdem latitudinis, & ultra. Huc
pertinet ChiZoe Inlula, & plures a l i z Tub
gradu 44 Sr ultra. Item Provincia Cuyana
ubi biendoza rub gradu 32. v. 850.
ViZZ nzapu n i c U i n t t i vZa n o , DIOS ni vla
Pnntn , ChiZi nzapu nzo unonzean , pro toto
mundo in Chilim non ibo fecundo: Proque Deo lolo femper adire volo. 1775. anno
m e z z t a t i s 62. Coloniz Agrippinz.
Indi Chilenfes vocantur R e c h e , ChiZi v.
CIMlz' Che. 69s.
Notandum difcrimen inter Indos & Indianos , nam hi runt quidem nati in India,
red a parentibus Europais, vel raltem ab illis oriundi, & plerique ab Hifpanis: Indi
autem runt prognati & oriundi a meris Americanis.
M e l i vhtan v. u6dan mapu g e i , TerrE
Indorum dividuntur in quatuor diverlas
grandes Regiones v. Provincias :
L af q u e n vzitan mapu , T e r m mari adjacentes.
Ragitun vhtun mapu, dimidia pars t e r r z
plan=, lita inter terras mari adjacentes, &
alteram dimidiam partem, q u z vocatur
Ina

, Terra plana vicimontibus perpetua nive coopertis, dele quarta Provincia elt
'ire vhtan mzpu, montes Andes [emper
rti nive. 850
'acz?iZ vfita;tz nzapu , Commercium , conudo familiaritas, communicatio , amiL , &c. quibus utuntur invicem Indi hat quatuor Provinciarum.
inomen nzapu m o , redeo, rum redux e
is Indorum,
emen cara nzo, eo v, ivi ad civitatem,
llepaten ruca nzo , rum domi, domi me
tineo , intra domelticos parietes.
Zupaian Zeuvu mo tranfibo trajiciam
ium,
ran Araueo P Z O , eo v. ibo Araucum.
fiuulIen Huaipuilafpuepz , tamtun milIavzinzo , ivi ad Huaiquilaf, unde redux Talu1 XilIav6dum.
ituan pu ruca e o , ibo redibo, reverdomum,
Ildzjnnzan v, aldumaamen Penco v , P e m o
, cunAantius egi, diutius moratus rum,
-am feci in urbe Conceptionis.
'ichinmapan venio moraturus paulifper,
I traham,
non neCtam moras, polt bitm , triduum , quatriduum iterum me
vi=, itineri committam.
Huinamtupuen ca m a p u v, ca T U C U ~ U U ,
z 5
alio
vu pire vhtan m a p u

>

% $3

37'

'huchi rpu, ubi elt via, quo ducit? qua

? an elt lata, angulta, trita, zquabilis,
1 anfraCtus, I a l e b r s , h n t n e vi= flexus
dextram, ad finiltram , lzvam: eltne republica, pratoria , militaris, danturne
i t a & diverticula?
lit0 ucui vachz' rpu, re& ducit h a c via.
heragei veiclzi rpu em! viam Tukepilti
latis incomodam, in viam ratis difficilem te
dedilli , laboriolam viam ingreflus , aggrelTus es , plenam difficultatibus viam inivilti,
inilti.
g 6 i r j u , via evanuit, e confpetlu Ce proripuit, ex oculis evolavit, aditum non video, nec invenio exitum,
Teye r j u tu in c u j u ~ n o u 6 u ~ ~
En
z , viam,
quam captare, qua ingredi , proficiki debuiflemus.
RamfuClzeZu tu n i ufangen ?no, nzcilai,
iter u t teneas, linguam habes.
AZdirn nmoivzi vzmu?z a?ztb 7n0, longilfimam brevi tempore viam confecilti, percurrilti.
ni amounz 9. amoZu ipzche, dum v. interea
temporis quo iter facio,
Va ??zo ala uda$u6iz, hic, in hoc loco Tumus digreTfi, disjunCti , Teparati, hoc ipTo
in loco dikelfimus, ab eo Tim divulhs,
molelte tuli a complexu ejus diltrahi.
TuftuZu6in , non incidi in illum, illum non
reperi , offendi.
Hke-

37 2

~ ~ e ~ u l, dnon
i n vidi illum , uterque aliam
ingrellus elt viam.
Vaple miaupueam , huc , horlum veniunt,
Piypuabin , dicam obiter, in via, in itinere
narrabo,
+.
Irpuain, comedemus in itinere, v. ibimus , tranfibimus ad prandium , ccenam, &c.
v. faciemus iter & eadem opera comedemus.
Yeypuaeneu, in via, itinere d i k e d e t , &
ad me equo , curru, rheda avehendum , a[portandum veniet.
Dugulvputuadimi, redux illi obiter loqueris, v, in via, in itinere eum obiter invires.
Quinenple co r u p a g e , defle&e non nihil
a b aqua,
Chunztn pu mlei Hapuchu ? quantum difiat , quam longe v. procul abelt urbs Jacobopolis Regni Chilenfis Metropolis ad fluvium N a j u c h u fita.
Pichi pu mlei Pire Hahuida , montes Andes non longo hinc intervallo diltant.
Quintupen t a n i eluanz v, elual, horpitium , diverlorium quzro.
E u n eluain , diverlabimur ubi facultas
dabitur.
Ye6ige mencun t a n i eZupuam mo , fer , perf e r , porta , vehe , advehe [arcinas, impedimenta ad horpitium , ad diverrorium,
Jliauchelai vu meu, delertum hoc & lolitudo elt.
Cheu

374

AnhPutirzlpni , Patres veniunt hic habituri domicilium , fedem hic confiituunt ,

collocant , figunt.
VilZ venzgei, vikk vemgeign , viZZ vemgein :
p i n e trn inchin, G quis Parifios indoEtum
mittit arellum, qui fuit hic aGnus, non ibi
fiet equus.
ViZZ naapu gepuei t a n i a d , li fueris Rom s Romano vivito more; G fueris alibi,
vivito Gcut ibi: non erit illuhs faciens Gcut
obtinet urus.
Chme m i a u n , habui (Laus D e o ) iter faultum 8i felix.
l p a n , v z$utun tu n i ruca mo, veni, perveni, adveni domum hora prandii.
UaZi Chillan , yumvek zjbuan, profe&urus
Chillanum yumbeli prandebo.
JIu$u mapu iuun , e x alia in aliam Regionem migrare , proficiki , vagari
Xiv6 ant& mo uhtaiuimi, intrat quot tempus, dies iter inltitues.
A n f i j a i vachi mapu mo, venit redem hic
fixurus.
A h u e cupatuabui? tam cito rediret ?
Aretuyecupan cahuellu, rum adve&us equis
meritoriis
Akdhcutuncaiecupan , iter habui incommodum & laboriolum.
Anca unomei, r e g r e h s elt dimidio itinere jam confe&o.
495.

49j. CAPUT I.
ZOLIS CIVITATIS.
'ITIS DIFFERENTIA.
:ens natus , Zlud pnen , hue pnen,
s , puGo , parvulus, pichi pnen.
822. huilfeu, Juvenis , hueni.
hue che , huenfu , conu. Vir perboratz , confirmats s t a t i s , raVir major natu; s t a t e proveteu huenfu. Vir grandior, Eta:nte , tem. Senior, affeAa Etan vergens, allue tevz, aflue vu, vhcha G&9. Senex s t a t e con'z
Senex s t a t i s e x t r e m s , dehfjun P u p a , infantula , pnen,
mcula, L?Zchu 8.53. Adolekenhue malZ&en, Puella adoleken'z. 772.
Virgo nubilis, viripoz viro, & nuptiis tempefiiva,
Fcemina , mulier, domo. Veb u v. f e u domo. Anus, cuse , cu. Decrepita, pZpZ, templcahue.
es , cuivi che) uizen me, putem.
irps , genus , elpa.
Conditores,
truncus , Zin , ZZin mupu.
exifiere, narcor, edor in lucem.
exifientiam, geln.
Dare eKe
icere hominem, then cheln 203.
sd i d , quod erat , redire, getun.
Saki

376

N a k i , vitam ingredi, rpiritum de caelo haurire, v i t z limen attingere, item: herbas

erumpere , lle6n , Zle2n. Vivo, vitam agere,
degere , lpiritum ducere , mogen , Zihuen.
Genero , gigno , yulZn , votmn. A patre genitus ,yull. Pario , enitor, fcetum in lucem
edere , gignere , procreare , liberos IuTciper e , conin, Virum conlummare aAum veMulierem , elgen. 490,
nereum, elmen.
Praegnantem , gravidam, fcetam eKe , parturire , vupuigen,
Facere abortum, fcetum
immaturum edere , ZZudc6n. Abortivus, immature editus, ZZud, Partum medicamentis abigere , abjicere , accelerare , Zludchmn,
Secundae , Iecundinae , chclin , cdin. Sugo ,
lac e x mammis ore elicere, haurire , moyun.
LaAens , moyulu. Infantem laAare , uberibus admovere , moyuln, LaAans , moyulpueZu. P a k e r e , alere , educare, temmhnn, KOmen, u d i , uti. Nomino, h o nomine aliz
quem appellare, vocare, nomen ejus enunciare, uhin, Nomen habere, ede tuum nomen, qui vocaris ? uhigen , uhitun. Indere,
C r e k o , adofacere alicui nomen, u6iln.
l e k 0 , temn. Malum ferpit , glircit , augek i t , ivhn. E t a s perfeAa, teun. Seneker e , conrenekere virum, v6chu yecuhmen ,
vhchun. Mulierem , cudel2 , cuyeyecuumen
Alo, parco, Iufiineo, Miento, vaogeZn, Blandillime aliquem traAare , demulcere, fuavillime

377
lime appellare , benignirfime habere , blandiri alicui , blanditias alicui adhibere , feltivum & blandum le illi p r z b e r e , exhibere,
manpuhn, Vagitum five fletum infantis demulcere, motu, cantu fopire, lenire , ncghmn. Uncinulis velteni afiringere , infibulare , nzichm,
Nudare, aperire peCtus
uncinis aut globulis folutis , diloricare veItem, entunzoyun , enfunhchrn. Effici Iicut
parvulus , le rubmittere, defpicatui le haNutrix , 7nOJ'bere , pnencaun , pichilcaun.
ulvae, Altrix , ilelve. DoArix , gui~mZvoc.
Genus, progenies , familia, gens, ftirps, claris ortus parentibus, avis , majoribus , nobili
genere , ex illultri familia, Clara ltirpe, Regia
progenie , clarus majorum imaginibus, c6ga.
7 I 5. I n meis infigniis perdicem przfero ,
v9dd pu hucntu inchin v. inche, Meum Itemm a , meum nobilitatis monumentum elt a
lapide , inche c w a pu huentzb, cura inchc n i
chga gei,
497. Exempla, nzivh tz$nntu geimi, chznzt e n i ta mi tipantu , chunztn tippantzk gci?rzz; zieipni? quem annum agis? quot annorum es?

fum rexagenarius , rexagenario major elt,annos natus magis rexaginta, vigelimum annum ingreditur , attingit , init , vigefimum
annum a g o , nondum explevi.
Dcuma z&i elgci, jam inditum elt ipfi
Aa
no-

378

% $2 &+

nomen, jam ek baptirmate initiatus , lultrali

aqua ablutus , facro fonte luftratus.
Uhilen ta n i votnz, filium meum baptismate expies velim.
I n e i pigeimi? quod efi tibi nomen, qui
vocaris ?
Pedro pigen , Pedro tu n i uz2i7 Petrus appellor, Petrus v. Petro mihi nomen elt,
gelai Chriltiano, ChrzJiano gelun, non
rum Chriftianus , Chrifiicola.
Inei Pedro n i pigen? cupaini p i u m v. pigei: gelaz y i a m , quis vocatur Petrus? illum arceritum volunt , dicunt aberre,
Aftmlelen Liencura ta n i votm Huenumilla pigelu , arcelre , adduc , voca filium Liencur= , qui Huenumilla appellatur.
Uziintugelai rume , pegelupatui, lupus in
fabula , vix nominatus quando przfens.
Vi11 dgfL gelbi t a DIOS, res univerlas
Deus fecit, effecit , creavit , rerum omnium
auAor 6r effeAor Deus elt, a Deo cunAa
profecta runt, a b uno Deo principium habent, originem trahunt.
n i cheel t v a , hunc ego bonis moribus inItruxi , liberalibus difciplinis erudivi , honeItis ac piis documentis formavi, imbui, informavi.
Chuchi nuque ?%no geuyei h a venten hueragelu unde hic abortus, hoc hominis monItrum, hoc fcelus ?
Huente

379

Huente glam temlaimi, ne vertigium quidem h o n e h z educationis in t e apparet, ompis humanitatis & urbanitatis expers es.
Hztente glum temmpuebi ta n i puyall , liberos lues honehe educat , liberaliter inltituit,
bonis moribus informat.
Yetupalu tu n i huera a d , chme che gepalai
rztme, non procul a proprio Ripite poma
cadunt, qualis pater , talk filius, non abhorret a moribus matris filia.
Pnencaunolmn , poulaiaiinn huenu mapu
nzo, ni8 efficiamini h u t parvuli, non intrabitis in regnum czlorum.
AZdG gbmzvoe g e i pichipue pnen , parvuli
runt plorabundi, in fletu nimii
Tva t a n i pnencaun , h z c runt mea puerilia oble&amenta , pueriles nugz.
Tpugehuepuile veichi pnen , ratis luperque
rzvitum elt, non vapulet amplius ilte parvulus.
Ahue tifianmalai tu n i voro pu p n e n , pueris non ltatim dentes erumpunt,
Ta m i conigemom chtu nielleimi veichi
cottu , a die natali, ab iplo v i t z limine, e x
quo vitam ingrerus e s , in lucem Mceptus,
editus, e x quo lucis d u r a frui cepilti, ill0
n z v o tinCtus es,
Quine huaranca , reZde pataca, relfie mari,
epu tz$antu JESU ChrzJo ta n i Zle2mom,
hlutis noltrz anno, a Chrilti ortu , a partu
Aa 2
Vir-

380

Virginis, a Chrifio nato, ab orbe r e d e g p

to 1 7 7 2 .
Vemgebui vcichi dgu , i n c h huinoltubu;?z,
id temporis , in ill0 tempore quadrupedis
in modum ambulabam, nondum mihi puero rationis lumen affulrerat.
Amoge huera h u c n i , uia ula conigeimi
puimZcamoabuin , apage , apage te , apage Gs
ridicule ! vix heri natus , nunc nos doceas,
T a ni hueni t v a , hic efi mihi cordi, familiaritate amicitiaque conjunaus , e x meis
intimis efi.
Titi cani huilteu ! en nequitiam illius parvuli,
EUa puc pu hueni adtubign f a n i chZZ$aituum', pueri rolent lupplantare re invicem ,
& pede luppoGto ad terram impellere, dejicere.
Vachi pitu pitui chci t a n i vzichage;lz, in
una ergo lede morantur IeneEtus & papuke?
a vitiis virtus, non grandior eximit zetas.
Vhchageprai, elt renex capularis, decrepitus, Ienio & &ate c o n f e h s .
Pepalabin v. quimpaZabi?z ta n i chao, eram
infans, pufio, quando patrem amifi,
DIOS t a ni nzogen ZZechi, Deus efi vita
m e a , quantum vitE mihi Deus indulrerit,
in ejus obrequium exigam, libenter pro
D e o , eodem Deo juvante, mortem perfer a m , rubibo , oppetam , obibo.
uzu

UL
rapui

vitan
more
cund

meo

Ei
einti
altor

ni
vita
174
nequ
gel

Iufter

HZ
vi&
prod

In,
hum
On
nofir,
tuatc

382

a3

&

Vuta Patirx ni Apo. EpiCcol

Antilles, V i t a Patiru.
Gent
Ordinis , Societatis, Congreg,
politus, pu Patiyu n i Apo iod
Provincialis, Provinciz Przep
feAus , Moderator , pu Patiru t
h l , hperior dignitate, qui h l
Apo Patiru, Subditus, h b j
pichi Pntiru. Sacerdos , Pres1
Patiru, Religiofus , religiolze vitze cultor,
Patiru , Pachiro , Pachz;/o , P a d r e , P u p .
lmperator , Czfar , R e x , mu Vatu Apo, Augulta , Imperatrix , Regina, ~ Z Z Lvuta Apo tt;
Pinom, P r o - R e x , P r d e s , Vz&z Apo ni
Apo. Dux, Princeps, Rrc, Vutu Apo. Duces, Przefekki, Tribuni , Centuriones , &c.
Apo,682, Cui exigua poteltas, jurisdictio ,
&c pichi Apo, Cui minor, iod pichi Apo,
Cui major, i o m Apo, iom vuta Apo, Caciquius armorum pro tempore Prafe&us
Generalis, Togui. Caciquius , Toparcha
apud Indos , Cacique.
Baculum portans,
mamM ;Izielu, Imperatoria rudis , ToguZ;
Caciquius, vir nobilis, dives, locuples , z d men. 853. 545, Miles, cona, huenfu. Pedes , epu ?zanzun. Eques , cahueIluZuchi conu. Servus , famulus , juvenis , hzteni, p i n tudgu, Indus, ReChe. 695, Crucis inGgne
V. cruce inGgnis, cum divite cenfu habens
Indos commendatos , gen che , elvul chc. Fa&ionis

Etionis princeps, dux, caput, nudol. e r e , nud o h . Hilpanus , Nuitzca. Alterius nationis cujuscunque , MuruHuinca, Dominus,
chzitur. Domina, chinura. Herus, huinca,
Famulus , lervus , mediafiinus , agalo, mulio,
&c, y a m , yanacona. Famula, ancilla , pedifequa , China. Advena , externus peregrinus , ca Che. Peregrinus , viator , uhtan Chc.
Cliens fiduciarius , tributarius , hue che. Plebejus, cdqeiz. 715. Liber, llbdche. 770. Captivus , mancipium , reuche , tuvaicoche. Xig e r , curzichc.
Pauper, cunhval.
Vagus,
qui vagam vitam lequitur, nec certum habet domicilium , huallpui.
Mendicus , huenanma. Artifex, opifex , canzan. Magnarius negotiator, qui in negotiis agendis alicui relpondet , con. 708. Nuncius , tabellarius , huerpuen. Curlor , tabellarius , acutuchillcaaoe.
Barbarus, ilochc.
Magnates,
pu Ulmen. Magiltratus, Topuitz pu topuiguelu.
)

499. DEI locum obtinere, in' Dei locum

luffeEtum, lubfiitutum e r e , DIOS n i UZU
nzlen. Adminifiro , guberno , regno,topuin.
Herum habere , huincayez. Gaudere alicujus patrocinio , hncoyetz
Refugium, perfugium , hnco. 855.
Magnifico, familiam
h a m divitiis 6: honore auxit , illultravit, claririmam 6: amplirimam fecit, ad lummum
Aa 4
digni-

dignitatis fafiigium extulit , ac

tentiam evexit , ztlmencbn.
ltulationi alicujus , poltulatis
cibus cedere, enjin. Derpice
re , negligere, enpiZmz, Repu
cipere , m t o n , Dare repulfam
quem R e g i v. ad Regem leg
mittere , haerchn , huerc6Zn.
agere, gerere , obire , legatioi
qui, legati munus obire, huc
num, munus reverentiae &
oblatum , cnmaricu 695.
bonum yrarui
turn , mere gratuitum, n2ari mnri, re nzari
nznri. Eleemofynam petere, rogare , corrogare , ltipem ortiatim cogere, panem quaeritare , Zil'zuetun , mogetuiaun.
l'ua Paternitas, t n mi Patirugen. Vefirae Paternitates , t n nzn Pativztgen. Vos Hirpani , tn mn
Nztincngen. 9 0 s Indi, tu in Chegen.
DIOS R e Apa nztn, Unus Trinus$00.
que DEUS qui regnat in orbe , qui lolus
Dominus , lolus SanCtus , lolus Altilfimus ,
Ens unum necelrarium,
g e i Dios, gei T O ~ ZElt
L ~Deus
~ Z ,in caAis,
res cun&as ipfe gubernat,
Quidu .vzozdz~ ta Dios, Deus nulli elt obnoxius, nulli devin&us , nemine indiget , in
l e , e x le iplo 8c. per le ipfum lubfiltens.
Quidugen, ta n i pztidugen nzo, chmei tu
Dios , Deus in le, per l e , & e x le Optimus,
ilIaximus.
Hue-

&xu m a p u , Tue mapu , vill ca que dgu

vemvoe , eltuquelu , ToqzLipueZu cai , DIOS
p i g e i , Ille 0. M. N a t u r s Parens, rerum
Conditor & Creator, mundi Opifex, Artifex , Parens & Au&or, qui cun&a e x nihilo creavit , condidit, finxit , formavit ; qui
rebus omnibus prselt , imperat , dominatur ,
h u b cujus potertate & arbitrio runt omnia,
a cujus voluntate, nutu & imperio pendent
univerra , qui omnia regit omnipotens , temperat, moderatur , adminiltrat, cujus Divino
conGlio ac providentia omnia geruntur ; ille
vocatur Deus , Deus Optimus Maximus,
humanarum Divinarumque rerum Moderator & ReAor, qui fine labore ullo cunlta
regit, & gubernat Providentis h u a e clavo,
Mu rapuivalgei ni piel tu DIOS, in primis Deum 0. M. ran&e, religiore, caIte &
pie venerari & colere debemus, lumma piet a t e , cultu & veneratione Divinum Numen
prorequi , adorare, revereri & obfervare
par elt.
A p o miauquei v, Apo vemgelu nziauquei,
Regem credas, ita incedit.
Vuta apo gevalinzi, Imperio dignus e s ,
mereris R e x eKe.
ApobC, illum fecit Superiorem, P r s t o rem defignavit , renunciavit , aliis przfecit.
Apoeneu , apoleneu ,apoeleneu, apo?zmaeneu,
eZueneu ta ni Apogeam, elueneu tu ni apogeal, Superioris dignitate me ornavit,

386

Lonco gei, habet hbditos.

Vuta Lonco gei, inligni P r z e f e h r a ornatus , multos hbditos numerat.
Quidu Topuiupuei tva , h o vivit arbitrio,
geZai puidu toguiun , non elt h i juris.
Cugecagei chegen, magnum elt inter homines dikrimen , homo ab homine differt ,
multis idem nomen Ted non omen,
Inche tu n i inche geum v. tu n i inche gen
mo, vemubuimi cam, cum lim qui rum, id
faceres.
Ulnzen inche p i n e ovzya miintunmaiabuen,
tu mihi Caciquio ovem abripias.
Mapu che topuiaiu A$o c a m , Indus Przlidi mandet , imperet.
Apo n i age m 0 , coram Przlide, in conrpeCtu Prztoris.
ViZZ n i age mo, in omnium ore atque oculis.
Ragin pu ulnzen, coram omnibus Caciquiis.
Mu Che, Homo nobilis, illultri genere,
honeIto loco natus , clarus natalibus , honeItus, generohs.
UZmen toguiJi, laute , rplendide , magnifice illum habuit, tra&avit , accepit,
Quidu duamn, eKe h i juris.
Inche iod eiini v. noeimi, te przcedo, non
es mihi comparandus.
noulaign , uyauign p u Putiru , Patres Mi[Gonarii runt honore ac dignitate pares.
AZdh

Ala% huei tu n i uduutuaeiunz eivzi, ingens

elt inter utrumque dilcrimen,
Uduugenochi che hui?izuquelui, non in una
lede morantur Majeltas & amor,
P a t i r u g e t u i , religioke miIitiz nomen
dedit, elt in Religionem ingreEus , religiolam vitam iniit, elt amplesus, hlcepit, ad
Religionis portum confugit , le recepit.
Tu mn Patirugen an&nz;tmzfiz~queimn, vefir= Paternitates pacem inter dilfidentes
conltituunt , dilcordias ledant , leditionem
comprimunt , dilfidentium animos placant,
ad concordiam adducunt , inducunt , revocant , dilcordiarum incendia elrtinguunt ,
reltinguunt.
Eimn chuo~~emoli,
inche cui votm yeuain ,
fi ego apud vos patris locum obtineo, vos
mihi filiorum loco eritis.
I n e i tu mi Huincu? quis elt tuus Herus.
Yanaieeneu auchi Huincu , huic Hilpano
lervio . inlervio , in lervitio famulatu hujus
Hilpani lum.
Chlmeien tu ma huincniedin , defidero, cupio, opt0 eKe tuus famulus, minilter, lervus.
Cu chelun iyzche, non lum advena, esternus, peregrinus.
Cunivul inchin, cunhvulgein izchin , tenuilfimi & egentilfimi luinus, extrema laboramus inopia, pedem ubi ponamus in
nofiro, non habemus, Codro & Iro pauperiores rumus.

388

Ovicha cawzan h a , v. tva ovzya cainan gei,

hic elt Opilio, Upilio, paltor ovium.
Huerpuen , hucrpuen nanzi , mitto nuncium
alium polt alium, nec ullus apparet,
M l g e Pigelu nzlvnIen pipuei, quod ego huic,
hic alter1 faciendum imperat,
Imhe vemge pibin, ego facere illum julfi,
j u E u t faceret.
venzn vemaivzi, fac quod in te elt.
Pdamuniebi tu n i che, h i nimium Gbi fumunt , tribuunt , confidunt , arrogant.
A p o eign mnlopagueign , R e x cum his
bellum contra nos adornat, conflat, apparat.
Amat n i Apogen mo deftugei B e t a n c u r ,
D, Emmanuele Amato Przfide captus elt
Bet ancurus.
Dugueloaiu A p o , una loquemur Prztori.
Tuf t u d u g z d i g u v guinevla v, i n a dugubig u A p o LLancarelmu Nahuelgru c u i , uterque LLancarelmu & Nahuelgru una P r a
fidem allocutus elt,
Ibahnz che. 753,
Vzll Topuih afyecuunzei enz !Regnabo, reg n o , regnavi, rum Gne regno.
50 I , Cognationum varii gradus,
Cognati0 , affinitas , gillan, 730. uhtanzo?z.
Proavus, abavus e x Patre, iofw Laeu. Proavia , abavia , iom Chuchu. Proavus, abavus
e x hlatre, ionz Cheche. Proavia , abavia ,
iom

zom Cucu, Avus e x Patre , Laczc, Avia e x

Patre , fufu , Chzceziu. Avus e x Riatre , C h che, Avia ex Matre , CUCU. Pater , Chno,
Mater , Ytugue.
Patruus , Mulle.
Amita ,
Pallit, paZu. 797. Avunculus, Huecu, ZZopu.
769, Matertera, nzmo.
Filius Patris, v o t m ,
nzzi aotnz. Matris , coni huentu. 70s. Filia
Patris , Ytahue , szahue , nau.
niatris , coni
d o ~ ~ i o , Frater , peni, 801. Soror , Zanziiesi ,
ZZamyen. Gemellus, geminus, c6ne. Ejusdem Patris , penihuen,
Ejusdem Matris ,
uteri , guine p u e , quine $&tu Nepos patris,
Lacu. Matris , chedcui. Abnepos , pronepos patris , ionz Lacu, hlatris , ionz chedcui,
Eodem patre, guine Chao. eadem Matre,
uterini , p i n e pue. Patruelis , filius fratris ,
peni votm, Sobrinus, filius [ororis , ZamCen
coni huentu , chocunz
Amitinus , nene, uhdasz peni.
Conlobrinus, ZZopu, 769. Neptis patris , ZZalla. Matris , llalla. Abneptis,
proneptis, ionz ZZulln
Patruelis , p e n i nuhue, Sobrina , ZamCen coni domo. Amitina , uzidan Zunzz2ee7z, nene. Conlobrina , ZZopu,
nzhri. 7%. Propinus, affinis, chnZe. Sorores , ZZame. 765. Fratres , pcnizm, Pater &
filius , votnzhuesz. 204, hlater & filia , conihuen. 204. Omnes alicujus familk? , generis , Girpis , Xationis , Chezm,
502.

ETt mihi cum ill0 jus cognationis,

cogna-

390

cognatione mihi conjunAus elt , communione fanguinis devinCti rumus , ejusdem

gentis & familis h m u s , monnzahuefz, 7S2.
Patris loco habere, Chaoien. 500. Amicitiam cum aliquo conjungere , contrahere,
inire , inltituere , in alicujus amicitiam incidere , recipi , peniufz. A principio , ab origine , linea re&a , m6lIi7z.
503. Exempla. Chenzyebinzi vaclzi huentu?
gcn conigen m o , q u s tibi cum ilto conranguinitas , communi0 languinis ? rum ejus
Mater.
M i chenz tvn? cache , eltne tibi propinquus ? minime.
Chem ad g e i vachi huentu mo? v. chenz ad
ye6imi vachi huentu? q u s tibi cum ilto eft
cognati0
Eikn t a in monnzahue ZZe v e , elt inter nos
jus cognationis.
Iom monmahue ge?z eirzi nzeu, ego rum
cognatione propinquior , quam tu.
T a n i pnen iebiz, materno illum amore
profequor, inltar filii eum diligo.
T a m i nzollvzin cam? an tuus el? conranguineus ?
Inche v o h z ielabin n i chao yenoeteu, non
agnolco filium, qui me Patrem non veretur.
Inche chao vemadueinzi cam chi? id tibi facer6m Pater?
Mi-

ra n i votm, cujus es filius? Cathcurs.

Conmpamelan pu Uuinca mo, mihi cum
Hirpanis nec leritur , nec metitur.
Cupamelan pu Uuinca 7?20, nullus mihiHifpanus communione fanguinis devinAus elt,
Cheche chedcui egu lagnzbigu, avus una
cum nepote occihs elt.
Pedro eign u u t a l c o i l l a d g u ~ r a b i ~,nPetrus
cum his hoc criminati funt.
T a in p e n i u n , t a mn monmaheun; tu n i
malleun, peniun egn cui, nos fratres , vos
conranguipei , Patrui , Avunculi , fratresque.
Tu in quine cheun deumalIein ruca, nos
ejusdem familiz, domum, =des exltruximus , abfolvimus , ultimamque ei manum
quaG fafiigium coronidemque impohimus.
g e n h u e r i n , AuAor deliAi & tota ejus
cognati0
gen Zadchn, gen ghman, offenhs & omnes h i propinqui.
504, Affinitatum varietas,
Maritus, conjux ,pinom, mupin pinom.807
Uxor, conjux, nupta, mupin pinom. Nupta
more fiatriz, przcipua, cure. 713, u n e n dom0,

392

mo. S46, R e l i q u z , gap;, inan domo. 755.

Socer , pueupu. Socrus , nanug.
Gener ,
ZZagui,
Nurus , pfiinmo.
Socer futurus ,
enum rucu. Levir, lororius , uxoris frater,
guempu , viZZca. Glos , fratris uxor , cBrun.
717. Vitricus , pelcu chao, Noverca, nupuentu. Privignus , pelcu votm , conintu.
Mei mariti, aut uxoris me= filia, pelcu nuhue, Sobrinz maritus , challe. Patrinus ,
metan. 77s. Ejusdem nominis, Zacu 758.
Uterque conjux, maritus & uxor, pinonz
Conroceri , nono.
Fratris uxores ,
hen.
mchu. Frater S p o n h v, illius quam petit
uxorem, huefo.
E racro fonte hlceptus,
huichan pnen, 49G. 497.
Joannes, Cuan.
497. Jolephus , C o d , Coyef.JEhs , Ice/us.
Zelotypia mulieris , murin , muritun, 785.
Uxorem a marito torqueri, affligi, &c. giIlBtun. Parvulos a Patrinis e racro fonte
Mcipi , huichan , huichatun.
Conhnguineis uxoris rolvere veltes , pannum, &c.
puegun, 713.
Carnem, oves, vaccas, &c,
;Innvbz, mavfifun. 713, 776, 4SG.

505. Exempla.
Eputu p i n o m i tva , bis
uxorem duxit , bis nupta , matrimonio conjun& efi.
Epugentu , lecundus : chlagentu , meligentu, a c t e r t i u s , quartus &c. 546. 550. His
numeralibus utuntur loquendo de his filiis
vel

393

vel uxoribus. E. g. fecund0 , tertio , quarto,

&c, genitus. fecunda, tertia, quarta ex uxoribus,
n i donzo t u a , ha?c elt uxor mea.
Quimliin tu m i pinomtubiel quine muijzL domo che, fcio te duxilfe Indam uxorem.
LLadcGtunnzaguieli n i pinonz, non me
perturbes affligendo meam uxorem.
Mir6 KtaZ geimi, quot uxores habes,
355. 7 I 2.
Mapuche yehuelui puempuaeinzi piuz , ZI,
guenzpuaeimi piun nzo yehuepuelui , Indi non
erubefcunt dicere ad invicem te volo Levirum meum.
Quite g e i ta n i nahue, marii ta n i puenzpu , unus trochus , turbo, lurores plurimi.
Lacutun , tantuln, S35,

5 0 6 . Modi ac formula? Ialutandi, bene

precandi , valedicendi.
Salve, falvus lis, Ialvete pariter omnes,
Ialve plurimum amicorum optime , gratulor tibi adventum t u u m , optato advenis,
lervet t e Deus , lit faulium & felix, opt0 tibi
felicem diem, fauliam no&em, precor tibi
diem profperum, det tibi Deus placidam
quietem, vale, vale in reditum, in proximum congrerfum, in craltinum, in hoc biduum, &c. vale, muri mari,

Et t u , Ialvus lis tu quoque, 6: tu tantunBb

dem

394

% %3

&e

dem falve , habeo gratiam , tantundem &

tibi precor , & tu vale, valebis tu quoque ,
& tu fac valeas, precor tibi vicirim omnia
profpera , mari mnri,
Exempla, lllari m a r i vochu7rz , m a r i mari
chocum, elt modus & formula falutandi minores & inferiores,
lllari m a r i chao, Gc minores falutant majores.
N a r i m a r i peni v. joci caula mari m a r i
9zLemPa , ad aequales.
d f a r i mari puhuen v. fzt huentu, ad plures,
N a r i m a r i p u malZQesz, viri ad mulieres, vel:
n f a r i nzari Chacha, quod el3 Ggnum benevolentiz. Item :
J f a r i nzari nahue, nztpue, p a p a i , prout
fuerint minoris vel majoris ztatis.
P n i , papa;, appellantur Matres a filiis,
& iisdem vocabulis deleAantur vetulae.
lllari mari Zaam v. Dam; Chao v. Sao, mulieres viris.
J l a r i mari pu ;litzaZZQen, pu pnen, mulieres invicem.
lllari m a r i AnffinzzlIa , Huaipuilaf q u e n ,
maripidlan, ZI. Ant;zimil,HuaipuiZaf,ma?z$iZ.4
J l a r i m a r i naipue, nai, ad quemcunque,
& efi Ggnum benevolentke.
llfari m a r i Hueni, 7'42.
-Ma& mari cachh, an notos,
Mari

395

X u r i m a r i Patiru , Parde , Pad& , P a y e ,

Pachiru , Paehzyo , Religions.
illari mari Hzbinca , Hilpano,
illari nzari Chinura , H i l p a n a
I n e i ? i n c h . Eimi e m ? inche em, Vau nzo
mleimi? vau mo mlen. v a u mo maugueinzi?
v a u m o miauguen. c6melequeimi? chmelepuen,
e i m i caic6meZepueinzi? chmelen cui, duamvcl
mai. entuge tu m i duam. @ai cutan ? gelai.
Huaipuilafquen mogei ? nzogei. chmelepuei
cui; chmelepuei cui. venteni: deuma veii t a n i
anzual , peuquelleiu v. peuquellein
Quis ?
quo properas, quo t e confers? confer0 me
domum: eo in templum auditurus Sacrum,
ibo hinc in forum empturus chartam, qui v.
ut vales? quomodo tecum agitur? D E I
gratia bene valeo, mediocriter, & tu q u B
nam valetudine e s ? non optima lane, parum
e x lententia. Doleo vicem tuam, bono G s
animo oportet: multum juvat animus in re
mala bonus.
Dum quis ingreditur domum aliquam
polt mari mari lolent dicere ad unum, ii
quintupamom tva? ad plures , t a iu v. in
quintupamom tva , zquivalet , unde hoc mihi ut venias v. veniatis ad me
Ultima valediEtio :peupucIIeiu ,peupueZZein,
v. zlenteni, deuma veii ta n i anzual: aldh tip a n t h mogcaimi, c6nze rupaiaimi, vale.
Bb

507.

396

507. Per alium ralutandi,

J f a r i nzari pilelan v. pilelaeiz v, p i a i w i t a
mi chao, &c. v.
Aldh nzari nzaribichi: v , f a n i nzari nzari
eluabimi. v.
Aldh nzari mariIen 21 aldh m a r i nzarilelaen v, aldh mari m a r i pieinau Piabimi, v.
J l a r i mari bhrenien. v,
V e i pilelen t a m i chao, zquivalet : Patri
tuo ex me Ialutem dicito , nuntiabis matri
tu= a me I'alutem, fratres tuos a me plurimum lalvere jube. Saluta parentes tuos meo
nomine, amicos omnes meis verbis lalutab i s , falutabis omnes, qui de me percunCiabuntur,
V e i m a i , vei Zlechi, v e i ta &*c. curabo ,
curabitur , fiet : libens faciam,
508. Petendi , colloquendi , &c,
Muri m a r i hhrenzefz, fac mihi hanc

gra-

tiam.

V e i pilelen t a n i p e n i , r o g o , quzfo dicas

meo fratri,
Dugulelen A p o , dic obrecro meis verbis
Superiori,
V e i p i a i m i , Zladczin , aldhn tuyun , dic me
dolere , gaudere vehementer , lummopere.
Aldh mari maribichi p i i v, pieimu f a n i
chao, Pater meus t e lalutat.
M a r i m a r i , habeo gratiam,
Tayel-

397

TayeZtuen, en tibi quod mihi commodafii , commodatum reddo, reltituo.

Ventenpe , vejlzfeni, ventencai vachi dgu ,
de his ratis, fufficit.
Aldhn tziyhn t a nzi pedin nzo v. f a nzipenaom mo, gaudeo quod te viderim.
Eiu pehuain e m ! non nifi poll longum
temporis intervallum nos videbimus iterum;
a t ironice , proprie : mox rediero , vale, red
ut brevi redeas, 288: 6.
AZdh tz$anth nzogeainzi , chnze rzqbainai,
fervet te Deus,
Quine vla amoin, vanten, v a n t e n , eamus
oblecro, ratis latis el?,
Amuge DIOS e g u , bonus Angelus te
comitetur.
Alios terminos urbanitatis, quod k i a m ,
nekiunt: imo e x his paucis multos didicerunt a b Hilpanis: omnibus 6r Gngulis dicunt tu ; nec aliter loquuntur Superiori,
quam alteri cuicunque : nullum inter ipros
dikrimen , nulla ferme differentia , neque
oblervantiz caufa aperiunt caput , v. Gmilia niG forte ut imitentur Hifpanos, v. moniti aut inltru&i,
509 &Tin=, Comminatio , minitatio.
Cupachi, mox adero.
Utuaeinzi runze , tuo malo t e invikm,
M u c h a i peaivzi v , penmauaimi, mox videbis , expmieris.
Bb 3
MZd-

398

Muchai zacmaeimi, mox renties,

Peaimi rume, tu mihi dabis pcenas, non
abibis impunis , non tibi Gc abibit , tarditas
luupplicii gravitate compenrabitur.

5 I 0. Juramenta,
Incifm? per quem juras?
DIOS fm, per Deum v, Deum juro,
Deum teltor.
Inche fm! ne Gm lalvus , G aliter dico ac
lentio, ita me Deus amet.
Chao fm! per vitam patris,
Pai/?n! pupaifm! nuque f w z ! per matrem,
per Equeltris Ordinis nomen, &c. Et hic
elt modus jurandi conceptis verbis : Opere
jurant, ut videre elt verbo manchu uln v. manculn. 774.

5 I I. Execrationes , Imprecationes.
Tannrumeaimi, Zarumege .f Dii t e perdant,
Calli p i a u p e , eat in malam crucem,
Calli lachi, utinam morerer.
Alhue yeemu, Diabolus te auferat. Irati
alios vocant I) Alhue, Diabolus, 2. Tehua,
canis, j. & cenretur pelfimum, CaZcu, Veneficus. adhibent etiam llavacha , inl-eeCtum ;
nucu , bubo, &c.
jI 2 .

Exculationes,

Ui tu ni cud, u h z tu n i cu6 , ita excurant

quodcunque damnum manu i4latum.
513.

399
pis
Iruidimanen
itia.

ztil
GV.7

$lein
&at
)noPue
exturn
lance?<,
ipbus

aa713,

$a?23+
954,
homines,

Bb 4

Signum

402

ve , panuigen, Bellum, pulchrum , elegans ,

aiJin?z, Lubricum , mcyudgen, Leve , levigatum, Zludgen 770.
Clarum, patens,
evidens , apertum , chagalen,
Certum ,
compertum, minime dubium, led,
Cavum,
inane, vacuum, huellik
Durum, permanens , iaau.
ConjunEtum , adjunCtum , affixum, i n h a e n s , vZ , vOZ. GSS, DepreKum,
Gmum , chupiuL
Planum, a q u u m , illaf.
SEquale , planum, ad perpendiculum , chad,
Concavum , cavum infiar t e g u l z , Chollof.
702. Infiar pyramidis, pidcun.
Praeceps,
devium , Zar.
Immundum , [ordidurn, [purcum, fcedatum, inquinatum , cuphd, $or,
Robultum, allca, 12. Bonum, chme, dovzo,
516, Malum, huera, huentu. 516,
5 I 6. Exempla, Chemchi dgu gei, quid agit u r ? quid novi? quid novi accidit.
Cupalbige veichi chem , affer illud , nekio
quomodo dicam , appellem , vocem,
gelai ca dgu, mi phfeZeaZ ma chei, mi thydleal m o chei afnochi tipantu mo , non datur
medium: aut in inferno zternum ardendum,
aut gaudendum zternum in caelo,
Chupiaupuei Curdlemu, qui rumor increb r e k i t , quae fama vagatur de Curhlemu.
ghman gei vachi dgu, dolendum profeCto.
Aiengei vachi dgu, r i h m movet ilta res,
Piam dgu, p i a m , p i a m , totum hoc leve
efl

403

ell & nugatorium, falfa haec runt Sr inania,

meri r u m u f d i , mera fabula,
Ladcczin eIIa que dgu m o , tot adverra mihi
triftitiam pariunt , mcerore me afficiunt , lacrymas mihi exprimunt,
M u c h a i vemgei t a i r i u n o ~ zeIIa que d g u ,
fortuna nihil elt inconllantius, quod cuiquam
potuit accidere, cuivis poteft.
IzaZeuign ella que dgu, felicem hoc malo
me , nifi alia hccedant , abplfus abylfum
invocat .
Y e d c n dgu gelai, nugae, mira de lente.
Coilla dgu n o , quidu ni peelchi dgu , a veritate non abhorrere illa, telles mihi runt
oculi, meis oculis egomet vidi?
Lezz p u i m n , certe v, certo fcio, comperturn mihi eft, compertum habeo exploratumque,
Cn dgu tva , hoc ell aliud , longe aliter,
longe, multo lecus.
AZZcitpameZa?z neichi dgzt , nunc primum
h s c accipio, nunc primum ad aures meas
h a x fama pervenit, novum hoc mihi eft 8~
inauditum.
PivaZZai tva , non eft mentione dignum,
Yenzein ea dgu, pergamus ad alia,
A f p e vachi dgu , huenu p r a p e , p u phlli con a i n, conpe, hanc rem filentio tegamus, obliteremus , omittamus , oblivione deleamus,
Piquei fa dztgu, elt in proverbio, dicit
paroemia,
Pc-

404

Pelabin vamgechi h u e n f u , talem hominem

non vidi.
nffi h u e n t u , Magnanimus , magni aefiimatur , magno in pretio habetur.
Jfu Che , hobilis , illultri genere , natalibus clarus,
Eui tu n i a d , utraque manu agilis.
R e p i n e duanzgechi che, homo uni rei intentus, pluribus intentus minor efi ad fingula fenfus.
Aldh vanei n i n e m e l , eR in ill0 Auftoritatis plurimum , magnam habet au&oritatem , valet auftoritate : vir graviffimus,
Aldfi vanei ni piupue , magnanimus , animi excelfi.
Adcagepmi t a c h e , alii Iementem faciu n t , alii metunt,
ganwzo huentu , homo nullius momenti,
pretii , utilitatis.
JfZeprachi &e, nos numerus fumus, 6r
fruges confumere nati.
Inche cum aiecahuegen v . i?zc&e aiecahuegen cam chi, an ego parafitus aut fcurra, ut
tibi rifum moveam, excitem. *
Cachhgebin , eR meus amicus, familiaris
eo utor familiariter,
Huema conilu , Primipara.
gamno cullin, res exigui valoris, pretii ,
parvi facienda.
T a n i gamno , ta n i p i c h i que gamfzo , me=
reculae, mea curta fupellex,

&

Domo a n i l , glafium bonum,

Hueyztu a n d , glafium malum.
Domo cal, lana bona,
H u e n t u c a l , lana mala,
Domo coyam, robur alba, q u z bene 8z.
facile ardet.

Huentu coyaitl'z, robur rubra, q u z fere in

fumum abit. ita przeter communem aliarum
Nationurn opinionem fcemina veluti magis
perfetla , aut minus imperfe&a , antonomafiice vocatur domo bonum: mas autem hztentu, malum. Alca pirina,frenum diuturnum.
Allca ef p u e l a , calcaria permanentia,
Yavh cura v, cztfa, lapis durus, tempori
ac conatui refifiens.
I n e i em? quis ell?
U n e n , primus.
Unegc, praxede.
Unelei, fiat primo loco,
UneZepai, prior venit.
Eimi inageinzi , tu fequeris.
E p u g e n t u , primus a primo.
Chlagentu , primus a fecundo.

517. CAPUT 11.

DE DOMO EJUSQUE PARTIBUS,
Domus , =des, domicilium , ruca, FamiCaCa, dolia, gens, genus, rucatu Che,
muncula , sdicula , tavh , mlehue, Domum
zdifico , confiruo , exllruo , fabrico , fabricor,

406

cor , erigo , condo, rucatzin. Cala e x ramis

Umbracuad tempus confeAa , $;to, c h :
lum e x frondibus conItru&um , ZZauv$tu.
Umbraculum qum-ere , eo le recipere, I&v6tun.
Septum arundineum intra domum
in loco privato & reparato ad quzdam conrervanda' vel ablcondenda fabricatum, huiUi.
Cubiculum , conclave interius , fecretius,
catdntcu, Ligna domus inter re commiKa,
rudis domus tignis & trabibus informata ,
rudis coagmentatio domus , &pl. 717, CoColumnam
lumna, fulcrum, dnco , 835.
erigere , collocare , iuzcoZm , 6nco7izn. Lignum in duo brachia re hperius extendens,
dividens , chad&. Paries , pirca , firca. Paries terreus , rolidus,, tniin. Illum terram
contundendo conficere , tmimz, Luto aliquid h i r e , contegere , delutare aliquid ,
IzuiInrz, /zui@adpz, Fulcio , lultentaculum ,
fulturam addere, dcchun.
Tabula , a l e r ,
cafi-/zamZ. Later crudus , laterculus ad lolem exficcatus, red non coctus aut igne toItus, tica, T e h m , tacugz rucn. Pertica,
rami ficci , /zuihzZZ. 1110s colligere , iisdem
aliquid adimplere , parietem e x illis conficere poltea luto contegendum , huimlh, huzmdlfun,
Fundamentum , firmamentum,
bafis, an3L Tegula, chollof. 702. Tegularum figulus , chollof voe, Calcaria fornax ,
cholIofirzlhue,
Tegulas conficere , choIIof p z .

DO-

407

Domum tegulis operire , munire , tacun r u m

chollof nzo. Palearum ad tegendam domum
manipulus , concan.
Hos manipulos conficere, chfhn , c.cichhn, Suo ordine collocare , ligare , nzchfn. Suggrunda E , hggrundia orum, cuicuzpagi, $udal.
Conficere ,
p a d a h , jadalfun. Pars domas hperior ,
Fenelaquear , lacunar, tabulatum , pdll.
fira , alelhue. Fenefiella , chocov , chocof.
T r a d e n n a , clathri , clathra ferrea, fenelirz,
caqZcaqZ. Rima, rimula, tau, Oltium , janua,
porta , fores , uIlziin , uZZgirt, LeCtus arundineus, rponda , caliuitu,
Cella vinaria ,
virtu ruca.
Angulus, u$Z. Domus pars
pofierior , chocof,nudo ruca, B d i u m frons,
facies , a d ruca. Solum, area, pavimentum,
p~z2lIi.$ l G , A r e a , impluvium, Zejhn, Ar e a , ubi frumentum teritur, Zila.
Cors,
cohors , ltabulum , ovile , malal.
Turris ,
vutu , devu YUCU. Palatium, aZdixrz , ulmen ,

Apo

YUM.

5 1 8, I r e de domo in domum, ruca ruca

vziaun. Accedo , devenio , pervenio , advenio, acun. EKe, adelre, mkn. Ingredior,
Immitto , intromitto,
introeo , intro , conn.
tcun.
Obfifio , oblto , officio , impedio ,
catixn Incperatus , inexfpe&atus venio , ex
inrperato , pr&er opinionem adfum, 3fcdrzmapan. Accipio , taun. Excipio , recipio ,
zzoun.

408
lJ0249Z.
Officia in horpitem conferre, illum
honorifice excipere , liberaliter habere , tra&are , omnibus officiis prolequi aEe&ari,
dapin, Sedeo, anfin. Pono, federe facio,
anfimn. Vir0 , invifo , vifito , faluto , czichaltun. Sede furgere , fedem relinquere ,
a rede recedere; fi qua fede fedes, fique elt
tibi commoda fedes, illa rede rede, nec a b
illa Iede recede anzitipan. Cum bona alicujus gratia abire , dikedere , valedicere aliEgredi , excedere,
cui, chalin , chalitun.
exire, utun , tz$an. 839, Redire , inautun,
Extrahere , huitantcun, 743. Stillicidia hab e r e , Itillas per teAum in domum ferri, ozin,
huahn, Tego , operio , occludo , obturo ,
togmn. TeAum, opertum, &c. effe togn.
Deltrui, dirui, everti, deleri, Zofn, Zlofn. Ruo,
corruo, concido, t e i n , larn.
Hil'co, deh i k o , rimas agere l t o 6 n , tihn , telolhn,
Hio , rimis, fiKuris fcatere , todmn , tifiln ,
tihmn. R i m a , fiKio , toh, HoIpes , pellhm.
Holpitio aliquem accipere , furcipere , h i s
teCtis , domo , zdibus excipere. item, diverfari , divertere apud aliquem , pellumn , pelZztmtun. SOO. PuXo , januam, fores pulfare,
pultare, tonchin. Aperio, recludo, patefacio,
refero , item : patere, aperiri , nhlan, Patere apertum eEe , alteri aperire , nlaln.
Claudo , rachmn. Januam impetu claudere,
nehuen raczimn. Claudo , includo , concludo,

n6-

409

?zhr$ftun. Claufum elre, ?zdr~I

fn, Fores
repagulis claudere , firmare, ve&e munire ,
dechun.
Repagulum , ve&is , racm , racmvoe. Paterfamilias, dominus domQs , de?zcho , gerz ruca, Intus, intro le adduxit,conjecit , minu, pz~minu. Intus eEe , mi?zu?z,
minulen. Intromitto, minutun. Extra, foris, foras, huecun. Vix ingrefus egreditur,
vix egrefhs regreditur , t+atz$an, conconn.
Verrere , z$t.in, Zepvhn. 761. Sordes, purgamenta, lephntu, z$hntu.
Stop=, z$hhue,
Zephhue. Forica , latrina , 7necahue.
519. Exempla, Inei n i ruca tva? cujus
elt h z c domus.
gen ruca g e n , rum Paterfamilias, domas
pofleKor , dominus.
Eimi Calvvhpueupu m i ruca tva, ad 'te o
Calvuqueupu , haec domus pertinet, tua efi
haec domus.
Yebige tva gen machn tu n i ruca nzo, hanc
vefiem firagulam porta ad aedes, domum
h i domini.
A p e acui, vill feplcaguebi f a ruca, vix domum redux perturbat omnia.
Quine tz9antu v. tipantu mo mlelaimi tu
mi rucn mo, anno integro abrens domo tua
fuilti.
Inche n i tuunzom v. n i tuuuycum v, n i tuuuym mo v. ilzche n i tuuuyeel mo , v. inche ni
c c
tuu-

tuuuyehzo, v. imhe L'uuuyen, cibzi mlecatuim i , me abeunte tu manfirti.

gelai t a mi chao? gelni, adefine Pater
tuus? non.

Contuvali PaL'iru ? Patetne accerfus ad

P a t r e m ? NB. Non pulratis foribus apud
Indos nemo irrumpit nec ingreditur , etiamfi fores fint a p e r t z , fed accepta prius venia
& a Domino falutatus & invitatus.
Conpahuelaiun rume tu mi ruca mo pieimi,
juro , promitto tibi me nunquam deinceps
in domus tuie limine pofiturum pedem.
Pegelhuerumequilmi uau nzeu noli redire huc iterum aditu deinceps prohiberis.
Chumal lagmche c u j a l p e i m i , quare adducis huc homines nequarn , latrones,
Anhmrucaun , Iibi domum iedificare.
Rumenclei ta n i r u c a , =des meie Itillicidiis patent ? lcatent.
Pichinma mo mlen, parum dilto, abfum
haud procul.
R e l i tu n i ruca, e regione, ex adverro
mea domus fita eft.
2% in peniun deumauein r u m , nos fratres
loli & fimul domum exkruximus, ablolvimus ? perfecimus,
Ca rucatun , alio migrare , in aliam domum immigrare ledem, domicilium mutare.
Mlequen rum m o , Turn domi, domi me
contineo , intra domelticos parietes.
?

U t u a n pu r u c a , redibo domum.

Pu m l e i , m i n u l e i , minu mlei, efi intus.

Cupamelai va m e u , non folet huc venire.
Chem puintupapueimi, quid elt quod huc
t e attulit, qu2e te huc adduxit caufa?, quid
tu huc.
fVbtu cara mo, in medio civitatis.
Mhtu mamlZ mo, fupra menfam.
Tu nz' umautugueum mo, in dormitorio
meo.
Chillcatupueum mo , in mufeo,
Ipueum , triclinium.
Kdaucapueum , laboratorium,
Incahue , coquina.
Tz$atz$atuguiZmi ZI. conconpuilmi, quieIce,
mane in eodem loco, noli VIX ingreKus exir e , aut egrefus redire.
Pepi amoam , licet abire.
Pep; cupalaiam , non p o h n t venire.
Rzipaduamlam , nolunt tranfire.
Ullchconpai, intravit iratus.
Pinolu tuutui, tacitus exivit.
gbma utun, gens redeo.
AZdziIIei t a ni cufal, habet multas arbores unde tabulas, aEeres fcindat, findat, fecet.
Tua ticaiabuel Zlechi, hinc , ex hac materia fient laterculi.
Reguintuu@apeimi : re m i guintuulpabin ,
ad fahtandum duntaxat huc veni, & ut tu
meos, ego confoler labores tuos.
c c 2
Pe-

412

PepupIranu, perperam, frultra ad me videndum venit,

Quintupuen tu n i eluam , hospitium, diverSorium quaxo.
Acub , niefuaimi, Zloudige , fi venerit , admitte , recipe illum.
Pellhwztugeciii pin , Hospitium ut mihi
apud te fit, li tibi moleltum non elt, rogo.
NueIIin gelai? munan g e i tu n i munam?
munan p i , an datur pro me locus? datur.
Nhlabin u l l d i n , januam ipli aperui,
AnDmbin , obtuli ledem,
Dugubin, ipIi rum locutus.
Czime dgu pibin, comiter illum appellavi,
Ti~y&bi~z,
ipfius gratia ludicrum egi.
Peupabin , i p h m invifi , vifitavi,
520 Domfis Supellex.
Le&us , leaulus , ltratum, ghtantu, Sternere le&um, gtantun. quod fit colligendo
gramen vel herbas, quibus dormiens incumbat. gtan , gramen, Fulcrum le&, caiiuitu.
C u n z , cunabula , incunabula, dcha, chfilku~.
717, Storea , teges , tegeticula , dami, dlamz',
ZZaPin. Pavimentum Itoreis tegere , lterner e , damin.
Pellis, corium, quod lit pro
Cervical, nzetl ,
le&ulo , huapuin , nonpue.
metlkzuc 778.
Pulvinar, nunpue.
Tegumen, tegumentum, integumentum, operimentum, taczcn, PeEten , Irumca. S c o p ~ ,
fco-

lcopula Ietacea , Zephhue , ipzihue, Rig0 , irrig0 , peipZZcon. 518, Cantharus, amphor a , urna , can , metahue. Cantharus niger,
purunco. Vas ligneum ad bibendum, malhue, Luteum vas, rau churu, pele chnru.
Vitrum , ZiZco
Olla , chalk , lluphg , dgoZ,?.
Olla , in qua potus coquitur , cidilhue , clilue.
Olla, in qua Cervatur, huicun
Olla in Timmitate f r a a a , czterum non inutilis , huizfeDolium , hydria, cadus , carca,
gelu c h d a
me/eg, mencuhue. Vas in qua lervantur e[culenta , re66n Lans , catinus , paropfis, catillus, catillum, orbis, d i h s , patina , Zican,
p i c h i , iod p i c h i , vhta, iom v6ta Zican, Dilcus luteus, Zican
Dilcus ligneus, raZZi,
fonca. Dilcus luteus major , Zupe, Pollubrum , malluvium , b u p e , naucuhue. Cantharus piatus , elegans , hztirin, huzjn can.
Cochlear, cochleare, huifi , huitz; Cochleare majus , tudicula , vhta huitz: Culter ,
cultellus , huinu, Salinum , l-alillum , chadiCalathus , quafillus rebus Colidis mehue.
tiendis, & liquidis purgandis , fecernendisque deltinatum, chaihue. 554.
Colo, per
qualum aut cilicium liquorem purgare, item.
eliquo, liquorem ex uno vale guttatim in
alterum effluere , chaitun , chaihuetun. Farinario cribro hccernere , farinam Iubcerniculis purgare , excutere , chunidvz.
Incerniculum, lubcerniculum, pollinarium, cribrum
cc 3
Ce-

414
letaceum , chunidhue. Mantica , hippopera , bulga , faccus , hualca , ZZaban , tarisztcu.
Marlupium , crumena , yapazt
Gladium ,
cultrum acuere, aciem ad cotem ducere,
i d a n , Zlimentun COS, ida , llimen , ZZimencura 76s. Mol= lapis inferior, cudi. Superior, nunzcudi. Scopae ad volvendum ,
revolvendum , aliquid in orbem verlandum,

rugi,
5 2 I.
EKe neceKarium , neceKe , pitun.
Egeo , duanzn, Jaceo , hic jacet Regum maximus , hic fitus e s t , lub hoc lapide ejus oKa
teguntur , quielcunt , mlen , cudulen. E le&o Surgere, vutan. Cubo, recubo, recumb o , cudun. 711. Concubo, c u d u m n , cuduln.
Obliquo corpore recumbere, tierclen.
Strideo , cdguirn. Scindo , Ieco, m d o , ablcindo , reSeco , amputo , cathn. Aciem gladii ,
cultri , aut vafis labrum curtatum, diminutum erle, huilefcun. Gladium , cultrum acuere , ydgmn. Mola , lapide molere, glirchn.
Veho, porto, adveho, aveho, fero, i e n , yen.
753, Evacuo , depleo , exhaurio , vacuum
facere, huelliln Demitto , na&nn, nacmn.
Mitto , yevaln, MiMito : crebro mittere, yevalmn , yevalguesz,
5 2 2 . Exempla.
Tu n i gamno, tu n i pichi
que gamno, res mea familiaris, mea curta

Supellex,

Inei

I n e i n i molleel vachi cullziz , quis his rebus, mercibus indiget , cui his opus elt.
Inche n i monoaZ ?nai, ego illis non indigeo. 92. 93.
Mnatudige ueichi Zican , agedum , quid
moraris , a b h m e ferculum tuum.
RaZZi deumaimi cafcamair genolu , fecilti ,
perfecilti dikum ligneum, quamvis non fis
faber lignarius.
Chum cofque catGadurz v chum caficofpueabun genochi h i n u v. genochi huinu nzo,
qua ratione fcindam panem absque v. carens
cultro,
niIlavaZge p i n e can phlcu , mitte petitum
amphoram vini , cerevike
Tva mencuhue fuZczZ i t i achmonz, in hoc
vaCe allatum fuit vinum.
Yecupamn , venite acceptum, accepturi.
M l e i r a u f a n i mZdgoZlam, dgoD t a n i m l a m
v. mZadium, habeo cretam, unde ollas conficiam.
CuIIintuadige Huenumilla p i n e clzaihue
m u r p s , HuenumiIke modium farin= toltae
k h e . 472. 473 437. 438. 439. 452. 554+

5 2 3 . C A P U T 111.
DE TEMPLO ET REBUS SACRIS.
Colo , veneror , vereor , revereor : Reverentiam alicui p r d i a r e , exhibere, honorem
Precor , preces funhabere , ikfchin. 544
dere
cc 4

4'6

dere recitare , anzomarin. 680,

Sacrum
res divina M i l k Sacrificium , Liturgia
JlzJa. R e m lacram divinam facere, Miffam celebrare Sacris operari , cadeltern immolare HoItiam, Sacrificium facere , peragere , MzJa#in, JfzJun,
Sacrum folemne ,
vbta MzJa.
MiKa Sacrificio miniltrare, Sacris infervire cooperari , MzJajicZon, Audire Sacrum, Sacro interelre , alZcOMz/Jan.
Aliquem de peccatis audire , confellionem
ejus excipere allchrz ConfefJan, aZZchConfeJulun. Infantem lultrali aqua tingere, immergere, abluere confpergere perfundere,
lacro fonte lultrare , baptilmate initiare , expiare bautizan. Sacra lynaxis lacrolan&a
Communi0 , Cornunion.
CEleTti pane le
.reficere, Euchariltiam accipere , lacram fynaxin lulcipere , recipere tavn tu fanta cornunion. SacrolanEtam Euchariltiam alicui
porrigere minifirare , dare elun Cornunion,
Transmutare , tranlubfiantiare , in rem aliam
convertere, dullan. 642. Me do alteri ut ab
ipfo comedar eluutusz ta ni iaeZ v Z'aZ v , iZeZcaun. Sacrum initiale primum, hue Patiru
ni quine Mzfa v. unen M@a.
Piaculare lacrum, curb Mzfa.
NeoMyfies,
hue MzJan Patiru.
Altare , JfzJajihue
JlzJaqueum, Liber MiXalis , Mzza?z chillca,
Peccatum huerilcan. 742. 743.
524. Exempla, afentudi ta DIOS, Deum
~

0.

% %?

417

0. M. abjecit : confregilti jugum meum)

dixiRi non ferviam.
Pepi umomuriZaiuimi v. rupallainzi quine
umomuripueum non poteris perfolvere , recitare unum Rofarium.
Quinechi ullc~MzJajaZuiubuimirume, fieri
pollit, ut ne una fakem vice Mifrz Sacrificio aRiltas ?
Tenpun MzJa m a , opportuno tempore
ad Sacrum audiendum accefi.
Coni MzJu, MiKa c e p t a , incepta elt, Sacerdos Sacrum inchoavit , aggrefrus el?.
T i p a i XzJu) MiKa elt , ek finita, Sacerdos Sacrum jam abrolvit.
iEzJu Putirzc f a d o nemel nzo d u W i tu cofque JESU ChrzJo ni mupin ancu meu) Sacerdos verbis Confacrationis panem in verum JESU Chrifii Corpus tranfubltantiat.
glumun tu n i huerilcan nzo, T z d e t m e ,
vehementerque pcenitet peccati mei.
Huema Zuiubun pin v calli l a c h i p i n , huerilcalan v. hueriZcuhueZaian mai, malo mori
quam peccare.
Reliqua ad hoc Argumentum pertinentia
V. in Parte tertia a No. 575. urque ad 676.
)

525.

C A P U T IV.

D E FORENSI CURIA.
P r a t o r , urbis P r a f e h s , ToguicarapueZu , Toquicuruvoe , Topuicaruchi, Topuicaracc 5
guechi,

I
418

puechi, Topuicaragechi che.

Judex, APO
,
toquipuelu, Jultitia , =quitas , mupi72 fo@n.
Tribunal, TopuziZ. Altum tribunal, vhta
topuin. altius, iod vhta. lupremum , mu vi^ta,
Territorium , jurisdic'tionis trac'tus ,
Topuitu mupu,
Lis, caula , controverfia ,
d u a m , dgu.
Confilium , monitum , reprehenfio ,gZam R e s occulta, lecreta , abfconInquilitio , dilquilitio , inarudita , Zlum.
men, Rogatio , interrogatio , percunaatio
d e r e . nova, ramtudgu
Deliaturn, hueria,
huerilcan, Debitum :culIiaeZ uhaem. Damnum emergens , cutancaun 714+ Mos, conhetudo , urus, ad,
Mos Regionis, Provinc i s , R e g n i , ad mapu.
L e x , mandatum,
prsceptum , jurisdiaio,
Item : mandare,
praecipere , topuin, toquiln. Pcena Talionis,
Calms Calcam ducit , dignum patella operculum, ta$onco, clZa$onco,
Rec'ta lententia,
judicium s q u u m , mupin topuin.
526 Culpam, crimen in aliquem conferre , derivare , conjicere; tranlcribere ;noxam alicui adlcribere , attribuere , adelcan,
Os obvertere, e regione, e x adverlo confiltere , adman. Acculo : agere, facere reum;
crimen alicui objicere , deferre nomen allcujus, in jus, in judicium aliquem vocare,
tcun , t d c u n , nDnzun , dallumtun. Celo , OCculto, t e g o , clam aliquid habere, tacun.
Ex-

Exploro , comperio , deprehendo , inadgun,

dpmn. D e aliqua re edoceri, notitiam har e , aliquid ad aures perveniKe, delatum,
pfrlatum , allatum e r e , hueun. Aliquid eKe
manifefium , clarum , perfpicuum , apertum,
minime obfcurum , pinalen.
Manifelto, palam, aperte , pina,
VOCO, arcello , accio ,
mtmn. Quaero , interrogo , exigere rationem de aliqua r e , ramtun.
Refpondeo,
rerponfum dare, prEbere , t afdugun. Dico,
aio , loquor ,pin. Affirm0 , aKero , aKevero,
Inlufurrare
aKeveranter affirm0 , ma@in.
alicui : in aurem aliquid alicui dicere , cafcdlun,
Nego , abnego , denego , inficior ,
inficias eo, hunbhln , nzayen. Tefiis , tertem
eKe , vutaden.
Commentitio crimine aliquem petere, fcelus in aliquem invidiofe
comparare, conferre j calumniis me opprimere conantur , vutnlcoiUadgun.
Refero ,
narro , recenfeo , nhtanzn
Hifioria , narratio , apologus , fabula, n6tam. Merum commentum , fabella, epeun Fabellis deleEtari,
fabularum auditione duci , capi , epeuduamn.
Interpretor, expono , explano , explico ,
entudugun. Interpello , ecun , eculn, Obturbari, haerere, ecun.
Inlto, urgeo, perlequor , argumentis veritatem elicere , rationum pondere exprimere , dan.
Refirto,
obfifio , repugno , fe opponere , chahtun.
Denuntio , tculn. Alicujus res gertas vitupera-

420

2%

perare, reprehendere lugillare, pro h p e r vacuis elevare , vitio aliquid vertere , crimiImpedire, pronis loco objicere, hchan.
hibere controverfias , contentiones ddcordias , cafidgun.
F i d e , patrocinio p r d dio alicujus uti, poulurz. I n aliena le inferr e , intrudere; non vocatus ades; & fine
ruffragio cenfuram geris , conumtun. Negotium urgere, excitare , lukitare , alere
fovere , inagion. Protego , defend0 , tueor ,
auEtoritatis Tu= clypeo tegere , munire ,
chazitunman , piuuln.
P r o aliquo dicere,
cauram alicujus agere, partes alicujus hkipere , dugunmun
Deprecari , intercedere
Negotium dipro alio , ufchindugunman
rigere, componere, ritomn.
Adipikor ,
nancikor , conrequor , obtineo , impetro ,
conata perficere j voti compotem fieri, rem
ad exitum perducere, huzfn, Vincere in
contentione, compotem voti fieri ; evadere
invitis , relutlantibus , gementibus inimicis ,
mann. Vix non obtinere, ampeln.
Non
perficere, non obtinere, malum exitum [or
tiri, huelen , huera tz$an. peritiam in agenInvenio, redo habere, conrequi, adln
perio , deprehendo , pennzaln.
Convinco ,
coarguo, nopin. Mando , jubeo , volo, imper0 , pin. Prohibeo veto, caz%tun, caz%man.
Deponere argentum, vefiem , &c.
apud aliquem , rann , ranknon. Aliquid aliL
cui
f

cui injungere , mandare , commendare, committere : curam illi delegare , demandare,

e l n , elvaln. 723. D e pretio cum aliquo pacifci , convenire , dapueln.
Mitto , lego ,
huerchn. Opus , necere , necerfarium e r e ,
pitun , pnegen. Facio, efficio , fingo, effing o , formo, mfil~2,vemn.
F a a i t o ; crebr6,
Utique, ibo uk p e facere, vemtun.
tique, non committam ut abGm, mutu,muIlin.
Delino, cello , delilto, omitto , ruperfedeo , ucnln.
Recupero , exigo , repeto ,
dupen , unopitun. Reddo, r e h t u o , unotun,
Solvo : Creditoribus fatisfacere, aes alienum
rolvere , =re le alieno levare , liberare, verfuram facere, culIin?z, Trado : traditio, uln ,
eZuua. Accept0 , confentio , eia p i e , m a i j i n .
Finem facere, fortiri : acceptilatio , apocha,
mddpdntun, Vincere , caufam obtinere , pro
me judicatum elt, ruperior a judicio dilceri.
Item: fubjicio, fubdo, I'ubigo; in
h a m ditionem aut poteltatem redigere, gunc o n , gancoln.

5 2 7 . Exempla, P i c h i , vzttn , iom pichi,

zbm v2&, mu vatu A j o , Judex ordinarius,
delegatus, rubdelegatus hperior , inferior,
parvae , magnae , minoris, majoris, fupremE
jurisdiaionis.
Topuivalnolu , incompetens , incapax Dominii , Jurisdi6Lionis. .

Eimi

422

Eimi mi toguiabubzel gebulu tu nzuju, uenfenlaiabui huenevoe , fi t u Rempublicam gereres , adminiltrares , clavum Reip. teneres,
moderareris ; non profeEto ellet tanta furum,
latronumque multitudo.
Toguivulaimi, iudignus es , qui aliis p r a fis , przficiaris , jultitiam adminiltres
Mapu dgu tu nipe$iZmageal pu Huinca tu
n i duam ZZecjii, officium Hilpanorum elt r0s
Indorum reate & bene conltituere,
Inche toquiubiz vuclzi dgu, hanc rem in
me recipio, mea fide lufcipio, ego periculum praeltabo, G res perierit,
I m h e daguelgen, h a c res meae cur= & diligent& commira elt.
Chme que A p o u&au toquibign tu nz pu
Che , ReEtus Judex omnibus & Gngulis a q u u s
elt , expendit cujusque merita , pedonam
non curat, non hominis lpecie aut benevolentia led =quitate & virtute ducitur, dignitati ac meritis cujusque favet, non perron=.
Inche getui vachi dgu, h z c res ad me
devoluta ell, hoc negotium, haec caufa,
Eimi d u p e l e i m i vachi dgu, hujus rei curam tibi delego, demand0 , committo,
I?ache n i toguin u. toguibin f v a , hoc ad
meum tribunal pertinet.
Eimi mi duam t v a , eimi elvalgeimi, da
puelgeimi, tibi hoc onus injunEtum efi, haec
per-

perrona impofita tibi e & , has partes lukepilti, lubivilti tu,

Inche gen te v gen cullin gen, hoc ad me
attinet, pertinet, CpeLkat.
I?zc/ze veimo c o n u m t u p e l u n , vei peabi ta
A p o , noli me in hanc turbam vocare, ne
me in tricas iltas conjicias, ego in illa non
me induco , infero , haec ad hperiorem
lpe&ant.
Pehueluiabun u. $ehztelaiaiabu;lz vachi hue7ztu, ugechi reizmabi t a ni d u a m , utinam
illum hominem nunquam videam deinceps :
unius tantum negotii eft, uni rei, nec pluribus intentus ell.
ChumaZ v a u conpaimi, t a m i piel moZui
vachi dgu, imperitus apud do&os judicium
quid interponis tuum: cur non vocatus
ades , & fine luffragio cenruram geris? tua
rententia hac in re nobis opus non elt.
EZini molan, mihi te opus non elt.
Einzi rume moZai vachi dgu , nec tua opera
hac in re indigemus, non eft, quod hac d e
re fis lbllicitus, non eft quod de hoc labores,
Lagwzvulgez , homicidii illum accutant.
gehuelui dgu vuchi h u e n t u , non invenio
cauram in hoc homine, abrolutus eft.
Pigen t v u , vulgo dicitur: ita praedicant,
ea fama vagatur, hoc in omnium ore &
rermone verratur.
Mi pigen t v a , haec rumor de te lpargit,
hic

424

hic lermo de te dilfipatur; G ea q u z de t e

rumoribus afferuntur , certa Gnt , nec temere dilfipata.
Cheu pegei vachi dgu, ubi accidit, unde
lcitur , conltat ? quis dixit.
Chumtudin , vamgechi pilelcaeneu , quid
illi feci, quod ita de me loquatur,
Adtubi t a n i coillatual , efi mendax,mendaciorum archite&us ; h i s mendaciis illufit quam plurimos.
gelai, falla h s c runt & inania, a veritate
abhorrent, tota res mendacio nititur.
Cafhtudimn t a mn pillelleteu, curam habetote f a m a , bonique nominis.
Iom duguyuilmi, tace , lilentium ! hfficit,
ratis efi.
Tculdin Apo m o , illum acculavi apud
Pratorem,
Inarumegei tu n i huerilcaiz, ta n i haeriZcamom, jam de ejus deliao inquiritur, fit
inquilitio, LiudioTe inquirunt in i p h m &
ejus complices.
Diqmyecuhmegepuei t a ni huerin , ipfius
deli&a jam patefiunt.
Diymgei t a n i huerilcan, ejus kelus compertum & exploratum habetur, efi Iceleris
manifefius , in I'celere d e p r e h e n h .
Chagalei, efi clarum , apertum , planum,
res nota, manifefia,
Quimnoel cam chi? res efi minime obkura ,

425

fcura , perfpicua , luce ipfa clarior, adeo

aperta elt & illultris, ut in dubium vocari
non p o m t ; elt notorium.
Teye mlebui, ille elt teltis, ille p r d e n s
aderat,
M i vutulen mo , eimi vutalebuinzi, oculatus
teltis e s , coram aderas.
QuimcZoen , aZZcDcZoen , te attenor , tefiem
te d o , adhibeo, appello.
AZZcBtuZen vachi dgu , audio , accipio, exaudio, aures praebeo, pronis auribus accipi0 , aufculeo.
Pzyeculwzege, incipe , dicendi initium fac,
dicere aggredere , profequere.
Manchugwechi duguge , ne tam celeriter
verba expedias, non tam rapido orationis
curfu , non tanta volubilitate l i n g u a
Chem iom piabun, quid dicerem amplius.
PivaZZai, non elt mentione dignum
gelai catzidgualu, an nemo elt, qui iPios
contineat , pacem inter iltos procuret , hos
ad concordiam revocet.
Mwpiqueimi, vere , verum dicis : h a d e t
hoc ratio, hoc eR rationi conl'entaneum ,
cum ratione conjun&um,
Inche gelai, inche 7rzo gelai, abfit , noli velim, nec feram, ut me talibus annumeres,
MZei ad mapu , invaluit hic mos , increbuit hic ufus & confuetudo, more majorum
ita comparatum elt, icPjam urus 6r conDd
hetu-

426

ruetudo Mcepit , obtinuit , id in conhetudinem venit: h a x indulta conruetudo elt, lolemne iltuc elt , u h & conhetudine receptum,
gelai t a in m a p u wzeu vamgechi a d , talis
mos apud nos non eft.
Aiiilabimn vachi m a p u n i huera a d , v ad
mupu t v a , nolite conformari huic reculo.
gehuelui ulchen v, ulcheun, mos vendendi
vel emendi perlbnas jam non viget, perreverat , licet.
Adtulabi vachi dgu t a in m a p u v. puimlai,
hoc in mea Patria nekitur, non rervatur.
tenetur, vim, robur non habet,
Quinei v, quine gei t a mi ramtuubin , unam
rem t e rogo, interrogo, ex te q u m o , kik i t o r , percunaor.
Numuntczcgeaimi t a mi huenemom v, mi
hueneuyemonz , furti te reum agent, facient ,
furti tibi crimen objicient.
Uculel cullin , bona derelicta.
Xehuenmopuelai vachi dgu , gnen mtn mo
mlez', hic ingenio magis, quam viribus opus
elt, arte non Marte,
gelui f a n i chaftunnzaiueteu , hominem non
habeo: deelt ad quem tanquam ad aram
confugiam, qui me adjuvet, protegat, tueatur.
Chaftunmabige t a mi pu caine , Jefu ChriPo n i p i e l m a i , diligite inimicos veltros, ait
Dominus,

Xi

427

E i mtefun v. mteszn v. mtepu;z cupamomtuZbin, hmmis viribus egi, u t illum liberarem.

Inche n i PepiZque viZZ nzZun , laborabo pro
viribus ; quantum polrum praltabo ; conabor quantum in me elt, acerrime contendam, quoad potero dimicabo,
M i vemn vemaimi, quantum potes eniter e , conare, perfice.
X i elubiel eluabin, dabo quod v. quando
potero.
GZamcheaZu huema glamupe , monendus ne
moneas; qui alium accurat, a reprehenlione ipre immunis lit.
Ldumpe veichi dgu, ne f y a s mittas, recretum Ierva , nemo rekiat.
Huivi v. huz$ dgu, jam res elt compofit a : lis e x patio & convent0 dirempta.
Huele duamsz em! oleum & operam perdidi ;amici omnia perdidimus,
hdengei tu mi clzahfunman, optime rem
tuam gerfilli, acerrime pro t e pugnalti, minime tibi defuilti.
Zlio dugwisizi, concinna fuit & elegans
tua oratio , feltiva , compta , Sr tempeltivis
jocis alpperla, peracutisque lententiis condita.
Aldh elugevalimi , dignus e s , qui amplillimis przmiis decoreris , afficiaris , doneris. 420. 4 2 2 . 498. 499. 500. 516. 484.
486, 489.
Dd 2
528.

.
428

528. Reorum Supplicia.

Quaero, inveltigo, indago , guintun. Strepitum edere , ialalcuun,
Obfervo , oppePromptum, exrior , praeltolor , Zlof t u n ,
peditum , paratum efle , llpan, Zlpalen, ZZoyun.
Sequor , inlequor , hblequor , vertigia alicujus premere , veltigiis infiltere, i n a n 373,
Veltigiis aliquem lequi, perlequi , infeAari ,
inupran. Perfequor , oppugno , vex0 , exagito , datun.
Veltigia alicujus perrequi,
illum diligentilfime perveltigare , inarumen,
inapnon. Alrequor , confequor , d i n , ditun.
Inveniri , reperiri , pegetun.
Arripio , prehendo , apprehend0 ; unguibus , unco , ambabus manibus tenere, gtun, Prendo, teneo , capio , anfam arripere , manum injicere, huichun , iiuitun , huichatun. 743. I n carcerem conjicere , condere , mittere, ducere,
deftun. Funibus aliquem ad columnam alligare , tarin. Cufiodio , lerv-o , elcan. Ob
oculos habere: hoc tibi curae Gt, in hanc
curam incumbe , puintu?zie?z. Multis mileriis & zerumnis premi, opprimi, fortuna
uti infenra & iniquiflima, piaun.
Traho,
rapto , huitdn , iizhigdn
Minor , minitor,
minas adhibere , jaAare , aneltun. Clava aut
fulte contundere , dafcan. Scutica , flagell o , fulte , baculo iAum infligere , huivziln,
Fulte aliquem caedere , percutere, verberar e , contundere , mtann , mtanchn , daf c a n ,
mamlltun.

mamlltun, Torque0 , crucio , excrucio, diC

crucio , excarnifico , cutantun.
Punio, plec20, rupplicio aut gravi pcena aliquem afficere, hpplicium de ill0 rumere, in illum animadvertere , hueracan. Flagello, verbero :
multi in Chrilti patientis memoriam flagris
le c a d u n t , in re ipros acriter h v i u n t ; funiculis , ferreis tribulis inrertis , d o r h m lacer a n t , cruentant , tpun, Vibex, vibices hpereKe , exltare , popofn , popofczhz. Vinculis hominem rolvere , exrolvere , exuere , liberare, eximere , expedire , e carcere emittere , dimittere , leln , ledcunzn , lelchnzn. Ingenuum & h i juris eKe, nulli obnoxium,
Exilio hominem mulliberum eKe , ZZudn.
t a r e , in exilium mittere, exigere , ejicere ,
nobilem virum relegare, prokribere, amand a r e , deportare, omni Gallia Romanis v. Romanos interdixit , giuntztn. Aliquem aliquo
ejicere , tpuntun. Fultibus aliquem immitCompedes,
tere , intromittere , metantccun.
mz [la ecull. Compedibus hominem vincire,
milla eculln. Ferre , proferre , d a r e , proAd
nunciare rententiam mortis, lafie pin.
Sufpendo ,
mortem damnari, Zupe pigen.
Mpendio vitam finire, niduhuen,
SemetSusi p h m lurpendio necare , niduhueun.
pendo, pziZthZn, pltln. Pendeo , phlthn,
Suffoco, elido , ltrangulo , lpiritum interclud e r e , gulam alicui frangere, g t i ~ n .733.
Dd j
529.

430
Fugio , fugam arripere , capelrere,
529.
le in fugam conjicere, fugz. le mandare,
commendare, re fugae vel in fugam dare,
fuga fibi conhlere, aufugere, nulIn.
Solum vertere , profugio , mitican.
Abdere
le in aliquem locum, latebris le occultare,
le in latebras conjicere, le in locum abditum detrudere , alicubi delitelcere , Zlumpun,
elcantuun. Occulto , celo , abdo , tego, condo, abkondo , recondo, Zlunzln,
Clam,
clanculum abire , Zlunztijan. Lateo , llumn,
Zlumun. Sono, lonum reddere, edere, efficere, nugoZn.
Obnitor , oblu&or , yoci~rc8n. Elabor , evadere, effugere , erumpere,
evolare , ex alicujus manibus le proripere,
imminenti periculo le eximere , eripere, rubtrahere , laqueis le exuere , lefentztn. Volo,
velociter currere, lef n . In locum munitum,
tutum, in alylum le lalvum, incolumem recipere , montun. Servo, lalvum facere, [alutem alicui dare, afferre , in lalutem allerere , vindicare , in lalutis portu collocare, e x
inferni faucibus animas eripere , in zternam
felicitatem perducere , montuln. Dolores,
tormenta , cruciatus patienter, pacate , moderate ferre ,* zrumnas , labores =quo animo perferre , lultinere, tolerare, yavulun,
Laflari citra fatigationem, capere e x proprio
vel alieno periculo documentum, lapere
tempeltive , cuf ? z .
Libertatem acquirere,
liber-

libertate donari , ~ZZL&Z.

abire , nalvitipan,

Solutum , liberum

5 3 0 Exempla. N i e i vuchi huentzc La n i

datuadiel reche v. tu n i datuabizL;tn reche aldhn
t@antu mo, habet hic homo cauram vexandi Indos multos annos annis quam plurimis.
Lagmtubige arripe , occide illum.
Lagmtubi, c e p i t , interfecit.
Tcubige pu ruca , mitte illum intra domum,
Tunantcubige , i&ibus rem a g e , tunde
ipfi latera , verberibus compelle intrare ,
Tpubige , vapulet.
AihZubin t a n i tpugcaZ, nolo flagris ca?di.
T $ u n m u i ta mi nuaiuun , tua nequitia ,
flagitia tua , ut vapules petunt , ruadent , pofiulant , inltant , volunt , jubent , imperant.
Tpugevalimi, mereris verbera.
Puchuo tpucaquebi tu n i p u votm tu ni yehuenon mo , tu nz cutantulgen mo m u i peZeZd u a m p e i , Patres filios h o s procaces , impudentes, protervos verberant , verberibus excipiunt, flagris c s d u n t , nam qua? dolent,
docent: & vexatio dat intelle&um.
BDrenien mui , per DEUM parce , ignorce,
rupplicium condona, veniam concede , deli&i gratiam fac
Rulnzen e m , chumgeadui, quid agas, culpam meam & agnoko & confiteor.
n i huerilcanon cam c h i , habes confitentem
reum.
Dd 4
In-

432

lnaitubige ta m i topuiel, d a te ad lupplicium, virgis terga d a , paenam rulcipe, Tufiine.

Inche n i mlvaIaZ t v a , ego non pollurn
non facere: jubeor , injuffus non facerem,
Tpugea6uZu Zludtiainzi,
vapulaturus , es
ablolutus.
Tariniegefei, jacet in vinculis,
Ezmi TZO deftugefz, propter te his vinculis lum circumdatus, propter te Tim miKus,
conjeaus in carcerem.
Eimi m i vla v. einzi n i vla , tu4 caula,
Nehuen mo cupaZgen, vi, invitus, volens
nolens huc perduEtus lum.
Quima6un tu ni hueriiz, v. puimabun m a i
gei chei ta n i huerin, vellem k i r e caulam
hujus perrecutionis ; quid, in quo , contra
quem vel quid deliquerim.
T a n i nuagen mo p i a u i , malo male e!&.
T a n i chme chegen nzo plt&Zgepelai, ex vitiis mala, ex intemperantia cruditas, ex luxu egefias.
nua t a ni ad ?no t a n i uhintugen t a nihuerintu , Zlucangei , ingrata elt commemoratio , quae videtur exprobratio.
gen hueringelu t a ni A p o , inch ni lonco
mo ZZudprap e l l e i , nocentis Domini innocens
pcenas luo , lolvo, perrolvo, dat veniarn corvis , vexat cenlura columbas.
n i huerilcaa mo v. n i huerilcahn mo t a che

tpun-

433

tpuntugepuei alhue n i ruca ?no, propter peccata homines in inferno Eternis hppliciis
afficiuntur , p e n i s addicuntur lempiternis ,
zeterna morte multantur.
K t a l mo cutantuquebi huera que pZZ15pu a b
h u e , Cacodemones , generis humani holtes , immortales nocentium hominum animas Zviternis flammis urunt , torquent , cruciant.
n i cutantugenoant iom cutantugetun em !
qui non moritur morte prima, morietur
morte fecunda ; incidit in fcyllam cupiens
vitare charybdim.
CGmei cuf m v. peZeZdGamcZeum, bonum elt
ut alieno damno & fuo periculo difcant, lapiant, cauti tint.
Aihnolmi runze , ucaltuabi?ni, lelge~rallei
m a i lemvalnoel, velis nolis defiltes : nam dum
completii multa vis, pauca tenes : lequeris
quidem multa , led pauca conlequeris.
Pramuiauquilmi f a m i huerilcan mo , uduamgechi peaz'mi t a m i Zludnoam , noli inepte
de peccatis tuis gloriari certus non tibi lic
abiturum, quod non abibis impunis, quod
haud impune feres.
Cdinwza6ik t a ni hueriniebiel mo, impotitam, inditiam pro delitio multam v, mul&am perfolvi.
EZuculIiabimi meli huuca t a mz' Zumden t a
mi huenen m o v. t a m i huenenmom mo, qua,
Dd 5
tuor

434

tuor vaccas lorori t u a pro furto folves, dabis,

Taftueneu em! os mihi obvertit , re mihi
oppohit , mihi in faciem reltitit.
Taftulabin, in illum non incidi, non reperi, non offendi illum.
ChafZoncotu6i tu n i huerilcatudiel mo , par
pari retulit.
Deuma ZZudi, jam fatisfecit, quod debuit
rolvit, przltitit,
Quine an.fWiuebui La n i nhdhueadium, unus
deerat dies, ut illum v. le Mpendio necaret.
T a ni n&i%ueZgea6zcm, ut fulpendio necaretur.

531. C A P U T V.
DE RE MILITARI.
Imperator, generalis armorum PrzfeAus,
T o p u i , g e n topui. 832, Exercitus , c o p i a ,
acies , agmen , Zinco,
FaAionis princeps,
d u x , primipilus , Chiliarcus , tribunus , centurio, &c gztdol, Zonco , Apo. 49s.
Caltrorum PrzfeAus , Legionis Magilter , Martin
Campo. Miles, cona.
Eques , cahuellutu
cona, Pedes, epu namun, Gregarius,tyro,
chapi. CataphraEtus , chz2queZcZeZu. Scutatus , tananaZeZu. Hafiatus, HuaiquiZeZu.
Vigiles , excubia , vigilia? , ufintumapuve,
Speculator, explorator , emirarius , mancan
huerpuen Rebellis, perduellis, auca. Hoa i s , caine. Inimicus , huerizetezc, Injuria,
hue-

435

huerilcael. Fa&iofus , huinca culme. 712.

Secta , facti0 , familia : copiz unius tantum
Caciquii , lof. Turba , guzne lephn. Cetus,
cdnventus, comitia , coyautun , co&autun,
Conventus generalis, Hueupin. Rata portio, pro rata parte, portione, e h . 723. Mum s , reps, fepes , feptum, repimentum, V a l
lum , palatio , tcansverfa fepimenta , malal,
772. Vacerra , palus, vallus , mtenguel. 783.
Vexillum, fignum , infigne , indicium, lignificatio , fpecimen, gnel. Bellum , malon. 773.
Pugna , hueichun. Praelium , dimicatio , conflictus, certamen, tadtitpun. HoBes in infidiis pofiti , holtium infidiofa cohors : in infidiis eKe, g m n , gnencan, I n fylvam le abdere , rylvis fe occultare, kmutun. Aditum
holti praxludere , obltruere , aditu hoftem
prohibere, hoftem intercludere, catdr$zin.
Periculum , difcrimen , cuniun.
Murmur,
admurmuratio , goigoin.
Vociferatio , clamor, certaminis initium, IhZhlh.
Conflictus
initium facere, ZzZhZiwz. Strategema , gnen.
732. Arma, armatura varia , n3Zin. Tela,
jacula , miKilia , enfis , gladius , aliaque ex
chalybe , clzbpuel.
Tormenta bellica , militaria, amea, currulia, mu vuta t a k a ; taZcu
carita. $30.
Sclopus , klopetum , lclopus
longior , major , tubus furcillis librari rolitus,
talcu , vuta t a k a , iom v u t u , venten vuta &c.
Pila plumbea, ferrea, bugl. Tronare: explodo,

436

% %?

plodo ; difplodo , talcan, talcatan.

Enfis ,
gladius , paniZhue. Acinaces , COYVO.
Scut u m , parma, cetra, tanana. Colobium ferreum, korteum , e x pelle bubalina , tucu tuCZC,
Galea, cams, capitium korteum , pueme. Lancea, hafia, l a r i r a , pilum, gefum,
huaipui. Halia, lance= halia, c o d . Arcus,
huepll. Sagitta, fpiculum, piklpui, f l p u i 809.
Funda, [cutale, huituhzte, huitucurahue. Clav a , ZoncopuiZZpuiZZ. Harpartum, uno. Duo
lapides rotundi corio involuti , & utrique
funis extremitati fortiter & fideliter alligati ,
lapue,
Tendicula , decipulum , decipula ,
machina irretiendis aviculis , aut behiis capiendis comparata , huachz: Murices, tribuli , copin. 708, SubjeEtio, fervitus,uf c h i n .
P a x , anzin. Pacem fancire , conliituere,liabilire , in gratiam & amicitiam refiituere ,
a d mutuam concordiam redire, anumn.
Summa pace frui, nullo bello turbari, in
h m m o otio vivere; eft in toto regno diu
turna p a x , & longa a bellis quies, anun
m a p u , pailla mapu,
NB. Indi Chilenres tribus przcipue de
caufis celebrant h a comitia , quze propterea
etiam h a propria fortiuntur nomina. Unus
ex his ccetibus vocatur coyautun v. co&aCtun.
quando Cola una particularis Provincia vel
aillarehue deliberat de pace danda vel acceptanda aut rumpenda.
Alter

437

Alter ccetus appellatur Nueupziz, & runt

comitia generalia, ad q u s undique e x omnibus Provinciis concurrunt ; folentque celebrari, quoties novus P r d e s feu Gubernator e x Hifpania advenit , ut ill0 p r d e n t e
traAetur, quid de bello aut pace ltatuendum
lit,
Alius ccetus, qui dicitur Rapuzdgfin, el3
plurium vel paucorum Conventiculum, Conciliabulumve ad deliberandum num his vic h i s inferendum fit bellum, nec ne. 823
I n fupradi&is comitiis roolent occidere unum vel plures arietes, qui ChiZihuepue vocantur ; funtque proprii Terrae Chilenfis ,
noltris meliores & rariores: His cor extrahunt, quod vix extranum mox omnes &
finguli h i s manibus excipiunt , aliaque fimilia.
Habent praterea has Congregationes.
Una quae celebratur pro Infirmis, vocatur
que taf m a n : fit ut deprehendatur Author
Veneficii , vel raltem ut hic Huecubu leu Veneficium tollat : nam juxta iprorum opinionem ac fententiam omnes Veneficio morimur.
Altera Congregatio NavziZZbopui, Scenopegiae feu fell0 tabernaculorum non abfimilis, celebratur per plures dies , & ad eam
undique concurritur : prscipua ceremonia
elt arbor in medio, unde pendent omnis
gene-

438

t3 &

generis fila & funes, quos trahentes, retrahentes , adducentes, Src. raltant , tripudiant ,
pede plaudunt , digitis concrepant , choreas
ducunt, mimos agunt, geltus & ejusmodi
ridicule effingunt.
Alia demum Congregatio inltituitur ad
locultas vermesque extirpandos , propterea
a$mpiru v. n$m$irun appellata, ad hanc accedentes unusquisque affert , intra ollam vel
cantharum quot potell vermes, Gmiliaque :
mox e x cinnamomo ingens conficitur ignis,
in quem di&os vermes projiciunt: circum
ignem tripudiant turba puerorum , juvenesque larvati, & centonibus pellibusque involuti: totoque ill0 tempore, quo fun&io
durat , nemini edere nec bibere licet.
His addi potelt conventiculum
quod
Cunpuin v /anta MARIA vocant : ob quasdam canciones , in quibus de Reatirfima Virgine fit mentio quod ab Hirpanis videtur
originem tragilTe,
Maxima autem in his Ccetibus, Congregationibus & Conventiculis Iolemnitas conGltit in largo & copiolo potu, qui ubi ceKat,
mox etiam ceKant reliqua, & unusquisque
h a s vias abit, Rapuicoduu. 823.
)

5 3 2 . Locum alicujus obtinere , alterius

vices gerere , perlbnam agere, h u e h mlen.
Vocare , convocare arcenere, mt?zn, 7'83.
Pro
)

439

Pro aliquo mittere , per alium arceffere,

?ntuvaZn, Mittere , legare , huerpueZn,yevaZn.
Mittere ad dicendum , pivaln. Eligo , delig o , religo , dzdhin, Munio , firmo , vallo ,
malaln , malaltuw.
I n hmmum evadere,
obedientiam negare, nolle obedire , huentun.
Turbas facere, concitare , feditionem conflare, clalficum canere, huentzdn. Homo
inepte gloriol'us , fuimet laudator j minas inanes ja&are , huentztun, Copias comparare,
milites cogere, contrahere, nnhminun, Conjure , rebello, res novas moliri , tepefcan 841.
aucajlz. 683. Sub ferula, dikiplina, Cub lua
potefiate habere, rutamen.
Aciem in hoBem obvertere , admayz. Inter le jurgantes,
jurgio contendentes , rixantes reparare, hudantun , hudaZ6i~z. Pet0 , precor , rogo , imploro , precibus aliquid contendere, efflagit a r e , nillam.
Urbem obfidere , oblidione
cingere , obreKam tenere , ?zuaZZman. 736.
oUoZn , oUoZturc Aliquem ambire , circumdare, cingere , olloZn , 01loZtun , huaZZman.
Przvaleo , h p e r a r e , hperiorem eKe, iodn,
iod j5epiZn.
Vinco : holtem acie vincere,
pugna frangere , praelio luperare , hofiium
copias fundere, fugare , profligare , vi&oriam conrequi , obtinere , e x holtibus report a r e , non , nopinn, Civitates everti, urbes,
Sdificia dirui, aedes, muros demoliri, dilturbari , exercitum fundi, profligari , Zofn,
ZZofn.

440

Zlofn. Nalcenti , ferpentique malo occurrer e , obviam i r e , invalelcentem ignem & in

teAa graKantem compefcere, comprimere,
conatibus alicujus reliftere, obfiftere, cathn,
c a h t u n . Ejicere , exturbare , expellere aliquem domo , urbe , regno , utuvenfun.
LuAor , colluRor , LuAatio , paleftra, luAa ,
lutkator, athleta, tantuun, mhtatun. Hominem dejicere , deturbare , profternere, p r z cipitem in terram d a r e , tannzn, t a n l n , tantun, tapztuhz. Aliquem impellere , pulrare ,
intrudere , extrudere , famfamcbn. Impell o , repello, rGten , ruteiztucun , roltan, ialtan.
Labor, delabor ,pelcain , filcaC6n. Supplantare aliquem, pede hppofito ad terram impellere , dejicere , cziZpaitun. Subvenio, h c curro , lubfidio aut auxilio elk alicui , incan.
Succurri , adjuvari , incagen. Velitor , proludere ad pugnam, leviorem pugnam committere, Bnhtun.
Periculum evitare , ne
quid fiat providere, mudin. Jacio , lapide
aliquem petere, lapidem in illum mittere,
hthf f z .
Volvere : verlare , circumagere ,
huipun Harpaftum, clavam capiti alicujus
impingere, mtoncun , mtanchn 7S2. Aciem
inftruere , milites ordine ponere, dirponere,
e x ordine collocare , eZcche;lz, elcanan. Animum infundere, oratione h a aliquem confirmare, languentem excitare , timidum roborare , jacentem erigere , ynvhln. 752.
Mili-

Milites ad pugnam excitare , hortari , impellere , nhtchakz.

Incipio , exordior , initium facere, ZZitun, Invado , adorior , aggredior , Zeftuiz. 7GO. Przlium committere,
Iigna conferre, manus cum hofie conleerer e , concurrere, confligere , hucichan. I n
aliquem irruere , aliquem aggredi , nahz,
Aliud fuper aliud intromittere, tnnma confz.
Coliineo , collimo , guilitun, Explodo , diIplodo , topmn, 840.
Arcum adducere, intendere, fagittam mittere , pzin.
Inlidias
alicui parare, comparare, firuere , moliri ,
machinari, tendere : infidiis aliquem petere :
appetere : infidior , pechunn.
Expedire
viam , ut detur locus, ut a via dircedant, abfcedant , decedant , efficere , perrumpere,
Auellintun , huellztun , huellintcun. Fugio ,
fugam arripere , capeKere , re in fugam conjicere, fuga? le mandare, commendare, le
f u g s v, in fugam d a r e , fuga fibi conrulere,
Fugo , in fugam a g e r e ,
aufugere, nhUin.
conjicere , Zejhmn. Separo, lejungo, regreg o , abltraho , pchagmn, pchagtun,
Separatum, d i s j u n h m , difitum eEe, pchagpz ,
jchagchn. Fatiko , deficio , defatigari , hrcim.
Quiefco , requieko: ceflare ab opere ; labore hperledeo , hircfitun. 226. $56.
Reficio , recreo , vires recipere, recuperare,
yavhtun.
Caput lapide , virga leviter percutere, contundere , huedon, Lancea perEe
cutere,

442

cutere, confodere , huaipuitufz,

PunEtim
ferire , percutere , gladio confodere , transverberare , dichon ,gbn. Solam cutim transfigere, trajicere, transfodere, rivhhz. Transfodio , trajicio , transfigo , transverbero , catun. 695. Vulnero, Iaucio, caedo, chgarcun, Illaqueo , irretio , inneEto , lagun. Pellem iEtu detrahi , vulnerari , topon , tlrchn.
Stride0 , guipuirchn,
Ejulo : voces inconditas edere , huarun.
Auxilior , opitulor ,
adjuvo , auxilium , opem ferre, afferre, praeItare, re adjutorem alicui p r z b e r e , exhiber e , a b ill0 ltare, facere, i n u m n , inamtun
I n medios holtes irruere , irrumpere , in
confertiKimos holtes re dare , immittere ,
6ti1f n . Praeceps ruo , hthfnaan. Przcipitem ago , uz%fnacmn.
Me mitto przcipitem , 6thftcun.
Praeceps intro , 6thf c o n n ,
Praeceps exeo , 6thftz$an. Expello, 6thf e n tun. Protero , obtero , perundo, conculco,
gZoobn , guetadpun.
Calco , conculco , pedibus obterere , proterere , glladchn , tamnan.
Neco, occido, obtrunco, perimo, interimo,
interficio , Zagmn. Morior , emorior ; vita
v. de vita decedere, e vita cedere, dikeder e , excedere, migrare; obire, vitam cum
morte commutare, mortem obire, extremum vitae rpiritum edere, rpiritum DE0
reddere , Zan
Proltratus jacens , fanma,
chanmn. Receptui canere, ventenn , venten

pin,

% $3 &

443

pin, Alios aliis imponere , injicere , tanmuu2n. Capio: in fervitutem aliquem re

digere, dare, tradere, adducere, abripere ,
tucken, tuvaicon. Conficere , finem afferre ,
deftruere, rublatum, repultum , extinftum,
deletum elre, u6n , a6Zn , n a m n , nawmn.
Caput holtis lance=, palo, pertic= infigere,
namculn. Exlto , appareo , hue6n. HoCtes
fundere, hoItium copias profligare , cun&a
difiurbare , disjicere , evertere, confundere,
dimpare, teivl'lmn.
Perdi , profligari , difGpari, teivhn
Aliud pro alio, quid pro
quo loqui , h u e h dugun, Vigil0 , invigilo ,
huunpez, kuunfelen. Elabor, evado, effugio,
erumpo , evolo , imminenti peric'ulo fe eximere, eripere , fubtrahere , nzontun. Alicujus potefiati , lervituti , imperio, dilciplinae re hbducere , eximere , huenchepz.
P a r s , divino, res divifa, reu. Divido , difiribuo , partior, difpartior , dilargior : pra+
d a m , liberam przdam dividere, redtun,
Pars q u s me contingit , redtu Plaufus, acclamatio , vi&oria : plaudere alicui , applaudere , plaurum dare, tribuere , yupe pW&.
7'52. Vi&ricia Ggna , nopz'nvoe gnel.
533. Exempla, Inei cam aucalnzuputuuyei,
quis in his terris res novas elt molitus?
Inez' iod toquiquei vuchi ?nupu mo , quis eCt
hujus Provincize Gubernator , quis illi przcipue p r z e l t ?
ToEe 2

444

T o p u i g e n , rum Caciquius, generalis armorum Przfe&us , Imperator, v, habeo Imperatorem,

RBtaniebimi m e l i V u t a n - m a p u , omnes ac
fingulz quatuor m a g n z , amplae , valtzque
Provinciae tuam in rebus omnibus voluntatem lequuntur , quidquid illis injungis, exequuntur , praeltant , executioni mandant,
tibi [emper runt di&o audientes : velle tuum
elt velle omnium; illudque & pedibus 6r
manibus obedientes obeunt.
Lemtuniebi viZZ ma@ tu DIOS, Deus 0.
M, mundum univerhm e h a voluntate app e n h m tenet, & quanto vult tempore conlervat,
Anhi mupu , anziZei, ciwzelei, pazUaZei mup ~ anBn
, mupu t u a , terra in h m m o otio
vivit , nullo bello turbatur , h m m a pace
fruitur,
AnG;lnnzujzm pu Apo tu n i topuin ZZe v e ,
officium, munus , partes Gubernatorum runt
pacem in terra procurare, comparare, comparatam conrervare.
NueZu d u g u p u i h i , noli dicere aliud pro
alio, dic q u z & quomodo tibi runt diCta.
ChmeZcun gei t a in ZagmabieZ tu in p u cain e , noltra interen, refert, efi e re nortra,
efi nobis utile, commodum, convenit , oportet , hofies nofiros a nobis occidi , interfici,
peremi.
CBme

Cdme cona em fa mi chao, Pater tuus erat

miles egregius , manu Rrenuus , fortis, animorus,
Lihue g e i , ell animofus , alacer ,fervidus,
audens , impiger , impavidus.
XZejraimi, es numerus, nec non fruges
confumere natus.
nli1Iapalmimi em? a Millapalhmo es, Ras,
facis.
Tarilei n i huaipui, lancea mea jam h a k e
fuae eR alligata , lanceam meam paratam,
promptam, in promptu habeo.
Huema topuibilu tu n i duanz hueklai, prius
deliberans, non facile in errorem labitur ,
incidit , defertur ; bene prEmunitus, raro
vincitur.
Plpuitaquilmi huenu mo n. huenupb, in caelum nec fagittam mittas, nec expuas.
UZimi t a m i chdpuel p i n e Huinca mo, arma tua e x chalybe confeeEta Hifpano vendidifii ; a te runt vendita, venierunt, venum
iverunt , ierunt.
Chuchi tu n i ad tva ta m i a d d m e , hujus
loricae, hujus toracis ferreae quid elt neceEe
u t appareat exterius , ne fit inverfa , aut praeportere collocetur.
Tva panilhue tu n i rialoncoam , en acinacern, en gladium, enl-em, quo hortium find a m , kindam, metam capita.
Tudige f a mi huaipui , hafiam arripe,
Ee 3
vi-

446

%3

vibra; gladium exime , e vagina educito,

Huaipuitueiu em , g U u i tu n i huaipui rume,
mirerum re fubmittentem , deditionem facientem , manus dantem , herbam porrigentem lancea transfixit.
T ofpai, hucusque auditus elt tormentorum boatus, fragor , ltrepitus.
Unomen f a n i chgarc0gemom, redeo, revertor faucius , vulneratus , vulneribus affeEtus.
Mivh coni ! quot plagas numeras , quot
vulnera accepiBi. 267. 296.
NaZ quine mita ??to tudi, Zagmeiu, primo
ictu, vulnere, mox in primo aggreKu vitam ipfi ademit, animam extorfit, morte illum affecit, de medio ruultulit.
CGlatu mo tana;rza&.i, tertio vulnere , ictu
concidit , profiratus elt.
JBSU ChrzJo utuntubi t a n i molZbhn, Zai
cai cruz meu inchin n i vla , JESUS ChriBus
pro falute noltra & ranguinem copiofimme
effudit, & in cruce mortuus eft.
ChgarcGbi, huelupuemai Zagmtudi v. chgarcdbi, inn Zagmtubi, non lolum plaga fed ipla morte illum affecit , multis illum vulneribus affe&um e vivis ejecit , vita privavit,
A Pu huentu , A p u hum! yavulumn , yavulumn ! adelte animis, Bate animis viri!
quam unusquisque fit forti animo 6: excellenti przeditus, hic patefaciat oportet.

ViZL

44 7

ViU czinze conu inchzn , conltanti animo,

ereCtoque humus; ratis animi habemus, przlens nobis e a animus ; przdenti , confirmato
animo, quae Dei benignitas efi, fumus.
Adochi, Glte , Glte gradum, expe&a inquam.
Deutuge , tvu tu m i Zugmgenl, cave, occideris.
Nul tu nechlge, fuge , fugam arripe, curr e , vola , velociter.
Quidu tu n i aZZvDZmuun ma yuvhduum d e n ,
hhaec patior telis vulnera fa&a meis.
Tu mi lugmzobiuw ulu , v. tu m i lugnznouyen uZu , v. tu m i Zugmnobiel uZu , duchotubimi, antequam illum occideres , pugione iprum transfodilti.
Leh puimn tu mi Zuuyeubuel, Aueichumebulmi, certo k i o te fiin przlium dekendiles,
occidendum fuiKe.
AZZc6bin f a mi Zugmabubied tu m i caine,
huuipui niedulmi, audivi hofiem tuum a te
perimendum fuile , fi lancea fuiles inltrucZus
MzitLttuiu pienu, me l a c e l h i t , provocavit; mihi dixit: lu&emur.
Vuu m o hueichuiain , hic nobis pugnandum , dimicandum , praelio decertandum.
Vuu meu lupueam chei, nopueum che mui,
hic aut vincendum aut moriendum,
Quine H u i k u conu uldc chnze huezchacuvoe qeZu , uZdi17z reche dugm6i, quidam miles
Ee 4
Hilpa-

448

Hifpanus pugil egregius , ac fummis viribus

dimicans Indos quam plurimos de medio
rurtulit,
Cuputun tu n i hueichumom ex praelio adrum, redeo ex pugna.
Acutun tu ni Zugmmobium paulo ante
illos interfeci.
Epu huentu Zagmbin , vei n i cuputun ,
adfum, fum redux poltquam duobus vitam
ademi ; necem attuli , hujus ufuram luck
eripui,
Lagmuigu alter alterum occidit , uterque ab altero occifus elt, mutuis vulneribus
conciderunt.
Lugmunobige quid tardas miferum occidere; quantocyus illum & vita & fummis
doloribus exue.
Lugmmurzchen, decem mifi ad inferos.
LugmZbin tu n i c o n i , hujus mulieris filium interemi.
Tu n i Zugmmaeteu tu n i peni em ! homicida , parricida , interfeAor mei fratris.
Eimi m i Zugmmom v. m i Zugmmobium v.
mi Zugmuyen mo v, ;mi Zugmuyeum v, eimi
Zugmbimi tu mi puempu ;guimZai tu mi chiao,
interfecifii Levirum tuum infcio patre tuo.
Eibi m i Zugmgebztm v. ZugmgeubueZ mo
v . Zugmgeubum v. mi ZugmgeubueZ mo, ucui
tu m i malle, tibi jam jam occidendo Patruus
opem attulit.

DIOS

% 8
3

449

BIOS ta mi aiheteu t a m i montuuyen,

D E 0 in acceptis refer te evafiKe, evafifii
divinitus.
N i Zagnzbiel mo v. mi cilpa Zagmabium v.
lagnzduanzaimi tu m i caine , nhltimi , hofiem
jam jam occihrus , arripuifii fugam,
M i IagmduamgebueZ mo v. m i Zagmduanzgebun mo, montuinzi, jam jam occidendus
elaprus es.
Huera montulchelai, vix le hosque imminenti periculo exemit, eripuit , hbtraxit.
T a n i cayu Keche conagen nzo , meZi michicutz$ai, ex lex militibus Indis quatuor le
fugae mandarunt.
Huera montui, vix v. aegre fibi fuga conhluit
Eimi nuIlpuiinuiwti v. mi nullquiiuumom v.
m i nuZZquiieum; aldhn mitichiuubui tu m i $en i , quando tu fugam capeKivifii, tuus frater jam dudum le in fugam conjecerat,
noquizmi, cuniun g e i puleuvu, noli fluvium trajicere ; adefi hbmergendi periculum.
ReZihue montun, ita ut me videtis, h m
elaphs,
Reguidugen, che gehuenolu , h m unicus
& folus, nemo hperefi.
Tnricu$aZchea~~z
, captivos afferunt vinculis onufios , oneratos , conltriCtos,
novali Kdau , dutuubihi, labor omnia vinEe 5
cit

450

%i3

$3

tit+

cit : fortitudine & confiantia obtinetur vi&ria.

498. 499. 500,. 483. 484. 486.
536. 537. 538.

534. CAPUT VI. Scientiz.

MEDICINA.
Medicina, ars medica ; medicamentum,
pharmacum , medicina, remedium : cur0 ,
medeor , medicor, medicinam facere , adhibere, medicas manus admovere, z g r u m
ranare, morbos pellere , ampin, Medicus,
ampin caman : machi. 771. B g r o t u s , zg e r , languidus, morbus, zgritudo, adverra,
incommoda valetudo , dolor, mileratio, cutan. I n morbum incidere , delabi; morbo
corripi , tentari , teneri , aegrotare, languer e , Zgro corpore eEe, cutann. Hujus hominis mirereor, me mireret j mireratio me
tenet, moveor milericordia, cutannien. Affligor, angor: anxio animo eKe; dolore affici , cutanduampz. LaKitudo , fatigatio , defatigatio , languor, damnum emergens, cutancaun. Plaga , vulnus , chgarcun , lloi. U1cus , lloi, Zawzpa, Struma, r e r o f u l ~, PafpiZco. Scabies, pitu. Achores , tinea capitis,
manantia capitis ulcera , phi. Impetigo,
aZhue pitu. Panus, mu;. Ejus radix, Zco,
Panus inguinis , codin,
Papuke rubentes ,
charam. Vitiligo, pueZju. Lues venerea ,
chima. Lepra, Oda, Sacer ignis, eryfipelas,

451

las , Zhflzif.
Tuber, contufio hzukcdl.
Vari rubtiles tumores , codchuu cutafz. Tumor, tuber, inflatio , i l e , poi. Tumeo, turgeo : tumidum turgidum , inflatum, tumefaAum elre , po;lzchn ponchnn ,$ o n p i n , P o i k
L z d i , detrimentum pati, allvzin, Sibi ipfi
obeKe, fibi obltare, Gbi injurium e & , ipre
fibi obelt , h a m ipIe cauram prodit, alZvziZln,
aZZvhIuiz.
O r a luxari , hllgodon , hlgorczin ,
huelgiyn. Frangi, infringi, confringi, tovon.
Hernia , ramex, enterockle , pahua.
Entehernia affici ,
rocelicum , herniohm efre
p a h u a n , pahuatun.
Herniarum medicus,
qui enteroceles fecat , pahua carnan. Se&io , kilzio , killura , cdna.
Contrahi , coartiari, tdcon.
Obdormire , obdormikere,
chilIirndn, Nervorum rigor, cornufnn. 706.
Diflolutum , hbaQum , contufum efle , aten,
chlmedun. Laedi , elidi , l d i i m , luxatum
debilitatum eKe , uhlgorcdn , chlmedun,
Tundi, quati, todenchn.
Caput ad fornicem offendere , togchnn. Alapa , colaphus,
huitafczin. Sanguinis fluxus per nares : Tanguinem per nares emittere huauiun, Pulverem pulvifculum in oculos intrare , rzitamn. Intra carnem h z r e r e , dicufclen. Callum, callofi pedes, coni namun,
Callis v,
call0 vexari laborare, pag6mn. Pedem alicui rei infigere, re infixa torqueri , r6cafcdn.
Calcare [pinam, pedem lpina offendi,
yeaf c6n.
f

reafcdn. OKe , Zacarzin , cmzafczin. Ardor,

nimius calor , aZhZzin,
Prurigo, pruritus,
dmirczin. Formicare , ZZmZZmn, Exulcerar e , vulnus intumekere, Zoglogn,
Gangraena : cancro occupari , Zolodcztn, Mors violenta , immatura , improvira , repentina , car6 v , cad6 Zun,
5 3 5 . Mali humores, huedanca. Male re
habere, tlbun , chZ6upz. O r h dolere, mhnchn. Dolor capitis, Zoaaco cutan. No&em,
quam longa efi , inlomnem ducere, pep;
umautulan. Cephalza laborare, cutanzoncon.
Venenum , virus, vunupue , 686, Queror,
conqueror, lamentor, queltus edere , ciere :
querelas jacere , effundere , querimonias ja&are, etfzcun , etntzwz. Frigore e x h d o r e
torpeo , h d o r e madentem frigus invafit , hdans frigore h b i t o correptus Turn, conhten.
Frigus, ziten. Frigida tempefias e f t , ziten
gei.
Frigus ingruit, chpa hiten gei. Frigeo , algeo , frigidum, algidum eKe, dtegen.
Frigore concuti, tremere, hintzinchn. Horr o r , rigor, tanchih , yanchin.
Febris : inceKit illum febris, febri correptus eft, in
febrim incidit , aZincun. Morbus tabificus ,
febris aeltuans , pefiilens , chuvon , chavoloncon,
Pervigil, infomnis , totam no&em
pervigilavi , no&em totam inromnem duxi,
tepeZen.
ExperreAus omnino : vigilasne ,
ex-

453
experretlusne es , tepelen : ZeZz:
ExperreEtum e x e , immotis oculis intueri, attente
alpicere, oculos in aliquo defigere , lelin
lelilen. Deficio , fatiko , achuirczh ngn.
Deliro , defipio , cu@emn, Deliramentum,
delirium, culjenz, In ipfa infirmitate amens,
demens, delipiens, inraniens, j u a l .
Inteltina corrupta, alta pzc anca
Defatigari,
at6n.
Linqui animo j deliquium animi
pati tanaparunzepran,: npz.
Apoplexia j
fulmine apopleEtico tangi , hchirh~z. Papuke, peltis , piru, 807. Peftilentia afficere,
peltem afferre , diffundere , importare, pirutucait,
Pefie infici , pefiilens , corruptus,
tabidus, pirun , piyufun, Concuti , contremere, timore perterritus contremuit , fonzirchiz.
Serpo , lerpit quotidie malum,
longe lateque diffunditur , latius opinione
dixeminatum crercit in dies, multasque occupat Provincias , p6dn.
Febris heEica ,
he&ica febri laboro , tabeko , anczipuen.
Aqua intercus hydropifis , hydrops ; efle
hydropicum : aqua intercute laborare, panpuin cutan.
Vertiginem patior vertigine
afficior corripior , uyhn.
Gravedo, coryza rheuma , catharrus deftillatio , v. difiillatio defluxio rle rhle, Deltillatione laborare , rkn. Dolor dentium, 6te piyu cutan, Ophthalmia, ocularia Egritudo , chub,
Fauces Siccas habere achirczin. R a u c e k o ,
raucus

raucus fio , tuf p e l n , chaf p c l n . Singultus, vehementius aliquid appetere , kuitorchn.

Suffocor , rpiritum intercludi , nhtupeln , tuvan. Turfis, tulfio , tvonn , eonn, eortchn,
vonumt. Vetulas turfire, tulun. Anhelatio , refpirandi facultate v. difficultate laborare : rulpiriorum , allmaticum eITe , anhelator , nzrin , p e p i neyhhuelan. Cor palpitare,
t ef t efn , t eftcfczin. Acriter dolor verminat ,
s l l u a t , rzvit, urit, morris doloris acres; cor
affeAione Elltuat , vehementius palpitat, cordis palpitatio vehemens , dhlirn , capzjr,un ,
huita huifan. Supprefio no&urna , incubo
onis ;incubus, nhpuegen , tepcun 835. Pleuritis , cachan , cadi cutan. Vomica, apoftema , hppuratio , a b r d u s , pnv , p af. Rump i , p af n . Rumpere, aperire ,pay%?,papmn.
Dyfpepfia , cruditas, poZpoi,
Cruditate e x
cibi intemperantia laborare , p0230in. Ichias , ichiacus dolor , coxenclicis morbus; e
coxis laborare , ZugZZin. Diarrhza, alvi profluvium , ventris f? uxus, proluvies , caichbz,
culluin. Ex diarrhza languere, fluxu ventris laborare , culluinn, Dylentheria, caichu
mollvhn.
Stranguria , ftillicidium , ch!hdchnn. Lotii retentio , hpprefio , gbhuilIGefz, Stilla , Iiillare, chiidchn. Pedibus debilis , pedibus debilitari, debilem fieri, tnofn,
chocon. Morbus caducus , c u t a n p i u p e n .
Calore nimio zlluare , languere , M v i , de.
ficere,

455
ficere, enunzlen.
Morbi genus, unde nalcitur prope jecur membrana czrulea coltis
anexa , putantque eEe veneficium , ZZimen
huecubu.
536. Curo , medeor , ampinman,
Medicina , Zahuen , ampin Zahuen, Partes vitales ,
q u z corrupts v. quarum corruptio mortem
generat , elt caul'a mortis, Zahue. Machios
medicinam adhibere , nzachitun. Sugere ,
DZun
Illorum geltus , gelticulationes , &c.
cdimin. 715. 771.
Congregatio de procuranda Infirmorum lalute, tufman. 531, Herbas torrere, ad ignem calefacere , czmufc6n.
Apprehend0 e, g. pedem, compono, h o
loco reltituo , colloco , pono, ligo, e, g. os
luxatum, gtarn, gtarchn, Acum vel fimile quid, carni ad inde aliquid extrahendurn
immittere , muyain , muyaintun.
Dirigo :
ut quid re&e & luo loco modoque confifiat, Ret , maneat, efficere, ritoknon , n6tamn.
Oculos lanare, gehuenn. Vomicas , apoltemata , &c. maturari , maturelcere, mitel'cere,
uuun, Vomicas , apoltemata , &c. aperire ,
rupen. Vena? aut arteriz pullus, bhn, neihn,
Pharmaco cathartic0 noxios humores ejicer e , lalubri potione corpus eluere , PiXtuZahuenn, PidZn 817. Medicinam ad vomendum, vomitandum, Romachum purgandum
lumere, orc6n , orczitun, Vomere , rapin.
Nau-

456

Naulea , nirus vomentis ex gravi odore , aut

languentis ltomachi fafiidio , rapidua7;tznt
c@araPin.
Vi&us parfimonia , ubi modus
a medico prdcriptus: cibo uti moderate,
modum in vinu tenere, a p r d c r i p t a vi&fis
ratione non dikedere , uZhuemtztn. Venam
incidere , recare, Canguinem venis detraher e , minuere, ranguinem ex brachio mitter e , g i c u ~, nzoZZvhtun , mnZintun. 773. Clyliter, clyltere ventrem purgare , abluere,
gnomn , na&tun, Clylter , pucuchu.
Tubus, tubulus, internodium, pzZco. Scarifico , cutim leviter incidere , deican,
Mano
haviter percurrere, mollire, complanare ,
zlhrin. Sudo, e x h d o , exudo, d e h d o , rudore madere, hdorem emittere , a r ofczin.
Sudorem elicere , hypocaultis uti, arof c u l n ,
Operari: ut exeat efficere , tc$aZn,
Philtrum, poculum amatorium , aihlknochi lahuen. Offam illi venenatam obtulit, qua
extinaus elt , mlunman. P u s , tabes, ranies,
tar, Putrelco , tabelco , tabeo . contabeko,
t a r n , tarpen.
537. Meliurcule re habere, paulatim convalekere, dolorem leniri , mitigari , levari,
extenuari , minui , remittere , Uaumun, cirmegetun: vemletzm , pichi vemlen. DetumeTco, namutun. Nondum obdu&a elt cicat r i x , nondum vulnus cicatricem duxit, nondum

dum cutem obduxit , tuftuiz ? tuftuZai. h'on

optime rane valet, incommode, parum ex
lententia , uti heri & nudius tertius, vemZe9z.
Male valere , laborare adverfa , incommoda,
infelici , parum profpera valetudine , hueOmen, Ggnum adeXe mortis, calarulen.
mitatis , oftenta videri , dari p r d a g i u m , denuntiationem? divinationem, praediftionern,
perimolpuen , huelepuen. P e h s [onare, cuvircbn,
Fauces obltrui , ronitum reddere ,
edere , conchlun.
Animam agere , morti
propinquum , in extremo vi& conftitutum
e r e , moribundum jacere , moriturus , extremum vitze lpiritum editurus , h d z ~ a m n .
Morienti , moribund0 , animam agenti pie
rubvenire , in extremo vita? periculo, certamine, confliAu lalutarem illi opem ferre ,
extremum morientis lpiritum piis adhortationibus , precibus , orationibus jaculatoriis
excipere , comitari, &me iauln, yavuduamzn,
y a v h h ZaiaZu, Non rel'pirare amplius , fpiritum , animam, rerpirationem , halitum,
anhelitum ceKare , aAum , p e r a h m ; finita
vita? kens elt, t e f n , tf?z. Morior , emorior,
vita v. de vita decedere , e vita cedere, diG
cedere, excedere , migrare , obire , vitam
cum morte commutare, mortem obire, extremum vitae rpiritum edere , Ipiritum Deo
reddere, finem vivendi facere, Zan, 759. ablz'huenn ? uZ/zue?z. 678,
Mortem afferre ,
Ff
morte

458

% $3

morte afiicere , ZnZn , Zalcnn, Teltari , teltamentum condere , chalin , chnZiku7z. 696,
Patrem , matrem v. alium conlanguineum
mori alicui , Zulcan , Zaeln , Znieln. Conjuge
orbari , viudari maritum Zuntun : uxorem ,
Zanpen. Viduus , Zantu, Vidua , lunpe, Znnp e n , I m p e l , Video mori, pelan. Defun&us, mortuus , qui excefit e vita; qui vita
fun&us elt , l a , alhue.
Mors, obitus, interitus , v i t a exitus, occarus , e x c e l u s , fupremus dies hominis, Zun, ZaiaZ. Mors repentina, abruptae v i t a exitus, u r d lan.
CEdes, n e x , car6 Zun.
Cadaver aperire,
ut lolent ad videndum, quo veneficio aut
veneno fuerit mortuus, cpon.
Caufa, ut
aiunt , immediata cujuscunque infirmitatis
& cujusvis obitus , huecudu. 7.38. plpuihuecudu, 809.
Locus, quo aiunt omnium animas
polt obitum migrare , carculaf p u e n , gullchennzuihue 734. Anus Teu vetula, q u z eo
mortuorum animas infiar Charontis perducit , tenzplcuhue. 837'. SpeEtrum , larva, am,
anchh lnulliien , unchiZa?niicn, Manes, a m
anchz2Zum?$en. Cadaver ferali linteo involvere , findone i n h e r e ad repulturam, clnzunn,
Emortuale lineum , indufium funebre ferale amiculum , czimun , C ~ Z P Z U T Z .
Aliquid
moveri , audiri ; crepare , tumultum, Itrepitum, firidorem, fragorem , fremitum, muCrepo , cregitum excitari , audiri , tevn,
pito ;

159
pito, ltrepitum edo, crepat a tergo fonus ,
tepnzn. Cementerium , pubZZil. 723. Sepulchrum , farcophagus , fepultura , tumulus,
eZtun, 723. Sandapila , feretrum , tetraphor u m , pillhai, Illam conficere , portare, piLIuuilun. Sepelio , humo , tumulo : corpus
terra condere , hum0 injeCta contegere ,
term mandare, rgaln.
Adhuc infepultus
jacet , communisque matris beneficio exclufus , rgalgelai, Velpillo , libitinarius , rgalvoe.
Putrefco , tabeo : exedi , confici , contabelcere, vunan. 6SS. Pulvis, tuvbr. I n
pulverem reverti , luvhm. In demortui fortunas jure haxeditario venire, luccedere ,
hsredem efle bonorum alicujus , ellcuntun.
Haereditas, eZeZcuIlin , elcun , eZrupz2el cullin.
Teltamentum rumpere, irritum facere, poteltatem alicui abrogare , abrogare legem v.
legi , unoduamn , unolduamn 696. Appar e o , apparitio , vifio : Angeli fpecies mihi
objeAa fuit , oblata, Vila , oltenfa , pegen,
pegetun , pevalun. H a - e s , tavcuZZinZu,
538. Exempla,
Chumlei cutun? eger ,
qui vel ut valet ;quanam valetudine elt?
Petu vemlecui, non fatis reAe, non optime lane; fatis adverfa adhuc, eadem qua
prius.
Tuszalehuecui, adhuc decumbit,
Quine u n f i guidulehuen , toto die fui folus.

Ff

ViZZ

60

ViZZ uncu cutani, totum corpus mihi dol e t , doloribus opprimitur , torquetur , cruciatur : morlus , Itimuli, aculei dolorum me
undique premunt , lacerant, lancinant , fatigant , atque ita pungunt , ut relpirare non
finant.
Vii.c&Zei tu n i napnun, pedes habeo frigidos , gelidos.
A r e i tu ni ancn, nimio ardore langueo,
lolvor , fatilco.
Quine cuyen tunulehuen , menle integro
continuo in le&o decumbo, amdue, perpetuo , continenter, jugiter , ulque le&o affixus rum.
R e n m a i f a n i cutun, perleverat adverla
valetudo , ac lemper eodem infelici flatu
permanet.
Cuuchui tu ni cutaiz , morbus ingravekit,
augetur.
iqechi cutani, gravi & periculor6 morbo laborat, tenetur , afficitur , urgetur , affliltatur , premitur , opprimitur , gravi morbo decumbit , jacet omnium judicio delperatus.
Mogen m o g e p e n , vix , aegre vitam traho.
Apelpebun , apeZpupe6un tu n i Zaiubuel, vix
non lum mortuus, in magno v i t z periculo
difcrimineque rum verlatus , in magnum vitz dircrimen addu&us fui.
Laiui p i ampin cunzan , medicus dixit ilUyhi
lum moriturum.

Uylii t n n i lonco, vertiginem pallus rum.

Pitu tz$anman, kabie afficior,
Cutani lonco , cutadoncon, caput mihi dolet.
Tu m i chgarcumohum d t u , tnnalehuecai,
ex quo vulnus illi inflixilii, e leAo non
hrrexit,
L a i ni c u f i , d u m manus amifi.
L a i n i p u e u i m , elt mutus, loquelam amilit.
Tar ntei, t a r i , tarpei, pus eli , ranie katet.
Chumgechi, chumz~luallvhlui, qua ratione fuit lzdus, damnum panus.
Cad caichfinmoll63nnzai, nimia dyreentheria laborat.
Cauchu mollvhnmai , nimium ranguinis
profluit , emittit.
Tva ta ni eputun tu gicun, jam lecunda
vice vena mihi inciditur.
Peknoupue6in ta n i Inial, me moriturum
arbitror, ad vitE exitum vocor
AZdzi chmelu t v a ; aldhn chnzdcan gei, Valde conducit, oppido prodelt, eft optimum
remedium.
UZZhuenztuge chnditu ilon t a m i cutnn nanun nzo, ut articulari morbo non tam graviter labores , u t podagrz doloribus minus
crucieris , a carne falita tibi abltinendum
e r e Icias
UZZhuemtun mo tz~acutanmapuei t n che ,
temperantia Sr a b h e n t i a elt optimus MeFf j
dims,

46 2

dicus : adverhs morbos nihil abltinentia utilius.

Tva t a n i l a i a m , hoc mihi mortem affer e t ; caura mortis erit.
L a i a n em! p i i , dixit le non longe abeKe
a funere, moriendi tempus jam inltare.
Vamgechi udapueinzi huera Zan ? ficcine
feparas amara mors?
Muchai vemgei ta n i unon eIla que dgu,
fortuna nihil inconfiantius , hodie mihi cras
tibi: omnia runt hominum tenui pendentia
filo , exceptis caligis, quas mihi fune ligo,
Nuchai vemgei u n o n , confians rerum inconltantia.
Quine cud nz chgarchgemom v. nz chgarchgeuyeunz v ni chgarchgeuyen mo, v , puine
cu6 chgarcugeuyei, viZZ anca c u t a n i , una
manu infirma totum infirmatur corpus : unum membrum quando dolet, totum corpus condolet.
ganznopraquen aculi t a l a % , parvum erratum non raro mortem attulit, quotusquisque tantum Iemel efi l a p h s , at lurrexit nunquam.
HueraZei, male habet.
Pichhn Ilaumui, Ie habet paulo meliuscule.
AnhZecai, convalekit, e morbo recreatur ;fit indies valentior.
T i j a i Zepdn iizo, jam valet, convaluit, vires

463

res collegit , recepit, confirmatus a morbo elt.

Prai cahuellu , valet jam ut rolebat , pugilice, athletice.
DIOS pile , Deo volente , annuente , favente, li Superis placet.
DIOS c2megelu elutueneu t a n i nzogeal,
Ileus 0. M, me1 mirertus mihi priltinam valetudinem reltituit,
Acui piru , inchc mlelan vu meu , tempore
peRis , quando gralabatur peltis , pefiilens
aer omnia infeltabat , ego non aderam, eram
abrens.
Laiabui pigen v. p i a m ; Pimtubuli, me moriturum fuiire aiunt, li papulis fuiirem correptus.
L a n aihlabi t a che, qui mori velit v i s invenies,
Quine tipantunole a l a , laiaimi, priusquam
annus effluxerit, vitam cum morte commutabis,
Deutumn , pelolenzn , ald2 digelelai ta wzn
laial, vigilate & orate , quia mors appropinquat, prope elt
Ladc&piuguei, laiairni n i pibium , quando
illum monui, mortem non longe abelle,
magna triltitia eR affecctus, animum mcerori dedit,
L a vemgei, mortuum vultu & colore refert.
h r e p g u e l a i rume , ne rerpirat quidem ,
F f 4
nul-

nullus in eo Sentitur anhelitus, nulla relpiratio.

Luduumi, animam agit , angoribus poltremis afficitur , affliaatur , animus a corporis complexu divellitur,
PelaZuiabun tu n i chuo? Patrem reddentem Deo fpiritum non videam,
Rupnlpi anth, diem h u m obiit, exceSfit
e vita, animam efflavit , egit : occidit , obiit,
vitam finivit , terminavit , mortalitatem explevit , corporis vinculis exSolutus elt , rtadium v i t z decurrit , vi& fabulam peregit ,
fato funAus elt, ceSfit e vita,
L a i p i g e i , dicituf obiire.
nami, occidit , periit , interiit,
Tu n i Zuadcb. ma v. tu n i Zadcdel mo t a ni
chao tu n i Zun m o hi, adeo commotus el3,
adeo Zgre molelleque tulit mortem Sui patris, ut & $e haud diu port mortem obierit.
Tu in conzgen p i n e tecan me p u b l a i tu
in eZtun N O , vit= human= oriens a b occaSu
vix paKu diltat.
A i e b u i v. niebulu v. petu uiebulu lui, mortem riCu excepit, vitam contemnens mortem ridendam putavit , ridens, r i h m edens ,
Solutus in r i h m mortem amplexus eft.
~ u p YzLpaunz
u
ucupei tu ~ u ,nrerius aut cip
tius metam properamus ad unam: Serius
aut citius mors h a quemque manet,
La

L a gez , habeo fepeliendum , lepulturz

mandandum,
Lnlcanu n i vhc'lu e m ! me mireram! maritus mihi morte hblatus eB,
Cache t a n i Zu g&na2'uabun, ergone ex
ignoti hominis morte in tantum lu&um inciderem, tam magnum dolorem haurirem ,
in tali rnerore & lacrymis jacerem.
Ca meZ Zui, anno elapro obiit.
M u ca meZ Zai, multis abhinc annis mortuus, extindus efi.
Chao n i Zapz nzo v, i t i Zaum, hueZu conquei
tu votm, nullum omnino malum elt, quod
alicui non profit: Patri filius hccedit.
Chuo n i Zunzonz v ni Zuuyeum, votunz nuutui,Pater ad tumulum, filius ad cumulum,
genitor ad lacrophagum, gnatus ad cenopolium,
Lnlc chao, votm hueletauai v, tavai tu n i
cullin, mortuo patre filius elt hares.
ElZcuntubin vachi c6Zlia t a ni chao nzo,
hanc rem rnihi pater tellamento reliquit.
Ald6n cullin elZcuntubi tu n i p u votm vachi ulnzen, prEdives ifie h i s filiis opes amplilfimas , amplam rem familiarem, multam
& lautam hpelleEtilem, pofi obitum h u m
reliquit , tefiamento legavit.
I g l e j a n i eZgeuZ m o rguZgeam, volo ut
meum corpus t e r r z mandetur ubi templum
elt adificandum , conltruenda =des lacra.
Ff 5
Ta

&em, nodte concubia, muna pun.

Media
noAe: ad mediam noAem, intempella no& e , cum Iilentium tenerent omnia, & nox
in luo curlu medium iter haberet, in notlitis
meditullio , ragi pun, De media noAe , de
tertia vigilia, aldbn pun. Ultima no& vigilia , a i e u6ni. HOCnoAis , vanten ~ U T Z .
Hac hora, vameZ anth.
Claritas , Ziithucn,
Clarum eKe , Zizihuenn.
540. Cum, quum , quando , quotiescunque , quandocunque , chunzl , chumeZ,ahuechi.
Jam , jam dudum, jam pridem , jam tandem,
deunza.
Opportune , tempeltive , opportuno tempore , in tempore venire , tcnn,tuten,
Nunc , nunc modo , nunc demum , ado, veuIn. I n tempore, tempore, per tempus,pr=propere , ante tempus , ella. Sero , rero experreEtus es ,* ahztechi zda, Dudum, culai.
Hac circiter hora , vamZ , venten anth. Quam
quam diu e & , q u o d . . quam
diu elt, cum
dudum , quam pridem? chuntnnza, 2S7. venten ma uZa. Tandiu, ventenma. Modo,dudum , paulo ante , Pichinma , p i c h i ado , pichi
m u t a i , munahue m o , munan anhi nzo, pichi
ado chai rda. Non lane diu elt, cum illum
vidi, munamna. Diu eR cum ille difcelfit,
aldbnma , chaichei, cuivi, Olim , quondam,
antiquitus , quodam tempore , rupan , cuivi.
Paulo pol? , p i c h i vciwzo , chai 2da , p i c h i mufaz; Quodque tandem, chumZ uln, Non
tam

..

tam cito, lentius, ahuechi. Jam nunc, vachitu, ado t u , ado m o ciitu. Jam t u m , ex
eo tempore , ab eo tempore, veichi t u , vez
mo c6tu. A tempore antiquo, a prikis temporibus, euivi c6tz~. Nunc, nunc jam, mod o , ado, Quourque , chuml gei, chunzl ula ,
chuml chtu; chunztnma cdtu. Suo tempore,
tempore comrnodo , tempeltive , peuca , peucachi.
Cito , celeriter , ?nuchai, m a t h , lef,
vezyeli, arol, quine left geni.
Quamprimum , quantocyus , quam citit-fime; quam
celerrime , t6f t z b 842. necul. Nunc ltatim ,
puine vla , quine nzutai mo. Repente, t-ubito,
rume, 224. Omni momento , vzuchaiyuechi,
Paulatim , lenfim , pedetentim , alIuen, pichiguen , nochi, munchapechi, ExpeEta, adochi.
Cave , Deutuge.
Semper, perpetuo , nunquam non, in perpetuum, in zternum, in
t-empiternum, in omne aevum, vill a n h i ,
moll ant6, mgeqz , mgenchi. Duro , perman e o , perlilto, tenuit ea pugna h o r z circiter t-patium, Betit ad illud tempus, manfit,
permanfit , pert-everavit , perltitit , trahebatur adhuc bellum , m z 7 z . Fefiino , propero,
accelero , advolare , celeritatem adhibere ,
inftare alicui , urgere aliquem , matul~z, genz'hz, ExpecZo , praeBolor , opperior , hic
me mane; expecZo dum videam haec, q u z
commota runt , quort-urn evadant , genmaien,
Obiter , curfim , ftri&im, per tranfennam ,
in

470

in tranfitu aliquid videre, perztmen , Peru-

pa%

541. Jam dudum, dudum venit , culai.

Interdum orationi , interdum litteris vaco ,
nunc precibus, nunc litteris do operam,
Paulo
quinelque mita , ca mitn ; ado, ado.
a n t e , hue uZa. A die helterno, uziia ula.
Hodie , hodiernus dies, lhodierna l u x , chai,
nachi am%. Hora prima, quinetu. ,287. Hora Iecunda, tertia, &c. eputu, cidatu, Cras ,
dies craRinus, ule.
Perendie. poR diem
crakinum , &c. epuhue, c&lahue, 36 287.545.
Toto die, die integro, chufantu.
Heri,
heherno die, pridie hujus diei, u J i a , uia.
PoRridie , nudius tertius, quartus, &c. tertio, quarto, &c, abhinc die, Iuperiore no& e , q u s proximam antecemt, epuhue mo,
cidahue mo , melihue mo. Dehinc , poRhac ,
impollerum, deinceps , vachitu , adotu , ado
nzo ula. Poll dies non multos, m u n a n an^
M O ula
Poll biduum , epuhue ula , epu pun,
epu punal, epu pun&. 29G. Poll triduum ,
ad tertium, poR tertium diem, c6Zahue u l a ,
c$la pun.
Anno & paulo plus, amplius,
d u e tieantu. Annus elt & eo amplius, allue
Biduum ell, duo dies runt,
tz$antu gei,
epu puni. Poll elapros duos, &c. dies, epuh!uenzom, chdahuemom , melihuemom , B c .
Ha&enus , hucurque , veuln chtu.
UIque
e o , ufque illuc, aei chtu.
Quoad, donec,
ufque

47

u k p e eo dum, ulque eo quoad, ulque doUlque ad alium menlem,

nee, gcle c&%.
alio menle, cn chyen u l n , cn chyen nzo ala.
Anno lequenti, ca mel, Multis abhinc annis, mu camel.
Luna Mens, novilunium, getztz c&
Luna crelcens dimidiata ,
luna in quadratura pofita ,-luna dum crelcit,
cornua orientem verlus habet, cum autem
decrelcit , occidentem verlus , juxta illud :
Dextra decrelcit , crelcit tangente finiltra,
npe pzwi cdyen, Plenilunium , pur chyen ,
PurZ, opui cziyen. Luna decrelcens dimidiata, nyyecuumci chycia.
Solis & L u n z concurlus, chomn , chunzi cz2yen. Sero exoriens,
tori ciryen, Finiens ; curlum ablolvens , abi
chyen. Sol , Luna ficcitatem caulans, unde
fit, ut mira fit & inaudita alicujus anni ficcitas, pluviae inopia , qua multis menfibus
laborat leges, jejuna, & humilis in agris
crelcit , exarekit, terra pafim dehifcens aquam inhiat ; deficiunt amnes , fontes arent,
paludes exficcantur , aapucn chyen , anpuen
tz$antu, Luna pluvia , pluviora , unde luccedit ut afidue & copiore pluat; copiola
indies pluvia decidat, maxima fit imbrium
vis, afiduos habeamus imbres , nzaun cziyen.
Eclipfis , lolis aut lunae defe&io , deliquium,
340, 341.
Luna terrae interpofitu laborat :
542.

yen , hue d y e n .

47 2
r a t , deficit, oblcuratur , g b i &en. 728. Interjech lunae lolis lumen languet & hebercit , l a i anW. 340, 341, Aprilis , unen &mu
( rima flos elt citrii coloris, deliciae perdicum, NB quod Chili fitum fit in oppofit o & contrario E u r o p z Hemifphaxio, ubi
fere perpetuum ver , A l a s autem quando
hic efi triltis hyems,
Vocantur hi flores
unen rimu leu primi , quando incipiunt:
i n a n rimu, reu ultimi, quando definunt, &
fic dircurre de reliquis. Majus, inan rimu.
Junius, a?zefz tor, tor cziyen ( tor, [puma ) &
hoc menfe fluvii ob inundantiam fpumant
vel fpumare incipiunt. Julius , i n a n f o r ,
Junius 81. Julius, eflu vilu, quia his duobus
menfibus hyems elk, feu maximum frigus,
quamvis non ningat , nili in altioribus montibus.
Augultus, ugzen peun. V. Partem
quartam verbo peun, & fic de reliquis, SeOftober, ztnen gdf.
ptember, i n a n peun,
November, i n a n gdf. December, unen teu
giZ. Januarius , inan teu giZ. Februarius ,
unen teu gebzm gen, Martius, i n a n t e u gebun gen, Et haec quidem runt nomina propria menfium ab iplis Indis his menfibus
impofita ac ufitata : poflent autem ( falvo
meliore aliorum judicio ) etiam vocari relpeftive ad fitum, mores, & clim
Chilenlis.
Januarius , cogi chyen, Februari

173
c&yefL, cad ant6 cbyen, p t e i c6yen. Martius,
glor c6yen. 413. 731. Aprilis, pdlcu cdyen.
Majus , iodi pblcu chyen,, Junius, afyecu6mei piiZcu cziyen. Julius, abi piilcu, gel&
p d Z ~:
i maun
~
cziyen. AuguRus , lahue cu/e,
September, pillel cu/ e , 806,
November,
villnciiyen. December, co&a&tun, coynutun
cziyefz v, Hueupin c6yen.
Anni dimidium ;
initium a FeRo S , Joannis Baptifis urque ad
feltum D Thomae Apoltoli: leu a rolfiitio
ad rolltitiurn, udan tz$antu.
unde Solltitium, u d a n tz$antu. -iEquinoAium , uzkuipun, uyauip u n , v. uGaui pun ant&. Menfis , menfiruus , bimeltris , trimefiris , quadrimeltris , quinquemeltris , remefiris, Octimeltris v. rpatium novem, decem, undecim medium, &c. p i n e , epu, a l a , &c ciiye.tz.
Hebdomas dis, hebdomada ae , RclGehue7z.
Dominica, Mzfan ant&
Dies l u n s , feria
recunda, getui kdau,
Dies Martis, feria
tertia , iom kdau. Dies Mercurii , feria quarta, ragin kduu.
Dies Jovis , feria quinta,
p e t u kdau. Dies veneris, feria fexta, aldhn
kduz~v. abyecufimei kdau. Sabbathum, v e m
ten kdau. 580. Fefium, dies fefius , dies facra, iVhJan cni.
j43. Exempla. Bu anth v. epu ant6 mu
pzitiiprni, biduo fe vino obruit , ingurgitavit.
Qimiie t$antunmaimi, anno moratus es,
anni moram fecilti.
Gg
Chuchz

474

Chuchi chyen vlpai, quis m e n k

Ca chyeTz uZa v. ca chyen ?no ulu,
alium menlem.
ReZZe anthnnzaian t a ni cupatua
hebdomadem v, hebdomadam redibl
ChunztnmaIIei vachi Patiru ta nz
mo, quantum moratur, cunaatur, g
ras trahit , netlit in celebrando S
Milk.
VentenmaZ~uibiZ?~zi
ta m i co?zfcJ~
tam cunftanter confitearis, citius c
per confeKionem expia.
Ventenmaiabuzmi ta m i confeJaiab
tenmaIabuihzi t a mi confeJaiabuei , v
mo ConfeJaiainai, in tantum tempus 1
tuarum per Conferfionem expiatioi
jicies , prorogabis , procraltinabis ?
10%anhiguibiZmi t a nzi unotual t,
mo, uduamgechi tuaeiwzu Jan e m , n
converGonis tu= e x die differre, ne
mors t e opprimat, inlperata mort
peris; ne fubito mortis impetu ex:
occidas.
L L a d a n t h n m a p r a i k i enz ta nzi I
mo puine huaca v. ZZad antUmaprc
medium diem cunaaris in excoriand
Aldhnzapuihni t a mi elugeal, 41
runtur non differenda, led mox arr
nam fronte capillata polt elt occafic
Aldhnma chillcatupuei, elt litterar

47 5
quam fiudiofus , litteris apprime deditus ,
dilcendi cupidus, mufarum cultor eximius,
Petu pejiluguei, dum fe comit Cy- compar a t , annus elt,
Petu mtnzgepueimi, vocaris jam pridem ,
jam dudum te inclamant.
Eieu peuain e m , polt longum tempus revidebimus.
Quine vla anzoin , eamus quantocyus.
Lagnzunobige, non adeo in eo occidendo moreris. 230.
Launobun , utinam nunc fiatim morerer,
gei ta n i ual ulu, fatis adhuc elt ad eundum temporis.
Tuteklechi glum, monitum datum fuo loco ac tempore,
Tute acuimi, opportune, tempeltive , opportuno tempore venifii.
Epu duum uhau tutelvalui, nec forbens
inflabis, nec inflans forbebis : utrumque tamen diverlo tempore.
zigelmochi, expeaate me.
Vachi acutuimi, guimbin , mox ut advenifii , fcivi de adventu tuo,
Chai acutuan , mox rediero ; hic rum atque iltic rum,
Chaituun , vix exivi , quando redux.
Muna acuIIehin , eimi tuulnzi, venimus
paulo pofiquam exiveras,
Ahuechi peuaiu , Deus novit quando iteGg 2
rum

cn

Chunatn v. naiv6 anti* vzo ufitaiuinzi, quot

abhinc diebus te dabis itineri, iter lulcipies,
vize te committes,
Epe c22a cz2yen v. chyen nao acutuan, ante
trimefire ero redux, reducem Deo favente
expe&a.
C2Za anta2 mo rgalgcai, intra triduum terrae , lepulturz mandabitur.
Cayu ant6 mo gcai f a n C u m , port rex
dies celebrabitur fefium S Joannis,
Vachi antfi mo Zuhue cufe cbycn &tu vi22
Zaiuipu cufe em, deinceps u k p e ad Augufium omnes vetuke de vita decedent.
Vachi antir cupaiai, hodie veniet , expeCtatur , aderit.
Uiu acuLua6ui7 heri expeCtabatur , eum
expe6tabant.
ChumZ gei fan Pedro? quando eCt dies
Divo Petro Apofiolorum Priiicipi racer ?
Chumtn anth , chumtn cziyez , chumtn tipantu gci La nzi confeJumum v. deuma tu mi
Lonf eJunaom v conf eJauyen ; chumtnnza mo
rupui tu mi confeJazAyert , quam pridem ,
quam dudum ultima vice es c o n f e h s ? peccata per confeKionem expialti.
Chaichi uucatui vzupu , putasne nunc primum Provinciam, Regnum res novas moliri , rebellionem machinari.
Quine tz$untu c & t u , a b anno integro,
Mivdi f a mi tz$antu, mivu v. chumtyz tiGg 3
paufu

478

p a n t u geimi, chumtern' tu mi t i p n n t u , m i v u
tz$antu nieimi, quot annos numeras ?
Epu t$antu moi v. pitui, t a n i cayu nzayi
tz9antuam v , f i p a n f u a l v. epu fz$antu h u e i ,
ago quinquagefimum oCtavum.
D e u m a cayu m a r i tz$antu gen, jam lum
leexagenarius.
Quine uhnvzan, iter unius diei integrE.
U?zmai, lux illi orta eft.
Unpanzelaiaipu alhue tu n i ruca nio, apud
inferos , in deterrimo inferni carcere ztern= t e n e b m , mera caligo, nox lempiterna.
Acule v. rztpale ragi anhi, hora duodecima.
Acunahni u l a , aZd6 huema inche mlcnn,
multo prius adero, quam tu.
Alddhuei ta n i acutuam, multum adhuc
itineris , vi= refiat.
Apelpapei ta n i vuchael v . vuchaiam, parum
abert a lenio, quin renibus annumeretur.
Chem anth t v u ? Kdau a n f i , . hodiernus
dies eltne feltus, an profeltus? profeltus,
in quo labor lervilis licet.
Chem anth gei? qu=nam ell hujus diei
tempeltas? Chuml ant2 , quota hora?
Cume ant6 gei, optima ternpeltas, aura
favet.
Huera anth, cy6f ant&, nzaun am% gei, cup a m a u p e i , turbid0 ac ventofo die te vi=
committis.
U22aulai tu a n t h , ipla dies quandoque parens , quandoque noverca,
Deui

479

D e u i ta in iabucl, jam el? hora ad comedendum prandendum , ccenandum , jentandum, hora nos ad merendam, ccenam vocat.
Ibun mo acuinzi, vanifii tempore menre.
Inoli ula u a n , ante horam prandii iturus
rum,
A c u i i a l , ztnzau , hora nos ad menI'am, ad
IeEtum, cubitum vocat.
Ula cupaiaiz, cupaian a l a , veniam pofiea.
Umnzm nzo v , unzautual nzo cztjatuaimi)
redibis rub noCtem, quando itur cubitum,
Acui tzpaial, jam efi tempus eundi, redeundi domum.
Palin a&s, cudan anth, dies recreationis,
tempus ludendi.
Tpuugen a n h i , dies dilciplinE.
Cuden ant2 mo chmelcauge, Soli affulgenti aperienda fenefira efi.
A c u l a i ula , nondum advenit,
L a l i u l a , donee moriatur.
Cdmclehueluian lagmelnzi chtu , quoad vit a te privem, non ero contentus.
T a n i chao tu n i lan nzo v, lumom nzo
chtu, a morte mei patris , ab obitu parentis,
Epu anth vemgelu v. vemlclu, duos circiter dies.
CaZczt e m , Veneficus veteranus, emerit u s , antiquus.
Camel cujatuan , redibo anno Iequente.
A z t d n i conabuiz mo v. n i conabuel mo v.
)

Gg 1

ni

480

n i conabum , Sole occidente.

Kupan v, rupul Kdau , peraCto labore,
Rupan umautun , finito lomno.
Chumi chyen , ell novilunium.
Acui n i chyen, jam tempus ipfius advenit, finitum ert ejus v i t z curriculum, v i t z
l u z curlum abfolrit.
Rupai chyerL , tempus lerendi , plantandi,
&c. przteriit: poIt eIt occafio calva.
Deui tu in guetnzal, puetaiubuel, puetuiahm,
nunc tempus arandi elt, nunc luulcanda tellus. 719.
Dezti lagmhuacapucn , tempus occidendi
boves, vaccas, jam finitum eft. 719.
288. 304 320, 334. 585. 617. 618.
544. Arithmetica.
Numerare , inire numerum, rapuin, 823,
In medio mundo terra fita elt: medius inter duos fratres incedo: medium agmen
perrumpere , raginn. 822. In rationem aliquid inferre, rupuinconmn, Additio , adjeLZio , iomn , guine rno eln. Addere , iomn,
Computare , in unum cumulum colligere ,
quine m o eln. Adimo, h b t r a h o , dedu&io,
hbtraftio, entun. Reltare , luperele , luperare, gehuen. Multiplicatio ; multiplicare ,
uldailcnn, DiviGo ;dividere , uhdun , reiien ,
vitdun, vhdaln.
Ex =quo in duas partes
dividere, ZZazhz, Ex aequo dividere, partiri ,

482

cagentun.
Digredi a re propofita: a b e o ,
quod propoherat parumper dikedere , ad
alia divertere, excurrere, aberrare , mente
& animo vagari, divagari, aliud a g e r e ; alias
res agere, caduameln,
j45. Dimidium , dimidia p a r s , Zlazt, raai.
822. Unus, p i n e . 821. D u o , epu. 725.
T r e s , chla.
Quatuor, meZi 777.
Quinq u e , puechu. S e x , cayu. Septem, reZ&e,
relIe , relgue. 1. Octo , pura. Novem, azlla,
Decem, nzari. Undecim, mari puine, p i n e
Iauente, Duodecim, m a r i epu, epu huente.
Bis rex, rnareupu , nzaropu. Tredecim , &c.
nzuri c6Za, &+c. chla, &c. huente. Viginti,
epu mari.
Viginti unus, unus & viginti,
epu nzari puine. Viginti duo, duo & vigint i , epu mari epu. Viginti tres, quatuor &c,
epzc nzaricdla , wzeli, &c.
Triginta, chZa nzari. Triginta unus, duo, tres &c. c6Zu mnri
quine, epu, cSZa, &c. Quadraginta, meli mari. Quinquaginta , pueclzu mari.
Sexaginta , cayu mari. Septuaginta , reZ&e nzari
OAoginta , pura mari.
Nonaginta , ailla
Centum, pataca.
Centum & unus,
mari.
d u o , &c. pataca puine, epu, &c.
Centum
& decem, pataca nzarz;
Centum & undecim, undecim h p r a centum, pataca mari
puine, Centum & duodecim, pataca niari
epu, Centum & viginti, pataca epu marz;
Cen-

,,*'*I

LIUYCDYDYW,

LI.

"

'~"""'UU,

"you

,,"Le,

YYL,""".

Vigefimus primus, epzi mari yuinelelu. Viyefimus lecundus, epu m a r i epu Zelu. Trigefimus , chla mariZeZz~. Quadragefimus ,
meli ntariZeZu. Quinquagefimus , yuechu ntarilelu. Sexagefimus , cayu maridelu, Septuagefimus , reZ& marilelu.
OLZogefimus ,
pura marilelu.
Nonagefirnus , ailla mariZeZzt,
Centefimus , patacalelu.
Ducentefimus ,

481
mus , epzt patacalclu, DucenteGmus primus,
epzt pataca guinelelu.
DucenteGmus vigefimus , epu pataca epu mzrilclu.
Ducentelimus trigelimus rextus, epu pataca c6Za mart
cayulcZu.
Eadem methodo & proportione
trecentefimus , quadringentefimus , quingentefimus , rexcentefimus , reptingentefimus , *oEtingentefimus, nongentelimus;
Millelimus , huarancablz~ Millelimus reptingentefimus , leptuagefimus , lecundus ,

Izuara?zca, reliie pataca , reZ& mari, cpulelzi..

Medius ; ragin, ragintu , mqintulelu. Aliquid interjicere , interponere , interfiinguere : interjeaus , interfiinftus , inlititius, ragi& ragih , huell huell. Principium , initium,
primordium, caput, fons , origo , Zli, Zlitu.
767. une, Ordiri: orditur ab ovo, ZZitun.
Exordior , incipio : rem inchoare , infiituer e , aggredi : res a t e incepta ell, ad exitumque perdutla; tu ejus rei fundamenta jecilti , initium feciai j a te res initium duxit,
exordium lumplit; in t e & per 'te feliciter
deliit : rem a te inchoatam idem feliciter abrolvilti , perfecilti , huemahz , penclzuln , uitzcn,
Perficere, abfolvere , ad exitum perducere ,
dculn , d e u m a h , Finis, finitum, ablblutum,
perfeCtum efi, deui.
Primum ene, z c m n ,
IzztemaZn. Ponere primo loco , uncZfz I p r z ,
requar , mzege,
EEe pmvium , przcedere ,
penchun , pcizchuln. Tempeltive , ante tempus,

pus, pcnchu, Sequens , ultimus , primo adliare ; adhare , lequi , inale;tz , i?za?z, 755.
Stare lecundo, tertio , &c, ultimo loco, ilzan,
nam NB. Indi Chilenles h l u m dikinguunt
inter primum & Iecundum locum; & quicunque locus, except0 primo , elt & lecundus & ultimus locus. 846. 755.
Remotus,
longinquus , reparatus, disjunaus , diffitus ,
chhcn, Seorlum , leparatim , yaf,dige. Stare lemlum, feparatim, hztichun, digelen, &eZen. Sic Bans , digeZeZu. Terminum, finem , limitem, metam attingere ; pervenio ,
perficio , ablolvo , finio , numeris omnibus
YiIjTolutum perficio , dcun , deumaiz , ; ~ ~ z t ,m z
mtntun. 7'82. Singuli, puiite puine. Bini , epu epu. Terni, chla chla. Quaterni,
meli me.&
Quini , puechu puechu. Eodem
modo leni, lepteni, oRoni, noveni, deni,
undeni , duodeni, tredeni v. terni deni, quaterni deni, quindeni , leni deni, lepteni deni , noveni deni , viceni , viceni quini, triceni , quadrageni , quinquageni , centeni , duceni , trecenteni , quater centeni , quinquies
centeni , milleni , bis milleni , ter milleni ,
deni milleni , viceni milleni , centeni millen i , deni centeni milleni, &c.
InterBinCtim ita ut jam adfit jam defit, lemperque
quid aliud interfit, e. g. poB nigrum albus
poB album niger, huell huell, huellentu.. Alius poll alium, cngue c a p e . Primus a primo 7

mo, e$,
tu. PI
547.
t a , add
puiitech
duabus
chlachi ,
mita. .
o&ies,
tredecic
c i s , dc
cies &
vicies ,
Iexagie:
centies
centies
pataca
rams h
lies , m
ties, ch
fen mil
dormita
Aliquot
Raro, I
hpifim
iterumq
mita.
nus C q
venten mita n o , vantenchi

920.

Alterni 10quamur,

quamur , vicilfim dicamus , alterum v e r h m

plalmi recitabis tu , ego alterum, htrellpue
wzita, huell huell mita, Hac vice, vachitu.
Illa vice , veichitu. Alia vice, cagechi. Iterum, repete , ca mita,
548. Quot, quam multi, chztmtn, mivu.
779, Quotusquisque eft, qui alieno periculo amoris inlidias caveat, chumtn.. ape puine quine pacata m e u , vix centelimus, Kem o , nullus, nemo unus, ne unus quidem,
nemo quisquam; qui velit ingenio cedere
nullus erit , p i n e no rume , i n e i no runze, i n e i
n o rume vill m a p u meu. Nil, nihil, nihilum
chem n o runze, P a r turturum, perdicum,
ovorum , jugum boum , puine nzzir, quine
t a u n , guine tarin. Impar numerus, par impar ludere , huell. Alius : aliud ex alio mihi occurrit, ca, ca p i n e , cagelu, 691, Aliter, lecus , tu I3 aliter exiftimas, vehementer erras: nemo dicet lecus, fieri non potuit aliter, ca dgu. Iterum , rurlus, denuo :
fi parum intellexilti, dicam d e m o , ca mita.
Alter, c a , cagelu. Alii, capue, Uterque,
ambo , u c a u , S52. Aliquis, nonnullus, ullus,
vide num quis ablit, ecquis delideretur, an
aliquis non interfit, puinelpue , huelqzze.
Pauci, rari, non multi, minime multi, oppido, admodum pauci , pauciffimi , rarilfimi, rari nantes in gurgite valto, m u n a n ,

a Zdzin

aZdzhz fzo, AIulti, plures , complures, aZdb~,

cauchu, Crebro , f z p e , identidem , fubinde , frequenter, fzepenumero , perfzepe , fa?pe kepius, aldhchi, aldim mita , marz'chi mita.
CunEti, univerfi, omnes fimul, omnes
quotquot runt , univerlus C e t u s , vill, m o l l ,
huall, Etiamne amplius ? gehuei cam ?
Reltat utique, gehuei, gei, g e i cai, Nihil
amplius , gehuelai. Abundat , habentur plurima , fat, fatis, abunde , fat h p e r q u e , plus
ratis, gecai.
Tantundem , alterum tantum,
ca venten, Unicus, unus folus , quine mtn.
Unus e x illis hominibus, puine vachi p u
huentu mo. Alter, tu vel ego, ta i u epugen
puine. Aliquis, quidam nortram v. ex nobis , quine inchin,
Quatuor circiter , mel i l p e . Vos duo, mu epugen. Duo ex vobis , cfu eikm v. e i k n mo. Vos tres , t a mn
cdlagen. Ex vobis quatuor tres, chla t a mn
meligen.
Illorum decem, m a r i teye eign.
Nos duo Patres, t a iu epu Patirugen.
Qualis qualis fuperelt, quiiegue gei v, gehuei, Paulo plus , parum amplius, iod aldhn,
aldiuz iod. Paulo minus, munan, iod, pichi
j49. Quotuplex , quot modis ? chumtn
m m e i , chumin cageign , chumtn geign,
chumirz peign chumgechi udanhgeign. Duplex , dupliciter , bifariam , epu mmepuechi,
e$u yumelu , epuchi.
Trifariam , trifarie ,
tri?

tripliciter , triples, cida runzelu , czila runtepuechi, chlachi: tk Gc deinceps,

Plurifariam , guinelgue runzelu , rumepuechi. QUOmodo, qua ratione , quo pa&o , chumgechi,
chumgelu. Sic, ita, hoc modo, in hunc modum, vamgechi, vamgelu.. Infiar pilae , in
modum pi12 , palin vamgelu , vamgei, vanzgechi. Aliter, alio modo , ca rum&, ca rum e i , ca rumepuechi. Alioqui , alioquin , lecus, aliter ; alioqui tibi non credent, fecus
fidem non facies, aliter non perluadebis,
mi genole , tva v. va genolu. Ita, adeo, ufque eo, ulque adeo exarlit, u t , a p e . . , vant e n , vamgelzd DZZcui, venten n i DZlcun gebctz:
Primum , principio , huenza, ustze, unen. Deinde, veimo, Poltea, i o m , iod, doi, Demum, denique , tandem, pofiremo , ad extremum, inan , ilzagechi. A principio, primordio , fonte , ab initio, origine , ZZitugen
meu.
Medium, r a g i t u n , ragi, Urque ad
ultimum , huechun nzeu.
Finis, terminus,
extremum, huechun, abrnen , afmen , avmen.
Diverhs , dillimilis , longe alius, omnino div e r h s , contrarius , huelte. Sic eEe, huelten.
Unum atque idem, unum & idem, uno eodemque modo , pnine r u m n , quine adn ,
guinentrhn.
U t , h u t , quemadmodum ,
chumgechi, chu~ngelu. Ita , eodem modo,
item, itidem: Temperantia e R itidem duplex, vamgelu, vanzgechi cai. A d latus, a
Hh
la-

latere, yuinenple. T
bique , urquequaque
tergo, a fronte, a 1:
Quivis, quilibet , qui
guechi rzmze, Uter
que vicerit , p i n e
quidquid lit, chem r,
bicunque , cheu rum

550

Exempla

urn, dimidiam parte

LLnzi cofgue elzcae

midiatum panem tib
IZagi zbd p i c h i m u
ris conltabit.
R a g i z Jzucntu , ho
.Rag& v. raginfu
Une crqkzlu, zme Zlauguetucgepez, qui prior
el%tempore, potior elt jure.
Quine rume Zlnnca u l i , unam tantum vitriorum filo inrertorum lineam elt largitus.
Qttine gei t a n i nahue, mariz t a n i gztemp u , res una, poKeKores complures.
Quinele% , cedo unum.
Qz~ine~ebui
La n i f i r i n a , epubin, ex uno
freno feci duo.
Ragiyz raginlepe, ragin ragik compe vau
meu, Iinguli Rent hic in medio.
QuineIen a c u / n , cedo acum.
Quine Piuque , qui confpirant, conveniunt :

unt : f e d e r a t i , eodem fcedere altri&i,

Quinelei ta n i duam e i g n , omnes unum &
idem fentiunt.
Quine dgun , ejusdem familize , patrize,
idiomatis.
Quine DIOS mtn, Unus Trinusque Deus
qui regnat in orbe.
Veula n i cupan cam chi? noli venio prima vice, non foleo tam raro venire,
Yeala anzocaguen , veuZa ni amocnguen ,
nunc prima vice iter facio, hoc efi primum
iter, quod inltituo.
Quine na& gei v, nadul v. n a c e l , defcenfus datur , defcendendum elt,
Tva l a n i guine n a c n , dekendo nunc prima vice,
Tva La n i efu nai2, ego fecunda,
Epztgen wzo p i n e vau meu cnpape, alteruter veniat huc,
Ta in nzeligen nzo quine arol Zaiaz', aliquis
noltrum quatuor h b l t a morte corripietur.
T a in guechugen nzo p i n e cona H u i n c a ,
aliquis ex nobis quinque militibus Hifpanis.
E f u I a n cofgue, mihi dabis duos panes.
E$u ru$al a9zW v. rupak e f u a n f 6 , duo integri dies.
VilZ cpu mencuhue apmbi, duos przgrandes cantharos plenos ipfe abfumplit,
E'ui ta n i a d , elt utraque manu agilis,
Epu rumeguechi vembhz , duobus modis
id feci.
Hh 2
EPu

492

Epu ad gei t a nzipe#iunz, epu rume $epiu?n

geinzi, epu tu n i ad t a mipepium gei, veltis
tua duplici colore inliar planet= gaudet,
ita ut ex altera parte fit e, g. alba; e x altera
rubra,
Eputu pinonzi t v a , bis fuit junEtus matrimonio.
Cupatuaimi v. ca cupaiainzi , redibis alia
vice.
Tva ta ni eputun t a n i g i e u n , jam fecundo mihi vena inciditur.
gei t a n i vemfuavz, habeo, unde d e m o
faciam, faciam iterum,
E$u t o i gei ta nzn piadin, ad duo capita
mea revocatur oratio.
izan, v , inagechi, primum , ,
Unen
alterum orationis caput :
Chlajaign , tres advenerunt.
Ciila ant6 Kdau yecuhpan , tribus diebus
continuis laboravi.
NaZ p i n e nzitu ?no, cfi~atGmo t u d i , Zagmeiu , primo , tertio iCtu eum interfecit.
Chlatu cudei, vill nanzdi f a n i cullin, tertio ludo omnibus h i s everfus elt, nihil illi
reliquum fuit,
Chlatu mo v , culatun n20 v. chlatugele,
h e u n gei, in tertio aKultu , incurh ,afcenh
confirtit viEtoria,
Chlannza v. chZani7i.mm o huinanz~na?nllaimn,
omnes tres fimul & una ligna colligetis, importabitis,
MeZ2

...

493

X e l i deumapuellepe vachi kdau, vos quatuor hoc p e n h m abfolvitote,

X e l i g e n t u che no tnn v. meligentu TZO che
v. meligentu v. naeligentunochi che, an non
ille efi quartus.
n i pueehun t v a , guechun t v n , runt quinq u e , habeo quinque,
Inche enyun , e i m i nzelinzi , lex ego , tu
quatuor numeras,
ReZGenl t v a , cum hoc runt leptem.
Marin6uel t v n , cum hoc fuiKent decem.
Afnrigen mo nzelilpue nmope, ex decem
eant quatuor.
Inche p u r a e l a n , e i m i mari cziln, ego ponam o&o, tu tredecim.
Marichi v e i $Gin, illud dixi multoties.
Mnrichi aihlan , nolo, nequaquam , neutiquam, nullatenus, minime, nullo modo.
Chumteni v. chumtn gei t n mi ovzya? quot
oves habes , numeras ?
ilfivh gei ta nzi votm, coni, quot filios
habes , quot tibi runt filii pater , mater!
n i mtn votnz, meus unicus filius.
Quimlnn tu mn nztngen, nercio quot fitis,
lum nefcius.
T v a tu n i m t n h e n v. ta n i v e n t e n h e n ,
hic ceflat, nil hperefi, nihil refiat.
Tva t n n i mtnn, hoc [ohm datur, non
habeo plus.
ViZZ amomarz$niaign, r e vhcha v. vhchaHh 3
mtn

mtn amonzarz$aZaiai, on
citandurn preces excepti
p r z t e r feniores.
Vei n i nztntubiel , hc
tantum accepi , fumpfi.
Reche mta mlei, foli
adeft praeter Indos.
Tvn tn iu mtn p e u n ,
videmus
Tva t a n i melitun t a
ta vice tibi illud dico.
Mivulan e m c h i ? q l
bis mihi?
ViZZ p a t e , cedo totum, adlint omnes,
RuPaZ ant&, chuf a n t h , puine a n t h mo ,
die integro
Tva t a n i mtfz cupaiz, venio & prima &
ultima vice, venio nunquam venturus deinceps.
A Z d h huentzb c u p a h p e i , videntur venifle complures , ingens hominum caterva.
C a p e capue cupape , veniat alius poll aliurn.
ViZZcZei, omnes adfunt , nihil deelt.
HueZu huelu c o q k , intrent modo Iemper
oppofito ac contrario aliud ereEtum aliud
inverlum ; aliud pronum , fupinum aliud,
HueZZ ~ U TdZe n , altera tantum adfum noCte,
Hue0 gei t a ni effiuela , habeo calcaria
imparia, inaequalia,
T r i l l m t 6 m o , fingulis diebus.
3to
c

495
&to 9eunaageFz C7?2 , varia fum expertus, inconkante fortuna urus , me2 fortun2 nihil
fuit inconltantius.
Inaleuigfz ella que dgu, a b y h s abyflum
invocat; ex morbo alius morbus; ex naufragio captivitas,
Chem quiini yume , che7iz rztme qzcimi, efi
omnikius , kit omnia,
Quiwzlai rume , omnino ignarus , imperitus , inkius , imprudens , indoCtus.
Chenz i l a i ru7ne, nihil omnino comedit.
Va m o ula uhdapabin, h i c , in hoc loco
a b ill0 difceE.
Lefcloyz , neculclo?~, fimul currere,
UdauZe$gfz , currunt pari p a h , pariter ,
paria faciunt; parem le alter alteri prEeltat,
exhibet.
Uz'iau v. quine m o urbigu, uterque fubmerfus elt, ambo fluCtibus obruti.
U&au gei n i quihzn, runt fcientia & doCtrina pares,
Uf2auigsz , runt pares, Equales,
T a in nuque Virgeiz /anta MARIA re
elgemhi dgu 7?Z0 udau gelai, nulla pura creatura ek cum Beatiffima Virgine MARIA
Matre tk Domina nortra comparanda,
Eiwm m o unelechi che U u i n c n gelai, primus vertrum Hifpanus non ek.
T 4 Z Z v e ~ z g e i , non datur inter illa dikrimen , aliud ab alio noli differt, diltat, difcreHh 4
pat
9

496

pat , abhorret.
AZdZifz ovi/a nielaimz', pecus tuum non
difficulter numeras.
AZddn che n o praIIei huenu mo , venten hzrem g e i tn p u che n i verneZ, quia pauci runt
innocentes , & vere pcenitentes rarirfimi ,
ideo oppido pauci e x 1aborioCa hujus v i t z
peregrinatione in zternam patriam perveniunt ; e x hujus vitae procellis , decumanisque flu&ibus ad optatum Calutis portum appellunt : decurfo legitime hujus vitae fiadio,
metam feliciter attingunt, mortalis v i t s aerumnas cum immortali gaudio commutant.
HueriZcatai, hueridcahuetui, repetivit k e lus, in eodem luto efi volutatus; vitiis le
denuo implicuit, vomitum repetiit , ad VOrnitum redivit , e& reverrus.
Vachitu nzo hueulaininzi, hac vice lucrum
non facies, przmium non feres, vi&oriam
non conrequeris.
Vemhuelaian , nunquam faciam impoIterum.
Huema Zaiabun huerilcahzteZaian nzaz; malo mori , quam iterum peccare ; moriar potius, quam ut denuo fcelere me altringam,
culpam contraham, peccatum committam.
IFzche huenzn Zaian , einzi i n a v. inagechi Zaiainzi, ego occumbam prior, tu pofierior,
ego prius tu autem poltea.
Eimi inageimi v. inaZeinzi, tu Cequeris, es
pofierior.
YO-

497

Yuventztgepe veichi dgu , omittamus ifia.

Vim pinirni, fic dices , fic dicendum.
NzLenu mo cupai vnchi dgu , Titius , Sem-

pronius , Bertha ; certus quidam, nefcio

quis hoc fecit,
Quine huaranca , reZ&e pataca , rslzie mnri,
epu tz$antui/enor JESU C/Zrz@o n i ZZe&mom,
anno lalutls nofir=, a Chrifii ortu, a partu
Virginis , a Chrilto nat6 , a b orbe redempto,
Millefimo , feptingentefimo
reptuagefimo
lecundo v, fecund0 h p r a v. polt millefimum
reptingentefimum , leptuagefimum.
334.
338. 339.

551. Statica v. ftathmica.

Pendo append0 penlo, penfito, trutino,
pro pondere vel pro e o , quantum in quibusque fit ponderis zllimantur , vnnen togz&z.
841. Libro, compenro , vanen vanen Lanx ,
Jtatera , libra , vane vanetuqueurn,
Quantum: quanti elt, confiat, Eltimatur? quanti licet? quanti indicas? quanti docet? nek i o quanti tua interfit , quantopere tibi
expediat , chuw.tn. Tantum : hoc mihi tanti non elt, tanti non emo; tanto pluris, minoris veniit: eo me coges aut compelles,
ut , veaten.
Plenus , refertus: impletum,
expletum , repletum e r e , opun. 7.94. Impleo , expleo , repleo , opuln. Redundantia,
affluentia , cibi reliquia? , opztnth. Accedo,
Hh 5
de-

498
devenio, pervenio : hfficere, latis eXe : fatis
multa polfidet , his contentus G t pzm , p o u ~ ,
pnun. 815. v e n t e m . Additamentum , auEtarium , aliquid ex benevolentia addere, desz(pz,
5 5 2 . Onus, fakis larcina , impedimenta:
onus Iuftinere ; his humeris , dodo portaOnus imponere, onerare,
r e , mencun.
nzenculn.
Onus veho , adveho , aveho , ycnzencunpz. InltruCtum , paratum, accinftum,
expeditum e r e ad aliquid faciendum, ad munus obeundum, .mZen7 viZZ mZen, A d ampliKimos honores aliquem evehere, extollere, efferre, ad altifimum dignitatis gradum, culmen, fafiigium promovere, evolare , huenutun Pondus levare , rublevare,
attollere, in altum tollere, Zemn.
Pondus
.rufiinere, Zenztunien. Pondus portare, pZtuy e n , plchayen. Humeris portare, p u n ~ i y e n .
ulnis puerum gerere, inter manus afferre,
geftare gradientem manuducere nzetnn,
I n hoc aut illud latus incumbere, le verter e , in hanc vel illam partem inclinare, cZdn,
Ligo , illigo , obligo alligo , religo , artringo confiringo, vincio , tarin. Solvo , diL
rolvo : afirigmenta lolvere , entutarinn.
Ornare aliquid , apparare , inltruere , concinnare aptare, comparare, componere,
PepiZn. Exonero, onus deponere, onere,
f a k e , rarcina aliquem levare , entunzencunn,
)

AU-

499

Ruxilior , opitulor , adjuvo : auxilium, opem

ferre , afferre , p r d t a r e : le adjutorem alicui
przbere , przltare , exhibere, lolem facibus
adjuvas , incan.
Traho , retraho , adduco ,
huitaiz. Funalem equum ducere , huitayen.
5 5 3 . Exempla, Aldzi vanei n i nemel, elt
in ill0 autioritatis plurimum : vir auaoritate przditus , gravis , vir gravifimus,
AZdfi vanei ni p i u p u e , vir magnanimus ,
magni animi , animo prdtans.
P z b i , jam pervenit ; ratis elt , lufficit.
Pulai, nondum pervenit , adhuc deelt ,
defideratur,
M u n a p e , venteni, latis, affatim,
Pichi devupe; quine mari m a r i , cedo inh p e r au&ariolum,
Yedige mencun tu n i &@uavz
mo, porta,
perfer , vehe [arcinas ac impedimenta ad diverlorium , holpitium.
~ e m ~ a i a b i f ~vuehi
z i mencun ZemZuian , num
par es his larccinis onerandis? lum impar.
an tibi tantum eft virium, tantum corporis
robur, ut hoc pondus attollas, jumento imponas , aptesque? non certe , impar meis
viribus hoc onus elt; oneri ilti non h m
par; onus iltud rultinere diutius non valeo.
I z e i pepiIaduipepilval~zoaZ, h p r a vires nemo tenetur.
Nehue genolu wzencutuadun ? dirplicet ille
labor, lub cujus pondere labor.

TO-

500

TopeIi, larcina non dodo , fed collo jumenti incumbit,

Clhlei, inclinat in latus.
Pepilmntztbige tn n i piyina , apta , compon e , concinna frenum meum.
I m n e n , fer opem , adjuva me q u z l o ,
obfecro .
Chunzulu entumencuncloneneu , tzttelnolu ,
qua ratione alteri confulat , qui fibi non confulit. 366. 367. 368, 3 7 2 . 492. 493, 494.
5 5 5 . 556.
j 54. Geometria.
llenlura , menfio, dimenfio : metior, dimetior, topztin , topuiln. Decempeda, ulna,
libra , modius , hemina , topuipueztm , topztihue.
Caniltrum medimni capax, medimnus , ganhue, Semimedimnus , Zlepu. Semimodius , chaihzte. Sextarius , modii duodecima , logo. Vacerra , palus, vallus , nztngueel, mtnczihue. Vacerram figere, infigere,
mtnpuen , mtncGn, Vallum , transverfa fepimenta, palationem conficere , mtnpueln, mtnchin. Planum, aequum , planities , tavGZ.
-4ltum, profundum, punu?z. Elk diBans ,
dilfitum , longinquum , pulen.
Quoufque ,
chunztn pu, Ulque e o , ufque illuc , venten
pu. Parum dirtans, non longe, non mult u m , haud procul abeli, p i c h i p u . Valde
diltans , longe dimtum : longinquitas ; longiffime

valde
:r die , am ni-

pue4
pichi
atura,
, exingus ,
uteus,
L late
mtum
& Grc%us,
craG
:nh,
con-

finfi
dj?ivi.

YZL-

gen,
fen.
2 , Gzi-

plus,
iinus ,
portil&US

iroxiCiPPd?Z,

yyen ,
,)en.

huz$dyen, Redtum,
le, ltare, n o m ,
F
r e , efficere, norln
g l o b o h m , integrum
nihil eft imminutum:
tenzvzil. Orbis , circ
Bqualis , uGaz4, tiw:
555. Leuca, tria
liaria ; tertius lapis ,
leucas dirtat; ad te
dem abelt; ad tertii
u m , guine t z ~ p u ; ?e,~ ,
;tzhfc6. Metior ulnA
can. 837. Stadium,
pechu tecaiz. Ire,
liarium , hztarama te
nochi, nzanchapuechi
du incedere, add&n
P a f h m producere , gradum grandlorem
facere, chme tecan, v&ta tecan, matun.
Gradum Gftere , continere, fultinere , adochi. Palmus, rula. Palmo metior, dimetior, rulan , rulufuiz. Digitus, puine chug!.
Lichas adis, femipes , dapue. Pugnus , r6m , Pugno legere, colligere , dirpergere ,
accipere , runatun , chopuedn, Utraque manu accipere, thnan,
Quod vel quantum
ambabus manibus auferri potell , tdna.
Quantum pug-nus capit, guinp nim, chocod,
chogZ,

chogl, choyuel. P e s , na;l~~u?z.Statura hominis, vutan, vutanche.

Altus eR puteus
pedes rex & triginta, cayu vzdanche devu
coai. Limes, terminus, cztel Supra, h p e rius , lurhm, h p e r n e , Cupernus, Izucnu 7g2,
Stare fupra , h - h m contendere, hperius
akendere , huenun. Supra collocare , huerzuln, Superne : lapides h p e r n e conjeai
runt, huenutu, S u p r a , h p e r , hueizte, 741.
Superltare , imminere ejus cervicibus , habere omnia hperiora , huenfen. Impono ,
huentelrz. Infra, nau,?za& 788. Infra, rub,
fubter , nzinche. 779 Subere: nos infra le
habet; Cubditi illi humus, in ejus, Tub ejus
poteltate rumus, nzinchen, minchelen. Intus,
Introrhm , minufu.
intro , ininu, pumiizu.
E x t r a , foris v. foras, huecun, Foris, deforis, forinlecus , extrinlecus, huecuntu. Huc,
huc adelto, vau, vau mo, va meu. IItuc iter
mihi elt ; ifiic ell, illuc accede, recede a me,
teyeu. 831. teye lum.
556. Exempla. E p u toizco iizztrque, duo
farin2 toltz catini.
CWa ?z6n p t m , ter quantum pugnus capit tabaci.
Ta in conigea quine tecan rume pulelai t a
in eltzm mo, cunie &z lepulchrum, incunabula & fepultura vix p a l h diltant.
i ~ c a nanth mo quine u3nman gelai YOYO,
m0

?no Toltc
vix dilta
Ciila i
Purenum
poli abel
non trid
uhzman
habent i
no&u, p
& elt ibi
fiC

AiIla $
omnino (
Cblaclz
facies.
fiat Jaco

Pichi
des non
Chumt
pu cjei ZJ

tupulei, una parva leuca,

Quine tupui, me Zi tupugei, cayu tupulei,
ZZaa tupui, una, quatuor , rex leucae, leucae
dimidium.
Yene quine vutan z o d p r a i Dame mo, Ballena fiaturg hominis major efi lupo marino,
l o d n p i n e chacjll, digito procerior h u m .
lod pichimi p i n e 7uZn , es minor palmo.

VZL-

Eutangeprai , nimium procerus efi : homine:s non proceritate corporis, led robore,
virtut e , & animi przltantia metimur.
Qz xine vara j a n u , ulna panni.
IO m puine vnra, una ulna amplius, i n h p e r , prEterea.
I O 7 n v. iod puine vara M O , plus quam una
ulna
4e nochi p i n e vara, zbd p i c h i quine varn
mo , minus quam una ulna.
CZ toguitun, manu metior,
C!%a@ topuin, dimetior digitis.
P
2"chi devupe tu ni eZuaJin, cedo mihi illius , quod mihi es daturus menluram bonam , abundantem, fupereffluentem.
P
i;chi iodpe , quine m a r i mari, da auClariolum , additamentum aliquod : amori nofiro
hoc indulgeas, ut plufculum, quam par elt,
largiiaris.
Q'uine tupulzzdei, leuca luperelt.
Q1 uine tupuhuelai, non reltat leuca.
'chinma m l e i tu n i ruca IgleJa ma, mea
P,
domus haud procul diliat a templo.
Veula Pu Zlei, hic latet vis, anguis in herba,
Vei n i p u n , eccurn, hic elt,
D eulai, deunzagelui, huechuntugelui, ancaKn09, e i , elt opus imperfeCtum, deelt dimidia pars.
'6 mlei, intus e k
P,
z c o n i , intro le abduxit, conjecit.
P,
Ii
Aldh

506

AZdh rzrmelu v. runzei, valde c r a h s , corpolentus , oberus , corpore amplo, ingens

corpulentia , corporis amplitudo , craffitudo.
Pichi YunzeZzt , exigua cralfitudo.
Jluna rzrmelz~, amplitudo mediocris.
Chumteizi veichi m a m l l , quam longum,
c r a l u m , Iolidum efi iltud lignum.
Mu uzctai, longifimum.
Mu rumei, cralfiffimum.
Chumta vzktmzi? quam longum, quam altum ?
V a n t c n azdajlzi, tam longum.
Ancaplc lei, dimidium lolum hperelt.
lod aizcaple c o n i , non refiat dimidium,
minus dimidio hperat.
Luan cura curam venteni v. cztranz. venteni
Zzcnn C U Y ,~ lapis berar ovo magnitudine non
efi inferior.
Afinchc ecztll, rub vefie.
MZeimi mo , ibi , ubi nunc ltas j in eodem,
in quo confifiis loco.
Rupaiwi ?no, ubi tranfivifii,
Umnutumeaipizi mo , ubi cubitum ibis.
Tecatcun , reminare , quE petunt invicem difiare p a n u , v. aliud ab alio. 356.
544. 539.
557 Nautica , Xavicularia.
Navis, navigium , huampu. Navicula, pichi huampu. Navem conltruere : navigo ,
ena-

iavigo , velifico : vela ventis dare , naviationi , mari Se committere , hua~nputun.

atis, tagi. Lembus, [capha, daZlca. Prot , Zo?zca hztnmpii,
Puppis, 7zudo huampu.
l a m s gubernaculum , topui/zua~~7pugzceztn2,
emus, cahzte, Contus , pertica , cdpegue ,
?ocnhzce.
Anchora , ancora , gtdniehuamrkguezL?n. Jacere anchoram, Bare in ancos; jaCtis anchoris hubliltere, navem anchot fundare, firmare, gtziniehua#zpun.
Tol're anchoram, iiavem folvere , praxidere
inem , gthentun huawzpu.
Camelus , ruens, anchorze funis, vutn mzu.
Velum,
mollzuampugueunz , amoZhuanzpuhue. Dare
ela ventis , anzahuawpun. Vela contrahe$ , colligere
hbltringere , vutaZn ta huamu ? amoZnn h a w z p u , Pixis nautica, gneZ
lapu gnellafpuenpeunz,
Charta geograhica,gneZmapuchiZZca,gnelZafguenguechichiZZz.
Remigo, remum impellere, remis inumbere , i d u r g e r e , remis navem impelle5 , cahuen cahuetzm, Inhibere remos, ven7ncahuen. Secund0 flumine remigare, cdfzin chnten.
Haurire lentinam, gacan.
?

5 5 8 Ventus , cy&f, cyf. Boreas Aquilo,

Aulter,
N'otus , huaihuen. Notum flare, huaihztenn,
. S olanus hubSolanus, puelche puelcrdf. FaV'onius , Zephyrus, g6ZZhue ghZZgue CYf.
Ii 2
Eurus,

P ~ C U . Boreas flat , [pirat , picupuei.

?

Eurus, Cur
hum. Cau
cias, c u d
crhf.
Ven
maucriif.
h e Z u crf.
?2Crn, nchm,
cz.i7;lztun. 1
ltrum: mag
t a s , nullo v
agitatur, co
nentur, nOct
Ventum mir
ro , inflo, pi
t u s , chnzei
veris nubes
r e , ventilab
pichidcan.
anth. S u b
ate. Frigic
ingruit, cup
dum, algidt
guekere, ir
liorem, rerr
Rudia langucl UUL , U W Z ~uuw UIIL , 111 M I I ~UUrem abierunt , reltinaa runt : priItinus ille
pietatis ardor elanguit , refrixit , extinkkus
elt, tdun.
559. Jam ventorum vis remifit; jam CSli facies torva 81 procellofa in Lerenam 8~
tran-

..

509

tranquillam abit , ut jam tranquillis utamur

fluAibus , czimegetun , Zzyhuenun , 2z.getun ,
elutun , Zzytun anth, Pluviam , imbrem, procellam remittere, ceKare : jam imbrium vis
remittit, czlumque fudum ac Ierenum redEO ubi non pluit confugere,
ditur, chhn.
in locum ficcum, f i b teAum fe recipere,
chhtun. Idonea ad navigandum tempeltas,
egregia , fecunda , Ierena , huegan.
Adverfa tempeltas, frigida , turbida , turbulenta : anni tempore navigatione excludimur,
nobis per tempus navigare non licet ; turbulenta tempeftas, & vis hyemis navigationi obltat, ventus vehemens & atrox a navegando deterret , tempeltas nos continet,
c6meZai, huernlei a n h l , huegagelai, Procella, tempertas , cziguma. Sol pluviam prognofiicans , pillel cu/e. Solis reflexus , aipirt,
Sol intra nubem, huemianth. Sol intra circulum , a n t h cahuin,
Sol clarus , ferenus
occidit , pegecontui a n t u , pege coni anth,
Exhalationes igneae , quae quandoque videntur noAu, cheurvoe.

560. Exempla. Anui huanzpu , navis ha+

ret in fcopulis, vadis illifa eft.
Chem crhf m b i , amoguei, miaupuei? quis
ventus exoritur , flat, Ipirat ?
Crf vemgei, eft velocillimus.
A r e i , p t e i a d d , fool urit , adurit,
Ii 3
Hztei-

Ucheihuin ktal na@ai, fulmen decidit , ca+

lum fulmina mittit, jacet , jaculatur ; quidam de caelo taCtus; fulmine ictus, percurIus , fulininatus , fulguritus elt.
Chem anth gei? quae aura? q u z tempeltas ?
CGme anthgei, bona tempeltas, aura favet.
Cupachgumapuei, turbida ac dira tempeItas nobis imminet , impendet.
Huerachgumage6ui, Saevirfimis flu&ibus
clarfis ja&ata , concufla , conflittata elt , graviKima tempeltate navis qualrata, agitata elt,
tantum non flu&ibus Submerli fumus, p a n e
nos fluttus absorbuerunt.
Huelu iaupuei tu in mogen; h u z ~ ~ S ~an2.6~~
t h gelai, variabilis elt hujus vitae conditio;
ingens temporum viciffitudo, multae ac variz fortunae vices, nemo unus ex omni part e beatus.
Chnzegetuai chei, c6me getulaiai chemai,
nefcio an bona an mala tempeltas recutura lit.
Uchegei, Ientitur frigus,
Oval/a vemgei huirca haenu t v e i , iltae nubes
a role rutilantes gregi ovium non runt abGmiles.
Veula m i cahuetun cam ve ? num hae runt
primae vices, quibus remum impellis ? an
nekis adhuc quo pactto remis incumbendum, inlurgendum lit, 343. 344. 345. 346.
347. 348.
561.

j61, MuGca.
Cano , canto, cantico , modulor , cantus eder e , fundere, Olcutun, pramn, 571.
Concino , hlcatuclon, vill Ollcatuign Cantio, cantiuncula , cantilena , 61. Machiorum cantiunculz, geiczcrehuen 31, 411.
Machiorum,
dum medicantur , Gbilus , Gbilum , Gbilare ,
PivzUn.
Indarum , dum molent, cantus,
.llamecan. Indorum Pehuenchium more canere , hueicutun. Pullare fides, canere fidibus j calamum , tibiam inflare , tuba canere ,
campanam pullare duguln. Multorum vociferatio , voces inconditz , clamor, quiritatus : vociferor quirito , eupun , huurhln.
huapuen.
Echo us: reciproca vocis imago;
loni vocis reperculllo , aupzcinco. A d ludendum provocare , dan.
Obltrepo : pedum firepitus l kmthlun.
Infitrumentorum
fabrilium firepitus, tuutaun,
Strepitus rei
cadentis, q u z decidit , iulaln, ialulcfin. SuIurrus , murmur, reupin, reureupin , hualhualun, Fremitus, mugitus, lululun. Relaxatio animi; animum a curis & negotiis
avocare, avertere, abducere ; a molefiis occupationibus ad has nugas abeo; per h z c
obleaamenta animum laxare juvat , & libere
relpirare ; hanc aberrationem a moleltiis
habeo , expedio me ab iis , quibus detineor,
negotiis ; & dum aliis remilGus intendo,
mihi a b omnibus vacare videor; curis vaIi 4
cuum

cuum per haec amcena vag

tirper juvat , chchalcan. I
cor , nugas agere; nugari
cere, jocis in alios ludei
male tibi efi, ut non aliq
mode dicas, ahuzin, ahuh
lulto , hblultatio , ZeTnuun
bris palmis calceo ad nun
de plaudere & digitis con
Tripudium , laltatio , choI
dio: ad numerum laltare, choreas exercer e , agitare, pueros puellasque nianu conlertos refiim circumducere , $run.
Tripudium viCtork caula, rape puhllin. 752.
pruloncon, quod circum caput tripudient
lance= infixum.
Saltatio quam lanCta Maria vocatam , olim didicerunt a b Hilpanis ,
cunpuen, Chore= ad excutiendum frumenturn, nuinprun.
562. Buccina arundinea vel orlea ex tibia
Cornu
hofiis a b ipfis trucidati, fufuca.
lymphoniacum , cuZcuZ.
Tibia, fifiula, pivhlca , Pz'viZZca,pinczillhue ,pitucahue. Tympanum , cultun , cultunca. Tympanum Machiis proprium , t6nthnca.
Aliud minukulum, ralli cultun. Sonorus e x a x e globulus , filtrum , coZocoZo.

563.

Ludere, ludus, lulus, lufio, aucatun,

tun. Ludus pi12 , rphm-omachia; pila ludere , pillmatun. Pila pillnm. Pilam pal
m a , pala, reticulo escipere , Gltere intercipere percutere, jacere , mittere, reddere ,
retorquere repellere , pillmapraln,, piZZynapramn. Excipere , Gfiere , intercipere pilam, nzalcotun.
Currere : curlu contender e , certare , l ef n , notulcf 7 z .
Przcurrere ,
penchulefn. 801. Incipere , Zlitun huenzaln,
Harpalto ludere , palin, $97. palitzcn. Globus pali. Harpaltum, uno urino. I n harpalti ludo errare, aberrare, non adeKe, canik
H a r p a h m conhetis caeremoniis expiare, languine agni perungere, & tabaci
fumo ruffire, pipzurczin, Ludere granis maicii varii coloris, pz)man, Phal'eolis aut fabis ludere , ;~?zelicann,Zli2cnnn 768. Ludus
divine divina, &a dga milla. 719. Errare,
aberrare cunen. Sponfionem facere, lponfione aliquem laceKere, cum aliquo certar e : unius aurei fponfionem facio n? Petrus
vicerit , tantundem I'pondeo G vicerit , cudepz.
SponGo , ran. Deponere argentum, veltem,
aut aliam rem apud aliquem : periculum
adire, dare le in dilcrimen, periculo le offerre, le cornmittere, ra9272. Ludo vincer e ; przmium alrequi, conrequi, ferre, lucrari, hueun. $43. Ludo vinci: elt profeEt0 ubi damnum przltet facere, quam lucrum, /zueugen, Amitto : nihil mihi reliIi 5
quum

% $3 @

5'5

nora , refonans , fplendida , acuta , havis ,

lenis , valida contenta , grandis, gravis, flexibilis, ad inflexionem facilis,
Cime cultuncatueneu , tympani fonitu me
recreavit, laetitia ac gaudio affecit, v, me
obtudit,
Petu dugulgepuei cumpana , campana adhuc Ionat) auditur.
E i m i m i chillcntuaum v. chillcatual nzo ,
ca que che jz$igeguei, t e incumbente libris)
alii garrulitati vacant.
iWi neculn iodi tu mi peni n i necuhz nzo,
tu tuum fratrem c u r h h p e r a s , vincis,
notu cudeimzt tu mi peni e i m u , fratrem
tuum lufu lacerivifii, ad ludendum provocafii.
Tu mi unabuel m o MzIu mo, cudeknopuebuimi, potius ludo quam Sacro interfuifii.
gelai t a m i tepelcahue? eimi, an non habes, quod agas animi caula; cujus alpeAu
parcaris, recreeris : quod tibi pro deliciis
Gt, quo pro deliciis utaris, obleAeris , deleAeris? tu mihi pro ridiculo ac deleAamento es.
LLamecmz nao puinzlai pu malZz2en n i kdazt,
cantantis pariter , pariter h a p e n k trahent i s , fallitur ancillae , decipiturque labor.
Rztpalfii a n t i , tempus loquendo fefellit,
R a n i u , IponGonem fadiamus.
CiZafu cudei, viZZ nambi n i cuIliTz, tertio
lufu
)

5'6
lufu nihil illi deinceps reliquum fuit.
Chlatu mo v . czilutun mo v. c3Zutugele hucungci, ex tertia lullone dependet viEtoria,
Vachitu 920 huezduiaimz', hac vice non vinces.
Vachitu mo c ~ n i v a l c a z t m e c z ~ ~ ex
~ e ieo
~~i,
tempore inclinata eft res t u a ; omnia tua ad
interitum vergunt , ad praxipitium inclinant, in pejus ruunt , quotidie deteriora
fluunt,
D e u m n meZigciz , palingen , habeo quatuor,
ergo palmam fero, rum igitur victor.
Aldh h u e i t a n i uyautuaezLm, mirum fi tu
mihi te comparas , mihi minime comparandus.
Ukaule$gn, pari currunt velocitate.
Hucu6in quine cuhucIIu palin mo , equum
HarpaRo retuli , Cum lucratus.
565. Mechanica.
Medicus, Chirurgus , Artifex, opifex , faber , opilio , caman.
Officina, camnanhue,
Ars , artificium , a r t e f a h m , cumaizgen.
MagiRer , huenu.
Mercator , negotiator,
gillacavoe. 420,
Qui vefiibus emendis &
vendendis vitam traducit , ulmacunvoe 466.
Pifcator , challuacntuve. 392. 428. Arator ,
quetavc. 397. 406, Auriga, veAor , guechuve. 366. 372. 552. Opilio, Upilio, ovz& cuman, 362, Tonror , paiuntuve. 458, guedincave,

cave. 363.
Ephippiorum faber , [ellarum
artifex, )(lave. 367. Figulus , huz'ddve, 425.
520. Faber lignarius, ricpuve. 397. 567.
Faber ferrarius , &tan caman , rutave panilhue. 420. Aurifex , r6tave nziIIa , rtave lien.
420, Sartor , n2dhfcaman, 466. 4G9. Aves
aviculasque prohibens perterrefaciens , guhun caman, 379. 407.
566, Cocus , coquus , coquinaria miniItra: vix coquum invenias quin G t milvinis aut aquilinis unguibus , incanve, 474.
Lanifica, q u s filum n e t , vztdve, 472.
477.
363, Sarcitrix , [arcinatrix nid6fcave. 473.
Textrix , ghrecave. 473.
Infeator, av6lcave. 417,
Qui csruleo colore inficit, calvulve.
Qui rubro, guelhve, &+c, at niger
color nullo colore deletur.
Lotrix , lavatrix , chchacavoe. 428. 432. 520.
567. Contendere arcum; tignis & trabibus domum rudem informare, ligna omnia le&i, m e n h , fells inter [e committere,
fuo loco ponere, eln , chichvzn, Supradi&a diKolvere , laxare, chilvzdn.
Laxari ,
diKolvi , chllv~m, chilvun,
Facio , efficio ,
m U n , venzn Laboro : magnopere laboravi , ut perficerem , kdaun , kdaucan. Labor,
opera, opus, khdau , kdau. Aliud cum alio
adzquare, ?nhrZ?z, m2rknon , c6nchan , Zhthmz , thrnzn , ~ Y P Z Y Z . Par , compar , =qualis,

5x8

% 3% &P

lis, mzir, t6r. S&.

Compono: unam rem
alteri v. ad alteram aptare, aliquid ornare,
apparare , conltruere , concinnare , pcpi&z,
thrmn. Levigo , polio , ilcoin. Tendo, extendo, protendo, diffundo , lapmn,
Bene
rem facere, przfiare quod debet, officio latisfacere, plklln 817. Refrico , attero , pidchn Aliud aliud, Gcut annuli catenz, morTransverdere , apprehendere, finatun.
rum , transverlarium , capuek, capk
TransverGm Itare, ponere, collocare , caquehz.
Includo : intromitto, htaf c d n .
Inzquale ,
iniquum , impar , i m p e r f e h m , Ofo,
Ita
eEe , hion.
Inchoatum abrumpere ; non
perficere : non definam , donec perficiam ;
nifi perfeEta re Deo favente , non defiItam,
hfoknon. R e s perfeEta , cui nihil abelt , ad
unguem fa&a , omnibus numeris aKoluta ,
opwz.
Omnino , p r o r h s aequare , implere ,
perficere. Item, promiffis Itare, promiKa krvare , implere, exequi, exhibere, tueri, przeItare, fidem h a m liberare; votum reddere ,
perrolvere , promillis non deerre, fatisfacere,
opuln. Scalpro fabri lignarii , terebr%,ferro
fodere , perfodere, terebrare , perterebrare,
catan. Stylo przacuto pungere, perfodere,
pinchn. Soy, Perforo , perfodio , dolkmilz ,
huephmn. Terebro , perterebro , rincun.
Scindere , findere ligna., rian , huiian.
Scindo , feco , c z d o , ablcindo , rereco , amput0 ,

5'9

puto , deleco , exreco , decido , intercido ,

in frulta concidere, rerecare, catan G95.
Conjungo, conglutino , copulo , pnarchn. 820.
H x e o , adhzereo , inhzereo , pnadn, Przelo aliquid lubmittere, lupponere , premere,
excudere, urgere, tapedclin. Limo, elimo,
rcripta caltigare , perpolire, perficere , ad limam revocare, urlino more fingere , cugiwc6n. Aliquid frango , confringo , infringo ,
effringo, elido, tavon , nz?.utovn, hueton. Contero , contundo, comminuo , tanan.
Projicio , conjicio , affigo , tanatcun. Peritiam,
in agendo acquirere, adln.
Notam apponere , cenloriam notam inurere , vitium, defeCtum, mendum objicere, unnm illi objicitur, q u o d , , . videte quam rem mihi vitio
vertant , quo nomine illis dirpliceam , maleque apud eos audiam, a d e k a n , adzcan. Pala terram attollere , in altum tollere, levare,
rublevare, damun.
Terra locum munire ,
Iolum pavire , complanare, tundere, gichinn.
ReItes contorquere , maun. ReItis , nzau.
Ligna , lapidem excldere, formare, informare, excudere ;cafn , rpun , pmpun. Tabula, palus, lignum formatum, caf. Palum
intercidere , in frulta concidere, recare, pmpun. Lapides excidere, rutin. Ferrum
incendere , adurere , cudillcun, Malleo percutere, tundere , rtan. Frangi , comminui,
chincdn , chinclln. Abfolvo , perficio , conficio ,

520

ficio , finio : rem perfeci , confeci , abhlvi ,

ad exitum perduxi, ultimam jam manum &
quaG faltigiurn operi impolui, impolui coronideni , deuiitzaiz. Secum portare, yelmyz.
I n opere, labore locius , adjutor, coadjutor,
czilIa,
568, Securis, cnchal. Haftile , chmpnl.
Securis foramen, oculus, gc cnchal. A h a ,
dolabra , maicl~ithuc. 772, Scalprum fabri
lignarii , catnhue. Stylus przacutus , pinchh e , Lignum acutum, quo terram perfor a n t , pal. D u z perticz ligatz inltar forcipis , quibus trabes attollunt , hltinent ,
ichu.
Gluten, v i h s , cdnfal.
Carruca ,
currus , plaultrum , chilzcitllme.
R o t a , orbita , chincl.
569 Exempla, Chent caman gcinti? quam
artem calles, profiteris, in qua arte te exerces ?
T a canzan niei ni mogeam, artem quaxis
alit terra: merx valet .- ars przeltat j G merx
perit, ars mihi reltat.
K d a u nie?z, habeo quod agam , nunquam
mihi vacat a labore, negotiis ; nihil unquam
habeo vacui temporis, nihil mihi otii unquam datur , nulla quies : labore, negotiis
ita diltrahor a c detineor, ut relpirare vix
porfim: vix otium aut vacuum tempus ad
kalpendas aures mihi Iuperelt ; obruor ne$70-

iunquam mihi per ocbere ducere licet,

n i kacual , kdaz&aiu
ii das viAum & vefiirum tihi operam meam
cui rei nunc vacas, in
nbis, quid tra&as, cu-

imi v, nacmaimi, quodbfolvis.

, penfnm meum perepoli deciduum penfum
petam, fufcipiam , adecem dierum penrum.
l a u , peraEti labores v.
3, Indi Chilenfes ha:um funicnlum in quo
j peraEti:
nam fingulis
quibus operantur , pofi
mt fuo funiculo, qui
vocatur , nodum. 8 I 3.
lzamll, huic ligno fcin-

fi.
vachi dihue , afcia
t

egu rputubzini vachi

egu: maichdhue mo v ,

egz6 ?

522

egu 2 quo infirumento formafii lignum hoc ?.

recuri , afcia.
Catahuebiiz ta n i panilhue , meum ferrum
in fcalprum converti , transformavi.
Catuquilmi vachi c h t i , 39.9. noli fcalpro ,
terebr% lzdere myrtum iliam,
Chulbinzn t a wzn rpun , profequimini ligna h a x componere v. in his lignis re&e
formandis.
CufaZeIeiwii v a u nzeu t a nzi mlepraianz v ,
tu m i mlepraal mo, num te conduxi , ut hic
defideres? ad quid venilti , an ut manum
rub axilla , fub vefie aut in finu haberes j u t
rtes otiofus?
P e p i czL#alaiam, non porfunt venire, ade r e illis non licet.
n i cupaiam ~zillz$hgevaIi, v , nilIz$un m o i
tu n i cupaial, non venit nili rogatus : remper efi rogandus.
Pepi amoam, ire licet.
Chen2 mo mZgepuei t v a ? e x qua materia
hoc conficitur ?
Chem mo t+ai, clzuchi ni tipamom, unde
efi ortum.
MamZZ mo inlpuebin, feci e x ligno.
Czcra mo i d p e e l , fa&um e x lapide.
PaniZhue gei t v a , hoc efi ex ferro confe&um.
Cumpanilhue vemgei tva , hoc cupro non
eft abfimile,
MZei

e3

523

X l e i m u t n n i huiddnm v. dgoll n i d a m
v. ~ n l a b i u ~v.
n tn n i nzldgollanz , habeo lutum
ad ollas efformandas.

Tva llechi nzaujenl, en unde refies contorqueam.

A Z d i l l e i f n n i cafal, non deelt, e R abund e , unde kindantur t a b u l a
Tva ticanduel Zlechi , hinc conficientur
lateres.
Tva chchacan, en lota, lauta omnia.
Jfaupen , reltibus contorquendis occupor.
LLitulnoelchi dgu deumavalai, nunquam
coeptum, nunquam finitum : quod caret
principio, fine quoque careat neeelre elt:
echinus parturiens malo Kuo cuntlatur.
R a l l i deumnimi cafcaman genolu v . caf c a m a n no einzi, catinum perfecifii, quamvis non
Gs artifex.
D e u l a i , deumagelai, huechuntugelai j ancnknogei, elt opus imperfeaum, deefi dirnidia pars.
ni vemabiel nzo v. n i vemabium p i n e anthnmaiai, antequam id faciat , neEtet diei
moras.
Vamai%zi, venzaimi, Gc facies.
iWarichi vei p i l e , vemlaiadin , licet jubeat
Iexcenties , non faciam.
Lemlaiadimi vachi naanzZZ, esne huic ligno
attollendo , luKinendo ?
Lemlaian e m , non rum,
Kk 2
gelai

521

gclai, pc#iZan, non, non p o h m , absque

piaculo p r d a r e nequirem.
Oz+a caman hucnevoe Zlcchi, Opilio elt
perlaepe non pafior, led fur & lupus.
Hucra inlpuccl, male, pelfime faCtum :
perperam inltituifii hoc ; aliam rationem ineas oportet.
CziPne pepilimi mai, eleganter faCtum ; lane multum doAus e s ; calles artem tuam,
plurimum in e a profecilti.
Cime pepilelchi dgu hchavnlai, res eleganti opere atque affabre faAa cito venit; de
emptore non dubitet.
Opun p i r i n a , frenum cui nihil deelt,abelt.
570. Artes liberales.
Notarius ,
Medicus, ampin caman, 534,
Chillcan caman ; Chillcaknovoc. Poeta lciens
carmina condere , facere, fundere, verrus
rcribere , conkribere ; carminibus aliquid
pangere, celebrare, componere, perrequi,
exprimere, facere cantinculas , g e n piz.
AuCtor , inventor, rei machinator &r archite&us rum, vutaln : vuhzZ6bliz Divinus , vates , Hariolus , Aurpex , augur, auCtor, principium, inventor rei n o v z , Zlihua
Idiom a , patrius Iermo, vernacula lingua, dugu,
Lingua Hirpana v. Hilpanica , Huinca dugu.
Lingua Chilena v. Chilenlis , Chilidup,
Aliarum nationum, Murzc Huinca dugu.

571.

57 I , Cantio , verlus , carmen cantiuncul a , cahtinela, til. 650.

Can0 , canto, modulor , hln , 6Zcan idcafun, pramn pramdln,
pramzilcan,
Laudo collaudo : aliquem a
genere a virtutis Itudio a litteris commendare : omnes illum maxime commendant,
laudibus ornant , afficiunt , cumulant , efferunt , extollunt in caelum ferunt : maximam
illi laudem omnes tribuunt , impertiuntur
deferunt : celebratur ab omnibus ; lummas
in illum laudes congerunt; elt de illius laudibus fama confentiens hhzeyen , chme 91meyen.
Obtrector : detrahere ablentibus ;
alicui v, de ejus fama detrahere : multi de te
rumores vagantur , dilfipantur ; male apud
plures audis, elt in circulis de t e obtre&atorum rermo liberior; in multorum Cermonem , vituperationemque venilti , incidilti ;
multi t e in invidiam vocant , huera hlmcyen.
Liber codex charta , papyrus, epiltola, litter=. item ferrum, quo nota pecudi inuritur ; vel Rigma fugitivo inrcribitur , aut
fervus notis threiciis infignitur , Chillca.
Atramentum calamus, Src. chidlcahue, Liber precum Breviarium Rorarium , amomarihue amomaripeunz
Scribo , conlcribo exaro ; notis literarum [cribere, notis
in lcribendo uti chillcan, chiZZcahz. Lego,
Rudeo: litteris operam dare, navare; Itudio vacare libris incumbere, chillcafun.
k 3
Ta-

Tabellarius, nuncius , curror, acutulchz'llcavoe,

Atramentum charta bibit ; atramento
papyrus permadekit , charta aut papyrus
bibula , rumetz$an.. Delineo ; lineas ducere: pingo, depingo, velim mihi imaginem eximio artificio , egregio opere depingas , politil-lime exprimas, optimis coloribus illultres , fingulari arte perpolias , perficias , huirin. Significare , pipuen. Peritus,
expertus, armorum & equitandi peritirimus , certo i&u deltinata figere folitus ,
pui?nZzc. Elegantilfime loquitur , emendate,
venulte ; lplendidam quandam & minime
veteratoriam dicendi rationem habet ; elucet
in eo nativa & incorrupta rermonis puritas & integritas , rztodugun.
Fingere, comminiki : e x le araneus texit telam , ipre mendacium altruit , e cerebro fingit , ZZihuan ,
ZZihuatun, Carmina facere , fundere , panger e , condere , I'cribere, cantiunculas componere , entuhhz , e?ztu6Zzi?z,
572.
Doceo , edoceo , erudio , inltruo ,
inltituo : praxepta dare , documenta trader e : Chriltianz fidei rudimenta tradere, fidei mylteria rudibus exponere, pro eorum
captu explicare , pueros liberaliter educare,
urbanis moribus inltruere , erudire , ad humanitatem informare , gnen , gneZn. Declaro , explico , expono , explano , aperio , exprimo ,

% 3%

527

primo , ediPlero , interpretor : loco obrcuro

ac difficili lucem afferre , adhibere ; rententiarum flolculos ex optimis auCtoribus carpere , colligere , decerpere , e x divite rcientiarum & eruditionis penu Subfidium juventuti depromere , parare , comparare, enfuhz,
entudugun.
Oftendo , demonltro , pegelvz.
D i k o edirco : quidquid rcientiz , cognitionis , doCtrinz , intelligentiz conrecutus h u m ;
a t e didici, percepi, rul'cepi, lumpfi, arripui , e x te haufi; tibi acceptum refero : tu
mihi ad rerum Scientiam 8r cognitionem
praeluxilti , riam aperuifii , oltendifti , facem
prztulilti : te duce ac magiltro ad multarum rerum cognitionem perveni; ad rerum
Icientiam eruditus , inltruaus , informatus ,
expolitus Sum , gneitun.

573. Exempla. Ciime dgu ica chne gneitubilu , h u e r a p e dgu gneifupuibilvni em , ut

melior fias , non autem dedircenda addircito.
Quimnzepuen DIOS n i dgu, eo ad ludum
litterarium , ut fidei rudimenta addikens bonis insuper moribus excolar.
Aczcn ta n i pvimam v. puimnlu, venio
exploraturus , examinaturus ; ut Sciam , reKciam , audiam , videam.
Quimlai rume, nihil Scit omnino , elt prorSus ignarus , inlcius , imperitus.
Quimlcagepaquen , venio docendus.
Kk 4
Qui?%-

Ir

Qui?nlcagcnzepueit , eo u t docear.
Acun t a n i qulmlgeam v. quimlgeulu, venio ut erudiar , inkruar.
QuinzleIen amoinarin mandanzientos piel
v. pigelu, doce me orationem, quam Decalogum vocant.
Quinzlnuan , docere nebulones , nequam,
vafros , nequitiam, &c.
nuapuinzln , docere nequiter , &c,
Amoge huera hueni, uia ula conigeinzi,
guzinlcamoabuiz , "page te puer inquies ,
vix heri natus hodie nos doceas.
lnche n i q u i d a d e i m i , tu es docendus a
m e , tu meus in arte novitius; in re autem
litteraria dilcipulus ac Tyro elre porfis.
rlldhn p i n e nenzel mot quam multa quam
paucis !
Pegelbige , ortende Gs ; h e , videam.
l o d aizduiz t a n i umautuabuel , f a n i chiZZcatuabuel m o , magis dormire juvat , quam
legere : [omnus me a libris ad leCtum invitat,
J7iZZ antd rcnmai f a n i chillcafun, toto
die perreverat in MuLeo.
ChilZcatuZi v. deuma chiZZcatuli umautumerz,
poIt Rudium eo cubitum,
Urcutun chillcadun mo, totus in eo Turn,
u t animum do&rina excolam, ad litterarum
fiudia me totum refero, omne meum tempus in litteris conhmitur : librum de manibus nunquam depono, die noCteque in
mani-

529

manibus habeo ; hoc mihi negotium elt

hoc otium, hoc labor, hoc quies,
Inei chiZLcatuZui Y U ~ ,Ci m h c m a i chillcatupucn , p r z t e r me nemo alius litteris vacat
fiudiis incumbit, navat operam.
AZdhn tepdpuei q u i i e ciime chillca , litterarum fiudium efi quoddam quafi animi
pabulum, bonarum artium Iludiis animus
luavilfime pakitur , recreatur , inefi animis
nofiris magnus quidam lciendi innatus amor.
A i Z u n tu m i chiZZcatuhueueZ v. aiiihuclan
tu mi chiZZcatuaZ , nolo u t ltudiorum [patium v. curriculum diutius percurras.
, TIunupc tu mi chillcatun, velim
tibi in
fiudiis parcas; modum tibi in litteris addilcendis adhibeas, ltatuas , pradcribas , velim
tibi fit fiudiorum modus; ne nimium diu
in litterarum fiudiis incumbas : adige equum
ad metam.
Eihci mi chillcatuum v , chillcatuel m o , cuque che pz$igepuei, quando tu fiudes, alii
confabulantur , garriunt , rermones milcent,
lermonem per otium cum aliis habent, colloquuntur , firepitum ac tumultum excitant.
Cupa chillcututuun em ! ad fiudia redire ,
me referre vehementer cupio; prifiina Itudia revocare , intermilla repetere juvat :
fcholas iterum frequentare, ad lcholam ventitare, frequens venire, mihi in animo efi.
i t i chillcazcnz v. chillcuam v. chillcaul nzo
Kk 5
m Znzhi

nzlvtlai f a n i c u d , inter kribendum mihi manus contremit.

Acui acufulchillcavoe curfor, nuncius ,
tabellarius venit.
ChiZZcavaZ$aeneu litteras ad me miGt [ale
& facetiis conditas , falibus alperras ; urbanitate ac jocis ruavilXmas, feltivas & fuavitatis plenas litteras ad me dedit,
Huerpuesz n i vZa aldhn matulupuen vachi
chiZZca nzo quod nuncius nlmium properet;
n e nuncium urgentem detineam diutius
h z c ad te properans fcribo: raptim, in magnis temporis angultiis, hoc ad te litterarum exaro.
Tva chiZZcapuibiZvzi, non eCt id epifiols
committendum cave id e p i l t o h committas,
Aldhn fhyzieneu tu m i chiZZca, magna ex
tuis litteris voluptate affeEtus rum j jucundiffimz mihi fuerunt t u z l i t t e r s , m a g n s
mihi voluptati fuerunt, niagno ex tuis litteris gaudio perfufus fum , magnopere tuis
litteris laetatus fui, magna me Istitia t u s litt e r s affecerunt, magna me voluptate perfuderunt,
Chaichei ugellen m i chiZZca, j'am diu a te
litteras expec2o: in h m m a rum expedkatione litterarum tuarum ; jam diu litteras tuas
requiro; abs te tam diu nihil litterum? tam
longum, tam diuturnum tuarum litterarum
filentium ferre non pofhm: in maximo fum
tua-

tuarum litterarum defiderio.

ChillcavaZpaencu t a n i chao, mihi a parente litter= redditz, allatae runt : a parent e litteras habeo , accepi , recepi,
Hi chillca gelabui tz$antu, ant& no rume,
in tuis litteris dies non erat adfcriptus; quo
die epiltolam fcripreris non addidilti , non
hbfcripfilti epiltolae diem.
Chenz pipuei? quid ait , quid Ggnificat ?
MaldulcIcn vachi chillca , lege , perlege
mihi hanc epiltolam: qu= acerba runt ad
experienduin , runt ad legendum jucunda.
Chillcatuvali vachi huiyin , chillcatuvalchi
huiyin tva , quam k i t a manus ; charaAeres
quam pulchri.
E i m i iodbimi Pedro chillcatun mo, in litteris Petrus tibi cedat oportet , tibi primas
concedat , tribuat , deferat ; priores partes
tribuat neceKe elt,
I n c i rume Pedro Pablo egu guim Chili dugupuelai, neuter nec Petrus nec Paulus callet linguam Indo - Chilenfem.
Ramtuge mlele chei acutulchillcavoe , cognofce , exquire an tabellarius advenerit.
lodchmei czime puirnguen , aldiva nicn mo,
lapere p r z l t a t , quam multa poffidere; nihil divitiz ad fapientiam,
Aldh chillcatuimi, huelu m i pen; iod chillcafupuei , tu litteris diligenter , fiudiofe ,
fire-

532

% %

rtrenue , naviter accurate impigre incumbis ; a t frater tuus diligentia , ledulitate , vigilantia, indullria , lolertia multo majore.
n i ZZiLun, n i deun uz2.a~~
DIOS n i vla a
Jove principium cum Jove finis erit.
574. NB. Recolat nunc benevolus LeAor
diNa N. joo. jamque hujus lingua? aliquantulum peritus, facili negotio alia quam plurima vocabula proprio Marte acquiret pra?lertim fi bene memoriz inculcet, qua? habentur requentibus numeris: 1 2 . 84. 85.
87. 86. 89. 91. 92 94. 191. 2 8 7 .
Singula autem Vocabula, qua? in hoc libro reperiuntur veluti thelaurum & totidem Antiquitatis monumenta contempleris
velim: quam autem id jure merito; Nota
Antiquitatem e r e duplicem : Antiquitas
Temporis altera
altera loci antiquitas,
Tempore runt antiqua, inter q u z intercedit longum temporis intervallum : runt loco antiqua, inter q u z interjacet ingens
maris ac t e r r z traAus: illud ell antiquum
Tempore , quod multo tempore perduravit; 6r loco ell antiquum quod ingentia marium ac terrarum lpatia peragravit : antiqua
tempore metimur longinquitate temporis ;
& quidni loco antiqua longinquitate loci :
quid autem hac ratione loci antiquitate ell
in

&

533

in toto terrarum orbe tam antiquum quam

Lingua leu Idioma Regni ChilenGs in America meridionali remotilcmi , parum abelt ,
quin inter Antipodes,
Audi iter, quod mihi perficiendum fuit,
ut h z c tibi vocabula inde afferrem. Cum
anno I 746 agerem hlillionariuni Horfimarienlem in Wefiphalia, India q u z mihi obvenit, quamvis quamcunque multos annos +
petiilrem , fuit ChiZi in America meridionali.
Sum igitur profellus Horfimaria Mo-,.
nalterio Wefiphaliz , Colonia Agrippina ,
Amltelodamo , ubi moratus dies novem,
Ulylfipone, ubi adveni die 2 2 Augulti 1746.
atque decem m e n h moratus iter lum prolecutus decima quarta Maji 1747. Rio Janeiro in BraGlia ( u t a r nominibus ordinariis,
u t e a in mappis geographicis inveniantur
facilius ) Huc appulimus 14. Julii die Divi
Bonaventurz ; lolvimus poh-idie S. TheInde R i o de la P l a t a ,
reliz 17. Ollobris.
Buenos A y e s , veni pridie S. Martini urbis
Patroni , atque lecunda Februarii Felto Purificationis quatuor vota profeKus abii die
nona ejusdem menlis , atque quadringinta
& unius diei itinere Par Zas Pampas perveni JlertdoEam, ubi relillis curribus, mulis
Cuperavimus Montes Andes altilflmos : la
Cordillera ; quibus feliciter hperatis , perveni

..

lilentium tenerent omnla, & nox . priaie

D. AuguRini 28. AuguIti appulimus Panam a , inde poltridie S . Caroli Borromaei perreximus Porto Belo ve&i fluvio Chagres,
in quo fluvio in loco, qui Barbacoa vocatur,
naufragium pall" ; itinere viginti dierum
molellilfimo pervenimus Port0 Belo Carthagenayn, in utroque unius menfis moram parrus;
HavaFzam, Cadix , Portus S. Maria? , ubi. in
.
JI L
Conventu la Vi&oria anno & quatuc-.--*l l L l ter menfibus perfillens, dXceKi fell0 S. ROMiae 4ta Septembris Genua^ Porto 5
'' 5azziam,
ubi adveni ultima Septembris die ID. Hieronymi 1770.
Inde M a f a Carrnra Payam, Liblurnum ,
Flo-

535

Florentiam , Romam , Lauretum , Anconam,

Riminium , Imolam , Bononiam , Venetias ,
Paduam , Veronam , Trientum , Oenipontem , Lanspergiam , Augurtam Vind. Dillingam , Studgart , Manhemiurn , Moguntiam, Confluentiam, Coloniam , 1Iarcodurum , Monalterium Wefiphaliz , GeiItam ,
ubi h a x lcribebam 15. Septembris 1 7 7 2 .
qui modo rum MonaIterii Wefiphaliz apud
Conlanguineos Uedinck.
DEUS fit lemper nobiscum.
Duc m e , nec fine me per me Deus optime duci; S a m duce me pereo, Te Duce
Ialvus ero,
Si mihi Chrirtus adelt, mihi fiet aranea
murus, li mihi C h r i h s abeR mihi murus
aranea fiet.
Sic continua doCtus experientia, or0 iterum atque iterum, etiam atque etiam: Mane nobiscum Domine & Mater Domini.

'rom

ERRATA

I.

Nro, 3, p. 5. 1, 2 1 . ad& : A t quando it immediate lequitur u; utrumque u coalercit in u longum E. g-. c u 6 , inanus,
pronuntia cu: uti apud I-Iifpanos &
Germanos fit in his vocibus fe2, Gdlnec,
quae runt monoljillabs, quia e? coaleG
cunt.
N. 4. l c g c : Sinonyma
N. 23. lin, 8, Zege: Tvei,
N, 4 5. lin. 7 . lege: cahuellu,
N, 48. lin. 4. Zege: deuma.
N. 53. liii. 2 . lege :vel,
N. 7 I . p. 34. lin. I 3. Zege : connoalu, connoam,
N, 75. lin, I O . ZeAre: ht N. 485.
N. 83. p. 39. lin. 3 lcge: matulcabiel mo,
N, I 17. p. 53. lin, 6 , legp : mu ca,
N, 198. p. 89. lin, I I . lege: rachduamn.
N. 342. p 2 0 0 , lin. 7 Zegr: langueo.
N. 532. p. 434, lin
'
m t m valn.
1

CHI-