DOCTORIS IRREFRAGABILIS

ALEXANDRI DE HALES
ORDINIS MINORUM

SUMMA THEOLOGICA
!USSU ET AUCTORITATE

Rmi P. BONAVENTURAE MARRANI

TOTJUS ORDINIS FRATRUM MINORUM

MINISTRI GENERALIS

STUDIO ET CURA PP. COLLEGII S. BONAVENTURAE

AD FIDEM CODICUM EDITA

TOMUS D.
PRIMA PARS SECUNO! LIBR!.

AD CLARAS AQUAS (QUARACCHI)

PROPE FLORENTIAM

EX TYPOGRAPHIA COLLEGII S. BONAVENTURAE

KCKXXVIU.
 TABULA SIGLORUJII

QUIBUS CODICES NOSTRI SIONANTUR.

C ...•. Vatlcanus Chigian. B. VII. 110.

F ..... FlorenUnus Laurent., S, Crucis, Plut. 24, Dext., cod. 4.
L ..... Avenionensis Municip., cod. 280.
P ..... Parisiensis National., cod. lat. 15330.
R . •.. . 15327.
s . .. .. 3035.
T ..... 15334.
V ..•.. Vaticanus lat. 701.
z .. .. . • 702.
 ALEXANDRI DE HALES
0. F. M.

SUMMA THEOLOGICA
PRIMA PARS SECUNDI LIBRI.
 -
INQUISITIO PRIMA
DE CREATURA IN COMMUNI

TRACTATUS PRIMUS
DE CREATURA SECUNDUM FIERI

SECTIO I. - De creatura secundum causam.

'!;~~~omp,Jetiis tractatibus de iis quae pertinent ad speculationem Dei, qui est

factor omnis creaturae, sequitur tractatus de lis quae pertinent ad con-
siderationem creaturae:
Et prima, de iis quae pertinent • ad ipsam creaturam, in quantum est
creatura;
deinde, de iis quae pertinent ad lapsum sive deteriorationem' eiusdem;
tertia, sequitur tractatus de reparatione.
Consideratio vera creaturae, in quantum est creatura, attenditur secundum ipsam
primitus bene institutam; quae bipartita est: secundum fieri et' esse. Consideratio vero
eius secundum fieri et esse poles! attendi in communi vel in particulari.
Primo ergo dicendum est de iis quae pertinent ad considerationem eius in communi:
Et prima, secundum fieri;
deinde, secundum esse.
Consideratio vero secundum fieri prima est secundum causas eius quod fit;
secunda, quantum ad proprietates consequentes sive per se accidentia.
De causa vero agitur dupliciter: secundum substantiam et secundum rationem.

• L om. Qd ~on~ldtNltiOnlm ... ,.-runrnl • T Jrt.r/orallgnn. • R:Z HI .J«altdllm.

SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
2 INQ. 1. TRACT. I. SECT. I. QUAEST. I. - 1-2.

QUAESTIO I.
DE CAUSA PRIMA SECUNDUM SUBSTANTIAM.

onsideratio vera de substantia causae :

4
Si est causa seu principium primum ;

si sit, quid sit;

utrum • unum vel plura.

CAPUT I.
1
Sl EST PRINCIPIUM PRIMUM •

upponendum autem est quod principium sit, ex
Scomparationet eorum quae fluunt a principio:
in omnibus enim invenitur aliqua mutabilitas quae
4 mentationem et diminutionem et secundum qua~
non convenit primo principia.
a. Unde Is i do r us 2 : • Materia mutabilis est,
quia de informi transit ad formatum •; angeli et
ani mae mutabiles sunt 3, dum in bonum et milium
sunt vertibiles; in creaturis vero corporalibus
patet quod mutabiles sunt. Ex quo concluditur,
cum immutabile omnino sit prius mutabili et hoc
ab lllo t dependet, aliquod esse principiurn quod
est immutabiJe.
b. Praeterea, loannes Damascenus 4 : •ln-
tellectualia, angelos scilicet et animas, secundum
electionem et earn quae est in bono profectioneml
et earn quae est' ex bono abcessionem intensam
et remissam dicimus transmutari, rellqua vero
secundum generationem et corruptionem et aug~
Jitatem h transmutationem et localem motum •.
Omnia autem haec cum slnt vertibilia, necesse est
esse ab 1 aliquo quod est 1: lnvertibile om nino; ei
ergo convenit esse principium, cum omnis trans-
mutatio ultimo dependeat ab ornnino intrans·
mutabiJi:i.
c. Praeterea, non est aliqua creatura, quae non
habeat possibilitatem ad aliquam perfectlonem
naturaliter; nihil au tern se lpsum perficlt: distant
enim natura 1 perflclens et perfectlbile; ergo ne-
cesse est aliquod esse perfectivum; erit ergo all-
quod princlplum quo alia perflcientur, quod non
aliunde perficietur.
d. Hoc idem potest elici ex aliis conditionibus
quae sunt causae vel principii et eius quod est
ex principia sive causatio m.

CAPUT II.
QUID SIT PRINCIPIUM PRIMUM 6•

cu~
sit, .oste.nditur consequenter quod non
Quod
est scue quad s1t secundum modum viae se-
cundum quod scientia est per priora 1.
a. Unde loannes Damascenus 8 : •Quid
vera est secundum substantiam et naturam in·
co~pr.ehensibile est n secundum se et ignotu~, fa-
mihanus autem est magis ex omnium ablatione
facere rationem ~ nihU est en\rn eorum quae sunt,
non ut non-ens, sed ut super omnia ens et super
ipsum esse ens. Si enim eorum, quae sunt, cogi·
tationes sunt, quod super cogitationes est, et su·
per essentiam erit •.
b. Praeterea, sic ratiocinatur D ion y s ius, in
libro 0 De divinis nominibus 9: .. Si incomprehen·
sibilia et incontemplabilia sunt sensibilibus invi-
sibilia et iis quae sunt in figmento et P similitudine
simpla et non simulata, iuxta eamdem veritatis

add• .:- ~cf

1111 6 5 0111
prllrlo. ' • P opu¢1011t. • Z tx. • PVST alfo 1 PV ,ur/tdlontm. 'PVSTL om., InC est
R ,;,.;:, ~~~:~·~ cc;;·
·
111
· " L tl CZ (a~tt.) qaalltlltl•.
CfrflfO, alii CIUI.4IO.
' Ill LC (c:orr.), alii r~.
• R 011:1., In Z csl Hd. loltrl.
• y itt.
• V om.~. l.
1 c (torr.) Mlun2llttr.
1 T &\1<1. Ill.
• P cu111att,

~ Cf. Alex. Hal., Summa tMol., 1, num. 2&.

&nt~nt., I, c. I, n. 3 (PL 83, 539). Cf. Augustin.,
Dt Gen. ad lJJt., VIII, c. 20 (PL 34, 388).
' Cf. Alex. Hal., Joe. cit., p. 49, Solutio
" Ct. Oamuc., De fide orthod., I, c. 3 (PG 94, 795).
5 Cf. Aristot., Phys., VIII, c. 5 (II, 350).
6 Ct. Alex. Hal., Joe. cit., num. 8, 14.
7 Ct. Arlstot., Poster., 1, c. 2 (I, 122).
8 Loc. cit., c. 4 (PG 94-, 199).
9 Cap. I,§ I (PG 3, 588, PL 122. 1113).
 DE CAUSA PRIMA SECUNDUM SUBSTANTI AM.
rationem, superat • essentlas superessenlialls ma-
gnitudo, el omnibus virtutibus impossibile est
quod su~r sensum est arcanumque • rationi omnl
super rationale bonum •. Et iterum I: • Quem ne-
que cogitare possibile est t neque dicere neque
totaUter a1iquo modo contemplari propter hoc quod
ab omnibus ipse est" segregatus et superignotus ••
c. Praeterea, ratione potest argul: Omnis enlm
attributio est allquo quinque modorum 2, quorum
nullo recipit prindpium et ..:ausa omnium noti·
ficationem t seu deflnitionem. Prima attributio est
per substantialia coaequata: haec autem non con-
venit huic principio, cum substantialia coaequata
impossiblle sit haberi, eo quod prim urn I est om-
nium. Secunda attributio est per substantialia
non coaequata, ut cum dicitur • homo est ani-
mal ' vel • homo est sensibile ': et secundum eam-
dem rationem haec attrlbutio removetur a Primo.
Tertia attributio est per proprletates quae egre-
dluntur a substantia, ut risibile ab homtne, et
haec attributio removetur: prlncipium enim pri-
murn nihil habet coaequale quod sit praeter elus
essentiam; praeter autem essenUam sunt proprle--
tates. Quarta autem atlributlo est secundum at·
cidenlia quae intrinsecus contlngunt, ut sunt t
quantitas et quaUtas, et haec attributlo remove·
tur: nihil enim quod mutarl potest secundum
naturam, ei aeternalller attribultur, cum sit lm·
mutablle. Hoc etiam plane dicU Augustin us,
in llbro Dt TrlnitOit 3 , el Magister redtat in
libra Stn/Miiarum •, nullurn accidens Deo con-
venire~. Quinta vero" atlrlbuflo est secundum ea
quae u.trlnsecus contlngunt, quae st varlentur 1,
non dicuntur varlare substanllam, ut esse a dex-
tris vel a sinistrls et agere vel non agere: haec
attributio removetur etlam t a ditto prindplo, quia
talia 1 addunt aliquld praeter substantlam ad com-
pie mentum vel suum opposltum, ut agere ad
comp1ementum, pati ad suum oppositum; nihil
autem addere potest ad perfectionem substantiae
principii nee auferre perfection em; ergo haec: attrl·
butio removetur; sed notio elus quod quid est,
est per attrtbutionem aliquarn; ergo non est co-
gnoscere prim urn • principium • quid est' secun·
dum substanliam.
In co-ntra.rhun videtur 1. quod dicit Apos.tolus,
I toe. dt., c. I,§ 4 (PO 3, 592, PL 122. 1116).
2 Cf. Arlstot., Toplt., VI, c. IOsqq. (1, 249sqq.); Mt-
laph., VI, c. 12 (II, 551sq.).
3 Lib. V, c. 5, n. 6 (PL 42, 913).
4 Lib. 1, d. 26, c. 3 (p. 165).
5 Cf. Alex. HaL, Summa /MD/., I, num. 840 ·
6 Cf. Dt divin. nomin•• c. J' § 3 (PO 3, 590, PL 122, 1114).
7 Cf. Ale..:. Hal., lac. cit., p. 141a, ad 5.
3
ad • Rom. \, 20: lnvislbllla Dtl ptr ta, quat facta
sun/ a crtalura mundl inttlltcta, conspiciuntur; et
quod dicit Dionyslus 8 : •Omnium est causa
et principtum et essentla et vita et decldentlum
ab eo revocatlo 0 et resurrectlo •.
2. Praeterea, cum sit lux prima, lux autem sui
manlfestatlva est,· prima ergo maxime P sui rna·
nifestativa 1 ; ergo prtmum prlnclplum se \psum
maxlme manlfestat.- Quod au tern sit lux,
patet per hoc quod dicit A u g u s II n u s, Suptr
Gtntsim ad Utttram 8 : "' Non autem ita dldtur lux
quemadmodum petra et leo, sed lux proprle, lila
figurate •.
3. Praeterea, dldt Phtlosophus 0 quod ens
est prima lmpressio intelllgentlae; sed quo ordlne
se habet ens In communltate, co ordlne se habet
prlmum t ens to causa11tnte: ergo et prim urn ens
In ordlne causalltatls est prima lmpresslo; se ipso
ergo cognoscltur secundum substantiam ab intel-
llg<nlla.
R81pondendum est' nd lmc quod duplex est
cognltlo: patriae ct viae 10• Cognltlone • patriae
cognoscetur secundum suhstantlam, slcut dicl·
tur I loan. 3, 2: Vldtblmus tum I slcuti tst. c~
gnltlo vero viae multiplex est •. Est enlm cognltlo
naturae, scilicet rallonls ut est natura quaedam; ct
est cognitio ratlonls ut est ratto 11 , cogitando et
pertractando; ct est cognltlo gratlae quae est per
fidem ct per donum saplentlae et lntellectus.
{juantum ad cognUioncm naturae, se ipso est
prlmum prlnclplum in lntcllcctu ct cognoscltur.
)Ad obleota): 3. Et ole lnt<lllgllur quod ha·
bttur a Pllilosopho.
2. Et' quod oblcltur de luce, lntelllgltur quan-
tum ad hoc quod est ex parte naturae. Quantum ..
ad cognltlonem ratlonls ut est ratio In cogltando
et pertractando, llcct sit lux quae se manlfestat,
propter inflrmltatem tamen ratlonlsnon cognoscl~
tur quid est' secundum subatantiam, sed per
opera cognoscltur unum prlnclplum operum.
1. Et ole lnlelllgilur quod dlcll Aposlolus ad
Rom. 1, 20: fnvisibllla Del etc., et sic 1ntroducUur
illud Sap. 13, 5: A magnltudlnt sptclti et crta·
turot cognoscibllifer poterif .. horum Crta/or vi~
dtri. Er quod se non manlfestat lntellectul nostro
secundum substanttam, hoc non est ex parte sul,
8 Lib. IV, c. 28 {PL 34, 315); d. In IODII., tr. 80, n. 1
(PL 35, 1839); Ales. Hal., Joe. ell., p. 31, n. I.
1 Avlcenna, MLioph., tr. 1, c. 5 (f. 72b); d. Alex.
Hal., Joe. cit., p. 113, Solutio et od 1 ac p. 513,
Solutio.
10 Cf. Alex. Hal., loc. ell., pp. 21, 23, 31.
11 Cl. Phil. Orevlus, Summa, Ill (f. t96c); Alex. Hal.,
J Joe. cit., I, p• .ua, UH. d.
 4 INQ. I. TRACT. I. SECT. I. QUAEST. I. - 3.

sed propter nostrum defectum; et sic dicit ph
1osoph u 5 1 quod .. intellectus noster se habet
ad manifesta naturae sicut 11 vis us noctuae ad
lumen diei •.
a-b. Quod autem dicunt D ion y s ius et Dam~-
scenus duplici ratione potest ostendib: tum QU13
priora non habet nee aliquam siniilitudinem r secun;
dum substantiam, secundum quam cognoscatur
quid est definitive; tum quia via ratiocinationis
vel cogitationis r humanae, propter defectum ex
parte nostra et excellentiam ex parte sua, non
pervenitur ad cognoscendum 'quid est', sed 'quid
non est • et quoniam est causa seu principium.
c. Ad rationem vero de modis attributionum re-
spondendum est 2 quod secundum quod modi attrl-
butionum attenduntur in creaturis, non secundum
ilium modum attribuuntur principio prima, sed I
sicut dicit B o et hi us, in libro De Trinitate 3 :
i-J '"Omnia praedicamenta praet~r 'ad altquld ', cum
I ad Deum referuntur, ad praed1catione~ secundum
substantiam convertuntur •. Et ideo hcet attribu-
tiones .mae secundu~ modum, quo. c?nveniunt
ere~ tuns, non c~nvemant pri~o c pnnc1pio, con-
vemunt ~amen .ah~uo modo:. d1cunt enim divlnam
su_bstanham .ahqu1d coin;e~hgendo,. null~rn autem
re1 compositwnem circa 1psum pnncip1um desi.
gnando. Cognitione vero quae est per gratiam,
licet non cognoscatur in praesenti facie ad faciem,
cognoscitur tamen per speculum et t in aenig.
mate, et quodam etiam modo communi viae et
patriae k 4• Hoc dicitur propter donum sapientiae,
quod est commune viae et patriae. Sed etiam
haec 1 cognitio non pervenit ad ipsam essentiam
secundum se ipsam, sed per vestigia in creaturis,
per imaginem in m intellectuali creatura, per simi·
litudinem in ipsis gratiis sive donis gratia rum.

CAPUT III.

UTRUM SINT PLURA PRINCIPIA.

equitur consideratio utrum sint plura principia

S secundum substantiam.
secundo, utrum boni spiritualis et corpora lis;
tertia, utrum bani corporalis sint duo, opifex
Primo, utrum sint duo principia, unum boni et et materia, quorum neutrum sit ab aliquo.
alterum n mali ;

3 ARTICULUS I.

Utrum sint duo principia, unum boni et alterum mali s.

ClJoca primum sic obicit a. I o annes Dam a-
scenus6, Quod non sint duo principia: • Con·
traria sunt ad invicem bonum et pernitiosum et sui
invicem corruptiva. Si ergo sunt in se invicem, non
erunt subsistentia; si vero non sunt in se invicem
se_d ~ivisa, quis est qui regionem " singulo dis~
tn.bu1t? Et si ali us est P qui distribuit, illud magis
ent principium •. Item, • necesse est alterum ho-
rum veJ q tangere et corrumpere se invicem vel
esse medium, in quo neque bonum neque malum
est: et non tunc duo tantum principia, sed tria ...
Item, • necesse est alterum horum vel pacificare
qu~. id, quod malum est, non potest: quod eni~
paclficat, non est malum - vel praeliari, quod
id, quod bonum est, non potest: quod praellatur
enim, non est finaliter bonum - item, quod malum
est quidem, praeliari; quod autem bonum est',
non ex adverso praeliari, sed a malo corrumpi
vel semper contristari s vel malum pati: quod non
est boni. Unum igitur est ab omni malitia exu·
tum ...
b. Item, Augustin us, in libra De moribus Ma-
nichaeorum 7 : • Principium primum boni est sum-
mum bonum t; sed summum bonum non potest
esse summum bonum nisi sit incommutabile, im-
penetrabile et" inviolabile • etc. Si enim deesset
ali~ua boni conditio, non esset summum, quia in·
telhgeretur melius ~. • Tali autem naturae noceri

a Z ::;,,:.. ::-~ Otlt:u:~ PV • ~d. muwtudlntm. • SR tllgne~ttUur. • RLC tllgnltle~nls. 1 PV om. 11 Ita PV, alll om.
Up. If 'Z 0111. • VT add ,; quO:mL~''· p. ~ PV lim. • 5 om. • T alltra, • T rtllgle~ntm. P s oorr. ml[. tn tommunl,
. ' up. • lr/.tarl, V pu pre~ vtl. 'T e~m. ~ RLCZ om, • V mautla.
I Md.aph,, I, lect. brev., c. I (II 486). d Alex. Hal.,
Summo. /Mol., I, p. 19, Respontko' ' · II &nt., d. 34, a. I, q. I et a. 2, q. 1 (II, 802sqq.
: Cf. Alex. Hal., loe. dt., num.' U0-44 et 809aqq.); Gull. Altlssiod., Summa 11 tr. 7, c. I
(f. 56b sqq.). • •
Cap. 4 (PL 64• 1253); d. De prtudtcai trlum perso- 6
narum (PL 64, l:ll2). · Dt /ide orthod., IV, c. 20 (PO 94, 1194sq.), ubi et
:I Cor. 13, 12; d. Alex. Hal., Joe. cit., Dum. 11-12. sequentes duo Joel. Verba Quod non slnt duo principia
Cf. Aiell:. Hal., loe. cit., num. 78 et 79; S. Bonav., sunt tltulus capltull In verslone Burgundionls.
7
Cap. 3, n. 5 (PL 32, 1347).
 OE CAUSA P~IMA SECUNDUM SUBST ANTIAM.
nullatenus potest; malum autem dlcitur eo quod
nocet seu nocere potest •.
c. Praeterea, cum sit summum bonum, est sum-
me patens; ergo conservare potest omne quod per-
tinct ad regnum suum, et hoc est regnurn Jucis,
sicut dicunt Manic h a e i 1 ; ergo potest conser-
vare omne illud quod est in regno lucis a nocivo;
et quia a summe bonum vult conservare et novlt
ergo in effectu erlt conservatio; non ergo malu~
sive principiurn mali nocebit regno bon\. Nee
nocebit regno tenebrarum: corruptio enim non
est in se ipsa, sed in aliquo quod corrumpU;
malum autem est corruptio; ergo non se
rumpit, cum corruptio non corrumpat corruptio-
nem 2 ; regnum ergob tenebrarum, si omni bono
caret, ut dicunt Manic h a e i, corrumpi non po-
test; ergo nee ei noceri; non ergo malum est,
cum nulli noceat c; ergo non sunt duo principia,
sciHcet bani et mali.
d. Item, si d esset prirnum princlpium mali, e
diverse dividens contra principium bani, esset'
summe malum, sicut est sum me bonum; sed sum~
me f bonum est quod nihil potest habere de
suo opposito; ergo e contra rio sum me malum di~
ceretur quod nihil haberet vet habere posset de
suo opposito: nam si haberet, quoad hoc depen~
deret ab ipso, et ita non esset aequatiter princl~
pium; sed impossibile est sic esse sum me malum:
nihil enim haberet de esse; ergo omnino esset
non~ens; ergo non haberet rationem principii.
e. Item, malum non est secundum essentiam, sed
secundum privationem dictum 3 ; privatio vera non
est nee intelligitur sine eo cuius est privatio; quod
autem privatur, bonum est; ergo malum dependet
a bono; et sum me malum non potest esse, cum
sit privatio, quin habeat aliquid bani i ergo de~
pendet a bono; ergo non est aequaliter principium
cum summe bono.
f. Praeterea, Augustin us, in Enchiridion •:
• Ex bonis mala orta sunt et nisi in bonis non
subsistunt »,Ergo malum dependet a bono; ergo,
ut prius, summe malum non est' aequaliter prin-
cipium cum summe bono.
g. Forte dicetur supra dictae rationi quod
summe malum non nocet vel corrumpit vel ad·
versatur summe bono, sed alicui bono inferiori.
-Propter quod sic obici potest: quan·
tumcumque h sit malum, hoc quod dicitur summe
a i guod l z mlm Vll4 pro 11. ~ 7. noceblf.
A L qu11ntum; RLZ om. h~, Ill C ett add. lnttrl. 1 T '""'"'": p rudtm pro a et gm. ~a~~~
pro .nrnmu. 1 Ita PV, aUl potttu. • Z dr1n11m.
Q l. (COI't .) C /nfeirQUS; R enlm pro ettam. • RZ cue.
f1bktunt. r Ita PV, 1111 om, • Tom. m. v. t. m. n.
1 Cf. Augu~tl.n., 1oc. cit., eUa.m pro sequentibus.
2 Cf. Arlslot., Phys., V, c. 2 (II, 309).
3 Cf. Augustin., Joe. ell., c. 4 (PL 32, 1347); cf. Enthir.,
c. II, n. 3 (PL 40, 236).
5
malum, potest tom a summe l bono - summe
enim bonum est sum me potens: potentia enim
bonum est; ergo summa t potentia ad surnme
bonum pertinet - sed magis aestimabitur potens
quod plus mali potest tollere quam quod mi-
nus; ergo summe bonum 1 sumrne malum potest
tollere: nam aliter magis patens intelligeretur, et
ita magis bonum; cum ergo sum me malum non
possit tollere nisi de inferior! bono m, et sum me
bonum possit tollere quodcumque malum, non
erunt summe bonum et summe malum aequaliter
principia.
cor-1 h. Item, quod non sit principium secundum mo-
dos prindpH tn Prima Philosophia .5 dicti, sic argui
potest: Dicitur enim uno modo initium, ex quo
prima movetur aliquid~ ut principium longitudinis;
sed hoc modo non dicetur princlpium mali: prin·
clpium enim longitudinls 11 determinat aliquam
partem entis, et ita non est omnino sine bono,
utpote si dicatur punctus principium longitudinis o
vel ex quo fit motus. Item, dicitur principium P
de quo facilior est disclplina: nee hoc modo rna·
!urn est principlum, currt per bonum cognoscatur.
Dicitur etiam principium pars material is'~, ut fun·
damentum domus: nee sic est principium, quia
ex entibus componitur ens r. Dicitur etiam prin·
cipium, ex quo fit initium motus, utpote causa
efficiens, verbi gratia filius a parentibus et lis ab
odlo: nee sic dicitur principium, quia mali non
est causa efficiens, sed deficiens 6 • Dicitur etiam
principium, propter culus voluntatem movetur, ett
haec est causa finalis in quantum movet efficien·
tern; haec autem 11 removetur a malo: finis enim
et bonum idem v in substantia; ergo malum non
est principium in ratione finis seu causae finalis.
Dicitur etiam principium, ex quo scitur res primo,
utpote rei causa: nee sic malum est vel princi·
pium habet; malum enim est incausale, sicut dicit
D ion y s ius, in libra De divinis nominibus 0•
Conduditur ergo ex lam dlctis quod malum
non est principium secundum modos iam dictos.
ln contrarlum sic obioltur x: I. Bonum et ma-
lum sunt genera aliorum; hoc au tern non vide~r
did nisi diversorum sint princlpiorum: non enun
sic dicuntur genera sicut substantia et qualitas.
2. Item, dicitur Matth. 12,33: Nort potest arbor
mala etc. 1; ibi dicit G I ossa 1 : • Non potest ex
bono nasci malum vel ex malo nasci z bonum »; et
4 P MA. • PZ ""• q~U~d Vcon. 1
~it=~Cz !::!~ic":;u~:!
, PVom.lf1~ltudinls rcl •.. prlntlplwn.
"Tom. rtd•.• lOdllllllu~/~~·,. •
' L om. '· ·
1 ,. ~tilllll.
z 0 c add. Mill. z 111 PV, alii
4 Cap. 14, n. 4 (PL 40, 238).
.5 Cf. Arlstot., Melaph., IV, c. I (II, ~14).
G Cap. 4, § 30 (PO 3, 732, PL 122, 1144).
'f Rabani, in b. t {Pt. \01, 931).
 6 INQ. I. TRACT. I. SECT. I. QUAEST. I. - 3.
alia Glossal: c Nihil medium quin boni auctoris
tantum sint a bona et mali mala •.
3. Item, si bonum et malum sunt opposita,
opposita habebunt principia; quod si ultimo est
stare in identitate principii, boni autem sit sum-
mum bonum " principium, ergo erit et mali: quod
non est verum. Unde Rom. 3, 5: Qui infert iram;
0 10 55 a 2: •filius rei Deus ultor est, cui us auctor
non est) id est iniquitatis ', quam Deus potest
punire, non facere •.
4. Item, Augustin us, in libra 83 Quaestio-
nam 3; « Omne quod deficit ab eo quod est d
esse, deficit et tendit in non-esse; deficere autem
malum est, esse autem et in nullo deficere, bonum
est; at ille, ad quem non-esse non pertinet, non
est causa deficiendi; boni ergo tantum causa est •;
malum autem factum est~; ergo habet ali quod
principium; et non idem cum bono; ergo boni
ct mali sunt duo principia.
5. Item, cum dicitur 1 liberum arbitrium deficiens
est I causa mali', defectus ille ab alio habet quod I
est quam a se [aut non). Si non ab alio: ergo prin-
cipium est ante quod nullum in illo genere. Si ha·
bet 11 , alicubi est stare in genere defectuum aut bo-
num erit per se causa mali. Quod 1 si bonum per
se non est causa mali- tunc enim oporteret sum-
rnum bonum esse per se causam mali - erit
aliquis defectus primus in genere defectuum;
ergo est principium aliquod malorurn.
6. Item, dicitur in Gen. 1, 2: Tenebrae erant
super faciem abyssi; et post sequitur: Spiritus
Domini ferebatur super aquas, sive incubabat se-
cundum aliam litter am 4 i ergo tenebrae, cum sint
privationes, non semper ortum habent a luce; se-
quitur enim !i: Dixit Deus: Fiat lux, et facta est
lux. Alia est ergo causa illarum tenebrarum et
illius lucis; sed haec est prima lux creata et illae
sunt primae tenebrae; ergo tencbrarum et lucis
differentia sunt principia.
7. ltem, loan. 8,44: Diabolus est mendax et
pater eius, « id est mendacii 6 •; mendacium au-
tern dicitur peccatum i ergo fuit principiurn p-et-
cati "; sed non idem principium boni; ergo dif-
ferentia sunt principia.
Respondendum est quod boni et mali non
sunt duo principia ut ex aequo 1 se dividant
sicut p}ures rationes concludunt, sumendo b;.
num generaliter. Licet enim malum aliquo modo
• L .rlt. • Yom. 'SRl.CZ /lllquftu, quod T corr.
tnltltrr pro 1 · lt .• v,u'l<S Z. u~ .• L tort.; P om . .rtur~. ' S om.
: ~ 1':::u:ro '~ 'Pv :w.~V 0,111.j.z t;rt~!:.';!~f:C::.~:~t.
1 Ordin., In M.atth. 12, 33(Pl 114, 127), ex Hleronymo,
in h. I. (PL 26, 81). 2 Lombardi, in h. I. (PL 191, 13 54).
3 Quaest. 21 {Pl 40, \6}.
4 8 lib. XII, c. 7 (Pl 41, 355).
Secundum Syriacam. Cf. Qlo.ssa ordin., in h. 1. (Pl
113, 70), ex Hieron., Lib. htbr. quatst. in Gen. (PL 23, 939).
I habeat principium, eo quod fa_ctu_m_m, non tamen
ex aequo se habet contra prmc1p1um boni. _
Ad i d n au tern quod obicitur 7 quod • malum
I non ha~et princi.pi~~- ~ecu~dum aliquam rationem
supra d1ctam prmc1p11 : d1cendum est quod habet
secundum illam " rationem principii secundum
quam dicitur efficiens, large sumptum principium.
Est enim efficiens proprie sumptum, quod esse facit
a forma completum~ et estP effidens large, sub
quo continetur illud quod facit sub privatione
determinatum9, et hoc proprie dictum vacatur
causa deficiens. Unde Augustin us, in libro De
civitate Dei 8 : « Si quaeriturr causa mali, non est
invenire nisi causam deficientem •. Et propter hoc
posuit Phi I o sop h us duo exempla in ilia ratione
principii: pater est causa filii et lis est ab odio;
lis enim est ab odio ut defect us a causa deficiente.
[Ad obiecta}: Ad id vera quod oblcitur mul-
tipliciter quod 1 boni et mali sunt diversa prin-
cipia ', respondendum est secundum ordinem.
I. P r i rn o, ad ' hoc quod dicitur ' bonum et
malum sunt genera aliorum ': aut enim accipiun-
tur bonum ct malum communiter aut proprie in
genere moris. Si proprie in genere moris: dicuntur
propter hoc genera, quia omnia, quae sunt in
moribus, ad ista duo reducuntur; nihilominus ba-
num et malum t reducuntur ad unum princlpium,
scilicet voluntatem aut" liberum arbitrium, secun-
dum quod bonum et malum dicuntur recta et non
recta, liberum arbitrium efficiens vel deficiens. Si
vero accipiuntur bonum et malum generaUter, d\-
cuntur esse genera, quia generaliter omnia com-
prehendunt, non quia illis respondeant duo prin-
cipia, sed bono respondet prlmum principium,
quod est summum bonum, malo vera respondet
esse ex nihilo, slcut ~ dicitur in fine libri Contra
Epistolam fundamenti 9,
2. Ad i d x vera quod sec undo obicitur: di-
cendum est' quod malum et bonum contrahuntur
ad ea quae procedunt ex voluntate vertibili; unde
voluntas bona dicitur arbor bona, voluntas mala
arbor mala, et secundum hoc fructus respondent
arboribus •o. Unde bona voluntas boni actus causa
dicitur et mala mali, sed nQn propter hoc Doni
et mali generaliter, prout hie intendimus, duo erunt
principia.
3. Ad terti o z obiectum respondendum est
quod bonum et malum accipiuntur dupliciter, ut
• P om. • RL om., In CZ ut1dd. intcrl. 1 PVST C't. ' p Qm. a Rd.
• V poctat/ ' T 'lllrl, q 11 od LZ rorr. .. z puftdam. • RZ illt~d.
•S .rrqaltr~r pro .r. q.. • Ita PV, alii dt. • p <1m. t. m. • T ~t. • S lie.
~Gen. I, 3.
6 Glossa ordin., in h. 1. (PL 114, 393). 7 Sub lilt. h.
g Cap. 40 (Pl 42, 205).
tO Ct Alex. Hal., Summa thtoJ., l, p. l29a.
 DB CAUSA PlliMA SECUNDUM SUBSTANTIAM,
sunt contrarie opposita, sicut dlcuntur • bonum
d malum in actibus et habitibus, et sic slant
in contrarietale principlorum &, large summdo
principium. Sumuntur aulem t bonum et malum,
prout generaliter dicuntur, non in opposttione con·
tn.rietatis, sed vel in oppositione privationis et
habitus, sicut se habent visus tt caec:itas, vel
in oppositione contradictionls aliquo modo in ge-.
nere entis, prout bonum dicltur ens completum,
malum vero deficiens a complemento et In~ hoc
non-ens: et secundum 1\am: rat\onem oppositio-
n urn non oportet reducere ad duo principia, sed
bonum dicilur in quantum tendit In ens, quod est
linis, malum vero secundum quod tendit in non-
es~~ bon\~ ergo erit principium bonum summum,
mali vero non erit principlum: res entm detectl-
bilis In se ipsa deficit, sed non a se ipsa est.
4. Ad qua r 1o oble<:tum dicendum I quod
Deus est causa rei,· non secundum quod deficit
defe1:tu culpablli. Augustin us, Ill Dr llbrro
arbitrio 1: • Omnlno non invenlo nee lnvenlrl
posse • et prorsus non esse affirmo quomodo trl·
buantur peccata nostra Creator! Deo, quando et
in tpsis laudabllem eum invtnio, non solum quod
ea punlt, sed etiam quod tunc fiunt cum ah e:ius
verilate receditur •. Sed est duplex malum: culpae
ct pocnac; mali culpae non est Deus auctor, mall
vero poenae e-st auctor, sicut habetur in principia
llbri Dt • /ibtro arbilrio 2 et in libra Retracta·
tionum ''• ubi explanat Ulam quaeatlonem librl
83 Quotstionum •: • Non pulet!Jr ex hoc non ab
lllo ease' poenam malorum, quae utlque malum
est its qui punluntur, sed hot ita db I quemadmo-
dum dictum est': /Hus morttm non ftcit, cum alibi
scriptum 1 sit': Mors tl 11ila a Domino Dto est.
7
Malorum ergo poena malum est quidtm malis,
sed In bonis operibus Del est, quia • 'ustum est ••
Defectum ergo culpabilem est reducere, sicut"
dictum est'· ad causam deflclentem, defectum vero
poenalem, In quantum luste infUgttur, ad eausam
efficientem, ex parte vero susceptlbllls ad causam
deficlentem.
5. Ad quinto ob\ectum dlcendum est• quod
defectus prlmus voluntarlus est a ltbero arbttrio,
non secundum id quod~ asslmllatur Prtmo, sed
ex se Ipso• In quantum vertlblle est secundum
voluntatem in nihilum, et ita mall'. In quantum
malum est, non ponemus bonum, In quantum bo--
num, prlnclplum; nee tamen sine bono subslstlt,
et ideo elus prlnclphtm, sicut contlnglt dicere, non
est prhnum ut, e dtverso divldens contra prlnci·
plum bani, duo faciat principia cum Ulo.
6. Ad sextum dlcendum est' quod,llcet prius
loquatur de lenebrls quam de luce In principia
Geneseos, non tamcn tenebrae l1abent subslstens
prlnclplum: lcncbrae enlm nihil allud dlcuntur nl•l
quod nondum erat adventus lucis; unde per ne.
gatlonem se habent respectu lucia (etj ex hoc
causahantur quod nondum erat lux.
7. Ad aeptlmum dlcendum quod, cum dl-
cltur 'ab initio in vtritalt non sltlil', non dlcltur
inltlum secundum ralloncm cauaalitaUs, sed ab
Initio, ld est post lnltlum duratlonla. Sed cum dl·
cttur • dtabolus tsl mendax' tl patrr tiPs', dkltu1
causa peccatl deflclens, ante quam nulla erat 1•
Nee propter hoc erll dlversum prlnclplum mall e
dlverso dlvldens contra prim urn prlnclplum bonl:
detedus enlm primae causae de11clentls non sub-
alstlt nisi In bono, culus bani est prlmum prln·
ciplum bonorum.

ARTICULUS II. 4

Utrum sint duo principia, unum bon/ spirltualis et alterum bon/ corporalfs.

Sequitur conslderatlo utrum stnt duo• prtncipla, est, shnplex, tncircumscrtptua', lmmutabUfs. Res
vero corporales in omnlbua lis habent dlsslmill-
unum spirilualium et aliud corporallum 0•
tudlnem: neque enlm splrUua aunt vel res splrl-
Quod vtdetur rationibus et auctorltatlbua : tuales, et aunt multae composltionis, habent etiam
t. Ratio una est ex hot quod printipiatum • ali· circumscriptlonem dlmenaivarn et sunt multipllcls
mutatJonJs; ergo max imam habent ~~s~imllitudl­
quam similitudinem habet cum suo principia"; prin--
nem; non ergo sunt princlplata' a pnnc1plo rerum
cipium vera rerum spiritualium summus splri!us
----- • R ldd.prl~ttt/pllltlr • L - • S -· I C rrqoiUirlldrun.
• RL tlldlllt. q"od z ClifT. • R add ~. qiiOd C eo<P • C es~ 114111 p oa llllqllt. I L -· • R1.,1104. q'IOIS l. OCOI'f. •z d.
,z (tarT.} pout~~~. tV a.. I D 'V o. t I 1. R T r.t, , PVC-· , RZ -.,Ia L alldd. •&, laC ..W. lntnl.
quc:>d RL ~;_0 . p prl1tti1lo pro ,Wfplam.
• TC ""'·
• V oa.
,. p - · , p "'· •Z .m.....
• STZ (eorr.) prliiC/pltJbu, L pr/MipiJIIu. 1
• R Jlf I# "I •
, 5 clru-acrlptu, q®od T con.

• C prlltclpiliJI r#.
1 Cl. supra, p. 6b, ad l,
I Cap. 16, a.. <46 (Pl 32, 1294). 8 Cf. AuJUIIill., In /OQIJ., tr. 42, 11. 13 (PL 35, 1704sq.).
2 Cf. lib. I, c. I (PL 32, 1221SQ.). fi) 9 Ct S Bonav u Stnl. d. 1, p. l, a. 2, q. l {U,
lUb.J,c.26(PL32,625).
' Sap. I, 13.
'Quaest/!!~~~·\ 4 " 1 l5&Qq.)· BruiiJJq.:·p. 2, c.
.r;.o.;C • I • •
i (V, 219).
8 INQ. I. TRACT. I. SECT. I. QUAEST. I. - 4.
spiritualium ; et sunt principia fa, quia non a 6 se
ipsis subsistunt; ergo hahent aliud principium.
2. Item, non est eadem materia rerum spiritua-
\iurn et corpora\ium ~ proportionatis enim est
materia formae - neque enim ad invicem est
transmutatio istarum formarum et illarum nee
est continuatio; ergo principium prim urn ex parte
susceptibilium sive passivorum est differens in
rebus spiritualibus et corporalibus; sed correspon-
dentia sunt principium activum et principium b
susceptivurn; ergo pari ratione erunt principia
activa c: unum corporalium, alterum spiritualium.
3. Item, corporalia in maxima parte videntur
esse confusa, spiritualia vero ordinata. Confusio
enim videtur, cum d vapor terrestris superfertur
in aere vapori aquoso vel vapori igneo vel vapor
etiam igneus includitur in vapore aquoso; simi-
liter cum animaHa rapacia dominantur mansuetis,
cum mali oraesunt bonis. In spiritualibus vero
non sic est; non ergo videntur esse ab eodem
principio: si enim essent ab eadem r, essent or-
dinata inter se et ad unum; sunt ergo duo prin-
cipia, spiritualium et corporalium.
4. Item, dicitur in libro Sap. 1 : Corpus, quod
corrumpitur, aggravat animam. Ergo inclinat dear-
sum, ad peccatum scilicet; sed ipse spiritus, quan-
tum est de se, tendit naturaliter sursum; hoc
autem videtur provenire ex differentibus principiis;
ergo differentia sunt principia. - Item, dicitur in
Eccle. ultimo, 7: Revertatur pulvis in terram
suam, unde eratl, et spiritus redeal ad eum qui
dedit ilium. Ergo spirituum videtur esse aliud
principium quam corporum: nam si idem esset
principium, diceretur utrobique quod corpus re-
verteretur ad eum qui dedit illud, sicut et dicitur
de spiritu.- Item, dicitur Rom. 7, 22: Conde/ector
legi Dei secundum interiorem hominem, video
autem aliam legem in membris meis repugnantem
legi mentis meae et captivantem me in legem pec-
cati, quae est in memtJris meis; et postK sequitur2:
/gitur ego ipse carne servia legi peccati, mente
autem legi Dei. Ergo lex Dei et lex membrorum
sive carnis contrariae sunt, et una convenit menti
et altera carni; ergo mens et caro inter se contra-
riantur.- Quod etiam videtur exh Gal. 5,17: Caro
concupiscit adversus spiritum l!t spiritus adversus
c~r~em; contrariorum autem contraria sunt prin-
Cipia .3; ergo, cum Deus sit principium ex parte
mentts ~. erit aliud principium ex parte carnis,
'"L om. • p om. II r. P- ' p Hd_ tl
• PV om. t. p.; ST u pro ·ln. • PV .U~o.
11
VTZ q~ pro qui; VSRT priiiCipU.m proa , ;,
1 1 11
: C JU1o1. ~ Cuckl. prw1 • i>TkL:,>J. p . ; ~uod C tor~.
PV trmporall. ' PV 0111 , SRZ rem corpor<J/~~~~:~ r. c. VS om.
' Cap. 9, 15.
'Cl · Ana tot , Dt genu. d corrupt
4 q,n. 2 , 5 .
' Cap 7 25
• 11 • c 10 (II, 464)
5. Quod etiam vidctur ex co quod dicit Apo-
stolus, I Cor. 2, 6-8: Sapirnfiam loquimur inter
perfectos, sapicntiam vero non huius saeculi neque
principum huius saeculi k qui destruuntur, sed Dei
sapientiam, quae est in mysterio 1 abscondita, quam
nemo prindpum huius saecuU cognovit. Ergo
ali us m est princeps huius mundi quam Deus. _
Similiter habctur loan. 14,30: Venit princeps mundi
huius, et in me non habet quidquam; et in 18 36.
Regnum meum non est de hoc mundo. Ergo' re~
gnum Dei et regnum mundi diversos habent prin-
cipatus "·
6. Item, ad Ephes. 2, 2: Aliquando 0 ambulastis
secundum saeculum mundi huius, secundum prin-
cipem potestatis airis huius, qui nunc operatur
in filiis P diffidentiae. Ergo alius est princeps
mundi quam ille de quo post q dicitur 4 : Convi-
vificavit vos r, cum essetis prius mortui delictis.
Sed qui convivificavit, Deus erat; ergo alius est
princeps mundi a Deo; sed mundus, pro quo
supponit nisi pro rebus 5 corporalibus? ergo aliud
est principium spiritualium et corporalium.
In contrarium sic obicitur rationibus et aucto-
ritatibus: a. M undus sensibilis respondet arche-
typo, sicut exemplaturn exernplari i sed idem est
mundus archetypus quod ipse Deus, sicut infra
ostendetur, ubi agetur de causa exemplari 5 ; ergo
Deus est causa efficiens mundi sensibilis; ergo
idem principium spiritualium et corporalium: mun-
dus enim sensibilis utraque comprehendit divi~
dendo contra archetypum.
b. Item, spiritualia movent ~orporalia; primum
autem principium spiritualium movet spirituales
substantias; ergo et corporales ips is mediantibus,
sicut habetur ab Augustin o, VIII Super t Ge-
nesim 6: "' Movet Deus spiritualem creaturam per
tempus, corporalem vera per tempus" et locum •;
c corporalem vero subdidit spirituali, irrationalem
rat1onali, terrestrem cae1esti, minus valentem va-
lentiori 7 "· Ergo ordo est inter creaturas corpo-
rales et spirituales ad principium spiritualium;
ordo au tern iste non est nisi sicut ad princ'ipium;
ergo idem est principium utrarumque ~.
c. Item, si diversa essent principia, oporteret
ponere tertium principium: est enim quaedam
creatura composita ex corporaH x et spiritua1i; sed
posse principii spiritual is finiretur Y in re spiri-
tuali, sicut posse principii corporalis in re cor·
porali z; nam si extenderetur ultra, iam haberet
'T ul. ' C add. mg. prtndpfo. 1 R 1.>111. u. r., In z cal add. mg.; V om. pu/v/1.
om_ 'Rl (corr.) C •plrltur, quod Z wrr.; l lflud pro ullud. • L om."· p. h. •·i
'V m/rrllttrlo • PV <.1m., L. aftud ~ c prlndplalu•· • PV OPI.
" R torpu•, quod LZ corr.; s om. ~ SRLCZ ltlrorumqut.
•
I ll Cf. infra, num. 9·10.
6 Cap. 26, n. 4S (PL M, 391).
J Ibid., c. 23, n. 44 (PL 34, 390).
 DE CAUSA PRIMA SECUNDUM SUBSTANTIAM.
posse a super corpora, et ita magis esset prin-
clpium.
d. Praeterea, sicut dictum est 1, caro et spiritus
ad invicem contrariantur; ergo eorum unio non
erit b ab altero principiorum: non enim vult prin-
cipium spiritualium quod spiritus succumbat carni
vel principium carnallum quod caro succurnbai
spiritui; non ergo tan tum duo erunt principia nee
affectaret natura1iter spiritus unlri carni. Quod
cum videamus, accipitur ex hoc quod non sunt
diversa principia et contrarla carnis et spiritus.
c. Item, Augustin us, in libra 83 Quaestio-
num 2 : • Omne bonum a Deo est c: omne spe-
ciosum bonum, in quantum huiusmodi, et ornne d
quod specie cont1netur, speciosum est; omne au-
tern corpus, ut sit corpus, specie aliqua continetur;
omne 1gitur torpus a Deo est'"·
f. Ex auctoritatibus etiam idem elicitur. Dicitur
enim in Actibus Apost. 17,24: Deus, qui fecit
mundum et omnia quae in eo t sunt, hie caeli et
terrae cum sit Dominus, non in manujactis tem-
p/is habitat. Et Rom. 3, 19: Ut omne os obstrua-
tur et fiat omnis mundus subditus Deo. Et ad
Hebr. I, 2: Loculus est! nobis in Filio, quem con-
stituit heredem universorum, per quem fecit et
saecu/a. Et ad Col. 1,16: In ipso condita sun!
universa in caelo et in terra, visibilia et invisibilia,
sive Throni sive Dominationes sive Principatus sive
Potestates: omnia enimper ipsum et in ipso creataK
sunt. Ergo idem est principium utrorumque.
g. Item, dititur in Matth., in fine 3 : Data est
mihi omnis potestas in caelo et in terra. Si ergo
alius erat printeps mundi, aut ille expulsus est
a Christo aut h expulit Christum aut adhuc ad
invkem pugnant 1• Si eum expuHt Christus, cum
ipse k esset prius princeps mundi de iure, Chri-
stus l erat iniuriosus; quod non concedit haere-
ticus. Si vero expulit Christum, ergo erat poten-
tior Ch.risto: quod est contra id quod dicitur in
Luc. 11, 2t : Cum fortis armatus custodit atrium
suum m, in pace sunt omnia quae possidet; cum
vero n fortior eo sapervenerit, diripit 0 omnia vasa
eius 4 ; in quo datur intelHgi quod Christus, ve:-
niens P in mundum, fortior erat principe mund1,
scilicet diabolo. Si vero adhuc invicem pugnant
et neuter ab altero victus est, quid est quod
dicitur in loan. 12, 3t: Nunc., princeps huius mundi
eicietur foras?
.. c pott#(lltm. ~ v trQt; PV dt pro ab.
• PV om. • " ~~rrt,1 ~RG:C~~Isto.
h z add, lilt. j L pugnut, Tom. ad; LC si tnlm pro ~1.
om. omnla.. v p lnvenltru. ~ PVTl. slalt, Rom.
• PV id t#, z 11/oru.n pro btorum.
• PV om. s. t. • R converrlont,
1 C add.~ S om.
lplls.
• R on1.
r• SC dlutmWtudlntnl. • S fgctlltatt; P om. (atta.
~ LC anlmabur: p corporal/bus std omnls pro c. s. a.
I Cf. supra, p. 8b, n. 4, 2 Quaest. tO (PL 40,
l Cap. 28, 18. 4 Cf. Matth. 12, 29.
:; Cf. Augustin., Enarr. In Psalm. 54, n. 4 (PL 36, 630).
6 lean. 1, 10.
9
h. Item, si diabolus fuit principium mundi, sci-
licet a ~storum corporatium, et Deus spiritualium,
cum d1catur in Apoc. 12,7: Michael et angeli
elus prae/iabantur cum dracone, et draco pugnabat
~t ange/i eiusb et non valuerunt neque locus eorum
mventus est amp/ius in caelo, aut ' c.aelum • di-
citur ibi corpus caeleste aut aliqua spiritualis
creatura. Si corpus caeleste~ iniuria facta est ei,cum
proiectus est de caelo cui principabatur; si vera c
aliqua substantia spiritualis, non in ea habitabat,
cum ilia pertineret ad principium spiritualium.
Respondendum est ad obiecta quod mundus
accipitur dupliciter: vel prod ipsa mundana rna-
china vel prot mundi amatoribus sivef pro ipsa
mundana conversatione, quae culpabilis est-5, sicut
dicitur I loan. 2, t5: Nolite difigere mundum etc.;
et loan. I, tO: Mundus eum non cognovit. Pro
ipsa vero mundana machina sumitur, cum dici-
tur0: In mundo erat, et inll Act. 17,24. Si ergoh fiat
sermo de ipsa mundana machina prout continet in
se res corporales, idem est principium rerum spiri-
tualium et 1 corporalium; si vera pro ipsa mundana
conversationek, quae culpabilis est, vel pro 1 ama-
toribus mundi, in quantum huiusmodi, quia Deus
peccati auctor non est, dicitur diabolus in mundo
principari, non quia potestas Dei non se extendatad
ma ut bene ordinet de eis quorum malorum auc-
torm vel suggestor est diabolus sive possessor 117,
1. Ad primo ergo obiectum dicendum •
quod, licet corporalia magnam habeant dissirni-
litudinem respectu summi spiritus, quomodo ha-
bent similitudinem P spiritualia, nihilominus tamen
a1iquam habent simiUtudinem secundum quam
conveniunt facta cum ipso faciente 9; habent enim
convenientiam in iis generalibus conditionibus
quae sunt' unitas, veritas, bonitas, et consimi-
Hbus, cum sint vestigia Creatoris. Unde, Au gu-
s tin us, in libra II De Iibera arbitrio 8 : .. Ea
potentia, qua' fortiter a fine usque ad finem
attingit 9, numerus fortasse dicitur; ea vero, qua
disponit omnia t suaviter, sapientia proprie vo-
catur, cum sit utrumque unius eiusdemque sa-
pientiae. Sed quia" dedit numeros omnibus ~nfi­
mis, corpora omnia, quam vis in' rebus ommbus
extrema sint, habent numeros suos; sapere autem
non dedit corporibus, sed animis ~ rationalibus,
tamquam in eis sibi sedem locaverit '": P~rfudit'
Iergo rationales substantias luce sap1enhae, sed
• S f(l, I S iidd. IR. • 5 jrlf:t<J.: PV om. rjlllt .
0
• p om. a. r. • T ta. • ST dtripld, PV
2
, Tom. .. Tom. , C add. lpds. 1 p add. nl. • PVT om. "'S ~ro.
• T preussor. , Ita PV, alii ~rpondtndw:"T",'•; RL<; :;'~: pro/;1::
, PVST om. q. ,,, in L ut add. llli· • Rl qu. · ·
' L projudlt.
1 ct. Alex. Hal., Snmma thtol., I, num. 120.121.
14).1 s Cap. 11, nn. 30-31 (PL 32, \258). Ct. Alex.. HaL, loc.
cit., num. 467.
9 Sap. 8, 1, ubi et sequens.
10 INQ, I. TRACT. 1. SECT. I. QUAEST. I. - 4.
corporales ratione numerorum. Licet ergo sit mi-
nor similitudo, non tamen omnino nulla.
2. Ad sec undo o obiectum dicendum est
quod non est simile de principia passivo et activo.
Principium enim activum non tantum extendit sc
ad plura susceptiva ut plura fiant in ipsis vel ex
ipsis, sed etiam prim urn principium activum ex-
tendit se ad hoc quod b ipsa fiant de nihilo;
propositio autem praedicta locum habet ubi acti-
vum appropriat sibi passivum.
3. Ad tertia obiectum dicendum quod, licct
videatur confusio esse in rnundo inferiori, nihilo-
minus tamen est verissima ordinatio. Quod cnim
videtur esse confusio in ipsis elementis sive ele-
mentorum impressionibus, hoc non est nisi ex-
terius consideranti. Si enim fiat consideratio ad
virtutem" superiorum corporum, quorum virtute
fit vaporum elevalio et elementorum commixtio, in-
venietur ibi a pulcherrima ordinatio 1• Eodern modo
est in ipsa ordinatione animalium rationalimn vel
irrationalium. Unde dicit t Augustin us, in libra
De vera religione z: " Ita ordinantur omnia officiis
et finibus suis in pulcritudinem I universitatis, ut
quod horremus in parte, si cum toto considere·
muse, plurimum placeat, quia nee in aedificio h
iudicando unum tan tum angulum considerare de-
bemus nee in homine pulcro solos capillos 1 nee
in bene pronuntiante solum digitorum motum nee
in lunae cursu aliquas tridui tantum figuras. lsta
enim quae propterea sunt infima quia" partibus
imperfectis Iota perfecta sunt, sive in statu sive
in motu pulcra sentiantur, Iota consideranda sunt,
si recte volumus 1 iudicare •.
4. Ad quarto obiectum dicendum estm quod
est loqui de corpore secundum naturam corporis
et secundum quod corrumpitur corruptione poe-
nali, quae procedit ex fomite. Si " fiat scrmo de
corpore" in natura eius, non ad aliud ordinata
sunt finaliter anima et corpus, sed in idem ten·
dunt. Si vero fiat sermo de ipso P ratione cor-
ruptionis q vitiosae et de anima r ratione suae
naturae, in diversa tendunt per inclinationem:
corpus enim quod corrumpitur inclinat animam
deorsum, id est ad peccatum, spiritus vero nalu-
ralHer tendit sursum, id est ad Deum. Nee propter
hoc p~nenda sunt duo principia, sicut ex prae-
ce~e~tJ.Quaestione est conclusum, ubi agebatur de
pnnclplo bani et maiP. - Consimiliter • respon-
dendum est ad id quod obicitur per auctoritatem,
---------
' S " T •uundu.m; S om. I!# ~ C u.t • PV wrltattm
11111· •· ' • Cup. 1 RCZ vtllmu.$. .. PV om.
mg. di•LM. • z •lnll/ltu.
clp:::v tt:./:~1 t. '·f ~ ::fplt, p;~ aa:lpftu~.
. . um.
V ICCu.ndu.m; pup., V am. quad. 'L ""'· ,. Ita T, alii am.
I Cf. Augustin., Dt Qen. ad lilt., Ill, c. 10 (PL 34
Alex. Hal., Smnmo tlr£al., 1, p. 2B2b, ad I.
2 Cap. 40, n, 76 (PL 34, 156).
3 Cf. supra, num. a.
4 Cf. supra, p. 6a, Solutio.
Rom. 7, 22. Lex enlm carnis sivc membrorum
ex ipso fomite procedit vel est fomes qui ex
peccato procedit: et ideo licet ex parte earn is
inclinet animam ad peccatum et captivet, non
propter hoc ponenda sunt duo principia, sicut
praeostensum est"· - Similiter quod dicitur Gal.
5, 17: Caro concupiscit adversus spiritam et e con-
verso 0 , caro accipitur ibi pro parte sensuali, non
tantum pro ipso corpore, quae inclinat deorsum
sicut spiritus inclinat sursum. Ex iis ergo patet
quod sicut boni et mali non sunt ponenda duo
principia ex aequo b condividentia, ita nee carnis
et spiritus in quantum sic dicuntur.
5. Ad quinto obiectum de principe mundi
huius respondendum quod princeps mundi huius
dicitur" dupliciter: vel ipse diabolus vel homo qui
in hoc mundo male principatur 5, secundum quod d
huiusmodi, nee iste nee ille novit sapientiam, de
qua dicit Apostol us, notitia per approbationem.
Sed est alia sapientia, id est aliter dicta, quae
dicitur terrena, anima/is et diabo/ica, lac. 3, 15,
non propter ipsarn cognitionem in se, sed propter
incJinationem voluntatis adiunctam t: et haec di-
citur sapientia huius saeculi vel principumf huius
mundi. Sed non propter haec ponenda sunt duo
principia: potestatem enim, quam habet diabolus
vel princeps terrenus, habet a Deo, sed a se abu-
sumc illius potestatis; unde loan. 19,11: Non
haberes potestatem adversum me, nisi tibi esset
datum desuper.- Quod autem dicitur loan. 18,36:
Regnum meum non est de II hoc mundo, accipitur
secundum ilium mod urn secundum quem mundus
dicitur pro mundi amatoribus 6, non quia non ha·
beret potestatem super illos, sed quia non dili·
gebant dominationem eius. Praeterea, regnum eius
non erat secundum leges mundanorum: lex enim
mundanorum est ut pro commodo et utilitate tern·
porali 1 domini sui laborent; quod non apparuit
in Christo, qui dicit de se 7: Singularifer sum ego,
donee transeam; et lsai. 63, 3: Torcular calcavi
solus, et de gentibus non est vir mecum.
6. Ad i d vero quod obicitur per auctoritatem
Eph. 2,2, dicendum quod ambulare secundum sae·
cu/um" mundi vel secundum principem huius
mundi est sequi suggestionem diaboli vel con·
versationem mundi 1 8, in quibus, secundum quod
huiusmodi, dominatur diabolus. Unde II Cor. 4, 4:
Deus huius saecu/i excaecavit mentes infidelium,
ut non fu/geat if lis m ilfuminatio evangefii gloriae
d PVSl. TC om. PV
• om. I C pu.ftrltudfnt. g P canrldtralur. l S afjltlo.
• p Et •1, l. cum. "T corrupt/OIIt. I' T /p111. ~ ST corpor/1. • S carr.
p
~ qua ' V trft; P 0111. mundl 4 T om. • L adluncta, z om. hote.
1 Z prfn·
' '
285)·1 'C
f. Augustin., In loan., tr. 79, c. 14, n. 2 (PL 35, 1838).
6
Ct. Augustin., Enarr. in P3alm. 54, n. 4 (PL 361 630).
7 Psalm. 140, II.
8 Cf. Lombard., in h. I. (PL 192, 179).
 DE CAUSA P~lMA SECUNDUM. SUBSTANTIAM.
Christi. Et secundum hoc llcet dlcatur deus hulus
saeculi, non tamen ponetur princlplum ex aequo
dividens contra Deum, qui est Creator caeli et
terrae, sed dicetur principium aliquo modo de-
fectuum culpabilium, non quod homo non possit
ex Iibera arbifrio a suo vertibili in malum esse
principium suorum defectuum, sed hoc dlcltur eo
11
quod diabolus quasi inventor fuit mali et prima
homini peccati suggestor.
A~TICULUS Ill.
Utrum boni corpora lis sint duo principia 3.
Consequenter quaeritur utrum bonl corpora\is
sint duo principia, scilicet opifex et materia, qu()o.
rum utrumque non sit ab aliquo, sicut videbatur
PI at o 4 dicere, qui posuit opificem et materiam
esse ab aeterno et esse duo principia.
Quod sic, adstruJtur: 1. Nam est principium
activum et K principium passivum, et sicut agere
et pati habent inter se oppositlonem, ita necesse
est habere h activum principium et passivum; sed
agere et pati distant secundum substantiam; ergo
et activum et passivum - et loquimur de prima
activo et de 1 primo passivo- non enim secundum
idem est agere et pat!; ergo secundum dlversa;
et tandem erit reducere ad prima, quorum neu
trum est alterum. - Ad hoc autem est argumen
tum quod pati non convenit Primo secundum
quod huiusmodi: oporteret enim tunc esse a11
quid k nobilius eo quod in eo ageret, non enim
in se ipsum agit; sed pati non est sine principia
secundum quod Primo est passio; erit ergo aliud
principium agendi in corporalibus et aliud prin-
cipium patiendi prim urn; ergo duo 1 erunt principia.
2. Forte d j c e t u r quod unum est m ab al
tero, scilicet materia ab opifice, secundum quod
q u ida m posuerunt, sicut narrat Augustin us,
X De civitate Dei~ ut sicut vestigium pedis in
pulvere est a ped;, et si semper esset pes i~
pulvere, semper esset vestigium, ita materia s1t
• PV arbllr/um. ~ v om., z om. Jull. •lla PV am Quod auttm pro A. f. 11.; V llMdtr~r P,f~ dlcltr.r.
1 Ita PV, alll om. 1. 1. 1 STRL add. td. •na PV. alii o·1•.
• PVTC (COrf.) d.
S om. ttgo.
~ Rl om. 1 PVT add. ~dp'ySL•CI.l u~ PT",,',',· ,· p~ ~:dp~~·!~. ,zR lic:~:v IIC
1 PVR mattrla. ~ R 1111/IC.
1 Cf. cap, , n. (PL 42, 1029).
15 19
2 Cf. Augustin., De agone christ., c. 7 (PL 40, 294).
3 Cf. S. Bonav.,
11
&nt., d. I, p. I, a. 1, q. 1 et
dub. 2 (II, 16, 37).
' Cf. Tlmaeus (p. 24<q.)~ Strabus, Prothem. In Glossam
~)
ordln. (PL 113, 64); Lombard., II Sent., d. I, c. l ( P· "'"'' ;
Gull. Altlsslod., Sumrna, 11, tr. 71 c. I (f. 56a): • Loculus
et'o\ enlm (Plato} de Deo carnallter ad slmllitudlnem car-
nalia arllflcls qui ad flOc quod facial allquld oportel quod
II
g. Ad illud autem c quod infra dlcitur de prin-
cipatu Christi et diaboll in mundo, secundum quod
mundus supponitur pro mundi amatoribus: di-
cendum quod diabolus ex parte sui d non iure
princlpatur, licet 1111 iuste t subditl slnt sive de-
tent!, skut dicit Augustinus, in libra! De Tri-
nitate, Xlll 1; Christus vera iuste prlnclpatur de
malls ordinando in bonum, ut non cum eis fiat
quod volunt, sed de eis fiat quod iustum est~.
5
ab opltice, et semper existente opifice semper sit
materia.- Contra hoc sic obici potest:
materia, si est ab opiflce, non est de substantia
oplficls 6 : nam si hoc esset, opifex esset de sulr
stantia eorum quae sunt ex materia; ergo si cau 4
satur slve princlpiatur, est In diversitate substan-
tlae; sed est prius, scilicet in 11 causalitate, et est
prius duratione, sicut dkitur aeternltas praecedere
tempus. Sed si hoc, necesse est quod haec duo
simul sint In eo a quo est alterum in o diversitate
substantiae secundum lam dicta 7: nam aut est de
Primo aut P de nihilo 11. De Primo non potest esse,
cum diversum r sit in substantia; ergo de nihilo ';
ergo non est aeternum; sed sicut aeternitas pr:~e­
4
1 cedit 'nunc' temporls, ita essentia opiflcis praece-
4
det materiam t; non ergo erit materia ab opifice
et aeternaliter ens.
4
3. Forte dicetur quod est principium rerum
I corporalium et nihilominus ab oplfice, et ita non 11
1
duo principia nee aeternaliter est prlncipium quod
est materia. - Contra hoc sIc' obi cit u r:
possibilitatem habere ad omnia non repugnat ei
quod est ' non • esse ex aliquo' nee ei quod est
4
'esse per se'; ergo possunt simul colncidere; s~d
nonnisi in prima materia; ~rgo pr~m~ ~atena
potest esse, non tamen ab ahquo prmc1p10.
4. Hoc etiam adstruitur per hoc quod prima ma-
t~rla est ~ns ~n poten~ia secundum genus suu~:
SJcut' op1fex m potentia secundurn genus suum ,
~ PV wnl. • PV lUff.
p ~m·'rJ!tQd. R d~:~~ml'l "~!.~~!.
1
1
SRLCZ om.
1
:~:.-quoc;Zsf:~;
ugo: T add. up. • C 0111.
habeat materlam ex qua faclat et exemplar ad lmaginem
cui us facial: et sic derogavit potentle divine loquens de
Deo tamquam non possit aliquld facere sine materia ex-
terior! et lndlgeret re extrlnseca ad hoc quod operaretur:
I t
Iquod fa sum es •.
' Cap. 31 (PL 41, 311); d. Alex. Hal., Summa theol.,
I, p. 93b, n. 2.
Cl Cf. Aiel. Hal., loc. ell., P· 93a, lltt. t.
7 Cl. hie, parum supra.

INQ. 1. TRACT. I. SECT, I, QUAEST. 1• - •
12
si ergo haberet prindpium, aliquis da_ret ei esse in
potentia; ergo posset esse in pote.nt~a •. cum non-
dum esset in potentia; ergo potent•am Ill~~ prae--
cederet alia potentia, et ilia non esset msl mate-
rialis, quia potentia respectu actus, quae nondum
est in actu, quoad hoc materialis est; erg_o ma-
teriam praecederet materia; sed l~o~ est lmpos-
sibile; ergo prima potentia in a rec•p•endo se~p~r
est in aliquo suo actu, sicut prima potenha m
agenda; ergo sunt duo principia. .
5. Item, potentia materialis sive matena est
principium omnis transmutationis : quod eni~
1 contra primum principium in agenda.
transmutatur, de uno in aliud potest transmutan;
ergo potentia iam est; et propter hoc dixerunt
philosophi2 materiamesseingenerabilem et i~­
corruptibilem. Si autem materia de non-esse m
esse procederet, praecederet earn transmutatio, et
sic abiretur in infinitum. Necesse est ergo stare,
ut materia prima sit intransmutabilis b de non-esse
in esse; sed quod sic est immutabile, aeternum
est· et cum sit in diversitate substantiae, sine
pri~cipio erit: hoc enim dicitur propter hoc quod
Filius est a Patre aeternaliter, sed non in diver-
sitate substantiae 3•
6. Item, cum sint quatuor genera causarum,
efficiens, forma lis, final is et materialis 4, tres au tern
causae ab aeterno sunt, quarum nulla est ab al-
tera, pari ratione erit causa materialis aeterna-
liter, quae non erit ab efficiente. Aut si non est,
quae ratio differentiae?
In contrarium vera sic obicitur: a. 'Unum'
naturaliter est ante mu:lta 5 ; ergo' unum' in genere
principii ante multa in illo genere; cum ergo no-
bilissima conditio attribuenda sit principia primo,
erit principium primum unum solum, non multa.
b. Item, est potentia quae semper est in actu, et
est potentia quae non est semper in actu; sed quod
exit de potentia in actum, exit per id quod est
in actu ' 6 ; materia ergo, cum exeat de potentia in
actum, exit per id quod est in actu; in prim is ergo
materia dependet a principia, cuius potentia est
semper in actu; ergo unum solum erit princi-
pium, videlicet illud quod semper est in actu.
c. Item, Philosophus 7 : .. Actus naturali-
ter praecedit potentiam •, et loquitur de potentia
quae perficitur per actum; sed actus qui perficit
1
Cf. Aristot., Phys., IV, c. get Metanh. I c0 3 (II
2!i11, 472), I' I I
2 Cf. Aristot., Metaph., VII, c. 1 (II 55B)
: Cf. Al~x. Hal., Summa tlreol., I, ~um. Soo.
Cf. Anstot., Phys., II, c. 3 et Metanh. 1
264, 471). ,. • , c. 3
: Aristot."' Metaph., IX. c. 1 (II, 574).
Cf. Anstot., Metaph., VIII, c. 8 (II, 570).
5
materiam, scilicet forma, non ponitur unum princl-
pium acternaliter; ergo nee materia quae ab ea
perficitur: dignius enim est perficiens perfectos.
d. Item, materia est susceptibilis privationis 9;
sed quod est principium primum, est sine pri-
vatione; ergo materia non condividit in ratione
principii contra primum principium.
e. Item, materia est susceptibilis transmutationis
ab uno in aliud 10 ; sed quod est huiusmodi, est
defectibile; sed prim urn princfpium non est defi-
ciens; ergo materia prima non d est condividens
f. Item, materia habet potentiam determinatam II:
licet enim habeat potentiam ad hanc formam vel
illam, non tamen habet potentiam ad omne esse
quod fit; ergo, cum potentia primi principii activi sit
infinita, non habent se ex aequo in ratione principii.
Ex quibus concluditur quod non sunt duo prin-
cipia prima opifex et e materia.
g. Auctoritatibus etiam hoc idem adstruitur:
Cum enim dicitur in libra Geneseos 12 : In principia
creavif Deus caelum et terram, per cae/um et
terram t intelligitur materia R corporalis et spiri-
tualis; ergo materia, cum sit creata, principium
habet. Unde Augustin us, in libra Confessio-
num 13: .. Jn principia fecit Deus caelum et terram,
id est in Verbo sibi coaeterno fecit materiam crea-
turae spiritualis et corporalis ».
h. Item, in eodem libra 14 dicit: • Duo reperio
quae fecisti carentia temporibus: unum, quod ita
forma tum est h ut sine ullo defectu, sine ullo 1 in-
tervallo mutationis, quamvis mutabile, tamen non
mutatum k, tua aeternitate atque immutabilitate t
perfruatur; alterum, quod ita informe erat, ut ex
qua forma in quam formam vel motion ism vel
stationis mutaretur, quo tempori 11 subderetur, non
haberet •· Sed hoc fuit materia; ergo materia
habuit principium; non ergo duo principia.
Solutio 0 : Respondendum est ad iam dicta quod
opifex et materia duo dicuntur principia rerum cor-
poralium quae fiunt ex materia, sed differenter:
opifex ut a quo, materia vero ut de quo vel ex
quo; sed non suntP duo principia, quorum neutrum
sit q ab altero: nam ipsa materia est ab opifice.
Unde Augustin us, in libro De Symbolo t.5:
" Ideo omnipotens est, quia ex nihilo fecit '
1 Aristot., Metaph., VIII, c. 8 (II, 569).
I
8 Cf. Alex. Hal., loc. ell., p. 202, ad 1 et 2.
9 Cf. Arlstot., Meiaph., VIII, c. 1 (II, 558).
°
1
Cf. Arlstot., loc. cit.
(II,
11 Cf. Aristot., Metaph., VII, c. 4 (II, 561).
12 Cap. I, I. t3 Lib. XII, c. 20, n. 29 (PL 32, 836).
:" Lib. XII, c. 12, n, 15 (PL 32, 831).
6 Quodvultdeus, Sermo 2, c. 3, n. 6 (PL 40, 640).
 De CAUSA PRIMA SECUNDUM SUBSTANTIAM.
quaecumque fecit. Non enlm eum allqua materles
adiuvit, ex qua demonstraret artls suae potenUam,
sed ex nlhilo creavit cuncta. Hoc enim est a esse
omnipotentem, ut non solum fabrica, sed et b ma-
teries ab illo esse inveniatur qui non habuit ini-
tium "'·
[Ad oblecta}: 1. Dicendum est( ergo ad prim urn
quod, Jicet agere et pati sint opposita et reducantur
ad activum et passivum primum in iis quae fiunt
vel" sunt ex materia, nihilominus tamen prim urn
passivum est a prima activo, qui non quaerit sibi
subiectam materiam, eo quo facit de' nihilo. Et
licet Prim urn in se ipso non patlatur, est I tarnen
principium elus quod patitur et" ipslus pat1 me-
diate. Unde agere et pati reducuntur ad idem prin-
cipium primum in efficiendo, non in subiciendo.
2. Ad i 11 u d h. vero quod obicltur quod 'ma-
teria sit coaeterna opifici, existens tamen ab ilto,
per exemplum pedis in pulvere et vestigii ': dl-
cendum est quod non est simile, quia pes in
pulvere non dicit so\am causam effecUvam, sed
efficientem coniunctam materiali; oplfex vero, de
quo loqulmur, efficientem tantum determinat, ef-
ficientem autem dico f omnlpotentem, et ita de
non-esse in esse producentem omnia, non de sua
substantia, sed in dlversltate substantiae.
3. Ad i d vera quod obicltur quod • materia
possit esse prim urn principium, eo quod habet pos-
sibilitatem ad omnia ': respondendum est It quod
aliud est habere potestatem ad omnia et aliud
est habere possibilitatem. ' Habere 1 enlm possi-
bilitatem ' coarctatur ad formas quae fiunt in ma-
teria; 'habere vera potestatem' extertdlt se etiam
ad hoc quod fiat materia, quae est possibills ad
omnia 1, et tdeo repugnant inter se ' habere possi-
bilitatem ad omnia' et 'non esse ab aliquo ', sed
non repugnat ' non esse ex all quo'.
• py om., In z est add. lnterl. & PV om.
'z dlc/mus; C om. auttm. • PVST om. 1 P om, p. h.
' PSTC •dd. tt, v add. ttlam. • Tom. • S nOll tnt In ts.rt pro'· /. n. t.
1 Cf. Arlstot., Melaph., VII, c. 6 (II, 563); De anima, /
IU, c. 6 (Ill, 468).
13
4. Ad 1d vero quod oblcitur consequenter quod
'In materia est prima putentia secundum suum ge-
nus, sicut in opiflce est secundum suum, eo quod
si potentiam materiae praecederet alia potentia, ante
materiam esset alia materia, et ita irl infinitum':
dlcendum quod est potentia materialis ad m esse
formae quae fit 11 in ea, et si talem praecederet
alia potentia 0 conslmilis, in infinitum oporteret
ablre. Sed est potentia opiflcis qua materta potutt
esse antequam esset, et ex hac non est abire in
infinitum, sed est stare, et P Ideo unum sol urn est
princlpium nee est prima materia in suo actu, sh:ut
est prlmus opifex in suo actu semper.
5. Ad I d vera quod obicitur consequenter
quod ' mateda est incorrup.tlbllis q' ingenerabi.Us,
et ita' intransmutabilis ': dicendum est quod in~
transmutabllis dlcitur secundum viam generationis
et corruptionis, in quantum haec sunt a natura,
secundum quod generatio est mutatfo de non"fsse
In esse, subiecta existente materia, et corruptio
de esse in non-esse' 1 ; nihilominus tamen trang..
mutabills est '• eo quod de nihilo processit ln
esse et, quantum est de se, possibilitatem habet
ad non-esse.
6. Ad l d" vera quod obkitur consequenter
de hoc genere causae, quod 4 ipsa sit ab aeterno
sicut et aliae causae, verbi gratia exemplaris et
flnalis ': respondendum est quod w 'hanc oportuit
esse in dlversltate substantiae respectu opiflcis,
eo quod est de substantia creaturarum materia-
Hum, et ideo simul fieri cum primls Ularum, sicut
et formas quae sunt de substantia earumdem;
non sic autem est de exemplar! et final!. Et Ideo
rationes illae causarum poterant simul esse cum :c
ratione opitids, eo quod eiusdem substantiae sive
essentiae sunt hae tres rationes, sicut infra di-
cetur 3•
• Ita SL, Bill om. 4 Z add. qut. 'C (corr.) tx. J S tt. • P utt. - S allad.
Rom.
• PVC Iff, • R ~!~./"r~aS :~~ ~~~.CZ ~~· 1,..
Jl
.. P om.
'Tin
2 Cf. Arlstot., Phys., V, c. I (II,~).
3 Cf. Infra, num. 6.
--+~
 INQ, I, fRACT. J. SECT. I. QUAEST. II, TIT. I. - 6.
14

QUAESTIO II.
DE CAUSA PRIMA SECUNDUM RATIONEM CAUSAE.

TITULUS I.
DE CAUSA PRIMA UT CAUSA HABrrUALITER DICTA.

equitur consideratio circa rationem causae, quae est ~uplex ': tum sec~ndu'!'
rationem causae habitualiter dictae, tum secundum rahonem causae ex1stenhs
in actu causandi b.
Primo ergo dicendum est de ratione causae habitualiter;
deinde, de r ratione eius in actu causandi d, •
Ratio vera causae habitualiter dictae, quae pomtur ab aeterno, aut ' est eflicientis
aut exemplaris aut linalis.
Dicetur ergo de comparatione istarum inter se communiter;
deinde, sigillatim de unaquaque.

MEMBRUM I.
De ratione causae habitualiter dictae in communi.
~rimo fit quaestio utrum rationes I efficientis,
I& exernplaris et finalis sint .e ab aeterno;
I essentia, a~ differentes secundum substantiam
vel 1 essen ham;
secunda, utrum sint in eadem substantia vel h tertia, de ordine istarum ration urn inter se.

6 CAPUT I.
1
UTRUM RATIONES EFFICIENTIS, EXEMPLARIS ET FINAUS SINT AB AETERNO •

non slnt ab aeterno, Videtur: J. Prima
Quod
enim essentia omnino simplex est nee est in di-
vinis ponere pluralitatem relation urn praeter quam
illarum quae ad personas pertinent 2• Hae ergo tres
rationes t non inerunt primae essentiae: videretur
enim additio fieri ad essentiam, cum diceretur
' prima essentia est causa efficiens ', 'prima ite-
rum essentia est causa exemplaris ', et similiter
de finali; essentia autem divina non recipit ad-
ditionem ut sit 1 perfecta in a\iquo genere perfec-
tionis.
2. Praeterea, Primum se m ipso intelligit et se
ipso est principium faciendi; ergo non q uaerit
causam exemplarem, secundum quam cognoscat
vel secundum quam faciat 3• Propriorum etiam cau-
satorum sunt proprii fines, et ita propriae causae
finales; non ergo necesse est esse rationem exem-
plaris causae n vel finalis ab aeterno. - Praeterea,
ratio causae est cui us o esse sequitur aliud per
se et non secundum accidens 4; sed hoc dicitur
ad causatum; ergo non existente causato, non erit
ratio causae~ sed causata non sunt ab aeterno ~
ergo nee rationes causarum.
3. Similiter, si accipiantur rationes illarum cau-
sarum, prout describuntur a Ph. i los o ph o 5, non
videntur P esse ab aeterno. Dicitur enim causa

• • SL ~pl/r/ltr. ~ RLC rrwndl, q11od z cort. • T 0.111. 'SC ruaiUI.t. • P add. qllt. I Codd. ratio: ST a/t pro fit. ~ S 1/t.
Z add. ln. ' Ita PV, .UJ .,II, • C rlltloiUJin. I L Ill::. • Y ut • P 0111., T ~lt. ~ S tlllr. "Ita PV, uJJl ~tdtbuntur.
1 Ci. Alex. Hal., Sum171ll theol., I, num. 168 et t67·
S. Bonav., 1 &nt., d.36 a 1 •
coli. 6, n. 1 (V, 360iiq.): · 'q. 1 (I, 620sqq.), Hex.alm.,
I 3
Cf. Alex. Hal,, loc, cit., num. t67.
: Aristot., Phys., II, c. 3 et Metaph.,IV, c. 2 (II, 264, 515).
2 Ci. Alex. Hal., loc. clt. p. 149 ad 3 Ph~s., n, c. 3 (11, 264), ubi sequentes modi descrl-
' • · buntur.
 DB CAUSA PRIMA UT CAUSA HABITUALITER DICTA.
uno modo, quod est prlnclpium transmutatlonis
d quletis prlmae, ut ambulat\o est causa sanitatls
et pater filii et universaliter agens actl. Alia vera
modo dicitur forma et exemplar, et hoc est quod
significat aUcuius esse et genera eius. Dlcitur
etiam alia modo quo fit" a liquid et est in eo
ex quo. Et dicltur alia modo tamquam comple-
mentum, et hoc est propter quod fit aliquld, ut
sanitas est causa ambulationis, Sed ill is" ratio-
nibus dicendo causam causa non est ab aeterno;
ergo rationes causae efticientis, exemplaris et
finalis non sunt ab aeterno.
Ad contrarlum sic arguitur: a. ln creatura repe-
riuntur hae tres c conditiones: unitas, veritas, bo-
nitas, et quoad hoc sunt vestigium primae essen-
tiae, quae est causa omnium; ergo in Primo est
reperlre tres rationes quibus haec respondent;
sed nihil novum fit in Primo; ergo rationes illae
surtt aeternae; sed hae sunt summa veritas, summa
unitas, summa bonitas t; sed summa bonitas est
idem quod causa finalls 2 ; ergo et aliae duae ra-
tiones conveniunt aliis duabus rationibus causae,
scilicet summa veritas causae exemplar!, summa
unitas causae efficient!; ergo tres rationes causae
sunt ab aeterno.
b. Praeterea, si non essent eae rationes ab ae-
terno, inciperet aliquando esse causa exemplaris i
sed causa exemplaris d est Ulud in substantia t quo
intelligit, non tantum ad cui us similitudinem tit I
res: idem enim est idea et exemplar 3 ; ergo non
ab aeterno intelligeret, si exemplar non esset; sed
ab aeterno intelligit, non tan tum se, sed aHa 4 ;
ergo ab aeterno fuit ratio causae exemplaris i
pari ratione efficientis et fin ails: nam quod possit
efficere, habuit ab aeterno aut non. Si non, ergo
quod aliquando habuit et prius non ' habuit,
ab alio accepit; ergo aliud erat nobilius; sed
hoc est impossibile; ergo ab aeterno potuit h,
quia a se potu it; erunt ergo rationes istae ab
aeterno.
[Solutio]: Ad hoc respondendum est 1 quod
prima essentia se ipsa habet has rationes causae.
- Ad hoc au tern quod quaeritur utrum sint It ae-
ternae vel non: dicendum est 1 quod ratio causae
aut accipitur habUualiter aut actualiter. Si ergo
'"~
• P\!T •lt.
::~: .om.
0
• Ita P\1, am btl a
• "T\~~ut. .~,.s~~~<!:~;: ::. :;u~dum.
• V
ottu ..• trt. ~ PV dicit pattr ut pro d. p.
1Cf. Alex. Hal., Summa thea/., I, p. 112.200.
2Cf. Alex. Ha1., Icc. cU., num. 104.
3Cf. Alex. Hal., loc. cit., num. 167.
' Ct. Alex. Hal., loc. clt., num. 168.
~ Cf. Seneca Episl. M, Ad Lucillum: • Exemplar
quod resplclen's arllfex, ld quod de$1lnabat, eHeclt •·
15
accipiatur actualiter, non ab aeterno erant'" lstae
rationes: neque enim aeternaliter efficlebat sua ef·
tecta nee exe.mplabat sua exemplata - secundum
quod exemplar dlcltur ad cuius similitudine.m fit
aliquid 5 - nee ab aeterno finiebat, sed sicut 'Do-
minus' dlcttur cum tempore sive cum 'nunc' tern-
paris, quod magis proprie dicitur, non tamen ex
tempore 6, ita et causa dicitur secundum hoc. Secus
tamen est in exemplar\, secundum quod habet
rationem ideae, prout est illud quo fit cognitio:
sic enim dicitur aeternaliter, sicut infra habebltur 7•
Sf vero ac.cipiatur ,. habitualiter, ut causa dicatur
quod sibi sufflclens est ad causandum, secundum
hoc rationes istae erunt ab aeterno: non enim
sufficientiam cum tempore vel 0 ex tempore ac-
ceperunt.
2. Ad i d vero quod sec undo obicitur dicen-
dum estP quod pri.ma essentia non indiget exem-
plar! nee habet exemplar alterum a q se 8, similiter
nee causam finalem, et secundum hoc procedit,.
praedicta ratio; sed quia se ipso est causa exem-
plaris, se ipso est causa flnaiis, nulla additio fit
ei ut in hoc perficiatur; et licet distinguantur hae
rationes causae~ exemplarls scilicet et efficiens,
non tamen sunt duo principia ab aeterno, sicut
posuit Plato 9• Dualitas enim principiorum dua-
litatem ponit in essentia ~ non autem hae duae
rationes sunt in duabus essentiis, sicut videtur
PI a to ponere, ut quemadmodum opifex et materia
dicuntur duo prfncipi~ ita opifex et forma dt-
cantur' duo: quod longissimum est a veritate 10,
nisi accipiatur forma quae cum materia est prin-
cipium constituendi compositum ~ 1
3. Ad terti o obiectum dicendum est 11 quod
ph 11 o sop h us loquitur de causa secundum quod
est in actu causae; causa vero in actu causae
est ~ cum tempore vel ex tempore, sicut in causis
naturalibus, et ideo non habet locum in rationibus
aeternis ipsius causae, de quibus lam dictum est 11 -
Hoc enim etiam apparet per exempla quae ipse
ponit, cum dicitur pater x causa filii et exerc~ti~m
sanitatis, eodem modo sanitas causa ambulatioms,
et forma hoc quod slgnificat alicuius esse: haec
enim omn1a ad causam cum tempore vel ex tem-
pore retorquentur.
• T alili. in. 1 PS lit. • S ..Wmo. ' P PGIIit.
1
~~=~ o111.. ,.""r~ ~fcat&rr.
'"' ':';i.cz
, TLC d/~untur, quod z corr·
• p add. $«Indo. 1 Ita SL, alii 0111.: PVT om.
, c p.ultlun. • PVT om. • Tom. in
6 Cf. Alex. Hal., Lac. cit., num. 374.
1 Cl. infra, num. 9.
8 Cf. Alex. Hal., toe. cit., num. 167.
9 Cf. supra, p. 11, nota 4.
10 Cl. Alex. Hal., Joe. cit., p. 2501., ad 1.
ad n Hie, In Solidlor«.
 16 INQ. I TRACT. I. SECT. I. QUAEST. (1. TIT. I. - 7.8.

7 CAPUT II.
UTRUM HAE RATIONES SINT IN EADEM ESSENTIA AN DIFFERENTES.

equitur consideratio utrum hae rationes sint b. Item, Prov.f 16,4: Universa propter semet-
S unius essentiae aut differant 1
•
ipsum operatus est Dominus c; et Augustin us,
De Trinitate s, dicit quod ipse est "ars summa
Quod differant, vJdetur: t. Per similitudinem plena omnium rationurn viventium et incommu-
sumptam in artificialibus et naturalibus. Alterius tabilium •• Ergo exemplar non differt in essentla
enim essentiae est anima quae agit et ars se- ab efficiente nee finis similiter. Si enim ab alia
cundum quam agit et finis propter quem agit, haberet exemplar quam a h se, haberet 1 aliud
ut patet in domificatione. Similiter in naturalibus 11 prius se; similiter si propter aliud ageret quam
quod movetur et secundum quod rnovetur et prop- propter se, et finis movet efficientem 6, esset alius
ter quod rnovetur, ut lapis et ponderositas et motor sui ipsius; cum ergo non habeat ali urn
locus deorsum. Ergo videtur similiter in iis quae motorem nee alium directorem, erit idem exem-
fiunt a voluntate prima, cum hoc etiam fiat in plar et finis.- Quod est concedendum.
aliis voluntariis; ergo hae tres rationes different [Ad obiecta]: t. Ad obiectum autern prima
secundum essentiam. in contrarium dicendum est quod non est simile
2.ltem, in causa exemplari dicuntur plures ideae, in causa perfecta et k imperfecta i causae vero ar-
in causa finali plures rationes, secundum quod tificiales vel naturales imperfectae sunt in ipsis
dicit Augustinus, in 83 Quaestion.b 2 : •Sin- creaturis, et propter hoc, licet in eis distinguantur
gula sunt propriis creata rationibus •; efficiens vero secundum essentiam tres praedictae rationes, non
omnino sine pluralitate; non ergo videntur unum tamen sic 1 est in causa prima et perfecta, quae hoc
in essentia exemplaris et finalis cum etficiente. agit in unitate quod aliae agunt in multiplicitate.
In contrarium vera sic: a. Maior est indivisio 2. Ad secunda vera m obiectum dicendum est
in causa prima quam in aliqua ' sequenti causa 3; quod, licet causa exemplaris secundum rationem n
sed in natura, cum est principium generationis, ideae dicatur pluraliter et fina1is sub hoc nomine
univoce coincidunt in unum efficiens, formalis et ' ratio ' vel propter ipsas rationes, non tam en diffe-
tinalis <4; ergo multo iortius erit in causa prima, runto in essentia ab efficienti- non enim ilia plu-
ut eadem sint d in essentia exemplaris, efficiens r ralitas dicitur nisi in respectu eorum quae fiunt- et
et finalis. non dicunt pluralitatem essentiae ex parte causae.

8 CAPUT Ill.

DE ORDINE ISTARUM RATIONUM INTER SE 7 ,

Sequitur consid~ratio. de ordine istarum ratio- haec tria genera causarum, prima ponit for-
num. Cum emm pnma essentia scilicet Deus malem exemplarem, secundo efficientem, tertia
'.it. causa efficiens, exemplaris et final•·s, aut est' 1·ma 1ern q' quia efficiens agit secundum exemplar
Lbt ordo istarum rationum aut non es t . a I"Jqu1d
· propter finem qui consequitur ex eo
Quod BltP, videtur· t f" · · . quod fit.
cientem s. exem lar v~ · mJs ~ 0101 . m~~et effJ- Ad contrartum a. videtur facere quod, cum
g nitionis 'stve
. P d ro, cum stt pnnc1ptum co- Augustin us, in libra Conjessionum to enumerat
secun urn quod est cognitio p d · · '
cedit rationern t·n· . 1 . . . • rae-~ mo os pnons, ilium modum intend it esse prim urn,
1 ts s1cu ra110 ven rat10nem boni · q o r1 ·d d' · ·
ergo rationes istae ord· h b • ~ a QUt JCJtur pnus aeternitate. Ex quo
2. Praeterea, cum e~:~~rat ;~t: 9
vtd~tur quod q~ae sunt in aeternitate, simul sunt,
I 1o soP h us et tta neque pnus neque posterius.
• p ~d. ill/ll. • TLZ om., Jo C etl add. JnterJ
'R 111/a. ~Ita C; alii 11 m.
• PT u, V utrQ. ' S om. u~mpl11r ... habud, V ru;bfl • PVST add. form(lltll. f P ~a<:l!.t. g P om.
V P'"dlclt pro ldtru • lla C, alii dlfftrt. , STC •k. • C add. ln. 1 p om ,. PV om. cl Infra om. tit. • T pdd. rt,
• Ita RC, aJU ftntm.
1
Cf. Alex. Hal., Summa theol., 1, num. so.
~ Quaeat. 46, n. 2 (PL 40, 30). : Cf. Arlstol., Phys., II, c. 3 (II, 264).
Cf. Ubtr fk rOJUis, § 16 (p. 179). Cf. S. Bunav., I Sent., d. 35, a. 1, q. 6 (1, 613sqq.).
4 8 Cf. supra, nota 6.
Ct. Aristot., Phys., 11, c. 7 (II, 200).
5 Lib. VI, <:. 10 (Pl 42, 931). 9
Arl1tot., Phys., II, t. 3 et Melaph., JV, c. 2(11, 264, 515).
10
lib. XII, c. 29, n. 40 (PL 32, 842).
 DE CAUSA PRIMA UT CAUSA HABITUALlTER DICTA.
b. Praeterea, in Trlnltate, ubi est personarum
distinctio, sicut dicltur In Symbolo Athanas II",
nihil dicltur • prius aut posterius'"'; multo forti us
ergo, cum 6 illae rationes non sint aliud quam ipsa
divina essentia, non erit in il1is prius aut posterius.
c. St c etiam diceretur ordo, aliquls esset ordo
in aeternitate; sed non est ordo nisi ubi est plu~
ralitas; sed nulla est pluralitas quae praeinteJUga~
tur pluralitati personarum; ergo null us est ordo se-
cundum ilium modum secundum quem dictturquod
in divinis personls non est • inaequalitas substan~
tiae, sed ordo naturae, non quo alter prior d esset
altero, sed quo alter esset ex altero 1 ... , Res tat:
cum haec referantur ad unitatem divinae essentiae,
non attendetur ordo vel naturae vel temporis.
[Solutio]: Ad quod dicendum quod hae rationes,
cum sint una essentia, sunt unum ab aeterno;
nee propter hoc dicendum est plures res esse ab
aeterno, Jicet plures rationes. Nam quod sint
plures, hoc est ex quodam respectu creatorum r
ad Primum, secundum quod creata/ in differen-
tibus dispositionibus respiciunt Prim urn, non quod
ipsum Primum sit in se multiplex, sicut dicitur
de pluralitate idearum vel rationum. Unde sicut
dicitur de g tribus personis quod fl • sunt tres res
quibus est fruendum •, sicut habetur in 1ibro De
doctrina christiana 2, ita non est dicendum quod
hae rationes tres sint tres res quibus est fruen-
dum vel tres res ab aeterno, sed sunt una res;
quae tamen rationes, Jicet communes sint ttl-
bus personis, nihilominus tamen appropriantur
ipsis t personisJ. Unde, in ltbro De civitate Dei X1 4 :
c Cum dicitur: Dixit Deus, fiat lux et facto
est lux, et: Vidit Deus lucem, quod esset bona,
MEMBRUM If.
De causa exemplar!.
CAPUT I.
UTRUM CAUSA EXEMPLARIS SIT DE NECESSITATE.
~onsequenter quaeriturY de singulis ratlonibus
~ causae sigillatim acceptis. Et prima de z ra·
tione causae exemplaris, utrum causa ilia exem-
plaris de necessitate sit 7 •
~ PVS AllaJltJril. • V om. • T std. ~ Rprlru. ' lla R. aJU c.e;roto~l.CZ ladlcrflll.
' 1' trlbus. J p om. q. /. t. ' T om. ,. RLCZ t~l. ' PV" o~~ qll: (; Add. Ill; R Nlllill/s pro utill/1.
• R otn., In V ut •IW. laltrl. • T ~d. la\(t\. nBII.
~ L trtatl,. ~ RLC DRIIUr, quod Z corr. • Tom.
1 'Augustin., Contra Maximin., II, c:. 14, n. 8 (PL 42, 775);
d. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 820.
2 Llb. I, c. 3 (PL 34, 20).
3 Ct. Alex. Hal., loc:. en., num. 461.
4 Confla1ur ex cc:. 21 e1 24 (PL 41, 334, 338).
SUMMA THf!OLOOICA - Tom. U.
11
lntelllgUur quls fecerit et k per quid fecerit et'
propter quid fecerit: Pater lntelligitur qui dixit
ut fiat; quod autem illo dicente factum est,
proculdubio per Verbum factum est; in eo vero
quod dicitur 1 vidit Deus quod bonum essetm•,
satis slgnificatur Deum nulla necessitate, nulla
utilitatis indigentia, sed sola bonitate fecisse quod
factum est, id est quia 11 bonum est ut res, quae
facta est, <:ongruere bonitati, propter quam facta
est, indicetur o: quae bonitas siP Spiritus Sanctus
n~cte inteUlgitur, universa in suis operibus nobis
Trinitas intimatur •. Sed constat quod qui dixit
ut 9 fiat, efficlentis nomine designatur, cum di-
cere Dei sit facere ~; per quid vera fecit, ad causam
pertinetexemplarem; propter quid vera, ad finalem.
[Ad obleotaJ: I. Dicendum est,. ergo ad obiecta
quod licet ordo naturae vet ternporis attendatur
in iis rationibus secundum quod inveniuntur in
creaturis, non tamen ita secundum quod inve-
niuntur in Creatore. Unde simul sunt is1ae ra-
tiones unius essentiae, scilicet divinae, non se-
cundum prius et posterius aliquo illorum modo-
rum, quos enumerat Augustin us, in Jibro Con-
jessionum 6: • Neque enim illo modo, quo prius
dicitur aetemitate, ut ante omnia Deus', {vel] quo
prius dicitur tempore, ut flos ante fructum, vel
electione, ut fructus ante florem, vel origine, ut
sonus ante cantum •.
2. A d sec undo vero t obiectum dicendum est
quod non est simUe in ere atis et 11 di"'linis: nam '
secundum quod sunt in creatis, acdpiuntur se·
cundum prius et posterius, in divinis simul atten-
duntur.Quod ergo ponit Philosoph us ordinem in
ils, hoc est secundum quod attribuuntur creaturis:z.
9
Quod argu1tur ex hoc quod nihil ignorans fecit~;
ergo prius erant in sua scientia quam ess~nt .m
sua natura; et ideo dicitur Hebr. 1 I, 3: ~tde tn-
telligimus aptata esse saecula Verbo Det, ut ex
I SLCZ rmuata. • S Ia. •TqiM, quod C I:Ofl.
ll' PV umcrt. • T d~ S 0111. ~.
• TZ Add. q•t, qu.od C up.
~ Ct. Alex. Hal., lac. cit., num. 296.
6 Lib. xn, c:. 29, n. 40 (PL 32, M2).
1 Cf. Alex. Hal., lot. c\t., num. 420~ S. BGnav., I Sent.,
I d. 31 , p. 2, a. 1• q. 1 (1, 539sqq.); Htxalm., cou ~2
29
j (V, 3B4s.qq.). "Cf. Alex. Hal., lac. cit., num. 2. •
18 INQ. 1. TRACT. I. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 10.
invisibilibus 11 visibilia fierent; ubi dicit 0 los sa 1 :
'" Dicens b ex invisibilibus. significatur invisibilis
mundus, qui erat in Dei sapientia, ad cuius si-
militudinem factus est hie visibilis mundus :.; et
postea sequitur 1 : • Haec est dispositio, qua dis-
posuit omnia ista visibi1ia, ut fierent iuxta invi-
sibile exemplar, quod erat in mente Dei"· Quod
au tern reprobant phi I o sop hi ideas t, sicut ha-
betur in fine Primae Philosophiae 3 et similiter ab d
Avicenna, in sua Philosophia", hoc est quia
loquuntur de formis mathematicis, quas ponunt
ideales; sed hie non est intentio ilia rum forma-
rum exemplarium sive idealium, de quibus nos
hie intendimus: intentio enim hie est loqui de
idea secundum quod distinguit Seneca 5 • Dicit
enim praeter quatuor genera causarum esse ideam,
distinguens inter ideam et atbtlow, ut idea sit species
divina, aUitl>:' vera forma in materia 6•
Supponamus ergo exemplarem causam esse ex
iam dictis. Et ex hoc I dicit A u g u s t in u s, in
libro Retractationum 7 , loquens de mundo in-
telligibili: • Mundum intelligibilem nuncupavit
tO
Sl EST UNA CAUSA EXEMPLARIS AUT PLURES.
einde quaeritur si est una causa exemplaris
Daut plures 12•
Quod enlm plures slnt, videtW': 1. Per hoc
quod proprio exemplari respondet proprium exern-
platum m; unde si exemplata differentia sunt in
genere vel in specie, videntur exemplaria genere
vel specie differre; sed ita est in exemplatis quod
difterunt genere vel specie; ergo et exemplaria
difterunt.
2. ltem, ideae sunt causae exemplares; sed de
illis dicit Augustin us, in libro 83 Quaestio-
num 13, quod • ideae sunt principales quaedam
formae vel n rationes rerum stabiles atque 0 in·
commutabiles, quae et ipsae tormatae non sunt,
• PV ttitJbWbva. ~ R Domlnu, Qllod CZ torr.
• p MrUU. ' V -=- • PV prtlt ' P quod.
1
Ordin., ap ..Lyran., et Lombardi, in b. 1. (PL 192,
489), ex Augu.abno, lH Gen. ad lilt., I, c. 5 (PL 34, 250).
2 Lombard., Joe. cit. (PL 192, 490).
3 Ari.•tot., Mefaph., XU, cc. 4 et 5 (II, 615•qq.).
4 Metoph., tr. 7, c. 3 (f. 96c~q.).
fi E.pist. 58 et 65, ubi refer! aententiam Platonla: ~ Quin-
que ergo causae_ sunt, ut Plato dicit: id ex quo, id a
quo, ld in quo, 1d ad quod, id propter quod •.
6 Cf. Seneca, Epbt. 58: ~Quid ail Idea id est quh1
Platoni esae videatur, audi: "Idea est eor~m, quae na-
tura fiuot, exemplar aeternum "... Quid sit boc 1 teo,,
PI at o 8 ipsam rationem sempiternam, qua fecit
Deus mundum; quam qui esse g negat, sequitur
ut dicat Deum irrationabiliter feclsse quod fecit
aut cum faceret vel antequam faceret, nescisse i.
quid faceret, si apud eum ratio faciendi non erat·
si vera erat, sicut erat, \psam v\detur p 1 at~
vocasse intelligibilem mundum •. Nee est hoc con-
trarium quod 1 dicit D ion y s ius 9 , volens ex-
cludere causam exemplarem, ut videtur, dicens:
• Ex ipso et in ipso 10 secundum causam omnium
notitiam et scientiam et substantiam praehabetk et
praeconcipit, non secundum ideam singulis 1m-
mittens, sed secundum unam causae excellentiam
omnia noscens et continens •. Loquitur enim de
idea ad simi1itudinem formae inte11igibilis quae
est in anima, quae non est idem quod essentia
ipsius animae, secundum quem modum non co-
gnoscit Deus secundum ideam 11 : hoc enim esset
per ignobilius se cognoscere; nobilius enim ha-
bere non potest nee par, quod non sit eiusdem
essentiae: hoc enim dicitur, quia 1 Filius est aequa-
lis Patri, sed est eiusdem essentiae.
CAPUT II.
quae divina intelligentia continentur, et cum ipsae
neque oriantur neque intereant, secundum eas P
tamen formari dicitur omne quod oriri et interire
potest et omne quod oritur et interit •. Hoc etiam
vult probare tali ratione: • Constat quod Deus
omnia rationabiliter condidit nee ea ratione con-
ditus est homo qua equus •, et ita de a1iis rebus.
• Ergo singula creata sunt propriis rationibus;
sed hae rationes non sunt nisi in mente Creatoris:
sacrilegium enim est opinari ut extra se quid·
quam positum intueretur, secundum quod con-
stitueret quod constituebat •. Ergo plures sunt
rationes exemplares.
3. Praeterea, ex simHitudine arguitur: non enim
secundum eamdem speciem anima efficit domum
' PVST om. " PVST om • Codd. tdon. 1 Ua PV, alii add. quod. I T om,
• T ':umpfgr, alii tx.tmptum, Item lublndf. • p om. • t. aut. P T to /lac.
attendas oportet et Platoni Imputes, non mlhl, hanc rerum
difficult.atem •.. Quid intersit quaerls? Alterum exemplar
est, alterum forma ab exemplar! sumpta et operl lmpo·
slt.a •.
1 Lib. I, c. 3 (PL 32, 589).
8 Cf. Timaeus (p. ~).
V De dlvin. nomln., c. 7, § 2 (PO 3, 870, PL 122, 1154).
IO Rom. It, 36,
u Ct. Alex. Hal., SUmma theol., 1, num. 80 et 167.
12 Cl. Alex. Ual., loc. cit., num. 176.
13
Quaest. 46, n. 2 (PL 40, 30), ubi et sequentla.
 DE CAUSA PRIMA UT CAUSA HABITUALITER DICTA.
et etf\cit navim, et ita de aliis artificiatls a In
specie. Similiter ergo erit in operlbus divlnls, ut
diversa opera divina secundum diversa fiant exem-
plada.
Ad contrarlum slo: a. Unus est mundus sen-
sibilis, et mundus sensibilis b est exemplatum;
multo ergo fortius est unum exemplar, scilicet
mundus archetypus: nam maior est unitas exem-
plaris quam exemplati ".
b. ltem, sicut supra habitum est 1, causa exem-
plaris eadem est in essentia cum causa effi-
ciente; si ergo essent multa exemplaria, oporteret
unumquodque esse idem in essentia cum causa
efficiente, et ita plura essent eadem in essentia
cum efficiente, quorum null urn esset alterum; sed
hOc non posset esse propter sui simplicitatem ;
ergo non sunt plures causae exemplares.
c. Item, perfectius est uno cognoscere multa et
similiter uno fieri mutta quam mu1tis mu\ta 2 ; ergo,
cum exemplar sit quo cognoscitur et secundum
quod fit, erit ergo perfectissimum omnino per
unum cognoscere mu1ta et secundum i\lud 1acere;
sed perfectissimum convenit Primo; ergo una est
causa exemplaris, indivisa secundum essentiam.
- Quod est concedendum.
[Ad oblecta]: I. Ad illud vero quod obi-
citur in contrarium: dicendum est quod plura-
litas in essent1a in exemplar\ non accipitur ex
UTRUM CAUSA EXEMPLARIS DICATUR RESPECTU POSSIBJLIUM.
einde quaeritur, supposita pluralitate aliquo
D modo exemplarium, utrum dicatur causa ex-
emptaris tan tum respectu eorum quae fiunt vel
t m
facta sunt, an dicatur causa exemplaris respectu
eorum quae possunt fieri, llcet nunquam fiant.
Quod non ultimo modo, vtdetur: I. Dictum
est enim quod pluralitas ex parte exemplaris est
in respectu exemplatorum ad ipsum; cum ergo
illud quod non est n in esse sub ratione praeterlti
vel praesentis vel futuri, non habeat unitatern, ergo
respectu \!!ius non poterit acdpi unitas, conse-
quenter nee pluralitas; ergo id, quod tantum potest
esse, non habet rationem exemplarem ".
2. Praeterea, multa sunt impossibilia, quae sunt
Deo possibilia, quae nunquam contingent: horum
PV mpclarls p!"U u'mplQCUIII.
• PVT art/}ltl/1. ~ P om. r. m. p ':~
!., -
•
~;:·:~so. p~ ~:a:::,f<Jri:. T af'd~ ~:. Pradmo.:.
• Cf. supra, num. 1.
2 Ct. Arlstot., Phys., II, c. 6 (II, 25.5).
19
pluralitate essentiae in exemplatis: non enim est
ibid p\uralitas in essentia. Quod tamen dicuntur
plures ldeae, hoc est propter quamdam slmi1itud~
RJ!m exemplatorum ad ipsum exemplar et quam-
dam appropriationem ad modum quo loquimur in
exemplaribus et exernplatis rerum artificialium,sed
non est omnino simile. Unde pluraliter dicuntur
ex parte~ qua respiciunt ipsa ideata, et 1 propter
hoc dicitur pluraliter, ad Hebr. 11,3: Ut ex in-
visibilibus visibilla fierent; invisibilia enim vocat
ilia exemplaria sive rationes.
2. Quod autem dicit Augustinus, in libra
83 Quaesfionum, ' non~ eadem ratione equum
condltum qua hominem •, non retorquet ad diver-
sitatem essentiae, sed ad differentiam rationis:
una enim essentia est ratio huius et illius. Habet
ergo ratio exemplaris quamdam conditionem ex
parte divin.ae essentiae, ut cum dicitur incommu-
tabilis, per se subsistens et huiusmodi. Habet
etiam aliam conditionem ex parte exemplatorum,
ut cum pluraliter dicitur: ascendimus enim a plu-
ralitate exemplatorum ad plura1itatem sic dictam.
3. Ad iII u d vera quod ultimo obicitur di-
cendum est quod non est simile in A exemplaribus
rerum artiticiatarum quae fiunt ab anima: exem-
plaria enim sunt adventitia et non eiusdem es-
sentiae 1 cum causa efficiente: quod in perfectis-
simo t agente non invenitur.
CAPUT JIJ. 11
in se nee est unitas nee pluralitas; consequenter
ergo nee respectu eorum sunt rationes exem-
plares '·
Contra: a. Si sunt possibilia, possunt duci in
actum; ducantur ergo in actum; si erg~ non ha-
berent raUonem ex.emplarem, cum nihil novum
fiat in Deo, fierent absque ratione exemplari;
ergo aliqu:a facta essent a D~ sine rati_one: quod
absurdum est, sicut habetur m Quaestione supra
dicta libri 83 Quaeslionum 3•
b. Item, cum infinita possint fieri a Deo, finitae
autem q essent, secundum iam dictum r•' ra~ones
exemplares, essent finit<~e infinitorum ra~ones ~
cuius contra.rium videtur, eo quod potentia De•
extendit se ad infinita et nihil potest fieri a Deo
sine ratione 5; ergo ratio exemplaris potentiam
'T U:.flflllatl. I T'oPmV. 0111.:_ Tp;~:dd. qu;, ~l~~~~ :·.
1 p ulzttntl~. • 1.- ptrjtctf.ulm~.
t:nmp/uru. • PVTR om. • C dltttl.
:1 Cf. supra, p. 18, nota J3. • Cf. supra, num. tO.
5 Cf. Alex. Hal., Summa thtol., I, num. t-40-142.
 INQ. 1. TRACT. 1. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 12.
20
habet ad infinita; sed finitum non habe! poten~a',"
super infinitum; ergo ratio exemplans est mf1p
nitae virtutis '·
Respondendum est quod ratio sive causa exem~
Q
plaris non est tantum respectu eorum quae pnr
ducuntur in esse, sed quae possunt produci,, lic~t
non producantur; intentio tame~ ex~mpta~ts . tn
effectu est ut ad similitudinem eJUs fiat ahqu1d;
et hoc patet per illud quod dicitur in libro 83
Quaestionum 2: • Cum ipsae ideae sive rationes
neque oriantur neque intereant, secundum eas
tamen formari dicitur quidquid oriri vel interire
potest •.
[Ad obtectaJ: 1. Ad i d vero quod obicitur
in contrarium, dicendum est quod, licet ea quae
possunt esse et non erunt, non habeant unitatem
simpliciter, nihilominus tamen b habent unita-
tem, respectu cuius potest ratio exemplaris did
pluraliter; non enim actus rationis exemplaris
12
UTRUM CAUSA EXEMPLARIS DICATUR RESPECTU MALORUM.
um iam dictum sit de ratione exemplari re-
Cspectu possibilium et impossibilium, sequitur
de ratione 1 exemplari respectu bonorum et non m
malorum, corruptibi1ium et incorrup1lbi1ium. Ra-
tione cuius introducitur quaestio de hoc quod
dicitur loan. I, 4,3: Quod factum est, in ipso vita
erat, et sine ipso factum est nihi!S. Ex iis enim
verbis peccatum, quod nihil est, si factum est ab
alio quam ab ipso, non est in ipso vita. Eorum
enim quae sunt in ipso vita est ratio exemplaris;
unde, cum non n sit ratio exemplaris malorum,
non sunt in ipso vita.
Quod autem ratio exemplarls non sit ma~
lorum 6 , patet per rationem exemplaris: a. Exem-
plar enim est ad cuius similitudinem fit vel fieri
potest ab ipso qui habet exemplar 1; sed mala
culpae nee fiunt nee fieri possunt a Deo, cuius
est ratio exemplaris; ergo malorum non est ra-
tio exemplariS 0• Unde super illud in Psalmo 8.
Quae ignorabam, interrogabant me: .. Quomod~
ars nt;scit vitium, sic ego qui sum ars omnipotentis
• PV 'Ui>OIIdw. ~ ltl. PV. Alii 0111. < R adcl. 11/.
pru poulbi/Uun ' p um J T IIWt&llll. • PV 0111.
: ~ :·· "~·v tumpltub
r;q~.
"PV PVT llllf!.
lp&o. q
• T eorwn, P Wlltnr pro arttm.
1
2 Cl. Alex. Hal., Summa thtol., 1, num. 16{1.
Quaest. 46, n. 2 (PL 40 ~)
3 Cf. Alex. Hal., toe. cit.: nu~. 168-174
: Cf. Alex. Hat., loc. di., num. t'IO.
Cf. Alex. Hal., Joe. cit., p. 2ti9a, v.
6
Cf. Alex. Hal., loc. ell., num. 176.
dependet a re cxernplata, slvc sit actu slve t in
potentia et non in actu.- Si vero dicatur quod
scientia divina est rerum existentium, ut eorum
quae sunt vel fuerunt vel erunt, et ita non posslbi-
lium tantum d, et per consequens ratio exempla-
ris non sit illorum: respondendum quod
slcut t res se habent ad esse, ita ad veritatem et
sic ad scientiam: unde omnium, slve actualium
sive possibilium, est divina scientia 3 i unde et
ratio exemplaris similiter, bonorum scilicet /4,
2. Ad id vera~' quod obicitur secunda de
impossibilibus quae tam en sunt Deo possibilia: di-
cendum similiter quod ratio exemplaris non respi-
cit" possibilitatem vel impossibilitatem naturae
inferioris, sed ratio exemplaris est eorum quae
sunt possibilia Deo; non au tern est 1 exemplaris
quod fieri debeant nisi sint huiusmodi quae k
congruat Heri; impossibiliurn autem Deo non est
ratio exemplaris.
CAPUT IV.
Dei 9 •, et loquitur Christus. Ergo malum non est
in arte summa; ergo nee in ratione exemplari.
b. Item, in libro De /ibero arbitrio, II libro IO:
« Quidquid formae cuiuspiam rei deficientis re-
manet, ex ilia forma est quae nescit deficere
motusque ipsos P rerum deficientlum vel perfi-
cientium excedere numerorum suorum leges non
sinit q •. Cum ergo ma1um, in quantum hu,us-
modi, formam non habeat, licet aliquid formae
subsit, non habet' formam exemplarem in Oeo
nee est ex ipsa 3, licet forma, quae subest ma-
litiae quoad hoc quod est 1, habeat formam exem-
plarem et situ ab ea.
e. Item v, in III De libero arbitrio 11 : '"Natu-
rae x, in quantum sunt, a Deo sunt; in quantum
autem vitiosae, ab eius, qua factae sunt, arte
recedunt. ln tantum autem recte vituperantur, in
quantum earum ' vituperator artem, qua factae
sunt naturae z, vide1: et hoc in eis vituperet quod
ibi non videt •. Ergo malorum sive vitiorum, in
quantum huiusmodi, non est ars summa sive ra-
tio exemplaris.
z
• d PSTC aclcl. rupondtndum, q11ocl VRLZ up., VRZ up. ttl am tt; lmpou/bl/lum
Zprulplt.
• om./.'· n. h.
1
P tnlm pro a.~. • ST quo. 1 S u.
• T /p1o; VZ corr. tx In ob.
.. R up.
• Tom.
"1' om.
"C add. quod.
• PVR nu; S utr&llll pro tt.
1 Ct. supra. p. 18, nola 6.
8 Psalm. 34, II.
• 11 Olo~sa lllttrl., ap. Lyran.; ct. Lombard., In h. I.
(Pl. 191, 351).
1
° Cap. 17, n. 46 (PL 32, 126~sq.).
11 Cap. 15, n. 42 (PL 32, 1291 sq.).
 DE CAUSA PRIMA UT CAUSA HABITUALITER DICTA.
Contra: I. Omnia sciuntur a Deo) slve bona
sive mala: quod enJm incognitum est. iuste punire
non potest; punit autem iuste peccata; ergo prae-
cognita sunt; ergo sunt in 11 scientia efus: sed
scientia eius ll idem est quod ars summa sive ratio
exemplaris; ergo sunt in ipsa ratione exemplar!.
2. Jtem, Anselmus, inMonologion 1 : •Summo
Spiritui • dicere • nihil aliud est quam cogitando
intueri •; sed cogitando intuentur mala ab ipso;
ergo ab ipso dicuntur; sed quae dicuntur ab ipso,
sunt in ratione exemp1ari sive in arte; ergo mala
sunt in ratione exemplari.
Respondendum est c quod secundum quod
ea d dicuntur esse in arte vel in ratione exemplari
quae fiunt e ab ea vel secundum earn, mala non
sunt in arte vel in ratione exemplarlf, in quantum
huiusmodi, nlhilominus tamen sunt in ipsa scientla.
Scientia enim secundum mod urn scientiae ad ptura
se extendlt quam ars; ars enim est, secundum
quod huiusmodi, pdndpium faciendi et cogitandi
quae sunt facienda, scientla vero est principium
cogitandi et .£ ipsas species rerum et privationes,
privationes autem fn hoc quod non lnveniuntur
species. Unde D ion y s ius, in libro De divinis
QUID SIT ESSE VITAM IN IPSO.
atione huius quaeritur quid sit esse vitam in
R ipso Haec enim videntur converti habere
5,
1
rationem exemplarem • et esse vitam in ipso '.
1. Cum enim 1 vivere' dicatur multipliciter, se-
cundum vegetationem k, secundum sensum, secun~
dum intellectum, secundum motum, secundum
quam similitudinem dicantur res vivere vel habere
vitam in ipso? Non enim ad similitudinem eius vi~
tae quae est secundum vegetatlonem, cum haec
vita sit tantum rei 1 materialls et corporaliSi nee
secundum similitudinem illius vitae quae dicitur
secundum sensum, cum ilia vita non vivant nisi
corpora et formae quae a corporibus non sep~~
rantur · nee vitam videtur dicl secundum earn s1~
militudinem quae est secundum intellectum: si
enim hoc esset, cum mala etiam intelligantur et
• s Qm.; V insanl, pr<l '· 1.. • L <1m. I. •· t.
• T ~UIIt. I RLZ txemptatf. 'R <~m. a z add. lntul. '!'RLcz d"l;.nl•r. •
, PVST ru. ,.. z om. ~ LZ om., In 'f nt add; lnttrl.
• S om., 111 V e1t 1dd. lnlerl.; P lcltlllle pro 'tvt.
1 Cap. 63 (PL 158, 208). l1M)
2 !n dlvln. namin., c. 1, § 2 (PO 3, 870, Pl. 122, st:
Apud Scotum Erlugenam superacrlptlo capltull haec e ·
• Dt sapitnlia, JnltlltciU, ratione, verltate, fide • .!:~
122, 11~2). J Cf. Alex. Hal., Summa lheol., I, nurn. ·
21
nominlbus, cap. 7, De sapientia, inte/lectu et ve-
rltatt 2 : • Secundum unam causae continentiam
omnia sciens et continens, sicut lumen per se-
metipsum praeacciplt tenebrarum visionem, non
aliunde videns tenebras quam a lumine •.
[Ad obteota]: t. Ad obleclum autem re-
spondendum 11 quod licet idem sit scientia et ars
divina in essentia, communi us tamen dicitur sc·1ef1..
tia quam ars. Unde Ucet scientla divina extendat
se ad bona et 1 mala, ars tarnen ve1 ratio exem-
plaris, quae est ratio faciendi~ determinat bona,
non quod ars vel habens artem non cognoscat
mala ut vitet vel puniat, sed non ut faciat; quoad
rationem au tern cogniHonis convenit cum scientia.
2. Ad sec undo obiectum dicendum 3 est quod
• dicere' - prout pertinet ad creaturas, cum dici-
tur ":Dixit, et facta sunt- non habet in ratione
sua tan tum hoc, scilicet • cogitando intueri •, sed
manifestare id quod est in arte vel ratione exem-
plar!: et ideo Jicet mala intelligantur vel cogitando
insplciantur a Summa Spiritu, non tamen dicuntur,
quia non sunt ad manifestandum sive non mani-
festant id quod est in summa arte sive in ratione
exemplari.
CAPUT V. 18
habeant esse ln 11 tntellectu et vitam ln mente
1 peccantis, diceretur malum in ipso vita; quod
cum non slt, non dtcetur 11 vivere secundum Ulam
similitudinem.
2. Item, triplex est P actus: esse, intelligere et viM
vere6 · vivere vero addlt super intelUgere et super'
esse;' quid ergo dicitur r amplius, cum ~i~itur
• omnia in ipso vita sunt ', ultra hoc quod dJcJtur:
• omnia sunt in ipso' vel 1 in' intellectu' ipsius,
sive quae differentia designatur? . .
3. Item, cum dicitur quod res habent VItam m
Primo et quaedam res habeant vitam in suo ge-
nere, numquid magis dicuntur vivere, cum ha-
bent t vitam in suo genere, quam cum habent
vitamin Primo?- Quod• habeant plus d.e
vita in suo genere, videtur:. Eo q_uod ~n
suo genere • proprio habent esse SlmpUcJter, tn
, T om S om. t~t el up. llllod.
0111
• P td q•lld, 7: till qu pro II· :·; V ; 1:::;.
R ·• • VC Qlll atlttm. p #it In pt<~ ,tt. '
Z add. {Jt/.. p ~~*P,
r T oaa.. • PV olll., V qiiH pro qllid.
111
p o .
• V QUI z add. Qllttlll. • R om. rfdttr.r ... ttlflrt.
P om. ll '
<& Psalm. 32, 9.
5 Ct. Alex. Hal., loc. cit., p. 259&, V: S. Bonav.,
Stnt., d. 36, a. 2, q. I (1, 623 sqq.) .
1
II Cf. P$eudo-Dionys., Ot divin. nomm., c. 4, § 34
(PO 3, 734, PL 122. 1146).
22 INQ. I, TRACT. I. SECT, I. QUAEST. II. TIT. I, - 13.
Deo esse secundum quid; esse enim in causa est
esse secundum quid; ergo res, prout sunt in suo
genere, plus habent vitae quam cum sunt a fin]
ipso.- Contra: Dicit Augustin us,
annem t: • Omnia, antequam fierent et cum facta
sunt et cum variantur, sunt in ipso, non in eo
quod sunt in se ipsis, sed secundum immutabil.em
rationem; cum autem sint in ipso secundum Jm-
mutabilem rationem, magis sunt vita in ipso quam
in se ipsis •. Item, An s e I m u s 2 :
tum est, sive vivat sive non vivat aut quocumque
modo in se sit, in ipso est vita et veritas •. Sicut
ergo ad scientiam divinam nihil tacit, sive ~es
sint sive non sint b, ita nihil ad hoc quod smt
vita in ipso, sive sint sive t non sint.
4. Item, omnia dicuntur esse d in ipso vita; sed
quidquid est in Deo non est nisi Deus 3 ; et quod
dicitur t quod sunt vita, hoc non tollit illud quod
sint Deus; ergo omnia, quae sunt in ipso vita,
sunt ipse; sed omnia sunt in ipso vita; ergo
omnia sunt quod ipse; sed ex hoc sequeretur
quod omnia sunt unum.
5. Item, omnia sunt in ipso vita; aut ergo hoc 1
dicitur, quia sunt in eius essentia aut hoc dicitur
ratione potentiae vel sapientiae vel bonitatis. Ra-
tione essentiae non videtur: esse enim in essentia
hoc est esse ipsam essentiam, hoc autem est esse
idem quod ipse. - Si vero ratione potentiae: sed
ratione potentiae dicuntur subesse omnia, tam
bona quam mala; ergo non dicuntur esse in ipso
vita ratione potentiae. ~ Praeterea, in Verbo dicun-
tur esse vita; ergo ratione sapientiae, cum sapien-
tia approprietur Verba. Quod autem non ratione
sapientiae, videtur: nam sa pi entia Dei non respicit
facta tantum ab ipso, sed quaecumque fieri pos-
sunt ab aliquo; ergo non dicitur ratione sapientiae.
- Nee ratione voluntatis: voluntas enim respicit
ea quae fiunt; quae au tern possunt fieri, etsi nun-
quam fiant, in ipso vita sunt; ergo non dicuntur
esse in ipso vita ratione voluntatis.
6. item, si omnia sunt in ipso vita, secundum
quod sunt' in ipso vita aut sunt unum aut h
multa. Si sunt unum, non aliud unum quam' ipse;
ergo omnia sunt idem quod ipse. Si omnia sunt
multa secundum quod sunt vita in ipso, non alia
multa quam in suo genere; er~o prout multa sunt
in genere suo, sunt in ipso vita. - Contra: In
~e .ipsis ~unt corruptibiliter entia; sed prout sunt
m lpso vtta, sunt incommutabiliter entia; ergo non
prout multa sunt in suo genere, sunt in ipso vita.
1 p :!. o.lll. ~ S om• .r. R • .r. < V om.
4
~ l :;u:~n. ~p
• PVT lpfa.
6 0
:,;,.
• PVST 0111.
~ ';;':,, 0 <I~ ;~·:~odu,untur... .runt.
'PVSLT add. ~.rl.
1 Cf. tract. I, nn. Hi et 17 (PL 35, 1337).
2 Mono!., c. 35 (PL 158, 189).
Solutio: 1. Ad iam dicta respondendum est quod,
cum dicitur • omnia sunt vita in ipso', redupli-
catio facienda est huius determinationis 1 in ipso •,
Super lo· uta sic dicatur 'omnia in ipso sunt vita in ipso'.
Si vero quaeratur secundum quam similitudinem
vitae: dicendum est b quod vel secundum excel-
lentiorem modum quam sint modi iam supradicti
vel aptabitur ille modus, qui est ' vivere secundum
intellectum.: et motum ', ut dicantur illa esse vita
• Quidquid fac- quae sunt ad mod urn intelligentiae practicae recte
se habentis, antequam producantur in actum: bona
enim sunt d in intellectu practico et habent quam-
dam vitam ibi antequam exeant in actum, excel-
lentius autem Ionge in ipsa intelligentia divina.
- Nee est simile quod obicitur de malis quae
vivunt in~ intellectu practico ipsius peccatoris:
hoc enim 'vivere' non proprie dicitur, sed sicut
dicitur 4 del peccatoribus quod vivunt in morte,
quibus scilicet mars non deficitK; sed hoc 'vi-
vere • importat esse incorruptibile h in ipsa mente
agentis, uta quo secundum 1 similitudinem possit
aliud procedere k. Quia ergo intelligentia practica
recte 1 disposita habet de utroque, scilicet de in-
tellectu et motu, ideo m per quamdam similitudinem
dici potest respectu eorum quae vivunt in n in-
tellectu practico.
2. Ad secundum dicendum 0 quod 'vivere',
prout dicitur ' omnia in ipso sunt vita ', differt
secundum rationem ab eo quod est 1 esse P in
ipso' et 'esse in q intellectu ipsius '. Nam 'esse
in ipso ', hoc respicit ad potentiam; ' esse in intel-
lectu ',ad scientiam sive sapientiam; 'esse vero in
ipso' vita • sive 1 vivere •, ad scientiam beneplaciti,
quae superaddit bonitatem respectu cognition is:
unde dicit esse$ in intellectu practico.
3. Ad tertium dicendum t quod non dicun-
tur magis vita ea quae habent vitam in Primo
et in suo genere quam ea quae habent solum
vitam in Primo, si dicantur 11 pluribus de causis
vivere. Cum enim dicitur Act. 17,28: In ipso vi-
vimus, movemur et sumus, vita dicitur secundum
aliam rationem quam cum dicitur 1 omnia sunt in
ipso vita'. Cum enim dicitur 1 In ipso vivimus ',
ponitur conservatio vitae iam existentis; cum au-
tern dicitur 'In ipso erant' vita •, notatur immuta-
bilitas scientiae beneplaciti: et haec praecedit res,
ilia sequitur. Pluribus ergo rationibus possunt
dici vivere, sed non magis. quia non est ponere
excellentiorem vitam ilia quae x Deus est vel secun-
dum quod sunt in illo .\1 vita.- Nee est contrarium
Ill. ST, a!IL om • ST adl.:ltur. I PVT add. quod; p om, elu.r. , T om. ~ Z add. IURI.
• S oro. IZ. a.
~ p • PSLT add. ut; V quod t.rl pro quQd.
'l>\1 dt}ull.
"Com.
PV ~ Jn.:orporaf~.
1 T ptr.
~ z om., 111 C nt add. Inter!.
V a.:ld, ud; ST &td pro 11. • l. trat. z p quiCI, V qua. ~ PVST lila, quod C .:orr.
3 Ct. Alan., Thtol. reg., reg. 9 (PL 210, 628).
4 Ct. Apoc. 3, 1.
 DE CAUSA PRIMA UT CAUSA HABITUALITER DICTA.
quod in se ipsis habent esse simpliciter: hoc
enim esse simpliciter non est nlsi quantum ad
ipsas res in se ipsis, non quod sit nobilius esse
in proprio genere quam esse causae quo sunt
causata a in ipsa causa.
4. Ad quartum dicendum quod 1
esse in
Deo ' dicitur b dupliciter. Uno modo dicuntur esse
in Deo quae sunt idem secundum essentiam, ut
potentia, sapientia, bonitas, quae sunt idem quod
essentia Dei: et hoc modo quidquid est in Deo
est Deus. Alia modo dicuntur c esse in Deo, slcut
in causa: et secundum hoc dicuntur creata esse in
ipso, et sic dicuntur esse d vita in ipso. Per hunc
modum non omnia quae sunt in ipso, secundum
se ipsa accepta, sunt~ quod ipse, sed In quantum
sunt in ipso/, hoc est rationes exemplares ipso-
rum sunt idem quod ipse; unde homo, cum sit in
Deo vita, secundum quod homo non est Deus, et
ita de allis causatis. Cum ergo dicitur quod omnia
in ipso sunt vita in ipso '• non aUud est quam
si dicatur ' rationes exemp1ares sunt in ipso',
secundum quas est sk h dicta vita creatorum.
5. Ad quintum dicendum 1 quod, cum om-
nia dicuntur in ipso vita, hoc est ratione sapien-
tiae sive sclenUae benepladti, quae est in intel-
lectu practico, in qua vivunt aeternaliter creata k
tum ratione scientiae, tum ratione beneptactti.
- Ad i I J u d vero quod videtur in 1 contrarium
MEMBRUM Ill.
De causa flnall.
~onsequenter est quaestio de causa finali;
~circa quam quaerendum est:
Primo, utrum sit una causa finalis prima rz;
CAPUT f.
UTRUM SIT UNA CAUSA FINALIS PRIMA'·
d prlmum slo: a. finis et bonum idem~.: quo~
A enim x quaeritur, propter bonum quaer~tur i Sl
ergo esset infinitum in causis finalibus~ non per-
veniretur ad bonum quod ultimo quaentur; ergo
trustra esset intentio quaerentis i no~ ergo ~st
infinitum in causis tinalibus, sed est ahqua, tutus
gratia aliae quaeruntur.
• PTCZ crt~lla, ST rum p1o lA.
p lla/11 pro non, quod VLZ corr.
• p lmmutabllt. I' P 0111. f. p.
• sRLCZ hdbrwd.
1 Cap. 34 (PL 158, 189). 3 Cr. s~prll, num. 10.1
1- Ct S. Bonav., 11 SenJ., d. 1, P· 2, a. 2, q. 1 (U,4asqq.).
23
esse de Ipsa saplentla vel sclentla per se, qua
cognoscuntur bona et mala: dlcendum quod scien-
tia benep1acitl respfcit tantum bona; ex alia parte,
licet beneplacitum sit sufficiens causa existentfae
rerum, et Ita respiciat tantum res existentes, ni-
hUominus ea quae possunt esse, dicuntur vita in
ipso: beneplacltum enim aeternum est et resplcit
non tantum ea quae sunt, sed ea quae possunt
esse et erunti unde quoad hoc vitam habent"' in
scienHa beneplac.lti.
6. Ad sex tum dlcendum quod, cum dicitur
• omnia In ipso sunt vita •, nee dicendum est sim-
pliciter quod omnia sunt unum" in ips~ vel quo.d
omnia sunt multa in Ipso, sed si fieret redupU-
catio, ut dlceretur 'omnia in Ipso sunt unum in
ipso', vera esset. Unde An s e I m us, in Mono-
log/on 1 : • In se lpsls sunt essentia mutabilis se-
cundum lmmutabllem o ratlonem creata, In ipso
vera sunt ipsa prima essentia et prima P existendi
verltas •. Non tamen concedendum est ' quod
omnia sint unum vel descendendo, ut dicatur
' aslnus vel leo es' aslnus vel leo in Deo vel
idem etiam cum homine in Deo •. A1lter enim fit
sermo sub ( genera\i ratione et sub speciali. Ptur
ralita~ ergo' ex parte c.reaturarum prohlbet di~
c.ere unitatem, unitas vero omnimoda, quae est
in Deo, prohibet dicere 1 pluralitatem, sed media
via incedendum est, sicut tam dietum est 2•
secunda, utrum sit idem quod essentia • prima,
scilicet Deus;
tertia, utrum omnia appetant hanc (atfonem
causae finalis.
14
b. Praeterea, cum finis et' bonum si~t ide~,
ultimus finis erit summum bonum; sed Jmpossl-
bite est esse duo summe bona: nam u~um au~
haberet omne quad aliud, et tunc non dJfferrent'
aut si non haberetz, aliquid bonl haberet un~m
quod non alterum, et ita non esset summu~; nn-
possibile est ergo duo esse summe bona • ergo
4 Ct. Ar\stot., Ethica ad NtcoltiDCh., I, c. 2 (II, l).
s Cf. supra, num. 4.
 INQ, 1. TRACT. 1. SECT. I, QUAEST. II. TIT, I. - 15.
24
et duos esse omnino a ultimos fines, quorum unum
est praeter alterum.
c. Praeterea, quidquid sit b in aliis causis,
fntentio finis et infiniti opponuntur; si ergo est
causa finalis, tollitur infinitum; ergo necesse est
unam solam esse ultimam ad quam est pervenire.
d. Item, quicumque discrete agit, non tacit id
quod tacit per intellectum nisi quia intendit t ali-
quem finem: si enim praeter fin em ageret, stultus
diceretur.
e. Item, null us ponit sibi duos fines ex aequo:
si enirn poneret, inordinata esset actio eius; necesse
est ergo agentem per intellectum ponere sibi
unum finem actionis. Si autem ille finis propter
aliud quaeritur et illud propter aliud, nunquam
quiescet a intentio; sed quiescit intentio eius qui
bene disponitur; ergo necesse est esse ultimum
finem; erit ergo una sola final is causa ultima.
In contra.rtum sic obicitur: 1. finis est e ra-
tio eius quod est ad finem 1 ; sed • non eadem
ratione•, sicut dicit Augustinus, in libra 83
Quaestionum 2 , • conditus est homo et equus •, et
loquitur de ultimis rationibus, et ita de ultimis
finibus; ergo diversorum causatorum t diversi
sunt fines.
2. Item, finis determinat formam rei et ea quae
ordinata sunt ad illam 3• Si ergo esset unus finis
ultimus duorum differentium, unde veniret diffe-
rentia? cum forma responderet fini, et ita cum e
indifferens esset finis, indifferens esset h forma;
posita ergo indifferentia finis, ponitur 1 indiffe-
rentia tormarum; ergo et eorum quae sunt propter
formas; ergo res erunt indifferentes; sed necesse
est esse rerum difterentiam; ergo necesse est esse
differentiarn finium.
16
UTRUM 1STA CAUSA FINALlS SIT IDEM QUOD ESSENTIA DIVJNA.
Sequitur dicere utrum ista causa finalis sit idem
quod essentia divina 1•
Quod non, vid.etur: l. Actio enim t et motus
dicuntur esse propter id quod non habetur; sed
sunt propter finem; ergo finis non habetur ab
ag~nte et movente 11 ; sed divina essentia agit; ergo
agLt propter 1inem non habitum; sed sive sit
non habitus a se sive ab alia re, erit differens ab
~ S (torr,) ln. • TR fit • PV t~ndlt ad
'Ita PV, all! PUflftU.r. l lla PV, alii um. /. /.
• PV coll/6U~<r • P om. • T 0111., p 0111. ru.
1 Cf, Ari&tot., Metaph., I (leclio brev.), c. 2 (II, 487).
z Quae&t. 46, n. 2 (PL 40, 30).
3 Cf. Altx. Hal., Summa t~ol., I, p. 163b, Respondeo.
' C.ap. 4, § 10 (PO 3, 706, PL 122, 1134).
[Solutio]: Ad quod respondendum quod una est
causa final1s ultima omnium, de qua dicit D 1o 11 y-
s ius, in libro k, De divinis nominihus 4 : • Omnia
quaecumque sunt et fiunt, propter pulcrum et
bonum sunt et fiunt et 1 ad ipsum omnia inspi·
ciunt et ab ipso moventur et contlnentur et ipslus
I gratia '"'· Et alibi 5 : • Pu1crum et bonum secundum
omnem causam cuncta desiderant et non est ali-
quid m existentium quod non partlcipet pulcro et
bono; etiarn non-existens participat pulcro et bono:
tunc enim et" ipsum bonum et pulcrum est, quando
in Deum secundum omnium ablationem substan·
tialiter laudatur '"'·
[Ad obtocta]: !. Ad i d au tern quod, obititur
in contrarium prim o: dicendum est quod licet
diversae rationes proximae sint equi et hominis 0 ,
nihilominus tamen una est ultima ratio, quae a
fine omnium accipitur, et secundum bane acci-
pitur unitas in universo. Erunt ergo rationes pri·
mae secundum ilium modum secundum quem lo-
quitur in illo libra - loquitur enim de rationibus
formalibus - nihilominus tamen rationes, quae
sunt in rebus, ordinabuntur ad ultimum finem.
2. Ad a I i u d dicendum est P quod, licet finis
ultimus sit unus, non propter hoc erit indifferentia
rerum, sed ex differentibus rebus unitas universi
colligetur q. Sicut enim ad unum punctum, qui
est centrum ', omnes lineae rectae ductae ad cir~
cumferentiam ex omni parte terminantur 6, sic et'
per quamdam similitudinern omnia, quae sunt in
universo, tendunt ad unum finem, et ille dicitur
finis finium. Secundum autem hunc finem non ac-
cipitur differentia rerum, sed secundum fines pro-
prios, penes quos differentia formarum determi-
natur.
CAPUT II.
ipso agente; ergo non erit causa final is eadem
cum essentia agentis.
2. Item, in aliis agentibus sic est quod illud
propter quod agit, non est idem cum essentia
agentts, ut domificator agit propter protectionem
ab imbribus et caumatibus; ergo in primo ~ agente
sic erit: nihil enim quaerit se ipsum; sed fints
quaeritur; ergo non est idem cum essentia agen~
tis primi.
• VRZ qlll~"/1. • Z add. ll/litr«i. IT crulorum. z• Cal·""· • P om./. l. ~-
' Tom. proptu .. tt. ., ST a/fud. • Z om. o PV lwmlnu. I' PV om.
1
lhl PV, &Ui om. .. P om. non ... lllo~tlllr. "c lp&D.
~ Loc. cit., c. 4, § 7 (PG 3, 703, PL 122, 1132).
6 Cfr. Pseu.do-Dionys., \oc. cit., c. 5, § 6 (PO J, 822,
PL 122, 1149).
1 Ct. supra, num. 6~7.
 D£ CAUSA P~IMA UT CAUSA HABITUALITE~ DICTA.
Contra a: a. D ion Y5 Ius, in Ubro Dt divlnls
nom~nibu! : .c Omnia ad se i~sam b~nitas con-
1
verflt, e! pnnceps . c.on~reg~trlx est d1spersorum
ut princ1p~lis et umf~ca .deltas, et omnia ipsam
ut princlp1Um, ut conhnentlam, utfinem appetunt ~.
Ergo unifica d deitas est ilia bonltas quae est
omnium finis.
l!. Item, Prim urn est t perfectissimum agensj ergo
non agit propter aliquid extra se: st enim ageret
sic, deesset ei a liquid; ergo non esset perfectis--
simum; agit ergo propter se ipsum, et hoc est
quod dicitur Prov. J6, 4: Universa propter semet~
ipsam operatas est Dominus, impium quoque ad
diem malum; et de homine, qui est principalis
creatura, dicitur Jsal. 43,7: Omneml, qui lnvocat
nomen meum, in gloriam meam creavi eum,
mavi eum et g feci eum.
c. Item, Marc. 10,18: Nemo bonus nisih Deus;
et bonum et finis idem 2 ; ergo ipse est princl-
paBs finis.
ISolutlo): Ad quod' respondendum quod ipse
est causa finalis, sicut ostensum est 3•
lAd obleota]: 1. Ad obiectum vero in contra~
rium dkendum est k quod agere propter finem di-
citur dupliciter: vet qul est perfectio agentis, slcut
UTRUM OMNIA APPETANT HANC ~ATIONEM CAUSAE FINALIS.
equitur dicere utrum omnia appetant in sua
S actione hunc q finem 1 •
Quod non, videtur: 1. Finis enim iste consti...
tuitur perfectio rationalis creaturae: beatitude
enim et finis iste idem 8 • Si ergo beatitudo non
est finis cuiuslibet creaturae et beatitudo et bo-
num summum sunt r idem, non ergo omnia ap-
petunt hunc finem.
2. Praeterea, appetitus naturalis plantae est ut
salvetur esse plantae, et ita de aliis rebus nat~rall­
bus; ergo non tendit ad obtinendum hunc fmem.
3. Item, sicut dicit B o e t hi us, De conso~a~
tione 9: • Bonum et unum idem in substant~a,
lapis vero partium suarum appet\: ~nitatem, et tt~
de aliis cornpositis, et hoc sibi sufftctt ... Ergo ~on
appetunt hunc finem, cum iste finis sit ultenor.
--T-,-.-,.-11-,,-,-,-.-,-,~-.--:,~,::..-:R: :LZ.
•z add. dldt. 6 PVT om. • Ita R,alll ~J:(fl~a;
A p add. solu. 'PV Et ad hoc, ST ad hot pt PV. !id sal\t. STRL tpsafll PfO tpso.
wbln<lt, p add. 11011. "'PV (ron.) rl non. z'
t.Z 1, ; tit /fit/a pro/. /. d. t.; S om.'· · ·
add. lnltrl. ' ltll PV, aU\ ptrfttlttuf. ~ RL Olll.
1 Cap. 4, § 4 (PO 3, 699, Pl 122, 1131).
a Cf. Arlstot. EJhlca ad Nlcomach., I, c. 2 {I • 1).
3 Cf. supra, ~um. t2. 4 Cf. supra, n. 2·
~ De dlvin. nomin., c. 5, § 10 (PO 3, 707•11 p;o~~· !:~:
ubi et sequens.
1 Cl. Alex. Hal., Summa lhtol., I, pum. tO&.
25
1 dictum est de domlflcatore ", et sic non agit prop--
ter allud a se; vel qui est perfectio eius quod agi-
tur vel in quo agitur, et secundum hoc agit Deus
propter non habitum ab t eo quod agitur vel in
quo agltur. - Si vera obiciatur quod si Deus
ageret propter se, ageret semper, et ita aeterna-
Ufer: dleendum est quod'" nisi generare vel spi-
rare vel lntelligere dlcantur agere, et conslmilia
quae ab aeterno sunt, non semper egtt, dicendo n
'semper aeternitatis ·,semper tamen o egit, dicendo
'semper temporis •: et cum agit, non agit ut sibi
aliquid acquirat, 1\cet in hoc sua bonitas mani~
festetur, sed propter finem qui acquiritur crea-
turae; Hie tamen finis est propter summum finem.
Unde Dionysius5: clpse omnium causa, per
for~ bonitatis excellentiam omnia amat, omnia tacit,
omnia continet, omnia convertit •· Et iterum: • Est
omnium prlncipium et finis, superpl'indpa1e et su-
perfinale, quia ex ipso et per ipsum et in ipso
omnfaP, ut ait sacer sermo 11 •.
2. Ad ld vero quod obicitur sec undo, di-
cendum quod non est simile in creaturls agen~
tibus et in ipso Creatore: creatura enim agens agit
propter aliquam imperfection em sui vel alterius
creaturae, Creatoris vera nulla est imperfectio.
CAPUT Ill. 16
4. Praeterea, completo numero electorum, cum
erit resurrectio, de:tinent haec esse, et ita non
perficeretur I eorum appetitus sl hunc Hnem ap-
peterent; perficitur autem vel perficietur; non ergo
iste est 11. fir.is quem omnia appetunt.
Contra: a. Dionysius, in Ubro De divinis no-
minibus tO: .. Bonum est quod desideratur ab omni-
bus•, et Phi1osophusll: •Bonu~ _est q~~
omnia optant •i sed non est bonum nlSl ~rticl­
patione sumrnt boni, slcut dicit ~u.gus,~~nus,
in libro De civitate Dei 12 et De Trcn.~t~~e ' ergo
appetuus creaturae non terminator mst tn su~~o
bono . sed iste est finis iam dictus; ergo finis
iam dictus est, quem omnia appetunt.
[Solutio]: 1. Ad quod respond~ndum quod
duplex est appetltus: unus ex cognation_e praeha-
bita naturaliter vel ex :c acquisitione save dono,
Iolli vMjfta. '?~: Ro':"vt.~ 0:0~ ~~:
u:
4 PVZ o#l. 1 p vtl, • R add. Inter!~ 11011 ~ PVST ~ •. , py olD., Ia Teat
~ S htJ; i
~ R 0111 Ia Tnt add. lnltd.
·•
lc h 1 t 7 et X, c. 6
& Cf. Arlstut., Etltica ad N om~~ ·(pL
~ 772 et 774).
I (II 6 et 12.1). 9 Lib. Ill, pr. •
io Cap 4 § 4 (PO 3, 699, PL 122, 1131).
II Arl~tol., Ethica ad Ntcomach., 1, c. 1 (11, 1).
1 12 Ct. lib. Xl, ct. 22-23 (PL 41 • ~sqq.).
'' Llbru vm, c. 3, nn. 4 et 5 (PL 42, 949sq.).
 26 INQ. 1. TR:ACT. I. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 17.
et secundum hunc modum non omnia appetunt
summum bonum vel fin em istum: non enim omnia
habent appetitum intellectualem, et secundum hoc
quae habent appetitum huiusmodi, appetunt na-
turaliter beatitudinem, secundum quod bonum et
beatitudo sunt idem. Alio vero modo sumend? a
appetitum naturalem omnia appetunt bon urn, non
in b determinata ratione beatitudinis, sed in ge-
nerali ratione quae est secundum quod bonum
summum ( omnia conservat et terminat.
2. Ad id vero quod secunda obicitur di-
cendum est d quod plantae et aliae creaturae cor-
ruptibiles, cum r appetunt continuationem sui esse
-quia continuatio sui esse est a summa bono,
quod est in eis essentialiter et potentialiter et
praesentialiter 1 - quoad hoc appetunt natura-
liter summum bonum.
De causa efflclente.
~rdine consequenti dicendum est de causa ef-
~ ficiente.
Omissa vera Quaestione utrum sint p\ures cau-
sae efficientes rerum, eo quod ipsa satis datur in-
telligi ex praernissa Quaestione de pluralitate
principiorum 2 - et dicit etiam Phi I o sop h us 3 :
• Qui taciunt causas multas, destruunt naturam
17
UTRUM TANTUM SIT CAUSA EFFICIENS ESSE ET NON IPSIUS NON-ESSE.
Adcereprlmum sic: 1. • Natura est bani
0
et salvare, mali autem corrumpere et
4
destruere •- unde Dionysius, in libroP De
divinis nominibus: • Non est ignis infrigidare q
neque bani non-bonum producere • - sed prima
causa efficiens est summum bonum; ergo non est
eius corrumpere et destruere bonum; sed • esse,
in quantum esse', bonum est 5 •; ergo eius non
est destruere esse.
2. Item, Augustin us, in libro 83 Quaestio-
num 6 : • Ad quem non-esse non • pertinet non
est causa deficiendi •; sed prima causa efficiens
" SRLC lamtndl. • T •t.P om. < R om
• SZ o.lll. 1
PV habl-at. • PV a11t. • P ~tl,
' P om. " Ita PV, alii om. • S tlallll'a/ta.
1
Cf. Alex. Hal., Summa thtol., 1, num. 46-49,
2 Cf. supra, num. 8-6.
3 Ari&tot., Phys., I, c. 6 (II, 25:i).
4 Cf. Arlstot., De genu. e/ corrupt., 11, c. 10 (II, 464),
Pseudo-Dlonyll., lk dMn. nomln., c. 4, § 19 (PO 3
715, PL 122, 1138), ubi et sequens. ' ubi etlam infra sequens exemplum de sole accedente et
3. Ad tertI o obiectum dicendum est I simi-
liter de unitate quam appetunt res compositae:
in hac enim unitate est summa unitas, et ita
summa bonitas, sine qua nee est nee esse posset,
et ideo earn naturaliter desiderat.
4. Ad u It i m o obiectum dicendum est 1 quod
est finis quidam corruptibilium creaturarum se-
cundum quod sunt propter hominem, et ilia fine
evacuato congruit non ulterius permanere, et hie
est supplementum necessitatis humanae: et isle
est h ali us finis ab illo quem naturaliter intendtt
unaquaeque res secundum suam Speciem. Non
ergo mirum est si non perveniant secundum finem
istum vel ilium ad 1 beatitudinem, quae determi-
nata est finis homini et k intellectuaH creaturae,
cum non habeant 1 immortalitatem cognitivae et
motivae potentiae, secundum quam possint ea frui.
MEMBRUM IV.
bani ct non percipiunt •, - transeundum est ad
ill am Quaestioncm de causa efficiente:
Utrum tantum sit causa efficiens esse et non
ipsius non-esse, utpote ipsius esse destructiva;
deinde, utrum sit voluntate an m necessitate
causa efficiens;
tertia, utrum per se sit causa an ,. aliquo ad-
iuncto.
CAPUT I.
produ~ est 1 sum me ens; ergo non est causa deficiendi;
ergo nee causa u destruendi.
3. Item, idem similiter se habens semper natum
est facere idem 1 ; sed prim urn efficiens est semper
similiter se habens; ergo facit idem; non ergo tacit
esse et non-esse: si enlm dissimiliter se haberet,
sicut sol in accedendo et recedendo, accedendo
produceret res, recedendo corrumperet vel de-
strueret; sed nee accedit nee recedit, quantum est
de se; ergo non est causa destructiva rerum.
4. Item, sol is materialis v est inducere lumen,
tenebrae vera inducuntur per oppositionem terrae
" py om. , R up.
I PVR om. ' RZ om. - PVT om. ; P om., ST om. '· I.
• 1!.1 V, .til om.
' PVT om. t. l. t PVT tnfrtttrart. • T ut. • PVT om.
S Ct. Pseudo-Dlonys., loc. cit., § 20 (PO 3, 719, PL
122, 1139). 6 Quaest. 21 (PL 40, 16).
1
recedente occurrit.
 DE CAUSA PRIMA UT CAUSA HABITUALITER DICTA.
vel alicuius tenebrosi. Similiter erit 11 de sole
rituali quod eius sit inducere lumen, tenebra vero,
id est defectus esse, non erit ab ipso, sed ab
aliquo a1io.
Contra: a. Prima efficiens causa est perfectae
potentiae; perfecta au tern potentia est cui nihil
deest vel addi potest; sed plus est posse posse b
tacere quod sit et quod non sit quam quod sit
tan tum; ergo primae causae effic.ientis non est
tantum facere, sed posse destruere quod est.
b. Item, diciturc lsai. 45,6-7: Ego Dominus, et
non alter, jormans luum et creans tcnebras, fa~
ciens pacem et creans malum; sed creare tene-
bras est d facere malum et destruere esse.
c. Item, lerem. 31,28: Sicut vigilalli super eos, ut
evelterem et demolirer et' dissiparem et dispergc--
rem, sic vigilabo super eos, ut aedificcm et plantcm.
Ergo elus est evellere et demoliri etc.; prlmae ergo
causae efficientis est destruere id quod est.
d. Item, Eccli. II, 14: Bona et mala, vita ct mors,
pouptrtas et honestos a Deo sunt. Ergo a Domlno
est non solum esse, sed et non-esse/.
(SoluUo): Ad quod respondendum 1 quod du~
plex est 1 delectus, sicut habetur In Ill libra
De Iibera arbitrio 1 , et uterque delectus proprle
est In natura intellectuali, scilicet defedus volun~
tarius, qui est culpabills, et dcfectus involunta~
rius, qui est poena. Praeter hoc est tertius de--
lectus naturae corruptlbllls In se, ut quod Ignis
In se deficit et plantae in se detidunt. De prlmo
dcfectu dicendum est quod prima causa efflclens
non est causa illius. De secunda vero dlcendum 11
quod in parte est ab ipso 1, In parte vero a crea ..
tura rational!, et ideo dlcitur Sap. 1, 13·H: Deus
mortem non fecit nee laetatur in perditione vf..
vorum ,· creavit enim ut essent omnia, et sonoblles
fecit nationes orbis terra rum; et postea sequitur 3 :
Jniustitia est mortis acquisitio. E contra vera dJ ..
citur EccH. 11,14: Mars et vita a Domino Deo;
quod exponit Augustin us, in Quaes/ionibus
UTRUM SIT VOLUNTATE AN NECESSITATE CAUSA EFPJCIENS o.
Adquaeritur
secundum vero mem rum quae
b
.
utrum Deus voluntate vel necess1tate
Inon coactionem _
sttonts qua l condiderit res - et dlclmus necessitatem naturae,
------.-T-~--,-.-•• • . ~.ot.c.
• ST ur. l c om R up • 111 PV, 1111 a6d In
t ST om. 1p om. I. ;: • 1i1 PV, IIH om h II • V llpp()llto tt
lnsllftldenl~r corredus est. t Z llcat.
1 Cf. S. Bonav., II Stnl., d. 34, a. 1, q. 2 (11, BOOsqq.).
2 Cf. cap. 9, n. 26 (PL 32, 1284).
3 Haec verba desunt in Oraeco et in Vulgata, sed OC•
currunt ap. Raban. et lyran. Inter venum 15: Justllia tnlm
ptrpttua tst et immorfalls et vers. 16: lmpii auttm etc.
Teste La Haye, Bib/la Maxima, VIII, 10, 81b.l. ~othl~
haec addunt cum pluribu$ codld$ manu.scrlptls • ebarn
spi~
Vtteris Testomentl, 36 quaest. •. dlcens: • Non
est Deus auctor morns, sed vindex, quia mortis
auctor peccatum est; quomodo ergo Deus. poterat
facere mortem, qui nescit peccare? sed dum pec-
catis retribuit, ab Ipso dicta est mors, cum non
ex ipso sit, sed ex hoc qui peccavlt •. De tertia
vero defectu, qui est naturae corrupUbiUs In se,
dicendum quod non est In rebus a Deo, sed ext
eo quod res sunt ex nlhllo; nlhllomlnus tamen In
Deo est potentia destruendl, slcut et construendl.
(Ad oblecta}: 2~ Ad se<:undo obitttum di-
cendum quod defectus llle, de quo loquitur Au-
gustlnus, In llbro' 83 Quaestlonum, non est
de.fectus poena11s In quantum hulusmodl, sed ma-
gis culpabills vel ille de.fectus qui est ex hoc
quod res est corruptibllls, ex hoc quod de nihllo
ct ex se hoc quod m deficit.
3. Ad tert\o oblcctum dlcendum quod pro-
posltlo Ilia P h II o so p h I ' Idem simlUter se ha-
bens' etc. lntelllgltur de creaturls mutablllbus,
quae secundum diversam sui mutalionem aptae
natae sunt agere vel patl, non autem lnteltigltur
de Ipso Crcatore, qui semper eadem modo se
habet ct tamen causa est opposltorum " secundum
tempora dlversa ll,
4. Ad quarto obiectum dlcendum est quod
non est simile omnlno de sole splrl.tuali, scut<:et
Deo, et de sole materlali: a sole cnlm material!"
per absentlam sunt tenebrae materiales, sed a
sole splrltuaH malitia, quae est tenebra sive dis--
cessio lumlnts, non est per sul absentlam, sed
sui absentia; slcut contlnglt dicere P, est ex Ipsa
malitia. Quoad hoc tam!!n est slmllltudo quod
slcut tcnebra materia lis habet aliam causam, utpote
corpus opacum, ita tenebra lntelllglbllis, scutcet
peccatum, habet liberum arbltrium quod se averflt
a Deo.
1. Cum autem dicit D Ion y s Ius quod • bonl
est satvare et mall conumpere •, prima et prin-
cipaliter intendlt de corruptlone culpablll.
18
CAPUT II.
sicll obicitur:
-.- rZoiD. 'ST•dd.trl. 1 Titdd.d.
" 1.. n • L add. tt. • p d/ d Hqullut vacuum. CcautiKtlo cod. P, quia
Complutensl hit tutus occllrrU. Cf. Corn. a Laplde,
Comm. inS. Scrlpl., Melltae 1845, IV, 760b; S. Bonav.,
Comm. in Sap., c. I (VI, 117b).
,. Quaest. 24 (Inter opp. At~gustlnl PL 30, 2234).
ll Cf. Alu. Hal., Summa thtol., i, nu._m. 166.
6 Ct. Alex. Hal., lot. dt., nu.m. UO; ::;.. Bona,..., I Sent.,
p. 45, qq. 1 et 2 (1, lll3sqq.).
28 INQ. I, TRACT. I. SECT. I, QUAEST. II. TIT. I. - 18.
I. Boni e~t ratione bonitatis suae bona addu-
cere 1 ; unde Augustin us, in Quorstionihus Vr-
ttris Ttstamenti 2 : • Bonus est, quia a fecit exi-
stere quae non erant •; et D ion y s ius, De divi-
nis nominibus 3: • Optimi est optima adducere •.
Ergo natura 11 bonita tis summi boni induxit optima
ad manlfestationem sui in creaturis. Unde D Ion y-
s ius, in 1ibro De divinis nominibus ~: • Sicut
omnium summitatis ( divina bonitas a sublimis-
simis et maximis essentiis usque ad novissima d
pervenit, et adlmc super omnes est, neque iis,
quae sursum sunt r, anticipantibus eius excel-
lentiam, neque f iis, quae deorsum sunt, ambi-
tum transgredientibus, sed illuminat potentia om-
nia etc. c, sic divinae bonita tis significativa imago
sol, secundum mu/tam consonantiam et omnia,
quaecumque eum participare possunt, illuminat "·
Sed bonitas eius idem est quod natura eius; ergo
ex necessitate naturae suae condidit creaturas.
2. Item, .. si potuit creaturas facere et noluit,
invidus fuit 5 • vel ad minus non sum me bonus -
ita obicit haereticus - .. si autem voluit et non
potuit, impotens fuit "; sed a Deo removetur im-
potentia et ponitur in eo summa bonitas; ergo
bonitas eius induxit necessaria voluntatem.
3. Item, Augustin us, in libro De civitate
Dei, 22 6 : .. Hanc causam, id est ad bona creanda
bonitatem Dei, bane 11 tam iustam atque idoneam,
quae diligenter considerata et pie cogitata omnes
controversias quaerentium mundi originem ter-
minat, quidam haeretici 1 non viderunt "· Cum
ergo Dei bonitas sit causa iusta, et causa iusta
sit necessaria, ex necessitate suae bonitatis bona
creavit.
4.1tem, Baethius 7 : .. Quia bonus est Deus, su-
mus •. Ergo bonitas est ratio necessaria esse rerum.
5. Praeterea, per simile potest argui quod indu-
cit Dian ysi us 8 de igne et t summa bono: ignis
enim est calefacere, summi autem boni producere
et satvare; sed \gnis net.essitate naturae suae ca-
lefacit; ergo summum bonum ex necessitate na-
turae suae bona producit et salvat.
Quod autem voluntate flant creatllJ'Ile, habetur
a. ex hoc quod dicit Augustin us, liJ De Trini-
tate8: .. Voluntas Dei est prima et summa causa
omnium specierum et motion urn; nihil enim fit
• Rial IV lilltll.rllltl. • todd. 11 omnium ltunntlltU
• V add. 11 "T ac
'IU CIa m1. &111 om. t. f. b..
7VIIdd.'"'IITrl •Zom •T om. • V om.
1 C!. aupra, num. 17, n. 1.
2 8 Cl. Dt divin. nomln., c. 4, § 19 (PO 3, 715, PL 122, 1138).
Quaeat. 1 (inter opp. Augustini PL 35, 2215).
3 Cap 4, § JQ (PG 3, 715, Pl 122, l\38).
: Cap. 4, § 4 (PG 3, 008, PL 122, 11~).
Augu1t1n., Dt Otn. ad lilt., IV, c. 16, n. Z1 (PL 34
307), ubi et aequeD&. '
6 Lib. XI, c. Z2 (PL 41, :m).
7 RecUu11 Aua:u.tin., lk lkJdr. chrUt.,l, c. 32 (Pl34 32).
d. Boetb., Dt am~l. philo,., lU, p-r. 11 (Pl 63, ri9). '
quod de intelligibili atque lnterlori 1 aula summi
Jmperatoris non egrediatur •. Et iterum, in llbro
83 Quaestionttm 10 : • Qut quaertt quare Deus
mundum voluit facere, quaerit causam voluntatis
divlnae; nihil autem est malus voluntate eius ·
non ergo causae mundi, id est m voluntatis, ali~
causa quaerenda est •.
b. ltem, ln 24 cap. XI De civitate Dei 11 : • Satls
significatur Deum nulla necessitate, nulla suae
cuiusquam utilitatis indigentia, sed sola bonUate,
id est bona voluntate, fecisse quod factum est •.
c. Item, quae differentia esset inter processlo-
nem Filii a Patre et processionem creaturae, si de
necessitate naturae sive de natura produxisset
creaturas?
Solutio: Ad obiecta ergo respondendum est n
quod sua voluntate gratuita condidit creaturas,
sicut habetur ex auctoritatibus praecedentibus.
[Ad oblecta]: I. Ad id vero quod primo
obicitur in contrarium de necessitate bonitatis, di~
cendum est quod nomen necessitatis non congrue
hic 0 dicitur de Deo; unde Anselm us 12 : .-In Deo
nulla cadit necessitas •. Necessitas enim videtur
dicere coactionem. Sed nee necessitas utilitatis ex
parte sua, sicut habitum estP in praecedenti aucto-
ritate 13• Si vera dicatur necessitas congruitatis sive
idoneitatis, sicut tangitur in quadam auctoritate 14 ,
tunc dici potest quod ex necessitate bonitatis con~
didit res. Non tamen videtur congruere quod di~
catur ex necessitate naturae. Ucet enim idem sit
bonitas quod natura eius, tamen si diceretur ex
necessitate naturae, videretur poni talis necessitas
qualis est in rebus naturalibus: in rebus enim
naturalibus ignis ex necessitate naturae generat
ignem et homo hominem; non sic au tern est,
cum creaturae fiunt a Deo.
2. Ad secundum dicendum est'l quod, cum
dicitur ' Deus secundum rationem bonitatis creat
res in ratione bonitatis ut a bono necessaria sit
bonum', notatur ibi necessitas ex congruentia
causae finalis et eius quod ordinatur ad earn i
nee ex hoc sequitur quod ex necessitate naturae
condiderit creaturas 1.5,
3. Ad id vera quod tertia obicitur quod
' bonitas Dei est iusta causa conditionis rerum,
et ita r necessaria': respondendum est' 16 quod
pro S. o. 1. 4 VTLZ rwvlulmam.
• V om. I V add. tx, Z qut pro quat.
• L om ' VZ tuptrlorl "' ST tt pro {. t. • Z om. • V om.
P Cap. 4, n. 9 (PL 42, 873).
10 Quae&t. 28 (PL 40, 18). II PL 41, 338.
12 Cur Deus homo, 11, c. 5 (PL 158, 403). Cf. Ibid.,
c. 17 (PL 158, 421).
13 Cl. &upra, sub !Itt. b. 14 Cf. sub n. 3.
1.5 Cl. Alex. HaL, Summa theol., I, p. 374, ad 6.
16 Cf. Alex. Hal., Joe. cit., p. 389, &Julio,- p. 393, VII,
Solutio.
 DE CAUSA PRIMA UT CAUSA
iustitla uno ~ado fmportat debitum, slcut dicit
An s e 1m us , et secundum hunc mod urn non di~
citur bonitas Dei causa Q iusta, scilicet ex d bit
Alio. vera modo dlcitur Justitia secundum congru~
' o.
enttam, quia decet bonita tern eius, etsecundum hunc
modum dicltur bonitas Dei tusta causa. Unde in
auctoritate additur 'ldonea ' ad determinationem.
4. Ad quartum verob dlcendum est qu d
cum dicftur • quia bonus est Deus, sum us • v~J;
'~o~a sunt ~uae sunt d ab ipso •, notatur ex lam
dJChs necess1tas congruentlae, quae est causati
ad causam, non autem necessitas inferendi: nam
ab aeterno Deus fuit bonus, nee tarnen ab aeterno
fuit bonitas creaturae. Similiter natura Dei' ab
UT.RUM PER SE SIT CAUSA AN ALJQUO ADIUNCTO J.
einde dicendum est de tertia membra quae-
Dstionis, scilicet utrum agat per " se an aliquo
add ito.
Quod a gat allquo add!to, hoc videttll": a. Prima
enim causa ponit causatum suum in esse· sed
causa quae ponit causatum suum in esse, ~i sit
universalis 1, additur ei aliquid per quod est pro--
pria causa ill ius; sed causa prima est causa uni~
versa lis; ergo additur ei aliquid k ad hoc quod
sit causa propria huius vel itlius; ergo est causa 1
aliquo addllo.
b. Item, sol non est causa propria huius disposi~
tionls vel isUus nisi cum additur aliqua conditio
super esse soils, maxime in oppositis dtspositio--
nibus i cum ergo hoc m sit in sole materiali re-
spectu suorum effectuum, pari ratione erit in sole
spiritualt respedu suorum effectuum.
c. Item, causa universalis, cum fit" propria, aut
se ipsa fit 0 propria huius causati vel ill ius aut per
aliud. Si se ipsa fitP propria, hoc non videtur, quia
aliunde est communltas et aliunde est proprietas;
ergo ex alia re videtur esse proprietas; sed ipsa
est universaHs; ergo alia re quam se ipsa erit pro--
pria huius causatl vel Utius. Quod ettarn videtur
in universali et partlculari in creaturis: univer·
sale enim et particulare ex diversis rationibus
accipiuntur et particulare addit super untver-
sale. Sic ergo erit in supernts, ut fl unlversale et
proprlum ex dlversis rationibus acclpiantur et
proprium huius causati vel illius addat super cau-
sam universalem.
• ST add, ul.
1 V orn. I. d.
a"\ rlt. e TIll.
• V add. oblutum.
a Codd. proplrr.
,. 1' lfl. , z
• V p4r.
1 V 1dd. u/; T Olll. 1ft.
uu/. • R toram.
1 Cur Deus ho-mo, 1, cc. 11 sq. (PL JMI, 376sq.); Dt
'iUitate c 12 (PL 158 41lls )
2 Ct.' A;lslol., Mtla;h., V~· ~. d (II, MO); Dt anima,
HABITUAUTER DICTA.
29
aeterno fuit bona, nee tamen creatura ab aeterno
fuit bona.
5. Ad u It I mum dicendum est quod non est
si'?ilitudo in agen1ibus secundum naturam et in
pr•mo agente secundum voluntatem: nam agens
secundum naturam producit sibi simile In specie
vel in genere'l, agensl vera secundum voluntatem
rectam producit simile, id est proportlonale in
dls~ositione ~~ ut _a bono bonum, ab uno unum,
et lta de alhs d1spositionibus quae conveniunt
causae et causato. Praeterea, licet sit summe
bonus, tamen, quia in ipso idem est natura quod
v~\.untas, quae est summe Iibera, non creat res
ms1 secundum libertatem suae voluntatls.
CAPUT Ill. 19
Ad contrarium sic obicitur: 1. Si ageret aliquo
addito ut esset causa, non esset prima causa:
nam illud additum aut esset prima causa aut
causatum, cum una sola sit prima causa, illud
autem causatum exit in esse nonnisi per causam
primam; sed est causa universaJis; ergo aJiquid
additur ei ad hoc quod sit propria causa iJJius;
et iterurn quaeritur de iUo et ita erit abire in in-
finitum aut oportebit stare in primis, ut non sit
causa huius causati vel istius aliquo addito; ergo
erit per se causa.
2. Item, in aliquibus causatis agentibus apparet
quod per se agunt, ut sol per se illuminat et
ignis per se generat ignem; ergo, cum nobi1ior
sit actio primae causae quam actio alicuius ab
ipsa descendentis, erit ergo actio primae causae
per se ipsam.
3. ltem, cum slt causa quae dat esse et iterum
causa quae dat motum, nobilior est causa quae
dat esse quam ilia quae facit motum tantum; sed
in causis facientibus motum est aliqua quae per
se facit motum, ut in motore spherae supercae-
lestis; ergo aliqua erit earum r, quae dant esse,
quae per se dat esse; sed quae dat per se esse,
nobUior est ea quae aliquo addito dat esse; cum
ergo nobilior dispositio attribuenda sil primae
essentiae, erit ilia conditio causae quae per se
dat esse.
4. Item, est causa per se et causa per accidens:
causa vero per se, quae agit per naturam et per
LnteUectum; omnis autem causa, quae agit per
naturam et per intelledum ', habet a causa prima,
• ST fluttt: S O'OtOfar pro- IIOfo.tar. 1' Sl'
'SR: 011. IHr q.od... 11//qll d.
• T om. vMtt/1 ... lakllfc(IUII:.
~ tdd~ :.:::-- ta!er~. =· L :U:~""v'::
I U, t. 4 (UI, 450); Damasc.
(P<l 94, 811).
~ fidt ort/IOd., l, t.
8
3 Cf. S. 8onav., 11 Stnt., d. t, p. l,a. 2, q. 2lU, 2thqq.}.
 30 INQ. I, TRACT. t. SECT. I. QUAEST. II. TIT. U. - 20,

quae Deus est, quod agit; ergo causa prima per
se multo fortius agit quam causa secunda.
Ex iis ergo concluditur quod causa prima per
se agit, non aliquo addito, in iis quae fiunt per
creationem: haec enim sunt prima causata D,
[Solutio}: Ad iam dicta respondendum est 6
se ipsa est propria horum causatorum; haec au-
tern I additio super universale non est per ali-
quid t extrinsecum, sed per voluntatem eius, quae
est idem quod essentia eius, qua h vult facere rem
nunc, et hoc ' nunc ' non est ' nunc aeternitatis •
sed temporis sive aevi 1• '

quod ' per se agere • dicltur secundum plures
modos. Dicitur enim 'per se agerc ', hoc est per
suam naturam agere; dicitur etiam ' per sc agerc '
per suum intellectum et voluntatem agere. Primo
ergo modo non dicitur per sc agere producendo
creata t: non enim de sua natura producit, Se-
c undo d modo dicitur per se agere, quia per suum
intellectum et voluntatem agit: et secundum hunc
modum Deus dicitur per se agcre, excludendo
' per accidens agere '. item exdudendo ' agcre per
aliud' in primis causatis; in sequentibus vera
causa tis' non sic est, sed agit ali quo medio, non
propter sui insufficientiam, sed propter causato-
rum rectam ordinationem, quorum quaedam sunt
nobiliora, quaedam vero minus nobilia.
[Ad oblecta]: I. Ad l d vero quod obicitur
quod 'in infinitum esset abire, si prima causa es-
set aliquo add ito causa ': respondendum est quod
aliter est in primis causatis et consequentibus.
ln consequentibus enim non est inconvenlens
ponere additionem causae, in primis vero est in-
conveniens ponere additionem causae. Unde in lllis
attendendum est quod causa prima universalis
c. Ad i d vero k quod obicitur ex alia parte,
quod 1 'aliunde est causa universalis et aliunde.,.
propria': dicendum est quod non sic est in causa
prima universali, quae se appropriat, et causis
consequentibus, quae inveniuntur in causatis ", in
quibus aliunde est communitas, aliunde est pro-
prietas. Prim urn enim, sicut dicit 8 o e t hi us t,
est forma sine materia et conditiontbus particu~
lantibus 0 quae sunt in materia vel subiecto: et
ideo non habet proprietatem ex illo modo quo
dicitur in creaturis, sed sua voluntate est actio,
quae causam universalem appropriat; et licet ipsa
actio sit ipsa voluntas, et voluntas sit aeterna,
actio tamen est cum ipso ' nunc temporis '.
b. Ad a 1i u d dicendum quod non est simile de
sole materiali ct causa prima: sol enim materialls
secundum diversum sui situm vel rerum reciplen-
tium sut effect urn vel communicantlum P diversos
producit effect us; sol vero spirltualls ab omnl dl-
versitate situs abstrahltur 11, et propter hoc non
est actio eius, procedens in causata, actio natu-
ralis, sed, cum indifferens sit secundum essentiam,
secundum actionem vo\untariam ea producit.

TITULUS II.
DE CAUSA PRIMA UT CAUSA ACTUALITER DICTA.

Il
.
ictum est supra de causa prima secundum substantiam et secundum rationem,
sequ~tur de ipsa ~ausa in actu. Ad causam vero in actu duo pertinent quaerenda:
. Pnmo, de rabone causae in actu, prout dicitur Rom. II, 36: Ex ipso et per
1psum et m ipso sun/ omnia etc.;
. secundo, de ipsa actione qua causa est in actu suo primo: actio ad ipsam essentiam
V'ldetur referri, actiones vera appropriari personis divinis, quae sunt unius essentiae.

MEMBRUM I.
20
De ratione causae In actu prout dlcltur: Ex ipso etc.
[lri~rou::o fiat s~r~o de ill~s rationibus quae I se et quare illae ponantur, non aUae quae per
qu~aerr quae dr~:::~~~h~~e~~~::!n~:t~r. Et p~test alias praep~sitiones designantur 2, aut si sunt aliae,
honum mter quae sunt 1tlae et r quare non plures quam tres.

• STRZ c.re#ta. • 11 0111. • SL C<lll,ala

"'1. illt. ' VT tnl. ' V om. , V0 ~ Z add. wro. • T c.rtatl,. I Z tUum. • VST al111d T lntrtnstcllfll pro utrlltUcGm.
' R fJbllrllefiU, quo-d L. corr. • z wl. m. "'z •dd. Ill, S 0111. t. c. II. t. 11.. • T Utat/1. • T ~rt(cularibll,. P T trtUUilm.

1 Cf. Dt Trinit., c. 2 (PL 64, I250).

2 Ct. Alex. Hal., Summa Jh~ol., I, num. 461.
 Dll CAUSA PRIMA UT CAUSA ACTUALITilR DICTA. 31
Ad prlmum sic pot.est oblcl: 1. Haec praepo- Patre sunt omnia potius quam de Patre, et quare
sitio 'ex' designat conditionem causae materiatls; potius ex Patre quam ex 'F11io vel t ex Splrltu
sed conditio causae materialis non convenit primae Sando 1 tum Ulud, quod con venit unl personae
causae; ergo non est dicendum quod tx. ipsa per eflectum In creaturts, convenlat et ' allis.
sint omnia. - Item, cum dicuntur omnia esse in {Solutio}: 1. Respondendum est quod, cum dlcitur
ipso, continentia format intelligitur, sicut cum dl~ ' Ex ipso', non notatur conditio causae materialls,
citur Act. 17,28: In ipso vivimus, molltmur et Std notatur origo. Unde August 1nus a super 11-
sumus. Quod autem ipse sit forma omnium. ha~ lud:Ex ipso etc.: •In ilia Trlnitate summa orlgo est
belur in fine librf De vera rtligione I: .. Forma omnium et perfectisslma pulcrltudo et beatissima
est omnium quae ab uno facta sunt et ad unum delectatlo •, ubi nomine origlnls vult appropriate
nituntur •, et loquitur ibi de summa veritate. - • quod est' Patri • ratione potentiae. Hoc au tern
Item, haec praepositio 'ptr' dicn ratttmem elti- quod dicltur • in ipso', non sumitur ratione con-
cientis. Ergo videntur designari hae tres rationes tinentiae quae refertur ad causam formalem exem-
causae: effidens, tormalts et materialis; sed hae plarem, sed ratione contlnenliac quae conventt
tres non coincidunt tn unam essentiam; ergo non bonltati, quae" appropriatur Splrllul Sancto, se-
sunt rationes primae causae causantis 11 )n actu. cundum quod dlcitur Sap. I, 1: lloc, quod con-
2. Praeterea, ordo verborum non permiltlt has lint! omnia, scientiam habet vocis. Hoc autem
rationes causae; ratio enlm causae materlalls quod dicitur 'pu ipsum •0 approprlatur Filto, Ucet
non est ante etticlentem nee ratio efflcientis In dicat' causam efflclentem: est enlm ,;ausa em-
actu ante formal em: forma lis enlm b est secun- ciens, quae habet ab alia persona Q\100 sit tffi-
dum quam est efficiens. cicns. ct q secundum hanc ratlonem dkitur de
3. Item, ad Eph. 4, 6 dicilur: Qui est super FUio: Filius enlm habet a Patre quod sit eftl·
omnts tl per omnia tl in omnibus nobis, ubi dent~ et quia per Verbum facta aunt quae facta
alia praepositio prima r ponilur, allae vero duae sunt' '• Ideo c.onnnlentcr appropriatur personae
fUU. Non tamen ale haec appropriantur • ut non
manent. 1
4. Similiter, ad Col. 1,16: Omnia d ptr ipsum d aint tommunla omnibus ; unde A m b r o sl u s,
9
in ipso creata sutlt, tl ipse est onlt omnts, et om- In 1\bro Dt Trlnltate : • lllud vlgllanter attendc
nia in ipso constant, ubi ponitur haec praeposltio ne 1 sic intelllgas omnia esac ex Patre, ut neges
' onlt ', sed praemittltur haec praeposltlo • per'. esse ex Fltlo vel Splrltu Sancto, cum ex Patre et
Quid ergo dicendum est de ordlne lstarum ratlo-- per Patrem et In Patre omnia sane dlci posslnt:
similiter et de flllo el de Splrllu Sancto dlcl
num et differentia praepositionum et quod ad
Col. geminatur haec praeposlllo ' in', allae vero potest ••
non geminantur? 2. Ad ld vero quod oblcltur secundo, di-
S. Item, in libra, De divinls nominibus 2, di.. cendum est quod haec praeposiUo 'ptr', Jlcet dtcat
citur quod • omnls status el motus est ex Ipso causam e(ficlentem ut frequenter, non tamen sem·
tt per ipsum et in lpsum et propter lpsum •, et per, sed designatur ratio exemplaris, per quam
alia translatio 3 didt: • Omnls staUo et motu.& et secul'ldum quam res fiunt. Aliter tamen ex- 10
{ ponU 0 rig e n e s, Super 11 Epistolam ad Rom. :
est ex quo I et in quo et' ad quod et cu us • Quod dicit 'ex ipso' • hoc lpsum quod aumus
gratia •, ubi ponit ' in quo' in h loco eius
E quod
1 lndlcat; quod 'per /psum ', per e1us prov tde,ntlam
,
est 'per ipsum ~ Item, alibi didlur 4: • x pso dispensamur In vUa; quod autcm dldtur in
et per ipsum et in ipso et in ipsum sunt omnia •, ipso ,, per1ec 11o omnlum el tlnl• de•lgnatur •.
ubi quatuor videntur designari rationes. J. Ad idx vero quod obiclhu de hoc quod alia•
6. Praeterea, dicitur Rom. 11,36, in Olos_sa!: differentiae notantur Eph. 4,6: dlcendum es11
• Ex ipso dicimus propter Patrem, per Ipsum q od hoc est secundum allam appropriationem
propter Filium, in ipso propter Spirltum ~anc- fauctam Patri, slcut ibi tangit Olona n: • Super
tum •. Quae ratio est' appropriandi ista tria lis enim"' dicltur Pater, quia non habet aliunde
tribus person is? Quare enim dicitur quod ex - - - - - - - •
JRl,&f tit. •Toa~. '"1om. •Vom. Ttl.
• TC trttlllll6 a V taUD. • LC ,wit. "T optra., :!.~~~~m. • ~-~· • VSLC IIIII.; Tom. f':!,.ao:llt; V~L~ ;::
1 t. (II. eocsd. PQtriJ. • Ttl. ~ T •plfllllfll. Uf.nd~ • ll.t z, C ICI4. AfA~utltiiU. alii add. 1•/XITtf,
• .

:~Z~;~~~n~~·,urmr~o~~ (';t~~~ :;;.:o~.~~~~:: :roq:od pr~ qal<~.

I Cap. 55, n. 113 (PL 34, 172).
2 Cap. 4, § JO (PO 3, 706, PL 122, 113t).
3 Sell. Joannis Sarraceni; dr. Joe. cU. (Oiony ·
tbus., Optra omnia, Tornad 1002, XVl, ;e).
4 Loc. cit. Ctr. Rom. 11, 36.
!i lombard.l, ln h. l. (PL. 191, 1493), ex Augustino,
Trinil., I, c, 6. n. 12 (PL 42, 827).
6 Dt Trlnlt., Vt, c:. 10 {Pt. 42, 932).
1 Cf. toan. I, 3.
t Car· 8 Cf Ale.l. H•L, &mrma theol., I, n. 481 . 228 ubi
' Poilus Lombard., I &nt., d. 36• c. 4 (p. ),
ante haec verba cllatur Augustlnus, non Ambrosius.
lk 10 Lib. VIII, ad finem (PO 14, J202).
II Cf. Lombardi, in b. \. (PL. 192, 196).
 32 INQ. I. TRACT. I, SECT. I, QUAI!ST. II, TIT. II. - 21.
quod omnes creaturas excellit •. Unde ratione ex-
cellentiae, quae convenit ratione originis, dicitur
Pater esse super omnes,· «Filius vero, per quem,
quia per ipsum fft Q reparatio; Spiritus vera Sanc-
tus est cui attribuitur esse in omnibus nobis per
gratiam, in aliis vera creaturis per essential11 •.
4. Ad 1d vera quod didtur deb differentia po-
j quod perttnet ad originern, ' in quo', quod pertinet
sita ad Col. 1, 16, ubi prima dlcitur: Omnia per
ipsum creola sunt et in ipso' etc.: dicendum quod
'per' ibl notat efficientiam quae est aliunde,
quae appropriatur Filla. 'In ipso' vero notat im-
mensitatem ipsius; unde dicit 0 I ossa 1 : • Eum
non excedunt, quia immensus est "• ut non no-
tetur t Filius ex tempore, sed ante omnem crea-
turam. Per immensitatem dicitur etiam 11 esse ante
omnes, ut ostendatur excellentia eius in dignitate
super creaturas. Haec omnia ergot attribuuntur
filio, sed diversis rationibus, ut notetur causalitas
secundum substantiam, immensitas secundum con-
tinentiam virtutis, excellent/a vero ratione digni-
tatis. Quod au tern sequitur 1 et I omnia in ipso
constant' refertur ad conservationem bonita tis.
5. Ad id vero quod dicit Dlonyslus, In Jlbro
De dlvinis nominibus, ubi ponuntur quatuor, ex
ipso et per ipsum etc.: dicendum est quod prima
ratio, designata per hanc praeposltlonem 1 ex',
MEMBRUM II.
De Ipsa actlone qua causa est In aotu suo prlmo.
~onsequentcr dicendum est de ipsa actione se-
~ cundum quod t dicitur causa esse in suo
actu prima. Est autem ilia actio creatlo. Circa
vero creationem quaeruntur haec:
Primo, utrum creare sit tacere ·
secundo, utrum sit primus act~s actuum divi-
norum;
21
UTRUM CREARE SIT FACERE <,
Ad~eJlrlmum. ale o'o\eitur: a. Ea quae dicuntur
~eo, secundum modum alicuius praedica-
menh dtcuntur; cum ergo creare dic.atur de eo '•
secundum modum alicuius praedicamenti dicetur;
• LT tit. • T 0111
• C not4f11r. "RZ 011 .
T ldd. ut. • TR q•u•m. 1
VR (IX!rr.) /No '" C prlnc/pflt.
1
Lombardi, In h. 1. (PL 192 263}
2 Cf. supra, p. 31b, ad 3. ' ·
3 Lombardi, in ll. I. (PL 191, 1493).
attribuitur Patri ratione originis, quae est poten-
tiae; 1 per ipsum ', ipsi Filla ratione sapientfae; • in
ipsum • vero et • propter 1 ips urn', Spiritui Sancto
ratione bonitatis, quae duplicem habet proprieta-
tem, scilicet quod terminat et finit. Et hoc patet
per hoc quod in alia translatione dicitur 1 ex quo •,
ad formam exemplarem sapientiae, 'ad quod •,
quod ad rationem termini, •cui us gratia', quod ad
rationem finis: et haec duo complectitur bonitas.
Et similiter potest exponi illud quod ibidem dicl-
tur: • ex ipso et per ipsam et in ipso et in ips urn •,
ut 'in ipso et in ipsum ' ad bonitatem terminan-
tem et finientem referantur, reliqua vero appro-
prientur, sicut dictum est 2•
6. Ad lllud vero quod ultimo oblclturdeap-
propriatione facta, ad Rom. f I, 36: dicendum est
quod aliud in Scriptura sonat 1 esse ex ipso' et
.aliud 1 esse de ipso ': nam 1 ex ipso' dicuntur
esse creaturae, non au tern ' de ipso '; hoc tamen
quod dicitur 1 ex ipso' commune est; unde G 1o s-
sa 3 : • Quod de ipso est, potest dfci esse 11 ex
ipso; non au tern omne, quod est ex ipso, est de
ipso, quia non est de substantia sua: ex ipso
enim sunt caelum et terra, quia fecit ea, non
autem de ipso, quia non 1 de substantia sua •.
tertlo, utrum sit idem quod essentia divina;
quarto, utrum creare sit proprlum Dei;
quinto, utrum sit in tempore vel cum tempore
vel ante tempus;
sexto, an philosoph! pervenerint ad notitfam
creation is.
CAPUT I.
non nisi secundum rationem actionis · ergo creatio
est actio et creare est agere. '
b. Item, A u gust in us, in libro De civifate
5
Dei , exponens illud quod dicitur 6: In principio •
, R om. 1 l tttnlnl, VT ;ldd. non, S •dd. q od.
11 , LC ptr. • R 0111.
• Cf. Lombard., II Sent., d. 1, cc. 2 et 3 (p. ~sq.);
S.!i B~nav., II Stnt., d. 1, p. 1, a. 3, q. 1 (II, 30aqq.).
b. Xl, c. 32 (Pl 41, 34!>). 6 Gen. I, I.
 DE CAUSA PRIMA UT CAUSA ACTUALITER DICTA.
creavit Deus caetum et terram, • hoc est vel quta
primo fecit vel quia In Verbo unigenlto fedt •.
Ergo creare est facere.
c. Praeterea, dicitur in Psalmo 1: Qui fecit ca~
tum et terram, mare et omnia etc. lbl G 1ossa 2:
• Omnia dicit ne quem alium putes Creatorem •.
Ergo creare est facere.
Contra: I. In lsai. 45,7, dicltur: E:go Dominus
formans lucem et creans tenebras, faciens pactm
tt creans malum. Quod exponens Augustin us,
in libra De moribus Manichaearum 3 , propter hoc
quod in quadam translatione 4 ita tnvenltur:
'Ego facio bona el condo mtJla ': • facere est
ornnino quod non erat, c.ondere autem sive creare
~:st ordinare quod iUud, quod utcumque • lam
erat, metlus sit •.
2. Item, in Ubro Contra advtrsarium Legis t1"
Prophttarum 5 : • facere est quod ornnlno non
~rat, creare vero ex eo quod lam erat ordlnando
aliquld constituere. ldeoque hoc loco dlctus est
Deus cr~ans' mala, quonlam pcccantlbus ea con-
vertit in malum quae bonltatls elus largltate facta
sunt bona" •.
3. E contrario videtur designarl per hoc quod
dicitur In principia Oeneseos, ubi prima dlcltur 11 :
In prlndpio creavil D~us coelum el terram t et
post sequitur 1 : Dixit Deus: Fiat lux, tl (acta est
lux, et Ita ' de allis. Ergo creare ante facere: ex
quo designator quod creare ex nlhilo, facere ex
aliquo. Similiter super Ulud in I Cantico Deuter. 1 :
Qui possedil et fecit tl. creavit, 0 to s &a 11 : • Prae-
posterus ordo: prima enlm creavlt Deus dispo-
nendo ut esset, secunda fecit intormando, tertia
CAPUT II.
UTRUM CREAR£ SIT PRIMUS ACTUUM DIVINORUM "·
elnde procedendum est et primo obiclt~r quod
D non est creatio prima actio: I. Nobil10r enlm
est actio quae habet bonum in principia et bonum
in termino quam quae habet tantum bonum in ter·
mino 1; sed creatio habet bonum in termlno, non
in eo ex quo, aliae vera actiones habent bonum
utrobique; ergo aliae actiones sun I nobillores.
------
1 Pulm. 145, 6.
:z Lombardi, In h. I. (PL 191, 1271).
3 Lib. 11, c. 7, n. 9 (PL 32, IJ.t9).
4 Augustin., Joe. cit.: • In plerisque exemptaribut •.
s lib. I, c. 23, n. .t8 (PL 42, 633). Ge l l
G Ge:n. 1, 1. 1 n. • ·
a Deuter: 32, 6.
II Ordin., in h. 1. (PL 113, 488).
10 Ord/n., in h. I. (PL I 13, 488).
SuMMA THEOLOOJCA - Tom. II.
33
posseditdomlnando •.Item, alia Glossa 1o:. Crea-
vit, dum materlam, unde formarl posset, condidlt;
ftcit, tum ad lmagtnem forrnavlt; possedll, cum
per fidem sibl vlndicavit •. Ergo prius est natu-
raUter creare quam facere. Sed quid est quod dl-
citur in Psalmo 11 : Ipse dixit, et facta sunt, ipse
mandavi/, et creata sunt? ubi,. dlcll quaedam
Olossa'1 : •Dixit, tl facta sunt, praemlttendo
' esse factum • el quod est 'esse creatum ' •.
(SoluUo): Ad quod respondendum est quod
c:reare dlcitur multlpllclter. Proprle enlm dlcltur
ex nlhllo facere; sed slcut 'esse ex nlhllo' dl-
cilur dlfferenter, Ita et 'creare' dlcltur dlfferenter,
Uno enim modo dlcltur 'creare • om nino de nlhllo
facerc, et secundum hoc dicltur: In prlncipio crta-
vil Deus caclum et tcrram 11• Allo vera modo dl-
cltur de nlhllo facere, cum recreat: hoc enlm est
de non-esse culpae reducere ad esse gratlae, et
secundum hoc potest lllud dlcl quod dlcltur In
lllo Psalmo 13: Exu/lale, lust/, in Domino, In Ulo
versu: Dixit, et facta sunt; dlcuntur enlm lbl
creata quae per gratlam sunt recreata 14 • Tertto
vero modo dldtur creare. cum utud quod deficit
In bonum convertltur, et hoc est malum ad bo-
num ordlnare, et ale acclpltur, cum dldtur: Ego
Dominus faclens bonum tt creans malum; mala
enlm in bonum converHt, ' N!.Mium ' ergo dititur
tripUciter: vet quod omnino nlh\1 est vel quod
nihil est ratlone culpae nt quod nihil est ratione
poenae.
(Ad oblecta): 1-3. El per hot oolvl posounl ca
quae obltcta Mmt secundum dlversas accepUones
el\1~ quod tst ' crearc '.
2. Item, creatlo, secundum quod dlcltur 18 : In prin-
clplo creovil Deus etc.~', terminatur ad informe.
Unde Augustinus, In XII Confess/anum 17 :
• Jnformls Ilia materia, quam de nlhilo Deus fecit,
appellata est caelum et terra, cum dictum est:
In prlnciplo creavil Dtus coelum e/ 1 terram, non
quia hoc"' Jam erat, sed quia esse poterat "; nam
•tde,proD.t.r.t. • L om. 91111111... rrnnlao.
11 Pulm. 32, 9.
I:Z Lombardi, In h. I. (PL 191, 331).
JJ Putm. 32, I et 9.
,, Cf. Olona ordtn., in b. l. (PL 113, Slll).
t$ Cf. S. BoB&v., II &nJ., d. I, p. I, a. 3, q. 2 (U,
l3sqq.); et d. I, p. 1, 1. I, q. I, ad 6 (II, 18).
I& Gen. I, I. PL 34
11 Rectlus Dt Gtn. t. Manlch., I, c. 7, n. II ( •
178); cf, Conftu., XII, cc. 6-8 (PL 32, 827sqq.).
 INQ. 1. TRACT. I. SECT. I. QUAEST. II. TIT. II. - 23.
34
postea 1 scribitur caelum factum •. Sed' fa.cer~' ter- est ali qua actio quae est de existenti quam ilia t
minatur ad id quod habet speciem; ergo d1gmor est quae est de nihito; sed Hlud existens est ante
actio quae nomine eius quod est 'fieri' designatu.r. nihil sive non-aliquid; unde dicendo k quod spirare
Contra: a. Nobilior est actio qua datur esse m vel generare est 1 agere - ut non otiosa dicatur
quantum huiusmodi quam qua proximo datur ali- Dei bonitas ab aeterno, sicut philosophi vel hae-
qua additio super esse: omnis enim prima causa retici obiciunt - erit a<:tio sic dicta nobi1ior crea~
3

et universalis plus lnfluit super causatum rJ quam tione. Si vero m accipiatur actio de praeexistenti
causa secunda 2 ; sed a causa prima influit esse quod fit n ex nihUo, erlt creatio nobil\or actio
eis; ergo nobilior est actio; sed ilia est creatio; ill is actionibus consequentibus; generatio ergo o
ergo creatio est nobilior 6 aliis actionibus. aeterna nobilior est, agens vero de praeexistenti
b. Item, actio, quae procedit ex c uno sibi suffi~ materia minus nobile.
cienti, est dignior actione quae quaerit necessaria 2. Ad id vera quod obicitur quod' actio di-
multa; sed aliae actiones exigunt necessaria d gnior est cui us P terminus est dignlor, et ita fa~
multa, creatio vero ex uno r est; ergo creatio cere dignius quam creare ': dicendum est quod
dignior est. licet 'creare' respiciat materiam informem, nfhilo-
Respondendum est quod I creatio dignior est minus tamen et ea quae formata sunt et formae
aliis actionibus propter simplicitatem ex parte eorum creatae sunt. Unde Augustin us, in libro
actionis et principii. De Symbolo 4 : c Rectissime creditor De urn omnia
[Ad oblecta]: I. Ad primo ergo obiectum de nihilo fecisse, ut ordinatissimo Dei munere
in contrarium dicendum t quod creatio, licet non prima capacitas formarum fieret, ac deinde q om~
habeat in utroque suo termino ens sive bonum, non nia quae formantur ... Item, Super Genesim ad
propter hoc est minus nobilis, sed eo nobilior, quia litteram 5 : c Non temporali, sed causali ordine
non quaerit sibi subiectam materiam h: non enim ex prius facta est informis formabilisque materles
parte sui principii habet imperfectionem, sed prin~ et spiritualis et corporalis, nee instituta est nisi
cipium ex superettluentia alia producit ex nihilo, ab illo summa Deo, ex quo sunt •, secundum
Est tamen distinguendum quod sumpta actione illud Ecclf. 18, t: Qui vivit in' aeternum, creavit
quodam generali modo, si licet dicere, nobilior omnia simul.

28 CAPUT Ill.

UTRUM CREARE SIT IDEM QUOD ESSENTIA OIVINA.

tertiam vero quaestionem qua quaeritur

A d
utrum creatio sit ipse Deus sive divina es·
sentia, sic est procedendum:
Quod non sit, vldetur: 1. Creatio enim non fuit
ab aeterno sive aeterna: creatio enim est, cum
creatum est; sed divina essentia est aeterna ·
ergo _non. sunt eiusdem essentiae; non ergo ho~
praedacabttur de essentia illius vel est essentia
ill ius.
2: ltem, creatio mu1tiplicitatem quamdam in ef~
f~chbus recipit, cum dicitur huius vel illius, di~
vma vero essentia nuUatenus recipit • multiplici~
tatem; ergo non est essentia huius essentia illius.
Contra: a. Omnimoda simpUcitas est in Deo 6;
ergo sua actio est sua potentia et sua essentia 1 :
haec enirn omnia t secundum substantlam dicun~
tur; ergo creatio, cum sit actio divina, erit ipsa
divina essentia.
b. Item, in simplici non differt • quod est'" et
' quo est' 8 ; sed quod creat, creatione creat; ergo
non differt in Deo quod creat et quo creat; sed
divina substantia sive essentia est quae creat i
ergo est ipsa creaUo. - Quod conceden~
dum est.
(Ad obJecta]: I. Ad obi ec tum vero in contra-
rium respondendum quod. licet creatio dicat non~
aeternum ratione eius quod est ex nfhilo vel ra-
tione acti, nihilominus tamen 'aeternum' potest
dici de ea ratione ipsius essentiae creantis, et ipsa

• : : Crt4lllm. • T add. In; S 0111. crtollo trt, qut>d In L u1 add 111 •

T11• aU! Ad oblutum ~trfl in contrar/um 11/umtllm tit pro Ad dt 11:. Tub. " L 0111. allot tl ntcurartrJ. • Z una. I L Olll·
1
tl. • L trKO • VST /"it L dd 1 ... ctndum. k L n11t11ram. ' T olll. • z dlundum, v addtndiJ.
'L rulpld. 'L t~rr.) otrllllno. 0
: ST~C ' ~~trl. C'nltn; VST Ul Pill trll. G Z ~C'ro. P S tlur. t L (carr.) dtm"m. r L 0111.

1 Gen. I, ().8,
4 Dt fidt et Symbolo, c. 2 (PL 40, 1&3).
: Ct. Llbtr de causis, § t (p. 163). J
Cf. Oennad., /h eccles. dogma/ c :Lib. V, c. 5, n. 13 (PL 34, 326).
Augustin., IR cMt. Del, XII, c.
Confess., VJJ, c. 9 (PL 32, 740).
~- 10 (PL 58, 963);
17',
I (PL 41, 366);
j 1
Cf. Alex. Hal., Summa theol., 1. num. 31.
Ct. S. Bonav., II Sent., d. 1, p. 1, a. 3. q. 2 (II, 34a).
8
Cf. Boeth., Dt Trlnil., c. 2 (PL 64, 1~).
 DE CAUSA PRIMA UT CAUSA ACTUALITER DICTA.
potest dici de aetetno: connotatur enim effectus
~emporaUs, sed supponitur actio quae in Deo
1dem est" quod Deus.
. 2. Ad s.e c u n ~ o .o~h~ctum dicendum estt> quod,
hcet creatio mulhphc1tatem ~u~mdam. habeat ex c
parte effectuum, non tamen d1C1tur divtna essentfa
m~ltlp1~~· quae eadem ~st secundum rem: non
emm d1c1t respect~m ahquem. ad creaturam. Et
ne cre.deret~r muthplic~tas ahq~o modo esse in
essentJa divma, non dicatur creaho-act\o. multiplex.
CAPUT IV.
UTRUM CREARE SIT PROPRIUM DEl.
pr~
Deinde sequitur quarlum membrum an sit
prium solius Del 1,
Ad quod s.l<.l obl<.lltur: t. Triplex est potentia:
volendi omne bonum, sciendi omne verum 11 , fa~
ciendi de nihllo; sed duplicem potentlam contullt
et conferre potu it allcui creaturae; ergo ct terti am
potentlam similiter potu it conferre alicul creaturae.
2. Item, maius vel aequa1e est dimlttere peccata
et 1 creare caelum et terram; S<!d potentiam dl~
mittendi potest conferre minlstris Ecclesiae et con-
tulit Christo hominl 2 ; ergo et t potentlam creandl
potuit conferre.
3. ltem, divina essentia est tam foecundae bonl-
tatis, ut omne bonum in genere vel in spede,
quod non repugnat creaturae, contullt aUcut crea-
turae. Aut ergo potentia creandl repugnat 1 aut
non repugnat. Si non repugnat, contullt; sl vero m
repugnat, in quo est ilia repugnanUa? nullum
enim genus oppositionis videtur importare.
Contra: a. Super illud in Psalmo :t: Ipse man-
davit, et creala sunt, G 1ossa 4 : • Facere nos
possumus, sed non creare, quod " proprle est de
nihilo aliquid 0 facere; ipse ergo sol us creat, quod
proprium est deitatis P •.
b. ltem, actio procedens a substantia non est
nobilior ipsa substantia; sed res, procedens ex
nihilo, minus nobilis est quam actio secundum
quam procedit res ex nihilo; sed creatio est hu-
iusmodi actio 5 ; ergo, cum sit nobilior, non prQ-
cedit ab aliqua re creata tamquam a principia;
., l. ()Ill. "l 0111. Z 4
• V Ill, a. V rum.
R dd. m1. tt'lotllr: .•L ,,,:,:. tOil!l~l ~~ Pl~ ;·,~:· r. • C«W. dlam: q • tta V, tJ.11 ora.
'T quam.
• VST quid.
1 RLCZ om.
P T diYltlltotlt.
1
f II• ST, alil U.
r V uri. • SL rut, T tal, quod R con.
I Ct. Alek. Hal., Summa thtol., I, n:m· taG; s. Bonav.,
II StnJ., d. I, p. I, a. 2, q. 2 (II, 28 qq.).
2 Cf. Malth. 9, 6. 3 Psalm. 32, 9.
4. Ordln., in h. I. (Pl 113, 1016), et Lombardi, In tt. I.
(PL tPI, 1285).
35
I Et licet • non~aeternum • dicatur de aeterno cum
dicllur 'divina essentia creat • non tamen dicitur
divlna essentia variabllis eo' quod nunc creat
nunc non creat: • creare • enlm d non dicltur ~ 3
tern urn ex parte qua resplclt, creatum, sed ex
parte qua respidtl divinam essentiam. Et ita, llcet
creatum dlcatur mutabUe, quod est unum extre-
mum in ratione dicendl, non propter hoc' di--
vina essentla est mutabllis, quae est alterum ex~
tremum, ex qua parte non est mutabilitas.
ergo et t1 potentia creandl, cum sit prior ipsa ac-
tlone, disconvcnlt a substantia creata "i non ergo
erlt allqua creatura habens potcrttlarn crcandi ex
natura creaturae: quod cnlm Chrlstus habuit po·
tentiam creandi, hoc fult ratione divlnae naturae.
(SoluUoJ: Quod concedendum est-'. Unde
Augustlnus, In llbro De Trinltate": •Sicut
nee parentcs dlcimus 1 creatores homlnum nee
agricolas creatores frugum, quam vis corum extrln~
secus adhibltis moUbus Del vlrtus isla creanda
interlus operetur, Ua non sol urn malos, sed nee 11
bonos angelos fas est putare creatores •. Eadem
sententla habetur Super Oenesim ad litteram 7•
[Ad obleota): 1. Ad p ri mo • oblectum In con·
trarium dlccndum est quod non est simile de po-
tentia crcandi et de potentia sclendl vel vo\endl:
hac enim potentiae non repugnant creaturae lntel-
lectuali, sed sunt ad perfectlonem elus, potentia
vero crcandi repugnat, cum sit noblllor substantia
creata. - Et sl oblclatur de potentia Del
utrum posslt dare: dlcendum est quod sicut
posse Del non est ad faciendum mellorem se, Ua
nee ad faciendum creaturam :c parem sibl nee ad
dandum proprietatem suam, utpote quod creatura
sit ubique, quod est proprlum Del': sic nee quod
potentia creandi res sit creaturae. Si' etlam po-
tentia creandl omnla., quae est Del, attribueretur
creaturae, haberet potentlam creandl se, et ita
esset' causa sui ipsius. Habet tamen aliqua crea-
tura potentiam sciendl omnia, ut anima Christi;
non ergo simile est de potentia et sclentia. -
• T rtrfpl/. IT rtscfp(l, S ~- cr~ll.tfllii~·R~lclt~ldtm: [;:~PI,: L,;:;;:.::
0 • l. oat.
II :~:b:~r~. ~~:·. ~~·(PL 42, 876).
1 Cl• lib• V• c• 4• n. 11 et IX ' c. 1~ nn. 26-28 (PL 34,
:nz ~~~=-)Hal. Joe. cit., num. 44.
· •
36 INQ. II. TRACT. I. SECT. 1. QUAEST. II. TIT. II. - 25.
Et sf dicatur: numquid est Deus impotens?
-respondendum est quod non °: posse enim
quod non decet non est posse 1
• dit tal em potestatem hominibus. Ubi dicit Hie-
2. Ad i d vero quod obicitur de potentia di-
mittendi peccata, quae est aequalis vel maior
quam creare: respondendum est & quod est du-
plex potentia dimittendi. Est enim potentia de-
lendi ipsam culpam: et haec est propria Dei;
unde lsaL 43,25: Ego, ego c sum qui deleo d ini-
quitates propter me. Est potentia dimittendi pec-
caturn ratione poenae: et hanc potuit concedere
creaturae et ( concessit Christo homini. ludaei
ergo, quia non crediderunt ipsum esse Christum,
dicebant ipsum blasphemare, cum dicebat, Matth.
9, 2: Confide, fili, remittuntur tibi peccata tua;
respondit autem Christus 2 : Uti sciatis autem,
quia Filius hominis habet potestatem in terra
25
UTRUM CREARE SIT IN TEMPORE VEL CUM TEMPORE VEL ANTE TEMPUS.
onsequenter procedendum est ad quinto quae-
Csitum, quod k est de creatione-actione, utrum
sit ex tempore vel cum tempore vel ante tempus 8•
Ad quod ste: 1. Creatio-actio, in quantum crea-
tio, non est aetema; sed quod non est aeternum
non commetitur se aeternitati; sed 1 commetitur
se; ergo tempori, et sumamus tempus large ad
aevum 9; ergo creatio fuit cum tempore.
2. Item, cum Deus creat 111 hanc animam, creatio
est in hoc 'nunc'; sed ante hoc 'nunc • n fuit aliud
'nunc temporis '; sed omne quod est in • nunc'
temporis, quod habet aliud 'nunc temporis' ante
se, est in tempore.
3. Item, quod exit in esse, cum prius non fue-
rit, est cum tempore; sed creatio exit in esse,
cum prius non fuerit o; ergo est in tempore vel P
cum tempore.
Contra: a. Quod est principium temporis non
est i~ tempore nee q cum tempore proprie; sed
creabo est principium temporis; ergo non est
in tempore vel cum tempore proprie: princi-
pium enim non parificatur ei cui us est principium;
sed quod est cum aHa, in quantum huiusmodi,
, 8 •;; aGel. ~- ;:'·
6 11 C dolro, quod Z corr
V om. • VTZ om.
,. 5 :, · (, (. y lrllfl:n, V add. f¥it.r.
11
' Ita VT, alil d.
T ttlfl pro ;IUIJI':'o. • oa. I. " I., R ~d. ut.
1 Ct. Aiez:. Hal., Summa tluol., I, num. 161.
2 Matth. 9, 6. 3 Matth 9 8
4 Verbotenu~o ap. Raban., in h.l. (PL 107, 871), q~i ;nt;
haec quaed.am af:lert ex Hieronymo, in h. 1. (Pl. 26, 55)
ubi tamen noeter te.dus non occurrlt.
6 Cf. Marc. 2, 7.
dimiltcndi peccata, ait paralytico: Surge etc.; et
post sequitur 3 : Et glorijicaverunt Deum, qui de-
ron y m us~: • Nescientes verum dicebant quia
nullus potesf dimittere 6 peccata nisi Deus 5, quia
per eos dimittit quibus dimittendi tribuit pote-
statem •.
3. Ad tertio obiectum dicendum esth quod
ex foecunditate bonitatis divinae est dare aUcut
creaturae secundum suam virtutem scilicet crea-
turae. Sed potenHa creand\, sicut dictum est a,
non con venit virtuti creaturae, immo repugnat;
unde non decuit divinam bonitatem earn creatu-
rae conferre 1 ut esset ex virtute creaturae. Quod
enim dicitur de Christo 1 : • Puer ille creavit stet-
las "• ratione personae divinae attribuitur, quae
communis erat divinae naturae et humanae.
CAPUT Y.
associatur ei; ergo creatio non erit cum tempore,
sed ante tempus'·
[Solutio]: 1. Ad quod dicendurn per hoc quod
dicit Augustinus, in XII De civitate Dei 9 :
• Ego, sicut Dominum Deum aliquando Dominum
non fuisse dicere non audeo, sed semper fuit
Dominus: erat quippe ante illam, scilicet crea-
turam, quamvis nullo tempore sine ilia"', sic crea-
tio-actio non est sine tempore - et comprehcndo
sub tempore • nunc's, quod est principium tern-
paris - non tamen est in tempore, cum sit actio
Dei prima in creaturam; nee cum tempore pro-
prie dicitur, quia 1 non ei associatur vel parifi-
catur; sed non sine tempore, id est sine • nunc
temporis '; ante vera dicitur esse ratione causal i-
ta tis.
2. Ad i d autem quod obicitur de creatione
huius animae: respondendum est quod u. creatio-
actio, quae Dei est et Deus est, nee est in • nunc
temporis' nee.~ post • nunc' quoad hoc, sed quoad
term inurn temporalem, quem respicit, est post"
'nunc temporis •, non quod causam habeat tem-
pus, sicut est de rebus, quae creantur mediante
prima motu.
~ z rrmltfrrt.
• L ut. IV utrum. - V om.
• T duf. •i add. Mn. ~ VST '""'·tal .. futrll, quod \n C tat aQd. mg.
'S 11(1/1. 'L quod_ ~ VR (intcrl.) T ,,..t. • T n/•1. ~ V ltmpu• pu1 e. p.;
6 Cf. supra, p. 35b, ad 1.
7 Qfosso ordin., In Matt11. 2, 2 (Pl 114, 13).
8 Cf. Alex. Hal., loc. ell,, p. 105, sub Rtspondto;
S. Bonav., II Sent., d. I, p. 1, a, 1, q. 2, ad J et 4,
'
atque Ibid., dub. 4 (II, 23, 38).
9 Cap. 15, nn. I el 3 (PL 41, 363 et 365).
 DB CAUSA PRIMA UT CAUSA ACTUALITBR DICTA.
UTRUM PHILOSOPH! PERVENBRINT AD NOTITIAM CREATION!S.
Sexto quaeritur utrum philosophi habuerunt
posse ex ductu rationis ad cognitionem
tionis '·
Quod vldetur: a. Per hoc quod dicitur Rom.1,20:
/nvisibilia Dei per ea, quae facta sunt, intel/ecta
conspiciuntur, sempiterna quoque virtus eius et
divinitas. Cum ergo divinitas et virtus divina co-
gnosci poterant ductu rationjs, multo fortius ipsa
creatio, quae non est aeterna. Et dicit Glossal
quod per naturalem rationem et cn~aturae reve-
lationem cognoverunt: revelat1onem autem dicit
per opera creationis.
b. Quod etiam videtur per hoc quod philosophi
posuerunt Creatorem esse, sicut didt Avice n n a,
in sua Prima Philosoph/a 3 : c Si fuertt eius esse
post rton-esse absolute, tunc adventus eius a
causa erit creatio, et hie est dignior omnibus
modis dandi esse, quia privatio remota est om~
nino et inducitur esse. Sed si ponatur privatio
taliter quod esse praecedat earn, tunc generatio
erit a impossibilis nisi ex materia, et inductio esse.
scilicet esse rei b ex re, quod est debile et fu-
turum ... Item, dicitur in libra De caelo et mundo ":
.. Per hunc numerum adhibuimus nos ipsos rna~
gnificare Deum unum Creatorem eminentem pro-
prietatibus eorum quae sunt creata •, et loquitur
ibi de ternario significante Trinifatem. Ex quo
accipitur quod philosophi pervenerunt ad cogni·
tionem Creatoris, in quantum est Creator.
Sed vtdetur c contrartum 1. per hoc quod in
Symbo/o !i ponitur articulus: • Creatorem caeli et
terrae ,; sed ea quae fidei sunt, super d rationem
sunt; non ergo ex ductu ration is est perVenire
ad illud.
2. Hem, ratio decurrit ab ente ad ens; qualiter
ergo perveniret ad cognitionem creationis, secun-
dum quod creatio est ex nihilo? ratio enim non
~ VT tilt. Ita TR, V rn tl, alii rn.
&
~ SCZ om. 1 tta R, atll om. a VST adQ. •ed.
I Cf. S. Bonav., II Stnl., d. I, p. I, a. J, q. I, et
Ibid., dub. 2 (II, J6b, 17a, 37).
.z Lombardi, in h. 1. (PL 191, 1326). Cf. Alex. Hal.,
Summa theol., I, p. t9b, ad 2.
3 Metaph., tr. 6, c. 2 (1. 92a).
" Lib. I, c. 1 (II, 367).
CAPUT VI. 26
crea~
potest quiescere in nlhilo, quiesceret autem si e
ultimo veniret ad creationem, quae est exitus in
esse de I nihilo.
Respondendum K est quod est triplex cognitio:
per inspirationem, per" Scripturarum dedarati()oo
nem, per 1 operum revelationem. Omnibus istis
modis contingit venire in cognitionem creationist.
Per inspirationem fidei, cum fides ponat creatio-
nem; item per Scripturarum divinarum inspectio-
nem, quae est ex Lege, Prophetis et 1 Evangelio;
per operum revelationem: nam revelatio operum
inditat omnipotentiam esse in Deo, omnipotentia
vero ponit creationem, scilicet productionem de
nihilo. Nam si non posset producere nisi ex ali-
quo, non esset omnipotenlia, cum maior potentia"'
possit intelligi secundum veritatem, et ita" aJia
non esset omnipotentia. Praeterea, potentia alli-
gata materiae non esset omnipotentia; creatio
ergo est actus omnipotentiae. Quod autem quidam
phUosophi non pervenerunt ad cognitionem crea-
tionis, hoc est quia non ascenderunt ultra ratio-
nero materiae. Quod etiam pervenerunt tum ex
Scripturis, tum ex operum considerationibus, pa·
tet per hoc quod dicitur in VU tibro Confessio--
num 6, ubi dicitur: • Procurasti mihi per quem~
dam hominem~ quosdam Platonicorum Iibras, ex
graeca lingua in Jatinam versos, et ibl legi, non
quidem iisdem verbis, sed haec omnino multis et
multiplicibus suaderi rationibus, quod 1 in prin·
eipio erat Verbum et Verbum erat apud Dtum,
usque ad illud 8 : Et mundus eum non cognovit,·
quod autem sequitur 9 : In propria venit et sui
eum non receperunt etc., et iterum 10 : Verbum caro
factum est, et habitavit in nobis, non ibi legi ...
Ex quo patet, quod P tum ex Scripturis, tum ex
rationibus cognoverunt quod omnia per Verbum
facta sunt, quod solo Verba fecit omnia, et ita
materiam; et non de se ipso; quare de nihilo.
<I z !IIJlra. • VT rt!l. J v uu Ul pro t. f. d. t T n'po~qlo. % om. r~.
• T add. ln. • z am.
• LC llJa. • T add. Pf'· 'JQ C, T ~Ill., alii Clllll: S ta~Mn pro t/W.
1
SL ln.
5 Symbol. Apostolorum.
6 Cap. 9, nn. 13 et 14 (PL 32, 140sQ.).
1 (Qan. t, l.
8 Joan. 1, 10.
~loan. I, 11.
10 loan. I, If.
38 INQ. 1. TRACT. I. SECT. II. QUAEST. I. - 27.

SECTIO II. - De creatura secundum proprietates.

QUAESTIO l.
DE PROPRIETATIBUS CREATURAE RELICTIS EX RATIONIBUS CAUSARUM.

U
ranseundum est consequenter ad considerationem creaturae in fieri ratione pro-
prietatum sive per se accrdenhum. . . . .
Quaeritur ergo de illis proprietatibus s!Ve per se accrdenhbus quae relm-
quuntur ex rationibus causarum sive causae sub diversis rationibus, quae sun!: men-
sura, numerus et pondus, et cum hoc de veshgw; . . .
deinde, de per se accidenti quod concomitatur rpsum fren;
tertio, de per se accidenti sive proprietate quae est creati in quantum est ex nihilo.

MEMBRUM!.

De mansura, numero et pondere.

mrimo ergo dicendum de iis tribus condltioni- tertio, utrum solum conveniant creaturae;
lli bus quae sunt in comparatione ad causam. quarto, ex qua parte accipiantur;
quinto, quare tot sunt et non plures;
Et primo quaerendum est quid iis rationibus sexto, utrum creatura sine iis possit intelligi
designetur; vel esse secundum quod est in fieri;
secunda, utrum conveniant creaturae univer- septimo, de differentia istarum dispositlonum
saliter; ad alias quae videntur convenire.

!7 CAPUT I.

QUID liS RATIONIBUS DESIGNETUR 1,

irca prim urn sic est procedendum a: Dicit
CAugustin us, Super Oenesim 2 : c Mensura
est illud quo aliquid metimur, numerus vero quo
numeramus, pondus b quo appendimus •. Super
illud autem Sap. 11,21: Omnia mensura etc.,
Glossa 3 : .. Jn mensura qualitas, in numero
quantitas, in pondere ratio consideratur •.
Sed hae dlstlncUones non videntur inter se
eon venire: 1. Narn men sura in quantitatibus deter-
minatur quemadmodum et numerus: mensura enim
ad quantitatem continuam refertur sicut numerus
ad disc.retam. - ltem, sicut dicit Augustin us,
Super Genesim 4 : • Numerus omni rei speciem
praebet •. Ergo ex parte qualitatis videtur accipi;
non ergo recte dicitur • in numero quantitas •.
2. ltem, si mensura et numerus accipiuntur se-
cundum quantitatem et qualitatem, penes quid
accipietur pond us? cum non sint nisi tria, sci-
licet quantitas, qualitas, relatio; penes autem re-
lationem non videtur accipi: pondus enim est
quantitatis vel c qualitatis, ut secundum maiorem
vel minorem quantitatem feratur deorsum, in
quantum plus habet de materia, vel secundum
qualitatem d gravitatis, quae est conditio mate-
rialis: et ita videntur secundum proprietatem om-
nia ad quantitatem referri, ut numerus ad discre-
tam quantitatem, mensura ad continuam, pondus

• C pruedttur pro e. p., R 0111. ett. ~ TZ pondert. quod LC c:otr. ' Let. 4 VRLCZ quantttattm.

I Cf. Alex. Hal., Summa lhtol., I, num. 111-114 et num.

192-194 cf. S. &nav., II Sud., d. 3, p.l, .1ub. 3 (1, 78sq.).
I 2 Lib. IV, c. 3, n. 7 (PL 34, 299}.
3 Rabani, In h. I. (PL 109, 723). 4 Loc. cit.
 DE PR<lPRIETATIBUS CREATU
~ero ad motum, qui secundum Philosophuml
mter continuas quantitates numeratur.
Sed obv!at a. hoc quod dicit AugustinuS, Su-
per Oenestm 2 : • Numerus o~ni rei speciem prae-
bet, mensur~ modum. praef1git, pond us vera in
su.o_loco ordmat et ~utescere facit •; sed ista tria,
sctllcet modus~ s~ec1es et ordo, non accipiuntur
ex parte quanhtahs, sed magis ex parte qualitatis,
{Solutio]: Ad quod dkendurn quod haec acci-
piun~ur p~r quamda~ simiUtudinem respectu eo-
rum 10 qutbus propne haec dicuntur; haec autem
proprie dicuntur in rebus corporalibus, per quam-
d.am vero similitudinem _transferuntur ad res spi-
ntuales. Unde Claudtanus, ln tractatu De
anima 3 : • Mensura in est animae secundum suam
capacitatem, numerus autem secundum virtutum
numerosltatem, pcndus secundum appetitum in
id in quod tend it: et anima rationalis tribus in-
dividuis, memoria, intellectu, voluntate, subsistit,
quibus capax est numeri, mensurae, et ponderis •.
Augustin us vero, Super Oenesim 4, sic distin-
guit: • In animabus mensura est ali quid agendi
ne sit irrevocabilis et jmmoderata progressio;
numerus autem est affectionum et virtutum, quo
a stultitiae detormitate ad sapientiae formam col-
ligitur; pondus voluntatis et amoris, ubi appetit
quid cui praeponatur •. Cum haec ergo non ac-
cipiantur hie a secundum pro prieta tern, sed se-
cundum similitudinem, attendenda est ratio simi-
litudinis, ut mensura dicatur dispositio secundum
quam res est in se Hnita quoad esse et virtu-
tern, numerus in quantum habet speciem et for-
mam qua discernitur ab alia, pondus vero dis-
positio secundum quam ordinatur in tinern.
[Ad oblecta]: 1. Ad id autem quod obkitur
quod ' mensura attenditur in quantitate continua,
quemadmodum numerus in discreta, et ita non
• in mensura qualitas •; item b numerus praebet
speciem rei, ergo ad qualitatem potius referri debet
quam ad quantitatem ': respondendum est quod
mensura, ubi proprie accipitur, materialiter sup-
ponit quantitatem, sed formaliter supponit illud
quod terminat quantitatem; hie autem accipitur
form aliter, et ideo dicitur • in mensura qualitas •;
sed non attendimus hie qualitatem secundum
quod est unum genus eorum quae sunt, sed sicut
qualitas dicitur finire sive terminare quantitatem,
ita haec dispositio terminat vel finit rei essentiam
• Tom. & RSL lltrum. a T vtl. o1 VR (I.U/tm.
' lla R, V a nuluJ tt momtrfJ, s lllllllliJ tt tnltiiJ, T ll vlrtn d tmtM, LCZ
"" C v/loJtlattm. • T ordinDtur,
I Arlstot., Phys., v, c. 4; Melaph., XJ, c. 6 (11, 313, 604).
2 lot. tl.t.
3 De stata anlmae, 11, cc. 5 et 6 (PL 53, 7e745).
~ Lib. IV, c, 4, n. 8 (Pl 34, 299}.
.5 Cf. Arlstot., Phys., Ill, c. 7; Metaph., IX, c. 3 (II,
283, 576); Avlcenna, Metaph., tr. 3, cc. 2 et 3 (f. 7&hqq.).
RAE RELICTIS EX RATIONIBUS CAUSARUM,
39
aut virtu tern, ut dlcatur esse elus non~ ulterius
se extendens; et similiter virtus sive potentia rei
N~m:rus. ~tiam If accipitur multipliclter: propri~
e~tm dtcttur numerus quantitas discreta. item
dtcitur . numerus non ilia quantitas quae' habei
partes m se divisas, sed ratio divisionis ab alio.
"?de unum numero dicitur quod est in se indi~
VISUm et ab alia divisum .:~: et hoc modo utuntur
numeratores, qui volunt res ab invicem discer-
nere. Ad. similitudinem I primi modi acdpit R a-
banus, m Glossa, cum dicilure-: •ln numero
quantitas •; res enim, quae in specie constituitur
habet plura ex qui bus componitur: et iste est
numerus essentialis, non accidentalis, sicut de
una linea per divisionem fiunt duae. Secundum
Augustinum vera accipitur secunda modo, in
quantum numerus est 11 dispositio secundum quam
res discernitur ab alia re. Unde numerus secundum
e~y~?log~am dicitur a 'nutus memerls' l&, quasi
d1v1S1o SlVe discretio secundum significationem
et ideo dicit numerum omni k rei speciem praebere:
, 2. A d i d. v.ero quod obidtur de pondere quod
debeat acc1p1 secundum quantitatem vel secun-
dum qualitatem quae est gravitas ': dicendum
est 1 quod non accipitur hie proprie, sed commu-
niter secundum quamdam similitudinem, ut sicut
pondere fertur corpus ad suum locum, scilicet
deorsum, ita dispositione ilia, quae hie per pon·
dus signiticatur, refertur sive ordinatur unaquae-
que res ad suum tinem.
Quod autem dicit CIa u dian us quod men-
sura in anima attenditur • secundum suam capa-
citatern .. , retertur ad hoc quod unaquaeque res
creata habet quamdam extensionem virtutis ter-
minatam, et ad hunc modum dicit ipse de anima.
Quod autem dicit numerum • secundum virtutum
numerositatem m • hoc refertur ad hoc quod dldt
Augustin us quod numerus dicitur esse • af-
fection urn et virtutum quo a stultitiae deformitate
ad formam sapientiae colligitur •; unde attendit
mensuram et numerum, non quantum ad esse
ipsius animae in se, sed quantum ad esse eius
virtuale. Unde numerum attendit ipse penes ea
quae ordinantur 11 ad sapientiam, ut numerositas
huiusmodi virtutum numerus dicatur, pondus vero
ex parte motivae quae ordinatur ad bonitatem.
Et hoc patet per hoc quod subiungit: quod • anima
tribus subsistit, (memoria], intellectu sivt consilio
a~ '5-r ~:11dl~ll.
0
• R oJII. J V a s/mlllfrt.d/M, T a.uim/lltudl:. pro - Som.
'VZ om.
Qln{CIII numcrls pw 4. 11. ·
«1 De trita 1.1\.a apud Stbol.astitos ~tymolcgla numeti,
quae apud alios didtur • virtus memerls, ld est divisio-
nill., cf. S. Bonav., I &nt., d. 24, a. 2, _q. 1 0. 425,
nota 3); los. Laurentil, Amalthta onomeulica, lugduni
1664, .no: •Memeris, merb, di"YI.s\o, unde ptn\bimemeris
q~l.narl.a ~a.esura est··
 JNQ, J. TRACT. I, SECT. II. QUAEST. I, - 28.
40
et vo1untate •. Nam secundum memoriam atten-
ditur prima capacitas, secundum quod est vis
contentiva specierum: de memoria enim antece-
dente inte11ectum et voluntatem loquitur; intellectus
vero sive consilium ad rationem pertinet, quae suas
zs
UTRUM HAE RATIONES CONVENIANT OMNI CREATURAE UNIVERSALlTER.
uod autem consequenter quaesitum est utrum
Qhaec conveniant omni creaturae 1
, sic terminatur:
t. Numerus non inest nisi rei numerabili; res
autem numerabilis, quae numerum habet, habet et
multitudinem; sed unaq uaeque creatura in se con-
siderata non ponit multitudinem; ergo nee ponit
numerum. Quod si numerus extendatur ad hoc
ut res, quae habet unitatem, dicatur habere nu-
merum, omnis vero res creata habet unitatem per
se ipsam - et hoc patet per hoc quod dicit Au-
g,usUnus, in 1\broDevera religione 2 : •Omnis
res, vel substantia vel si quo alio modo mcllus
enuntiatur, simul habet haec tria, ut unum ali-
quid sit et specie propria discernatur ab alils et
rerum ordinem non excedat •; ct ita unitas con-
venit omni rei creatae - sf ergo propter hoc di-
catur numerus esse dispositio in qua fit d res
creata, hoc non videtur, quia prima conditio quae
attribuitur, in libra De vera religione, omni rei,
est unitas; secunda vero conditio, quae attribuitur
ab Augustino, Super Genesim 3, est numerus;
ergo numerus non respondet unitati. Quod etiam
intelligitur ex hoc quod • numerus omni rei spe-
ciem praebet 4 •; ergo respondet speciei; sed spe-
cies est secunda conditio, in libro De vera reli-
gione, qua scilicet res ab alia discernitur i ergo
ei non respondet unitas. Cui ergo respondet uni-
tas? Nam numero respondet species, ponderi vera
ordo i ergo mensura unitati; sed ex qua ratione?
cum unitas non videatur terminationem dicere.
2. Praeterea, cum magnitudo site infinitum di-
visione et multitudo infinitum appositione et I ma-
teria infinitum susceptione sive possibilitate, men-
sura autem non est ubi est infinitum; ergo non
in omni re est mensura.
3. Hem, pondus dicitur secundum similitudinem
eius £quod habet gravitatem; ergo secundum simi-
litudinem eius quod fertur deorsum; sed quaedarn
res naturaliter feruntur sursum vel h secundum
•Soil!. 6 VSTatte11d1tur. •vom 1 ,.
S (eorr_ mg.) hiCttala pro dlam utata. ~ i; ~m.
I C1. Alex. Hal., Summa th~ol., I, num. Ut et U4.
2
! Cap. 7, n. 13 (PL 34, 129).
Lib. IV, c. 4, n. 8 (PL 34, 299).
Augustin., Dt Oen. ad Jitt., IV, c. 3, n. 7 (PL 34-, 29Q).
virtutes colligit ad sapientiam; voluntas vero suo
pondere spirituali inclinatur ad bonitatem. Nos
autem a hie loquimur de iis tribus dispositionibus
prout primo attenduntur 6 circa esse ipsius rei~,
deinde circa dlspositiones consequentes esse.
CAPUT II.
similitudinem, ut leve fertur ad locum sursum,
anima vero secundum voluntatem naturaliter fertur
ad summum bonum; non ergo pond us est com-
munis dispositiD omnis creaturae.
4. Item, si sunt dispositiones omnis creaturae.
cum ipsae sint creaturae, habebunt mensuram, nu-
merum et pond us, cum haec non sint sine dispo-
sitione et sint de numero eorum quae fiunt.
5. Item, quare ponit Augustin us has disposi-
tlones creaturae, ubi loquitur de fieri creaturae,
cum scilicet loquitur de operibus sex dierum?
Unde dicit 5 : *- Nonne erant alicubi antequam
crearetur universa creatura, an 1 eHam creata sunt?
et si erant, an tea ubi erant? Ncque · enim ante
creaturam erat aliquis nisi Creator •. - Item,
AugustIn us, De libero orbitrio 6 : • Omnem rem,
ubi numerum et mensuram et ordinern videris,
Deo artlfici tribuere ne cuncteris k •. Ergo de re
artificiata a summo Artifice loquitur, et ita de
creatura.
6, Item, non videntur ista convenire omni crea·
turae. Dldt enim Ambrosius, in Hexalmeron 1 :
• Lucis natura est ut non in mensura, non in nu-
rnero, non in pondere se habeat, ut alia creatura,
sed omnls in conspectu eius gratia sit •. Cum
ergo lux creatura sit, videtur quod non in omni
creatura reperiantur ilia tria.
Sed contra: a. Dicit Augustlnus, in libra
De natura boni 8 : • Ubi haec magna bona sunt,
magnum bonum est et e converso, et ubi parva
bona sunt, et illud parvum bonum est t et e con-
verso •i sed lux est de magnis bonis; ergo multo
magis debet habere ista bona.
{Solutio]: 1. Ad prirnum respondendum est
quod numerus, sicut dictum est 9, con venit omni rei
creatae, et accipitur numerus pro dispositione qua
discernitur res a re alia i quae tam en dispositio,
ubi simpliciter est, sicut in rebus compositis ex ma-
teria et forma vel 'quo est' et m 'quod est', ha·
bet intrinsecus numerum. Sed non accipitur hie
"VT/II
d ordill~,;..~~:!,~t:.'· • Vl' add. 111.
'Tom. "'L w/.
IT td. • R hulas. • S om. IT r1111t:
I II
ti
De G~n. ad lilt., foe. cit.
Lib, II, c. 20, n. 54 (PL 32, 1270).
7 Ub. t, c. 9, n. 34 (PL 14, 143).
II Cap. 3 (PL 42, 553). 9 Cf. supra, num. 27.
 DE PROPRIETAT1BUS CREATURAB RELICTI$ EX RATIONIBUS CAUSAR:UM.
numerus pro multitudine aggn~gata « in unum,
quemadmodum obiectum est. Nee haec disposilio
'numerus' idem dicit quod Ula dispositio quae est
unitas, in libra De vera rtligione, sed respondet 1111
dispositioni quae ibi species dicitur; unitas vero
respondet i1U dispositioni quae dlcitur mensura.
- Ad b obiectum autem in contrarium dicendum
est-= quod mensura, eo quod dicit esse In se flnl·
tum, respondet unltati, secundum quod • unum • dl·
citllr ens indistlnctum et unitas indistinctiodt esse
in se Ipso, ad ponendum differentiam rcspectu nu-
meri aut speclei, ratione cui us fit' dlscretio ab atio.
3. Ad terti o obiectum de pondere quod • non
convenit omni creaturae ': dicendum est/ quod
pondus, si acclpiatur proprie vel secundum simi-
litudinem respe<:tu pon<terls in gravibus, non ex-
fendit se ad omnem creaturam; sed sl acclpiatur
secundum Hlam stmUitudlnem, secundum quam
est indinatio 1 in finem, quemadmodum pond us
est inclinatio" in term inurn, secundum hoc omnl
convenit creaturae: omnls enlm 1 creatura Incli-
nation em habet a1iquam ad finem t naturalltcr.
2. Ad 1d vero quod oblcifur de magnltudlnc,
quae est infinitum 1 dlvlslone, et Ita de allis:
respondendum est quod sic dlcendo infinitum, non
tollltur"' quln magnltudo vel multltudo sit fin !tum
in esse ct virtute, eo modo quo Prlmum dtcUur"
Infinitum virtute et esscntia, id est non habem;
finern: est enim sibi Hnls; nunquam enim est verc
dtcerc quod in tantum extendllur et non plus
petestcxtcndl.- Ad id au tern quodo obi ci-
t u r de materia, similiter dlccndum est quod non
to\1itur P per hoc quin materia habeat all quo q
modo mensuram ', numerum et pondus. Undc
Augustin us, Dt /ibtro arbitrio 2 : • Sl formae
pcrfectio nonnullum bonum est, nonnullum bonum
est formae inchoatio •. Et in libro De vera rell-
gione J: • Quod in comparatione perfectorum In-
forme dicitur, si habet aliquid formae, quamvis
cxiguum, quamvis inchoatum, nondum est nihil,
41
et ita ex Deo est •; quod autem ex Deo est, men-.
suram et' numerum et pondus habet.
4. Ad I d vera quod oblcitur quod ' mensura,
numerus et pondus sunt cn~aturae, et ita habent
mensuram, numerum et pondus ', dupUciter potest
responder!: quod de atus. treaturls. intelllgltur, ve1
lstae res dlsposltae sunt In mensura et 1 numero
et • pondere secundum quod Deo haec attrlbuun-
tur. Unde Augustinus, Ad Orosium•: • Nu~
merus, pondus et mensura Ipse Deus est; ipse
est numerus sine numero, a quo est omnls nu-
merus; Ipse est mensura sine mensura, a quo est
omnis mensma; ipse est pondus sine pondere,
a quo est ornne pond us; omnia ergo In numero,
pondcre tl mensura disposuil', tamquam sl diceret
j omnia In sc disposuit '" •. Jntelllgllur et aliter
'omnia numtro, pont/ere ct mensura disposult ',
ld est omnia, quae fecit, numerum, pandus et
mcnsuram habent.
5. Ad a I I u d dlcendum quod lsfae sunt dlspo-
sUiones creatur<le secundum quod est In fieri i ni-
hilominus tamen cxtcnduntur ad crcaturam se-
cundum quod est In esse. Unde super lllud Sap.
I 1. 21: Omnia In numenJ, pondere tt mcnsura dis·
posuisti, dicit Olossart quod ch1 Us constitult
Deus mundum ct gubcrnat et iudlcatutua est •:
constltuUo enlm n\undl pertlnct ad fieri, guber-
naUo ad conscrvaUonem lps\us In esse.
6, Ad ll\ud vcro Ambrosil de luce, Ucet
q u 1dam ve11nt exponere de luce splrltuall, vl-
detur secundum lntentlonem Am b ro all quod
vellt cxponere de lucc :w: corporall ". quae est in
mcnsura cl 1 numero et pondere. Dlcltur tam en
esse sine Jls respcctu corporum quae reclplunt
a lucc: ipsa cnlm multipllcat sc dando cffectum
allis corporlbus lnferlorlbus, et Ideo dlcitur esse
sine mensura ct sine numero et pondere respectu
effectuum qui procedunt ab .r ilia. Si enlm maior
esset capacltas mundl quam sit, ad malus se ex·
tendcret effectus etus ct ad plura.

CAPUT 111. zo
u-rRUM HAE RA-riONES CONVENIANT SOLUM CREA-rURAE.

Quod vldetur: 1. Quia quldquid est, a~t est

procede~dum est ad tertio q:ae- Creator aut creatura; Creator autem nee termmatur
Consequenter
situm utrum convemant solum creaturae · I
.. T .:oqrqatr~. • V add. prtmo. • V om.
SRLC ott~ .•
4 ro .ts
Cocld. dlallntft.m If unlt<U ~/Jiti!C~lo
l al •Rflt. /Volll. •SI11Dtfl.
~ctd. tit. "'y lnttllftllrlf, LCZ tD/111.

:!,q:: ~~~7,;::,m 1 •
• V om 5 a ttrmlno TIn ttrmlno l 111 Z al •:· 1 ~er~lu. ~RL":;,,j,,j,.,, quod Z eon. '5T alto. • Z ..W. d.
1
• R add' tUt, V qlll,pro flliD
•Rom.•Zom.•Zom.
: v'",.v. L 'om. lplflllulfl ... hut. ' RZ "'· ' S «d.

1 Cf. Alex. Hal., Summa thtol., I, num. 72•

2 Lib. II, c:. 3l (PL 32, 1270).
I 5 Sap. II, 21.
II Otdln., In b. 1., ap. Lyran.
' Cl. Alex. Hal., Joe. cit., p. 174, ad 3.
3 Cap. 18, n. 3.5 (PL 34, 137). 46) 1 Cl. Alex. HaL, foe:. cit., num. U~.
~Dial. 65 quatst., q. 39 (Inter opp. Augustin I PL 40• 7 '
 INQ. 1. TRACT, I. SECT. II. QUAEST. I. - 30-31.
42
nee formatur nee ordinatur ad aliud, sed alia
ordinantur ad ipsum; ergo non ei ista conveniunt;
ergo conveniunt 6 tantum creaturae.
1
Contra: a. Au gus tin us, Ad Orosium : « Nu-
merus et pond us et mensura Deus est •.
[Solutio}: Ad quod respondendum est, sicut
ibidem dicitur et Super Gencsim ~: • Ipse est nu-
merus sine numero, a quo est omnis numerus i
so
EX QUA PARTE ACC!PIANTUR HAE RATIONES.
d illud quaesitum quod quaerebatur ex qua
A parte acciperentur ', sic obicitur:
1. Cum f accipiantur ut consequentia creatu-
ram, in quantum est creatura - esse enim fi-
nitum est consequens creaturam in quantum hu-
iusmodi, similiter esse speciosum et esse ordina-
tum: dico autem speciosum a specie, quae non
est id cuius est species- ergo mensura, numerus
et z pond us erunt per se accidentia creaturae in
quantum huiusmodi h nee ad aliud praeccdens
reterentur 1•
Contra: a. Jstis respondent modus, species ct
ordo; sed ista tria k secundum rationes tres causae
acdpiuntur: modus enim ad causam efficientem,
species ad forrnalem exemplarem, ordo ad fina-
lem; ergo hae tres dispositiones ex parte ratio-
num in causa accipiuntur. Unde Augustin us,
in libra 1 83 QuaeStionum J: .. Universa creatura
habet quo constat, quo discernitur, quo congruit.
Causam ergo eius trinam esse oportet: qua sit,
81
QUARE S!NT TOT PROPR!ETATES ET NON PLURES.
Consequenter procedendum est ad quinto quaesi·
tum, quo quaeritur quare sint tot proprietates
et non plures.
Cum enim sit relatio ad essentiam divinam in
quantum est causa, et sit v relatio ad ipsam ra-
tionem' causae, secundum au tern relationem ad
tr~s rationes accipiuntur hae tres proprietates:
e~1t ergo quarta in relatione ad essentiam causae;
s1cut enim relucet vestigium Trinitatis in' crea-
tura, ita relucet vestigium ipsius unitatis essentiae.
• • T am.. c. c .. S 'antrarbmt. Item lupra.
IU LC In Jllg., Rut creaturu In .r, alii om.
~ R 0111. I' T ptr, i R fit. • z rat{{mt.
I Cf. supra, p. 41, nota 4.
ipse est mensura sine mensura, a quo est omnls
mensura; ipse est pond us sine pondere, a quo
est omne pond us •. Unde possunt haec sumi o
vel formaliter vel effective. Si formaliter, prout
mensuram dlcitur habere quod mensuratur, et lta
de aliis, conveniunt soli creaturae; sl autem su-
mantur c effective, sic possunt con venire Crea-
tori.
CAPUT IV.
qua hoc sit"', qua sibi arnica sit n. Creaturae au·
tern causam dicimus Deum. Oportet ergo esse
Trinitatem qua nihil praestantius sive intelligen.
tius sive beatius in venire perfecta ratio potest •. -
Quod concedendum estt.~.
[Ad oblectaj: I. Ad obieclum vero In con-
trarlum respondendum quod licet hae conditiones
proprie conveniant creaturae, nlhilominus tamen
convcniunt ex quadam relatione ad rationes causae
quae sunt in Creatore. Et est attendendum quod
duplex est differentia condition urn in creatura. Est
enim quacdam secundum conditiones allquo modo
I similes in Creatore ct creatura, utpote sunt unitas,
veritas, bonitas. Sunt ct aliae, quae sunt in crea·
tura in relatione ad rationes quae sunt in Crea·
tore, ct istae non procedunt secundum P simili·
tudlnem quemadmodum et praedictae, et de ta·
lib us sunt mensura, numerus et pond us: licet
enim allquo modo conveniant Creator! prout est
• mensura sine mensura • etc., hoc tamen est ae·
quivoce.
CAPUT V.
[Solutio!: Ad quod respondendum est quod
sicut hae tres proprietates respondent tribus ra·
tionibus causae, ita esse causati 1 respondet esse
causae; esse vero causati non connumeratur cum
suis proprietatibus, propter quod non erit maior
numerus proprietatum. Cum enim hae tres ra·
tiones causae u conveniant ipsi essentiae causae,
materialis autem non conveniat, non erunt nisi
tres proprietates respondentes tribus rationibus
causae supra dictis.
0
T IUURI, 'T lurnatur. ' Rl.CZ quad. • Z rumtrtntur. I ST quod. ' Z 0111·
1 VT rtfrruntur. • T add. tl. 1 Tom. J. 1. "'C fit. • T add. 111.
• S am. ' T crtatl, Item lnftl. ~ R 'I':J.?.
2 Cf. loc. ell. I 3 Quaest. 18 (PL 40, 15).
 DE P~OP~IETATlBUS C~EATU~AE ~LICTIS EX ~ATIONIBUS CAUSA~UM,
CAPUT VI.
UT~UM C~EATU~ SINE liS INTEI.L!OI VEL ESSE POSSIT.
einde procedendum est ad sexto quaesitum,
D utrum creatura sine iis tnteltigatur aut esse
possit.
Quod vldetur: I. Esscntta enim rei intelligitur
sine per se accidentibus; sed haec sunt per se
accidentia; ergo sine ets essentia rei creatae in~
telligitur.
2. Quod etiam videtur, si nos conslderemus ubi
haec proprie actipiuntur. Essentia enlm lapidis
potest intelligi sine suo pondere et sine sua men-
sura et 11 sine specie accidentali: non enim hie ac-
cipitur species ipsa rei essenfia; ergo sine lis po-
test essentia rei inte11igl "'; pari ratione ubi haec
acdpiuntur per slmllitudinem.
Contra: a. Non potest lntelligl esse nisi finitum:
infinitum enim per rematlonem finis intelligltur;
sed conditio mensurae panil finitum; ergo sine
rnensura non potest intelllgl.
b. Praeterea, res nan lntelligitur perfccte sine
suis causis; sed hac proprietates dlcunt ralionem
causatl ad causam sub dlffcrenti ratione; ergo
sine eis non potest perfcctc intelllgl, multo for-
tius nee esse.
Respondendum est quod est ~ duplex. inteUi·
gere d: intelligere ipsam estoentiam absolute, ut
hominem quia homo est, et ita de a11is, et sic
CAPUT VII.
DE DIFFERENTIA ISTA~UM DISPOSITIONUM AD ALIAS'·
einde procedendum est ad septlmo quaesitum,
Dscilicet de differentia istarum conditlonum et
aliarum quae attribuuntur rebus cornmuniter, ut
sunt modus, species et ordo, sicut dicit Aug u~
s tin us, in libro De natura boni 3•
a. Cum enim sint diversae dispositiones, quae
in ternario accipiuntur et non secundum eamdem
rationem convenlunt- non enim 1 secundum eam-
dem rationem conveniunt"' rei creatae men sura,
numeruset pondus, et rnodus 11 , species et ardo, et
• quo constat, quo congruit, quo discernitur• •,
------
I Cap. 15 (PL 41, 33l).
2 Cf. Alex. Hal., Summa thtol., I, num. 128~181.
43
32
contingit intelllgl sine lis conditlontbus; est au-
tern lntelllgere In comparatione ad causas extrln-
secas, et secundum hoc relatione ad prlmam cau-
sam, quae est sub triplicl ratione, non est lntet-
llgcre esse causati sine lis. Unde Aug us tl nus#'
XI libra De cillifate De/ 1: • A Deo est omnis
modus'· omnis species, omnls ordo, sine qulbus
nihil rerum lnvcnlrl vel coRitarl potest •.
fAd obleetaf: t. Ad I d vero quod oblcltur In
contrarlum quod' sunt per se accldentia': respon,
dcndum est quod sunt quacdam proprletates con-
sequentcs esse om nino, quae non respldunt cau-
sam ut dlcant llabitudlnctn causatl ad causam,
et sine tallbus contlnglt tntclllgl utroque modo
esse rei i huiusmadi • autcm non sunt numerus,
ntcnsura ct pond us; ct Ucct non slnt de esse ret,
nlhilominus tamcn dtcunt 1\abltudlncm ad tau~
sam, sine qua nee nt nee est res.
2. Ad sec undo obiectum dlccndum est quod
non est simile de Us proprl.etaUbus In rebus ubi
proprlc acdphmtur, et In rebus tt In qulbus accl~
pluntur secundum cxtenslonem. 1n rebus enlm
ubi proprie acclpluntur, aunt per se accldentla
consequenUa esse et tier\ rei totallter; ubi vero 1
acc\pluntur secundum cxtenslonem, nan sic, sed
d\cunt habUudinem ad rationes causae t secun~
dum quas est tluxus in esse.
83
et Jterum essentla, vlrtus et opcratlo - cum ergo
haec Jnsint creaturae et nor:1 secundum eamdem
ratlonem sed differcntem, rationes autem in re
sint ordl~atae: erunt ergo istae rationes secun~
dum prius et posterlus in creatura.
[Solutlol: Quod concedendum est. Hae. enim
rationes, mensura, numerus et u pond us, ac~aplun­
tur primo in re creata secundum quod fat; hae
autem rationes, modus, species et P ordo, acci-
piuntur in ret secundum quod est a Primo; hae
aut\!m, • quo constat' • etc.,. accipiuntu.r secun~
dum quod regUur a Primo tn esse; hae autem,
• Rrep<l.
• VST um.
3 Cap. 3 (PL 42, ~).
4 Cf. supra, p. 42, nota 3.
44 JNQ. I, TRACT. I. SECT. II. QUAEST. I. - 34.
essentia, virtus, et operatio, secundum quod ha-
bent rationem efUciendi a Primo, in quantum in
eis operatur. Sic ergo possunt distingui secun-
dum prius et posterius; nihilominus tamen in
Scripturis accipiuntur quaedam pro quibusdam.
Quantum au tern" ad praesens primae sunt men-
sura, numerus et pond us. De modo autem 6 , spe-
cie etc ordine diffusius dicetur, ubi agetur de
peccato secundum quod est corruptio modi, spe-~
ciei et ordinis, in Tractatu de peccato 1 ; de
fiijonsequenter dicendum est de vestigio, quod
~similiter refertur ad ration em causae: dicitur
enim creatura vestigium ipsius Creatoris. Circa
quod quaerendum est primo, utrum dicatur mut~
tipliciter aut univoce de omnibus, de quibus di-
citur. Dicuntur enim creaturae vestigia, sicut dicit
Augustin us, in libro De Trinitate ": c Oportet
ut d Creatorem per ea, quae facta sunt, intellectu
conspicientes 5 , Trinitatem intelligamus, cuius in
creatura apparet vestigium •. Dicuntur etiam
opera redemptionis; unde Gregorius 6, super
illud lob 11,7: Forsitan Dei vestigia comprehen-
des r: .. Vestigia Dei sunt benignitas visitation is,
qua viam nobis ostendit •. Dicuntur etiam ve-
stigia opera Christi, lob 23, 11: Vestigia eius
secutus est pes meus. Dicuntur etiam vestigia
84
UTRUM VESTIGIUM DICATUR UNO MODO VEL OIFFERENTER 8,
Adtur:primumOpussicenim
J.
obicitur quod multlplicfter dica-
dicitur multipliciter de ipso
opere operante et de re operata; ergo, cum opus
dicatur vestigium, vestigium h dicetur multipliciter
de ipsis actionibus et de rebus quae aguntur,
cum de utrisque dicatur, sicut patet ex praemissis,
2. Praeterea, secundum quod vestigia dicuntur
opera Christi, non faciunt oberrare t, secundum
• S Om, 6 VST add. d. • Z 0111. ~ Tom.
~ R ddll\fllllf\1. I ST om. t. 1.
1 Cf. Ubri 11 Pan 2; Alex. Hal., Summa thl!ol., 1,
num. 128. z Cf. Infra, num. tt6.
3 Cf. Alu. Hat, loc. tit., I, num. 460-460.
:Lib. Y, c. 10 (PL 42, 932). 0 Cf. Rom. 1, 20.
Moral., X, c. 8 (PL 75, 927); d. Glossa ordln., In
h. 1., ap. Lyran.
essentia et virtute et operatione, propter hoc quod
roentionem facit Dionysius 2, in Tractatu de
angelis. Ordo autem istarum conditionum atten-
ditur secundum hoc quod mensura refertur ad
ipsum esse, quod terminatum est ex potentia,
quae appropriator Patri; numerus vera attenditur
quantum ad discretion em sive distinction em, quae
appropriatur Fllio propter notitiam i pond us vero
attenditur quantum ad ordinem sive bonitatem,
quae appropriatur Spidtui Sando 3 •
MEMBRUM !1.
De vestlgio.
effectus divinorum iudiciorum, Eccli. 42, 19: Reve-
lans vestigia occultorum, vel dicuntur ibi • occulta'
quae sunt in cogitatione hum ana 7• Quaeritur ergo:
Primo I, ~1trum vestigium dicatur uno modo de
omnibus iis vel differenter;
secundo, quid dicatur vestigium secundum
quod convenit creaturls;
tertio, utrum conveniat omnibus creaturis;
quarto, utrum conveniat secundum magis et
minus;
quinto, utrum dicatur vestigium Trinltatis pro·
prie aut unitatis essentiae utriusque;
sexto, utrum possit tolli ratio vestigli a crea·
tura;
septimo, utrum per vestigium sit manuductio
ad causam, cui us est vestigium, aut abductio i,
CAPUT I.
quod vestigia dicuntur creaturae, dant occasionem
oberrandi. Unde A u gust in us, in libro De Ii-
bera arbitrio 9 : • Vae qui derelinquunt t te ducem
et luccm 1 et oberrant in vestigiis tuis qui nutus
tuos pro te amant et obliviscuntur quid innuasl •
Contra: a. In omnibus iis notatur impressio ef-
fectus a causa, qui quodammodo assimilatur ei,
sicut vestigium in pulvere assimilatur figurae pedis.
° C COI!Ipl'thtfldtnll$. /Ita V, &1\\ 0\B. 1 V Adduttlo. "'V Am. 1 1.. a~rrort.
1 Cl. Glossa ordin., In h. I. (PL 113, 1224).
8 Cf. Alex. HaL, loc. clt., num. UR; S. Bon·av., l S£nt.,
d. 3, p. J, a. I, q. 1 (1, 71 sqq.); In Hexotm., coli. 12,
nn, 14-17(V,386aq.);Wnerar.,c.1,nn. 9-15et cc. 2et3
(V, 298&qq.); lh reductlonr arfium ad 1/reol., n. 12 (V, 322).
9 Lib. U, c. 16, n. 43 (Pl 32, 1264).
 DE P~OP~IIITATIBUS C~EATU~AE ~ELICTIS 1'.X RATIONIBUS CAUSA~UM.

[Solutio): Ad quod dicendum quod sunt vest!-
gia per appropriationem Ipsi us potentiae dlvtnae,
Q in contrarium dicendum est quod non est simile
ut opera creationis; et sunt vestigia dtvinae sa-
pientiae per appropriationem, ut ea in quibus
relucet sa pi entia, et de iis b dicitur in Ubro De
1
/ibero arbitrio : • Quocumque te verter\s, qui-
busdam vestigiis operibus suis impressis Sa-
pientia loquitur tibi •; sunt etiam vestigia bonl~
taUs divinae, et secundum hoc accipitur lob 11,7
et 23, 11. In omnibus autem iis quaedam est ra~
tio communis, Hcet secundum prius et posterlus
dicta. Nee ita dicuntur vestigia potentlae quin
illa eadem dlcantur vestigia sapientiae et bani~
tatis, et ita de a1iis: lndivlsa enlm sunt opera po-
tentiae et saplentiae et bonitatls divinae, licet
sic approprlentur.
{Ad ob1eota): t. Ad ld autem quod oblcltur
de hoc nomine 'opus ' et de e hoc nomine 've-
stlgium '. Hoc enlm nomen • opus' non habet
unam rationem secundum quam dicitur de opere
operante et re operata, et ad dlversa genera re-
fertur; vestigium autem sub ratione nominis utro-
blque dicit effectum aliquo modo similem suae
causae ratione dlspositlonls, etsl non sit slmltis
in genere vel specie vel natura.
2. Ad secundod vera oblectum dlcendum
est quod licet vestigia, quae sunt actiones, non
dent~' occasionem errandi, vestigia vera, quae sunt
\ res operatae, occaslo slnt errorls, hoc non est se-
cundum se, sed ratione perversae conslderationls
et affectionis 1, nee quoad hoc dlcuntur vestigia.

CAPUT II. 35

QUID DICATUR VESTIGIUM SECUNDUM QUOD CONVENIT CREATU~IS.

einde ad secunda quaesitum sic procedltur:
D Vestigium dicitur secundum slmiUtudlncm;
proprie enim didtur vestigium pedis,
tes a autem secundum allquam slmUltudlnem trans-
ferunt h 2. Quaerltur ergo quae sit simllitudo vestl~
gil translative 1 dictl ad vestigium proprie dictum.
1. Vestigium autem propric dictum dicit impres-:
sionem figurae in pulvere vel in re huiusmoda
a figura pedis; sed dlvina essentla infigurabllis
est, et similiter ipsa TrlnUas summa; ergo non
rellnquit figuram per simHitudlnem In re creata;
ergo non dlcetur vestigium secundum allquem
dictorum rnodorum. Nee alia videtur similltudo
esse: non enim sieut vestigium est semper st~
mul 1 cum pede in pulvere, ita creatura necessa-
ria fuit simul cum essentia Creatorls: tunc enlm
esscnfla creaturae esset aeterna; ergo propter
transteren~
illam ratloncm non dlcltur esse vestigium; qua
ergo ratione dlcetur vestigium?
Respondendum est quod llcet dlvlna essentla
sit lnfigurabllls et similiter summa Trlnltass nih!~
lomlnus habet In se rationes, ut quod sum me est et
quod sum me vcrum est et quod sum me bonum est,
quae Jlcet idem slnt In Deo, nihllomlnus tamen
distlnguuntur In re creata, et sic quamdam habent
slmilitudlnetn respectu suae causae quasi cssent
quaedam lmpresslones, et propter hoc dlcuntur
nomine vestigU, non propter flguraUonem, sed
propter 1 lpsam rationem, ut slcut lbi erat slml-
litudo in flgura, sic hie sit m slrniUtudo In ratione,
quae licet lndlstlncta slnt In Deo propter slm-
pllcitatem divlnae essentlae, dlstinguuntur tamen
in creatura propter composltionem esscntiae.

86
CAPUT Ill.

UTRUM VESTIGIUM CONVENIAT OMNIBUS C~EATURIS.

Quod ale vtdetur: a. Quia n ea, secundum quae

uantum ad tertium, an scilicet
Qveniat omnibus creaturis, proceditur m hun vestigi~m con~ I attenditur ~estiglum, ut modus sive u..nitas, spe-
des et ordo, vel sicut supra dictum est 'numerus,
modum 3 ;

• LC lt'Q/1,./I'rM/Jtur.
• VSRLC l~tiiPII'DIII·
, R d~~~tl· 1 z. r#~Ctlon/1.
• S 0111. • T q11lb111.
• V lrOIUJJltloltl'.
• L om.
• V om., L om. ul.
1 RL ~r. • RZ jll. • z add. tn.

:J Cf. S. 8onav .. II Stnl., d. ~. dub. 3 (U, 143).

1 Lib. IJ, c. 16, n. 41 (PL 42, 1263). 4 Cf. supra, num. 2&.
2 Cf. Arlsfol., Phys., II, c. 2 (II, 262)·
46 INQ. I. TRACT. I. SECT. 11. QUAEST. I. - 37.
pondus eta mensura, omn\ creaturae conveniunt;
ergo et ratio b vestigii. Quod autem i.lla co~v~
niant et secundum illa accipiatur raho ves11gn,
A ugustinus, in libra VI De Trinitate 1: c Haec
omnia, quae'; arte divina facta sunt, et unitatem
quamdam in se ostendunt et d speciem et ordi-
nem .. ; quod ostendit tam in corporibus quam
in spiritibus '; et subdit: • Oportet igitur ut
Creatorem per eo, quae facta sunt, intellectu
conspicientes, Trinitatem intelligamus. In ilia enim
Trinitate est summa origo rerum I, perfectissima
pulcritudo, beatissima t delectat1o •. Ex qu1bus
colligitur quod in omni creatura est vestigium
Creatoris.
b. Item, Isidorus, De summo bono, libra 1 2 :
'" Ex pulcritudine circumscriptae creaturae pul-
critudinem suam, quae circumscribi nequit, tacit
Deus intelligi ut ipsis vestigiis revertatur homo
ad Deum '"i sed haec pulcritudo incst omni crea-
turae; ergo ratio vestigii inest omni creaturae 11•
Contra: 1. Non est idem imago et vestigium.
Quod sic probatur: Imago est • expressa si-
militudo '3 •, vestigium vero est inexpressa simi-
litudo; ergo id quod est imago non est vesti-
gium; sed aliqua creatura est imago, ut ratio-
nalis; ergo non est vestigium.
2. Item, vestigium et perfecta similitude oppo-
nuntur; sed aliqua est creatura quae est perfecta
similitudo, sicut contingit in creaturis, utpote beati-
tudo creata vel gratia perfecta vel virtus perfecta;
ergo nulla huiusmodi creatura dicetur vestigium.
Respondendum est secundum boc quod dicit
Augustin us, in libra De anima et spiritu 4 :
• Capabilis et participabilis est Deus omnibus,
quia naturali suo munere et usu ex munere ab
omnibus participatur per 1 essentiam qua sunt, et
secundum illam ad t idoneam speciem qua ab
aliis diHerunt, et secundum utrumque ad con-
gruum usum quo protkiunt. Tria haec omni exi-
stenti insunt quasi quaedam vestigia summae es-
s.entiae, imag\n\s et muneris: aeternitas est in
Patre, species in Imagine, usus in Munere •.
\Ad obkecta}: 1. Ad i d ergo quod in contrarium
37
UTRUM VESTIGIUM CONVENIAT SECUNDUM MAGIS ET MINUS.
Ad qu~rtum, _scilicet. an conveniat secundum
magJS et mmus, SIC proceditur:
0
• Ita S, alii '"· b T add.
A R Be. pro r. r. f. rl. t.
d.
1 Codd • Tom.
rid.
~ S Itt1 I\& •v,V am
• Z up.
RLCZ tr1JO pro ~ro. ~ V om. • s add. ln. , Codd. add. tt.
1 Cap. 10, n. 12 {PL 42, 932), ubi et sequens.
2 Cap. 4, n. 2. (PL 83, 543).
3 Cf. Augustin., 83 Quaest., q. 74 (Pl 40, 86}.
I p_rimo 1
_obicit~r,~icendum estm quod l_icet vesti-
~urn ~t 1m ago d1~erant_ secund.um r~t10nem, ni-
I htlommus tamen um et e1dem re1 contmglt inesse
rationem ~ei. et im~ginis, se~ non secundum ea-
d_e~. Veshgmm ~mm atten~ztur secundum dispo-
SJt~ones comm_unwres. et mmus conformantes rei,
cums est vestigium; 1mago vera secundum con-
ditiones magis exprimentes, utpote essentia sive
unitas, species et ordo ad vestigium pertinent,
aeternitas, veritas sive sapientia et carltas ad
imaginem. Unde Augustin us, in XI De civ/-
tate Dei 5 : "' Quoniam homines sum us, ad Con-
ditoris nostri 0 imaginem creati sum us, cui us est
vera aetern itas, aeterna veritas, aeterna et vera
caritasP. In iis vera rebus, quae infra nos sunt,
quoniam et ipsa nee aliquo modo essent nee ali-
qua specie continerentur nee aliquem ordinem
vel appeterent vel tenerenf nisi ab illo facta es-
sent qui summe est, summe speciosus est, summe
bonus est, quasi quaedam vestigia colligamus •.
In homine ergo quia utraque ra1io dispositionum
invenitur, et vestigium dicitur et imago.
2. Ad i d vero q quod sec undo obicitur, dicen-
dum est quod etiam illae creaturae, quae dicunt
similitudinem Dei sive summae bonitatis, utpote
beatitudo creata vel gratia perfecta sive virtus,
dicunt illam secundum illud quod abundant ultra
alias creaturas. Nam c.reatura inteUectualis natu-
raliter vertibilis est in bonum et in malum; hae
au tern creaturae non sunt vertibiles in utrumque:
non enim beatitudo potest esse mala nee virtus
vel gratia mala, ct propter hoc habent rationcm
similitudinis; deficiunt tam en a summa similitu-
dine, quia possunt non esse r quantum est de
sua natura sfcut et aliae creaturae de se. Habent
ergo ali quid commune cum aliis, et ratione illius
communis, scilicet essentiae, speciei et ordinis 5 ,
possunt dicl vestigia. Habent etiam aliquid in
quo abundant, sicut dictum est o, et ratione illius
possunt dlci perfecta similitudo, sicut contingit
in creatura. Communius est ergo vestigium, quan-
tum ad res subiectas in quibus est, quam sit
imago aut huiusmodi similitudo.
CAPUT IV.
I Quod aeque dlcatur, ostenditur per similitu-
dinem: 1. Si magnus pes ponatur in pulvere 7
corpt~rof/bu
om
quam tn spirfloa/fbur ' ' " q 1 ,
.. v 001 • L om ,
1 LC <1. 'C ~utss/ttlrl.
1 • VT tr~l'ltum. " T om. a. 1!. r. t.;
4 Cap. 6 (Inter opp. Auguslini, PL 40, 783).
15 Cap. 28 (Pl 41, 342). 6 Cf. supra, ad I.
7 Cf. Alex. Hal., Summa Jheol., 1, p. 96a, ad 2.
 DE PROPRIETATIBUS CREATURAE RELICTIS EX RATIONIBUS CAUSARUM.
different!, tan~um derelinquere~ 4 similitudlnis tn
uno pulvere s1cut et in alio niSI esset aliqua repu-
gnantia ex parte recipientis: idem enim similiter
se habens natum ~st facere idemt; ergo, cum
voluntas summa s1t causa imprimendi in crea-
turis quamdam obscurarn similitudinem, tan tum
irnprimet uni creat~~ae de unitate, specie et or-
dine quantum et alu; er~o aeque dicetur vesti-
gium de hac creatura sacut de ilia: sicut enim
in rebus. non dicitur. una sp~cies .magis species
quam aha et una umtas mag1.s umtas quam alia
et unus ordo magis ordo quam aUus, cum sint
in suo summo, ita nee dicetur vestigium, cum
secundum ista attendatur.
Contra: a. AugustIn us, De civitate Dei 2 :
• Creatoris, tamquam per omnia quae fecit mira·
bili stabilitate currentis, quasi quaedam elus alibi
magistt, alibi minus impressa vestigia colliga.
mus .... Ex quo arguitur quod vestigium dicitur se-.
cundum magis et minus.
b. Praeterea, pulcrum dicitur secundum magis
et minus, et bonum secundum magis et mh\US, et
ens secundum magis et minus: nam incorrupti·
bite t magis didtur ens quam corruptiblle; ergo
ens, pulcrum, bonum, quae sunt causa vestigil,
dicuntur secundum magis ef minus; ergo et ratio
vestigii dicetur secundum magis el minus. Unde
Di on y si us, De divinis nominibus 3: • Omnibus
est bonum et optimum concuplsciblle, et propter
lpsum minora amant meliora conversibiliter d, et
sociative ~ aequiformia aeque honorabilia, et me·
liora/ minora •. Vult ergo dicere quod est minus
bonum et maius et medium. Et Augustin us,
in Jibro 83 Quaeslionum •: • Non essent omnia,
si essent aequalia •; per quod datur intetligl quod
in universo quaedam sunt magis bona, quaedam
minus bona, et similiter pulcra. Simlllter, in
bro De natura bonis; • Omnia, quanto mag1s
47
I moderata, speciosa, ordinata sunt, tanto magis
bona sunt ••
Ex qulbus colligltur quod dicttur vestigium
secundum magis et minus~_ Quod conce-
den dum e 5 t.
{Ad obtecta): 1. Ad p tim 0 a oblectum vera
in contrarium, respondendum h quod non est si-
mile de pede, qui naturaUter imprlmit vestigium,
et de auctore summa qui suum imprimit vesti·
gium per rationabilem voluntatem. Eo enlm quod
per rationabilem voluntatem aglt, alll communicat
plus de pulcro et bono, alit minus, et similiter
de esse. Nee hoc est cor.trarlum quod similiter se
habet ex ptute sui: ab Ipso enim uno modo se ha·
bente exeunt dlssimiliter entia, ut manifestetur elus
bonltas et saplentia.- Ad i d vera quod oblcUur
quod ' unitas non dlcltur secundum magis et ml·
nus vel species': distlnguendum est 1 quod est
speciem acclpere respcctu eorum quorum est spe~
cles, et secundum hoc, logke dicendo·t, non di·
citur secundum magis et minus de illis. Est iterum
acclpere spetiem comparando cum alla spe<:ie
respectu generls, et ita 1 non dicuntur secundum
magis et minus habere illud genus. Tertio vero
modo est loqui de illis secundum quod in uni·
verso ordlnantur habentla malorem dlgnitatem vel
minorem, et sic dtcuntur secundum magis et minus
spedes propter speciositatem malorem vel m\nQ.
remm. Similiter est dupUclter loqul de unltate:
est enlm loqul de unitate comparando ad aliam
unltatem eJusdem speclei, et sic non dlcltur rna·
gis unum vel n minus ur1umj similiter in numero,
qui ex lis componltur. Est autem referre ad sum·
mam unftatem, a qua babent per partldpaUonem
unitatem "• et secundum hoc dicitur magis vere
unum ct minus vere unum P,
1!· Per lam dicta apparet qualiter respondendum
est ad supra oblecta.

CAPUT V. ss
UTRUM VESTIOlUM PROPRIE DICATUR TRINITATIS AUT UNITATIS AUT UTRIUSQUE.

b. Quod etiam videtur ex hoc quod dicit AU·

uinto quaeritur utrum vestigium pr~prie di·
Qcatur Trinitatis vel essentiae vel utnusque. gus tin us, in libro De Trinilate G: • lntelligamus
Trinitatem cutus in creatura, quomodo dignum
est, appar:t v~stigium; ~n Ula enim Trinitate • etc.
Quod tpslus Trln1tat1s '~, vtdetur a• .per h?c
sicut supra du;:turn est • . .1
quod ,. vestigium distinctionem ponit save ~~~~ Contra: 1. Videtur quod dicatur vestlgtum De1
cretionem; ergo videtur referri ad ipsam Tnnt· respectu essentiae. Unde Is i do r us, De summo
tatem.

•Ita
• V dtnllll4flflnt. s
v,aill om. a RZ add. tat. 'S om. ,
a• :,:~u.
-------,---:---.-"-rtlbl/1/tr.
dtll~fl~Ut. • V 0111. tl. m. S1
~ ~:.
ut.' •
1 11 :~~~~1/trllm.
LCZ quia.
• L wc/fla/tm.

• 1' eon. s&. dltofdUur.

1 L (me.) C add. fl.
•Ita RZ, am om. m. '· m. .. R rt.

• T 0111. a qua ... unlttlttm, " R otn. t. m. "· 11 •

• Quaest. 41 (PL 40, 27). .5 Cap. 3 (PL 42, 554).
1 Cf. Aristot., De gtner. tl corrupt. 11, c. 10 (II, 464). 6 Lib. Vl, c. 10, d. 12 (PL 42, 932).
'lCap. 28 (PL 41, 342). 7 Cf. supra, p. 46a, sub JUt. a.
l Cap. 4, § 10 (PO 3, 107, PL 122, 1134).
48 JNQ. J, TRACT. J. SECT. JJ. QUAEST, I, - 39-40.
bono, ) lfbro 1 ; • Vestigia Del sunt, quia nunc
Deus per spuulum agnoscitur; ad perfectum vero
Omnipotens reperietur, dum in futuro faril' ad fo-
ti~m electi!! praesentabitur, ut ipsam sreciem con-
templentur, cuius nunc 111 vestigia com~rehendere
conantur "· Sed constat quod ipsa species est
ipsa essentia ; ergo vestigia dicuntur essentiae "
divinae.
2. Similiter dicit Gregorius 2 : • Vestigia Dei
sunt benignitas visitationis, quat viam nobis
S9 CAPUT VI.
UTRUM POSSJT TOLLJ RATIO VESTJGIJ A CREATURA.
exto quaeritur utrum totli possit ratio vestigii
Sa creatura.
Quod vldetur: 1. Si enim modus, species et ordo
minui possunt et corrumpi, quae autem possunt
corrumpi, possunt desinere esse et omnino tolli,
ergo vestigium, cum attendatur in iis vel consi·
milibus, poterit omnino tol1i.
2. Praeterea., si est accidens creaturae, accidens
autem est quod abesse potest, ergo intentio ve-
stigii abesse potest.
Contra : a. Sicut se habet ratio imaginis ad id
cuius est imago. ita ratio vestigii ad id cuius est
vestigium; sed ratio imaginis non potest tolH ab
eo cui us est imago; ergo nee" ratio vestigii ab
eo cuius est vestigium,
b. Item, hoc videtur per auctoritatem Augu-
stini, XI De civitate Dei 3, dicentis quod sine
istis • nibil inveniri vel cogitari potest •; et I~
quitur de modo, specie et ordine, in quibus at-
tenditur vestigium.
fSolutlo]: Ad quod dicendum est 1 per id quod
dicit Augustin us, De civilate Dei k, libro XIX":
• NuUum vitiurn ita contra naturam est, ut na-
turae extrema de\eat vestigia •. Unde manente
natura creata, remanet ratio vestigii nee omnino
toHitur. Ahud est autem quaerere utrum vesti-
gium posstt tolli manente natura creaturae, et
CAPUT VII.
UTRUM PER VESTlGlUM SlT MANUDUCTIO AD CAUSAM CUIUS EST VESTIGIUM.
ultimo q~aeritur utrum ~r vestigium. ~it, ma-
nuductjo ad causam CUIUS est vestigiUm G.
1
Cap. 5, 11. lO (Pl 83, M7); alluditw ad I Cor. 13, l2.
: Jtlorul., X, c. 8, 11. 13 (PL 75, 927).
Cap. 15(PL 4\, 331). "Cap. 12, n. 2(PL 41, 639).
ostendif, ut nondum visum scquamur, donee ad
contcmplandum vcnlamus ••
Respondendum est d quod vestigium, licet di-
catur ipsius essentiae ratione eius quod subest t
conditiones tamen in qulbns attenditur vestiglu~
referuntur I ad Trinitatem proprie. Unde nihil
prohibet et' ipsius Dei sive divinae essentlae et
ipsius Trinitatis did vestigium, ut trlnitas In crea~
tura TrinUati increatae respondeat, unltas vero,
quae subest, ipsi summae unttati.
aliud est utrum omnino possit tolli cum ipsa re
creata. Primo modo verum est quod non potest
tolli, secunda vero 1 modo potest. Cum enim res
desinit esse, illud vestigium desinit esse, non fa-
men desinit esse vestigium, quia non omnino
cedit in non-ens. Unde, ratione eius in quod se-
cedit "', est etiam vestigium.
[Ad oblecta]: I. Per hoc potest sol vi illud
quod prim o fuit obiectum. Licet enim modus,
species et ordo minuantur vel corrumpantur, non
tamen omnino n desinunt esse re maner1te, et
ita manet ad hue vestigium Creatoris in re ilia;
sed si res destruatur secundum quamdam spe-
ciem, nihilominus tamen secundum aliam spe-
clem remanet, et ita remanet vestigium, etsi non
iilud.
2.. Ad secundo 0 obiectum dicendum est 5
quod 'esse vestigium' est proprietas rei essentia1is
secunda modo, et ita non est atcidens separa-
bile, et quia dicit comparationem ad suam es-
sentialem causam P, ideo nee potest illo modo in-
telligi sine ilia comparatione, potest tamen intel~
ligi sicut essentia intelligitur sine sua proprietate.
Nee est simile omnino de ratione imaginis re-
spectu illius cuius est imago, sicut de ratione
vestigii respectu illius cuius est vestigium, quia
id q cuius est imago incorruptibile est, id vero
cuius est ratio vestigii potest esse corruptibile.
I Ad quod sic: a. Aug u 8 tl nus, De Iibera arbi-
trio 1, exponens illud Sap. 6,17: In viis suls
flCt. S. Bonav., II Stnl., d. I, p. I, dub. 2(11, !ilb&q.).
a Ct. S. Bonav., I Stnl., d. J, p. I, a. 1, q. I (1, 11 aqq.).
7 Lib. II, c. 16, n. 41 (1-'L 32, 1263}.
 DR PROPRIRTATIBUS CRI!ATURAE REUCTIS EX RATIONJBUS CAUSARUM.
ostendlf se hllari/er, ef In omnl prov{dentla sua
occurril illis: • Quocumque te verteris, quibusdam
vestiglis operibus suis impressis loquitur tibi et
te, in exterioribus labentem, ipsis exteriorum o
formis lntro revocat •.
b. Item, in eodem •: • Artifex quodam modo in-
nult spectator! operis sui de ipsa operis pulcri-
tudlne, ne ibi totus haereat, sed speciem operis
fabrlcati sic percurrat oculls, ut in eum, qui fa-
bricaverit, recurrat atfectus •.
c. Item, Rom. 1,20: lnvlslbilla Dei per ea, quae
facta sunt, a creatura mundi etc. Ex quo habe-
tut quod per ista visibilia sit manuductio ad in-
visibilia.
d. Hoc etiam per tatum habetur a B. Dian y-
s i o, in libra De symbolica theologia 2•
Contra: 1. Sap. 14,11: Creaturae factae sunt in
odium et in muscipulam pedibus insipientium.
2. Item, Au gu sti nus, De Iibera arbitrio 3 :
• Tamquam dorsum ad te ponentes, in carnali
opere velut in umbra sua defigunturb; est tamen
etiam ibi quod eos delectet: habent enim adhuc
aliquid de circumfulgentia luds tuae ,., Ex quibus
colligitur quod haec visibilia abducunt a contem-
platione c invisibilium.
(Solutio]: Ad quod dicendum est d quod est du-
pliciter considerare has creaturas visibiles et etiam
invisibiles e. Contingit enim eas considerare ra-
tione putcritudinis sive delectabilitatis quae est
in eis, non referenda illam ad Deum a quo ha-
bent: et secundum hunc modum est occasio er-
roris. Alio vero modo in quantum habent put-
critudinem I a sum me pukro et delectabilitatem c
a sum me de1ectabili: et secundum hunc modum
• CG<Id. 11\tuiorum. ~ S'l' dnlgnnnlur.
• VT mutab/lts, C om. ttitrm. 1 T pl(ltltudttttm.
.. v 1/lud. ~ C om. f. 1. Q v non mtJglr mM, T add. nOll.
' Ita V, alii om. t. (), • V om.
l Cap. 16, n. 43 (PL 32, 1264).
2 Ct. cap. 1, § 1sqq. (PO 3, 998, PL 122, lt73sq.).
3 Lib. II, c. 16, n. 43 (PL 32, 1264).
SUMMA TUEOLOOJCA - Tom. II.
49
vestigia manuducunt ad ilium cuius sunt" vesfi...
gia, El est exemplum Philosoph i • simile, quod
continglt dupliciter considerare pic1uram t: ut pic~
turam velt ut est imago. Si ut picturam 1, se~
cundum hoc figitur consideratio in ipsa re secun~
dum se; si ut {est] imago, secundum hoc ducit ad
atiud m cui us est imago. Unde Augustin us, in
llbro " De vera religiont 5 : • Skut nonnuUi ma~
gis () amant versum quam artem qua conficitur
versus, quia plus se auribus quam inteUigentiae
crediderunt, ita multi temporalia diligunt, conditri~
cern P vera ac moderatricem temporalium divinam
providentiam non,. requirunt atque in ipsa dilec-
tione temporalium nolunt transire quod amant,.,
[Ad obtecta]:. l. Ex lam dictis patet qualitet sunt
occasio erroris, per se vero causa est in ipsis
enan1ibus. Et hoc patet per hoc quod dicitur in
libra Sap., cum dicitur: In mustipulam pedibus in-
sipientium. Quod autem dicitur creaturae fadat
sunt in odium' etc., non intelligendum est quOO
Deus ad hoc fecerit creaturas, sed enor homl-
num eas ad hoc convertit ut traherentur homines
in odium Dei et adhaererent rnutabilibus bonis
tamquarn idolis.
2. Quod autem dicit A u gust in us? in libra De
libero arbitrio, attendendum est quod ibi tangit
causam erroris ex parte bominis et quod habent
aliquam rationem delectabilis, hoc est ex quodam
eftectu relicto in ipsa creatura a.$ sum me delec·
tabili, et ideo dicitur quod • ha.bent aliquid de cir·
cumfulgentia lucis tua.e •; sed quia plus est ibi
delectationis quam congrue:ret, ideo dicitur iUidta
delectatio, vel quia non refertur ad id ad quod
6
referendum esset, sed ibi inordinate quiescitur •
• Rl oddlltulll lJI: ccmltmpllltionrm, i• trdd&lcultf II c~e~"!!:,... J)l1)• ~:t_c, , V:.:!.,0::
'tta. V, '111\ dti«Wiorum. S eJ.II. l>fl trk1111 • V a.•
, VS (0/Jdtt/ontm; V modtffltllrtm pro 11111 ttll •
• Cf. Arlslol., Dt partibus animal., 1, c. ~ (lll, 227).
.5 Cap. 22, n. 43 (Pl 34, 140).
6 Cf. s. Bonav., 1 Stnt., d. 16, a. 1, q. 2, ad 3 (1, 281).
•
 INQ. 1. TRACT. I. SECT. II. QUAEST. II, - 41 •
50
QUAESTIO II.
DE IPSO FIERI ET CONCOMITANTIBUS ILLUD.
onsequenter procedendum est ad considerationem ipsius fieri et eorum quae
concomitantur secundum se.
MEMBRUM I.
De ipso fieri seu creari.
ftilt primo de ipso fieri agendum est, quod est
W creari. Quaeritur ergo:
Primo, si creari est quoddam mutari vel non;
sec undo a, utrum creari sit aliud quam esse
eius quod creatur vel idem;
tertia, si est creatum" ut medium creaturae et
Creatoris;
quarto, si convenit tantum materiae et formae,
quae sunt principia rei compositae, an conveniat
etiam iis quae fiunt ex materia et forma;
41 CAPUT I.
UTRUM CREAR! SIT QUODDAM MUT ARI VEL NON 2•
d prim.um s1e: a. Si creari est mutari, omne
A autem mutan vel est secundum substantiam
3
vel secundum accidens ergo creari erit alterum
,
istorum; sed mutari secundum substantiam est ge-
nerari vel corrumpi, prout dicit Phi I o sop h us 4 ;
ergo creari, si est mutari secundum substantiam,
esset generari vel corrumpi; sed utrumque est
subiecta existente materia; ergo creari non esset
de nihilo. Similiter, si esset mutari secundum ac-
cidens, multo magis accideret inconveniens: se-
cundum hoc enim substantia non crearetur, cum
tamen sit nobilior substantia quam accidens et
creatio nobilior alia processione creaturae; quod
cum non sit, non erit creari mutari.
Contn: 1. Quod creatur, de non-esse procedit
in esse; sed quod de non-esse procedit in esse,
mutatur; ergo quod creatur mutatur.
2. ltem, lsidorus 5 : • Creatura bonum est,
z "~-~~~· !~':;~ umn/:U: an crratlauptr al/quod a-tatum 111 pro 1. t. c.
1
1ta v. g. Manichaei et Alblgenses. Hos damnavit Cone
Later. IV (1215), cap. Firmiter. Ct. Denz.-Bannwart., En:
chir., n. 428; Tixeront, Hl.stoire des dogmes [1 Paris\915
470; Daowc., Dt /ilk ortlwd., 11, c. 3 (PO 9.t 874) '
2 Cf. S. Bonav., II Sent., d. I, p. 1, a. 3, q. 1 (li, 30~q.).
3 Cf. Ariatot., Phys., Ill, c. I et V, c. 1 (II, Z73, 307).
quinto, utrum conveniat rebus quae fiunt a na-
tura et a voluntate creata;
sexto, utrum conveniat solis substantiis an
etiam accidentibus i
septimo, utrum secundum ordinem conveniat
creari uni rei in genere prius r quam alii;
octavo, utrum a Creatore procedat ministerio
creaturae; et hoc propter haeresirn illorum qui
dicebant angelos operi creationis cooperari et per
angelos alias fieri creaturas 1•
sed non summum, quia mutabilis est •; omne
au tern quod mutabile est mutatur; ergo creatura
mutatur.
Respondendum 0 est quod 'mutari • dicitur du-
pliciter 6 : uno modo, quod iam est ens potentia
vel actu et mutatur ab uno in aliud, et secundum
hunc modum quod creatur non dicitur mutari,
quia nee prius fuit potentia nee actu, et loquor
de creatione proprie dicta; secundum ali urn mo-
dum, quo dicitur aliquid exire in esse post non-
esse, dicitur mutari, sed hoc non est proprie
dictum, sed communiter, quia quod mutatur, ali-
quo modo dicitur esse unum 1', ibi vero non re-
manet unitas, cum non-esse om nino et esse~ non
habeaot commune.
[Ad oblecta]: 1-2. Ad obiectum ergodicen-
dum est quod non diciturcreari mutari eo modo quo
generari dicitur mutari; nihilominus tamen dicitur
, R p/u,, quod T corr. " V ruponrlo, R RtJPOildto,
4 Ct. Arlstot., De gener. et corrupt., J, c. 5 el Metoph.,
X, c. II (II, 442, 598).
6 Stntent., I, c. I, n. I (PL 83, 538).
6 Cf. Aristot., Pllys., V, c. 1 et De gener. et corrupt.,
I, c. 3 (II, 309, 437).
7 Cf. Arlstot., Pllys., VI, c. 5 (U, 323).
 DE IPSO PIERI ET CONCOMIT ANTI BUS ILLUO,
esse ali qua mutatio. Sed est quaedam mutatlo crea-
turae secundum quod dlcitur in Psalmo 1 ; Mutabis
ea, et mutabu~tur etc., et haec est rei existentis in
non-esse vel m non bene esse; et secundum hunc
CAPUT II.
UTRUM CREAR! SIT ALIUD QUAM ESSE CREATUR:AE VEL IDEM.
ecunda quaeritur utrum creari sit aliud quam
Sesse creaturae vel idem 3,
Quod slt allud, videtur: I. Eo a quod nulla res
est suum fieri, utpote generatum non est suum
generari, et corruptum non est suum c.orrumpi,
et ita de ali is; ergo pari ratione creatum non est
suum creari.
2. ltem, ' quod est' et ' quo est' in compositis
differt 4 ; sed ' quod est 1 est creatum, • quo est 1
est ipsa creatio: et intelligo de creatione passive
dicta; ergo creatum non est sua creatio.
3. Item, ipsum creari transit, ipsum vero crea-
tum manet, cum non est creatio; ergo non est
idem creari et esse creati.
4. Item, terminus non est i1lud cuius est termi-
nus i sed esse creati est terminus creationis; ergo
esse creati non est ipsa creatio.
Contra: a. Sicut se habent ad invicem esse
causae et esse causati b, sic se habent creatio active
dicta et passive i ergo permutatim, sicut se habet
creatio active dicta ad esse causae, ita creatio
passive dicta ad esse causati; sed creatio active
dicta idem est quod esse causae; ergo creatio
passive dicta idem est quod esse creati c.
b. Item, creari d nihil aliud est nisi • nunc prima
esse post non-esse om nino': haec enim conver-
tuntur; ergo nihil aHud est creari nisi esse cum
huiusmodi conditionibus; sed hoc non variates-
sentiam eius quod est 'esse', scilicet cum additur
'nunc primo'; ergo creari est idem quod esse eius
quod creatur.
c. Item, si creari praecederet esse creati, sicut
mutari t praecedit esse eius in/ quod mutatur, tunc
aliquid, quod non esset aeternum, praecederet r
primum esse creati; sed hoc est impossibile, cum
ante primum esse creati non est nisi Creator;
ergo creari non est h aliud quam esse creati.
Respondendum est quod, cum duplex sit fieri
- uno enim modo sequitur: 'si fit, est'; alio
modo: • si fit, non est ' - quod creatur, fit, et cum
Q Tom. ~T treat/, Item lnfu.
------
• Un RT. alll r<~IIS(ltf.
~ ~~~ V, alii curt. 1 s sit. Hem sublndt. • S ttmp11rf.
tt ... trtrmll!. ~ S a/fqua pro a. q.; V om. ttllll.
I Psalm. 101, 27.
2 Cf. De nat. boni, c. 1 (PL 42, 551); De civil. Dei,
Xll, c. I, n. 3 (Pl 41, 349).
51
modum creatura, cum est, mutabilis est et sic
loquitur .1 s i do r us; alio vero modo ioquitur
Augusttnus, cum dicit 2 : • Mutabilia sunt
quia non de illo, sed de nihilo facta sunt •. '
42
1
fit , est; unde creari non est aliud nisi • nunc esse
prima post om nino non-esse' ab eo qui potest
dare esse.
(Ad obleeta]: I. Ad i d vera quod obic\tur in
contrarium quod • in aliis mutationibus non est
iactum suum fieri •: respondendum est quod aliter
loquendum est de fieri et de eo quod fit. Nam
id quod est prima, est quod prima fit i fieri tamen
non est quod fit, sed tamen est simul cum eo,
nee prius ens quam ipsum nee duo entia pro-
prie. Nee est simile de fieri in aliis mutationibus
et in creatione, quia in aliis mutationibus fieri
antecedit illud quod fit tempore .t vel natura; hie
autem non sic, sed fieri est simul tempore et
natura.
2. Ad sec undo obiectum dicendum est quod
licet id quod fit non sit idem cum eo quod est
fieri, tamen non penitus est idem nee penitus di-
versum, et sic potest esse in aliis compositis.
3. Ad terti o 1 obiectum dicendum est quod
licet fieri transeat, esse vero ma.neat, nihi1ominus
tamen hoc est quodammodo illud. Quod autem
dicitur transire, hoc est ratione conditionis addi-
ta.e, scilicet' nunc primo post non-esse', et ratione
eius transit: licet enim 'nunc I"' sit, tamen non
'nunc prima est post non-esse·~ et hoc dicit fieri
creationis, quod est creari.
4. Ad quart u m vero dicendum est" quod
non est simile in hoc fieri et in aliis: hoc enim
fieri est non prius quam res est, in aliis vero"
contingit, et ideo ibi proprie dicitur terminus, hie
autem non dicitur nisi secundum quamdam ra-
tionem, sicut infra patebit 5•
a. Ad i d vera quod obicitur ex permutata
proportione, dicendum est quod non est simile in
creatione active dicta respectu essentiae creantis
et in creatione passive dicta respectu essentiae
creatae. Nam creatio active dicta est ab essentia
creantis et est idem cum essentia creantis.P se-
cundum rem; essentia vero creati non est a qua'
sit ipsum creari, sed simul sunt et quodammodo
"S •dd. rt. • L rnatati . ../ V 1)~., inC a~;~.dd. int:rtiiOII~ V a:\::
1 ST ttrllutn. '"R o;om. " lllcttt 11111 proY. · '·
I J
-&
5
Cf. S. Bonav., II Sent., d. I, p. I, a. I, ad 6 (11, 18).
Cf. Boeth. 1 De Trinit., c. 2 (PL 64, 1~).
Cf. infra, num. 48 et IU.
 lNQ. I. TRACT. I. SECT. II. QUAEST. II. - 43-44.
52
idem, quodammodo non idem. In hoc autem e_st
6. Ad ultimo obiectum dicendum est 6 quod
convenientia, quod creari transit et creare transit, 'creari' cum esse creati c nee penitus est idem nee
sed unum secundum se eta alterum secundum ac- penitus differens: additio enim facta ponit trans-
cidens: nam creare ratione essentiae creantis non itum, ratione cui us dicitur 'creari ' transire d
transit, sed ratione habitudinis ad creatum, ex 'esse ' vero nihilominus permanere, sed non sub
qua ratione transit creari. hac ratione ' primo post non-esse'.

48 CAPUT Ill.

AN CREAR! SIT ALIQUOD CREATUM UT MEDIUM INTER CREATOREM ET CREATURAM.

ertia quaeritur an creari sit aliquod creatum quia mutationes proprie dictae possunt esse me-
T ut t medium inter Creatorem et creaturam dia inter transmutantem et id in quod transmu~
1
•
tatur, eo quod non sunt prima opposita secundum
Ad quod sic: I. Creari non est Creator; ergo affirmationem et negationem.
vel est creatum vel est via in creaturam, si 1 est a. Si tamen intentio 1 creati' coarctaretur ad
dicere secundum aliquam similitudinem quod sit creatum simpliciter et non includeret in se con~
ibi via; sed si ibi est via, videtur esse me- creata, secundum hoc non esset sufficiens dlvisio
dium; ergo • creari ' vel est creatum vel f est me- ink Creatorem et creatum 1. Et per talem modum
dium Creatoris et creati; sed non nisi medium loquendi dicit Philosophus 4 : • Quaedam dicun-
quod teneat se cum altero extremorum; sed non tur entia, quia m sunt substantiae i quaedam, quia
ex parte Creatoris ; ergo ex parte creati. - Quod sunt passiones; et quaedam, quia sunt via ad sub-
videtur per simile in aliis mutationibus: mutatio stantiam aut ad relationem aut quia sunt non-ens
enim medium est inter transmutantem et id in aut agentes aut patientes a substantia aut aliquid
quod fit transmutatio. aliorum n quae dicuntur esse in substantia 0 ...
Contra: a. Omne quod est, aut est Creator aut Consuevimus tamen creatum et concreatum sub
creatura h; ergo supervacuum est ponere medium uno generali nomine, scilicet creaturae, compre-
inter haec, immo pro damnata haeresi habetur in hendere, et sic creari est concreatum.
concmo Senonensi 2 quod dicitur in Hbro Peri- b. Ad i d vera quod obicitur quod • fit P pro-
physion 3, in quo dicebatur quod ideae erant me- cessus in infinitum ': respondendum est quod non.
dium inter Creatorem et creaturam; ergo • creari • Cum enim dicitur quod creatum per creationem
non debet poni medium. creatum est, inte\Hgitur proprie de creatione ac·
b. Nee est creatum: quia si esset creatum, exiret tive dicta i quod si intelligatur de creatione pas·
in esse de nihUo; ergo crearetur; ergo per crea- sive dicta, ibi stabitur: non enim ilia creatio
tionem: et sic esset in infinitum abire; quod cum per aliam creationem passive dictam. est, sed per
non sit, nee erit creatum neque medium. creationem active dictam, et sic devenitur ad es-
Respondendum est quod non ponitur medium sentiam ipsius causae q. Unde Jicet creatum pro-
inter Creatorem et creaturam: non enim est me- prie dicatur creari, ipsa tamen creatio passive
dium inter ens ab aHo 1 et ens non ab alio. dicta non dicitur creari nisi large sumendo voe
(Ad obieeta]: 1. Nee est simile in mutationibus, cabulum.

CAPUT IV.
AN CREAR! CONVENIAT TANTUM MATERIAE ET FORMAE.

auarto,r loco .quaeritur an creari conveniat tan- I rei compositae, an j conveniat etiam eis quae
tum matenae et tormae, quae sunt principia fiunt ex materia et forma 5,

1 RZ~ c:,o::~. • VTom. • T creart. 41 Voru. • Codd. au/, J VLC ltd. , 5 tt. • L Utator. I Z aflqfiO, Item Infra. • R lnttr .
.. Z 9flt. • ST llltar11m. • c obltcta. " Sl..C au. ~ R. uu. • T quinto. • V om. • y aut; TIn pro ttiam.
1 Cf. S. Bonav., IJ Sent., d. 1, p. , a. q. (II )
1 3 2 33
2 Ci.rca annum 1224. Ct. Mansi, Sac/ Concti. n;~·ei
et manitestam '3ubstantlaliter naturam •. Saec. :XIII Ama1-
~plis. cotlectio, XXII, 1211. ricus et David de Dlnanto hoc libra abutebantur ad pro-
prios erroru deiendendos. Ct. Schollon 111 in S. Bonav.,
E:'t o~ui Scoti Eriugenae flap! ~ow, vel llapl 'ftlo'w"' Opp. omnia, II, 36; P. Ouhem, Le systtme du monde,
~n CUIUS hbro ~II, n .. ~ (PL 122, 683), occurrlt sequens;
Delnde ex pnmordJalJbus causis, quae medietatem quam· Parl~>19t1, V, 38sq.; Saint-Rene Talllandlcr, Scot Erigtne
r:om lnJer Deum et creatu~am obtinent, hoc est Inter lllam et Ia Pllllosophle schofastlque, StrasbOurg 1843.
4
weHatlilem t.uperessenliahtatem auper omnem intellectum Arlstot., Metaph., ill, t=. 2 (II, 500).
6 Cf. S. Bonav., II Sent., d. I, p. I, a. I, q. I (Jl, 14tJQq.).
 DE. IPSO fiERI ET CONCOMIT ANTI BUS ILLUO.
Qood non convenlat nlst princlptls, scilicet
materiae et formae vel quod se habet a per mo-
durn horum, sic ostenditur: 1. Ea quae sunt ex
principiis, utpote ex materia et forma, ex a1iquo
vel b aliquibus sunt; quod autem ex aliquo vel c
aliquibus est non est ex: nihilo; ergo quae sunt
composita ex materia et forma vet d ex hulusmodi
principiis, non sunt creata.
2. Item, aliud est exire de non-esse in esse .. et
aliud de potentia in actum; sed quae habent ma-
teriam exeunt de potentia in actum, quae vero de
non-esse omnino in esse, creantur; ergo non di-
cuntur ilia creari.
3. Item, secundum illam I expositionem, quam
ponit Augustin us, fn libro Conjessionum 1 :
• Caeli et terrae nomine materia utrorumque de~
signatur •. Ex quo videtur, cum infra sequatur
de lis quae fiunt in distinctionibus dierum, quod
esset g materia creata j quae autem sunt ex materia
non dicentur h creata, sed facta.
Contra: a. Cum dicitur 2 : In principia creavit
Deus caelum et terram, dicit Augustin us, Con-
tra Maniclzaeum 3, quod • caeli et terrae nomine
universa creatura significata est, quam fecit et
condidit Deus •,
Respondendum est: fieri de nihHo dicitur du-
pliciter: vel quod fit non ex materia, et secun-
dum hunc modum materia et forma dicuntur fieri
de nihilo, et quae tenent rationem huiusmodl
UTRUM CREAR! CONVENIAT REBUS QUAE FIUNT A NATURA ET A VOLUNTATE CREATA.
uinto quaeritur utrum creari conveniat iis quae
Qfiunt n a natura vel a voluntate creaturae ra-
tion a lis 1•
Ad quod sic: l. Natura et voluntas dicun~ur
disponere materiam vel subiectum 0 ad productto-
nem formae · cum P autem est facta dispositio, tunc
datur forma: Est enim ita de iis sicut de agricoHs:
agricola enim extrinsecus operatur, Creator ver~
est qui principia q ista format; sed formare De1
est creare; ergo ea quae fiunt materialiter a na-
tura vel voluntate, creantur ratione formae a ~eo.
2.ltem. Augustin us, Ill De Trinitates: c Stcut
• v om. 11. T add. u, V jl11nf Pfl>
I V om. d. n. • Ita V, alii om. I L 11.
tarnus. • R add. a. 1 C add. a.
I lib. XU, c. 29, n. 40 (Pl.. 32, 842}.
~ ~:no~~- ~.
1 8 Cap. 9, D. 16 (PL 42', ~8).
Man/ch., 1, c, s, n. 9 (PL 34, 178).
4 Loc. cit., c. 6, n. 10 (PL 34, 178).
5 Ct. Conjtss., XII, c. 29 (PL 32, 842sq.).
53
prlnclplorum; allo vero modo dicltur fierl de ni-
hllo 1, quod procedit in esse, cum prius non esset,
et secundum hunc modum dicuntur non tantum
materia et forma creata, sed et k quae prlmo erant
ex lUis. Unde Augustin us, Contra Manichaeum•:
• Rcctissime creditor omnia de nlhilo fecisse; ipsa
etlam materia de omnino nihilo facta est, etiamsi
formata omnia de ista materia sint facta •. Non
enim prius extitit materia secundum sententiam
Aug 11 s tIn i 5, et postea ex materia factae sunt
res, sed simul de non-esse in esse exierunt prin-
cipia et quae erant ex tills.
[Ad oblecta]: 1. Per iam dicta patet responsio
ad pr 1m o oblectum. Esse enim ex nihllo et
esse ex aliquo opponuntur, si consimiliter acci-
piuntur; sed 1 nihil prohibet esse ex aliquo, ut-
pote ex materia, et esse ex nihilo, hoc est post-
quam non fuit; et est tails modus acclpiendi sicut
cum dicitur 'ex mane flt dies', id est post mane,
non quod mane sit materia diei 6•
2. Ad secundo obiectum dicendum est quod
'exire de potentia in actum' dicitur proprie de
Us quae habent praeexlstentem materiam : et se-
cundum hunc modum distinguuntur illi exitus ex
oppostto. Sl vero dicatur exitus de potentia activa
in actum, non ex opposito se habent 'exire de
potentia In actum ' et • txire de nihllo in esse ',
sed utrumque convenit creatis.
3. Ad t e r t i u m palet responsio ex m dlcUs.
CAPUT V.
matres gravidae sunt foetlbus, sk mund~s cau_sts
nascenUbus, quae in Ulo non crea~tur. mst ab llta
summa essentia, ubi non oritur ahquld nee nto-
ritur •. . .
3• Item, Augustin us, Super Genes1m ad llt-
teram 9: .. Consummasse tsta intelligtrnus' De~~·
cum creovit omnia simul'o ita perfecte, ut mhll
ei a.dhuc in ordine temporum creandum esset,
quod non hie ab eo in ordine causaru_m creatu~
esset •. Ex quo relinquitur quod creatio extendlt
se ad ea quae fiunt' natura vel volu~tate.
Contra: a. Ea quae fiunt natura vel volu~tate,
fiunt ex aliquo prius existenli; sed quod fit ex
dd hi !RLCZrJllaftl. , RLCZtnt. 'T dlctnntur.
aunt. • TL &IW. u; • ;,!n;.m· • ~ ~~~~~~~~~~- P T omnium. • Lot~.~ .• Cup:. •Tlnftlll-
• V ldd.lam.
6 Cl. Alex. Hal., Summa theol., I, p. 426, ad 4.
1 Ct. Alex. Hal., loc. cit., num. 153-164.
i Lib. Vl, c. ll, n. \9 (PL 34, 341).
to Ec-cli. \8, I.
 INQ. 1. TRACT. 1. SECT. II. QUAEST. II. - 46,
aliquo prius existenti non est creatum; ergo ea
quae sunt a voluntate omnino vel natura non sunt
creata.
b. Item, natura est principium ex similibus si-
milia procreandi in genere vel in specie 1 ; eodem
modo voluntas est principium faciendi secundum
formam apprehensam. Cum ergo in natura sit
sufficientia producendi sibi similem formam, non
est necesse in iis ponere extrinsecum principium
ad creationem formarum.
c. Item, requievit Dominus scptimo die ab omni
opere 2; quod autem nunc 02 operator, hoc est quae-
dam individua creando, virtutem naturae et vo-
luntatis gubernando to; ergo sufficiunt in suis ope-
ribus praeter creationem nov am natura et voluntas.
fSolutio): 1. Ad hoc dicendum est~ quod aliter
est in iis quae fiunt mirabiliter et in iis quae
fiunt naturaliter vel sola voluntate creaturae. In
iis quae hunt mirabiliter, dispositio fit per angelos
vel per homines, ipsa vero forma fit a Deo- unde
Augustin us, in libro De Trinitate 3 : • Quali-
buscumque angelis vicinas causas ex elementis
contrahere quanto tacilius est, tanto mirabiliores
in huiusmodi operibus existent eorum celerita-
tes • - sed non est Creator nisi qui principaliter
isia tormat nee quisquam hoc potest nisi ille apud
quem primitus sunt omnium quae sunt mensurae 4 ,
numeri et pondera. In iis vero quae fiunt natu-
raUter, aliter t est: nam ipse Creator natura me-
diante formam inducit, utpote ignis ex igne, lumen
ex luce. In iis ergo non est necesse ut ipsa forma
de nihilo creetur quae generatur, sed per gene~
rationem producitur. Rationes ergo seminales f
UTRUM CREAR! CONVENIAT SOLIS SUBSTANTIIS.
~.uaeritur.
Sexto utrum c.reari conveniat sol is sub--
stantus an eham acc\dentibus 6,
Ad quod sic: I. Creatio est primum opus
Creatoris 7 ; ergo con venit creatum habere sirnili#
tudinem primam cum ipso Creatore; sed Creator
est ens per se; conditum ergo, quod habet simi~
litudinem eius in eo quod est per se, dicetur crea#
tum: non enim con venit Primo non communicare
huiusmodi dispositionemj cum possit convenire
•Sutl ~Lta~riUJiidr •RZom 11
qiiOd C &:Orr., T _..,_ • VST otdltu.
1
lnZntadd.-mc. •Zet •lllllluullt.., V conttnutzlt.
'V tiiJlJIU.•tl/l.dum
1
Cf. Aristot., Magn. !Mral., 1, c. 10; Aktaph., IV, c. 4
(II, 140, 517). ll CJ. Gen. 2, 2.
3 Ub. lll, c. 9, D. 11 (PL -'2. 878).
4 Dt Trinit., Ul,c. 9, 11. 16 (PL 42, H77).
vel naturales creatae sunt, sed secundum Ulas
postea" fit naturalium conditio. Sunt etiam quae-
dam formae, quae a Creatore inducuntur, licet
mediante natura inducatur dispositio, sicut est in
anima rationali et in iis in quibus non dicimus
formam habere virtutem generandi consimilem
formam in materia vel subiecto.
2. Ad secundum dicendum est quod loqui-
tur ibi Augustin us de causis originalibus,
quae creatae sunt h in operibus sex dierum, se-
cundum quas postea tempore opportuno prodeunt
res naturaliter in esse vel ex natura superiori vel
inferiori. Unde Augustin us": •Aiiud est ex
intimo ac · summo 1 causarum cardine k condere
creaturam, quod fecit sol us Creator; aliud pro
distributis ab illo viribus aliquam operationem
forinsecus admovere, ut tunc vel tunc, sic vel sic
exeat quod creatur •. Distinguit autem sic inter
naturalia et mirabilia 5: • Cum fiunt res continuato'
quasi quodam fluvio Jabentium rerum et ex oc-
culto in promptum atque ex promptu in occultum
usitato m itinere transeuntium, naturalia dicuntur;
cum autem admonendis hominibus inusitata n mu-
tabilitate ingeruntur, magnalia nuncupantur •.
3. Ad tertio obiectum dicendum est 0 quod
licet consummatio esse P dicatur in operibus sex
dierum quoad genera et species rerum naturalium,
nihilominus tamen operatur Deus adhuc multipli-
cando, gubemando, mirabilia faciendo, mediante
natura vel q voluntate naturalia vel voluntaria
producendo; quae opera non dicentur' creatio nisi
quia a creatis virtutem accipiunt vel ipse Creator
complet, ad quae non sufficit natura vel voluntas.
CAPUT VI.
creaturae; sed ens non per sc, hoc est ens in
alio, non est huiusmodi; ergo non con venit ei
ratio creati.
2. Item, quod est creatum dependet in esse a
solo Creatore 8 ; sed ens in alio non dependet ab
illo solo, sed dependet ab ente per se in crea-
tura; ergo non est numerandum ' inter creata.
Contn: a. Tam accidentia 1 quam substantiae
prima operatione producuntur de non-esse in esse
I a summo Opifice; ergo sunt creaturae.
VS mtll•ur.:~ • S om IT 1imllu. ' V putmudum • J. om. q. r. 1 •s •ummo:~,
"' L ~lltt.:~to, QUOd TZ corr • ST iiUlfifo;C~ ~ VRCZ o!ll l' Rom.,
• IU TL (co,,), 11lll auldtntlr
!I Loc. cit., c. 6 (PL 42, 875).
., Cf. S.llonav., It Setlt.,d.l, p. 1, a..3, q. 2, ud 5 (U, ~).
7 Cf. supra, num. 22.
8 Cf. eupra, num. 24.
 DB IPSO PIERI ET CONCOMIT ANTJBUS JLLUD.
[Solutio): Quod est concedendum et
distingucndum est a in accidenfibus sicut 'in 6
substantiis. Sunt enim quaedam quae opere~
creatlonis procedunt; quaedam vera opere ge-
nerationis simpliciter vel secundum quid sive
a!terius generis mutatianis. In iis ergo acciden-
tibus quae procedunt opere creationis, sicut
esse horum est inesse d, ita concreata dicuntur
ipsae vera substantiae per se et simpliciter crea~
tae: et sicut totum dicitur unum ens, ita et unum
creatum.
(Ad obleetal: 1. Ad i d ergo quod obicitur in
contrarium dicendum est quod licet ens t per se'
CAPUT VII.
UTRUM CREAR! CONVENIAT UN! REI PRIUS QUAM Al.ll.
eptimo quaeritur utrum ordo sit in creatione
S rerum, an nobiliora et k ignobiliora simul cre-
entur 1•
Quod sit ordo, vldetur: 1. Ordo enim ostendit
sapientiam 2 ; sicut ergo ordo in esse ostendit sa-
pientiam, ita ordo in fieri videtur ostendere.
2. Praeterea, numerantur dies in quibus diver-
sac sunt factae creaturae 3 ; sed dies non est simul
cum die i ergo creaturae factae sunt secundum
ordinem; erat 1 ergo ordo in creatione.
3. Praeterea, nobilius et minus nobile creata
sunt; sed ita est in ordine facturae humanae quod
praeponitur in faciendo nobilius minus nobill;
multo fortius ergo irt sapientia divirta praeponitur
secundum fieri nobilius minus nobili; ergo in
creatione attendebatur ordo.
Contra: a. Perfectio potentiae ostenditur am-
plius in creando simul quae creanda sunt quam in
creando secundum ordinem: signum enim imper-
fectionis est non simul facere diversa. Cum ergo
creatio exeat a potentia perfecta, erit creatio re-
rum simul, maxirne in generibus et speciebus, et
ita non erit ordo in fieri quoad opera primae
creationis.
b. Item, simul sunt rationes rerum in mente di-
vina 4 ; sed sec.undurn rationes rerum m in mente
divina procedunt res in esse per creation em; ad
~ RZ om. & Tom., s Cllll&a • VRZ opuatlont.
~ V om. r T ~tmil/1. • z ~tl. r R trlt. "' VST om.
q VS dl(otbq!, quod L ~OH, • R m11. • T lit co.
1 Cf. Lombard., 11 Sent., d. 12, c. 2 (p. JMI); S. Bo·
nav., II Sen/., d. 15, a, 2, qq. 2 el 3 (II, 384, 386 sqq.).
2 Cf. Arlstot., Metaph,, I, c. 2 (II, 470).
3 Cf. Gen. 1, J..3l.
~ Cf. Alex. Hal., Summa lheot., tnllll. 178.
II Lib. tV, e. 33 et 34; V, c. 3 etc. 23; VI, c. I (PL
55
I quoad hoc plus conveniat cum ipso 8ummo ente
per se, quod creal,. nlhilominus et illud, quod est
ens non ~er se, dlcetur creatum, quia utrumque
post omnmo non-esse in esse est productum; sed
hoc habet ens per se quia alia dependent ab ipso
ut 1 simpliciter dicatur • creatum sicut et simpli~
clter ens in illo genere.
2• Ad secunda obiectum dicendum quod
licet ens in subiecto dependeat a subiecto quod
~st pe~ se, et ide,o habeat ens ,. prius ipso, hoc
prius non est prius duratione ', sed natura,
~ec dicitur e~iam prius in opere, sed sunt simul t
m opere, et Ita unum creatum.
<l7
ostendendum ergo assimilationem rerum cum suis
rationibus congruit magis simul creari res quam
secundum ordinem, et dico ordinem ut una ante-
cedat alteram duratione.
c. Item, quod creatur, de nihilo fit; ergo ex ilia
parte non surnitur differentia in duratione tern-
paris ut hoc sit prius, illud posterius.
Respondendum est secundum intentionem Au-
g us tin i, Super Oenesim ad litteram '• quod 11
res simul creatae sunt, licet" sit ordo inter ipsas
res creatas secundum P minus nobile et magis no-
bile, et iste est ordo secundum dignitatem. Quem
ordinem tangit Damascenus 6, cum dicit: •De-
cebat q primum intellectualem substantiam fieri,
et ita sensibilem, et tunc ex utroque hominem •.
Potest tamen hoc intelligi ut sit prioritas temporis
secundum intentionem beatorum Gregorii 1 et
Hieronymi 8 et aliorum expositorum 9•
(Ad oblecta]: I. Ad i d vero, quod obicitur
Jn contrarium quod 1 ordo ostendit sapientiam etc.
et ita sit ordo in fieri et non tantum in esse ': re-
spondendum est quod, quia r concurrunt potentia
et sapientia et bonitas ad hoc quod fiant res et
ad hoc quod sint, in utrisque ostenditur. Potentia
enim ostenditur maxime in hoc quod simul fiunt,
sapientia vero in hoc quod pulcherrime fiunt et
decentissime, bonitas vera in hoc quod optimo
modo fiunt. Inesse $ vera ostenditur potentia in
~ T d uu. 'T rut: L om. ut.
JT z
oat., 111. nt1dd. lulcrl • S tnahlr.
"S om., T ud; R trf11.trlrd~ pro tn'Qtfl.
• VT qutdam. • S srd.
34, 317sqq., J22sq., 337sqq., 339); De civil. Dtl, XI,
c. 6 (PL 4t, 321sq.).
6 Dt fide otthod., II, c. 3 (PO 94, 874).
1 Moral., XXXU, c. 12, n, 17 (PL 76, 645sq.).
a In t"pist. ad Tit., I, Jsq. (PL 26, :w.l).
9 Cl. Lombard., II Sent., d. 12, c. 2 (p. 359).
5ti INQ. I. TRACT. 1. SECT. II. QUAEST. II. - 48.

hoc quod tot fiunt; in hoc vero quod inter se
ordinem habent, ostenditur sapientia; in hoc au-
tern quod in quadam sufficientia fiunt, ostenditur
Ipsa bonitas.
2. Ad secundum dicendum quod numetafio
dierum attenditur dupliciter: vel secundum dif-
ferentiam temporis vel secundum differentlam co-
gnitionis quoad ordinem cognitorum. Secundum
primum modum diceretur ordo esse secundum
tempus in ipso fieri, secundum intentionem B. 0 re-
gorii et B. Hieronymi 1
; secundum alium
vero modum diceretur ordo cognitionis in respcctu
cognitorum. Nee est dicendum quod angeli es-
sent prius creati tempore ante omnem diem, sicut
2 non simul extenditur ad plura, div\na vero propter
videtur innuere B. Hie ron y ll\ us dicens:
• Sex millia necdum nostri temporis implentur
annorum, et quantas aeternitates et quanta fuisse
tempora arbitrandum est, in quibus Angeli, Throni
et Dominationes Deo servierunt? ,. Similiter Hi~
1a r ius, in libro De Trinitate 3 : • Quid magnum
est ut ante terram Deus Dominum nostrum le-.
sum Christum a genuerit, cum angelorum origo
terrae creatione reperiatur antiquior? • Sed hoc b
videtur Hieronymus dicere recitando 4 aliorum
opinionem; Hi I a r ius vero vidctur innuere quod
non fuit dependcntia creationis angelorum a crea-
tione terrae, cum non habeant rationem corpo-
rcitatis proprie.
3. Ad tertia obicctumc dicendum quod non
est simile in humana ope ratione et divina: hu~
mana enim opcratio propter sui imperfectionem
sui perfectionem potest ad plura extendi, non
facta variatione aliqua ex parte ipsius operantis.

48 CAPUT VIII.

UTRUM CREAR! PROCEDAT A CREATORE MINISTERIO CREATURAE.

ctavo quaeritur utrum creatura cooperetur in
Ocreatione l'i.
Quod videtur: I. Quia dispositio materiac coo-
peratur ad productlonem tormae; sed crcatura
operatur d [ad] dispositionem materiac; ergo coo-
peratur ad productionem formae; sed productio
formae est creatio; ergo creatura cooperatur ad
creationem. Quod videtur ex verbis Augustin i
dicentis, in libra De Trinitate 6 : • [Deus] exterlores
operationes, sive bonorum sive malo rum angelorum
vel hominum sive quorumcumque anlmalium se-
cundum imperium suum et a se imparlitas distrl-
butiones potestaturn et appetitiones commoditatum,
ita rerum naturae adhibet, [in) qua creat omnia,
quernadmodum terrae agriculturam •. De agricul-
tura vero similitudinem assumens ait: £/fo p/an-
tavi, Apollo rigavit, Deus autem r incrementum
dedit, I Cor. 3,6. Vult ergo dicere quod natura
sive alia creatura cooperatur ad creationem.
Contra: a. Quod creatur, de nihilo fit; ergo non
requiritur materiae adaptatio t; cum ergo crea-
tura tantum operetur ad dispositionem materiae
non dicetur cooperari in creatione.
b. Item, creatio est nobilior actio quam sit sub-
stantia creaturae; ergo nee ipsa potest per se
creare, sicut supra habitum est 7, nee esse par-
ticeps in opere creationis.
c. Item, si cooperaretur, insufficlentla videre-
tur ipsius crcantis et acqualitas quaedam creaturae
ad Creatorcm; quorum utrumque cum sit lmpossi-
bile, non erit' creatura per quam a Creatore pro-
ccdat creatio.- Quod concedendum est.
[Ad oblecta): I. Ad obiectum autem in con-
trartum dicendum quod licet crcatura operetur ad
dlsposltlonem materlae, non tamen cooperatur in
fieri formae, et tta non est concausa h qua mediante
fit creatio: alia enim pen it us est haec operatio et ilia.
Quid ergo tacit crcatura? Ministrat scilicet 1 in re
minus nobill, excitando Domin urn ad productionem
rei nobilioris. Et hoc potest ostendi per exemplum
Augustin i 8 : • Sicut in ipsa vita nostram men tern
iustificando formarc non potest nisi Deus, prae-
dicare autem extrinsecus Evangelium et homines
possunt, non solum boni per veritatem h, sed mali
per occasionem 9, ita creationem rerum visibilium
Deus intus operatur, exteriores vero operationes
per angelos, bonos vel 1 rna los, vel homines fiunt •.
Attendendum autem est quod • creari ' non om-
' nino similiter dicitur hie et m cum dicitur 10 : In
principia creavil Deus caelum el terram. Nam ibi
nuUa coaptatio materiae praeexistentis requiritur;

• Rl..CZ om. I. C. h l om ~ V ttrllilm pro t. o. ~ Z (corr.) cooptrotur; VLCZ df'IX''iflofli pro dt.spo.sltfontm. • T rnim.
I V rul.optatlo ' VST nt. A Ita V, IJII om, • V tnlm. ~ R r(rtuttm. 1 T d, .. s om.

I Episl. 18, Ad Damas., n. 7 (PL 22, 365sq,). !i Cf. lombard., II Stnt., d. 7, c. 9 (p. 338); Con.c.
2Jn Epist. ad Ttl., I, 3sq. (PL 26, 500); d. lombard., Later, IV, cap. Firmittr, Denz.-Bannwart., Enchir., n. 428.
II &nt., d. 2, c. 3 (p. 315).
6Ub.lll, c. 8, n. 14(PL42, 876). 7 Cf. supra, num. 48.
3 Lib. Xll, n. :n (PL 10, 4!)6).
8 Cf. lk Trinit., Ill, c. 8, n, 14 (PL 42, 876).
4 Cf. Lombard., loc. cit. (p. 315). 9 Cf. Philip. l, 18. \1) Gen. 1, 1.
 DE IPSO FIERI ET CONCOMIT ANTIBUS ILLUD.
unde in . ill~ creatione null urn adfuit ministerium,
cum et IPSI angeli 11 creati e:ssent, in hac a te
praeex~gitur ministerium. Et6 hunc duplicem urn:
dum etus quod est 'crearl' videtur ponere AU·
gustinus, in libro De Trinitate', cumr dicit·
• lnvisibHium semtnum creator ipse est creato;
omnium rerum, Quoniam quaecumque nascendo
ad oculos nostros exeunt, ex., occultis seminlbus
acciplunt progrediendi primordia, et incrementa
debitae magnitudinis distinctionesque formarum
ab originalibus tamquam regulis t sumunt •• _
Ad auctoritatem Augustin! dlcendum est/
De concomltantlbus lpsum fieri.
UTRUM CR~ARI SIT IN T~MPORP..
fiJJnnsequenter quaerilur de conditione perU~
~ nente ad tpsunt crear\ stve fieri ubum crearl
sit in tempore vel non sit in tempore l.
Quod non sit In tempore, sic probatur: a. Tern-
f'\IS lpsum coeplt esse: nam sl null us esset motus
vel spirifualls creaturae vel corporalis, quo per
praesens praeteritts futura succederent, nullum
esset tempus omnlno; moverl au tern creatura non
posset, si non esset 4 ; est au tern eo"' quod crea-
tur; ergo tempus est poster! us ipso crearl; non
ergo est in tempore,
b. Item, si creatio esset in tempore, tempus prac-
cederet; sed nihil est prius creatlone nisi Deus,
qui est aeternus; ergo tempus esset aeternurn;
sed hoc non est verum: aeternitas enim est 11 prior
tempore; ergo creatio non est in tempore 0 •
c. Item, tempus non est in sui initio nee slmul
cum illo; ergo, cum creatlo passive dicta sit cum
initio temporls vel ante initium, non erit creatio
in tempore.
Contra: 1. Augustinus, ConlraManichaeum':
• Cum ipsa ereatura, quam fecit Deus, ternpora
esse coeperunt •, et loquitur de factura mundi;
ergo tempus est toaevum creaturae vel ipsl crea-
tioni passive dictae.
• IU V add. 1:111. IIDfldam • S o1:11. • T trurUII.
I Z HI. ~ L ptr, T qaollf
1 Ita V, all\ lpte.
.LIU ln. z
• om. • !Ia V, .JII 0111 • 1 V om.
I Lib. Ill, c. 8, n. 13 (PL 42, 876).
2 Quaest. 78 {PL 40, 90).
l Ct. Guit Altlssiod., SummD, 11, tr. 1, c. 2 (t. 57c);
S. Bonav., II &n/,, d. 1, p. 1, dub. 3 et d. I, p. 2, dub. 2
(II, :n, 69sq.).
quo~ licet vldeatur creatura prae~re ministerium
ut flat excitatio ad hoc quod Creator creet' for-
mam, non tamen dlcitur creatura ereare vel in illo
opere minlstrare. Unde Au R' us tIn us in libro
83 Quaestionum 2 : • Non possunt artlfi~es de nl-
hllo aliquid fabrlcare, quia per corpus" operantur
cum tam en eos numeros. et 1 convenlentiam linea:
mentorum, quam per corpus corporl imprlmun~ In
animo acciplunt ab uta summa saplenUa, quae •
lpsos numeros et ipsarn convenientiam Ionge artt·
ficloslus lpsius 1 mundt corpori \mpresslt, quod de
nlhllo est fahrlcaturn ••
MEMBRUM 11.
CAPUT I. 49
2. Item, ad l~om, ultimo,~ dlcilur: Secundum
rtvtlatlontm mysttrliP ltmporllms aeternls tac/11,
Ergo tempora dlcuntur aetcrna; sed crcatlo non;
ergo tempus est ante creationem vel cum crcatlone.
Et II Ipsa ctlam 0 I 0 s saG dicit r: • Aetcrna tem-
pora dicit quae praeccsserunt mundl e"ordlum •.
-- Item, super lllud II Tim. I, o: Ante tempora
satctJJarla, 1-1 a y m o, In original! 7 : • Tempora sae-
cular/a lntelllglmus quae ex co esse coeperunt
quo mundus factus est, ad dlfferentlam temporum
aetcrnorurn •. Slve ergo acclplantur tempora ae-
terna slve saccularla, crll tempus slmul cum crca·
tlone vel ante.
ISolutloJ: Ad quod dlcendum quod tempus ac-
clpltur multlpllclter 8 : uno modo pro mensura mo-
tus rei' supcrcaeleslls; allo vcro modo acclpUur 1
pro mcnsura culuscumque motus slve rei spiri~
tualls slve corporallss: et secundum neutrum Jato-
rum modorum est cum creatione. Allo vero modo
sumltur tempus pro mensura mutatlonls quae su-
bito fit vel exitus creaturae de non-esse In esse,
et secundum hoc dlcltur esse in" creatlone pas-
sive dicta stve cum creatura: secundum hunc
modum ' prlnclpium duratlonls successivae, quae
dicitur tempus, large acclpltur sub tempore. Unde
allquando invenltur quod in principlo temporls
o T 11111. • R add. tlllqald,
~ RZ ud. • VT rttDIII, S npllbar I V /JID.
• VSRZ mlnlllftll, • Ita V,
• R 0111. • STC om. • V Om. trCD · ltmpott .
• VST .tnlm. • V add, nt.
4 Augustin., lH Gtn. ad lltl., V, t. S, Jl, 12 (PL 34, 'm).
' lk Otn. c. ManJch., I, c. 2, n. 4 (PL 34, 17~).
II Haymonis, In h. I. (PL 117, 800). 1 Loc. cit.
B Cf. Alex. Hal., Summa 1/l.foJ., I, nuru. 88-70.
V Cf. Augu11tln., Dt Otn. ad /itt., V, c. 5,n. 12(PL34, 325).
 58 INQ, I. TRACT. I. SECT. 11. QUAEST. II. - 50.

treovit Deus roelum l't terrom, hoc est in 'nunc', corporalis vel spiritualis, dicltur creatio ante tem-
sicut exponit Augustinus" secundum unum pus, non in tempore vel cum tempore.
modum, in llbro suo Contra Manichorum 1• Alia 1. Ad hoc vero Q\1od \Hdt Augustlnus, Con-
vero modo dicitur etiam " esse in tempore, sicut tra Manichatum, quod • cum ipsa creatura, quam
habitum est in praedicta auctoritate 2 , cum di- fecit Deus, tempora esse coeperunt • : dicendum
citur: • Cum ipsa creatura, quam fecit Deus, tern- quod tempus accipitur ibi pro mensura mutatlo-
para esse coeperunt •. Alio vero modo dicitur nis, quae subito fit~ sive exitus rei de non-esse
tempus pro duratione. Et sic secundum unam ex- in esse, et secundum istum modum conceden-
positionem idem est dicere 'tempora aeterna ' dum est quod tempus est cum creatione passive
quod 'durationem aetemam ', quemadmodum dicit dicta.
Hay m o; secundum aliam vero rationem dicuntur 2. Ad hoc quod dicitur ad 1 Rom. ultimo, 25:
'tempO! a aetema' quae semper sunt cum mundo: Tempora actana, et etiam Hay m o: • Tempora
et secundum hoc dicit Augustinus, Contra saecularia ad differentiam aeternorum temporum,
Manichaeum t 3 : • Ideo dicuntur tempora acterna, quae praecesserunt mundi exordium •: dicendum
non tamen sic aetema quomodo d Deus est ae- quod tempus accipitur ibi generaliter pro dura-
temus, quia Deus est ante tempora, qui fablicator tione, et secundum hoc ' tempora aeterna ' dice-
est temporum '"· fur t duratio aeternitatis, quae praecessit mundi
lAd obiecta): Per hoc patet solutio ad obiecta. exordium, ad differentiam temporum saeculariurn,
Nam secundum quod tempus dicitur mensura vel 'tempora aeterna ', quae semper sunt cum
motus rei supercaelestis vel etiam motus rei mundo, sicut supra dictum est •.

CAPUT II.

QUALITER ACCIPIATUR HOC IPSUM 'NIHIL',

onsequenter h quaeritur de hoc quod creari

C est fieri ex nihilo, qualiter accipiatur hoc ipsurn
'nihil'.
quod ex malo procedit dicetur creari, quia pro-
cedit ex nihilo.
4. Praeterea, dicitur quod homo loquitur de ni-
hilo, cum' loquitur de re inutili vel omnino non-
I. c Ex quocumque enim fit aliquid, id est causa ente; sed loqui est agere quoddam; non autem
eius quod ex illo; fit; si ergo factum est ali- dicitur homo creare; ergo non omne procedere
quid ex nihilo, ips urn 'nihil ' est causa eius quod ex nihilo est creari, sicut non omne agere de
ex ipso factum est 5 •; sed id t quod nihil est, nihilo est creare.
nullum habet esse 1 ; quod null urn habet esse m 5. Praeterea, quod informe est, quodammodo
non a~i~vat, aliud ut perveniat ad esse; ergo: dicitur nihil: unde 1 materia, cum est informis, di-
cum dac•tur ex nihilo ', non notatur causa. citur nihil; ergo fieri ex materia secundum ilium
2. Praeterea, • vox omnium est: de nihilo nihil modum, est fieri ex nihilo; sed hoc non est
6
fit ; ergo quidquid fit, fit ex aliquo 1 ,.; sed quod
creari; ergo non omne Heri de nihi1o est creari.
creatur, ex nihilo fit; ergo nihil creatur.
. ~· Praeterea, cum aliquis de nulla re loquitur,
3. Item, si creari est procedere non ex aliquo,
d1c1tur quod u de nihilo loquitur 8; numquid' eo-
aut boc .est non n ex aliquo quod sit o alterius
dem modo dicetur creari fieri ex nihilo?
substantiae: et secundum hoc diceretur Filius
proc~dere ex nihilo, quia non est alterius sub-
. [~lu.tio]: Ad quod dicendum 9 quod fieri ex
s~nbae a Patre; aut dicitur procedere non ex mh!lo s1ve de nihilo didtur multiplidter. Nam 'de'
ahquo g_eneraliter, scilicet quod P nee est eadem vel 'ex ' potest dicere ordinem non x causam 10
substantaa nee differens: et secundum hoc cum qui tamen ordo non salvatur nis{ in altero extrema·~
malum nee q sit eadem substantia' nee diff~rens, rum: et secundum hunc rnodum dicitur 'creari'
fieri ex nihilo vel de nihilo, quia post omnino
• "l.COIII. ~LZ0111 •lt.ST,all.Jom - , - . - - - - - - - - - - - -
9 Tom., R illll.4.
V Md. c:wn.
1
V add. d, R add illiUI
' V 141hlan1Uu • &T tt.
q•: :'
• SL 0111
1
I: :T :~~..
",
• L •del. rh. ~ T '0111 ~. V m~~:.
I RLCZ om. ' R dbntu:r. ~ ST dtlndt. ' L 1/fa.
~ S om. • ST /It, V acid. aliu1. F Ita V, alll qut.
· non qu:ld, L om. modo. • T add. ucundum.
I Cf De G
2 Cl. en. c.. Manich., I, c. 2, n. 3 (PL 34 174&q) 6
· &Upra, p. 57, not.a. 5 ' ·· Cf. Ariatot., Phys., 1, c. 8 (II, 25S).
3 IH Gtn. c. Mludc.h., I,
4 Cl •upra, ia Solutil;m~.
c: n.
2, 4 (PL 34
' l1~}.
1 Anselm., Joe. cit.

: Cl. Anaelm., Joe. cit. (PL 1 ~. l5ti).

a Ana.elm., MDnol c. B (PL 1.58
ibldem uccurrUIIt. ., . , 155), cetera a.d aenaum 10 ~~ SABonav., II s~rll., d. I, p. I, a.l, q.l, ad6(ll, 18).
· lex. Hal., Summa lhcol 1 p -426 ad .; el
p. 433, Rer.pondeo. ., ' · ' '
 DB IPSO PIERI BT CON CO MIT ANTIBUS ILLUD.
non-esse proccdlt creatura In esse. Et sic dlctt
Au gu stl nus, in libro De c/vltate Dei(J•:. Quae
facta sunt, mutabllia sunt, quia non de lllo ,, sed
de nihilo facta sunt •. Si vero dicat cau5am, secun-
dum ilium modum c non est creari fieri ex nihllo.
[Ad oblecta]: I. Et per hoc sotvitur prlmo
obiectum.
2. Similiter potest solvi secundum: quod
enim omnino est non~ens non potest esse materia
en tis, et ita ex eo 4 non producetur materia liter
aliquid; hoc tam en non est contrarium ei quod
post non-esse producatur allquid in esse.
3. Ad terti u m dicendum quod Filius non di-
citur procedere ex nihilo vel de nihilo, sed de
Patre 2• Unde Hi I a r i us, in XII De Trinilate 3:
.. Cum ex manente natus est, non est natus ex
nihilo •; non enim post non esse Filium procedit
Filius in esse nee post omnino non~esse. - Item,
cum dicitur • creari' fieri ex nihilo, non intelli-
gitur • nihil' privative, sicut malum dicitur esse
nihil: malum enim nulla t substantia est, sicut
dicit Augustinus,/n/oannem 4 1,3: Sine ipso
factum est nihil, • id est peccatum •. Cum ergo
a1iquid dicitur fieri ex malo 1, id est peccato,
privationem habet pro origine; cum autem ali-
quid dicitur creari ex nihilo, surnitur negative,
non causaliter. - Item, fieri ex nihilo potest in-
telligi quod non fit ex aliqua causa, sicut dicit
An s e 1m us 5 : • Contristatur de nihilo, id est non
contristatur ex aliqua causa vel contristaturt sine
causa .. . Licet de Patre possit did • Pater non
fit ex aliquo ', non conceditur tamen h quod Pa-
ter fit t de nihilo: in forma enim dicendi datur
< V om.
• L (ltllerl.) C lldd. omnia. b R a/lo.
A com.
• V om. t. a. c. ~- c., quod In L eat add. mg.
'"' l1a V, a\ll om. "VZ om. "VS1' allqvls. L tx.
P.
I Lib. XII, c. I, n. 3 (PL 41, 349).
2 Cf. Alex. Hal., Summa lhtol., I, num. 299.
:.l Num. 25 (PL 10, 449).
59
tntelligt quod Pater fiat; '!)uod nullatenus est con-
cedendum. Sl vero dicatur fieri de nihilo, hoc est
fieri 1r. sine causa, cum nihil sine causa fiat, op-
posttio esset in hoc verba ' creari •: poneret enim
quod fieret et quod non ex aliqua causa fieret.
lsta autem duo non sunt opposita: 'fieri ex aH-
quo ', id est ex aliqua causa, et 'fieri ex nil!Uo ·,
prout continetur tn ratione eius quod est creari.
Unde Anselm us, in Monologion 8 : • Sine omoi
repugnantia ea, quae sunt a creatrke 1 euentia
dici possunt esse facta ex nihilo • eo modo quo
dici solet dives fieri 111 ex paupere et sani.tatem
recepisse quis ex aegritudine, id est qui prius
erat pauper, nunc est dives.
4. Ad qua rtu m dicendum estn quod, cum di-
citur • homo loquitur de nihilo ', dupliciter in-
telligitur: vel negative, id est non loquitur de
aliqua re, et sic non ponitur hoc verbum 'fieri',
ut ex hoc sequatur quod aliquid o fiat; si vera
privative vel P negative in genere, secundum hoc
ponitur loqui. Et licet loqui sit agere, non tamen
sic agere de nihilo est creare: • nihil' enim dicitur
inutile vel omnino non-ens, sicut chimera, quod'
est materia locutionis. • Ex nihilo • autem, prout
ponitur in ratione eius 'creari ', non ponit mate-
riam, et ita diHerenter accipitur.
5. A. d i d vera quod obidtur de materia, quod
'materia r nihil est secundum quemdam modum ':
dicendum quod sic ' fieri ex nihilo' privative di-
~etur, non pure negative; item materia \iter, non
tantum ordinaliter.
Et per hoc possunt solvi ea quae primo obi-
duntur.
~ ll.a V, alii om. t. t. • SIn illa. J v lldd. rci.Ai/o,
C add. wl .-.Jo •i.li.l•-
~ VS oa.. ' Codd. ttNJlo<W; V Jlut pro sui.
• Ita ST, am rit.
' l quf. • L modo.
4 Tract. I, c. I, n. 13 (PL 35, 1385).
5 Monol., c. 8 (PL 158, 156), cetera ad sensum.
6 l.oc. cit. (PL lSS, 151).
 TRACTATUS SECUNDUS
DE CREATURA SECUNDUM ESSE

QUAESTIO !.
DE CREATURA SECUNDUM SUBSTANTIAM.

ranseundum est deinceps ad esse creaturae sec~ndu~ se. Circa. quam. hae.c

D sun! consideranda, scilicet ipsa substantia crea!J, umtas et mui!Jtudo, srmph-

citas • et compositio, mutabilitas vel .immuta~ilitas, coaeternit.as . v_el tempora-
ralitas, localitas, dispositiones ex parte quahtatis et . ex parte relahonrs. prae~rcta~
enim sun! quasi ex parte quantitatis. Primo ergo consrderandum ' est de substantia ret
creatae, ratione cuius quaeritur:
Primo, utrum per se dicatur creatum compositum ex materia et forma, an alterum
componentium vel utrumque ; . .. . .
secundo, quare • sub ratione caeli et terrae poilus quam sub alus ra!Jombus;
tertio, cum haec contingat accipi et esse sub ratione universalis vel particularis,
utrum secundum utramque rationem sit esse creati ' vel secundum alteram tantum.

lit CAPUT I.

UTRUM PER SE DICATUR CREATUM COMPOSITUM EX MATERIA ET FORMA,

Ateria et iorma perfectuma.est! in suo genere; a

d p1'1mum sic obieitur: Compositum ex ma-

perl«:to autem simpliciter secundum rationem po-

tentiae et sapientiae et bonitatis convenit proce-
dere pertectum secundum primam rationem; sed
hoc est composi.tum, sicut dktum est 1, creatio au-
tern est prima ratio procedendi in creaturis a ; ergo
compositum dicetur per se creatum. Nee obviat
ratio creati, quae est • procedens h de non-esse
omnino in esse': hoc enim con venit ipsi composito.
b. Item, cum 'per se ens' conveniat iis tribus,
proprie et primo convenit composito, materiae vero,
quia non est in subiecto, sed est alterius subiec~
tum, tormae vero ut qua formaliter res est id
2
quod est ; sed cui convenit proprie et primo esse
substantiam de nihilo factam, hoc est creatum
per se et primo; ergo compositum dicetur per
se et primo creatum.
c. Item, hoc est in quo stat actus naturae vel
voluntatis; multo ergo fortillS actus creationis.
Contra: I. Augustin us, in libra De Sym~
bolo 3: c. Materia de nihilo facta est ita ut ordi·
natissimo Dei munere prima capacitas formarum
fieret ac deinde 1 postea formarentur quaecumque
iormata sunt "·
2. Item, quod convenit plus cum principia
creante, plus habet similitudinis; sed materies, a
qua 1ormatus est mundus, convenit in hoc cum
Primo secundum quamdam proportionem ut di-
catur origo rerum, quod non est dicere de aliqua
forma vel de composito. Unde Augustin us, in
libra Confessionum 4 ; '"'Materia, a qua format us

• L •implktUIU ~ tiC 0111

' V UIIU/1Urtlll4o.. " STL ql#fllu.r. • T UIQ.ff 1 l.C om. p. t. ~ VSRZ Uto.tu.ro.l.
• Z PnuMiu ' Z 4e11uun

I Ct. supra, num. 47.

:! Cf. Arlatot., Phy1., II, c. J (11 1 264). l Dt fide tl Symbolo, c. 2 (PL 40, 183).
4
Lib. XII, c:. 29, 11. 40 (PL 32, 843).
 DE CREATURA SECUNDUM SUBSTAWI'IAM,
est mundus, orlglne, non tempore, res ex se iactas
pra.ecessit •. Cum ergo plus habeat similitudt 1
magis particlpabit ratlonem enUs, et Jta eius q;o~
creatum est.
3. Quod au~em convenlat formae, vi-
~et~r: for~a ~ntm est quae dat esse materlae et
1pst compos1to ; quod autem dat esse materiae a
et lpsl composlto 6, in hoc habet ampliorem simi-
litudlnem cum ipso Creatore et flu it de non-esse.
ergo habet plus" ration em creati. '
4. Item, plus convenit cum ipsa forma exem-
p\ari; ergo plus habet de ratione exemplati; quare
per consequens plus habet de ratione 11 creati.
[Solutio): Ad h.oc respondendum est e quod,
cum ' creatum ' d1cat terminum actus qul est
61
creatio- undef creatum est quod est,. ex Us sci-
licet materia et forma, et ipsa materia et 'ipsa
f?rma 2 - n~hilomlnus tamen propter aliquam simi-
htudinem dtcitur compositum prima creatum sive
prima. h.abens rationem entis, propter aliam au-
tern dJcJtur forma, propter aliam autem materia"'.
Propter ra.tionem enim perfect! et eius quod est
~er se: et m se sufficientis convenit ei primo ra--
ho creati; sed propter rationem actus et formae
se~~nd~m quorum utrumque habet aliquam s..:.
mdlfudmem cum Primo dicetur fo.rma · secundum
vero rationem originis et potentiam 'primam in
suo genere habentis dicetur materia.
(Ad obleeta): 1-4. Ex iis patet solutio praedic-
torum.

CAPUT !1. 5Z

QUARE POTIUS SUB RATIONE CAUl ET TERRAE OJCATUR CREATJO.

ecunda quaeritur quare sub ratione caeH et ponderavit? Quis appendit tribus digitis molem
S terrae ldicatur] creatio potius quam sub aliis
rationibus 3.
terrae? cum utrumque possit appendi et"' utrum-
que ponderari.
(Solutio]: Ad quod respondendum quod no-
Ad quod sic: J. Terra in genere principiorum mine caeli et terrae secundum unam expositio-
minus nobilis e~t: ignis autem et ai!r et aqua cor- nem designantur spiritualis creatura et corpOralis,
para sunt noblhora; cum ergo i creata quoad ut nomine caeli designetur spiritualis, nomine
su.bstantiam suam deberent nominari, magis no- terrae corporalis 6• Alio vera modo potest exponP.

ratione terrae. I
mmanda essent sub ratione istorum quam sub ut nomine caeti designetur caelum • empyreum
cum suis contentis, nomine vera terrae designetur
2. Item, caelum corporalem designat naturam; inferior corporalis creatura usque ad caelum
ergo nomine caeli et terrae non designantur nisi aqueum sive cristallinum. secundum quod divisae
corporales creaturae; sed nobilior est spiritualis sunt aquae superiores ab inferioribus. Tertio
creatura corporali; ergo aliquo nomine conve- modo potest dici caelum tota natura corporalis.
niente spiritibus debebat designari. quae est sine c:ontrarietate cum contentis suis,
3. ltem, cum utrumque sit intelligibi!e et utrum- terra vero natura corporatis habens contrarieta-
que sensibile, quare dictum est in Psalmo 4 : Qui tem cum suis contentis. Secundum primam expo-
8
fecit caelos in inte/lectu, de terra vera dicitur 5 : sitionem dicitur super illud in Psalmo • : Qui
9
Qui fundavit terram k super aquas? firmavitP terram super aquas, Gloss a : • Uni-
4. Item, in Isai. 48, 13 dicitur: Manus mea fun- versam creaturam per se, non per creaturam fe.
davit terram, et dextera mea mensa est caelos. cit, cui us' aliquas exceUentiores partes posuit,
Propter quid sine distinctione dicitur quod ma- ex quibus omnia cogitentur, id est intel.ligibiles
nus /undavit terram, cum distinctione vero did~ eae1os et visibilem terram' •. Secundum sec:un-
tur': Dextera etc.? dam expositionem dicit Augustinus, in XII
5. Item, lsai. 40,12 dicitur: [Quis) caelos palmo Confessionum 10, quod nomine caeli intelligitur

" VRLCZ ttWIIOM. ' V o.. J VTR . . - . • C.-. f. r.

• ST 0111. 6 lla R, aiJI 0111. t. /. t. • VTRZ pr/u1; T fltt pro tfJO• • C llfNfiU,. • V l"salMI pro I. P. I' R/O~t. 'tT oa.
~ S om. • T aultm. l TLC om. I Z om.; Rom. t«. • Z HI.
• ST crtaturam; V om. ucurufum.
ad litt. 1, c. 1, nn. 2 ~~ 3 {PL 34, 241}; Lom.b&fd.,
1 Cf.Arlstot., Phys., II, c. 3, Mtlaph., IV, c. 2(11, 264, ~15).
2
II Stnl., d. 12, c. 3 (p. 359).
Ct. supu, num. 44. 7 Cf. Glossa ordi/1.., In Gtn. I, I (PL 113, 68 sq.).
3 Cf. S. Bonav., 11 ~nl., d. 2, p. I, dub. I et d. 12,
t Psalm. 1~, 6.
dub. I (II, 69, 306). 11 Ordin.., in h. 1. (PL 113, 1136), ex Augusttoo, Enarr.,
• P~alm. 135, 5. ~ Psalm. 135, 6.
In h. I. (PL :11, 1758).
t1 Cf. Augustin., Conjess., XII, c. 20, n. 29 (PL 32,
10 Loc. cit.
836); De Gen. c. Manlth., 1, c.~ (PL 34, 178); lk Otn.
62 INQ. I. TRACT. II. QUAEST. I. - 52.
spiritualis creatura, nomine terrae corporalis.
Utraque vero expositio, scilicet secunda et tertia,
habetur in Jibro De civitate Dei XII: .. Cum di-
citur: In principio fecit Deus caelum et terram,
iis nominibus universaliter est significata creatura
corporalis et spiritualis vel magnae duae mundi
partes, quibus omnia, quae creata sunt, conti-
nentur ~.
{Ad obt.ecta}; 1. A.d primum ergo dicendum 0
quod, licet terra sit minus nobile principium sive
elementum, nihilominus tamen nomine caeli et
terrae designantur creaturae. Sunt enim sensibilia
manuductiones ad intelligibilia 2 ; caelum autem etb
terra sunt extrema corpora, quorum unum habet
plus de spiritualitate ratione luminis 3, alterum
plus de corpulentia ratione rnaterialitatis et opa-
citatis, et propter hoc ista duo corpora designavit;
terra tamen, quia plus habuit c de materialitate,
nomine eius voluit designare materiam istorum
transmutabilium inferiorum; media ergo, cum ha-
beant communicantiam d cum utrisque extremis
et habeant communem materiam, maxime cum
ipsa terra, per caelum et terram designantur.
2. Ad secundum verot dicendum est quod
utentibus sensu oportet intelligibilia per sensibilia
declarare. Spiritales vero substantiae, licet sepa-
ratae sint per essentiam a corporalibus, nihilomi-
nus tamen a corporalibus continenturl, utpote
angeli secundum sui primam creationem collocati
sunt in caelo, animae vera in corporibus terrenis,
hoc est in quibus plus abundat secundum gravi-
tatem terra. Recte ergo per caelum et terram
apud utentes sensu exteriori et interiori non tan-
t~m declarantur corporales creaturae, sed et spi-
ntales quae ab iis continentur.
3. Ad tertiumK obiectum dicendumh quod
licet utrumque sit sensibile, scilicet caelum et terra,
c~elu~ tamen dicitur intelligibile propter sui spi-
~ltuahtatem et simplicitatem, et ideo distinguendo
anter caelum et terram, dixit caelos fieri in in-
tel/edu, de terra vero non dixit; nihilominus ta-
~e~ utrumque est intelligibile et utrumque sen-
stblle secundum alteram et alteram rationem.
-~·Ad quartum vero 1 dicendum quod terra
dtcttur fundari a manu k per quamdam metapho-
ram, non quod I divina essentia manum habeat
vel ~exteram vel sinistram, sed more fabricatoris
lo~uttur. Manus ergo accipitur ibi in genere vel
quta divi~it co_ntra. dexteram, accipitur pro sini~
stra, et stve stc, stve sic, ostendit minus esse
complement urn in terra quam in caelo; minus
• ST add. ut • 1om. ----------
• V om ' z add. d. ' v quia~ V •~d\t;~,;~ d V c:nwnltnl/am.
' V add. 6tturaltm. , z u 6 o. ~ S om 1
• f: ~·, ali' on~. om.
11
I Cap. 33 (PL 41, 347).
2 4 Cf. Aristol., De tmimal. tncessu, c. 4 (Ill, 307).
Cf. supra, num. 40.
3 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 13, a. 2, q. 2 (II, 320).
cnim complcmenturn e:st in gencre quam in specie
prout huiusmodi, et sinistra minus nobilis est
quam dextera: dexter a enim est principium mo-
tus, sinistra vero est per quam regirat m motus
et in hominibus magis est principium sustinendi
quam agcndi 4• Et propter hoc nomine 'manus' in
genere dicendo vel per n appropriationem co Intel~
ligen do sinistram fit appropriatio potentiae divinae
respectu ipsius terrae, quae minus nobllis est;
per dexteram vero significatur appropriatio di-
vinae potentiae respectu caeli, quod est nobilius ".
Hoc etiam videtur per hoc quod dicitur Cant. 2,6:
Laeva eius sub capite meo et dextera Ulius am-
plexabitur me; per laevam enim designantur ista
inferiora, quae nomine terrae significantur in
Scriptura, per dexteram vero caelum et caelestia,
Similiter Prov. 3, t6; Longitudo dierum in dextera
eius P, et in sinistra illius divitiae et gloria; res
enim perpetuae, quae ad caelum pertinent, no-
mine 'dexterae' intelliguntur: nomine vero 'si-
nistrae' ea in quibus homines gloriantur et di-
tantur, scilicet terrena s.
5. Ad quint u m dicendum est q quod caeli di-
cuntur ponderari palmo propter sui magnitudinem
et capacitatem et quia caelum r extenditur ad il-
Ium modum, quam dam habens in se continuitatem,
ut pars a parte non sit separabilis natura. Terra
vero dicitur appendi tribus digifis propter sui
minoritatem et separabilitatem et quia triplex
virtus est in ea: habet enim virtu tern opacitatis
et qualitatis pertinentis ad mutationem secundum
substantiam et qualitatis pertinentis ad motum
loca1em. Secundum rationem opacitatis habet si-
tum centralem tarnquam minus nobile corpus in-
ter principia et plus materiale; secundum vero
qualitatem s generabilem ordinatur ad generatio-
nem; secundum vero 1 gravitatem ad motum lo-
calem: et hae sunt differentiae impressionum quas
ipsa terra recipit. Ad discernendum ergo istam
triplicem differentiam dicitur appendi tribus di-
gitis. - Praeterea, per tres digitos designantur
potentia, quae appropriatur Patri, notitia, quae ap-
propriatur filio, virtus motiva u quae appropriatur
Spiritui Sancto 6 • Habet au tern etiam v potentiam
susceptivam, et ratione huius ordinatur ad poten-
tiam. Habet etiam ratione suae opacitatis sp1en-
dore~: splendor enim fit ex reflex lone opaci sive
dens1, et quoad hoc ordinatur ad ipsam notitiam.
Habet etiam virtutem motivam, ratione cuius re-
fe.rt~~ a~ Spiritum Sanctum. Recte ergo tribus
dtgttts dJcitur appendi.
~ R om. I R eanffllrtur. 'Ita V, 111U ftrllo. ~Vest.
• T nobill•. ,. Ua V, aHl llliur. •Vom. UaV,alllom.
5
Cf. Raban., in h. 1. (Pl llJ, 692).
6 Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 460.
 DE UNITATE ET MULTITUDINE CREATI, 63

CAPUT Ill. 63
UTRUM ESSE CREATI SIT SUB RATIONE UNIVfRSALIS VEL PARTICULARIS.

ertia quaeritur, c~m ho~ continga~

accipi et esse
T sub ratione umversahs et partu:ularis, utrum
secundum utramque rationem sit esse creati vel
secundum alteram tantum.
Quod seeundum ra.tlonem unlversalls, vfde-
tur: 1. Eo quod universale, in quantum huiusmodi,
similius est causae propter rationem perpetuita-
tis a; item, similius est ratione virtu tis continendi
multa; similius est etiam ratione formae: ratione
enim formae magis est universalitas.
2. Quod autem ratione singularitatis sive b par-
ticularitatis, videtur: Eo quod actus sunt circa
singularia; creatio autem actus est; ergo est (
circa singulare. - Item, singulare d est omnino
completum in esse; quod magis convenit rei crea-
tae, hoc etiam magis rationem t substantiae tenet;
ex quibus colligltur quod magis convenit ratio
creati in esse [singulari].
Contra, sic ostenditur quod utrique: a. Utrumque
enim exit de non~sse omnino in esse; ergo
utrumque habet rationem creati.
b. ltem, super illud 1 ; Requievit ab omni opere,
• a generibus scllket rerum et speclebus l •; sed
haec non sunt sine suis singularibus.; cum ergo
requies ilia diceretur a creatione, erat/ creatio
tam universalium quam singularium.
[Solutio}: Ad quod dicendum quod utriusque
est creatio, unius scilicet in altero. Universale
enim ratione perpetuitatis habet esse divinum.
sicut dicit Phi 1o sop h us 3, quod positum est
in singulari, ut si non possit in uno salvari,
salvetur in alia; hoc ergo in illo est termi-
nus creationis, particulare scilicet sive singu-
tare. in quo sa\vatur; universale autem est quod
salvatur et quod habet in singutari virtutem
salvandi se. Propter ergo dictas rationes utrum-
que habet rationem creati: hoc secundum unam
rationem, illud vero secundum aliam praeemi-
nenter.

QUAESTIO II.
DE CREATURA SECUNDUM QUANTITATEM.

TITULUS I.

DE UNITATE ET l!IULTITUDINE CREATI.

ranseundum est ad quaestionem d~ unit~te et multitudine in _iis quae creata sun!:

D Utrum unum • tantum sit a Pnmo 1mmed1ate an multa,

item, de causa multitudinis, si est.

CAPUT J.
UTRUM UNUM TANTUM. SIT A PRIMO IMMEDIATE AN MULTA4,

inducere ex t verbis pI at on is, quod mundus

uod creatum procedere debeat a Primo h Jn sensibilis sit unus eo quod mundus archetypus
Q unitate slo arguttur: 1. Exemplatum e11im
1

imitatur su~m exemplar; sed exemplar est in omni- sit unus.

moda unitate; ergo et exemp1atum debet e~se i~ 2. Et si dicatur per stmUitudinem exempla-
ris inferioris a quo plura procedunt exemplata:
unitate.Hanc enim rationern videtur Augusttnus
IT rrf/. •S ~ro. q11od T carr.,
~ V 0111. I. •· • LZ rotlonr.
~ ST proprlttot#. ~ V vel.
• Ita V, alll om.
j v om. t T ln.
V 'ttro unum. ~ Ita V, all\ om. a. P.
"Cf. S. Bona~ .• U Stnt., d. 1, p. 2, a. l, q. 1 (U, 39);. In

~ g~:s·s;• o~dln
Hexalm., coli. 3, nn. 4·6 (V, 343sq.).
in h. I. (PL 115, 125), ex Augustino,
I
' Cl. Contra Acadtm., Ill, c. 17; Retract., I, c. 3, D. 2
De Gen. ad lltt .• ·iv, c. 12, n. 22 (PL 34, 304). {Pt. 32, 954, 58Ssq.).
3 Cf. Arlstot., De anima, II, c. 4 (lll, 448).
 JNQ, I, TRACT. II. QUAEST. II. TIT. I, - 54.
64

constat quod ab uno exemplari in specie non pro-

8. Item, proccdcns a Primo, quocumque modo
cedit nisi unum exemplatum in specie, licet sint proccdat, proccdit secundum aliquam similitudi-
p1ura numero. Si ergo sic est in suntmo . excm- nem; seJ multitudo om nino dissimilis est sum-
plari, non procedet nisi unum e~emplatum m ~re;
mae unitati sicut et 0 corruptio; non ergo dice-
cie et ita unum creatum in spec1e: ab uno emm turP creatum procedere a Primo in ratione mul-
lib;o, qui est unum exernpla~ in. specie~ no~ titudinis.
procedit exemplatum nisi unus /Jber ·~ s~ec1e c_t
ab uno sigillo in specie una impressto m specte. Forteq dicerctur, sicut et quidam phi-
3. Si vero dicatur quod differentia sint exem- losoph i.5 dixerunt, quod a Primo, quod est vere
plaria propter pluralitatem idearum, ut huic ideae unum, non procedit immediate nisi unum, mediate
respondeat hoc creatum in specie, illi vero aliud: vero, sive secundum prius et posterius, plura: ut-
secundum hoc, cum ideae sint eaedern in essentia, pote primo creavit intelligentiam angelicam- in-
essent ideata eadem r in essentia, et ita remane- telligentia vero angelica', quia se intellexit et ilium
rent d unum creatum in essentia; et si omnes ideae a quo erat, et ita intellexit multitudinem - me-
sunt una idea, omnia creata essent unum crea- diante lntelligentia angelica processit multitude.
tum. Quod cum non sit, non ex hoc tantum ac- Sed haec ratio non congruit: secundum
cipietur ~ unitas. hoc enim rnaioris potentiae esset Primum mediante
4.ltem, s\ secundum numerum idearum esset nu- creatura quam secundum se ipsum. Nam mediante
merus ipsorum creatorum in specie vel in genere, creatura poterat producere multa, secundum se
non posset numerus creatorum in specie crescere, ips urn vero 8 non poterat producere nisi unum.
cum numerus idearum non possit crescere: nulla - Item, si multitude producta producebatur prop-
enim mutatio menti divinae potest con venire 1 ; ter intellectum multitudinis qui erat in t intelli-
sed constat quod numerus creatorum posset cre- gentia angelica, eo quod inte1Jigebat se et illud
scere, cum potentia Dei sit omnipotentia et ita in- a quo erat, et ita multiplex erat intellectus: cum
finita, et ita potest plura creare quam creaveritf. hanc multiplicitatem non haberet ipsum Primum-
5. Item, si proveniret pluralitas ex aliqua R ra- non enim intelligebat aliud a quo erat - potentior
tione, aut hoc esset ex parte causae finalis aut for- videretur ipsa intelligentia angelica quam divina:
mans aut etficientis aut materialis. Ex parte vero nam intelligentia angelica posset secundum hoc
causae materialis non potest esse, cum h non habeat multa facere immediate, divina vero non; quod
causam materialem: creatum enim est de nihUo; est inconveniens. Si vero propter intellectum mul-
aliae vero rationes causae sunt unum in essentia, titudinis in genere erat potentia producendi multa
sicut supra habitum est 2 ; ergo ex parte nullius et per consequens multorum productio, cum di-
causae potest accipi ratio multitudinis. - Item 1, vina intelligentia intelligat se et illud quod est ab
voluntas Dei est efficiens causa; sed voluntas ea, angelica vero intelligat se et illud a quo est,
etus est una et immutabilis; ergo ex ilia parte magis convenit divinae intelligentiae producere
non potest provenire ratio multitudinis. multa immediate quam ipsi angelicae. Nam ratio
6. Item, est multiplex modus procedendi k a intelligendi illud quod est a se est ratio inte\U-
Deo Patre 3 : per generationem, per spirationem, gendi se esse causam et aliud esse causatum"
per creationem, per factionem, prout differt a crea- ab illo; ratio vero intelligendi quod est ab alio,
tione; sed duobus primis modis non dicitur nisi est ratio intelligendi se esse causatum; ergo, cum
~num proced~ns, ut filius per generationem, Spi- ratio producendi conveniat causae et non conveniat
ntus Sanctus per processionem 4 ; ergo pari ra- causato ut huiusmodi, divina intelligentia plus y
tione videtur secundum alios duos modos ut hahebit rationem causandi x multa quam angelica.
unum procedat ab uno,
7.ltem, si diceretur quiam ex nihilo procedunt A Iii 6 vero dixerunt quod unitas est Y a forma
creata, ideo est pluralitas creatorum - c 0 n t r a et multitudo a materia, et propter hoc ratio mul-
h~c est quod 'nihil urn' n illo modo dictum, nullius
titudinis non fuit a Summa eo quod est" forma,
re1 est causa, et ita non est causa multitudinis. sed fuit a materia.

I C fltrurfl.
• L om.,

1 Ct Augustin., De div. quaest. 83, q. 46, n. (PL

2 Cf. supra, num. 7, 2 40 JO) XII, c. 4 (ed. Venetlis 1552, f. J53d): • Ab uno au tern el
' ·
3 Cf. Alex. Hal., Summa tht.of., 1, p. slmplid non provenlt n'1sl unum •.
4 Cf. Alex. Hal., Joe. ell., n. 49b. 4373 6 Dom. Gundh:&al., De unilate, p. 4sq. (ed. P. Cor·
·
~ Cf. Aristot., De gtner. et corrupt. 11 c 10 (II 4G4)· re.ns, in Beltrtige Baeumker, 1, Heft 1, 1891). Cf. Augu·
Llber dt causis, § 3 (p. 165); Ave'rr~s,· In M~lupfl.: atm., De veru rellg., c. 18, n. 35sq. (PL 34, 137) et Dt
nal. bo,l, c. 3sqq. (PL 42, 553sqq.).
 DB UNITATB ET MULTITUOINE C~EATI.
Sed contra hoc sic obicltur, slve ponatur
materia coaeterna sive ereata et non coaeterna:
si enim ponitur coaeterna, forma vero non, aut
erit una sola forma creata aut plures in ilia ma-
teria. Si una sola, materia vero sola et forma sola,
non producetur nisi unum. Si vero dicatur quod
forma una multiplicatur per materiam, haec mui-
Uplicatio non erit secundum a speciem vel genus,
et ita diversitas rerum secundum b genus et spe-
ciem non edt a materia.
Si forte dicatur, sicut reperitur in libra
De unitate et uno 1 r, quod materia cum habeat
distensionem, aliqua pars eius sit remotior et alia
propinquior, et secundum hoc attendatur diver-
sitas formarum in materia, in genere et in specie,
utpote intelligerttia sit simplicioris materiae, anima
vera minus simplicis, et ita de aliis- sic obici-
tur in contrarium: non potest esse propin-
qllifas et elongatio respectu divinae essentiae se-
cundum locum aut situm; a Deo enim nort rece-
ditur loco, sed dissimititudine, sicut dicit Aug u-
s tin us, in libra De civita/e Dei 2 et De natura
boni 3 et in pluribus locis 4, et hoc est quia est
ubique; dissimilitudo vero attenditur secundum
privationem maiorem vel minorem quae est for-
mae vel secundum compositionem maiorem vel
minorem; compositio vero maior vel minor non
est sine formis nee privatlo maior ve1 minor nisi
respedu form arum; non ergo a materia erit d uni-
versaliter ratio multitudinis.
Si enim dicatur materia partes habere, parti-
bilitatem ergo habebit i partibilitas autem non est
sine forma. Si etiam in una parte sui sit l' sim-
plicior et altera parte corpulentior, hoc non erit
nisi ratione formarum: materia enim ex hoc est
materia quod habet possibilitatem ad formas. -
Praeterea, materia ratione corporeitatis est divi-
sibilis; sed divisio aliunde venit quam a divisi-
bili; ergo a\iud est principium divisionis sive
muttitudinis quam materia. - Praeterea, si parti-
bilitas est in materia ratione corporeitatis, erit
divisio ratione formae, cum corporeitas 1 irt ma-
teria sit forma. - Item, si tantum ratione rnate-
riae esset multitudo, omnia essent unum in forma;
cum ergo unitas dicatur ratione formae 5 sicut
multitudo ratione materiae, omnia essent unum;
quod cum non sit, non tantum ratione materiae
est rnultitudo, sed etiam ratione formae.
Si vero materia ponatur creata et non coaeterna,
- - -1- - - -
- RLCZ pfr. b YtL •
V lunu. ~ L om. • V
1 RLCZ om. s. o. d. • V om. ~ S dl~tnlfttotl.
• 1 ado.!. o. ' VST om.
I Dom. Gundisal., D~ unital!', P· 6.
2 Cf. lib. IX, c. 17 (PL 41, 271). 3 lbl nil tale.
4 Ct. De Trinlt., VU, c. 6, n. 12 (PL 42, 946); De vera
rellg., c. 55, n. 113 (PL 34, 172) et Enarr. In Psalm. 94,
n. 2 (PL 37, 1217).
SUMMA THEOLOOICA - Tom, II.
65
non erit ab ipsa multitudo creatotum sive con-
ditorum 6. Nam aut ipsa sola exit in esse tunc
de non-esse aut cum ea etiam exit forma. Si sola
materia, non erlt multitudo; si autem forma cum
materia, unde erit differentia formae et materiae?
Non enim materia dabit formae quod ditferat
sicut 11 nee forma dat rnateriae quod difterat a
forma; multitudo ergo, quae est materiae et for·
mae, nee a materia nee a forma erit; et non est 1
aliud nisi opifex; ergo est .t ab opifice.
Si vero dicatur,sicut alii dixerunt 1,quod
muititudo rerum est a forma- secundum hoc
obi cit u r: aut formae sunt m multae aut non sunt
multae ln se ipsis. Si non sunt multae in se ipsis,
ergo una forma, in quantum una, esset printipium
multitudinis - contra: una forma est prtncipium
unitatis in re; ergo secundum hoc non erit prin·
cipiurn multitudinis. Si vero sunt multae for·
mae in se ipsis, unde venit ilia multitudo? cum
formae a se non habeant esse nee per conse-
quens unitatem multiplicatam. - Praeterea, si in
sola forma esset principium multitudinis, non es-
set aliqua dlversltas a materia vel subiecto; vi-
demus autem formam secundum materiam vel
subiectum diversificari 11 ; dicltur enim alius ignis
et alius, quia in alia materia, et alia albedo let
alia], quia in alio subiecto.
Fuerunt etiam o alii qui dixerunt multitudinem
rerum conditarum procedere a Deo secundum
hunc modum: divina essentia inte\Ugit se et in-
telligendo est causa eorurnP quae sunt ab ea; et
quia non tantum intelligit se, sed intelligit i~te~­
ligere se et ita in infinitum, non tantum est prmct·
plum Filii, qui est sapientia sive notitia, sed etiam
aliorum per filium, scilicet rerum conditarum:
et primae rei conditae, quia ~n!elli~it i~tellig~re
se secundae vero, quia intelhg1t" mtelhgere m-
teiligere' se, et ita deinceps 6 : et sic proc~it mul-
tltudo; et non tantum multitudo, sed et~m ordl-
nata multitudo. Et sic vldetur illud intelhgi quod
dicit B o e t hi us 7 : • Omnia, quae a prim~eva ~
rum natura condita sunt ', numerorum ratione vt-
dentur esse formata •. - Item t, ad hoc videtu_r
facere quod dicit Augustin us, in .lib~o Dt ll-
bero arbitrio s, • quod idem est saplentla ~t ~u­
rnerus •. Unde exponit iUud Sap. ~· \: ~ttmgtt .a
fine usque ad finem for/iter e/ dtsponrt omma
~ Rl.CZ Ult.
QIU. T t:orpor:lt;~ls;aru: Com~~ ;:a. l:h~l:;;,.,. 1:1~/;=it. • VSR 0111.
• L aultn!.
.5 ct. Arlstot., Phys., I~ ~· 7 (II, ~?). 11obl
6 Ct. Augustin., ~ T11n1t., XV, t. 12 (PL 42, 1014),
slmUe quid lnducltur ·
1 De arithm., I, c. 2 (PL 63, 1083).
8 Lib. II, c. II, n. 30 (PL 32, 1~7sq.), ubi el seq:ens.
66 INQ. 1. TRACT. II. QUAEST. 1\, TIT. \, - 54.
sua\•ifer, ut unum referatur ad ration em sapientiae,l singularita~em, et per multltudlnem slmul pro-
alterum vero ad rationem nnmeri, sic dicens: • Ea cedentem m esse quam non slmul pracedentem;
potentia, qua fortiter a finr usque ad finem ~~-
tingit, numeru$ fortasse dicitur; ea vero. qua dts-
ponif omnia suaviter, sapientia o proprle vocatur,
cum sit utrumque unius eiusdemque sapientiae •.
Contra: Quod intelligit intelligere se non fa-
cit in ipso aliquam pluralitatem; ergo propter
hoc non dicetur esse multitudo in rebus. -
Item, non magis se habet ad unam rem con~
ditam 'intel!igere inteltigere, se ' quam si ter dl~
catur vel quater reflectendo '; ergo non propter
hoc erit rerum conditarum differentia. Tantum
enim d pertinet 'intelligere' reflex urn bis vel ter
ad angelum quantum ad animam et e converso,
cum utrumque sit a Deo immediate. - Praeterea,
si haec esset ratio procedendi, res in multitudine,
unaquaeque res procedens participaret intenectum
qua ratione et alia res, et ita non magis diceretur
angelus et anima rationalis quam sensibilis, et
ita de aliis rebus conditis; quod cum non sit,
non est haec ratio procedendi res in multitudine.
- ltem, si angelus. procederet a Deo eo quod
intelligit intelligere se, unde esset multitudo an-
gelorum? Non enim esset nisi unus angelus, cum
non sit nisi una ratio numeralis; restat ergo aut
quod non sit t multitudo in eo quod creatur vel
conditur a Deo aut non est ex dictis causis.
Si vero diceretur quod multitudo in iis
quae condita sunt a Deo, est a multitudine actus
divini, qui est creatio: creat enim hoc et creat
illud et differentiae creatorum respondet diffe-
rentia actuum, sicut apparet in allis actionibusR
- contrarium videtur: creatio enim actio
una est quantum est ex parte creantis 11• Si ergo
alia et alia dicitur 1 creatio, hoc est ratione alte-
rius et alterius creati; attenditur ergo differentia
in ipsa .t creatione ratione creati, non e converso.
Si enim creatio haberet differentiam non ex parte
creati, tunc oporteret aliquam difterentiam assi-
gnare ex parte creantis; et quia nulla est, non
attenditur differentia creationis aliunde quam a
differentia rei creatae.
1
Ex praemissis ergo videtur colligi quod non est
a ~umme .. uno multitudo immediate, in quantum
hUJusmodi, sed quod exit, sub ratione unius ex 1't,
Ad contra.rl.um aic poteet obici: a. Potent·1a d 1·-
1
vina est infinita ; declaratio autern potentiae in-
finJtae n est ampliu-s per multitudinem quam per
" R add. HfO. • S "m. • T 111/!~CIIII./Jo. • V uti.
• R llllJ. I Rtt n.
• C •~~mna11 • VST tn/l.n.tta
• C .t!irt • ST a/.
"5 aUu, qlleod T 1»r1. • L 111
1 Ct. Alex. Hal., Summa tb.eol., I, oum. 186-t-48.
2_Cl. Pseudo-DJony:s., De cut/. hiu., c. 4, § 1 et De
ctiVUl. nomtn., c. 4 1 § I (PO 3 178 W4 PL 122 104(1
II:.Mia(fq.}. ' ' ' '
3 Ct. Alu. Hal., Joe. en., p. 4Wb, n. 4.
0
1 ergo creatio, cum manif!stet potentiam summam,
declara.blt . convcnienter maRlS in multuudlne
quam m smgularltate.
b. ttem, bonitatls est communicare 2 ; ergo sum-
mae bonitatis maxime communicare, et eius quae
magis est magis communicare q 3 ; sed magis est
communicare, cum communicatur pluribus quam
cum communicatur uni soli; ergo divinae bon!~
tatis, quae est' maxi me bonltas, est pluribus bo-
nita tern communicare.
c. Hem, tanta est notitia sive sapientia in Deo
qua maior non potest excogitari 4 ; sed maior est
notitia plurium quae sunt ab ipsa notitia quam
unius soli us quod sit ab eadem; ergo HI a est tri-
buenda Deo; quod non contingit nisi plura fiant
ab ipso; ergo multitudo est in ips is creaturis
sive in iis quae fiunt a Deo. -- Nee hoc obstat,
quod unum et multa opponuntur 5, unumquodque
au tern quod a summa unitate est unum est. Lk.et
enim unumquodque sit unum, tamen ex illis elici-
tur multitudo: • unum' enim et ( multa 1 non sic op-
ponuntur quin 'unum' sit principium multitudinis 6•
d. Item,' unum' est principium materiale multitu-
din is, sine quo non est multitudo 7 ; sed magis con-
gruit unitas efficienti principia quam materiali; ergo
magis convenit quod 'unum' sit effectivum prin-
cipium multitudinis quam materiale multitudinis.
e. Item, si q uaereretur ante omnem differentiam
alia differentia et ante omnem multitudinem mul-
titudo, oporteret ire • in infinitum; ergo a lie ubi
est standum; sed 1 in primo actu rerum quae fiunt
non est possibile invenire multitudinem ex parte
facientis, cum sit omnimoda simplicitas, et si est
ibi pluralitas personarum, ilia u non est secundum
quam distinguitur pluralitas rerum conditarum:
• indivisa enim sunt opera Trinitatis •, sicut ha-
betur in libro De Trinitate s; quorum enim est
eadem essentia inseparabilis, et eadem est ope-
ratio. Ex quo relinquitur, cum ratio diversitatls non
sit ex parte facientis, erit ergo prima diversitas
sive multitudo ex parte eius quod fiP i et prima
ad nullam ali am est reducenda; unde sicut ex
parte causae voluntatis divinae nulla est causa alia
quaerenda, ita x ex parte multitudinis in eo quod
f't'
1 prima, non est alia multitudo prior quaerenda.
f. Ad idem: Differentia oritur ex iis quorum est
differentia; sed ea sunt unum et unum; • unum'
'Spru.tu,~ndl. IV (1111. • C tond/1/ontbu. • z urut"rlr. • V add. rut.
• It <>m " V tununlrntrm. f ST 0111. rt ... romm11nlcurt. • L up., C om.
r k add. u/. • VSL rlt, C ttt u.
4 Cf. Alex. Hal., Joe. cit., num. 169.
o Cf. Ariatot., Metupl1., til, c. 3·1 IV c. 6 (II, 501, 520).
' 1i Cf. Alex. Hal., loc. ell., num. 76.'
1 Cf. Avlcenna, Met<.~pli., tr. 3, c. 6 (f. 19d).
11 Augu11t1n., I, c. !i, n. M(PL 42, 824) ct alibi ueplu&.
 DB UNITATB ET MULTITUOINE CREATI.
autem est in se indlvlsum eta ab alio dlvisum 1 •
hoc au tern est unumquodque in eo quod est; ergo:
cum poslto ente ponatur 'unum • et posito iterum
ente ponatur 'unum', multitudo au tern surgit ex
uno et uno, et ita ex ente et ente, ergo multitu-
dinls ratio non quaeretur aliunde.
g. Item, differentia est in ipsis speciebus et hutc
respondet unitas generis. Si au tern quaeratur deb
differentia specierum: aut se ipsis differunt aut
differentiis; differentiae au tern non ali is quam se
ipsis differunt. Simi1iter, quae differunt numero,
sunt unum specie; quae au tern differunt numero,
se ipsis differunt. Similiter, quae sunt multa ge-
nere c stve multa processibus, sunt unum prin-
cipia 2 ; ergo et haec similiter erunt se ipsis dif-
ferentia omnino, cum anted istam differentiam
non sit aliam differentiam reperire t: ante enim
multitudinem processionalem non est alia multi~
tudo sicut neque antel'unum', a quo procedunt,
est alia unitas; ergo multitudo in rebus primo
creatis non habet ante se aliam multitudinem.
ll. Item, in iis quae procedunt a voluntate est
invenire primam differentiam quae non ad aliam
reducitur 11; similiter in iis quae fiunt a natura. In
iis enim h quae fiunt a voluntate prima differentia
est voluntas bona et mala; in Us autem 1 quae fiunt
a natura differentiae elementorum ink inferioribus
causis, differentiae vera superiorum corporum in
superioribus causis; multo ergo forti us erit 1 prima
multitudo sive diversitas in iis quae fiunt a prima
causa agente, quae non habet aliam m ante se.
[Solutio]: Ad hoc dicendum quod multitudo
est a prima efficiente, in aliis etiam mu1titudo
est ab uno principia; unumquodque tamen quod
est a prima principia, scilicet Deo, qui summe
unus est, procedit secundum rationem unius; ipsa
etiam multitudo quodammodo est unum.
(Ad oblecta}: I. Ad i d vero quod obicitur
quod 'multitudo non primo procedit per creatio-
nern a Deo sed tan tum unum ': dicendum est
quod aliter dicitur 'unum', cum dicitur 'mundus
sensibilis est unus' et cum dicitur unumquodque
creatum • unum', Mundus enim sensibilis secun-
dum rationem " universi ab unitate nomen ac-
cepit "'• sicut dicit AugustIn us, Contra Ma-
nichaewn 3; haec autem unitas est multitudi~is or-
dinatae ad summe unum, habentis complettonem
in partibus. De hac unitate dicit n in illo libro
Augustinus": -Tanta est vis et potentia in-
tegritatis, ut quae multa sunt bona tunc placeant,
1 Cf. Arlstot., Phys., lit, e. 1; Metuph., !X, c. 3 (II,
21l3., .57G); Avlcenna, Melaph., tr. 3, cc. 2 et 3 (f. 78d sqq.).
2 Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, ~um. 74. U~
l De Oefl, r. Muflirh., I, c. 21, 11. 3l (Pl. 34, ).
67
cum In univen~um aliquid conveniunt atque cott-
currunt •. Et secundum hot dlcltur illud Gen. 1,40:
Vidit Deus cuncta,quat fectr"lt, et erant valdebona.
Recte ergo dicitur quo mundo archetypo tam-
quam exemplari respondet mundus sensibilts tam-
quam exemplatum- et accipiatur large hoc ipsum
' sensibilis ', ut contineat in se res spirituales -
unde si aliae res crearentur vel fierent, ad mun-
dum sensibilem pertinerent, sicut infra patebit '·
Non sic au tern est de unoquoque creato sigi11atim
accepto, eo quod non dicit rationem omnino per-
fecti in conditione.. Unde licet mundus sens1bilis
sit unus solus, non tamen hoc creatum vel illud
est unum solum, immo ex hoc sequitur quod
non est unum solum ad hoc quod fiat universum.
2. Ad secundum vero dicendum est co quod
non est simile in exemplaribus inferioribus tt
exemplari summo. Exemplar enim in inferioribus
alligatum est materiae et non 11abet omnino es-
sentiam efficientis. Unde diversae formae in exem-
plari in specie respondet diversa forma in specie
in exemplato, et eidem in specie eadem in specie.
Non sic au tern est in exemplari summo: una est
enim in P essentia species exemplaris, cui respon~
dent diversa exemplata in specie et etiam di~
versa in genere; ipsa enim omnino est abstracta,
"'existens omnium forma •, sicut habetur in fine
libri De vera religione 6,
3. Ad terti u m dicendum quod~ ticet dicatur
idea huius et dicatur idea q illius. et ita ideis
respondeant ideata, non tamen si una est essentia
huius ideae et illius, propter hoc una est essentia
huius ideati et illius 7, et ita non sit' nisi unum
creatum in essentia, quia aliunde accipitur unitas
et multitudo in ipsis rebus creatis vet conditis
secundum essentiam quam ab ipso exemplari se-
cundmn essentiam. lpsa enim essentia ex.emplaris •
ipse Deus est: unde idea huius et idea illius sunt
essentialitert unum; hoc autem creatum propriam•
essentiam habet, qua ab alio creato distinguitur.
Et hoc accidit propter omnimodam unitatem quoad
essentiam, quae' est ex parte cau~e ~gentis, et
mu1titudinem essentialem, quam contingtt esse ex
parte creatorum: forma enim huiu~ n~n. es\torma
iUius nee materia huius est matena dhus. ·
4. Ad quart u m, quo videtur conclud• quod
• numerus conditorum in specie non est a numero
idearum ': respondendum quod numerus i~earum
non proprie dicitur nisi ex quadam relatione ~d
lpsas res conditas, in se vero est una' essentia,
I 4
:i
Loc. dt.
Cf. infra, num. 80.
6 Cap. 5.5, n. 113 (PL 34, 172).
9 1 Ct. Alex. H&l., loc. dt., p. \3\, ad. l...J.
 INQ. 1. TRACT.. II. QUAEST. If. TIT. I. - 55.
68
et Ideo nihil prohibet plures res vel pau.cio~es
procedere in esse. Ipsa est enim una sap•en.tla,
quae nee crescere nee decrescere 0 potest, hcet
res crescat vel decrescat. Unde Augustin us,
XI De civitate Dei 1 : • Non sunt rnultae, sed una
est sapientia, in qua sunt infinita quaedam, eique
sunt infiniti thesauri rerum intelligibilium, in qui-
bus sunt omnes invisibiles" atque incommuta-
biles rationes rerum visibilium etc mutabillum •.
Unde licet res mutabiles d crescant numero vel
decrescant, non propter hoc crescunt mae rationes;
non ergo penitus accipitur numerus in iis e ab ill is.
5. Ad quintum dlcendum est/ quod, licet
una sit causa in unoquoque genere causae - ut-
pote una est efficiens prima, una fina1is, una exem·
plaris- nihilominus tamen est multitudo in rebus
conditis secundum unamquamque causarum, non
quod multitudo sit a multitudine, sed mul1itudo
sit ab uno et in uno et ad unum. - Similiter ei
quod obicitur de voluntate divina, quae est effi-
ciens causa una£ et immutabilis, ab ipsa tamen
est multitudo effective, secundum earn tamen non
est multitudo formaliter, ut forma dicatur quae
est de esse. Nee sic est sicut in factis human is:
in factis enim humanis cum est multitudo, cau-
satur 11 a multitudine voluntatum, quia voluntas
bumana mutabilis est et numeratur secundum vo-
lita, divina vero est immutabilis nee enumeratur
secundum ilia: eadem enim voluntate qua vult hoc,
vult illud nee quod modo vult, postea non vult 1•
6. Ad sextum dicendum quod non est si-
mile in processionibus aeternis et processionibus
temporalibus 2• Processio enim aeterna utraque k
perfectionem habet in Summo, haec autem est
perfectio procedentis ut in 1 ratione unius deter-
minetur quod particulariter habetur a m ultis:
56 CAPUT II.
QUAE SIT CAUSA MUL TITUDINIS.
neinde, supposito quod multitudo sit, sicut qui-
~usdam rationibus est ostensum, et Joquor
max,_me ~e prima multitudine, quaerenda est causa
multitudmis 5.
. (~l~tioj: Ad quod dicendum quod causam mul-
htudtnls exst q~~erere rnultipliciter. Si enim quaera-
tur causa efftclens multitudinls, dicetur quod una
• T d.tcldu~. • C rUlbtt~1 y
'5 IIIII ~ RCZ utrl1111qu.t. . '~ 11 .:./qu.~ ...
,;. VV~~i; ~::;:
• VSTRZ &411. nott, quod C t.lp. • RL om., hi C &411. intcrl.
; Cap. 10, n. 3 (PL 41, 3ZT).
3
Cf. Al~.x. Hal., ~ma ll~ol., 1, 417, ad 3.
Augustin., fk morib. Monlch.,li, c. 6, n. 8(PL 32 1348)
4 Sci!Jcet in boc capite. ' ·
crcatura cnim m oer participationem habet, persona
vero divina procedens totaliter habet. Unde non
congruit duos esse Filios ab aeterno nee duos
Spiritus Sanctos; con venit autem esse multitudi-
nem rerum cooditarum, eo quod unaquaeque par-
ticipat esse et virtu tern; et omnes etiam inshnul n
sumptae deficiunt etiam ab eius virtute, FlUus
vero est eiusdem essentiae cum Patre et aequalis
in virtute, et similiter Spiritus Sanctus. Procedens
ergo 0 aeternaliter demonstrat ilium, a quo procedit,
totaliter; procedens vera temporauter demonstrat
particulariter et in quadam participatione.
1. Ad septimum diccndum quodP ratione
eius quod res creatae procedunt ex nihilo nee
dicuntur habere unitatem nee multitudinem, licet
res una, cum dividatur in multa, per divisionem
tendat ad non~esse; sed de tali multitudine non
loquimur, sed de multitudine primo in esse pro-
cedente de non-esse, ubi virtus factoris demon-
stratur.
8. Ad ultimum in illo ordine dicendum est
quod, licet res procedens in esse a Primo habeat
aliquam similitudinern cum ipso Primo, non ex
hoc excluditur multitudo quin procedat a Primo,
secundum quod multitudo est unum et unum:
habet enim similitudinem in ratione unius et q in
ratione boni, et ita de ali is correspondent! bus:
sicut nee lapis, in eo quod lapis ', habet si-
militudinem, sed in eo quod unum aut bonum.
Nee est simile de multitudine et corruptione:
• corruptio enim est quo res tend it in non-esse 3 •,
multitudo autem, de qua iam s dictum est", est
in 1 qua firmatur in 11 esse: firmius enim est res in
esse, cuius esse est in multis i1a quod in uno-
quoque illorum, quam ubi v est in uno solo de
numero illorum.
est prima causa efficiens multitudinis: et secundum
hoc falsa est propositio philosophorum 6: 1 ab
uno non procedit nisi unum solum immediate', nisi
s_ic intelligatur: quod procedit ab uno, habet ra-
honem 'unius ' . - Si vero sumatur causa exempla-
ri_s, dicetur tunc quod ab uno multa, plural iter tam en
d1cto, propter quemdam respectum multitudinis
ad ipsam, et secundum hoc dicitur una causa
• T.om. /. t. IV om., Tom. dlctndum. • T bonu. AT trtalur.
' V lllllul. • VST uro. ,. RCZ om ~Ita V, alii om.
VST om. ~ L ~m., C np. ~ V Ill. ~ T om ..
° Cf. S. Bonav., Jl Sent. ' d. 3I p • 1, a • 2I qq. 2 , et 3
(II, IQ5..1JO).
I adGdlfaCf. Insupra, p. 64b; Oull. AUissiod., summa, Quaestio
fine pr/ml, q. 3 (f. l7a).
 De UNITATE: ET MULTITUDINE: CRE:ATI.
exemplaris in essentia, ideae vero vel rationes a
dicuntur pluraliter.
Si vero quaeratur unde dicatur diversitas tam-
quam a causa in re: dicendum est& quod quae-
dam est a forma, quaedam est a materia, quae-
dam etiam' a tempore. Verbi gratia, diversitas
a materia veld subiecto est, cum forma ignis dl-
versificatur t hac materia et ilia J et albedo alia
est in nive et alia estK in calce. Diversitas autem
a forma est in generibus et speciebus. Diversitas
vero a tempore est, ut albedo in mane et albedo
in vespere vel cursus in mane et h curs us in ve-
spere et actus in uno tempore et in alio; sed
tunc dicimus 1 quod ipso tempore 1it distlnctio
etsi non semper causalitas.
Si vero quaeratur k de prima diversitate rerum
creatarum sive conditarum: dicendum est quod
se ipsis differunt, utpote materia se ipsa differt
a forma et e converso, et forma unius se ipsa
differt a forma alterius, et materia unius distln-
guitur a forma alterius.
Item, si quaeratur in eadem re de diHerentlis
formarum quae sunt in ea, utpote de differentia
modi, speciei t et ordinis el huiusmodi: respon-
dendum est quod per appropriatlonem ex: parte
causae sunt rationes appropriatae tribus personis
et secundum hoc ratio m pluralitatis acciperetur
ex ilta parte.
Si autem quaeratur de allis formis quae sunt
absolute in re, ut quantitate et huiusmodi: re-
spondendum est quod ad principia essentialia in
re reducuntur, ex qui bus habent esse; nihilominus
tamen quamdam inter se habent differentiam.
Ad illud ergo quod n supra dicebatur 1 quod 0
diversitas est a materia: respondendum" est quod
non prima, sed aliqua posterior potest esse a ma-
teria, sicut aliqua etiam potest esse a forma. Nee
est contrarium quod forma est principium uni-
tatis et ita non .q multitudinis: non enim sic est de
opp~sitione unitatis et multitudinis, sicut a.lbi.e! r
nigri et contrariorum, sed ab eadem prmc1p1o
~ RLC om. 1 • L ut. ~ v non • L ~d~~ ~~~.e~iu ~uod rrp pro t. r. f· • ;To~~- • ~ ~!~ dtt.r;d::
• S ratfo11t. !'5
' V dom/nu~. • RCZ qutrltur. V add. mod/.
• V om. • L vtl. • 7. alia, T add. td. ' RZ add. """• qu.
t Ct. supra, p. 64b.
2 Cf. !lupra, p. 65b.
l De Jib. arbit., 11, c. 1l, n. 30 (PL 32, 1258).
• Cf. supra, p. 67, ad I.
69
sunt secundum prius et posterius. Nihi1ominus
tamen In allquibus ab alio principia est unitas,
et ab alio • multitudo, utpote unitas speciei dicitur
esse a forma, multltudo autem individuorum a
materia vel a se Ipsis; allquando est e contrario,
ut unitas sit quodammodo ab unttate materiae vel
sublectl, multitudo vera sive differentia a forma
et sic non sempert secundum unum modum est
quaerenda ratio muJtitudinis aut diversitatis.
Responsionem " vera illorum, qui dicebant ra-
tionem numeri aut diversitatis esse ex rep1itatione
intellectus divini super se ipsum 2, non approbo.
Quod enim sapientia prima, prout est c numerus
numerans •, sicut' dicit Augustin u s 3, est causa
rerum quae numerantur, non est secundum ilium
modum, sed exemplariter, sicut dictum est", et
hoc bene apparet per hoc quod dicitur in libro
De libero arbitrio ~. sicut supra habitum est 5•
Si vero quaeratur quare producta est rerum
diversitas prima, respondendum est: ad manife-
stationem divinae potentiae, sapientiae eP boni-
tatis 1• Maniiestatur enim potentia plus in multi-
tudine quam in unttate 8, sapientia in multorum
ordinatione, bonitas vera Y in multitudinis per-
fectione; creata erg"O sunt multa, ordinata in suf-
ficientia sive perfectione, quae vacatur univer-
s1tas. Nee tuit creatio multitudinis propter indi-
gentiam ex parte creantis, sicut contingit in con-
ditione eorum quae fiunt a voluntate humana
- homo enim tacit a\iquando res propter sui
indigentiam, et natura multiplicat formam I? ma-
teria propter : sui conservationem - non stc au-
tern est in multitudine creatorum, sed est non ex
indigentia, sed ex: supereffluentia divinae boni-
tatis, cuius est communicare esse secundum om-
nem eius differentiam.
Attendendum est etiam quod duplex est di-
visio sive discretio. Una est ex defedibilit~te
rei existentls, et de hac non loquimu~ =.haec emm
si reducitur ad princlpium, potest dl~t ut. red~­
catur ad privationem materiae; mate~a e~tm p~t­
vata est causa deficiendi. Est autem aha d•screho,
quae est rerum in se vel .r~Uone fo~m~rum, et
haec est ad ostensfonem diVInae bomtabs.
IV Ida • RLCt om.; Lam. ll. ~ L om.
1
A.
~ C n!l- • VT nttonrtrl. • Z pro~Jt,
.5 Loe. cit.
6 Cf. supra, P· 66!!CJq.. 1 104.)
7 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 3, p. I, ad I ( I, .
s ct. 5 upra, p. 66, mt. a.
 INQ. 1. TRACT. 11. QUAEST. II. TIT. 11. - 56.
70

TITULUS II.
DE Sl!IIPL!ClTATE ET COIIIPOSITIONE CHEAT!.

onsequenter transeundum est ad quaestionem de simplicitate et compositione.

Primo ergo quaerendum est • utrum simplicitas conveniat omni creaturae
aut compositio, aut cuidam simplicitas, cui dam compositio;
secundo, de causa compositionis multiplici, an ' sit una causa compositionis in
omnibus.
66 MEMBRUM l.

Utrum simplicitas conveniat omnl creaturae '.

m111d prim urn sic r:: I. 1. Unitas et simplicitas
ftiS, sunt rationes causae; qua ergo ratione ab
uno procedit unum, eadem d ratione a simplici
debet procedere simplex.
2. Praeterea, simplicitas est quaedam conditio
et non repugnat creaturae, ut videtur; et potentia
est ex parte creantis in communicando; ergo sim-
plicitas est conditio creaturae.
Contra: a. Boethius, in suisHebdomadibus 2 :
• ln t omni composito aHud est ' quod est' et
' quo est' •; et I cui aliud est ' quod est ' et 'quo
est', illud est compositum; sed in omni c creatura
aliud est ' quod est' h et 'quo est'; ergo omnis
creatura est composita.
b. ltem, si a1iqua creatura esset simplex omnino
in esse et 1 intellectu, coaequaretur Primo; sed
non sunt duo prima, nee aliquid in rebus quod
sit 1 ei coaequale; ergo nulla creatura est sim~
plex; ergo quaelibet est composita.
ll. Quod autem aliqua sit simplex,
aliqua 1 vero composita, sic arguitur: 1. Omne
compositum ex aliquibus est compositum J; ergo
vel"' ex simplicibus vel ex compositis, cum sim-
plex et compositum sutficienter dividant ens n. Si
~ut~m ex compositis 0 , et hoc semper, esset abire
m mtinitum; ergo aliquando erit devenire ad sim-
plicia; s~d alterum ipsorum simplicium non P pot-
est esse.1psum Prim urn: ex quo enim est aliquid
c~mll 051turn, materia\e est respectu ill ius· di-
VI~a .autem essentia 9 non est materialis res~ectu
ahtulus; ergo divina essentia non est' alterum
componentium; utrumque ergo il\orum simplicium
~l\aVR(
!' 0•ltaVL,&lUom,
I, o. • Rom.: l quod ro corr.),1alii QUt.
Ita VT, lllil o111
1 T nature~
!
• V , 11
• \.. 11111 . , R o"':11
11
~,~j V add. ln.
, '"u pa,ltU prot. c., S add. tfll, V $td pro rt.
ST 0111 · Qt. · Com. ~ RLCZ fwt.
I Ct. Alex. Hal Swnm
II &nt., d. 3 ·•1 a th£of., I. num. 38; S. Bonav.,
2PL()4. l:~lr: ,a .. t,q. I (11,89sqq.).
' 'ct. Glib. Porret., In h. I. (PL 64, 132l).
est creatura; ergo aliqua est creatura simplex et
aliqua composita.
2. Item, simplex et compositum ponuntur in di~
visione en tis possibilis, quod dicitur ens creatum;
ergo atiqua creatura est simplex et • aHqua com~
posita,
3.1tem, Augustinus, De anima et spiritu 4 :
• Non per partes dividitur, cum sit 1 simplex et
individua. Et si aliquando partes habere dicitur,
ratione potius similitudinis quam veritate cornpo~
sitionis intelligendum est •. Ex quo 11 relinquitur
quod aliqua creatura est simplex.
(Solutio}: )1. 2. Ad hoc respondendum quod
simplex dicitur pluribus~ modis. Uno modo dicitur
simplex quod caret materia dimensiva: secundum
hunc modum substantiae spirituales simplices di·
cuntur. Alia vera modo dicitur simplex quod om-
nino caret materia, et sic dicitur prima forma
simplex, secundum Boethium, in libra De Tri-
nitate 5 : secundum hunc modum non dicitur anima
simplex, quia habet materiam et formam spiri-
tualem; et si hoc non esset, adhuc diceretur ha-
bere compositionem ratione eorum quae i.nsunt
ipsi et tamen null urn illorum est quod ipsa .r.
3. Quod autem dicitur, in libra De anima et spi-
ritu, quod • ratione sirnilitudinis inteltigendum est,
non ratione compositionis ', hoc est secundum
quod loquimur de compositione rerum corpora-
Hum, quam non habet anima, sed similitudinem
dicitur habere propter Y virium multiplicitatem.
1. Ad a I i u d au tern quod obidtur pro alia.:
parte, respondendum est quod composituru di-
citur duobus modis. Uno enim modo dicitur
' V add. proudltur. d Ita vr, alii ro, • Ita V, alii om. 1 T om. 11 L modi
• Ita V, 5 qut futt, alii qut Jtunt pw q. '·
• RJ..CZ alto. ,. V 11dd. tJtcumporflum.
, V nu; SRI...CZ 1/lorum pro tp,orum; Z om.lprum.
• VT multtr. ~ R add. ut; T ut tdtm pro rrt. ~Tom. ' VST om.:
3 Cf. Anselm., Monol., c. 17 (PL 158, 166).
4 Cap. 13 (Inter opp. Augustin!, PL 40, 789).
6 Cap. 2 (PL 64, 1250).
 DE SIMPLICITATE ET COMPOSITIONE CRBATl.
composltum quod ex pluribus simul in unum po-
sitis consistifn. Alio vera modo dicitur composltum
quod alii unitum est vel quod habet in se depen-
dentiam ab altero, ratione cuius esse suum est
ab i!Jo sive ad illud et intellectus dependet ab
illo. Primo modo non dicitur omnis creatura com-
posita, sed quaedam simplex et 11 quaedam com-
posita; secunda modo quaelibet est composita.
I. 1. Ad 1d ergoc quod primo oblcitur, di·
cendum est quod non est simile de hac con-
ditione ' unum • et de hac conditione 'simplex'.
Conditio enim 'unius' non repugnat creaturae;
conditio d vero 'simplicis' uno modo repugnat,
ut nulla creatura simplex dicatur secundum mum
71
creatura, mo scilicet modo quo dicltur 'hoc non
est ex alio ', sicut materia vel forma non est ex
alio, licet sit ab atio, et hoc est non esse ex alio
tamquam ex parte componenti: secundum quem
modum potest Deus communicare condltlonem
slmplicltatls creaturae; allo vera modo non pot·
est, cum ex ratione creaturae alia 6 modo de-
pendeat secundum rationem et secundum intel-
lectum.
a. Ad Ill ud h autem quod dicit Boethi us, in
suis Hebdomadibus: dicendum quod 1 attendendum
est proprie \n Hs quae slmpUciter sunt, quae com-
posita sunt .t ex 'quo est' et 'quod est'. Nant si
'quo est' et quod est' composita dlcerentur, non
1

modum secundum quem dicltur simplex quod
non dependet causalitate ab alio: non enim pos-
sunt ~ simul stare quod sit creatum et non de-
pendeat causaliter ab a1io.
2. Ad secundum vera/ dicendum quod ra-
tio simplicitatls uno modo potest communlcarl a
sic intelligeretur; de quo plenlus habebltur infra 1•
b. Ad sequens dicendum est quod, accipiendo
uno modo 1 simplex in essentia ' si dlceretur crea-
tura simplex, omnl modo dlceretur coaequalis ips!
Creator!~ allo vero modo accipiendo, differt a
Creatore et erit plurlma dissimllltudo 1•

MEMBRUM ll.
De causa composltlonls.
~ocinde qt1aeritur de causa compositionls. Circa secunda, de causa compositionls in qua sunt
~ quod diversa quaeruntur: dlversa component! a;
tertia, de causa composition is primae;
Pr~mo '", unde veniat compositlo secundum quarto, utrum ratio componibllls conveniat omnl
quod huiusmodi; rei aut a quadam re removeatur.

CAPUT I. 67

UNDE VENIAT COMPOSITIO SECUNDUM QIJOD HUIUSMOOI.

d prlmum sto: 1. Composltioelongatur a Primo, compositionls, erit processus' ln infinitum; ex

A cum Primum sit omnino simplex.
gustinus XI De civitafe Dei 2
n Unde Au-
Est bonum solum
: •
quo relinqultur quod non erit • aliqua causa com-
position Is.
2 Item dicit Augustlnus, in XI Decivitate
simplex o ~t hoc solum est incommutabile, quod est
Def4: • Creata t ab ipso non sunt simpl~cia, et
Deus •. Item, An s e I m us 3 : • Cui us partes co-
ob u hoc mutabilia •; quod autem mutablle est,
gitari non P possunt, id in partes null us intellectus
slcut dicit Augustlnus, in Ubro Contra epl-
dissotvere potest. Si ergo Deus est compositus, slolam jundamenfi s, aliunde est et aliunde est
aliquid Deo maius potest intelligi. Nam illu~ quod mutabile: est enim a. Oeo, sed rnutablt~ ex ho~
nee. actu nee intellectu disso1vi potest, rnatus est
quam illud quod actu vel intellectu est dissolu- quo d est de nihilo. Et Contra adversanum
t
Leg1s
. m
et Prophetaruma; ·Propterea bona sun '.q.uoma
bile "· Cum ergo Primum sit simplex, compositio mmo bono~ bona facta sunt; mutab1ha vero,
non causabitur ab eo, eo q quod non habet sirnl- ~u~~ non de x ipso, sed de nihilo facta sunt •.
litlldinem cum ipso. Si autem causatur a crea- Cum ergo mutabile sequatur compositum et
tura, cum omnis creatura habeat aliquod genus

• !Ia yT, aJU om.

------
• z wro "I. ~tC>lado. T om. utafllnu. I
• RZ pottal. 1 V 0111.
~ Ita V. alii 0111·
1 R Gl/quo.
• T 0111. '' '·
~ It~ VI., alii IUbrirtlt. • T add. d. , v· rtmJI/tudo. "' V •dd. ' ;1" 1 ~'"{ ~~~~- • L qWl aondam p!o q. 1:1. d.
; ~:~~d. 9 ~t:~~~~· llil! ~n;;,:~~!~/o. • T ut. • t. ccruratfl. "V ~. quo4 Z ~ ·
1

4 Lo,. cit.
t Ct. Infra, num. ft9-61. 5 Cf. cap. 38 (PL 42, 203sq.).
<cCap. 10, n. I (PL 41, 325). 6 Lib. 1, c. 6, n. 8 (PL 42, 607).
a De fide Trinit., c. 3 (PL 158, Z71).
 JNQ. 1. TRACT. II. QUAEST. II, TIT, II, - 58.
72
mutabilitas compositionem, erit compositio rei, cornpositio non pertinet ad perfecfionem rei, sed
non quia est ab aliquo, sed quia es_t e~ ni_hil?;ad imperfectianem, ideo t dicetur hoc habere,
quia ex nihilo processit in esse.
Contra: a. Dicltur in libra De arttcu/is frdet :
.. Cuiuslibet compositionis necesse est esse ali~ [Ad oblecta]: I. Ad prim of obiectum dicen-
quam causam •. Ex quo relinquitur<~ quod com~ dum quod licet Primum simplex sit, nihilominus
positio causam habet. tamen est compositio ab ipso; sed K secundum hanc
b. ltem, omne compositum, in eo quod huius- rationern non est per viam similitudinis, sed per
modi, partes habet vel pars est, ut aliud fiat ex viarn dissimilitudinis.
eo 2. Si ergo • nihil se ipsum componit 3 •, erit 2. Ad sec undo obiecturn dicendum quod
ali qua alia causa composition is; ergo compositio alia ratio est quodammodo eius quod est com-
causam habet, cum non se ipsa 11 subsistat. positum et eius h quod est mutabile. Nam muta-
Respondendum est quod compositionis est ali- bile respicit terminum a quo et in quid 5; quod au-
qua causa 4• Cum autem quaerimus causam, aut tern mutabile in ~nihil' est mutabile, hoc est quia
quaerimus efficientem aut materialem. Etc dicen- ex nihilo; esse tamen mutabilis 1 est ab eo quod
dum est quod compositio habet causam efficientem est immutabile 6• Cornpositum vera 'quod estcom-
similiter et causam materialem, ex qui bus fit d cam- positum ' habet tum k ex ratione componibilium,
positio. Si vera quaeratur causa formalis campo- tum ex ratione componentis, et ita semper ad ens
sitionis, in quantum est compositio, non dicetur reducetur, scilicet ad ens increatum ex parte primo
habere causam formalem aliam a se, et quia componentis, ad ens creaturn ex parte componibllis.

58 CAPUT II.

DE CAUSA COMPOSITIONIS IN QUA SUNT DIVERSA COMPONENTIA.

ecunda quaeritur de causa compositionis in qua compositianum. Compositio etiam r ex partibus

S diversa sunt componentia.
Est enim compositio materiae et formae; est
iterum 1 compositio generis et differentiae; est
compositio ex partibus homogeneis, ut corpus ex
corporibus et linea ex lineis; est iterum compo-
sitio ex substantia et suis potentiis; est m cornpa-
sitio ex partibus integralibus, ut corpus humanum
compositum est; est n iter urn compositio ex par-
tibus numera1ibus, ut numerus dicitur composi-
tus 7 • lis ergo existentibus differentiis, quaeritur
de causa istius multiplicis 0 compositionis, si
secundum prius et posterius se habent aut sirnul;
quia si secundum prius et posterius, ad unam
causam primam reducenturP; si vera simul pro-
cedunt ab una causa, necesse erit ostendere ra-
tionem exitus diversarum campositianum ab una
causa immediate.
Quod autam secundum prius et posterlus, vi-
detur: a. Per hoc quod compositio ex partibus
numeralibus, cum sint actu entes, sit posterior
compositionibus aliis quae non habent partes
act~ e~tes, sed potentia discretae sunt partes
ad mvtcem, quod non est in aliis generibus q
integratibus ponit ante se illam quae est ex
partibus continuis. lila vera s quae est ex par-
tibus continuis ponit ante se ntam quae est
ex materia et forma: nam ipsae partes conti-
nuae ex materia et format sunt. Compositio
vera eorum quae sunt ex materia et forma ponit
ante se illam quae est ex genere et differentia:
nam hanc habet forma secundum se ipsam ac~
cepta u. Haec autem habet ante se illam quae
est ex potentlis secundum unum modum acci~
piendi: nam unum genus multiplicem habet po-
tentiam sive una res generis. Restat ergo quod
secundum prius et posterius dicetur compositio,
et ita videtur una esse causa prima omnis com-
positionis.
Contra: 1. Quaedam differentiae campositio-
num v se habent ad invicem ut una excedat al-
teram et excedatur ab ea; ergo non se habent
secundum prius et posterius. Verbi gratia, com-
positio, quae est substantiae cum potentiis, se-
quitur compasitionem substantiae x; sed cornpo-
sitio substantiae ex materia et forma est; ergo
compositio ex materia et forma est prior com-
positione substantiae cum potentiis. Sed, sicut

,~ ~:~~~~~ii dt:ti'i."l/ur.
alii ruacunt11.~.
• V ip1o. • lla V, alii om.
~ T ~ 11 • ,1\~ lnirll, V om tx
,_ SZ lit. • T non. J y add. rrgo. 'L om. ~Tom. q. t. c. t. t.
0 ~ STL tt.
1 T tt ldto pro t. t. • S tx. • STRZ muttitudinfl. ' Ita V.
• V add.. u mt.lttrlo t/forma. z auttm 'L autrm; Tom. ut. 'Tom. num ... forma. "T autptam. ~ LC {lnlc!rl.) add. 1ft.

~ Lib. I, n. 6 (PL 210, 599).

Cf. Aristot., De catlo, Ill c. 5 (ll 4\1)
6 Cf. Arlstot., Phys., VI, c. 10 (II, 332).
1 Nkol A b' ' • · {I Ct. Arlstot., Phys., VIII, c. 5 (II, 350).
• Cf . m lan., De artie. Jillti, l, n. 3 (PL 210 599) 7 Cf. S. Bonav., I &nt., d. 8, p. 21 a. I, q. 2 (1,
· supra, num. &6. • ·
168sq.); U Stnt, d. 3, p. 1, a. 1, q. 1. (U, 9Ja).
 DE SIMPLICITATI!. ET COMPOSITIONE. CRE:ATI.
habitu~ est pri_us 11 compositio essentiae cum
potentns est pnor compositione materiae cum
forma:. "?.a enim et eadem forma est multiplex
in potentns; ergo hae divisiones se habent se-
cundum excedentia et excessa.
2. Praeterea, cum sit multiplex differentia com-
positionis, sicut praehabitum est z, unaquaeque
autem compositio causetur mediate vel immediate
a prima causa, quae Deus est, quae necessitas est
quod tot sint compositiones in genere, et in quo
indicator 0 virtus divinae essentiae? cum in qui-
busdam videatur aliqua similitudo, in quibusdam
vero maxima dissimilitudo. Praeterea, in quibus-
dam videtur maior approplnquatlo ad simp1it\ta-
tem, in quibusdam maior elongatlo a simplicitate.
[Solutio}: Ad quod dicendum est quod diffe-
rentia compositionum ordinata est secundum prius
et posterius. Sed attendendum est quod quaedam
dicitur compositio non proprie, ubi totum non
trahit esse ab ipsis quae dicuntur partes, sed
magis e converso, sicut est ubi est totum poten-
tiale. Partes enim potentiales plus trahunt esse a
toto quam e converso, similiter partes generis
a genere; et propter hoc ilia composltio, qua di-
cimus partes potentiales componl, In simplldbus
accipitur, quae aliquando habent ordinem secun-
dum prius, aliquando b secundum posterius re-
spectu aliorum compositorum. In allis vero, quae
vere dicuntur compositiones, est ordo secundum
prius et posterius simpliciter'· Unde ante com-
positum ex partibus numeralibus est compositum
ex partibus integralibus; ante vcro composltum ex
partibus integralibus est compositum ex par-
tibus unius formae, id est d homogeneorum; ante
vero compositum illud est compositum ex ma-
h:ria et forma; ante vero mud est compositum
ex partibus secundum definitionem; ante vero
i11ud est compositum ex • quo est' et • quod
est'~; sed ista duo ultima genera compositionum
inveniuntur in forrnis secundum se ipsas acceptis,
ubi non invenitur compositio materiae et formae.
-Quod au tern non vere dicatur com-
positio, ubi totum non trahit esse a
part i bus, patet ex ratione compositi I, Com-
positum enim dicitur quod ex aHquibus est;
pars autem in plus extenditur, sed proprie in
iis dicitur. Dicitur enim pars a Philosophol
uno modo in quo possibile est quantitatem
. · · ' d
d1V1d1 quoquo modo: et secundum hunc mo urn
·
d1cuntur · ·
partes integrales ct partes quanhtahvae.
• SZ /udlcotur; S di~feft pro dMnat.
J CZ compos/to. • V trllJos pro t. ~.
T moltrltl. • L om. o II• V"T, alii obld~f~Qiur.
tlnuom. ~ L full.
I Cf. supra, sub lltt. a.
2 Cf. supra, p. 72a.
73
Alio vero modo dicitur pars quod numerat to-
tum vel quod cum allo constituit ntud numera-
tum: et sic dicuntur duo pars trium et g unitas
pars. trium: unitas enim II aUquotiens sumpta
re~d~t blnarlum, binarius vero t cum unitate con-
shful~ ternarium. Dlcuntur ettam partes, in quae
dividltur aliquid, sicut sunt forma et materia, ut-
pote forma cupri et materia cupri sunt partes
spherac cupreae. Dicuntur etiam pars ilia quae
sunt In definit\one, ut genus est pars formae, sci-
licet speclei. Praeter hos * etiam modos dlcitur
illud pars, in quo possibile est formam dividl
absque quantitate, secundum quod species di-
cuntur pMtes generis, non quia ex illis compo-
nitur. Similiter ad hunc modum possunt reduci
partes 1 virtuales: non enlm ex illis componitur
substantia, cuius sunt partes Virtuales, ut sub-
stantia ani mae non componitur ex memoriam, in-
telligentla et voluntate.
(Ad oblecta): a. Ad id autem quod oblcitur
prIm o per iam dtcta ~ respondendum est: sunt
enim genera compositlonum, quae proprie dlcuntur
ordinata secundum prius et posterius.
I. Ad id vero 11 quod secundo obicltur 11
dicendum est quod differentiae compositlonum
simpliciter sic accipi possunt: suntP enim quae-
dam compositlones secundum rationem. quae-
dam vero in esse simpliciter. Quae vero sunt in
esse simpliciter. aut habent partes actu discretas
aut quae non sunt actu discrctae. Si sunt partes
actu discretae, dicetur compositlo numeral is; sl
vero q partes non sunt actu discretae, aut diffe-
runt in forma aut non differunt. Si differunt in
forma', compositlo integralis nuncupatur, slcut
corpus humanum componitur ex partibus et ea
quae sunt hulusmodi; et istud genus composi-
tion is sub se habet plura genera, de quibus non
est ad praesens diccnlium: sunt enim alterius ne-
gotii. Si autem partes non differunt in forma, aut
habent consimilem formam aut unum est • forma
alterh.1s. Si habent consimllem 1 formam, dicuntur
partes homogeneae sive u quantitativae a qui bus-
d am, sicut corpus ex corporibus componitur. Si
autem unum est forma alterius, dicetur co~p~
sitio ex materia et forma. quae v~catur essent1ahs.
I Praeter has s.unt d_uae composdion~s secundum
!'ationem, ubi scilicet duo convemunt ad co~­
I structionem unius formae, sicut s~nt p~rtes ,deft-
·1· ae aut unum est forma altenus, s1cut quo
n11v • . , ,
est • for ma est flUS q uod est •
• Ita "1/Z {lnletl.), •lll om.; Z om. ~rd.
• L tltloqufn. • T sitttp/tx. ~ 1
V orn. · t. ~ Torn. l L JHlrfr. • V mor/o,
' C om.: V ttrtlum pr; trlllmin z es~ ~d~~~~n~~rl. <Lom.t.f. •Tom. •Leo•
' S Hd". t om,,
3 Arlstot., Metoph., IV, c. 2ft {U, ~\),
~ Cf. supra, In SolutlotJe,
74 lNQ. 1. TR:ACT. ll. QUAEST. II. TIT. II. - 59.
2. Ad terti o obiectum dicendum quod licet
compositum, in quantum huiusmodi, dissimilitudi-
nem habeat respectu Primi, quod est omnino sim-
plex, habet tamen similitudinem 11 secundum quod
DE COMPOSITION£ PRIMA EX
ertio quaeritur de causa compositionis primae~
Tlam autem c dictum est 1 quod prima compo-
sitio et universalior est ex 'quo est •d
est': sicut enim • in om nino simplici idem est
• quod est' et 'quo est' :z •, ita in compositis Qiffert
'quod est' et 'quo est'.
59
Utrum haec compositio conveniat omni creaturae.
Quod eonveniatomni creaturae, videtur: a. Eo!
quod nullum creatum est sua essentia nee a se ha-
bet esse, sed& aliunde dependet; ergo in creatura
omni 'quo est' et 'quod est' ditferunt; ergo haec
composHio communis est omni creaturae.
b. Praeterea, ista duo, 'simplex' et 'composi-
tum ', dividunt sufficienter ens; in Deo autem solo
idem est 'quod est' et 'quo est'; ergo in omni alio
non est idem 'quo est' et 'quod est'; sed omne
in quo non est idem, est compositum; ergo omnis
creatura hoc genere compositionis est composita.
Contra: 1. Si omnis creatura hoc genere com-
positionis est compos1ta, illud quod dicitur 'quod
est' vel 'quo est ' aut est creatura vel non. Si h
non est creatura utrumque illorum, aut alterum
est creatura aut non; neutrum autem potest esse
Creator, cum Creator non sit materiale respectu
aticuius compositionis sive materia. Unde Au-
gustinus, in Hbro De Trinitate3: •In summa
persona pars non potest esse Deus, quanto magis
pars Trinitatis esse non potest •; multo forti us nee
pars alicuius creaturae, cum pars sit possibilis
ad totum ". divina vero natura respectu nullius
est poss\bU1s; utrumque ergo est creatura. Sed
dictum est 5 omnem creaturam esse compositam
ex 'quo est' 1 et 'quod est'*; ergo 'quo est'
habet in se utrumque, et sic erit abire in infinitum;
non ergo omnis creatura est composita.
2. ltem, unitas creata aut est quo ipsa unitas est
~ • S dUflml/lludllltn!. 'L llml/ltudltU.ttt.
1\L .m!. I'Ctll, V Qlll. WJI ... f{, 1 L 11m. t Tom
• V gm, • LC add. hll(. •L apo .. lluni. • v add. fit.
1
Cf. aupn, p. 13a, Solutio.
~Ct. Boeth., Dt Trinil., c. 2 (PL 64, 1250}.
4 Rectlu~ Contra Maximin., 11, c. 10, n. 2 (PL 42, 765).
Cf. AnstoL, Phys., VII, c. 5 (II, J4l).
1
tenet rationem unius ', et secundum quod magis
vere unum est, magis appropinquat similitudine b
ad Prim urn, secundum vera quod minus vere unum
est, minus appropinquat ve1 magis elongcitur.
CAPUT Ill.
1 1
QUOD EST' ET QUO EST'.
Quaerendum est ergo:
et • quod
Primo~. utrum conveniat omni creaturae;
deinde, si sit universalior quam ilia quae est
ex materia et forma vel non;
tertia, secundum quam rationem accipiatur.
ARTICULUS l.
unum aut non. Si se 1 ipsa unum est, ergo idem
est ' quo est' et 'quod est': si enim se ipsa
unum est, se ipsa est, eo quod unum et esse
convertuntur 6• Si vero alia rea se ipsa est unum,
aut ilia res se ipsa est unum aut non. Si non m se
ipsa est unum, erit abire in infinitum; si au tern
se ipsa est unum, cum omnis res una unitate
dicatur una, ilia res erit unitas, et ita standum
erit 11 in primo aut erit reflexio 0 ; sed reftexionem
impossibile est esse in causis 1 i ergo unitas se ipsa
est una; ergo P idem est in ea 'quo est' et 'quod
est'; et est creatura; ergo in aliqua creatura non
est supra dicta compositio.
[Solutio]: Ad quod dicendum est' quod omnls
creatura didtur composita isto genere composi~
tionis uno duorum modorum: aut quia habet in
se illam compositionem aut quia cum alio venit
ad componendum tertium.' Quo enim est' res uni~
tur cum eo ' quod est'' in illo quod compositum
est ex utroque, et ita compositum dicetur ex a\ils
constitutum vel ex quo cum alio aliquid consti..-
tuitur. Sic ergo accipiendo compositum aliquo
duorum modorum, dicetur omnis creatura com~
posita; si vero coarctetur ad intentionem compositi
secundum quod compositum s dicitur ex a1iis con ...
stitutum t, non est omnis creatura composita hoc
genere compositionis.
[Ad oblecta]: 1. El per hoc solvitur primo
obiectum.
• VT tnlm. ~ lla \IZ (lnttrl.l, alii on1. • 111 v, alii om. IT om. •L • 1•
I T 0111. .. Rl. add. ~tto. • Tnt. ~ L 111/fufo. 1' T 0111. ~. u. t.
.5 Cf. supra, num. 66.
6 Pseudo-Dlonys., De divin. nomin., c. 12, § 2 (PO J,
I 978, PL 122, 1168); Ariatot., Metaph., lX, c. 2 (ll, 576).
7 Cl. Alex. Hal., Summa theol., I, p. 41a, U.
 DE SJMPLICITATE ET COMP<>SITIONE CR;E.AT\,
2. Ad secundoa vero obiectum de unitate
dicendum est quod Beet unitas se ipsa formaliter
sit unum, non tamen se ipsa effective. Primum
autem dicitur vere b unum, sci11cet Deus, quia
nee formaUter net;: effective habet unitatem ab
alio; unltas vero creata' effective habet a Deo,
sed formaliter non habet ab aHo quam a se;
homo vero vel tapis ab alio habet effective et
formaliter. Cum ergo dkitur: .. in simp1ici idem est
'quo est' et 'quod est' •, si attendatur omnlno
simplex d, oportet accipere 'quo est' secundum
omne genus causae; si vero accipiatur 'simplex'
per extenslonem, potest dicl unitas creata sim-
plex quoad genus causae formalis, sed non simplex
quoad genus causae eftkientis: dependet enim
secundum esse ab efficlenti. ttem, cum materia
vel subiecto t unum constitult, et Ita uno genere
dicetur esse simplex, alio genere dlcetur esse
compositum.
Sed adhuc posset obici loquendodeunl~
tate aut forma secundum se ipsam accepta. lnte1\i~
gatur/ enim forma creata non indigens materia:
Utrum haec compositlo sit aniversaliar quam illa quae est ex materia et forma.
Deinde quaeritur 1 si sit universalior quam uta
quae est ex materia ct forma vel non.
Quod non, vldetur: J. Omne enim creatum
habet in se ut possit recipere ab alia et ut posslt
agere in aliud vel est illud a quo est potentia
recipiendi vel est illud a quo est potentia agendt;
sed quod habet in se utrumque, est compositum
ex materia et forma: a quo vera .t est potentia
reciplendi est materia, a quo habet potentiam
agendi est forma i ergo omne creatum est ma-
teria vel' forma vel compositum ex iis; ergo
compositio ista extenditur in tan tum in m quantum
compositio ilia quae est ex 'quo est' 11 et 'quod
est '; ergo sunt aequalis ambitus.
2. Item, in libra De articulis fidei 4 : • M.atena
et forma et illarum compago tria prorsus dtversa
sunt, quae in cuiusHbet substantiae creatione exi-
guntur a. • •
Contra: a. Non est idem ' quod est matena et
' quo est' materia. similiter ' quod es.t: for~a et
'quo est' forma; ergo haec compOSlhO umver~
salior est ilia.
b. Praeterea, compositio rnateriae et formae
• L ~ttundum.
~ Ita V, llU dfettur.
• V rtclt. • L Utotura.
IT 1dd. If, 5 011 pro d.
~Tom. • T «lftRt:i<llur. • Rom.
I lib. XI, c. 10 1 n. I (PL 41, 325}.
2 Augustin., Joe. cit., n. 2 (PL 41, 326).
75
constat quod hulusmodi torma creata esset; aut
ergo esset simplex aut composita L. Simplex om·
nino non potest esse, cum hoc soU Oeo conve-
nlat. Unde AugustIn us, in ttbm De clvltate
Dei 1 : • Ideo simplex dicltur, quia quod habet,
hoc est quod habet •; unde • natura dkltur sim-
plex, cui non sit aliquid habere quod posstt amit-
tere nee aliud sit habens et id quod habetur 2 •.
Forma ergo ista, cum non sit simplex, erit com-
posifa; ergo altern duo rum modorum; sed non
est ex allis constituta nee cum alio posita ad
constituendum tertium; ergo non est composita.
Propter hoc addendum est ut compositum etiam
dicatur non tantum uno duorum modorum su-
pra dictorum 3 , sed cui us esse est dependens ab
ergo et lntellectus dependet ab lntellectu. Licet
alio partes non habeat nee pars alterlus sit, ni-
hllominus tam en composltum dicltur" propter sui
dependenllam in esse et infellectu. Acclpiendo
ergo composltum aliquo trlum modorum, dicetur
omnls creatura composlta nee alia modo potest
lnlelllgl.
ARTICUlUS II. 60
ratione utriusque componenUum non videtur ha-
bere stm\litudinem In Primo: in nu\\a enim re
possumus di~ere 1 idem est materia et forma',
stcut d\~ttur o • idem est quo est et quod est';
cum ergo a!iqua convenlentia sit in ilia ratione
cum Primo, in hac vero ncn sit, prior er'it com·
positlo eiusP 'quod est' et 'quo est' quam ma-
teriae et formae.
{Solutio]: Ad quod dtcendum qucd communior
est et prior naturaliter composltto ex 'quo est'
et • quod est' quam matedae et formae, sicut
lam dictum est II~.
[Ad oblecta): t-2. Ad obiectum autem tn contra-
rium dicendum quod, Ucet materia et forma et quod
est ex ils extendatur r ad omnia, nlhllomtnus ta-
.
men alia compositio est universatlor, quia se ex.·
tendit secundum quemdam modum ad ea quae surtt
formae vel quae sunt materiae, secundum quem
mod urn non' dlcimus materiae et formae ~s~e
in forma vel esse in materia. Praeterea, matons
unitionis sunt 'quo est' et • quod est' .q~am
materia et forma: unum enim de altero dJcttur;
quod non est reperire in materia et forma, ut
forma dicatur de materia vel e converso.
-----~.
" T tfmplfefttr uern Infra. ' RLC :abstantfa.
1 R /nttllflltl/r. , R eompolltwn.
~cl. P T dcleor. c. c.
1 LC om. 1 Ttf. •Ita v, am om. • S om
"T qaod.
3 Cf. supra, p. 74b, Solutio. .
~ uo.l, n. 24(Pl210, 003). ~CI. supra, p.13a, Solutio.
 76 INQ. I. TRACT. II, QUAEST, II, TIT. II. - 61-62.
61
Secundum quam rationem accipiatur dignitas istius compositionis.
Deinde quaeritur secundum quam rationem ac-
cipiatur dignitas istius compositionis.
{Solutio): Ad quod dicendum quod nulla alia
cornpositio habet componentia in aliqua ratione,
secundum quam possint convenire divinae essen-
tiae, sicut est in compositione materiae et formae:
neque enim materia et forma conveniunt Primo,
similiter partes definitionis non conveniunt Primo,
et ita de aliis generibus compositionum quae magis
elongantur; ergo haec sola compositio nobilior est
aliis compositionibus: in Primo enim est reperire
'quod est' et 'quo est', licet non secundum ra-
tionem compositionis; descendit ergo ab identitate
omnimoda eius ' quod est' cum eo 'quo est'
differentia prima huius ab illo.
Sed oble\tur~ 1. Noone ' quo est' praedicatur
de eo • quod est', cum dicitur • homo est homo '
aut a 'lapis est lapis', et ita b de ali is? Est ergo
ibi identitas; in quo ergo differt a Primo'?
2.ltem, sicut habetur in Hbro De articulis fidei 1 :
" Materia et forma et horum compositio sunt ve-
stigium Trinitatis •. Unde dicitur ibidem 2 : " In
una eademque substantiae creatione trinus effectus
uno eodemque d auctore •, scilicet Trinitate, "pro-
ducitur •; et post sequitur 3 : " licet in cuiuslibet t
substantiae creatione materiam Patri, formam Filio,
compositionem Spiritui Sancto posset ordo con-
gruus destinare, tamen in qualibet trium totam
Trinitatem necesse est operarj/ •. Ex quo videtur
quod ilia compositio cum suis componentibus
reperiatur in Primo secundum exemplaritatem,
62
UTRUM RATIO COMPONIBILIS CONVENIAT OMNI REI.
onsequenter quaeritur utrum ratio componibi-
CJis 1
conveniat omni rei aut ab aliqua remo-
veatur.
Quod sic, vtdetur: I. Nulla enim res est quae
non cedat in rationem alicuius 'unius • 5 secun-
dum quod 1 unum ' dicitur multipliciter; sed quod
cedit in rationem ' unius ', cedit m in rationem
• R IICl. 6
Z •tc. • Z prima. • V qw.
trtatlDIUIII. 1
R compartJb/lQ. • V am. I. r. u. c.
I Cf. Ub. I, n. 2.4 et ~ (PL 210, 003).
2 Loc. cit., n. 24 (PL 210, 603).
3 Num. 25 (PL 210, 603).
ARTICULUS Ill.
sicut 'quo est' et ' quod est' cum sua composi..
tione reperiuntur in Primo secundum exemplari-
tatem.
(A.dobtecta}: 1. Ad pdmum dkendumquod
licet 'quo est', secundum quemdam modum dic-
tum, praedicetur de eo 'quod est', et ita sit idem
illi ' quod K est ', tamen si secundum se ipsum ac-
cipiatur, non est idem cum eo 'quod est ', ut
homo non est sua humanitas. In divinis autem,
quocumque modo accipiatur, hoc est illud, ut
Deus est deitas et Pater est paternitas 4, et ita
de aliis.
2. Ad secundum dicendum esth quod non
est concedendum compositionem esse exempla-
riter in Deo. Nee proprie repraesentatur ibi Tri-
nitas: non enim dicimus materiam convenire
?atri nee forma procedit a materia sicut Fllius
procedit a Patre. Unde extraneo modo facta est
ilia adaptatio 1 trinitatis creatae ad increatam k.
Quod si etiam aliquo modo potest convenire, non
sic tamen sicut de ' quo est' et ' quod. est • et
identitate horum. Nam haec inveniuntur in ipsa
substantia Dei secundum se accepta, non cointel-
lectis personis; ilia vera nullatenus datur intelligi
nisi pcrsonis cointellectis, ut materia ratione po-
tentiae sit vestigium summae potentiae, quae ap-
proprietur Patri, forma vero ratione actus sit vesti-
gium sum mae formae, compositio vero ratione or~
din is sit vestigium sum mae bonita tis; sed ab expo-
sitoribus Sacrae Scripturae, qui multas numerant
trinitates in creaturis, quae sunt vestigia summae
Trinitatis, non invenitur haec trinitas pro vestigia.
CAPUT IV.
componibilis; ergo quaelibet res cedit in ratio~
nem componibilis "·
2. Item, si illud, de quo minus videtur, cedit in
rationem cornponibiHs, et illud ced.et 0 de quo
magis videtur; sed magis conveniunt creatura et
creatura quam Creator et creatura; sed Creator
et creatura conveniunt ad rationem 1 unius ' se-
cundum quod Christus dicitur P unus in duabus
• VT culiUdam. I Z compararJ. , CO<Id. quo. ~ v om. 1 R adopJjltto. • V In·
• L lfiU)mporwblll1; ST om. ttl. ~ R udlt. " R om., in L e~~l •dd. mg.
1 4 Ct. A\ex. Hal., Summa theol., I, p. 52b, ad 2.
li Cf. Pseudo-Dionys., De dlvin. nomln., c. 13, § 2
I (PO 3, 978, PL 122, 1168).
 DE MUTABIL1TATE CRE:ATI.
naturis; ergo creatura et creatura magis possunt
convenire ut ex illis fiat unum.
Contra: a. Duo, quae sunt in actu, non erunt
ali qua hora unum in actu: actus enlm dividit I;
ergo ex substantiis, quae sunt in actu, non erit
una substantia; non ergo est quidlibet cum quo-
Jibet componibile.
b. Item, tatum et pars componuntur <~2; sed quod
est componiblle potest habere rationem partis;
ergo quod habet rationem toUus non est compo-
nibile; sed res completa habet rationem totius;
ergo non est componibilis.
c. Item, omni a quo removetur ratio possibilis to
ad aliud, removetur ratio componibilis; sed di-
vina essentia est a qua c removetur ratio possibi-
lis d ad aliud; ergo divina essentia non est t com-
ponibilis; non ergo omnis res est componibilisf.
(Solutio]: Ad quod dicendum quod non con-
venit omni rei ratio componibilis ut ex ea £ fiat
aliquid, et hoc maxlme removetur a divina es-
sentia, quae est completissima.
77
(Ad oblecta): 2. Nee est contrarium quod Chri-
stus est una persona in duabus naturis: non enhn
ex illis duabus naturis 11 constituitur persona nee
dlvina natura possibilis est ad illam personam, sed
humana natura, quae indigens erat perfectione,
posslbiUs erat; neutra tam en erat pars: persona
enim in se simplex est et 1 completa.- E t s i obI·
t: i at u r in contrarium quod conveniunt in ilia
-respondendum quod hoc non est ad earn
constituendam, sed quae prius erat in una natura,
deinceps subsisteret in duabus naturis. Unde in
Joanne Damasceno 3 dlcitur •composita•.
I. Ad ali u d dicendum quod tice.t • unum'
dicatur multis modis, non tamen ex quibuscumque
fit quodcumque; excepto ergo • uno', quod uni-
versum dicitur k, non est quaelibet creatura or-
dinata ad compositionem alicuius 'unius': crea-
turae enim quae sunt in se completae actu, non
ordinantur ad ulterius complementum; nihilominus
tamen relata ad Creatorem possibilitatem habet~
ut de ea fiat quod vult.

TITULUS Ill.
DE MUTABILITATE CREATI.

rocedendum est ad quaestionem de mutabilitate. In qua

Primo quaerendum est 1 utrum mutatio dicatur aequivoce an • univoce de
primo exitu in esse de non-esse, qui dicitur creatio, et de exitu consequenti ",
11

qui dicitur conditio, prout res exit de potentia in actum '; .. .

secunda, utrum omnis creatura sit mutabilis aut quaedam mutab1hs, quaedam Jm-
mutabilis; . .
tertia, utrum creatura sit mutabilis in non-esse ommno de esse SJcut de non-esse

in es~~~rto, utrum Deus posse! conferre creaturae omnimodam immutabilitatem, videlicet

ut esse! immutabilis secundum naturam.

63
CAPUT I.

EQUJVOCE AN UNJVOCE: DE: CREATIONE ET DE CONDITIONE.

UTRUM MUTATIO DJCATUR A
non-esse; ergo mutatio non dicitur _setundum
irca prtmum slo: a. Mutatio, quae est de unam rationem de exitu primo et ex,tu conse-
C omnino non-esse in esse, nihil habet com-
mune, mutatio vera, quae est de esse in non-es.s~,
quent!. . . . .
b. Quod autem dicatur rahone ~nm1 exitus mu·
habet q aliquid commune secundum quod d•c•- tatio, sic arguitur: Oppositi~ est m_ter Creatorem
tur': ... generatio unius est corruptio alterius" •, s~ et creaturam, in quantum hulusmodt; sed Creator,
cundum quod dlcitur quod non omnino secedit m
------ ~ ~~·'IT:~~~:~
~ RLCZ. oppommlur; vc ucu.ll<tum ptO $td. •~ !::~~~~:~lm . ~ ~=~:~~;. ,v
" z tomponl,/111 pro r. p. ." L 0111. "· <1.
a.:ld. tHr: T 0111. tJt. • S om.
•

~o~b~~:; V~Ct ::·.

~~~·; R q::·:r!'fl~/~1 to~ T tonrtnfln/1. , TZ <1dll. ~ L olll. • Vadd. q11od.
3 De jidt ort/wd., Ill, c. 3 (PO 94, 987).
I Cl. Arlstol., Aklaph., VI, c. 13 (II, sal). 4 Cf. Arislot., De gtntr. d corrupt., I, c. 3 (II, 439).
2 Ct. Arlstot., Phys., lV, c. 3 (U, 287}.
 78 INQ. 1. TRACT. II, QUAEST. 11. TIT. Ill. - 64.

in quantum hulusmodi, est immutabllis; ergo generatione et corruptlone; ergo a slmlli dicttur
creatura a, in quantum creatura, est mutahilis; de prima exitu et consequent!.
sed creatura, in quantum & huiusmodi, -dicit exi- (SolutloJ: Ad hoc respondendum' quod mutatio
tum de non-esse in esse; ergo secundum hoc proprie dicta fundatur super allquod sublectum ',
est mutabilis; utroque ergo modo dicetur mu- quod mutari dicitur; extenditur tamen ut dica-
tabilis per oppositionem ad Creatorern, qui nee tur mutatio • a non-subiecto in subiectum vel a
mutatur de non-esse in esse nee de esse in subiecto in non-sublectum vel a subiecto in I sub-
non-esse. iectum, large sumpto non-subiecto ad non-sub-
Contra: 1. Quae est causa rerum ut sint post iectum 2 • negative sumptum et privative: et se-
non-esse, ea est causa rerum ut non sint post cundum hunc modum dicetur mutatio in exltu
esse; sicut ergo eadem est causa, ita et r idem primae. Sed attendendum est quod mutatio de
effectus; sed ille etfectus est mutatio sive non-esse in esse respicit in quod h mutatur prin-
variatio; ergo variatio sive mutatio dicetur cipaliter; mutatio vera de esse in non-esse respi-
univoce. cit a quo fit mutatio. Non negatur ergo quin
2. Item, licet generatio sit mutatio de non-esse sumpta generali ratione dicatur univoce mutatio
in esse et corruptio sit de esse in non-esse, ni- de primo exitu et consequenti 1, proprie vero
hUominus tamen d mutatio dicetur uni.voce de sumpta non didtur univoce.

64 CAPUT II.
UTRUM OMNIS CREATURA SIT MUTABILIS.

ecunda quaeritur an omnis creatura sit muta-
S bilis aut quaedam immutabilis, quaedam non
Quod omnis sit mutabllis, arguitur: a. Ex
hoc 1 quod omnis creatura est de nihilo, sicut
dicil Augustinus, in XII De civitate Dei•:
• Omnia, quae sunt facta, mutabilia sunt, quia
de nihilo facta sunt •.
b. Item, quod recipit magis 1 et minus, mutabile
est; sed creatura recipit magis et minus in esse
vel bene esse ; ergo est mutabilis.
c. Item, in Quaeslionibus Veleris et Novi Testa-
menti5: • Quod vicibus temporum ministratur ita
ut ipsa tempora aliquando non servent sua of-
hcia, quomodo appellatur aeternum? • Ex quo
vult innuere quod a.liqua.rn mutationemm recipiunt
in tempore, propter quam non debent dici res
aetemae.
Quod autem quaedam sit mut.abllis, quaed.am
1mmutablli&; 1. Accipitur ex hoc quod illud, quod
est immortale, est immutabile; aliqua vera res
creat.a est immortaliti; ergo est immutabilis n.
2. Praeterea, universale est conditio creaturae;
Std conditio universalis est incorruptibiJe; ergo
et" immutabile; per consequens ergQ aliqua crea-
tura est immutabilis.
3. Item, Gregorius 6 : • Angelus in statu suo
3• immutabilis permanet •. Ergo aliqua creatura im-
mutabilis.
4. Forte dicetur quod immutabilis est aliqua
creatura quoad esse, sed mutabilis quoad bene
esse, et ita aliquo modo mutabilis, aliquo modo
immutabilis, videlicet quantum ad P esse. Quod
videtur per hoc quod dicit Damascenus 7 :
• Quorum esse a versione incipit, haec versioni
subiecta sunt vel corrupta vel secundum electio-
nem alterata. Intellectualia igitur, angelos scilicet
et animas, secundum electionem et earn, quae est
in 9 bono, profectionem, et earn, quae est ex bono,
abscessionem intensam, reliqua vera secundum
generationem et corruptionem et earn, quae est
secundum quaHtatem, transmutationem et secun-
dum quantitatem et secundum Jocalem motum •.
Ex quo videtur quod intellectualem creaturam
immutabUem dicat secundum esse, rnutabilem se-
cundum bene esse et male. ~ Sed videtur
contra r i u m per hoc quod dicit alibi in eadem
libra a: • Angelus immortatis est, non natura, sed
gratia•. Et Philosophusll, loquens de supe-
rioribus corporibus dicit: • Dii deorum, quorum
opifex ego sum, natura quidem dissolubiles, me
autem volente' indissolubiles •. Ergo huiusmodl

0
kl.IUUUt ~ IU V, abl MCI#I41Un (141QI/ PI" I. f. < T W11 ~ IU. Kl., alii ou1• • T add. Ill. IT up. • ST polf; R 0111. Ill.
• 1' .,..., ' i ~IIIIJ»II ~ c. • V -· ' ii:L. ~,,., • Z mot/on1m. • L m,.lol!l/11 • 1. om. I' S om. q L om.
• 1' {eorr.) ,...., wttm lrf>lwrtult pro ... a.'·

I Cl. Ariatot., ltfd4ph., VII, c. I (11, !68).

~ Cf. Afi5lot., Pltyf>., V, c. 1 (II, JU8).
Cl. Alu. Hal., &mmu IIIlO/., I, oum. 80; cf. S B
nav., I &nt., d. ti, p. I, a. 2, q. 2 (1, IMI '"'q.). .
• Cap. I, a. 3 (1-'L 41, atltl).
I G Quae~JI. 28 (inter opp. AUKU&tlnl PL ~. 2232).
0 Moral., V, c. 38, n. 68 (PL 7!S, 717).
1 IJ£ f/d£ orthod., I, c. 3 (PU 94, 790).
o-1 • IN f/d£ urtlwd., II, c. J (PU 94, 867).
II Plato, Tlnwtul (ed. J. Wrobel, LIVIIiae 1876, p. 43).
 DE MUTABJLITATE CREATI.
crcaturae mutabites sunt natura etiam quoad
esse.
5. Item, universum creatura est; aut ergo mut.
bilis aut immutabllls. Si immutabilis quoad es a
ergo non omnis creatura mutabilis; si vera mse:
tabilis, cum potentia non sit infinita, _ rei eni~
finilae non est potentia inflnita _ aliquando mu-
tabitur quoad esse; ergo universum aliquando
desinet esse.
6. Item, beatitudo est quaedam res creata secun-
dum quod supponit formam hominis beaU,· aut
'l
ergo est rnu t a b1 is aut irnmutabilis. lmmutabilis
non potest esse, cum sit creatura; rnutabilis au·
tem a esse non potest, cum sit beatitudo: .. bea-
titudo autem est status omnium bonorum con-
1
gregatione perfectus •; sed iste status non potest
esse cum mutabilitate; ergo non est mutabilis·
non ergo omnis creatura rnutabilis. ' qui serviunt ei, non sunt stabiles t etc.: c Angelus,
[Solutio]: Ad quod dicendum quod omnis crea-
tura, in quantum huiusmodi, mutabilis est b secun~
dum aliquem modum. N am s i obi cia t u r de'
ipsa mutabilitate cum sit creatura, utrum muta~
bilis sit: respond end urn est quod aliter dicitur
res rnutabilis quae mutatur, et aliter ipsa rnuta-
bilitas. Nam mutabilitas dicitur rnutabilis tarn-
quam causa forrnalis rei quae rnutatur; creatura
vero alia, quae simpliciter dicitur creatura, muta~
bilis dicitur secundum se ipsam. - E t s i d i c a-
t u r mutabilitas non mutabilis secundum quemdam
modurn eo quod mutationem non participat
in generatione forrnae - tunc enirn esset pro-
cess us in d infinitum - non tamen imrnutabilis
dicitur sicut divina essentia dicitur immutabilis:
divina enim essentia dicitur immutabilis- con-
t r a~ hoc: quod mutatio mutabilis dicitur et
mutabilitas mutabilis et res, quae secundum se
ipsam rnutatur, mutabilis.
[Ad obiecta]: 1. Ad obiecturn autem prima,
quo ostenditur quod 'quaedarn creatura est im-
mutabilis, quia immortalis ': respondendum est/
quod ' immutabile • non tantum remove\ mutatio--
nem quoad esse sed quoad esse bene vel male;
unde licet aliqua' creatura dicatur irnmortalis, quia
mori non potest, non tamen dicitur irnmutabilis:
sunt enim alia genera mutationurn.
2. Ad i d vera quod obicitur • de universali in
quo notatur conditio creaturae ex hoc quod di-
citur incorruptlblle': dicendunl est quod incorrup.-
tibile dicitur eo quod ex ratione universalis non
habet causam corruptionis per se, licet secundum
• Rl. om. ~ V om. • V qumllllr quoJ pro o. d., C 1114 pro
~ ST om, j T runlfn~u/. I RL ata/llrll.
• STZ 0111 ., V •dd. quoJ. ,. S II. , V p~~ssfbff/s.
I Boeth., De COl/SO[. ph/los., Ill, pr. 2 (Pl 63,
a Cap. 12, n. 22 (Pl 34, 304).
::1 Mom/., V, c. 38, n. 68 (Pl 75, 717); cf. 0/(}SSil ,...
din,, In h. I. (PL ll3, 766).
79
accide~s; secundum hoc autem licet I non dicatur
mutablle, nihilominus tamen secundum commu-
nem ~ ~onditionem creaturae ipsa est mutabilis de
1
se msl contineatur a Creatore in esse. Unde
Aug u 52 t 1nus, Super Oenesim ad litteram li-
bra IV : • Creatoris potentia et omnipotentis 'vir-
tus causa subsistendi est omni creaturae · quae
vi~tus ab eis, quae creata sunt, regendis si
ahq~ando cessaret, simul et illorum cessaret
spe~·~s omnisque natura k concideret •. Ex quo
acc•p•tur quod si aliqua creatura dicitur immu-
tabilis, non est de se, sed de voluntate et dono
Conditoris.
3. Ad tertium dicendum quod angelus licet
s~t immutabilis secundum statum gratiae aut glo-
nae, tamen est mutabilis in eo quod est ex nihilo.
Unde Gregoriusl, super illud lob 4,IS: Ecce,
etsi in statu suo immutabilis permanet, in hoc
tamen quod creatura est, vicissitudinem mutabi-
litatis habet et ita stabilis non est. Si enim na-
tura mutabilis non esset, cum esset bene ... con-
dita, in nullis cecidisset 11 •• Et hoc est quod dicit
loannes Damascenus' quod •angelus est 0
immortalis, non natura, sed gratia •.
4. Ad quart u mP, scilicet • utrum angelus mu-
tabilis sit quoad esse, et similiter de caelestibus
corporibus 'q: dicendum quod de se non habent
immutabilitatem quoad esse, sed de bonitate Crea-
toris, qui cuidam creaturae dat similitudinem
suae immutabilitatis sicut iUi creaturae congruit,
scilicet quod non mutatur de esse in r no~sse.
licet possibilis • sit ex eo quod est de 1 nihilo .5.
5. Ad quintum dicendum" de eo quod obi-
citur de universo, quod aliter dicitur universum
; mutahUe et aliter aliqua pars universi. Dicitur
enim universum mutabile ratione quarumdam
suarum partium; unde Augustin us, in Quae-
stionibus Veteris Testamenti 6 : • lnconveniens est
mundum aeternum dicere, quem cum videmus
passioni subiectum et per singula senescere~ de-
ficere credimus et finiri •. Dicitur etiam univer-
sum mutabile, quia de ni~il.o factum ~t •,. et ra-
tione huius dicitur co.n~imahter mu~ab1le Sl~ut et
singulae creaturae. D1c1tur tamen •mmutabde eo
quod non mutabit.ur ra.ti.one nobili~m ~reaturarum
in non-esse ex d1spos1tione Condt!~ns. .
6. Ad sex tum dicend~m:~:, sc,hcet d.e bcati.-
tudine creata, quod beatitudo ~reata lmmuta-
bilis dicitur Y eo quod non mutab&tur; non autem
11'N· 0111
.,. 1. R '1 1 !!';"' •~ !'...~ r ~T~ ~.i_ ~,.':,':;.~~.~:
1 V IIIU/oblfu. • V bollt. • .:l!$0: • , ST 0111. • V ..W. rtl. • So..
, RL u. • V flllodobiciiMr Nt, R 1.Jd. ~~~.
·
72<) I .t Dt Jidt orllkJd 11, c. 3 (PG ~. 861). Ct. supra,
I S .,
P·/~i n~t:x ·Hal. Summa thNI., I, p. 49b, Soi&Uio.
0
0 Q~a~st. is
(Infer opp. Aua;ustlnl PL 35, 223lsq.).
80 INQ. I, TRACT. II, QUAEST. II. TIT, Ill. - 64,
dicitur immutabilis a eo quod non possit, in eo
quod creatura, mutari; nee • mutabile' ex ratione
creaturae opponitur beatitudini: licet enim bea-
titudo sit • status omnium bonorum congrega-
tione perfectos •, tamen beatitudo creata non ha-
bet omne bonum nisi secundum quod ei congruit;
unde non habet irnmutabilitatem eo modo quo
Deus dicitur immutabilis. Dicetur ergo beatitudo
creata • status omnium bonorum • sufficientium
• congregatione perfectos •, et sic non opponetur
mutabilitas quae congruit creaturae, sed rnutabi-
litas, quae est defectus bonorum sufficientium ",
habet oppositionem respectu beatitudlnis.- Et si
64
UTRUM CREATURA SIT MUTABILIS IN NON-ESSE OMNINO.
ertia quaeritur utrum creatura sit mutabilis in
T non-esse omnino de esse sicut de non-esse in
esse. Quam quaestionem movet d Augustin us,
in libro Contra adversarium Legis et Propheta-
rum 1, et relinquit earn indeterminatam.
Quod~ non, sic videtur: 1. Principii dan tis
esse est conservare esse; ergo quantum est de
ipso non cedit in omnino nihil. - Item, natura
ipsius rei conditae tendit ad conservationem sui,
et si non potest se salvare in uno solo, habet
virtutem conservandi set in alio 2 ; ergo quantum
est de intentione naturae non perit. - Item, res,
quae habet contrarium, ex ratione R contrarii non
omnino cedit in nihil, quia fl intentio contrarii
est convertere in suam formam; ex nulla ergo
parte est 1 quod omnino secedat in non-ens.
2. Item, si res aliqua secedit k in non-ens, aut
ilia est spiritualis aut corporalis. Spiritualis non
est, cum sit potentior corporali et similior Primo,
cui us est res conditas salvare 1; corporalis vero
non est, quia aut est simplex, utpote principium
rerum corporalium, aut composita ex illis. Com-
PQSlta vero non omnino cedit in non-ens: com-
positum enim m omne dissolubile est et resolubile
in sua principia. Simplex non erit in illo genere,
quia simplicia aut sunt corpora caelestia, et haec
non secedunt n in non-ens, quia non corrumpun-
tur; si vero sunt elementa, non om nino cedunt
in non-ens, quia ab invicem generantur et unius
• Ill TRL. (correct!), ali111llltobll/1. h V add_ non.
dt P1" a. • L quod. 1 RLCZ om.; LC ts.p. quod; RL udut prouudat
• S Mltudunt, Qllod T core. • Ua V, &Ill om. "T <>01. u. 1. v R •uhianll<l.
TRL lalra. 'RL rrducltur ~ RL In, • R add. In; RL fn proud.
1
Lib. I, c. 6, n. 8 (PL 42, 607): • dlsputallo subti-
liasima e&l ~.
o bic i a tu r quod mutabile dicit possibilitatem, pos-
sibilitas autem non est infinita, et ita aliquando
reducetur ad actum; si vero reducitur ad actum,
non fuit beatitudo, cum beatitudo sit vita aeterna:
quod au tern aeternum est, non deficiet - dice n-
d u m est c quod possibilitas ilia infinita dicitur
quoad hoc quod non reducetur in suum actum,
eo quod ponit in se aeternitatem boni, quae op-
ponitur defectui boni sive bono deficienti. Nee
est mirum si possibilitas sit infinita, cum sit rei
infinitae duratione; quod au tern non est reduci-
bilis in actum, non est tantum ex ipsa, sed ex
voluntate Conditoris.
CAPUT Ill.
corruptio est alterius generatio i nulla ergo crea-
tura corporalis secedit in non-ens omnino.
3. Forte dice t u r quod hoc verum est in sub-
stantiis, sed in form is accidentalibus non est 0 sic
- contra quod est quod formae accidentales si
habent contrarietatem ad invicem P, fit ad invicem
transmutatio, et ita si una desinit esse in subiectoq,
alia fit in subiecto '· - Praeterea, formae acciden-
tales causantur s a principiis in substantia; sed
principia in substantia substantiae sunt i ergo
causantur a substantiis. Si ergo principia, quae
sunt substantiae, non omnino cedunt in non-ens,
nee formae accidentales quae ex illis causantur.
4. Praeterea, si dicatur quod licet non secedant
in non-ens omnino, possunt tamen secedere: re-
ducatur haec potentia in actum; si reducitur, non
magis reducetur 1 quam cum mundus innovabi-
tur; sed innovatio mundi erit praecedente igne,
qui com buret faciem mundi; sed sic est de na-
tura ignis quod convertit ea, quae comburuntur,
in se; ergo omnia, quae non permanebunt in sua
forma post combustionem, permanebunt in specie
ignis vel resolventur ad u sua principia; sed ~ sua
principia permanebunt in sua essentia: Praelerit
enim figura huius mundi, sed non substantia,
sicut habetur I Cor. 7,31.
5. Item, si omne quod procedit de non-esse in
esw, ex hac ratione postea de esse verteretur in
non~esse, qua ratione unum verteretur, et aliud
verteretur; sed quaedam sunt quae non vertuntur
• VC om. .tV mo~lt. • V add. autem. 1 Rom. ~ RLCZ lnttntfont; L
'Rl. ctdlt. 1 RL •tr~urt; T tfu• pro tulu•. "'Rom.
, RL 1ub&tanfl<l, L 001 . u. f. 1. •· • L aruntur; ltr111
I 2 Cf. Arlstot., De anima, 11, c. 4 (Ill, 448); Degener. el
corrupt., c. II, 10 (II, 464).
 DE MUTABILITATE CREATI.
in non-esse nee vertentur, tmmo incorruptlbilia a
sunt; ergo consimili ratione et alia non vertentur
in non-esse omnino.
Contra: a. Diciturb Hebr. 1, 11, super illud Psal-
rni 1 : !psi peribunt, tu autem permanebls, et om-
nes ~ sicut vestimentum veterascent etc.: • Vetera-
scere dicitur illud quod d more vestis paulatlm
consumitur 2 •. Si ergo consumuntur' hoc modo,
tandem omnino deficient.
b. ltem, Apoc. 21, t, dlcitur: Vidi coelum ncr
vum et terram novam et mare iam I non est. Ergo
mare desinet esse. -ltem, lsai. 51,6: Caeli sicut
fumas liquescent. Cum ergo caeli evanescent, de
quibus minus vldetur, alia cedent in non-esse, de
quibus magis videtur.
c. Item, 0 reg or ius, in Moralibus 3 : " Cuncta
ex nihilo facta sunt eorumque essentia ad nlhl-
lum tenderet' nisi ea Auctor omnium manu regi-
minis retineret •. Sed Auctor omnium non reti-
nebit manu regiminis semper ea quae propter
solam hominis necessitatem sunt; cum ergo h
creaturae inferiores corporales, ut animalia et
plantae et huiusmodi, propter solam hominis ne-
cessitatem sint, ablata necessitate secedent in
nihilum.- Item, Oregorlus 4 : • Omnia, quae
a Deo creata sunt, quae modo sic, modo a\iter
sunt, iuxta non-esse sunt •. - Item, Eccli. 14,20:
Omne opus corruptibile in fine deficiet ,·sed multae
creaturae sunt opera corruptibilia; ergo in fine
deficient.
d. Item, corruptio generationi opponitur et quo-
rum est generatio, eorum est corruptio et quae
sunt generabilia, sunt corruptibilia !i; ergo a slmili,
cum i quod creatur, de non-esse in esse mutatur k,
quod autem perit, de esse in non-esse mutatur 6,
erit eorum, quorum est creatio 1, in non-esse mu-
tatio.
e. Item, Damascenus 7 : •Omnia quae sunt
creabilia, omnino sunt et m vertibilia •; sed quae
omnino sunt vertibilia, omnino sunt corruptibUia;
ergo creabilia sunt corruptibilia.
JSolutlo]: Ad quod dicendum quod ea quae
creabilia sunt, quantum est de se, sunt in non-esse
vertibilia, hoc est si non haberent aliam causam
continentem et 11 conservantem 8 • Non tamen om-
nia o sunt vertibilia in non-esse de voluntate
Conditoris: ea enim permanebunt ex voluntate
1 Psalm, 101, 'Zl.
2 Glossa ord/n., In h. I. (PL 114, 645) et Lombardi,
in h. 1. (PL 192, 412).
l Lib. XVI, c. 27, n. <15 (PL 7~, 1143).
4 Moral., XVUJ, c . .50, n. 82 (PL 76, ffl).
SUMMA THEOLOOJCA - Tom. II.
81
Conditoris quae sunt ad fruendum ipso vel or-
dinata a.d illud, et si non permanent ad gloriam,
permanent ad poenam.
[Ad obtecta[: I. Ad ld vero quod obieclum
est Cl in contrarium quod 'omnia debeant perma~
nere •: dicendum quod non permanebunt in se
ipsls, cum in se ipsis ordinentur ad hominem se--
cundum quod est res corruptlbllis; unde amota
corruptibilitate b non erlt indigentla eorum, et sic
in se !psis non permanebunt. Et licet voluntas
Creatoris, quantum est de se, sit lmmutabilis et
causa sit sufficiens salvandi res, tamen non sem~
per salvabuntur huiusmodi res: voluntas enim
divina sicut t est ad salvandum huiusmodi res,
dum sunt necessariae usui humano, ita ab aeterno
fuit voluntas ad non salvandum, cum 11 non erunt
necessariae. Nee tarnen hoc est eo quod subtrahit
Dominus virtutem contentivam ~ sive conserva~
tivam, sed res lpsae in se ipsis deficiunt t, cum
sint ex nihito, et non apponitur e virtus conserva·
tiva A, cum non est necesse.
2. Ad iII ud vero quod quaeritur 'sl aliqua forma
secedit in non-esse, utrum sit spiritualis aut cor~
poralis •: dicendum 1 quod aliqua est spirituaJis,
ut sensibllis in brutis vel k vegetabilis in plantis;
aliqua etiam est 1 corporalis, utpote sunt ea cor-
pora quae ad istam vel illam animam ordinan-
tur.- Et si dicatur quod ad sua principia
resolvantur: non est tamen hoc verum de sensibili
anima vel vegetabili, quae non habent principia
corporalia nee incorporalia in m quae resolvantur.
3. Ad 1d vero quod obicitur de formis acciden-
tallbus: dicendum 11 9 quod formae accidentales
quaedam secedunt in non-esse, quaedam vero
permanebunt, sicut est de principiis illarum for·
marum ex parte substantiae quod quaedam se-
cedent a in non-esse, quaedam vero permanebunt.
Sicut enim substantia animalium irrationalium et
vegetabilium P et mineralium et artificialium cum
principiis propinquis secedent in non-esse, ita
et formae accidentales quae ex iis per se con-
sequuntur 'i', Non sic au tern est de ils for~i~ ac-
cidental\bus qooe insunt corporibus supenonbus~
in quantum sunt de ordine unlversi et non ~rdiM
nantur ad motum vel mutationem per se: 11lae
enim quae ordinantur ad motum ve\ ~utatio­
nem, pertinent ad figuram huius mundt quae
11 Cf. Arislol., Phys., V, c. 2 (II, 310).
6 Cf. Aristot., Phys., V, c. I (II, 300).
7 Dt fide orthod., I, c. 3 (PO 3, 795).
a Cf. Glossa ordl!l., In Htbr., l, II (PL 114, &W).
'l Ct. S. Bunav., 1 Stnl., d. 26, dub. 5 {\, 462).
6
82 INQ. I. TRACT. II. QUAEST. 11. TIT. Ill. - 66.
praeteribit 1 ; • substantia vero eas qualitates habe-
bit, quae incorruptibilibus corporibus convenient,.,
sicut dicit Augustin us, in libro De civitate
Dei a 2•
4. Ad i d vero quod obicitur de igne conflagra-
tion is, quod 'convertetb omnia corpora corrupti-
bilia in se, et ita in ipso salvari debeant ': re-
spondendum t est quod non. Agit enim ille ignis
in huiusmodi res consumendo, non sibi assimi-
lando. Aliae vero d res sunt quarum erit inno-
vatio, et in illas aget purgando et sibi quodam-
modo assimilando, non ratione formae ignis, sed
ratione Juminositatis.
5. Ad id c quod postea obicitur quod 'ea-
dem ratione unum verteretur in non-esse sicut
et aliud': respondendum est quod, licet quoad
hoc conveniant quod ex nihi1o tiunt omnia quae
creata sunt, non tamen consimilis est ratio om-
nium ex alia parte; quorurndam enirn est volun-
tas divina ut naturaliter ordinentur ad participa-
tionem beatitudinis, et quia participare non pos-
sunt beatitudinern nisi ea quae habent irnmorta-
litatern vel habere possunt, ideo ex I voluntate
Conditoris et munificentia quaedarn res creatae
participant immortalitatem R et quae per se ordi-
nantur ad illarum rerum habitationem perpetuarn;
aliae vero, quae non sunt huiusmodi, sibi relictae
cedunt h in non-esse.
a. Ad i d vero quod consequenter opponitur per
auctoritatem t Sacrae Scripturae quod 'cae\um et
terra peribunt, et ita secedent in non-esse ': re-
spondendum k per hoc quod dicitur in G I ossa
super illud t Hebr. I, II: Omnes ut vestimentum
veterascent, G I ossa 3 : c Caeli meliorem formam
recipient: et sicut amictus extenditur et plicatur,
66
UTRUM DEUS POSSIT CONFERRE CREATURAE OMNIMODAM IMMUTABILITATEM.
Quarto quaeritur utrum Deus possit conferre
creaturae omnimodam immutabiolitatem, scilicet
quod sit immutabilis secundum naturam 7.
Quod vldetur: 1. Sicut enim potentia Dei confert
immutabilitatem ex gratia, cum indifferens sit po-
ttntia, potest conferre immutabilitatem ex natura.
Rl • R TrlntiD.Ie pro c. D. 6
V conrtrtdur, Z con~trtlt; RL om. corpr~ro.
quorum pro qull.rltn!. 'lt.a V, alU l.lld. wro. f C 11m.
11
p~:'~-~~:.~~~~proq:~~ V ~ R acl~. ul, V lllu4 pro hoc
• SR proprlt, quocl L <;On'~ ~~;..e•t. " /,ns~~~~:x~~~\. f.
1 Cf. I Cor. 7, 31. 2 Lib. XX, c. 16 (PL 41,
3 Lombardi, In h. 1. (PL 192, 412).
.. Cf. eupra, p. 81a, Solutio.
ita tam facile mutablt Deus caelos, et post mu-
tationem manebunt, quia facta Dei lam m sub ae-
ternitate stabunt nee ad corruptionem revertentur :o;
et iterum: c Caeli a~rei peri bunt ab eo quod sunt,
dum immutabuntur in melius creaturae :o De terra
etiam dicitur Eccle. 1,4: Terra in aeternum stat;
licet enim a corruptibili forma transeat, perma-
nebit tamen sub incorruptibili.
b. Ad iII u d au tern quod n dicitur de mari
in Apocalypsi, quod 'lam non erit': dicendum o
quod, licet aqua secundum quod fluxibilis P est
et mutabilis, transeat, remanebit tamen secun-
dum naturam perspicui et lucidi; hae enim qua-
litates congruent etiam corporibus iam existen-
tibus incorruptibilibus Q,
c. Ad auctoritatem B. Oregorii dicendum
quod non omnia secedunt' in non-esse, quia a
bonitate Creatoris conservantur et conservabuntur,
sicut dictum est 4 , Et licet quaedam dicantur esse
prope s non-esse propter quam dam dispositionem
nihHominus tamen permanent propter Conditoris
bonitatem.
d-e. Ad i d vero 1 quod obicitur de similitudine
generationis et corruptionis ex una parte et crea-
tionis et mutationis omnino in u non-esse ex al-
tera: dicendum quod non est simile. Generatio
enim et corruptio sunt in materia formarum con-
trariarum sive contrariorum quae agunt et pa-
tiuntur ad invicem :s, et propter hoc quorum est
generatio, eorum est corruptio et unius generatio
est alterius corruptio 6 ; non sic au tern est de crea-
tione et mutatione in omnino non-esse. Ea enim,
quae de nihilo creantur, quaedam in esse a bo-
nitate Conditoris ~ conservantur propter immorta-
litatis participationem.
CAPUT IV.
2. Praeterea, quaedam res in ultimo statu per-
ducentur x ad immutabilitatem; sed indi.fferens est
potentiae divinae primus status et ultimus; ergo
in primo statu potest conferre immutabilitatem
creaturae.
Contra: a. Res, quia" sunt de nihilo, sunt mota-
biles; sed omne quod est a Primo, vel est de z
< RL ruponllo. "Ita v, STZ enlm ~uo, RLC tnlm;
'ST mortallfotem quo~ V c:orr • RLCZ adtnt. 1 Ita V, alii D.uctorl·
I L om . •. t. et habet in pro at.· • Rl om. "lla v, alii quod outem
q ~in ,~:~~::::~nib~·~ :,:o;:c~~~~:."' p;oT';_~P;~~~u•. • V ~b~L ~ucctdant.
682)., !lCf. Aristot., Phys., V, c. I (II, 309).
6 Ct. Arlstot., De gener. et corrupt., l, c. 3 (11, 439)•
7 Cf. Alex. Hal., Summa lheo/., I, num, 80.
 DR MUT ABILITATR CRRATJ.
ipso, slcut Filius de substantia Patris et Spiritus
Sanctus, vel est de nihllo; et si est de nihllo,
est creatura, et ita 11 mutabilis; cum ergo impos-
sibile sit de sua substantia creaturam facere, sed
de nihilo, ergo impossibile est creaturae ex, na-
tura sua conferre immutabilitatem.
[Solutlo]: Ad quod dicendum quod c immutabi-
Htas dicitur duohus modis: ve1 removendo actum
vel rernovendo potentiarn. Sid removendo actum,
non est impossibile creaturam esse immutabilem;
et hanc t posset contulisse Creator creaturae. Se-
cundum autem quod removet potentiam sive pos-
sibilitatem, sicut non potest de sua substantia t
sibi diversum in substantia producere, sic non
potest conferre immutabilitatem R ex natura rei
existentis" ex nihilo, non quia non posslt omnl~
potens dare incommutabUitatem naturae, sed non
diffcrenti in substantia a se, sed indifferent!: Fl~
lius enim est incommutabilis natura, quemadmo-
dum Pater ct similiter Spiritus Sanctus; creatura
vera, ex hoc i quod creatura, natura est mutabi~
lis, non ergo est capax immutabllitatls secundum
naturam: incommutabilitas enim secundum natu~
ram idem est quod substantia secundum quod
est Dei, et haec est lmpossibilis creaturae.
[Ad obtecta}: t. Ad obiectum autem dkendum
quod non est simile de incommutabilitate k ex
gratia et de ilia quae est ex natura. Nam quod
dico • ex natura', ad creatum in quantum crea~
tum refertur 1, ut ex se esset mutabile; quod
au tern dicitur 'ex gratia', refertur ad don urn m
Conditoris naturae superadditum. Et ideo dicit
• 5 tlf. h v dt. • SRZ om. "ST ltd.
ltnHo; c nee pro non. • SRL lntommlltabllltotem.
.. L !lomum, quod T corr. R C /Iff. • Z po$&11.
• v eommutabltlta.r, z om. llll.rl ... lllltommutabllllo$. • R add. ut. • l. add. mg. JJon.
1 De fide orthod., 11, c. 3 (PL 94, 867).
83
1
Damascenus quod •angelus immortalis est,
non natura~ sed gratia• .. -Et sl di<:aturquod
sicut aeternitas, in qua creatur angelus vel anima
ratlonalis, est ei naturalis, ita posset esse de in~
oommutabi1itate quod posset esse naturalis: re-
spondendum est quad aetemltas UUslll attribui~
tur, non quia non possint 0 habere finem, sed quia
nan habebunt flnem nee aliquid est activum P
in illas res, per cuius" potentlam possint destrul,
quod aliud sit a substantia gubernatoris'. lncom~
mutabilitas vera non sic se habet: est enim quae-
dam incommutabilitas liberi arbitrii, quae si esset
in istis creaturis, non mererentur bonum aut ma-
lum. Unde posita llbertate ad merendum, quae•
convenit creaturae rationali, congruit mutabilitas,
et ex alia parte, sicut dictum est 2, aeternitas, et
ita non secundum eumdem modum sunt aeterni~
tas et incommutabilitas, nisi aedpiantur aeter~
nltas et incommutabilitas 1 prout utrumque est
proprlum Del.
2. Ad i d vero quod obicitur quod • prim us sta-
tus et ultimus sunt tndifferentes potentiae divt-
nae •: respondendum a quod, Jicet ex parte po-
tentiae Dei 1 sit indifferentla, ex parte tamen
creaturae ad ipsam est differentia. Quod enim
habet ex natura, minus perfectum est quam quod
habet ex dono naturae superaddito. Si vero con~
iungeret haec duo a prlncipio, dlcerentur secun~
dum quemdam modum naturalia quae modo di~
cuntur gratuita, et secundum hunc modum posset
incommutabilitas naturalis, sed ex participatione,
creaturae convenire.
• Rom., In L est add. mg., V add. intmutobiiltattm; RLpotuiud pro po~u:~
1 10
nf,!t:;"
aq L/:::) lrtCo:n;;;c;:!~ ;niUitff.
1
II. V txbtenlf. R · , R qtJod:
,. L ai/Ud nt attum pro a.~. a.
2 Cf. hie, parum supra.
 84 INQ. 1. TRACT. II. QUAEST, II. TIT, IV. - 67.

T!TULVS IV.
DE TEMPORALITATE CREATI.

g ranseundum est ad considerationem de aeternitate • vel de temporalitate mundi.

Circa quod haec sun! quaerenda:
Primo quaeritur • utrum aeternitas conveniat mundo aut temporalitas;
sec undo', de coaevitate d ipsius mundi vel eo rum quae primo erant creata' in mundo;
tertio, si mundus incepit esse secundum quod philosophi loquuntur de verbo
'incipiendi '.

CAPUT!.

UTRUM AETERNITAS CONVENIAT MUNDO 1•

67 ARTICULUS!.

Utrum mundus sit aeternus ex parte inifii 2•

ilca primum sic/: t. Bonitas Dei nunquam.e eraP; sed Deus est immutabilis; ergo et eius
C vacua esse credenda est; sed ab aeterno fuit
bonitas; ergo ab aeterno fuit mundus.
actio immutabilis; ergo semper erat mundus.
5. Item, Augustin us, in libra De civitate Dei 4 :
2.ltem, voluntas Dei aeterna est; sed si noluit ab • Sicut Dominum Deum aliquando 1 Domin urn' non
aeterno facere mundum et voluit facere mundum fuisse dicere non audeo, ita hominem nunquam
post h, ergo aliqua mutatio videtur esse volun- antea fuisse et in quodam tempore primum ho-
tatis divinae 1 : sicut est in voluntate nostra si k rninem creatum fuisse dubitare non debeo •. Ergo
nos volumus facere aliquid nunc quod 1 noleba- Deus ab aeterno fuit Dominus r; sed dominus
mus prius facere, mutabilis videtur voluntas; ergo, non dicitur nisi alicuius rei dominus; sed non
cum voluntas eius sit immutabilis, non aliquando est aliqua res cuius dicatur dominus, nisi aut
voluit facere mundum et aliquando non. rnundi aut alicuius partis mundi; ergo vel' mun-
3. Item, essentia Dei fuit aeterna et voluntas eius dus vel aliqua pars mundi t erat ab aeterno,
similiter; aut ergo non statim fecit mundum aut respectu cui us dominus diceretur.
fecit. Si statim, ab aeterno fuit mundus; si vera m 6. Item, sit A 'nunc' in quo prius erat mundus:
non statim, ergo prior erat vacation quam opera- aut illud ' nunc 'u praecessit aliud ' nunc ' aut
tio; ergo potentia divina exivit ab otio o in actum; non. Si aliud praecessit, cum 'nunc' et 'nunc'
sed potentia, quae exitP ab otio in actum, muta- non sint sine variatione, aliqua variatio praecessit
biJis est; ergo potentia divina est rnutabilis; sed mundum; sed nulla variatio praecessit mundum;
hoc est impossibile; ergo mundus fuit q ab aeterno. ergo ante illud non erat aliud 'nunc'; ergo erat
4.1tem, creatio est actio qua Deus fecit mundum, 'nunc aeternitatis '; ergo mundus fuit ab aeterno.
vel alio nomme nuncupetur. Aut ergo semper Deus 7. Item, aut Deus potuit facere mundum ab ac-
fult in ilia actione aut non semper. Si semper fuit terno et voluifV aut voluit ab aeterno et non potuit
lila actio m Deo, semper fuit mundus, et ita ab aut potuit ab aeterno et non voluitx', Si ab aeterno
aeterno; si non semper, in aliquo instanti erat di- potu it et voluit, habetur pro posit urn; si vero vo-
cere quod actio iUa intuit ~t ante non infuerat; cum Jtuit et non potu it, impotens fuit: quod est impos-
ergo de non agente tunc beret agens, tunc mutatio sibile; si vero potu it et noluit, non Y summa

• T : : ~·o!; 1·
0
b Ita V, aUl om. • Ita V, aJU add. qu.uttur. "S cotltrnffaft; Rom. tplfu1, In L eel add. mg.; RL tl pro vtf.
1 Ita v''alli ·ln.
1
1 V add. proudftur. 'C non: RL om. 1111. ~ V polttu, R prlmo. • !Ia v, alii om. ~ V ltd, T ltd 1/.
, VST ~.· ~ ·,um:lv om., R lrf.O. • V n>fUUuflo. ~ V om. o. o. P L trlt, T dt pro ub. ~ s fit. • R add. Dtu.l, quod L up.
y tt oo/u.li Itpro m~~ndu, quo4 R con. ' RL om. ~ S om. • lla L, alii om. r. v. ~ L tt nofuft pro a. a. t. n. ~ •• Com. non;
1
au ~o1u « fLOR pollaU 11.111 pofull t1 non vo/u/t pro aut potuit ... ~oluft. ~ y add. trgo.
1
Cum, iuxta Richard. des. Victore, Dt Trinlt., II, c. 4 II Sent., d. 1, p. 1, a. 1, q. 2 (II, t9sqq.); In Hexalm.,
~; 196.• 903), aeternum sit carens Initio, line et omnl coli. 6, n, 4 (V, 361).
in tablhta~, haec tria mundum non habere probat auctor 3 Cf. Augustin., Confess., XI, c. 10, n. 12 et XII, c. 15,
Bequent.ibus, ut aeternitas penitus a mundo excludatur.
2 n. 18 (PL 32, 814, 832).
Cf. Ale:~~:. Hat., Summa Jheol., I, num. 64; S. Bonav., 4 Lib. XU, c. 15 (PL 41, 363).
 DE TEMPORALITATE CREA1'1.
bonitas in eo fuit 1 : quod iterum est inconveniens;
restat ergo quod mundus ab aeterno fuit.
B: Ite.m, Deus ab ae.terno fuit ratione potentiae,
sap1enha~ et voluntahs a omnimoda causa ipsius
mundi s1ve creaturae; ergo, cum causa posita
ponatur causatum 2, ab aeterno fuit mundus sive
creatura.
9. Item, creatura sive mundus non semper fuit;
ergo mutatione aliqua processit in esse; sed ma
mutatio non 6 est nisi creatura; ergo ad mundum
perfinet; ergo non semper fuit; mutatione ergo
processit in esse, et sic in infinitum; sed hoc
impossibile est c; ergo mundus semper fuit.
10. Item, mundus archetypus est ad cuius simi-
litudinem factus est mundus sensibilis; mundus
autem archetypus plenus est rationibus aeternis,
quae sufHdunt ad rationem creaturarum l; ergo
mundus sensibilis, qui est creatus d, su!ficientem
habet causam ab aeterno, cum mundus archetypus
sit aeternus; ergo mundus sensibilis est aeternus.
11. Item, aliquise procedit ab aeterno qui est
consubstantialis illi a quo procedit, sicut Filius pro-
cedit a Patre; et est I aliquid quod procedit a re
aeterna, quod est distinctum in substantia ab iiJaR
et non est aeternum, sicut generabilia et corrup-
tibilia. Cum ergo haec duo extrema sint in uni-
verso et in ordine universi nihil est incompletum,
duo autem. contingat assignare media - unum,
quod est illi consubstantiale 11 et non aeternum,
aliud 1, quod est diversum et aeternum - erunt
ergo ilia duo media, si k non obviet eis impossi-
bilitas rationis ; sed unum est quod 1 dtfferat in
substantia a Primo, et sic m aeternum; si ergo non
obviat impossibilitas rationis, erit a\iud huius-
modi; sed tale non est nisin mundus aut creatura
aliqua mundi; ergo mundus vel aliqua mundi crea-
tura est aeterna; et dico aeternum non sine prin-
cipia causalitatis, sed sine principio durationis.
12. Item, divina bonitas manifestativa fuit sui in
summa ab aeterno: hoc enim est de natura bani
ut se manifestet, et summi boni ut se summe
manifestet et aeterni summi bani ut se summe ab
aeterno manifestet 4• Si ergo multitudo creatura-
rum facit ad" eius manifestationem, debuit esseP
multitudo creaturarum ab aeterno, et ita mundus.
13. Item, omnis operator per voluntatem et
propter q finern, si operatur in una hora et
non in alia, hoc est propter prohibentia' vel
4 VST add, et, C olll. cau.1a. • T om.
------
• VSTZ om.
limtlt. 1 RL allqwtd. a R ttll. IRom,t.q.
• RL pro/1/bltu.m,
I
4 S uptrtt jacltntfa. • RL ptr, • L prohfb{t{a.
Z add. mg. tt 1/la ab 11.rbort, VR a/ftJ pro olltra.
• V om., RL om. rnr. r 5 om., Cup,
I Cf. Augustin., De dlv.
Alex. Hal., Summa theol.,
quae.st. 83, q. 00 (Pl 40, 3l);
I, p. 414, nota 2.
2 Cf. Arle.tot., Phys., II, c. 3 (ll, 265).
3 Cf. Augustin., f)e div. quae#. 83, q. 46 (PL 40, 30).
85
expergefacientia a; sed Deus est operator per vo-
luntatem et propter 6 finem nee habet prohibentla c
vel expergeiacientia; ergo non operatur in d una
hora aliter quam in alia vel in una operatur et t
in alia non operatur; cum ergo operetur, slmlllter
operabltur; ergo non plus I est ratio quare in una
bora quam in aUa; ergo ab aeterno operatur.
14. Item, • idem similiter se habens semper est
natum' facere idem 5 •; sed Deus est similiter se
habens semper; ergo semper tacit idem; ergo etc.
Contra: a. Mundus renovatur in" partibus
suis; renovatio autem partium dat intelligere re-
novationem totlus. Arbor enim una si procedtt.
procedit ab arbore 1 altera et ilia ab alia, et ita
a1iquando erit status, quia non est in .t infinitum
abire; sed 1 existente statu ilia arbor non se pro-
ducit in esse; ergo habebit factorem. Eodem modo
est de aliis quae fiunt; sicut ergo est renovatio
in partibus, ita erlt renovatio in unlverso.
b. Item, non est processus causarum in infini-
tum 6 ; ergo necesse est in causa materiali perve-
nire ad primam causam materialem; sed ilia non
producit se in esse nee est de substantia agentis;
ergo non de ali quo; ergo procedit in esse post
privationem perfectam; ergo non est aeternum;
mundus ergo non est aeternus.
c. Item, substantiae mundi vel sunt coniunctae
tantum vel separatae tanturn vel quaedarn quan-
doque coniunctae, quandoque m separatae; si tan-
tum essent coniunctae, non dlviderentur; si au-
tern tanturn divisae, non coniungerentur; ergo
aUquando coniunguntur, aliquando di'liduntur;
ergo necesse est motorem esse a quo ista fiant;
sed motor est an1e motum secundum substan~
tiam 1; ergo mundus, qui est ex rebus sic congre-
gatis aut segregatis, non est ab aeterno.
d. Item, mundus " aut habet esse contingens aut
necessarium. Si vero o habet esse necessarium,
non indiget alia ut sit, et ita esset creator; habet
ergo esse contingens; sed quod habet esse con~
tingens, non est aeternum; ergo mundus non est
aeternus.
e. Item, ea. quae sunt in mundo, ordinantur
ad aliquod genus motus; sed quae ordinantur ad
aliquod genus motus, recipiunt innovatione"_t; ergo
ea, quae sunt in mundo, recipiunt reno~ahonem;
ergo mundus, qui estP, ex tis componltur; non
ergo est ab aeterno.
• z tau.~atus. • Codd. oliquld. I RL Olll· ' Ita VZ. alii Ulo. " RL «<tt-
• L Jit. • T 0111 • • L 0111., 'Jab. r V rurt. I R ptr, Q.llod L ton'.
~ RL om • v 0111., L om. non. I L 0111. '· 1t. p. 1
T llQt"'· • RL om.
• RL ad.
RL Pfrvtnlrt pro a. 1.
1 • V cotllanttr qu.tdiJJII pro q, c. q. "RL om.
I 4 Ct. Alex. Hal., loc. cit., p. 94, n. 5.
' Arlstot., De geMr. et corrupt., II, c. 10 (II, 465).
d Cf. Arlslot., Meldph., I (led. brev.), c. 2 (II, 486).
1 Cf. Arlslot., Metoph., Ill, c. S (11, 511).
 INQ. I. TRACT. II. QUAEST. II. TIT. IV. - 67.
86
lis omnibus rationibus apparere potest mun-
f. Item, aeternum dicitur quod no~ hab,et pri~~i­dum non esse aeternum.
·um durationis I; ergo non erat dtcere nunc m
Dicendum quod mundus non est aeter~
~~o prius fuit mundus et est sumere aliquid quo~ nus,Solutio:
secundum quod 'aeternum' dicitur quod non
primo a fuit et non ante; erg~ mundus. praecesslt
illud sicut aeternitas praeced1t tempus, non_ ergo habet principium durationis: de aeterno enim se-
Deus tantum praecedit aeternitate res cond•tas. cundum quod non habet finem, in proximo 3 di-
It m motus et caelum sunt coaequaevab 2; cetur. Unde opinio utorum philosophorum",
g. e ' t 0
sed caelum fuit simul cum mundo; ergo mo us qui posuerunt mundum esse aeternum, repro-
simul cum mundo ... ; sed motus ~uit in :nunc banda est tamquam fidei inimica, cum in Lege
5
temporis '; ergo mundus; sed. p~ms est nunc et Prophetis contraria inveniantur.
aeternitatis' quam 'nunc tempons ; ergo mundus lAd obtectaJ: l. Ad id vera quod prima
posterior 'nunc aeternitatis '; non ergo. ~eternu~. obicitur quod • bonitas Dei nunquam fuisse vacua
h. Item, nullum compositum est nobllms su1s credenda est', sic P intelligi debet: aut ' nunquam '
componentibus; sed mundus componitur ex rebus dicit ibi aeternitatern aut tempus. Si aeternitatem,
conditis; ergo non est nobilior eis. Aut ergo com- verurn est quod nunquam vacua fuit bonitas Dei, id
ponitur ex rebus mutabilibus tantu~ ~ut e: ~ ~e­ est essentia Dei q nunquam vacua fuit quin Deus
bus immutabilibus tan tum aut ex 15t1s et tlhs; Deum generaverit ', quin Pater et Filius spirave-
sed videmus quasdam res in mundo esse muta- rint Spiritum Sanctum. Sed si haec dictio ' nun-
biles; non ergo componitur ex immutabilibus quam' dicit tempus, bonitas Dei nunquam vacua
tan tum; restat ergo altera duarum ditferentiarum; fuit a fluxu rerum conditarum, quia non fuit tem-
ergo mundus est mutabHis, qui componitur ex pus, in quo non flueret creatura ab ipso. Haec
illis; non ergo est! aeternus. autem sententia" introducitur in libro De civitate
i. Item, mundus componitur ex materia et forma; Dei 6, sub persona phi I o sop h or u m adstruen-
sed cuius alterum principium est mutabi1e vel tium mundi aeternitatem. Unde secundum hoc
utrumque, ips urn est mutabile; sed forma est mu- falsa esset, ut is esset sensus: bonitas Dei nun-
tabilis ad minus et materia secundum quid vel 1: quam in aeternitate vacua fuit a factura mundi.
simpliciter; ergo mundus, qui h ex iis componitur, 2. Ad secundum dicendum quod voluntas
est mutabilis; non ergo est 1 aeternus. Dei non est mutabiHs. Non enim vo1uit t ab
k. Item, si ea, quae nobiliora sunt ink mundo, aeterno facere mundum, ita quod haec determi-
non sunt aeterna, nee mundus erit 1 aeternus; sed natio 'ab aeterno ' determinet hoc verbum 'vo-
de nobilioribus in mundo videmus esse animas ra- luit '; sed si determinet hoc verbum 'facere ',
tionales; ani mae vero rationales similiter se ha- tunc noluit u facere ab aeterno. Voluntas autem
bent ad suum principium; cum ergo una non sit diceretur mutabilis, si prius nollet et post vellet i
aeterna, sicut nee corpus in quo creatur, nee alia si autem nollet facere prius et vellet facere post,
anima erit aeterna; ergo nulla anima rationatis non propter hoc diceretur mutabilis, sed mutatio
aeterna; mundus ergo, qui componitur ex ipsis tantum esset ex parte rei factae.
animabus tamquam nobilioribus partibus, non 3. Ad tertium dicendum quod non dici-
erit aeternus. tur divina voluntas exire ab otio in actum eo
I. Item, si poneretur aeternus, essent duo ae- modo quo dicitur humana voluntas. Humana enim
terna; qua ergo ratione diceretur habere hoc m voluntas est secundum quam homo modo non
principium a Deo, qui est aeternus, cum haberet vult et postea vult: unde prius cessavit a no-
a se ipso aeternitatem? secundum hoc etiam 11 vi- l.endo v, et postea voluit x esse, sed divina voluntas
deretur aeq ualis. ab aeterno voluit rem quae Y temporaliter fuit.

• V I'O•t. ~ T UJt,IUll/a. < V om. t. m. •· c. m d Ita V, alii olll. • RC add. u; L aut tx, q11od R torr. expuncto aut;
SL •t pto ud. I L OIIL • RL tl. • STLCZ quod 'Z om. • Rom. 1 V t81. '"Ita v, alii om. ,. RL 0111 • o V pouunt.
" R •lwl, q11od L mrr. 9 11.11 V, •Ill om. 'lta VT, alii genuavlf. • T 111 mma. 1 Jta R, alii llolulf; s om. trl. " VL voluit, RL
om. /1111(. • 11.1 TR,Illl voleruto. ¥ Ita TR, am nolu/1. ~ T qui, R quod, quod L corr., s add. quia.

1
Richard. de S. Viet., De Trinif., II, c. 4 (PL 196, 903);
cf. supra, p. 84, nota 1.
2 Cf. Aristot., lH gtnu. et corrupt., II, c. 1 et Metaph.,
VIII, c. 8 (II, 467, 571).
3 Ct. lnira, num. 68.
4 Cf. Alex. Hal., Summa lhto/., I, num, 64. Notum est a
Concllio Parisiensi (1210) statutum fuisse ne • Jib:rl A rl-
stotelis de Naturali Philosophia nee eommenta tegan-
tur Parisius publlce vel secreta, et hoc sub pena excom-
mu~iaationis ~ (Denllle-Chatelain, Charlul. Univ. Parh>.,
Pans. 1~, I, D.' II~. Et anno 1231, 13 aprills, Gregorlus
Papa IX 1terum IUIISif • ut magistri Artium ... libris illls
naluralibus, qui In Concilio provincial! ex ceria causa
prohibit! fuere, Parlslus non utantur, quousque examl-
natl fuerlnt et ab omnl errorum suspltlone purgall • (De-
nlfle-Chatelain, Joe. cit., p. 138). Teste Rogero Baeone,
• Naturafis Philosophla eius [Arlstolells) el Melophyslca
cum eommentarlis Averrols ... Parislls excommunicabantur
ante annum Domin\. 1231 [legas 1231) propter aeter·
nllatem mundi et temporis• etc. (Cf. H. Rashdall,
Fr. Roger/ Bacon Compendium studil theologlat, Aber-
dolliae 19H, p. 33),
6 Cf. Gen., I, I ; 14, 19; Eccll. I, 4; 18, I; Isal. 40, 26·28.
6 Cf. Jib. XU, c. 17, n, I (PL 41, 366).
 DE TEMPORALITATE CREATt.
Unde mutatio non est ex parte voluntatis, sed
est ex parte eius respectu cui us est voluntas;
non ergo mutatio ab otio a in actum tu\t In Deo,
sed mutatio de non-esse in esse in ipsa re condlta.
4. Ad quart u m dicendum quod, cum Deus
creat et prius non creavit, non propter hoc mu-
tatur, sed res mutatur quae fit secundum earn o 1,
Unde non est simile de ipso et de creatura agente.
Creatura enim agens educitur t de potentia In
actum per id quod semper est in actu d: u.nde
apud ipsam creaturam est mutatio j Deus au tern,
cum de potentia agente fit actu agens, ut de
potentia creante fit actu creans, nullam ex parte
sui recipit variationem: ipse enim semper est in
actu voluntatis aeternae.
5. Ad quint u m dicendum quod 'semper'
esse Domin urn' dicitur dupliciter: vel ut 'sem-
per' dicat 'semper aeternitatis' vel utI dicat
' semper aevi 2 aut temporls •. Si dicit 'semper
aeternitatis ', non semper fuit Dominus; si 'sem-
per h aevl vel temporis ', semper fult 1 Dominus. Sed
aliter dicitur secundum hoc Deus semper Dominus
et aliter creatura semper creatura: creatura enim
semper dicitur creatura, quia cum aevo vel tem-
pore k exit in esse; Dominus vero 1 non est ratione
temporis. Unde non dicitur proprie quod associetur
dominium tempori: est enim Dominus temporls.
6. Ad sex tum dicendum m quod 'nunc ' 11-
lud, in quo creatus est mundus, non praecessit
aliud" 'nunc temporls vel aevi ', et ita nulla prae-
cessit variatio, sed prius fuit 'nunc aeternitatis ';
ex hoc au tern non sequitur a variatio. Ordo enlm
iste qui est aeternitatis ad aevum vel tempus,
non ponit variationem in partibus temporis, sed
tantum quod variatio temporis sequitur vel con-
comitatur aeternitatem.
7. Ad septimum dicendum quod haec de-
terminatio 'ab aeterno' potest determinare haec
verba ' potuit, voluit ', et secundum hoc verum est
quod ab aeterno potuit et voluit; nee tamen mun-
dus ab aeterno fuit, quia voluntas fuit faciendi
rem temporalem in tempore vel cum tempore. Si
vera determinatio lila determinet hoc verbum 'fa-
cere\ oppositio notatur. Nam quod primo P tacit,
de non-esse in esse producit; quod autem est
aeternum non est post non-esse, et ideo inter
verbum et suam determinationem notatur oppo-
sitio. Unde respectu eius sic dicti nee est vo-
Juntas nee est potentia.
v.
• L a bono pro a. o., quod RZ corr.
11. d. 1. t. • RL add. full.
• VST om. q. /. 1. t.
1 Ita V, alii om.
qutt:rR ad:. Vh~e~t.'" z a.! d. 111. • z srtllth•r • RL mn • L o.m R<~n
' V 11011, a C m11tabl/ls. 1 L mutotia • VS om
• R om., In L ttl add. lnltrl. • V add. ~ttundum.
I Scilicet acllonem. 2 Cf. supra, num. 3-6. 1
87
8. Ad octavum dicendum quod,licetcausa
ab aeterno fuerit sufficiens facere, non tamen fuit
causa ad facere ab aeterno sive aeternaliter, sed
ad a facere in tempore sive 6 aevo, et ideo non
sequitur t quod mundus sit aetemus. - E t s 1
obi cia t u r de hac argumentaUont.: 'quidquld
voluit Deus, fecit; sed Deus voluit facere mun-
dum; ergo (edt; sed minor est ab aeterno vera;
ergo conclusio' - dice n dum est d quod non
sequitur: nam maior proposltio complectitur quod
est aetemum et quod est temporale. Unde sensus
est: ' quodcumque voluit facere, in tempore '
fecit', et loqulmur de Jactura mundi; et/ propter
hoc conclusio potest sequi quae respicit tempus,
sicut ex una propositione de necessaria et altera
de contingent! sequitur' propositio de contin-
gent! i et 11 similiter de inesse ut nunc 1•
9. Ad non u m dicendum quod mundus non
processit in esse mutatione praeambula, sed con-
comitante, nee tamen sine mutatione, et ideo non
sequitur quod immutabilis k sive aeternus sit mun-
dus. Ula vero mutatio non habuit mutationem 1 ante
se, nee tam en et m ipsa immutabilis est vel aeterna.
10. Ad de ci mum dicendum 11 quod, licet mun-
dus archetypus sit sufflclens exemplar rerum con~
dltarum et habeat in se ideas slve rationes ae-
ternas, idea" vera vel ratio dkatur ad mud cuius
est ratio, non tamen mundus cum suis contentis
est ab aeterno, quia P idea et ideatum et exemplar
et exemplatum et ratio ett illud culus est ratio non
sic dicuntur ad iitvicem sicut relativa quae simul
sunt: ut pater non est sine filio et e converso,
idea vero est, licet non sit ideatum, et exemplar,
licet non sit ex.emplatum, 3ed non' e converso.
11. Ad undecimum dicendumquodnonest
accipere medium huiusmodi inter i11a duo extrema:
medium enim illud lmposslbile est in se, scilicet'
quod sit differens a substantia divina et aeternum;
ex hoc enim quod est differens a substantia di-
vina, cum non sint duo principia 2, ponitur esse
creatum, et ita ponitur de non<>t.sse in esse pro-
cedere, et ita est habens principium durationis,
non ergo aeternum. Restat ergo quod inter ma
duo extrema non est accipere huiusmodi medium
ad completionem universi.
12. Ad duodecimum dicendumt3 quod ma..
nifestatio divinae bonitatis est dupliciter ": vel
quoad magnitudinem potentiae • vel quoad mul-
tiplicationem in effectlbus. Quoad magnitudinem
• T
4 T add. "tnptr.
tdllll~ll~ ""~ :r :.~· •;i:::: :::.· I ST add. umptr.
" R ad, L allq1dd.
• R ct lpu 11 rol.t., Ltl l'roilt. I RL oe. 'Rd. • Rom. 4.t. ~.
• S ldtttt. , RL add. d. • V ad; STZ txt!llPliiRI pro tnmp/atll/l1.
• R add tit • RL duplu. l'lO t. d. • Z om., Ia T Cll add. laltrl.
' RL add. llf,
3 Alex. tlal., Su.mmo theol., I, p. 96, cu:J 5.
 INQ. I. TRACT. 11. QUAEST. II. TIT. IV, - 68.
88
potentiae manifestavit se Deus Pater a~ a.et:rno
generando Filium, qui est c~ns.u_bstantJal_ls et
coaeternus et coomnipotens; Similiter es.t m pr?·
cessione Spiritus Sancti: Unde Au~~ s ~In us,.~~
Jibro Quaestionum Novt Testamenft , c1rca prm
cipium: • Deus Pater 11, cum ea quae non erant
voluisset existerc et maiestati suae non hoc con-
dignum opus esse r sciret, prius de se filium ge-
neravit, in quo ipse videretur, qui nihil ab eo
distaret, ut magnitudini suae congruus d respon-
deret effectus '"· Quoad multiplicationem in ef-
tectibus manifestatur divina bonitas, sed non in t
effectibus ab aeterno: non enim creatura potu it
esse aequalis Creatori, sicut habetur super illud
Psalmi t 2: Conjortata est, et non potero ad eam.
t3.Ad tertium deeimumdieendumg 3 quod
divina potentia non indiget expergefaciente h, si-
militer nee divina voluntas, eo quod aeternaliter
se habent; nee habet ali quod 1 prohibens, nee
tamen semper operatur quodcumque: non enim
aeterna t voluntas fuit ad operand urn nisi in
tempore determinato, et ad hoc ordinat ipsa 1
68
Utrum mundus sit aeternus ex parte finis.
Secunda quaeritur de mundo utrum aeternus
sit ex parte finis. Et hoc potest dupliciter attendi:
vel ut iste mundus finem non habeat vel ut post
istum a mundum sit alius mundus, et ita semper
fief renovatio. Et hanc quaestionem movet Au-
g us tin us, Xli Super Genesim ad litteram 5 •
I. Circa quod sic: 1. Dicitur b Matth. 24,35 6:
Coelum et terra transibunt; et I Joan. 2, 17: Mun-
dus transit et concupiscentia eius. Ex quibus col-
ligitur e mundum esse desiturum.- Item, ex par-
tibus mundi hoc colligitur d: Sicut est in aetate
hominis quod diminuitur virtus - unde minoris
aetatis sunt modo homines quam in t principia
mundi - multo forti us in aliis rebus; ergo de-
bilitatur virtus in partibus mundi; ergo et in
ipso mundo qui ex eis componitur.
2. Item, in apocryphis Esdrae 7 : Mater nostra, de
qua dixisti mihi: Adhuc iuvenis est, iam senectuti I
• RL fub•tantlall•. 6 Lam. < RL om.
- R txfnrgtfactioM, quod L earr. • RLC allquando.
F RL add. ut. 9 S f'nlm • Rom.; L om. CIIU&a.
L ~ R ilium, quod L corr.; RLC om. ut. ~ V proctdltur.
R ~ W/18 pro lu~tni1. ' V lt. ~ R add. 1/tm Aug1111fnu6 in quutiofllbus Vtttr/s Ttltamtn/1 inconvtnltns tsl mundum tltrnum, quad
L delev. p.er vatat; Z per vacat delev. lttm ... Tntamtnti; S dtficltnte pro dtslntn/t; RL motrls pro malrlcl8.
CZ hoc pro luuc. 1 S lp1a.
1 Quaest. 48 (inter opp. Augustini PL 35, 2249).
2 Paalm. 138, 6. Cf. Glossa Lombardi In h. 1. (PL 191
1213). • •
3 Cf. Alex. Hal., Summa theol., 1, p. 199, ad 16.
4 Lib. X, c. 29, n. 40 (PL 32, 842).
sapientia, quae disponit unumquodque sieut con-
gruit; prima vero, quae operata est, in 1 nunc
temporis ' determinantur nee ibi est assignare ra-
tionem quare non prius, cum 1 prius ' ibi non
dieat nisi aeternitatem prout est prior tempore.
'Prius' enim dicitur aliud alia multipliciter, sicut
dicit Augustin us, in XII Confessionum 4 : di-
citur enim uno modo prius origine, sicut sonus
prior est cantu; alio modo tempore, sicut flos
prior est fructu; alio modo electione sive digni-
tate, sicut fructus prior est m flore; quarto modo
prius aeternitate, sicut Deus prior omni creatura.
- Si vero quaeritur causa propter quam Deus
voluit tunc facere, cum fecit: dicendum est n quod
eius quod est tunc 0 facere, non est alia causa
nisi ilia quae est eius quod est facere mundum,
scilicet divina voluntas. Cum facto enim est ipsum
'nunc' in quo fit nee aliam habet causam.
14. Ad ultimum dicendumP quod propositio
ilia non intelligitur de Deo, qui est causa q prima
et immutabilis et tacit res mutabiles, sed de causa
creata ', quae appropriator rcspectu sui causati.
ARTICULUS II.
appropinquat. Et respond it ad me et dixit mihi:
Quare quos peperisti nunc, non sint similes iis quos
peperisti ante, sed g minores in statura? Et dicet
tibi: Sunt qui in iuventute virtutis nati sunt et alii
sub tempore senectutis, desinente matricis virtute h.
3. Item, super illud, lsai. 30,26: Lux so/is septem-
pliciter, G I ossa 1 s: • Omnia propter peccatum
hominis detcriorata sunt •. Superiora ergo, cum
per motum ad hominem ordinata sunt, deteriorata
sunt propter peccatum hom in is; sed quae dete-
riorantur, ad fin em tendunt; sed haec sunt k cor-
pora nobiliora in mundo; ergo et ipse 1 mundus
ad finem tendit.
4. Item, Augustin us, in Quaestionibus Veteris
Testamenti 9 : •lnconveniens est mundum aeternum
dicere, quem, cum videmus passioni subiectum et
per singula senectute deficere, credimus et finiri ••
- Item, " quomodo aeternus corruptibilia gene-
rabat, cum de aeterno debeat aeternum existere?
"RLCZ congrutll$. • R air, quod L torr. 1 ua v, alii In P8almo. • V am.
~ V tutntfa. 1 RL add. dl~lna. .. Ita RL, alii om. "v om. • S nunc.
<Ita V, alii col/igunt. <1 Ita V, alii colllgunt. • RL a IV unutam,
I Lam. • V ut;
.5 Rectius De cMt. Del, XII, cc. 11 et 13 (PL 41, 359-361).
6 Cf. Marc. 13, 31; Luc. 21, 33.
7 Lib. IV, 5, 50-53. 8 Jnlerlin., ap. Lyran.
9 Quaest. 28 (Inter opp. Augustin! PL 35, 2231), ubi et
sequens.
 DE TEMPORALIT ATE CREATI.
Et quod a visibile est et tangitur, qua audacia vo--
catur aeternum? Et quod vicibus temporum mlni-
stratur, ita ut ipsa tempora aliquando non servent
offici a sua b, quomodo appellatur aeternum? •
Ex iis ergo omnibus colligitur quod mundus
non est aeternus ex parte finis.
Quod autem sit aeternus ex Ilia parte, habetur
a. ex hoc quod dicitur in lerem. 31,35: Haec dicit
Dominus, qui dat solem in lumen diei, ordinem
lunae et ste/larum in lumen noctis, qui turbat
mare, et sonant fluctus c eius: Si dejecerint le-
ges d istae coram me, dicit Dominus, tunc et
semen Israel deficiet. Si ergo semen lsrael non
deficiet, nee ista deficient.
b. Item, lsal. 30,26: Erit lux lunae sicut lux
so/is, et lux solis septempliciter. Ex quo vldetur
mundi innovatio, non desitio.
c. Item, universale, ex hoc quod est unlversale,
habet in se quamdam virtutem perpetuandl se vel
in uno vel in multis; ergo, cum naturae universales
sint in contextu mundl, erit perpetuitas in mundo.
d. Item, ea qt1ae causant r motum in mundo
veniunt ex principiis incorruptibillbus; sed non
veniunt nisi ex principiis mundl i ergo principia
mundi sunt incorruptibilia; ergo mundus est ae-
ternus e>c parte finis, qui ex Us componltur.
e. Praeterea, non senescunt virtutes anlmales
nee virtutes naturales primae; ergo nee mundus
qui ex ils dependct I.
II. Dcinde quaeritur, si non sit aeternus propter
hoc quod iste mundus desinat ct alius succedat,
an sit earumdem rerum perpetua revolutlo.
Quod vldetur 1. per hoc quod dicitur in Eccle.
1,~10: Quid est quod fuit? ipsum quod futurum
est. Quid est quod factum est? ipsum quod facien-
dum est'· Nee valet quisquam dicere: Ecce hoc
est recens; lam enim praecessit in saeculls quae
fuerunt ante nos. Ex qua auctoritate videtur quod
fiat saeculorum renovatio h et reiteratio •.
Sed contra hoc est a. quod dicit Aug t.1 s tin us,
in libro De civitate Dei 2, obiciens de anima ra-
tionali, quae secundum hoc a beatitudine ad mi-
seriam rediret et a miseria in beatitudinem.
b. Item, sicut habetur super 1 illud Eccle. 3 :
• Dicit Don at us: Pereant qui ante nos nostra
dixerunt! Si ergo ita est in sermonibus, q~a~!o
magis in administratlone saecuU, quae ab mtbo
saeculi sic perfecta est ut requiesceret Deus ab
------
' RLRL"c~Qt ~~! ~ p~:o ~ll!nllo
• L om., 111 R e•t add. lnterl. • T add d
1 R componltur. • s om. 1. q./. t. • RL tnnol'llllo.
quod RL corr. • VLZ rrxltm, quod RC corr. • VST pttfflllrmt. , z 0111 . •• RL om
• 1. add. mg. lmmQ. • Ita C, L dclcv., alll rllilm. • RL Qtlrrllor.
I Cf. Orlgenes, Periarchon, Ill, c. 5, n. 3 et II ' c· '
n. 3 (PO 11, 328, 192). 2 Lib. XII, c. 13, n. I (PL 41 • 30 1).
3 Glosso ordin., in Ecde. 1, 9. ap. \.yean., ex Hlero-
nymo, In h. I. (PL 23, 1019).
89
omnibus operibus suis die septimo" •. - Item,
Ph l I o sop h us s: • Quorum substantia corruptl-
bilis est mota, non~ relterantur eadem 1 numero •.
Ergo eorum quae sunt ln mundo cum sit generatio
et corruptio, non reiterantur eadem'" numero; ergo
non per hoc est aetem\tas mundl, quia hulusmodl
sit continua revolutio.
c. Praeterea, corpora superiora habent suam re-
volutionem et secundum diversos sui situs ad se
lnvicem divers! proveniunt 11 effectus; numquld
ergo secundum lteratos situs et aspectus conslmlles
consimilis provenlt effectus? Quod sl esset, post
completionem magnl ann! 6 omnia revocarentur
in pristinum statum. Dicltur autem 'magnus an-
nus', cum omnes stellae pervenerlnt ad statum
ilium, in ° quo prlmo lnceperunt moveri. -Sed
contra: Effectus qui procedunt non procedunt
tantum a causls superlorlbus, sed etlam a causis
inlerlorlbus; licet ergoP causae superiores redirent
ad conslmllem statum, cum causae inferlores non
similiter redeant, non erlt idem effectus q; magis
enim r sequuntur !psi cffectus quoad hoc causam
inferlorem quam causam superlorem.
d. Praeterea, lob 14,12 habetur: Non resurget
homo, donee atteratur caelum. Ex quo designatur
quod cae\um a\\quando atteretur • ~ sed si est at-
tritlo caeli, non erlt in 1 Infinitum renovatlo; restat
ergo quod mundus secundum Ulam vlam non ertt
aeternus.
(Solutio]: I. Ad quod dlcendum quod mundus
acclpltur multlpllciter. Allquando enim pro uni-
versltate rerum corruptlblllum et incorrupttbilium,
scilicet inlerlorum et superiorum: et secundum
hunc modum mundus non est aetcrnus ex parte
finis. Allquando vera 11 acclpltur pro Ipsa varia-
tione quae est in mundo, slve sit' secundum
motum localem sive secundum allum motum cum
dispositlonibus ordinantlbus ad lllum, et secun-
dum hoc dlcitur I Cor. 7,31: Praeterit figura
huius mundi. Aliquando acclpltur pro ipsa delecta-
bilitate variabill et secundum hoc potest accipi
illud I loan. 2, 17': Transit mundus et concupiscentia
eius. Quarto vero modo potest accipi pro ipsis prin-
cipiis primis, quae sunt in mundo, et s~c~ndum
hoc mundus potest dlcl aeternus ex parte ft~ts, non
ex eo quod est ex nihi\o, sed ex CondUons dono.
[Ad obloota): 1. Ad td ergo' quod obieclu!ll
est in contrarium de ipsa debUUatione virtutts
mundi slve senectute: respondendum est ad
• V add dill • TRL trtJUil, V mlllhlm pto mot11m.
1 1
1 L suprd. • R nu:, quod 1. corr. 'CZ rodrm.
rt • T Qm , R; rn-/on, q~~ood \.con.; VIMII. sui... 111/ulortbu.
, R fit. • Z Hro.
·
31 5"' lH Gen. '2,tl '2.corrupt., 11, c.
Ct. gtntr. II (II, 467).
6 Cf Augustin fk Otn. ad lilt. lib. i!RfHrf., c. 13, n. 38
(PL · 2J6) et.ck civil. Dtl, XII, c. 13 n. 2 (PL 41, 361).
34
'
90 INQ. I, TRACT. II, QUAEST. II. TIT. IV. - 68.
prim u m quod aliter est in aliqua parte mundi et
in toto mundo. Nam in aliqua a parte mundi potest
provenire defectus, qui tamen defectus non respicit
ipsum totum. Unde quod dicitur humana natura
debilitari, hoc non est ratione naturae b primitus
institutae, sed ratione corruptionis ex peccato
superadditae.
4. Ad a I i u d vera dicendum" quod, cum di-
citur mundus senescere et passionibus esse sub-
iectus et habere contrarietatem, hoc tatum dicitur
ratione eius quod ordinatur ad motum; sed ex
alia parte accipitur aeternitas mundi propter pri-
vationem finis, quia ratione principiorum quae
ordinantur ad hominem in statu immortalitatis.
3. Ad tertium dicendum est quod auctoritas
quae d dicitur in G 1ossa, super illud lsai. 30,26:
Erit lux lunae etc., intelligenda est de statu ho-
minis ratione naturae corruptae. Unde progressus
ille, qui dicitur esse in aetatibus saeculi, ad rna-
dum aetatis humanae intelligitur, non 1 propter
naturam hominis primitus institutam vel propter
naturam eorum quae sunt in mundo, sed ut osten-
datur quod sicut ex peccato recepit I homo mi-
norem et maiorem appropinquationem ad mortem,
ita mundus, secundum quod ad hominem sics
existentem in poena refertur, minorem et maiorem
habet appropinquationem ad finem.
2. Ex iam dictis patet quomodo intelligenda est
ilia sententia in Apocryphis Esdrae. In ilia enim
designatur variatio mundi a principia usque ad
finem, sicut legitur in Dan. 2,31-34, ubi Jegitur
de statua quae habebat caput aureum, et 11 deinde
pectus et brachia erant de argento, deinde venter
et femora ex aere, tibiae autem erant ferreae,
pedum autem quaedam pars erat ferrea et quae-
dam fictilis. Ex quibus designatur differentia par-
tium mundi secundum prius et posterius.
a-e. Ad i d vera quod obicitur ex alia parte,
dicendurn quod rationes quae inducuntur pro ilia
parte sumuntur ex iis quae pertinent ad rnundum
in quantum rnundus ordinatur ad hominis im-
mortalitatem; nihilominus tam en possent quae-
dam illarum auctoritatum retorqueri ad perpetui-
tatem temporis, sicut ilia lerem. 31,35; ilia vera,
quae dicitur in 1 lsai. 30,26 refertur ad mundi
innovationem. Rationes vera adiunctae, sicut dic-
tum est 1, referuntur ad mundum pro iJJo statu
quo ad immortalitateM hominis ordinantur vel
secundum quod habent quamdam perpetuitatem
in esse temporali a dispositione divina.
• L alto. 6 T om. • STCZ add ut 1- T qiU)d. • V ~tro.
I VSTC tDnunotlo, z o111..; C praemlt. fbi .. • T qu.am
• C out::. om~ z ;,~f:.'· sfZR
• C add. quo,t. , z O.lll. q. '· , z dl"lp//tuu.
1 Cf. supra, p. 89b, Solutio,
2 Cf. Hieronym., in h. 1. (PL 23, 1020).
3
I 4 Dt civlt. Dtl, XII,
Cf. S. Bonav., II &n1., d. 2 p. 2 a 1 q 1 -" 3 <I 4
(II, 72). ' ' . ' .• ~
11. Ad i d vero quod obicitur de perpetua revo-
lutione et rerum iteratione: dicendum k quod non
est rerum iteratio in numero, sed est ipsius spe-
ciei in individuis differentibus consecutio 1 secun-
dum prius et posterius. Revolutio tamen, quan-
tum est de se, esset perpetua nisi adesset finis ex
parte hominis ad quem m cetera ordinantur.
(Ad obiecta}: J. Quod ergo obicitur per auc-
toritatem in libra Eccle. non intelligendum est
de iteratione quantum ad numerum, sed de n
identitate in specie vel genere; secundum quam-
dam tamen expositionem 2 intelligitur de identitate
eorum quae sunt in praescientia divina et quae
sunt in esse exteriori: quod enim fuit o in prae-
destinatione divina, aliquod eorum erit in esse
exteriori P.
b-e. Ad i d vera q quod obicitur • de revolutione
completa superiorum corporum, qua videntur re-
dire ad primum statum, et sic quod novus fiat
mundus et iterentur etiam quae sunt in mundo ':
respondendum est 3 quod non est ilia iteratio nee
est alterius mundi renovatio. Non enim superiora
corpora omnino sunt causae r eorum quae fiunt
in inferioribus, et ideo licet redirent ad primam
conformitatem, non propter hoc omnia essent in
consimili statu. De quo sic 3 loquitur August i-
n us 4 : "' Absit a recta fide ut iis verbis Salo-
mon is illos circuitus esse credamus significatos,
quibus illi putant sic eadem temporum tempora-
Jiumque volumina repeti, ut verbi gratia, sicut
in isto saeculo Plato philosophus in urbe Athe-
niensi, et in ea schola, quae Academica dicta est,
discipulos t docuit, ita per innumerabilia retro
saecula idem Plato et eadem civitas et eadem
schola et iidem discipuli sint repetiti et per in-
numerabilia saecula deinde repetendi! Absit ut ista
credamus I Semel enim 1.1 Christus mortuus est
pro peccatis nostris 5 , resurgens au tern v iam non
moritur, mors i/li ultra non dominabitur 6 •. Non
ergo isti x circuitus saeculorum ponendi sunt,
quemadmodum fingunt phi I o sop hi, ne anima
a vera miseria ad falsam beatitudinem prodeat
et iterum redeat ad miseriam circulariter 7 ; sed
ponendus est finis mundi pro voluntate Condi-
toris, completo numero electorum. Unde lob 14,12,
super illud: Non resurget homo, dicit Glossa 8 :
"' Wsj mundi huius finis advenerit, humanum
genus a somno mortis non evigilabit •, innuens
per hoc quod finis mundi adveniet et tunc homo
resurget.
VT t
I rtclplt. • R Ito. "Z om. l V om. ~ STCZ add. u ·
11~~· quod tnlm... ultrlort; V u/1 pro trlt. 'Com.
!i 1 Petri 3, 18.
c. 13, n. 2 (PL 41, 361).
6 Rom. 6, 9-10.
7 Cf. S. Bonav., In Hexai!m., coli. 7, nn. 5 et 6 (V, 366).
B Ordln., in h. 1. (PL 113, 795).
 DE TE:MPORALITATE: CRE:ATI.
ARTICULUS Ill.
Utrum mundus sit aeternus per privationem principii ratione motus.
Consequenter quaeritur de aeternitate mundi
per privationem principii ratione motus 1•
Ad quod sic: I. Mundus si non est aeternus,
exivit in esse motus eius; sed omnts motus, qui
exit in esse, prius est in potentia mobilis et de-
inde exit in actum; sed exitus de potentia in
actum est mot us vel mutatio 2 ; ergo motum prae-
cedit motus vel mutatio; item a, quaeritur de
illo motu vel mutatione, et sic erit abire in in-
finitum.
2. Item, alia ratio: Omne elongatum a contrarie-
tate, est elongatum a mutationeterminabi113: quod
enim terminatur mutatio, est ratione contrarietatis
quae attenditur in eo quod mutatur; sed materia
caeli elongata est a contrarietate, et forma simi-
liter; ergo caelum elongatum est a mutatione
terminabili; ergo caelum habet motum infinitum;
sed motus b non potest esse infinitus nisi mobile
sit infinitum; ergo caelum est infinitum; ergo et
mundus, cuius pars nobilior est caelum.
3. Item, in circulo non est principium neque finis;
sed circulatio in motu caeli sequitur circulatio-
nem eius; ergo motus caeli non habet principium
nee finem, cum sit circularis; sed quod non ha-
bet principium, infinitum est a parte ante; mobile
ergo infinitum est a parte ante; ergo et mundus.
4. Item, motus est cum tempore 4 ; ergo si tem-
pus est infinitum a parte ante, ergo et motus. -
Quod tempus sit infinitum a' parte
ante, sic ostenditur: Omne quod incepit esse,
in tempore coepit esse; sed tempus non coepit
esse d in tempore, quia tunc ante tempus 1 esset
tempus et in infinitum esset abire; ergo tempus
non incepit esse; sed quod non incepit esse et
est, semper fuit, et quod semper fuit, est aeter-
num; ergo tempus est aeternum; ergo et mot us,
ergo et mundus.
5. Item, omnis motus, qui I exit a potentia inti-
nita, in quantum huiusmodi est infinitus; sed
potentia motoris primi est potentia infinita; ergo
motus primus est infinitus; ergo tt ipsum ntO·
bile, et per consequens mundus.
• TZ lttrum. t S modiU. • T tX.
• L a/lam. 'T om. 1 V add. ul.
• Ita V, alii add. ut.
I Cf. Alex. Hal., Summa theol., !, p. 94bsq., n. 12;
Arlstot., Phys., VIII, c. I sqq. et Metaph., XI, c. 6 (II,
342 sqq. et 603).
.2 Cf. Aristot., Phys., Ill, c. I (II, 273).
3 Ct. Aristot., Phys., Ill, c. 5 (II, 279).
~ Cf. Arlstot., Phys., IV, c. 14 (II, 305).
91
69
6. Item, si aliquando inclperet moveri illud mo-
bile et non prius esset motum, et similiter de
motore, aliqua fleret innovatio vel ex parte mo--
toris' vel ex parte mobilis; innovatio autem facta
per aliquam h mutationem induceretur; cum ergo
hoc non possit esse, motus ille infinitus erit a
parte ante, et ita mundus infinitus.
Contra: a. Matus ille est propter allqutd,eo quod
omnis motus propter aliquid 5; sed motus qui
est propter aliquid, eo obtento cessat; ergo mo-
tus ille 1 eo obtento cessabit; sed omne, quod
habet fin em, habet principium; ergo motus ille
est finitus a parte ante; non ergo .t aeternus.
b. 1tem, motus est exitus de potentia in actume;
ergo potentia est prior exitu duratione; sed omne,
quod habet causam priorem duratione, non est
aeternum; ergo motus ille non est aetemus, per
consequens nee alius motus, et ita nullus motus
aeternus.
c. Item, omnis motus ab immobili originem ha-
bet 7 : nam aliter esset abire In infinitum in causis;
sed immobile est ante motum; ergo motus, cum
habeat principlum, non erit aeternus.- Quod
concedendum est.
(Ad oblectal: t.Ad primum 1 dlcendum quod
motus exit in esse non per aliam mutationem,
et ita erit stare In prima. Si vera caelum, cum
conditum fuit, non statim motum esset, esset
quaedam mutatio praecedens; sed illam mutatio-
nem non praecederet alia, et ita standum esset;
sic ergo motus est tinitus a parte ante.
2. Ad secundum dicendum me quod ilia
ratio non inducit quin motus habeat princlpium
suae duration is, sed ad hoc 11 tend it ut de se non
habeat finem; habet tamen finem sibi positum
ab eo qui condidit et mobile et motum.
3. Ad tertium dicendum 09 quod, Ucet in
circulo non sit principium neque finis ratione H-
gurae nihilominus tamen motus circularis sive
'orbic~laris habet principium durationis 10 et sui
esse secundum conditionem secundum quam
magis ~ongruit; unde magis congruit quod motus
caeli sit ab oriente in occidentem, tamquam a
5 Cf. Arislot., Phys., V, c. t lll, 3C8).
6 Cf. Aristot., Phys., Ill, c. 1 (II, 273).
1 Cl. Arlstot., Phys., VIII, cc. 5 et 9 (II, 350, 364).
s Cf. S. Bonav., II Sent., d. I, p. I, a. I, q. 2, ad 2 (II, 23) .
g Cf. s. Bonav., II Sent., d. 14, p. 1, a. 2, q. 2(11,342-45).
10 Cf. Arlstot., De caelo, I, c. ~ et II, c. 2 (11, 373, 391).
92 !NQ. 1. TRACT. II. QUAEST. II. TIT. IV, - 70.
dextro in sinistrum 1, sicut congruit in corpore
humano quod principium motus magis sit a parte
dextra quam a sinistra.
4. Ad quart u m dicendum 2 quod tempus, in
quo est motus, incipit esse, sed non incipit in
tempore, sed in 'nunc', quod est principium tern-
paris; illud au tern 'nunc', quod est principium
temporis, non incipit in alio 'nunc': tunc enim
cssct in infinitum ablre aut reflecti a. Ante vcro
illud 'nunc temporis' est 'nunc b aeternitatis ',
quod excedit utrumque.
5. Ad quint u m dicendum quod, licet potentia
sit infinita a quat procedit ille motus prim us,
non tamen motus est infinitus a parte ante, sed
70 CAPUT Jl,
DE COAEVITATE MUNDI VEL EORUM QUAE PRIMO CREATA SUNT IN MUNDO.
uaeritur consequenter de coaevitate mundi
Qvel eorum quae prima creata sunt in mundo 3•
a. Dicit enim 8 e d a~ quod facta sunt caelum et
terra, angeli, aer eu aqua de nihilo. Et hoc ac-
cipit ex hoc quod dicitur in principia Gen. 5: In
principia creavit Deus coelum et terram; ergo
caelum et terra de nihilo. ltem 6 : Spiritus Domini
ferebatur super aquas. Cum ergo de aqua Jegatur
ibi, nee dicatur ex quo facta fuerit h, habetur
quod aqua de nihilo. Et spiritus Domini, secun-
dum unam expositionem litteralem 7, dicilur at!r,
qui factus est a Domino, cuius locus est super
aquam; non dicitur 'factus ex aUquo: unde ex
hoc accipitur quod a~r ex nihilo. Angeli iterum,
quia est prima res spiritalis. Ex quo colligitur
quod ista quinque erant coaequaeva 1 in principia
mundi.
b. A I bin us vero, Super Oenesim 8, dicit septem
'fieri de nlhi\o: • caelum k, terra, angeli, lux et
aqua et a~r et anima hominis •. Addit enim ani-
mam hominis, quia res est spiritalis sicut et an-
gelus; lucem vero addit, quia lux inter res cor-
porales magis est spiritualis.
c. Item, in Ubro De Sententiis Sanctorum collec-
tis9, dicitur: "Ante omnem diem et ante I omne
6
• V rtflut/o. V non. • L flllqua pu• fl. q., quod 'c corr.
0111. f. f ' V Wr¥4. ~ T add. d. 1 V om. • V WtVfl, llfm lnlr• lltpiu•.
i.n L ut add. lllg. r Z motlo, quod TC corr.; RL 1unt p1o alnt.
• Z om. • V add. rat.Wnt
Ct. Aristot., De caelo, ll, c. 2 (II, :D:l~Qq.).
1
2Cf.S. Bonav.,ll Sent.,d.I,p.I, a.I,q. 2, ad4(11,23).
3 Ct. S. Bonav., II Sent., d. 2, a. 2, q. 3 et d. 15, a. 2,
q. 2 (II, 67sq., 384sqq.),
4
P-.eutr.o-Beda, Qucust. super Gen., (PL 93, 2.36).
~Cap. I, I. 6 Gen. 11 2.
Cf. Augustin., De Gen. ad lilt. lib. fmruorf c 4 18
(PL 34, 227). r~ ., . ' n.
ex hoc arguitur magis quod finitus est a parte
ante: sicut enim habet principlum esse ab ilia
potentia infinita, ita et principium durationis; sed
ad hoc tendit ratio quod motus non habeat finem
a parted post nisi aliunde trahatur ratio finitionis.
6. Ad sex tum dicendum quod ex parte mo-
bilis non est alia innovatio nisi influentia virtutis
ab ipso motore supra mobile. Haec autem in-
fluentia non est propter aliquam innovationem
ex parte motoris: prim urn eniln mavens immo-
bile non recipit t innovationem; mobile autem,
quod prius non fuit motum sicut I nee prius ens,
recipit innovationem, sed non per mutationem ali-
quam praecedentem.
tempus tres res condidit Deus ex nihilo: infor-
mem materiam, angelos et animam Adae •. De
anima vero Adae dicitur et de angelo quod ante
omne tempus sint creati, quia non dependent ex
tempore nee dependent ex die, secundum quod
dies est ex praesenti a luminaris super terram;
sic ergo ista tria sunt coaequaeva m,
d. Augustinus vero 11 , in Quaestionibus ad
Orosium 10, sic respondet interrogationi factae:
" Si principium omnium est caelum et terra, an-
geli postmodum facti sunt; si autem 0 angeli
postmodum facti suntP, non ergo simul•.
e. Item, videtur extrahi ex 0 I o s sis quod tem-
pus et mot us sive mutatio q sint coaequaeva
caelo et terrae. Nam ' in principia creavif Deus
caelum et terram, secundum unam expositionem 11
dicitur ibi principium temporis; ergo tempus ra-
tione sui principii dicitur coaequaevum s caelo et
terrae. Eodem modo, cum creatum exeat de non-
esse in esse, exitus autem sit 1 mutatio, mutatio
au tern non situ prior tempore quam mutatum,
erunt v ergo caelum et terra etx ratione sui Y tem-
pus et mutatio coaequaeva..
f. Item, in libro Confessionum 12 dicitur: • Duo
reperio quae fecisti carentia temporibus, cum ta-
men neutrum tibi sit coaeternum: unum, quod
• c om. fl. p. • C uclp/d. 1ST sic. ' RL om. • Ita V, alii
• RLCZ om. ~ V trgo. 1' SR om. sf olllt/11 ... so.nt,
• ST add. c11m. • VSTR cot~Um. 'TC /it. " S fit. • CZ tront.
1 8 Alculn., lnterrog. et resp. in Gen., n. 19 (PL tOO, 519).
9 Cf. lsldor., Senten!., J, cc. 6, 10, 12 (PL 83, .547,
554, 563); Pseudo·Beda, Coflectanea, (PL 94, 547); Au·
gustln., De Qen. ad lilt., VII, c. 24, n. 35 {Pl 34. 368).
10 Dialog. quaest. 65, q. 21 (Inter opp. Augutltlnl PL
40, 740), ad sensum.
11 Glossa ordin., in h. I. (PL 113, 68), ex Beda, In h. I.
(Pl.. 91, 13). 12 Lib. Xll, c. 12, n. 15 (PL 32, 831).
 DE TEMPORALITATE CREATI.
ita !ormatum est, ut sine ullo a defectu contem~
plahonis, sine b intervallo mutationis, quamvls
mutablle, tamen non mutatum, tua incommutabi-
litate perfruatur c; alterunt quod ita informe 4
erat ut ~x .qua forma in quam formam motionis
vel stahoms mutaretur, quo tempori subderetur,
non .h~beret •. Ex quo relinquitur quod duo in
princ1p1o tantum erant coaequaeva.
. g. Item, ex' libra Sententiarum 1 accipitur et col-
hgi potest ex 0 I ossa 1 2, in principia Geneseos,
qu~d quatuor sunt coaequaeva in creatione: an-
gelica natura et materia informis e quatuor ele-
mentorum et caelum empyreum et tempus· sed
qua ratione dicitur tempus esse de primis 'coae-
quaevis, eadem ratione et motus.
Ratione ergo lstarum dlversarum sententlarum
potest obtet: t. Si enim a~r et aqua dicuntur de
primis coaequaevis cum terra, multo fortlus et
ignis, qui nobilius h dicitur quatuor elementorum
et ita non sufficienter distinxit 8 e d a, ponens ill~
quinque.
2. Praeterea, anima prima rationalis de nihilo
creata est; qua ergo ratione dicitur de angelo
quod est de primis coaequaevis, eadem ratione
de anima ratlonali.
3. Ratione vera secundae sententiae potest
obici: Si in principia Oeneseos dicitur tan tum de
creatione caeli et terrae, et in operibus consequen-
tibus sex dierum dlcltur de 1 allis, ut in prima die
dicitur 3 : Fiat lux, et facta est lux, ubi nomine
lucis secundum Augustin u m • datur intelligl
lux spirituaUs, quae est angelus, et de anima
hominis dicitur in sexto die 5 : supervacuum ergo
fuit ponere ilia septem coaequaeva. - Item, cum
caelum et lux non dividantur ex opposito, non
congruebat ponere haec tamquam coaequaeva ";
et si aqua et al!r et terra ponuntur de primis
coaequaevis, quare non ponebatur ignis cum eis?
4. Ratione vero thtiae sententiae, quae
tangitur in libra De collectionibus, ubi ponit tria,
angelos, informern materiam et animam Adae,
obicitur quod angelus et anima Adae inter facta
numerantur, et 'factum' dividltur contra 1 'crea-
tum ', sicut apparel ex libra Geneseos; ergo non
sunt coaequaeva cum materia informi, quae no-
mine caeli et terrae designantur. - Praeterea,
anima Evae, cum sit creata ex nihilo sicut et
anima Adae nee dependeat ab ilia ut anima sit ex
anima, propter quid non dicebatur anima Evae
coaequaeva sicut et anima Adae?
• S 1/tud; codd. tl pro at. • TRL sl". • V fraalar, ST tJ(T/Ic/llttlr; VSTR lmmutub/lltlllt pru lncommutabltitlltt.
• s ln. 1ST llllllll. , T tt formlr. • V noblllulmur.
pro /. t. o L tt /Ortlllll1l. p T tUtl; V o~. n. t.
1 Lombardi, II, d. 2, c. 2 (p. 314).
2 Ordin., In b. I. (PL 113, 68aq.).
93
5, Ratione vera sententlae quartae, scili-
cet Aug~ s. tIn i, oblcitur: Si enim angelus diceba-
tur_ de pnmls coaequaevis, eadem ratione et anima
ratlonalis.- Praeterea, cum terra habeat sua con-
tenia, sicut et caelum, contentum autem caeli est
angelus m, qui coaequaevus dlcitur in creatione
cum caelo, eadem ratione aliquod contentorum
terrae dicetur coaequaevum cum terra .
6. Item, motus et tempus sunt accldentla, quo-
rum u~um, scilicet motus, dependet a mobili sive
mutabsli, alterum, id est" tempus, a re temporal!;
e~go hab~t esse suum ab illo; non ergo recte
d1cuntur 1sta coaequaeva cum caelo et terra.
7· Item, non videtur sutficientia in ponendo duo
prima coaequaeva, scilicet materiam lnformem o et
naturam angelicam. Sicut enlm materia inform is di·
cltur prima creata, ita et forma corporalis respon-
dens dicetur prlmo creata, ante quam scillcet non
est P alia forma; et ita non erunt tantum lila duo
coaequaeva, sed q tertium, scilicet prima forma
corporalis; haec autem vldetur' esse ipsa forma
caeli vel forma lucis.
8. Ad id vero quod Magister, in Sententiis,
videtur ponere quatuor, scilicet materiam infor-
mem' et naturam angelicam et empyreum cae-
lum et tempus, obicitur quod tempus non videtur
esse de numero coaequaevorum, quia tempus ex
motu dependet et motus ex mobill, et ita mobile
sit primum; non ergo tempus est coaequaevum
cum praedlctls.
[Solutio): Ad hoc autem dicendum quod se-
cundum diversam considerationem attenduntur
isla prima coaequaeva secundum maiorem nu-
merum vel minorem. Si enim ponuntur tantum
duo, scilicet materia informis et natura ange-
lica, nomine materiae intelliguntur ea quae lha-
bent esse in huiusmodi materia vel subiecto.
Unde secundum illam expositionem, secundum
quam dlcitur terra materia informis corporum,
caelum vera natura angelica, nomine terrae com-
prehenduntur t ea quae sunt in materia, sicut
forma ai!ris et terrae et huiusmodi. - Si vera po-
nantur tria coaequaeva, scilicet materia informis
et angelus et 11 anima Adae, nomine terrae com-
prehenduntur formae corporales; praeter illam
vera designantur duo genera 1ormarum incorpo-
ralium quae de nihilo exeunt in esse. ~ Si vera
ponantur quatuor, scilicet angelus et materia in-
formis et caelum empyreum et tempus, nomine
temporis designatur ipsum 'nunc', in quo fit
• Z /onru.
'ST 0111. • V cotw~; C 11t pru tl. ' R clrco. • S om. • V wllln:l
f L 1/. • L lfOSftr. ' L It }onntllfl; V l)11!.. tf. ' L t'""JJNIMRiilli\C. • l la.
~ IH Qen. ad lilt. lib. lmperj., c. 5, n. 21 (PL 34, 218).
3 Gen. 1, 3./ 5 Cf. Gen. 2, 1.
 94 INQ. I. TRACT. If, QUAEST, II. TIT. IV. - 70.
exitus de non-esse in esse creatum, terra vero
designat mate-riam informem 11
inferiorum corpo-
rum, scilicet mutabilium, tempus vero accipifu~
pro ipso • nunc', quo fiunt huiusmodi res. - S1
vero ponantur quinque, designantur tria elementa
sub tribus nominibus, caeluJTl vero propter suam
luminositatem continet sphaeram ignis: fuerunt
enim quidam philosophi 1, qui dicerentb
quartam cssentiam esse lucern; angelus, qui est
substantia scparata, praeter ista accipitur. - Si
vero septem accipiantur, lux accipitur pro corpore
ignis, et ita quatuor elementa numerantur cum
quinta essentia, quae ( nomine caeli designator;
praeter illas vero quinque designantur duae in-
corporales d creaturae, scilicet angelus et anima.
Ad ob1ecta ergo respondendum est ex iam dictis.
1. Ad primumt> quod in ilia divisione quinque-
membri/ igniS non numeraturtamquam illud quod
ratione lucis nominat unum extremum, terra vero
alterum ratione tenebrositatis; al:!r vero et aqua
sunt duo media inter ilia tamquam lucis receptiva
per transparentiame. Caeli ergo nomine illud extre-
mum voluit designare ut in quo principaliter Jucis
natura resultat.
2. Ad i d vera quod obicitur de anima ratio-
nali: dicendum h quod non est simile de ipsa et
de angelo. Angelus enim est substantia incorporea,
cuius esse non est in corpore per unionem vel
aliquo modo per dependentiam, et ideo tamquam
de primis coaequaevis cum principiis corporum
ponebatur; non sic autem de anima ration ali,
quae ex corpore quamdam habet dependentiam.
3. Ad tertia obiectum dicendum quod. licet
angelus et 1 anima rationalis inter facta in ope-
ribus sex dierum computentur, nihilominus ta-
men, quia non habent esse ex materia, sed ex
nihilo, cum principiis corporum connumerantur
in quantum ilia sunt ex nihilo; alia ergo et ali~
ratione inter facta et creata designantur. - De k
luce vero dicendum quod accipitur ibi pro Iuce
ignea, quae 1 alterius est naturae quam lux cae-
lestis. Habet enim lux ignea contrarietatem et
naturaliter movetur motu recto; lux autem caele-
stis non habet contrarietatem 2 et movetur motu
orbiculari.
4. Ad quarto obiectum dicendum"' quod,. licet
'factum', in quantum huiusmodi, dividatur con-
tra 'c~eatum' per disparationem, nihilominus ta-
men, m Quantum ilia duo sunt ex nihilo divi-
duntur contra 'creatum ' in eadem division~. Nee
est simile de anima Evae: licet enim n ex nihilo
~ RL dl:unmt. • LC om .• lo Z ut add. lotert.
8
l rt formam.
'Jta ';"• altl tr~uupurentlo. • ita RL, 11m add. t>¥1. , S uclmdurn
'R • ::/ ~..v ln/unilltur. < \1 uratp.r. "Z tpttlfttato.
po~ ·
11
51. wnnumuuntur. quod
• R norntn,
1 Cf. Ar!stot., De gener. et corrupt., 11, c. 3 (II, 456).
2 Cf. Anstot., De anima, 11, c. 7 (Ill, 453).
sit creata, nihilominus tamen naturaliter habet
prius in suo genere quod dicitur prius in a si-
militudine. Cum enim corpus Evae formatum sit
de corpore Adae, anima autem creando infun~
datur b et infundendo creetur t 3, erit anima Evae
post animam Adae, et ideo prius in similitudine
specifica d est ipsa anima Adae, propter quod
inter prima coaequaeva t numeratur.
5. Ad i d vero quod obicitur de angelo ' quare
ponitur unum del coaequaevis, non autem anima
rationalis, in divisione una, scilicet trimembri ':
dicendum est quod aliter est E de angelo et de
anima rationali h. Angelus enim non habet depen~
dentiam secundum t suum esse a re corporali
tamquam subiecta, anima vero rationalis habet,
et ideo non connumeratur cum principiis cor-
porum subiectorum. Contentum autem caeli aliter
se habet quam con ten tum terrae: contentum enim"
caeli non est eiusdem generis cum ipso caelo;
hoc enim est corpus, illud vero incorporeum, a
corpore in esse separatum; con ten tum vero terrae
est eiusdem generis. Et ideo ponendo 1 prima
coaequaeva, in hac divisione trimembri non con-
numeratur m.
6. Ad id vera quod obicitur de tempore et
motu quod 'sunt non per se entia, sed in aliis
fundantur, et ita non de bent poni inter prima':
respondendum quod, licet secundum rationem ac-
cidentium sint posteriora subiectis, in hoc tamen
quod de non-esse procedunt in esse prima, in-
ter prima coaequaeva secundum quamdam divi~
sionem numerantur.
7. Ad i d vero quod obicitur de divisione bi-
membri quod non est sufficiens: dicendum quod
loquitur de materia formarum corporalium, in
qua per quamdam indistinctionem sunt illae for-
mae: propter quod prima dicitur opus creation is
et deinde opus distinctionis. Unde forma per
hoc nomine n materiae datur intelligi, ut sic duo
principia intelligantur coaequaeva: prim urn ° ex
parte conditorum incorporeorum, et P prim urn ex
parte conditorum corporeorum IJ.
B. Ad u It i mum dicendum r quod, licet tem-
pus sequatur motum secundum quemdam rna-
dum, nihilominus tamen magis s ponitur tempus
inter prima coaequaeva in prima divisione quam
motus ratione ips ius 'nunc', quod est principium
temporis \ eo quod motus secundum illud 'nunc'
numeratur; datur tamen motus per illud intelligi,
secundum quod commune est ad motum et ad
mutationem.
tt.'
• "TVt;o;porol:tZ It'!,~ ~~~.o:/.0. p. J VST IJV.lllqv.lmtml.lrf.
'R add.lnterl. nont. I Vom. , S om. ~ V add. anlrri/J.
L eorr. 8 V prlnclplum. · , Vom.
1 L om. , :iaz;;,·alil :::~~~- •, ~ ::~m.
3
Cf. Lombard., II Sent., d. 17, c. 2 (p. 384).
4
Cf. Arlsiot., Anal. Poster., II, c. 11 (I, 163).
 DE TEMPORALITATE CREATI. 95

CAPUT Ill. 71
UTRUM MUNDUS INCEPIT ESSE SECUNDUM QUOD PHILOSOPH!
LOQUUNTUR DE VERSO ' INCIPIENDI '.

onsequenter quaeritur, propter quoddam ver-

C bum philosophorum, qui dicunt mundum non
incepisse, utrum mundus incepit esse. Ex lam
dictis enim a habetur quod incepit esse.
Quod autem non lnceperlt, sic arguunt~>:
1. Omne quod incepit esse, generator simpliciter
vel secundum quid; sed mundus nongeneratursim-
pliciter vel secundum quid: quod enim generator
materiam habuit praelacentem; mundus au tern non
habuit materiam praeiacentem: nam ilia materia
est ens conditum; ergo est pars mundl; ergo non
est ante mundum; non ergo mundus incepit esse.
2. Item, ex intentione eius quod est • incipere'
arguunt: ' lncipere' enim est 'in se esse capere';
sed non potest capere esse in se nisi quod aliquo
modo prius est; non au tern potest prius aliquo modo
esse nisi sit~ ens in potentia, nondum ens in actu;
sed tale non est mundus; ergo mundus non incepit
esse: nulla enim est potentia tacta extra mundum.
3. Item, quod lncipit d, in tempore incipit;
ergo aliquid temporis praecessit et allquid est
praesens et aliquid est~ futurum; quod si est,
tempus praecessit mundum; sed hoc est impos-
sibile, cum mundus dicat continentiam factorum
omnium, visibi\ium I et invisibUium, tempus au-
tern est alterum horum.
Quod autem lnceperlt, argultur a. ex quadam
similitudine, quam ponit Augustin us 1, maioris
mundi ad minorem mundum: sicut enim homo,
qui est minor mundus 2, habet iuventutem et alias
partes aetatis, ita et maior mundus; sed omne
quod habet has i differentias aetatis, incepit esse;
ergo mundus incepit esse.
b. Item, in mundo est mutabilitas; sed mutabi·
litas Indicium est lnceptlonls; ergo mundu.s in·
cepit esse.
c. Item, quod finem habet, secundum modum
secundum quem finem habet, desintt esse; sed
quod desinit esse, inciplt esse slve incepit; ergo
mundus lncepit esse.
[Solutio}: Ad quod dicendum quod aliter ac.ce-
perunt illi 11 philosoph! lntentionem eius quod
est 'incipere' et 1 aliter Sacrae Scripturae expo-
sitores. Dicunt enim ' lnclpere' quod in materia
praeiacentl capit esse sicut ea quae generantur:
nam quod general t, in allqua materia subiecta
generat 3, et secundum hoc mundus non incepit
esse nisi secundum ilium modum secundum
quem dlcitur quod materia prima creata fuit in-
formis et post recepit dlst\ncHonem formarum.
Alia vera modo dlcitur • inclpere esse' nunc primo
esse, sive aliquid elus fuerlt sive non, et secun-
dum hoc mundus incepit esse.
[Ad oblectaj: t. Per haec dicta potest solvi
quod obiectum est 1• Secundum enim hunc ulti-
mum modum non omne quod \ncipit, generator
simpliciter vel secundum quid, sed sequitur: 'fit 111
nunc prima in esse'.
2. Eadem modo est solvendum de ams. Nam
• incipere •, cum sit 'in se capere esse', hoc non
est, quia prius allquo modo fuerit duraHone rna·
teria quam forma, sed quia materia in se capit
formam.
3. SimiJiter respondendum 11 ad tertium. 'In~
cipere • enim sic dictum " non ponit aliquid tern-
paris ante se, sed ponlt 'nunc' principlum tern-
paris concomitans P,

1
"T 11\W Ulf • V ot!l., S om. et. !C add. 011111fam. •C diUlS. A Som. V o...
.. Z Gm. • V argallllr.
• T gtntratur; L alta pro alfqua.
• S om.
' V om.
;It, ·• TCZ add. trl.
,. z • 5T Hd. ut; T lltat prll llt. 'IU VZ, alU ~ontomllant/l

2 Cf. Oamascen., Dt jidt orthod., II, c. 12 (PO 94, 922).

1 Cf. Pseudo-Augustln., De cognltiont verae vitae, c. 321 3 Cf. Arl-stot., De geMr. et corrupt., I, c. 3 (II, 437).
(PL 40, 1023).

___,.._
96 INQ. I. TRACT. II. QUAEST. II. TIT. V. - 72.

TITULUS V.
DE LOCALITATE CREATI.

H
ranseundum est ad conditionem localitatis creaturae. Circa quod quaeritur:
Primo, utrum omnis creatura sit localis;
secunda, utrum habeat • eamdem differentiam localitatis;
tertia •, utrum possit esse sine localitate.

72 CAPUT I.

UTRUM OMNIS CREATURA SIT LOCALIS.

uod non omnis creatura sit localls, sic ha- drcumscripta est limitibus •. Sed quod tale est,
Qbetur t: locale dicitur; ergo etc.
1. Locus est terminus rei continentis
aliam rem 1• Si ergo omnis creatura esset localis, d. Ad idem facit quod dicit Hieronymus,
quaelibet res haberet rem continentem ipsarn; in Hbro De Spiritu Sancto &: .. Omnis substantia
quod si esset, in d infinitum esset progress us t; facta circumscriptam 1 habet substantiam; licet
non ergo omnis creatura est localis. enim quaedam loco et m finibus corporalibus non
2.1tem, Damascenus 2 : •Locus est finis cor- contineantur, circumscriptione tamen substantiae
poralis eius quod circumscribitur '· Cum ergo non carent •.
non omnis creatura sit corporalis, non omnis Ex iis colligitur quod omuis creatura, seu cor-
creatura est localis. poralis seu spiritualis, localis est.
3. Item, terminus non dicitur proprie rei nisi (Solutio]: Ad quod dicendum quod locale di-
habentis quantitatem; sed non ornnis creatura citur duobus modis, sicut tangitur in Ubro De
habet quantitatem; ergo non omnis creatura est anima et spiritu 7• Dicitur enim locale uno modo
localis.- Quod au tern ali qual creatura non quod corporalem habet dimensionem et circum-
habeat quantitatem, patet in anima, quae non scriptionem, in qua assigna'tur ei principium, me-
est in maiori corpore maior nee in minori minor. dium et finis: et secundum hunc -modum non
Contra: a.Bernardus,SuperCantica, 6 ho- dicitur omnis creatura localis. Dicitur iterum lo-
mma 3 : .. Demus sol.i Deo sicut immortalitatem, cale quod n ita alicub1 praesens est tatum 0 1 ut
sic incorporeitatem, cuius natura sola nee propter alibi non sit: et secundum hoc dicitur omnis P
se nee propter aliud solatia indiget instrumenti creatura ex conditione purae creaturae localis.
corporei ... liquet autem omnem spiritum creatum [Ad obtecta]: I. Per hanc distinctionem potest
corporeo indigere solatia; sed quod indiget so- solvi quod obiectum est. Cum enim dicitur
latia corporeo, locale e est; ergo omnis spiritus ' locus est terminus rei continentis aliam rem ',
creatus localis; sed de corpore constat h; ergo intelligitur hoc proprie in corporibus, in spiriti-
omnis creatura, cum sit 1 corporalis vel spiri- bus vera per quamdam similitudinem. Sed non
tualis, localis erit. dicitur omnis creatura sic localis, ut unaquaeque
b. Item, Augustin us, in libra De anima et contineatur ab aliqua alia creatura: sicut enim
4
spiritu : .. Ex eo intellectuales naturas corporeas in ultimo et supremo est dicere quod continet
dicimus, quia loco k circumscribuntur •. Sed quod alia, ipsum autem non dicitur esse in loco, eo
loco circumscribitur, locale est; ergo omnis crea- quod ab altero corpore continetur, sic in crea-
tura localis est, cum ilia sit de qua minus videtur. turis spiritualibus seraratis, quae q maioris vir~
c. item, Ambrosius, in libra De Spiritu tutis est, dicitur continerc aliam quae est minoris
Sancto 5 : .. Omnis creatura certis naturae suae virtutis; in aliqua vera est stare, quae non ab

• VTZ habtGIII, quod S corr.; Tom. lttundo. 6 Tom. • S om. t1. z om. • RC proudtu. 1 RZ lllla, quod L torr.
'V lo&ullr • V om. treo omnl• ... con1tut. 'Com. c. •· • V Iota. 1 z ctrtll.lllltrlptu. ., Codd. lotil pro f. t. • Ita V, aJU
locul/1 (/IU pro/. If. • lt. V, alii totu. " L 0111. v S add ln.

I Cf. Aristot., Phys., IV, c. 4 (II, 290). 4 Cap. 18 (Inter opp. Augustin! PL 40, 793).
2 De fide orthod., I, ~. 13 (PO 94, 850). ll Lib. I, c. 7, n. 81 (PL 16, 723).
3 Num, 1 {PL 183, lill3). 0 Num. 6 (PL 23, 108). 7 Loc. cit.
 DE LOCALITATE CREATI.
alia creatura continetur "· In supremis ergo dt-
citur quod locales sunt, quia proprio termlno
continentur vel vere vel secundum similitudlnem.
2. Ad secundum dicendum quod finis potest
dici proprie vel communiter: si proprie, sic est
in corporibUSj si communiter, sic extenditur ad
spirituales creaturas. Dicitur 1 enim Eccle. 3, 1,
super illud: Omnia tempus habent, quod • sub-
stantiae spirituales non continentur loco •, sed
hoc intelligitur de loco proprie. De loco vero
communiter dicit Augustin us, in libro De fide
ad Pet rum 2 : • lnest singulis terminus naturalis,
quo a se invicem discernuntur ••
UTRUM OMNJS CREATURA HABEAT EAMDEM DIFFERENTIAM LOCALITATIS.
ecundo ~ quaeritur utrum creatura omnis ha-
S beat eamdem differentiam localitatls.
Quod sic, vldetur: a. Locus enim/ corporalis
communiter acclpitur, sive referatur ad spiritus
sive ad corpora, ett utrumque dicitur circumscribi.
Unde Augustin us, De ecclesiasticis dogmati-
bus .5: • Ex eo carporeas credimus intellectuales
naturas, quia localiter circumscribuntur •j de cor-
paribus au tern manifestum est i cum ergo una
sit ratio loci et h utrobique con venial clrcumscrlbl,
vldetur locale dlci de illis secundum eamdem 1
differentiam localltatis.
Sed contrarlum sic ostendltur: 1. Locale enim
dicitur quod figuram habet, slcut dicit loannes
Damas c en us 6, • ut corporaliter carnprehenda-
tur •; et alibi: • Non secundum naturarn figu-
rantur substantiae k intellectuales nee Ires ha-
bent dimensiones, quia intellectualiter adsunt •;
sed non sic est de corporibus i ergo locale non
dicitur secundum eamdem rationem localitatis,
sed differentem; restat ergo quod aliter dicitur
spiritus localis et aliter corpus.
2. Sed numquid in tantum extenditur locale ut
omne genus terminationis con tineal? Quiddam
enim continetur loco, quiddam continetur tem-
pore, quiddam continetur comprehensione 1• Cum
• II• v, alii add. nt.
Q C add. &dlfttt. b 1. 0111., In R rsl add. lnltrl.
1 Z dltontur.
'Tom. • Ita V odd. mg., am om.
~ V add. ptr, S add. porttr. • L 0111. I. f. • ST rtft.
1 Cf. Glossa ordln., in h. I. (PL 113, 1120).
2 S. Fulgentll, c. 3, n. 30 (inter opp. Augusllni PL
oW, 763).
3 Cf. cap. 3, n. 4 et c. 32, n. 69 (PL 32, 1037, 1073).
4 De fide (Jtthod., I, c::. 13 (PO 94, 854).
5 Gennad., cap. 12 (Inter opp. Augustin! PL 42, 1216).
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
97
_3. Ad id vera quod ultimo obiciturb quod 'ter-
msnus est quantitatis ': dicendum ' quod est ter-
minus quantitatls dlmensivae d et est terminus
quantitatis virtualis, slcut ostendit Augustin us
in libra De quantitate animae 3. Licet ergo quan~
titas dimensiva non canveniat splritlbus, con..,enit
tamen quantltas virtualls. Oicuntur etlam esse in
loco vel propter definitionem substantiae vel
propter operatianem: et sic possunt adesse loco
corporali ipsae spirituales sub_stantiae, secundum
quod dicit Damas c en us •: • Dicitur angelus
esse in loco, quia adest intelligibiliter et clr-
cumscribitur ubi operatur •.
CAPUT II. 78
ergo omnibus lis modis dicatur 1 contineri sive
comprehend!, numquid ex hac dicitur locale?
{Solutio]: \, Ad quod dicendum quod, sicut
dictum est 8, spiritus et corpora iocalia dlcuntur
secundum aliam et allam differentiam localltatis.
Licet enim locus corporalls utrobique accipiatur
et circumscriptio communiter dlcatur, aliter ta-
men et aliter dlcltur corpus clrcumscrlbl et spi-
ritus. Corpus enim dicitur clrcumscribi loco ut
pars sit In parte loci m, minor in minor!, maior in
malar! et tatum In toto" - hoc excepto quod de
Corpore Dominica dicitur, quod est sub sacra-
mento, quod propriam habet disquisitianem 9 ; -
spiritus autem dicitur clrcumscrlbl ut tatum sit
infra et nihil eius extra", non commetiendo' par-
tern parti 10, cum q huiusmodi non habeat.
2. Ad a I i u d vera dlcendum quod, licet sint
divers! modi continendi, loco, tempore et com-
prehensione, tamen per quamdam analogiam se
habent, ut quod continetur loco continetur' tem-
pore, quod vero continetur tempore contlnetur
comprehensione, non e converso; quia vera • ver-
bum comprehensionis, sicut habetur in libra De
videndo Deo n, dicitur de re ilia • cuius fines cir-
cumspici possunt •, per quamdam proportionem
sive nimilitudinem se habet ad esse in loco, ubi
secundum acceptionem comrnuniorem dicitur finis.
4 T tdd. ollut. • CZ dtlndr. I Z om. •Som. ~S11t.
, L "mmtntltndo.
• R /t~t:o. • V add. II. • VSLZ lntro, q11od T rorr.
6 Loc. cit. (PO 94, 851).
1 Cf. Damasc., Joe. cit. (PO 9o\, '854).
8 Cf. supra, sub (Itt. a.
II In llbro IV hulus Summoe.
10 Cf. Oamasc., Joe. cit.
11 Augustin., Epist. 147, c::. 9 (PL 33, 606).
98 JNQ. 1. TRACT. II. QUAEST. II. TIT. V. - 74,
74
UTRUM CREATURA POSSIT ESSE SINE LOCALITATE.
ertia quaeritur utrum possit esse sine loca-
Tlitate.
Ad quod sic: a. Localitas dependel a ratione
corporis; sed angelica natura, cum sit substantia
separata a corpore, non habet dependentiam a
corpore vel conditionibus eius; ergo potest esse
sine localitate.
b. Forte dice t u r a quod quoad substantiam
potest esse angelus sine loco, sed non quoad
operationem sive actum - contra quod sic:
Duplex est actus, actus b scilicet contemplationis,
quo contemplatur Deum, et actus propriae co-
gnitionis, quo se cognoscit vel alia a se; sed
quoad neutrum actum habet t dependentiam a
corpore. Unde Augustin us, Ad Orosium 1 :
• Spiritus conditus, sicut est angelorum, quam-
quam sine tempore contempletur Dei aeternitatem,
veritatem, caritatem, tamen quia ex tempore in d
interioribus iussa Dei perficiunt, iure creduntur
moveri in tempore •, per hoc excludens locum.
Et post sequitur: • Spiritus hominum moventur t
in tempore, reminiscendo praeterita, futura expec-
tando, aliqua nova discendo •; nee tamen mo-
tus iste est in loco; multo forti us hoc est in an-
gelis, cum se vel alia cognoscunt. lgitur creatura
aliqua vel secundum substantiam vel secundum
actum non habet dependentiam a loco, et ita non
dicetur locaJisl, sed sine Jocalitate poterit esse.
c. Item, intellecto i per impossibile quod nullum
corpus esset et tamen substantia incorporea esset,
abstraheretur 11 tunc a localitate; ergo aliqua t
creatura potest esse sine localitate; non ergo pro-
prium est creaturae esse localem.
Sed tunc obicltur: 1. Numquid sicut k Deo
proprium est esse ubique, nonne similiter pro-
prium est creaturae esse hie, ita 1 quod non
alibi? Sed etsi non esset corpus, diceretur Deus
esse ubique in se ipso, sicut videtur dicere_ Au-
g us tin us, Ad Dardanum 2 : • Ubique est Deus,
• Ita V, alii di«UIIlr. ~ V om. • L ODI.
'L aUG. ~ Ita LC Plllll u:p., alii •dd. dt. ' ST tt; V om. tnt.
•It• V, alll add. t.t: codd. lbl pro flllbl. • L tt. • S pgrtlclptUio.
1 Dialog. quatst. 65, q. 41 (Inter opp. Augustin! PL 40,
746), ubi et sequens.
CAPUT Ill.
quia nusquam est absens; in se autem ipso, quia
non continetur ab eis quibus est praesens •. Et
iterum Augustin us, contra Maximinum' quae-
rentem; Antequam facerct Deus caelum et terram,
antequam faceret sanctos, ubi habitabat? • Habita-
bat m in se Deus, apud se habitabat, apud se fuit •.
Similiter vldetur dici de ipsis" substantiis incor-
poreis separatis quod sint hie, ita quod non ibl.
(Solutio]: Ad quod dicendum quod localltas,
prout dependet a corpore, est conditio sine qua
potest esse aliqua creatura; sed secundum quod
extenditur, ut dicatur unaquaeque creatura ha-
bere propriam terminationem, sic non potest esse
creatura sine ilia terminatlone, slcut nee 11 potest
esse sine modo; sed hoc non consuevlt Scrip-
iura vocare localitatem.
[Ad oblecta]: I. Ad hoc aulem quod cblcltur
quod ' Deus esset ubique, etsi P non esset corpus,
et similiter angelus haberet esse hie ita quod
non alibi', dicendum q quod 'esse ubique' di-
citur dupliciter: proprie dicitur esse praesentem
omni loco, et sic non existente corpore non di-
ceretur Deus ubi que i alio vera modo dicitur esse
praesentem omni creaturae vel r non deficientem
respectu alicuius, et secundum hoc, non existente
corpore, diceretur Deus ubique. Quod si sic ac-
ciperetur 'esse hie' dupliciter, tunc uno modo
diceretur de angelo quod esset hie, etsi non esset
corpus i sed non est consuetudo Scripturae sic
dicere ' esse hie ', sed magis 'esse hoc vel illud ',
ut partltio' attingat substantiam, non locum aut
situm.
Si autem quaeratur utrum sit proprium
creaturae esse alicubi, respondendum quod
proprium dicitur dupliciter: vel ut simpliciter vel
ut secundum tempus, sive, ut dicatur aliis nomi-
nibus, secundum substantiam et secundum actum
qui nunc est. Primo modo non dicitur esse pro-
prium creaturae, ut quod conveniat omni crea-
turae esse alicubij secunda vera modo dicitur.
.,. z om. • z moHiur. 1 z om. , 5 tntdltttu,, q11od T corr. "L obll~/ar.
• VS om., In C til add. mg. • L Add. dt. • C non. ,.ot.
• V tl
I 2 Episl. 187, c. 6, n. 18 (PL 32, 838).
3 Enarr. in Psalm. 122, n. <I (PL 37, 1632).
 DE PULCRITVDINE CREATI.
99

QUAESTIO Ill.
DE CREATURA SECUNDUM QUALITATEM
SEU DE PULCRITUDINE CREATI.

~~ er~itur' dei??e consideratio, post conditiones creaturae ex parte quantitatis

~ ctrca c~nd1bones ex part~ qua~itatis, quae sunt: verum, bonum et pulcrum:
. . . De ventat~ aute~ et bomtate d1ctum est • superius in Tractatu de essentia-
llbus d1cll~ de Deo · s.eqmtur cons1deratio de pulcrltudine et pulcro. Circa quod sic
possunt dJsllnguJ quaes1ta:
Primo, quaeritur quid sit t pulcrum;
sec undo, quae sit 4 differentia pulcri et apti;
tertio ', cui rei convenit pulcrum;
quarto, utrum pulcritudo posslt augeri vel minui in mundo ·
quinto, ex qui bus colligatur principaliter mundl pulcritudo;'
sexto, quae conferant ad pulcritudinem.

CAPUT I. 76
QUID SIT PULCRUM l,

irca ratlonem pulcrl sic procedlturt: • Pul-
Ccrum et bonum sunt Idem In substantia •, slcut
habetur a Dionysio, In libra De di11/nis noml-
3
nibus , sed a\lqua • est differentia ration is. Quae-
ritur ergo, cum utrumque addat super ens, quid
addit pulcrum super ens quo differt a bono.
1. Utrumque autem dJcit disposltionem respectu
alicuius causae; sed bonum dicit respectu causae
finalis; cum ergo pulcrum differat ratione a bono
respectu alterius causae, sumetur nonnisi respectu
causae h formalis.
2. Quod etiam videtur: Cum enim tria lnslnt
creaturae, modus, species et ordo, species maxi-
me videtur illud esse secundum quod deter-
minatur pulcritudo: unde spedosum pulcrum di-
cere solebamus 1 ; sed species sumitur ex parte
formae; ergo pulcrum ex parte forma.e; sed si ex
parte formae, cum veritas similiter acciplatur ex
ilia parte, non differunt verum et pulcrum; quod
si differunt, quae ergo est" differentia vel causa
differendi?
Respondendum quod veritas est dispositio ex
parte formae relata I ad interius, pulcritudo vero m
est dlsposltio ex parte formae relata ad exterius:
solebamus enlm pulcrum dicere quod In se ha·
bcbat unde conveniens csset In aspectu. - Quod
au tern pulcrum acclplatur ex parte for·
mac, patet per hoc quod dicit Dionysius 4 :
• Secundum lpsum pulcrum omnia dlstlnguuntur •;
et A ugustl nus, De natura bon/ 5 : •In homlnis
forma, quia maior est pulcrltudo, In clus compa-
ratione, simlae 11 pulcritudo deformltas dlcltur •.
Sed secundum hoc quid dlcendum est de eo
quod dicit D Ion y sl us, In libra De divlnls no-
minibus 11 : • Decorum et bonum secundum omnem
causam omnia affectant • ? Ex quo vldetur, cum
appetitus sit finis, quod decorum slve pulcrum
resplciat flnem. - Ad quod dlcendum quod af·
fectare slve appetere" dlcitur proprie et commu-
nUer: proprie respectu finis, qui et causa finalis
dicltur; communiter, secundum quod omne, in
quo qulescit appetitus, dlcitur finis, ut quod est
delectablle lntellectul P, dlcitur appetere intellec-
tus, et quod est q delectablle visui, vlsus, et ita
de ali is; et secundum hunc modum decorum
sive pulcrum cadit In naturali' appetitu omnium
rerum.

• ST qurrltur. ~ Tom. • Ita V, alU q11.ld pro P. q. q. 1. • !Ia V, alii qu pro 1. q. 1. • Ita V, alU 0111. cl lnlrl di&la omlttunl
' V 10ld1lmU1; A llllilt pro ud. ll C 0... 1 V rt/ltQ,
qlUir1o, qalnlo, u:do. J it. V, 1111 om. • S rlllqrumun. AT o•. I. •· r. t.
• Tom.

1
2
Cf.
• C IAmmt. • z pdtrt. , T /nld/tdll.

Alex. Hal., SumiTIIJ thto/., I, num. 87-130.

Cf. Alex. Hal., Joe:. ell., num. 108; elll, num. 87;
S. Bonav., 1 Stnt., d. 31, p. 2, a. I, q. 3, ad 5, 2, 4, 3
• RL om.

I
• Z lllll•raffll.

3 Cap.
,. Loc.
5 Cap.
4, § 7 (PO 3, 704, PL IZZ, 1132).
ell.
14 (PL 42, 52).
(1,54'). II Loc:. cit.
 INQ. r. TRACT. II. QUAEST. Ill. - 76-77.
100
78
QUAE SIT DiffERENTIA PULCRI ET APTI.
upposita a hac di~rentia: consequenter quae-
S ritur de differentia pulcn et apti.
Ad quod" respondet Is i do r us r, De summo
bono 1 : "Decor elementorum omnium in pulcro et
apto consistit; sed pulcrum est, quod per se i~
sum pulcrum est, ut homo ex anima et membns
constans, aptum vero ut vestimentum et ut vic-
tus. ldeoque hominem dicimus pulcrum ad se,
quia non vestimento et victui est necessarius,
CUI REI CONVENIT PULCRUM.
ertia quaeritur cui rei con venit pulcrum, et
Thoc est utrum malum culpae dicatur pulcrum
77
Utrum malum culpae dicatur pulcrum.
Quod malum culpae non dieatur pulerum, sic
ucipitur: a. Malum culpae, in quantum buius-
modi, non est vestigium Dei; sed pulcrum in
creatura, in quantum sic est, est d vestigium Dei;
ergo malum culpae non est pulcrum.
b. Quod etiam videtur ex hoc: Quidquid enim
deformat pulcrum, opponitur pulcro; sed malum
culpae deformat pulcrum; ergo malum culpae
non est pulcrum '·
Contra: t. Dicit Dionysius, in libra De divinis
nominibus 2 : c Malum est ad completionent om-
nis conferens, et toti non imperfectum esse per
se ipsum largiens •. Sed quod est huiusmodi, est
atiquo modo bonum ; quod autem est aliquo modo
bonum I, est pulcrum.
2 Jtem, malum non usquequaque privatur bono;
ergo nee pulcro, cum pulcrum et bonum sint c
idem 3•
(Solutio]: Ad quod dicendum quod malum, in
quantum huiusmodi, de1orme est, e1 ipsa malitia
deformitas: unde quoad hoc non est bonum; ta-
men nihilominus in quantum ex malo h elicitur
bonum, dkUur quantum ad hoc conterens 4 : et sic
• V IIIIIIH'IItP UUIIUJa; S 1umc pro~ 6 Z ~
atoM! boM.III • V 1•11 6 S mablm 'RL. om
'::.u-::-::::J.,~ ~ :,.,:,,!:u~·::.. :.a~::.
'Cf. &RUnt., I, c. 6, n. 18 tPL 83, !611Q.).
a Cap. 4, § 19 (PG 3, 717, Pl. 122, 1139).
3Cf.Paeudo-Oioay•.,Joc. cil.,§ 7(PG3, 704,Pl122, 1132).
CAPUT II.
sed ista homini; Ideo au tern ilia apta, quia ad
aliud, id est ad hominem accomodata, sibimet
sunt necessaria. Hoc et de elementorum naturis
dicendum est •.
Videtur ergo differentia pu1cri ct apti in hoc
quod pulcrum dicatur in se ipso, aptum vero se-.
cundum quod homini accommodatur vel alteri
rei cui convenit, Unde videtur pulcrum proprie ex
specie dici sive forma, large accipiendo formam,
aptum vero ex coniunctione decenti cum aHa.
CAPUT III.
I ~el malu~ . poenae vel minus bonum com para-
bone ma10ns.
ARTICULUS I.
in hoc t ordine dicitur pulcrum. Non ergo dicitur k
pulcrum absolute, sed pulcrum in ordine, immo
potius dicendum est: ipse ordo est pulcher '·
Unde Augustin us, in libro De civitate Dei,
XI m 5 : "Sicut contraria contrariis opposita 11 ser-
mon is pulcritudiriem reddunt, ita quadam non
verborum, sed rerum eloquentia, contrariorum op-
positione saecuti pulcritudo componitur. Quod
recte positum est a in Eccli. 33, 15 hoc modo:
Contra malum P bonum et contra vitam mors,
sic q contra pium peccator, et sic intuere in om-
nia opera Altissimi bina contra bina et unum
contra unum •.Item, in eodem libror: • Non crearet
Deus uUurn ange\orum vel hominum, quem ma-
lum futurum esse praescisset, nisi pariter nasset
quibus eos bonorum • usibus commodaret atque
ita ordinem saeculorum tamquam pulcherrimum
carmen ex quibusdam antithetis honestaret •.
(M oblecta]: 1-2. Ad id vero quod post' obi-
citur, dicendum quod sicut malum substantifi-
catur u in bono 6 quod est bonum secundum quid,
ita substantificatur in pulcro quod est pulcrum
secundum quid.
• V add. In libra. •z om, Cup • z om. rrea ... puluum. I L om. quud
~ \IBT o•. 1 T pu/crum "' VST om. ~ y upputlfg; T (ron.) urmunlbU•
'R add.laltrl. Dt tlrttalt !HI • V hCinurum. 'H (ron.) prtmo. ~ R llllltnll·
" Cl. Alex. Hal., StJmmu lheol., I, num. 121.
G Cap. 18 (Pl 41, 332), ubi et 1equen1,
G Cl. Alex. Hal., loc. cit,, num. 126.
 Dl! PULCRITUDINI! Cr(EATI.
Utrum malum dicatur puftrum.
Deinde obicttur de malo poenae quod sit pul~
crum: a. Quia est iuste inflictum a Deo; omne
au tern iuste inflictum pulcrum. Unde August 1~
nus, in libra De Iibera arbilrio 1 : • Habitationi
caelesti talis anima non convenit per peccatum,
terrestri aufem convenit per supplicium, ut quod~
libet elegerit, semper sit pulcra universitas, de-
centisslmls partibus ordinata a •.
b. Item, Augustin us, XIII DecivitateDei2:
.. Per ineffabilem Dei misericordiam ipsa poena
vitiorum transit in arma virtutis •, et loquitur ibi
de morte. Cum ergo mors sit malum 11 poenae et
sit instrumentum virtutis, erit mars huiusmodi
pulcrum: omne enim quod est instrumentum vir-
tutis, tenet rationem pulcri.
Contra: I. A quo removetur bonum, ab eo~ re-
movetur pulcrum; sed malum et bonum sunt dif-
ferentia genere; ergo, cum malum poenae sub
malo contineatur, removebitur ab eo bonum; ergo
pulcrum per consequens.
2. Item, Augustin us, De civitate Dei 3, lo-
quens de morte, sic dicit: • Sicut lex non est ma-
lum quando auget peccantium concupiscentiam,
ita mars non est bonum quando auget patientium
gloriam •. Ex quo accipitur quod mors vel huius-
modi mala poenae non sunt bona, et ita nee
pulcra.
(Solutio]: Ad quod dicendum est d quod malum
Utrum res monstruosae dicendae sint pulcrae.
Deinde quaeritur de rebus monstruosis utrum
dicendae sint pulcrae.
Quod non vtdetur: I. Quia res monstruosa
deest in modo vel specie simpliciter vel ordine;
quod autem defectum habet in lis deforme dicitur;
ergo res monstruosa non dicetur pulcra, cum sit
deform is.
2. Praeterea, res monstruosa ex errore naturae
proveniti quod autem provenit ex errore natu-
rae"', deforme dicitur; non ergo decorum.
Contra: a. Monstra sunt entia, et quae sunt
entia, in eo quod hulusmodi dlcuntur bona et
• V ordlnatam. • T om. • T oa1. If. •·
- -• z- - -
• V
I S tOII,Idcrarl. "' Ita V, alii om. • C '"·
• T '""'·
t Ub. 111, c. 9 n. 27 (PL 32, 12&4).
2 Cap. 4 (PL 41, 380).
101
AIITICULUS II. 78
poenae, licet sit malum illi qui punitur, nihilo-
minus tamen est bonum et pulcrum.
[Ad oblecta]: I. Ad i d vero quod obicitur
quod ' malum poenae est sub malo in genere •:
dicendum est quod malum non dicitur de malo
culpae et malo poenae tamquam de duabus spe-
ciebus, sed sicut de malo simpliciter et secun~
dum quid; quod autem ~ dicitur simpliciter et
secundum quid, non determinat species; licet
ergo malum poenae sit malum secundum quid,
nihilominus tamen est bonum, et pulcrum per
consequens.
2. Ad i d vera quod obicitur de morte, dicendum
estl quod mors habet duplicem considerationem:
uno mQdo secundum quod est delectus ipsius
vltae g' et ita naturae; alio vero • modo secun-
dum quod est malum poenae ei qui patitur, et 1
hoc est cum moritur, secundum quod mors est
corruptio vitae. Et secundum primum modum di·
citur quod mors non est bonum, cum sit defectus
esse, sicut nee defectus ignis bonum dicitur, sed
est malum oppositum bono naturae secundum se;
dicitur autem alio modo malum poenae, et ita est
bonum. Si ergo quaeratur de huiusmodi defettibus
naturae, dicendum t quod in universo considerati 1
ex ordine ad aliquod bonum sunt conterentes,
et sic habent quamdam pulcritudinem ordinis, in
se autem considerata non sunt pulcra nee bona.
ARTICULUS Ill. 79
pulcra; per consequens ergo res monstruosae
sunt pulcrae.
b. Pra~t~rea, nihil fit Oeo auctore quod non
est" pulcrum: sicut enlm a surnme bono bonum,
ita a summe pulcro pulcrum; sed huiusmodi res
monstruosae fiunt o Deo auctore. Und.e Au~ u-
stinus, De civilate Dei, XVl~: •Sl homt~
sunt, de quibus ilia mira conscnpta, sunt, q~Jd
si q propterea Deus voluit nonnullas gentes 1ta
creare ne in iis monstris, quae apud nos oportet
ex ho~inibus nasci, eius sapientiam qua r natu_ram
fingit humanam, velut artem cuiuspiam mmus
perfecti opificis putaremus errasse 1 •
om. ltfdlft.
/Vo.. •Vt.t,..
1 Co4d. JJIH.
-'Rl.o.t. •So.. •S1"&4o:Lul•
• VC P-> Z ""tara pro ,.hi/'UL
• Z urlpta.
3 Lib. XI, c. !i (PL .1.
Jill).
, C.p. 8, a. 2 (PL 41, <81).
 JNQ. J. TRACT. II. QUAEST. lll. - 80.
102
Respondendum est per" illud quod dicit Au-
g u 5 tin us, in XVI De cil•ifatc Dei, 8 cap. ~:
• Qualis autem ratio redditur de monstruos~s
apud nos hominum partubus, talis de monstruos1s
quibusdam generibus reddi potest. Deus eni~
creator est omnium, qui ubi et quando crean
quid oporteat vel oportuerit, ipse novit, sciens
universitatis pulcritudinem, quarum partium vel
similitudine vel diversitate contexat. Sed qui to-
tum inspicere non potest, tamquam deformitate
partis offenditur, quoniam cui congruat et quo
referatur ignorat •. Licet ergo in monstris sit de-
fectus, nihilominus tamen 6 Deo auctore fiunt res
quae habent defectum, sed res est a Deo, defec-
tus vero c ex parte principii defectibilis. Sed
80
UTRUM PULCRITUDO POSSIT AUGERI VEL MJNUI IN MUNDO.
uarto, quaeritur utrum pulcritudo possit augeri
Qvel minui.
Quod videtur: I. Cum enim viventia, in eo quod
huiusmodi, pulcritudinem habeant, ergo ea quae
moriuntur vel h desinunt habent deformitatem;
sed contingit in universo plura 1 esse viventia vel
pauciora; ergo contingit pulcritudinem universi
augeri vel minui.
2.1tem, sicut minor dic.itur pulcritudo cum homo
senescit quam cum homo est in iuventute, ita
videtur in universo. Cum ergo, sicut dicit Au-
g us tin us 3, modo sit quasi senectus mundi, in
principia vero erat quasi iuventus, maior erat
tunc pulcritudo quam nunc sit.
3. Item, contingit animam rationalem per pecca-
tum deficere a bono, et cum deficit a bono,
quoad hoc minuitur pulcritudo creaturae in uni-
verso, et ita contingit pulcritudinem universi di-
minui; ergo pari ratione et augeri; ergo contingit
pulcritudinem" universi augeri et minui.
Contra: a. Quocumque modo se habeant partes
mundi, perfecta est universitas; quod autem per-
tectum est et manet huiusmodi, non augetur nee 1
minuitur; ergo pulcritudo mundi nee augetur nee
minuitur. Unde Augustin us, in Ill De libero ar-
fJitrio •: « Cum non peccantibus ad est beatitudo '"-,
perfecta est universitas; cum vero peccantibus
adest miseria, nihilominus perfecta est universitas.
Quod autem non 11 ipsae desunt ani mae, quas vel
peccantes sequitur miseria vel recte facientes
6
• T q.rod. L ewn • RL autrm 4 Z imprr/rclam.
pro dt•fntm/ 'CZ pulcru. 1 STLCZ pulcrftudo. ' RLCZ ~tf.
/«lo. Z Ptrllctum, RL om. Y RLCZ om 'Rl.CZ add. til.
1 Num. 2 (PL 41, 486).
2 De civi1. Dti, XVI, c. 8, n. 2 (PL 41, 486).
attendendum est quod monstra dicuntur dupliclter:
vel quae finguntur ex imaginatione vel aestima-
tione humana, et secundum hoc non dicuntur
esse monstra Deo auctore; vel quae videntur ha-
bere imperfectionem d secundum cursum naturae,
sicut quod homo habeat sex digitos vel quod
unius corporis sint duo capita, et ita de aliis, et
haec Deo auctore fiunt, non quod apud causam
primarn sit error, sed apud causam aliquam par-
ticularem. Unde Augustinus 2 : •Absit utt
quis ita desipiat, uti existimet in numero g hu-
manorum digitorum errasse Creatorem, quamvis
nesciens cur hoc fecerit; et si maior oriatur di-
versitas, scit ille quid egerit, cuius opera iuste
nemo reprehendit •.
CAPUT IV.
beatitudo, semper in naturis omnibus universitas
plena atque perfecta est"·
[Solutio]: Ad quod dicendum quod perfectio 0
attenditur dupliciter: secundum formam totius et
secundum formam partium. Si ergo attendatur
perfec.tio P secundum formam totius, semper est
perfecta universitas mundi; si vero secundum
formam partium, contingit augeri vel minui. Forma
etiam partium potest attendi secundum esse vel
secundum bene esse: et secundum hoc diversi-
ficatur perfectio in partibus vel quoad esse vel
quoad bene esse.
[Ad obiecta]: I. Ad prim o ergo II obiectum di-
cendum r quod, Beet sint pi ora viventia vel pau-
ciora, non tamen pulcritudo mundi quoad genera
et species augetur vel minuitur vel etiam per-
fectio mundi quoad formam.
2. Ad secunda vero obiectum dicendum 5
quod, licet determinetur iuventus mundi et se-
nectus, et quoad hoc attendatur pulcritudo maior
vel minor, secundum quod minus vel magis do-
minatur ipsa poena peccati, nihilominus tamen
est qua edam pulcritudo essentialis, quae in mundo
nee augetur nee minuitur; reliqua vero, quae erat
ex accidenti proveniens, poterat augeri vel minui.
Unde si stetisset Adam in statu innocentiae, non
determinaretur 1 iuventus rnundi vel senectus, sed
pulcritudo remaneret indifferens.
3. Ad tertio vero obiectum dicendum quod,
sicut dictum est 5 , est pulcritudo in universo ra-
tione pulcritudinis partium, pars au tern una e 11
• V add. tlllt. J L om. ' v numrrorum. ~ v add. tut; RL dt/itlunt
• VT /oubttudo. ~ Ita T, alll om. • c ptr/rdum. I' V prr-
• ST add. tit • STCZ d~tulorart/ur. " S nt. LC d1.
3 Cf. Encltlr., c. 58 (PL 40, 43).
4 Cap. 9, n. 26 (PL 32, 1284). 5 Cf. supra, Solutio.
 I
DE PULCRITUDINE CRfATI.
103
nobilioribus est ipsa anima rationalls. sed haec act 118
• Q t . .
h b d r ' ua • uan urn ad pnmam a non diclfur pul
a e~ up _tcem pulc.rltudinem : unam ratione sub- critudo mundi augeri vel minui quantum ad s;_
stanhae s1ve essenttae et atiam ratione vo1untatis cundam contlngit. '

CAPUT V. St
EX QUIBUS COLLIOATUR PRINCIPALITER MUNDI PULCRITUOO.

nein~~ proced~ndum est ad quinto quaesitum,\ Sed vldetur eontrartum 1. quod dicit Augu 4
s~ahcet ex qu1bus colligatur principallter mundi s tin us, in 1\bro De natura boni ~: • Fit, dece4
pulcntudo. dentibus et succedentibus rebus, temporalis quae4
dam in suo genere pulcritudo, ut nee ipsa, quae
Ad quod sic: a. Pulcrum et bonum sese con- moriuntur vel deslnunt esse quod erantl, turpent
comitantur; cum ergo bonitas determinetur per aut turbent modum, speciem et ordinem universae
modum, speciem et ordinem in universo •, per con- creaturae, sicut sermo bene compositus utique
sequens determinatur pulcritudo.- Quod vi- pulcher est, quamvis in eo syllabae atque omnes
de t u r: Dicitur enim pulcra res in mundo, quando soni tamq\.lam nascendo {et] moriendo transcur-
tenet mod urn debitum et speciem et ordinem; et rant •. Ergo deslnentibus rebus vel succedentibus
quod plus habet de iis, plus habet de pulcritu- non desinit pulcrltudo.
dine, quod minus, minus de pulcrltudlne; ergo (Solutio]: I. Ad quod dicendum quod pulcritudo
principaliter mundi pulcritudo ex istis compo- surgit in mundo ex tribus praedictis. Sed ilia tria
nitur. continglt dupliciter considerare: vel secundum
b. Ad idem: Pulcritudo mundi est descendens quod sunt in generibus et' speclebus quae per-
a pulcritudine prima, sicut patet in libra Confes- manent vel secundum quod sunt in rebus trans 4
sionum XI 2 : • Tu fecisti ea, quia pulcher es; euntibus. Pulcrituda autem In rebus transeuntibus
pulcra enim sunt, non tamen ita sicut tu, Con- dupliciter consideratur 6 : vel in re quae transit se-
ditor eorum, quo comparato nee pulcra b sunt nee cundum se ipsam vel in quantum comparator
bona sunt •. Pulcritudo ergo creaturae est vesti- alteri quae succedit ill!. Primo et secunda modo
gium quoddam perveniendl per cognitionem ad pulcritudo manet in universo 11 secundum statum
pulcritudinem lncreatam- unde lsidorus 3 : • Ex qui nunc est et attenditur secundum madum, spe-
pulcritudine circumscriptae creaturae pulcritudl- ciem et ordinem in lis secundum utrumque modum;
nem suam, quae circumscribi nequit, facit Deus in- in futuro vera, quando quiescent corpora mobilia,
telligi • - sed vestigium attenditur secundum mo- non erit pulcritudo nisi secundum primum modum,
d urn c et speciem et ardinem principaliter •; ergod ratione principiorum et earum rerum quae in se
pulcritudo mundi determinabitur principaliter pe- habent permanentiam ex dono Conditoris; pulcri-
nes mod urn, speciem et ordinem; sed modus, spe- tuda autern in re transeunti secundum se ipsam 1
cies et ordo, desinentibus t creaturis, desinunt accepta, sicut ipsa res transit, ita et transeunt mo-
esse; ergo pulcritudo mundi in illls rebus potest dus, species et ordo, et per consequens ipsa pul-
desinere. critudo, et de ista.t non loquitur Augustinus.

CAPUT VI.

QUAE CONFERANT AD PULCRITUDINEM UNIVERSI.

onsequenter procedendum est ad sexto quaesi- secunda, si bona mutabilia;

C tum, quae scilicet conferant ad pulcritudinem
universi. Et quaeritur:
tertia, si mirabllia;
quarto, si ipsa incarnatio cum sacramentis con-
Primo, utrum mala conferant ad pulcritudinem sequentibus.
universi;
ITIIfl. "v IUill>frtc.
4 T 0111 • • ST dtflc/tllllbtu. 1 Z OlD. q. f.
• C prlmum. ~ V plu.ra,· Corn. su.nt. • S OlD·
• z trQIIJit. • C lila.
4 Ct. 1111pra, num. 86.
I Ct. Alex. Hal., Summa thtoJ., 1, num. 11.1-U,, 5 Cap. 8 (PL 42, 554).
l! Cap. 4, n. 6 (PL 32, 811). 6 Cf. S. Bonav., II &nt., d. l!i, a. 2, q. 3 (II, 387a).
s Sentent., I, c. 4, n. 2 (PL 83, MJ).
104 INQ. 1. TRACT. ll, QUAEST. Ill. - 82.
82
Utrum mala conferant ad pulcritudinem universi I.
Ad prlmum stc: 1. Vidctur quod mala non con-
ferant 2. Ea enim quae deturpant pulcritudinem
rerum, oppornmtur pulcritudini rerum; sed quae
opponuntur pulcritudini rerum, opponuntur pul-
critudini mundi, sicut quod deformaret manum a
vel pedem in corpore humano, deformaret corpus;
mala ergo, cum deturpent ipsas 11 res quae sunt
in universo, opponuntur pulcritudini universi;
non ergo conferunt ad pulcritudinem.
2. Item, D ion y s ius, in libro De divinis nomi-
nibus 3, ducit ad inconveniens ponentes' malum
esse et bonorum generativum: • Inconveniens au-
tern est quod malum conferat ad completionem
omnis et toti non imperfectum esse per se ipsum
Iargiatur •. Ex quo videtur derelinqui quod ma-
lum non conferat ad pulcritudinem universi.
3. Hem, in unoquoque genere si oppositum con-
iungatur cum opposito, minuit virtutem ipsius;
quare malum, si coniungatur bono; sed pulcritudo
est unum quod pertinet ad virtutem boni; ergo
minuitur pulcritudo; non ergo malum confert ad
pulcritudinem universi.
Contra: a. Opposita iuxta se posita pukrius
elucescunt 4 ; ergo bona malis oppositis d pul-
criora apparent; ergo malum confert ad pulcri-
tudinern universi.
b. Item, si non esset malum culpae, malum poe-
nae indecenter in universo ordinaretur; sed de-
center ordinatur; ergo malum culpae confert ad
pulcritudinem universi sicut ad decentiam.
c. Item, si non esset mors, quae est malum poe-
nae, non esset sustinentia mortis; et si non essd
sustinentia mortis, non esset sustinentia mortis t
ex causa debita; et si non esset ilia sustinentia ex
causa debita, non esset martyrium; et si non esset
martyrium, deesset aliquid pulcritudini universi;
ergo malum confert ad pulcritudinem universi;
eodem modo intelligendum est de aliis poenis.
d. Item, viHoribus locis congruunt res 1 viles.
Unde Augustin us, in libroDe libero arbitrio5:
• Servus in tali peccato detectusg, ut mundandae
cloacae dignus h habeatur, ornat earn 1 turpitudine
sua, et utrumque horum, id est turpitudo servi et
mundatio cloacae, iam coniunctum et redactum in
• Cup.
1
• V P•u '~- /HifiVIIIbiU.
------
'VSR uppulftfl, C uppu.tta.
~t(':;;_ ~~:.:.ro mundtllldtlt A S dl6tdl.
I Cf. S. Bonav.,l Sent., d. 46, a. I, q. 6 (1, 832aqq.).
2 Cf. Alex. Hal., Summa thlol., !, num. 121.
3 Cap. <4, § 19 (PO 3, 717, Pl 122, 11Jg),
' Cf. Arl11ot., Rlu!tor., JJI, c. 2 (1, 387).
5 Lib. Ill, c. 9 nn. Zl et 26 (PL 32, 1284).
ARTICULUS I.
quam.dam sui gcneris unitatem, ita dispositae do~
mui coaptatur, ut eius univcrsitati ordinatissimo
decori conveniat; sic voluntaria, quae in peccato fit,
turpis est affectio, cui propterea poenalis adhibe~
tur, ut ordinet earn ubi tale esse turpe non sit k et
decori universitatis 1 congruat, ut peccati dedecus
emundet poena peccati •. Ex qua auctoritate dere-
linquitur quod malum confert ad decorem universi.
e. Item, Augustin us, in Enchiridion, 11 cap. 6 :
• Simul universa sunt valde bona, quia ex omni-
bus consistit universitatis admirabilis pulcritudo,
in qua illud, quod malum dicitur, bene ordinatum
et loco suo positum, eminentius commendat bona,
ut magis placeant et laudabiliora sint, cum com~
parantur m malis •.
Ex quibus colligitur quod mala conferant ad
pulcritudinem universi.
{Solutio]: Ad quod dicendum quod aliter est
de malo culpae et de malo poenae. Malum enim
culpae nee in eo quod est malum nee in eo quod
est culpae per se est ad pulcritudinem universi.
Unde Augustin us 7 : c Non ipsa peccata vel ipsa
miseria sunt perfectioni universitatis necessaria •.
In quantum autem malum culpae est ex quo eli-
citur bonum - sicut dicit Augustin us, in En-
chiridion 8 , quod non permitteret Deus mala fieri,
nisi ex eis bonum elicerct- et iterum, in quantum
malo culpae debetur poena, secundum hoc con-
fert ad pu\critudinem universi; item, in quantum
bonum oppositum magis apparet bonum ex com-
paratione mali. De secunda habetur in III De li-
bero arbitrio 9 : c Si peccatis animarum detractis,
miseria perseverat aut peccata praecedit, recte
deformari dicitur ordo atque administratio uni-
versitatis. Rursus, si peccata fiant et desit miseria,
nihilominus dehonestat ordinem iniquitas. Cum
autem non peccantibus adest beatitudo, perfecta
est universitas; cum vero peccantibus adest mi-
seria, nihilominus perfecta est •. De tertio ponit
Augustin us exemplum, in libro De civitate
Dei 10 : c Sicut pictura cum colore nigro in suo
loco posito n congruit, ita universitas rerum
cum peccatoribus pulcra est, quamvis per se ip-
sos consideratos sua deformitas turpet •. Item 0 ,
• T motf•; z om. tt d ..• murfi1. IV um. 11 Cudd.
' V cuuw. ~ 4ST fit. 1 V add. unlmll, "' S optrllnlur. • Codd. poi/tO.
6 Capp. 10 et I I (PL 40, 236).
7
De lib. arbil., Ill, c. 9 n, 26 (PL 32, 1284).
& Capp. I I et 100 (PL 40, 236 et 279).
ll Loc. ell.
10 Lib. XI, c. 23 (PL 41, 336).

lsidorus, In libra De summo bono 1. p
·a · " ermst 1 .1
De11s mah statum oboriri b, ut ex contrarlis malis
bonae naturae decor emineret ... Ex iis auctori·
t~tibus p~tet ~ualiter malum confert ad pulcritu~
dmem umverst secundum statum qu\ nunc. est,
non secundum statum essentialem c ipslus.
(Ad oblecta]: 1. Per hoc potestd solvl primo
obiectum. Licet enim deturpet bonum iiJud cuius
est deformitas, nihi\Qminus ex alia ratione confert
ad pulcritudinem occasionaliter.
2. Ad sec undo vero obiectum dicendum f
quod conferre/ ad pulcritudinem universi dicitur
dupliciter: vel ita quod sit de esse ipsius rei puJ.
crae, et secundum hoc malum culpae g non con·
fertl et ideo pro inconvenienti habetur quod • toti
non imperfectum esse h largiatur .. , sicut dicit
Utrum bona mutabilia conjerant ad pulcrltudinem universi.
Secundo quaeritur I. si bona mutabilia confe-
rant m ad puicritudinem universi.
Quod vldetur: a. Quia bona mutabilia, licet mi-
nora sint prout huiusmodi quam bona immuta-
bi!ia - et" dico mutabilia ea quae mutantur in
esse - nihilominus faciunt ad substantiam pulcri·
tudinis. Cum enim dicuntur maiora et minora,
ponitur ordo; posito autem ordtne decentl ponitur
pulcritudo; ergo bona mutabilia faciunt ad sub·
stantiam pulcritudinis in untverso. Ad quod in·
ducit Augustinus similitudinem, in Jll Deli~
bero arbitrio 3 , de corporibus quae magis clara 0
sunt et minus clara: si enim aequalis esset cia·
ritas lunae ut solis, non esset aliud dicere quam
quod essent duo soles; sed qui sic aestimafP,
• dupliciter errat, eo quod rerum perfection! addere
cupit, cum desiderat alterum solem, et minuere,
cum lunam vult detrahi ... Ad pulcritudinem ergo
requirltur quod alia allis sint clariora, alia vero
obscuriora; nee erlt ... universitas perfecta, r1isi
ubi q maiora sic praesto sunt ut minora non de-
sint 4 ... Cum ergo mutabilia bona sint minora
bonis quae non mutantur, non erit pulcritudo
universitatis perfecta sine bonis mutabilibus.
b. Item, maiora bona ex comparatione mlno·
rum pulcriora apparent. Cum ergo excellentia
~ L malum. ~ R aborlrl. • V add. '"'· 4 T pllld.
1
S om. I. /.
T om. dlcllur.
"' Ita V, •lit tOII/frunl.
• V fl.
• L om.
• S tmmutab/fltll• pro f. m.
1 Sentent., I, c. 9, n. .5 (PL 83, .5.52).
2 Cap. 9, n. 27 (PL 32 1 1284).
l Cap. 91 n. 24 (PL 32, 1283).
DE PULCRITUOINE CREATI.
105
~\Qnysius; si vera conterens dlcatur per occa·
stonem, non repugnat quin malum sit conferens.
:otest e~go D Ion y s ius uno modo habere pro
tnconvementi 1 alia modo non.
3. Ad . t e r t l u m vero dicendum quod, licet
malum mmuat virtutem bani quod deformat aut
corrumpit, non tamen tollltur quin sit conferens
a~ pulcritudinem universi. Ex alia enim parte or·
dmatur ~d bonum maius vel ipsa res quae pee·
1
cat , rahone vilitatis peccati in loco sibi debito
collocatur, non dico debito .t naturae, sed debito
deformitati. Unde Augustin us, tn lib1'0' De li·
hero arbitrio, Ill libra 2 : • Fit ut peccans creatura
~uperior a creaturis inferioribus puniatur, quia
tllae tam sunt infimae ut ornari a turpibus animls
possint atque ita decori universitatis congruere "·
AllTICULUS II. 83
pulcrltudinis in superioribus faciat ad pulcritu·
dinem universi, inferiores creaturae mutabiles, ex
quarum comparatione aliae relucent, faciunt ad
pulcritudinem universi.
c. Hoc etiam ex consideratione corporis humani
patet, in quo sunt membra nobiliora et ignobi·
liora ', ut dicitur I Cor. 12,ZJ, ex quorum con-
iunctlone resultat corporis pulcritudo; ergo a si-
mili ea quae sunt ignobiliora in universo, ut'
mutabilia, conferunt ad pulcritudinem universi.
Contra: 1. Mutatio tendit ad non-esse 5 : unde
est defectus; ergo et mutabilitas est defectibilitas.
Sed dicit Augustinus, in libra Contra episto-
lam fundamenti 6, quod, cum dicitur res corrupti·
bilis, duo dicuntur, ipsa res et ipsa corruptio;
res ad aliquid pertinet, corruptio vero ad nihil.
Ergo eadem ratione et mutabilitas ', cum intelli·
gatur de mutabilitate quoad non.esse. Quod au-
tern ad nihilum pertinet, removetur a bono et per
consequens a pulcro.
(Solutio]: Ad quod dicendum quod, cum dicitur
mutabile sive corruptibilt 1 duo dicuntur, sicut
dictum est 7 • Licet ergo mutatio sive corruptio ad
nihilum pertineat, res tamen, quae habent huius--
modi potentiam sive possibilitatem •, pertinent ad
bonum et pulcrum; cum etiam mutantur, aliae
iis ~ succedunt secundum quod unius corruptio est
IV tOII/trl. • SolD. " Rom. 1 v pt(Cil. a S dfl!ltf.
• V add. t#.
• z lilt. • L OlD. c. 1., ill A Qt add. 1111·;
•T
cl"''· lttm lnha.
• V p•u•lblfltalfnt.
tTcllla!li!Wt.
• Tom.
4 Augustin., loc. cit., n. ~-
5 Cl. Augustin., Dt Trlnit., V, c. 2 (PL 42, 912).
6 Cap. 381 n. 44 (PL 411 104). 7 Sllb n. I.
 106 !NQ. I. TRACT. II, QUAEST. Ill. - 84,
alterius generatio 1, et sic etiam est quacdam pul-
critudo. Unde Augustin us, De natura boni 2 :
• Fit decedentibus et succedentibus rebus ternpo-
ralis quaedam in suo genere pulcritudo, sicut
sermo bene compositus pu lcher est, quamvis
quaedam syllabae desinant ct aliae oriantur '"·
II. Sed adhuc quaeritur si res huiusmodi
tabiles praepositae rebus quae non mutantur in
esse, faciant ad pulcritudinem universi.
Quod non, vtdetur: 1. Si enim inferius ponatur
superius et e converso, ordo deturpatur, ut si pes
poneretur superius et caput inferius; ergo a si-
mili, cum res mutabilis in esse sit posterior natu-
raliter re 11 quae non mutator, non erit pulcritudo
universi si superponatur mutabile immutabili.
Contra: a. Anima, cum punitur per corpus, crea-
turae inferiori, quae mutabilis est, subditur pa-
tiendo; et si patitur iuste vel utiliter, decor est
universi; ergo remanet pulcritudo universi, licet
mutabilia in b esse praeferantur immutabilibus.
Utrum mirabilia conjerant ad pulcritudinem universi.
Tertia quaeritur si mirabilia conferant ad pul-
critudinem universi.
Ad quod sic: a. Opera mirabilia immediate pro-
cedunt a summe pukro; sed quae immediate
procedunt, minus elongantur; ergo in quantum
huiusmodi plus habent de pulcritudine; ergo mi-
rabilia plus habent; ergo conferunt amplius ad
pulcritudinem universi.
h. Item, artifex sapiens cum agit aliqua per se,
pulcriora et ordinatiora 11 facit quam cum ope-
ratur per ·mini strum, eo 0 quod apud ipsum plus
residet de sapientia, nisi fuerit impedimentum ex
parte ipsius organi. Cum ergo Deus operetur non
indigens organa et quaedam operatur per se, quae-
dam vera mediante natura ve1 voluntate rationali,
pulcriora erunU quae ab ipso per se fiuntP quam
quae mediante natura vel humana voluntate; sed
haec sunt mirabilia, sicut dicit An s e 1m us 5, ilia
vera naturalia vel' voluntaria; ergo mirabilia plus
conferunt ad pulcritudinem universi • quam na-
turalia vel voluntaria.
Contra: 1. Ea quae sunt naturalia, sunt de
pulcritudine universi; ergo ea quae sunt contra
• V om ~ Z om • S d/cii. o1 L 111.
rulrilun pro 1. .11. I Z proptu. • v ilbtl.
• IU. VT (ma;.), ali! om. ' V twc ut pro h. f.
1 Cf. Arlstot., De gentr. et corrupt., 1, c. 3 (II, 439).
2 Cap. 8 (PL 42, 554),
1 Ub. lU, c. 5, n. 16 (PL 32, IZ79).
fSolutloJ: Ad quod dicendum quod duplex c
est pulcritudo: una, quae surgit ex d gradibus re-
rum naturalibus, et hoc modo pulcritudo est, cum
praefertur mutabile mutabill, immutabile immu-
tabili r; est alia pulcritudo, quae surgit ex gra-
dibus dispositionum advenientium, et secundum
ltunc modum iltud quod est mutabile in e"Sse,
mu-1 quod tamen servat bene esse, praefertur immu-
tabili I in esse quod non servat bene esse, et se-
cundum hoc anima peccans subponitur corpori
quod mod urn etc speciem et ordinem suum ser-
vavith. Unde Augustinus, loquens de gradu
naturali rerum, dicit, in libro De lihero arhitrio 3:
• In corporibus lux tenet prim urn locum, conse-
quens autem est ut prima corpori anima extrema
praeponatur •. Et alibi dicit 4 : « Fit 1 ut peccans
creatura superior a creaturis inferioribus punia-
tur •; et iterum: « Habitationi caelesti anima pec-
catrix non convenit propter peccatum, terrestri
I autem k con venit per 1 supplicium, ut quodlibet m
elegerit, semper sit pulcra universitas •.
ARTICULUS 1!1.
naturam, deformant ill am pulcritudinem; sed haec
sunt t mirabilia; ergo mirabilia non conferunt ad
pulcritudinem universi.- Quod autem haec
sint mirabilia, patetperhoc quod dicit Au-
gustinus, Co11tra Faustum 6 : "Non incongrue
dicitur aliquid facere contra naturam, quando
facit contra id quod novimus in natura; bane ap-
pellamus cognitum nobis cursum solitumque na~
turae, contra quem cum Deus aliquid facit, ma-
gnalia vel mirabilia nominantur •.
2. Item, si mirabilia essent de pulcritudine uni-
versi, sine mirabilibus non esset completa pul-
critudo universi; sed posito statu innocentiae et
permanente, non essent miracula u; ergo incom-
pleta esset pulcritudo universi; quod cum falsum
sit - dicitur enim Gen. 1,31: Vidit Deus cuncta
quae fecerat, et erant valde bona, ubi notatur
completio bonitatis et per consequens pulcritu-
dinis - et ita patet quod mirabilia non sunt de
pulcritudine universi.
(Solutio]: Ad quod dicendum quod est accipere
pulcritudinem universi secundum triplicem statum.
Secundum primum statum, in quo factus est mun-
dus: et ad ill ius pulcritudinem non pertinent
• V om. i. t. I Z incommul.llb/11. ~ R om. -' V ltfliDIII. ' RZ ,u. • v ltf'
~ V ordlnlibitlora, T ordinarior.cz. ~Ttl. P Strant. ~Tom. p. f. f. • Ttl.
~ ST mir.czbtlla.
4 Loc. cit., c. 9, n. Z1 (PL 32, 1284), ubi et sequens.
!:1 Cf. De cone. vlrg., c. II (PL 158, 446).
6 Lib. XXVI, c. 3 (PL 42, 48t).
 DE PULCRITUDINE CREATI.
miracula. Quantum vero ad secundum statum, qui
~st _post_lapsum ~eccati, pertinent miracula a, quia
1~ 1llo f1t reparaho naturae deficientis" secundum
diV~rsos modos de~ectuum. Quantum autem ad
tertm'? stat~m, qut. pertinct ad innovationem
mund1, pertinent mtrabilia, etsi non miracul .
innovatio enim mundi et eorum quae pertinent~~
mundo supra naturam erit, et ita mirabilis.
[Ad oblecta]: I. Ab oblectum ergo primo
dicendum est c quod • esse contra naturam • di-
citur dupliciter d: uno modo, quod est destructi-
vum e naturae, et sic miracula non sunt contra
naturam; alio vero/ modo dicitur • contra e na-
turam ', quod est contra solitum cursum naturae
Si incarnatio cum sacramentis consequentibus pertineat ad pulcritudinem universi.
Quarto quaeritur si incarnatio cum sacramentis
consequentibus pertineat ad pulcritudinem uni-
versi.
Et vtdetur quod sic: a. Homo est finis universi
intra, Deus autem" est finis universi simpliciter;
sed in universo sic est ad pulcritudinem eius
quod semper est aliqua convenientia inter di-
versa quae sibi coniunguntur, ut inter corpora
supercaelestia 0 et elementa est quaedam conve-
nientia: ultimum enim corporum supercaelestium,
scilicet luna, recipit lumen, et in hoc convenit cum
ipsis elementis, et dat lumen, et in hoc convenit
cum ipsis corporibus supercaelestibus; similiter
ignis, quod est prim urn corporum P elementarium,
dat lumen, et quoad hoc convenit cum superio-
ribus, et recipit, et quoad hoc convenit cum in-
ferioribus. Similiter est determinare in elemen-
tatis q: quaedam enim sunt r media inter terrae-
nascentia et mineralia, sicut dicitur de spongia 1 ;
quaedam inter terraenascentia et animalia, sicut
de quibusdam avibus, antequam nascantur ex ar-
boribus; inter bruta vero et homines monstra
quaedam, quae ratione corporis in parte conve-
niunt cum homine, in parte cum brutis, sicut est
de syrenis. Ad perfectam ergo unitatem sive con-
iunctionem necessaria est unio divinae naturae
cum humana, ut sic reluceat pulcritudo universi;
sed hoc non est s nisi per incarnationem; ergo
incarnatio confert ad pulcritudinem universi.
------
a Z om. quantum ... mtracula. b V add. prr.
1 Ita V, alll om.
• v ro. 1 L proflclunt. '"SRLC om.
• RL om.: L om. unl~trsl. • Ita V, alii om. ~ S add. non.
nl ... dl~lna.
I Cf. Arlstot., De animal. histor., V, c. 16 (Ill, 89).
2 Lib. XIII, c. 10, n. 13 (PL 42, 1024).
3 Psalm. 72, 24.
107
e~ est ad reparationem eius, et secundum hoc
dlcuntur miracula esse h contra naturam quia
contra solit~m cursum naturae'· consona 'tamen
naturae, QUia ad reparationem eius tendunt llla
quae sunt primo modo contra naturam ~uoad
h~c ~uod sunt thuiusmodi, non faciunt 'ad pul-
cntudmem; ea vero quae sunt contra natu-
ram secundo modo, quia perficiunt ' naturam
et supplent defectum eius, conferunt ad pulcri-
tudinem.
. 2. A d sec _u n do obiectum dicendum quod "',
hcet non pertmeant ad esse pulcritudinis secun-
dum primum statum, pertinent tamen quantum
ad secundum vel tertium.
ARTICULUS IV. 85
b. Item, reparatio humani generis lapsi decentis-
sima est per incarnationem, sicut dicit Aug u-
s tin us, in libro De Trinitate 2 : • Ali us modus
erat nostrae reparationis possibilis, sed nullus
convenientlor "• Cum ergo pulcritudo universi
non possit esse omnino post deturpationem hu-
mani generis nisi per reparationem et haec sit
decentissima reparatio, per hanc erit completa
pulcritudo universi 1•
c. Item, nulla maior fuit gratia quam quod di-
vina natura univit se humanae, sicut habetur super
illud Psalmi 3 : Et cum gloria suscepisti me; di-
cltur enim in G I ossa 4 : • Quae maior gloria
quam hominem uniri Verbo Dei et ad dexteram
Dei locari? " Cum ergo gratia det pulcritudinem
naturae, et haec sit maior gratia, haec gratia dat
maximam pulcritudinem; ergo 11 pertinet ad pul-
critudinem universi.
Contra: 1. Bonifas univcrsi consistit in singulis
et in toto, et hoc dicitur Gen. I. Primo enim
dicitur de singulis 5 : Vidit Deus quod esset bo-
num; sec undo cum' dicitur 6 : Vidit Deus cuncta
quae fecerat, et crant valde bona. Sed bonitatem
consequitur .:c pulcritudo; ergo pulcritudo consistit
in iis duabus Y; sed utraque pulcritudo sine in-
carnatione poterat esse; ergo incarnatio non est
de conferentibus ad pulcritudinem.
2. Item, unio humanae naturae cum divina non
est aliud quam ipsa incarnatio; sed unio huma-
nae naturae cum divina ~ est in persona divina;
• V om.
• s 0111• • T dlrtlntllvulll. I V om. ' V 0111. • S om., Z tlu.
• z tllam. • z u/ulla. ' T add. d. ' Z rlrmrntb. • S ~~~~'·
• c om., L up. s V rt nquttur. • RLCZ d11ollu. • LC om. """
" Lombardi, in h. I. (PL 191, 677).
.5 Gen. I, 4, 10, 12 etc.
6 Gen. I, 31.
 !NQ. l. TRACT. II. QUAEST. HI. - 85.
!08
sed unitas personae divinae non connumeratur
cum partibus universi; ergo {nee] ea quae uniun-
tur, in quantum huiusmodi; non ergo incarnatio
pertinet ad pulcritudinem universi tamquam pars
eius.
3. Praeterea, si esset de substantia universi,
non intellecta incarnatione sive non existente non
esset pulcritudo universi; sed alius modus crat
possibilis reparationis humanae, qui, si esset, pul-
critudinem suam haberet in universo nee essct
incamatio vel ea a quae incarnationem consequun-
tur b; ergo incarnatio non est conferens ad pul-
critudinem universi.
[Solutio): Ad quod dicendum quod pulcritudo
universi attenditur secundum ea quae pertinent
ad primarium statum qui erat status innocentiae:
et secundum hoc incarnatio non fuit conferens ad
pulcritudinem universi. Attenditur etiam pulcri-
tudo quantum ad statum gratiae reparantis nato-
ram lapsam: et quantum ad hoc conferens est
incarnatio ad pulcritudinem universi. Sed adhuc
distinguendum, quia ' status iste potest attendi
in genere vel secundum optimum in ipso et de-
centissimum. Incarnatio ergo non fuit conferens
ad pulcritudinem universi ut sine quo non po-
tuerit natura lapsa reparari, sed sine quo non
potuit decentissime.
Ad obiecta. 1. ergo respondendum est d quod,
licet pulcritudo universi secundum primum sta-
tum potuerit esse sine incarnatione, non tamen
quantum ad secundum statum in optima con-
gruentia.
2. Ad secundum vero r dicendum quod, licet
persona divina uniens non sit pars universi vel
alterum unitorum, scilicet divina natura, nihilo-
minus humana natura'· quae est alterum unito-
rum, quae 6 secundum se et secundum quod unita
• T llkl. ~ L wnuqultur. < Rt. quod. " V om.
• L ullr. • Z Uta. ~ T miUtt; R tt pro ut. P L om.
• ST ~~eta. • S non; L om. '· t.
~ Cf. S. Bonav., Ill Sent., d. 1, a. 2, q. 1 (Ill, J9sqq.).
Gen. 3, 5.
3 Cf. loan. 10, 9.
temporalis est, non aeferna, ad pulcritudinem
spectat universi tamquam pars eius.
3. Ad tertium veroh dicendum quod, licet
pulcritudo universi quantum ad secundum' sta-
tum, potuerit esse sine incarnatione, non fa-
men potuit esse ut multiplex congruentia serva-
retur 1• Qua rum una est k ut sicut homo offend it
offcnsa extendente sc ad genus humanum, co
quod votuit esse sicut Deus, ita fieret reparatio
per hoc quod Deus voluit t fieri homo. Alia est:
sicut homo offendit in appetitu sapientiae deifor-
mis, cum dictum fuit 2 : Eritis'" sicut dii, scientes
bonum et malum, ita 11 sapientia Dei humanum
genus repararct; quod non congruenter fieret nisi
Filius Dei homo satisfaceret. Tertia ratio est quod,
quia homo constat ex re intelligibili et sensibili, ut
tofus homo perficiatur necessarium fuit ut persona
divina corporal em naturam sibi uniret o, ut uterque
sensus repararetur: c sensus interior in P contem-
platione dlvinitatis et exterior in contemplationc
humanitatis, ut sive ingrederetur sive egrederetur,
pascua inveniret 3 •, sicut dicit Augustin us, in
libro De anima et spiritu 4• Quarta ratio est ut
infirmitatem nostri affectus manuduceret ad sum-
roam bonitatem: si enim in q tan tum humiliavit
se Deus ut homo fieri dignaretur, in divinam bo-
nitatem r affectus noster debet accendi $ et sibi
quemdam gradum ascensionis in humana natura
unita constituere. Quinta ratio est ut caritas in
homine augeretur 1 : primo enim erat caritas re-
spectu Conditoris; in hoc vero aucta u est ut sit
caritas respectu Rcdemptoris. Sexta ratio est ut
corpus humilitatis nostrae configuraretur corpori
claritatis suae 5 ; et v, ut dicit Augustin us, Su-
per Joannem 6 : • Per Verbum fit animarum re-
surrectio. per Verbum vero carnem factum fit
corporum resurrectio •.
• V om. IT om. 'T quod. ~ V om. 1 Tom. • v om. IT rolutrlf.
~ RLCZ om. • T vofun/attm. • ST atltndf; z ut pro rt. 'T augutl.
I ~
5
Cap. 9 (inter opp. Augustin! PL 40, 78.5).
Ct Philipp. 3, 21.
6 Tract. 23, n. 13 (PL 35, 1591sq.).
 DE OI~DINE UNIVERSI.
109

QUAESTIO IV.
DE CREATURA SECUNDUM RELATIONEM
SEU DE ORDINE UNIVERSJ.

ssignatis cond~tionibus ex parte quantitatis et ex parte qualitatis, dicendum

est de condthon_e ex parte relationis, quae conditio est ordo. Quaerendum
est ergo de ordme universl. Circa quod quaeritur ·
Primo, quid sit ordo; ·
secunda, utrum ordo sit in universo et In se et in suls partibus, ut scilicet nihil
sit inordinatum;
tertio, utrum omnia sint ordinata ad hominem;
quarto, cuiusmodi sit ordo;
quinto, quae causa ordinis.

CAPUT I. 86

QUID SIT ORDO 1,

rdo autem sic definitur ab Augustino,
O XIX De civitate Dei 2
Ordo est parium dls-
: •
pariumque rerum sua cuique loca tribuens dispo-
a dicitur In anlmabus et angells ordo, quia quidam
sitio •.
Sed vldetur quod haec definttio non slt con-
veniens: I. Quia ordo est in spiritualibus, ubi
non est localitas; restat ergo quod non omnl or-
dini convenit haec deflnitio.
2. Praeterea, ordo attenditur secundum prius
et posterius; paria au tern, in quantum hulusmodi,
non habent b prius et poster! us; ergo non est
ordo parium, sed disparium tantum.
[Solutio]: I. Ad prim urn dicendumcquod lo-
cus hie accipitur communiter, secundum quod unum
dlciturd supra allud, alterum vero infra secundum
rationem spiritualem: et secundum hunc modum
slmilior est Deo, quldam minus slmllis, quaedam
anima perspicacioris' intelllgentlae, quaedam non.
2. Ad secundum dicendum quod ordo at-
tendltur hie communiter ad hoc quod est esse
secundum prius et poster! us et ad hoc quod est
esse simul. Sicut enim in sitibus dlcitur unum
sursum et alterum 1 deorsum, alterum vero iuxta,
ut dextrorsum vel slnistrorsum '• ita est spiritua-
llter 11 In substantils quod quaedam ordinantur ut
secundum prius et posterius, quaedam vero or-
dinantur ut simul, et ideo in 1 ratione ordinis
dictum est quod est • parium dlspariumque • etc.

CAPUT II. 87

UTRUM OROO SIT IN UNIVERSO ET IN SE ET IN PARTIBUS SUIS.

ecundo quaeritur utrum ordo sit in universo in
Sse et in partibus suis, ut nihil sit inordinatum
Quod sic videtur: a. Augustinus, De Ubero
arbitrio 4 : • Nulla vis, nullus casus, nulla rerum
Jabes id unquam k effecll ut iustum non sit omnia
• T rallo. • R 111nt ltrtmdum. • ST •dd. ut.
• y rplrttualllnlr. 1 c om.
• S om. 1'. 1.
esse ordinatissima •. Ergo omnia sunt ordinata
3
• in universo.
b. Item, a sapiente artifice procedunt res ordl-
natae5; ergo a summo sapiente procedunt res'
ordinatissirnae; sed omnes res processerunt a
Deo per condltlonern m; ergo sunt ordinatissimae.
• S ltf&pltatlorls. I Z aliud.
• V add. quod; ST ~rrando pro I. a.
• STC nunq11am. 1 S ora. • R cognlll~mtm.

1 Ct. s. Bonav., 11 Stnt., d. 20,

2 Cap. 13 n. I (PL 41, 640).
a. 2, q. I (II, 372). I S. 4Bonav., c.II &nt.,
Lib. I,
d. I, p. 2, a. 2, qq. 1 et 2 (II, 43sqq.).
6, n. 15 (PL 32, 1229).
~ Cf. Arlatot., Metaph., I, c. 2 (II, 470).
3 Cf. Alex. Hal., Summa lhtol., I, num. t6t et t96;
 INQ. 1. TRACT. II. QUAEST, IV. - 87.
110
1
Unde Aug u 5 t 1nus, V De civitate Dei : • Vc- occultus, cum e converso mali praeferuntur
rissime creditur cuncta scire antequam fiant et bonis: hoc enim est ad probationem bonorum.
nihil inordinatum relinquere a quo sunt omnes Unde Gregorius 8 , superillud lob22,18: Cum
potestates, quam vis non sint omnium volunt~tes •• implesset domos eorum bonis etc.: • Ordinans
contra: !. Eccle. 10,5-7: Est malum quas1 Q per Deus iuxta rnerita singulorum disponit ut ma-
errorem egrediens a facie principis. Vidi stu/tum lus diutius vi vat, ut mala augeat, qui bus boni o
positum in dignitale sublim~ b et di~ite~ sedere probentur ... Unde occultum est indicium Dei, quo
deorsum; vidi servos in eqms ef prtnclpes am- mall in praesenti dominantur et boni sublcluntur.
bulantes super terram. Ex quo accipitur quod non Boni enlm in praesenti puniuntur ut non reser-
est ordo in universo, quia rectus " ordo essct ut ventur ad poenam, mali vero in praesenti prospe-
boni dominarentur malis. Undc A u gust in us, rantur v-el ut ad bonum alliclantur vel in futuro
De civitate Dei, XIX 2 : • Naturalis ordo h.o.c prae- gravius condemnentur. Unde super illud 1ob 35,15:
scribit d; ita enim Deus hominem condidit. lnquit Nee u/ciscitur etc. 9 : • Aliquando ferire incipit quod
enim 3: Dominetur piscium t marls et volatiliuml aeterna damnatio consummat; quaedam vero punit,
caeli; rationalem factum ad imaginem suam 4 no-- ne credatur non curare humana; quaedam reser-
luit nisi irrationabilibus dom\nari. 1nde primi iusti vat, ut iudicium restare P sentiamus ...
pastores pecorum magis" quam reges hom inurn I. Ex iant dlctis q patet quallter solvendum
constituti sunt, ut insinuaret Deus quid postulet est' prim o obiectum. In Hils enim est ordo oc-
ordo creaturarum. quid exigat meritum peccato- cult us, sicut In ill is de qui bus dicilur, Eccle. 5, 7:
rum ... Et Prov. 14,19-14 dicitur: lacebunt impii Si videris calumnias egenorum el violenta iudlcia
ante portash ius forum, et super eos erit vir 1 ct subvcrti i.ustitiam in • provincia, non mireris
bonus. Ex quo accipitur quod non est ordo in super hoc negotlo. In praesenti enlm est occultum
partibus universi. iudicium, sed in futuro erit manlfestum.
2. Item, anima praefertur creaturae corpora1i, 2. Ad sec u n d u m vero 1 dlcendum quod, licet
sicut habetur ab Augustino, Super Genesim, Vll1 spiritualis crcatura praeferatur corporal!, ratione
libra 5, el in libro De libero arbitrio 6 ; sed anima tamen culpae, qua lnfcrius ordinatur, praefertur
vel angelus in poena inferius ordinatur quam crea- creatura corporalis, servans ordinem suum, crea-
tura corpora\is - quod patet per hoc quod dldt turae splrltuali, non servant! ordlnem suum.
Augustin us, in libro De civitate Dei, XX1 1, ubi 3. Ad t crt I u m dicendum quod crcaturae lr-
ostenditur quod ignis gehennae vel purgatorlus rationales potestatem habent nocendi ratlonalibus,
est corporalis, et tamen punit angelos vel animas et in hoc praeferuntur cis; sed a hoc non est ex
damnatas- ergo non est ordo partium in universo. prima lnstitutione, qua dictum est de homine 10 : Ut
3.Item, creaturae irrationales potestatem habent praesit volatilibtts caeli et piscibus maris etc., sed
nocendi rationalibus; sed ordine naturae praefer~ hoc est ratione poenae peccati, ut, quia non serva,
tur rationalis irrationali; ergo non est ordo in vit homo voluntariam subiectionem et debitam
universo, cum e contrario fiat k: quod enim nocet, respectu sui superioris, nee debita subiectlo St!rva-
habet potestatem super alterurn cui nocet. retur ei a suo lnfcriori, non quod amplius datum
4. Item, tentator inducit aliquando 1 tentatum in sit ipsls irrationalibus ~. sed subtractum est ex
tentationem, et cum hoc est m, superponitur ten- peccato ipsis rationalibus.
tator ei qui tentatur; sed qui ten tat est diabolus, 4. Ad quartum verox dicendum quod ten~
qui tentatur est homo iustus; ergo superponitur tator duo habet in se: unum ratione naturae ef'
diabolus homini ius to; ergo non est ordo in uni¥ altcrum ratione malitiac. Ratione naturae habet
verso. angelus tentator ut in quodam' praeferatur ho-
lSolutlo): Ad quod dicendum quod ordo est in mini: natura enlm eius est potentior; unde an-
partibus universi. gelus potest tentarc hominem, homo vero non
Ad obiecta" autem in contrarium dicendum potest tentarc angelum, sed ratione malitiae habet
quod duplex est ordo, manifestus scilicet et oc~ voluntatem tentandi; sed inferior est homine iusto,
cuhus: manifest us, cum boni praeferuntur malis; in quantum est iustus. Unde Cassiodorus, Dt

• S quod. ~ 5 om. • VST rr~tton/1; V om. ordo. • V prourlbfl; z qui pro hoc. • V plut, ST plstlblll. IV Pf/11111, ST..,_
lol/1/bllll • Com. • Z purtom. 'R ~IX. a V /lllnl. t L 11l111m. • v p~r hoc prot. h.. t.; TR $Rpponilar pro WfWtp<lllll•t.
• IU. '1, all\ ot>ltttum. • V bono. "5 tonatorr, T ussart. • S dtttu. • LC add. od. • s om. • V om. • 111 V, alii om.
• C rolioiiQllbtu. • V om. • RL om.

1 Cap. 8 (PL 41, 148).

2 Cap. 15 (PL 41, 643). 6 Lib. III, c. 5, n. 12 (PL 32, t276sq.).
3 Oen. 1, 26. 1 Cap. 10, nn. I et 2 (PL 41, 724sq.).
4 Cl. Gen. 1, 26. 8 Moral., XVI, c. 10, n. 14 (PL 75, 1127), ad sensum.
9 Glossa ordJn., ap. Lyran., ex Gregorio M., Moral.,
~Cap. 20, n. 39 (PL 34, 388).
XXVI, c. 21, n. 38 (PL 76, 371). 10 Gen. I, 26.

ani~a I: . ~:ales animae, Domino• praestante
no~ us s~mtibus imperant, et illi, quos mundus ~
patitur . mfestos, a creatura minore superantur.
Adhuc m corp~re carnis iubent potestatibus a~ris,
q_uorum ten~ationibus non cedunt, eis divina
v1rtute dommantur •: .Si vero cadat in pecca·
tum, quoad hoc sublcltur ei. Unde quantum ad
UTRUM OMNIA SINT ORDINATA AD HOMINEM.
Tertia quaeritur
hominem'·
utrum omnia sint ordlnata ad
Quod vtdetuJ": a. Dicilur enlm a B. Grego--
rio •, super illud 5 : Pratdicalt Evangelium omni
ata/urat, quod • homo nomine omnls creaturac
designatur •; habet enlm convenienliam cum omnl
creatura, ut • esse cum lapldibus 11 , vlvere cum
arboribus, sentire cum animallbus, lntelllgere cum
angells •; sed hoc non essct nisi allae creaturae
hahercnt ordinatlonem ad hominem tamquam ad
linem ' quodammodo; ergo partes untvcrsi ordl·
nantur ad hominem. De allis enlm patct, slcut de
superioribus corporlbus et elementls slcut ha!Je.
t~r 6 super illud Rom. 8, 23: Expttla~tts rtdrmp-
ltontm corporis nostri: • Omnia elementa cum
Iabore sua 1 explent offlcla, sicut sol et luna non
sine Iabore slatuta lmplent spatia, quod est causa
nostri: unde quiescent, nobis assumptis •, Ex quo
habetur quod tam superiora quam lnfcrlora ad
hominem' ordinantur.
b. Item, dicll Augustin us, in llbro8J Quat-
stionum 1, distinguens inter frul el uti, dicit quod
• utendum est utillbus; uti vero aliqua re non
potest nisi quod rationis est particeps •. Ulllia
vero sic distinguit, dicens: • Perfecta ratio, quae
virtus vacatur, utitur prlmo se Ipsa ad lntelllgen·
dum Deum, utitur ceteris rationabilibus ad socle·
tatem, irrationabilibus ad eminentlam, utUur etiam
corporibus vivificandis ad beneficentiam: sic enlm
ulitur suo corpore, quibusdam assumendis vel
respuendis It ad valetudinem, quibusdam toleran-
dis ad patientiam, quibusdam ordinandi& ad iu·
stiliam, quibusdam considerandis ad veritatis do.
cumentum sive prudentiam, utilur etiam 1 iis, a
• C Dro. • (odd. numdOf. • V tl.
I todd. mJ•. I z co.. ftld/l . . .t ..• lto•lnU.
ttd ... rtdt~, 111 s "' add. •c.
• c fllltl. • z add.. '"· , z .,_ u: v oao.
1 Cap 11 (Pl 70 1299)
2 Ordin., ap. Lyr~n., ex. GreKorlo M.,
<:. 20 (PL 76, 740).
3Cf. S. Bonav., 11 SurJ., d. 15, L 1, q. I (II, 382aqq.).
4 In El'ang., 11, hom. 29, n. 2 (PL 76, 1214). Cf. Mo-
raJ., VI, c. 16, n. 20 (PL 75, 740). I Marc. 16, 15.
DE ORDINE UNIVERSI.
Ill
primum dicitur lob 41,24, super illud: Non tst
poll'~/as suptr ttrram etc., G 10 55 a :a: • Si bea.
titudmem perdkUt, magnitudinem tamen naturae
non amisit, qua omnia superat, etsi merltls sane·
torum subiaceat •, De secunda vero dlcltur II
Petri 2• 19 = A quo quis superatus tst, tius ett
strvus tst.
CAPUT Ill. 88
qulbus abstlnet, per temperantlam •. Ex quo con·
dud II: • Omnia ergo, quae facta sunt, In usum
homlnls facta sunt •. Sed quae sunt facta In usum
hominis t, ad hominem ordinantur; ergo omnia,
quae facta sunt, ad hominem ordlnantur; ergo
unlversum ratione partium ad hominem ordinatur.
c. Item, • omnls creatura aut est splrltalis aut
corpora lis 1 •; sed splrllalis ad hominem ordlna·
tur; de angelo enlm dlcitur ad Hebr. 1,14; Omnes
stint admlnlstratorll spiritus In mlnisterltlnr mlssi
propter eos etc., ct ln 1 Apoc. ultimo,IO: Conservus
lt1us sum rt fratrum ltlomm; de corpora II autem
patct; ergo omnls creatura ordinatur ad hominem.
Contra: I. lnferlora causantur m a superlorlbus
In mundo: gene rationes enlm et corruptlones et
aline pcrmutatlones dependent a motlbus super!~
rum In maxima parte; sed motus superlorum sunt
ordlnatl, ut dcpendeant a prlmo moblll i primum
aulem mobile non habet a se quod moventur,
cum sit corpus 0 ; erlt ergo allqua 11 natura spirt·
tualls, a qua dependeat ": llluc.l. erlt perfectlo
Ipsi us; sed noblllor est mot us clrcularls quam
sU recfus ID; ergo quod pcrfldt mobile P motu
clrcularl, erlt nobill us eo quod q perflclt mobile'
motu recto; sed anima perflclt mobile • motu
recto In rebus ani malls; lila ergo perfectlo, slve sit
anima slve non, cum ab ea dependeant tam m~
billa motu clrcularl quam mobilia motu recto, erU
res Ilia ad quam ordlnantur partes unlversl; S!!d
Ilia perfectio plurlmum distal 1 a perfectlone h(}o
minis; cum ergo non ponanlur duo fJnes Intra In
unlverSQ, erlt ilia 11 sola perfectlo finis mundi intra.
2. Ad idem: Motor In re dicltur rei forma, slcut
anima, quae movet partes corporis, forma dlcltur
loti us corporis; eadem modo motor unlversl
_. V lqldl. • Co-. t. G./. I VCZ - · f V ldd. P''· • VST r11pkl1trdll.
IV 0111 . • VST crUUJtllr. • L d/11 • VS dlptlldtnt. T dtp(ndWtl. 'Codd.lldd. UL
a dktt~t. • V o•.
1
I 6 Oloua Lombardi, In b. I, {Pl 191, 1445).
XXXIV, Quaesl. 30 (PL 40, 19aq.), ubi et aequentia.
Moral.,
I 1
8 lsldor., Ot ordint crtatur., c. 2, n. I (Pl 83, 917).
fl Cl. Arlstot., Phys., VII, c. I (II, 333).
10 Cf. Arlstot., Phys., VIII, c. 9 et Dt catfo, I, c. 2 (II,
J63 et 368).
 112 INQ. I. TRACT. II. QUAEST. IV. - 89.
dicetur forma universi; et" ad formam ordlnantur
ea & quae sunt de compositione totius; ergo ad
illam perfectionem ordinantur partes universi.
3. Quod etiam videtur per hoc quod dicit Au-
g us tin us, in libro I l?ttrortationum 1 : • Esse spi-
rttalem vitalemque virtutem, etiamsi non sit ani-
mal mundus, intelligitur; quae virtus in angelis
sanctis r ad decorandum atque administrandum"
mundum Deo sen•it, et a quibus non intelligitur,
rectissime creditor ... Cum ergo sit huiusmodi vi-
talis virtus et spiritalis, qua mundus administrator
et decoratur, ad illam virtutem ordinabuntur par-
tes mundi.
4. Item, illud quod continet compagem rei ali-
cuius • ne dissolvatur et diffluat 2 "• perfectio
dicitur totius, sicut patet in anima, quae continet
partes corporis; sed non est alia vis quae proximo
teneat compagem mundi nisi i\la qua movetur
primum caelum mobile; ergo ad illam vim tam-
quam ad perfectionem sive finem ordinantur partes
mundi.
(Solutio): Ad quod dicendum quod uno modo
dicitur anima rationalis finis mundi intra, alio
vera modo dicitur perfectio, quae movet caelum,
finis intra. Homo enim dicitur finis intra propter
hoc quod serviunt necessitati eius quousque ve-
niat ad completam dignitatem quae erit in resur-
rectione. Vis' a1.1tem motiva primi mobilis dicetur
finis, non quia alia serviant necessitati sui cor-
poris, sed quia ad eius motum convenienter
ordinantur tamquam ad causam. Alia ergo et
alia ratione dicetur hinc et inde finis; nee est
89
CUIUSMODI SIT OROO.
~
Quarto quaeritur cuiusmodi sit ordo, ratione
cuius quaerttur I. utrum diceretur ordo in uni-
veT50 si omnia essent paria.
Qu.od videtu.r 1. per considerationem in parti-
bus n universi, quod colligitur ex partibus 0 unius
spe:ciei vel unius generis, ut universum in specie
hominum vel genere animalium. Cum ergo paria
dicantur quae sunt eiusdem speciei vel quae sunt
eiusdem generis, in quantum huiusmodi, collige-
tur universurn ex quadam parte ex paribus P, pari
ratione in ipso toto; ergo, cum universum sit ex
partibus ordinatis, posset universum esse si omnia
condita es&;:nt paria.
-------
• Z um. • C OGI.
1
• V ul• ~ Z aun•utolldum
5 nt. • T ""' V HkiiMt • S "•·· L Gdcv. ~ VT rtbu•
; Cap. II, a. 4 (Pl 32, 60'..!).
. Augustin., loc. cit. (P~ 32, tiOI).
~ De Quibus d. Aueu111n., Ih tivlt. I.Ni, X, c. 20 et
lnconveniens finem duplicem ponere unl rei, dum-
modo diversificelur In ratione finis.
{Ad obtecta): I. Ad primal obiectum ergo
respondendum quod, llcet homo dicatur finis, non
repugnat quin sit finis alius sub alia ratione, cum
hoc dicatur finlre a parte anterior!, illud vera a
parte posteriori; et forte propter hanc ration em
dicebant illam pertectionem animam mundi.
2. Ad secundum dicendum.r quod motor
ille, quo movctur primus orbis, non sic se ha-
bet ad orbem ut ex motore ct mota una natura
componatur, quemadmodum ex corpore humano
et anima una natura conficitur: et propter hoc
non est dicenda similis esse perfectio, sed hae"c
perfectio dicetur esse sicut forma, ilia vera sicut
motor propinquus.
3. Per illud idem solvitur quod dicit August i-
n us, in Ubro Retractationum. Non enim vult il-
lam vim spiritalem esse animam ut a qua mundus
animal dicatur, sicut Platonici 3 sentire vide-
bantur. Unde non sic erit perfectio universi ad
modum 11 animae continentis membra corporis.
Quod etiam patere potest per hoc quod si non
esset motus caeli qui modo est vel corporum in-
feriorum, sicut erit 1 post iudicium, nihilominus erit
perfectio universi, et tunc configurabitur ipse mun-
dus t tamquam habitatio ipsi creaturae rationali.
4. Ex quo apparet solutio eius quod u It i m o
obiciebatur 1, ut non ex hoc dicatur ilia vis spi-
ritalis perfectio mundi, eo quod contineat partes
mundi ne dissolvantur, nisi loquamur de partibus
mundi quae generabiles sunt et corruptibiles.
CAPUT IV.
Contra: a. Augustin us, in libro De civitate
Dei, Xl 4 :
• A terrenis usque ad caelestia, a vi-
sibilibus usque ad invisibllia sunt bona alia alils
meliora, ad hoc inaequalia ut essent omnia ... Et
iterum in XJI 5 : • Cum Deus sit summa essentia,
rebus, quas ex nihilo creavit, esse dedit, sed non
summe; et aliis dedit esse amplius, aliis minus,
atque ita naturas essentiarum gradibus ordinavit •.
b. Item, A ugustinus, in 83 Quaestion. 6 : • Non
essent omnia, si essent aequalia; non enim essent
multa rerum genera, quibus conficitur universitas,
primas et secundas et deinceps usque ad ultimas
ordinatas habens" creaturas; ct hoc est, quod
dicitur 'omnia' •. Ex quo acclpitur quod non est
• Z Ulldt 111.1 v, alii"'"· , lla VT. •IlL add. rll. • SH mundum.
• B rdlut. r• 8 purllbu•, q 111>d T eorr. v TRZ hubrnl.
I XIII, c. 17 (fll 41, 308~~q., 3t9); Sumo 211, c. 1 (PL 38,
1137). Cf. infra, num. ge. 4 Cap. 22 (I'L 41, m).
li Cap. 2 (l-'L 4l, 350). o quant. 41 (~L 40, 27).
 DE ORDINE UNIVERSI.
unl\"ersum sine ordine creaturarum secundum prius
et posterius.
!Solutio]: Ad quod dicendum quod ordo In par-
lib u.s universi attendltur secundum prius et poste-
rius el simul, et Ideo supra in ratione ordinis
dictum est 1 : • Parium et disparium disposltio •;
magis tamen respicit prius et posterlus. In illis
etiam quae dlcuntur esse simul, lnvenltur aliquo a
modo prius et posterius. Verbi gratia, species
huius generis 'animal ' simul sunt in quantum
participant genus; nihilomlnus tamen aliquo modo
participant prius et posterius dignitate: rationale
enim animal prius est dignitate irrationali, irratio-
nalia etiam " inter se habent prius et posterius di-
gnitate. Similiter est in individuis eiusdem speciei:
aliqua enim t praeeminentia invenitur in uno quae
non invenitur in altero, et propter hoc August i-
n us 2 , cum loquitur de ordine universi, attendit
prius et posterius secundum quae describit ipsum.
[Ad obtecta]: I. Ad obiectu m autem in contra-
rium dicendum d quod nee in parte universi nee
in toto universo ita invenitur ibi simul esse' quod
non inveniatur prius et posterius. Unde si esset
tantum simul, non esset perfectus ordo universi.
b. Ad hoc vera quod dicit Augustinus:
.. Si essent aequalia, non essent omnia •, intelli-
gendum est quod per aequalitatem non tollitur I
multitudo rerum conditarum, sed sufficientia; sed'
si esset sola aequalitas, tolleretur sufficientia quae
per 'omne' designatur. 'Omne' enim dicitur cui
non potest addi 3; addi au tern potest aequalitati:
plus enim est esse aequalia et inaequalia quam
aequalia. Praeterea, Philosophus dicit": •Omne
et totum super tres ponimus in primis •; magis
autem et magis recedendo est h plus de inaequa-
litate t: aequalitas enim manet indivisa, inaequa-
litas vero J: divisibilis est, et ideo ad comple-
tionem universi necessaria fuit inaequalitas.
II. Item, quaeritur quid sit ordo partium, sup- quod est propinqulus ad motorem, sicut iuventus
posito 1 priori et posteriori.
Ad quod respondet Augustin us, Super Oe- potentiam et virtutem, sicut dominus ante domma-
nesim ad /itteram, libra VIII m 5 : .. Dei providentia tum. Dicitur etiam • ante quod est. fortius, et tale
rcgens atque administrans universam creaturam
et naturas ct voluntates- naturas, ut sint, volun- tatem. Dicitur etiam x • ante' secundum onhnem;
tates autem n ut nee iniructuosae sint bonae nee
impunitae 0 malae - subdidlt primitus omnia sibi,
dP.ind~ cr~aturam corporalem creaturae spir.ituall,
irratlonai~Lll rational I, terrestrcm caclestl, femmeam
I Cl. supra, p. 100, nota 2.
~ cr.
De am. ad Jill., VIII, c. 23, n. 44 (PL 34 • .390).
3 Cf. Arlstot., Phys., Ill, c. 6 (II, 282).
4 Dt catlo, I, c. I (II, 367),
SUMMA TIII!OLOOICA - Tom. 11.
113
masculinae, minus valentem valentlori, indigentio-
rem P copiosiori. In vo1untatibus autem bonas sibi,
ceteras vera ipsis servlentibus sibi : ut hoc pa-
tiatur voluntas mala quod ex iussu Dei fecerit
bona sive per se ipsam sive per malam •• Ex iis
patet quis ordo sit in naturis, quis ordo in vo-
luntatibus. De ordine autem mali in universo di-
cetur infra in Tractatu de malo et peccato '·
III. Sed adhuc quaeritur, cum 'prius et poste-
rius' dicatur multipliciter, sicut tangit Aug us ti-
nus, in libra Confessionum, X11 7 , .. prius scilicet
tempore, prius dignitate, prius origine, prius aeter-
nitate •, utrum omnes modi • prioris' conveniant
ad ordinem universi, et si conveniunt, quis ilia-
rum dicatur principalior et secundum quem rna-
dum conveniant.
Ad quoci dicendum" quod omnes modi con-
veniunt, conveniunt autem,. secundum ordinem:
nam prima est prius aetemitate, deinde est prius
origine, tertia est prius d\gnitate, quarto et ultimo
est' prius tempore; et ex hoc patet quod prin-
cipalior est modus • prioris' et t prim us quo di-
citur aliquid prius alio aeternitate: hoc enim soli
Deo convenit; alii vero modi possunt diversis
creaturis communicari•
Et si quaeratur utrum alii modi sint eius • quod
est 'prius' quam qui dicti sunt, dicendum est quod
secundum Philosophum 8 sunt et alii modi' prio-
ris '; enumerat enim modos 'prioris' sic: .. Dicun-
1
tur quaedam ante et quaedam post 'Ante enim
dicitur quod est primum ens et principium in uno-
quoque genere. Dicitur etiam 'ante' quod ~~ •
proximum alicui principia terminato. Dicitur etiam
• ante' secundum tempus, ut quod est in prae-.
terito id quod remotius ab instanti, in futuro vero
id quod est propinquius. Oici~ur etia~ '.ante'
secundum locum quod propinqutus est ahcut loco
terminato. Dicitur etiam 'ante' secundum motum
ante senectutem. Oicitur etiam , ante, secun~um
I
est illud quod cogit alterum sequt suam v~lun­
sicut quae in se secundum relationem adunant~r.
ad aliquid unum et dividuntur sec~ndum ~efin:
tionem, sicut stans est se_cundu~ m pro~mqut:
tate :r ad tertium. Dicitur enam aho modo ante
~ Cap. 23, n. 44 (PL 34, JUO). L 32 842)
6 Lib 11, Pan 11. r Cap. 29, n. 40 (P • . .
11 Mtl~ph., IV, c. II (II, !12:3), to~ID. u vers. arabiCo-
I latlna, V, c. 11 (ed. luatas, Vlll, ~).
3
 114 INQ. I. TRACT. II. QUAEST. IV. - 90.
per scientiam, et hoc dicltur 'ante' modo simplici.
Dicitur ettam 'ante' .:z secundum deflnitionem et
sensum b: secundum definitionem quod est 'ante'
modo universali c, secundum vero sensum res par-
ticulares; et secuodum definitionem unlversaliter
accidens ante totum, sicut musicus ante hominem
music urn: totum enim non erit penitus sine parte.
Dicuntur etiam 'ante ' passiva, sicut rectitude et
levitas: unum enlm est d passivum lineae per se,
aliud superficiei. Dicuntur etiam quaedam 'ante'
naturaliter et substantialiter, quae sunt ill.a quae
possibile est ut sint, id est quibus posltis non
necesse est alia esse, istis' au tern non existentibus
90
QUAE SIT CAUSA ORDINIS,
uinto quaeritur quae sit causa ordinis. Ad quod
Qsic tum ex parte efficientis, tum ex parte finis.
I. I. Ex parte eff1elentls vldetur quod saplen-
tla dtvlna sit causa, secundum quod dicit B. G re-
g or ius 1 quod ex magnitudine creaturarum in tel~
ligitur omnipotens, ex ordine et dispositione sa-
piens, ex gubernatione bonus; ergo ordo in crea~
turis attestator sapientiae divinae tamquam causae.
a. Quod autem I voluntas dlvlna et potestas
slnt eausa, habetur ex hoc quod dicit August i-
n us, in V De civitate Dei'2: • lpsum causarum
ordinem et quamdam connexionem Dei summi
tribuunt voluntati et potestati ... Ex quo habetur
quod voluntas divina et potestas sunt causa or-
dinis in creaturis, quae sunt partes mundi.
[Solutio): 1. Ad quod dicendum quod ordo in
creaturis est a divina potestate, sapientia et volun-
tate: indivisa enim est operatio. Dicitur tam en prop-
ter appropriationem quod congruit sapientiae divi-
nae ordo, quia ordinare res decenter in se con-
gruit sapientiae 3 : potest enim £homo esse potens et
bonus, nee tamen habet rationem ordinandi unum-
quodque decenter in suo ordine, sed h hoc con-
gruit sapienti; per quam similitudinem nos de
Deo loquimur, licet sit in eo potentia et 1 sapientia
et voluntas. Quod ergo dicitur .t 1 ex ordine et
dispositione 1 sapiens', attenditur per appropria-
tionem.
ll. Sed a1m111ter quaerltur ex parte causae
ftnalls ipsius ordinis m universi, ratione cuius
" Ita VR, LCZ um., ST Oltl. t. a. • l add. d.
• TR IICIUidwn.
1
RLCZ om. ~ VST add. quod.
• lt.a ST, alii a~W. quod; V om. ptr. • v 111. • v quod.
1
Cf. Moral., XXVI, c. 12, n. 18 (PL 76, 358).
2 Cap. 8 (PL 41, 148).
necesse est alia non esse, id est quae sic dicun-
tur ' ante' sunt talia a quibus non convertitur
consequentia ~. Cum ergo tot sint modi 'prioris el
posterioris ', ornnes isti conveniunt ad perfectio-
nem ordinis in universo, sed ille modus maxime
attenditur secundum quem attenditur ordo in uni~
verso, prout dicitur ' ante' quod est proximum
principia: secundum hoc enlm quod propinquiora
sunt prima principia aut remotiora, secundum hoc
habent ordinem in universo; ante enim ilium mo-
durn non est alius modus nisi quo principium
est ante principiatum, et file modus Deo convenit,
qui est ante omnia causalitate et aeternitate.
CAPUT V.
quaerltur, sl universum slve mundus habet ordinem
in partibus, utrum praeter ilium necessarlo ordl-
nem habeat ad aliquld quod non est de unlverso.
Nam sl non habet ordinem ad aliquid extra, cum
finis sit causa extrinseca, non habet ordlnem ad
finem; ergo universum totaliter in se ipso flnletur.
Si vera habeat ordinem ad allquld extra, tunc est
quaestio utrum magis perflclatur ab ordlne par-
Hum inter sean ab ordine ad illud quod est quasi
extra.
Et vldetur 0. quod ab ordine partium Inter
sen, sicut est In composltione corporis humanl
quod ex ordine partium essentia.tur.
Sed contra hoc est I. quod finis non dlcitur esse
simpliciter in creatura: nam si essct finis In crea.-
I tura, oporteret quod creatura non ordinaretur ad
aliud 0 ; ordinatur au tern; non P ergo in ipsa con..
stituitur finis ipsius mundi.
[Solutio): Ad quod dicendum q per hoc quod
dicit Augustin us, Super Genesim ad litteram •:
• Ipsa universitas creaturae, quae sex dlebus con ..
summata est, aliud habet in sua natura, aliud In suo
ordine quo in Deo est, non slcut Deus, sed tamen
ita ut el quies propriae stabilitatis non sit' nisi
in illius quiete qui nihil propter se appetit, quo
adepto requiescat ... Ex quo accipitur quod est
finis intra ipsius universi qui determinatur in sex
diebus, et finis extra secundum rationem ipsius
universi, qui in septimo die determinatur.
[Ad oblocta): 1. Et per hoc patet illud quod
obiectum est; illud enim quod obiectum est aut 1
respicit finem extra aut finem intra.
• V llnlrtrsalfltr. • R om. • ST /Ills. 1 Z tllam; LZ om. tl. 'S lamtll.
' ST romposltf(Uit • T urdlnt. • z om. <Ill ab ... u. • T l1111d. " Z OJD,
3 Cf. Arlstot., Mrtaph., I, c. 2 (II, 470).
4 Lib. IV, c. 18, n, 34 (PL 34, ;n)).
 DE: PE:R;FE:CTIONE: UNIVERSI,
115

QUAESTIO V.
DE PERFECTIONE UNIVERSI •

ompletis c~nditlonibus
_quae pertinent ad creaturam ex parte quanutatls et ex
parte _quahtatts et ordmls, quae pertinent • ad relatlonem, sequitur de perfec-
• . tlone tpsarum crealurarum in universo '· Ratione culus quaeritur:
Pnmo, cum perfectum dlcatur multis modis, secundum quem modum dicatur unl-
versum perfectum ;
secundo, sl perfectio unlversi est tantum In bonis an etlam In malis ·
tertio, sl. perfectio est In bonis, utrum allquibus bonis deflclentlbus sit perfectlo;
quarto, m quo conslstat perfectlo universl, videlicet utrum lllud sit anima mundl·
quinto, utrum perfectio attendatur respectu rerum In genere vel In specie an etla~
in individuis;
sexto, utrum quodlibet quod est In mundo dlcatur lmperfectum • respectu llllus
perfection is.

CAPUT I. 91

SECUNDUM QUE:M MODUM DICATU~ UNIVERSUM PERPECTUM.

Adquod
prlmum slc Perfectum dlcltur uno modo
: •
lmpossiblle est habere aliquam partem
omnino extra illud, sicut tempus. Oicilur etiam
perfect urn allo modo, quo t nihil est dignlus In lllo
genere, sicut medicus dicilur perfectus et muslcus
perfect us 11 , et secundum hunc mod urn per tran-
sumptlonem t sermonis dicitur latro perfectus slcut
dicilur bonus latro. Dlcllur etiam perfectum quod
habet nobilem perfectionem, scilicet finem. Di-
cilur etiam perfectum, quando non lnvenltur magis
vel minus de bonltate, et I hoc dlcitur perfectum
per se; alia vero, quae dicuntur perfecta, In re-
latione ad~ aliquod islorum dlcuntur •.
Cum ergo ii sunt modi dicendl ' perfectum ',
qu:aeritur secundum quem modum dlcendum sit
universum perfectum.
[SolutloJ: Non enlm dlcltur 'perfectum per se'
de quo non est dicere magis vel minus habere
de bono: sic enlm convenlt perfectum Deo, qui
est Ipsa summa bonltas. Nee perfectum dlcltur
eo modo quo allquld dicltur perfectum per suum
flnem: non cnlm unlversum, secundum quod modo
est, pcrfcctum est In suo fine. Nee dlcltur perfectum
ad modum clus quod dlgnlus est in genere artls:
alia est cnlm perfectlo artlflcls ct artlflclatl; artlfex
vero secundum lllam ratlonem dlcitur perfcctus,
artiflclatum vero non. Rcstat ergo quod dlcltur
perfectum secundum" prlmum modum, secundum
quem dicltur perfectum cui nihil decst de partlbus
slbl convenicntlbus vel • extra quod nihil est 1 •:
extra enlm universum nihil est. Dlcetur ergo unl-
versum perfectum secundum ilium modum.

CAPUT II. 92

UTRUM PERF£CTIO UNIVERSI SIT TAN TUM IN BONIS AN ETIAM IN MALIS.

oc supposito, quaeritur si perfectio universi

H est tantum in bonis an etiam in malis.
I Quod autem perfectlo 11t In bonis tantum,
vldetW': a. Unlversum enlm bonum est et valde

• V ptrl/Mt; RLCZ qrtl ptrliMI pro q. p. • V 1111/Nr/tdlo. • Z qiUHI. 4 T o•. r. 111. p. • V trllllfltiOIIlllf. I RLCZ ldd.
Uta/Jti/UII. 'Rl qiUXJtl. • V dltU•r. 1 T oat.

1 Cf. s. Bonav., 11 &nJ., d. 1, p. 2, a. 1, q. 2 (II, 41 sqq.), J 2 Arl110t., Mdaph., IV, c:. 16 (II, ~27sq.), ex ver1. ara·
ubi de sequentibus inslmul agil. blc:o-latlaa, V, c. 16 (ed. Juntas, VIII, 61c).
116 INQ, I. TRACT. II. QUAEST. V, - 93.
bonum; sed bonum non componitur nisi ex bonis:
componitur enim ex suis partibus; ergo partes
sunt bonae; sed malum non est • bonum; ergo
malum non est de" compositione universi; uni-
versum ergo tantum ex bonis componitur.
Quod autem r componatur ex malo et bono,
vldetur 1. per hoc quod dicit Augustin us, in 4
XI De civitatt Dei 1 : • Contrariorum oppositione
saeculi pulcritudo cornponitur c •; sed haec con-
traria sunt bonum et malum; ergo pulcritudo
saeculi componitur ex bono et malo; sed hoc
est universum; ergo universum componitur ex
bono et malo I.
2. Item, Augustin us, Super Genesim 2 : • Mala
nullo modo efficiunt ~ ut non ipsa recte ordinata
cum toto atque universo sint bona h •.
versum componitur ex rna lis 1•
3.1tem, Dionysius 3 : .. Malum est ad omne
conferens •; sed' omne' dicitur universum; ergo
malum confert ad universum.
[Solutio): Ad quod dicendum quod universum
non habet partes sui nisi bona k s~undum
quod huiusmodi, ut consonent partes toti. Unde
UTRUM ALIQUJBUS BONIS DEFICIENTIBUS SIT PERFECTIO.
ertia quaeritur, si perfectio est in bonis, utrum
T aliquibus bonis deficientibus sit perfectio P.
98
Utrum, si deessent angeli, deesset perjectio universi.
Quaeritur ergo de ipsis angelis, si deessent,
utrum deesset perfectio universi.
Quod videtur: 1. Pertectum dicitur illud cui q
nihil deest (de] partibus 5 ; sed nobiliores substan-
tiae sunt partes universi; ergo si desint, non erit
perfectio universi.
2. Per simile etiam ostenditur: Cum enim' in
corpore humano sint partes nobiliores et minus
nobiles, si desit aliqua illarum, non est perfectio
corporis humani; ergo a simili in mundo, si desit
aliqua partium, et maxime nobiliurn, non erit per~
tectio universi.
Contra: a. Si deessent angeli, adhuc remaneret
sufficientia divinae potestatis ad regendam mundi
universitatem; dum autem convenienter regitur
• T 0111. 6 V om. • Z tlllun. • RLCZ om.
• Z be>...., ' Z lUI qud • Ita V, all! add t~l.
• T ~~~a. • Z a4d. IIWB41 • RZ 0111. •z utrUU
I Cap. 18 (PL -41, 332).
2 Llb. Ill, c. 24, 11. :J1 (PL 34, 296).
3 lk d.Mn nom.tn., c. -4, § 19(PG 3, 717, "'L 122, 1139).
Augustin us, Contra Manichaeum 4 : • Tanta
vis et potentia integritatis est, ut quae multa sunt
bona tunc placeant, cum in unlversum aliquid
conveniunt atque 1 concurrunt •.
a. Ad I d vero quod obicitur de mal is, dicen-
dum m quod universum habet in se mala tam-
quam partes, non secundum rationem malorum,
sed secundum rationem bonorum.
[Ad oblecta]: I. Ad obiectum autem primo
dicendum quod, cum dicitur ' pulcritudo saeculi
componitur ex oppositione contrariorum ', facienda
est vis in nomine 'pulcritudinis ', eo quod bona
pulcriora apparent ex adiunctione malorum, non
quod mala, in eo quod mala", unam partem di-
cant pulcritudinis: malum enim, in se considera-
Ergo uni- tum, turpe est et deforme.
2. Ad secundum vero dicendum 0 quod
mala non secundum rationem malorum, sed se-
cundum rationem expedientium, non dico hone-
storum, conferunt ad universum.
3. Et per idem solvitur quod dicit D ion y-
s ius, et ita integritas universi ex bonis simpli-
citer vel ex bonis secundum quid constituitur.
CAPUT III.
I Ratione cuius quaeritur primo in nobilioribus,
secunda in ignobilioribus.
ARTICULUS I.
universitas mundi, est perfecta universitas mundi;
ergo non existentibus angelis esset perfecta uni~
versitas s.
b. Item, malitia adveniens aliquibus angelis non
tollit perfectionem universitatis. Unde August i-
n us, Ill De libero arbitrio 6: • Cum peccantibus
adest miseria, nihilominus perfecta est universi-
tas •. Ergo a simili videtur, si non essent angeli,
nihilominus 1 esset perfectio: non esse enim om-
nino non dicitur deformare partem universi, sed
esse u malum dicitur deformare; ergo si non es~
sent angeli, nihilominus esset perfecta universitas.
[Solutio]: Ad quod dicendum quod perfectio
universitatis dicitur dupliciter v: uno modo, cum
nulla pars deest illarurn partium quae sunt de in-
tegritate universi, et x secundum hoc si deessent
1 Z malo.
'S O<ll IT om. ud hac ... mula. • V •fflclunlur. • Codd. mala.
• V boiUI, • Ua v. 1111 add. nl " C pufutum. V add. lptlu•. f LC culu•.
• T dup/u. • Rl.CZ add. tic.
" D~ O~n. c. Manlch., I, c. 21, 11. 32 (PL 34, 188sq.).
5 Cf. Arlatol., Plrys., Ill, c. 6 (II, 282).
Cl Cap. 9 n, 26 (PL 32, 1284).
 DE PERPECTIONE UNIVERSI,
117
nobiliores 11 partes universl, non diceretur uni-
versum perfectum. Unde Augustinus, in Ji- ad regendam istam universitatem ut omnib
~ro De Iibera arb/frio 1 : • Sine istarum officiis
con~ua et"' condigna retribuens, nihil in tota u~~
versltate sua turpe atque Indecorum esse permit-
mstls atqu.e perfectls esse universitas non potest •.
Si vero d1catur perfectum in universo quantum tere! ~- ~na ergo Perfectio est ipsius universi ex
sufflc~entla partium, altera vero est ex perfectione
ad sufficiens regimen universl, secundum hoc di-
agenhs in regendo quotcumque sint partes Eod
modo intelli~endum est de ipsis animab~s, s~.::
cetur esse perfectio in universo, etsi non essent
ang~li vel si peccassent. Unde Augustin u 5 2:
non essent s1ve per peccatum defecissenl U d
Aug u.s tIn us 3: • Si deessent quae sive pec:a~
• Etlamsi omnes peccassent angeli, nullam inopiam
facerent ad regendum imperium suum Creatori
r~n~ Sl~e non peccarent, nihil universitatis or-
~ngelorum :· Et iterum: • Si ipsa peccaret ., sci- dim mmueretur, etiam sic plurimum deessent
heel angelica creatura, • sufficeret Dei potestas animae •.

ARTICULUS II.

Utrum sine minoribus creaturis esset perjectum universum.

Deinde quaeritur, quantum ad defectum mino-
rum creaturarum, utrum sine lis esset perfectum
universum.
[Solutio]: Ad quod dicendum per hoc quod
dicitAugustinus,XII DecivitateDe/ 4 : •Cae-
lestibus non fuerant terrena coaequanda, nee ideod
universitati deesse ista debuerunt, quoniam sunt
ilia meliora t; cum ergo in iis locis, ubi esse taJia
competebat, aliis deficientibus alia oriuntur et
succumbunt minora maioribus atque in qualitates
superantium superata vertuntur, rerum est ordo
transeuntium •. Ex quo accipitur quod et maiora
et minora ad perfectionem faciunt universi.

ARTICULUS Ill. 96

Utrum sine rebus minoribus, quae nocent homini, remaneret universitas perjecta.
Ratione autem quarumdam rerum minorum, ut Dei 6 :
• Non attendunt 1 quantum in suis locis
rerum quae videntur nocere homini, quaeritur/ naturisque k vigeant pulcroque ordine dispo-
utrum illis subtractis ad hue c remaneret univer- nantur, quantumque universitati rerum pro suis
sitas perfecta. dispositionibus decoris tamquam in communem
rempublicam conferant vel nobis ipsis, si eis con-
Quod videtur: 1. Si enim omnia huiusmodi or- gruenter atque scienter utamur, commoditatis at-
dinata sunt ad hominem, omnia debent esse con- tribuant, ita ut ipsa venena, convenienter adhi-
ferentia homini h; ergo si non sunt conferentia, bita, in salubria medicamenta vertantur •. Ex quo
non congruunt ipsi universo. accipitur quod minora in ordine creaturarum con-
2. Quod etiam videtur accipi ex humanis appeti- ferunt ad perfectionem universi.
tibus. Unde Augustin us, XI De civitate Dei : 5 [Solutio]: Ad quod dicendum quod est duplex
• Est ali us aestimationis modus, ut quaedam sensu consideratio '· Est enim consideratio rationis, qua
carentia quibusdam sentientibus praeponamus, in considerat haec minora m: secundum id 11 secundum
tantum ut, si potestas esset, ea prorsus de natura quod sunt partes universi et ordinatae etiam ad
rerum auferre vellemus •. hominem ut quodammodo finem, et in hac con-
Sed oontrarlum vldetur: a. Ex hoc quod nihil sideratione invenitur pulcritudo in universo et
est in universitate rerum quod non proprie deser- utilitas respectu hominis. Est alia consideratio se-
viat utilitati, sicut est de officiis in civitate ordina- cundum aestimationem, qua magis necessaria se-
tis: nullum est quod non conferat ad rem publicam cundum aestimationem hominis praeferuntur mi-
civitatis; ergo non est aliqua res, etiam de mi- nus necessariis et voluptuosa minus deledabilibus.
noribus rebus, quae non conferat perfectioni uni- c Quis enim in domo sua non plus panem habere
versl. Unde Augustinus, in XI De civitate velit quam mures, et nummos quam pulices?

0
• Com. .II Codd. '0116riUTtt prot. 1. • ST :It, RLCZ s/tv/. 4 L Olftlllno. • V lltcllorl. IV add. trp. Z OPl. • 1a V,
•ill om. I z tlttfndrliiiUr. .11 L n11turb. 1 V om. • VST m:aforn. • V OlD. •· I.

1 Lib. 111, c. 11, n. 32 (PL 32, 1287). 4 Cap. 4 (PL 41, 3:Hsq.).
2 Loc. cit., c. 12, n. 35 (PL 32, 1288), ubi et sequens. 5 Cap. 16 (PL 41, 331).
6 Cap. 22 (PL 41, 335).
3 Loc. cit., c. II, n. 32 (PL 32, 1287).
118 INQ. I. TRACT. II. QUAEST. V. - 96.

Necessitas au tern quid a propter quid expetat 6,
cogitat, et voluptas quid iucundum sensibus cor~
poris blandiatur, expectatl •. In hac ergo conside-
ratione aestimativa non omnia dicuntur esse de
perfectione universi; in altera vero consideratione
rationis recte ea, quae ordinata sunt, ad per-
fectionem faciunt universi secundum quod • sen-
tientia praeferuntur non' sentientibus et viven-
tia non viventibus et intelligentia non intelli-
gentibus •.

96 CAPUT IV.

UTRUM ANIMA MUNDI SIT PERFECTIO UNIVERSI.

uarto d quaeritur in quo consistit perfectio
Quniversi, utrum illud sit anima mundi.
Dixerunt enim quidam philosophi quod mi-
crocosmos suam habebat r perfectionem et illud
fuit anima rationalis, megacosmus suam habebat
perfectionem et illud erat anima mundi. Quod
recitat Augustin us, in I Jibro Retractationum, 5
cap. 2: .. Corpus 1 subsistit et eo ipso est quo 11
animatur, sive universaliter, ut mundus, sive par-
ticulariter, ut unumquodque animal intra mun-
dum •; et postea sequitur: .. Hoc totum prorsus
temere dictum est •. Per quod innuitur quod per-
fectio mundi non recte dicitur anima nee ipse
mundus animal. Unde in eodem libro Aug u-
s tin us 3: .. Animal esse istum mundum, sicut
Plato 4 sensit aliique philosophi, nee ratione
certa indagare nee divinarum Scripturarum auc-
toritate persuadere posse cognovi; unde tale ali-
quid a me dictum, quo id accipi possit, in libro
De immortalitate animae 5, temere dictum no--
tavi •. Ex quo accipitur quod mundus non est
animal nee perfectio eius est anima.
Sed vldetur sic persuader! ratione: I. Anima
est principium vitae in ipso corpore animato 6 ; in-
dicium autem vitae unum est quod moveatur, non
de natura ipsius mobilis, aliud etiam indicium
est quod perpetuetur in suo esse, quantum con-
gruit, per ipsam; sed hoc modo est in perfectione
ipsius mundi: superiora enim corpora, a quibus
motus h quodam modo in inferioribus, moventur,
et motus illius 1 non est natura ipsius mobilis, cum
indifferenter, quantum est de natura, moveretur k
in quamcumque partem; ergo principium eius est
anima, quae sibi determinat huiusmodi motum sive
in sinistrum sive in dextrum; sed motus huiusmodi
attestatur vitae animalis; ergo corpus, quod 1 sic
movetur, est animal et perfectio ipsius m est anima.
2. Item, motor caeli movet per intellectum ipsum
caelum 7 ; et quod movet per intellectum, dicitur
anima ill ius quod movet: motus enim ille, cum non
sit naturalis, quoad hoc erlt voluntarius, et est rei
sibi coniunctae; ergo est motus ani malls; ergo
principium eius est anima; sed principium eius est
perfectio mundi; ergo perfectio eius est anima 11 ,
3. Item, duo sunt genera mob ilium; quoddam
est quod movetur motu recto, et aliud est o quod
movetur motu orbiculari 8 ; sed quod movetur
motu recto, habet duplicem perfectionem, scilicet
naturae et animae, quarum utraque est nobllis P
perfectio; sed nobilior est ea, quae est per ani-
mam; ergo illud, quod movetur orbiculariter, cum
sit nobilius perfectum 9 , habebit utramque perfec-
tionem, et quae est naturae et quae est ani mae vel
ad minus quae est ani mae; ergo corpora superiora
erunt animata, sive isto modo dicatur sive illo.
Quidam autem'~ inter philosophos dice-
bant bane perfectionem esse' separatam hoc
modo ita quod non' essct unum ex ilia per-
fectione et mundo, et nihilominus dicebant esse
an imam mundi et hanc esse Deum. Sed hoc r e-
p rob at u r: Anima est perfectio, quae facit unum
cum suo perfectibili, non tantum sicut motor cum
mobili, sed sicut forma substantialis cum sub-
iecto 1 quod perficit. Cum ergo divina essentia
cum mundo non faciat unum, eo quod nihil sit 11
ad quod dlvina v natura et mundus sint possibilia,
cum nee divina natura sit possibilis ad aliquam
perfectionem nee universum sit possibile" ad ali-
quid aliud, ergo nihil unum fiet ex divina essen-
tia et universo; non ergo Deus est anima mundi.-
Ad idem tacit quod dicit Augustin us, recitans
opinionem V a r ron is, in Vll De civitate Dei' 10,

• Codd. qllldqllld. • STLC txptctat, quod R corr.; TZ allquid pro quid. • V ad. d RC hie ponunt quantloncm scqucntcm
~!Unlo qruurllur utfllm, led R In mg. notal: htt qu,.llo trt tran•po•ttQ; c In mli[.: hoc problema Qnltctd/1 fmmtdtrltum. • Z hfJbtrtl.
l add. mli[. ~' 1111tmwn 'Ita ST, alii qiUid. • R add. poatcr. ut. • R (corr.) fflorum. • R movtrtntur. IV om. • Ita V,
~11111/ur. • S td motu antnulll• prot. t. a. • R om ,. RL noblr. 9 v lamtn (up. autrm). • VST ta111t. • V add. ut.
V rullllantla. "VST om. • V 11nlm11. ~ V 11m., ST nrc. ' z add. ct.

I Augustin., Joe. cit., c. 16 (PL 41, 331), ubi et sequens.
2 Num. 3 (PL 32, 59t), ubi e.t aeque.r.t..
3 Cap. II, n. 4 (PL 32, 002).
4 Cf. Plato, Ttmaeu.s, n. 30 (p. 26sq.); Arlstot., De
ani.ITUl, I, c. 3 (Ill, 437); P. Duhem, L1 systim£ du monde,
Paris 1913, I, 89aqq.
5 Cf. cap. 13, n. 22 (PL 32, 1032).
'-' C1. Arlstol., Dt anima, 11, c. 4 (Ill, 449).
7 Cf. Avicenna, Mtlapll., tr. 9, c. 2 (f. 102sqq.).
8 Cf. Arlstot., Phys., VIII, c. 9 (II, 363).
G Cf. Arlstot., De catlo, I, c. 2 (II, 368).
10 Cap. 6 (PL 41, 199).
 DE PERFECTION£ UNIVERSI.
dlcens quod • opinatus est Deum esse animam
mundi et ipsum mundum esse animal, et quoquo
modo Deum, sicut homo sapiens, cum sit ex cor-
pore et animo", ab animo tan tum dici sapientem,
ita mundum Deum vel deiformem ab animo die! ••
Sed contra hoc potest oblcl a. secundum quod
obicit Augustin us, IV libra De civitate Dei 1:
• Si animus mundi Deus est, elque animo mun·
dus ut corpus est, ut sit unum animal constans
ex anima et corpore, cum Iota moles huius mundi
vivifice1ur ex hac anima, quis non videat quanta
impietas consequatur, ut quod calcaverlt quisque,
partem Dei calcet, et in omni animante occidendo,
pars Dei trucidetur? •. Quod <:urn impium sit et
irreligiGsum dit.ere, non est Deus anima mundi.
(Solutio): Ad quod dicendum est quod non est
mundus animal nee perfectio eius est anima, sed
habet duplicem perfectionem: unam intra, et haec
dicitur esse natura primi caeU ad quam ordinantur
aliae naturae inferiores per quamdam influentiam
motus, et haec perfectlo est Intra; est autem alia
perfectlo extra, quae tenet ratloncm motoris se-
parati, ct de isla b dicit Augustin us, In llbro
Retractationum 2 : • Est quaedam spirltalls vlrtus
et vitalis, etiamsi non sit animal mundus; quae
virtus in angelis sanctls, ad decorandum atque
ministrandum mundum, Deo servit ct a qulbus
non intelligitur, rectissime credltur •. Per quod
designatur quod est quaedam c vlrtus separata
quae proximo movet caelum; et quia est ad mi~
nistrandum, non est ilia vlrtus divina, quae tamen
virtus divina per illam tamquam ministram movet.
Nulla ergo istarum perfectionum dicetur esse
anima; non enim natura ipsius mobilis recte di~
citur anima d; anima enim est motor~ distlnctus
per essentiam a corpore mobil!, natura vero illa
non est distincta per esscntiam a mobil!. Neque
virtus ilia spiritalis, de qua loquitur August i~
nus, quae est in angelis, recte dicitur anima:
angelus enim est substantia separata a corpore,
non faclens unam naturam cum corpore; ergo nee
virtus eius; sed anima facit unum cum corpore;
ergo ilia virtus spiritalis, quae est in angelis, non
UTRUM PERfECTIO UNIVERSI ATIENDATUR RESPECTU RERUM IN OENERE
VEL IN SPECIE VEL ETIAM IN INOIVIOUIS.
. d 1
Q. uinto t
quaeritur utrum perfectJO .atten a .ur re-I
spec u reru.m .m
· genere vel m specae ve
eham l in indivldUIS.
• T fltllm~. LCZ fllflmfl. ~ Z tsto . • Rom.
.1o V om, ~.a. ' C om.
I Cap. 12 (PL 41, 123).
119
recte dicelur anima mundi. Sed nee virtus divlna
recte dkdur anima mundi: virtus enlm dlvlna
est ipsa essentia divina; essentia autem divlna
cum aliqua natura creata I spirltali vel corporal!
non con venit ad faciendum unum in natura; sed
anima cum suo corpore convenlt ad taciendum
unum In natura; ergo vtrtus dlvlna non est anima
mundi; si ergo perfectio mundt non est anima,
neque mundus eril animal.
[Ad oblecta): I. Ad prima obiectum in con-
trarium dicendum est quod, licet caelum habeat
alium motorem in dextrum vel' slnlstrum quam
ipsam naturam ipsius mobilis, non tamen motor
ille est anima, sed est allqua substantia, separata
a corpore, mavens corpus: unde non recte dicltur
anima. Et licet motus ille sit voluntarlus, non
tamen est ab anima, sed est a principia movente
per intellectum: non enim omnis motus volun-
tarius est anlmans.
2. Et si obiciatur quod 'motor ille movet
per intellectum ': non movet tamen" per intellec-
tum unltum 1 cum mobili, et Ideo non est motus
anlmalls ratlonalls. Sed nee est motus animalis
sensibllls, cum 1\le motus regatur secundum ap-
prehensionem convenicntis vel inconvenientis ipsi
moblll.
3. Ad I d vero quod obicitur quod 'duplex est
perfectio mobilis secundum motum rectum, natura
scilicet et anima, et anima t nobilior quam na·
tura, ergo a simill in eo quod movetur orblcula·
riter': dicendum est quod non est simile. Perfectlo
enim In corpore mobili, quod movetur motu recto,
unitur cum ipso corpore, non tantum ut facial
motum in ipso, sed ut contlneat et sal vet esse elus,
cum habeat esse corruptiblle, et ideo congruenter
ultima perfectio et nobiUor taUs corporis dicetur
anima. Non sic autem est in corporibus, quae ex
dono Conditorls sunt incorruptibilia: non enlm in·
dlgent perfectione continente esse et conservante,
quae sit Intra, sed indigent perfectione a qua
ellciatur motus, et ideo caelum non habet animam
pro perfedlone, sed nobiliorem substantiam, sci-
licet angellcam intelligentiam.
97
CAPUT V.
I Quod sit 1n generlbus et speciebus, vtdetur
hoc quod dicitur in Gen. 1 in fine: /gitur
1. per
perjecti sunl caeli et omnis ornatus eorum,· sed
• sr millor. 1 R crtalltG. • RLCZ add. 111. • L twn. 'LCZ IIIII-
• VST om.
a Lib. I, c:. 11, n. 4 (PL 32, 602).
120 INQ~
haec perfectio fuit in generibus et speciebus omni-
bus, non autem in omnibus individuis, et tunc
fuit perfectum universum; ergo perfectio universi
consistit in istis.
2. Item, Augustin us, Super Genesim ad lit-
teram 1 : • Si a aliquam creaturam sic instituere
putaverimus ut genus eius primae illi condi-
tioni non inseruerit b, aperte contradicimus di-
centi Scripturae quia consummavit ornne opus
die sexto c •.
Contra: a. Plus est esse unum numero quam
esse unum specie vel genere 2 ; perfectio ergo d
multitudinis plus colligetur ex iis quae habent
unitatem numeralem quam ex iis quae habent
unitatem generis vel speciei; sed haec est per-
fectio ipsius mundi; ergo perfectio mundi non
98
UTRUM QUODLIBET QUOD EST IN MUNDO DICATUR IMPERFECTUM RESPECTU ILLIUS PERFECTJONIS.
exto quaeritur utrum quodlibet quod est in
S mundo dicatur imperfectum respectu illius per-
fectionis.
Quod videtur: a. Quodlibet enim quod est in
mundo, pars est ipsius mundi; sed pars possibilis est
respectu perfectionis totius 5 ; et quod est possibile
respectu perfectionis totius ', dicitur imperfectum
respectu illiusl; ergo quodlibet quod est in mundo
est imperfectum respectu perfectionis mundi.
b. Hoc etiam arguitur ex comparatione corporis
humani: partes enim corporis humani' imperfec-
tionem habent respectu animae, quae est perfectio
totius; ergo sic erit in mundo et partibus eius.
Contra: I. Caelum primum, quod movetur, non
quaerit aliud ad h sui motum quam illam per·
fectionem; sed ad sui esse non quaerit illud 6 ; sed
ratione sui esse dicitur pars ipsius mundi; ergo
ratione sui esse non est imperfectum 1 respectu
illius perfectionis mundi.
2. Praeterea, si ponatur quaedam perfectio intra,
sicut lux quae diffundit se per partes mundi, cae-
lum illud, quod primo habet lucem in actu, non
in potentia, non dicetur possibile sive imperfectum
respectu huius perfectionis mundi.
[Solutio]: Ad quod dicendum lr quod est du-
plex perfectio in aliquo toto. Est enim perfectio,
quae dat esse partibus secundum quod sunt
• T ud. b ST lnltnd/1. • R UX/11.
------
~ l tnlm.
~ V add . .ru1U11. '5 perftc/um. ~ IU. V, alii add. ut.
r RLCZ trlbult. • V add. llbro.
1 Lib. V, c. 20, n. 41 (PL 34, 336).
2 Cf. Ariatot., Metaph., IV, c. 6 (II, 520).
3 Lib. IV, c. 12, n. 22 (PL 34, 304).
4 Lib. VI, c. 7, n. 12 (PL 34, 343).
1. TRACT, II. QUAEST. V. - 98.
consistit tantum in multitudine generum aut
specierum.
[Solutio]: Ad quod dicendum quod duplex est
perfectio: una in rebus actu entibus et alia est in
ipsis principiis habentibus virtutem multiplicandi
res actu existentes. Quantum ad primum modum
non fuit omnimoda perfectio in operibus sex die-
rum; quantum ad secundum mod urn fuit perfectio
sufficiens. Unde Augustin us, Super Genesim
ad litteram 3 : • Potest intelligi Deum requievisse
a condendls generibus creaturae, quia ultra iam
non condidit aliqua genera nova; deinceps au tern
usque nunc et ultra operatur eorumdem generum
administrationem •. Item, Augustin us, Super
Genesim 4 : • Non defuit aliquid tunc causaliter
conditum, quod postea visibiliter condebatur •.
CAPUT VI.
in toto; et est perfectio, quae conservat opera-
tionem partium sive motum. Perfectio ergo lam
dicta ipsius mundi non dat esse partibus mundi
secundum quod sunt in mundo, sed conservat
quamdam continuation em in motu vel operatione:
et propter hoc, licet possibilia sint ad ipsam per-
fectionem ratione motus vel operationis, non ta-
men ratione ipsius esse 1, in partibus nobilibus
maxime. - Nee est simile de anima, quae est
perfectio corporis humani: ipsa enim conservat
esse in partibus vivificando, et motum in eisdem,
et ideo om nino dicitur perfectio m; haec autem
dicitur esse perfectio secundum quid, in quantum
partes mundi subiectae sunt motui.
Si vero loquamur de ipsis partibus in esse suo,
habent quamdam perfectionem intra, quae secun-
dum Augustinum vacatur connexio, quae ta-
men connexio non est sine virtute divina res
mundi in ordine n connectente. Unde August i-
n us, V De civitate Dei 1 : • Ipsum causarum ordi-
nem et quam dam 0 connexionem Dei summi tri-
buuntP voluntati •. De hac iterum connexione dicit
Augustinus, in Illq De Iibera arbitrio 8 : •Si
rebus deessent animae, quae ipsum fastigium ordi-
nis in universa creatura sic obtinerent ut si peccare
voluissent, infirmaretur universitas, magnum quid·
dam deesset creaturae: illud enim deesset, quo re·
moto, stabilitas rerum atque connexio turbaretur •.
• V om. d quod. totlu•. I L (11111.) C add. ptr/tct/on/1. 'V om. p. t. t. h.
'Tom.
• Z ptt/tcto. ~ T rud/n/1. • V In quantum prot. q.
' Cf. Arlstot., Phys., VII, c. 5 (II, 341).
G Cf. Arlstot., Metoph., XI, c. 7 (II, ~).
7 Cap. 8 (PL 41, 148).
B Cap. II, n. 32 (PL 32, 1287).
 INQUISITIO SECUNDA
DE ANGELIS

xpedita parte quae pertinet ad considerationem creaturae in communi,

il adiuvante Domino, procedendum est ad considerationem creaturae in

speciali quantum ad naturae institutionem.
Primo, de creatura spirituali considerandum est';
deinde, de corporali;
tertio, de ilia quae composita est ex corporali' et spirituali, scilicet homine.
Spiritualis vero creatura, de qua primo est agendum, est angelus, qui hoc nomen
habet ex officio, non ex natura, sicut dicit B. 0 reg or ius '. Circa vero angel urn sun!
haec consideranda:
Primum, quod pertinet ad fieri;
secundum, quod pertinet ad esse substantiate eius;
tertium, quod pertinet ad potentiam eius et operationem.
Haec autem duo coniunctim sun! tractanda, quia unum illorum per se cognoscitur
ex altero.

• V om. • T corporollltr; Z de pro tx.

I In Evang., II, hom. 34, n. 8 (PL 76, 1250).

 TRACTATUS PRIMUS
DE ANGELIS SECUNDUM FIERI

QUAESTIO UNICA.

irca vero fieri quaeritur:

Primo, utrum prius creati essen! quam aliae creaturae quae pertinent ad
opera sex dierum ;
secundo •, si simul creati sunt, ita quod comprehendantur in operibus sex dierum,
utrum simul sint conditi in naturalibus et gratuitis an tan tum in naturalibus bonis;
tertio, ubi sin! collocati • in creatione.

99 CAPUT I.

UTRUM ANGELl PRIUS CREATI SINT QUAM ALIAE CREATURAE 1•

d prim urn sic: 1. Dicitur in libro De ecclesia- haec autem non est nisi creatura angelica; ergo
Asticis dogmatibus 2 : • Cum adhuc tenebrae ip-

sam aquam occultarent, facti sunt angeli et omnes

caelestes virtutes, ut non esset otiosa Dei bo-
nitas, sed haberet in quibus per multa ante spatia
bonitatem suam ostenderet •. Ex quo accipitur
quod ante visibilem mundum facti sunt angeli
sive creati.
2. Similiter Hieronymus, Super Episto/am
ad Titum 3, idem videtur sentire, dicens: • Quanta
tempora, quantas saeculorum origines fuisse ar-
bitrandum est in quibus Angeli, Throni et Domi-
nationes ceterique Ordines Deo servierunt absque
temporum vicibus atque mensuris et Deo iubente
substiterunt? •
Ad contrarium sic: a. In prima die creata est
lux 4 sive condita; secundum Augustinum 5 ,
quantum ad unam expositionem, per lucem desi-
gnatur creatura angelica; ergo creatura angelica
facta est in operibus sex dierum.
b. Item, Augustin us, Super Genesim 6:
. _ Cum dictum est 7 : Fiat lux, et facta est lux,
non ilia natura Patri coaeterna intelligenda est
per quam facta sunt omnia 8, sed ilia de qua
did potu it u: Prior omnium creata est sapientia •;
creatura angelica facta est inter opera sex dierum.
[Solutio]: Ad quod dicendum c quod creatura
angelica simul creata d est cum aliis et inter opera
sex dierum tamquam primum opus.
[Ad obiecta]: 1. Ad id vero quod primo
obicitur in contrarium, dicendum est quod non
ex hoc voluit ille qui condidit Ecclesiastica dog-
mata 10, dare intelligere quod angeti essent facti
antequam crearetur caelum et terra. Quod ex ver-
bis eius evidenter elici potest. Dicit enim: « Cum
adhuc tenebrae ipsam t terram occultarent et aqua
terram absconderet, facti sunt angeU ,._ Ex quo
accipitur quod simul tempore vel posterius na-
tura vel tempore facti sunt angeli respectu caeli
et terrae: quod enim . _ tenebrae aquam occutta-
rent ~. hoc dicitur propter hoc quod habetur in
Gen. 11 , quod tenebrae erant super faciem abyssi;
• aqua autem terram abscondebat •, quia nondum
divisio facta fuit aquarum nee aquae a terra. Quod
autem subiungitur: .. Ut non esset otiosa Dei bo~
nitas, sed haberet in quibus per multa ante spatia
bonitatem suam ostenderet •, hoc intelligitur du-
pliciter: vel ut angeli creati essent cum caelo
creato ante omnem diem, et ita Deus .. suam

• Com. ~ S coli.Gtl. q11od T eorr. • Ita V, alU add. ul. «~ T 0111. • L 0111.

• Cl. Damu.c., Dt fltk orthod., II, c. 3 (PG 94, 874); 4 Cf. Gen. 1, 3,
Lombard., II &nl., d. 2, cc. 1-3 (p. 313Bq.); S. Bonav., !i Cf. De Otn. ad till. lib. lmperj., c. 5, n. 21 (PL 34, 228);
II Sent., d. 2, p. I, a. 2, q. 3 (11, 67aq.). l&idor., Senten/., I, c. 10, n. 3 (PL 83, 554).
2 Gennad., c. 10 (inter opp. Augu&tlnl PL 42, 1215); II De Qen. ad lilt., I, c. 17, n. 32 (PL 34, 258); cl. /)e
d. l&ldor., Dijfertnl., II, c. 14, n. 41 et Senten/., 1, c. 10, civil. Del, XI, c. 9 (PL 41, 324). 7 Oen. I, 3.
nn. 3sq. (PL 83, 76, M4). 8 loan. 1, 3. 9 EccU. 1, 4.
:1 Cap. I (PL 26, 560). IO Scilicet Gennadius. II Cap. I, 2.
 DE ANOELIS SECUNDUM PIERI.
bonltatem ostenderet • ante opera sex dlerum, qua-
dam existente dlstantla temporall, secundum quod
dicitur a quibusdam exposltoribus 1 quod
caelum creatum erat cum tempore, et post facta
essen I quae fiebant in sex diebus; non au tern
lntelligitur per hoc quod dicit « per multa ante a
spatia •, quod creaverit Deus angelos ante caelum
et terram quodam intervallo temporali. Vel intel-
ligitur ilia prioritas temporis, qua primos dies
praecesslt sequentes, et b ille dies prim us quam-
dam dicat distantiam temporalem respectu eorum
quae sequuntur. Quod autem dicitur « ne esset t
otiosa bonitas Dei •, non sic intelligendum est
quod etiam in aeternitate fuerit otiosa: non enim
Deus aeterna caruit generatione et aeterna spira-
tione et aeterna cognitione et dilectione, nisi
dicatur otiosum quod caret actu exteriori sive ef-
fectu: non enim aeternaliter creavit res; sed non
congruit nomen otiositatis Deo attribuere. Simi-
liter illud verbum quod dicit Augustin us, in li-
brod De civitate Dei 2 , ex quorumdam opi-
nione, « bonitatem •, scilicet Dei, «nunquam fuisse
vacuam •, si intelligatur ratione aeternae gene-
rationis et huiusmodi, verum est; si vero ratione
effectuum in creaturis, non est verum, nisi haec
dictio '" nunquam • respiciat tempus: tempore
enim vel principia temporis existente bonitas Dei
nunquam vacua fuit ab effectibus.
Quod autem dicitur ab Augustino, in XII
De civitate Dei 3, quod semper fuerunt angeli t
et ita ante caelum et terram, sic intelligendum
est, non quod « semper • dicat I ' semper aeter-
nitatis ', sed 'semper aevi vel temporis '. Unde
Augustin us, ibidem: « Deus semper fuit ae-
ternitate immutabili, isti autem facti sunt, sed
ideo semper fuisse dicuntur, quia omni tempore
fuerunt, sine quibus tempora nullo modo esse
potucrunt •• Et iterum: « Sicut dicimus creatum
UTRUM ANGELl CONDIT! SINT IN NATURALIBUS TANTUM VEL ETIAM IN GRATUITIS.
ecunda quaerilur an conditl sint in naturali-
S bus tantum vel 10
fl etiam in gratuitis •
• STLC au/t/11. 1 Tom. • Ita V, alii 1/l.
'v ornnl, T ()mnla. • liD v, alit om. 1 RL om., InC nt 1dd. lnltrl.
r• s rogltatlont. G V an. • lla V, alii om. • R om.
1 Nempe a Gregorio M., Hleronymo, Beda alllsque plu-
ribus. Cf. Lombard., II Sent., d. 12, c. 2 (p. 359).
2 Lib. XII, c. 17, n. I (PL 41, 366).
3 Cap. 15, n. 2 (PL 41, 364sq.), ubi et duo sequentes loci.
"' Cap. 15 (PL 41, 331).
5 Cf. Augustin., Joe. cit., cc. 9 et 33 (PL 41, 324, 346).
6 Moral., XXXII, c. 23, n. 48 (PL 76, 664). Ct. Olossa
ordln., In h. 1., ap. Lyran.
123
tempus semper fuisse, quia omni tempore tempus
full, Ita non est consequens• ut si semper fueruntll
angeli, l~eo non slnt creatl, ut propterea semper
fulsse d1cantur, quia omni tempore fuerunt '"·
Quod autem dicitur: Prior omnium t creata est
sapientia, si intelligatur de angelica creatura .t
propter ratlonem eius quod est ' creatum ', non in-
telligendum est quod prior tempore caelo et terra
sit creata, sed prior dignitate, ratione suae incor-
poreitatis et suae separationis a corporibus; unde
Augustinus, XI De civitate Dei•: «Angelica
creatura est quae omnia, quae Deus condidlt, na-
turae dignitate praecedit •. Vel dicitur prior om.
nium, quia prima inter creaturas, eo quod cum
caelo creetur, vel quia primo die sit facta, se-
cundum quod nomine lucis spiritualis intelligitur5.
Similiter illud quod dicitur in lob 40,14: Ipse
est 1 principium 11iarum Dei, attendendum est
principium, secundum iam dictam rationem, vel
ratione dignitatis vel ratione temporis, eo quod
inter angelos hunc primum dignitate condideril
Unde Gregorius 6 : « Principium actionum Dei
behemoth dicitur, quia cum tanta crearet, hunc
primum condidit, quem eminentiorem reliquis an-
gelis fecit •; et hoc ad dignitatem pertinet. Cum
angelis m vero primos dicitur conditus tempore,
quia, secundum quorumdam Sanctorum opinio-
nem 7 , primo die conditus est, et intelligunt 11 prio-
ritatem diei" ad diem prioritatem temporis. -
Nee hoc est contrarium quod ibidem dicitur 8 : Ecce
behemoth, quem feci tecum,· non enim intelligitur
secundum B. Gregorium de unitate temporis,
sed cognatione rationis. Unde Gregorius 9 :
.. Cum homine factus est, non unitate temporis,
sed cognatione P rationis, quia in cuncta rerum
natura nullum rationale animal est nisi angelus
et homo; quidquid ratione uti non potest, cum
homine factum non dicitur •.
CAPUT II. tOO
Quod etlam r [in gratultis] auotoritatibus et ra-
tlonlbus pi'Obatur. a. Dicit enim' Augustin us,
' TZ co~:~rt:nJtru. • S swd, R jftrtnt.
d V om. I. l. • Tom. IV om. s. d. • V lnttlllglt. • V dltl, quod S totT.
• V t:JII,£thr!.
1 Cf. supra, p. 122, nola 12.
a lob 40, 10.
9 Loc. cit., c. 13, n. 18 (PL 76, 645). Cl. Glossa ordin.,
In h. 1., ap. Lyran.
10 Cf. Praeposl1., Summa, II (f. 88c); Gull. Altlssiod.,
Summa, II, IT. I, c. I (f. 38asqq.); Pblllp. Orev., Summa,
11 (1. 72a), apud quem varia argumenta btc allata occur-
runt; S. Bonav., II Stnt., d. 4, a. I, q. 2 (II, 132sqq.).
124 INQ. II. TRACT. I. QUAEST. UN· - 100.
in libro De civitate Dl'i, X11 1: • Bonam
tatem quis fecit? nisi ille qui eos cum " bona
voluntate, id est cum a more casto quo r illi ad-
haererent, creavit, simul in eis condens naturam
et largiens gratiam •.
b. Item, Augustin us, in libro De correptione
et gratia 2 : • Angeli beati erant antequam cade-
rent, eratque quod adhuc eorum bcatitudini adde-
retur, si perstitissent, donee summac beatitudinis
plenitudinem tamquam praemium pcrmansfonis
susciperent ... Ex quo: arguitur, cum beatitudo
non sit sine gratia, quod ipsi erant non tantum
in naturalibus crcati, sed etiam in gratuitls.
c. Item, loannes Damascenus 3, loqucns de
angelis dicit: • Per Verbum Dei creatf sunt omncs
angeli et a Spiritu Sancto per sanctificationcm
perfecti, secundum proportioncm dignitatis ct or-
dinis illuminationc et gratia participantcs •.
d. Item, Damas c en us": • Lumen crcatus est
a Conditore et bonus factus est •.
e. Item, Augustin us, De fide ad Petrunr~:
• De angelis hoc disposuit ct implevit ut, sl quis
eorum bonitatem voluntatis perdcret, nunquam
cum divino munere repararet •.
f. Item, rationibus potcst ostendi 6 : Cum enlm
angeli creati essent In statu, in quo aliqua lege na-
turae adstricti erant, poterant dcmererl transgrc-
diendo legem illam; ergo d per opposltum lm-
plendo quod legis crat, potcrant mcrcrl; sed
mereri non poterant nisi habendo gratlam gratum
facientem; ergo conditl erant non lantum in na-
turalibus, sed etlam in gratultis.
g. Item, in mente angelica scriptum est pracccp-
tum dllectionis divlnae; cum praeccpto autcm
datum est adiutorium implendi: nihil culm rcpu-
gnans erat ex parte rcclplentis nee defuit bonitas
divina suae creaturac; sed adiutorlum illud f' non
est nisi gratiae; ergo conditi sunt cum gratuitis.
h. Item, arguitur ex hoc quod dicit Augusti-
n us, in libro De fide ad Pet rum 7 : • Creavit cos ut
prae se ipsis ilium diligerent, cuius se tales crea-
tos opere cognovissent I •. Sed non poterant di-
ligere ipsum prae se nisi gratia elevante naturam;
ergo habuerunt gratiam a principia creatlonis.
i. Item, sumitur ratio a minor!: Si enim homo,
qui non ttabet tantam similitudinem naturae,
conditus est in gratuitis, multo fortius angelus
• V HIUUrl. 6
C om. • V tum. • V om.
V 1tul1m ' V om • S IIIQ. ~ S od. • V add. fult.
I Cap. 9 (PL 41, 357). 2 Cap. 10, n. 27 (PL 44, 933).
3 lH jid~ orlhod., II, c. 3 (PO 94, 870).
.f Loc. cit., c. 4 (PO 94, 87~).
& S. Fulgent., c. 3, n. 32 (PL 40, 763).
6 Ct. Praepo&lt., Summa, II (f. 88d.); Oull. Alll&&lod.,
Summa, II, tr. I, c. I (f. 38a).
7 S. Fulxent., c. 3, n. 31 (PL 40, 763).
4 volunw conditus fuit in gratuitis.- Quod aut em homo
conditus fuerit in gratuitis, accipitur ex
hoc quod dicitur super illud Luc. 10,30: Spo-
liavcrunt eum etc.: • Per hominem enim ilium in-
telligitur Adam 8 •; vulneratus ergo fuit in na-
turalibus et spoliatus gratuitis 9 ; ergo habuit
gratuita.
k. Item, si de angelo cadente verum est quod
conditus tuH in gratuif1s, multo fortius vel aeque
est verum de aliis; sed de ipso dicitur sub fi-
gura, Ezcch. 28, 12: Plenus sapientia et perfectus
decore in deliciis paradisi Dei fuisti ,· sed deliciae
paradisi splritualis sunt gratiae; ergo fuit condltus
in gratuitiS; pari ergo ratione vel ampllorl boni
angcli erant conditi £ in gratuitis.
Contra: 1. Augustin us, Super Genesim 10,
dlcith quod angelica natura prima erat lnformiter
crcata ct caclurn dicta, deinde dicit cam forma-
tam ct lucem appellatam; haec autem formatio
est in convcrsfonc ipsius angeli ad suum Condi-
torcm, quae conversio est per gratiam; ergo non
primo, cum creati sunt, condlti sunt in gratuitis.
2. Item, si gratiam habuisscnt gratum facientem,
qua ratione unus converteretur ad Deum meri-
torle, eadem ratione alter converteretur; ergo sl
quidam stctissent, pari ratione et alii.
J.Jtem,dlclt Augustin us, in Enchiridion 11 ••
• Sic 1 factus est homo rectus ut mancre in ea"
rcctltudine posset non sine divino adiutorlo, et
suo fieri perversus arbitrlo •; sed haec rectltudo
fuit gratiae gratis datae 1 I psi naturae. Si vero
habulssct gratiam gratum faclentem, ex adlutorio
Hilus gratiac posset mancre in ilia rectitudlne;
ergo non habuit homo a principia adiutorium
gratiac gratum facie ntis; ergo nee angelus.
4. Item, creatl erant in tali statu, in quo indiHe-
rcntcs cssent ad bonum et ad malum, ut si vel-
lent converterentur, sl vellent averterentur •2 ; sed
haec lndiffercntia est natura\ium, non gratuitorum;
ergo angeli conditi erant tantum in naturalibus.
[Solutio]: Ad quod dicunt quidam 13 quod,.
angeli creati crant in naturalibus et conditi in"
gratuitls.
[Ad oblecta]: I. Ad obiectum autem in
contrariunt p r lnt o, dicunt quod non est contra-
rium quod prima creata fuit angelica natura infor-
mis ct postea, formata 0 , facta est lux. Secundum
• STZ lltlld. I R totiiO~iud. 1 S tOIIdlllollf. • ST 0111 . j z a(( 11 t. & R o•·•
I Cf. Qlossa ordin., In h. 1., ap. Lyran.
9 Cf. Lombard., II S~nt., d. 35, c. 4 (p. 497).
10 Dt a~n. od Jill., I, cc. 1..5, 9, 17 ef IV, c. 22(PL 34,
247-~, 251-253, 258 et 311 sq.).
II Cap. 101 (PL 40, 282).
12 Cf. Damaac., Dt jidt orthod., II, c. 3 (PL 94, 861),
13 Cf. Praeposlt., loc. cit. (f. 88d).
 DE ANOELJS SECUNDUM FIEIU,
enifll opinionem Au gus tin i 1 hie' prius' et • po--
sterius' non referuntur nisi ad ordinem naturae,
non ad ordinem temporis, et sic • simul creati sunt
in naturalibus et conditi in gratuitis. Secundum
autem opinionem aliorum Sanctorum • prius • et
' posterius' dlcitur • in tempore, et sic prius erant
creati in naturalibus et post in gratuilis conditi.
Aliqui :a tamen, qui illud opus primae diet de ipsa
luce facta referunt t ad confirmationem -·- unde
divisio lucis a tenebris est separatio confirmato--
rum in bono a 4 confirmatis in malo - dicunt
angelicam naturam esse informem, quia nondum
habuit confirmationem, sed non dlcunt esse ln-
formem, quia non habuit formam graliae, et hoc
modo simul creati erant in naturallbus et gratuitis.
Quantum ergo ad duas opiniones snstineri
potest nee est contrarium quod dicit Aug u-
s tIn us, quia non intc!ligitur' de hoc quod est
prius et posterius tempore, sed natura sive ortgine.
2. Ad secundum dlcendum quod, licet an-
gell bani ct qui nunc sunt mall slnt condttl in
grafuifis, nihilominus remancbaf apud cos Ubcrtas
arbitrii, secundum quam 1111 poterant perststere
in gratia ex dono Del et istl cadere a gratia, et
hoc non fuit ex parte gratlae, sed ex parte vo-
luntatis, culus erat perslstere In bono vel cadere
a bono. Et est simllls responslo responslont Au-
g us tin i 3, qua I respondct obil"<:tlonl faclae de'
duobus qui pares sunt in omnibus practer hoc
quod unus resistlt pe<:cato et alter cadit in pec-
catum; dicit enlm quod hoc est ex 11 ipsa Iibera
voluntate, quae facti quod in se est ut ad bonum
convertatur vel deficit a bono ad quod posset
convert!: slcut enim est In homlnlbus duobus,
quorum uterque 1 habet grallam, unus cadit per
peccatum, altus vera non cadit, Ita potult esse
in angelis.
3. Ad tertium dicendum quod, licet homo
vel angelus factus sit rectus, non tantum rectitu-
dine naturae, sed rectttudine gratiae, non tamen
ex lila rectitudfne accepH perseverant/am, slcut
ostendit An s e 1m us 4• Sicut enim homo, etsl ha-
beat gratiam gratum facientem, non tamen habet
donum perseverantiae, quo non possit cadere a
bono habet tamen donum gratiae, cui si ad-
haer;at, manebit in bono: ita angeli, lice I babe-
rent gratiam gratum facientem, no~ tamcn ha-
buerunt donum perseverantiae quo tn bono con-
firmarentur, sed habuerunt donum gratiae quo in
bono • possent permanere.
1 Cf. supra, num. 99.
t Cf. PraeposU., Summa, II (f. 88d).
3 Cf. lH chU. CMI, XII, c. 6 (PL 41, JM).
4 Cf. CM t4Sil dioboli, ec. 2 et 3 (PL 158, 3281Qq.).
125
4. Ad u I t1 mum dlcendum quod, llcet creatt
essent secundum quamdam indUierentlam ad bo-
num et malum, hoc modo ut possent scilicet con-
vert! et averti sl vellent, tamen poterant et il et 1111
habere gratiam. Licet enim gratia lnclinet liberum
arbitrium ut convertatur ad bonum, nlhilomlnus ta-
men sibi relinquitur ut adhaereat gratiae sequendo
earn vel repellat earn cadendo In peccatum.
A 1I is vera sustlnent a \lam 1 partern, txponentes
auctoritales, quae expresse loquuntur de gratta,
pro • gratia gratis data.
(Ad oblocta): f. Ad ld vero quod oblcllur quod
liberum arbitrlum erat in tall statu, in quo potuit
transgredl praeceptum, propter 11 quod etlam eut
in statu In quo• poterat implere: dlcendum est se-
cundum hoc quod non est simile. Transgredi enim
est c.•x Ipso Jlbcro :trbitrlo ere:~ to de se, lmplere vero
est ex llbero arbltrlo inf1Jrmato per graliam; potult
tarnen lacere quod praeceptum erat, sed ad hoc
quod meritorium cssel, rcquirebatur gratia gratum
lacicns, quam habere poterat sl se lnclinaret.
/!-h. Similiter responder! passel ad hoc quod
obtcitur de dllecUone per auctorltatem Aug u-
s II n I, In lllno Dt fidt acl Pttrum. Ad hoc enlm
• creavlt ut prac se Deum dillgcret •, nee fa-
men oportet quod in creatlone sit datum ut prae
sc Deum dlllgat et super omnia cum ceteris cir-
cumstantiis quae requlruntur ad motum carltatls.
-·· Sl vero oblceretur quod siP In soils na-
lurallbus creatus esset angelus, non posset mereri
confirmalionem ex lllo statu: respondendum
est quod ex l\lo statu non mereretur • conflrmathr
nem nisi supcradderetur gratia; unde secundum
hoc oporterel ponerc trlpllcem statum: naturae,
gratlae et confirmatlonls. Respondendum est se-
cundum hoc quod hoc non vldcbltur inconve--
nlcns: natura enlm incllnatur ad gratiam, gratia
vera meretur conlirmatlonem; quod In rationall
creatura manlfestum est.
1. Ad Jd vera Quod obicltur per slmilitudlnem
de homlnc, responder! potest Idem de homlne ' el
angelo. Unde sicut auctorltates, quae loquuntur
de gratia • data angelis a principia, exponuntur de
gratia gratis data secundum bane opinlonem, Ita
auctorilales, quae invenluntur de homlne, possent
secundum camdem rationem exponi.
k. Ad iII u d quod obicitur quod 1 de a.ngelo
dicitur, Ezech. 28, 12, in par.1diso: In delitils pa-
radisi, etc., dlcendum quod istud intelligitur de
s Gull. Altlqlod., Summa, II, lr. I, c:. I (f. 381.): • Pre-
posiUnus et multi alii dixerunt quod an~tll ~•tl fuerunt
et gr.aluitis •.• Nobis maxis placet vla com-
1.n a.atur.aJII»..s
I munis, scilicet quod non bab~runl ~~:ratuita •.
126 INQ. II. TRACT. I. QUAEST. UN. - 101.

gratia gratis data. - E t s i q u a era t u r propter
quid ratione talium gratiarum dicatur fuisse in
deliciis paradis/: dice n d u m est quod hoc fuit
ratione status innocentiae, in quo attenditur quasi Q
quaedam beatitudo.
Videtur autem melius dictum quod nunquam
habuit gratiam gratum facientem, hac ratione: na-
tura rationalis naturaliter semel vertibilis est de
se, non pluries, nisi ex unione cum aliquo alio ",
sicut est de anima rationali, quae, separata a
corpore, necessaria permanet in statu in quo erat
ante separationem. Unde angelica natura Semel
vertibilis est; unde semel a versa a Deo semper
permanet in aversione, conversa ad Deum sem-
per permanet in conversione; sed constat quod
angelus, habens gratiam gratum facientem, non
potest non c converti ad Deum, con versus semel
non potest d a versus esse. Ex quo patet quod
angeli apostatae nunquam habuerunt gratiam gra-
tum facientem.

CAPUT Ill.

DE LOCO IN QUO ANGELl CREATI SUNT.

ertia quaeritur de loco in quo angeli creati secunda~. si fuit convenientia quod fuit illud

T sunt.
Circa quod quaeritur:
corpus, utrum caelum empyreum vel aliquod
aliud corpus;
Primo, si necesse fuit esse locum corporalem tertia I, si fuit caelum empyreum, qua ratione
in quo crearentur; dicitur esse repletum angelis.

tOt ARTICULUS I.

1
Si necesse fuit esse locum corpora/em in quo crearentur ange/i •

Ad primum sic oblcltur: 1. Angelus est sub-
stantia incorporea, non indigens corpore in suo
esse 2 ; substantia vero quae non indiget corpore
in suo esse, non indiget corpore in suo· fieri:
similiter enim se habet ad esse et ad fieri; ergo
angelus non indiget loco in suo fieri; sed suum
fieri est creari; ergo angelus non indiget loco in
sua creatione.
2. Item, angelica substantia habet quemdam mo-
tum sive actionem, quae non determinatur loco g;
sed nobilior est essentia rei quam h suus motus
vel actio; ergo essentia eius in suo fieri non in-
digetloco.-Quod autem motus eiussive
actio non determinetur loco, patet per
Augustin u m, Ad Orosium 3, dicentem quod spi-
ritus increatus movet spiritum creatum per tem-
pus, et non per locum: contingit enim reminisci
praeteritorum et intueri praesentia sine loci de-
terminatione, qui pertineat ad motum t remini-
scentiae vel motum contuitionis, et ita motus
substantiae spiritualis potest esse non per locum 4;
multo forti us ergo ipsa substantia in eius k crea-
tione non indiget loco.
3. Item, si non esset corpus, nihilominus sub-
stantia spiritualis separata quamdam assimilatio-
nem haberet ad Prim urn; cum ergo bonitas Dei
esset supereffluens 1, etsi non esset corpus, nihi-
lominus crearet angelum ad suae bonitatis in
creatura declaration em 5 ; sed hoc existente, non
esset creatio angeli in loco- et intelligitur de crea-
tione qua creatus est, non de m creatione-actione
ipsius Creatoris - ergo angeli non indigent loco
in quo fuerunt creati.
4. Item, locus, qui est de necessitate ad fieri
alicuius rei, dicitur principium generationis illius
rei; sed corpus, cum sit ignobilius, non est
principium fieri ipsius rei nobilioris, scilicet sub-
stantiae incorporeae quantum est de se separatae
a corpore; ergo non indiget angelus corpore tam-
quam loco suae creationis.
Contra: a. Dicit Augustinus, in libro De
anima et spiritu 6, quod .. sol us spiritus increatus

• ST tclflut, V add. acllkd. • C modo • C point pro n. p. n. ~ V add. rwn. • Ita v, alii om. 1 Ita V, nlil om. , ST om.
• L qu~m; TAU pro IJUU. 'Z locum. • L add. ln. 1 Z lllptr(}.//lutn•. • lla V add., alii om.

I Cf. Lombard., II &nt., d. 2. c:. 4 (p. 315); Philip.
Grev., SummtJ, II (f. 15c:d), ubi hanc: et duas sequentes
quaestiones trac:tat; S. Bonav., II Sent., d. 2, p. 2, a. 2,
q. 1 (II, 75 aqq.).
2 Cl. Damuc:., Dt fid£ orthod., II, c:. 3 (PG 94, 866).
3 Cf. Dilllog. qllllEsf. 65, qq. 40 et 41 (Inter opp.
Augustin! PL 40, 746); Dt Gen. ad lift., VIII, c:. 20, n. 39
(PL 34. 388).
4 Cf. Arlstot., Phys., Ill, c:. I; De catlo, IV, c:. 3 (II,
273, 427).
5 Cl. Oennad., De eccl. dogm., c:. 10 (PL 42, 1215).
ti Cap. 18 (Inter opp. Augustin! PL 40, 793).
 DE ANGELIS SECUNDUM PIERI.
e:;t incircumscriptus •, spiritus vero creati loco"
clrcumscribuntur 1 ; sed ilia quae circumscribun-
tur loco, proportionem habent ad locum.
b. Item 11, dicit Augustin us f, De ecclesiasticis
dogmatibus 2 : c Ex eo corporeas diclmus intel-
lectuales naturas, quod loco circumscribuntur , ;
et similiter B. Bernardus, Super CanticaJ:
c Liquet omnem spiritum creatum corporeo in-
digere solatia •. Quod sl est, erit proporlio spi-
ritus angelici ad corpus aliquod, ratione cuius
dicentur d angeli creati esse in loco.
c. Praeterea, non omnia corpora aequalis sunt
dissimilitudinis respectu ipsius spiritus angelici,
sed quaedam minus elongantur et quaedam mi-
nime: sunt enim quaedam corpora opaca et suntf
quaedam corpora transparentia et sunt quaedam
luminosa; c. angeli vero •, sicut dicit Dlonysi us •,
• sunt lum~na intellectualia •: est enim summa
lux intellectualis, a qua descendunt lumina creata ~;
corpora ergo luminosa minime distant in ordine
rerum a luminibus intellectualibus; cum ergo
extra rnund urn nee sit operatio I nee sit essentia,
convenit ut lumina intellectualia In corpore lumi-
noso collocentur.
[Solutio]: Ad quod dicendum quod angell llcet
secundum essentlam suam non dependeant a loco
corporali, est tamen 6 quaedam convenientia an-
gelo rum cum h corporibus quibusdam, sicut dicit
B. Bernardus, in 5 homilia Super Cantica,
ratione minlsterii et cuiusdam congruentiae in
universo. Quod enim ratione ministeril, dicit
B. Bernard us, in ilia homilia 6 : c Inferior su-
periorque spiritus propriis corporibus egent, sed
tantum qui bus iuvent, non iuventur 1 ; sed pecus
quidem ex debito servitutis et usus tantum tem-
poralium corporaliumque necessitatum iuvando
servit, ideoque ille spiritus et cum tempore transit
et cum corpore deficit; angelus vera curat in li-
bertate k spiritus administrare officium pietatis,
sese ministrum exhibens mortalibus, utpote suis
in aeternum futuris civlbus et coheredibus ae-
ternae iucunditatis •. Ex hoc patet et multis aliis
• T rtro. • STL ldtm. • V add. In 1/llro. • T dlctrttllr. •
Tom. lurtnt. ~: ~~~~;•a:~~~dd ~~a a~~~:(. ~~~tm. , S dtltndtf.
;,;o,om ..•
• R congrlltntl.
• RZ (co;...,) om. ' • TRL ln torport.
M V collotalus.
1 Cf. Damasc .. De fide orthod., II, c. 3 (PO 94, 870).
2 Gennad., c. 12 (PL 42, 1216).
J Sermo 5, n. 6 (PL 183, 800).
' Poilus Damasc., De fide orthod..• II, c. 3 (~0 94 868~·
Cf. Pseudo-Dionys., De dil>in. nomm., c. 4, § 2 ( 0 •
696, PL 122, 1129); De cael. hier., c. 3, § 2 (PO 3• 165 •
PL 122, 1044sq.).
127
rationlbus quas ibi ponit, de quibus infra dlcetur
in Tractatu de assumptione corporum T, quod an-
geli habent convenientiam ratione minlsterii cum
corpori bus. - Ratione etiam 1 congruentiae in
unlverso, Habent enlm corpora suos ornatus; in-
ter vero istos ornatus est lux spiritualis et cor-
poralis, quae inter se habent convenientiam. Unde
super iUud 8 : El usque ad nubes veritas tua, dicit
G I ossa 9 : '" Caeli supra nubes sunt, in quibus
caelis est sedes angelorum •. Unde quasi quae-
dam congruentia est in universo inter lumina in-
tellectualia et lumina corporalia.
[Ad oblecta]: 1. Ad prim o ergo obiectum di·
cendum est m quod, licet angelus non indigeat cor-
pore ad sui esse et possit sine loco corporali creari ",
nihilominus tamen ratione dictae congruentiae in
parte universi magis convenienti 0 collocatur.
2. Ad secundumP dicendum quod, cum
angelus duplicem habeat actum, contemplationis
et ministerli, ratione actus contemplationis, sicut
dicit B. Bernardus, in praedicta homilia 10, non
requirit corpus, ratione vera actus q ministerll re-
quirit. Unde ilia ratio non concludit aliud nisi
quod angelus ratione suae essentiae non depen-
det r a corpore nee requirit corpus.
3. Ad tertium' dicendum quod, sicut ibi
concluditur, etsi non esset corpus, nihilomlnus
posset creari angelus et in suo esse subsistere 1•
Unde non propter hoc dicitur locus creationis,
quia in ipsa creatione necessarius sit locus, sed
quia creatum a princlpio suae conditlonis ibl con-
venienter est collocatum 11•
4. Ad quart u m dicendum quod locus in
quibusdam rebus corporallbus dicitur principium
generationis, in incorporalibus vero' non est
princlpium generationis, sed potest esse princi-
pium aliquorum corporum, in quibus et cum qui-
bus uniantur substantiae incorporeae ::r; unde,
cum Y substantia incorporea separata est a cor-
pore in esse, non requirit locum corporalem, qui
est principium generationis, cum nullum habeat
corpus cui unlatur sicut forma materiae.
I RCIIII. 11.1••
;t~ ~m~UI ~dv;~d;·,:;·dlct~:tllo;~ A:.~,;:.'· • R llnnl~~<~rl.
, Ita v, ,:slLL add, NrD,' S sl' pro s/clll. 'v jJtrlhllf't.
r RLZ quia. ST olD. rmdt.
~ Cf. Pseudo·Diop.ys., De divin. nomin., c. 4, § 4 (PG
3, 698, PL 122, 1130); lac. I, 17.
6 Num. 2sq. (PL 183, 799).
1 Cf. lnlra, num. 188-198. II Psalm. 56, ll.
p 9 Lombardi, In h. I. (PL 191, 532), e-. Augustino, in
b. I. (PL 36, 672).
10 Cl. supra, nota 3.
128 INQ, II, TRACT. I. QUAEST. UN. - 102.
!02
Utrum locus creationis angelorum fuerit coelum empyreum •.
Secunda quaeritur a, supposito quod fuerit con-
venientia locum esse corporalem in quo conditi
essent angeli, quod fuit illud corpus.
Fuerunt autem 2 qui dicerent creari in caelo
empyreo propter hoc quod b illud caelum est su-
premum caelorum ' et nobilissimum. Unde dicit
Strabus 3 : • Caelum non visibile firmamentum
hie appellat, sed empyreum, id est igneum vel d
intellectuale, quod non ab ardore, sed a splen-
dore dicitur, quod, statim factum, repletum est
angelis •. Et Is i do r us 4 dicit in distinctione
caelorum, et~ Olossa 5 super illud Deuter.: En
Domini Dei tui est coelum et coelum caeli, quod
supremum caelum est caelum angelorum ; I o an-
nes vero Damascenus 6 vocat illud caelum
• continentiam visibilium et invisibilium •, eo
quod ipsum est supremum.
Quod autem non slnt creatl In 1llo caelo, vl·
detur I. per hoc quod dicitur lsai. 14, t3: Ascendam
in caelum et similis ero I Altissimo ,· sed ascensus
dicitur esse t respectu superioris loci eo in quo
creatus est; ergo non fuit creatus in supremo
loco; sed caelum empyreum supremus locus est;
ergo non fuit creatus in caelo empyreo; pari
ratione nee alii angeli.
2. Item, Augustin us, Super Oenesim ad litte-
ram, Ill libro 7 : .. Superior pars a~ris propter
puram tranquillitatem caelo, cui collimitatur, com-
muni pace coniungitur et eius vocabulo nuncu-
patur h, in qua fortassis parte, si fuerunt ante
transgressionem suam angeli transgressores cum
principe suo, nunc diabolo, tunc archangelo, non
mirum est si post peccatum in hanc sunt detrusi
caliginem •. Ex quo videtur accipi quod illi'
angeli creati fuerint in suprema et purissima
parte at!ris quae caelum empyreum 11 dicitur; pari
ratione et alii angeli.
3. Item, dicit loannes DamascenusB lo-
quens de angelis cadentibus: • Ex iis ang;licis
• V add. 11tnrm; T •uppuntndg pru IIIJipurllo. ~ V"STL um.
T o111. ruptctu. • V 0111. t, t. ~. n. 'T add. c11m.
: ~ ::,I.,"LLr!~'::: ~~~-R t!pR:Lc; ~~:~~~· • Zum.
1 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 2, p. 2, a. 2, q. 1 eta. 1,
q. I (II, 75, 70 sqq.).
2 Damascen., Dt fide orthod., II, c. 3 (PO 94, 874);
Lombard., II Sent., d. 2, c. 4 (p. 315) et alii mox citandl.
3 Glossa ordin., In Oen., c. 1, 1 (PL 113, 68).
.t Cf. De ordlne cwJ.I,, c. 3, n. 3 (PL 83, 920). 1
5 Glossa ordln., In Dtuter., 10, 14, ap. Lyran, In h. 1.
0 De fide orthod., II, c. 6 (PO 94, 879).
ARTICULUS II.
virtutibus, qui praeerat 1 terrestri ordinl et cui
terrae custodia a "' Deo commissa erat, non natura
malus factus 11 1 sed bonus existens et in bono g~
nitus, liberi arbitrii sui electione versus est ab eo
quod est secundum naturam in id quod est praeter
naturam •. Si ergo custodia terrae deputata fuit
illis angelis, convenit autem custodes approxi-
mari suae custodiae, angeli ergo illi loco appro-
ximati erant terrenae habitationts; sed caelum
empyreum remotissimum est a terrena habita·
tione; ergo in initio creation is non conveniebat
illos ibidem collocari.
Ad contrarlum vero" videtur facere auctoritas
et ratio. a. Dicitur enim in Psalmo 103,26, super
illud: Draco isle, quem formasfiP, Glossa 9 :
• Secundum substantiam formasti, In qua bonus
erat et q in empyreo locatus •.
b. Ad idem tacit quod dicitur in r Ezech. 28, 14:
Posui te in monte sancto Dei, lnterllnearis 10 :
.. In paradiso, tertia scilicet caelo, ad quod Pau-
lus raptus est n •; sed alibi 12 dicltur quod • ter·
tium caelum ' caelum • fuit empyreum; ergo po-
situs fuit in caelo empyreo ab initio suae crea·
tionis: de ilia enim posltione 1 loquitur ibt.
c. Hoc idem ratione potest persuader! u; Cum
enim corpora sint ordinata et sit finitas in cor-
paribus, erit allquod supremum corpus; illud su·
premum Corpus v vacatur empyreum. - Quod
enim sit corpus, patet ex auctoritate Strabi
et Bed a e, qui, in G I o s sis 13 super principium x
Gencseos, de hoc loquuntur; sed supremum cae-
lum est nobill us inter corpora; si ergo atiquod
corpus congruat habitationi angelorum, illud erit
supremum; ergo caelum empyreum con venit ut
sit eorum habitatio.
(Solutio]: Ad quod dicendum quod Y secundum
praedictas auctorltates angeli creati in caelo em·
pyreo sunt prima collocati.
{Ad oblecta]: I. Ad obiectum autem primo
in contrarium dicendum 14 est quod ascensus iste .r,
• T ulum. "V non. • Codd. 111. IT add. ln. • V om.,
' Ita V, alii tlhtrtllm. • z prttrtnt, alii prttroot. • V om. • V om.
• VC om. 'V om. "T probut11rprup.p. •Som.l.r.c. ~Com.
7 Cap. 10, n. 14 (PL 34, 2&5).
8 De fide orthod., II, c. 4 (PO 94, 874sq.).
9 Lombardi, In h. I. (PL 191, 941).
10 Ap. Lyran., In h. I. II Cf. II Cor. 12, 2-4.
12 Cf. GlosSQ ordln., In Deuttr., 10, 14, ap. Lyran .
13 Strabus, Glossa ordln., In h. 1. (PL 113, 68); Bcda,
Hexalm., I, (PL 91, 13).
14 Cf. S. Bonav., II Stnl., d. 2, p. 2, dub. 2 (II, 85).
 DE ANGELIS SECUNDUM FIERI. 129
de quo dicitur in lsai.: Ascendam in caelum etc., coniunctione • si •, quae notal similiter a du-
non fuil ascensus corporeus, sed loquitur rneta- bitationem. Et hoc accipH ex hoc quod quldam
phorice, ut ascensus dicatur affectus rei excel- phi I o sop hi 2 dicebant daemones habere b a~rea
sioris re ilia quam habet. Unde affectus sive ap- corpora et angelos similiter, ratione quorum cor-
petitus aequiparantiae dlvinae secundum quem- porum conveniebat eis t ratio al!ris vel in d su-
dam rnodum dicebatur ascensus; si enirn vole bat perior! parte, sicut bonis, vel in inferior!~. slcut
ascendere ad caelum Trinitatis, hoc non erat ut de malls.
loco inferiori ascenderet ad superlorem, sed quod 3. Ad tertium/ dicendum quod illud quod
appetebaf non esse sub alio et proprlae potestatis dicit Damas c en us de custodia terrestrls or-
esse: quod soli Deo convenit; caelurn etiam Tri- dinis, non cogit dicere quod fuerint in loco
nitatis non est corpus et non est aliud quam ipsa propinquo terrenae Inhabitation!, cum creati fue-
Trinitas; non tamen appetebat Lucifer esse eius- rint. Angell enlm '• existentes in caelo, sunt cu-
dem substantiae cum Patre, quomodo est Filius stodes hominum qui sunt habitatores terrae; dl-
ct Spiritus Sanctus. De affectu autem elus sive stantia autem localls huiusmodi non lmpedlt quln
appetitu infra dicetur in proprio Tractatu 1• possint cognoscere ea quae aguntur It in terra
2. Ad secundum vero dicendum quod id secundum quod accipiunt 1 a Verbo aeterno; vel
quod dicit A u gus tl nus, in Ill libra Super ratione etlam perspicacitatls naturalis possunt
Genesim, opinando dicit; unde addit dubita- etlam quaedam cognoscere praesentia, quae ta-
tionis signum, dicens • fortasse •, et cum hac men remota sunt In loco.

ARTICULUS Ill. 108

Qua ratione dicatur caelum enapyre11m repletum angelis.

Tertia quaeritur de hoc quod dlcitur caelum
cmpyreum • sanctls angelis esse repletum 3 •, et
dicuntur sancti angeli vel propter bonitatem ln-
nocentiae vel t propter sanctitatem gratiae, non
quia adhuc essent confirmati.
Vldetur autem quod non oonvenlenter dlca-
tur caelum esse repletum: 1. lllud enlm dlcitur
replere aliud, cuius pars occupat partem et alia
pars aliam, ut non sit vacuum 4 ; sed angeli, cum
sint substantiae incorporeae, non habent partem
et partem quantitativam; ergo non sunt repletivl
loci 1 corporalis.
2. Praeterea, repletum dicitur illud cuius pleni-
tudini non potest fieri additio 5 ; sed caelum em-
pyreum non fuit sic repletum ange/is ut eJ nulla
posset fieri additio: possent enim creari alii an-
geli et in caelo empyreo collocari.
3. Item, repletio corporis, quam facit angelus,
non est ad modum corporis replentis aliud corpus,
sicut aqua replet vas, nee sicut anima replet co~­
pus, ut tofa sit in toto corpore ef extra non poss1t
esse sicut forma alterius corporis: non enlm
angelus est forma corporis quod replet; nee sicut
Deus dlcitur replere mundum,lerem. 23,24: Cae--
lum et terram ego lmpleo: haec enlm lmpletlo"'
est, quia essentiallter est in rebus, conservans
res In esse G. Quo ergo modo dlcltur caelum ab
angclis replerl?
4. Praeterea, si caelum dlcitur repletum angelis,
quibus angelis n dlcltur repletum? propter illud
verbum quod dicit Bed a 1 : • Mox ut caelum
creatum est, ab Q angells sanctls repletum est •.
Aut enim P fntellfgifur hoc de angeUs communiter
aut tantum de bonis. - Quod non de ange-
lIs bonis tantum,vldetur:nondumenlmfacta
full divlslo lucls a tenebris, In qua 11 divlsione
lntelligltur dlvisio sanctorum angelorum a repro-
bis8.- Sl vero lntelllgatur de angelis
com m u n l t e r, tam Ji quam illi' dlcebantur cae-
lum replere; ergo cadentibus malls angells, ad hoc
quod non esset vacuitas in caelo, essent alii ;mgell
substituendl: repletlo enlm ilia allquld faclebat In
caelo; ergo defect us plenltudinis esset quaedam
imperfectio; non autem convenient~r dlcitur quod
nobilissimum corpus et supremum •mperf~ctio~em
haberet • in esse vel in bene esse, cum mfenora
corpora obtlnuerlnt perfectionem utroque modo.

< T QID.
------
• T 0111. • C add. fXltll, TC OlD. ill. I Ill VZ, alii~· MIQ. •T Q•. - T 0111111.
• RLCZ OlD. • T 0111. o T IIQII. • L qW1.
' VZ ~tlpiiUIIIIr. t T ul.
1 L loti,, quod R c:orr • S QID. II. 1. I. • VST 11m. fl. a. V om.
• V alii. • v hab11lurl.
G ct. Damasc., CH fide orthod., I, c. 13 (PO 94, 851);
1 Cf. Infra, num. 168-176.
2 Cf. Augustin., De Q~n. ud lilt., Ill, c. 9, n. 13 (PL Alex. Hal., Summa tlrtol., I, num. 46.
1 Htxalm., I (PL 91, 13).
34, 284). s Cf. Augustin., Dt Gtn. ad lilt., I, c. 17 (PL 34, 258sq.);
3 Cf. infra, n. 4, et p. 128, nota 3.
Contra Faustum, XXII, c. 10 (PL 42, 400); Lombard.,
"Cf. Aristot., Phys., IV, c:. 6 (II, 292).
II Sent., d. 13, c. 2 (p. 364).
5 Cf. Arlstol., Joe. cit.
9
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
130 !NQ. 11. TRACT. I. QUAEST. UN. - 103.
5. Praeterea, ex hoc quod dicitur quod caelum,
statim ut factum est, repletum est angelis, aut
ita intelli~tur quod angeli prius essent facti sine
loco et postea c ilium locum repleverint - quod
nor~ videtur, eo quod nihil sit creatum ante cae-
lum et terram, sicut habetur ex una expositione
1 postea ceciderint 1, nihilominus erit k reparatlo
eius quod dicitur :r: In prindpio creat•il Deus
coelum tt te"am - aut posterius facti stmt: et
hoc non videtur ex ipsa intentione auctoritatis 3,
quia dicitur quod • caelum statim repletum est,
ut factum est"; unde videtur designare quod
tempus non intercideril Ex quo derelinquitur
quod simul creati sunt cum caelo. Sed vide-
fur per simile quod hoc non sit verum: prius
enim facta est habitatio, in qua debebant homines
habitare, quam homines qui debebant habitare;
similiter prius facta est habitatio volatilium quam
ipsa volatilia et sic de aliis; ergo videtur quod
conveniat caelum prius fieri tamquam habitatio-
nem et postea angelos tamquam habitatores.
(Solutio}: Ad quod dicendum quod caelum em-
pyreum dicitur repletum angelis propter ipsam
sufficientiam et congruitatem omatus; sufficientia 11
autem dicitur esse secundum numerum eorum
qui ordinati sunt ad Deum.
fAd obiecta]: I. Ad i d vero quod obicitur
de repletione, dicendum c quod non accipitur re-
pletio eo modo quo corpus dicitur replere aliud
corpus: non enim angelus habet partes quantita-
tivas; sed dicitur repletio quoad congruentiam
ornatus et sufficientiam ordinatorum a Deo.
2. Ad secundum 11 dicendum quod repletio
dicitur caeli, non quia non possit fieri additio
- possent enim plures animae glorificari quam
fuerit c casus angelorum, et ita additio fieret su-
per repletionem iam dictam -sed dicitur repletio,
quia de numero angelorum non fiet additio, non
quia non possit secundum Dei beneplacitum.
3. Ad tertium dlcendum quod non est re-
pletio ilia ad modum repletionis corporis nee ad
modum quo anima replet corpus nee quo Deus
replet mundurn, sed quoad sufficientiam illorum I
angelorum qui immediate Deum contemplantur;
non quod alibi non possint Deum contemplari
illi qui sancti sunt, sed quia ille locus dicitur
convenientior, secundum illud quod dicit D a-
mascenus4 quod Deus dicitur esse in caelo,
quo manifestior e&t eius operatio; sed dicitur esse
dk:.,~r:~~ ~'~ : - ' " 'Ita V, alii add fat
IIlii add. Ul ., T aJU.11111 z •,;:,87
1
011 ·• T
np.; C 11/lb/ p.-o oltqul
, Ita VT, alii a4d. c.t. • ~ '" ~ R oa. 11· q. t
I Cf. Aueuatln., lM Gtn. ad lilt., I, c. I, nn. 2-3; c. 3,
PD. 7-8; C. 4, D. 9 (PL 34, 247~q.); Lombard., II &nt.,
d. 2, ec. 1-2 (pag. 314).
2 Oe&. I, I. J Sc:lll~l H~dat:.
" lM ft1JP orthod., I, c. 13 {PU iM, 851).
repletio quoad sufficientlam In multltudlne llllus
creaturae in specie et quoad ornatum caell.
4. Ad quartum dicendum~"quod repletlo ilia
dicitur (de) angelis ipsis creatis, qui tunc habe-
bant sanctitatem innocentiae. licet au tern h aliqui
illlus ruinae angelicae et perticietur numerus
quoad animas sanctas quae substituentur, et ita
erit omnimoda repletio. - E t s I d I cat u r quod
interim sit vacuitas vel imperfectio, quod inde~
cens est corpori nobilissimo: dice n dum 1 quod
ex hoc nulla est indecentia illi corpori, sed illis an~
gelis qui ceciderunt, sicut si fiat palatium pulcherri-
mum aliquibus amicis alicuiusm regis, et illi postea
delinquunt, propter quod expelluntur ", indecentia
est expulsis, non palatio a quo expelluntur 0 :
remanet enim in sua pulcritudine. Nee legitur in
Scriptura Sacra quod caelo empyreo daretur ita
ornatus P sicut firmamento vel a~ri vel aquae vel
terrae: cum enim sit uniforme in luminositate,
habet suum ornatum in se, a quo non deficiet.
5. Ad quintum dicendum quod creatio an~
gelorum non fuit ante creationem caeli, sed simul
cum ipso caelo' empyreo. Nee est simile de ha-
bitatione humana et angelica: habitatio enim hu~
mana secundum quamdam expositionem Sancto-
rum 5 prius facta est et postea homo qui debebat
inhabitare; homo enim propriam habuit forma-
tionem de limo terrae; ergo oportuit quod prius
esset terra r; angelus autem ad sui creationem
non indigebat materia praeexistente, nee corpo-
rali nee spirituali, et ideo non requirebatur ut
caelum prius esset creatum tamquam ex cuius
parte fierent angeli.- Et si ohiciatur• de
anima hominis, quae de nihilo facta est: res p on~
den dum 1 quod ipsa non dicitur habere habita-
tionem nisi in quadam ordinatione ad suum cor-
pus. Quod enim animae sanctae post separatio-
nem a corpore habitant in caelo, hoc non est
nisi quia tunc sunt sicut angeli Dei 6 , sed non
est ille locus qui competat ab initio conditionis
ipsi animae existenti in corpore: ani mae enim
existenti in corpore habitatio terrena primo depu-
tatur. Nee fingendum est, sicut quid am 1 finxe-
runt, quod animae sint simul creatae in caelo
cum angelis et postea unaquaeque descendat ad
corpus terrenum sibi deputatum, sed creando ln-
lunditur et infundendo creatur.
• Ita V, &Ill ad4. uro. • VST flat t T al/orum. , Ita v, ST ~cro
'LCZ ctcldrrunl • Ita L {rorr.), alii rrol '!Ia v,
'"T ltwrd/1111/ua pro I. o. • T ao/o. • V non • VZ otolcltbatur.
li Cl. Oamas.c., Joe. ell., II, cc:. II et 12 (PO, iN, 911, 919).
tl Cl. Matth. 22, 30.
7 V. K· Url&~nell, Per/archon, I, c. H, n. 4 (PO II, I 73),
Prl~~:llllul•tae, Apolllruarl•tae et Neme11lu11. Ct. Damaac:.,
Joe. ell., c. 12 (PU "-f, W.!).
 TRACTATUS SECUNDUS
DE ANGELIS SECUNDUM ESSE SUBSTANTIALE

QUAESTIO UNICA.

onsequenter c~nsiderandum est de iis quae • pertinent ad substantiarn angeli.

Quorum prtrnum est: quod • sit, propter quosdam adstruentes ipsos non
esse, scilicet Sadducaeos;
secundum', quid sit genere;
tertium, quid sit secundum rationem ·
quartum, utrum personalitatern habe;t vel non ;
quintum, de differentia angeli et anirnae;
sextum, de differentia angelorurn inter se.

CAPUT I. ICM

AN SIT ANGELUS I.

Circa primum videtur quod non angelus:

1. Nam quidquid est habet ordinem in universo;
sit
sed angelus non videtur habere d ordinem in uni-
verso, quia aut haberet ordinem infra hominem
aut supra aut esset in pari ordine cum eo. Non
supra, quia sicut dicit Augustin us 2 , inter
Deum et animam rationalem, prout est ad imagi-
nem et similitudinem Dei e, nihil est medium; sed
si esset supra, esset medius inter hominem et
Deum. Similiter infra aut in pari non videtur com-
petenter ordinari, quia constat quod nobilioris
conditionis est quam homo; nobiliori vero, se-
cundum quod huiusmodi est, debetur locus no-
bilior et superior; videtur ergo quod non possit
habere ordinem in universo, et ita nee esse.
2. Praeterea, Ph I I o sop h us et Rem i g ius et
etlam I Augustin us 3 et fere omnes Sancti vo-
istos: revelare, custodire, ministrare; sed neces-
sitas sui esse aut • sui ordinis non videtur de-
terminari ratione istorum actuum aut alicuius eo-
rum: quia non ratione duorum primorum, quia
illi ad superiorem pertinent, et ostensum est so-
peri us 4 quod 1 supra hominem non potest habere
ordinem t in universo; similiter ratione ministerii,
I quia ministrare est inferioris; cum ergo ministrare
conveniat ei ratione hominum, secundum quod
dicitur ad Hebr. 1,14: Omnes sunt administratorii
spiritus, in ministerium missi propter eos qui
hereditatem capiunt 1 salutis, ratione eius • com-
peteret ei sol urn locus inferior, qui • tamen ei
non competit, sicut ostensum est .5, et ita, ut prius.
videtur quod non babeat ordinem in universo.
3. Praeterea, eiusdem causae est dare esse rei
et custodire earn in esse et etiam revelare ei re-
(1

lunt quod quaccumque sunt, sint propter homi-
nem; ergo et angelus; si ergo est', ergo deter-
minatur esse eius ratione actuum quos habet in
ordinatione ad hominem aut ratione aliculus il-
lorum; sed propter hominem non habet nisi actus
vetanda et dare ei 11 quae sunt necessaria ei,
ita quod ministerio alterius non indigeat, dum-
I modo sit causa sufficiens nee indigens aliquo
tamquam media in suis operationibus; sed Deus
est huiusmodi causa respectu bominis; ergo noo

• V llllltm. ~ L («arr.) q11/d. • Ill V. 1.111 &tcllttdo et <ltlade ttrllll tt..:. • L •lruM J/dd!Jr pro •· •• 'RlCZ - . ; 5T oa '· .r.
I Z om. • Corn. A Z ul 111 pro'· 11. ' RLZ q11/11. A V Aool/111•. 1 L ••• • Z l<kl q.oJ. 'VST qlfoJ. 'T-.. • y-.

I Cf. S. Honav., II Stnl., d. I, p. 2, a. I, q. 2 (U, 41 aqq.); .1 Aristot., Plty4., II, c. 2 (II, 263); Aupstin., Dt a;.,.
Brevlloq., p. 2, c. 6 (V, 224). qU«sl. 83, q. 30 (PL -*!, 20); lombard., U &Ill., 4. t,
2 Ct. De Trtnlt., XI, c. 5, n. 8; XIV, c. 14, n. 20; XV, c. 4 (p. 310); de Remi11io d. S. Bouv., Opp. 0DIIli4, II,
c. 27, n. 42 (Pl 42, 991, 1051, 1096); Dt lib. urll., I, c. to, -46, nola J.
n. 21 (PL 32, 1233); Dt div. qu~Ksl., 83, q. M (PL 40, 4 Cf. supra, num. 88.
38); Dt cMt, !Hi, XI, c.~ (PL 41, 318). a Cf. supra, nwa. 102.
132 INQ. II. TRACT. II, QUAEST. UN. - 104.
indiget aliquo medio quoad praedicta; quare nee
angelo; ergo non est ponendum esse angel urn
propter hominem; quare nee esse, cum omnia
sin! propter hominem, ut dictum est 1.
Sed oontra: a. Ordinem creaturarurn secundum
superius et inferius est ponere in universo se-
cundum approximationem maiorem et minorem
ipsarum ad Deum, secundum quod maiorem et
minorem habent similitudinem ad ips urn 2 ; sed
cum ipso habent maiorem similitudinem aut 0 mi-
norem secundum quod magis suam bonitatem
communicat" secundum quod contingit recipere ~
ex parte creaturae; sed est substantia intellec-
tualis, habens similitudinem cum ipso, quae ad
eius imaginem facta est, sicut anima, quae est
unibilis corpori et quoad hoc non habet simili-
tudinem cum ipso; sed constat quod si est sub-
stantia intellectualis non unibilis corpori, quod 4
haec maio rem ha be bit t similitudinem cum Deo
ratione eius quod est corpori non unibilis; et ex
parte creaturae non est repugnantia quin talis
possit inveniri; cum ergo Deus velit suam boni-
tatem communicare creaturae, videtur quod huius-
modi substantiam sit necesse esse in universo
aut a:iter esset imperfectio in universal; huius-
modi autem substantiam vocamus angel urn; quare
vidett:.r quod ad perfectionem universi necesse sit
ponere angelum et supra hominem in universo
ordin.ari.
b.l :em, ad idem: anima habet intellectum possi-
bilem, qui recipit ab inferiori, sicut a phantasma-
tibus, et intellectum agentem, secundum quem
recipe!(! potest a superiori 3 ; sed nobilior et etiam
plus lla.Oens similitudinem cum Deo est substantia
inteUectualis recipiens a superiori sol urn; ergo
ad perfectionem universi necesse est huiusmodi
sul>stantiam ponere; haec autem est angelus;
ergo etc.
c. ltem, Philosoph us, in libra De causis 4 :
• Est quaedam substantia, cuius substantia est in
aeternitate et actio est" in tempore, ut anima; quae-
dam, cui us substantia et actio est in tempore h,
ut substantia corporea; et quaedam, cuius sub-
stantia et actio est in aeternitate •, et hoc con-
grail ad perfectionem universi: ex quo in uni-
verso est reperire reliqua duo genera substan-
tiarum, est 1 et reperire tertium; huiusmodi autem
suDstanha est angelus; quod patet, quia ibi accipit
aeternitatem pro aevo, cum in eodem libro 5 dicat
quod dam esse esse ante aeternitattm; et constat
"T rd. • R CU#UJUUI/cW < VST add. WI
• V wn. "' GIIJJiul .•. lclllpl}rt. ' JU.CZ trll. • V """· If cunafQI .. udrmlluftm.
J Cf. aupra, DUD:L 88.
I Ct supra, num. 86.
I Cf. Ariatut., /k unimu, Ill, c. 5 (Ill, 408).
quod non potest acclpere aeternltatem " nisi pro
aevo; ergo necessarium est ponere angel urn.
d. Item, quod angelus sit, sumitur ex motu cae-
lorum. Cum enim moveantur a causa extrinseca,
causa vero extrinseca sit substantia separata, non
est autem aliqua substantia creata 1 separata a
corpore praeter angelum, ergo angelus movet;
ergo angelus est in universo.
e. Item, hoc ostenditur ratione necessitatis hu-
manae. Cum enim habeat imperfectionem multi-
plicem ad mod urn parvuli -habet enim imperfec-
tionem ex parte animae, habet etiam imperfectio-
nem ex parte corporis - ergo indiget custode in
bono et tutore a malo; sed custos sive tutor, in
quantum huiusmodi, superior est parvulo; ergo ilia
substantia est superior; et creata, cum hoc sit quod-
dam ministerium m; non nisi angelus; ergo necesse
est angelum esse. Et hoc est quod dicitur lsai. 62,6:
Super muros tuos, Jerusalem, constitui custodes,·
et quod angelus Tobiae debebat eum custodire
euntem et revertentem, sicut dicitur To b. 5, 15.
Solutio: Concedendum est" quod angelus sit.
Unde de eius effectibus satis habetur in Veteri
Testamento et Novo.
[Ad obtecta.]: 1-2. Ad ea vera quae obiciuntur
in contrarium, intelligendum prima est quod est
angeli ad hominem superioritas, inferioritas et
paritas, quoad diversa tamen. Quoad hoc quod
solus Deus non saturn est principium creatu-
rarum, sed etiam finis, ita et homo est finis
creaturarum, est homo quodammodo superior.
Secundum vero quod homo dicitur esse ad ima-
ginem Dei, non est angelus eo superior dignitate
quoad hoc, sed quantum ad memoriam, intelli-
gentiam et o voluntatem est inter ipsos paritas,
secundum quod ratione horum determinatur ab-
solute imago Dei in ipsis. Sed quoad actum in-
telligendi est angelus superior dignitate, quia ha-
bet simpliciorem modum in intelligendo quam
homo. Et bene concedimus quod angelus datus
est homini ad custodiam et ei multa revelat: unde
quodammodo est ei subiectus quantum ad intei-
Jectum, non tamen simpliciter, sed soli Deo, cuius
solummodo est dare esse, est simpliciter subiec-
tus. Unde angelus non dicitur dator, sed mini-
strator. - Ad hoc quod obicitur quod ' angelus
est simpliciter inferior homine, cum ministrare ad
inferiorem pertineat ': dicimus quod non propter
hoc habetur quod in homine resideat aliqua domi-
natio respectu angeli, sed quod illud ministerium
4 ltLCZ quill. • V hubtQ/. IT om. uul .. unlnno. • lla VT. alii OPL.
I C u111. • TC mlll11/um ~ ST om. ~ L om.
" § JO (p. 190), ad sen1um,
~ § 2 (p. 165): • E111e quod ell ante aelernltah:m e~l
ca.uu. prima··
 DB ANOBLIS SECUNDUM ESSE SUBST ANTI ALE.
sit ad utilitatem homlnls. Unde proprle ratione
huius mlnisterii est minister Dei, non hominis.
Ad a If a vera dlcendum est quod angelus
ratione ministerli ordinatur a ad hominem, non b
tamen ratione contemplationis intimae, qua Deum
contemplatur, sed t ordtnatur supra hominem, et
ita ordlnem habet d in universo utroque modo
sed differenter. '
QUID SIT ANGBLUS GENEaE:.
Utrum angelus sit lumen spirituale e:c conditione suae naturae.
ecunda quaeritur quid sit angelus genere.
S
naturae
Utrum sit lumen spirituale ex conditione suae
1•
Quod videtUJ> 1. per hoc quod dicit D ion y-
s ius, in Jibro De divinis nominibus 2 : • Daemones
integri sunt et clarissimi, etsi ipsi non vident,
claudentes ipsius boni I inspectivas virtutes •;
sed constat quod huiusmodi claritas non con-
tingit ex aliquo accidenti supra naturam: dico
autem naturam~ primam rerum' institutionem; sed
esse clarissimum non con venit nisi lumini; ergo
angeli ex sua prima institutione naturali sunt
lumina.
2. Item, Dionysius, in eadem libro 3 : •An-
gelus est imago Dei, manifestatio occulti luminis,
speculum purum, splendidissimum •; sed quod
est splendidissimum, ratione luminis dicitur
huiusmodi; ergo angeli sunt lumina 4 sive lu-
minosi.
3. Item, D ion y s ius, loquens de angelis, in
libro De hierarchia angelica 5, dicit quod angeli
sunt lumina a Patre luminum descendentia 6•
4. Item, Joannes Damascenus, in 2 di-
stincfione 7 : • Lumen creatus est a Conditore et
• VST •dd. ud. • VST om.; z tommrml pro /<lmtn.
k T bonis. 1 S m<~ntjut<~rtl, T mantjutort. ~ It• V, ~li fl. ' V 0111. #d... kltd>/'IZ.
I Cf. s. Bonav., In Hexaem., coli. 5, nn. 2fi et 33 (V,
3M sq.).
1 Cap. 4, § 23 (PO 3, 725, PL 122, 1142sq.).
3 Cap. 4, § 22 (PO 3, 124, PL 122, ll41).
4 Cf. Damasc., Dt fide orthod., II, c. 3 (PO 94, 867).
~ Cap. 1, §§ I et 3 (PG 3, 120 et 122, PL 122, 1037
el 1039).
ll lac. I, 17.
7 De ./fdt orthod., II, c. 4 (PO 94, 875). ubi et sequens.
8 Ct. Htxatm., 1, c. 9, n. 33aq. (PL 14, 142); Alex.
133
3. Ad I d vero quod obicitur quod eius est 1
custodire cui us est dare esse': dicendum ' quod
eius est custodire auctoritate et illuminare auct~
rltate et Ita de allis, nihilominus tamen habet
ministros: sicut est de rege magno~ qui auctorjtate
custodit ea quae sunt in regno suo, nihilominus
vero habet particulares custodes, qui diversis
custodiis sunt deputati.
CAPUT II.
ARTICULUS I. 105
bonus h factus a. Ergo ane-eli ex ipsa conditione
sunt lumina; et constat quod loquitur de lumine
intellectuali; unde praemittitur: • Bonum est Ju-
men intelligibile angeli •; ergo ex sua conditione
sunt lumina intellettualia.
5. Praeterea, sicut dicit Ambrosius 8 , luminis
est manifestare se et alia; sed hanc proprietatem
habet angelus ut se manifestet 1 et sic ab alio
cognoscatur et alia faciat cognoscere; ex quo
praesumitur quod angeli sunt lumina, cum pr~
prietatem lumini t convenientem habeant.
6. Praeterea, cum dicitur in Gen. 9 : Fiat lux,
et facta est lu:c, lucis nomine, secundum quod
e.xponit B. A u gust in u s 10, designatur angelica
creatura; ergo angeli sunt lumina.
Contra: a. Lumen non potest fieri tenebra;
sed angelus potest fieri tenebra 1 spiritualis per
peccatum; unde Damascenus 11 : •Malum est
tenebra intelligibilis: aversi enim • a summa lu-
mine, facti sunt tenebrae '"· Ergo angeli de sui
natura non sunt lumina.
b. Item, cum dicitur 11 : Deus divisit lucem • a
tenebris, nomine lucis destgnantur angeli sancti, (1
nomine tenebratum angeli qui ceciderunt per pec-
catum 13; ergo angeli de sui natura indifferentiam
41 Ita V, alllllllbtbil. • RLZ add.. ut. I S llrollllni. • Sf eo,...-.
• VST <1m.
•LCZ 01111. •ltll V, alii I . - . • C -·
Hal., Smnma thtOI., I, p. 141, ad 5; !Qban. Maur., Dt
universo, IX, c. 7 (PL 111, 265).
It Gen. I, 3.
10 f>tt !Hn. ad lilt. lib. impt1j., c. 5, n. 21; Dt Grn.
ad lin., I, c:c. 2-4 et 9 (PL 34, 228, 248sqq., 251 sq.). Cf.
Glossa ordin., In h. I. (PL 113, 71).
II IX ftdt orthod., II, c. 4 (PO 94, 875).
II Oen. I, 4.
13 Ct. Augustin., Dt Otn. ad lilt., l, c. 17, tl. 33 (PL
34,~).
134 INQ. II. TRACT. II. QUAEST. UN. - 106.
habent ad lucem et tenebras; ergo non sunt
de sua natura prima a lumina.
c. Praeterea, locus et locatum sunt proportio~
nalia 1 ; sed loco tenebroso proportionantur dae-
mones; ergo sunt tenebrosi; unde et dicuntur an-
geli tenebrarum, stcut habetur ad Eph. ultimo, 12:
Non est nobis colluctatio adversus carnem et san-
guinem, sed adversus rectores tenebrarum harum "·
Ergo angeli de sua c natura non sunt luminosi.
d. Praeterea, si essent in sua natura lumina
mali angeli, cum se ipsos cognoscant, cognosce-
rent se esse Juminosos; sed cognoscendo se esse
tuminosos, sequeretur delectatio; talis autem non
est in angelis rna lis; ergo angeli non sunt de sua
natura lumina.
Solutio: Ad quod dicendum quod duplex est
lumen, scilicet naturae et gratiae; quod etiam
dicitur lumen naturae, hoc etiamd est donum
Dei: unde utraque lumina ad don urn Dei perti-
nent, sed differenter. Uqde, in libro De divinis no-
minibus 2 : • Data ipsis angelica dona nequaquam
ipsa mutata esse dicimus •; sed hoc intelligitur
de t dono naturae, quod non ex toto mutatum est;
sed don urn gratiae, supposito quod habuerint I
gratiam gratum facientem, omnino est ablatum.
[Adoblecta]: 1. Ad obiectumautemprimo
dicendum quod illud quod dicit D ion y s ius, in
1ibro De divinis nominibus, intelligitur de Jumine
naturae, non de lumine gratiae gratum facientis.
Unde nihil prohibet daemones esse clarissimos
quantum ad ipsum lumen naturae, quod est in
ipsa perspicacitate intelligentiae, et nihilominus
esse non videntes, propter defectum gratiae gra-
tum facientis, quam non habent, propter fastum
elationis in quem c ceciderunt.
2. Ad secundum dicendum quod auctoritash
B. D ion y s i i intelligi videtur de angelo iam
106 ARTICULUS II.
Qua ratione angelus dicatur substantia 6.
Adhuc etiam quaeritur quid sit angelus genere.
Est enim duplex genus: quantum ad esse pure na-
turale et quantum ad esse gratuitum, Quod enim
dicitur lumen, hoc pertinet ad esse gratuitum;
~ V om.
1T p~r
• Codd. "'·
I Cf. Aristot., Phys., IV, c. 4 (II, 286).
2 Cap. 4, § 23 (PO 3, 725, PL 122, 1142).
3 Cf. Paeudo-Dionys., De mysl. theol., c. 2 (PG 3,
1025, PL 122, 1174); Dt «Jtf. hier., c. 15, § 6 (PO 3 336
PL 122, 1068). ' '
4 Cf. Dama&c., Dt fide orthod., II, c. 4 (PO 94, 87B}.
I habente formam gratiae, propter hoc quod dicitur
«speculum splendidlssimum •; si tamen accipiatur
pro 1 splendore naturae, angelus dic:itur esse
• speculum splendidissimum •, id est valde splen-
didum, propter resultationem cuiusdam k Jucis
creatae a luce increata. Quod au tern dicitur • rna-
nifestatio occulti luminis •, hoc intelligitur propter'
hoc quod lumen divinitatis dicitur occultlssimum 3,
manifestatio au tern eius est in lumine intelligen-
tiae angelicae primo.
3. Ad tertium dicendum quod illud quod
dicitur quod angeli sunt lumina, intelligitur de
angelis illuminatis per gratiam; sic enim procedit
tractatus De hierarchia angelica: loquitur de or-
dinibus angelorum prout iam l1abent gratiam gra-
tum facientem.
4. Ad quart u m dicendum quod verbum
Joannis Damasceni potest intelligi vel de
lumine naturae vel de lumine gratiae gratum fa-
cientis '", quod datum fuit a principia, supposito
quod angeli habuerint n gratiam gratum facientem
quam cito fuerunt creati 0 ,
5. Ad quint u m dicendum quod intentio B. Am-
bros ii refertur ad hoc quod intelligitur de lu-
mine naturae. Quod enim se potest cognoscere
et alia, hoc refertur ad lumen naturae: angelica
enim intelligentia, etsi non ad sit gratia, habet
potentiam cognoscendi se et alia 4,
6. Ad sex tum dicendum quod intelligitur
conditio angeli dupllciter: quantum ad esse et
quantum P ad bene esse. Quantum autem ad esse,
intelligitur c:onditio angeli in conditione caeli;
quantum ad bene esse, in conditione lucis, sicut
dicit ibidem G I ossa 5: fieri enim lucem nihil
aliud est quam angelicam creaturam converti ad
lumen aeternum, ut q cui us habeat similitudinem,
et in eo r habeat desiderium perseverandi.
quod vero dicitur' substantia a Damas c en o 7,
pertinet ad esse naturale, Quaeritur ergo: cum
non sit accidens, eo quod in nullo alio est sicut
in subiecto 8, erit substantia - substantia autem
I lt1 R, alii htlbutrlt. , STZ quam. A C 11 uttorltatu.
'I VST d, C t~UI pro (U/UI .
0
Z om. F L om. t. q.
5 Ordln., ln. Gen., c. I, 3 (PL 113, 7t), ex Auguatino,
~ Gen. od lltt., J, cc. 2, 4 et 9 (Pl 34, 248sq.).
Cf. S. Bonav., II Stnt., d. 3, p. t, a. 1, q. 1 (II, 89aqq.);
In Hexatm., Coil. 4, n. 12 (V, 351).
1 De fide ortltod., II, c. 3 (PG 94 866)
8 Alludit ad Arlstot., Metaph., 1v', c. JO (II, !133).
 DE ANOELIS SECUNDUM ESSE SUBSTANTIAL£,
dicitur tripliciter: materia et forma et quod est
ex iis 1 ; additur etiam quarta differentia, ut sub-
stantia dicatur lllud quod pertin~t ad quiddita-
tem rei 2 - quaeritur ergo utrum angelus sit
substantia isto modo vel lllo.
1. Quod autem non dicatur substantia-materia,
sic ostenditur: Substantia-materia receptiva est
formarum, qua~ cum ipsa faciunt unum In na-
tura 3 : sed si angelus est receptivus alicuius
formae, non erit receptivus formae quae faciat
unum natura cum angelo; ergo angelus non est
substantia-materia. - Nee est substantia-forma
cum substantia-forma perficiat aliquam materiam;
praeterea, forma inest materiae secundum quem-
dam modum nee habet rationem per se subsi-
stendi 4 ; angelus au tern nullum istorum habet;
ergo non dicetur substantia-forma", - Nee di-
cetur substantia quae est ex iis: substantia enim
quae est ex iis, est composita; angelus autem
simplicitatem habet 6 respectu materiae, simplici-
tatem etiam habet respectu formae, cum utraque
ratio sit entis compositi corporal is c; non ergo
angelus est substantia composita.
2. Si vero forte dicatur quod angelus ha-
bet in se compositionem materiae et formae, et
ei attestatur quod habet potentiam recipiendi et
agendi - secundum hoed obicitur quod
pari ratione forma angeli erit composita, quia ha-
bebit rationem potentiae e receptivae a Deo et
activae in creaturas; quod cum falsum sit, eo
quod in infinitum oporteret abire secundum hunc
modum, non ergo erit angelus substantia compo-
sita propter hanc rationem. -Ita nee erit substan-
tia quae exprimit rei quidditatem. Haec enim non
con venit absolute, sed respective: dicitur enim
definitio alicuius substantia definita I, quia con-
tinet quidditatem eius; sed is to modo non dicitur
angelus esse substantia, cum ad nihil aliud refe-
ratur per hunc modum. Non ergo dicetur angelus
esse substantia aliquo modorum praedictorum.
3. Praeterea, supposito quod sit substantia, aut
est substantia simplex aut composita.- Quod
sit simp I ex, videtur per comparationem ad ani-
mam. Cum enim anima simplex dicatur, sicut
habetur in libra De anima et spiritu ~. angelus
• L oo1. sullslollfla.
J RLCZ dt]lnltl. ' R om.
~ ST add. rd. '1' sl~t. ~ Z om.
I Aristot., Metaph., VI, c. 3 (II, 539).
Cf.
2 Cf. Arlstot., Joe. cit.
3 Cf. Aristot., Degener. et corrupt., I, c. 7; Metaph.,
VI, c. 8 et XI, c. 3 (U, 447, 545, 601}.
4 Cf. Aristot., Metaph., IV, c. 8 el VII, c. 1 (II, 521, 558).
5 Cap. 13 (Inter opp. Augustin\ PL 40, 789).
6 De fide or/hod., II, c. 12 (PO 94, 923).
1 Cap. 24 (PL 40, 796).
135
au tern subtllioris essentiae sit quam sit anima, erit
ergo angelussimplelC'.-Quod autem anima
sit simplex, dicit Damascenus6 ponens
talem rationem: .. Anima est substantia vivens
simplex et incorporea •; et in libra De anima ei
spirittt 1 : .. Anima est substantia spiritualis, sim-
plex et' indissolubilis •.
4. Praeterea, angelus est 11 subtilioris essentiae
quam sit punctus; punctus 1 autem dicitur esse
simplex 8 ; ergo multo fort\ us angelus est simplex.
Contra: a. In omni quod est citra Primum, dif-
fert 'quod est' et' quo est' 9 ; sed angelus est citra
Primum; ergo in eo differt 'quod est' et • quo
est' k; sed omne in quo differt 'quod est' et
1
quo est •, est compositum; ergo angelus est su~
stantia composita.
b. Item, angelus habet vires secundum quas at-
tenditur quod est imago, scilicet memoriam, in-
telligentiam et 1 voluntatem 10 ; sed vires sive po-
tentiae non sunt ipsa essentia: nulla enim es-
sentia est sua potentia nisi in Deo; ergo essentia
angel! non est suae vires; ergo angelus est m sub-
stantia composita "·
c. Item, quaecumque conveniunt genere secun-
dum rationem, secundum esse naturae convenit
quod habeant materiam: genus enim respondet
materiae 11 ; ergo, cum substantia, quae est angelus,
conveniat cum corpore in genere, habebit ratio-
Rem materiae; sed si habet rationem materiae, ha-
bebit rationem formae; ergo angelus est substan-
tia composita.
Solutio: Ad quod dicendum 11 quod, licet se-
cundum quosdam philosophos 12 intelligen-
tia, quae dicitur angelus, sit forma sine P materia,
videtur tamen dicendum quod sit compositum
ex materia et forma. Quod si aliquibus videbitur
quod sit forma per se ens sine materia, habebit
compositionem ex 'quo est' et 1 quod est', cum
utroque modo dicatur compositum aliquo genere
compositionis.
[Ad oblectaJ: I. Ad primoq obiectum in con-
trarium dicendum: Ucet angelus habeat simplici-
tatem respectu materiae corpora lis et formae, quae
simplices sunt in genere suo, nihilominus tamen
compositus est in se, sed respective simple~.
Quod enim dicitur simplicior iis, hoc est qu1a
8 Cl. Arlstot., Phys., VI, c. I et Dt caelo, Ill, c. 1
(II, 317, 4tlsq.).
9 Cf. Boeth., De Trtnit., c. 2 (PL 64, 1250).
10 Cf. Augustin., De Trinit., XIV, c. 8, n. 11 (PL 42, 1044).
11 Ct. Boeth., Dt divisiont (PL 64, 879): • Genus spe·
de bus materia est •.
1a Cf. Avicenna, Dt intellig., c. 3 (ed. Venet. 1508,
f. 65bsq.).
 INQ, II. TRACT, II. QUAEST. UN. - 107.
136
habet esse spirituale, quod non habet forma huius-
modi corporalis vel materia. Materia autem di-
citur simplex, quia non resolvitur ad aliam ma-
teriam, et forma prima, quia non resolvitur in
aliam formam, et ita alio et alio modo dicitur
utrobique simplex.
2. Ad secundum dicendum 0 quod hoc po-
sito quod angelus habeat b mareriarn et formam
spiritualem, non est' sic in forma sua ut pari
ratione habeat utramque potentiam receptivam
et activam sicut angelus. Nam forma dicitur
habere n:ceptivam potentiam ut recipiat esse a
Deo; sed angelus praeter ill am potentiam, quae
convenit d creaturae in quantum huiusmodi, habet
propriam potentiam ut recipiat formas intelligi-
biles, quam non habet ilia forma de se.
3. Ad tertium dicendum quod, cum dicitur
angelus simplex aut anima simplex, comparative
dicitur respectu inferioris dignitate, quae plus
habet de compositione.
4. Ad i d vero quod obicitur de angelo respectu
ptmcti: dicendum r 1 quod nee punctus nee angelus
omnimodam habet simplicitatem, sed punctus di.
citur simplex in genere magnitudinis, composi.
tionem tam en essentiae habet I respectu rei fn ..
corporalis. Similiter angelus, licet dicatur simplex
respectu animae, nihilominus dicitur habere in se
proprie compositionem.
c. Ad i d vero quod obicitur de modo com·
positionis angeli quod ' habet communem mate-
riam cum corpore, sicut dicitur habere genus
commune': dicendum 2 quod hoc falsum est. Licet
enim in hoc conveniant R quod utrumque dicitur
habere materiam secundum suum modum, non
tamen eamdem: non enim est eadem materia cor-
poralium et spiritualium, sicut infra ostendetur
in Tractatu de operibus sex dierum 3• Unde ex
hoc est genus commune, quia aliqua ratio ma-
terialis communis est secundum rationem, non
quod eadem sit materia.

CAPUT Ill.

QUID SIT ANGELUS SECUNDUM RATIONEM.

107 ARTICULUS I.

De definitione angeli a Damasceno posita 4 •

ertia quaeritur quid sit angelus secundum ra- 3. Item, obicitur contra hoc mquod dicitur " sem-
Ttionem. Et prima quaeritur quantum ad illam
definitionem quam ponit Damascenus, lllibro,
per mobilis •: aut enim hoc dicitur eo quod n
semper actu moveatur aut quia semper possit rna-
cap. 2 5 : • Angelus est substantia incorporea, in- veri. Non prima modo, quia hoc falsum esset.
tellectualis, semper mobilis, arbitrio Iibera 11, Deo Si secunda modo, sed o hoc similiter verum est
ministrans, secundum gratiam, non naturam 1, im- in corporibus; quid ergo adderet angelus supra
mortalitatem suscipiens •. corpora ratione huius differentiae?
4. Item, obicitur de ordine tertiae differentiae
Obicitur autem contra hanc rationem mul- ad secundam, quia constat quod prius est cogno-
tipllciter: I. Videtur enim quod prima differentia scere bonum aut malum et postmodum, hoc et
ibi posita vel tertia superfluat: videntur enim ibi k illo cognito, sequitur electio huius et fugaP illius,
esse convertibiles ad invicem, cum omnis " sub- tertio sequitur malus ad hoc aut ad illud, et ita
stantia arbitrio Iibera • sit c intellectualis • et e secundum hoc sic deberent ordinari istae diffe-
converso. rentiae, ut diceretur 'angelus est substantia in-
2. Item, contra secundam differentiam obicitur et tellectua\is, arbitrio Iibera, semper mobilis'.
prima ratione eius quod dicitur • mobilis •, quia, 5. Item, cum dicitur • angelus est substantia ar-
sicut probat Pbilosophus 6, nullum impartibile bitrio Iibera •, de qua libertate intelligitur, naturae
est mobile; sed angelus est impartibilis, cum sim- scilicet aut gratiae? Non gratiae, quia tunc ilia
pJiciier 1 et absolute sit simplex, ut probatum est 1. differentia non conveniret malis angelis; quod

• It.> V, T ~tro dlcrndum. aUluro dlctndum e61. • ST habebul. • v lldd. hlr. • ST add. natuu • z add. ts/. 1 R ha·
'::;if=~- ~ "/f:;:;!~~~!. ~-0 1· ~-Ce~l. ; ~so~~~'~C om.;/ nut~tru ~ STZ om.; LC om, tnlm. 'R rlmpln. quod c corr.

1 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 2, p. 2, a. 1, q. 3
(II, ao 10 q.J.
2 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 3, p. I, a. 1, q. 2 (II, 94sqq.).
3 Cf. infra, nurn. 249.
4 Multa hulus el aequentls art. (et num. 104) quasi
verbotenus occurrunt in cod. Assislensl 138, fol. 58d-60c.
Ct. S. Bonav., II Sent., d. 9, praenotata (II, 238bsq.).
5 Dt fide orthod., JJ, c. 3 (PO 94, 866).
II Aristot., Phys., VJ, c. 10 (II, 332).
1 Cl. supra, num. 106.
 DE ANOELIS SECUNDUM ESSE SUBST ANTIALE.
falsum est. Si naturae, adhuc non videtur con~
venire malis angelis. Et prlmo, quia secundum
quod aliquis plus vel minus rernovetur a summa
libertate, plus aut minus cadit in servitutem.
ergo qui perfecte et plene cadit in servitutem'
simpliciter recedit a summa libertate; sed malu~
angelus in plenam et perfectam cadit, scilicet in
servitutem culpae et poenae sine fine et sine ali-
quo remedio; ergo simpliciter a libertate summa
recedit; ergo libertas arbitrii ei non convenit. ~
Ad idem Anselmus 1 : Posse facere malum non
est libertas aut pars libertatis; sed prius solum-
modo convenit rna lis angelis; ergo ut prius.
6. Item, cum arbitrium sit rationis, et quod est
intellectuale et rationale videntur esse converti-
bilia a, quaeritur quo modo differant II?
7. Item, ad cuius differentiam componitur c haec
differentia • incorporea "? Et planum est quod
non ad differentiam substantiae incorporeae, cum
ratione huius conveniat cum angelo. Similiter
videtur quod nee ratione corporum, quia ipsa
iam erant d ab angelo divisa per hoc quod prae-
missa erat haec differentia • intellectualis "· -
Item, quaeritur per quam differentiam positam
differ! angelus ab anima. Et videtur quod per
nullam.
8. Item, quaeritur de hac differentia • Deo mi-
nistrans "· Videtur enim quod non sit differentia
angeli essentialis, quia angelus desinet ministrare,
cum propter homines ministret ut copionl here-
dilotem salutis aeternae, ut dicitur r Hebr. 1, 14,
et ita desinet ministrare cum homines ceperint
hereditafem illam; ergo male ponitur haec/ dif-
ferentia in praedicta definitione.
9. Item, quaeritur de ultima differentia. Primo,
quaree non assignetur immortalitas angelo sim-
pliciter et absolute, cum Augustin us 2 simpli-
citer dicat animam esse immortalem, cum im~
mortalitas magis videatur angelo quam animac
convenire.
10. Hem, quaeritur utrum immortalitas conve~
niat tam angelo quam animae per naturam vel per
gratiam. Et quod non • per naturam "• sed per
• gratiam "• dicitur in definitione. Hoc h etiam
patet per hoc quod dicit Oregorius 3 quod
• omnia creata, quia ex nihilo sunt, in nihilum
tenderent nisi manu Creatoris retinerentur "· Ergo
per natu;am tendunt in non~esse; ergo nee ~n­
gelus nee anima per naturam habent quod smt
&
" z vlddllr rut tMurll&llt pro v. t. e.
~r~:~~~~~lllr; 1~511~~:~~~~;;.ldb:s~n~:,~=~~clll: 1~.:~:~ntc:lulr;v:ltrn':'rm /~nsm ro<lk»~-.Biflllt.
1 De lfb. arb/1., c. I (PL 158, 490): • Nee 1\bertas nee
pars libertatis eat potestas peccandl •.
2 De Otn. ad l/11., VII, c. 28, n. 43 (PL 34 •
loan., lr. 47, n. 8 (PL 35, 1137)·
3 Morol., XVI, c. 37, n. 45 (PL 75, 1143).
137
immortales; ergo si slnt immortales, hoc erit 1
gratia, non natura.
Respondeo: Ad evidentiam hulus definition is
et partium eius primo notandum est quod duo
sunt modi definitionum 4• Unus attenditur quan-
tum ad illam definltionem in qua ponuntur genus
et differentiae, quarum unaquaeque pars extendit
se in plus, tamen omnes veniunt in aequalitatem:
et haec definitio est ex genere et differentia vel
differentiis, quae notificat esse substantiale rei.
Alius est qui attenditur in definitione secundum
quem cognoscimus potentias per actus et sub-
stantiam per potentias: et haec notificat esse vir-
tuale rei, et talis est praedicta definitio angeli.
Quoad hoc vera potest notificari dupliciter: vel
in se vel in comparatione. In se prima dupliciter:
vel secundum virtualem potentiam quam habet
ad cognosc_endum, et sic dicitur • substantia in-
tellectualis •; vel ad movendum, et hoc adhuc
dupliciter: vel quantum ad conditionem loci, et
sic dicitur • semper mobilis "• vel quantum ad
conditiorrem affection urn, et sic dicitur • arbitrio
Iibera "· Similiter in comparatione notificatur ex
triplici differentia secundum tria ad quae habet
comparationem, scilicet ad corpus quod movet,
non tamen ei unitur per essentiam, et sic dicitur
• incorporea •; et ad Deum cui ministrat, et sic
dicitur • Deo ministransk •; et ad perfectionem
suam, scilicet ad gratiam, et sic dicitur • immor-
talitatem gratia, non natura, suscipiens •, et ibi
sub gratia comprehenditur gloria.
{Ad oblecta]: 1. Ad ld ergo' quod primo
obicltur patet solutio ex praedictis: aliud enim
esse virtuale angeli determinatur per hanc ditfe--
rentiam et per illam, quia per primam esse vir-
tuafe ad cognoscendum, per a/iam esse virtuale
ad movendum secundum affectiones.
2. Ad a 1i u d dicendum :I quod illud quod dicit
Phi 1o sop h us quod • null urn impartibile mo-
bile • lntelligitur de mobili in corporibus, ubi est
necesse quod mobile commetiatur se loco, ita
quod totum toti et pars part! 6 : et tunc verum
est quod omne, quod movetur, partim est in te~­
mino a quo, partim in termino ad quem; sed stc
non est mobilis angelus, sed m, licet moveatur de
loco ad locum, licet etiam Deo assistat per con-
templationem, quia n necesse est ut ibi sit ubi
operatur, sicut dicit Oamascenus 1, tamen non
est necesse quod" pcrtranseat medium, uno modo,
- - - - ---------
• Ita v alii r 111s diJ!trMIIa ponlt11r pro o. t. d. t. • LCZ tnull. ' V add. ad.
11
Z dlfftr•fy b S/ uit . mtn/llroiU oceurnntlln solo rod!« f rtln cod. Aulslrn•ll38..1ol. 5&:,
l RLCZ mv. • V OPI. • L OlD. •C qui.
4 Cf. Aristot., Mttaph., VI, c. 12 (U, M2).
:~De iis quae hie tractantur sub nn. 2-4 ct. S. Bonav.,
372 In 1 Stnl., d. 37 , p. 2, a. 2, qq. 1-3 (J, 657sqq.).
); 6 Ct. Arlstot., Phys., IV, c. 5 (II, 291).
1 De fide orthod., 11, c. 3 (PO 94, 870).
138 INQ. II. TRACT. II. QUAEST. UN. - 107.
sumendo transitum per medium, quia non se com-
metitur loco. Hoc tamen magis alibi explanabitur 1•
3. Ad a I i u d dicendum quod dicitur « semper
mobilis .. ad differentiam tam rectorum corporum
quam circularium 2• Corpus enim rectum, quod
motu recto movetur, non semper est in hac con-
ditione ut nihil ei desit ex parte sui a ad hoc
ut actualiter b moveatur, quia, cum existens in
loco sibi debito per naturam, secundum quod
est existens, non habet quidquid exigitur ex parte
sui, potest verum c esse quod actua\iter non mo-
vetur propter indigentiam motoris. Corpus vera
circulare, etsi d semper habeat quidquid exigitur
ex parte sui, quia tamen adhuc motorem extra
exigit, potest esse quod actualiter non moveatur:
si enim non esset motor caeli, staret caelum;
sed angelus habet semper in se omnes condi-
tiones quae exiguntur ad sui motum: unde non
indiget motore. Et loquimur de motore prout di-
cimus quod anima movet corpus, non de motore
separato, quit est Deus, cuius imperium exi-
gitur ad motum angeli.
4. Ad ali u d dicimus quod angelus habet
comparationem ad corpora mobilia et/ motu
recto et motu circulari, quoad utrumque motum,
quia, secundum quod dicit D ion y s ius 3, utroque
motu potest moveri. Unde motus secundum lcr
cum non est in eo determinatus quantum ad
1mam differentiam, sed secundum motum qui
est secundum affectiones comparator ad spiritus
rationales, quia arbitrio liberi sunt; sed iste motus
est in ipso determinatus quantum ad unam dif-
ferentiam, scilicet quoad hoc quod si est motus
in bonum, per affectionem stat in illo; si in ma-
lum, similiter stat in illo. Unde etiam in loco
qui congruit bono angelo et malo, ratione affec~
tionis stant; sed hoc non est ratione mot us Ia-
calis, sed ratione motus secundum affectiones.
Unde daemones non habent potestatem redeundi
ad ~aradisum: sunt enim insusceptibiles poeni-
tentiae, secundum quod dicit Damascenus4.
Patet ergo quod maior est libertas in angelo
quantum ad motum secundum locum quam quan-
t~~ ad motum secundum affectiones, et ideo no-
bihar est haec differentia • semper mobilis •
quoad hoc" quam haec differentia .. arbitrio Ii-
bera •, et ideo prior in definitione.
5. Ad a I i u d dicendum quod duplex est li-
bertas naturae: quaedam quae nee potest tolli
nee minui per peccatum, quae pure naturalis est,
• V1' Add. n. b Code~. ru.c{dtntomtr.
¥Low.q.l!. ~VSTo111 'Rolli
•WJ"rectl), l..l.li .ub1lanilole. . • C ln toto.
1 Cf. infra, num. 181.
~ Cf. AriB!Ot., Phys., VIII, c. 9 (II, 363).
" Cf. De dt'o'ln. numin., c. 4, § 8 (PO 3, 704, PL 122, 133).
et haec respicit substantiam rationalem secundum
id" quod est; alia autem est libertas naturae
quae potest £ minui per peccatum magis ac ma-
gis, quae attenditur in ordine sive in habilitatione
potentiae ad bonum: et de hac dicit Anselm us
quod posse facere malum non est Jibertas aut
pars libertatis; et hoc, secundum k quod huiusw
modi, non est in angelis malis, quia ex quo semel
peccaverunt, sunt inhabiles ad bonum. Undc li-
bertatem arbitrii isto modo non habent, sed prima.
6. Ad a I i u d dicirnus quod, cum dicitur • ar-
bitrio Iibera "• arbitrium hie sumitur pro iudicio
secundum 1 quod aliquis potest communiter eli-
gere bonum vel malum: quod tam en angelo m
convenit sine colfatione rationis, homini vero cum
col\atione; et ideo, proprie Joqucndo, anima no-
stra dicitur substantia rationalis, angelus vero
substantia intellectualis, ut ratione collationis as-
signetur differentia inter rationale 11 et intellectuale:
unde utrumque cognitionem respicit, sed ipsum
arbitrium rationis potentiam respicit motivam.
7. Ad a I i u d dicimus quod per hanc diffe-
rentiam .. incorporea • ditfert angelus ab anima.
Licet enim anima non sit substantia corporea, ta-
men est unita aut unibilis corpori; angelus vera
nee est substantia corporea nee unibilis corpori
nee unita, et hoc tatum privatur ab ipso per hanc
differentiam • incorporea •. Differt enim per hanc
ditferentiam "semper mobilis •, quia angelus semw
per movetur, ut explanatum est superius 5 , sed
anima movetur moto 0 corpore.- Si vero quae-
rat u r utrum simpliciter de beat dici incorporea:
d i c i m us quod sic, cum hoc absolute et secun-
dum se ei conveniat, licet .. quoad Deum P inve~
niatur quid gross urn et materiale 6 •: hoc enim so-
lum comparative ei convenit secundum quod dicit
Damascenus, et hoc secundum unam pro-
prietatem corporis quae est definiri loco q' quae
angelo convenit sicut et corpori.
8. Ad aliud dicimus quodr,licet non sit neces-
sarium angelum semper ministrare ad utilitatem
hominum, nihilominus ~ cum ipso semper rema-
nebit virtus et potentia ministrandi, et ideo quod
dicitur • ministrans •, essentialiter ei convenit se-
cundum quod sonat in habitum: et sic in defi-
nitione sumitur.- Vel potest dici quod, licet non
semper ei conveniat ministerium, quod habet re-
spectu hominis, tamen illud, quod est ipsius in se
ad Deum, semper ei con venit: ipsos 1 enim ange-
los voluntati Dei semper subiectos esse dicimus.
I C OJJJ.
8
II• VLC
4 De fide orthod., II, c. 4 (PO 94, 878).
~ Cf. &upra, adJ.
6 Cl. Dama11c., De fide ortlwd., 11, c. 3 (PO 94, 867).
 DE ANOELIS SECUNOIJM ESSE SUBSTANTIALE.
10. ~d aliud dicimus quod prout perrJ im~
mortahtatem prlvatur quaecumque mutabilitas
quod immortalitas soli Deo per naturam con venit 1'
secundum quod dicltur 1 Tim. ultimo, 16, Und;
bene concedimus quod angelus et anima habent
verti~ilitatem .secundum affecliones et in nihil, ta~
men tmrnortahtas convenlt eis gratia, non natura.
9. Ad a I i u d quod b quaerltur • quare non
dixit angelum simpliciter et absolute esse immor-
talem, cum hoc dicat Augustinus2 de anima
rationali ': dicendum quod ibi non definit earn
per.: differentiam ad angelum, sed potius per
differentiam ad sensibilem quae est in brutis et
vegetabilem quae est in plantis, quae desin,unt
esse cum corpore. Tamen quod hie dicltur
De definitione angeli a Dionysio posita
~uaerit.ur po~tea. de definiti.o~e. quam. ~onit
D1onys1us, m hbro De dtvtnts nomtntbus,
cap. ~ 5 : • ~~gel us est~ i~ago Dei, manifestatio
occulh lumtms, speculum purum, splendidissi~
mum, immaculatum, incontaminatum, incoinqui-
natum, recipiens totam, si iustum est dicere, spe-
ciositatem bene formatae deiformitatis, et pure
declarans in se ipso, sicut possibile est, bonitatem
quae est in abdilis •.
I. Quaeritur ergo prima quantum ad primam
differentiam. Circa quam quaeruntur duo, scili-
cet: utrum angelus sit imago; et si sic, cum hoc
similiter dicatur de homine, utrum hoc aequaliter
eis conveniat aut unit secundum praeeminentiam 6•
A. Clroa prtmum sle: 1. Primo, videtur quod
angelus non debeat dici imago Dei, cum dicat Au~
gust in us, in Sermone de Imagine 1, quod nulli
creaturae dedit Deus a ut esset ad imaginem nisi
soli homini; et hoc vult accipere ex eo quod di·
citur de solo homine a: Faciamus hominem ad
imaginem h etc.
2. Praeterea, obicitur de hoc quod dicitur in rec-
tifudine e: angelus est imago •, quia dicit A ugu-
s tin us 9 quod proprium est Filii quod sit imago.
• z rJd. t V add. 6rrJtlrJ. • V add. dl/jlnlllofl~'"· <II L on~., V om. q. ~. • V om. I V OlD.
1 y nattlur. 1 Ita V, alii om.
' Z ff<:o/ltur.
I Alex. Hal., Summa theol., I, num. 80.
2 Cf. De Gen. ad lltt., VII, c. 28, n. 43 (PL 34, 372);
In loan., tr. 47, n. 8 (PL 35, 1737).
J Ct. Dama!lc., De fide orthod., II, c. 3 (PO 94, 811).
• Cl. S. Bonav., 11 Sent., d. 9, praenotata (II, 239).
5 Cap. 4, § 22 (PO 3, 724, PL 122, 1141).
6 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 16, a. I, q. 3 ef a. 2, q. I
(II, 398 sq., 400 sq.).
139
an~elum es~e immortalem, intelligitur s~cialiter
de 1mmortahtate prout prlvat mutabilitatem quae
est d secundum affectiones, prout dicimus quod
postquam angelus semel bonus est, semper est
bonus, et postquam semel malus, semper malus l;
non sic est de anima. Praeterea, immortalis di-
citur, quia de facili non est mutabills, et hoc habet
a sua natura sive a suo principia: ex se enim
sol urn habet ut sit vertibilis in nihil; unde quo-
dammodo habet immortalitatem quasi ex quo--
dam dono gratiae, tamen quodammodo ex prin~
cipio naturari potest non mori; sed anima de fa~
cili, comparatione ad angelum, est vertibilis in
nihil: unde ex se et ex habilitatione ad coniunc-
tionem vertibilis.
ARTICULUS II. lOS
4•
I Et ratio huius potest accipi ex hoc quod dicit
Hilarius 10 quod •imago est ad quam ;magi-
natur species indifferens •, secundum quod reci-
tatur 1 I Sentenfiarum, dist. 31 u; et idem ibidem:
• Imago est rei ad rem coaequandam imaginata
et indiscreta simifitudo •; sed constat quod nulli
creaturae con venit quod sit indifferens a Deo;
ergo nulla creatura proprie debet dici imago, sed
sol urn ad imaginem, ut per hoc denotetur t diver-
silas creaturae ad Creatorem, et secundum hoc
videtur dictum Gen. 1,26: Faciamus hominem etc.
B. CJrca secundum slo: 1. Primo, videtur' quod
ratio imaginis aequaliter participetur ab homine
et ab angelo: quia ab ipsis participatur ratione eius
quod tam in homine quam in angelo est reperire,
scilicet unitatem substantiae et trinitatem potentia-
rum'" secundum quam imitatur Deum unum in
essentia et trinum in personis; sed constat quod
haec aequaliter sunt in hoc et in illo; ergo et
aequalis est imitatio; ergo et aequalis est ratio
I imaginis.
2. S i d i cat u r quod ibi est" aequalita.s
4
quoad hoc, non tamen quoad essentiae simpli
12
citatem vel habilitationes" potentiarum , immo
- Rt.CZ om."· f.
• V prnonarlmf. • T om. • Codd. hllbllltotlonl•.
1 Sermo 43, c. 2, n, 3 et c. 3, n. 4 (PL 38, 2:55).
8 Gen. I, 26.
9 Contra sermon. Arianor., c. 26, n. 22; lk Trillil., VI,
c. 2, n. 3 (PL 42, 701, 92:5).
10 De Synod., a. J3 (PL 10, 400). ubi et sequ.ens. Cl.
Alex. Hal., Summa theol., I, num. 414--417.
u Lombard., c. 2 {p. 194.).
n Cf. Alex. Hal., loc. cit., num. t27.
 INQ. II. TRACT. II. QUAEST. UN. - 108.
ratione horum est praeeminentia in angelo: unde,
proprie loquendo, Filius est 11 imago, homo vero 11
ad imaginem, angelus vero non solum ad imagi-
nem, sed etiam est< imago- sed contra: Au-
gustin us, fn libro De Trinitatc 1, inquirit secun-
dum quid anima dicatur esse ad imaginem et osten-
dit quod non secundum sensualitatem neque
secundum partem rationis d inferiorem nee iterum
secundum superiorem comparatam ad infcriorem
aut secundum se consideratam, sed solum r se-
cundum quod comparatur ad Deum. Unde se-
cundum hoc vult dicere quod ratio imaginis de-
terminator in anima, scilicet prout est • capax
Dei 2 •; et constat quod secundum idem deter-
minatur in angelo; cum ergo h.aec capacitas non
dependeat ab ilia, videtur quod adhuc sit ae-
qualitas inter hominem et angelum quantum ad
rationem imaginis.
3. S i d i cat u r quod hoc est verum quantum
ad habituml, nihilominus tamen quantum ad actum
est praeeminentia in angelo: unde angelus magis
capit Deum quam homo- contra: constat quod
substantia rationalis secundum naturam habet
posse ad actum quem participat a gratia; sed
aliqua anima a gratia habet quod magis capiat
Deum quam aliquis angelus, sicut anima Christi
et Beataer Virginis; ergo ad hoc habent posse
per naturam; ergo non est simpliciter dicere quod
angelus sit magis capax Dei qllam anima, eadem
ratione nee anima quam angelus; quare, ut prius,
videtur quod adhuc sit ibi aequalit.l$ quoad ra-
tionem imaginis.
4. Praeterea, cum secundum quod dictum est 3,
anima sit ad imaginem Dei quantum ad partem
.superiorem relatam ad Deum, et ea, creatura
nulla interposita ", formetur a Deo, videtur quod
adhuc non possit ll esse praeeminentia angeii ad
animam quantum ad rationem imaginis.
R~~ndeo: A. 1-2. Concedimus quod proprium
~t_f•Iu esse imago Patris 5 ; imago 1 enim proprie
d1e1tur " species indifferens •, sicut dicit H j J a~
rius, ~ ideo ad -~oc quod aliquis sit imago,
duo ex1guntur, scdacet quod sit • species • et ·
quod sit • indifferens ab eo, cuius est imago •
in essentia. Quia ergo nulla creatura est eade~
in essentia cum Deo, ideo proprie nulla creatura
•IUV,alll~~e.
aod.----~/
ClifT. ia Ill& ., V Ill
1 Ub. XI, cc. I et 5, n. 8; XIV, c. 8, n. II (Pl
42
983r.qq., 900aq., IOU). ' 8 Topic., VI, c. 2 fl, 236).
2 Cf. Augldtin., Dt Trinit., XIV, c. 8, n. It (PL
42 , I044).
3 0. aupra, 5Ub n. 2.
4
Ct. A.Jes. fial., Summo tMof., If, 11um. 111 et 1, p. 31 ad 3
5 Cf. Alex. Hal., loc. cit., I, nuQI. 417. ' .
45 Dt /ilk orthod., I, c. 13 (PO iW, 856). Cf. Alex. JUl.,
Sununtl thul., I, num . .W7.
dicitur imago nisi soJus Filius. Unde, secundum
Damas c en u m6, adhuc non est simpliciter dicere
quod Spiritus sit imago, sed " quod habet ali-
quam rationem imaginls. lsto 1 ergo modo acct-
piendo imaginem, non est dicere quod angelus
aut'" anima sit imago, sed solum ad imaglnem,
ut per hoc denotetur quidam ordo et quldam re-
spectus ad Deum. Alio tamen modo" communius
dicitur imago, quod est ab alio et quod est eius
similitudo, scilicet Dei, secundum quod possibile
est in creatura, et o secundum hoc imago est si-
militudo, sed non e converso, secundum quod
dicitur in libro 83 Quaestionum 7, et secundum
quod dicit Philosophus 8 : •Imago est cuius
generatio est per imitationem •• Et ponit ibi Au~
gustinus 9 exemplum in duobus ovis, inter
quae est similitudo, quia tamen neutrum est ab
altero, ideo neutrum imago alterius dicitur. Hoc
ergo modo accipiendo communiter imaginem, di-
cunt Sancti quod angelus aut anima est imago
Dei, secundum quod dicit Is i do r us 10 : • Quanto
simplicior est natura, tanto in ea invenHur imago
Dei magis expressa •. Verius tamen et magis
proprie loquendo est dicere angelum et hominem
ad imaginem, ut per hoc notetur diversitas non
solum in persona, sed etiam in essentia creaturae
ad Creatorem, et hoc ratione transitionis signifi-
catae per praepositionem.
B. 1-4. Ad aiiud quod quaeritur de ratione
imaginis in angelo et in anima et in quo est prae-
eminentia; responderi potest 11 quod • expressa si-
militudo • potest attendi ratione potentiae praesi-
dentis P et secundum hoc inteJligitur ilia auctoritas
quae est in Sermone Augustin i 12, quod nulli
creaturae dedit ut esset ad imaginem nisi homini;
de eo enim dictum est 13 : Ut praesit piscibus et vo-
lati/ibus etc. Quantum ergo ad hanc rationem po-
tentiae_ praesidentis dicitur homo ad imaginem,
non s1c angelus 14 • Dicitur iterum • expressa si-
militudo • ratione proprietatis in cognoscendo
creaturas, et secundum q hoc dicitur tam angelus
quam anima imago aut ad imaginem: et quantum
ad hoc intelligitur auctoritas D ion y s i j supra
dicta 15• Dicitur iterum ratione simplicitatis r es-
sentiae: et sic intelligitur auctoritas Is i do r i 16,
Dicitur iterum ratione capacitatis in cognoscendo •
7 Quaeat. 84 (PL 40, Maq.).
9 lac. cit.
10 &nl~11t., I, c. 10, n. 6 (PL 83 555)
:~ Cf. Alex. HaL, loc. cit, 1, p. 6J4a, Ht${JI)ndto.
Cf. p. IJ9a, n. I. IJ Gen. I, 26.
14
Cf. Ales. Hal., Joe. cit., 1, num. 161.
15 Cf. In Initio i1uiua ar!lculi
16 Cf. nota 10. ·
 DE ANOELJS SI!CUNDUM ESSE SUBSTANTIAL!!.
Deurn: et sic utrique convenlt. Dlcitur etiam 12
ratione immortaJJtatis, .sicut ponlf Cassiodo-
r us 1 : et sic con venit utrlque. Dicitur ell am ra-
tione finis creaturarum: et sic convenit homini
quod non angelo. - Et sic possunt solvi omnia
obiecta.
II, Quaeritur autem consequenter b de tribus
consequentibus differentiis quantum ad differen·
tiam earum et ordinem et numerurn,
A. Et vtdetur quo<l non dlfferant, 1. cum quae-
libel c earum videatur dicere rationem manifesta-
tionis respectu Dei. - S I d i cat u r quod pro-
prie dicitur • speculum • prout ab alia recipit
lumen; sed imago et manifestatio dicunt 4 ratio-
nem expressionis vel manifestationis, differunt
tamen t, quia imago quantum ad habitum, et ideo
proprie didtur quod ipsa est • cuius generatio est
per imitationem / 2 .. , manifestatio vera quantum
ad actum- sed tunc obicitur de ordine:
quia videtur secundum hoc quod tertia differentia
deberet g prae~edere secundam, quia prius est
considerare angelum quantum ad eius vires, se-
cunda quantum ad receptionem factam in ipsis,
tertia quantum ad manifestationem specierum
iam receptarum: et secundum hanc responsionem
• imago,. quantum ad primum videtur sumi, • spe~
culum ,. quantum ad secundum, " manifestatio oc~
culti luminis ,. quantum ad tertium. - Praete-
rea, videtur quod differentia praeassignata inter
imaginem et manifestationem nulla sit: quia
cui us est actus, eiusdem est habitus 3 ; ergo se-
cundum illam differentiam • imago • et • mani-
festatio • ad idem dicerentur; sed manifestatio di-
citur ad inferius; ergo h secundum hoc et imago:
quod falsum est, secundum quod ostensum est
supra per auctoritatem Augustin i, in libra
De Trinitate 4•
2. Hem, dicimus quod in Trinitate potentia ap-
propriator Patri, sapientia Filio, bonitas Spiritui
Sando !i; sed constat quod praedictae tres diffe-
rentiae respiciunt solummodo sapientiam. Quae-
ritur ergo, cum angelus in sua creatione recipiat
1 3. Ad I II u d vero quod quaeritur utrum per
effectus totius Trinitatis, quare solum in sua de-
finitlone, quae esse eius indh:are debet, ponuntur
differentiae respicientes t sapientiam, non poten-
tiam aut bonitatem.
3. Item, quaeritur utrum per allquam istarum
differentiarum sit assignare dlfferentiam angeli
• S om. ' l om • Sf cof!Yrtlltnttr, RL 0111 1111Um
- RLCZ add. rl, C un1 nq11rn1 d
' V qfltl/1/ld.
'S rupk/ilt, VST rff«hlm ":~ '!~~~ T
• V add. rnlm p V 10f11mmodo. v LC (Cf.l".} Ol"diW11r.
~ Z pr/tJUJ. • RLCZ dl#trMIIt.
I Dt anima, c. 2 (PL 70, 1~). Cf. Alex. Hal., Summtt
theol., I, p. 57, ad 5.
I 4 Cf.
:l Cl. p. 140, nota 8.
:1 Ct. Arlatot., De somn/J tl vf6ili1J, c. I (Ill, :SUO).
141
ad animam. Et videtur quod non: Quia constat
quod est imago, sicut et 1 angelus, similiter et
speculum, ratione culus"' dicunt quidam' quod
Prophetae vident in specula, et ratione huius po-
nimus intellectum speculativum in anima. Similiter
anima" est " manifestatio occulti luminis •: per
ipsam enim est manlfestare Deum, etsi non plene,
sicut per angelum.
4. Quaeritur similiter de consequentibus diffe-
rentiis quae vldentur explanare rationem spe-
cull, prout angelus dicitur • speculum •, et quae-
ritur quomodo differant Videtur 0 quod sit ibi
Solum P incukatio verborum.
[Solutio}: I. Ad quod dicendum quod haec
tria ponuntur in ratione angeli, prout ordinantur"
ad contemplationem. Essentialiter enim et r primo
se habet ad hunc actum: exigitur enim quod sit es-
sentia potens intelligere, et quantum ad hoc tenet
rationem " imaginis •. Requiritur etiam lumen,
quo effective intelligit, et quantum ad respectum
iflius dicitur • manifestatio occulti luminis •. Exi-
gitur etiam quo intelligat formaliter, scilicet species
recepta ab intelligente, et respectu illius dicitur
• speculum •: sicut enim in specula recipiuntur
sive resultant species sensibiles, ita in hoc~ spe-
cula spedes intelligibiles. Ratione ergo horum
trium, quae exiguntur ad contemplationem, po-
tens intelligere, lumen et species, et quasi ad
tres rationes causae referuntur, dicitur angelus,
qui est prima creatura contemplativa, "imago Dei,
manifestatio occulti luminis, speculum • etc. -
Ex iis etiam patet ordo istarum difterentiarum.
2. Si vero quaeratur 'quare angelus magis
definiatur ratione sapientiae quam bonitatis aut r
potentiae ': dice n dum 1 quod omnia dantur in-
telligi. Nam nomine • imaginis • intelligitur po--
tentia intelligendi, quae est prima ipsius angeli;
per hoc etiam quod dicitur " speculum purum, in-
contaminatum • •, notatur bonitas: et sic omnia
dantur intelligi ; sed illud maxime pertinef ad
cognitionem, quia de natura primo • ordinatur
ad contemplandum Deum et alia consequenter.
aliquam istarum differentiarum difterat anima ab
angelo: dicimus quod etsi illae tres primae dif-
ferentiae conveniant animae et angelo, differenter x
tamen. Angeli entm sunt prima lumina creata,
sed animae secunda; item, animae convenit ratio
speculi, sed hoc ratione eius quod cognoscit per
• Sa~~~~'::;,,_~; 0 ~·
(Off. , C G.-
:c':-.. I~':",:::.·
, C liw. •
•~ ~~~
:Z UN~~-
' Ct.
6 Ct.
supra, p. 1..0., nota I.
Ale.t. H&J., Sumnw /Mol., I, oum. uo.-uo.
Gull. Alti.l&iod., Scururkl, II, tr · 6, c. 1 (f. 53b).
1 Cl. S. Bonav., II Slur.t., d. t.,, a. 2, q. 3(11, 4)4~q.).
142 INQ. II. TRACT. II. QUAEST. UN, - 108.

abstractionem speclerum a"' phantasmatibus: non datione duo sunt attendenda h: congruentia quae-
sic angelus, sed magis prout recipit a 6 supe- dam ex parte recipientis et Jiberalitas ex parte'
riori. Unde determinamus quasi triplex specu- dan tis, secundum quod dicitur Esther 2, 18 quod
lum creatum: unum, secundum quod dicimus Assuerus targitus est munera secundum magnifi-
quod omnes creaturae sunt quasi speculum centiam principalem: et ly k 'secundum' causali-
Dei, secundum quod ipsae sunt vestigium Tri- tafem hie non notat; similiter haec praepositio
nitatis; a\iud speculum dicitur anima; tertium 'secundum •, cum dicitur Eccli. 1,10: Secundum
angelus. datum suum praebet illam diligentibus se.
4. Per differentias vero subsequentes differt an-
gelus essentialiter. Licet enim anima quantum ad B. t. Praeterea, videtur quod haec differentia
statum innocentiae posset esse .. speculum pu- • totam 1, si iustum est dicere • superflue ponatur
rum •, non tamen .. perlucidissimum •, sed post in hac definitione: videtur enim sine ilia suffi-
statum peccati nee purum nee perlucidissimum; cienter manifestari esse angeli per praecedentes
sed angelus dicitur • speculum perlucidlssimum •, differentias.
contra hoc quod anima in statu lnnocentlae, etsi Respondeo: Verum est quod per praece~
dicitur speculum, non tamen perlucidlssimum ~. dentes m differentias sufflcienter manifestatur esse
sed minus lucidum; • purum •, contra hoc quod angell, quod habet ex natura: quoad hoc enim
anima in statu peccati speculum obscurum est. Sed conveniunt ei Iliac differentiae, non tamen quoad
per reliquas differentias removetur triplex genus hoc quod habet esse ex gratia superaddita, et
maculae ab angelo: speculum enlm potest esse ideo ad esse illius manifestandum quoad hoc 11
sordidum vel quia in se habeat macularn, et quan- additur ilia differentia ultima; slcut enlm mall
tum ad hoc dicitur • immaculatum •; vel quia in angeli facti sunt dcformes per culpam, sic bonl
se recipJat ab extrinseco, sed hoc dupliciter: vel per gratiam bonlformes vel bene format!. Unde
quia res sordida ei adiungitur vel quia rei sor- gratia haec appellatur c speciositas .. , secundum
didae adiungitur - quemadmodum dicimus quod quam angeli bene o formati sunt delformes, et ideo
manus munda per motum eius ad lutum sor- signanter additur • bene formatae delformitatls •.
didatur, secundum quod dicimus quod aliquis 2. Item, ad quid ibi additur • totam •? Ad quod
ponit manum d mundam in luto, vel etiam e d i c I m us quod ad differentiam ani mae. Anima
contrario motum !uti ad manum - prima modo enlm, etst in praesenti posslt susclpere gratlam
• incontaminatum •, secunda modo • incoinqui- et ita huiusmodl spedositatem, non tamen totam,
natum •. Removetur ergo per hoc r omne ge- sicut possibile est ipsam suscipere secundum
nus maculae quod contingit reperire in anima, proportioncm contlngentem ipsam, sivc etiam sit
scilicet originalis, per hoc quod dicitur • lmma- confirmata sive non. Unde etsl P possit in prae-
culatum •, et actualis per hoc quod dicHur • Jn- senU suscipere gratiam et etiam confirmallo-
coinquinatum et incontaminatum •, quia actuate nem 11, sicut fult In quibusdam, licet in paucis,
peccatum potest esse in anima aut ex contami- non tamen potest recipere In plenitudlne actus,
natione aut ex colnquinatione. Et I per hoc vult sed solum in futuro, quando glorificabltur, et
ostendere Dionysius quod malum non est in tunc totam suscipiet secundum quod possiblle
angelo 1, est secundum proportlonem contlngentem ipsam;
Quod vera sequitur • recipiens totam, sa Ill- sed angeli non solum iam recipiunt speciositatem
slum est dicere, speciem • etc. propter hoc t dici- gratiae, sed etiam confirmationem in ea et etiam
tur quod Filius simpliciter est species 2 : unde tota cum hoc gloriam: et ideo plenitudinem actus, se-
species Patris dicitur; sed angelus non habet totam cundum quod possibile est, secundum proportio-
speciem, et ideo dicit • totam, si iustum est dicere, nem conttngentem ipsos ', secundum illud Matth.
speciem habens •, id est secundum quod contingit 25, 15: Unicuique secundum propriam virtutem etc.,
secundum possibilitatem naturae, sicut dicimus et ideo iam susceperunt huiusmodi speciosita-
quod secundum convenientiam redpientis dat Do- tem. Et ad hoc notandum dicimus • suscipiens
minus gratiam. Unde Matt h. 25, 15: Dedit uni- totam • etc.
cuique secundum propriam virtutem, et illud 'se- 3. Quaeritur postea de hoc quod in fJne ad-
cundum ' non dicit causalitatem, sed quamdam ditur "et pure declarans in se ipso, sicut possi-
congruentiam ex parte recipientis. Unde in ista bile est, bonitatem quae est in abditis •, et alia

• L d. • S om., ' Rom. ltd JU)JL. pu/uctd/ulrnlllll. • V adll. $Uam. • s alld. quod. 1 c om. •Vom.p.h.•llaR,
alllllllrlbu~ndu. Z om.~- p. • V J/~111. Z om.; codd. tux/11 pr~;~ ltciUidllm. 1 RLCZ to/urn. • RC pffd/ctllr. T om. ,wr.
• Z l/llll pro f. h. 'C lxJIII. ' V ~~- i' lt1 V, am cum t:oll/frmlltf.ont • R ~~-

I Scilicet in angelo bono. 2 Cl. Alex. Hal., Summa theol., 1, num. 448.
 DE ANOELIS SECUNDUM ESSE SUBSTANTIAL& 143
lranslatione I dicitur a: • Specificans benignita- prius est speculum: angeli enim superlores ma-
tern b silentii, quod t est in abditis •; hoc enim nifestant inferiorlbus quae susceperunt a prima
omnino videtur superfluere d quantum ad manife- luce 2 ; sed prius est suscipere quam declarare
stationem esse ipsius angeU, quia constat quod non quod susceptum est. Ex quo patet quod e
habet nisi duplex esse, scilicet naturae et gratiae. contrario potest attend! ordo inter manifesta-
Respondeo: Verum est quod hie definitur tionem et speculum ex una parte, et actus cis II
quantum ad utrumque esse. Et primo quantum correspondentes, quia quantum ad prlmum mo-
ad esse naturae, quantum ad hoc dicebantur dum est ordo 1 inter ilia, quantum ad secundum
principallter tria de ipso, scilicet quod est • imago inter Isla.
Dei, manifestatio occulti luminis et speculum •; 2. Sed quaerltur quid vult dicere, cum di-
quantum ad secundam ditferentiam determinabatur cit: • benignilatem silentu, quod est In abdltls •,
potestas manifestandi Jumen increatum, quae erat et quid appelletur fbi silentium et quid abdita
a natura in ipso; quantum ad tertiam potestas slve occulla et etlam quae est isla benlgnltas.
susciplendi aut recipiendi a praedicto lumine. Ad quod diclmus 3 quod summumtverum
Secundum primam differentlam indiHerenter se et increatum in se est lncomprehensiblle et oc-
habent ad hoc et ad illud. Quod vero possiblll- cullum, ct de eius bcnignitate est quod permittlt
tates illae ', quae insunt ei a natura, ad actum se decJarare: lsta ergo permlsslo benlgnilas dl-
reducantur, gratiae est, non naturae. Et ideo slcut citur hie. lncomprehenslbllitas vera eius dlcltur
ex parte lila, qua definiebatur quoad esse na- s\lenllum secundum metaphoram: sllentium enlm
turae, determinabatur duplex possibllitas, sic ex dicftur sonl privatlo, sed quando advenlt sonus,
parte qua definlebatur quoad esse gratlae, re- tunc est dcclaratlo; Verbum vero aeternum in
sponder ej dislincte duplex actus. Unde cl quod se 1 dcclaratum est, et Ideo antequam ad manl-
prius dicebatur • speculum • respondet ex parte festatloncm venial, quae fit per allquem sonum
gratiae primus actus, qui est • susclpere •i el creatum m, dicitur sllentlum propter privatlonem
quod dicebatur • manlfestatlo occultf lumlnis •, declaratlonls: secundum hunc modum accipltur
actus secundus, qui est declarare; el vero quod sllenlium Apoc. 8,1 et Sap. 18,14: Dum medium
silentium etc. Ratione ergo lncomprehenslbllltatis
dicebatur • Imago •, non respondet aliquls actus,
cum ipsa sH communis respectu utriusque pos- dlcltur .. sllentium •, ratione elus quod" occulturn
est dlcitur • quod est in abdltis •.
sibilitatls nee per lpsam determinetur dlstincte
aliqua posslbilltas. 3. Item quaerltur: In libra De hierarchia ange-
lica • ponlt Ires actus: lllumlnare, purgare, per-
C. I. Sed tunc est oppositlo de ordlne: flcere; quare poilus definltur per prim urn actum
quia secundum praedlcta vldetur quod actus se- quam per secundum vel tertium? (1

cundus deberet primo loco pont et actus prlmus Ad quod diclmus quod lstl Ires praedlcll
sec undo. actus asslgnantur lncsse angells superloribus re-
Ad quod/ dicendum quod manifestatloha- spectu lnferlorum aut respectu animarum. Quod
btt respectum ad id quod manifestatur et ad eos' vero hh: deflnlantur, hoc est prout comparantur
quibus fit manifestatio. Angelus enim lumen ad Deum, secundum quod exposltum est supe-
creatum est in se lucem increatam manifestans rlus ~ prout diclmus quod Deus est 6
sum me In·
sicut effect~s causam: et quoad hoc ratione eius telllgibllls, summa P lux et species • Unde nulla
est praedlcta quaesHo, quia q illi actus, quos D Jo-
quod manifestatur, prius est manifestatlo quam
n y s 1u s assignat, non referuntur ad esse anR:ell
speculum secundum ordinem naturae; c~mpa~a­
tione tamen ad eos quibus fit mamfestat1o, hie delinitl, sed poilus consequuntur.

• R dtl. • Z btn/1[11/, V alltnl/lllfl pro J/ltllt/1.

I VST au11 ndum. • V ta. • VSTZ dill, quod L corr.
q11od LC up. • V add. ad. • fla V, :tlU .;om.
1 Sell. loan. Sarraceni, saltem quoad substantlam. Ha·
bet enim sic De dMn. rwmin., c:. 4, § 22 : • resplende~e
laclens In se ipso... bQnltatem sllentil quod est 0
adytis • (Dlonys. Cartus., Optra omnia, Tornacl 1902,
X~lc:.·7Jt.seudo--Dionys.,De cael. hitr., passim, v. g.
c. 4, § 3; c. 7, § 3; c:. 8, § 2; c. 10, § I; c. 13, § 3
" V all/1fflll.
(PO 3, 181, 208sq., 2-40, 272sq., 301sq., PL 122, 1047,
1002, IOM, t008sq., 1062). Accedlt Damasc., De fide or-
thod., II, c. 3 (PO 94, 872).
3 Cf. S. Bonav., II StnJ., d. 9, praenotata (II, 239b).
• Cap. 3, § 2 (PO 3, 165, PL 122, 100).
5 Cl. supra, p. 141b.
I Cf. S. Bon.av., I Sent., d. 3, p. 1, a. I, q. 1 (I, 69).
144 INQ. II, TRACT. II, QUAEST. UN. - 109.

CAPUT IV.

DE PERSONALITATE ANGELl.

onsequenter procedendum est ad personalita-
C tem angeli, de qua quaeruntur haec:
Primo, an sit personalitas in angelo;
secunda, secundum quam rationem inest a;
tertia, de hoc quod discretio personalis est
unum attributum angelo, condivldens cum sim-
plicitate essentiae et perspicacitate intelligentiae
et liberi arbitrii potestate seu facultate.

109 ARTICULUS l.

An sit personalitas in angelo.

Quod personalltas non sJt ln angelo, sic ar- ! 5. Item, magis est completa humana natura in
1
gq)tur: 1. Dicit enim B o e t hi us, in libra De dua- Christo quam angelica natura in aliquo angelo;
bus naturis et una persona 1 , quod • persona est
rationalis naturae substantia individua •; sed ra-
tionalis natura non convenit angelo, cum ' ratio-
nale ' sit propria differentia hominis et specifica;
ergo nee persona.
2 Praeterea, individuitas, sicut dicit Phi I o so-
ph us 2, est a materia vel ab accidente; sed penes
accidens non est haec individuitas personalis: non
enim convenit angelo habere patriam b, paren-
telam et tempus et huiusmodi accidentia indivi-
duantia 3 ; ergo non erit individuitas personalis
per accidens. Nee per materiam; cum non pos-
simus materiam aliam et aJiam dicere ' in angeHs,
sicut annulus dicitur alterius materiae cum est
aureus et cum d est argenteus ; non ergo est per-
sonalitas in angelo.
3. Item, non accipitur personalitas ita commu-
niter sicut in grammatica, ut de omni substantia
individua sit dicere personam, sed coarctatur ad
illam quae habet potestatem sennonis, ut quae
dirigit sermonem vel ad quam dirigitur sermo;
sed, sicut dicit Damascenus 4 , non indigent
angeli sermone, sed tradunt ad invicem suas in-
telligentias sine voce; ergo ratio personae secun-
dum hunc modum non convenit angelis.
4. Item, sicut angelus habet distinctionem intel-
lectualis naturae, ita et anima; sed anima non
habet propter distinctionem huiusmodi intellectua-
li& naturae personalitatem r, non enim dicitur una
anima una persona; ergo nee angelus propter
consimilem distinctionem.
sed non accipitur personalitas secundum huma-
nam naturam in Christo: non enim sunt duae
personae, licet sint duae naturae; ergo secundum
angelicam naturam in aliquo angelo non erit ac-
cipere personam.
Contra: a. Ratio personae, quam ponit Rich a r-
d us, in libro De Trinitate 5, con venit ei, scilicet
quod sit • res per se subsistens secundum quem-
dam existentiae modum singularem •.
b. Item, Hugo deS. Victore 6, qui ponit
attributa angelis, et Magister, in Sententiis,
1 dist. II libril 7, ponit unum attributum angelo
discretionem personalem.
c. Item, inter Deum et hominem angelus est me-
dium, et secundum quemdam modum est dicere
intellectualem naturam in iis i ergo, cum t in ex-
tremis sit personalitas, in medio, secundum quod
convenit cum extremis, erit ratio personae.
[Solutio}: Ad quod dicendum quod persona~
litas convenit angelis.
[Ad oblecta}: I. Ad primo autem obiectumh
in contrarium dicendum est quod rationalis na-
tura dupliciter accipitur in Scripturis: proprie, et
secundum hoc est homo rationalis 1 natura, sicut
ratio est propria vis eius; alio modo dicitur com-
muniter pro intellectuali natura, et secundum hunc
modum potest convenire angelo et ratio personae,
in qua ponitur haec conditio, scilicet • rationalis
naturae •.
2. Ad a I i u d dicendum est quod individuitas
non tantum est ab accidente vel a materia, sicut

• V ltuUI l S 0111 • RLCl 0111. 4 R 0111., 5 om. t1 • V IGcl. ll<lllltt. IV 1/bro. • l nllllll ~ It• V, 1Lll ob/tclum
il.lllrm pto ,. a. 01. • V add. llllllrllll•

I cap. 3 (Pl 64, 1343).
:t Aristot., lk UIUgor., c. J (I, 2aqq.); Boeth., In Por·
phyr .• IN .pecU (Pl 64, 2lhq.).
3 Haec quoad bomlnem boc verslculo contlnentur:
forma, lij:ura, tempus, illrps, patrla, nome111.
<e 1k /ilk (Jrt/Wd., U, c. 3 (PO 94, 867tq.,.
6 lib. IV, c. 24 (Pl 196, 946); cf. Alex. Hal., Summa
tlu>ol., I, num. 887.
0 lk sacrum. chrl&l. fld., I, p. ~. c. 12 (Pl 176, ~1):
• Quod ergo splrltu• erant, quod vita erant, quod India·
solublles vel lmmortales erant: aequale• omnlbu11 erant •·
1 Dlat. 3, c. 1 (p. 311).
 Dl! ANOI!LIS SECUNDUM ESSI! SUBSTANTIAtE. 145

dicit Phllosophus, sed Philosophus lo-
cutus est sicut in Naturall Philosophia; hie au-
tern communlus Q accipitur ratio individui pro
incommunlcabllitate "• ut dlcatur et in divinis
individua hypostasis, ubi non est materia vel
accidens, sed attenditur secundum proprietates
personales dlstinguentes.
3. Ad tertium dicendufTI. quod, licet angelo
non approprietur potestas formandi sermonem 1,
nlhilominus est persona. Quod enim non ( format
sermonem, hoc non d est propter defectum ex parte
sui, sed propter defectum organi: unde cum as-
sum it corpus, format sermonem. Praeterea, ali-
qua est natura per se incommunicabilis, scilicet
intellectualis natura, quae con venit angelo, propter
quod in hypostasi contingit esse personalitatem.
4. Ad quart u m dlcendum quod non est simile
de angelo et de anima. Nam anima non habet esse
distinctum et separatum ab omni alia re: convenit
enim in unum esse cum corpore; esse vero per-
sonae est esse per se entis et distincti, et ideo
angelus habet rationem personae i anima vero ra-
tionalis non habet rationem personae. - E t s i
obi cIa t u r: si contingat animam esse separatarn,
numquid tunc erit persona? Responde o' quod
non, quia, licet sit separata, habet ratlonem possi-
bilis ad unum aliquid I constituendum, et ita ordi-
natur ad rationem partis; sed quod est huiusmodi,
non habet rationem ' per se sonantis ', et ita non est
persona; sed non sic,. est de angelo, cum habeat
esse in actu distinctum et separatum ab altero nee
habeat posslbilitatem ad aliquid aliud ulterius.
5. Ad ultimum dicendum quod non est si-
milis ratio de humana natura in Christo et de
angelic::a. Licet enim humana natura in Christo
omnimodam habeat perfectionem quantum ad esse
et bene h esse nee habeat rationem partis, ut di-
catur quod persona ilia composita sit ex humana
et divina natura, nihilominus ratio personalitatis
est ibi secundum hypostasim divinae naturae, cum
qua praeexistenti et digniori humana natura unie-
batur. Non sic autem est t de angelo: habet enim
rationem suae hypostaseos non dependentem ab
altero quam a sua natura inteilectuali, et congruit
habere rationem per se entis. EJt quo elicitur quod
angelo convenit t personalitas.

ARTICULUS II. ItO

Secundum quam rationem conveniat personalitas angelo.

Secunda quaeritur secundum quam rationem respondet individuum, et alii aliud; non ergo sunt
conveniat 1 persona angelo 2 • duo individua sub eadem specie in' angelis; ergo
nee duae personae; ergo nee personarum distinctio
t. Cum enim persona sit hypostasis distincta secundum talem rationem.
proprietate 3, oportet in angelis attendere aliquas 3. Praeterea, dicit Richardus, in libro De Tri-
proprietates quibus personae distinguantur; non nitate 1, quod • persona est rationalis naturae in-
au tern m unus angelus est ab alio, quemadmodum est communicabilis existentia •; existentia autem di-
in divinis et human is; non ergo est ratio secundum citur, cum unus habet esse ex alio vel ab alio;
quam distinguitur una persona ab alia in angelis. sed hoc non est in angelis; ergo non est persona
2. Praeterea, sol et luna non dicuntur" duo indi~ secundum hanc rationem.
4. Praeterea, ubi est ratio' personae, dicitur
vidua eiusdem speciei, sed utrique speciei 0 suum
una persona' prior altera inteiligentia vel' natura;
respondet individuum 4 ; ubi autem non est diffe-
sed in angelis non sic est: sunt enim simuf ~a­
rentia P individuorum sub eadem specie in crea~
tura, et intelligentia unius • non dependet ab m-
turis, non est dicere differentes personas, cum
persona sit individua hypostasis naturae~; se~ telligentia alterius. . .
5. Praeterea, in creaturis videtur praeemmentia
sic est in angelo, ut videtur: cum enim spec1es Sit
unius personae • ad alteram, ut persona .regis prae-
in substantia incorruptibili, non indiget multipli-
eminet personae x ducis et persona ducts personae
catione individuorum - haec enim videtur esse
militis; in angelis autem non discemitu.r h:aec prae-
ratio in sole et luna 6, in animalibus autem aliter
eminentia; non ergo videtur esse ratio personae.
est -- restat ergo quod uni speciei angeli unum
----- • z om.. , RCZ rtt.pt.M.Utlilbua. ! Z q11ld. • Z lit
a v tOillmlln/s. • s /ncommutotlf/llutt, qu.:od T toU. • Z reno prot 1 ~ toJtwntt • R 1111•. ~ C dkut. ~ VS o.. s. '· 1·
:'~L~~n~:~-:.,:,:~1:~. ::r ~~~~~;t"tur/~.T ~~~· z tQt~~/~~:;:t~t~r. 'R o.. •L (COfl',)rl. • VZ .... s,Cll&il<l L('(WT.; V... -·
v C om • R ptrsilftQ

I Alludit ad Boctb • Dt persona tt duab nat Christ

c 3 (PL 64, JJC): • Persona dicta est a ~e~~o~:::q·)
'I .
i ~ Ct Aristot., !Mtaplt, VI, c. 15 et Dtt
382
(II~ ~· Hoelb , roc.
cit.
ctNIO, I, c. 9

a Cf S Bonav.,ll Stnt., d. 3, P· I, a, 2•"' ( ' Alex. 6 Cf Arlstot, hx. cit.

3 Cf Alan, Thtol rtg., reg. 32 (PL 210• 6.17), ' 1 Lib tV,.: 22 (PL 196, 90)
Hal., Summa llltol., I, num. 881.
SUMMA. THHOLOOICA. - Tom. II. '"
 146 INQ. 11. TRACT. II. QUAEST. UN. - 110.

6. Item, ponatur quod omnes" angeli essen I aC"- singularts rroprlaquc suhstantia: plures namque
suhstantiae omnino non possunt esse sine diffc-
quales in proprietatihus ut tam perspic11cis intelli-
gentiae esset unus sicut et b alius et aequalis renti qualitate 11 ; est au tern haec tails variatio exl-
facultatis in voluntate: numquid dicerentur habere stentiae secundum qualltatem, nihil varletatls ha-
rationem personae? Quod non, \'idetur. quia nulla bens secundum origfnem. Secundum vero originem
11
esset praeeminentia unius ad alterum. - Sed est ilia varietas existentiae, quando pluribus per-
contrarium videtur per hoc quod differunt' sonis est unum et indifferens esse, invenluntur
in substantia et proprietatibus personalibus; ergo tamen secundum originem ad invicem differentlam
dlttei-ent secundum d rationem personae. habere sl unus originem habet, alius orlgine caret
7.1tem, numquid differentia quarumcumque pro- vel si ~ originem habentium, origo unius differt
prietatum dat rationem personae vel determinat? ab origine alterius; huiusmodi ergo existentia
Ministrat enim unus an~lu_s ~~ alius no~ mi-~ variatur secundum originem solam, non d secun-
nistrat; numquid haec d1stinctio dat rationem dum aliquam qualitatis differentiam. Tam secun-
personae? Quod si daret, cum cessaret ministe- dum rei qualitatem quam secundum originem va-
rium ~. cessarent personae. - Item, unus angelus I riatur existentia, ubi singulis personis est sub-
habet cognitionem alicuius rei, ali us non; ~urn­ stantia t singularis et propria origo diversa. In
quid haec distinctio est secundum quam d1ffert humana enim natura est distinctio secundum qua-
persona a persona ? Quod si esset, cessante co- litatem et originem: est enim qualitas propria et
gnitione desinerent habere rationem personae. - singularis, per quam unus homo differt ab alia;
Item, bonitas et malitia attribuuntur angelis et et similiter origo propria: nam aliud est princi-
secundum ilia! est distinctio unius ab altero; pium isti et aliud illi. In angelica autem natura
numquid secundum hoc accipitur ratio personae? nulla est propagatio, sed sola simplexque creatio;
Quod si esset. a principio, quo conditi sunt, non est ergo omnium I simul unum sol urn indifferens-
haberent distinctionem personalem. que principium; sunt au tern in angelica natura'
8.1tem,dicit Hugo deS. Victore 1 : •Quod tot substantiae quot personae, et idcirco oportet
immortales sunt aequale est omnibus •. Ergo non eas h qualitate differre: nam si nulla qualitate
difterunt secundum magis et minus in immortali- differrent 1, proculdubio plures non essent. In di-
tate; ergo quoad rationem immortalitatis non est vinis autem personis nihil omnino dissimilitudi-
disbnctio personali5.- Sed v id et ur contra- nisJ:', nihil inaequalitatis, et ideo 1 secundum qua-
rium, quia' dicit Damascenus 2 quod angelus litatem differre non possunt •. Relinquitur ergo
est • suscipiens immortalitatem, non natura, sed ut credatur secundum modum originis differen-
gratia ~; sed contingit in uno angelo ampliorem tiam habere, si unus extet m a se ipso, alter
esse graham quam in alia; ergo contingit esse originem trahat ab altero, etsi originem habentes
ampJiorem 11 immortalitatem; ergo, cum d;Herant difterant in obbnendi modo. In divina ergo natura
secundum magis et minus in 1 immortalitate, di- secundum 11 originem solam oportet quaerere tarn
cetur distinctio personae secundum hoc. - Item, personarum quam hypostasum differentiam. Unde
sunt diversa officia angelorum, ut a quibus ac- in angel is est distinctio personalis secundum abso-
cipiuntur haec nomina, Cherubim et Seraphim; lutam et naturalem qualitatem hypostaseos ange-
numquid secundum differentiam istam ofticiorum licae naturae; hae autem qualitates sunt perspi~
est distinctio personaJis in angelis? cacitas intelligentiae et facultas voluntatis, quae
ISoluUo]: Ad quod dicendum 1 , secundum quod sequuntur 0 sirnplicitatem essentiae.
dicit Richardus de S. Victore, in libra (Ad obiecta]: 1. Ad prim o ergo obiectum di-
De Trinitalt s: • Existentia tribus modis gene- cendum P 4 quod secundum aliam rationem acci-
raider potest variari. Variari namque potest se- pitur distinctio personalis in angeli11 et in divinis.
cundum solarn rei quaiitatern aut secundum I Nam in divinis omnis qualitas naturalis communis
iOiarn rei originem aut secundum utriusque con- est q tribus person is - est enirn ipsa substantia -
cursionem. St:cundum solam rei qualitatem va- ut bonitas, sapientia, et ita de aliis, sed distin-
riatur existentia, quand~:~ pluribus personis est guitur in hoc quod unus est ab allo, alter a quo
una eadernque origo per omnia, singulis tamen ali us: unde distinctionem illam vocat • secundum

• V~
~Til 'CI 'IU V. C tJff/trU~J/, aw 411/uuiJ/ • V 144 pro. • V /4 ctuunft m/11/altrlo ptu t. t. m.; Sum. tum.
16
~~~ 'Ca4d u.u •v...., •it.V • .Uoadd.td. ·~ .....
• LZ '!ilaOCI L up • z ~.,Ill L Qf Mid. Ullc:rl.; 7 f/llillltltK/Ilt Situ 'lllllfllio <Sum "'ll ad4. UIQ • V lllll. J V oJJI,
~ Lt- • S....., ' I. tqlel. • IU .... <i"ll-lll<llt a Z tJ/utm/1/lllll ' Z om 11; 40 ,. LC (tulr .) aputltl ~ Ita V, altL c/tcll·
OAM:tiUI/Itllr ~ Z Md. ut • L ..., • kLCZ - - ~r~111•.
1 1M IGCram. chrut jUl., I, p. 5, c. 2 (Pl. 176 :01)
3 Ub. IV, cc. 13·15 (Pl. IW, UJtiaq".).
a lk .{JIJr Cltflwd., II, c. 3 (PU ~. i161). ' .
4 Cf. Alu. Hal., Summu tl~fJI., I, num. 811•, BUI.
 DE ANOELIS SfCUNl>UM ESSf SUBSTANTfAU.
origlnem •. Non sic autem est In angells, cum om-
nium angelorum sit una orlgo, scilicet Deus, a
quo sunt slmul per creatlonem.
2. Ad secundumQ dlcendum quod multi-
pllcatlo lndlvlduorum non acclpitur In angells
propter hoc quia species non possit salvari in
uno 1 angelo, slcut b nee anima rum multiplicatio,
sed hoc est ut sit t multitudo fruentium summa
bonitate, non tamen In different! specie, sed In
eadem: in hoc enim manlfestatur bonitas divina,
ad quam recurrunt boniformia 2 • Nee est simile
de sole et luna: sufficit enim sol unus propter
sui perfectionem et magnitudinem ad complemen-
tum universi, et luna similiter.
3. Ad tertium dicendum quod isla ratio per-
sonae, secundum quam dicitur • existentia in-
communicabUis "• prout 'existere' dicitur ex 11 a\io
esse, non est ratio communis divinae naturae et
angelicae, sed divinae et humanae. Si vera acci-
piatur existentia pro subsistentia, subsistentia t
au tern est proprietas I natura lis absolute vel res-
pective, secundum hoc convenit ratio personae
angelicae personae,
4. Ad quart u m dicendum quod ordo naturae
vel intelligentiae ibi dicitur, ubi~ attenditur di-
stinctio secundum originem 3 , non ubi attenditur h
secundum absolutam qualitatem.
5. Ad quint u m dicendum quod est persona
accidentaliter dicta, ut cum dicitur persona regis
aut ducis et in talibus attenditur praeeminentia;
sic per quemdam modum est in naturalibus pro-
prietatibus angelicis, ut dicatur alter altero prae-
cminentior et excellentior. Est iterum persona na-
turaliter dicta, sicut persona patris et persona filii
in hominibus, et hie est aliqua praeeminentia:
aliquid enim habet naturaliter pater quod non
habet filius. Sed in divinis non sic est: quidquid
enim habet Pater, habet Filius 4 et e converso, et
ARTICULUS
De disaetione personali angtlorum.
.
Tertia quaeritur de discret10ne personah rahone
.. I
hulus quod ponitur unum quatuor attributorum
angelo 6,
• , VL oa.,la. 5 nt a<Jd, .a&·
~ ~-ado.l.l-'•·
• Ita V, alii a..Jd. "'"" • ST lit. 'S(torr.) #.
'• S ll>i. • Som.• Ztlillln~llo,..y ',',','.',"~:~~:Ill. T':\~d'!t,~l· •RC add. Ill.
Z Ur/ttlut. 1101 ...., ..
I Alludll ad Arlatot., Dt gtntr. tt corrupt., II, ~. IO
II, 464). . ·<(PO 3,
:l Ct. Ps~udo-0\ottya., Dt CQtl. h1tr., c. 7, § .
212): ~yaha 1 otj, tapt~~.p)(.IGI. Cl. eUam Dt ilivin. nolftut., c. -6,
§ 11:1 (PU 3, 715).
147
ideo non dicltur praeeminentia, secundum quem
modum in parte contingit in angelis: non enim
unus praeeminet alteri tamquam origo illius.
6. Ad sex tum dicendum quod, Jicet parita-
tem habeant perspicacitatis et huiusmodi, nihilo-
minus 1 essent differentes personae, Qbia differ-
rent hypostases et differrent proprietates, sicut
est .t de duobus geminis, qui plurimum assimi-
lantur, tamen substantia istius non est substantia
lllius nee proprietas huius est proprietas illius I;
unde in differentia personae ad personam non
oportet semper ponere ordinem vel praeeminen-
tiam : diHerunt entm non per prius et posterius
vel magis et "' minus, sed se ipsis.
7. Ad septimum dicendum quod differentia
accidentalium formarum, ut eius quod est mini-
strare vel cognitionem huius rei vel illius habere
et similiter bonitatem vel malitiam, non est prima
ratio distinguendi personas in angelis, sed illarum
formarum quae adflaerent hypostasi angelicae na-
turaliter.
8. Ad oct a v u m dicendum quod immortalitas
dupliciter dicitur in angelis: uno modo pro im-
mortalitate ex natura et alia modo pro immor-
talitate ex gratia, secundum quod mars duplieifet
dicitur: vel desitio • naturae vel defectus gratiae ,_
Quantum" ad primum modum sumit Hugo de
S. Victore, et sic aeque convenit omnibus an-
gelis; quantum ad secundum vern modum non~",
sed convenit bonis angelis, malis autem non coo-
venit immo mortui Sbnt in peccatis; utraque
tame~ immortalitas uno modo est' ex gratia di-
vina conservante res in esse vel in bene esse.
- Quod autem dicitur gratiam magis vel minus
esse in alio et r alio, respondeo quod • non se-
quitur, si gratia maior vel minor, quod immo~­
litas sit maior vel minor: data enim est a gratia
divina ut sit aeque in omnibus.
Ill
ill.
Dicit enim Hugo deS. Victore' quatuor
tt 'b t angelo t. primum est simplidtas sub-
esse~ n u a dum discretio personalis, tertium
stantlae, secun
:-s:·
/Ita V, alii ~Wtii/U; C
::: iat~.
l LCo..,RL,.UI,q;IIIIOILCup.. 1 R~
• Ita V, L rtlf'll~ ut, aUI ~
0
~ ·if·
3 Ct. Alu. Hal., Summa tlwQl., I, num. 3!0 et ::·
4 Cf. Oama:sc., ~ JLJ~ orfhod., I, c. 8 (PO 94, ~·
'cr. OrefOr. Nys., CMIN EwaQM., VUI (POe, ).
• Ct. S. Bonav.,ll&nl.,d.3,p.l,a.2,qq.l.J(II, 102~.).
1 Dt .WCNIII. chrW. fid,, I, p. 5, c. l!i (PL 176, ~).
 148 INQ, 11. TRACT. II. QUAEST. UN. -
forma sapientiae et intelligentiae rationalis, quar-
tum potestas liberae voluntatis inclinandae sive
in bonum sive in malum.
S8d obfcftur de discretionc personali quae at-
tribuitur angelo cum simplicitate essentiae. Videtur
enim inconveniens: I. Essentia enim simplex est
de ipsa persona; ergo essentia simplex et persona
discreta non connumerantur; non ergo erunt duo
discretio personalis et essentiae simplicitas, et ita
non ponentur in divisione.
2. Item, quaeritur qualiter accipiatur discretio
personalis quae ei attribuitur, cum non acdpiatur
de Veteri vel de Novo 1: non enim invenitur an-
gel urn dici personam hie vel ibi.
3. Praeterea, cum in angelo non sit tantum dif-
ferentia eius 'quod est' et 'quo est', sed inter
'quod est' et • quis est' -- aliter enim non esset
discretio personalis in creaturis - necesse est
esse quasi duplicem compositionem; non ergo in
angelo se compatiuntur ad invicem discretio per-
sonalis et simplicitas essentiae. Nee est simile de
Deo, quia ibi idem est a 'quod est' et ' quo est '
et 'quod est' et ' quis est' 2 ; in creaturis vero
non sic est; non ergo simplicitas essentiae" in
angelis et discretio personalis conveniunt.
4-5. Item, cum sit duplex compositio, videtur
maior compositio in angelis quam in creaturis, in
quibus non est personalitas: in illis enim non dlf-
fert nisi 'quod est' et ' quo est', in angelo au tern
videtur esse duplex compositio; ideo requiritur
quod c ex parte personae sit nova compositio in
angelis ultra illam quae est substantiae, ut videtur.
Sicut enim si paternitas non d esset Pater, pater-
nitas adveniens hypostasi faceret unam composi-
tionem, ita in angelo proprietas personalis adve-
niens hypostasi angelicae faceret unam composi-
tionem; sed haec est compositio personae; ergo
persona angelica propriam habet compositionem
praeter illam quae est substantiae.
6. Praeterea, si perspicacitas maior vel minor est
proprietas personalis et t distinguens angel urn ab
angelo, quomodo erit attributum condividens cum
discretione personali? Eodem enim I modo vi-
detur de discretione personali.
{Solutio): Ad quod dicendum quod quatuor
sunt attributa angelis, sicut supra habitum est J.
Ratio au tern est: quia quidquid est attributum an-
gelo, pertinet ad conditionem angeli vel pertinet ad
• R OQl.
• RLCZ om
•Tom. /.I.
I Subaudi Testanumlo.
2 Cf. Boeth., De Trlnit., c. 2 (Pl. 64, 1250).
3Ct. supra, in inUio hulus artkull, Cf. S. Bonav., 11
Sent., d. 3, p. I, dub. I (II, IIOsq.).
111.
substantiam eius vel ad potentiam. Cum enim tria
sint in g angelis, substantia, potentia et operatio •,
- quod enim h dicitur essentia, pro substantia ac-
cipitur - sed ad substantiam duo pertinent, sci-
licet essentia et persona; dicitur enim substantia
duobus modis: per modum substantiae primae et
secundae; propter quod ex parte essentiae dicitur
simplicitas essentiae 1, ex parte vero personae,
quae est substantia individua, dicitur discretio
personalis, ex parte vero k potentiae, cum sit duw
plex in genere, respectu veri et respectu boni,
respectu veri dicitur 1 intelligentia, respectu boni
voluntas: dicetur ergo ex parte intelligentiae perw
spicacitas, ex parte voluntatis libertas.
[Ad oblecta]: I. Si ergo quaeritur qualiter
discretio personalis et simpllcttas essentlae connu-
merantur inter attributa, cum essenlia sit de per-
sona: respondeo m quod nihil prohibet connume-
rari in ratione attributi, licet unum sit de ratione
alterius; non enim fit connumeratio nisi ratione
eius quod add it pcrsoz1a super essentiam; sl vero
nihil adderet, sed penitus esset idem, non con~
numerarentur.
2. Ad secundum dicendum quod discretio
personalis attribuitur angelo, licet non de Novo
ve1 11 Veteri habeatur expresse: habetur enim im-
plicite. Cognoscitur enim angelus esse substantia
individua, distincta ab alio, ex hoc quod multi si-
muf o apparuerunt 5 ; cognoscitur etiam P rationalis
natura sive intellectualis ex multiplicl officio, et
ita tota ratio personae elicltur ex Veteri et Novo.
Praeterea, licet ex Veteri vel Novo non habeatur
expresse nomen personae dictum de Deo, nihi~
lominus, sicut dicit Augustin us, in Jibro q De
Trinitate 6 , quadam' necessitate ducti sunt ca-
tholici ut dicerent Ires esse personas, ita quadam
ratione poterant duci ad dicendmn diversos an-
gelos diversas esse personas, sicut diversos ho.-
mines diversas esse personas.
3. Ad tertium dicendum 7 quod, cum dicitur
' sirnplicitas essentiae attribuitur angelo ', simpli-
citas dicitur respective ad ea quae habent com-
positionem manifestam, sicut sunt corpora aut •
corporales formae; non autem dicitur simplicitas
essentiae absolute, et ideo nihil prohibet angelo
insimul 1 attribui simplicitatem essentiae et dis-
cretionem personalem,,sicut contingit attribui sim-
plicitatem essentiae respectivam et compositionem
absolutam.
• V quia. I VST om. •~olD.
• S add. /ut. • c 0111. • C tn/m.
4 Cf. Pseudo-Oionys., Dt cat/. hltr., c. 11, § 2 (PO 3,
284, PL 122, 1059). :1 Cf. Luc. 2, 13.
6 Lib. VII, c. 4, n. 8 (Pl 42, 941).
7 Cf. S. Bonav., II Stnt., d. 3, p. 1, dub. 2 (II, Ill).
 DE ANOELIS SECUNDUM ESSE SUBSTANTIAL!!.
4. Ad quartu~ dicenduma quod, licet sit
duplex. compost~o m angelo, non propter hoc
est m_a10r quam. tn rebus in qulbus non est per-
son~l.ltas: ~am lila~ res simpliciter habent com-
poslhonem , cum smt Shbstantiae corporales; an-
~elus autem n~n ha_b~t compositionem quantita-
hvam, c~~ Sit sp~ntus. Pluribus ergo modis
pote~t d1c1 composrt~s, sed spirifuaffter; sub-
stantia vero corporahs maiorem habet composi-
tionem.
5. Ad quintum dicendum quod, Hcct com-
positio sit ex parte personae c alia ab ilia quae
est eius ; quod est' cum eo • quo est', non tamen
est separata omnino ab ilia CQmpositione quae
CAPUT V.
DE ESSENTIAL! DIFfERENTIA ANCELl ET ANUME.
onsequenter procedendum est ad quinto k quae-
Csitum, scilicet de differentia anfmae ef angelf
1•
essentiali
Ad quorum dlfferentiam quId am procedunt
differenter.
Quid am cnim dicunt quod differentia eo-
rum essentialls est in hoc quod angelus est sub-
stantia separata a corpore, anima vero est uni-
bJJis corpori.
Sed vtdetur quod haec non sit essenttalts dif-
ferentia: I. Est enim 1 loqul de anima ut anima
et est'" loqui de ea ut est spiritus 2• Et prior est
consideratio de ea ut est spiritus quam ut est
anima, quia de spiritu est conslderatio absolute,
de anima respective. Cum ergo spiritus rationalis
differat ab angelica, aliquam habeblt differentiam
in se ipso; sed 'esse unibile' est in respectu; ergo
prior erit differentia quae est spiritus in se ipso.
2. Praeterea, est loqui de spiritu angelica et spi-
ritu rationali in comparatione ad Deum: et n se-
cundum hanc differunt essentialiter spiritus an-
gelicus et spiritus rationalis; in hac au tern parte
non occurrit ratio unibilitatis corporl; ergo non
est prima differentia essentialis.
3. Praeterea, si spiritus rationalis unibilis est
corpori ratione suarum differentiarum vel alicuius
in ° ipso, necesse est dicere aliquid esse in ipso
spiritu, ut potentia vet aliud, ratione cuius sit
unibilis, et ita illud erit in quo differt P prius
spiritus rationalis ab angelica.
• STRL add. Ul. • L componl. • L om. fl Codd. <lit ro q11o pro~. 1. q
• LCZ l•tltJ,. • VT puiOftllflml, • Co4d. ,u.to; RC om. nl.
S ollud pro JJIJJJI. , T rtm~nt. , LCZ /IJK, • L '011111.1141.
1 Cf. Gull. Altlsslod., Summa, II, tr. 10, q. 2 (I. 67csqq.); \
S. Bonav., II Sent., d. I, p. 2, a.3, q. 2 (II, 49sqq.).
149
est eius 'quod est • cum eo • quisd est', immo ilia
fnvenftur in persona. Et fterum, fleet persona di-
stinguatur proprietate personali, nlhllominus re-
ducendo r ad prlmurn, oportet quod distinguaturl
per se lpsarn. Unde lste angelus differt ab illo I
angelo proprietate personali, et propter hoc differt
ab illo sua propria hypostasi.
6. ~d ultlmum dlcendum quod, llcet per-
splcacltas malor vel minor distinguant personam
angeli, nihilominus est aliud attrlbutum, quia
praeter hanc distinctionem est alia distinctio per-
sonae a persona in se ipsa, et ratione illius" fit
connumeratio cum attributls, quae ex parte po-
tentiarum 1 attrlbuuntur.
112
4. Praeterea, intelllgamus per imposslbile quod
spiritus rationafls remanerct f separatus a corpore.
Numquld esset idem in specie cum angelo? Con-
stat quod non; ergo aliquid haberet per quod
differret, et non tantum lndivlduallter, quia plus
differret quam angelus ab angelo; ergo differentia
aliqua speclflca esset Inter angelum et splritum
ratlonalem sic exlstentem.
5. Propter hoc volebant a IiI allam dlfferen·
tiam assignare In hoc quod anima ratlonalh; sive
spiritus esset ad imaginem Dei, angelus vero non,
et hoc volebant ex Scrlptura Sacra acclpere: de
homlne enlm lcgitur 3 hoc r ratione ani mae ratlo-
nalls, de angelo vero non. Dlcebant enim quod
spiritus ratlonalls habet potentlam cognoscendi •
omnia ad similitudinem Del.
Sed vldetur eodem modo quod angelus, ex ista
ratione: a. Quoniam sicut Deus cognoscJt omnia,
tam corporalia quam spirltualla, spirltuallter, ita
angelus; ergo hac ratione dlcetur ad irnaglnem
sicut spiritus rationafis.
b. Nee hoc est 1 verum, quod quId am dlcunt
quod slcut in Deo sunt exemplares rationes, tam
corporallum quam splritualium, ita sint in anima ra-
tionall exemplares rationes omnium, tam spirttua-
Hum quam corporalium. Quod enim non sic sit,
haberi potest ex hoc quod rationes factivae omnium
rerum sunt in Deo, non autem in anima rationali.
c. Et si" dlcatur quod sunt ibicognitivae,
pari ratione in angelo, sicutostenditv Augustin us,
I L add. rt. • RLCZ hlo.
• VST nduttnda.
1 TZ om. .. S om. ~ C nl.
o v add. ae. • VS dll/trrd;
• C dicit, S add. ln.
' Z o:m, • Z add. /toe, qDod L up.
2 Cf. Augustin., De anima, IV, ec. 22-ll(PL 44, ~sqq.).
l Cf. Gen. I, 26.
150 INQ. II. TRACT. II. QUAEST. UN. - 112.
Super Genesim ad lifteram 1
- dicit enim quod
angelus habuit cognitionern faciendorum omnium
quae fiebant in sex die bus; de anima vero ra-
tionali non sic dicitur; unde dicit a quod prima
cognovit angel1.1s res in Verba, deinde in se,
tertia in proprio genere; non au tern hoc Jegitur
de anima rationali - restat ergo quod angelus ra-
tione cognitionis deberet dici ad imaginem po-
tius quam anima rational is; ergo non est diffe-
rentia specifica angeli et animae in hoc quod
anima sit ad imaginem Dei, angelus vero non.
d. Praeterea, imago, sicut dicit August i 11 us,
3
in libro De Trinitate 2 et in pluribus aliis locis 11 ,
attenditur secundum intelligentiam, memoriam et
voluntatem; sed ista conveniunt angelo; ergo an-
gelus dicetur esse' ad imaginem; non ergo haec
est differentia specifica.
6. A 1i i dixerunt quod d in hoc differt angelus
ab anima quod anima rationalis habet intelligen-
tiam possibilem respectu formarum intelligibilium
in phantasmate acceptarum vel~ a phantasmati-
bus, angelus autem habet intellectum possibilem
respectu formarum intelligibilium a superiori re-
cipiendarum t, et ita intellectus possibilis secun-
dum se ipsum utrobique differ!, propter quod an-
gelus et anima.
Contra: a. Sicut angelus potest recipere a su-
periori, ita et anima rationaJis; ergo quoad hoc
non differunt essentialiter.
b. item, angelus recipit ab inferiori. Quod patet
in malis angelis, qui multa noscunt per experien-
tiam, et similiter boni ratione naturae suae. Ergo
utrobique attenditur convenientia angeli et ani mae
in cognoscendo a parte superiori et a parte infe-
riori; non ergo secundum hoc attenditur differentia.
7. Similiter potest obici, si quis ponat differen-
tiam angeli et animae g ex parte motiva, ut dicat
angelum esse substantiam impassibilem, animam
vero rationalem substantiam passibilem, eo quod
corpori compatitur.
Obicitur a. per hoc quod dicit Damas c e-
n us 4 : lmmortalis est .. non natura, sed gratia •,
similiter et impassibilis; si ergo suae naturae re-
linquatur, dicitur passibihs; non ergo est haec
differentia specifica inter angelum et animam.
---- --·-~----·----
0 R dicttur. ~Tom. z
• om. • s om • L (torr.) RC tt. I R ru/pltndo,
alii In; Z CGdlt pro todtm ' S om .. R a/. • Z ponatu.r prot. a. p.
Qll.od In C ~I add. lllg. • I.CZ tnt nptmatam • Vom.
1 Lib. IV, cc. 24·32 (Pl 34, 313-317); cf. II, c. 8, nn. 16
et ~9 (PL 34, 269sq.); V, c. 4, n. 10 (PL 34, 325); De
civil. Dtl, XI, c. 29 (PL 41, 343).
2 Lib. X, c. 12, n. 19; XIV, c. 8, n. I I etc. 12, n. 15; XV,
C. 7, n. II etC. 20, n. 39 (PL 42, 984, 1044, 1048, 1065, 1088).
3 De Gen. ad /itt. lib. imperj., c. 16, n. 60 et De Om.
ad lltf., Ill, c. 20, n. 30 (PL 34, 243, 292); In Epist. loan.
ad Parthos, tr. 8, c. 4, n. 6 (PL 35, p. 2039); Enarr. tn
b. Praeterea, sicut angelus non ordinatur ad
patiendum nisi mediante culpa, ita anima ra·
tionalis non ordinatur ad paliendum nisi me·
diante culpa; ergo consimilis est ratio utrobi-
que; sicut ergo angelus impassibilis vel passi-
bilis, ita anima.
8. Praeterea, obicitur quod non differunt specie:
quorum enim perfectio est indifferens specie, ipsa
indifferentia sunt specie; sed perfectio angeli et
animae h rationalis est indifferens specie, scilicet
gratia in praesenti vel' gloria in futuro. Una
enim est beatituda vel gloria, quae est visio Dei;
ergo perfectio in futuro eadem est k specie; si-
militer iffa, quae est in praesenti, gratia aut ca·
ritas, quia utrobique est dilectio Dei et proximi;
ergo, cum non 1 differant specie, perfectibilia nan
different specie.
9. Praeterea, videtur per simile: sicut enim est
in brutis quod, licet leo et asinus specie differant,
nihilominus modus cognoscendi per sensum si~
mi!is est utrobique, ita ex hac parte esse videtur
quod, licet'" angelus et anima ponantur 11 differre
specie, nihilominus modus cognoscendi vel intel-
ligendi non videtur differre specie, ct ita ex ilia
parte non accipitur differentia specifica,
(Soluttoj: Ad quod dicendum quod differentia
angeli et animae rationalis aliter attenditur secun~
dum esse naturale, in quo angelus dicitur intel-
ligentia, et aliter in esse rationali, aliter in esse
metaphysico 0 , aliter in esse theologico.- Quan-
tum ad esse naturale, in quo fit consideratio
corporum mobilium et eorum quae ordinantur ad
ilia P, secundum hoc differentiae essentiales sunt
'separatum secundum substantiam ' et ' unibile
secundum substantiam ' q; et in hac ratione in-
vestigat naturalis philosophus ut ostendat inter
animam rationalem et alias animas differentiam
'separabilis' et 1 inseparabilis a corpore'. Inter in-
telligentiam vero angelicam et rationalem diffe-
rentia est ' separata ' secundum substantiam ' et
' unibilis ', ut dicatur ' separata ', quae non habet
intentionem ad corpus, ' unibilis' vera quae habet
intentionem ad corpus: anima enim rationalis,
etiam cum separata est, sicut dicit August i~
nus, in ' XJJ Super Oenesim ·\ habet intentionem
ad corpus. Nee dicitur 1 separatum' hie quod
z
• om. t, 11, z
~ om. t. a, I Rtf. 1 JtaV,
• TLZ mtt11phorlco ~ R:LCZ add. tt. ~ Vom,t.u,,l/.1/. 1
Psalm. 48, aermo 2, n. 11 ct Enarr. in Psalm. 54, n. 3
(PL 36, 564, 629); De co/ech. rudlbus, c. 18, n. 29 et De
Symbolo, c. l, n. 2 (PL 40, 339, 628); DeeM/. Dei, XJJ,
c. 23 et XIII, c. 24, n. 2 (PL 41, 373, 400); Contra·Fou-
stum, XXIV, c. 2 et Contra sermon. Arion., c. 16 (PL
42, 47.5, W.5).
~ De fide or/hod., II, c. 3 (PO 94, 867).
li Cap. 35, n. 68 (PL 34, 483).
 DE ANGELIS SECUNDUM ESSE SUBSTANTIALE..
non est unltum corpori: sic enim anima ratio-
nalis potest die! separata post mortem, donee
iterum corpori uniatur.- Secundum vera esse
rationale sive logic urn differunta per potentias
proprias et essentiales, quae adduntur b super
genus. Cum enim utraque sit substantia incor-
porea, intellectual is, 'incorporeum • dividlt a cor-
porea c substantia, • intellectua/e • vero ab lncorpo--
rea, quae non habet potentiam intelligendi ut est
sensibilis. Et per hanc potentiam cognoscendi dif-
ferunt ab invicem intelligentia angelica ef humana
quod haec est intellectualis cum ratione, iliad vera
intellectualis abstracta a ratione. Oleo autem t 'in-
tellectum cum ratione' intellectum J componentem
et dividentem et ab extrema ad extremum per me-
dium decurrentem, quo modo non est in 1 inte\li-
gentia angelica: intelllglt enim modo simplici sine
decursu rationis. Nee hoc obstat quod aliquando
dicitur essentia angelica rationalis, quia • ratio-
nale' ibi accipitur pro intellectuall, slcut est In
definitione personae. - Secundum esse vero
mefaphysicum" differunt essentialiter per intel-
lectum possibilem ad species In phantasmatibus et
intellectum abstractum ab hac possibilitate; intelli-
gentia enim angelica habet intellecturn abstractum
ab hac possibilitate 1, Et, licet angelus accipiat co-
gnitionem inferiorum ex parte inferiori k, non ta-
men accipit per modum rnaterialis intellectus, cui us
est species recipere abstractas a phantasmatibus.
Cum enim desit vis 1 sensibills, quasi praeambula
intelligentiae angelicae1 deest ratio phantasmatis
consequenter, et ita specierum in phantasmatibus
et per consequens absfractio specierum ab iis. -
Secundum vero esse theologicum, quia in-
tc\ligentia angelica est substantia Iibera "', vcrti-
bilis immutabiliter 1, anima vero sive spiritus ratio-
na lis vertibilis est mutabiliter, ut Deus sit essentia
Iibera invertibilis in bonum et malum, angelus
vero et anima rationa\is essentia Iibera, vertibilis in
utrumque. Sed in hoc differunt essentialiter quod
11
intelligentia angelica, cum sit vertibiJis, versione
facta, determinatur in illo - ut si vertatur in bo-
num, determinatur de natura sua ibi; si in mal~m,
determinatur de" natura sua ibi; et ideo drcit
loannes Damascenus 2 quod •insusceptibi-
lis est poenitentiae • - anima vero rationalis est
vertibilis in utrumque, et post versionem de natura
sua convertibilis: unde est substantia Iibera, poe-
nitentiae susceptibilis. Propter quod videntur in
• Ita c, aUt d/Atrl. • L atltndunt~r. • LCZ (f1rjK''i V a:d :a:,/blllr
1 R om. tnttllletntla ... po,lbtlltatt. l inftrlaram
q v potutt. • STRZ tmmatabttlttr; V add. tt anllllam
• Ita V, altladd. ul; S om. r. t. t.u. "V om. I. I.
t Cf. Oamasc., De fide ortlrod., II, c. 3 (PO 94, 867).
2 Loc. cit.
151
esse theologico convenienter distingui, ut angelica
intelllgentia sit substantia Iibera, vertibilis immu-
tablliter. Hoc enim dicimus P sine praeiudlcio po-
tioris sententiae. Si quis enim in esse theologico
potuerit q convenientiorem differentiam in venire
acquiescendum est, cum res huiusmodi sint al~
tlsslmae speculation is. Nee obstat quod Deus pas-
set facere angelum vertibilem mutabiliter ", quia
non agitur hie de potentia Dei, sed de congrui-
tate aut convenientia naturae.
{Ad obteotaJ: Per iam dicta potest sufficienter
responderi ad ea quae obiciuntur' secundum or-
dinero.
I. Ad prima obiectum sic: quod, licet sit
consider are substantiam ani mae in set per modum
spiritus, nihilominus tamen in esse naturali est
• perfectio corporis organici 3 • etc., et ita ratio-
nero habet unibilis semper, licet sit separata actu.
2. Ad secundum dicendum quod, Hcet uter-
que spiritus possit considerari in comparatione
ad Deum et ibi habere suam differentiam, tamen
in comparatione physica slve naturali anima re-
spicit 11 corpus, angelus vera non, et ex ilia re-
cipiunt differentiam propriam.
3. Ad illud quod tertia obiciturv de ipsa
anima, 'cum sit unibilis, ratione cui us est uni-
bilis': dlcendum J; quod ratione sui ipsius, nee
est ad aliud principium in ipsa' reducere, et
ideo haec differentia recte dicltur essentialis in
ilia consideratione; et licet uniatur cum suis po-
tentiis, per se tamen est unio substantiae ad sub-
stantiam corporis.
4. Ad quart u m dicendum quod, licet anima
esset separata, nlhilominus hac differentia essen..
tialiter distingueretur, quia 'separatum' dicitur
dupliciter: quod actu est separatum, et hoc modo
non ditferunt; vel quod est separatum per inten-
tionem: hoc modo non est anima separata, quia
intentionem quarndam habet ad corpus, sicut dicit
Au gu sti nus, Super Genesim ad Utterom, XII'·
Unde loquens de • anima rapta a carnis sensi-
bus • et de statu post mortem, dicit l: • Inest ani-
mae quidam naturalis appetitus in administrando
corpus, quo appetitur et tardatur quodammodo
ne tota intentione pergat in illud summum caelum,
quamdiu non sub est corpus, cuius a~min~stratione
appetitus ille conquiescat •: Jntell..genha. aute~
angelica non sic habet, et tdeo, heel antma ~tt
separata actu a corpore, nihilominus ilia differentia
z if • vom /Ita v, alii om. 'SRLCZ om. • Ll m~fapllorlc~~m .
• VST om. • VS qa/a. • z 0111. , Ita V. ;!Ill dkltar.
, R abtuta prot. q. a. , RC adJ. tl. • VRLl rupltltl. • L tlififqr.
dd wd
'RLCZ. 1 ·II ·
3 Ct. Arlstot., Dt anima, 11, c. I (Ul, 444).
4 Cap. 35, n. 68 (PL 34, 483).
152 INQ. II. TRA.CT. ll. QUAEST. UN. - I 12.
essentialiter diftert secundum considerationem na-
turalis phHosophi.
5. Ad iII am vero differentiam, qua dicitur
differre ab angelo, quia sit" ad imagincm Dei
ratione cognoscendi : dicendum quod non est in
hoc differentia essentialis, sed est alia ratio prop-
ter quam inter eos possit attendi differentia, quae
dicetur in ilia parte, ubi agetur de anima rationali,
qualiter condita sit ad imaginem b 1• Dicitur autem
a B. Gregorio, in libro Moralium, XXXIJ2,
angelus conditus ad imaginem Dei • quo in eo
subtilior est natura, eo in illo imago Dei subti-
lius insinuatur expressa r" ; et post: • De sigillo
talis similitudo imaginabiliter exprimitur, qualis
in sigillo eadem essentialiter habetur •.
6. Ad illud vero quod dicitur 'differentia esse
ratione intellectus possibilis ad species in phan-
tasmatibus': respondendum d est quod hoc verum
est, sicut supra habitum est 3, in consideratione
metaphysica.
a. Nee hoc obstat quod anima, ut est spiritus
inteJJigibilis, potest recipere illuminationem a
superiori sicut angelus. Hoc enim non intendit
consideratio metaphysica, quae habet investiga-
tionem istarum essentiarurn per ea quae sunt no-
tiara quoad nos; unde ab actibus cognoscuntur
potentiae, per potentiarn vero substantia r. Modus
autem cognoscendi, qui est ab inferiori parte,
distinguitl convenienter animam ab angelo in hac
consideratione. - Posset tamen angelus distingui
ab anima secundum illam differentiam, prout dici-
tur 4 angelus • substantia intellectualis, illumina-
tionum, quae sunt r a Primo, prima relatione per-
ceptiva 11 •, anima vero • ultima relatione percep-
tiva "• Sed illud 1 non convenit animae Christi,
licet convenire possit aliis animabus, eo quod
anima Christi non recipit illuminationem per an-
gelum illuminantem, sed immediate per ipsam
CAPUT VI.
DE DiffERENTIA ANGELORUM INTER SE.
Consequenter quaerendum est de differentia an-
gelorum inter se :
Utrum inter se differ ant specie vel non;
• Cf. infra, num. 347 sqq.
2 Cap. 23, n. 47 (PL 76, 665), ubi et &equens.
3 Cf. supra, p. 15Ia.
' Cf. Alfred. Anglicus, De mqlu. cqrdi6, Prolog. (ed.
divinam esscntiam. Ideo melius est a parte lnfe-
riori poncre differentlam animae et angell quoad
illam considerationem.
b. Ad i d vero quod obicitur de daemon Ibus
quod accipiunt a parte inferior!: dicendum k quod
non recipiunt species rerum intclligibilium a phan-
tasmatibus, licet sumant ab ipsis rebus, et non
sumunt per modum intellectus possibiHs, sed per
modum agentis, qui sibi sufficit ad species ac-
cipiendas. De hoc 1 autem diffusius agetur in
Tractatu de cognitione angelorum 5•
7. Ad hoc quod obicitur de hac differentia
• passibile et impassibile': dicendum m quod, li-
cet 'passibile • conveniat angelo, tamen non con-
venit prout ' passibile' pro compassibill sumitur.
In hoc n differt anima ab angelo quod compas-
sibilis 0 est anima rationalis corpori, angelus vero
non, cum non P sit unitus corpori sicut forma vel
perfectio cum perfectibili. Sed istae differentiae
sunt posteriores illis quae sunt ' unibilis' et 'non
unibilis ', et ideo ponendae sunt primae differen-
tiae cssentiales.
8. Ad i d vero quod obicitur consequenter
quod 'angelus et anima non differunt specie,
quia habent perfectionem indifferentem specie':
dicendum q quod est perfectio prima et perfectio
secunda. Licet ergo angelus et anima conveniant
in secunda perlectione indifferenti secundum spe-
ciem, non tamen oportct quod conveniant in prima.
Praeterea, gratia differt in specie, prout est in
angelo et prout est in anima. Est enim gratia
quacdam in anima r, quae non est in angelo,
scilicet gratia unionis, sicut a fuit in Christo, et
gratia reparationis, sicut in aliis quibusdam.
9. Ad u It i mum dicendum quod, licet modus
cognoscendi sit indifferens vel quidam modus roo-
vendi in bonum sit indifferens specie, tamen ali us
est 1 differens, sicut supra habitum est 6.
secunda, si differant specie, utrum sub una
specie sint multa individua aut non·
I tertia de causa multitudinis angel~rum.
Baeumker, ~- 2): (Anima} • substantia est lncorporea,
lntellecUva, •llumlnationum quae a Primo aunt ultima re·
latione perceptlva •.
I 11 Cf. Infra, num. 121. 6 Cl. supra, p. Hi2a, ad a.
 DE ANOELIS SECUNDUM I!SSE SUBSTANTIAL!!.
Utrum angeli inter se differant specie
I. Quod dlfferant specie, arguttur a. ex hoc
quod angeli de 11 suprema hierarchia plus differunt
respectu eorum qui sunt in infima quam illi qui
sunt in infima hierarch Ia; sed ilii qui sunt in ea-
dem hierarchia vel specie sunt idem et differunt
secundum multitudinem numeralem vel sunt idem
genere et difterunt specie; ergo angeli qui sunt
in superiori hierarchia, cum plus differant ab iis
qui sunt in infima, dlfferunt specie.
b. Item b, similiter obicitur de iis qui sunt in or-
dine Seraphim: plus conveniunt inter se quam
conveniant cum illis qui sunt de ordine Cherubim
aut Thronorum; ergo cum < illJ, quJ sunt de or-
dine Seraphim, inter se conveniant in specie et
differant secundum numerum vel conveniant se-
cundum genus et duterant specie, illi, qui sunt
de ordine Seraphim, different specie ab iis qui
sunt de ordine Cherubim.
c. Praeterea, cum ordines distinguantur secun·
dum officia, officia autem sunt differentia genere
vel specie: ergo angeli, qui sunt in ordinibus,
different genere veJ specie.
d. Praeterea, angeli sunt naturaliter quaedam
lumina spiritualia, quae condita sunt in caelo em·
pyreo, non de ipso caelo; sed sic est d in lumi~
nibus corporalibus, quae condita sunt in ipso
firmamento, quod differunt t specie inter se; ergo
multo fortius spiritualia, cum magis dtfferant,
different specie.
e, Item, secundum Phi I o sop hum 2 , proportio
est motorum et mobilium; sed secundum ipsum 3
substantiae separatae, scilicet intelligentiae ange~
licae, sunt motores diversorum orbium; sed con-
stat quod orbes differunt specie, ut orbis solis
et orbis lunae; ergo angeli, qui sunt motores,
different specie.
{. Item, animae sensibiles in corporibus diver-
sorum brutorum plus videntur convenire inter se,
quia convenlunt in modo sentiendi, quam con~
venlant angeli, quorum dlfferens est modus in-
telligendi; sed ani mae sensibiles in diversis spe-
cie bus brutorum differunt specie; ergo et angeli
inter se differunt specie.
Contra: 1. Magis et minus non diversificant
speciem "; sed angeli dlfferunt inter se secundum
, v add. ill.
•z t/( • S om . , s 0 m. 4 L ont.
1 S om.
AT tltorum. • V om. I VST om.
1 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 3, p. I, a. 2, q. 1 (II '
IO~~~~·)Ot tatlo t1 mundo, II, t:. 12 (II, 402).
3 Cl. Mttu.ph., XI, t:. 8 (II, ti06-608).
153
ARTICULUS I. 118
1•
magis et minus, scilicet in perspicacitatet intel-
llgentiae et simplicitate naturae et habilitate vo--
luntatis; ergo non differunt in specie,
2. Item, angeli de singulis ordinibus conveniunt
in eisdem officiis: licet enim Seraphim dicantur
ab officio •ncendendi per caritatem aut dilectionem,
Cherubim ab illuminatione ', nihilominus omnes
ad omnia sunt parati, et in iis omnibus conve-
niunt; ergo secundum haec officia non distin-
guuntur.
3. Item, ani mae rationales distinguuntur ~ inter
se; sed differentia illarum 11 non est in specie; ergo
nee angeli different specie.
4. Item, duo sunt officia angelorum, scilicet con-
templari et mi nistrare ; sed in utroque conveniunt
secundum eumdem modum in specie: utrobique
enim est contemplatio, sed secundum magis et
minus, et utrobique ministerium, sed ad 1 aliud
et ad t aliud; ergo angeli non differtmt in specie
quoad isla officia. Quod enim dicitur Dan. 7,to:
Millia millium 1 ministrabant ei et decies mil-
lies etc., non ad hoc respicit ut quidam sint mi~
nistrantes et non assistentes, quidam assistentes •
et non ministrantes.
{Solutio): Ad quod dicendum quod angeli dif-
ferunt inter se spet:ie.
[Adoblecta]: 1. Ad obiec:tumautem primo•
in contrarium dicendum est quod ' magis et mi-
nus' accipitur dupliciter. Aliquando enim uni et
eidem rei accidunt, sicut albedo intensa potest
esse remissa, et minus calidum potest esse magis
calidum: et hoc modo accipiendo • magis et mi-
nus' non diversificant speciem; alio vero modo
• magis et minus' diversis naturis attribuuntur,
ut magis calidum appropriatur naturae ignis, et
minus calidum naturae aeris, et tunc 'magis et
minus • attestantur differentiae in specie, sicut
dicit P hi I o sop h us 6 quod multum et paucum
aliquando diversificant ", aliquando non diversi-
ficant.
2. Ad a I i u d dicendum quod diversitas in
specie non attenditur secundum ilia officia, ~isi
sic esset quod ilia officia ita essent appropnata
quibusdam angeHs, quod non conve~irent_aliis. ~i­
versitatem angelorum in specie sequ&tur dtfferentia
1 R fHnp/(11 1tgtf; V ld ul pro tdll«t. • V .,., ltr•·-· dlsttll;flwlt•r.
• v om. q. 11, • Ita V, alii ORI.; Com. rat. • R add. rt.
I 4 Cf. Ariatot., Topic., II, e. 11 (1, 197).
5 Cl. Pscudo-Dionys., Dt catl. hitr., c. 1, § 1 (PO 3,
2M, PL 122, 1(150).
6 Ethit. ad NitomGCII., ll, c. 6 (11, 20).
154 !NQ. ll. TRACT. ll. QUAEST. UN. - 113.
officiorum in specie; sed cum elsdem angelis
secundum diversos status possint ilia officia
convenire, non secundum ilia accipitur diffe-
rentia angelorum in specie. Praeterea, cum mali
angeli in nullo illorum ordinum sint, et diversi-
ficentur in specie, non ergo secundum ilia officia
accipitur differentia specifica.
3. Ad J d vero quod obicitur de animabus
rationalibus 0 , quae indifferentes sunt in specie:
dicendum quod non est simile in animabus. Ani-
mae enim rationales ordinantur ad corpus et
corpus ordinatur ad animam (amquam proprium
pertectibile propriae pertectioni. Unde sicut cor-
pora non diversificantur in specie, ita nee per-
fectiones diversificantur in specie. Angeli vero
diversitatem quam habent, non ex diversitate
corporum vel essentiali habitudine ad corpora
accipiunt, sed in se ipsis per ea ad quae ordi-
nantur diversificantur, et ideo fnon) habent posse
determinatum ad unum genus tantum vel speciem,
sed super omnia corpora, et ideo nihil prohibet
in eis di versitatem specificam accipi.
4. Ad quartob obiectum dicendumc quod
differentia essentialis prima non est per contem-
plari et ministrare, sed eisdem angelis simul et
semel possunt con venire; propter quod necesse
est quaerere differentiam angelorum spccificam
inter se.
ll. Huius rei gratia quaeritur utrum ordo natura-
liter inest angelis 1• Primo enim conditi sunt, ut di-
ceretur: isti sunt de isto ordine, illi de illo; nee
fit illorum ordinum permutatio d.
Quod autem ord.o conventebat Ulls In sua con-
ditione, vldetur a. per hoc quod processerunt a
sapientia divina per creationem; sed sapientiae
divinae attes_tatur ordo in crcaturis, sicut dicit
I De consideralione, Ad Eugenium 9 , ubi grad us et
B. Gregor1us 2 ; ergo, cum angeli esscnt in
muJtitudine, in' ordine conditi erant.
b. Hoc etiam attestator Augustin us, in libro
Xll De ci~itate Dei 3, dicens quod • non essent
omnia, si essent aequa\ia •, innuens per hoc or-
dinem non tantum in generibus creaturarum, sed
etiam 1 in speciebus. Et iterum dicit August i-
n us, in eodem libra' 4 : • Cum Deus summa
essentia sit, et ideo immutabilis sit, rebus, quas
• TCZ rlltlllllabl/lbu, b RLCZ qu11rl11m • STLZ add, ut.
ST add. undt dicit ~ VS add. ul. 'L circa 1 v plurlblll.
" T ncJUJ.dum. f V om. t. d. p. • z dl§utntlos
I Cf. S. Bonav., II &nt., d. 9, a. 1, q. 2 (II, 244sq.).
2 Cl. Moral., XXVI, c. 12, n. 18 (PL 76, ~).
. 3. Rectius Dt di~. quaest. 83, q. 41 (PL 40, 27); d. De
Cllltt. Del, XI, c. 22 (PL 41, m),
; ~ civil. Dei, XU, c. 2 (PL 41, 350).
L1b, IV, c. 4(PL 34, 299sq.}; Enarr.ln Psalm. 29, n. 10
(PL 36, 222}; Sermo-242, c. 6, n. 8 (PL 38, 1141). Cf. Alex.
H.;ll., Summo thM/., I, num. IH·H6, i&6 et II, num. 21-88.
ex nihilo creavit, esse dedit, sed non summe
esse, sicut Ipse est; et aliis dedit esse ampllus,
a/iis minus, atque ita natlJras essentiarum gra-
dibus ordinavit •. Ex quo accipitur quod angeli
creati in ordine determinafo sunt constituti.
c. Ad idem fac:it quod dicit Augustin us, in
pluribus locis, ut Super Genesim 5 : c Quod in cor-
pori bus est pond us, hoc est in spiritibus h ordo •;
sed in corporibus videmus quod corpora diver-
sificantur in specie secundum diversitatem pon-
derum: habet enim ignis pond us sursum et terra I
deorsum, et terra et ignis non habent eamdem
rationem ponderis, similiter nee aqua et terra;
per quod designatur quod ratio ponderis diversi
attestatur diversis speciebus. Cum ergo ordo sit
in spiritibus *, erit ordo determinatus in prima
conditione in angelis.
d. Quod autem sic sit, accipltur ex hoc quod'
dicit Is i do r us, De summa bono 6 : c Inter an-
gelos distantia potestatum est, et pro gra-
duum dignitate ministeria eisdem sunt distri-
buta, aliique m aliis praeferuntur tam culmine
potestatis quam scientia virtufis; subministrant 7,
Novem " autem esse ordines angelorum Sacrae
Scripturae testantur, id est angelos, archange-
los etc., quorum ordinum numerum EzechleJB
propheta describit sub tot nominibus lapidum,
cum de primatu apostatae angeli Joqueretur, quo
numero lapidum designati sunt ordines angelorum,
quos apostata angelus ante lapsum quasi in or·
natu vestimenti sui aHixos habuit, ad quorum
comparationem, dum se clariorem aspexit, con-
festim intumuit et cor suum ad superbiam ele-
vavit 0 " · Similiter dicit B. Bern a r d us, in libra
ordines distinguit. Ex quo accipitur quod, c::um
Lucifer se clariorem cunspiceret inter hos ordines
et quod P operimentum eius erant, quod erat ordo
in angelis determinatus ex naturali conditione;
sed iste ordo erat, sicut accipitur in auctoritate 10 ,
qd diversa officia; restat ergo quod differentia
in specie determinata erat secundum diversitates
potestatum, et diversitas potestatum q secundum
differentiam' officiorum: ex posteriori bus enim
in huiusmodi oportet nos ad prima devenire. Quod
etiam videtur per simile in rege terreno: rex enim
4 R mulal/1), • RLCZ rt. J VST om. 1 V add. undt,
' V om. "' Z 11/ll tnlm. ~ V non rd. • z •dd. tt, v om. d/cll.
6 S~nt~nl., I, c. 10, nn. 14, 15 (Pl 83, 556); d. Ore~
gor. M., Moral., XXII, c. 23, n. 48 (Pl 76, 665) .
1 Hie texlus abrumpitur. lsidorus sic pergit: c subml-
nlstrant lgltur alii eorum praeceplis atque obedlunt lussls.
Novem esse ordines .....
a Cap. 28, 13.
g Lib. V, c. 4 (PL 187, 791).
JO Nempe Jsfdorf.
 DE ANOELIS SECUNDUM ESSE SUBSTANTIALE.
terrenus habet_ servos nobiliores et minus noblles
secundum mat~ra et minora officia ordinatos. Qui
autem sunt servt aul~e caelestis? nisi illi de qui bus
Ill Re~. 1~,8: Beaft servi tui, qui slant coram te
Iota dte. It au tern sunt angeli, qui st.mt a coram
vero Salomone assistentes per contemplatlonem 1_
O~do tamen non tantum respicit naturam, sed
grall~m: utroque enim modo habent ordlnem boni ~
angeh, mali vera, etsl non habeant ordinem gra-
tiae, nihilominus tamen habent ordinem naturae
ut d~cantur maioris perspicacitatis, et ita de aliis:
Et sJcut constituti in aliquibus officiis, deiciunlur
pro~ter suam indignitatem et peccatum, ita ii, qui
mah sunt angeli, deiecti sunt de caelo et ab
ARTICULUS II.
Utrum in una specie angelica sint mulla individua aut non.
Co?seq~enter quaeritur utrum in una specie
angelica s1t multitudo angelorum, an slngufis spe-
ciebus singula respondeant individua 2.
Quod au tern slngults specie bus slngula respon-
deant lndlvldua, vldetur 1. per hoc quod multipli-
catio individuorum in rebus natura II bus est propter
corruptibilitatem t ex parte materiae, ut si species
non possit se salvare in uno individuo, sal vet se 1
in alia 3 ; ubi vera materia est incorruptibills, non
est haec necessHas, ut in sole et luna 4 ; ergo,
cum angelus habeat materiam lncorruptibilem
aut'" materia non indigeat, non erit in angelis
necesse esse multiplicationem n individuorum;
ergo unicuique speciei suum respondebit indivi-
duum; quat ergo sunt angcll, tot sunt species
angelorum.
2. Item, divina essentia aliquam habet communi-
tatem, et tamen non communicat se nisi uni 'quod
est': sicut enim divina essentia est una, ita unus
est Deus; c:um ergo similitudinem primam recipiat
angelus, prout est possibile in specie creaturae,
erit in angelo reperire communem essentiam, quae
non communicet se nisi uni • quod est'; sed es-
sentia communis est species, ' quod est ' vera in
angelis individuum; uni ergo speciei unum respon-
debit individuum.
3. Quod etiam videtur ex hoc quod magis ap-
propinquat in unitate o spiritualis creatura ad
De1.1m quam corporalisP; sed in corporali creatura
------------
• z om. q. . • T btotl. < v add. d. 4 TLC dlfftrtt.
1
' VS dl/ltrrt. • z rorr11ptlont'"· • z om., L om. ln. "So'".
r. l. a., tn L ut add. ma. • s tn~n(tii<N. • T u.unthvn.
1 Cf. Raban., in b. J. (Pl 109, 193).
2 Cf. S. Bonav., 11 Stnt., d. 3, p. 1, a. 2, q. I (U,
102 sqq,),
!55
honore quem hablturl essent sl stetlssent. Possunt
~nim habere ordinem naturalem, sed deiecti sunt ab
1lla coordlnatione sancta sanctorum e angelorum.
Ex praemissis ergo potest patere aliqua ve-
ritas differentiae 4 In specie.
Nee hoc' obstat quod ildem angell habent cari-
tatem 1 et scientiam et proprletates consimiles ·
non enim propter hoc dlstlnguuntur, sed secun~
dum ea offkia quae conveniunt excellentioribus
naturis et minus t excellentibus; non quod non
passel tradi minus excellens officium excellentlorl
naturae, sed non congrueret; officla ergo in sua
~raeemtnentla h attestantur differentiae 1 specltlcae
tn angeJis, sed non constituunt.
114
invenltur haec similitudo, sicut est in sole et luna·
ergo multo forti us in spfrifualf; sed hoc non esf
nisi in angelo; ergo in angelo q erit reperire sub
una specie unum individuum.
Contra: a. Malar virtus est communlcare suam
essentiam sine dimlnutlone pluribus quam unf
soli~; ergo in magis virtuoso erlt haec virtus in-
venienda '; sed magis vlrtuosum est spiritualis
creatura quam corporalis; et In corporali hoc in-
venitur; ergo multo forti us in spirituali; sed per-
sona splritualis est angelus; ergo reperltur in
angelo; ergo angelus In una specie habet multa
lndividua.
b. Item, dlvina essentia est communicabllls plu-
ribus personis et est omnino indivisa essentia,
ut nullatenus essentia dividatur; cum ergo Deus
non sit invidus nee repugnet hoc creaturae quin
essentia sit communicabllis pluribus personis se-
cundum suum modum; sed inter essentias, quae
plus tenet indivisionem in essentia •, est species:
species enim non communicatur nisi 1 ab indi-
viduls, genus autem communicatur a specie bus;
ergo haec similihu:lo reperitur in specie; sed~ cum
persona non inveniatur nisi in rationali creatura
sive intellectuali, oportet ergo quod 11 in rationali
creatura sive in angelo inveniatur haec similitudo,
sicuf possibife est; hoc autem non esset nisi sub
una specie essent multa individua; ergo sub una
specie angeli erunf plures, quorum unusquisque
sit persona.
• RCZ om. IS l:lm. • V 0111. t. 111., T oar. "· t. m. • S add. tl.
• S m11l!ltlldlm'". • V 11nlhllt'"· ' S I• carporall. ' V om.
• V om. • S &dd. ell'" Dtll,.
I 3 Ct. Arlslot., De gtntf. t1 corrupt., II, c:. 10 {II, 464);
Dt anima, II. c. 4 (Uf, 448).
4
Cf. Arlstot.loc:. c:lt.
S Cf. Ltber dt CllU.Sls, § 16 (p. 119).
156 INQ. II. TRACT. II. QUAEST. UN. - 115.
(Solutio): Ad quod dicendum quod uni spe-
ciei respondent plures individuae personae sub
ilia specie,
(Ad oblecta]: 1. Ad obi e c tum autem in con-
trarium respondendum a quod alia est ratio quod
plura individua sunt sub una specie quam cor-
ruptibilitas materiae aut individui, quae non
potest sufficienter salvare esse speciei. In spiriti-
bus enim pluralitas individuorum b non est propter
bane causam, sed est' ad manifestationem divinae
bonitatis, quae vult communicare plurihus partici~
pationem beatitudinis 1 : ut sicut multiplicatur nu~
merus individuorum in specie animae rationalis
ad fruitionem beatitudinis, ita multiplicatur nu~
merus angelorum sub unaquaque d specie ad
fruitionem beatitudinis. Praeterea, posse regis
temporalis et decens dispositio in aula eius r
ostenditur, cum multi consimilis disposition is ser-
viunt, magis quam si unus in uno officio serviret:
ut si multi pincernae quam si unus sol us pincerna,
et ita de aliis officiis. Cum ergo posse regis cae-~
testis! sit improportionale in infinitum super posse
116
De causa multitudinis angelorum.
Consequenter quaeritur de causa multitudinis
angelorum, propter quid scilicet necesse sit 1 esse
tantam angelorum multitudinem.
1. 1. Si enim hoc est propter multitudinem ho-
minum, cum homo sit substantia corruptibilis,
angelus autem m substantia incorruptibilis, esset
dignior creatura propter indigniorem.- Similiter,
s i d i cat u r quod hoc est" propter animas ra-
tionales, ad quarum custodiam 0 vel exercitium
dantur - nee hoc videtur: cum enim ani-
mae successive creentur, sicut corpora succes~
siveP generantur, posset unus angelus multas ani-
mas custodire vel exercitare; unde non esset q
necesse tantam esse multitudinem. - Praeterea,
dicitur in Deuter. 32, 8: Statuit filias hominum
iuxta numerum filiorum Dei; numerus ergo ho-
minum vel animarum rationalium magis vide-
tur sumi iuxta numerum angelorum quam e
converso 4• Dkitur enim in Cantico l!: Quando
~ SZ d/UIUJIUJI tit, TRLC add. ul. ~S dlrldJt.orum.
~~~ ZL ,";~ ad~. Sm!,,,odla' V 111.mmt, T ur~l. • Z -t<Jrparaltbul.
'~ alJI. uetn/w ··· •ucu.ut~.
~ SLRC ilppTt.>piiU}IUIIh>M RC llppropillfiUllliD.
1 Cf. S. Bonav., II &nt., d. 3, p. 1, a. 2, q. 1, ad 1
(II, 104).
2 Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 7'7.
3 Hebr. I, 14.
regis temporalis et decent! or dispositio aulae cae-
testis quam terrenae, conveniens est angelos, qui
sunt summi g ministeriales, plures esse sub una
specie. N::m est ergo in spiritibus accipienda ratio
multitudinis individuorum quae est in corporibush.
2. Ad secundum vero dicendum quod di-
vina essentia non communicat se nisi uni 1 ' quod
est', et hoc est quia non est possibile plures
esse deos: obviaret enim perfectioni divinae, ut
ostensum est 2• Non sic est in angelis, immo
magis congruit pluralitas suppositorum; non enim
simile est de domino et servo: con venit enim
magis perfectioni domini unitas et indivisio, servo
autem magis multiplicitas k; cum ergo angeli sint
administratorii spiritus 3 , magis eis con venit plu-
ralitas suppositorum sub eadem specie.
3. Nee est simile de sole et luna; sunt enim
luminaria sufficientia: sol enim est sufficiens ad
illuminationem totius orbis in die, luna vero cum
suis stellis ad totius orbis illuminationem in nocte,
sicut expedit; stellae tamen ad aliud officium
sunt directae per se et essentialiter.
ARTICULUS Ill.
dividebat Altissimus' gentes et separabat filios
Adam, statuit terminos gentium iuxta numerum
filiorum Dei, sive angelorum secundum aliam lit-
teram 6• - Item, neque iuxta officia aut rninisteria
sumitur ratio multitudinis: non enim propter mini-
steria necesse fuisset tantam esse multitudinem.
2. Praeterea, cum multitudo creaturarum pro-
cedat a Deo secundum similitudinem maiorem vel
minorem, quanta maior esset recessus a summe
uno, tanto maior deberet esse multttudo, eta
quanto maior appropinquatio, tanto 1 minor mut-
titudo; ergo in maxima approximatione u minima
multitudo; sed maxima est approximatio v angeli
ad summam unitatem; ergo minima est multitudo
in genere angelorum.
Contra: a. Dan. 7, to: Millia millium ministra-
bant ei etc.; et" Matth. 26,53: Nonne possem
rogare Patrem et 1 exhiberet mihi plus quam duo-
decim legiones angelorum? Ex quo videtur quod
maxima sit multitudo angeiorum.
< Z om. " 111 V, alii quotutnqut, Tom tJIIIItlorum • s rd. 1 VSTZ om.,
j Com • V mulllpl/tat/o • RLCZ full .. R 111, Z vtra.
• V nl. • V In Q/t/ulmt., Z 91111ndo pro tl • s om 1 111 RZ, alii om.
~ ll' V, Mid. In; S non pro liD/lilt. ; Rz ut.
I ~ Cf. Raban., in h. I. (PL 108, 972); Lombard., II Stnf.,
d. 9, c. 7 (p. 350),
6 Scilicet Moysis; d. Deuter. 32, 8.
6 Juxta Stptuaglnta.
 DE ANOEUS SECUNDUM ESSE SUBSTANTI ALE.
b. Praeterea, lob 25,3: Numquid est numerus
militum eius? milites autem vocat angelicas spi-
ritus; ergo videtur per hoc dicere quod lnnume-
rabiles sunt angelici spiritus.
[Solutio]: Ad quod videtur dicendum quod
angeli sint ministri divinae potestatis in iis crea-
turis mundi, sicut habetur ab Augustino, Su-
per Genesim ad litteram, IX libra ': • Cum ea
visa per angelorum obedientiam desuper mini-
strantur, pervenit a iussio Dei non solum ad
homines nee [solum] ad aves aut pecora, verum
etiam ad ea quae sub aquis latent, sicut ad cetum
qui glutivit lonam z et etiam ad vermkulum 3 ; nam
et b huic legimus divinitus iussurn ut radicem
cucurbitae roderet, sub cui us umbraculo c Pro-
pheta requieverat •. Si enim homini d donavit
Deus, sic eum t instituens, ut, carnem peccati par-
tans, posslt non solum pecora et iumenta, suis
usibus subdita, non saturn domesticas aves, ve-
rum etiam libere volitantes, etiam saevas feras et
capere et I mansuetas facere et els imperare po-
tentia ration is, non corporis, cum earum' appe-
titus et dolores captans h paulatimque illectando 1,
laxando premendoque moderans, agresti eas exuit
consuetudine: quanto magis haec angell possunt,
qui iussa eius, quem k sempiterne intuentur, in-
commutabiH veritate perspecta, moventes se per
tempus et corpora slbi subdita per tempus et
locum agilitate mirabili, et visa 1, qui bus mo-
veatur, et appetitum carnalis indigentiae, possunt
efficere omni animae vivae, ut m quocumque ve-
nire opus est n, nesciens adducatur a I • Et ita
patet quod necessaria P est maxima multitudo
angelorum secundum congruentiam, non quod
mediantibus paucis non possit Deus istas crea-
turas dispensare et administrare, sed quia decet
magis per ministros multos haec fieri. Et sicut
accidit in rege terreno, qui habet regnum terre-
num, quod plures habet ministros, quanta magis
est apud regem caelestem, ad quem pertinet om-
nium gubernatio 1 Et nihilominus si non essent
istae creaturae corporales, deceret w multitudinem
angelorum esse assistentem summae potestati,
tamquam paratam obedire vel iussa perficere.
• RLCZ add auftm: T
fls/D prD luJslo, V
mlnbJftml pro m/nlalranlar.,
rodrrtl.
1 VT luna.
"'
Codd. dam/n/um. • V cum. IV om t. t ••
• V /u~tll"t pro r u • T cum pra gmtll
p LZ ntttsaarla 1 V drctt, S d/ttrtt, quod T tarr.
• STl numeral/~m, quod L corr. • T /naunl.
t Cap. 14, n. 25 (PL 34, 403).
lon. 2, 1.
2 Cf.
: ~:: ~~n8:~a v~~· 11 Sent., d. 3, p. 1, dub. 2 (II, uoa).
6
!57
[Ad obteeta}: 1. Ad hoc quod obicitur quod
' ratio numerl vel multitudinls non debet suml ex
comparatione r hom inurn vel creaturarum cum
sint digniores': dicendum quod ratio n~n su-
mitur ab lis inferioribus, sed isla inferiora
declarant multitudinem spirituum superiorum ·
et ideo sumltur ex respectu divinae potestati~
et bonitatis, quae nobilior est omni • subiecta
creatura.
2. Ad a I i u d dicendum 5 quod in pluribus est
verum quod distantia a Primo secundum dissimi-
litudinem 1 concomitatur multitudinem maiorem
rerum distantium. Unde maior est multitudo mi-
neralium u quam plantarum, plantarum vero quam
animalium. Sed utrum sic sit de angelis, soli Deo
notum est, cui definitus est numerus spirituum
creatorum; homlni vero incertus est, sicut ha-
betur in Glossa 6, super 1\lud lob 25,3: Num-
quid est numerus milltum~ eius? Aliud enim est
de ils quae spectant ad altitudinem sapientiae
Dei, cuius sunt incomprehensibllia iudicia et in-
vestigabiles viae 1• Quoct autem maxima multi-
tudo, conicl potest ex supra dictis 8•
11. Sed quaeri potest utrum numerus angelorum
sit certus apud angelos beatos.
Respondeox per hoc quod dicitur, in En-
chiridion, ubi dicitur quod angeli noverunt de
quot deberet Y fieri supplementum. Unde dicit
59 cap. 9 : • Non pro angelis mortuus est Chri-
stus, sed ideo etiam pro angells fit quidquid ho-
minum per eius mortem redimitur et liberatur a
malo, quoniam, cum eis quodammodo redit in
gratiam post inimicitias, quas inter homines et
sanctos angelos peccata fecerunt, et ex ipsa ho-
minum redemptione ruinae angelicae detrimenta
reparantur. Et utique noverunt sancti angeli, docti
de Deo, cuius veritatis aeterna contemplatione
beaU sunt, quanti numeri supplementum de: ge-
nere humano integritas illius civitatis expeteret •.
Et ita videtur constare quod in Verba accipiunl
non tanturn ilium numerum, sed etiam iJJum in
quo sunt; unde apud ipsos in Verba est numeri
praedicti certitudo.
R~~!,:: d~':";.'tapll~~olfl. < ; ~,:::,:,~-/~; ~~;~:
zc::a r!dd nnlrt. V r/nrt pro praeetd
, R clllll
"•"v~SR ,,.·,v,,,,a~~,',u•',''T'·.•,,"".,,K,,'!.~
... •..
•..
• VLZ tt1mpt1lll/lm~. d V Olll; S dtbtl. , Cu.
~ T ruponaia; RLCZ rupondtn Wlf.
6 Ordin., in b. 1. (PL 113, 823), ex Gregorio M., Mo-
3 Ct. loa. 4, 7. raJ., XVII, c. 13 (PL 76, :Jl). S lulio
a ct. sub a-b et o
I 1 Rom. 11 , 33.
g Augustin., Enchir., cc. 61 et 62 (PL 40, 261).
.
 TRACTATUS TERTIUS
DE ANGELIS SECUNDUM POTENTIAS ET ACTUS

SECTIO I. - De angeli potentia in genere.

QUAESTIO UNICA.

D
ransitum taciamus, adiuvante Domino, post considerationem conditionis ange-
licae ad considerationem potentiarum et actuum.
Primo ergo " faciamus sermonem de potentia in genere;
secunda, descendendo secundum differentias potentiarum et actuum.
Primo ergo fiat quaestio de potentia, utrum eadem sit secundum substantiam in
angelis cum essentia ;
secunda, utrum potentia sit in actu semper;
tertia, utrum una sit potentia sola an plures.

116 CAPUT I.

UTRUM IN ANGELIS POTENTLA SIT EADEM CUM ESSENTIA 1•

uod autem potentia sit eadem cum essentia,
Qvtdetur 1. ex comparatione ad animam ratio-
nalem. Dicit enim Augustin us, in libra De
Trinitate 2, quod • memoria, intelligentia et volun-
tas sunt una mens, una vita, una b essentia • ; sed
nonnisi essentia animae rationalis; ergo potentia
in anima rationali est eadem cum essentia ; sed
maior simplicitas est in angelo, sicut dicit Is i-
d or us 3 ; ergo in angelo' erit potentia, ad minus
aliqua, eadem cum essentia.
2.1tem, in libra De anima et spiritu\ dicitur quod
• Deus est omnia 11 sua, anima vero est quaedam
sua •, ut potentiae. Ergo multo forti us est in angelo.
3. Item, angelus est substantia simplex, sicut
dicit D ion y s ius:;; sed ~ in simplici substantia
idem est potentia et essentia ; ergo in angelo etc.
Contra: a. Summae simplicitatis est quod po-
tentia &it eadem cum essentia; sed angelus non
est sum me simplex; ergo non omnino idem est
in angelo I potentia et essentia.
b. Praeterea, si idem esset om nino, non oporteret
ponere potentiam mediam in angelis inter essentlam
et operationem; sed dicit Dionysius 6 quod • su-
percaelestia dividuntur in tria, scilicet essentiamo
virtutem et operationem •; virtutem autem vocat
potentiam; ergo potentia non est idem cum essentia.
c. Praeterea, potentia multiplex est in suo actu,
essentia vero non est nisi unica in suo actu ll;
ergo potentia non est idem secundum substan-
tiam cum essentia.
(Solutio]: Ad quod dicendum quod potentia h
non est eadem penitus quod essentia. Dici tamen
potest idem, sicut in anima rationali, quia se
ipsa omnino potest.
(Ad oblecta]; I. Ad prim o obiectum dicendum
quod, cum dicitur quod 1 "memoria, intelligentia et
voluntas sunt una essentia •, non est aliud dictu k
nisi quod una essentia animae est quae potest me-
minisse, intelligere et velle, non quod sit eadem
essentia in genere potentiae: tunc enim essent una

• 6 0111. ~ T q•Ul • V 0111. •lull .. un,t/u. • Cltdd. UIU!IIu. • S ltttt. 1111 V, •Ill om. I. D. , L om. ullnllll ... lltlu.
• IU.CZ om. • T om • Z dtttum.

1 Cf. S. Bonn., II Stnl., d. 24, p. I, a. 2, q. I (II, 1 4 Cap. 13 (inter opp. Augustin! PL 40, 789).
558aqq.). 2 Ub. X, c. II, n. 18(PL 42, 983). J :; Dt catl. hi£r., c. I, § 2 (PO 3, 122, PL 122, 1039).
3 Cf. StnJtnt., I, c. 10, 11. 6 (PL H3, ~). t1 Luc. cit., c. II, § 2 (PO 3, 283, PL 122, 10MI).
 DE ANOELI POTENTIA IN OEN!RE.
potentia. SlmiJifer potest lnfelllgl de essentia ra-
tione eius quod subest, non autem quod pot~ntia
dicatur essentia vel substantia 0 , sicut est in Deo.
2. Ad a I i u d dicendum b quod • anima est
quaedam sua •, ut fiat distinctio Inter potentias
substantiales sive vires ex una parte et acci-
dentla ex alia, quantum ad hoc quod potentiae
et vires substantialiter adhaerent et unum sunt r
cum anima quantum ad substantiam, non dico
quantum ad essentiam: potentiis enim substan-
tialibus subsistit anima; accidentia vero, ut
CAPUT II.
UTR:UM POTENTIA ANGELl SIT SEMPER IN ACTU.
Deinde quaeritur utrum potentia sit
suo actu.
semper in
Quod vldetur: J. Quia contingere sive posse
et esse simul sunt in perpetuis I; sed angeli sunt
substantiae perpetuae; ergo in eis non differt
posse et esse.
2. Item, nullum est impedimentum substantiae
angelicae, cum omnino sit g liberata a materia et
conditionibus materialibus; ergo, cum omnis po-
tentia, indistans ab actu et non impedita, exit ab
actu statim cum est, ergo potentia angeli, statim
cum est, exit in actum, et ita h statim est in suo
actu.
3. Item, maior indistantia est spiritualis po-
tentiae ad suum actum quam corporalis; sed
potentia primi mobilis quam 1 cito potuit moveri,
movebatur; ergo angelica substantia sic est quod
quam cito potuit in actu, statim fuit in actu.
Contra: a. Potentia huiusmodi k est potentia
voluntaria; sed potentia voluntaria mediante vo-
luntate exit in actum, et non semper est voluntas;
ergo non semper est actus.
b. Item, prius est esse rei in creaturis quam
agere; sed posse simul est cum esse; ergo posse
est prius quam agere; non ergo potentia semper
est in suo actu.
c. Item, 1 potentia in creatura est ad opposita 2
secundum suum genus sicut essentia: essentia
enim creaturae potest esse et non esse; ergo po-
tentia"' creaturae sic se habet ut possit agere et non
agere; ergo non semper est necessaria in suo actu.
[Solutio]: Ad quod dicendum 11 quod ' esse
semper' dicltur dupliciter: vel ita quod sit
1 Cf. Arlstot., Phys., Ul, c. ~ (II, 278),
159
prudenll~, _fortitude et huiusmodi, non adhaerent
substanbahter, quia haec accidentaliter adsunt.
~nde potentiae et vires substantiales dlcuntur 4
Ide~ quod ani~a _ratione indivisionis et adhae-
rentrae ~u~stantiahs, accfdentia vero non, quia
substanhahter non adhaerent.
3. Ad tertium dicendum' quod licet si _
P!icit~s. sit in angelo, non est tamen' omntmO:a
s1mph~1tas, et ideo non est idem I potentia quod
essent1a omnino, quia nihil est sua potentia
nitus praeterquam Deus. pe--
117
coaevum respectu eius cui us dicitur 'semper', et
secundum hoc non est potentia, creaturae semper
in actu: actus enim non est coaevus potentiae;
si vero 'semper in actu ' dicatur indistanter, et
cum est in actu, est incessanter, nihil prohibet
esse aliqua potentia angelica quae statim, quando
erat, exiit 11 in esse, sed non est hoc in omni
sua potentia: unde posse et velle semper sunt
in suo actu, id est q indistanter, et post inces-
santer respectu alicuius voliti.
[Ad obtecta]: I. Ad primor obiectum ergo
dicendum est quod, cum dicitur • posse et esse
non differt in perpetuis ', sensus est quod non
prius est 'posse' ex potentia materiae quam
esse quod est ex forma; sed non sic est in ge-
nerabilibus • et corruptibilibus, ubi prius dicitur
• esse ex potentia materiae • et post • esse a r
forma '; sed in perpetuis simul est materia et
forma, et ideo 'posse' a materia et 'esse' a forma
simul. Unde non potuit caelum esse ex potentia
materiae prius quam fuit ex actu formae, sed prius
fuit potentia agentis quam esse 1 in actu suo,
prius potuit creare Deus quam creaverit; non
ergo de actu potentiae activae intelligitur. sed
de actu primo potentiae passivae: in aliquibus
enim activis potentiis verum est, sicut Deus po-
test intelligere et r intelligit.
2. Ad secundum dicendum.z quod eo quod
nullum est impedimentum potentiae angelicae,
nihil prohibet sem~r. id est indistanter', in
suo actu aliquo esse, sed non oportet in omni
actu voluntario. Licet enim non sit impedimentum,
tamen non sem~r est in suo actu ~. quia non
semper adest voluntas: ut non semper videt visus,
3 Cl. Ari!Jtol., Mduph., VIII, c. 8 (II, 571).
160 INQ. 11. TRACl'. Ill. SECT. I, QUAEST. UN. - 118.
licet oz nullum sit impedimentum ex parte oculi
et medii et visibilis, quia non semper adest" vo.
Juntas, sed convertit se ad a\iud.
3, Ad tertium dicendum' quod, cum di-
citur 'potentia corpora lis semper est in suo actu ',
verbi gratia, caelum semper movetur, inte!Ligendum
118
UTRUM IN ANOELJS SIT UNA POTENTIA VEL PLURES.
einde quaeritur utrum sit una potentia vel
D ptures.
Et videtur quod una sumctat: 1. Cum enim
angelus sit creatura, procedens a Primo secun-
dum primam assimilationem 1, quam congruit na-
turaliter esse in creatura, in Deo autem sic est
quod per unam potentiam agit omnia quae agit,
non per multiplicem, erit tunc in angelo quod
assimilabitur in hac perfectione, quod omnia, quae
aget, una potentia aget.
2. Item, perfectius est facere uno quam pluri-
ribus 2 ; cum ergo summa perfectio, conveniens
secundum naturam creaturae, sit in angelo, unica
potentia aget, non f pluribus.
COntl"a: a. In quocumque differens est potentia
ab essentia et est compositum, necesse est esse
plures potentias: eo enim quod potentia ditfert
ab essentia, necesse est quod sit ab essentia; et
quia essentia est composita, ratione utriusque
habet potentiam; ergo, cum angelus sit essentia
composita, in quo differt potentia ab essentia,
habebit necessaria plures potentias.
b. Item, angelus est procedens a Deo uno et
trino per prirnarn assirnilationem creaturae e; ergo
habet aliquid quod respondet unitati essentiae
divinae et Trinitati personarum; sed unitati
• L om. • V r.t fJd 11/rut. • Ita V, '-Iii uro dlundum nt.
< VS pruat, 2': prr-. • Ill. V, alii add. ut.
I Cf. supra, p, 152a.
est • semper', id est statim postquam fuit, et d
• incessanter ', quia' semper continuatus est mo-
tus; non sic autem est Jn potentiis et actibus
angelicis, quia exeunt in actum per voluntatem;
alter vero exitus, quantum erat ex parte sui,
erat et est naturalis.
CAPUT 111.
essentiae respondet essentia; ergo Trinitati perso-
narum responde bunt aliqua alia; non nisi poten-
tiae; ergo ad minus erunt tres potentiae: cogno-
scitiva, affectiva, motiva.
[Solutio): Ad quod respondendum h quod es-
sentiae angelicae respondet pluralitas potentiarum.
[Ad oblecta]: 1. Ad prima obiectum dicendum
quod, licet angelus procedat a Primo secundum
primam assimilationem creaturae naturaliter con-
gruentem, non tamen habet unitatem sive singu-
laritatem potentiae: est enim creatura composita;
sed si aliqua creatura est talis, scilicet habens uni-
tatem potentiae, ipsa erit materia vel forma unifa:
materia enim non habet nisi potentiam ad for-
mas, formae autem alicuius determinatae poten-
tiae I non est nisi perficere materiam in esse;
sed hoc non est in compositis essentiis.
2. Ad secundum dicendum k quod, Jicet
perfectius sit uno agere quam pluribus, tamen
non { convenit angelo, qui est prima creatura in
ordine naturali: obviat enim compositio, ratione
cuius necesse est habere plures potentias, et hoc
est ei perfectius quam quod materia habet uni-
cam potentiam. Unde ilia summa perfectio, qua
omnia uno aguntur, non convenit nisi soli Deo,
in quo est idem potentia et essentia et indivisa
est potentia quemadmodum et essentia m.
• s om. • R tl. I LZ: ln. • Tom. ~ L add. rrt.
' V 0111. • L rut natura.
2 Ct. Arisfot., Phys., ll, c. 6 (JJ, 255).
 DE POTENTIA COONITIVA ANGELl.
161

SECTIO II. - De angeli potentiis et actibus in specie.

Il einde procedendum est a?. consideration em potentia rum et actuum particulariter.

Potest autem deprehend1 m genere numerus potentiarum et actuum secundum
rationem actuum. Sunt enim tres actus qui derelinquunt similitudinem summae
Trinitatis in angelis, scilicet praeesse creaturis secundum regimen aut potestatem, co-
gnoscere cum suo indicia a, motus interior vel" exterior. Praeesse enim secundum re-
gimen aut ' potestatem appropriatur Patri; cognoscere cum suo indicia', quod est Iocutio,
appropriatur Filio; motus vero interior vel • exterior appropriatur Spiritui Sando tamquam
principia. Sic ergo in iis actibus relinquitur quaedam similitudo Trinitatis in angelo. Per
actus autem cognoscuntur potentiae; erit ergo triplex potentia, scilicet praesidendi, co-
gnoscendi 1 cum suo indicia g et rnovendi motu interiori vel exteriori.
Ex iis autem posse! videri quod potentia praesidendi derelinquat similitudinem per
appropriationem respectu Patris, et ita prior debeat esse. Sed videtur e contrario propter
hoc quod praeesse secundum regimen • in angelis dependet ex cognitione et motu, et
ideo prius dicendum est de potentia cognitiva cum suo actu; deinde de ' potentia mo-
tiva; et tertia de potentia praesidendi secundum regimen ' vel potestatem respectu crea-
turae angelicae vel humanae vel alterius. - Nee obsta! quod potentia praesidendi ap-
propriatur Patri, quia tunc debet unum praeordinari alteri, quando intelligitur absolute,
illud vero in comparatione; et ideo, cum potentia cognitiva quasi dicat id quod pertinet
ad intelligentiam angelicam secundum se, potentia vero praesidendi ut ad' alterum et
ex prioribus actibus dirigatur, recte prima existimamus • agendum de potentia cognitiva
cum suo actu et deinde de aliis.
Potentia vero cognitiva dupliciter attenditur: vel ratione proprii actus vel ratione
consequentis, qui est potentiae indicativae •, cuiusmodi est locutio. Primo ergo dicendum
est de potentia cognitiva cum suo actu proprio et' principali: et prima est consideratio
de potentia, postea de actu.

QUAESTIO I.
DE ANGELI POTENTIA COGNITIV A ET HUIUS ACTU PROPRIO.

TlTULUS I.
DE POTENTIA COGNITIVA ANGELI.

irca potentiam cognitivam haec consideranda sunt: . ..

Primo, utrum sit potentia intellectiva in angelis an eham sens•tiva;
secunda, si intellectiva, utrum cum ratione aut praeter;
tertia, si est inteJiectiva excellentior ratione, utrum sit intellec_tus agens _tantum aut
possibilis sive materialis cum illo, cum aliis diflerentiis quae pertment ad mtellectum,
sicut sun! intellectus in actu et intellectus in hab1tu; .
quarto, cum sin! ctuae differentiae, intellectus scilicet' speculativus et pracllcus, an
utraque conveniat angelicae intelligentiae an ' altera tantum.
F T t~lturtdl. "VT'RL llldlck>, L Ud. IIIJI. rd IIKI/do;
a VT /udltlo. • RLCZ 11. • RLCZ If. • VTRL /lld/tlo. 'RLCl. d.
1 VLZ rttnum. 'T om. • V uilttllliks, z add. Qd. 'V Indican.
R om, - LZ rt/lfllllll. 1 sR om., In CZ ut a,jd, Lnterl.
•Lom. IlLs{, fR11ul.
II
SUMMA THI!OLOOICA - Tom. II.
162 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. I. TIT. I. - 119.

H9 CAPUT I.

UTRUM SIT TANTUM POTENTIA INTELLECTIVA IN ANGELJS AN ETIAM SENSITIVA.

irca prlmum sic: Videtur quod potentia intel- secundum partem imaginariam' ab angelis; ergo
C lectiva
sensitiva.
non sit tantum in angelis, sed etiam angeli habent phantasmata vel formas tales; ergo
1. Cognoscunt enlm res particulares se- habent potentiam sensibilem lnteriorem.
cundum signata, scilicet tempora et loca; sed vis 6. Item, dicit Aug us I in us, in libra De civftatt
cognitiva slngularium secundum quod hie et nunc, Dei, Vlfl7, quod angelus non tantum lntelligit, sed
est vis scnsitlva 1 ; ergo angelus habet potentiam etiam sen tit; unde dicit lbi, 6 cap. • universi
sensitivam. mundi corpus, figuras. qualitates ordinatumque"'
2. Item, posse sentire calldum in ignc secundum motum et elemcnta disposita a caelo usque ad
contactum non est nisi potcntlae scnsltlvac, ct terrarn et quaecumque corpora in eis sunt, sive
hoc convenlt ipsis malls angells, qui igne pu- omnem vitam, vel quae 11 nulrit et con tinct, qualis
niuntur; et hoc non est nisi secundum potentiarn est in arborlbus, vel quae et hoc habet et sentit,
a principia datam; ergo angeli habent potentiam qua lis est in pecoribus, vel quae et 0 haec habet
naturalem sentiendi calidum in ignc. - Quod ctP lntclliglt, qualis est in homlnibus, vel quae nu-
au tern sic puniantur, patet per hoc quod trltorlo subsidlo non indiget "• sed tamen continet,
dicit Augustinus, ln° XXI De clvilate Dei 2 : sentlt ct r lntelllgit, qualls est In angelis, nisi
• Cur non dlcamus, quamvls mlris, tamcn verts ab lllo esse non posse' qui simpliciter est •.
modis ctiam spiritus incorporeos b posse poena Ergo angeli habent potenllam sensitlvam inte--
corporalis ignis affligl, si spiritus hominum lncor- riorcm el 1 extcrlorem.
porei et nunc potuerunt includi corporallbus mcm- Contra: a. Omnis sensus exterior est mediante
bris et tunc poterunt r corporum suorum vinculis organa corporeo; sed angelus est substantia se-
lnsolubilitcr alligari? Adhacrebunt ergo, si cis parata a corpore, non lndigcns organa corporeo;
nulla sint corpora, spiritus daemonum, hnmo spi- ergo non scnlit sensu exterior!.
ritus d daemones, licet lncorporcl, corporcls ignl- b. Item, lntclllgcntia angelica est cxcellentlor in-
bus cruciandi, non ut ignes Ips!, qulbus adhac- telllgcntla humana slvc ratlonali, intelllgentla vero
rebunt, eorum Junctura insplrentur ct animalla ratlonalls excellcntlor cognitiva sensibill: ergo
1iant r quae constent spiritu ct corpore, sed, ut intclligentia u angelica est exccllentlor potentia
dixl I, miris et ine1tabillbus modis adhacrcndo, dcfcrcntc co~nitivam sensibilcm; non ergo intcl-
acciplenh.!s ex ignibus poenam, non dantcs ignl- ligentia angelica~ habet cognitivam sensibilem.
bus vitam •. c. Item, forma sensibilis est a\iquo modo corpo-
3.ltem, sicutt dicit lsidorusl cl A u~usti­ ralis; sed intelligentia angelica est Iota liter spi-
n us', multa noverunt angcli per expcricntlam, ritalis; erRo non est convenientia inter formam
quae a principia non cognoverunt It; sed cxpc- curporalcm, prout huiusmodi, et intelligentlam
rientia est secundum potentiam scnsibilem; ergo angelicarn; ergo nee inter intelligentiam angeli-
angeli habent potentiam cognoscendi per sensum. cam et sensibilem; ergo intelllgentia angelica
4. Item, phantasiae sunt secundum partem sen- sive angelus non habet potentiam sensitivam.
slbilem; sed cognilio aliqua phantastlca est in lSoluUoJ: Ad quod dicendum quod in angelo
aliquibus angelis, scilicet daemonibus; sed non non est potentia sensitiva distincta ab intellecliva
est actus sine 1 potentia~; ergo habebit potentiam per ilium modum per quem sensitiva in x homine
cognoscendi secundum phantasiam, ct ita poten- distinguitur ab lntellectiva.
tiam k cognoscendi secundum sensum interiorem. lAd obtecta]: 1. Ad prima ergo obiectum
5. Item, nihil potest dare alteri nisi quod habet 6; dicendum ' 8 quod, licet cognoscat angelus singu-
sed in somno dantur phantasmata aut visiones laria, non tamen habet illam potentiam sensitivam

• S om. • SZ IIIO:OlpOrHI, quod T ron.; Z ~lltr.l pro polltlltr. • TR poltr~"'lll, quod LZ torr. "V ~d~. oR Jft11 t. 1 RC dt-
xhmls. 'RC tllll. • R IWWTIInl; T priMo pro prlM"Jpltr. 'T slw. • Jl .. VS. .all! /1')/tllt/1:. r STL ii1Nlli1Wt1Nm; V c»a. 11111 ... 1•~
glntrrltrm; SIll tl«l •rrwadum. • RC onllMIII qllio, quod L rorr., aW ol"1tiii<UrlfliN'. • L q•r•. • V 01111. , s t)-m. t V 1~-
• ST om., In C Ul add. ltrlfrl • V OlD.: (Qdd. 1dd. poutud. ' Ill V, alii Pll'l. • T /tt/tllrtdiN. • V om. • l om. • Ill V, aLII
add. ttl; U lt!H p.ro lirtl; L om. ugo.

t Cf. Ariatot., AIUll. Post., I, c. 31 (1, 150).
2 Cap. 10, n. I (PL 41, 72hq.).
3 Cf. Senttnt., I, c. 10, n. 17 (PL 83, ~); Hleronym.,
ln 1$/llom, IJJ, c. 6 (PL 24, 95).
• De Gen. ad lltt., Y, c. 19, nn. 38-39 (PL 34, 334 aq.).
5 Cf. Aristot., De stnSll d unsili, c. 7 (Ill, 492).
6 Ct. Artstot. Dt dtnch., c. 10 (1, 286).
T Cap. 6 (PL 41, 231).
8 Cf. S. Bonav., JJ Stnl., d. 3, p. 2, a. 2, q. 1 (II,
120 sq.).
 DE POTENTIA COONtTJVA ANGELl.
quae proprie est singularium. Est enim cogno.
scere singulare sensibiliter et est cognoscere sin-
gulare intelligibiliter 1• Cognoscere vero singu-
lare sensibiliter est quando singulare, quod est hie
et nunc ", immutat potentiam contunctam organa
secundum • hie et nunc, sicut patet in vlslbill, quod
immutat potenliam coniunctam organa secundum
hie et nunc: unde species rei vlsibilis r~clpltur
in parte pupillae et cum conditione determinati
temporis. Cognoscere vero lntelligiblllter sensiblle
sive singulare est quando quod singulare est t et
est hie et nunc, cognoscitur tale esse ab inlel-
lectu, sed non secundum formam scnsibtlem sive
spedem relictam in intellectu, sed secundum sp~
ciem lntclligibilem, quae non~ dlcilur habere con-
ditionem loci .aut' tr-mporis, nisi tempus J.uglus/
accipiatur.
2. Ad secundum• dicendum quod,licet an-
gelus posslt pati ab tgne qui adhacret el, non
tamen adhaeret ei 11 sicut formae coni unciae cum
corpore pertecUbili; recipit crgQ sp«iem calldl
aftlictivi 1, non per modum sensus, sed ptr mo-
d urn intcllt"Ctus passlbilis t, qui est slcut sensus.
Cum enim calldum immutat sensum, spedes ca-
lidl senslbilis est in organo, quod palltur ab Ipso
sensibill, et anima compatltur; hie autem species
calidi intellll{ibills acclpllur In lntcllectu, sed ac-
clpiendo ut slbi nocivum 1, patitur lntellc~dus, et
sic angelus patitur quasi • infellll{endo ad mo-
dum sensus.
J. Ad tertium• dlcendum quod, llcet sit
experientia in angells, non tamcn potentia BL'fla
sitlva. Expericnlia enlm dlcltur duplldter: secun-
dum sensum et secundum lntellectum. S«undum
sensum dJdtur, quandu scnsJbllc perdpllur apud
sensum el ex hoc derelinqullur cxpcrientla conse-
quenter apud intellectum, secundum quod dlcltur 2 :
ex sensu fit memoria", ex memoria multotlens
facta expcrimentum etc. Setundum lnlcllectum
CAPUT II.
UTRUM IN ANGELO SIT JNTELLECTUS CUM RATIONE AliT SINE RATIONE.
ecunda quaeritur utrum i~ ange.lo sit intel-
S lectus cum ratione aut J: sane rat1one.
Quod non cum ratione, vldetur: a. Quia dl-
stinguitur angelus ab homine in hoc quod angelus
·Z-.ST.ckl nl
• V o• •
• v add. n.
1 11 r• •tbL(I.llkri)C,alliOIII
V 11/flktl,_, ST 11/Jicllrt
r T to~""
0
• l..C np. • l ~-·
•Vo•
V poiWIIII•,
• V adc1. •SfiU'· 0 V IIIII u4.
I Cf. Aristot., Mdaph., VI, c. 10 (II, 549).
2 Cf. Aristot., Aktap/1., I, c. I (JJ, 468).
163
vero dicitur experientia, quando intellectus Im-
mediate comprehendit rem senslbllem, non me-
diante sensu, et per hunc modum est experientJa
apud lntellectum angellcum: multa enlm temporalla
cognoscunt' et sensibilia pertemporlsexperlentlam.
4. Ad quart u m dlcendum quod, llcet In all-
qulbus angells dlcatur esse lntellec.tus phantasti-
cus, hoc non est nisi propter errorcm slve de-
ceptlonem quae est apud eos, scilicet daenHmes,
non quia habeant phantastlca sensibilia In po-
tentia a\iqua, secundum quod phantasma dlcitur
esse species senslbllis non In" praesenti materia'·
Pltantasla ergo sic convenlt lpsls daemonibus,
quomodo r con venit phantnsia lntellectul humano,
cum fallltur circa cognosccnda.
5. Ad quInt u m dJccndum quod, llcct possJI
lntclllgentla nnl{ellca lmmutnre vlrtutem scnslhl-
lcm secundum v\rtutem lmnginnriam, !\lcut con-
th1Kit in somnis, hoc non est quia habeal In sc
anKelu:!\ putcntlam scnslhllem ut hn\usrnodl, sed
quae est lntellectualls npud lntcllectum anl{ell, In
reclplcndo rcclpltur secundum potenllam vlrtutls
receptivae, el Ita npud rcclplentcm est scnslbllls.
Explanatlo lstlull rei ostcndctur Infra, ubi ngctur
de cnl{nitlone dal.!monum ct corumdem lcntatlonc 4•
(i, Ad u It 1m u 111 dlccndum' quod lroc qucJd
dicit AuK us I In us, In lllno De civitate Dei, sic
lntclll.cllur ut lntellcctlvn In angclls habcat posse
vlvlflcaudl vel conlincndl secundum quemdam
modum, haheat cl posse sentlcnlll el lntelllgendl
proprlc: vis enlm inlcllectlva In cis est Ita pcr-
fecla ut possll allquo modo quod polest' lnfl:rlor;
Ulllle, cum Inferior possU cuntlnere ct vlvlllcare,
pl>SSII" etlam sentlre, pntcst Isla suo modo et
quodam pcrlccllorl modo; non ergo habet lila
secundum modum partlcularem ct dlfferentcm,
sed secundum modum gencralcm, ut quod potest
vcgetabllls vita liter et scnslbllls senslbilltcr •, hoc
posslt lntcllectiva lntelllgibUUcr.
120
cognosclt principia et quae sunt a principiis non
decurrendo a principiis' ad conclusionem, anima
autem ratlonalis cognoscit concluslones decur-
rendo a principiis ad illas •; ergo intellectus an-
gelic us esl sine huiusmodi ratione.
r Ill V, alii ldd. rtrll.
•RCMt C ICtor';j
41taV,ali1Mt.
~ v.:~::.m ,; ~:·In;
• ';'~c"tpolr~l.
• ,.. a. aW
• s 0111.
14d. ""'·
~sIll.
J Cl. Arialol., IN tllllmo, Ill, c:. 8 (Ill, 470).
4 Cf. ldfra, Llbri II Pars II.
 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. 1/, QUAEST. I. TIT. I. - 120.
164
b. Praeterea, 'rationale, est pro~ria. differen~a
hominis D, qua distinguitur ab omm al;a .":• et Ita
ab angelo; sed non dicitur , rationale niSI a po;
tentia rationis; ergo homo distinguitur ab angelo
in potentia rationali; non ergo angelus habet po-
tentiam hanc. . dupliciter accipitur, similiter et rationale: uno
c. Item, in libro De anima et spiritu': • Ammus
est quaedam substantia rationis partice~s: regendo
corpori accomrnodata •. Ergo ess_e partic•~em ~a~
tionis est propria differentia am mae rationahs,
ergo non convenit angelo. . . .
d Item in eodem libra 2: " Ratio ea VIS est am-
rna~. qua~ rerum corporearum naturas, formas et
accidentia percipit omnia incorporea, sed non
extra corpora •. Ex quo arguitur quod non est
potentia in angelo ipsa ratio. . .
e. Item, in eadem 1 : • Ratiocinatio est r rat10ms
inquisitio •; sed inquisitio rationis non est in an-
gelo; ergo nee ratiocinatio; ergo nee actus ra-
tionis; ergo nee ipsa potentia.
f. Item, in eadem 4 : • Ad rationem pertinent vi-
:sibilium rationes et definitiones {et] invisibilium
investigationes "; sed haec non pertinent ad atl-
gelum; ergo ratio non est potentia angelica.
COnt.Joa: 1. Damascenus, loquens de angelo
dicit 5: • Ut rationalis et d intellectualis arbitrio
Iibera est •. Ergo angelus habet potentiam huius-
modi.
2. Praeterea ~. Augustin us, in Jibro De civi-
tate Dei 6, cum loqtdtur de J daemonibus, dicit
ea. esse • rationalia animaliag mente passiva "·
3.1tem, Boethius, in libro De duabus naturis
et una persona Christi h ', dicit quod • persona
est 1 rationalis naturae individua substantia •; sed
persona est in angelis; ergo rationalis natura
con venit eis; sed non conveniret k, nisi haberent
rationem; ergo etc.
4. Item, Dionysius, in libro De divinis nomi-
nibus 8 : • Quid est 1 malum in daemonibus? nisi
furor irrationalis •; sed hoc non dicitur secundum
similitudinem brutorum, sed secundum similitu-
dinem "' hominum male utentium ratione; ergo ra-
tionem habent.
5. Praeterea, cum angelus sit substantia compo-
sita, quid prohibet angelum ipsas rerum composi-
tiones comprehendere 7 sed comprehendere rerum"
compositiones est rationis; ergo habet rationem.
• S lwmJtu 4 Z ODI. IIlii tJ. fU16rlo • V um
'V u. • V Cllllru.id, S Clm"lliunt. quod C corr.
,. RC MUll pro •- q. 'V uto#llatu; IU.C lndtctr< pro ll#ltclo.
~ V Uho fiiUl. • JUS, alll flltiOIUlltm; V allo "'o pro ul/o.
• Cap. 1 (infer opp. Au,gustini PL 40, 781).
2 Cap. II (PL 40, 787).
3 C.p. I (PL 40, 7tU).
" Cap. 12 (PL 40, 788).
~ Dt Jidt ortluxi., II, c. 3 (PG 94, H67).
6. Item, cum angelus quaedam c~gnoscat et
quaedam fgnoref, e( per cognita posstt venire In
I notitiam incognitorum, quid prohlbet lncessurn
rationis esse Jn angelis? ergo angelus habeblt
potentiam rationis. .
[Solutio]: Ad quod dicendum est quod raho
modo proprie et alio modo communiter. Proprie,
cum dicifur virtus cognitiva 0 conferens unum cum
altero, decurrens a principiis ad conclusiones, ab
uno extremo ad aliud per medium, secundum
quodP dicit Damascenus 9 : • Excogitativi'
sunt iudlcia et compositiones et incessiones ad
actus et occasiones ~ et fugae actionum, proprie
vero intelligentiae s intelligibilium et virtutes et
doctrinae et artium rationes et consiliativum et
electivum •. Et iterum idem, scilicet Damasce-
nus 10: • Dividitur rationale 1 ani mae in interius
dispositum sermonem et prolatum. Est au tern 11
interius dispositus sermo motus animae in exco-
gitativo fiens sine aliqua enuntiatione; secun-
dum hoc maxi me rationales omnes sumus: ete-
nim qui a nativitate sunt muti vel propter aliquam
aegritudinem vel passionem vocem amiserunt,
nihilominus rationales sunt; pro latus vero sermo
in voce et in syllabis operationem habet, qui per
lin guam et os profertur sermo, ideoque ~ et pro-
lativus dicitur •; est autem annuntiativus intelli-
gentiae; et secundum hunc mod urn est proprium
hominis secundum an imam 'rationale' x. Alio
modo accipitur communiter pro intellectu cogno-
scente superiora et inferiora, intelligibilia et sen-
sibilia intelligibiliter: et secundum bunc modum
non est vis distincta ab intellectu, et hoc modo
convenit angelis.
Ad obiecta 1-6. ergo respondeoY quod, licet ra-
tio dicatur esse in angelis, non tamen secundum
omnem actum. Sunt enim quidam actus qui atte-
stantur imperfection!, sicut decurrere per colla-
tionem a compositis notis ad composita ignota:
et per hunc mod urn non con venit ratio angelis,
cum sint simplicioris intelligentiae; cognoscunt
enim multa in uno sine decursu ratiocinationis.
Nee prohibet quin in angelis sint naturaliter quae-
dam nota et quaedam z ignota, et per nota possunt
aliquo modo ignota cognosci, sed hoc non est per
viam inquisitionis, sed in malis est per quasdam
'V om. 'R contrli. IV om.; Z om. c~tm 'Tom. ~Ita V, allium.
r V Wut pro q. ~ • S ORI. II. 1. ,, •· • v 111r11111 , "ll.a R, .am c"6111111vtJ.
• V «llonu • V add. rt. • v rullollaltl N z tntm.
• V rupondtmlla. RC rupondtlldllm, • S om. 11. 1. q.
II Lib. VIII, c. 16 (Pl. 41, 241), secundum Apulelum
Piatonlcum. 7 Cap. 3 (PL 64, 1343).
8 Cap. 4, § 23 (PO 3, 726, PL 12"l, 1142).
II De fide ortlwd., 11, c. 19 (PO 94, QJH).
to Loc. cit., c. 21 (P{J 94, 93Q).
 DE POTENTIA COONITfV A ANGeLl.
conlecturas, in bonis vero per revelationem su-
pernam. Et quod homo cognoscat decurrendo a
proposltlone nota ad ignotam, hoc novlt angelus,
non per modum propositionls, sed indlvisibiliter.
UTRUM INTELLECTUS ANGELl SIT AGENS T ANTUM AUT POSSIBIUS.
D stbths et
ei~~e. quaeritur ~e differentia intellec:tus pos--
agenhs, utrum sit in angelis sicut
estt in hominibus 1•
Quod vldetur: I. Quia/ angelus habet poten-
tiam recipiendi cognoscibilia; sed potentia re-
ceptiva cognoscibilium dicitur intellectus possi-
bilis 2 ; ergo habet inteJiectum possibilem.
2. Item, habet aliquid in se per quod educitur
de potentia in actum in genere intellectus, et
hie est intellectus agens 3 ; ergo habet intellectum
agentem.
3. ltem c, compositus est ex materia in~elligibili
et forma intelligibili h, et ex parte materiae est re-
cipere intelligibilia, ex parte formae facere; ergo
habet intellectum possibilem et agentem.
Contra: a. Intellectus possibilis in nobis est re-
spectu specierum abstrahendarum a phantasma-
tibus; sed phantasmata sensibilia non sunt in
ange\is; ergo intellectus possibills per hanc viam
non est in angelis.
b. Item, intellectus materialis impedimentum
quoddam recipit per laesionem cuiusdam partis
cerebri; sed infeflectus in angelis nullo corporeo
impeditur; ergo intellectus material is sive t:~ossi­
bilis non est in angelis.
c. Item, quaedam colligatio est intellectus possi-
bilis sive materia lis cum virtutibus sensibilibus;
sed in angelo nulla est vis col\igata habens de-
pendentiam ab iJiiSi ergo non est intellectus pos-
sibilis vel materialis in angelis.
[Solutio}: Ad quod dicendum quod intel!ectus
possibilis est in 1 angelis, sed non secundum
omnem mod urn secundum quem t est in anima bus
UTRUM INTELLECTUS SPECULATIVUS £T PRACTICUS CONVENlANT ANGELO.
einde quaeritur de iis differentiis quae sunt
D inteJJectus speculativus et practicus, utrum
conveniant angelo secundum naturam.
• Ri.CZ lilt. _., R wdlllltm.
• t.Z om. • S comJN~dtlonts.
1 TLZ rallona~I/Utus.
1/fllbll/lrr. • Rom. • R quod.
• ST 1dd. td. • V anttlit.
I Ct. S. Bonav., II Sen/., d. 3, p. 2, a. 2, q. I et d. 7,
p. 21 a. I, q. 3, ad 4 (II, 119b, 195).
165
Unde si comprehendit veritates compositionum "•
Q
hoc est secundum quod veritates istae ~ reducun-
tur ad veritates d rerum quae ab ipsis angelis
cognoscuntur.
CAPUT Ill. 121
rationalibus '· Habet enim angelus intellectum
possibilem ad recipiendum cognitionem a Deo et
etiam ab angelis superioribus, si superiores habet·
habet etiam m intellectum possibilem ad capiendu~
notitiam istorum inferiorum, sed non illo modo
quo intellectus possibilis human us: intellectus
enim possibilis humanus indiget ministerio sensus
praeambulo et ministerio virtutum sensibiJium,
quod non est in angelo, et ideo dissimiliter di-
citur ex ilia parte possibilis.
[Ad obtecta): 1. Ad primo ... obiectum ergo
dicendum quod,licet habeat intellectum possibilem,
non tamen respectu specierum abstrahendarum a
phantasmatibus, nee respectu agentis abstrahentis
species a phantasmatibus nee indiget memoriis
praecedentibus vel sensibus nee impeditur per"
impedimentum corporei instrumenti, sicut dicitur
in iis qui habent maniacam P passionem: non
enim intellectus possibilis in angelis separabilis
tantum est a corpore vel ab actu sensibilium vi-
rium, sed separatus est, et ideo non occurrit ei
impedimentum ex parte ilia.
2-3. Ad ill u d " quod quaeritur de intellectu
agente: dicendum ~ quod intetlectus agentis pro-
prie sumpti est educere potentiam intelligendi in
actum, et hoc per abstractionem specierum a
phantasmatibus.ln angelo• au tern non est acceptio
specierum per abstractionem a phantasmatibus:
unde quantum ad hanc conditionem non dicitur
intellectus angeli agens. Sumendo autem commu-
nius intel!ectum agentem, prout agentis est edu-
cere potentiam intelJigendi in actum per acceptio-
nem quamdam specierum, intellectus angeli potest
dici agens.
CAPUT IV. IZZ
I Quod non. videtur: t. Cum enim spec:ulativus
a speculo dicatur, cognoscere autem per speculum
et aenigrna 4 sit cognoscere superna per haec
• RLCZ om. I L 9uod: S <till . .wbfl. 'ST pnttrca. •v i.Vtl·
tR«lillJ.
"' C tnim. • ltl V. alii om. • S om. r Vow., R Jnllll(/tMutOUft.
2 Cl. Arlstot., Dt antma, Ill, c. 6 {Ill, 468).
3 Cf. Arlstot., loc. cit. ~ Ct. I Cor. J3, 12.
166 lNQ. II. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. I. TIT. I, - 122.
inferiora, angeli autem 4
secundum naturam suam
est nudam veritatem contemplari, cum nihil in-
tersit inter ipsurn natura liter et Deum: ergo non
habef intellectum speculativum a specula dictum.
2. Praeterea, intellectus speculativus, sicut dicit
Philosophus 1, est cum continuo ettt tempore;
sed intellectus angelicus naturaliter abstrahit a
continuo; ergo non est speculativus intellectus
in angelis.
3. Similiter arguitur quod non sit intellectus
practicus. Nam extendcntc sc intelligcntia fit t
practica '2; ergo si non est speculativa in angc-
lis d, nee practica, quae consequitur ad ipsam.
4. Item, intellectus practicus indiget custodia an-
gelica, prout angelus datur ad custodiam in bono
et ad fugam mali; sed angelus ratione alicuius
potentiae suae non indiget custodia angelica; ergo
non est intellectus practicus in angelis t,
5. Praeterea, intellectus practicus retardatur per
phantasiam; sed intellectus in angel Is non/ retarda-
tur; ergo non est in angelis intcllectus t practicus.
Contra: a. lntellectus speculativus est vis qua
cognoscuntur res intelligibiles, ut angeli et animac
et huiusmodi; sed haec vis est in angelis; ergo
intellectus speculativus est in angelis.
b. Item, in libro De anima ct spiritu 3, dicitur
quod • anima similis est per intellectum angelis •;
sed propriae differentiae intellectus sunt specu-
lativus et practicus h; ergo hac differentiae con-
veniunt angelis.
c. Item, intellectus speculativus est vis nata co-
gnoscere verum, intellectus practicus vis nata
movere ad bonum; sed hac duae differentiae sunt
in angelis; ergo in angeJis est speculalivum ct
praclicum.
lSolutlo]: Ad quod dicendum quod speculati-
vum potest dici dupliciter: vel a speculando vel
• Z >ntll. • RlCl om. • LZ 111. • V lliiRCio.
: ~ :u.!I«I~.S all'pOI'tzl/z; T tzm. ulltlt . rorr~~ptlltl/lz
1 Cf. Arlstot., Dt mtmoria tt rtmin., c. 1 (Ill, 494).
2 Cf. Aristot., Joe. ell., ct. 7 et 9 {Ill, 469 sqq.).
a specula. Si a speculando, et similiter practicus
ab operando, secundum hoc bene possunt hae
duac differentiae esse in angelo. Sed secundum
quod dicitur a spcculo et 1 mediante sensu re-
cipiuntur species intelliglbiles, quibus anima spc·
culatur ct in specula videt, secundum hunc
modum non dicitur speculativum esse in angelo
secundum naturam. - Et nota quod alia t est
obscuritas quam habet angelus malus, cum videt
per speculum et cum homo videt naturaliter. Nam
ilia, quam habet homo naturaliter, est ex con-
iunctione cum corpulentia ipsius corporis corru~
tihilis. Unde Gregori us": • Humanum cor,
ipso corporis carnalis 1 corruptibilis pondere
gravatum, hanc ipsam corpulentiam quasi obicem
retinens, summa non penctrat et grave exterius
iacet, quia levantem manum interius non habet •.
Iiane autem non habet angelus malus, sed habet
earn per peccafum, quam etiam m peccator homo
similiter habet. Unde dupliciter dicitur homo malus
videre per speculum, angelus vcro malus altero
modo tan tum; homo bonus altero modo tantum,
cum erat In statu innoccntiae, aliter vero, cum est
in statu poenalitatis; angelus vero bonus neutro
modorum, sed clare vidct aut speculatur.
(Ad obfecta]: 1-2. Ad id 11 quod obicitur de
intcllectu spcculativo, per iam dicta potest respon-
ded.
3-5. Ad i d vero quod obicitur de intellcctu
practico: dicendum " quod intellectus practicus
potest dici vis quae nata est movere vel moveri
ad bonum, et hoc P modo est in angelo. Si vcro
acclplatur prout lndiget custodia angelica nc Ia~
balur vel polest rcclpcrc impedimentum per phan-
tasiam scnsibilem, non est intcllectus practicus in
angelis. Et II per hoc patet solutio obiectorum r
circa intellectum practicum.
• V ungt/o, llrm lnlra. J S on1•
'Z om. - S om. t. p. I L Md. Inter!. quo,
., v /pu, RC om. • t.l O('IJ. ~Ita V. •«< add. ut. ,. V odl. • V mn,
3 Cap. 6 (inter opp. Augustin! PL 40, 783).
4 Moral., XXVIII, c. I, n. 9 (PL 76, 451}.
-~+---
 DE ACTU PROPRIO POTENTIAE COONITJVAE ANGELl.
161

TITULUS II.
DE ACTU PROPRIO POTENTIA! COGNITIVAE ANGELI.

~otentia
Il icto de cognoscitiva, dicendum est de actu:
Et pnmo, de modis cognoscendi;
secundo, de differentiis cognoscibilium.

MEMBRUM!.

De modis cognoscendl.
~1uantum ad primum quaeritur de duplid co--
~ gnltione angelorum, scilicet matutina et vc~
spertina, quae ponitur ab AugustIn o, In lihro
Super Genesim ad lit/tram •, ct In" llbro De ci~
vi/ate Dei 2, et 11 Ad Orosium l.
Primo ergo quacrltur quare appellctur cognltlo
matutina ct vespcrtlna;
sec undo, utrum utraque cognltlo sit naturalls;
tertio, de sulficienUa huius divisionis;
quarto, de comparatione unlus cognition is r ad
aliam, scilicet quae potlor sit;
quinto, utrum cognltlo, qua cognoscunt angeff
Verbum, debeat dlcl matutlna aut vespcrtina;
scxto, utrum cognltlo, quae fuU In angells an-
tequam cadcrent, csset matutlna vel vespertlna
vel nee sic nee sic.

CAPUT I. 123

QUARE COONITIO ANGELl APPELLETUR MATUTJNA ET VESPERTINA •.

d prtmum sic: I. Primo vldetur quod aliqua
A cognltio bonorum angclorum non debcat die!
matutina aut vcsperfina: hanc enim duplicem co-
gnitionem angeli accipit August j nus !1 ex 6 hoc
quod dictum est Gen. I, 5: Factum est vespere
et mane dies unus. Cognitio ergo matutina aut
vespertina dicitur iuxta propriefafem eius quod
did fur mane et vespere; sed in' mane est lux ad-
mixta cum I tenebrls, similiter in • vespcre; ergo,
cum per lucem intelligatur cognitio, per tenebras
ignorantia, patct quod cognitfo matufina et ve-
spertina est cui aliquid admixtum est de lgno.
rantia; sed in cognitione bonorum angelorum nihil
est admixtum de ignorantia h, immo potius videtur
dici diurna secundum quod dies nominat cogni-
tionem cui 1 nihil est admixtum de ignoranUa.
2. Praeterea, videtur quod cognitio in Verbo non
debeat dici matutina, quoniam cognitio in Verbo
est secundum ratlonem • Verb!: quonlam Verbum
est lux incommutabilfs elongans a se omnem te-
nehram 1, cognltio aulem matulina, prout est ma-
tutina, non clongat a se omnem tenebram lgn~
rantiae, sicut nee mane tcnebram materialem;
quare etc.
3. Praeterea, videtur quod cognJtlo boni angel\
de quacumque creatura sit, slve sit de se sive de
allis, non debeat dici vcspertlna. Secundum quod
dicit Damascenus 6 : •Angeli lumina sunt•;
ct secundum "' quod exponlt A u gust J n us, Su-
per Oenesim ad litteram 1, per 'diem' signlflcatur
cognltio angelorum, per ' noctem' privatio 11 eius-.
dem; undc, secundum quod~ exponit, cognitio
nihil aliud est quam dies, el P dies totiens repe-
titus nihil aliud est quam cognitio angeli totiens
repetita; sed constat quod vespera dicit 9 decll-
nationem ad noctem; cognitio ergo ~ vespertina

• ha VS, alii~~~~-: S ~~~~-d. • RLCZ 0111. < RLCZ 0111. • S d. • Rl.C:Z 0111. I R Qlll. IS tt. 'Z om. ud fn ... lf1Uirllllll4.
' V Jtl, l V totlllttontm. • z adll. m&- lfMfCUil/a. .. RC add. /10~. • Codd. "'•"ltlo. • V ORI. "S •"I'· • V ""JN' ad
pro •· d. • V HfO.

I Cf llb.ll,c.8,1V,ct.22--23; V,c:.l8, n 36(PL34,

269 sq , 31 J sqq , 334)
I ccf. S.Bonav.,JISenl., d. .f., a. 3, q.l(ll,138sqq.).
~ Cl Dt Gtn. ad lilt., IV, c. 22, n. 39 (PL 34., 311 sq.).
2 Cl hb. XI, cc. 7 et 29 (PL 41, 322, 343) 6 Dt /idt ortlrod, II, c. 3 (PO 94, 861).
l Dtalog. quoest 65, q 26 (1nter opp Auguslh:d PL I 1 Llb JV, c. 22, n. 39; c. 23, n. 40; c. 26, n. 43; c. 30,
.W, 741). n. 47 (PL 34, 311-316).
168 lNQ. 11. TRACT. Ill, SECT. II. QUAEST. I. TIT. II. - 124.

declinationc ct casu; et iuxta hoc acclpiuntur

possibilitatem vel declinationem ad ignorantiam;
02
haec nomina 'matutinum' ct 'vespcrtinum' 1 re-
sed cognitio boni angeli nullo modo est possi-
bilis ad ignorantiam secundum quod huiusmodi; spectu cognitionis ange!icae.
ergo cognitio angeli non debet dici vcspcrtina. [Ad oblecta]: 1-4. Et per hoc pate! solutio ad
4. Ad hoc dicuet aliquis quod, cum an- cmnia obiecta: proccdunt enim ex suppositione
gelus sit c:reatura, et ideo de nihilo, quod tJ de cuiusdam falsi, scilicet quod cognitio angcli di-
natura sua, qua creatura, est possibilis t ad igno- catur matutina aut vcspertina, quia sit commixtio m
rantiam et sua cognitio admixta est quoad hoc d in mane et in vespere lucis cum tencbris: quod
ignorantiae, et ideo per mane et vespere, quae talsum est. - Item, ut patet Gen. 1, 5, antequam
dicunt admixtionem cum tenebris, potest signifi- fieret mentio de mane et vespcre, iam erat dies
cari ut dicatur eius cognitio matutina aut vesper- distinctus a nocte; et simiiHer in confirmatione
tina. - Sed func obicitur: quia t videtur angeli cognitio eius n fuit distincta ab ignorantia,
quod cognitio angeli non! debeat dici matutina secundum quod exponit Augustin us, Super
2
nee vespertina, quoniam mane habet tenebram Genesim o ad litteram •
antecedentem et lumen sequens, e contra vespera; Si ergo quaeratur quare tunc cognitio
sed neutro modo est in ange\is; ergo neutra co- angeli non dicatur diurna: dicimus quod bene
gnitio. sic potest vocari. Unde Augustinus, in XI
BesponsJo; Didmus quod, sicut patet in Jibro De civltate Dei, cap. 29 3: c In Verbo cognoscunt
Super Genesim ad Iitteram 1, cum Augustin us angeli tamquam diurna cognitione, in se ipsis tam-
ponit praedictam duplicem angelic cognitionem, quam vespertina ,., Item 1 in IV libra Super Gene-
ibi intendit dividere diem a h nocte secundum sim ad litteram 4 : "Cognitio, quae est in Verbo,
quod fit huiusmodi divisio Gen, 1, 4, cum dicitur: ad diem pertinet, quae est in se ipsis ad ve-
Deus divisif /ucem a tenebris, et vult quod co- speram "'·
gnitio angeli 1 dicatur dies, cui us sunt duae partes, Sed fortasse quaeretur: Cum meridies
man~:: scilicet et vt:spera. Vult ergo cognitionem sit quasi media pars diei inter mane et vesperam,
angel/ comparare diei sive luci, eiusdem ignoran- videtur secundum hoc quod debeat esse tertia
tiam nocti sive tenebris; et, cum mane sit prin- differentia cognitionis angeli P, quae diceretur me-
cipium diei, vespera finis, vult similiter secundum ridiana.- Ad quod dicimus quod hoc non
hoc quod cognitio angeli in Verba dicatur ma- oportet: non enim potest angelus cognoscere res
tutina, cum sit tamquam in principio rerum, sed nisi aut in Creatore aut in creatura, et hoc vel
cognitio eius vel rerum in se ipso vel rerum cognoscendo., res in se ipso vel in propriis ge-
in proprio genere est vespertina, cum sit ink neribus; et prima cognitio dicitur matutina, se-
creatura, quae, in quantum est creatura, est in cunda vespertina.

IZ4 CAPUT II.

UTRUM UTRAQUE HAEC COGNITIO ANGELl SIT NATURALIS.

quaeritur .an c?gnitio in angelis ma-

Secu?do
tutma vel vespertma d1catur naturalis.
Ad quod ale: a. lllud dicitur naturale quod a
pr.in~ipio. fuit in angelis; sed cognitio vespertina
fUit 1n e1s a principio.
~·. Praeterea, aliquam habuerunt de Creatore co-
g~ltlonem ~ ergo, .cum ilia non dicatur vespertina,
ent matutma, et 1ta utraque cognitio erlt in an-
gelis naturalis.
Contra: 1. Cognitio matutina est angelicae na-
turae formatae, cum dictum est 5; Fiat lux etc.;
ergo, cum non sit' angelus secundum naluram
suam formatus ', non habuit cognitionem matu-
tinam secundum primitivam conditionem.
2. Praeterea, haec est cognitio rerum in Ver-
bo; sed haec cognitio est spirituum habentium
gloriam; sed angeli mali non habuerunt istum
statum; ergo nee cognitionem matutinam · et
habuerunt naturalem; ergo ilia non fuit 'rna~
tutina.
. [Solutt~].: 1-2. Ad quod dicendum quod vesper~
ttna cogmho .potest did dupliciter: vel cum cogno~
scunlur res m suo generc vel cum ex ipsis rebus

• R tl, q11oc1 C torr. ~ V d.

------
• LC add. Loterl. uJ "
' c 11JQJJIJ/.n4 11 u'IN'IIno prom. ~- v
0111
' V om. l R 0111 V · • l quod, C add. lunc. 1 RLCZ /Itt. Q Z om. ~ L "''·
• T CDiltiUUio • VS •k , llil z add. Ill&., alii om. ' • Codd. COIIIiUo; TLZ {IJ pru •Jt. ft Tom. •Vom.•Lom.

1 Lib. IV, cc. 22-35 (PL 34, 311-320)

2 Cl. Joe. cit. · 3 PL 41, JtJ. ~ ~ Cap. 23, n. 40 (PL 34, 312).
!f. Gen. J, 3.
 DE ACTU PROPRIO POTENTIA£ COONITIVAE ANGELl.
sive ex ipsa natura cognoscitivi sine a adminiculo
gratiae gratum facientis ascendit creatura angelica
ad cognitionem Creatoris. Cum ergo dicitur quod
angelus de natura sua vel ex b consideratione
rerum creatarum cognoscit Creatorem dicitur haec
cognitio non matutina, sed vesperti~a, quia non
incipit a Creatore et pervenit ad creaturas sed in-
cipit a creatura et pervenit ad Creatorem:- Nee
hoc est contrarium quod ponit B. Bern a r d u 5 1
differentiam inter cognitionem humanae naturae
et angelicae: videtur enim dicere quod angelus
immediate cognoscat Deum, non sic autem homo.
Sed hoc c intelligendum est quod assignare in-
tend it differentiam inter hanc cognitionem et illam,
169
quod angelus non indiget adminiculo creaturae
corporalis. ~icut tl homo: non enim per cognitio-
nem ~nslb~lem venit ad intelligibilem; sed non
excludlt qum creatura intelligibilis per se nitatur
ascend.ere ad cognitionem creatricis essentiae.
Ad !llud vero quod quaeritur utrum altera ista-
~um cogn}ti~n.um sit naturalis, dicendum quod
naturale d1C1tur dupliciter: vet ad quod sufficit
natura vel quod datum est a principia ipsi na-
turae et reputatur quasi naturale. Secunda modo
posset dki altera illarum naturalis; primo vero
modo dicitur naturatis quaedam cognitio, qua
potuerunt angeli cognoscere res in se ipsis vel in
proprio genere. Hoc infra plenius videbitur ' 2 •

CAPUT Ill.

DE SUFFICIENTIA HUIUS DIVISIONIS.

T
er~io. quaeritur I. de sufficientia huius divi-~Et vldetur quod nulla: 1. Quoniam nee a
SIOniS. parte cognoscentis, cum cognoscens 1 possit esse
idem angelus; nee a parte rei cognitae, quoniam
Ad quod sic: J. Augustinus3 ponit quod eamdem rem cognoscit angelus in se ipso et in
angelus cognoscit res in Verbo et in se et in pro- generibus rerum; nee a parte eius quo cogno-
prio generei quare secundum hoc sunt tees ra- scuntur res per suas species; sed nihil aliud vi-
tiones secundum quas cognoscit angelus; et patet detur ratione cuius possit assignari differentia;
quod secundum primam rationem dicitur cognilio quare, etc.
angeli matutina, secundum tertiam I vespertina; Contra: a. Angeli cognoverunt res fiendas in se
quare hae duae differentiae non sufficiunt. ipsis angelis, et ita secundum ordinem naturae
Ad hoc,. posset diet quod debet poni media antequam fierent; sed in propriis generibus rerum
differentia cognition is, quae dicitur meridiana; non contingit res cognoscere antequam fiant t,
sed hoc est supra" positum et solutum. sed sol urn iam factas, secundum quod ponit'
Responslo: Concedimus quod iuxta primam Augustinus 7 j sed constat quod alio modo
cognitionem angeli sumitur cognitio matutina, sed cognoscitur res fienda nondum facta et res quae
vespertina non solum iuxta tertiam, sed iuxta cognoscitur secundum quod iam facta esl Unde
8
secundam, ut manifestatum 11 est supra 5, cum utra- Augustin us, Super Genesim ad lifferarn , ac-
que cognitio sit in creatura. Et ideo dicit Au~ cipit iUa tria verba, quae ponuntur in conditione
gust in us, Ad Orosium 6 : • Ipsa creaturae co- firmamenti, Gen. t: Fiat, fecit et factum est,
gnitio in semetipsa vespertina, in Dei cognitione et vult ilia distinguere referenda ad triplicem
erat mane •. Et idem in eodem: • Scientia ange- cognitionem angeli, quoniam quod dicitur 'fiat',
lorum in se ipsis in comparatioae ad scientiam, refertur ad cognitionem angeli quam habet in
quae est in Verbo, dicitur vespertina •. Sic ergo Verbo; 'fecit' ad cognitionem rerum in ipso an-
tam secunda differentia cognitionis angelicae quam gelo; 'factum est ' ad cognitionem rerum "" in
tertia dicitur vespertina, tamen tertia simpliciter, proprio genere • Licet enim haec simul tuerint
9

tempore, tamen ibi est prioritas ordine et dignitate.

sed secunda quodammodo.
Unde ly 11 'fiat' dicit quasi dispositionem ad ope-
II. Sed tunc quaeritur: quae est differentia inter randum, quod cognovit angelus in Verbo; ly 'fecit'
quasi ipsum operari, quod cognovit in se ipso;
hanc duplicem cognitionem vespertinam?

• 5 om. • C om. • c om. "z sttl. , RLCZ om. H. (. p. •· 1 T add. tl. • Y qatHI. • VST"R •gnjfrsltllfl. ' V om. t. c.
~ L om. sttl In .. /Iaiii, 111 Z e1t 1dd. m&. 1 C upOIIIt. • R om, "'ST lief/.
6 Ofalog. quaest. 65, q. 26{1nter opp. Augustbd Pl40,
I Cf. In Canlita, sermo 5, n. 4 (PL 183, 800}.
741), ubi et sequens.
2 Ct. num. 126. 1 De Otn. ad lilt., IV, c. 32, n. 49 (Pl 34, 317).
3 Dt Gen. ad Jilt., IV, c. 24-32 (PL 34, 3t21qq.).
8 Loc. cit. et q, 50 et II, c. 8, an. t8-19(VL 34,311, 270).
~ Cf. supra, p. 168b. II Ct. Gull. Altisslod., Summe1, II, tr. 5, c. 1 tt. ~).
:1 Cf. 1upra, p. 168, Rtsponsio.
170 INQ, 11. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. I. T1T.
ly 'factum' quasi iam operatum, quod cognovit
angelus in rebus iam creatis. Et haec sic cogno-
scere dedit Deus angelo, setundum quod ibi dicit
Augustin us 1• Sic" ergo pate( quod differunt
huiusmodi cognitiones.- Quod b con cedi m us.
(Ad obleeta]: 1. Ad i d ergo ( quod obicitur in
contrarium, dicimus quod angelus cognoscit res d
in se angelo per species sibi datas t, sed in pro-
prio genere accipiendo species ab ipsis rebus;
licet ergo utrobique f cognoscat res per earum
species, differenter tamen. Et t patet exemplum
de artifice, qui aliter cognoscit arcam antequam
fiat et postquam facta est z, et tamen utrobique
per suam speciem cognoscit.
126 CAPUT IV.
DE COMPARATIONE UNIUS COONJTIONIS AD ALlAM.
quaerit~r de compara.tione. unius cogni-
Quarto
tionis ad aham, quae pohor s1t
I 4•
Ad quod sic: a. Melius cognoscuntur res in arte
qua fiunt quam in ipsis rebus, sicut dicit Au-
g us tin us, in libra De civitate Dei 5 ; et idem
super illud loan. 1, 4 6 : Quod factum est, in ipso
vita eraf: • Area vivit in mente •; quod fit, transit
cum tempore; sed cognitio rerum in arte est in
ipso Verba"', rerum in se ipsis in proprio genere;
ergo potior est cognitio in Verba quam quae est
in proprio genere.
b. Item, melius cognoscuntur res, cum cogno-
scuntur n secundum quod habent esse immutabi-
liter o quam secundum quod habent esse muta-
biliter; sed in P Verbo habent esse immutabiliter,
in proprio genere mutabiliter q, et in hoc et in r
iJJo cognoscuntur prout ibi sunt; ergo potior est
cognitia rerum in Verba quam in proprio genere.
c. Item, Augustin us, Ad Orosium 1 : • Plus
videtur creatura in Verba quam in se ipsa videa-
tur; plus videtur in arte, in qua fit, quam in se
ipsa videatur•. Unde Augustinus, in• XI
De civitate Dei, 7 cap. 8 : .. Scientia creaturae in
comparatione scientiae Creatoris quodammodo
advesperascit; itemque 1 lucescit et mane fit
cum ipsa refertur ad laudem dilectionemque;
• Loc. cit.
2 Cf. Augustin., In loan., tr. I, c. 1, n. 17 (PL 35, 1387).
3 l.lber de ClllUL$, § 9 (p. 173).
4 Cl Gull A1tlsslod sunumz 11 tr c (I 50d)
5 1
i
S. Bo~v., 1i &nt., d. ··4, a. 3, ~. (1{, 14, 1 ~) ·
· ·
rr. - 126.
Patel ergo ex praedidis quomodo est ponere
tantum duas differentias cognitionis in angelo, et
tamen sunt eius tres rationes cognoscendi, et quo-
modo huiusmodi tres rationes differant: quoniam
ilia, quae est in Verba, nuJio modo depend~t a
rc creata, sed il!a, quae est in angelo, ad mmus
ctcpcndel a forma vel specie concreata ipsi angelo,
quia h • intelligentia est plena fonnis 3 •; sed ilia,
quae est rerum in propriis generibus, a 1 rebus
creatis simpliciter dependet. Ex k hoc patet quod
istae tres rationes cognoscendi secundum nobi-
litatcm earum differunt: nobilior enim est forma
incrcata quam concreata ipsi angelo, et concreata
quam forma a rebus accepta.
Creatoris, nee in noctem vergitur, ubi non Crea-
tor creaturae dilectione relinquitur •.
d. Item, ibidem: • Cognitio creaturac v in se
ipsa decoloratiar est, ut ita dicam, quam cum in
Dei sapientia cognascitur, velut in arte qua facta
est; ideox vespera quam nox congruentius did
potest •.
e. Item, matutinum, secundum quod huiusmodi,
nobilius est vespertine; ergo cognitio matutina
potior est cognitione vespertina.
Contra: 1. Potior est cognitio qua res distinctc
cognoscuntur quam qua indistincte; sed in pro-
prio genere cognoscuntur distincte, in Verbo vera
indistincte; ergo potior est cognitio in proprio
genere quam in Verbo.
2. Item, sicut se habet esse ad esse, ita cognitio
ad cognitionem 9, cum cognitio rei sequatur esse
eiusdem et iuxta praprietates essendi sumatur ra-
tio cognoscendi; sed esse rei in proprio genere
est esse simpliciter, esse in Verbo est esse se-
cundum quid; ergo et cognitio; sed rei cognitio Y,
quae est cognitio simpliciter, potior est quam ilia
quae est z secundum quid; ergo etc.
3. Item, siB cognascitur per A, ita quod propria
ratio cognoscendi sit A, si A non cognoscitur nisi
per privationem, ergo nee B; a simili arguitur:
constat enim quod Verbum est ratio cognitionis
I
5 Lib XI 29
6 In ioan: ~·r 1 (=l ~ ~).(PL ,.
1
' ' ' · ' ·
41
7 <N, 13871 •
1
Dialog. quaest. 65, q. 26 (Inter opp. Augustin! Pl
; 040
lo4l). s Pl 41, 322, ubi et sequens.
1 Cf. Arlstot., Metaph., I, teet. brevis, c. 1 (II, 486).
 DE ACTU PROPRlO POTeNTlAE COONITIVAE ANGELl.
angeli, cum cognoscit in Verbo; sed ipsum Ver~
bum non contingit cognoscere nisi " per priva~
tionem, ut videtur per hoc quod dicitur 1 Tim
ultimo, 16: Qni habitat lucem inaccessibilem. Et
hoc ostendit D ion y s ius 1 ; dicit enim quod cer-
tiores sunt de Deo negationes quam affirmationes:
licet enim mullae affirmationes de Deo sint b ve-
rae, tamen incertae, sed negationes t sunt certis~
simae, ut quod non est leo d aut lapis aut a liquid
huiusmodi; ergo angelus cognoscit res in Verbo
solummodo privative; sed talis cognitio non est
cerfitudinalis; sed cognitio rerum in proprio t
genere est certitudinalis; potior au tern est J co.
gnitio certitudinalis non certitudinali; quare ut
prius.
4. Item, videtur quod nullo modo possint angeli
cognoscere res in Verba, quoniam Verbum est
infinitae lucis, potentia autem angeli finita est et
res, quae cognoscitur, fin ita; sed non videtur
quod finitum copuletur fin ito per infinitum; quod
esset, si diceretur quod angelus cognosceret res
in Verbo vel quod Verbum esset ratio secundum
quam uniretur intelligibile cum intel\igenle'; quod
cum videatur impossibile, videtur quod angelus
non possit res in Verba cognoscere.
Respondeo, secundum Augustin u m, Super
Genesim ad litteram 2, et Ad Orosium 3 : potior
est cognitio quae est h in Verbo quam quae esl
in proprio genere, quoniam in Verbo Cognoscitur
res aeternaliter et incorruptibiliter et ut in causa,
sed in proprio genere ut temporaliter et ut cor-
ruptibiliter 1 et ut create; sed nobilior et potior
est ista .t cognitio quam ilia: quemadmodum enim
dicimus quod certius cognoscemus 1 res in futuro
quam modo, quia in futuro cognoscemus in Verba,
modo autem cognoscimus in proprio genere, ita
dicimus quod melius cognoscunt angeli res in
Verbo quam in proprio genere.
(Ad oblecta): 1. Ad prima obiectum dicimus
quod Deus uno et eodem cognoscit res distincte,
scilicet se ipso, ct ideo dicimus quod potissima
est sua cognitio, cum uno et eadem modo possit
cognoscere plura ', ct impotentia est intellectus
creati quod non possit cognoscere plura nisi m
pluribus. Sicut enim dicimus quod nobilior
est n motus unius motoris habentis virtu tern plu·
rium "quam plurium habentium solum huiusmodi
1 Cf. De divln. nomin., c. I, § 5 et c. 13, § 3 (PO 3,
.594 982 PL. 122, 1116, 1171); De my.st. theol., c. I, § 2
(Pci 3, 999, PL 122, 1174); Alex. Hal., Summa thtol., I,
num. 867·868. a Lib. IV, c. 23, n. 40 (PL 34, 312).
J Loc. ell., p. 170, nota 6.
171
vlrtutem, ita dicimus quod de nobilitate Dei est
quod uno et eadem" possit cognoscere plura et
distincta: illud enim unum habet virtutem, ipso
manente ttno 6, distinguendi res ipsas. Non enim
est Deus sicut speculum materiale t, quod secun~
dum unam speciem non potest distinguere pltua,
sed est etiam distinctivum d ipsarum, et ideo sol·
vendum est per interemptionem. - Ad id quod
obicitur quod angelus in Verba cognoscit res in·
distincte: dicendum' quod potest eas ibi cogn~
scere distincte, non quia sit distinctio in Verba
sed in rebus ipsis a Verbo, et ipsum speculu~
angelicum in recipiendo eas f distincte recipit:
unde Deus facit in angelo huiusmodi distinctionem.
2. Ad secundum dicendum6 quod esse re-
rum in Primo est esse h simpliciter, quoniam
i/lud esse nihil aliud est quam esse Primi, se-
cundum quod dicit Anselmus 5 quod •crea-
tura in Creatore nihil aliud est quam creatrix
essentia •. Non enim dicimus quod lapis habeat
esse lapidis in Deo, et sic de allis, sed esse,
quod habet in Deo, est esse increatum, et ideo
est esse simpliciter, quoniam 1 quidquid est in
ipso, ut est in ipso, est ipse. Non sic in anima,
in qua sunt species rerum, quae .t non sunt ipsa
anima, et ideo, cum cognitio sequatur esse, ma-
nifestum est quod simpliciter t est cognoscere res
in Verba. Unde etiam dicit Philosophus 6,
quod cognoscere causatum in causa est ipsum
cognoscere simpliciter; etm multo magis in causa.
prima, quae supra omnem causam est, sicut est
causa prima.
J. Ad tertium dicendum quod aliter est in
cognitione nostra quam angelorum, secundum
quod ostendit Bern a r d us, in 5 hom ilia Super
Cantica 11 7, dicens: • Supercaelestis spiritus abg.
que adiutorio corporis et absque intuitu ho-
rum quae per corpus sentiuntur, sola profecto"
suae vicinitate ac vivacitate naturae sufficit ap-
prehendere summa et intima penetrare. An no?
hoc Apostol us inteJJexit qui, cum diceret 8 : Imn~
sibilia Dei per ea, quae facta sunt, intellecta
conspiciuntur, adiecit protinus: aP aeatura mundi?
nimirum quoniam a creatura caeli non ita. Quo •
enim is involutus carne ac' terrae incola spiritus
ex consideratione sensibilium proficiens, gradatim
quodammodo paulatimque nititur pervenire, eo ille
• T Add.. t&t I V Ud. - · T ~pet.
• T om. • V D<utidtm; RLCZ oa. lit..
•c <!Ill.
4 Cf. Alex. Hal., loc. dt., num. 166.
5 Monol., c. 34 (PL 1~, 189).
6 cr. Metaph., f, c. 3 (II, 471).
1 Num. 4 (PL 183, 800), ubl et ~~oequcns.
8 Rom. I, 20.
172 INQ. II. TRACT. Ill. SECT, 11. QUAEST. I, TIT. I. - 127.
caelestium habitator ingenua subtilitate ac 11 su-
blimitate sua in omni facilitate pertingit, nullo
utique sensus corporei adminiculo fultus, nullo
corporei membri adiutus officio, nullo corporeae
cuiuscumque rei reformatus intuitu •. Et idem b
subdit exempla notabilia dicens: • Cur enim inter
corpora spirituales scrutetur • sensus, quos in
libro vitae et absque contradictione legit d et abs-
que difficultate intelligit? Cur in sudorc vultus
sui taboret excutere grana de pa\eis, de vineis
uvas et de am urea t oleum, qui de omnibus sa tis
abundeque ad manum habet? Quis mendicet vic-
tum suum, in domo sua abundans panibus? Quis
puteum fodere curat et in f terrae visceribus ve-
nas aqua rum cum Iabore rimari, cui ultro I! affatim
aquas limpidas fons vivus emanat? "· ldem dicit
Augustin us, Super Genesim ad litteram, II
libro, circa medium 1 : • Neque enim, sicut nos,
ad percipiendam sapientiam eius proficiebant
angeli, ut invisibilia Dei h per ea, quae facta
sunt, intellecta conspicerent, qui, ex quo facti
sunt, ipsa aetemitate sancta et pia contem-
platione perfruuntur •. Facit ergo Bern a r d us
vim in hoc quod dicit 'a creatura mundi ', id est
a creatura humana, et non dicit a creatura caeli,
id est a creatura angelica, quasi diceret: licet in-
teflectus humanus veniat ad cognitionem invi-
sibilium per creaturas, non tamen intellectus
angelicus. Secundum hoc ergo dicimus quod ve-
rum est quod creatura humana, quantum est de
se, nunquam venit ad 1 cognitionem invisibilium,
sed solum aut per privati-onem aut per effectus,
127 CAPUT V.
UTRUM COONlTJO, QUA COGNOSCUNT ANGELI VERBUM, SIT MATUTINA AUT VESPERTINA.
quaeritur utru.m cogn~tio, qua cognoscit
Quinto
angelus Verbum, stt matutma aut vespertina.
Et videtur quod non matutil:la: 1. Quoniam
aliud est intueri lumen solis et rem in lumine
solis; ergo similiter aliud et aliud est intueri
Verbum et res in Verba, et alius modus intuendi
videtur; sed cognitio rerum in Verbo dicitur ma-
tutina; ergo cognitio ipsius Verbi non videtur
dici matutina; et constat quod non dicitur ve-
spertina.
2. Item, cum dicitur Gen. J,H: dies anas
vel secundus etc., ' dies' ibi accipitur praesentia
I Cap. 8, n. 17 (PL 34, 270).
a Lot. cit., p. 171, nota I.
3 Cf. Alex. Hal., 5umnuJ theol., I, num. 26.
secundum ctiam quod dicit D ion y s ius 2• Verbi
gratia per privationem: sicut si velim scire quid
est Deus, inducendo in crcaturis, removendo cas
a Deo, ut dicatur quod k non est lapis aut equus,
ct sic de ali is: et sic conicitur 1 quod est super
omnem crcaturam. Alio modo per effectus eius
repertos in creaturis, sicut si dicatur 'haec crea-
tura est bona, ct non est bona a se, ergo ab
alio '; sed tunc quacritur: vel ab alia creatura
vel m ab alio quam a creatura; et tunc conici-
tur n quod ab alio quam a creatura; et tunc
conicitur aliquam " substantiam esse increatam
primam, quoniam non est abire in P infinitum 3•
Sed sic non est in angelo, sed angelus cognoscit
Deum vel per ipsum vel per similitudinem ab ipso
acceptam, et ideo certissima est eius cognitio
qua cognoscit res in Verbo, quoniam per ipsum
Verbum cognoscit Verbum et per ipsum alia,
4. Ad u It i mum dicimus quoniam, etsi lu-
men increatum q sit infinitum, quantum est de se,
tamen intelligens secundum sui possibilitatem
ipsum recipit, et ita finite: omne enim receptum
est in recipiente per modum recipientis, et non
per modum receptf •, et hoc magis explanatum
est in Quaestione' de visione sive cognitione
Dei 5, ubi ostensum est quomodo • Deus, licet
sit infinitae virtutis, tamen se contemperat intel-
ligenti, ut ipsum possit recipere secundum suam
possibilitatem. - Nee valet oppositio • si per in-
finitum virtute intelligatur finitum ': non enim
oportet intellectum pertransire illud ut est infi-
nitum, sed attingere illud ut est.
luminis aeterni super creaturam angelicam quam
illuminat, et haec praesentia est in conversione ad
lumen aeternum; sed non possunt converti ad
iiJud et illud non cognoscere; ergo in conver~
tendo cognoscunt ipsum lumen; sed postmodum
subditur 6 : Factum est vespere et mane etc. Ergo
ex ordine verborum videtur quod ista 1 cognitio
non fuit matutina aut vespertina.
Contra: a. Angelus cognoscit Verbum et res in
Verbo per ipsum Verbum; ergo utrobique est idem
principium cognoscendi; ergo eadem est cognitio
in specie; sed ilia est matutina qua cognoscunt u
res in Verbo per Verbum; ergo et reliqua ~.
4 Ct. Ub. ck causls, § 10 (p, 174).
~ Cf. Alex. Hal., toe. cit., num. 8-9.
• Gen. 1, 5.
 DE ACTU PROPRIO POTENTIAE COONJTIV AB ANOELl, 173
. [Solutio]: Ad hoc respondendum a per aucto- lpsum Verbum, visum autem in sole non est idem
ntatem Augustin i, Ad Orosium '• dicentis sic: quod sol. Cum ergo matutina vel diurna 2 dicatur
• .Hoc intelligi ~osse arbitror quod non in ipso visio ilia r quae est cognitio rei in Verbo dicetur
dte, tamquam etus bono indigens quo sit beatlor similiter matutina sive diurna ipsa cognitio Verbi.
requJevit, sed ipsum diem septimum, id est an: _2· A d sec u n d u m dicendum quod, licet pr.re-
gelicam naturam, adduxlsse ad requiem suam, ut mtttatur de factura lucis antequam dicatur 11 de
viderent b, scilicet in Deo, sicut omnem forman- vespere et mane, nihilominus tamen ipsa lux
dam creaturam, ita et ilium viderent ', quod nul- ~omprehendit in se mane et vespere, ut in hoc
lam creaturam pro indigenUa, sed d sola bani- mtellfgatur omnis cognitio angelica quae procedit
tate fecisset •. Ex quo videtur quod eadem est ex perfectione ipsius angeli. Omnis enim cognitio
cognitio qua vident angeli r Verbum et qua vi- vel est in principia vel est in iis quae sunt a
dent res in Verbo. principio; cognitio autem in principia est c:ogni..
[Adoblecta): 1. Ad prima obiectumdicendum tio principii: principium enim se ostendit et alia
quod non est simile de visione solis et eius quod quae sunt in illo, et ideo cognitio ipsius principii
videtur in lumine solisf et de cognitione Verbi et dicetur cognitio matutina sive diurna t; cognitio
eius quod videtur in Verba. Visio enim alicuius autem quae* ortum habet ab iis quae sunt a
in lumine solis non est idem quod visio solis, principia. licet fiat ex praesentia luminis divini
visio autem allcuius in Verbo est idem quod vi- effective, non tamen formaliter: et ideo talis co-
sio Verbi: res enim in Verba est idem quod gnitio non dicitur matutina, sed vespertina.

CAPUT VI. 128

AN DAEMONES HABUERINT COGNITIONEM MATUTINAM ET VESPERTINAM.

exto quaeritur an daemones habeant
S tionem [matutinam et} vespertinam.
Et videtur quod sic; 1. A u g u s t i n us, Super
Genesim ad litteram 3 : • A malis angelis, etsi 1
mali sint, ab eis tamen non aufertur potestas
naturae •; sed ex sui m natura habuerunt posse
cognoscendi res vespertina cognitione; ergo dae-
mones habent huiusmodi cognitionem.
2. Item, idem", in eadem 4 : • Deus sic punit
malam voluntatem, ut nee perimat dignitatem •.
Et inde ut prius.
3. Item, XXI De civitale Dei 5 : • Irmotuit daemo~
nibus, non per id quod est vita aeterna et lumen
incommutabile, sed per quaedam temporalia di·
vinae virtutis effecta et occultissima signa prae-
sentiae 0 , quae angelicis sensibus [etiamJ mali-
gnorum spirituum potius P quam infirmitati hom i-
nurn possunt esse conspicua q •, Sed huiusmodi
effecta divinae virtutis sunt res in proprio genere;
ergo cognoscit res in proprio genere r; et haec
est cognitio vespertina; ergo etc.
4. Item, in eadem G: • Daemones non aeternas
temporum causas et cardinales in Dei sapientia
cogni~ contemplantur, sed quorumdam signorum nobis
occultorum maiori • experientia, multo plura quam
homines futura conspiciunt •. Et ita ut prius.
5, Item, idem, in eadem: • Aliud est temporali~
bus temporalia coniecturare, aliud est incommu~
tabilibus Jegibus mutationes temporum 1 praevi~
dere •. Et vult quod primum referatur ad malos
angelos, secundum ad bcnos; et ita ut prius.
6, Item, videtur quod malus angelus habuit co-
gnitionem matutinam antequam caderet. per hoc
quod dicit Bern a rd us, Super Cantica, 14 cap. 7 :
• Potu it contingere, si 11 tamen incredibile non pute-
tur,p!enum sapienlia et decore perfectum 8 homines
praescire potuisse futuros et profecturos • in parem
gloriam. Sed si praescivit, in Dei Verbo absque
dubio vidit •. Ergo habuit cognitionem matutinam.
7. Item, Bernardus 9 : • Puto per oquilonem
reprobandos homines fuisse designatos, per se-
dem" potestatem in illos. Quos' utique in prae-
scientia Dei quanto ei vicinior, tanto ceteris per·
spicacior praevidens, nullo sapientiae radio co-
ruscantes, nullo spiritus amore ferventes, velut
vacuum repereris ~ locum •. Ex quo accipitur
quod vidit in praescientia, et ita in Verba.

• V add. til. • V Yi/ltttt. • V Y/dtrtl, T ~//ltnl • RLCladd.pro; V prt pro pro •lla V,a!UOIII. /JtaV,a!Uom. ' z OlD.
A 5 add. tt. IS diwina. ~ om.
z IV 11. to V $1111. • Com. • Co4d. pntdtnJit, 'Spc~&t. 'Ita V$., T $pt'CIIII, alilP"rspk&ll.
• s om. ttf[O ... l[tn~rl. • V mPfPrft. • T opcr""'· • VST •~d; RZ trun pro tumrn; t<l<kl. crtdl61ft pro i1Krtdilll.lt. • T Ptrftt111nu:
Rom. rt. ~ Z add. tt. • RLCZ om. • V rlptrlt.

I Dialog. quai.'St. 65, q. 42 (inter opp. Augustlnl PL

' Rectius lib. IX, c. 21 (PL 41, 274).
li Cap. 22 (PL 41, 714), ubi et sequens.
40, 747). z Ct. !lupra, p. J68b.
t Strmo 17, n. 5(PL 183, 857). 8 Cf. Ezetb. 28, 12.
3 Ct. lib. XI, c. 2 (PL 34, 431); Strabus, Olo$Sa ordin.,
Y Dt grad. suptrbitU, c. 10, n. 36 (PL 182, 961), ubi
In &od., t. 7, II (Pl.. 113, 203). alludlt ad lui. 14, 13: Paoom !146m mram adW~Uilrnvm.
4 Lib. VIII, c. 23, n. 44 (PL 34, 390).
174 INQ. II. TRACT. HI. SECT. H. QUAEST. I. TIT. II. - 128.
Contra: a. Primo videtur quod nee matutinam
cognitionem habeant nee vespertinam. Quod
dicitur Gen. 1,1: In principia creavit Deus" etc.,
exponit Augustinus, Super Oenesim 1, quod
per caelum intelligitur factura angclicae naturae
de nihilo, et b cum dicitur 2: Fiat lux, intclligitur
factura r eiusdem in conversione ad lucem pri-
mam; sed hoc modo secunda non intclligunlur
facti angeli mali; ergo illud 'Fiat lux' de malis
non intelligitur; sed, ul d dictum est 3, vesperc
et mane ibi subdividunt lucem, quae praedicta
est fieri; ergo quod subditur de vespcrc ct mane
non intelligitur de malis angelis; sed iuxla mane
et vespere sumitur cognitio matutina et vesper-
tina; ergo non habcnt hanc aut illam cognition em.
b. Item, secundum quod exponit Augustinus 4
dies ibi dicit praesenliam luminis aeterni super
angelicam creaturam, quoniam quod dicitur 'Fiat
lux' sic exponitur '": id est convcrtatur angelica
creatura ad lumen acternum, in qua scilicet con-
versione fiebat dies spirilualis; sed haec conversio
non fuil in mal is angelis; ergo ut prius.
c. Item, hoc ostenditur I ex ordine Iitle rae, quo-
niam, sicut dicitc Augustinus 5, ibi per divi-
sionem lucis a lenebris 4l infelligitur divisio per-
sistentium ange\orum a cadentibus; sed post h
huiusmodi division em subditur 1 : £/ factum est
vespere et mane dies unus; patet ergo quod ly
'vespere' et ly 'mane ' solum habent 1 rcfcrri ad
bonos angelos; el inde ut prius.
!Solutio]: 1-5. Concedimus quod huiusmodi dif-
ferentiae cognitionis, prout ibi accipiuntur, non
conveniunt daemonibus. Ut enim ibi accipiunh1r,
hoc est in quantum primum lumen et aeternum
angelos illuminat ad cognoscendum res cerfitu-
dinaliter, et hoc vel in se ipso, scilicet primo lu-
mine, et sic t dicitur cognitio matutina; vel in
se ipsis angelis 1 vel in ipsis rebus, scilicet in
proprio genere, et utroque modo dicitur cognitio
vespertina. Sed constat quod sic tantum bonos
illuminat, quoniam mali non cognos.cunt certitu-
dinaliter, sed coniecturando tl. Et hoc plane dicit
Augustin us, in auctoritate supra posita m 9: •ln-
notuit daemonibus • etc.; et alia eiusdem in eo-
dem.'0: • Aliud esltemporalibus temporalia. etc. n
S1 tam en quaeratur utrum secundum na-
turam suam primitus institutam habeant ali-
quam cognitionem rerum naturalem, an o sint
• V ~~~ ad~·v''/::r~. ~· VT om. • ST~L~ /<J.clo. 4 S om
, Tom. , v &lcot pro'·'· T urn, '" VL soppodtt~ pro I P
om. t. 1· t. '· t. • V dlcftult.,ll; RC om. td.
1 S t:OIIUQIItntll:lus • RLCZ lrlt; s lpumfl pro/. r.; T prlnclptm pro pu.rtltlpfm. q. •
1 Lib. _1, c. 9, n. 25 et c. 17, n. 32 (PL 34, 252, 258);
' \ ~ crvit. lki, XI, c. 9 (PL 41, 323).
Gen. I, 3.
3 Cf. supra, p. 168, Responsio. 4 Loc:. ell.
: ~ De civit. Dei, XI, c. 33 (PL 41, 346}.
n. I, 3. 1 Gen. J, ~-
creati nudi quoad eorum cognWonem, sicut
intellectus humanus, et quae dicatur esse huius-
modi cognitio eorum: dicendumP quod non
est q de intellectu eorum sicut de intellectu hu-
mano, immo in natura sua habent formas datas
ad cognoscendum res secundum naturam, et
huiusmodi eorum cognitio ad principium natu-
rale reducitur, non ad gratuitum 11 • Et cum dicitur
'fio/ lux' etc. 'et factum est vespere' etc.', ibi no-
tatur cognitio quae est ex gratia naturalibus su-
peraddita, quia per hoc quod dicilur 'creavi/ coe-
lum et terram' notatur creatio rerum de nihilo;
per ea quae subiunguntur 'fiol, fecit, et factum
est' notatur eorumdem formatio, dispositio et or-
natus. Unde per hoc quod dicitur 'fiat lux • no-
tatur formatio angelicae naturae, quae quidem
fit per gratiam. El hoc patcl si fiat vis in hoc
verbo 'fiat': crcare cnim proprie est de nihilo,
fa cere vero de aliquo vel aliquo supposito; huius-
modi autem formatio, quae sic fuit per gratiam, non
fuit in malis angelis, et ideo neutra cognitio in eis
fuit, Si !amen cxtendcremus nomen vespertinae
cognitionis, posset dici illa cognitio naturalis, quae
tunc fuil in angclis malis, vcspertina respectu
cuiuslibet cognitionis gratuitac, cum haec multum
obscuritatis habeat respcctu illius, ita quod illud,
quod gratiac est, a vcspertina cognitione lollatur.
&-7. Ad auctoritatem H. Bernardi respon-
dendum J est quod B. Bern a r d us non simpli-
citer il\ud asserit, sed sub quadam dubitatione
ponit. Si tamen verum est, non accipitur ibi ' vi~
derc in Verba' quo modo t visio in Verbo est u
merccs angelorum et animarurn sanctarum, sed
dicitur 'videre in Verba' accipere a Vcrbo illud
quod est supra intellectum suum: supra enim
intellectum naturalem daemonum fuit praevidere
quod homo habiturus esset parem gloriam. Quod
autem aliquam habuit" cognitionem de hoc ho-
mine .r creato, habetur per hoc quod habetur in
Quaeslionibus de Ve/eri Testame11to 12 ubi dicitur:
• Diabolus inimicus extitit homini; praevidit enim
quod ad accusationem eius factus est homo '";
sed haec praevisio potuit esse post casum suum
ante casum hominis. Quod videtur ex verbis se-
quenlibus ": • Subtilitate sua id egH ut in earn·
~em itlam praevaricationem, in quam ipse ruit z,
mduceret, ut accusatorem suum participem suae
damnationis efficeret "·
• LC (corr m&) Z uponlt I L uttndltur. 'L om. q. s. d.
• Z om Et o/111 ..• ttc. ~STout , RLCZ add. ut.
• V 1/Uflllda prB 111 • v rt~l.
~ RLCZ htJbu,/1. • V nomln,.
a Cf
Damasc., De /idt orthod., II, c. 4 (PO 94, 878).
9II Cf.· supra, n. 3. 10 Cf. supra, n. 5.
(II, ~~:). S. Bonav., ll Stnl., d. 7, p. 2, a. I, q. I, ad -4
12 Quaest. 2 (Inter opp. Augustini PL 35, 2217), ubi et
sequens.
 Dl: ACTU PROPRIO PDTENTIAE COONITIVAS ANOE:U.
MEMBRUM II.
De dlfferentlls cognosclblllum.
~~icto de cognitione angeli quantum ad mo-
~ dum cognoscendi, consequcnter quaeritur
de ipsa ratione cognoscibilium. Circa quam quae-
runtur haec:
Primo, qualiter cognoscit quod supra se est,
scilicet De urn;
QUALITER: COGNOSCAT ANGELUS QUOD SUPRA SE EST, SCILICET DEUM
irca primum sic: a. Angelus cognoscit Oeum;
C aut ergo per medium aut sine medlo. Et vi~
detur quod necesse est hoc esse per medium:
constat enim quod Deus est lnfinltae virtutis et
angelus est finitae virtutis; ergo non est proportio
inter haec; ad hoc ergo ut angelus Deum ap~
prehendat necesse est ut prius fiat proportlo inter
haec; sed fnter duo sic disparata ct impropor-
tionalia r de se non fit proportio nisi per me-
dium; oportet ergo aliquod esse medium propm-
tionans 11, mediante quo possit angelus Deum
cognoscere, scilicet aliquod creatum, ut esl'
similitudo vel species vel aliquod huiusmodi:
quemadmodum didmus quod anima non potest
immediate cognoscere bpidem, sed potius per spe-
ciem I Japidis aut per similitudinem 2• - Si au-
tern hoc concedatur, quaeritur quid est medium.
Et obicitur de ilia media, sicut de angelo est
obiectum 3, quoniam constat quod illud medium,
ex quo est creatum, erit finitae virtutis; ergo
ipsi' Deo, qui est virtutis infinitae h, non erit
proportionale; ergo non poterit esse medium pro-
portionans nisi prius proportionetur per aliquod
aliud medium; et similiter posset quaeri de illo
alio medio, et t sic semper in infinitum. Quare
videtur quod non possit Deus cognosci ab an-
gelo per medium, sed potius per sui praesentiam
vel essentiam.
b. Praeterea, anima se ipsam cognosdt sine
medio nee oportet medium intercidere, quoniam
• S QIJI. a C t11611(1Kilt. • S Ul flllptQptJflfg 1111111 prot. I.
• V /11111~. quod c eon. • s mtdfo pro a. m. t. d orlf. IJr,
r LC lfUdW. • T brtplirllur. , Lam. q. a.: Z ab pro tn.
1 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 3, p. 2, a. 2, q. 2(11, 1225<1Q.).
2 Cf. Arlslot., Dt anima, ut, c. 8 (Ill, 470).
3 Cl. supra, p. J7la et J72b, ad 4.
175
sccundo, quallter cognoscJI quod iu:c:ta se est
scilicet angelum; •
tertlo, qua liter cognosclt quae" sunt Infra se,
scilicet corpora \Ia;
quarto, qualiter cognoscit II habitus, qui sunt
in se, naturales et gratultos.
CAPUT I. 129
1,
sibi praesens est; cum ergo Deus semper sit prae-
sens anlmae et angelo, vldetur quod ab angelo
cognoscatur per sui praesenliam et sine media.
c. Praeterea, nobillssima cognilione videtur co-
gnoscl Deus; sed nobilior est k cognltlo quae est
per praesentiam quam quae est per sirniJitudi·
nem aut speclem; quare ut prius.
ISoJutloJ: Ad hoc 1 dicendum quod Deus uno
modo sine omnl media vldetur ab angelo et ni-
hilomlnus m per effectum slve per similitudlnem.
Lux enim non cognoscitur per ldolum 4 : Idol urn
enhn est rei habentls proprlam flguraUonem; sed
lux" non habet; ergo non est elus ldolum. E con-
tra autem" est de colora to, quod habet idolum,
mediante quo deprehenditur a visu. Similiter di-
cimus quod lux summa et increata idolum non
habet; unde non intelligitur Deus ab angelo vel
ab anima sub similitudlne aliqua illo modo~', sed
se ipso, nee a liquid aliud ex parte sui requiritur '•
tamen ex parte cognoscentis requiritur assimila-
tio; quae assimilatio ' fit in intellectu cogno-
scente vel per donum naturae, scilicet quod est
ad imaginem Dei factus, et haec est prima assi-
milatio; vel per gratiam, et haec est maior; vel•
per gloriam, et 1 haec est maxima et perfectissima.
Sic ergo exigitur haec assimilatio vel isla 11 vel
Ula, per quam coniungatur vel unlatur intellectus
cum Deo r ut eum cognoscat. Potest etiam co--
gnosci per suos effectus, et hoc explanatum est
supra in primo Libra~.
• 5 propott{IIIIOifff. 0
5 0111. IV 0#1. /.I. p. P· I. • LC fpu.
l STLC om. 1 R quod. • S '" crNilfta. ~ S hOi:. • z ~111111.
• S ""'· ' L om. • STL tlttl, VC om. '· t. • S il(t.
4 Cl. Arlatol., Dt anima, II, t. 1 (Ill, ~2sq.); Alex,
Hal., Summa theol., I, p. 1~.
~ Num. 21.
 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. I. TIT. II, - 130.
176
CAPUT II.
ISO
QUALITER COGNOSCAT ANGELUS QUOD JUXTA SE EST, SCILICET ANGELUM,
ecunda quaeritur I. qu~l~ter 4 c~gnoscat ange,lus
S quod iuxta se est, sc1hcet ahum angelum •
1. Qmnis enim cognitio fit b aut per praesen-
tiam aut per speciem sive similitudinem. Si ergo
unus angelus alium cognoscit, aut ergo primo
modo aut secunda. Non prima modo, quoniam
unus angelus non est praesens in ' intellectu alte-
rius: non enim est ibi per praesentiam sicut nee
per essentiam; si ergo unus ali urn cognoscat, hoc
erit per speciem; aut ergo per speciem d innatam
aut per acquisitam; et quocumque modo dicatur,
oportet semper t quod similitudo aut species
ilia I sit praesens in intellectu. Si ergo dicatur
quod' per speciem innatam, cum non sint spe-
cies innatae nisi tot angelorurn quot creati foe-
runt, si modo 11 crearetur unus angelus, ab alio non
posset cognosci, nisi Deus de novo daret ei speciem
huiusmodi, scilicet 1 angeli creati; sed sic modo
non loquimur de cognitione angeli, scilicet se-
cundum id quod Deus e·t potest dare, sed secun-
dum eiuS naturalem potentiam aut virtutem; quare
videtur quod non per speciem innatam. - S i d i-
c at u r quod per speciem acquisitam: ergo aut de
novo a Deo datam k aut ab alio. Si primo modo,
ergo de se vel de potentia sibi in creatione data
non posset unus angelus alium cognoscere. Si
secunda modo, tunc ex hoc sequeretur quod in-
tellectus angelicus esset possibilis et receptibilis
et creatus nudus respectu aliquarum specierum,
possibiJis perfici ab illis; quod videtur esse falsum.
- Praeterea, de natura lucis est facere vel dare
species, non recipere proprie; sed angeli non tan-
tum sunt specula, secundum quod dicunt D i o-
nysius2 et Damascenus 3, sed etiam lumina;
ergo natura erit in angelis dativa specierum, non
tan tum receptiva; sed si ilia intelligerent, ab alio
recipiendo speciem de novo, esset quoad hoc in
ipsis natura tan tum receptiva specierum et 1 es-
sent solummodo specula quantum ad hoc, non
lumina; quare non videtur quod ilia m cognoscant
per speciem ab alia 11 habitam de novo.
2. Item, inferius non agit in superius nee par
in parem, cum omne agens semper sit nobilius
patiente, secundurn quod dicit Aug u s tin us,
• C wrum 'R ~OliUI"it pro c. f. • Z 0111., Ia L nl add.lnterl. • Tom. o. t. p. a. • RZ om., In L ut add. mg.; z tt pro aut.
I Z add. umptr. 'Tom.; S all pro llfll. • RZ trflO.
•Tom .... n. I'Vom 9Za/W;Holll.tt. •Com.
1 Ct. s. Bonav., Jl Sent., d. 10, a. 3, q. I (H, 267&qq.).
2 Cl. aupra, num. 108.
Super Qenesim ad Jitteram"i ergo inferior angelus
non potest agere in superiorem imprimendo ei
speciem suam, nee par similiter in parem; ergo
si unus alium cognosceret per receptionem spe-
ciei, non cognosceret inferior superiorem nee par
parem.
II. Sed occasione istorum quaeritur utrum in
angelo possit esse utraque natura, scilicet natura o
factiva specierum et receptiva, aut tantum altera.
Et visum est quod tantum natura altera.
Sed contrarlum vldetur, scilicet quod utraque
natura: a. Quia, cum angeli sint lumina, necesse
est P ponere in ipsis naturam factlvam specierum,
cum natura lucis sit facere species. Loquamur
de uno angelo cognoscente ali urn: constat quod
ille qui cognoscitur, cum sit lux, facit speciem
suam in alia cognoscente; ergo et in angelo q
cognoscente oportet ponere naturam receptivam
praeter naturam factivam quae in eo est, eo r
quod est I ux.
b, Item, si aliquod commune inest diversis, ne-
cesse est quod secundum naturam communem
insit ill iS; sed tam in natura sensibili quam in-
telligibili est fieri species; ergo est natura com-
munis, a qua fiunt species hie et ibi; sed constat
quod hoc non potest esse aliqua forma elemen-
taris, quoniam talis natura non posset dare esse
spirituale s speciei aut formae visibili, cum ipsa
non habeat huiusmodi esse~ oportet ergo ut sit
talis natura quae 1 transcendat omnem aliam for-
mam simpliciter corporalem; sed haec non videtur
alia nisi lux, quoniam lu>: inter corporalia magis
est illud quod appropinquat spirituaJitati, licel
sit corporalis; sed adhuc non quaecumque lux,
sed lu>: in actu, quoniam oculus lucem habet de
sua compositione et tamen sua lux non tacit spe-
cies, sed requiritur lux extra: sic u ergo in sensu
et in~ . intellectu requiritur natura communis,
quae est dativa specierum secundum naturam Ju-
cis; sed in sensu lux corporal is, in intellectu lux
spiritualis, sicut est in anima intellectus agens;
angeli ergo habent naturam dativam specierum,
cum habeant similiter naturam lucis; ergo in
eis :r erit natura dandi species sibi invicem sive
'Ita V. alii om. ~ VT dotum 1 L om. • L add. non. • val/quo.
•Zom •Lvuo. •Lalcut;Cum.rrflo. •VLom. ~vadd.stcondumlloc.
I 3 Cf. supra, num. 107.
-' Lib. XII, c. 16, n. 33 {Pl 34, 467).
 DE ACTU PROPRIO POTENTIAE COGNITIVAE ANGELl.
similitudines et similiter natura reclpiendi, quoniam
si unus angelus facit in alio speciem, alius erit in
quo fiet ilia species; ergo in eis est 01 utraque natura.
c. Item, medium participat naturam utriusque
extremi; sed b talia duo sunt extrema quod ' est
quaedam natura quae tantum tacit species, ita
quod in ea non fiant d species, ut est natura su~
prema t, quae est Deus; alia est, in qua tan tum
fiunt species et ipsa non facit, sicut est I na-
tura corpora lis, ut 2 patet in visu corporali; sed
media natura inter haec extrema est substantia
intellectualis, ut anima et h angelus; ergo tam in
anima quam in angelo erit utraque natura, sci-
licet natura 1 dandi species et recipiendi.
Contra: l. Tunc obicitur de duobus angelis
parem lucem habentibus, quomodo unus alium
cognoscit, cum neuter in alterum possit agere;
et similiter de duobus, quorum unus est superior,
alius inferior It, quomodo inferior possit cogno-
scere superiorem, sicut fuit obiectum 1•
Forte dice t u r quod angelus cognoscendo
se cognoscit suum simile, et hoc videtur velle
Au gus tin us 1, in libro De Trinitate 2 ; ibi enim
dicit quod aliter est de oculo materiali et de
oculo spirituali: oculus enim materia lis minus se
cognoscit quam alia, immo se non videt et alia
bene videt; sed oculus spiritualis prima videt se
et in se videt alia, sicut anima videndo se videt
aliam animam et angelus m similiter; et haec sunt
verba eius: « Mens ergo ipsa sicut 11 corporearum
rerum notitias o per sensus corporis colligit, sic P
incorporearum per semetipsam; ergo etq se ipsam r
per se ipsam' nov it"'· Exemplum etiam patet 3 : ali-
quis enim per hoc quod' cognoscit Carthaginem
quam vidit, cognoscit aliam Carthaginem ei si-
milem, quam nunquam vidit. Similiter videt~r
esse de angelo quod per hoc quod se cognosc1t,
cognoscit alios qui sunt ei similes in natura.
-Sed ad hue obicitur: quoniam etsi ve-
rum sit quod unus angelus possit alios cogno-
scere quoad hoc 11 quod sunt ei similes in natura,
non tamen propter hoc cognoscet ~ eos distinct~,
cum ipse non magis ab uno angelo qu~m a~ alto
distinguatur. Si ergo non poneretur aha VIa qua
unus alium posset cognoscere, non x posset tun.c
unus angelus alium ab alio in cognoscendo di-
stinguere, quoniam angelus non ha.bet virtutem
distinctivam rerum sicut Deus, et 1ta nunquam
perfecte quoad hoc posset unus' alium cognoscere:
quod falsum est; et ita videtur quod oporteat
~ V
.., 5 lfut, RZ #, QIIOd L torr
trlt, L Olll.
:n~ ~Icc:';.Aq
" RlCZ &ICIII.
1
~;~;n. ~ ~~~~d~~ ~~.
b Z lllltrGm.
&Vndd r1
, v 0111. p. a./.
' Ron>., LC al/llm.
'Z comprtllrnd(mut. .t Rl [Nf.
1
RZ vm. ·,
~ VST homo CO/JilOSctft pro /J. c. • VS SUGnl.
t Cf. supra, p. 176, n. 2.
2 Lib. IX, c. 3, n. 3 (PL 42, 963).
SUMMA Tttf!.OLOOICA - Tom. II.
177
ponere, ut 01 prius", quod per speciem aliam 6 fit
cognitio,
(Solutio]: Quadruplex est modus cognoseendi
unum angel urn c ab alio. Primus est d per effec-
tum, et iste est communis angelo et animae:
sicut enim una anima cognoscit aliam in suis
effectibus, utpote in hoc quod est movere corpus,
dare sensum et locutionem, et per huiusmodi
actus devenimus t ad cognitionem potentiarum et
per cognitionem potentiarum ad cognitionem es-
sentiae: ita et unus angelus potest cognoscere
alium per suos effectus. Sunt enim quaedam ope-
rationes mirabiles quae non possunt fieri nisi ab
angelo, per quas homo potest devenire ad co-
gnitionem angeH. Verbi gratia, certi sumus quod
anima de se prona est ad lapsum et ex se non
habet quod non/ labatur frequenter, et per hoc
deprehendimus K quod hoc, scilicet quod non la-
batur, habet ex custodia alterius, et hoc Dei /J
vel angeli; sed postmodum deprehendimus 1 quod
hoc non est solum ex Dei custodia, sed magis
ex quadam speciali custodia, quae data est ei
propter t suam nobilitatem: et haec est custodia
angeli. Et ita si per operationes angelorum de-
venimus ad cognitionem eorum, multo fortius
unus angelus ad cognitionem alterius, quia vident
angeli effectus suos inter se magis quam animae
suos, et angeli boni et animae sanctae melius
quam angeli mali et animae non sanctae propter
maius posse quod est in animabus s.anctis ex
gratia quam in daemonibus. De hoc August i·
nus, in libra De Trinitale, X 15 : «Non ita dicitur
menti 'cognosce te ' 111 ipsam, sicut dicitur 'cogno-
sce n Cherubim et Seraphim'; de absentibus erdm
illis credimus, quae caelestes quaedam potestates
esse praedicantur. Neque enim sicut dicitur 'co-
gnosce voluntatem illius hominis ', q~ae n~bis nee
ad sentiendum ullo 0 modo nee ad P mtelhgendum
praesto est nisi corporalibus sign is editis, et hoc
ita ut magis credamus quam intelligamus. Neque
ita ut dicitur homini 'cognosce q faciem tuam' ',
quod nisi in specula fieri" non potest •. - Alius
modus cognoscendi est per Scriptu.ras, ~ecundum
quod invenimus eos diversos et d1vers1mode a~
paruisse et 1 in diversis locis, ut patet tam m
Veteri Testamento quam in Novo. - Tertius et
quartus sunt circumscripta omni operatio~~· et
sic est simpliciter cognoscere. Et .hoc duphc~ter ~
quoniam vel in Verba vel in propno gene': S!ve
in se; iis enim duobus modis cognosclt unus
------ 4
, V Sllnlrll<l 1 RLCZ OlD • lt3 V,
lla R, aVIII ~ " ;,~~: pro e:·z .11.W ptr, QUOd R del
11
1
' V qllt. ~ RLCZ lllllllf<lol,
1 STIJllt. •lla •""' 01
• Z om. "v,
" z tllilll.
~;· ~'_0
• c: c
:::sell• v ;,p,:,..,itMr
pt • CGIW COfll03(f!rt, 1~111 l11lra
•Za//01.1
" VT 11/U/o.
'l /~~~~:
~"~!. «'i~~c::.'' p!ozt ~:i.
3 Cf. Augustin., lo-c. cit., c. 5, n. tO (PL 40, 966)9ao)
4 Cf sub Uti. b et c. s Cap. 9, n. 12 (PL 42, .
. 12
 178 INQ. 11. TRACT. Ill. SECT. II, QUAEST. I. TIT. \1. - 130.
angelus alium: in Deo vel in proprio generc vel
in se. Loquendo ergo de hoc quarto modo co-
gnoscendi angelum, scilicet in se, dicimus quod
unus angelus cognoscit alium" angelum et per
speciem, non innatam, sed potius acquisitam,
quia ipse earn sibi tacit in se. Et concedimus,
sicut opp<>nebatur 1, quod in angelo est duplex
natura, scilicet dandi formas intelligibiles ct re-
cipiendi eas ab a\io. Et istae duae naturae sunt
in angelo sicut in anima: nam in eis est b na-
tura speculi, et sic possunt recipere formas in-
telligibiles; et ratio luminis, et sic potesf eas dare,
non tamen t secundum rationem proprii luminis,
sed secundum rationem primi luminis superin-
fluentis. Dicimus ergo quod d unus angelus co-
gnoscit alium per speciem sive similitudinem
suam et accipit speciem illam a specie alterius
angeli, quoniam similitudinem illius speciei ac-
cipit. Constat enim quod non acclpit speciem es-
sentialem angeli, sed remanet in eo propria spe-
cies, et, ipsa remanente t in proprio subiecto,
angelus cognoscens similitudinem illius accipit,
et sic f dicitur recipere et sibi dare, quoniam facit
quod in & se sit illa simi/itudo quae h prius fnon]
eraL E contra est quoad boc in intf.'Jiectu ange-
lica et in 1 intellectu animae potentiali: quoniam
in intellectu angeli non fit proprie abstractio, cum
sic unus ali urn intelligit, et hoc est quia t fit ab-
str~c~o ut res fiat spiritualior; sed angelus non
facll 11tam speciem spiritualiorem nee indiget ut
sit spiritualior, sed hoc tantum indiget ut ipsi
cognoscenti coniungatur, et hoc est, quia iam est
abstracta a materia sensibi\i 1• Sed e contra est
in forma visibili m, quae est materiae concreata ·
si enim esset forma visibilis a materia abstracta.
iam non requireretur maior abstractio ad ho~
ut _visu~ " f!er~t, sed tantum sufficeret ipsam
com.u~gJ
0
VJSUJ. Concedimus etiam quod non
sufflcJt ~ng~li. praesentia, sed ulterius requiritur
con.v~rsw lpS!US cognoscentis supra cognitum
acc1p1endo eius similitudinem, ut dictum est 2'
nee ad hoc requiritur aliquod adiutorium extrin~
secu~. Unde Bernard us, in homilia 5 Super
ContJC0 3 : • Nee brutus nee angelicus spiritus ad
~ capescenda, quae beatam et spiritualem fa-
CJunt cr~turam~, suis ullo modo corporibus adiu-
van_tur: ~lie quJdern pro in nata stoliditate q non
caple?s, Jste vero pro excellentioris gloriae prae-~
rogabva non indigens •.
(Ad oblecta]: J. Ad hoc quod obicitur quod
alll :.!'. Iiiii. l V• q~~m. ,' L l..m. "Tom.
11111111111_ , LC .ad. d S lllrlllbW; k ulr" pr<1 t nm/rQ.
• li tllmd/J. • V add, II, • V #I>IJ-1 • VI/ 01:11. q. I. p. d
• V ""' fUllfil 4/ .. 1/"<r; ST 0111. d ctltrurum ... j, ~~t~,~~~~~~~~~~:'·~ ~~;:;.- tl.
I Cf. p. 176b, II. II.
2
Cf. patum ~~oupra.
J Num. <r1 (PL ll:il, (f()O).
' lntellectus angelicus esset nudus et possibilis
sicut et humanus •, potest did quod infcllcctus po-
test did' possibilis dupliciler: uno modo propter
admixtionem cum phantasmatihus et postmodum
depurationem ab eis, et sic est intellectus possibilis
in anima unita et tantum in ea secundum quod
sic est; alio modo propter solam receptionem
speciei intelligibilis, ct sic potest manere in anima
separata, et sic potest etiam esse! in angelo.
2. Ad i d quod obicitur quod ' inferior non vi-
detur posse agere in superiorem nee par in pa-
rem ': dicendum quod hoc esset 1 verum nisi hoc
' posse' inesset eis ex virtute superinfluente, ut
dictum est supra 4. - Vel po(est dici quod proprie
non dicitur ibi actio nee etiam passio: non enim
angelus, quia inte!ligitur, dicitur pati, ut u Joquamur
de actione et passione proprie, ut accipiatur actio
quae est per dominium et infert passionem, et de
tali actione verum est quod oportet quod agens
sit nobilius patiente; sed sic non est hie: non
enim unus agit in aiium per modum dominantis,
sed, cum utrumque sit lumen, utrumque habet al-
terius similitudinem, cum se invicem cognoscunt
et se circumincedunt, sicut videmus in duabus
candelis ~ quod quando sunt in eadem domo,
utraque totam illuminat et se circumincedunt ad
invicem nee agit una in aliam, proprie loquendo.
III. Sed adhuc quaeritur circa eumdem articu-
lum utrum urws angelus cognoscat ali urn tripliciter,
scilicet in Verbo et in se ipso cognoscente et in
proprio genere, sicut triplic:iter ceteras creaturas
cognoscit.
Et vid.etur quod sic: a. Quoniam illius potest
habere similitudinem sive speciem in sc ipso sicut
et cetera rum x rerum, et huius habet formam
datam ab initio sicut et ceterarum rerum et est res
ab ipso distincta sicuP' et ceterae res; ergo etc.
C~ntra:_l. Quaerit Augustinus, Super Ge-
nestm. ad lltteram 5 , quare de sola Juce, per quam
angelica natura intelligitur, dicitur 6: • Fiat tux, et
facta est lux, et non de ea dicitur: 'et fecit lu-
cem ', cum de ceteris rebus dicta sint haec 1
'~iat, feci/, et factum est'. Et ad hoc respondet,
d1~e~s quoniam angelus non potuit habere co-
gmtlonem de se faciendo, sed solum de se facto:
t::t per factionem lucis intelligitur factio angeli,
sed bene habuit cognitionem, non solum de re-
bus factis, .sed etiam faciendis, ad minus quan-
tum ad urdlnem naturae, ctsi non quantum ad
--.,--,,-m®--,.--,·-V,-,-.,-,-.,-.-,--
..
.. ki..CZ 01 h' ""'· tl. 'V fnru "RI.C qau, quod z cr,rr 1 /Ia v
'j,. Z (arJ.d~ IS w/~1111111. ~ R 111111// V tlllm pno tllrun, S non pr~
1 11 11 w LZ ~d
1
VST nl.
4 Ct. p. J7&.
6 Lib. it, c. H (I~L J4 2tJIJ -111.1)
tl Oen. 11 3. ' ··
7 Uen, 1, 16, ~ etc.
 DB ACTU PROPRIO POTI!NTIAf! COGHITIVAI! ANG£LI.
ordinem temporis, sed non de se faciendo, nee
quantum ad hunc ordinem nee quantum ad il-
Ium; sed cognitio, qua cognoscit Q angelus in
se ipso, haec est cognitio rei faciendae. et non
tantum factae, ut patet de artifice qui cognoscit
in se ipso domum antequam fiat: et huiusmodi
cognitio, quam sic b habet angelus, notatur per
hoc quod dlcitur 'fecit'; cognitio autem in pro-.
prio genere de re facta notatur per hoc quod di-
c;itur 'et factum est'. Sic ergo de se faciendo non
potuit habere cognitionem aliquis angelus; eadem
ratione nee de aliis angelis faciendis, quoniam
simul natura et tempore facti sunt; quare non
potest unus angelus alios~ cognoscere in se ipso
cognoscente, cum haec sit cognltio rei faciendae.
Respondeo: Verum est quod nullus de alio
praevidit ipsum esse d faciendum sicut nee de se,
sed propter hoc non oportet quod unus non possit
179
alium cognoscere in se ipso, quoniam non dici-
mus quod ccgnitio, qua cognoscit angelus ali-
quid in se ipso, solum sit de re fienda ', sed etiam
de re iam facta. Etl patet exemplum in artifice:
potest enim artifex videre in se rem fiendam •
et iam factam 1• licet ergo angelus non tognoscat
in se ipso h angel urn fiendum, potest tamen cogno-
scere iam factum.- Praeterea, non valet ilia raHo,
quoniam a simili posset' argui, quoniam unus-
quisque angelus non habuit cognitionem de ali-
quo faciendo sicut nee de se; tamen etiam adhuc
non est simile, quoniam posset intelligere unus
angelus quod alii creati fuerunt successive, et sic
quoad intellectum posset praevidere alios fiendos,
licet tamen bene concedamus quod non est dic-
tum de luce, sicut de aliis creaturis 'fecit Deus
lucem ', propter hoc quod nullus angelus prae-
vidit se fiendum vel alios.

CAPUT Ill. 131

QUALITER ANGELUS COONOSCAT QUAE SUNT INFRA S£, SCILICET CORPORALIA,

ertio quaeritur qualiter angelus cognoscit res
T corporales inferiores.
J. Cum enim res huiusmodi sint angelo infe-
riores, non possunt secundum naturam in angelum
agere, cum ipse sit spiritus; ergo non imprimunt
in ipsis k speciem suam nee ipse Deus dat ei. Et
ponamus quod alicuius rei corporalis non det ei
speciem, quomodo ergo poterit earn cognoscere, ex
quo nee ipsa res potest 1 suam speciem in eius
intellectum m imprimere nee ipse Deus dat ei?
2. Si dicatur quod sibi fingit huiusmodi spe-
ciem: videtur hoc esse impossibile, quoniarn non
est in angelo imaginativa virtus, secundum quam
est fictio, sicut est in nobis.
[Solutio]: 1. Ad quod dicendum quod sicut lux
habet potentiam multiplicandi se in diversis par-
tibus af!:ris et etiam speciem rei alterius, ut rei
coloratae 11 , ita dicimus quod angelus, ex parte
qua est lumen, habet tantum posse ut det esse
spirituale similitudini corporali, et sic earn intel-
ligat. Unde huiusmodi res non agit in angelum,
sed potius ipse agit in rem sicut nobilius in
ignobilius.
2. Ex hoc 11 etiam patet quod non est ibi fictio,
sed vera cognitio.

CAPUT IV. 132

QUALITER ANGELUS COGNOSCAT HABITUS QUI SUNT IN SE.

uarto quaeritur quomodo tam bonus angelus

Q quam malus cognoscunt tam naturales habitus
quam acquisitos et gratuitos, ut iustitiam natu-
ralem, acquisitam et gratuitam.
Ad quod slc: 1. In omnibus habitibus itaP est
quod se ipsis cognoscuntur q; cum ergo angelus
malus eos non habeat, eos non poterit' cogno-1
seen~. - M 1 nor pate t: non enim angelus ma-
lus habet iustitlam; quare nee spcdem iustitiae,
• V tllll/IPVI/, h V htf, • N 11/lijijO~.
~ R t/1 prn /. /. I V poll, CZ pllltr/1.
• VSTL om. r Z odll. lnlerl. ln.
I Ct. AUKlllltln., In loan., tr. I, c. I, n. 17 (Pl35, 1387). I
cum species iustitiae sit idem quod ipsa; et sic
de ceteris habitibus gratuitis.
[SolutJoj: t. Ad quod dicendum quod tam bonus
angelus quam malus cognoscit iustitlam natura-
lem et acquisitam per speciem suam, quae tamen
species non est aliud quam ipsa res. Std tamen,
secundum quod vult Augustin us 2 , aliter est de
bono angelo quam des malo. Bonus enim ipsam
iustitiam cognoscit speculative et practice: unde
praesens est in suo intelledu et 1 suo atfectu, sed
---- • VpoJuU .
"T tt. 'L{lldrtr<fd· I V~;VR;~~d•:~:;;/o,~~:~lt~~~· • v polllr<ll
"' RCL/11/t/l«tll. • ln~lllrliU,
3 Ct. De Trinit., VIII, c. 6, n. 9 (Pl 42, 963sqq.),
 180 JNQ. ll. TRACT. Ill. SECT. 11. QUAEST. I, TIT. II. - 133.

malus speculative tantum iustitiam cognoscit per
se ipsam, secundum quod est in 6 intellectu, id est
persimilitudinem,quae non est aliud quam ipsa res
quae est in & intellectu tan tum; unde bonus quasi
simpliciter earn habet, sed malus non habet eam
nisi secundum quid. Cognoscit etiam iustit;am non
solummodo perspeciem, sed etiam per privation em.
Si vero quaeratur unde habet malus angelus
speciem iustitiae et ceterorum habituum: dici m us
quod species omnium istorum datae sunt ei r ab
exordia suae condition is nee eas amisit per pecca-
tum, quoniam habere speciem rei, quam tamen rem
non habet nee habere potest, non estei d nisi poena.
De iustitia vcro gratum faciente dicimus quod
bonus angelus cam cognoscit per sc ipsam, sed
malus tantum per eius effectum r, scilicet per hoc
quod videt opera gratuita, quae a se distincta f
et ab ali is habentur. Subtilius tam en videt et tr
maiori experientia cognoscit res quam homines
cognoscanth, secundum quod dicit Augustin us,
in libro De divinatione daemonum 1• Unde gene-
1
raliter dicimus quod gratiam per se ipsam non
cognoscit nee per speciem eius, quoniam nee eius
intellectus nee eius affectus deiformis est; sed
constat quod aliquo modo esset deiformis, si
speciem gratiae apud se haberet.

CAPUT V.

UTRVM ANGELl PRAE$CIERINT SUAM CONFIRMATIONEM VEL CASUM.

uaestio est t de angelis bonis utrum praevi-~ malis utrum praesciverint m suum casum vel non.
Q derint suam permansionem, et de angelis 1 Et primo de bonis quaerendum est.

ISS ARTICULUS l.

Utrum ange/i bani praeviderint suam permanentiam 2.

Et videtur quod praeseti essent: 1. Beatitudo
enim non est sine certitudine status; sed angeli
boni, sicut dicit Augustin us beati erant in
illo statu; unde dicit, in libro fide ad Pe- De
trum 3 : • Angelici spiritus pro eo quod rationales
facti sunt, aeternitatis et beatitudinis donum in
ipsa naturae 11 spiritualis creatione divinitus ac-
c~perunt •. Et, in lihro De ecclesioslicis dogma-
ti!Jus ~,: • Angeli, qui in illa, qua creati su 11 t bea-
titudine perseverant, non ° natura posside,nt ut
non mutentur,. cum ceteris •. Beatitudo autem
non est sine certitudine status; unde A u g u s t i-
n us ~: • Sancti angeli aeternae q vitae suae ac
beatitudinis non sunt incerti; nam quomodo
beati ', si incerti? .. Ergo angeli boni praescii
erant suae permansionis.
2. Item, excellentior fuit status angelorum tunc
q~am ?unc. sit. hom inurn: nunc enim sunt ho-
mm~s m mlsena aliqua, sed angeli in nulla. sed
hommes Oo_ni ~icuntur nunc' beati in spe, ita
hab~nt certJtudmem spei; ergo angeli boni multo
forhus tun~ erant beati in spe i sed certitudo spei
non est t sme cognitione in qua radicatur. ergo
habue~~nt cognitionem suae permansionis .' ergo
praescn erant. '
,. R• SL om. '6 9J1t u1 pro r. q. 1. 1. . R.~Lc::z-:,-,.--,-------
~ V ~ ?IIOKW~t. ' Yom. ,. T ~>m I I! WJ/il!lll IW4 2 V o:>m
, !:; ~- mJ. d<>twnl. • ST ~ldtlllur, V adll. vldt"wuur wu 'RLZ Pfl'J>Iduunt p11.1 prru~ldnlnt
8 , HLCz. Olia. ' V corriUrllJii.
3. Item, praescientia futurorum est essentialiter
in Deo, et potest praescientia convenire creaturae
ex dono Creatoris nee hoc repugnat intellectuali
naturae conditae; nulli autem convenientius aptari
potuit quam angelicae, et in angelica natura con·
venientius ill is qui permansuri erant; ergo angeli
illi ex conditione acceperunt quod praescii erant
suae salutis.
Contra: a. Si praescii essent suae stabilitatis
necessaria permansissent; si autem ex necessitat~
permansissent, non eis imputaretur ad meritum
permanere; sed imputabatur ad meritum; ergo
non necessaria permanserunt; ergo non u praesci-
verunt: cum enim esset futurum contingens, po-
terant non stare, et ita non essent praescii suae "
permansionis.
. b. Praeterea, aut pares erant angeli in condi-
hone quantum ad gratiam donorum aut non erant
pares. Si erant pares: sed illi, qui erant cas uri
;t non erant praescii suae stabilltatis in bono, cu~
n?n fut~ra erat; ergo nee ipsi boni praescii erant.
~~ vero •mpares erant: ergox datum est pennanen-
t•bu.s quod non est datum cadentibus; ergo non
est Jmputandum istis si ceciderunt, qui hoc dono
caruerunt '·
• V!:iT officium I Z (cou) lndl•tlntlll " V ~ldtrt/ pru ~ t
• RLZ prttc/Wrltnt • s mnatur.
9 T t/trll/tu/t z• add. ll"'tf/1. ' V /lim. I L UnJ, n. I. ~ C ntc.

(P~ ';P·~~)~l:, ~); cl, Dt Gtn. ad lltt., II, c. 17, n. 3 S. Fulgent, c. 3, n. 3'.l (inter opp. Augustin I I,L 40 763)
2 Cf' S ' clVit. Dti, IX, c. 22 (PL 41 274)
. . BoDav., JJ SenJ., d. 4, a. 2, q. I (Ji,
135.•qq.).
371 : ~nnad., c. 29 (inh:r opp. Au~~:ustlnl PL 42, 1218) ..
Gtn. ad fitt., XI, c. 17, n. 2'.l (Pl 34, 438).
 DE: ACTU PROPRIO POTE:NTIAE COON'ITIVAE ANGELl.
181
c. Item, • scientla est fructus pietatis I sed supra po$ita 4• Unam • conc:omitatur certa sdentia
•;
antequam adhaererent suo Creatori, non habue- permansionis, alteram vero non concomitatur.
runt fructum pietatis; ergo nee habuerunt a illam 2. Ad a 1i u d dicendum quod status sancto-
scientiam. rum ho'!li_num quantum ad aliquid magis btatus
[Solutio]: Ad quod dicendum " quod non ha- potest d1c1 quam angelorum in primo statu, quan-
buerunt praescientiam suae stabi\itatis, sed nunc tum ad aliquid minus beatus. Quantum enim ad
habent scientiam illam. Unde Augustin us, Ad admixtionem 1 miseriae minus beatus est iste sta-
Orosium 2 : • Omnes angeli aequales creati sunt, tus; quantum autem ad gratiam spei, quae pro-
sed cadentibus illis per superbiam, ceteri Domino venit ex gratia et merito Christi et eorum, dicitur
pia obedientia cohaeserunt, accipientes certam beatior status hominum: non enim angeli in illo
scientiam suae stabilitatis, quam t illi nunquam statu habuerunt contidentiam ex gratia et"" suis
habuerunt, et sic sunt gratia Dei omnibus circum- meritis vel alien is. Supposito 11 au tern quod con-
dati, ut nunquam possint cadere a beata vita~. diti essent ornati gratuitis, confidentiam humilem
Item rt, Augustinus, De civitate Dei, XI 3 : habuerunt ex gratia quod pervenirent ad ulteri<r
" lpsi certi sunt suae felicitatis aeternae, cuius illi rem gratiam; et propter hoc dicit Augustin us,
alii, quia certi non fuerunt - non enim aeterna Super Genesim ad litteram"' 5 : «De angelis qui-
erat eorum felicitas, cuius certi essent, quae tinem busdam quod fuerunt beati in quodam genere,
erat habftura ~ - restat ut aut impares fuerint aut, incerti P suae salutis, qui bus nee spes 1/ subesset
si pares tuerunt, post istorum I ruinam ill is certa quod aliquando et ipsi ali qua mutatione in melius,
scientia suae sempiternae felicitatis accesserit '· certi de hac re futuri essent, vix ferenda r est
[Ad obiecta]: 1. Ad prim urn ergodicendum praesumptio ~.
quod beatitudo dicitur multis modis. Uno modo 3. Ad tertium dicendum quod praescientiam,
dicitur beatitudo status intellectualis naturae sine quam habet Deus essentia\iter et naturaliter, nulla
omni miseria: et secundum hoc poterant dici creatura habet nisi ex dono quodammodo pafti..
beati in illo prima statu; alio vero modo dicitur cipando, nisi humana natura in Christo; sed hoc
beatitudo status intellectualis naturae in delecta- non est "' ex initio suae conditionis, quod an-
tione summi boni e cum certa scientia perma- gelus habet praescientiam suae stabilitatis. Unde,
nendi: et h secundum hunc modum non erant beatl. in 1 Sententiarum II libro, dist. 5 6 , enumeratis
De prima beatitudine loquitur 1 Augustin us, in diversis opinionibus, dicit quod probabilius vi-
libro De fide ad Petrum, et similiter in libra De detur quod non fuerint praescii suae perman-
ecclesiasticis dogmatibus; de secunda vero Aug u- sionis, sicut nee alii sui casus et quod non tue--
s tin us, Super Oenesim ad /i/teram~ in auctoritate rint beati nisi 11 beatitudine innocentiae.

ARTICULUS II. 134

Utrum mali angeli praescii eranf sui casus.

Deinde quaeritur de illis qui futuri erant mali
utrum praescii erant sui casus 7 •
Quod non, a. arguit Augustinus 8 sic:" Non
potu it Lucifer v esse praescius sui casus, quoniam
sapientia fructus est pietatis ~. Sed non habuerunt
pietatem; ergo non habuerunt illam x sapientiam.
b. Item, Augustinus', De correptione et
gratia 9: • Oiabolus et angeli eius, etsi beati erant
antequam caderent et" se in miseriam casuros
nesciebant, erat tamen quod eorum adderetur bea-
titudini, si per liberum arbitrium in veritate ste-
tissent •.
c. Item, sic arguit An s e I m us, in libro De casu
diaboli 1o: • Scientia non est nisi cum aliquid certa
ratione intelligitur; sed quod potest non esse, non

z alii .,q 4 ~ llllldt SC 0111 !kl ~ VT tratd Wihlri

• v tommun/caytrullt; ~LCZ non pr~ ""s ',·,laf11.~~ta V, ..~~ ~~ ul • 11: ~~• .j;1 om', z om Pf~l • c add. &.Ntaa. ~ L ......
prot. h.; SCZ jutrunl pro /utrlnl. , Ita v, alli om a. 1. ,. Z <)Ill. 'Z JP«If.ll,
I Ita V, aill m/x/IOIItm; Z om. istt.
quod TL ~orr.~ C •u&tut pro s!dltutl.
• R tx. • ST suppontJJd(}; V ord/MII
• RLCZ prdtrtnr/a.
rro
0 11411
~ ~U. S OQI $11llt.
'Tom. JHUtlt pllltd.o ·•· • •
, fla V, a.W aid. /ibrfl. • Z /11.

• L 1/'/tur. ~ C om. r V add. Ia ll&ro. • V dsl.

7 Cf. Anselm., Dt ca~ digboli, c. 21 (Plt58, 3a2sqq.);

1 Augustin., De Gen. ad lilt., XI, c. 23, n. 30 (PL
Hugo de S. Viet., Dt sacrlllrl. chrlsJ. fUJ., I, P· 5, c. 18
34, 441). (PL 176, :W); Lombard., ll Sent., d.~ (_P· J24_sqq.);
1: Dialog. quae3 t. tiS, q. 11 (Inter opp. Augustin! PL
Praeposit., Sumnw, II (f. 89a); Oul.l. Altiss1od., SUJIIJIIiJ,
40, 739) 11, tr. 2, c. 1 (I. 40a sqq.); S. Bonav., II Stnl., d. -1, a. 2,
3 Cap. 13 (PL 41, 329).
q, 2 (II, 137 sq.).
4 Cf. p. 180, nota 5. a Dt Qen. ad litt., XI, c. 23, n. 30 (PL J.l, 441).
li De (kn. ad JJI/,, XI, c. 19, n. ZS, (Pl 34, 439). 10 Loc. <:it.
1J Cap. 10, a, Z1 (PL .U, 933).
6 RccUus d\81. -4, c. un. (p. 324 sq.).
 INQ, 11. TRACT. \11, SECT. II. QUAEST. I. TJT. II. - 134.
182
potest certa ratione intelligi esse • ; potuit autem
esse non cadere Luciferum a; ergo non potuit
tunc certa ratione inte!ligere casum suum; ergo
nee scire"; quare nee praesdre.
d. Item \ si in bona voluntate stans praesciebat
se casu rum. aut volebat ut ita fieret aut non vo-
Jebat; sed si cum praescientia voluntatem habebat
aliquando cadendi, iam ipsa mala vo\untate ce-
ciderat; non ergo volendo cadere, prius scivit se
casurum quam cecidit. At' si praesciebat se ca-
surum et nolebat, tanto miser erat dolendo, quanta
stare vo\ebat d ac tanto iustior, quanta stare vo-
lebat; et quo erat" iustior, eo debebat esse felicior;
ergo si nolendof praesciebat se esse casurum,
tanto erat miserior, quanto debebat esse felicior:
quod non convenit
e. Item, Bern a r d us 2 : .. Si praevidisti I! prae-
cipitium, quae fuit insania ut 11 cum tanta miseria
cuperes principari, ut malles misere i praeesse
quam feliciter subesse? Aut non expcdiebaf .t
participem esse plagarum illarum luminosarum
magis quam principem tenebrarum? • Ex iis ra-
tionibus et auctoritatibus videtur quod 1 non erant
praescii sui casus.
f. Jtem, praescientia poenae in eo qui punien-
dus est non potest esse sine dolore; dolor autem
poena quaedam est; sed non dum fuit culpa; ergo
prius Deus fuit ultor in poena quam esset culpa 3•
Contra: 1. Bern a r d us 4 : • Si in praescientia
Dei tuum praevidisti principatum, quare non et m
praecipitium? • quasi diceret: similiter poteras
praevidisse.
2.Jtem, Augustin us, inn Quaestion. Veteris
Testamenfi5: "'Praevidit quod ad accusationem
eius o factus est homo '"• Sed siP praevidit accu-
sationem ex parte hominis, accusatio autem non
est nisi de culpa, ergo praevidit culpam suam;
ergo et casum suum.
3.1tem, Bernardus 6, exponens illud1·.Po-
nam. sedem meam ad aquilonem, dicit: • Puto per
aqUilonem reprobandos homines intelligi, per se-
de_m. potestatem in illos '"· Sed si praevidit do-
mmaum suum super illos, praevidit suum q pee-
catum, per quod ~uasi per effectum principaretur;
ergo erat praesc us sui casus.
1
!Solutio]; Ad quod dicendum quod non erat
p~aescius s~i. ~us. Unde Bernard us, De gro-
dtbus humrltfoftse: .. Credibilius est quod non
-----~-c-on_s_t_•t-ut_"_':_'_tua astuta malitia praeesses •.
;~ :;~~;:~~:r..:~~~=/~r!;. r. L., v:.:'u~=-
6
f "! ~ a;r:l;,~:~· quo~~~:~:~.
l T : ! 0111 ,
·
T aiW.
pro
'V rtqair/1.
Z llllWun, Y$T Pfllllil ponlt.
• V r/1/lall/
• RLCZ
~ld.trt.
~ Ct. Pra.epolit, s_umma, u (f. 89a).
Dt grad. 8JI~rbli4e, t. JO, n. 36 (PL 182 002)
3 Cf. Guil. Alli&siod., SW1111Ul II tr
~Loc.clt.
2 c 't (I ·40 )
•' · • ·
~ Qu.ae&t. z (inter Opp. AuguaUai PL 35, 221 7 ).
praevidisti, aut propter i\lam causam quam supe-
rius dixi, quia, bonita tern Dei a attendens, dixisti
in corde tuo ~> 9 : Non requiret~, propter quod
impie Dcum irrilasti d; aut quia viso prind-
patu, in oculo statim superbiac trabcs excrevit,
qua interposita casum videre non potu it. Sic t
10
loseph, cum praevidisset suam exaltationem ,
non pracvidit venditionem, non quod tantum Pa-
triarcham in superbiam crediderim incidisse, sed
ut eius I exemplo pateat quod ii qui futura prae-
vident spiritu prophetiae, etsi non omnia, non ideo
tamen putandi sunt nulla vidisse •. Item, An s e 1-
mus, De casu diaboli 11 : " Quia g rationalis erat,
potuit intelligere quia iuste puniretur, si peccaret;
12
sed quoniam iudicia Dei abyssus multo et in-
vestigabiles viae eius 13, nequivit comprehendere
quod Deus faceret quod iuste facere posset •.
(Ad obieetaJ: I. Ad primo obiectum dicen-
dum quod non est simile videre principatum et
videre praecipitium. Videre enim principatum non
importat secum poenam; sed potu it h videre prin-
cipatum et recte et non recte, et ita 1 huiusmodi
cognitio pertinebat ad primum statum. Sed vi-
dere praecipitium quoad hoc cum importet secum
poenam in eo qui punitur, poena autem non prae-
cedit culpam, ilia cognitio sive praevisio non con-
gruebat primo statui angelorum.
2. Ad a 1i u d dicendum quod illud quod dicit
Augustin us de praevisione accusatoris, hoc fuit
in ratione post casum suum, non ante, sicut ex ipsa
serie auctoritatis in iis quae sequuntur elici potest.
3. Ad tertium dicendum quod k praevidere
dominium suum super malost non ponit neces-
sario praevidere"' casum suum. Est enim duplex
dominatio: una, qua peccator subicitur diabolo in-
sequen cto vo 1untatem eius vel suggestionem, quae
non est sine peccato diaboli praecedente· est ite-
rum alia dominatio, quae est in angelo 'ex con-
ct•t·
1 wne naturae vel ex dono gratiae: et hanc
poterat praevidere ante cas urn suum nee tam en
praevideret n casum suum. Et per hunc modum
potu1t· 0 intelligi illud quod dicit Bern a r d us. Vel
ilia positio sed is ad aquilonem ad appetitum eius
f t .
re er ur, '" quo peccavit, et sic videtur exponere
:d
~- Bern a u 5 : "' Unus Altissimus sua sapien-
14
tJa t~ bomtate omnibus filiis P obedicntiae prae-
era : ita et tu, super omnes filios superbiae
4
TR"'.znol~bol. v
•
om., Cup.
om. t. q.~.
• lC Ill.
IV voltndo.
0
T CQII<I.
•
s 11
• t!_ :,:~~m •: ~cnft~.~~~~.l
~"""" '""
• V Pf'ltral, LZ potutr/1.
"ST /1111. 9 l. ~d. tl.
'RZ om.
6 Loc. cit. (PL 182, 9tH).
8 Cap. w (Pl !&'2, !16l). 7 laal. 14, 13.
11 Psalm. 10, 13.
10 Cf
·a. . Otn, ':r1, i-9. 11 Cap. 23 (PL 1~, ~-'\
12 Psalm. 35, 1. '
14 fk grad. ~;uperblUI!, c. 10, "· 13 Rom. II, 33.
" 36 (I'L 182, 001).
 DE ACTU PROPRIO POTENTIAE COOMTIVAE! ANOE!Ll.
ARTICULUS Ill.
Qualiter intelligatur verbum Augustini • sapientia est fructus pietatis ••
Deinde quaeritur ratione illius verbi quod supra
dixit a Augustin us 1 quod non potuit praevi~
dere casum suum, quia • sapientia est fructus
pietatis •. Quaerifur enim de qua sapientia ibidem
loquitur 2 •
I. Si enim loquatur de sapientia dono, planum
est quod ipsa est pertinens ad pietatem, quae est
o~oa~~~~a; 3; quid ad hoc quod angelus non praesciat
casum suum? Si enim alicui, habenti praesentem
iustitiam, revelaretur sua damnatio, hoc posset
esse occasio ut abstineret a malis pluribus, ut mi-
nueretur sua damnatio, et ita huiusmodi sapientia
ordinaretur" ad commodum il\ius in quo esset.
[Soluttoi: Ad quod dicendum c quod, cum di-
citur c sapientia est fructus pietatis •, ibi acci-
pitur " sapientia • pro sdentia deiformi, data ra-
tionali creaturae ad suum commodum spirituale;
et dicitur "fructus pietatis •, quia datur d illi in
quo est pietas, id est Oaoat~•~ac. Sed~ scientia
praevidendi suam damnationem est dispositio pro-
pinqua ad hoc ut homo cadat in perpetuam tri-
stitiam et desperationem, et ita non datur homini
existenti in statu innocentiae vel in I statu gra-
tiae: haec enim plus disponeret ad damnum quam
ad commodum spirituale.
[Ad oblectal: I. Ad idC quod obicitur, dicen-
dum h quod, licet haec scientia posset esse occasio
alicuius boni in eo cui 1 esset data, tamen, quia ut
frequentius disponeret ad danmuM, ideo existenti-
bus in bono statu non congruit huiusmodi scien-
tia. Nee est simile de scientia praevidendi suam
UTRUM ANGELl PRAESCIERINT MYSTERIUM INCARNATIONIS.
onsequenter quaeritur de c~gniti~ne myste~H
Credemptionis utrum praehab1ta fu1t ab angehs
vel a principio habita 10
•
Et videtur quod sic: a. Per hoc quod dicit
Augustin us, Super Genesim, V 11 : ·Sic fuit
-------
• s dlcll. • Ita RZ. all\ ordlnard. • Ita V, •Lit add. tst. .I Z datus, • V ~l. "!~: lnJ zS:~:W.
Rl!Jom. lVan. lt./1/f. rvt.dfui;Som.ul
1 Cf. twpra, p. 181a, 11!1. o.
2 Cl. S. Bonav., II Stnl., d. 3, dub. 2 (II, 129).
3 Ct. Auguatln., Dt Trlnif., XIV, c. J (PL 42, J~).
4 Cf. Praepoalt., Summa, II (f. 89a); Ou\1. Alt\sslod.,
Summa, 11, tr. 2, c, 1 (f. 40a) quasi verbotenus.
II Matth. 26, 34; loan. 13, 38.
183
136
salvationem, quia ilia t disponit bene se l}abentem
ad maius bonum spirituale.
Item, obicitur sic": Nonne Dominus posset ei
revelare casum suum, dicendo: tu cades per su-
perbiam, sicut revelavit Petro, dkens !S: Ter me
negabis? et si Dominus revelasset ei, praesciret;
ergo potuit prae.scire casum suum.
Ad quod dicunt 6 quod, ticet Deus sic prae-
diceret ei, non tamen poterat praescire casum suum,
quia sicut praedixit Dominus per lonam Ninivitis
de subversione Ninive spirituali 1, tamen ipsi in-
telligebant de subversione corporali et sub con-
ditione 'si non poeniterent ',ita posset 'ntelligere
dictum Domini sub conditione 'nisi ipse caveret •,
et ita non esset certus de sua damnatione. A Iii 8
dicunt quod nee potuit praescire nee Dominus
potuit revelare.
Sed videtur dicendum 9 quod respicien-
dum est quid decet 1 summam bonitatem et quid
expedit creaturae rationati. Non expedit enim
creaturae rationali huiusmodi certitudo, dum est
in statu bono, nee decet Dominum dare sic exi-
stenti nisi quod est ad commodum spirituale.
Unde, licet possit de potentia absoluta, non tacit
nisi quod decet ipsum. Nee est simile de reve-
Jatione facta m Petro: huiusmodi enim" revelatio
iuit de casu ad tempus, non de casu perpetuo.
Reve\atio vera de casu ad tempus ordinatur ad
hoc quod homo fortior resurgat post poeniten-
tiam; revelatio vero de casu perpetuo magis or-
dinal ad contrarium.
CAPUT VI. tS6
obsconditum a saeculis in Deo, ut tamen innotes~
ceret Principatibus et Potestatibus in catlestibus
per Ecclesiam tz, quia ibi primitus Ecclesia, q~o
post resurrectionem et ista congreganda est~. 1\hs
ergo a saeculis innotuit. quia omnis creatur~ non
ante saecula, sed a saeculis •. Ex quo vtdetur
-naST,
:~~~~~~T. alii ad4. l'fnl.
•TolD. •Twru.
6 Gull. A\tlsslod., Joe. cit. (1. 40b).
1 Ct. ton. 3, 4. 8 Quil. A!tlss!od., lot. cit., (I. 40b).
9 Ct. Praeposit., Joe. cit. (t. 89a).
to Cl. Lombatd., ll &nt., d. 11, c. 2 (p. 356); S. Bo·
nav., Ill &rtJ., d. 2, dub. 4 (Ill, 58b).
n Cap. 19, n, 38 (PL 34, 335). \1 Epb. 3, 9-10.
 INQ. lf. TRACT. Jll, SECT. II. QUAEST. I, TIT, II, -
184
quod angeli a principia cognoverunt mysterium
incamationis. . .
Sed cont.rarlum vtdetur 1. per hoc quod dtcttur
lsai. 63, I: Quis est istt qui vtnit dt Edo"!? surer
quo dicit Hieronymus J quod angehcae_
137.
principio creationis, sed a principia conditionls,
cum dictum est 4 : Fiat lux, rt facta est lux; alii
vero non cognoverunt, sed post plene(" cognoverunt,
cum impletum fuit.- Vel posse! distingui duplex d
ro; notitia: in Verba et in proprio genere :~, Primo
modo cognoverunt a principia, secunda modo non,
1

testates non intellcxerunt ad plenum mystenum

redemptionis.
2. Praeterea, ilia littera videtur hoc d1cerc, quae
dicit b 2: Ut innotrsrat ptr Ecclesiom, et ita ab
Ecclesia didicerunt mysterium redemptionis.
(Solutio}: Ad quod dicendum, sicut habetur in
Glossa' super illud ad Eph. 3: •Utrumque verum
est •, sed hoc pro diversis angelis. Dicitur enim
quod quidam noverunt a principio, non dico a
sed innotuit per Ecclesiam, cum fuit implctum.
.
Undef, V libro Super Qenesim 6 : • Quod no.n in
Deo tantum ionotescit angelis quod abscood1tum
est verum etiam hie fl eis apparet, cum manife-
sta'tur atque propalatur, idem Apostol us ita 11 testis
est 1 Tim. 3, t6: Magnum est pie tat is sacramen-
tudz, quod manifestatum t est in car~e, iustifi-
catum t est in spiritu, apparuit ange/Js • etc.

CAPUT VII.

QUAM COGNmONEM HABUERINT ANGELl DE REBUS ORDINIS NATURALIS.

c onsequenter quaeritur de cognitione qua~ 1 .ha-~ sive 11 respectu naturalium ~ive reru~ ~u:e sub-
bere potuit angelus ex • sua natura pnm1tus sunt vel subesse poterant hbero arb1tno .

137 A~TJCULUS I.

Quomodo angeli cognoverint res naturales.

Et prima respectu naturalium 0 • Si enim habuit Aut oporteret, facta rerum multiplicatione, multi-
cognitionem iJJ.arum P, aut habuit per formam in- plicarl species vel similitudines apud intellectum
natam aut per formas datas aut acquisitas q. angelicum: quod non videtur; non ergo cognitio
Per formam innatarn non videtur, quia illae for- omnium naturalium naturalis est per formas datas
mae non possent esse nisi universalium formarum; a principia.
sed cognitis universalibus tormis non propter hoc Si vero per formas acquisitas: ergo, cum in-
fieret cognitio singularium, et ita angelus nesciret telligibile dicatur perfectio intelligentis, esset ilia
singularia. Si vero diceretur quod essent ibi formae forma nobilior intellectu angelica. Praeterea, si
singularium, non possent esse numero aequales, reciperent a rebus, aut reciperent per modum
quia infinita possent esse singularia, formae vero ilium quo speculum recipit aut quo recipit sen-
sive similitudines in' intellectu essent finitae. sus; sed sive sic sive sic, oporteret" esse ali-
Si verofuitsecundurn formas datas: sed non ab quam continuationem inter rem a qua reciperet
inferiori substantia, quia inferior natura non dat et intellectum angelicum recipientem; cum ergo
superiori; ergo secundum datas a Deo; aut ergo nulla sit continuatio rei corporeae separatae ad
tot datat: erarlt a principia conditionis quot es- incorpoream, non erit ~:ognitio angeli naturalis
sen! cognoscibiles aut alicuius rei naturalis esset per formas receptas vel x acquisitas a rebus.
nescientia.. Si vera • tot essent a principia: hoc [Solutio}: Ad quod dicendum quod cognitio
non videtur, quia res singulares possunt multi- naturalis rerum naturalium aut fuit quantum ad
plicari '. secundum illud loan. 5,17: Pater meus ; formas universales quae fuerunt omnes primitus
usque modo operotur et ego operor; formae au- ! creatae: et secundum hoc potu it esse per simili-
tern datae a" principia erant in certo numero. i tudines innatas' vel a principia conditionis datas~.

• S ~~ pn;• q. 4
0111 1
• V • I..C phlnl S dlunilMm ' V add. n.an 1 v ad!l Wrran)'m.u.r 1 V til 1/u/ pru 1. h
·~iU0 'LtlUllfi/~num. _ 'C•irl/1<4ttuf>_ 'Lqllfun.aturtl. •ldt;Tom.umztfu•;V 1 utpr~ 1 u 11 •V•Int •Vum.t,p.r.n.
nu;' 57 :.,!';, V, ~~~ ~~~~~~~~"-":., :'~':':;:; ':;.1' 11- 11 · "- ~

l
: \1 JJlu. • S urn. ' L trfu. ' S mulllp//wt VL om • V uporltl.

J In b. I. (PL 24, 610J. li Cf.aupra, num. f28-t26,

2 Eph. 3, 10.
6 Augu1nin., c. 19, n. 39 (PL 34, 3~).
f Haymon., (Pl 117, 713); d. Lombard., II Sent., d. 11,
7 Cf. S. Bonav., II Se111., d. 3, p. 2, a. 2, q. I (II,
t. 2 (p. 356). 4 Gen. J, 3. lt8aq'l.).
 De ACTU PROPRIO POTeNTIAl!. COONITIVAe ANGEll. 185

Ma~ls au tern vldentur lnnatae esse a principio . Nee oportet propter hoc 1 quod formae intelllgi-
in a lntelligentla angelica exi!llentes quam post b biles rerum sint nobiliores intellectu angelico, quia
conditionem datae, ne videretur infelligentia an- res non faciunt suas similitudines in intellectu
gelica a principia esse' quasi tabula nuda. Unde sed intellectus angelicus sua virtute capit a ,,;..
Augustin us, in d libro Super Genesim ad litte- bus. Nee oportet ihi esse receptionem ad modum
1
ram : • In se ipsa Ionge aliter nota est creatura an- sensus vel specu1i, cum non sit acceptio per
gelis quam nobis. fllis enim primordial iter', ut ita modnm rei sensibilis, sed rti intelligibUis. Nee
dicam, vel originaliter, sicut earn Deus primitus distantia aut interpositio corporalis tollit hanc
condidit et post earn conditionem a suis operibus cognitionem, cum incorporei 11 ad corporeum non
requievit 2 , non condendo aliquid amplius; nobis dicatur proprie distantia; se(:undum accidens ta-
aute"? secundum .rerum conditarum administratio- men posset dici. Unde intellectus angelicus exi-
nem 1a~ per_ ~rdmes temporum •. secu~d~m .quam stens in oriente t posset cognitione n.aturali co-
Deus, tam I tilts rebus per senanam dtstmchonem gnoscere'" quod esset in occidente: si enim lumtn
consummatis, usque modo operatur 3 •. Cognitio corporale, quod est in oriente, statim apparet in
I
a~t~m si~gularium est~ per. similitudines quas ocddente ", multo fortius l.umen intelligibilt • ac-
Sibt 11 cap1t ex rebus ex1stenhbus. cipit similitudinem statim.

ARTICULUS II. !38

Quomodo angeli cognoscant ea quae subsunt Ubero arbitn·o s.

Deinde quaeritur de iis quae subsunt Iibera
arbitrio alterius angeli vel alicuius hominis qua-
liter possit ex se cognoscere. Si enim homo se-
cundum animam rationalem potest aliquando ex
se" cognoscere quae subsunt Iibera arbitrio al-
terius hominis, ut quod velit hoc vel ilfud, per
effectus consequentes vel per indicia P, nobilior
autem est cognitio angeli de natura quam co-
gnitio hominis: ergo potest aliquo modo cogno-
scere ea quae subsunt Iibera arbitrio; potest ergo
quaeri secundum quem modum.
1. Per causam enim non potest cognoscere: hoc
enim soli us Dei est vel itlius cui us est liberum
arbitrium. Dicitur enim r Reg. 16,7: Deus intuetur
( tern cordis solus ille novit ad quem dicitur : Tu
cor, et 11 1 Cor. 2, 11: Nemo scit quat sunt hominis
nisi spiritus qui est in eo. Non ergo per causam
cognoscunt; ergo, cum omnis certitudo sit per
causam vel per effectum r, cognoscit per effec-
tum; ergo eius cognitio' non differt a cognitione
hominis.
2. Praeterea, sl cognosceret per etfectum, cum
null us sit effect us nisi intelligibilis aut sensibilis,
altero istorum cognoscit. Non sensibili, ut videtur,
quia sensibile, ut sensibile, non cognoscitur ab
intellectu cum non moveat intellectum. Si vera in~
telligibili,effectu cognoscat, pari ratione immediate
posset cognoscere illud quod subest Iibera arbitrio
sicut illud, cum utrumque sit inteJJigibiJe.
[Solutio}: Ad quod dicendum quod angeli na-
tural iter vigent 1 ampliori perspicacitate cogno-
scendi quam homines. Unde, cum in hoc differat
cognitio creaturae intellectualis a divina cogni-
tione quod Deus cognoscit ea quae sunt liberi
arbitrii per se, intellectualis vero non cognoscit
per se ea quae sunt liberi arbitrii, sed per indicia
- unde Augustin us, in libro ~ eulesiosticis
dogmotibus, 49 cap. 6 : • lntemas animae cogitr
tiones" diabolum non videre certissimum est.
sed motibus corporis ab illo tt affectionum in-
diciis colligi,. experimento didicimus; secreta au-
1
solus nosti corda filiorum hominum • ~ in hoc .z
differt angelus ab homine quod angelus cogno-
scit ea quae sunt liberi arbitrii, ut atfectiones.
per indicia quae ab eis discern\ possunt, a nobis
autem non discernuntur, et hoc est quia vigent
maiori acumine inttlligentiae.
Si vero obiciatur: aut ind~cium illud. est
sensibile aut intelligibile in se - d 1 co quod tllud
indicium est aliqua impressio facta in corpo': ~b
affection: animae, qu~e la~t nostram c~tbO:
nem • ahquando; et hcet stt apprehens1bde a
sensu interiori vel a nostra ratione, tamen latet

• SLZ om., In C ut add. lnlctl.; RLCZ om. A!fPIIC<J. ~ LC prtltr. 'L t.sn', RCl om. Q. , . t. • VST II, R OIL 1. I. •;:.::::::.
dlmdl/tr; T dul11111 pru d/clltn. ! VZ 0111. • R: llnl. a RZ fill 'V oa~. • 1' lllnlflll"" 'S ~RLt"Z T.:;:n· • y --·
• R /llltl/ljltlltlt. • V om. r. 1. P VL l~dlci11 r T <»11. ' V ~dd. tl. ' ha V, alii a.m.'· c. ·
• Z add. lnterl. t/. • z add. 11111tm. • ~ "'f/1<11/0Mm, Z """""-•· ' RLCZ 0111.
s Cf. S. Bonav., 11 Stnl., d. 8, p. l, a. I, q. 6 (II,
l Lib. V, c. 4, n. JO (PL 34, ~).
ll Cf. Ocn. 2, 2. 232aqq.).
o Ot-nnadlua, c. 48 (Inter \)pp, Ausus.Unl PL il, 1221).
3 Cf.
~ Cf.
loan. ~. 17.
Manh. 241 7. I 1 Ill Reg. 8, J9.
 INQ. n. TRACT. 111. SECT. 11. QUAEST. 1. TIT. II. - 139.
186

earn propter ma:rcimam sui indinationem ad cor· ista cognoscant, aut t difficillimc potest ab ho-
pus nostrum; non latet autem intellectum ange- minibus aut omnino non potest inveniri •.
licum propter sui abstractionem a corpore et na- Si vero quaeratur de iisquae sunt/liberi
turae subtilitatem. Hoc tamen nonnisi opinando arbitrii in angelis: responde o quod in iis na-
dicitur propter verbum Augustin i, in libro turaliter habent cognoscere per indicia intelligi-
Retractationum, 56 cap.~'. sic dicentis: "'In quo- bilia, ad quae impotens est c ratio nostra .de s~,
dam loco 2, ubi dixi daemones aliquando et ho- nisi hoc fieret h adiutorio gratiae. - E t s 1 o b ,_
rninum dispositiones, non solum voce prolatas, cia t u r quod pari ratione possent immediate co-
verum etiam cogitatione conceptas, cum signa gnoscere ea quae sunt liberi arbitrii: dicend~m
quaedam ex animo exprimuntur in corpore, tota quod non, quia indicia ilia non sunt rantae Slffi-
facilitate perdiscere, dixi hoc audaciore asseve- plidtatis quantae sunt affectiones sive voluntates
ratione quam debui: nam pervcnire ista ad no- quarum sunt t indicia, et ideo k potest cognitio
titiam daemonum per b nonnulla etiam experi- angelica immediate extendere se ad indicia et per
menta compertum est. Sed utrum signa quaedam indicia ad ilia quorum sunt indicia, ipsas vera
1
dentur ex corpore cogitantium r, ill is sensibilia, cogitationes sive voluntates sit solius Dei co-
nos autem \atentia, and alia vi, et ea spirita!i, gnoscere per se.

139 ARTICULUS Ill.

Utrum angeli kabuerinl o principio posse cognoscere jutura.

Deinde poles! quaeri de angelis utrum habue-
rint posse a principia naturali m cognitione co-
gnoscere futura.
Quod non, vJdetur: J. Quia solius Dei videtur
esse cognWo certiludinalis futurorum contingen-
tium et singularium. Cum enim possint esse et
non esse, non potest illarum rerum haberi certa
cognitio, sicut dicit An s e I m us, in libro De casu
diafJoii' 3 : • Si de ilia scientia quaeritur quae
non est nisi cum aliquid certa ratione intelligitur,
omnino respondeo non posse sciri quod potest
non esse•.-Sed obiceret aliquis: Secun-
dum hoc Deus non posset habere cognitionem fu-
turorum huiusmodi. -Sed non est simile,
sicu! idem An s e 1m us 4 ostendit: Deus non ha-
bet cognitionem futurorum huiusmodi 11 nisi ut ei
praesentium, Unde, quia se ipso cognoscit omnia,
non potest sua cognitio esse nisi immutabilis et
certissima. Non sic est de creatura, quae per
aJiud, quod creatum est, cognoscit quod cogno~
scit Q. Si ergo angeli cognoscunt per aliud quod
cognoscunt P de futuris, non possunt certitudi-
naliter usquequaque cognoscere futura huiusmodi
cognitiotle.
.c~ntra: a. Maior est cognWo angeli quam ho-
m•ms; sed homo ex superna dispositione astrorum
• Rl 0111., In L ell adcl. lmter1.
' T wn.
'V om. q. c.
• ltJ> Z, all! /.UTit.
• Tom. p. "· q. c.
, ~l =· - - - - - -
'RLCl t:r;coeltllllllllnr,
• fi ; codd. qlWI"ftfll prQ qltarum.
RZ potmmr, V add. d.
I lib. II, c. 30 (PL 32, 643).
2 Cf. De divinat. daemon., c. 5, n. 9 (PL
3 Cap. 21 (PL 158, 352).
40 58B)
' '
~ ~c: cit., ubi elc legitur: • Praeecientia Del non pro-
pne d1c1tur pracecientia: cui cnim omnia eunt praescntia,
potest multa futura praedicere, ut eventum im-
brium et siccitatis ventorum; multo ergo forti us
angeli naturali cognitione, quae fuit apud eos,
potuerunt futura cognoscere et praedicerc cum
qua dam certitudine 5.
b. Praeterea, in daemonibus, sicut dicit Aug u-
s tin us, in libro Retractationum 6, compertum est
quod multa futura praedicunt quemadmodum eve-
niunt; sed nobilior fuit i!la cognitio naturalis,
quam habuerunt angeli a principio, quam cognitio
naturae corruptae et obscurae in daemonibus; ergo
multo magis potuerunt q tunc praedicere futura.
(Solutio]: Ad quod dicendum videtur quod di-
stinguendum est inter cognitionem futurorum
prout est in bonis angelis iam confirmatis et
prout est in daemonibus et prout fuit in angelis
ex prima potestate naturae. Angeli enim beati
cognoscunt futura, quae cognoscunt, in aeternis
rationibus sive legibus; daemones vero ex qui-
busdam coniecturis per res ipsas noverunt vel
ex diuturna' experientia vel ex acumine intelli-
gentiae, licet obscure; vel cognoscunt ea quae
facturi' sunt, ex rationibus quae sunt apud ipsos
vel accipiunt ex revelatione supernorum spirituum
quae fienda sunt. Unde Augustinus, in libro
De civilate Dei 7 : • Aliud est temporalibus tempo-
ralia, mutahilibus mutabilia coniecturare t eisque
'V aut. • C <lll; RLCZ ta pro /dQ.
~ ST add. IIQII. IS ~o/unfaf/r.
J L (corr.) C rubrunl,
"'S 9111 , • VST om.
• VS dudl~a, TR dluiiiUJ, quod z corr. • V fututQ, ' R rordtcturattont,
non babel futurorum praescientlam sed praesentlum
scientiam •. '
li Cf. Auguetln., Dtdivinut. daemun., c. 3, n.7 (PL40, 584).
6 Lib. II, c. 30 (PL 32, 643).
7 Lib. tX, c. 22 (PL 41, 274sq.),
 DE ACTU PROPRIO POTBNTIAB COONITIVAB ANOBLJ.
mutabilem et temporalem motum suae voluntatis et
facultatis inserere: quod daemonibus certa ratione
permissum est. A\iud autem" in aeternis atque &.
incommutabilibus Dei tegibus, quae in eius sa~
pienfia vivunt, mutationes temporum praevidere
Deique voluntatem, quae tam cerlissima quam
potentissima est omnium, spiritus eius participa-
tione cognoscere: quod sanctis angelis certa c
discretione donatum est •. Item, lsi do r us, in
libra De insfitutione ecclesiaslica 1 : " Triplici o
modo praescientiae acumine vigent: subtilitate
naturae, experientia temporum ~. revelatlone su-
pernorum spirituum •. Et I Augustin us, Super
Oenesim, H libro 2 : .. Aliquando ipsi nefandi spi-
ritus quae ipsi facturi sunt, divinando praedi~
cuntl' •. Angeli vero ex prima potestate naturae
potuerunt h praecognoscere futura quae sequun-
tur legem astrorum et superiorum 1 corporum;
potuerunt etiam praecognoscere ilia futura quae
per ipsos fienda erant; quae vero cr:tnt omnino
in dispositione divina vel in Jibero arbitrio alte-
rius angeli vel hominis, non potuerunt cum cer-
titudine praevidere, sed tantum conicere.
{Ad Oblecta]: 1. Ad id vera quod obicitur su-
perius quod ' nullius rei futurae singularis pate-
rant habere praescientiam, quia potest res tafis
fore vel non fore': dicendum est quod, Heel res
Utrum angeli naturali cognitione potuerunt cognascere Denm venisse in cornem.
Deinde quaeritur utrum ange\i naturali cogni-
tione potuerunt cognoscere Deum venisse in car-
nem, cum venit. Oico autem naturalem Hlam quae
est praeter gratiam gratum facientem vel gratiam
gratis datam, sicut in Prophetis.
Quod non, vtdetur: 1. Si enim boni angeli non co-
gnoverunt 11 mysterium incarnationis, sed eis datum
fuit cognoscere \ inferior autem est v cognitio na~
turalis in angelis: ergo ex cognitione naturali, cum
Christus venit in carne, non possent cognoscere.
Contra: a. Eminentior fuit cognitio naturalis in
angelis quam ilia quae est vel fuit in daemonibus,
in quantum huiusmodi, cum per peccatum sit ob-
scurata intefligentia; sed daemones poterant co-
gnoscere Christum venisse in carne. Und~ Luc.
4, 41, super illud: Exibant autem daemoma etc.
• c -dd. u!. • v d, ST om. • ST ncta. ~ v !fUN al/o. • 'f 11m.
, uu piD pratrognoJ(trt. • RZ supunorum.
1rtt01add mg • Ita v alii add. tamtn. • z eon 1 pldunt: R am. /ldunr, In LC eat •dd- mg.
v:
r lt<t all/ om. i
, 11. • 'f tamparalur.
1. om. nQm. • Ita V, am om. 4. h.
t Sentent., I, c. 10, n. 17 (PL 83, 556).
2 Cap. 11, n. 37 {PL 34, 279).
3 Lib. IX, c. 22 (PL 41, 274).
4 Cl. supra, num. 186.
187
futura non sic sit scibilis sicut res quae deter-
minata est in esse, nihilominus tamen alio modo
sci bills est .t propter causae praecedentis cerH-
tudinem vel signi praecedentis. Unde de t imbri-
bus et ventis, licet sint res singulares et futurae,
potuit haberi certitudo ex lege supernorum cor-
porum 111 , salva tamen dispositione divina, quae
potest mutare aliter, cum vult: et ideo non di~
citur simpliciter certitudo, sed 11 cum conditione
'nisi Deus aliter ordinaverit •• Ex sign is etiam
cognoscunt nautae mutationes temporum; multo
autem eminentius quam nautae vel astrologi co-
gnoscunt huiusmodi futura. Unde August i-
n us, De civitate Dei l: " Quorumdam signa-
rum nobis occultorum maiori experientia multo
plura quam homines futura prospiciunt 0 •. Sed
attendendum quod ilia certitudo, quantacumque 11
sit, nihil est respectu illius certitudinis futurorum
qua q Deus in se ipso cognoscit futura: quantum-
cumque enim ascendat certitudo per hanc viam,
non est proportio respectu divinae: in hoc etiam r
est comparatio quod divina est maior et haec est
minor. Similiter si comparctur respectu illius co-
gnitionis, qua angeli sancti 5 cognoscunt in Verbo,
nullatenus proportionatur in cerfitudine, sed in
hoc comparantur 1 quod ilia, quae est in angelis
sanctis, est maior et ista est minor.
ARTICULUS IV. 140
GlossaS: .. Nuncx per signorum potentiam iam
certior eftectus Filium Dei arbitratur •.
b. Praeterea, Luc. 8 6 : Venisli ante tempus etc.;
iis verbis insinuatur quod cognoscebant ipsum
esse Filium Y Dei: nam de iudicio loquuntur 7, in
quo Filius Dei vcniet ad puniendum Satan cum
complicibus suis; multo ergo fortius angeli ex:
naturali cognitione potuerunt cognoscere Chri-
stum venisse in carne.
2. Sed adhuc obicitur quod ista cognitio, quam
habuerunt daemones, non fuit certitudo sive scien-
tia, propter illud I Cor. 2, 8: Si tognovissent,
nunquam Dominum gloriae cruclfixissent, Glos-
sa s: De daemonibus, " nunquam Christum cru-
cifigl suggessissent •. Ergo cognitio, quam illi
habebant de hoc :r, Christum venisse in came,
nunquam fuit certitudo. Quid ergo dicendum de
I RZ wult. • T pndl~~- • T ":_!~"':~~.~na;;
l S a;dd. umptr; V qut prWida tit pro PNt~tnt/l. V om.
~ Ita V, .alii qulllltumewnqru ,'eft~::;
"Rl.CZ tOKfiOifl.lnt; S om. bon/. • L om. ~Ita VT. S sftld, alii non.
~ Ordln., in h. \., ap. Lyran. C1 Rectius Matth. 8, 29.
7 Cf. Glossa ordin., ln. h. 1., ap. Lyran..
s Interlin., in h. t., ap. Lyran.; ct. Lombard., In h. l.
\ (PL 191, 1548).
188 lNQ. II. TRACT. 111. SECT. II, Q\JAEST. I. TIT. II. - 140.

anF::eli.s quantum ad cognitionem naturalem. utrum ~ccundum l'lliquem modum, secundum quem non
potuerunt cognoscere? etc. est cognitio bonorum 11, nee huiusrnodi cognltio,
c. Praeterea, ad hue videtur quOil potuerunt co- quae est in rnalis, spectat ad nohilitatem nee est
gnoscere: si enim sciebant ipsum iam vcnissc ex aliqua cognitio naturalis q11ae non possit esse"
Scripturis propheticis" et aliis Vctcris Testamenti in bonis angelis; ct bene sequitur 'si non co-
- sicut habetur super illud luc. 8, 28: Quid gnoverunt ad plenum boni angeli cognitione gra-
mihi etc." Glossa 1 : •Sciebant dacmones per tuita, nee ad plenum cognovcrunt vel c cogno-
adventum < Domini se a\iquando in abyssum mer- sccre potuerunt cognitione naturali •: cognitio
J:tendos, non futura praedivinantes, sed Prophe- cnim naturafis diminuta est respcctu gratuJtac.
tarum dicta recolentes ~; ex quo accipitur quod 2. Ad hoc quod obicitur 'utrum cognitio, quam
sciebant adventum ipsius - multo ergo fortius habuerunt daemones, esset sci entia': dice n dum
angeli ex naturali cognitione poterant pervenire quod nomen scientiae a\iquando sumitur commu-
ad notitiam Scripturarum et ita cognoscere Filium niter, aliquando proprie. Communiter, cum dici~
Dei venisse in carne. tur 3 : scire 4 est vehementer opinari et non fa IIi,
3. Item, IX De civitotc Dei 2 : • lnnotuit daemo- et hoc modo sciebant Filium Dei venisse in carne,
nibus, non per id quod est vita aeterna et lumen Alia modo dicitur~ 'scire' certa ratione infelfigere,
incommutabile, quod illuminat pios, sed per 4 et secundum hoc dicitur iterum 'scire' in eis,
temporalia quaedam suae virtutis effetta r et oc- quia ex divinis Scripturis certa ratione compre-
cultissima signa suae praesentiae f quae angelicis henderunt Christum vcnisse in carne. Si vero ac~
sensibus malignorum & spirituum possent esse cipiatur ' scire' pro eo quod est cognoscere cau-
conspicua potius quam infirmitati hominum •. sam 3 , et quoniam il!ius est causa et quoniam im-
Quaeritur ergo de angelis, in natura sua con- possibile est aliter sc habere, hoc est scire sim~
sideratis, uirum possent per ista signa cogno- pliciter: et is to modo non sciverunt ipsum esse
scere. Quod videtur: Quia 11 , cum daemones Filium Dei. Unde Hi I a ri us, Super' Matthaeum6:
tlabuerint notitiam horum; signorum, aut habue- Magis suspicari quam nosse credendi sunt; ct
runt ~ ex naturali cognitione aut ex dono. Si ex sic accipitur iJiud 7 : Si cognovissenl, nunquam Do-
dono 1, pari ratione, immo multo forti us angel is minum gloriae crucijixissent.- Vel aliter secun-
in natura sua datur hoc donum, et ita, sive ex dum quamdam expositionem 8 : Cognoverunt ipsum
naturali cognitione sive ex dono habuerunt an- esse Filium Dei, sed non crediderunt ipsos sua
geli in sua natura m possunt habere et ita po~sent morte damnandos. Unde super illud Luc. 4, 41:
cognoscere Filium Dei venisse in carne. Exibant autem daemonia etc.!, G toss a o: • Non
Solutio": 1. Ad prim u m dicendum" quod ideo crucifigit eum, ut Filium Dei ignoret, sed quia
boni angeli aliqui non cognoverunt ad plenum eius morte se damnanaum non praevidit; hoc
Christum venisse in came, nihilominus tamen enfm mysterium a saecu/isZ absconditum 1o; si enim
poterant cognoscere P ipso apparente in carne, se- cognovissent, nunquam Dominum gloriae crucl-
cundum quod dicitur I Tim. 3,16: Manifestatumq fixissenfh •. Unde rego ri us II: • Diabolus Re- a
est _in carne pietatis sacramentum, apparuit an- dem~~orem venisse in carne senserat, sed propter
gtlrs. Sed aliquo modo cognoverunt mali angeli hum1ha, quae passus est, quidquid de deitate 1
QUO modo non cognoverunt boni, quia quaedam suspicatus est, ei in dubium venit pro sua su-
cognitio est' in poena vel impedimenta malae perb_ia, et non Dei natum t, sed Dei gratia cu-
operationis sive cohibitione potestatis, et hoc stodltum credidit •.
m~o poterant cognoscere mali angeli Christum 3. Ad i d 1 quod obicitur de sign is occultissimis ·
vemsse. in carnt, quo modo non cognoverunt boni. dicendum quod quacdam sunt signa m occultissim~
Ad 1d vero quod posset obici quod nobilior ~otentiae, quae communiter poterant ex cogni-
~st cognitio bonorum angelorum gratuita quam
tiOne natur~li fuisse in angelis et ex cognitione
tUa quae est naturalis vel illa quae est maJorum
obscurata In daemonibus, et sunt alia, quae
angelorum: .dice n dum quod hoc verum est s_unt propria d~emonibus. lila enim signa poten-
sed tamen ahqua est cognitio malorum angeloru~ bae, quae vemebant ex operibus mirabilibus, in

* V;TL.:::::::;;., • !s: d lib/ ' • Ia add.-,-,,-,,--, -c-.-.-.-,-,-,-~1-,-,,-.--

, Vt~tf.iltvt , j!LCL fl"ff4. V «mun ~ V lu.t>~~:UJIJ t z Olll. •· '·d. 1
RI..CZ cdd. polml/r; V prrecftnllf pro prt,nllur
• T oa •. •••w- . t.~WI!. '"~ ~:'· q. q; ~- 1. "' Z add. "'-"'· • Ita VC. alii Otll. • SLCZ add.,.,:
~ li " 111 · "·D. fl. r 'T tlll'lrrilult. 1 V II4IMfU z 1'7.:( ~. ,:.,.T ldd~ 9;"!m • Ladd. I I J.fLCZ om. • Z add. lnlerl. "'·

~ Ordin.~ in b. I. (PL 114, 275). 2 Cap. 21 (PL 41 274)

Cl. Ar~atot., /riJJ6n. Mtmd., JJ, c. 6 (II, J6J}. ' . ~ ~f. cap;3 (I'L 9, U'lS); 0/osauordin., in h.l. (PL 114, 114).
4
Cf. Anatol., AIUll. Pu.ltr., II, c. 33 (I, 152); Anselm ~ Cor, 4!, !1. 11 Cf. Bcda, /11 Luc., fl, c. 4 (PL 02, :SlH}.

~ rtllll diab., c. 21 (PL 1~. 3521 . Ordin., In h. 1., ap. Lyran.; ex Hcda Joe ell
10 Cf.Col126 '.'
Cf. Arlatot., AIUll. Potllrr., 1, c. 2 (I, l2'l). 11 Mort.~/.,"u,' 2-t,
c. n. 43 (IJL 7!}, 577}.
 DE ACTU PROPRIO POTENTIAl!: COONITIVAE ANOEU.
quantum erant mlrabi\ia, communla erant, ut per
Ilia posset habcrl et lsta notltia et ilia cum gratia
gratis data Ipsis bonis angelis, malis a vero hu-
iusmodi cognitio fuit ad poenam. lila vera signa
potentiac, quae per sc erant in inllictione poenae
vel cohlbitione pofentiae, erant propria, ut per
DE COMPARATIONE COONITIONIS ANGELICAE AD HUMANAM IN VE.LOCITATE COONOSCI!NDI.
Deinde quaeritur de comparatione cognition is an-
gclicae ad humanam in velocitate cognoscendi.
1. Si enim mens< humana in tantum ascendat ut
nihil sit inter ipsam et Deum - sapientia enim
divina attinglt ubique propter sui munditiam sine
priori et posteriori, mens humana attingit cum
priori et posteriori 4 , sed celerrime propter sui
appropinquationem ad Primum immediatam ~ -
sed, si celerrime attingit, non erit differentia inter
mentem angelicam et humanam in celeritate, cum
utrobique sit celeritas in termino; ergo adaequa-
bitur intellectui mentis angelicae.
2. Item, acies oculi humani imperceptibiliter
transit ab oriente in occidentem I in aspiciendo;
cum ergo acies mentis humanae sit simplicior,
edt transitus eius imperceptibi!ior, et ita quasi in
termino; ergo adacquabitur intellectui mentis an-
gelicae in celeritate.
Contra: a. Quae est proportio in ratione me-
vendi angeli ad suum corpus, ea est t ipsius ani-
mae rationalis ad suum corpus; ergo permutatim:
quae est proportio corporis ad corpus in celeritate,
ea erH intellectus ad intellectum; sed corpus ap-
propriatum, quod movetur ab angelo, excedit in
velocitate corpus humanum, sicut habetur ab Au~
gustino, Super Genesim, Xll 3, eth a B. Gre-
gorio4, qui dicit quod habenfl al!:rea corpora;
ergo maioris velocitatis sunt; intellectus ergo"'
angelicus excedit humanum in celeritate intelli~
gcndl unum post aliud.
b. Item, malar est simplicitas istius 1 intellectus
quam lllius; sed quod simplicius est, si movetur,
celerius movctur; ergo intellectus angelic us mo-
bilior 111 est inte\lectu humano.
c. Quod etiam videtur ex hoc quod dicit Aug u-
s tIn us, XII Super Genesim 5 : • Possunt hoc
• L mu((. • V no1/UUII/tt, Jli'OiutrDJif.
~ ~~"!T:~~~!~~~~~·~::!~i~~::~~tr:~~~iu;.
, H PIJUhJJimlnnllfturprup.n.
V a:t~~~li~~
I Matlh. H, 29.
11 Ordln., In h. 1. (Pl 113, 196), ex Beda, In lt. I. (PL
Ul, ~J8). 3 Cap. 11, n. .34 (PL 34, 467).
4 Mural., II, c. 3, n. 3 (I'L 7,, ~). Cl. Mur'll., XXVIII,
c. I, nn. 3, 1 {PL 76, 448, 450). ' L()(. dt.
189
quae poterant et debebant cognoscere daemones
potentiam et lustitiam ludicls, et ideo dicebant •:
Ut quid .,~niali ante l~mpualorqaer~ nos? Urrde
super illud Exod. 5, 2: Quis ~st Dominus? etc
G I ossa 2: • Post tormenta sciunt quem ant~
scire no,uerant b ••
CAPUT VIII. 141
efficere angeli, non solum acrimonia cernendi
corporalia incomparabiliter praestantiore quam
nostra, sed ipsorum corporum Ionge subtiliorum •
mira verocitate •.
[SoluUo}: Ad quod dicendum 0 per hoc. quod
dicit Augustinus, Super Gennim, IV Jibro 1 :
• Si ocuJorum carnalium ades celeritate tantum
potest, quid P mentis humanae acies! Quanta
magis angelicae! Quid autem de ipsius sum-
mae sapientiae dicatur "• quae attingit ubique,
celcritate ', et disponit omnia suaviter 1 ? • Ex qui-
bus verbis elicitur ordo quidam in celeritate
aspectus secundum appropinquationem maiorem
et minorem ad aspectum divinum, qui simul et
indivisibiliter omnia aspicit; aspectus ergo an-
gelicus amplioris est' ceferltatis quam human us.
[Ad oblectaJ: J. Ad j d quod obicitur in contra-
rium: dicendum t quod licet celerrima dicatur visio
intellectualis humana, tamen non dicitur super-
lative nomen celeritatis, sed intensive •. Cum enim
divinus Spiritus, sict~t dicit Augustinus. Ad
Orosium 8, movet spiritum creatum, movet ipsum
per tempus, non per locum. Et patet quod non
loquitur de motu locali, sed de motu cognitionis
vel affectionis; quare necesse est • ibi esse men-
suram temporis; sed in hac differentia maior est
celeritas. licet sit imptrceptibilis apud sensum, et
minor: unde angelicus intellectus. quia non habet
colligationem ad corpus per intentionem, maioris
est celeritatis. Hoc etiam ex parte affectus -:st:
retardatur enim spiritus human us in motu" ad
caefestia per intentionem ad corpos: cOI]Jus enim
quod corrumpitur, id est~ corruptibile est, aggr.r
'Vat animam 9• Similiter ex parte cognitionis; unde
Be rna r d us IO: • In volutus carne accola ttrrae
spiritus, ex consideratione sensibilium proficiens,
gradatim paulatimque nititur' pervenire illo quo
-.-T-,.-.---.-l-oo-.-.-,-~-...-,..,-,-rlo-rl. IG RCZ at aQo.L .... 0 STR <111~1 liN <lffUWtt.
T o:·~~: ~:~~:=:Zi '~~ T;:'"'· •, VV ~· T' i. r.:::
o Cap. Jot, n. ~ (PL 34, 3:20). ' Sap. 8., 1,
11 Cf. Dialog. qu~Hst. 65, q. .W (l11ter Qpp. Au&U~tinJ
PL 40, 746); Augustin., lh Chn. iJJ lilt., VU1, .:. 7.1:
(PL 34, J&l). i Sap. 9, U.
10 Cf. In Can/iN~ sermo ~ a. 4 (PL 1113, 1100).
 INQ. tr. TRACT. Ill. SECT. JJ. QUAEST. I. TIT. m. - 142.
190
nihilominus secundum rationem est disccrnc~c plus
caelestium habitator" ingenua subtilitatc in omni et minus in cclcritt~te intelligentiae" angehcac_ et
velocitate facilitateque pertingif ~. . .. humanae, quantum est de utriusqne natura_: altter
2. Ad secundum dicendum quod, hcet m '_n- enim potest esse secundum gratiae elevahonem.
sensibili temporesive repentefiat intellectiva moho,

TITULUS Ill.
DE POTENTIA COGNITIVA ANGELI IN ACTU CONSEQUENT! SEU DE LOCUT!ONE.

icto de potentia cognitiva angeli et actu principali . et absoluto, consequenter

dicendum est de actu eius consequenti quem habet _111 comparatione ad alterum,
scilicet de locutione. Circa quam quaeruntur haec.
Primo, utrum sit Iocutio in angelis r;
secunda utrum locutio dicatur multipliciter vel uno modo;
tertia, q'uid sit d locutio secundum quod c~nven~t angelis respectu angelorum;
quarto, quae differentia istius actus ab alus qmbusdam; .
quinto, utrum omnium angelorum sit locutio aut. tantum supenorum;
sexto, utrum fiat per medium et per quod medmm;.
septimo, utrum necessaria sit auditio existente locut10ne.

142 CAPUT I.

UTRUM SIT LOCUTIO IN ANGELJS.

uantum ad primum videtur quod locutio ipsam 1 sunt. Undc oculus materia lis lucem cor-
Q non conveniat angelis: 1. Cum enim loqui poralem videt sine alia medio, dummodo sit sibi m
sit actus per organa exercitus ', in angelo au- proportional is et non sit aliud impedimentum;
tern non sunt huiusmodi organa, utpote lingua ergo, cum angelus sit lux spiritualis, videtur
et huiusrnodi, ergo nee loqui est in angelo. - quod se ipsurn " offerat oculo spirituali alterius
Item, loqui est actio rationalis creaturae ad al- angeli; ergo non exigitur locutio media; ergo
terum, data ei ut alii significet quod apud se nulla est necessitas locutionis in angelis, irnrno
interius habet '· Unde Augustin us, in libra frustra ibi esset, quia id, propter quod proprie
De Trinilate 1 : • Formata cogitatio t ab ea re quam est 0 locutio, sufficienter est in eis.
scimus, verbum est quod in corde dicimus; quod Contra: o.Dicit idem Commentator 3 : .. gj
non graetum est nee latinum nee alterius linguae, dixerimus quod angelici spiritus omnes prorsus
sed, cum id opus est in eorum, quibus loquimur h, conscientias suas ad invicem conspiciunt, necesse
perferre 1 notitiam, aJiquod signum, quo signifi- est ut fateamur minores scire omnia quae maio-
cetur, assumitur et plerumque sonus, aliquando ribus nota sunt; quod nequaquam verum est:
nutus •. Ubi ergo non est necesse unum t alii si- multa enim sciunt excellentiores, quae ignorant
gnificare, net necessarium est foqui; sed in angelis inferiores •. Ex hoc arguitur quod P multa sciunt
non est necesse unum alii significare quod apud superiores quae nesciunt inferiores; ergo ad hoc
se habet, quia conscientiae eorum sunt ad invicem quod inferiores ea sciant, necesse est intervenire
manifestae, sicut dicit Commentator super manifestationem secundum quod eis com petit; sed
Hierarchiam 2 : • Angeli non indigent locutione, huiusmodi manifestatio est per locution em; ergo
quia conscientias suas ad invicem contemplantur •. necessaria est locutio~
2. Item, sic est in luce corporali quod se b. Item, superiorcs abundant ab q inferioribus
ipsam per se ipsam manif~stat et ea quae circa in illuminatione, quia cos illuminant, ut dicit

1 Ub. XV, c. 10, n. 19 (PL 42, ltfll).

3 Ct. Hugo de S, Viet., Joe. c\1, (PL 175, 1022); Scot.
2 Cf. Hugo deS. Viet., In Hier. caet., VII (Pl 175, 1053). Erlugena, In Hkr. cuel., c. 12, § 2 (1'1. 122, 232).
 OE (.OCUTIONE ANOEU.
191
Dionysius' et Damascenus ; ergo abun~ in Verbo, et secundum hocverumest quodcon-
2

dant et in cognitione i et inde ut prius. scienti_ae eorum sibi invicem sunt manifestae, quia
c. Si autem instetur contra haec argu- unus tn Verbo videt conscientiam alterius; sed
menta, quia angelus, qui plura 01 scit, non habet hoc non est ex propria natura angeli, sed ex
potestatem manifestandi, et ita nee loquendi- con- natura Verbi: unde hoc magis est ex gratia quam
t r a: cognitio in angelo nobilior est quam in ho- ex natura. Unde 0 re go r i u 5 \ de nobis in pa-.
mine; quae& autem cognoscit homo per duo, sci- tria: • Uniuscuiusque mentem ab alterills oculi$
licet sensum et intellectum, cognoscit angelus per corpulentia non abscondet •; corporum enim glo--
unum, scilicet intellectum: intellectus ~ enim co-- rificatorum tanta erit conformitas ad spiritum,
gnoscit intel!igibiliter; ergo, cum in d homine non quod ad affectus m, qui erunt in spiritibus, se-
desit potentia manifestandi id quod cognoscit, quentur n quidam nutus in eorum corporibus, in
multo magis nee in angelo deest. qui bus poterunt 0 dignosci ipsi aftectus tamquam
d. Item, idem videtur per auctoritatem 0 am a- in illis nutibus refucentes. Similiter dicimus esse
3
sceni qui dicit: • Non lingua et auditu indi- manifestasconscientiasangelorum'invicemquoad
gent, sine sermone voce prolato tradunt sibi in- cognitionem quam habent in Verbo. Nee tamen
vicem suas illuminationes et consilia t •. negandum est quin alii aliis plura cognoscant in
Solutio: Notandum quod est/ duplex focutio Verbo pro voluntate ipsius Verbi; nee tamen est
spiritualis angelorum: una, qua loquuntur Deo, in angelis locutio quoad ilia, quia potestas ma-
de qua dicit Augustin us '• De Trinitate 4 : nifestandi ilia non residet apud angel urn, std.
«Habet Deus suos nuntios, id est angelos, non apud Verbum. Unde, vellet nollet angelus, qui
tamen a liquid ei 11 quod nescit, nuntiant, sed bo- plura cognoscit in Verba, manitest.aret Verbum •
num eorum est de suis operibus eius consulere ista eadem ei angelo qui pauciora scil Est alia
veritatem •. Et quod dicuntur ei nuntiare, hoc cognitio, quam habent angeli in se ipsis. et de hac
non est ut ab eis discat, sed e converso: cum non est verum quod conscientiae eorum sint ad
etiam nos oramus, non necessitates nostras eum invicem manifestae, immo pJura scit unus quam
docemus. De hac locutione non 1 intenditur hie ali us, et habet potestatem naturalem ille •, qui
principaliter. Est alia locutio, qua loquuntur an- p\ura scit, manifestandi ea illi qui nescit: et ista
geli ad invicem. manifestatio dicitur locutio, skut opponebatur.
(Ad oblectaJ: J. Ad hoc quod obiciturk quod 2. Ad illud quod obicit de' luce respondeo

I
' manifestae sunt eorum conscientiae ad invicem ': quod non est simile de luce corporali et spiri-
potest solvi breviter, si inspiciatur finis auctori~ tua\i. Corporalis enim non agit per voiuntatem,
tatis; sic enim finitur: c quia conscientias suas sed per naturam, et ideo 11 non est ad oppo-
ad invicem contemplantur, ad alter utrum sine voce sita, scilicet ad manifestandum et • occultandum,
quodammodo loquuntur t •, quasi diceret: 'non sed semper, quantum est de natura sua, se"'
\oquuntur sensibiliter, sed intelligibiliter ', et hoc manifestat et diffundit; sed spirituaJis lux~', quia
bene dicimus.- Vel aliter dicendum quod duplex agit per vohmtatem, ad opposita est: unde ~
est manifestatio conscientiae in bonis - quia de test se manifestare quando vult et occultare
malls non loquimur nunc - una, quam habent quando vull

CAPUT 11.

UTRUM LOCUTIO DICATUR MULTIPLICITER.

ARTICULUS I. 143

Utrum dicatur locutio angeli respectu Dei vel angeli vel animae.

einde quaeritur utrum locutio didtur multi- Et videt\U' quod dicatu:r multlplioiter: 1.. Cum
Dpliciter aut uno modo, cum didtur • angelus to-- enim loqui~~r Deo, hoc non. est ut Deo ~amfestet
quitur Dco' et cum dlcitur • angelus loquitur alteri suam cogmtionem vel a:tfectionem•. cum ~.~se prae-
angelo • et cum dicltur 'angelus loquitur ani mae':. cognoscat eam; cum autem loqu&tur aln angelo,

~ V Rdd. 1/nl
- V a.td tn 1/llro
• R stll~ll/11111, C
• RCZ tit.
----------~-~-

• Ita 'TZ, C quod, VSRL qold

' R 001., ld z ut ;Wd. !nltrl
ltVIIunl~r; LC /11/IU pro nu/us.
0
STZIII"'"'lllt.
4
l Qal, 1 RZ ~:.,:m.::;~· q~ ~. qlft)<l'TV
l Ita VT, alii <10/cit.
~ S ,...,,"run/, L P<1/llti'W.
t V OIL, T' itu pco t.tu.
=
• ST ~~-
• ST add. Ill. _-_, z oa. ON d ~ ... 1$1/U.
•lll/ll. <\1""/C/IIIrPIIIO.d. *SUa. •Vwl. •Volll. fSIIUI. •V""'.dt-._.

:s Loc. ell. t Lib. XV, c. 13, a.. 22 (PL U, 1015).

1 ct. De t"atf. hltr., c. ~. § 1 (PO 3, 19!i, PL 122, 1049} j 5 Ct. M.Jrll/., XVUl, c. 48, u.. 78 (Pl16, 84).
et alibi. :l Ih jidt orthod., II, c. 3 (PO 94, 869).
 192 !NQ. 11. TRACT. m. SECT. II. QUAEST. I. TIT. Ill. - 144.

hot est ut manifestet ei; similiter, cum loquitur
animae. Unde Gregori us 1 : • Angelici spiritus
voluntatem Dei Prophetarum sensihus innotescunt
atque eos ad suhlimia sublevant et quae in rebus
futura sunt, in causis originalibus futura demon-
strant •. Ergo non secundum eamdem rationem
dicitur 'loqui' de angelo, cum dicitur 'angelus lo-
quitur Deo' et cum dicitur ' angelus loquitur alii
angelo vel animae' ".
2. Praeterea, dicit Gregorius 2 ; • Vox an-
gelorum in laude Conditoris est admiratio intimae
contemplationis •. Sed locutio, qua loquitur ange-
lus angelo vel ani mae, non est admiratio; ergo dif-
ferenter dicitur Jocutio respectu Dei et respectu
creaturae rationalis.
Contra: a. Utrobique est cogitationis 6 vel af-
fectionis expressio '·
b. Item, Augustinusd, De Trinitate 3 : • For-
mata cogitatio ab ea re quam scimus est verbum,
quod in corde dicimus •. Sed intentio formatae
cogi'tationis a re, quam scimus, commune~ est
locutioni; utrobique ergo uno modo dicitur.
Bespondeo: Locutio quamdam rationem habet
ex parte finis, et secundum hoc locutio dicetur
non secundum eamdem rationem, cum dicitur re-
spectu Dei ct rcspcctu alterius angcli vel animae;
ex parte vero formae dicitur secundum unam
rationem per prius ct posterlus, scilicet cxpresslo
vel cvidcntia cogitation is vel dcsiderii; hoc autem
respectu Dei nihil aliud est quam ipsum deside-
rium vel cogitatio. E t quod it a sIt, pafet per
simile de locutione animae ad Deum. Dicit enim
Gregorius1 4 : • Animarurn verba sunt ipsa de-
sideria; nam si desiderium sermo non esset, Pro-
pheta non diceret 5 : Desiderinm cordis eorum
audlvit auris tua ~. Similiter per hoc quod dicit
Gregorius 6 de locutione mall ange\i: •Dia-
bolum loqui ad Oeum est omnipotenti maiestati
eius nil posse celare •. Ex hoc patet quod loqui
angeli nihil aliud est quam eius cogitatio vel de-
siderium expressum. Respectu vera alterius angeli
vel animae est horum indicatio per aliquld ut ab
eis cognoscatur.
(Ad oblectaJ: I. Ad id quod prima obici-
tur.r, dicendurn quod non est una ratio secundum
quod loqui h ex parte finis definitur. et sic ibi
accipiebatur.
2. Ad s e <:: u n dum dicendum quod, cum dicit
Gregori us vocem angelorum esse admirationem,
hoc est laudem i\lorum 1 esse admirationem, notifi~
cavit vocem eorum non per id quod est essentiale
voci, sed per concomitans: admiratio enim conco-
mitatur cognitionem sivc contcmplationem angeli-
cam, quae est de divinis, quae sunt supra ipsum.

144 ARTiCULUS II.

Utrum Jotutio Dei et ongeli dicalur aequivoce.

Deinde quaeritur, cum locutio dicatur de Deo visionis eorum mentibus exhibenda indicia mo-
respectu angeli aut t respectu animae et de an-
tibus occultis inspirare •. Cum autem Deus lo-
gelo respectu Dei vel alterius angeli vel 1 animae, quitur animae per se vel r cum Verba suo, sine
utrum dicatur aequivoce vel non.
verbis c~r docetur; cum autem angelus loquitur,
" vel verbiS vel rebus vel imaginibus sua voJuntas
~t videtur quod non: l. Quia utrobique est · d'
m Jcatur. Ex quo accipitur quod ' loqui ' Dei ad
vo)untatis expressio ,· cum enJ·m Deus loqu•'tur 1 1
ange os ve ' animas differenter accipitur ab illo
angelis, suam voluntatem ostendit, cum au tern '1 ·•
I oqua quo angelus loquitur Deo vel angelo.
ange us loquitur Deo m, aliquid desiderat et de- (S 1
·d _o_utlo): Ad quod dicendum quod differenter
St e_rando desiderium suum in conspectu Dei t
pomtn. ac:apaur,sicutdicit Gregorius, et' quasi ae-
Contra: a. Gregorius r. •loquitur De s d quavoce. Nihil enim recipit Deus ab angelo, sed
. · u a e contra angelus vel ani! 0 - .
ange Ios eo 1pso quo" cordi bus eorum occulta 5 ff na a eo a 11quem rectpit
· · 'b' . ua I e ec 1urn
IRVISt d.la ostendit, ut quidquid agunt in ipsa [Ad bi
J. .
I
contemplatione veritatis Jegant P et vciut quae- utrob' o ecta . I. A~ t d vero quod obicitur quod
dam t pratcepta vocis sunt ipsa gaudi t , '.que est expressJO voluntatis: diccndum quod
plationis •. a con em- expnmere' non dicitur univoce ultobique, quia
b • 1•· - . 8
"'m• ahb1 : • Dicere est per vim i t cum I Deus loquitu r, sme
· ver b'JS cor docetur, cum'
n ernae autem angelus loquitur, verbo aliquo utitur.

/Vom •Som 'Vltuuttu.

~ LC ltllW.lt ~ l.C /iUUdoJum.
1
Mortll., XXVIJI, C. I, tL 9 (Pl 76 45J)
2
Morui., II, c. 7, n. 10 (PL 75 5~) . ~ PBaJm. 9, :fl.
: l.ib. XV, c. 10, n. 19 (PL 42: 1071 ). ti
1
Mural., II, c. 7, n. 1;.! (J>L 7 ~. 5QJ),
MuroJ., II, c. 7, a. ll (Pl. 1:1. 56<IJ· Marui., II, c. 7 n ~ (PL 7 ~. ,,. _
8 Loc. cit. ' · 1
 DE LOCtrriONE ANOELI.
Utrum una sit locatio Del et Angtli •.
Deinde quaeritur I. utrum una sit locutio Dei
et" angell aliquando vel non.
Quod non 6 vldetur: 1. Diversarum enim essen-
tiarum diversi sunt actus 2 ; ergo, cum divina essen-
tia sit alia ab angelica, non erit actus idem; ergo,
cum locutio sit actus, non erit t eadem locutio.
2. Praelerea, cum Deus loquitur per angelum,
Deus d non motus movet, angelus au tern motus
movet 3 ; movere autem immobilis et eius quod
est mobile diversum est; ergo diversa est lo-
cutio qua loquitur Deus et qua loquitur angelus.
Contra: a. Cum agens secat per securim, una
dicitur sectio; ergo a simili, cum Deus Joquatur
per angel urn, una dicetur locutio. - Quod au-
tem Deus loquatur per angelum,Apoc.l,t:
Significavit Deus quae oporlel fieri cito, loquens
per angelum servo suo /oanni.
b. Praeterea, sicut dicit Augustin us, in libro
De Trinitate 4 : c Deus in Veteri Testamento per
angelos ~ loquebatur •.
c. Praeterea, sicut, cum Dominus loquitur per
Prophetam, una est Jocutio Dei et Prophetae, ita,
cum Dominus loquitur per angelum, una est lo-
cutio Dei et angeli.
II. Huius etiam gratia quaeritur utrum semper
loquatur Deus creaturis rationalibus per angelos,
quando loquitur, an aliquando per se ipsum 5• Nee
fit hie mentio de locutione qua Deus in Christo
homine loquebatur vel Christus homo loque-
batur.
Quod Deus semper loquatur per angelos,
quando loquitur!, vldetur 1. per hoc quod 'lo-
quf • Dei respectu creaturae rationalis est indkare
voluntatem suam rebus vel verbis; sed, cum Deus
loquitur rebus vel verbis R, ministrantibus angelis
hoc fit; ergo, cum Deus loquitur rationali crea-
turae, per angelos loquitur.
Contra: a. Cum h se ipso loquitur rationali crea-
turae, non per mediam substantiam aliam loquitur.
• It• V, ,..m vtl. • V om. II· n. • T ult.
• RLCZ rlt. • R /oqut111r. r T ODr. • C ona.
• Z llbltJtlllllllt. • V qp.:rndo.
1 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 10, a. 3, q. 2 (II, 271).
~ Cf. Averroes, Metaph., II, t. 26 (VIII, 146).
3 Ct. AugusUn., De a~n. ad Jilt., VJII, c. 22
34. 390).
4 Lib. Ill, c. It, n. 22 (PL 42, 882).
SuMMA THI!:OLOOICA - Tom. II.
193
ARTICULUS Ill. 145
Quod sic probatur: Quod Ht per mediam
substantiam creaturae, non sJmul totum datur, sed
per prius et posterius: sic enim agit creatura;
sed notitia pturium atiquando simul a Oeo datur·
ergo, cum hoc fiat 1 locutione divina, Deus pe;
se ipsum aliquando loquitur .t.
b. ftem, Gregori u s 4 : • Dei locutio, ad nos in-
trinsecus facta, videtur potius quam auditor, quia
dum se ipsum sine mora sermonis insinuat, repen-
tina fuce tenebras nostrae ignorantiae illustrat •.
Sed, cum fit visio, subito 1 fit multorum visio;
ergo locutio Dei aliquando fit per semetipsum,
cum simul muftorum notitiam infundit. Et hoc
videtur per hoc quod dicitur Act. 2, 2: Fatfas
est repente de taelo sonas advenientis spiri-
tus m etc.
c. Item, maior est potentia angeli quam hominis,
Dei vero est maxima; si ergo utraque natura
potest per se Joqui, multo fortius summa essentia,
scilicet divina, potest per se loqui rationali crea-
turae.
[Solutloj: (. Ad quod dicendum"' quod Deus
per se ipsum loquitur et aliquando per crea-
turam rationalem vel angelicam, sicut dicit G re-
goriusr.- Ad id quod obicitur utrum una
sit loculio Dei et angeli, quando Deus loquitur
per angel urn: dicendum 0 quod una est locutio
Dei ut prima moventis, angeli ut proximi.
fAd obiecta): 1. Ad primo" obiectum dicen-
dum quod, licet sint substantiae differentes. tamen
unus est actus, quoniam 'l una substantia agit aJ~
quando altera mediante: ubi enim unum propter
alterum, utrobique tantum [unum} 8•
2. Ad id vero quod secunda obiciturr quod
'ali us est motus iste quam ille': dicendum quod
motus ille, quo movet Deus angelum et quo an~
gelus movet aliam rem, differens est in numero;
sed motus, quo Deus movet rationalem creatu~
ram per angel urn et quo" angelus movet eam,
unus reputatur, cum Deus moveat eam per an-
gelum.
" T 0111. • RZ ""'"am. I Z o•. Ill'· I. •Vo•·*···'WWs. •T-.
,.ltaV.~o. tC~o.
• It• V, alii aQd. ut. ' RZ add. ,:d.
5 Ct. Alex. Hal., SUmma thtOl., I, trr. 517.
&Moral., XXVIII, c. I, a. 2 (PL 76, 448).
(PL l Moral., XXVItl, c. I, nn. 2-9 (PL 76, 448sqq.).
8 Cl. Aristol, Topic., Ill, c. 1 (I, 199); Aklrlp/t., IV,
c. 1~ (II, Slhq.).
ll
 194 INQ. 1\, TRACT. Ill. SECT. 11. QUAEST. 1. TIT. III. - 146.

11. Ad id vero quod quaeritur ' utrum imagine nuntiantur, ~icut Eze('h)eJ 3 tltrtri sprciem
~emper
loquatur Deus rationabilibus creaturis P per in media ignis vi.dit. Aliquando vero per angelos
an~
gelos an aliquando per se ipsum •: dicendum 1 verbis slmul et rebus loquitur, sicut in Gen. 3, 8:
quod aliquando per se ipsum loquitur, sicut ha- Cum audissel voum Domini dcambulantis ad
betur ex Sacra Scriptura, et aliquando per an- auram post meridiem, absrondit se Adam; a. II·
gelum. sicut dicit B. Gregorius iis verbis 2: quando imaginibus cordis oculis ostcnsls, slcut
• Spiritum Dei quasi quaedam verba nobis di- Gen. 28, 12, lacob dormiens vidit sca\am subni-
cere est occulta et b ea, quae sun! agenda, in- xam caelo; aliquando ima.ginibus ante corporeos
timare et cor hominis ignarum, non adhibito oculos ad tempus ex a~re assumptis, sicut Abra-
strepitu et tarditate sermonis. peritum de abscon- ham" tres viros vidcre potuit, et modo angeli,
ditis reddere. Cum enim loquitur per angelum, modo Dominus vocantur. Aliquando loquitur cae-
aliquando voJuntatem suam rebus indicat, ali- lestibus substantiis, sicut cum vox de nube so-
quando imaginibus oculis cordis ostensis, ali- nuit 5 : Hie est Filius meus etc.; aliquando terrenis,
quando imaginibus ante corporeos oculos ex ai!re sicut K ore asinae per angel urn hum ana verba
assumptis<, aliquando caelestibus substantiis, ali- formavit 6• Aliquando simul terrenis et caelestibus
quando terrenis, aliquando simul terrenis et cae- substantiis per angelos loquitur Deus, sicut ad
lestibus; nonnunquam vera human is cordibus ita , Moysen 7 in monte, cum iussionis suae verba
per angelum loquitur ut ipse quoque per angelum edidit, ignem rubumque sociavit atque aliud su-
mentis obtutibus praesentetur. Verbis namque per perius, aliud inferius 11 iunxit. Aliquando per an-
angelum loquitur, cum nihil per imaginem osten- gelos humanis cordibus, secreta eorum prae-
ditur, sed supemae locutionis verba audiuntur, sentia, virtutem suac inspirationis 1 infundit, sicut
sicut dicitur 4 loan. J2, 28 ~ Clarificmli et iterum ~ach. l, 14: Dixit ad me angelus, qui loquebatur
clarificabo. Neque enim Deus, qui sine tempore m me •.
vi intimae irnpulsionis clamat, in tempore vocem Ex iis patet qua\iter Deus diversis modis per
suam per substantiam edidit, quam circumscrip- angelos loquitur et una est locutio. Nee nega.tur
tam r tempore, per humana verba distinxit, sed quint Deus per se possit verba efficere vel res,
de caelestibus loquens, verba sua, quae audiri quibus loquatur, sine ministerio angelorum, sed in
ab hominibusf voluit. rationali administrante crea- huiusmodi voluit ipse ministerio angelorum agere 1,
tura lormavit Aliquando autem per angelos lo- ut, Sicut sunt medii inter Deum et creaturam ra-
quitur Deus rebus, cum nihil verbo dicitur, sed tionalem 8, ita Deo ministrarent et divinam natu-
ea, quae futura sunt, assumpta de elementis ram rationali naturae indicarent.

CAPUT Ill.

QVJD SIT LOCUTJO ANOELJ AD ANOELUM.

sequitur quaestio quid dicatur Jocutio secun-

_Respon~e~. qu~d haec communicaUo est per
dum quod angell ad invkem Joquuntur.
allquam sJmdJtudmem, ut si speculum, cum velJet,
daret" suam similitudinem alterj specuJo, ita an·
Et vicietur per vtrbum I o ann is 0 am as c e-
gelus, cum vult, communicat suam intelllgentiam
n i" quod buiusmodi"' locutio sit intel!igentiae alteri angelo.
vel consilii communicatio sine sermone voce pro-
lato. Sed de hoc dublum est qualiter potest trans- Sd . . ,
terri intelligentia istius angeli ad intellectum, ~- e . quae dlff~r~nha est mter tradition em intet-
alterius, cum iJJud, quod traditur vel commu . l~gent~ae et consilii? Responde o quod intet-
catur, ad alterum transferatur m- dltgenba_ est de re cognoscenda, traditio consilii
· e re henda.

U:..~:!'l /v cC:,..._ Q' !U V, ~ln. q~

0111
R • S cunmpfll, TL COfr., l11uumplo1 • lt1 V
tlq- pru r 1 1_. T 0111 _ "'~- · • J..C ~.>m. 11. J., 111 Jt2 a/ .Od. Ill( .. V rl
.. '
, V l Ucl._ h.
q/U_
1
V Dal. /. 11'1. " · " • IU V, 1111 Ulll. '•
11
z 7,,~;~~~~:::.· •
• •Ill add. ln. • V lnr/rtum•prtlam;
~ ~;::.:.- Wrtut11 lilt fnlpfra-

1 Ct. S. &na.v., II &nl., d, JO a 3 1 • 273). 2 (I

2 lttcmd XXVIII ' . ' 'I· 6 Ct. Num. 22, 28.
3 Cf. ~- I, 4.
c. I, an. U (PlT(), 448tqq.). 1 cr. Exud. 3, 2.
4
Ct. Gen. 18, 2~qq. s Cf. Alu. Hal., Summu tfleol. I p 747 ad !J et II
& M.llth_ 17, 5. p. 132, 1111. a. ' ' · • ,
fl 0t Jldt orthod., II, c. 3 (PO 94, triO).
 DE LOCUTIONE ANGELl.
CAPUT IV.
QUAE SIT DIFFERENTIA LOCUTIONIS AB ALliS ACTIBUS AN0£U '·
Delnde quaeritur de locutione angeli In compa-
ratione ad alios actus angeli vel operationes.
Et quaeritur utrum locutio in angelis sit idem
quod vlslo,
Ad quod sic: 1. Augustin us, in libro De Tri-
nilote 2, ubi vult investigate Verbum increatum
per verbum creatum '', dicit quod secus est in
verbo corporali b et spirituali, quia in corporali
secundum aliam vim est loqui et secundum aliam
intelligere; non sic in spirituali, sed ad eamdem t
vim pertinet: sic d ergo in angelis pertinet ad
vim intelligibilem. Quaeritt~r ergo: aut add it super
intelligere aut non. Si non, habeo propositum.
Si add it, quaeritur: quid add it et cui us potentiae
est illud quod add it? Et non videtur alterius
quam intelligentiae. Haec autem sunt verba Au-
g us tin i: .. Foris, cum per corpus haec fiunt r,
aliud est auditio et visio, intus au tern, cum co-
gitamusl, utrumque unum est, sicut auditio et
visio duo quaedam sunt inter se distantia in sen-
sibus corporis, in animo autem non est aliud vi-
dere atque audire •.
2. Item, Augustinus, in eodem 3 : Quando
dicimus ' iste dicit apud se ', secundum quod
dicitur Sap. 2, 1: Dixerunt impii etc., illud 'di-
cere' non est aliud quam intelligere ex quadam
relatione s 4 ; sed loqui in angelis est dicere apud
se - quod patet, quia non addit verbum exte-
rius, cum non habeat instrumenta; et h hoc etiam
dicit Damascenus5: .. Sine sermone voce pro-
Jato loquuntur 1 .. - ergo 'dicere' in eis non
est allud quam intelligere .t,
3. Item, angelus est quasi medius inter Deum et
hominem. Quaeritur 1 ergo: aut con venit cum Oeo
magis in loquendo aut magis cum homine. Patet
autem quod non cum homine, quia non profert
verbum sicut homo; ergo cum Deo; sed in Deo
est idem 'loqui' quod • intelligere '; ergo simi-
liter In angelo, vel dicatur quare non.
I Ct. S. Bonav., II Stnt., d. 10, a. 3, q. I (II, 267sqq.).
Omnia quae habentur sub num. 142, 147-lliO verbotenus,
paucla excepUs, occurrunt, taclto nomine auctorla, In
cod. Aslll&lensl 138, fol. 7b-8b. De quo codlce cf. Alex.
Hal., Summa thtol., I, p. 173, nota 3 et p. 191, nota L
3 Lib. XV, c. 10, n. 18 (PL 42, 1070sq.).
3 LCJc. cit., n. 17 (PL 42, 1010), ad sensum.
<t Cl, S. Uonav., II Stnt., d. 13, dub. 3 (II, 33lb).
195
147
fSolutto}: Dicimus quod angelus habet poten-
tiam cognoscendi "' et afflciendi circa cognitum et
postmodum manifestandi cognitum et affectum;
et 11 quidquid sit de potentia, id est sive sit una
sive differens, quod modo non determinamus, ta-
men ii sunt actus differentes et ordinati natura-
liter, quia primo est cognosc.ere, sec undo affici
tertia manifestare, quia, ut dicit Comment;_
tor 6, manifestatio est indicium voluntatis et
conceptus.
[Ad oblecta}: 3. Ad obiectum 11 dicendum
quod, cum angelus sit medius' inter Dtum et
hominem, uf dicebatur 7 , non convenit fantum cum
altero extremorum, sed cum utroque. In Deo enim
est Verbum interius et nan exterius, et praeter'
hac in Deo esfl' notitia et Verbum: quamvis errim
dicens et Verbum ad diversas hypostases perti-
neant, tamen Verbum et notitia ad eamdem per-
tinent, scilicet" ad fiiium 8, tamen differenter, quia
notitia ut appropriatum~ Verbum ut proprium 9•
Quantum ergo ad boer quod inDeonon est Verbum
exterius, con venit Jocutio angeli cum locutione Dei;
differt autem, quia in Deo, ut dictum est 10, idem
penitus est notitia et Verbum; sed in angelo nee
est penitus idem nee ptnitus diversum, immo
quoad hoc partlm convenit, partim dissonaL Et
hoc est quod dicit Damascenus 11 : •Sicutno-
strum verbum est de intellectu procedens, non •
per omnia idem est cum • intellectu nee omni-
fariam aliud, ita et Dei Verbum, in eo quod sub-
sistens secundum se ipsum, separatur ab eo a
quo habet existentiam; in eo vera quod eadem
ostendit in se ipso quae x circa Deum inspiciun-
tur, idem est cum' ipso s. In summa ergo di-
cendum quod locutio angeli in boc CQnvenit cum
locutione Dei, quia ibi est verbum intenus solum,
et praeter z hoc, quia non idem est notitia cum
verbo, in Deo vero omnino idem. Cum verbo
vero hominis convenit in hoc quod sicut verbum
hominis partim convenit, partim diversum est ab
!i ~ fide orthod., II, c. 3 (PO 94, 870). .
11 Cf. Boetb:., In ATislol., Dt UrJtrpnt., ed. l, Dt ~
gnis (PL 64, 398s.qq.). 1 Cf. supra, o.. 1
a Ct. Alex. Hal., Summa thNJ., I, num. -620; S. Bouv.,
11 Sent., d. to. a. 3, q. l, ad 2 (II, 272).
o Cl. Alex. Hal., toe. c\t., num. 421 et 424.
10 Parum supra.
II Dt jflit urt/toJ., I, c. 6 (PG 9', 603).
196 lNQ. ll. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. I. TIT. Ill. - 148.

(tem, drca hoc oblcJtur sic: Triplex est actus

intellectu sive a" notitia, similiter in angelo par~
tim est dtversum, non simpliciter; differt autem
in hoc quod verbum hominis ~> per vocem extra
traditur, non sic autem verbum angeli.
2.Ad auctoritatem Augustini dicendum
quod Augustinus quantum ad hoc intendit
ponere differentiam illam, quia in corporibus au-
dire et videre et potentia auditiva et visiva dif-
terunt penes organa diversa, quia quaelibet po-
tentia habet organum sibi proportionate; non sic
intellectiva: unde huiusmodi differentia non est
in< intellectualibus substantiis, sed ex hoc non
sequitur quod non differant. Utrum tamen diffe-
rant penes virium d differentiam visio vel intel!ec-
tus in angtolis et iocutio, modo non determinamus.
ange!i, ut dicit Dionysius 1, • illumlnarc, pur.
garc, perficere •, et non determlnat plures actus;
ergo, cum 'loqui' sit actus angeli, vel est aliquis
horum trium vel ad aliquem horum trium redu-
citur. Quaeritur ad quem.- Respond eo: Nee
est aliquis horum trium nee ad aliquem rcducitur,
lste enim actus, qui est 'loqui ', est prior omnibus
illis, quia est in~ eis in ratione naturae; illi I
vero Ires actus sunt in ill is in r ratione gratiae,
quae consequitur naturam. Unde posteriores sunt
isto h secundum viam generationis - non dico
secundum viam nobilitatis - et sunt il\i tres
actus tantummodo superiorum respectu inferio-
rum vel animarum.

CAPUT V.

UTRUM OMNIUM ANGELORUM SIT LOCUTIO.

onsequenter quaeritur de Jocutione quantum ad
Csuhiecta, utrum
in omnibus~:
1
scilicet loqui sit indifferenter
angelis respectu omnium aut su- I
perionJm respectu infeliorum "'·
Ad quod sic"; I. Super illud I Cor. 13,1: Sf lin-
guis hominum " etc. 0 I ossa 2 : .. Quibus angeli
praepositi significant minoribus quae r de Do-
mini voluntate praesentiunt•. Et Gregoriusl:
"Angelici spiritus voluntatem q Dei humanis cor-
dibus insinuant, secundum quod ab ipso acci-
plunt •.
. 2. Jte~, iJ~e qui loquitur videtur quasi aliquid
mfluere m allo cui loquitur, sicut, cum Deus
lo~uitur angelo, aliquid influit et angelus ali-
qu_ad r~ipit: unde angelus vel anima non pro-
pne dtc1tur loqui Deo, quia Deus ab eo nihil
recipi!; sed inferior angelus non influit super
supenorem net malus super bonum; ergo non
loq~untur r inferiores superioribus nee mali
boms.
~.ltem,.agens nobilior est patiente4, in quantum
bunlsmudi; 5ed loquens, 'n quantum huiusmodi
~t ~gens; ergG nobilior est eo cui loquitur. sed
mfenor non est nobiHor superiore nee malus b~no.
ergo etc.
-~~~:a. Damascenus5: •Angeli tradunt
mvlcem consilia sua et intelligentias &uas •.
IUb!
Item, Haymo 6 : "Angeli inter sc loquuntur. sed
eorum locutio est eorum inter se concordatio,
nee necesse est ut sonenl verba ilia, ubi in con-
templatione Dei concors s est voluntas bona ••
Ex hoc 1 quod Damascenus dicit •invicem•
et Hay m o dicit .. inter se • patet quod invicem
est locutio.
b. Item, hoc patet per rationem: Creatura
intellectualis de natura sua habet potentiam ma-
nifestandi quod apud se habef; ergo ubicum-
que haec natura est, est haec potentia mani-
festandi.
c. Item, nonne Satan legitur 11 loqui, lob t, g?
d. Item, angelus superior est homine secundum
nat~ram; sed quilibet homo habet huiusmodi po-
tenttam; ergo et" angelus quilibet.
[Solutio I: 1-2. Duplex est locutio angelorum:
una,. quae sequitur eorum naturam, et haec est in
omn.Jbus res~ectu omnium; alia, quae sequitur
graham: et sJcut superior praeeminet inferiori in
gratia, s.e~undum quod huiusmodi, quantum est x
ex _con~lhone gratiae et non e converso, ita su-
penor lsto modo dicitur loqui inferiori et non
e ~onverso. Unde qutcumque isto modo loquitur
• al_u~ quoad hoc superior est. Inferior autem non
da~atur .proprie loqui isto modo, sed magis pro-
pne . dac~retur referre aliquid superior!, quia
quasi excltat eum ad aliquid agendum. Superlores

' Ill ST, 11U ut.

" II• C, V&T q1du;
•Tum.

: Cf. Aristot., fk fJnlma, Ill, c. ~ (Ill 46H)

0). ·
lJe /ltk ortltod., JJ, c, 3 (PO 94., 87
6 In I Cor., c. 13, I (PL 117, !'l~SI).
 DE LOCUTION£ ANGELl.
autem inlluunt lnferlorlbus, secundum quod !psi
receperunt" a Primo, et haec locutlo sequitur
illuminationern gratuitam.
3. Ad iII u d quod oblclfur h quod 'agens nO-
bill us'' etc., potest dici quod hoc intelligitur de
agentibus ubi non est reclprocatlo; loqui vero
CAPUT VI.
UTRUM LOCUTIO ANGELl fiAT PER MEDIUM ET PER QUOD MEDIUM t.
onsequenter quaeritur an locutio angeli tiat per
C medium. Sic enim est e quod locutio hom in is
tit per medium, scilicet per a\iquod signum: vel
per signum audibile, ut per vocem, vel per si-
gnum visibile, ut per nutum, secundum illud 2:
• Nutu signisque Joquuntur •. Quaeritur ergo
utrum in locutione angelica requiratur aliquod
medium, ut aliquis nutus spiritualis.
VJdetur quod sJc I. per illud l Cor. 13, 10, super
iJludi:Si linguisetc., Olossat3: "Quibusan-
geli h praepositi significant minoribus quod de
voluntate Primi sentiunt, quod HI aliquibus nu-
tibus aut signis •. Tunc quaeritur de illis 1 nuti-
bus: aut enim cognoscuntur ab angelo cui ali us
loquitur aut non. Si non, ergo per illos non venit
ink cognitionem alterius, cum scilicet nescit 1 ilium
nutum signum esse. Si vera dicatur quod cogno-
scit illos, quaeritur: aut angelus iste, cui loqui-
tur, cognoscit istos 171 nutus per se aut per aliud.
Quaeritur similiter de illo alio et sic in infinitum.
Oportet ergo dicere quod cognoscit istos per se.
Tunc 11 quaeritur ulterius: aut ita cognoscit istos 0
per se quod P intellectus eius adhaereat q eis per
se, id est de natura sua, aut hoc fit r voluntate
angelorum, scilicet ad significandum ilia quae
intendunt manifestare; sed non videtur quod im-
positio aliqua fiat ibi ad significandum; ergo in-
tellectus angeli adhaeret illis nutibus per se de
natura sua; sed similiter videtur adhaerere per
se specie bus quarum sunt illi nutus; ergo per
nutus non devenit ipse in cognitlonem illarum
specierum.
2. Item, sit A species intelligibilis quam debet
notificare unus angelus alii, B sit nutus per quem
dicls ea notificarl; tunc oblcltur: angelus cogno-
sdt A per B ; ergo cognoscit B esse signum; ergo
• 2. IICCfpftiUII. • Ita V, ali\ oblcll. 0 V 1\ld. fd, • S 0.111.
' T un~ • V om ' V """ "''· • V WJ>, p.ur/lgt., blo.r.
• C add. dt, • LCZ talf prll c. '·• quod VliT 0111. 'C prllldp{ll.
Cll/111 pro 11'1/u.. ~ C IIIII, ~ T 11. • L ('unl,
I Cl. S, Bonav,, I Sent., d. 9, dub. I {I, 189); II &nt.,,
d. 10, a. 3, q. J, ad J (II, 270).
2 Ct. nota 11equen1. 'Lombard., In h. I. (Pl 191, 16M).
197
secundum naturam est agere reciprocum: iste
enim loquitur illi et d e converso,
c a-d. , Ratio~es ad oppositurn probanle!. quod
loqui omnrum m, concedimus secundum quod
procedunt de locutione quae est a potentia na-
turatl, non ab illuminatione gratuita.
149
iam cognoscebat iJJud cui us est • signum: aJiter
enim non cognosceret quod signum esset; ergo
non prima cognovit A per B.
3. Item, si illi nutus sunt distincti ab illis spe-
ciebus, constat quod iJii nutus habent suas species
per quas discemuntur, sicut aliae res habent: non
enim veniunt ipsi nutus in intellectum cogno-
scentis per sui essentiam, sed per sui speciem,
ut videtur; illa ergo species est principium t co-
gnoscendi nutum illum cuius est species; ergo
nutus est principale cognoscibile; ergo oon est
medium cognoscendi.
4. Item, Augustinus. XV De Trinitate•:
"'Verbum, quod toris 11 son.at, est signum' quod
intus lucet, cui magis competit nomen verbi:
nam illud, quod profertur ore, vox verbi est '·
Ex hoc videtur quod propriissime sit locutio
ista quae abstrahit a autibus et idiomatibus. Et
ponit Augustin u s-5 exemplum de Verbo divino,
quod per se indicat dicentem sine signo, similiter
facit verbum interius suo modo; sed verbum il-
lud interius non est nutus neque per autum tit,
quia nutus respicit visum sicut vox auditum vel
quasi auditum; ergo sine nutu propriissime di-
cemus locutionem esse in angelis.
5. Item, lux corporalis habet virtutem manite-
standi eP se et alia 6 : unde non requiritur aliud
a se; ergo similiter nee lux intellectualis; ergo
non requiritur aliquis nutus. qui sit ibi ex" na-
tura vel ex voluntaria impositione.
6. Uem, videmus duo corpora luminosa potentia
recipere se invicem: unde si sibi obiciuntur, unum
recipit ab alio sine medio, sicut patet in duobus
speculis; ergo similiter videtur in~ luce spirituati
quod duo angeli, ratione lucis quam habent, vi-
deant sine medio nee requlritur nutus tamquam
medium.
•Vu111. JV-. .. t. •V..W.Ifi#I«IJhMI •Va~W'dld.
•Vom. •Vtos. •V.,.u. •VST~m;C-.IICr•.
"COIN. iMtu. • CooW. p~; V ua. . - t... W•ol. bt
• Cap. U, D, 20 (Pl 42, 1071).
:l Loc. cit. ti>L 42, 1072).
'Cf, Alu. Hal., SwltmG tlwol., I, p. loCI, a4 $.
 198 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. 11. QUAEST. I. TIT. !ll. - 150.

ut intelligantus ibi verbum habere simllitudinem

{SoluttoJ: Revera nutus, si proprie acdpiatur,
nostri verbi interioris, nutum autem similitudinem
refertur proprie a ad vim sensibilem. Unde Au-
gustinus, XV De Trinitafe 1 : .. )nnuerett quid nostri verbi cxferioris sive vocis, quia sicut vox
aliud est quam visibiliter dicere? a Unde, cum in nostra est vehicu/um verbi interioris ad alium,
angelis non ( sit vis sensibilis, nee proprie est ita ibi nutus quasi vehil ad alium suo modo ipsum
ibi nutus. Concedimus tamen quod ibi est nutus verbum exterius, id est ipsa species prout est
spiritual is, secundum quod dicit G I ossa super sub actu manifestandi, et sic quasi exterius suo
l Cor. 13, 10 2• Ad videndum autem qualiter hoc modo vehit se ipsam prout erat interius sub volun-
sit, notandum quod in angelo, quem loqui dici- tate manifestandi, Unde non differt ibi verbum et
mus, primo est species intelligibilis in eius in· nutus nisi secundum rafionem alteram et alteram k.
tellectu, secundum quod earn cognoscit; sec undo, [Ad obJecta): !-4. Per hoc 1 patet solutio ad
in eius aftectu, secundum quod circa earn affi- obiecta. Quatuor enim obiectiones, quae fiebant
citur; tertia, eadem species, scilicet d illud quod primo de illis nutibus, procedunt ac si esset ibi
sic conceptum est et circa quod ' sic afficitur, aliud in essentia verbum et nutus, sicut in nobis
movet vel inclinat ipsum angelum ad hoc ut est: non m sic au tern est. luxta hoc nota quod in
earn I alii manifestet. Unde tunc angelus habet nobis differtn vox et nutus, quia vox est vehi ..
manifestandi earn voluntatem, et ipsa species, culum verbi nostri interioris ad auditum alterius,
prout sic est sub voluntate manifestandi, dicitur nutus vera est vehiculum verbi interioris ad vi-
verbum. Unde prima est in ratione conceptus, sum; conveniunt autem in hoc quod utrumque
secunda in ratione affectus 1, tertia in ratione est vehiculum verbi.
verbi; diHert tamen secundum ration em. Et hoc 5--6. Ad a I i a duo ultima respond emus 0 conce-
est quod dicit Damascenus, in auctoritate dentes quod lux corporalis habet vim declarandi
supra posita 3: • Verbum nostrum de intellectu se P seu manifestandi et multip\icandi; similiter
proced.ens non per omnia idem est cum intellectu lux spiritua\is habet vim manifesfandi se, si ad-
nee omnifariam h aliud ... Item E, ista species, prout est voluntas; alioquin, si absit voluntas, non se
est sub voluntate manifestandi, dicitur verbum, manifestat, et in hoc differt a corporali: unde
prout vera est in actu manifestandi, dicitur nutus, non est omnino simile.

!50 CAPUT VII.

UTRUM NECESSARIO SIT AUDITJO EXISTENTE LOCUTIONE.

quaeritur I. utrum angelus Joquens im?

Deinde
primat audiente, velit, nolit, aut requiritur
in
consensus eius qui debet audire, sicut in nobis-
in nobis enim exigitur voluntas loquentis ad hoc
ut manifestet, exigitur etiam voluntas recipientis
ad q hoc ut audiat vel convertaf se ad illud -
an ipse audiat, veiit, nolit, et hoc ex parte lo-
quentis convertentis audientem ad serrnonis at-
tentionem.
lies~ndeo: Secus est in \ocutione quae est r
pe~ g:atiam ~t in' illa quae est per naturam,
quta 1n locutwne, quae est per gratiam, foquens
habet potentiam manifesta:ndi quod vult et
convertendi ali urn, cui loQuitur, ad' attentionem.
sed in locutione, quae est per naturam, non habe;
l~qu~ns talem !Jotestatem, immo in voluntate au-
dtenbs est quod se convertat vel non: unde
requiritur volunlas eius ad hoc ut habeat effec-
tum locutio.
ll. Deinde quaeritur utrum in Jocutione angeli
req~iritur propi_nquitas loca\is inter Joquentem et
audtentem vel dtstantia aliqua proportionalis sicut
videmus io locutiooe nostra •. '
_Ad_quod ~icendurnquoddistantia velpro-
pmqu~tas locahs nihil facit ibi, immo quantumcum-
qu_e _dtst~nt, potest loqui unus alii, nisi ubi actus
spm~uah~ commetitur se corpori; exigitur tam en
propmquttas vel distantia spiritua\is quae nos u
latef adhuc. Dicitur autem actus eius commetiri
etiam se c~rpori, quando assumit corpus; unde quando
loqu!lur anim~~us, ad quas mittitur, quae in cor-
pore sunt, extgttur propinquitas aliqua; sed, cum
unus angelus loquitur alii, nihil videtur facere ibi
localis propinquitas.

•Rom. •vom. 5
I L om. t. o ' R htc. • .o~ " Ita V, SIJil .,.,_ ' Ita V, alll tom. II.. to. ' V tlftt/UJ,
~ L Dmlllum foc/Qm.
'1.. om ~ V IIOX IIU. • dtf/trol. ~ 1.. fUJ)UIIdtnlu. l' Rom.; C UQI, ltU.
'Tom.
9 Ll UU/. • V om. • V om.

1 Cap. 10, n. 19 (PL 42, 1071).

2 Cf. supra, p. 197, n. 3. : Cf. supra, p. 19!i, nota 10.
Cf. S. Bonav., II Sent., d. 10, a. 3, q. I (IJ, 269).
 DE POTENTIA MOTIVA INttRIORI ANGELl.
199

QUAESTIO II.
DE POTENTIA MOTIV A ANGELI.

TITULUS I.
DE POTENTIA MOTIYA INTEBIOBI ANGELI ET EIUS ACTU.

ompleto Tractatu de potentia cognitiva in angelis cum suo actu et indicia sui
consequenter est a consideratio de motiva et suo actu. '
Et primo, de motiva interiori cum suo actu;
secunda, de motiva exteriori cum suo actu.
Motiva enim interior plures habet dillerentias: est enim motiva per naturam et est
motiva per electionem.
Motiva vero per naturam aut ex parte rationis aut ex parte voluntatis: motiva se-
cundum naturam ex parte rationis synderesis, ex parte voluntatis voluntas naturalis ·
motiva vero secundum electionem liberum arbitrium cum iis quae pertinent ad illud d~
quibus infra ' dicetur. '

DISTINCTIO I.

DE DIFFERENTliS IIIOTlV AE INTEBIORIS ANGEU.

MEMBRUM I.
De motiva secundum naturam.
ilil!numeratis ergo differentiis ex parte motivae I dicit Basi Iius 2, et est ... scintilla conscientiae .. ,

i!l interioris, prima dicendum est de synde- sicut dicit Gregoriusl. Et quaeritur utrum
resi, quae est "naturale iudicatorium 11,.., sicut synderesis sit in angelis.

CAPUT I. 151

UTRUM SYNDERESIS SIT IN ANOELIS.

fortius poena interior, scilicet vermis conscientiae,

Quod vfdetur: a. Quia synderesis est scintiJia
conscientiae •, quae remurmurat malo, et dlc-
tando naturaliter inclinatur in bonum; sed hae
duae differentiae conveniunt naturae angelicae: est
enim natura angelica inclinativa ad bonum natu-
raliter et fugitiva malt naturaliter.
b. Praeterea, in daemonibus est poena exterior,
scilicet ignis, qui non extingue/ur 5 j ergo multo
qui non morietur 6 ; sed non potest esse vermis
nisi fuerit conscientia in natura angelica; ergo
conscientia inerit angelo; ergo et scintilla coa-
scientiae c, scilicet synderesis.
c. Praeterea, synderesis est naturale iudicat~
rlum d; naturale autem iudicatorium boni et mali non
deest angelis; ergo synderesis non aeest angelis '.

• RLCZ nit. • T /nd/tatorltun, quod RC torr. • S c-onsc(tnlla. • L 1/iNJw'l,..,, R .d4. bii!U d 1111111. •V 0111. a. t. ._d. 11., lo.

'
R eat Hd. mt.

t Cf. Infra, num. 168-169.
2 Cf. Sliper prlndp. Proverb., n. 9 (PO 31, 406).
3 Poilus Hleronym., In &tch., I, c. 1 (PL ~. 22).
ct. Oreg., In Eztch., I, hom. 3, n. ~ (PL 16, 807).
Cf. S. Bonav ., 11 Stnt., d. 39, a. 1, q. I (11, 898sqq.);
d. 39, a. 2, Q. 1, ad 3 (II, 910).
I li Ct. S. Bonav., IV &nt., d.~. p. :l, q. 2{1V, Ul'J.aqq.).
6 Isal. 64, 24; d. Mart. 9, 43.
 200 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. 11. QUAEST. II. TIT. I. - 152.
Contra: 1. Nulla vis otiosa debet esse in sub-
tecto in quo est, quin aliquando eliciat actum 1 ;
sed remunnurare malo est actus unus synderesis
et est ad revocandum a peccato; sed in angelo
non est revocatio a peccato, quia in Dono an-
gelo non est illud, cum semper sit in bono, et
nunquam ceciderit in illud, in malo autem angelo
non est, quia nunquam revocatur a peccato, cum
peccatum eius sit irremissibile; ergo iste actus
non potest inesse; ergo vis, a qua egreditur talis
actus, esset otiosa; sed ilia est synderesis i ergo
non habet synderesim.
2. Praeterea, synderesis est .. scintilla conscien-
tiae •, et, sicut dicit G reg or i us 2, significatur per
faciem" aqui\ae, quae erat eminentior inter facies
animalium; sed hae facies animalium non con-
veniunt angelo, sed homini: non enim est distinctio
virium sive potentiarum in angelo, quibus ap-
tentur facies animalium; ergo synderesis non
convenit angelo, sed homini.
3. Item, synderesis est" scintilla conscientiae et
est adiutorium ' quoddam ad resurgendum a pec-
cato; sed angelus non resurgit a peccato d; ergo
non habet synderesim.
4. Praeterea, synderesis est scintilla conscien-
tiae; si ergo conscientia removetur ab angelo,
ergo synderesis. - Quod au tern consc:ientia
removeatur, videtur per hoc quod eius differen-
tiae removentur; sed eius differentiae sunt con-
scientia recta et erronea, illaesa et cau teriata,
tranquilla et perturbata; hae ~ autem non conve- iudicatorium est in eo, sed extinctum est ad bo..
niunt angelis; quare nee synderesis. num in malis angelis multo magis quam in ani-
[SolutioJ; Ad quod dicendum I quod, licet mabus damnatis vel aeque.
152
CAPUT II.
UTRUM VOLUNTAS NATURALIS SIT VEL FUERIT IN ANOEL!S J.
Deinde procedendum _est ad valuntatem natura-
lem, de qua quaentur utrum sit in angelis
vel 1uerit.
Quod videtur: a. Omnia enim naturaliter optant
bon_um, et r~tionalia et irrationalia 4 ; multo ergo
forttu_s angeil aptant 'I naturaliter bonum; sed ista
optatio non est nisi secundum voluntatem na-
~uralem; ergo voluntas naturalis intuit eis ef
mest.
6
• • V /tullun. T OIQ, • Ita V aJU luiiU.at 1 4
I( Ut in. 'Ita v, alii acid. ut. • 'u add ~ vr u:"· V 1.1.,. ltd ... Ptccato.
'ila V, alii opt~t.NriUII. , v om./. A- A. , 'y ~. V <.>Ill. rt. t.
; Cf. ~rlato.t., Dt Ullima, 111, c. 9 (Ill, 471 ).
Rectius H1eroaym., loc. cit
3 Ct. S, Bonav., II Sent., d.J, ~-2, a. 3, q. I (IJ, l24aqq.).
synderesis sub ratione quadam non invenlatur In
angelis, scilicet 6 prout synderesis et proaeresis
sunt unius coordinationis, nihilominus naturale
iudicatorium inest 11 angelo.
fAd oblecta): 1. Ad i d quod obicitur, dicen-
dum 1 quod non est haec vis otiosa. Licet
enim non habeat omnem actum in angelo, quem
habere potest vel habet in homine k, non propter
hoc est otiosa. Unde, licet remurmurare malo iam
existenti, ut poeniteat, non insit angelo, nihilo-
minus angelus habuit ante lapsum naturale iudi-
catorium bani et mali ne caderet 1, sed non ad-
haesit illi malus angelus, sed suae Jibertati, id
est flexibilitati in malum. Hoc autem naturale iu-
dicatorium, licet non habeat eftectum m in dae-
monibus qui ceciderunt, ut resurgant, habet ta-
men effectum, quia cedit eis in poenam.
2. Ad sec undo obiectum dicendum quod,
licet synderesis, ut tenet rationem faciei 11 aqui\ae,
non sit n in angelo, nihilominus tamen vis natu-
ralis iudicatorii inest illi.
3. Ad tertium dicendum quod, licet non ha-
beat hanc vim ut adiutorium ad resurgendum a
peccato vel ad poenitendum, habet tamen earn
angelus bonus P ut dirigentem intra ad bonum,
malus vero habet earn ut affligentem, eo quod
non stetit in bono, cum stare potuit.
4. Ad quart u m dicendum quod, licet differen-
tiae conscientiae non conveniant angelo secun-
dum omnem modum, nihHominus tamen naturale
b. Praeterea, Damascenus 5 :
appetit~s rationalis et vitalis, ex solis dependens
• Voluntas est
naturahbus ~; sed haec voluntas inest angelis
sec~ndum quod ' rationale' communiter accipi~
tur .' ergo voluntas natura lis inest vel infuit an-
geils.
c.Ite_m, AnselmusG: • Angelis' insertus erat
nat~rahter appetitus beatitudinls ~; sed iste • ap-
pet•t~s ~rat voJuntas naturalis; ergo voluntas na-
turahs mest vel infuit ipsis.
'LZ lite. 1 lla V, <II!! add. 1111.
• V oDutum •v <.>ln.
' V ud
"LZ •lc "L om.; V 1/tr pro /nJro.
: Cl. Boeth., Dt COtuOI. phllo:s., Ill, pr. II (PL 63, 174).
6
Dt /Irk ortlwd., II, c. 22 (PO 94 , Q4J),
Cf. Dt casu diuboli, c. 13 {PL I~S, 344.).
 DE POTENTIA MOTIVA INTERIOR! ANGELl.
d, Item, Dionysius,ln llbro De dlvlnis nomini~
bus 1 : • Quod sunt et quod vivunt et intelligunt,
est in ipsls quidam desit!eril motus •.
e. Item 2 : • Quod a sunt, ex bono sunt et bon I, et
bonum et ptdcrum desiderant, esse et vivere et
intelligere existentlum desiderantes •.
Contra: 1. Voluntate naturall diligitur Deus; sed
ista naturalis voluntas, si exit in actum, exit in
bonis angelis aut malls. In bonis non vldetur,
quia veniente perfectione evacuatur quod est im-
perfectum, sicut dicit Apostol us 3 ; sed motus na-
turae imperfectus est respectu motus gratuiti;
ergo adveniente 11 perfectione moh.1s gratuiti eva-
cuatur mot us naturalis; sed perfectio motus na-
turalis est gloria; ergo, cum angeli bani sint in
gloria, non moventur motu naturali, sed motu
gratuito in Deum: motus enim t natura lis est
quando d diligitur Deus a creatura propter ipsam
creaturam. In angelis autem malis non est isle
motus, quia habent odio Deum; unde Augusti-
n us 4 : • Quod dixi 'nullius conscientia potest
Deum odisse', non videturfuisse dicendum; multi
enim sunt de quibus scriptum~ est 5 : Superbia
eorum, qui te oderuntJ ascendit semper •. Sed quid
est! aliud conscientia nisi voluntas prout hie
201
sumitur? Ergo voluntas in daemonibus habet odlo
Deum ; ergo in illis non exit haec potentia in
actum dilectlonis naturatis; ergo haec potentia
est otiosa; non ergo est voluntas naturalis in
angelis.
[Solutio]: Ad quod dicendum quod est 6 v~
Juntas naturafis in angelis et fuit, sicut dicit Di~
nysius et alii Sancti.
[Ad oblecta}: 1. Ad i d vero quod obititur in
contrarium, dicendum-' quod e.st voluntas natu-
ra \is in bonis. Nee est contrarium quod evacuata
est in eis imperfectio: imperfectio enim i11a est
ex parte naturae, quia natura, quae prius dili-
gebat Deum reflectendo in se, per gratiam et glo-
riam elevatur super se et diligit ipsum super om-
nia propter se. De hoc autem 1 plenius infra requi-
retur, ubi agetur de dilectione naturali in angells 15•
- A d i d vero quod obicitur de malis angetis,
dicendum quod in eis est voluntas naturalis; et
licet odio habeant Deum, non tamen naturali vo--
luntate, sed electiva corrupta. Conscientia autem
non accipitur ibi pro voluntate naturali, cum di-
citur « nullius conscientia Deum odisse potest •,
sed pro ratione vel intellectu corrupto per pra-
vam electionem.

MEMBRUM II.

De motiva secundum electionem.

CAPUT I.

DE LJEIERO ARB/TRIO JN SE.

rFJfleinde procedendum est ad liberum arbitrium. homine vel non similiter in Deo et II in angelo;
~ De quo primo est quaestio ratione liberi quarto, utrum similis vertibilitas fuerit vel sit
arbitrii in se; in angelo et in homine;
deinde gratia ration is; quinto, si libertas arbitrii sit in ange1o per vo-
tertio, gratia voluntatis. luntatem;
Unde prima est quaestio de Iibera arb1tno ut 1 sexto, utrum vertibilitas liberi ~rbitrii i~ hC:
est facultas. mine et in angelo, prout est bom et mah, sit
Circa quod k primo est quaestio 1 utrum hbe- ex eodem principia vel ex" differentibus;
rum arbitrlum sit m angelo;
secunda, quid sit;
1
I
septimo, utrum versio tiberi arbitrii in bonis
angelis fuerit P in primo instanti, in quo data
tertio, utrum aeque sit 111 in angelo et in fuit vertibilitas ipsi angelo'·

4 V quomodo. • C dlcllam. JVoao. •Toa, 'Zihl<i.ul. •ZSTt_,.,

• V quia. • z punnltntc, quod L con. • V 0111.
• T&dd. d. a R&dd. ~u-;Tolll."'" - . .. ~lo. 'R ~ .•
C /toe pro /loc et om.lrifra. • fit ST, alllad4. q~Ntit:Jt. ' R WJ1. ' · q.
In L ut add. hater!. • VST sit. ~ C om. 111 q11o ••• <JIIIlt/o.

I Cap. 4, § 23 (PO 3, 72ti, PL 122, 1142). -t Retract., I, c. 19, n. 8 (Pt. 32, 617).
2 Pseudo·Dionys., Icc. cit. 5 Psalm. 73, 23.
o Cl. hllra, p. 2t4sqq ..
3 1 Cor. 13, 10.
 lNQ. II. TRACT. IlL SECT. II. QUAEST. II. TIT. I. - 153.
202

ARTICULUS I.

Utrum Jibrrum orbi/rium sit in angelo'·

Quod non sit liberum arbltrlum tn angells, intenhonem sanctae dilectwnis engere, si~e ad
1

sic obleltur 1. per rationem hben arbitm quam se vel b ad ea quae infra eos sunt pravae cu-
ponit Augustinus 2 : • Liberum arbitrium est' piditatis pondere semetipsos declinare •. Ex quo
facultas voluntatis et rationis, qua bonum e\igitur I acdpitur quod liberum arbitrium
6
est in angelis.
gratia assistente et malum gratia desistente •; sed I d. Item, Damascenus , describens angelum,
nee in bonls angelis nee in malis est liberum ' dicit: • Est .t natura intellectualis, arbitrio Iibera,
arbitrium secundum bane rationem: in bonis enim vertibilis secundum voluntatem: omne enlm crea-
non est quantum ad illam partem qua malum bile est vertibile et omne rationale est arbitrio
eligitur gratia desistente, in malis vero non est liberum··
quantum ad illam partem qua bonum" eligitur e. Jtem, Augustinus, De correptlone et gra~
gratia assistente; ergo nee: con venit bonis nee tia": .. Scivit Deus magis ad suam omnipoten-
malis; ergo liberum arbitrium non est in angelis. tissimam I bonitatem pertinere et de ma.lis be--
2. Item, quod naturale est in aliquo, ipso ma- ne tacere quam mala esse non sinere; et sic or..
nente, non potest tolli 3 ; sed liberum arbitrium, dinavit angelorum et hominum vitam, ut in ea
prout importat flexibilitatem ad bonum et malum, prius m ostenderet quid possit liberum arbitrium
potuit tolli et a bonis et a " malis: nunc enim et deinde quid posset gratiae beneficium •. Ex
neutri parti convenit; ergo liberum arbitrium non iis ergo colligitur quod liberum arbitrium est in
est naturale angelis; sed si esset ( in eis, esset angelis.
naturale; ergo non est in eis. [Solutio}: Ad quod dicendum quod liberum ar-
3. Item, non posse peccare convenit divinae bitrium natura!iter n est in angelis.
essentiae, et potest partkipari a creatura intellec- (Ad obiecta}: 1. Ad obiectum in contrarium
tuali; sed nulli 4 potius con venit communicare dicendum 0 quod ilia definitio supra dicta liberi
quam creaturae t nobiliori in natura, et haec est arbitrii proprie est liberi arbitrii P prout est in
angelus; ergo communicabit angelo; sed liberum homine, in quo remanet electio boni per gratiam
arbitriurn, prout est flexibile ad bonum et malum, et mali per se. Si vero sumatur communiter ad
opponitur illi; ergo non erit liberum arbitrium liberum arbitrium in angelo, secundum hoc con-
in angelis. veniet q angelo ratione primarii status: tunc enim
Contra: a. Damascenus ~: .. Omne quod crea- potuit eligi bonum gratia assistente et malum
tum est, vertibile est vel secundum esse vel gratia desistente. Hoc autem sciendum quod r li-
secundum electionem •; sed angelus non est ver- berum arbitrium potest dici liberum a coactione
tibilis secundum esse, cum sit immortalis; ergo vel potest dici liberum a miseria, Secundum pri-
vertibilis est secundum electionem; vertibilitas mum modum dicitur esse liberum arbitrium in
autem secundum electionem I pertinet ad liberum angelis tam bonis quam malis in primo statu et
arbitrium; ergo liberum arbitrium est in angelis. consequenti; secundum vero modum secundum
b. Item, penes liberum arbitrium est meritum non dicitur communiter in bonis et' malis, sed
vel demeritum; sed meritum vel demeritum est in bonis tantum.
in angelis; ergo liberum arbitrium est in angelis. 2. Ad secundum' obiectum dicendum 11 quod
c. Item, Augustinus, De fide ad Petrumfl: liberum arbitrium a coactione commune est et
• Ut dilectio haberet iustam et congruam laudem naturale r ipsis angelis, et hoc modo non tol-
voluntatis, tribuit angelis liberta.tem, ut esset 1 litur ab eis; sed z prout liberum arbitrium dicit
eis possibile, sive ad eum, qui supra eos est, flexibilitatem in affectu 1 de bono in malum vel

• VST IIMU:. • L ._ • Suar, L o.. 1/.J

• 6 .,.., 'T Cllll. 4· t. 1 V c;Jm. '· a. I. r. • liST add. Ill. • RLCZ 1/~r.
•Cos '"~· 'Ri>IM1po1Uikm • L p/w • S Cllll.; Z 0111 Ad qiiPd ... Gllltlll. • Ita V, alii add. rtl. , VS <1m.
I·~- I. Ill., 5I CIGI.I.G. • VS ~riUtd • T rP
•RLCZ tlul• 'Ill 14d.ln 'STLCZ IIUindg • ha V,aiiL add. ut. • R add. ut. • C om.

1 Cf. S. 8ooal'., II Slnt., d. 7, a. 2, qq. 1·3 et d, 25,

~Ct. lN jidt orllJod., J, c. 3 (PO IU, 7~}.
p. I, a. I, q. t (II, J83aqq., !w.l).
1i S. fulgentlu1, c. 3, n. 31 (Inter opp. AUJUitinl PL
• a; Cf. En&hU., t. J~, IJ. 28 el C. JUT, 11. 28 (Pl «!,
281 sq.); Dt wrrept. d grotiJJ, c. II, n. 32 (PL 44, 93hq.). "'· 763).
, 6 Dt fidt orthod., II, c. 3 (PO 94, 867); cl. Altk. Hal.,
l Cf. Ariatol., Elh. 4d Nicom., II, c. 1 et ~IQph., VIII, Summa lhtol., II, num. 107
c. ~ (II, 14, !167). 1 Cap. 10, n. ZJ (I'L .U, 932).
 DE POTENTIA MOTIVA INTERIOR! ANOELI.
203
e converso, non est comml.lne; sed proof dicit est creaturae inlellectualis in quantum est ex
flexlbilltatem In bonum et malum natoraliter, sic nlhilo • Nee In hoc 11~ U"l:"l urn ar
bltrl urn, in quantum
est commune. Et hoc est quod dicit Damasce- est In angelo, similitudinem dicitur habere Iibert
1
nus : • Ut creabiHs vera vertibilis est, habens arbitrii divini, sed in hoc quod non cogitur ad
facultatem manendi et proficiendl in bo-no •. bonum. Unde An 1 e 1rn u • 2: .. Sic liberum r erat
3. Ad I e r t i u m 11 dicendum quod 'non posse ut nulla aha re cogi PQSset ad recte agendu,;
peccare' non est de natura creaturae intellec- vel ad peccandum, et ideo iuste d reprehenditur
tuali.s, sed quod participatur a creatura, hoc: est ex cum peccat, quia, cum hanc haberet arbitrU sui;
graha. Non nega~ur" ergo quin communicet Deus lli!Jertatem, non aliqua re cogente, non aliqua
creaturae bane llbertatem, sed haec libertas non necessHate, sed sponte peccavit ••

ARTICULUS II. 154

Quid sit liberum arbitrium in angelo.

Consequenter quaeritur quid sit liberum arbi-
trium secundum quod convenit angelo.
J. Et ponitur in libro Sententiorum 3 talis defi-
nitio: • Liberum arbitrium est facultas voluntatis
et ration is •; sed ratio non convenit angelo: in
hoc enim distinguitur homo ab angelo, unde et
eius differentia est 'rationale '; ergo liberum ar-
bitrium, prout sic definitur, non est in angelo.
2. Eadem modo potest obici secundum hoc quod
dicit Bernard us, in libro Del libero arbitrio 4 :
• Liberum arbitrium dicitur liber sui propter va-
luntatem, iudex sui propter rationem •. Si ergo
ista.e duae differentiae non conveniunt angelo, non
erit haec ratio liberi arbitrii prout est in angelo.
3. ltem, Bernardus:S: c Voluntas habet, quo-
cumque se verterit, rationem semper comitem eU
quasi pedissequam, non quod semper ex ratione,
sed nunquam absque ratione moveatur, ita ut
multa facial n per ipsam contra ipsam •; sed hoc
non convenlt angelo, quia in angelo non sunt con-
trarii appetitus; ergo ilia ratio, quam ponit B. 1
Bernard us, non erit definitio Uberi arbitrii prout
con venit .t angelo.
4. Item, Anselmus 6 ponlt talem rationem: • Li-
berum arbitrlum est potestas servandi rectitudi-
nem propter lpsam rectltudinem •. Haec iterum
definltio liberi arbitrli non convenit Iibera arbi-
trlo prout est in angelis: conveniret enim bonis
ct 1 malis; sed maH non habent hanc rectitudi-
nem; sed illud, quod non habetur, non potest
conservari; ergo potestas conservandi rectitudi-
nem non est in angelo; ergo non est haec de-
finitio liberi arbitrH in angelo •.
[Solutio]: I. Ad quod dicendum quod prima
definitio proprie videtur convenire libero arbitrio
prout est in homine; nihilominus tamen, si nomen
'rationis • extenderetur • ad inteJiectum qui est in
angeJis, posset con venire. - Quod aut em ex-
tendatur nomen rationis ad intellectum
angelicum, patet per hoc quod dicit loannes
Dam as c en u s 1 : c Oportet scire quod angefi,
rationales entes, arbitrio liberi sunt et ut crea-
biles et vertibiles •. Et iterum 8 : c Aut non erit •
rationale aut rationale ens dominus actuum erit
et liberi arbitrii; unde irrationalia non sunt Iibera
arbitrio: aguntur P enim a natura magis quam
agu:nt t •. Ex quo accipitur quod 'r.atio' sive • ra-
tionale' commune est homini et angelo in Sacra
Scriptura.
2-3. Per hoc potest patere qualiter responden-
dum est ad hoc quod dicit Bernardus in
utraque auctoritate: acdpitur enim ibi' • ratio'
communiter, prout In angelo et bomine. Unde
post, in eodem libro '• ostendit illam definitionem
angelo convenire, quae est: c Ubtrum arbitrium
est voluntarius consensus •; et' iterum 10 : • Deus
est auctor salutis, liberum arbitrium est capax •.
Unde si angelus est capax saluti~ habet liberum
arbitrium t secundum praedictam rationem; unde
subiungit Bern a rd us II: c Libertas a necessitate
in angelo est • et in homine •. - A d b o c vero

• 1111 V, tiLl add. wro ' V nt6~fllt. • V .1dd. 111"&1ti111M. 4 T l,hl. • V 0111. I T - · L 4. ' T-. • V , ..... q!MMI R alff.
< C
0 ~ 1 • • l..CZ 1dd. ln. ' V ow. • lt1 V, alU uttlb. • C r:xtfluhlt.llt". • VST Ut. • V .upil!U. • V "rff. 'V-.
•Com. •Volll •Vum.

1 De fide orthod,, II, c. 3 (PO 94, 867). & Dt lib. atbil., c. 13 (PL J38,. Jlrl).
2 De lib. orb,, c. 2 (PL 1~. -492) t IN .ftd~ ortllod., 11, c. ""ll (PO 94, 962).
3 Lombard., II Stnt., d. :U, c. 3 (p. 421); d. supra, 8 Loc. cit., ubi l&itur de bomlne, llDA • aqelo.
p. 202, nota 2.
e lk gnzt. tl lib. IUbil., t. 4. a. 9 (PL 182, 1006).
c Ot itul. et Ub. ar/J/1., c. 2, n. 4 (PL 182, 1004). 10 Ll)(. cit., c. I, a. 2 {Pl 182, 1002:).
s Loc. cit., n. 3 (Pl 182, 1003). II loc. cU., ~; ••, a. 9 (Pl 182, 1006).
 INQ. 1!. TRACT. Ill. SECT. II, QUAEST. II, TIT. I, - 155.
204
quod obicltur quod 'in angelo non facit li.berum
arbittium multa per rationem contra rat10nem,
quia non sunt contrarii appetitus simu\ in an-
gelo': dicendum quod, sumpta ' ration~' large,
hoc accidil in daemoniOus: daemones emm multa
faciunt per rationem, id est 11 intellectum, contr~
rationem rectam, et sunt ibi quoad hoc contrarn
appetitus, prout appetitus naturae contrariJtur ap-
petitui peccati; sed non sunt ibi contrarii appe-
titus, bonus scilicet et malus, se<:undum idem
genus, vel ut unus sit secundum phantasiam, ali us
secundum intellectum, sicut contingit in homine,
in quo est dup\e)l; motivum, de quo infra 1 dicetur.
4. Ad i d quod obicitur de definitione An s e 1-
m i, dicendum" quod ilia definitio con venit, sicut
ipse dicit, Iibera arbitrio prout' est in angelis:
155
Utrum liberum orbilrium oeque sit in angelo et in homine 2•
Tertia quaeritur utrum liberum arbitrium aeque
sit in angelo et in homine m.
Quod a.utem sit aeque 11 in utroque, sic osten-
ditur: a. Libertas in intellectuali creatura atten~
ditur ext> eo quod est intellectuale, ex nihilo et
a Deo; sed esse rem intellectualem, ex nihilo et
a Deo aeque principaliter inest animae humanae P
et angelo, quia neutri inest per alterum, sed im-
mediate 9 utrique; ergo et ratio libertatis aeque
inesl homini et angelo.
b. Item, ratio libertatif5 sumitur penes rationem
imaginis, ut dicit Bernard us 3, distinguens inter
libertatem consilii et complaciti et libertatem ar-
bitrii. Dicit enim quod libertas consilii et libertas r
complaciti attenditur penes rationem similitudi-
nis Dei, libertas vero arbitrii penes rationem
imaginis. Cum ergo tam angelus quam anima
aeque gerant Dei imaginem, quia# scilicet neu-
trum mediante altero, ergo aequaHter habent H-
bertatem.
c. Item, libertas fundatur in voluntate intel-
Jectualis naturae; sed habere voiuntaiem vel esse
voluntariam naturam et non cogibilem aeque con-
venit angelo et animae; ergo similiter libertas. Lo-
quitur autem hie de libertate a coactione.
•T·~:~:; /.t •au.V,alll~-«1 •Zfll;Vum.lpu
, 5 11111 •
• V .ad. qf
c r. 1 ' V um L • V t·
,.!":. , ;m
' t.Cl.• C
'R~ pt>H/biiii~U.
/IUitiiiUUJI; l IIICIU/u lt{#UIItlf pU/tnt/u/11 PIO t. 1 , p.
1 CJ. itdr.a, num. 18t
2 Ct. S. Bonav., II SUJt., d. 2!), p. 2, a. 1, q. 1 (It,
609sqq.).
3 Cl. Dt gnU. d lib. urbiJ., c. 9, n. 28 (PL Uf2, H116aq.).
t enim ibl • potestas servandl rcctltudlnem • etc.
~- Ad i d d quod obicitur quod ' ilia ratio non
convenit daemonibus ': diccndum ' qu.od es!
quaedam potcstas quae est I ex par!e eiUS QUI
potest servare, alia vero ex parte rei serva~d~~·
sicut potestas videndi dicitur, cum r~s visJblils
praesens est, dicitur etiam potestas V1dendi, cum
non est praesens. Si ergo fiat sermo de potestat~
naturali ex parte rationis, est potestas servand1
in g daemonibus, etsi non servetur h rectitudo;
non tamen est potentia ordinata ad servandum
ratione impossibilitatis ex parte rei servandae.
Unde si aliquid esset invisibile 1 ab oculo, etsi k
esset integritas visus, diceretur quod non est p~­
testas t videndi rem illam. Uno ergo modo dl-
citur potestas in daemonibus, alia modo non.
ARTICULUS III.
Contra: 1. Videtur quod maior sit libertas in
angelo, quia essentiam sequitur potentia t 4 et no-
biliorem essentiam nobilior potentia et minus no-
bilem essentiam minus nobilis potentia; ergo,
cum angelus nobilioris sit essentiae quam anima,
nobiliorem habet potentiam quam anima u; sed
potentiam sequitur libertas; ergo nobilior est li-
bertas in angelo quam in homine.
2. Item, sicut dicitur IJ Sententiarum, dist. 3 5,
quatuor sunt attributa angelo, scilicet simplex
essentia, personalis discretio, perspicacitas intel-
ligentiae, libertas arbitrii, et ista v se habent per
ordinem, ita ut in quo est magis de primo, magis
sit de aliis; in quo est ergo maior x simplicitas
essentiae, est maior r perspicacitas intelligentiae
et maior libertas arbitrii; sed inter angelos ad
invicem sic est quod unus alium excellit in sim-
plicitate essentiae; ergo et 1 in perspicacitate in-
telligentiae et libertate arbitrii. Hoc etiam dicit
plane Magister, eadem dist., cap~26. Cum igitur
plus excellat angelus animam in simplicitate es-
sentiae quam unus angelus alium, ergo multo ma-
gis excelJit angeJus animam in libertate arbitrii.
3. Item, libertas est in Deo, angelo et homine
ratione voluntatis, quae tanum voluntas sequitur
intellectum. Unde sicut in iflis est exccllentia
•zom •RLCZadd ,.I·Tom.qulltdum fTom. •VZom.
"'S ""'· "'· 1· h. • C ""'· Z~ om
r kc..ci om. r T (nuntdlrtolt
~ T OIJI, /1, h. p. q. Q, ~ C /lo.
~ "Cl. Ari1tot., Pltys., VIII, c. 10 (II, 365).
~ Cap. I (p. 317); cf. Alex. Hal., Summa lheol., II,
P· 144b; S. Bona~ .• II Senl., d. 3, p. 1, dub. I (II, 110).
I t1 L<lc. cit., cc. 2 ~I 3 (p. JI81Ul.).
 DE POTENTIA MOTIVA INTE~IORI ANGELl.
penes Jntellectum, sic vldetur esse penes llbertatem
voluntatls, quae scilicet sequitur intellectum; sed
Primum intelligit per unum solum, quod est Idem
cum ipso 1, angelus intelBgit solum per com para-
tionem ad superius, scilicet ad Deum, quia non
recipit mediante phantasmate a rebus inferioribus
sicut intellectus humanus; [intellech.Js humanus)
ergo plus elongatur ab intellectu Dei quam intel-
lectus angeli; ergo similiter et libertas eius plus
elongatur; ergo maior est libertas in angelo quam
in anima"·
4. Item, libertas est c facultas voluntatis et ra~
tionis 2 •; sed maior est facultas sive facilifas in
angelo ad excundum in actum quam in homine.-
Quod patet: quia angelus, quam cito est, potest
velle, potest diligere; sed homo non sic, ut patet
in parvulo, qui habet impedimentum a carne et
expectat tempus ut habeat It usum ration is; ergo
et libertas maior est in angelo quam in homine.
5.Quod si concedatur-contra:Libertas
arbitrii videtur dici eo quod vertibilis sit volun~
tas quo vult; sed homo plus vertibilis (est] quam
angelus, quia homo potest verti e a bono in rna-
lum et inde rursus in bonum; non sic angelus,
immo Solum semel vertitur d vel in bonum vel
in t malum sine regressu ad alterum 3 ; plus ergo
homo est 1 vertibilis; ergo et plus liber: propter
hoc enim e conceditur quod liberior est homo
quam daemon, quia scilicet homo potest regredi
post casum, daemon au tern non. - Item, sicut
supra dictum est 11 4, libertas sequitur rationem
Jmaginis; sed ratio imaginis magis proprie vi-
detur esse in homine quam in angelo, cum in
utroque sit. - Quod patet ex eo quod in
Canone Sacrae Scripturae 5 legitur quod homo l
sit ad imaginem, non sic autem legitur de angelo;
ergo secundum hoc magis erit libertas vel saltern
magis proprie in homine quam in angelo.
[Solutio] 6: Praenotandum est quod triplex est
libertas: prima est Jibertas a coactione sive a
necessitate, secunda est k libertas a peccato, de
qua 11 Cor. 3,11: Ubi Spiritus Domini, ibi libertas,
et loan. 8 36: Si Filius vos liberaverit, vere liberi eri-
tis; terti~ est libertas a miseria, de qua Rom. 8, 21;
Ipsa creatura liberabitur a servitute corruptionis
in libertatem gloriae filiorum Dei. De hac triplici
llbertate habetur 11 Ubro Sententiarum, dist. 25,
~ STR ltamltlt. • V c.m. 11. 11. • tCl~~Wrll, qiUW R ~r.
' C (lm. • V om. t c add. ln. • T Olll. 1. I, D. ~ LC prcootltvliN.
• C (IRL, , VST om. ' VST Jld. • V pr<>Nt pt«tdlfU pro p. 1.
f Cf. Alex. HaL, Summa tlreol., I, num. !86.
:1Cl. auprn, p. 203, nola 3.
3 Ct. aupra, p. 1~1, Solutfo.
" Cf. aupra, sub !Itt. b.
liGen, 1,27.
D Ct. S. Uonav,, II Stn/., d. 25, p. 2, dub. 2 (II, ti".M).
7 Cap. 8 (p. 432}.
cap. Est nomque IJ/Jertos triplex 1. Diclmu.s ergo
~uod s~cunda libe:rtas et tertia non sunt acque
1n hom1~e et _In ang~lo, sed maxima est in angelo
bono, mmor 1n honune bono, minima in homine
malo, nulla. in daemone. Sed prima libertas, quae
est a coacttone, e-st aeque in homine et 1 angelo
tam bono quam malo. Unde Bernard us, i~
libra De"' Iibera arbltrio 8 : c Libertas a necessitate
nee peccato nee miseria amittitur nee per oppo-
situm augetur nee plenior est in homine quam
in angelo •. Et subiungit 9 : c Hac. praerogativa •
Conditor rationalem creaturam insignivit, ut sicut
sui iuris suaeque voluntatis, non coactionis, erat
quod bonus est, ita et sui iuris txisteret ut non
nisi vellet, bona vet mala fieret" •. Ex iis patet
quod sicut non cogitur angelus ut bene vel male
faciat, ita nee homo, et ideo haec libertas aequa-
liter est hinc P et inde. Qualiter autem hoc sit'"·
infra 10 patebit. Concedimus autem tres prirnas
rationes ad hoc adductas.
[Ad oblecta]: 1-4. Ad prima obiectum in con-
trarium, sciJicet de nobilitate essentiae: dicimus
quod nobilitas essentiae non tacit ad esse ipsius
libertatis. Nobilitas enim naturae inest creaturae
intellectuali conditae absolute; Jibertas autem esl
quaedam dignitas descendensr a Deo in ratio-
nalem creaturam per convenientiam ad ipsum Pri-
mum 11 • Unde libertas non sequitur naturam crea-
tam, eo quod est creata, sed in relatione ad Prim urn
secundum convenientiam, et ideo non sequitur: 'si
maior est nobilitas, ergo maior libertas '; bene
concedunt tamen quod habilior diceretur voluntas
in simpliciori essentia quam in' minus nobili et
simplici; nee sequitur: 'si 1 est habilior voluntas.
ergo Iiberior '. Et si videatur sequi, sicut probabat
sequens" ratio 12 • quia libertas est facilitas' etc.,
ad hoc ergo solvendum sciendum quod duplex est
facilitas in rationali creatura: una, quae sequitur
voluntatem in quantum est voluntas, prout conti.n-
git dicere quod voluntas Jibere vult quod vult nee
ab aliquo potest impediri~ et haec facilitas a~ual~s
est in omni rationali creatura sive intellectuah,qula
omnes aeque sunt sine coactione, sicLit patuiP per
auctoritatem Bern a rd i 13• Est alia facilitas non
I sequens ipsam voLuntatem. prout est. v~luntas, sed
ipsam naturam, quae sub1ecta es~ ~lh, secun~~m
quod contingit dicere quod simphc1or est fac1hor
• Z: owrtthlr. • v Qlll. ~.f. 1 T 0111. o RLCZ o-. 0
R .W. ._
• Y fa.cerct. •RLZitic. tRC#.L-. .....
• V p;~tft,
a Cf. Dt grat. tt lib. arbit., c. 4, n. 9 (PL 182, 1006).
9 Cf. loc. cit., c. tl, n. 36 (PL 182', IOaJ).
to Cf. Infra. nurn. 168 et 167.
11 Ct. S. Bonav., II Stnl., d. ~. p. l, dub. 3 et p. 2,
dub. 2 (II, 608 et 626).
13 Ct. supr., n. .1,.
1:!1 Cf. supra, fn SoiUtioM.
 !NQ. 11. TRACT. Ill. SECT, II. QtJA.EST. II. TIT. I, - 156.
206
et habiffor ad suum adum, et ilia, quae minus
simplex est, minus facilis. Secundum hoc verum
est quod maior est facilitas 11 in angelo quam In
homine. secundum quod simpficior est eius na-
tura~ et subtilior, et ideo minus potens impediri
ab ingressu in suum actum. Secundum hanc viam
procedunt ( omnes rationes adductae ad proban-
dum 11 quod maior est libertas in angelo quam
in homine, quia omnes sumuntur penes ca quae
respiciunt ipsarn naturam subiectam voluntati.
Prim a enim sumitur penes nobi\itatcm essentiae
sive potentiae angeli, secunda penes sirnplicita-
tem essentiae, terti a et q u a r t a penes perspica-
citatem intelligentiae; haec au tern omnia sequuntur
naturam subiectam voluntati, non ipsam volun-
tatem r. Similiter facilitas I de qua ultimo obkit
est facilitas tails quae sequitur ipsam naturam
subiectam. -Cum vero dicitur 'liberum arbitrium
est facultas' etc. t, sumitur facultas pro facul-
tate 11 quae sequitur ipsam voluntatem, in quantum
voluntas est: ab hac enim facultate dicitur li-
berum arbitrium. Si vero 1 dicatur quod utramque
lacultatem sequitur, i\la tamen, quae est naturae
subiectae .t vofuntati secundum quod huiusmodi,
non est a qua dicitur liberum arbitrium.
5. Ad e a quu obicit 1 quod ' maior est libertas
in homine ' sic solvendum est m: Ad prim urn di-
cendum quod non valet, quia n procedit de libertate
quae est a servitute peccati, et non a coactione;
bene enim sequitur ' homo, cum cecidit in malum
potest resurgere ad bonum, et non angelus, erg~
quoad hoc liberior est homo vel minus servus ',sed
166 ARTICULUS IV.
Utrum similis vertibilitas sit vel juerit in angelo et in homine.
Quarto quaeritur utrum similis vertibilitas sit
vel fuerit in homine et in angelo.
1. ln angelo enim est unica vertibilitas vel in
~num vel in malum nee est regressus, in ho-
mme vera est multiplex vertibifitas, quia est re-
gressw; a bono in malum et e converso. Haec
auu:m non debetur animae ratione alicuius po-
ttn!&ae suae, cum eaedtm sint et communes an-
gehs et hominibus.
2• S i d i cat u r quod hoc est propter unionem
cum. corpore, quod • multiplicih:r est variabile et
vertibile- hoc nihil videtur, quia vertibilitas
non sequitur' ergo minus potest <:ogl'. De hac au-
tern \ibertate, quae est a peccato, diximus 0 quod
non aeque est in homlne et In angelo. Undc Be r-
nardns 1 : • Divlnae simllitudlnis summum gra-
dum tenent angeli boni, nos infimum, Adam me-
dium daemoncs nullum •. Et nota quod dicit
.. simifitudlnis ., non dicit 'imaginls ', quia simi·
litudo magis atlcnditur penes gratuita, ct ideo
nulla est in dacmonihus, imago magis penes na-
turalia, et ideo saltem in a\lquo gradu remanet
in daemonibus. - Sf autcm adhuc oblci~
t u r quod homo in pluribus vcrtibllis est quam
anR:elus, quia angelus solum scmel vertitur, ergo
homo est liberior ': dice n dum quod non se-
quitur, quia ex alia ratione est vertlbilltas et ex
alia ratione libertas, quia libertas est dignitas
existcns in intellectuali creatura per convenicn-
tiam ad Primum, vertibilitas autem sequitur ipsam
naturam creaturae rationalis secundum se. Unde
non sequltur quod maior Jibertas, sed P quod
maior mutabilitas: et hoc verum est. - Ad il-
l u d quod obicitur sec undo q quod ' libertas
sequitur rationem imaginis ': dicendum quod, Jicet
in Canone Scripturae inveniatur de homine quod
sit ad imaginem et non de angelo expresse, ni-
hilominus invenitur ibi, secundum B. Grego-
ri u m 2, implicite in ratione signaculi similitudi-
nis, Etech. 28, 12; et imago uno modo aeque est
in homine et angelo, prout alio modo attendltur
penes memoriam sive mentem et intelligentiam et
vo\untatem, et illo modo consequitur' libertas
rationem imaginis.
corporis 1 est in non~sse sive in corruptio-
nem, haec autem nulfam vfdetur habere habitu-
dinem ad Hlam quae est in ignorantiam veJ Jn 11
culpam.
Solutio: Dicimus quod huiusmodl vertibilitatem
duplicem et possibililatem ad resurgendum a culpa
ad. gratiam et e converso habet anima propter
umonem cum ~orpore v corruptibili: Corpus enim
quod corrumpJIUr aggravat animam ut dlcltur
Sap. 9, 15. Et dicitur corpus corru,ptlblle non
tantum secundum statum Jn quo nunc est, Jn quo
necesse est torrumpl, sed sec~.tndiJ.m statum prJ-
mum, in quo possibllc" fuit corrumpl; et ideo,
~ Cl. In Eztclt., II, hom. 34, n. 7 (Pl 76, 12&1).
 DE POTI!NTIA MOTIVA INTERIOR! ANOI!LJ.
propter hulusmodl aggravatloncm, excusatlonem
habet, cum peccat. Unde pronior est Deus ad Q
lndu/gendum, secundum quod ipse dicit Gen. 6,J:
Non permaneblt spiritus meus b, • ld est lndl-
gnatlo mea 1 •, in aeternum in ltomine, quia caro
est, • id est fragllls est r ex natura corporis" •.
Angelus autem non habet hulusmodl unfonem
nee unlbllltatem ~ et Ideo non sic excusabilis est,
cum pcccat nee resurglt post casum. Unde an-
gelus dlcltur 2 spiritus vadens et non red lens,
anima au tern spiritus vadens et t rediens. Pa-
namus tamcn quod anima unita esset cum cor-
pore incorruptibili, sicut erit ll in patria, tunc
ARTICULUS V.
Utrum tiber/as arbitrii sit in angelo per
Quinto quaeritur utrum huiusmodi libertas, qua
cogi non potest, insit angelo secundum se et
per se, non mediante aliquo tamquam causa,
aut insit mediante aliquo tamquam causa, sci-
licet causans illam proprietatem in intellectuali"
natura.
I. Si d ica tu r quod inest naturae intellectuali 0
per se ipsam, tunc obicltur: ergo abstracta
potentia intellectuali et abstracta inclinatione ad
volendum adhuc esset in ea libertas, quia adhuc
remaneret ipsa substantia intellectualis; hoc au-
tern videtur impossibile, scilicet quod remaneat
libertas, ubi non est voluntas sive inclinatio vo-
luntatis. Restat ergo quod inest ei libertas per
medium, scilicet mediante voluntate: ideo enlm
Jlbera est P, quia potest facere quod vult aut quJa
potest velle quod vult.
Contra: a. Ex hoc autem sequitur inconvenlens
quod non aeque est libertas in Deo et in aliis
intellectualibus naturis; quod est contra Ber-
nardum".-Quod autem lnde sequatur,
patet. Hoc enim posse, scilicet velle quod vult,
in Deo est per sufficientiam, ld est q tndependen-
tiam, quia, cum dlco 1 Deus potest velle quod
vult', omnia ilia r trla, scilicet ~posse et velle et
quod vult', in Deo sunt idem quod ipse, in alils
au tern sunt non per sufflclentiam, sed per allquam
• R f'Orrvpllb/flr.
• T nm. • T Sonrtur. • V om.
i y IIIJ(F\IN&!It
torpu• pro u. t. ' Ita V, am QU'rol'<ltur
t 111 V, am fl pro f. r.
• R (ltQ. • T ~··
, Ita V, alii om.
• Ita V, alii oon. • Z quolllofrm.
t Olossa lnterlln., In h. 1., ap. Lyran.
3 P»ahn. 77, 39.
:t Lib. IX, c. !KI, n. 76 (PL 7~, 000).
" Cl. llupra, p. 204, nota 3.
propter unionem corporla 111 non haberet hulas-
modi duplicem vertibllitatem, quia non aggrava-
retur 1 ex eo.
(Ad oblecta]: 1-2. Per praedicta patet responsio
ad ld quod quaerebatur ' quae sit habitudo huius--
modi corruptibllitatis corporis ad illam vertibilt-
tatem animae ', quia haec est ratio. Unde Gre--
gori us, in Moralibus 3 : • Angelorum spiritus
idclrco irremissibiliter pec::caverunt, quia tantt>
robustlus stare poterant, quanto eos camis fra-
gilitas non gravabat .t; homo vero post culpam
veniam meruit, quia per carnale corpus aliquid,
quo 1 semetipso minor"' esset. accepit ••
157
~Jo/anla/em.
depenclentiam ab extrinseco. Cum enim dico • an-
gelus potest 1 velle quod vult', etsi ly 'posse' et
ly 'velle' in angelo sint, tamen ly t 'quod vult'
non est in angelo, sed extra ipsum. Unde patet
quod hoc totum, scilicet 'posse' et 'velle' et •
'quod vult', non est per sufficientiam omnimo-
dam in angelo. Similiter nee in homine; quod
eodem modo potest ostendi. Si ergo in Deo est
per omnimodam sufficientiam, ergo magis est in
Oeo posse velle quod vult; ergo non aeque est
libertas in Oeo et In' aliis.
[Solutio): Dicimus quod per prius et poste-
rius est dicta libertas in Deo et in ceteris. Et
hoc so tum probat ratio nunc dicta 5 : voluntas
enim Dei sibi sufficit ad exeundum in esse in
quodcumque vtdt, et praeest aliis voluntatibus;
voluntates z vero angeli et hominis subiectae
sunt voluntati eius nee etiam sibi sufficiunt ad
quodcumque voJJtum, utpote respectu boni gra-
tuiti, immo oportet quod Deus adiuvet cos per
gratiam. Unde quoad hoc per J prius est buius--
modi libertas in Deo, per posterius in aliis 1 ; non
tamen ideo sequitur quod non aeque, quia prius
et posterius non removent aequalitatem • huiu!t-
modi de qua loquimur, quia nihilominus tam
Deus quam homo quam angelus liberi sunt a
coactione aequaliter, scilicet quoad boc quod
null us eorum cogitur 1•
• VS (con.) lllu,.flltQ/tm f V &old. - . • V til. • Ita V, .W
I V q11(H/. • RLCl o~~Wiot. • V lllftlfnhl. • 5RU lllf•UIIi!Nll
• s 11ut. • Ita R, •IU o-. • sn 1llll. • s flllulu.
5 Hie, parum supra.
e Ct. Alex. Hal., Summa llttol., I, p. ~. ud CI-C.
I
T Ct. S. &n.av., U Sin/., d. 25, p. l, •· I, q. ~
(II, 61hqq.).
 208 INQ. II. TRACT. m. SECT. II. QUAfST. II. TIT. I. - 158--159.

t68 ARTICULUS VI.

. .. .
.
Utrum vertibilitas liberi arb1tru m homme ·
e1 tn angclo sit ex eodem principia.

Sexto quaeritur utrum libertas arbitrii in ho-

Respondeo b: t. Non sequitur quod ext duo bus
mine et in angelo sit ex eodem principia aut principiis, sed sequitur quod unum, scil_icet 'pos~e
in bonum •, est ex uno principia ct. re~lq.uum, sc.l-
ex differentibus.
licct • posse in malum', est non ex pnnc1p1o propne
Et vtdetur quod non ex eodem prlnclplo: Joquendo, sed ex defectu, quia huiusmodi po~se
1. Quia 'posse in bonum' habet, quia est a est potius non posse quam posse. Unde 2
dtcit
Deo, ' posse autem in malum ', in quantum est 0 An s e 1m us In libro De Iibera orbitrio d : • Po-
malum non habet ex eadem, quia Deus non est testas pecca~di, quae addita voluntatl minuit eius
principium mali; ergo ex alia; ct dlcitur quod lihertatcm, ct si dematur, augct', nee libertas est
ex nihi\o, sicut dicit Augustinus•; sed ex nee pars llbertatis •. Hem, idem •. in code~ : • Po-
3

hoc videtur sequi quod 'posse In bonum' et testas peccandi non ad potenliam pertmet, sed
'posse in malum' sunt ex duobus princJpils; ct potius ad lmpotentiam ... Vel potest dici quod
utrumque a libertatc est; ergo libertas a duobtUI utrumque est a Dco: utrumque enim est 'posse',
principiis. sed unum est per conformitatem, alterum non.

169 MT!CULUS VII.

Utrum versio liberi arbitrii in bonis angefis fuerif in prima instanti 4•

Septimo quaeritur, cum vertibilis fuerit angelus
naturaliter secundum libcrtatem in bonum et in
malum, et quidam etlam verterunt se in bonum
et quidam in malum, utrum in <.>Odcm instanti
potuerunt I esse haec duo in angelo, scilicet ver-
tibllltas et versio, hoc est quaerere 1. utrum quam
clto esse! angelus, verteretur in bonum vel in'
malum in instanti in quo primo fuit h.
1. Si dicatur quod non potuit in eodcm instant\,
sit ergo 1 instans, In quo prlmo fuit, A, instans
vero, in quo primo vertit se, B. Tunc obicilur:
Inter quaelibet duo instantia est tempus medium;
ergo inter A et B. Sit ergo lllud tempus C. Non
fuit in C otiosus, quia intellectus angeli non
est sicut inteUectus pueri, qui otiosus est; ergo
intelligebat in C; sed intellectus elus plus ordi-
nabatur ad cognoscendum Deum quam ad aliuct;
ergo Deum intelligebat; sed intellectum neces.
sario sequitur inclinatio ad illud per affectionem,
maxime autem k summi boni; ergo afficiebatur
in Deo; ergo iam merebatur, et sic vertebatur
in bonum ; ergo non primo vertebatur in B, sed
in C. Similiter potest quaeri de instanti ipslus C,
in quo primo vcrtcbatur angelus, et sic semper
contfnglt dcduccrc usquequo veniarnus ad idem
instans in quo primo htit. Rcstat ergo quod in
eadem instant\ fult in eo vcrtibllitas et versio
huiusmodl.
2. Item, Augustin us 5 dicit quod quatuor
sunt coacva, scilicet caelum, tempus, motus, ma-
teria prima. S\ ergo caelum et motus elus sunt
coacquacva, ergo quam cito full caelum, lncepit
moveri; sed multo slmplidor est isle actus 'vclle'
in 1 intelllgcntia angelica quam motus in caela;
ergo multo magis in eadem instanti prima fuit
angelus et mot us eius m secundum voluntatem.
3. Item, dicit Augustfnus 6 quod creatio
et dlstinctlo rerum simu\ full, secundum illud
Ecc\1. 18,1 11 : Qui vivit in aeternum, creavil omnia
simul; unde computatio isla dlerum Gen. I, se-
cundum AugustIn u m 1, non accipitur ad Jitte-
ram, sed secundum quod res sunt in lntelllgentia
slve cognitione angelica per ordinem suarum no-
bilitatum; ergo secundum hoc simul fuit o creatio
caeli et divisio lucis a tenebris. Sed ista divisio,

" Ill V• .til add. Ill. • Rl.CZ tdd. q11od. • Z o. • V 0111. • T 0.11. I TC potttlUII. • VST 0111. • C /l~tr/1, < Rl.CZ tlllm.
j ST 0111. 'ST om., In I? nt a4d. lnlcrl. • Z uf. "CZ lolid. q10od. • l!t R, V futrit, llU 0111.

t Cf. Contra lullan., op. lmptrf., V, nn. 31, 35, 38
(PL 45, 1470&qq.).
ll Cap. I (PL 158, 491).
3 Loc. cit. (PL 158, 490), ad sensum.
4 V, cc. 3 et 22 (PL 34, 322sq., 337sq.).
Cf. S. Bolllv., II Sent., d. 3, p, 2, a. I, q. 2 (II,
115aqq,).
6 Cf. Dt Gtn. ad 1/tt., I, c. J, n. 2 et Dt Gtn. e. Manit.b.,
I, c, 2 (PL 34, 247, 175); Alex. Hal., Summa thtol., II,
num.. 70.
0 Ct. Dt Gtn. ad lilt., IV, cc. 33 et 34 (PL 34, 317-320);
1 Cf. Dt Otn. ad lltt., IV, cc. 22, 23, 24, 32; V, c. 22
et VI, c. 3 (PL 34, 311 sq., 316sq., 338, 340); Dt civil.
Del, XI, c. 7 et 9 (PL 41, 322-325).
 DE POTENTIA MOTIVA INT£R10RI ANOBLI.
ut idem Augustlnus exponlt", nihil allud1
est quam dlvislo confirmatorum angelorum a ca-
denfibus: per caelum au~em intelligitur angelica
natura inform is 2; ergo simul creati,. et conflrmati
sunt, et ceciderunt alii.
4. Uem, loan. 8, 44: 1/le lromicida erat ab inf-
tio, non potest exponi ab initio cum peccare
fecit hominem, quia ctiam ante peccavit super-
biendo 3 ; ergo lntelligitur ab initio sui esse.
Contra: a. Si ex quo fuit, full c malus, ergo
creatus est malus: quod est lnconvenlens.
b. ltem, obkitur de bonis. Ad vertendum se
in bonum, aut sufficlt natura: et tunc omnes
vertissent se In bonum, cum omnes communl-
cassent in natura; aut supcraddita est 4 cis gra·
tla' in creatlone: ct sl sic, qua ratione add ita
est quibusdam, eadem ratione omnibus, alloqu\n
lnfustftia I vldcretur, cum adhuc null us corum
merulsset vel demerulsset ct in allis pares essent.
Ergo quo.::umque modo ponatur, sl In eodem tn-
stanti vertissent se, quo prima fuerunt, omncs
eodem modo vertissent se vel• In bonum vel In
malum. Restat ergo quod non simul nee In eo-
dem fnsfanti.
JSolutlo): 1. Quod concedlmus", dlcentes
quod nee mall semper fuerunt mall nee bonl honl
bonltate conffrmata, quam postea consecutl sunt.
Dlclmus ergo quod In alio instant! lnceperunt
esse et In alio se verterunt, nee oportet Inter
ilia duo esse tempus medium vel duraflonem.
Unde dlcimus quod lila proposltlo ' Inter quae-
libel duo instantia' etc. lntclligltur de lnstantibus
quae sunt In tempore prout est mensura conll·
nuorum ', et non tenet hie, lmmo possunt esse duo
instantia quasi contigua, sine lntermedio scilicet.
Si tamen supponatur quod fuit allqua morula
slve distantia intermedia et quaeritur quid In ista
egerit angelus, potest diet quod tunc movebatur
per intellectum et non movebatur per affectum,
motu scilicet penes quem determinatur bonltas
actualis 1 vel converslo. Non esset tamen lncon-
veniens dicere quod moveretur.t per affectum
motu natura II, non gratulto, per quem motum nee 1
merebatur nee demerebatur.
4. Ad 1flu d roan. 8,-« 'ab initio' respondeo:
id est post inltium, quia valde parum stetlt; et hoc
notat haec praepositio 'ab ', non dicit 'in'"' Initio.
• V tJiclf Allflll'lbul• pro 1. A.~. • ill V, alll add • • IIIII. • Vo•.
T •ldtnlur pro rldtrthu. • T olll. • V dlt/111111.
• v 0111 • ~ z 0111 . • R 111 , ~ v fe,utt.
ral/11/llt. a C dt. 1 LCZ om. • V Qt/ /tol.
1 Cf. Dt Ot11. ad tttt., 1, c. 17 et II, t. 8 (PL 34, 258sq.
269sq.); De chill. tkl, XI, cc. 9, 19, 28, 33 (PL 41, 325,
333, 342, 346): cf. supra, num. 128-128.
2 Ct. Augustin., De Qen. ad lltt., I, cc. I, 3, 4, 17
(PL 34, 247 sqq., 2M!). Augustlnus lbl pot! us Inquirendo
quam asserendo loquitur.
SuMMA THEOLOOJCA - Tom. Jl.
209
2. Ad 111 u d de caelo et motu elu3, dlclmus
quod nee In caelo nee In angelo nee In aliqua
creatura contingit Ulud, quod in ~odem Instant!,
In quo prlmo est 4 , habeat actum aliquem. In
omnl enlm al\o a Primo prius est potentia quam
actus, non solum natura, sed etiam duratione,
quam vis In qulbusdam slmul sit potentia et essen-
tla, secundum quod dlcitur 115 : •In perpetuls non
ditfert esse ct r posse •. Unde non est verum quod
In prlmo Instant\, In quo lult caelum, lult <~ elus
motus, sed verum est quod In \llo instant! In-
cepit elus motus. Hoc autem quod dlco 'lncepU ',
llcet dlcat ld quod dicit per modum actus, non
tamen dicit actum vel motum, sed lnclinatlonem
quamdam proxlm.1m ad motum, quae quasi me·
dla est' Inter potenllam caell et eius motum.
Quod au tern dlcltur ab AugustIn o motus coae-
vus caelo, Ideo dicltur non quia In eodem In-
stant! prlmo fuerit cum caelo, sed quia In eodem
Instant!, quo prtmo fult caelum, lnceplt elus mo-
tus; sed Cllm inceplt, nondum erat, quia lllud
'lnclpere' non dicit motum.
3. Ad Ill u d quod obiclturf de distln.ctione
h1cls ct tcncbrarum: dlcendum quod, Jlcct com·
putetur uno die cum lactura lucls, et factura lucls,
secundum Au f.t' us tIn u m 11, sit' slmul cum crea-
tione, non !amen dlvislo h lila Jucls slmul fuit cum
creatlone ', lmmo fult posterior, slcut sl uno die *
allquld prius fleret et allud posterlus. Non enfm
peccatum angeli, quo facta est tenebra, nee dl-
vlslo tenebrarum a luce, quae spectat ad dlvi-
slonem bonorum a malls, full slmul' cum crea-
tione In codem instant!.
II. Sed adhucm oblcltur quod sfmulfuit cum
creatlone. I. Nam constat quod In angelo slmul est
essentia cum sua potentia, et est tails potentia 11
quae non est lmpedlta ab actu suo nee reciplt
Impedimentum; ergo et actus elus slmul est cum
sua potentia et ulterius cum sua essentla; aeque
au tern vel magis Iibera est motfva quam cognltiva,
ut vldetur; ergo simul fult actus cognitivae cum
potentia et essentia; ergo eta simul full actus m<r
tivae, scilicet converslo vel P aversio; ergo s/mul
fuit converslo vel q averslo cum essentia In angelo.
Contra: a. Duplex est mutatlo 1• Prima est a
non-esse In esse'", alia ab esse tali In esse tale,
~ V add. lit. •ll.t .Z Ult1'. 1111., aUL /ICitllfCI. I VT 111/U/4;
11 RLCZ mqrtntur. 1
• S tJclll. RLCZ 11011. • VS IIIII.
~ soar. !It• vz. ltllJ llblrll. • V /alt. • V fi/CtJ q!UHI /tJdaTG, ST dlatlndlo. ' Top~-
• L Old·~. t. t. p. • L up. 'Z d. 'V d; L Qlll. /1/t. ~ ST .ldd. uttkt:t.
3 Cl. Augustin., Dt cMI. Del, XI, cc. 13 et 15 (PL 41,
m.JJO); Dt Oen. ad Utt., XI, c. 16 (PL 34, 43'hq.).
4 Cl. Arlstot., Phys., IV, c. It (II, 301).
~Ct. Ari1tot., Plly.t., Ill, c. $ {II, 278).
o De Oen. ad lltt., I, c. 9 (Pl 34, ~I sq.).
T Cf. Aristot., P/tys., V, c. I (II, DJ}.
••
 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. II. TIT. I. - 160.
210
et haec didtur versio; sed prior est mutatio a I
{Ad obiectal: I. Ad illud autem, quod obicitur
non-t"sse in esse o quam ab uno esse in a\iud in contrarium, patuit iam. solutio. Dici"_1US cnirn
esse sive ab altero in a\terum; ergo prius est quod in nulla creatura s1mul est actus m eodem
creatio quam versio, instanti cum potentia nee cum essentia, simul
b. Jtem. inconveniens esset dicere in animabus dico nee natura nee duratione. Unde nee in co-
ipsis, statim cum sunt, esse malitiam t~, nisi ex gnitiva nee in rnotiva angeli simul est a~;tus
coniunctione ad corpus trahetent ma\itiam origina- cum potentia, simul dico in eodem instanti: exi-
lem; cum igitur angelus ex nullo trahat originem, tus enim de potentia in actum vel etiam qui est t
nee etiam ex ipso Deo, quia ipse tantum boni ab otio in actum, sicut est ibi, quia potentia angeli
principium est, ergo inconveniens est dicere an- non habeba! impedimentum, est postquam res
ge\um, cum primo est, statim malum esse; ergo est, et hoc est ex d ratione creaturae, quae non
eadem ratione inconveniens est dicere ipsum statim patitur quod simul sit omnino, id est in eodem
bonum esse, bonitate dico illi malitiae opposita. instanti. Nisi forte dicatur 'simul ' pro 'repente ',
c. Item, de mali-s specialiter ostenditur quod vel'simul', id est 'statim post', sicutdicitur quod
non statim tuerunt mali. Dicit enim Augusti- 1 radius visualis emissus ab oculo simul pertransit
nus 1 , et est in libro Sententiarum 2, quod Deus remotiorem cum propinquiore parte a~ris vel spatii
in angelis simul condidit naturam et largitus est - Joquamur secundum opinionem quae ponit
gratiam Hlis qui modo sunt boni; ergo eadem quod videmus extra mittentes- non enim pertran-
ratione illis qui modo sunt mali, quia eodem sit in eadem instanti, sed simul, id est repente,
modo erant capaces secundum naruram; summa hoc est in tempore imperceptibili r 4.lta posset hie!
autem bonitas communicat se redpienti secundum dici quod angeli, ex quo primo fuerunt, simul, id
modum redpientis; ergo statim fuit gratia in est statim vel parum post, versi sunt alii in bo-
malis a principia creationis; sed non secum com· num, alii in malum. Adhaerendum est enim sen-
p~titur .~atia malitiam; ergo non statim tuit in tentiae Magistri Sententiarum 5, qui dicit quod
eJs malJtia. tuit ibi morula, et hoc dicit haec dictio ' repente '.
Solutio: Concedimus, ut supra 3, quod non si- c. Ad iII ud quod dicit Augustin us: « Simul
mul in ipso instanti, in quo fuerunt angeli, fue- condens£ naturam et Jargiens gratiam ., respon-
runt mali. sum est supra 6.

CAPUT II.

DE R:ATIONE IN ANGELO.

160 ARTICULUS I.

Utrum ratio superior et ratio inferior sint in angelis 1.

Deinde post considerationem liberi arbitrii in
angelis dicendum est de duabus portionibus
~ationis, scilicet superiori 11 et inferiori, utrum sint
m angeiis.
~det
Et "' ur qu.od 11~: 1. Si enim ratio est in an·
gelis, sicut supra habitum est' per hoc quod dicit
B B d dacat August I nus 10 quod superior pars rat 1"onl·s
. ernar us et loannes Damascenus,
partes autem SJVe portiOnes ratioms sunt d a
u e,
quarum una supernis t mspJclendis et cons le d'
inhaerescit, sicut dicit Augustin i~
De Trinilate 11, aJtera vero intendH guber at'- ~
us tb:s I
__ •ROIII.flJUsllb... U# •lbi.,all.iii!4W
al" UN14Wu • Lom. • lu z, alii •~~p~r/.tl• · a
inferiorum: cum autem in angelis est t conside-
rare duplicem respectum, scilicet ad Oeum qui
supra est, et ad inferiora quae subsunt, ergo
utraque portio rationis debet esse in angelis.
2. Praeterea, super illud I Cor. 11,7: Vir non
d !J
~ .et velare ca'!ut suum, quia imago Dell est efc.,
~ofn .est cohibenda ut se ab aeternis abstineat,
m enor vera quae deriv t d ·
r • a ur a acttonem tempo~
r~ Jum, _co~ibenda est.. Cum ergo in primo angelo,
~ 1 con!lnuasset se ab mferioribus bonis et totaliter
n wm mhaesasset summa bono, non fuisset peccatum 1
z ·.:,~ v.r am,,... .v.• ·., om_, 0111 •
' z_ VLCZ • L ~~ prrupttbttJ.
tl pro de.
J y Mt . • C tondi11Jd•n•,

~Ct. Dt cMJ. !Hi, XJI, c. ll (Pl 41 , 3S7)_ 6 Cf. 1upra, num. 200.
Lombard., II StnJ., Cl. J, c. 4 (p. 321 aq.).
! Cf. supra, p. 200, Soluti(J.
1 Ct. S. Bonav ., J1 StnJ d
6et6(1J 56.4) ., · 24,p. 1,a. 2, q.2, od
8 Ct. aupra, num. 1&4.
:1 Cf. Arillo1., Phy6., IV, c. 13 (If, 305). 11 L ' ·
1.«. cit (I>. 3221q.). lb. XII, c, 3, n. 3 et c. 7, n. 12 (PL 42, 999, 1~).
10
Loc. cit, c. 7, II. 10 (PL 4.2, 1004).
 D~ POTENiiA MOiiVA INTERIOR! ANGELl, 211
patet quod utramque rationem considerandi ha- [Ad obtecta): 1. Ad id vero quod obicitur
buit prlmus angelus; ergo utramque partem ra- In contrarium, dic:endum quod, licet ratio slve vis
tionis habuit a, secundum quod ratio motiva est motiva Jn angelo habuerU naturaliter dupUcem
ad superna vel inferiora. respectum, scilicet ad superiora et ad' inferiora,
Contra: a. Hae differentiae, sicut dicit Aug u- non tamen habuit hanc duplicem differentiam: non
1
stinus , sic di.stinguuntur, utb una pertineat ad vi- enirn habet respectum ad corpus sibi unitum,
rum, altera all mulierem; sed differentia viri et mu- quemadmodum subiectum suae If formae aut per·
lieris vere vel proportionaliter non invenitur in an- fectioni, vel ad sensualitatem. Ex hac autem com-
gelo; ergo nee istae differentiae seu partes rationis. paratJone ad inferius sumitur una differentia ra-
b. Praeterea, dicit Augustin us 2 quod ser- tlonis in homine, non ex comparatione ad qu()d-
pens suggerit inferiori parti rationis, scilicet sen- cumque inferius; e1 ideo non est ibi duplex rationis
sualitati e, cum suo motu movetur; sed motus portio aut differentia: non enim ex quacumque
sensualitatis non est in angelo nee esse potest; gubernatione in1eriorum accipitur duplex portio
ergo suggestio talis, secundum quam inferior pars rationis, sed ex gubernatione sensualitatis et cor·
rationis, quae est ad modum mulieris, possit d paris cuius est perfectio.
moveri, non est in angelis e; non ergo praedictae 2, Ad secundum vera dicendum' quod,
differentiae sunt in angelis. licet ex utraque parte movendo indebite potuit
3
c. Praeterea, dicit Augustin us quod se- peccare angelus, non tamen erat haec • duplex
cundum utramque differentiam est peccatum; sed differentia, quarum una viro comparatur, alia mu-
in angelo non est duplex differentia, secundum lieri; non enim est deiectatio" sensualis, ut ex
quam potest esse peccaturn, sed unica tantum; qua moveatur ratio in angelis, sed delectatio in
ergo non sunt hae/ differentiae in angelo. re mutabili potest esse in angelo: penes autem
[Solutio]: Ad quod dicendum quod hae diffe- illam non atfenditur praedicta differentia. Unde
rentiae, secundum quod disfinguuntur t ab Au- nisi poneretur duplex motivum in angelo 5 , quorum
g us tin o, in libra De Trinitate 4, proprie sunt utrumque posset converti ad bonum commutabile
hominis, cuius ratio media est inter Deum et et averti ab" incommutabili bono, non poneretur
corpus proprium sive sensualitatem regendarn, et haec duplex rationis differentia. Aliquando enim
quia in angelo non est ratio media inter ilia duoh inferior pars rationis peccat sine superiori, ali-
- ratio enim in angelis separata est a corpore quando autem ipsa superior pars rationjs peccat
proprio sibi unito et assumpto - ideo non habet consentiendo inferiori: et tunc dicitur mulier" de-
duplicem respectum. di sse cibum viro.

ARTICULUS U. !61
6
Utrum in angelis possit esse duplex motivurn •

Deinde quaeritur utrum in angelis possit esse angelis videtur in angelis potius motivum ad'
11 ,

duplex motivum: per modum intellect us et per
modum phantasiae.
Quod vldetur 1. per hoc quod dicit D ion y-
s ius 7 quod phantasia proterva est in daernonibus;
hoc au tern non esset nisi aliquando moverentur'
secundum phantasiam; ergo phantasia r potest
esse in angelis tamquam motivum.
2. Praeterea, dicit Ph 11 o sop h us 8 quod intel-
lectus semper est rectus, phantasia autem recta
modum phantasiae quam intelJectus. nunc • au-
tern in bonis per modum inteUectus, in malis
per modum phantasiae.
Contra: a. Phantasia est secundum sensibiJem
partem; sensibilis au tern pars non est in angelis;
ergo nee phantasia.- Quod ex ratione phan--
tasiae arguitur: est enim motus a sensu secun~
dum actum factus; sed in angelis non est iste
motus; ergo nee phantasia.
(Solutio): Ad quod dicendum quod pban~ J[

et non recta '; ergo, cum possibilitas t ad recti- tasia dicitur dupliciter. Uno modo sumitur pro
tudinem et suum oppositum fuerit a principia in motivo ex parte sensibilis, et' sic non est in

/TOIL •Zdll~, •Vo•. 'ltaV.alllo...

• v om. • v ln. • Ita v, am st/UIIIIIUOI. "T 'lm. • Y ~!o.
• R de. , S a.l.d.. d. t Ita V, T -I'UIIll' • ..W-
' LCZ 1/llf. I RLCZ add. ul. • V lld rrol, R h/e. • V dr/cdalld<l.
"Rat ll.I,II'IU P'O f. a. • S lri.cOt. lC lloM.
Yftflllr. • y om. r. p. • L om. •· 11. r. ' VST p;1111b/Uttu, V ut fNO fDl..
• SLCZ 1dd. ut. • S om.

I De Trfnit., XII, c. 7, n. 12 (PL 42, 11Xli). S Cf. infra, num. tOt.

6Cf. S. Bouav., JISeltJ., d.. 7,p. 2,a. \,q. 1,ad 2(11,190~q.).
3 Loc. ell., c. 12, n. 11 (PL 42, 1001).
1 De ctivin. 110m •• c, 4, § 23 (PO 3, 726, Pl 12'1, 1142).
:s Loc. tit., c. 8, n. 13 (PL 42, 1~).
i Arietut., lk IIRilfkl, IU, c. JO (UJ, 472).
' Locc. supra cltatle.
 tNQ. 11. TRACT, 111. SECT. II. QUAEST. Jl, TIT. I. - 162 •
212
angells; alio modo sumitur pro motu rationis vel
inteflectus, in quantum decipitur circa apparens
bonum sive ut nunc, et hoc modo potest esse
phantasia in angelis malis, sicut dicit 0 ion y-
1•
si us
[Ad obJecta]: 1. Per hoc patet qua liter solvitur
prim o obiectum.
2. Ad sec undo vero obiectum 11
dicendum
quod intellectus dlcitur semper rectus, quia intel-
lectus il\e, de quo loquitur b, movetur in bonum
simpliciter, ex parte autem boni simpliciter non
162
UTRUM !RASCIBILE ET CONCUPISCIB!LE SINT IN ANGELIS.
uaeritur dcinceps de irascibill et concupisci-
Qbill utrum sint/ in angelis.
Quod vldetur: a. Quia per concupiscibitem est
appetitus, per irascibilem est fuga mali; sed in
angelo naturaliter est appetitus et fuga man; ergo
In angelis sunt hae duae vires.
b. Item, angeli nostram salutem dlligunt; dilectio
autem est secundum concupisclbilem; ergo angcli
habent concupiscibilem.
c. Et iterum, Apoc. 12,12: Descendil ad vos
diabolus, habet1:> iram magt~am; sed ira est se-
cundum irascibilem; ergo habet irasclbilem '·
d. Item, angeli bonf habent II gaudittm et angeli
mali habent timorem servilem; sed gaudlum est
in vi 1 concupisciblli, met us vel timor est in ira-
scibili; ergo angeli naturaliter habuerunt istas
vires, concupisdbilem scUicet et irasdbilcm.
e. Item, dicitur, in libro De anima et spiritu 2,
'quod haec est.t trinitas secundum quam anima as-
similatur Oeo, scilicet in rationabilitate 1, concupi-
scibilitate et irascibilitate; si ergo assimilatio per-
fecta naturaliter est in angelo m, habet rationali-
tatem, concupiscibilitatem et irascibilitatem4 Quod
videtur per differentiam, quam assignat: • Per
concupiscibilem appetit, per irascibilem contemnit,
per rationalem n inter utrumque discernit •; sed
appetere, contemnere, diiudicare sunt in angelis;
ergo et" potentiae secundum quas insunt.
f. Praeterta, Exod. 26,32: Appendens ante qua-
tuor columnas, G I ossa 3 : .. Quatuor columnae,
ante quas appensum est velum, sunt potestates
1 • II• V, 11alii ,..,und""'1 "«tU pro •· •· o. • SR lt6l1Rr
COlD. V 111111. SL add. tt. • V Qftl.dU.
• V 0111. • S lf!QnbUr~r. 1 V (alii. • L 4lt.
I Cl. (()(,Cit.
~Cap~. 13 et J4 (inter opp. Augustini PL 40, 789&q.).
Ordin., in b. 1., ap. Lyraa.
contingit accipere errorem. Nihilominus contingit
intellectum, prout est pars motiva ani mae c sive
practica, esse non rectum,. quia ali~uand~ se-
quitur phantasiam. PhantasJa ergo, hcet dacatur
recta et non recta, non competit angelo in primo
statu, quia est partis :sensibilis; sed conveniebat
intellectus, prout de se vertibilis est et d ad bo-
num simpliciter et ad bonum ut nunc r, Unde in
bonis angelis vcrtebatur ad bonum simpliciter, in
malis ad bonum apparens: et ideo ii ceciderunt,
i!H vero in bono stcterunt.
CAPUT Ill.
caeli, quatuor virtutibus cximiis praeditae, id est P
fortitudine, temperantia, prudentia, iustitia, quae
aliter scrvantur in caelis ab angefis et animabus
sanctls • et aliter hie; similiter' in Inter I i-
n e a ri": • Angelicos spiritus, qui quatuor vir-
tutes colunt plcnarie •. Sed virtutes non insunt
eis nisi secundum potent/as quas habent nafu ..
raliler; prudcntia au tern inest secundum rationa-
nalem, fortitudo secundum irascibi\em, temperantia
secundum concupfscibllem, iustitia vero vel cir-
cuit omnes vel est in rationall, secundum quod
intcl\ectualis crcatura ordlnatur ad alterum; ergo
angclis naturallter insunt hae vires.
g. Item, distlnguuntur hae tres virtutes, fides,
spes, carltas, ut fides sit respectu veri, spes
respectu ardul, caritas respectu boni: secun-
dum rationalem fides, secundum concupiscibi-
Jcm caritaS1 secundum irascibilem spes; cum
ergo cognitlo aeternorum et confidentia habendi r
poterit convenire angelis et dilectio, erunt tres
vires in angelis, secundum quas haec insunt.
h. Item, angelus naturaliter movebatur' in ve-
rum et bonum et arduum; sed motus est natu-
raliter secundum vires motivas; ergo habuit na-
turaliter vires motivas respondentes; sed hae sunt
tres vires praedictae,
Contra: 1. Laetitia est secundum concupisci-
bilem, ira est 1 secundum irascibilem 5; sed ista
Qon insunt natural iter angelo; ergo nee potentiae
iis respondentes. - Quod autem laetitia
non insit", habeturperhocquod Damasce-
nus 6 dividit laetitiam in animalem et corporalem;
• com. 'Rom, •T 'lOft. J L lfcal. • Tom. r. h. I. • T co11l1m.
; Ita v, alU ratlcoJUm. •R MD.
• V ullJcd pro I. ~. • L . . , , tf, S MD. ln.
" Ap. Lyran., In h. I.
'Ct. Ari&tot., Topic., U, c. 1; IV, c. 5 (1, 193, 214).
6 De fidt orthod., II, c. 13 (PG 94, 930).
 DE POTENfiA MOTIVA INI'ERlORl ANOELI,
213
sed nee anlmalis nee corporalis inest angelo per concupiscibilitatem et irasclbilitatem est ha-
naturaliter; ergo nee concupiscibilis potentia, bilitas affectionis. ad appetendum vel fugiendum,
quae est illius propria. Similiter tristitia, quae amandum vel od1endum, sunt naturaliter in an.
e:i opponitur, • cuius partes sunt acidia, achos, gelis; prout autem ira est appetitus nocendl non
invidia, mis~ricordia ' •: istae ~nim sunt compas- est naturaliter in angelis secundum natura~ pri-
siones vel passiones "; sed passiones vel com· mltus institutam; similiter concupiscentia, prout
passiones non insunt naturaliter angells; ergo etc. procedit ex indigentia poena, non fuit in angelis
~ Similiter ostenditur de ira: • Ira enim est fervor secundum statum innocentiae.
eius, qui circa cor est, sanguinis ex evapora- !Ad obloota]: I. Ad lllud quod obicitur
tione •. Sed iste fervor non inest eo naturaliter prim o, dicendum quod laetitla anlmalts dicltur
angelis; ergo nee ira; ergot nee irascibilis, cui us d dupliciter: vel ipstus animae in se, secundum
propria passio vel actus dicitur ira '· Praeterea, quod habet potentlas non dependentes a corpore,
dicitur ibidem 2 : • Cum concupiscimus quid et et sic dicltur laetitia in a.ngelis, quia ilia est o
prohibemur ab aliquo, irascimur adversus eum, quae dividltur ex opposite contra corporalem;
ut iniusta passi, mente scilicet iudicante digmun alia modo dicitur animalis ipsius anlmae, prout
angustia •. Sed hoc non est naturaliter in angelis; consideratur in P coniunctlonc ad corpus, prout
ergo nee ira. Item, ira est appetitus poenae prop- est aliculus potcntiae cui us q actus dcpendet a
ter I apparentem exinanitioncm «; sed apparcns corpore, ct sic non est laetltia animalis in angelis.
exinanitio 11 non est in angelis naturaBter; ergo - Similiter ad illud quod oblcitur de tristltia,
nee ira. dicendum quod, licet duae primae differentiae non
2. Item, AugustIn us, In libro De civltate slnt In angelis, scilicet addla et achos, nihilo-
3
Dd , dicit quod sunt quatuor perturbationes: /ac- mlnus allac duac dlfferentiae, scilicet misericordia
titia 1, gaudium, metus et spes; kae autem pcr- ct invldla, possunt esse In angclis, ut misericordia
turbationes non insunt naturaliter angells, ct sunt In bonis ct invldia in rnalis, sed non secundum
propriae iflarum virium; ergo nee illae vires. naturam prlmitus instltutam, sed secundum na-
3. Praelerea, dicit Bed a •: • Fortitudo est in turam corruptarn. - Ad I d' quod oblcitur quod
perferendis molestiis, temperantia in coercendls ' passlo vel compasslo non est in angelis natu-
delectationibus, prudentia in prae<:avendis a insi- rallter ': dicendum quod hoc est verum secundum
diis •. Sed haec non insunt naturaliter angells; quod passio sonat In poenam, tamen secundum
ergo nee fortitudo nee temperantla nee prudentia 1 ; quod passlo dicltur a "IIOtt'l graece, quod est
sed hae sunt perfectiones potentlarum praedi<:ta- lnformatlo, dlcuntur in els esse passiones".- Ad
rum; ergo rationabilis, irascibilis, concupiscibllis hoc t quod oblcltur quod • ira 11 est fervor elus,
non insunt naturaliter angelis. qui circa cor est, sanguinis •: dicendum quod haec
4. Praeterea, victoria tentatlonum convenit pro- est deflnitlo lrae secundum quod est in hominc
prie irasclbili; concupiscentlae autem, sicut dicit tantum ct non in angelo. - Ad a I J u d quod
Chrysostomus 5, prindpium est indlgentia; obicltur quod • cum concuplscimus quid et w pro·
ergo, cum"' tentationes non sint in angelis, nee hlbemur, irasclmur tamquam iniusta passi • etc.:
victoria tentationum inest; ergo nee irascibilis, dicendum quad fra secundum hanc ratlonem non
cuius est hoc propriurn. Similiter indigentia non est Jn angelis secundum naturam prlmitus insti-
fuit naturaliter in angelis secundum prlmum sta- tutam, potest tamen esse in x angells malis se-
tum; ergo nee concupiscent_ia quae consequitur cundum naturam corruptam. - Et eadem modo
indigentiam. respondendum est ad illud 1 ira est appetitus
(SoJuUo): Ad quod dicendum quod concupisci~ poenae ' etc.
bilis, prout actus eius est appetitus boni, et ira· 2. Ad tllud quod dicit Augustinus 7
scibilis, prout actus eius est fuga mali, secundum quod 'quatuor sunt perturbatlones' etc.: respon-
quod dicitur, in libro De animo el spirifu 0, quod" deo z quod facienda est vis in hoc quod dicit

• L Cl., , p ~ C tOtneldl 'L olll J R tllllf q "'· '.\ru;;;d~:!l~t:: ~~~orr. f I~S~~~!i. ~.W~I~=:
~ ~ :.(~)V ~.~un;~:;: s ~~;a:: TL ',7t:~!:n n ~ovA~,:~· . R rompGUio""· T 0111. r111. • v /4, ~Ita vc, alii o111.
•T 0111. • R llltJ:U pro t. I. • R 0111. ' RCZ rupGtu1ttldlllfl.

t Cf. Damuc.,Joc. cit., c. 16(P094,931), ubietsequens., 4 Cf. Dt Tabtrnaculo, II, c. 8 (PL 91, 446), ex Augu-
2 Cf Da asc lot dt (PO 94 934). 1tino, Dt Trinil., XJV, c. 9, n. 12 (Pl 42, 1046).
3 ub. c:·
x~. 9, n·. J (PL 41, 4i3). Cf. Ibid., c. 8, n. 1 5 In Matth., hom. 18, n. 5 t:t hom. 21, n. :S (PO 57,
(PL 41 411)· Conftu X c. 14 n. 21 (PL 32, 789) et
In I~ .• tr. n. 3 00, (Pt
'.u, 179a.,.
I Zll, 293).
6 Capp. 13 et 14 (Inter opp. Augustin! PL 40, 789sq.).
 JNQ. 11. TRACT. Ill. SECT. 11. QUA.EST. II. TIT, \. - 163.
214
'perturbationes ',quia secundum quod sunt pertur-
bationes, non sunt in angelis secundum naturam
primitus institutam, licet sint in daemonibus secun-
dum naturam corruptam in eis; secundum tam en
quod passio dicitur, ut supra 1, a ~~&•tv graece,
quod est informare, potest <I esse passio Jaetitiae
in angelis 11 secundum prim urn statum naturae.
3. Ad a I i u d dicendum QUod, licet prudentia
et temperantia et fortitudo non sint in angelis
quantum ad omnem r actum, utpotc quantum ad
actus supra didos, sunt d tam en in eis quantum
ad aliquos actus nobiliores, secundum quos ctiam
actus remanebunt huiusmodi virtutes In animabus
glorificatis, sicut dicit Augustin us 2,
4. Ad u It i mum dicendum quod, licet non sit
irascibilis in angelis, quantum ad hunc actum,
scilicet vincere tentationes, tamen est in eis quan-
tum ad alios t actus.

DISTINCTIO II.

DE AcrD VIRTUTIS IIOTIV AE INTERIORIS.

ompletis differentiis quae pertinent ad vim motivam interiorem, sequitur dicere

de actu virtutis motivae naturalis et deinde de actu virtutis electivae per li-
berum arbitrium. Actus autem' virtutis naturalis est dilectio naturalis actus'
virtutis electivae per liberum arbitrium est' dilectio ex electione rationali ' pro~edens.

MEMBRUM I.

De dilectione naturali angeli.

,.luaeritur ergo primo de dilectione naturali, I sec~ndo, utrum sit modo in bonis angelis;
~ utrum fuerit in angelis in primo statu; terho, utrum sit dilectio naturalis in malis angelis.

CAPUT I.

DE DJLECTIONE NATURAL! IN PRIMO STATU.

primo er~o qua~Hur de dilectione naturali jn Primo, de numero diJigendorum, si sit ibi nu-
statu mnocenhae, circa quam quaeruntur merus vel non, et quis;
haec: sec~ndo, quis ordo diligendorum;
tertto, quae ratio diligendi.

168 ARTICULUS I.

An in statu innocentiae sit numerus diligendorum et quis sit 3.

Cil'ea prim.um Ble k: I. a. Scriptum est jn

b. Praeterea, ex. cognitione naturali cognoscit an-
rne~te ange.li, sicut in mente hominis, de di- gelus Crea!orem a quo conditus est, et creaturam
l~c~~ne Det et proximi; ergo plura sunt dili-
gtbtba. quae. ~ond•ta est ad similitudinem Dei sicut ipse;
cogmhonem vero sequitur dilectio et cognltlonem

• \'-'d. tlJIJUR 0
V .cid. tUI
-----
• R 1/G. "ZOlll. 'VST aitquo1.
~ V .dod. proudUou IV OBI, • N add. ~tro. ~ LCZ om. ' L naturo/1.

1 Cl. aupra, p. 213b.

ll lk TrinJJ., XIV' t. 9, n. 12 (PL 42, IOO&q.). I et ~ Cf. S.a. &nav.,
d. 5, q. 3,
II Sen/.
ad 4I, (1'1,
d. 3 p 2 a 3 qq. J et 2
J2.faq~., 'asS).'
 DE POTENTIA MOTIVA INTERIORI ANGI!LI.
215
naturalem dilectio natura lis; ergo plura sunt di- omne conveniens naturae, sive sit principium
Bgibilia slcut plura cognosclbilia. naturae slve sit consimlle vel t conforme in na-
tura: et hoc 11todo est diledio naturalis non
II. Quo supposito, quaeritur de numero. tantum Creatorls vel Gubernatoris, sed alterius
Videtur enlm quod quatuor sint diltgtbtlla: angeli, qui est similis in natura angelica vel
a. Sicut enim homo ex caritate diligit supra se etiam bominis 1, qui est similis' in natur~ in-
et se eta iuxta se et infra se "· ita dilectlo natu- tellectuali creata. T ertio modo potest dici di-
ralis hominis ad ilia quatuor extenditur; sed an- lectio naturalis respectu illius OOni quod ordi-
gelus habuit bonum diligendum supra se et in se natum est ad participandum completum,. dt-
et iuxta se et infra se: creaturae enim, cum es- lectabiJe, quod est gloria, et secundum hunc
sent infra angelum et essent bonae, diligendae modum caritas sive gratia est perfectio na-
erant; ergo quatuor erant diligenda dilectione na- turae: secundum hunc mod urn est diligibile ab
turali ab angelo. angelo non tantum anima hominis, sed etiam
Contra: I. Di!ectio natura lis ordinatur ad cari- corpus humanum, quod potest participare do--
tafem: caritas enim est compiementum naturae; tes; unde 11 anima in secunda sto!a perficietur
sed ex caritate non habuit angelus diligendum et angelus ex hoc quamdam consequitur dilec-
infra se; ergo nee ex dilectione naturali aliquid tionem. Quarto modo dicitur di1ectio naturalis
erat diligibile infra angelum. respectu omnis boni, in quantum est bonum,
et sic exfendit se ad omnem creaturam et Crea-
lll. Adhuc t etiam quaeritur: Si homo erat di- torem.
ligibile infra angelurn - erat enim inferior crea- fAd obteeta]: 1. Per hoc potest patere qualiter
tura ad minus ratione corporalis naturae d - respondendum est ad prim o obiectum. Si enim
utrum ratione illius esset homo diligendus tam- accipiatur dilectio hoc ultimo modo, extendit "
quam bonum inferius angelo. Quod si sic esset, se non tantum ad superius vel proprium bonum
tunc homo diligeretur dilectione naturali ab an- vel quod est iuxta, sed ad bonum inferius. SiP
gelo et tamquam bonum par et tamquam bonum vero accipiatur modo tertia, non extendit se ad
inferius, et ita esset in duplici ratione dilectionis. omnem creaturam corporalem, cum non omnis
Quod non vldetur: 1. Quia angelus se ipsum pertineat ad participationem gloriae. Si vera ac-
non diligit dilectione naturali nisi in unica ra- cipiatur secunda modo, non di1igitur corpus hu-
tione 1, et tamen plus diligit se quam hominem; manum ab angelo dilectione naturali. Si vero'
ergo naturaH dilecfione non diligit hominem accipiatur prima modo, extenditur tantum ad di-
nisi unica dilectione; sed ilia aut erit eius per lectionem Creatoris et Gubematoris.
modum paris aut per modum inferioris. Per a. Ad i d vera quod obicitur per simile de b~
mod urn inferioris I! non videtur, quia dilectione mine, dicendum quod non est ornnino r simile:
naturali diligitur ut utile diligenti; sed homo, homo enim una dilectione naturali diligit corpus
secundum quod est inferior, non est utilis an~ suum, secundum quod dicitur Eph. 5, 29: Nemo
gelo; ergo ilia ratione non diligitur dilectione unquam carnem suam octio habuit, et hoc modo
naturali ab angelo; trgo tan tum per modum pa~ non habet~ angelus dilectionem naturaJem ad ali-
ris, quia ratio naturae intellectualis est ubique quod corpus. Licet 1 enim assumat corpus aethe-
communis. reum, tam en non est ibi ilia ditectio naturalis:
lSolutto}: 1. Ad quod dicendum quod plura fue-- non enim ex illo corpore et angelo fit res unius
runt diligibilia dilectione naturali ab angelo. naturae 2. Alia vera modo diligenda sunt quatuor
II. Si vera quaeratur quis I sit numerus, dicen- ex dilectione naturali, prout natura habet incli-
dum est quod dilectio natura lis potest accipi multt- nationem quamdam ad ultimam pertedionem; sed
pliciter. Aut enim dicitur dilectio naturalis lrespi~ non sic habet angelus, quin etiam perficiatur sua
cere) quidquid per se luvat naturam ut esset vel perfectione essentiali, etsi homo non acciperet
iuvat ut permaneat: et hac ratione dlligitur tantum secundam stolam.
Deus dilectione naturali ab angelo; nihil enlm III. Ad tertium 11 dicendum quod, licet an-
aliud est quod g necessarium sit IJ ad esse angeli gelus se diligat una naturali dilectione, hominem
praeter id quod est de esse: non enim indiget vera duptici, non ideo magis diligit hominem quam
unus angelus alia ut sit vel ut permaneat in esse. se, sed ratione plurium, quorum unum est par,
Alia modo potest dilectio naturalis respicere alterum inferius.

• LC 0111 .
A 111. V, •.Ul ut.
~ Ita SR, alii 0111 1 1 •, V add II
' R 11t. ~ V lunnlnl!.
• Sad II«.
I RLCZ NIIJIMIU4
• V add. qutrl~ ll'fO.
• V loonalll comptr~~trllhllll.
• •/·u:.•· II'~:. t. U:!t:!!~. L :.:. : :

, T ud. ' S I!IJO. • R om. • R IICibPtl. ' V sl. " Ita V, aU\ l.dd. nro.

t Cf. lnfta1 num. 168. a Cl. Infra, num. 18b.

 lNQ. II. TRACT. Ill. SECT. 1\, QUAEST. II. TIT. I. - 164.
216
De ordine diligendorum.
Secunda quaeritur de ordine. Et prima, si
tectio natural is sit ordinata aut inordinata;
164
Utrum dllecflo naturalis :sfl ordfnata in angelo.
Ad prtmum sic; I. 1. Dilec:tio naturalis totaliter
est ordinata; sed dilectio totaHter ordinata est
caritas vel ex caritate; ergo dilectio naturalis est
caritas vel ex caritate: quod falsum est, cum sint
diversorum generum gratuita dilectio et naturalis.
Si vero est inordinata: sed dilectio inordinata
esf peccatum; ergo dilectio naturaHs est pec-
catum.
2. Praeterea 1, ostenditur quod dilectio naturalis
est inordinata, quia in primo statu tenebatur an-
gelus diligere Deum super omnia et ita plus quam
se; sed non dilexit plus quam se, immo propter
se; ergo fuit inordinata 11 sive contraria ordini, ad
quem tenebatur.
3. Praeterea, triplex distinguitur velle, Rom. 7,18:
Velte mihi adiacet etc., scilicet velle gratiae vel
virtutis, velle naturae, velle vitii ; sed velle gra-
tiae est ordinatum, velle vitii est inordinatum,
velle autem naturae medium est quodam modo;
ergo nee dicetur ordinatum nee inordinatum, sed
adveniente gratia vel virtute ordinatum est -
" virtus enim est ordo amoris 01 • - adveniente
vitio b inordinatum.
[Solutio]: Ad quod dicendum quod dilectio na-
turalis est ordinata secundum suum modum, sed
non pervenit ex se ad summum ordinem; nee
dicitur inordinata, id est directe contraria ordini
gratlae aut virtutis, ut ' inordinatum' sonet in con·
trarietatem respectu dilectionis gratuitae: simul
enim stare passunt, quad non est contrariorum 3;
sed inordinatum posset dici, id est non ad sum-
mum ordinem pertingens' ex se, et sic diceret
abnegationem perfectionis in ordine.
[Ad obieeta.]: I. Ad prim o au tern d obiectum
dicendum quod, cum dicitur 'dilectio ordinata esl
caritas ~ ', intelligitur de dilectione totaliter et per-
tectt ordinata. Dilectio autemf naturalis etsi sit
ordinata, non tamen tota!Her et perfe~te Jicel
perfecte in suo genere. ' sive mutabile bonum ponendo fin em in crcatura:
• C (c.orr.) ordtmWJ. • V add. ut.
• Z ~tJJun1.
' JU S, .vi om. ~ L om. el ... m~ili11m 1 SolD .. L
I Ct Ouil. Alliuiod., Summo, JJ, tr. l, q. !S (!. J9d}.
z Augu1tin., De clvU. Dei, XV, c:. 22 (PL 41, 467).
ARTICUlUS II.
di-~ secunda, sup~~sito quod sit ordinata, quaeritur
quis sit ordo dzlzgcndorum.
PROBLEMA I,
2. Ad secundum dicendumt quod, licet
in prima statu teneretur diligere Deum super om·
nia, hoc" etiam supposito quod non haberet gra-
tiam gratum facientem et non dilexit super omnia,
non propter hoc fuit inordinata, id est ordini
summo contraria, quia si data fuisset ei t caritas,
posset diligere et diligeret super omnia; sed inor~
dinata poterat dici, id est nondum habens ilfud
unde sufficienter et plene sic ordinaretur ad di~
ligendum.
3. Ad tertium dicendum quod velle naturae
quodam modo est medium et quodam modo non
est medium k inter velle gratiae et vitii. Quoad
hoc est medium, quia potest simul stare cum
utroque: unde dilectio naturalis potest simul stare
cum gratuita et cum Jibidinosa, licet illae non
possint simul esse respectu eiusdem rei; non au~
tern est 1 media quoad hoc ut nee dicatur ordi~
nata nee inordinata m, immo ordinata n est, et
quoad hoc plus tenet se ex parte dilectionis gra-
tuitae.
II. Sed adhuc obicitur occasione 0 prae-
dictorum: 1. Si dilectio natural is quodam modo
medium est inter dilectionem gratuitam et libi-
dinosam, medium autem solet habere canvenien-
tiam cum utroque extremorum 4 , habebit dilectio
naturalis convenientiam a\iquam cum utraque di-
lectione. Quaeritur ergo in quo.
2. Sed videtur quod non habeat rationem medii:
quia medium inter bonum et malum debet esse
indifferens; sed dilectio naturalis non est indiffe-
rens P bono et malo, sed cadit in genere boni;
ergo di\ectio naturalis in angelo non est media
inter gratuitam et Jibidinosam.
. lAd oblectaJ: t. Ad prim u m dicendum quod
d1lectio gratuita diligit summum bonum ponendo
Unem in illo, dilectio libidinosa dilJgit creaturam
4 ST 1/11~.
• Z a4d. tJ. I R nlm. ' II• V, alii add. ul. LCZ /lui.
<1111. n.l. • fl om./. D. ~A! flltfOIIl.
A
'' R df/l~n"'
3 Ct. Arl11lot., Meiuplt., VIII, c. 2 (U, ~).
4 Cf. Arl1tot., Mdupli., IX, c. 7 (II, ~1).
 DE POTENTIA MOTIVA INTERIORI ANGEU.
unde dillgit mutabile bonum propter se, dllectio
vero naturaHs diliglt summum bonum, sed propter
se, ld est propter diligentem: unde ratio dilectionis
constituitur In creatura ipsa intellectua\1 vel ratio-
nali. Habet ergo dilectio naturalis in hoc convenien-
tlarn cum gratuita, quia diligit summum bonum;
sed in a hoc differt quod ratio ponitur in se
diligente et ita in creatura j cum dilectione au-
tem b vltiosa ha!Jet convenlentiam, quia refert c
Quis sit ordo dillgendorurn.
Deinde quaeritur de ordine dillgendorum, et
circa hoc versatur haec quaestio:
Primo, utrum angelus diligatur a se naturali
dilectlone;
secunda, utrum dllectione natura\1 magis dili-
gatur Deus se aut e converso; ·
Utrum angelus diligatur a se naturali di/edlone.
Ad pl'lmum slc vJdetuP c quod non dlllgatur
a se: 1. Dilectio enim est vinculum sive copula 1 i
non est autem vinculum eiusdem ad se vel copula.
2. (tern, dicit Augustin us, in libroDe Tri~
nilate 2 : • Dllectio ut sit, semper in alterum ten~
dit •. Ergo non est eiusdem ad se.
3. Item, amor est don urn, donum au tern est inter
dan tern et recipientem; non est autem idem dans
et recipiens a se; ergo non est dilectio sui ad! se.
4. Item, donum est prius dantis et post reci-
pientis; sed non est idem in eadem simul secun-
dum prius et posterius; ergo, cum dilectlo sit
donum, non erit eiusdem ad se.
Contra: a. Dilectio sequitur cognitionem 3 i sed
idem potest cognosci bonum a se; ergo potest
diligi a se,
Utrum dilectlone naturali angelus magis dilig«l Dtum quam se OJJI ~ romerso.
Ad secundum oblcltur 1 quod dllectlone natu-
ralt Deus magis dUigatur se: t. Dilectione enim
naturali diligitur Deus ut summum bonum; sed
summum bonum est super omnia diligendum;
ergo dilectione naturali dlligitur Deus super om-
nia· sed dilectione natura !I dillgitur Deus in
qu~ntum bonus; sed angelus non est summe
bonus; ergo non est sum me dillgendus; ergo
• z <1m. • R am. • L rt/utur. "Z m~dl11m.
tv orlf. r s dlundum. .. R add. 1110; Tom. IIIII~'··· ~nJr: Z 0111. tuiiJII.
1 Cf. Augustin., De Tdnit., VIII, c:. 10, (PL 42, 960).
a Cl. Richard. deS. VIet., De Trilltt.,lll, c. 2 (Pl196, 916);
Gregor. M., Jn Evang., I, hom. 17, n. I (PL 78, 1139).
217
ad creaturam suum dillglbile, sed In hot differt
quod ~~leetio naturalls non ponit c:reaturam finem,
sed Vttlosa ponit.
2 Ad a I i u d dicendum quod, licet sit media
~nter gratuitam et vitiosam, non tamen est mediad
mter bonum et malum, nisi te!tringeretur bonum
ad bonum gratuitum: unde est tate medium, quod
tamen plus tenet se ratione generis cum d\lectione
gratuita quam vltiosa.
PROBLEMA 11.
tertia, utrum alium angelum diligat dilectione
naturali sicut se;
quarto, in quo ordlne diligatur homo ratione
animae vel corporis.
PARTICULA I. 165
b. Item, naturaliter unumquodque animal quae-
rit quod' sibi utile est, ut cibum et locum com-
petentem; amor au tern sive dilectio nihil aliud
videtur nisi appetitus eius quod est utile vel sa-
lubre ei quod diligit; ergo unumquodque animal"
propter se diligit aliud sicut propter se quaerit,
et ita se prima diligitur.
Hespondeo: Est dilectio amicitiae et est dilecti.o
concupiscentiae. Dilectio vera concupiscentiae est
aut respectu concupiscibilis aut respectu eius
cui concupiscitur; dilectio amicitiae in alterum
tendit; similiter et dilectio concupiscentiae ra-
tione elus quod concupiscitur, sed non ratione
eius cui concupiscitur: aliquis 1 enim concupiS<:it
aliquid sibi. Praeter hoc au tern t est dilectio pla-
centiae.
PARTICUlA II, ttre
naturali dilectione plus diligit angelus Deum
quam se.
2. Item, hoc praeceptum 4 : Diliges Dominum
Deum tuum ex toto corde •, est praeceptum m~
rate; praeceptum autem morale scriptum est in
mente; ergo in mente angeli scriptum erat natu-
raliter; si ergo exivit in actum, ex natura ditigebat
Oeum ex toto corde etc., et ita super omnia.
• I~ R, alii olll. I Z a. ' V qflid. .. l alii. 'SRl W~d, 'l~ L ton.
Ij n. 3t,Cl.2, Augustin., Df Trinlt., VIII, c. 6, n. 9; X,
3; c:. 2, n. 4 (PL 42, 9M, 971 aq.).
1::. t,
4 Oeuter. 6, 5.
 INQ. 11. TRACT. 111. SECT. II. QUAEST. II. TIT. I. - 166.
218
3. Item, naturali dilectione diligit aliquis quod
sibi est bonum; ergo magis sibi bonum magis
diligit et .:~ maxi me sibi bonum maxi me di\igit;
sed Deus est maxi me bonum ipsi angelo; ergo
angelus maximc diligit" Deum dilectione natu-
rali; ergo plus quam se.
4. Item, dilecho sequitur ad cognitionem 1 ; ergo
naturalis dilectio ad naturalem cognition em; sed
naturali cognitione cognoscit Deum esse summum
bonum simpliciter et sibi; ergo naturali dilectione
diligit Deum plus quam se.
5. Item, delectabi\e sensibile sensum bene dispo-
situm secundum proportionem suae voluptatis
habet afficere c et trahere; ergo spirituale deJecta-
bile similiter in suo genere; ergo summe delecta-
bile summe trahit et delectat; sed angelica na-
tura in prima statu erat bene disposita et secun-
dum intellectum et secundum affectum; ergo
summe afficiebatur a summe delectabili, scilicet
Deo; ergo diligebatur dilectione naturali plus
quam aliqua creatura.
6. Item, omnis potentia magis se habet ad illud
ad quod principaliter est quam ad illud ad quod
non principaliter est, et hoc est dictante natura;
sed vis concupiscibilis principaliter est ad diligen-
dum Deum propter se, non autem fl est princi-
paliter ad diligendum creaturam; ergo magis se
habet ex natura ad diligendum Deum quam crea-
turam aliquam; ergo ex natura diligit Deum plus
quam creaturam aliquam.
7. Praeterea, si ex naturali potentia sufficiens est
ad diligendum creaturam propter se, ex naturali
potentia poterat Deum diligere propter se et super
omnia; et ita naturali dilectione diligitur ~ Deus
super omnia propter se f.
Ad contrar.ium &ic; o. Natur.aliter diHgitur Deus
ab angelo propter bonum angeli; cum ergo illud
quod propter se diligitur, magis diligitur quam
illud quod propter ipsum diligitur, ergo angelus
naturaH dilectione magis diligit se quam Deum.
b. Item, natura refltctitur in se - quod ap-
paret in naturalibus: intendit enim se conservare
per actum generativae, intendH conservare indi-
viduum per actum nutritivae - unde dilectio
n~!u~alis est ad conservandum se; quidquid ergo
d1hg1tur naturali dilectione, propter se diligitur;
ergo angelus magis se diligit quam Deum.
c. hem, dilectio naturalis est secundum con~
cupiscentiam; concupiscentia autem ortum ha~
bet ex indigentia 2, indigentia autem refertur ad 11
• " ILl V, alb"~· ~I'- V5, aiJ.I ilflulf • V t/~rt
V upht. 'VST ~IWNm, ikla iDirll. ~ L 00111
:..z~~add.~- 'ILl V, ali! o_m. 11• 11• , y IIIII.; ST cun...:Ut ~ ~7~
......, PIO lint • T ihhcidlil.ur. • V ctWla.
1 Cf. p. 211, nota 3.
2 Cf. aupra, p. 213, oobl ~-
indigentcm; ergo Uilcctlo naturalis rcfertur ad
ipsum diligentcm: diligit cnim quod suam com-
plet" indigcntiam.
d. ttem, di/igere CSf de)ectafionem I habere in
convenienti; ergo natura liter diligere est habere
delectationem in naturaliter convenienti 1.:, et ma-
xime in maxi me convenienti; sed maxi me con-
veniens angelo est quod est de esse angeli; ergo
magis diligitur naturaliter ab angelo quod est de
esse eius quam quod non est; sed Deus non est de
esse eius; ergo non maxime ab angelo 1 diligitur.
SoJutlo m: Ad obiecta sic potest responderi pri-
ma, facta distinctione: est naturalis dilectio duo-
bus modis. Uno modo secundum convenientiam ad
bruta ",secundum quod omne animal diligit quod
conveniens est sibi in esse: et hoc modo sicut bru-
tum non ascendit ad dilectionem Dei, quem ~.~ non
cognoscit naturaliter, licet sit prindpiurn sui esse,
ita nee natura rationalis, sed omnino sistit in se.
Alio vero modo natura rationalis, quia abundat in
potentia cognoscendi Deum et cum hoc habet co-
gnitionem Dei P natura liter insitam q 3, habet di-
lectionem Dei naturaliter insitam, in qua distin-
guitur a brutis: et hac dilectione diligitur Deus ut
maxime conveniens et maxime delectabilis angelo
vel homini secundum animam rationalem.
Si ergo quaeratur utrum Deus magis diligatur
ab angelo r quam angelus a se ipso vel e converso,
dicendum quod prima dilectione, quae communis
est! brutis, non diligitur Deus sicut nee cogno~
scitur; dilectione 1 vero secunda, ut est concupi-
scentiae, diligitur Deus naturaliter; ista au tern di~
let:tione non est magis et minus vel aeque diligere
Deum et se, quia dilectio ista non distinguit inter
bonum quod concupisdtur et cui concupiscitur",
tamquam sint duo concupiscibilia, sed est una
dilectio huius et illius. Unde assignatur una re~
gu!a: quod amore naturali, qui est concupiscentia,
dihgitur una dileetione quod maxi me concupiscitur
et cui concupiscitur. Si vero diceretur diligere
'adhaerere bono per affectum sive affici delecta-
biliter y circa bonum, in quantum huiusmodi •,
quemadmodum est ll: in dilectione quae' ex deli-
beratione procedit, secundum hoc angelus magis
vel minus potuit diligere, prout distinguebat unum
esse altera me \ius vel minus bonum: et z secun-
dum hoc Deus est magis diligendus ab angelo
naturaliter quam ipse a se ipso, et sic dilectio
sequitur electionem. Eligere autcm est altcrum
alteri praeoptare "·
• ILl R, alH .,111
1 lt. V WI 0111 ' /Ia V, alii diiiJJttur I V .,m. p. t. ' V Illiquid.
:·t "' fla V, alU 11m. " T btulllfll. • C IJIII.Ifll. f Z 0111 .
• LC qu.od • l om. · · ' z riJUdJu; IU.CZ pruuf I!IU "'· " L u111. r, c. t.;
: Cl. Alex. Hal., Su.mmu llftul., I, num, 24 et 26.
Cl. Arlatot., Morul. Emkm., II, c:. 10 (II, 204).
 DE POTENTIA MOTIVA ll'ITI!.RIORI ANGELl.
(Ad oblecta): t. Ad prima obiectum dicen-
dum est a quod Deus natura liter diligitur ut sum-
mllm bonum, et summe diligitur " 1, id est sum me
diligenti sibi concupiscitur; sed ex natura, nisi c
elevetur per gratiam, non summe diligitur, id est
non d propter ips urn summe appetitur: et hoc ul-
timo modo diligitur Deus ex caritate vel ex ra-
tione. Cum ergo naturali dilectione summe Deus
concupiscatur, non hoc modo diligit angelus se
ipsum - nihil t enim se ipsum concupiscit -
sed se diligit tamquam bonum, cui concupiscit,
tamquamt bonum sibi conveniens. Oiligit ergo se
maxime ut rationem propter quam concupisdt,
Deum maxime ut maxime sib! concupiscibile. Et
ita differenter dicitur 'maxime', et unica tamen
est dilectio, quia ratio diligendi et dilectum g non
multiplicanth actum dilectionis.
2. Ad secundum' dicendum 2 est quod, licet
istud praeceptum, scilicet k diligere Deum ex 1
toto corde etc., sit m scriptum in mente natura-
liter, non tamen natura sufficiens 11 est princi-
pium ad eliciendum ilium 0 actum, sed requiritur
gratia gratum faciens, nee exit in hunc actum nisi
prius data gratia. Et est simile: tenetur homo ex
libero arbitrio ad diligendum ex caritate, non ta..
men sufficit liberum arbitrium ad huiusmodi di-
lectionem nisi cum habet caritatem.
3. Ad tertium dicendum quod P dilectione
naturali diligit angelus Deum ut maxime bonum
sibi, non tamen sequitur quod ex natura diligat
eum plus quam se hoc modo dilectionis, scilicet 'l
concupiscentiae, cum angelus sit ratio illius dilec-
tionis naturalis; unde ultima ratiocinatio non valet.
4. Ad quart u m dicendum quod, licet dileclio
sequatur cognitionem et cognoscat Deum esse
summum bonum et ita esse maius bonum quam
sit ipse, non tamen ex natura magis diligit di-
lectione concupiscentiae, quia propter se diligit
Deum, sed in cognitione naturali, quae confor-
matur r gratuitae, bene sequitur illud: ibi enim na-
tura per gratiam elevatur ut diligat Deum propter
se tamquam summum bonum.
5. Ad quintum dicendum quod, licet Deus
sit summe delectabile et summe trahens ad se
per delectationem • affectum bene dispositum, non
tamen appetitus angelicus summe trahebatur ex
dispositlone naturae; sed si haberet dispositionem
gratiac aut gloriae, tunc posset summe trahl se-
cundum suam proportionem. Non ergo est defectus
ex parte attrahentis sive allicientis 1, sed ex parte
1 Cl. Alex. till., Summa theol., I, num. 108.
219
eius quod debet trahi, quia non habebat dispositlo-
rrem proportionalem, gratiae scilicet vel" gloriae.
6, Ad sex tum dicendum quod, llcet potentia
natura liter inclinetur ad diligendum Deum" plus
quam se vel aliam creatura.m, non tamen natura per
se sufficiens est' ad exitum in actum dilectionis
istius d, ut diligat plus quam se. sed bene posset
diligere ex natura Deum plus quam aliquam l
creaturam. Quod autem exeat ad diligendum plus
quam se, hoc est per gratiam, quae est comple-
mentum naturae; non sic autem/ est complemen--
tum, quemadmodum ars est complementumz:
quod enirn ars potest facjJiter, natura potest cum
difficultate implere. Non sic autem est de gratia:
quod enim gratia potest, hoc non potest natura
nisi adiuta per gratiam.
7. Ad ultimum dicendumk quod, licet na-
tura possit ad diligendum creaturam t propter
se, non tamen palest ad diligendum Deum propter
se nisi adiuta per gratiam, quia diligere creatu-
ram propter se vel est motus vitii vel motus na-
turae, natura autem potest ex se .t deficere, non
potest ex se perftci ; sed cum perficitur, tunc
movetur ad diiigendum Deum propter Deum; ex
natura autem potest ad diligendum Deum propter
suam utilitatem.
Ad obiecta au tern in partem contra-
ria m, quibus videbatur ostendi quod angelus
magis diJigebat se quam Deum dilectione natu-
rali, sic videtur respondendum: a. Quod, Ucet
angelus sit ipsa ratio diligendi, non tamen magis
diligitur, id est concupiscitur, quia nihil a se ipso
concupiscitur; maxime ergo 1 diligitur angelus ut
ratio, maxime m Deus ut concupisdbile.
h. Hoc etiam" ex secunda ratione apparet,
quia natura reflectitur 0 in se tamquam in ratio-
nem, non tamquam in primum concupiscibile.
c. Ad idemP tendit tertia ratio, quia angelus
diligit Deum q ut complementum suae naturae,
et ita propter se.
d.Ad quartum dicendumr quod, cum quae-
ritur utrum angelus magis diligat dilectione na-
turali Deum quam suam formam vel e converso:
respondeo :s quod, cum dicimus dilectionem natu-
ralem, intendimus eam procedere mediante tonna
angeli; dilectio autem, quae est concupiscentia,
semper tendit in aliud tamquam concupiscibile:
unde hoc modo non erit 1 forma angeli • concu-
piscibile, sed ratio concupi~endi, Deus autem ut
ipsum concupiscibile.
IV Ollll•lll. 'Loa. f, 4. t. '·
• V Gille•. 'Ita V, .Wrcft/ldit.
" LC &~!d. lattrl 1•.
a Cf. S. Bona.v., Ill &nt., ct. 71, ,a. 2, q, 4 011, 613aq.).
 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. II. TIT. I. - 167-168.
220
PARTlClllA Ill.
!67
U/rom onus ong~lus ctiligat ali11m dilf'CtiDnt' naturali simi St.
Secundo quaeritur I. utrum unus angelus di-
ligat alium angelum dilectione naturali sicut se.
Quod non, vtdetur: J. Se enim diligit tarnquam
rationem omnium concupiscibi\ium; aliurn autem
angel urn non sic diligit; ergo non diligit ali urn
angelum sicut se.
2. Praeterea, si diligere naturae dicatur appetere
ei bonum quod sibi competit, hoc non videtur:
nam IJ sicut diversa sun! appetentia, ita diversa
sunt appetibilia, et ita non idem appetit alteri
angelo quod sibi.
3. Praeterea, diligere alium angelum ad vitam
aetemam, ad quam se diligit, est motus caritatis;
ergo non est motus naturae, ad quem ipsa na-
tura sufficial
4. Item, si diligere sicut se est diligere eum, quia
est imago Dei, cuius est ipse imago b, et ita in
ratione imaginis sit haec similitude secundum
quam attenditur dilectio naturalis, secundum hoc
ex naturali dilectione aeque diligetur angeJus ab
angelo alio ut diligitur a se et in tan tum: ratio
enim imaginis est aeque natura liter t in utroque;
ergo ratio diligendi naturaJiter; ergo tan tum di-
ligit angelus ali urn angel urn naturaliter a quantum
se. Quod cum non concedatur, eo quod penes
ipsum residet ratio diligendi naturaliter alium
angel urn~. non erit haec ratio diligendi natura-
liter ex respectu imaginis divinae.
Quod autem angelus dlligat allum angelum ut
se, a. habetur ex hoc quod dicitur Eccli. 13,19--20:
Omne animal diligit sibi simile, tf omnis homo
sibi simili sociabitur, et hoc est f ex natura ; ergo
!68 PARTICVLA IV.
Quo ordi~ angelus diligat homin£m ratioiJI! animae vel corporis.
Deinde quaeritur de dnectione naturali bominis
ratione animae vel corporis, utrum fuerit ordi~
nata &ub dilectione naturali alterius angeH.
Q~Od v1~tu.r: I. 1. Sicut enim corpus, quod
~st tnfra ammam, diligitur q minus quam anima,
~~. ~nima, quae est infra angelum, naturaliter
dthgttur infra angekim sive minus quam an-
geho~s.
Sed contrarlum videtur: a. Per hoc quad anima
nata est associari angelo in beatitudine; ergo, cum
ang~lus. t~nea~ur na!uraliter diligere participem
beatitudmts sacut se, tenetur diligere hominem
• 1::. ~AYe * s, ';: t~~~ ~lo,.;
- -~ -
z
---
V lllliaralil
r S allo. • T diiWat•r • T J#t, • z o.- • lit V, ..Ul dllilrl
el angelus naturali dilectione diligit alium II. ut
se, quia 'sicut' est nota similitudinis; similitude
au tern haec 11 est in communicatione 1 naturae;
ergo dilectione naturali diligit" a Hum ut se.
Il. Huius etiam rei gratia quaeritur, si unus
angelus habeat meliora naturalia quam alius an-
gelus, utrum naturali dilectione sit magis dilectus.
Quod vJdetur: l. Quia bonum naturale est
naturaliter diligendum et magis bonum in via
naturae magis diligendum; ergo angelus naturali
diJectione aliquando plus diligit 1 alium quam se.
Contra: a. Quidquid diligit naturali dilectione,
propter se diligit; ergo magis se diligit quam
alium angelum.
[Solutio}: I. Ad quod dicendum quod naturali
dilectione diligit angelus angelum m ut se, non
tamen quantum se: ' ut' enim est nota similitu-
dinis, non quantitatis; haec autem similitude est
in communicatione eiusdem naturae intellectualis.
lAd obiecta]: 1-4. Per hoc potest patere qualiter
respondendum est ad primo obiecta 11 , Non
enim attenditur ilia 0 similitude quantum ad ra-
tionem diligendorum nee quantum ad appetitum
vitae aeternae nee quantum ad rationem imaginis:
istae enim sunt conditiones quas distinguit li-
berum arbitrium in quantum huiusmodi, non in
quantum natura.
II. Ad aliud dicendum quod, licet unusangelus
meliora habeat naturalia quam ipse angelus di-
ligens, non tam en naturaliter plus se ab illo P
diligitur, sed comparatione aliorum angelorum
teneret haec ratio comparationis, non respectu sui.
ratione animae rationalis sicut se; ergo non est ordi~
nata di\ectio ani mae rationalis sub dilectione angeli.
ll. SimHiter obicifur de diJectione angeJi respectu
corporis -~umani. Ad quod enim pervenit gratia,
ad hoc ~1btur natura ani mae rationalis; sed gratia
per cantatem pervenit ad dilectionem corporis
humani_, u~ di~igatur infra spirit urn; ergo angelus
natural! dilechone difigit corpus humanum.
Sed contrarlum vldetur; 1. Quia nee corpus
hum~num iuvat ad esse angeli vel r bene esse;
~d tllud solum videtur naturalitcr dilig:i quod
luvat ad • esse cius vel bene esse; ergo corpus
.cid. In ' lit VZ. a!LI Qlll I V add. natura • l(C ldd. 11.111/tlum
'Ill V, am dllll(d "' V a/tum • V oblrdum. • T om.
 DB POTENTIA MOTJVA INTEJUORJ ANGELl.
humanum non est dlllgibile ab angelo dilectione
natural!.
Respondeo I. quod homo gratia anlmae ratio-
nalis naturaliter est di\igendus ab angelo sicut a
ipse, secundum quod dilectio natura/is elicitur a
natura, in qua abundat homo ultra naturam, qua
simile naturaliter diligitur a suo simili, et hoc est
in quantum ex natura possibilis est ad beatitu-
dinem eamdem ad quam angelus fuit possibilis. Est
autem natura alia, qua simile diligit suum simile
et quanta magis est simile tanto magis diligit: et
secundum hunc modum, quia angelus angelo est
similior quam angelus animae, cum genere pro-
ximo differant angelus et anima b, magis diligit c
angelus angelum dilectione naturali quam an imam.
{Ad oblecta]: I. Ad i d d quod obicitur, dicen-
dum est quod non est simile de dilectione animae
ad corpus et angeli ad animam, quia corpus non
est possibile ad illam t beatitudinem, quae consi-
stit in visione Dei'· sicut est possibilis angelus et
anima. Unde alia ratione diligit angelusg animam
et anima corpus, scilicet suum vel alterius hominis.,
De ratione natura/is dilectionis in angelo.
Utrunr itt d/lectiorre Mhtrali prima ratio diligrndl siJ Dhls I_
Deinde quaeritur de ratione naturalis dilectio--
nis in angelo {utrum], sicut 11 est in dilectione gra~
tuita prima, ratio diligendi est Deus.
1. Si enim prima ratio in dilectione naturali est
ex parte diligentis, tunc videtur, cum angelus dili~
gat se propter se, quod fruatur se: • frui enim est
amore inhaerere alicui rei propter se ipsam 2 •; ergo
angelus in prima statu fruebatur se; sed dicit
Augustin us, in libra 83 Quaestionum 3 , quod
tatum et solum malum est • uti fruendis et frui
utendis •; sed creatura est utendum; angelus autem
creatura est; ergo se uti debet, non frui; ergo na~
turalis dilectio esset peccatum vel cum peccato.
2. Praeterea, dicit Augustinus, in libroDeci-
vitate Dei 4, quod amor sui est fundamentum civi-
tatis dlaboli, sicut amor Dei est fundamentum su~
pernae civitatis, scilicet' lerusalem; ergo amor, quo
angelus diligebat se propter se, peccatum erat t.
• Ita V, t. q11/a, aU I quart. • T ldd. tf.
1 lll ST, •ill JmQI/ntm. ~ T mqgn/tudltlttJI.
florfort, Rom. u/ dt quo ... f/Grlarl. t C •lt.
• T y/rtu•. • T n/11 pro f. '·
1 Ct. Gull. Altlss\od., II, lr. 1, q. 2 (I. 38d).
ll Augustin., lk doctr. christ., I, c. 4, n, 4 (PL J.l, 20).
Cf. Dt Trlnit., X, c. 10, n. 13 etc. II, n. 17 (PL 42,
981·982).
3 Qu1est. JO (PL 40, J9).
221
Q~ia angelus diligit animam ut possibilem parti--
Cipare eamdem beatitudinem, anima" vero diligit
corpus ut quod cedit ei in augmentum gloriae
~on ~uantum ad magnitudinem' gloriae, sed mu~
trtudrnem ~ eorum de quibus est g!oriandum.
11. Ad 1 d vero quod obicitur de dilectione natu·
ra\i ipsius corporis humani: respondeo' quod
non propter hoc est diligibile naturaii dilectione
q_uia. confert ad_ bene ~sse: essentialiter et • ptin:_
Clpallter vel q01a poss1bile sit participare beati-
tudinem, sed quia secundario potest conferre ad
id de quo gloriatur angelus se<:undario: prima
enim gloriatur angelus in Deo, secundario ghr
riatur in praemio hominis, qui datus est ei in
costodiam, et 11 hoc praemium est hominis et ra·
tione animae et ratione corporis. Quia ergo na-
turaliter desiderat angelus et primum praemium
et secundum, sed differenter, ideo dilectio natu-
ralis fuit in angelo et respectu Dei, de" quo prin-
cipal iter natus est gloriari, et respectu animae
rationalis et corporis ut de quo secundario natus
est gloriari' cum remuneratur.
ARTICULUS Ill.
PROBlEMA f. 169
Sed. vfdetUI' eontrarium: a. Quia dilectio est
coniunctio convenientis cum convenienti vel co-
pula amantis et amati, sicut dicit Augustin us,
in libra 1 De Trinitate 5 ; sed nihil copulatur vel
sibi coniungitur ut conveniens; ergo angelus non
diligit se propter se.
[Solutio): t: Ad quod dicendum quod non se--
quitur si diligit se propter se, quod fruatur se,
nisi 'propter se • diceret finem concupiscentiae
procedentis ex electione rationali •: creatura au·
tern non est finis huiusmodi concupiscentia.e: hoc
enim esset ponere mutabile bonum sub ratione
summi bani, et sic esset peccatum. secundum'
quod dicit Augustin us, in libra Dt libero ar-
bitrio 6 et De confessione 1 : .. Vae illis, qui dili-
gunt tuos nutus ll pro te! ,. Si vero 'propter se'
non dicat finem, sed rationem ex parte subiecti
inclinantem ad talem actum a natura, secundum
hoc non sequitur: diligit se, id est 1 su~m vivere
------
• Ita V, lll.ll dJ/r;r/t. oiV&Qij.ntv. •Ca.. fVOJD.. tCDna.. •VIlUQIII.
R rt$ptlt11i'endllln. • S oal. • T om. • lb V, alll la. r lCl. o.. rt rqpcda. ..
!
•STom. •To;l!ll. • Ita V, .alii""'· I. I. .. t.C rNll. " ltZ .$dUnt, quoollC cen.
' Lib. XIV, t. 13, n. 1 et t. 23 (PL 41, 421, 436).
5 lib. VIII, t. 10 (Pl 42, 960).
6 Lib. II, t. 16, n. 43 (PL 32, 1264).
7 Cf. lib, I, c. 13, n. 21; c. 20, D. 31; U, t. 6, n. 14; IV,
t. 12, n. t8; V. c. 4, n. l (PL 32, 670, 676, 681, 700,708).
 222 INQ. 11. TRACT. Ill. SECT.
et intelligere propter se, quod propfer hoc fruatur
se; nee in hoc est mot us libidinosus, sed naturalis.
2. Ad id vera quod secunda obicitur de
amore sui, qui est fundamentum terrenae clvi~
tatis: dicendum quod ille amor, qui est natura lis,
sui, id est suae vitae sive intelligentiae, non est
fundamentum Baby!onis sive terrenae civitatis,
sed amor sui, id est a suae excellentiae vel suae
voluptatis vel ditationis indebitus, est fundamen~
tum: et hoc modo non hie accipitur.
170 PROBLEMA II.
Utrum sft dijjf!rentia infer d/fectionem natura/em et mcrcenorlam in angelo.
Deinde quaeritur si sit differentia inter dilectio-.
nem naturalem angeli et mercenariam, si in eis d
potuit esse.
1. Et fit t sermo de bono mercenario, de quo
dicitur Luc. 15, 17: Quanti mercenarii sunt in domo
patris mei I! etc. Mercenarius enim bonus est
qui diligit Deum propter bcatitudinem, ut scilicet
sit sibi beatitudo, et ita dHigit Deum propter
suum commodum 2; et hoc idem tacit dilectio
natura/is; ergo non videntur differre nisi alia po~
natur differentia£.
2. Praeferea, si nulla poneretur differentia istius II
ad illam, sicut una dilectione posset mereri, ita
et alia; cum aulem naturali dilectione non possit
simpliciter mereri, erit 1 differentia istius di\ectio-
nis et illius; quae ergo assignatur differentia?
JSolutioJ: Ad quod dicendum quod dilectionis
naturalis natura est principium et origo, dilec-
tionis vero mercenariae, sive sit in angelis sive
non, gratia est origo sive principium: gratia enim
move! liberum arbitrium in iis qui non attige-
runt statum perfectionis, ad diligendum Deum
propter beatitudinem sive vitam aeternam, et ita
propter suum commodum gratuitum.
E.t si obiceret forte aliquis quod prae-
pomt bonum creatum bono increato, et ita est
motus demeritorius, non meritorius: respondeo
~~od non t. Haec enim dictio 'propter • non dici(
1b1 quod beatitude creata sit finis ultimus, ad
q~em Deus. ordinetur, sed dicit finem quo quie-
S~J.t concup1scens Deum; et ita Deus beatificans
fmJS ponitur, non autem aJiquid loco Dei.
Quod autem motus ille mercenariae di-
lectionis sit gratuitus, patet per hoc quod dicit
~- Ber nardu~ l: • ln primis diligit homo se prop-
er se, caro QUlppe est' et nil sapere' valet praeter
•~~ ~~,.;. ~·. '· , c',,•, '"•'LII~!t at~m, T uu, ...~:T-u-,-..--,-.-,--.-z-•-.---
..... ...p
v o.m. ~- \1 fW: v~~to:tr :r: :~r;:o:trqut. • s
0
'LG.m. e..Prlmll•·· dllecttonh ..
1 Cf. supra, num. tt6,
p2 Ct. G/QSsa orttin., in h. J., ap. Lyran., ex Beda In h I
( L 92, 523), SJrab., in b. l. (PL 114 , 312). • · ·
n. QUAEST. II. TIT. I. - 170.
o. Ad id vero quod obicitur quod 'null us potest
diligere se propter se, et ita nee angelus, quia
nihil copulatur sibi ut conveniens sibi ': re-
spondeo quod, cum dicitur 'angelus diligit se ',
alterum est in ratione diligens et quod diligitur:
angelus cnim suum esse diligit, non autem an~
gelus est suum esse" vel sua vita 1, et ita potest
intervenire dilectio prout est copula; cum autem
dicilur ' Deus diligit se ', i!Ji dilectio non est
copula, sed est ipsa c essentia diligentis.
se; cumque se m videt non per se subsistere, Deum
quasi sibi necessarium incipit per fidem inquirere
et diligere; diligit ergo in sec undo gradu Deum,
sed propter se, non propter ipsum. At vero cum
ipsum coeperif occasione necessitatis colere et
frequentare cogitando, legendo, obediendo, orando,
quadam huiusmodi familiaritate paulatim sensim-
que 11 innotescit Deus, consequenter ct dulcescit:
gustatoque quam suavis est Deus 5, transit ad ter-
tium gradum, ut 0 iam non diligat Deum propter
se, sed propter ipsum ... Ex: quo accipitur quod,
cum diligere Deum propter se in secunda gradu
sit in fundamcnto fidei, erit motus caritatis, et
ita motus meritorius differcns a motu naturali.
Sed adhuc quaeritur ratione illius primi gradus,
quemP ponit B. Bernardus 6 : Cum angelus non
sit caro, non habebit ilium q prim urn grad urn di-
lectionis et ita non diliget se propter se - hoc
enim ibi r assignatur pro ratione - quia nihil
potest' diligere ultra se, quia caro est; sed an-
gelus spiritus est, non caro; ergo non diligit illo
motu dilectionis; sed iste motus dilectionis est
prim us; ergo isfe motus dilectionis t natura lis
non erit in angelis.
(SolutioJ: Ad quod dicendum quod motus di-
le-ctionis naturalis in homine dupliciter reflectitur
in se: tum ratione earn is, tum ratione spiritus.
Anima enim rationalis diligit se, quia spiritus
est et quia coniuncta est cami, angelus vero al-
tero illorum modorurn diligit se dilectione natu-
rali: et illo modo est ratio dilectionis naturalis
vel in homine vel in angelo, quia caro est.
Praeterea notandum est quod iste prim us gra-
dus non est nisi dilectionis bonae. Unde 11, cum
dkitur quod 'homo non dillgit nisi se, qula
caro est', non accipitur ibi v 'cam' pro natura
• 4
VST tOI. • V 11, ST 11t. IV om. • R oro.
v quam.
tl. P Q T om. • 'f om. • S poat.
I 3 De dlligendo Deo, c. 151 n. 39 (PL 182, 998).
j -4
otl
Gen. 6, 3.
Loc. cit.
!J Cf. Psalm. 33, 9.
 DE POTENTIA MOTIVA lm"ERIOR! ANOELI.
corrupta, sed pro natura in se, non in quantum
est corrupta. Unde aliter acclpitur, cum est ratio
dilectionls naturalis et cum est ratio dllectlonls 11
libidinosae. Ex una enlm parte accipilur pro na-
tura per se , ex alia~ parte pro natura cor-
11
rupia, in quantum huiusmodi, Secundus autem
gradus, in quo diligit Deum propter se ipsum,
CAPUT II.
UTRUM DILECTIO NATURALIS SIT MODO IN BONIS ANGELJS.
E xpedit~ qu~estione d~ dilectione naturali in I c. Praeter~a, 1 Cor. 15,46: Primum est quod an/-
a~geh.s pnmo co~dihs, sequitur consideratio male est quam quod spirituale, quod autem anl-
?e dtlect~~ne .natural!, utrum sit in angelis bonis
tam glonftcahs.
Quod vldetur: I. per hoc quod gratia et gloria
perficiunt et consummant naturam; ergo non de-
struunt actum naturalem in angelis vel quantum
ad cognitionem' vel quantum ad affectlonem;
ergo nee quantum ad dilectionem; ergo dileclio
naturalis non aufertur adveniente gratia vel glo-
ria in angelis.
2. Praeterea, cognitio vespertina non tollebatur
vel tollitur in angelis adveniente matutlna, •slcut
habetur in Gen. 1 cum dicitur: Factum est vespere
et mane dies unus; sed cognltloni matutinae re-
sponde! dilectio gloriosa, cognllloni vespertlnae
dilectlo naturae aut rationis seu llberi arbitril;
ergo hablta dilectione glorlosa, non tollitur di-
Jectio naturalls seu ralionls vel Iibert arbilrll.
3. Item, status poenae et gloriae sib! invicem ad-
versantur ex eadem parte; sed status naturae est
utrique indifferens; ergo non tolletur per adven-
tum gloriac; nihil ergo prohibet simul habere
dilectionem naturae et gloriae; bon/ ergo angeli,
cum habent dllectionem gloriae, non ab eis eva-
cuatur dilectio naturae.
Sed vldetur contrarium: a. Eo quod dilectio
naturae reflectilur ad se; sed dilectio gloriae Iota-
liter Deo innililur; ergo, cum inniti sibi etlnniti
Deo totaliter inter se opponantur, non erit dilectlo
naturae slmul cum dilectione gloriae In angelis.
b. Praeterea, ibi, sicut dicit Bernardus 2, se
ipsum diligit homo propter Deum; et ita eadem
ratione angelus, quia iam est in illo statu, sci-
licet gloriae, diligit/ se propter Deum omnlno,
et ita 11on est,.. ille mofus, quo diligil se angelus,
propter se.
•u: ~. ';~.~=;~:i';n~lltrtl-:ut.,~:,~~v~.:~~.".~/· '· •; oRra~.w. ~-;· ....,.:.R -~·~~ao>ct. •s :_mf ·~~- :/
""ad T """'· • R d/clm~•.
~ ~Pd,:{g:~do Deo, c. 15, n. 39 (PL 182, 998).
l All11dll ad 1 Cor. 13, 10.
223
secundum rallonem B. Bern a r d 1, non habet
eamdem rallonem omnino, sed in parte. Cum enim
dicltur 'dlligit Deum propter se ipsum ', ratio su-
mltur ex parte Dei, sed movente d gratia; cum
autem dicltur 'dllectillne natural! dlllgit Deum
propter se angel urn', ratio sumitur ex parte sui,
sed movente natura.
171
male est ex parte estl, quod autem spirituale
est 11 ad perfectum pertlnet; dicitur autem I Cor.
13,10: Cum venerit quod perfectum est 1, evacua-
bitur quod ex parte est,· ergo superveniente
quod om nino spirltuale est, evacuabitur quod est
animate; sed dilectio naturalis in homine est anl-
malis; ergo dilectlo naturalis evacuabitur adve-
niente dilectione gloriac; pari ratione in angelis;
ergo dilectlo naturalis absorbetur a gloria In
sanctis angelis.
d. Item, Ill Reg. to, 4, dicitur quod regina Saba
vldit saplentiam Salomonls et domum quam ae-
dificaverat et cibos mensae eius et ordines mini-
strontium, nee habebat ultra spiritum; sed 'vi-
dere sapientiam Salomonls' nihil aliud est quam
habere vislonem gloriosam, 'non habere autem
ultra spiritum ' est deficere a se ~; ergo, cum spi-
ritus proflclt in Deum, profectu ultimo totaliter
deficit In se; sed deficere in se est deficere a co-
gnitione el dilectione quae in se reflectilur; ergo
spiritus angelicus, cum habet cognltlonem et di-
lectionem gloriosam, deficit a k naturali iam dicta.
(Solutio]: Ad quod videtur respondendum per'
hoc quod dicit Bern a rd us': • Cum introductus
fuerit servus bonus et fidelis in gaudium Domini
sui 6 et inebriatus ab ubertate domus Dei 7, quasi
ebrius a musto oblilus sui et a se penltus defi-
clens, totallter perglt in Deum, et deinceps ad-
haerens el, unus spiritus erit •, Et !Ierum, in
Psalmo 8 m: lntroibo in potenlias Domini; Domine,
memorabor iustitiae tuae so/ius; et II Cor, 5,16:
Et si iom" cognoscimus Christum secundum car-
nem et lam non novimus; similiter dicilur" loan.
16,7: Si non abiero, Paraclitus non veniet ad
vos,· abire aulem ipsum fuil recedere quantum
ad naturalem amorem, qui tamen bonus erat,
!lt•V,allld/1~.
•VS~~~~~mpro1.1.,
4 Cf. Glossa ordln., In h. 1., ap. Lyran.
~ Loc. ell. 6 cr. Matth. 25, 21.
7 cr. Psalm. M, 9. 8 Psalm. 70, 15.
 224 INQ. \1, TRACT. Jll. SECT. 11. QUAEST. II. TIT. I. - 172.
quia diligebant a eum in hac carne mortali; Pa-
raclitum autem venire fuit amorem spiritualem
infundi ad perfectum. Unde, cum amor ille spi-
ritualis evacuaverit hunc camalem, qui tamen
bonus erat, amor patriae videtur evacuare natu-
ralem, qui reflectitur ·"', in se; sed si sit aliquis
naturalis, qui non reflectitur in se, talis perficitur
per dilectionem gloriae.
(Ad oblecta]: t. Ad p r; mum autem obiectum
respondendum estt quod gratia et gloria, cum per-
ficiunt naturam, non tollurzt dilectionem natura\em
secundum essentiam, sed secundum hoc quod est
ibi imperfectum; imperfection is autem est quod in
se tamquam in rationem dilectionis reflectitur.
2. Ad secundum d dicendum quod angelus
bonus adhuc habet duplicem cognitionem, rna·
tutinam et vespertinam, quia est t in duplici statu:
in quantum contemplatur Deum et in quantum
ministrat. In quantum autemt contemplatur Deum,
habet cognitionem matutinam, in quantum au-
tern t ministrat, necessaria est cognitio vespertina;
172
UTRUM SIT D!LECTIO NATURALIS IN MALIS ANGEUS 2.
einde procedendum est ad considerationem
Ddilectionis naturalis in daemonibus. Et quae-
ritur I. utrum actus dilectionis naturalis sit in
daemonibus aut non. Et hoc attenditur ratione
actus naturalis Dei.
Et videtur quod tlla dlleetlo naturalls actua-
Us sit in ets: 1. Quia cognoscunt 171 Deum creato-
rem et gubematorem, et ita ab eo esse et 11 conser-
vari in. esse; sed dilectio naturalis est respectu
Creatons et Gubernatoris; ergo naturaliter dili-
gun_t daemones Deum. - Praeterea, naturalis di·
lecbo potest .stare cum dilectione culpabili; cum
ergo culpabihs sit in illis, non per illam tolletur
~ilectio naturalis nee aliquid est aliud quod tollat
11iam; ergo est in illis.
2· Item, omnis creatura naturaliter appetit
esse; quare multo forti us intellectualis -creatura.
e~go angelus naturaliter appetit esse; ergo ei
d!abolus, cum sit angelus; sed si appetit esse
appetit illud sine quo non potest conservari i~
ess~;. sed Deus est sine quo non potest conser-
van m esse 0 ; ergo diligit natural iter Deum. ergo
habet naturalem dilectionem Dei. ' vator esse eorum.
• V d/1/lfbat. ~ STRLC rt/kdlt • 1
I L 0111. ' \1om. • L om. 'T ~6trttu~ V, alii AJJ obJttta flSpomltJUJum Uf lid prlm~tm pro All
stJ ..• n«. "Com. lUI... lhlllll. aT 0/1111/r
~ D~ diligUIIkJ Deo, c. 15, n. 40 (PL 182 99'J)
Cf. S. Bonav., II Sent., d. 5, a. I, q. j (U, 14{)).
cum autem omnino contemplabitur nee erit ne-
cessarium ministerium, tunc erit matutina cognitio
et non erit necessaria vespertina. Similiter potest
esse de dilectione, ut dupliciter utatur dilectione:
ilia quae est naturae, ex una parte, ilia quae
est gloriae vel Jiberi arbitrii, ex alia parte; tunc
autem totaliter perget dilectio in dilectum, scilicet
Deum. Unde de homine dicit B. fl Bern a rd us':
1 & OmniS amor carnis ab amore spiritus est ab-
sorbendus •. Vocat autem 'amorem carnis' qui
refertur ad necessaria naturae; iste autem amor
tolletur, cum auferetur 1 necessitas: ita, cum .t
spiritus angelicus omnino perget in Deum nee
erit respectus angeli ad nostram necessitatem vel
suam imperfectionem, tunc erit uti perfectio di-
lectionis 1 gloriae.
3. Ad tertium dicendum quod status poenae
sive miseriae directe opponitur statui gloriae,
status vero naturae non simpliciter opponitur, sed
ratione cuiusdam imperfectionis annexae, quae
imperfectio tolletur, etsi ipsa natura remaneat.
CAPUT III.
Contra: a. Odium in actu et diJectio in actu
naturaliter sunt opposita; ergo non simul sunt in
esse respectu eiusdem rei; sed conscientia dia-
boli, sicut videtur dicere Augustin us, in libra
Retractationum 3 , odio habet Deum; ergo non di-
ligit Deum actu, sive natura inclinante sive Iibera
arbitrio.
b. Item, aliquis homo ita est infedus odio alte-
rius hominis quod natura non potest inclinare li-
b~rum arbitrium iliius ad hoc quod diligat eum,
eham naturaliter; cum ergo multo magis sit in-.
fectus diabolus odio - superbia enim eorum, qui
~e .o~erunt, ascendit semper 4 - in tan tum ergo
tn~ICitur_ affectus eius quod natura non potest in-.
chnare. 1psum ad hoc quod diligat eum, etiam
naturallter.
c. Praeterea, desperati homines voiunt non esse·
sed si volunt non esse, nolunt Dei conservatio~
nem; ergo non diligunt conservatorem i sed sciunt
quod Deus est conservator eorum in esse. ergo
non diiigunt ~eum; sed daemones multo 'magis
sunt desperah quam homines; ergo volunt non
esse; ergo non diligunt DeumP, qui est conser-
• 5 tum.
'Codd dllrdlo • VT ClliiJOIC/1, qu:~ C c.:a:r Cad~ s":~ •T o111.
3 Lib. I, c. 19, n. 8 (PL 32, 617).
4 Paahn. 73, 23.
 DE POTENTIA MOTJVA INTERIORI ANGEll.
d. Item, certum est apud daemones quod ma-
a [Solutio]: I. Ad quod dicunt quid am quod dt-
nentes in esse nunquam evadent miseriam vel
poenam in qua sunt vel evadere possunt nisi
non essen!; ergo veffent non esse; ergo non di-
ligunt Deum qui tenet eos in esse; sed dilectio
huiusmodi conservatoris est naturalis; ergo haec
dilectio conservatoris b non est in malis angelis
respectu Dei.
11. Item, de dilectione sui quaeritur si malus
angelus diligit se naturaliter.
I. Diligere enim se naturaliter est diligere esse
suum et vitam suam; si ergo propter vitationem
miseriae vellet non esse vel non vivere vel non
intelligere poenam suam, ergo non diligil se di-
lectione ~ naturali.
Sed contrarlum vfdetur: a. Quia d nullius est
habere se odio, vel iusti vel peccatoris. Peccator
enim ex libidine diligit quod diligit, libido au-
tern t non est sine substrata t natura, necesse
est 11. ex consequent! quod diligat h se. Similiter
iustus, cum· diligat se ex gratia 1, in quantum k
huiusmodi; gratia au tern habet substratam 1 na-
turam; ergo vult naturam esse, sine qua gratia
non potest esse; ergo diHgil se. Ergo diabolus
naturaliter diligit se.
MEMBRUM II.
De dilectlone electiva angell.
~Jiticto de dilectione natura\1, dicendum est
~ consequenter de dUectione electiva sive ra-
tionali quae est in angelis.
Et t primo potest quaeri si dilectiO huiusmodi
sit in angelis ;
AN OILECTIO ELECTIVA SIT IN ANOELIS.
irca pl'imum sto obicltur: Quod angelus dill-
C gat dllecttone electtva stve ratlonalt, vide-
tor. a. Liberum enim arbitrium est in eis, sicut
supra habitum est 1 ; liberum autem arbitrium est
facultas voluntatis v et rationis sive rationalis vo-
luntatis 2 ; ergo rattonalis .r voluntas est in eis; sed
rationalis vo1untas est electiva voluntas, quae
• Tom. - V om. ttl ... ~OIIItflllllorll.
• Ita ST' am naluro:t.
• T diiiKtrr:.
• Z add. In, ST lllllltn pro ln.
p lla V, alll 111. ' s om. • z om. • V qll!llll,
1 Cf. supra, num. 168.
SUMMA THI!OLOOICA - Tom. U.
225
lectio naturalis habitu"' est In daemonibus re-
spectu Dei, non tamen exit In actum, eo quod
vis dilectlva ita sopita est" per peccatum In ipso
quod non excitatur in actum naturalis dilec-
tionis.
lAd oblecta]: I. Secundum hoc posset. respon-
deri ad obiecta in contrarlum quod, Ucet habeat
cognitionem creatoris et gubernatoris, ilia cogni-
tio non est sufficlens ad inclinandum dileetionem
propter contrarium appetitum: vetlet enim iustl-
tiam Dei non esse respectu poenarum, quas sc:it
semper 0 esse, dum est.
2. A d sec u n d u m vero dicendum quod crea-
tura intellectua\is habet appetitum habitualem sui
esse et exiret in actum nisi esset contrarius ap-
petitus, qui dominatur in vi ilia, respectu illius
per quem conservatur esse.
n. Ad i d vero quod obicitur de difectione na-
turali sui esse, videtur aliter dicendum quod P
nunquam tollatur iste actus a natura, manente na-
tura. Nam quod dicitur quod d.amnati velJent non
esse, hoc non est q non-esse simpliciter, sed non
esse in r ilia miseria. Unde quod" mali volunt
mortem aliquando, hoc est quia vellent esse sine
miseria.
secunda, si est in eis, utrum hac dilectione di-
ligatur Deus;
tertio, si diligitur 11 , utrum diligatur super om-
nia hac dilectione;
quarto, utrum angelus se ipsum diligat hac di-
lectione et alium angelum.
CAPUT I. 173
scilicet procedit ex cognitione data vel acquisita;
ergo voluntas huiusmodi est in angelis; dilectio
autem est voluntas boni ex electione procedens;
ergo di\ectio ele<:tiva' est In angelis.
b. Praeterea, angelus habet potestatem cogno-
scendi ex intellectu vel ratione bonum et malum et
inter bona quod sit melius; ergo habet potestatem
"ST qllod.
' VC Jllbtro:tct!l/11.
• R tnlm. IV Sllb!r:!~~~uDii; vco:~
• z ~~~~~· ltd/
1·
~ V om. r. c. r.
Kl~ ~,:;~r p:~.~~:
• L tlltdiWil.
' Z om. ~ l diiiiWII· • 11
1'0 P
2 Ct. supra, num. 164.
226 INQ. n. TRACT, Ill. SECT, lr. QUAEST.
eligendi et praceligendi; ex hulusmodi au tern
eJectlone vel praeelectione" sequitur di\ectlo; ergo
in angelis est huiusmodi dilectio.
Sed vtdetul' contrat'lum 1. per rationem quam
ponit Damascenus 1, Assignat cnim rationcm,
quare eJectlo non est in Deo, quia • Deus non
consiliatur .. ; e\ectlo au tern est cum 11 consilio; si
ergo unus angelus non consiliatur cum altero,
nee etiam in se ipso: consilium enim est c cum
de\iberationc, deliberatio autcm est cum dublta-
tione; si ergo in angelis natura/iter non est du-
bitatio, in eis non est eledio; ergo nee dilectio
electiva.
2. Praetcrea, electio huiusmodl est ex discus-
sione d rationum ad utramQue partem; sed dis-
cusslo rationum ad utramque partem non est
in angelis; ergo nee clcctio quae ex ilia conse~
quitur; ergo nee dilcctio consequcns electlonem.
(Solutio]: Ad quod dicendum quod dilcclio
electiva est in angclis secunrJum quod cligerc
est altcrum alteri praeoptarc 2•
{Ad oblectaJ: 2. Ad I II u d vero quod oblcl~
tur in contrarium, dicendum (' quod est quacdam
electio, quae est ex pertractationc rationum ad
utramque partem in ipso dubitante j)Cf raflocl-
nationcm dcterminantc, ct talls elcctio est hominis
qui non statim pracvitJct vel acstimat hoc esse
174 CAPUT II.
UTRUM DILECTIONE ELECTIVA DILIOATUR DEUS AB ANGELO.
S gehs, utrum
ecu~do quaeritur, si dllectio electiva est in an-
hac dllectlone dlligatur n Deus.
l!:t vtdetur quod sic: a. Sfcut enim in hominc
est quod ex electione non recta potest di/igere
aliquid, quod non est Deus, pro Deo, et 11 quod
non est vere P Oeatitudo, pro beatitudine, et ex
opposito ex electione recta potest diligere QUOd
vere Deus est, pro Deo, et quod vere beatitudo
est, pro. beat~tu~i.ne q, ita potuit esse in angelis
ut angeh. mah dthgerent aliquid ', quod non est
vere beatttudo, pro beatitudine, et quod non est$
vere Deus, pro Deo, secundum ilium t mod urn
secundum quem hoc, quod prae aliis diligltur
'Deus' illi ~icitur; e contra boni angeli, quod
vere est beabtudo, pro beatitudine eligentes, dili-
gerent et quod vere Deus est, pro Deo eligentes,
~ ST Qlll. v. p.; y rl pro ft'l. • RLCZ D -.-,-,.-V-T-(-Io_lo_<l_),-.-,-,
~ ~ ~m~:n L nl Ul!. IIIJI.• Ill C •dd. llllt-rl. · a \l•dd Mil
, S rwli".ur. 1":'· • V tllt4tlt.t. •Ita V, alii ft'/. r V 0111
V om. rrp, .. ("-flfldl•. • c Qm. ,rt
., V QIU. , 1 111 llllltiR ...
1
De fide orthod., II, c. 22 (PO 94 946)
2 Cl. Arlatot., Moral. EIJ.dem., 11, ~. 10 (u 2Q4).
3 Ct. Damasc., loc. cl~. ' 6 Cf. Analol., loc. cit.
n. TIT. I. - 174.
illo mellus: et hoc modo non est in ipsls angeUs
electio, cum citissime videant vel aestlment hoc
esse ilia melius. Est autem alia electio, quae pro-
cedi! ex iudicio statim habito de bono vel de
meliori: et hoc modo potest esse electio in ipsis
angelis.
l. Quod au tern dicit I oa n n es Dam ascen us
electionem non esse In Deo, quoniam 1 electionis
est conslliari, • Deus au tern non consiliatur: igno-
rantiae enim est' consiliari 3 •: verum est de elec-
tione quae requirit consilium, sicut loquitur Phi-
1o sop h us\ non quod om nino tollatur eleclio a
Deo 11 secundum quod electio est actus perfectos
ration is vel intellect us circa bonum'· In angelis
vera potest esse consilium; unde inferiores angeli
consillum acclpiunt a superioribus quid placcat
Dco ct quid fiend urn est; superiores etiam consu-
lunt Dcum de iis quae pertinent ad eius volun-
tatem. Sf ergo 1 hoc est in sane tis angelis, multo
magis est in allis .t, ex eo quod habcnt secundum
naturam quod ad lnvlcem consiliantur.- Nee hoc
est contrarium quod • ignoranliae est consiliari •.
ignorantia autcm est poena: est enim ignorantia
quacdam quae poena est 1, et talis non fuit in an-
gclls ex natura; est autcm alia ignorantia quae
ncscicntla dlcitur, et hoc modo multorum est m
ignorantia, hanc antcm sequitur consllium.
diligerent; sed hoc non csset, si dllectio electiva
non cssct in angel is primitus institutis; ergo
dilectio electiva fuit in angclis primitus insti~
tutis 11•
Sed vldetur contrarJum: J. Dilectio enim elec-
tiva est i!lius cuius est clectlo; electio autem
non est finis, sed eorum QUae sunt ad finem ~ in
hoc enim distinguitur electlo a voluntate, quod
voluntas est communiter ct finis et eorum quae
sunt ad finem, electio autem est v eorum quae
sunt ad finem x ~>. Cum ergo Deus sit finis non
erit eius electio: null us enim deliberat utrum' velit
Deum naturaliter; ergo dilectio electiva non est
respectu Dei.
{Solutio): Ad quod dicendum quod est toqui
de Deo secundum communem intentionem se-
cundum quam dicitur 'Deus' quod prae om~ibus
, C "tl"tl. "~ ~tdfftloltf . . •Ita v. lllll add.. ttl.
0
/Ita V, alii om.
, V lim u · '"'l#llt, V qu.od P•ll u. 1 v fHIID. pro q. p. t.
ftn,m.
11
opposll~t .. blD.tltudlnt. • T om. , RI..CZ t-uff.
4 loc. dt.
6 Cf. Al~x. Hal., Summa theot., I, num. 241-246.
 DE POTENTIA MOTIV A INTERIOR! ANOELT,
diligHur et colitur: et in hac ratione non est eius
electio 0 nee dilectio electiva. Alio vero modo
dicitur Deus substantia conditiva omnium et re-
gitiva et rationalis creaturae perfectiva b gratia
et gloria: et secundum hunc c mod urn di\igitur
CAPUT Ill.
UTRUM DILECTIONe ELECT/VA OILIOATUR DEUS AD ANOELO SUPER OMNIA'·
ertio quaeritur si Deus ilia dilectione ah an-
T gelo prae se ipso diligatur '·
Quod vldetur 1. per hoc quod dicit August I-
n us, in lfbro Dt fidt ad Petrum 2• Dicit enfm:
• Angelos aetemos creavil et In eis facultatcm
atque intelligcntiam cognoscendae dfligcndacquc
veritatis inseruit; quos eflam crcavit ut prae se
Jpsis ilium diJigerent culus se tales creatos opere
cognovissent, cum eorum, ut tales ficrcnt, nulla
merila praccessissent. Ut autem haec diiectio h:t-
beret iustam et congruam l<m.dem, voluntatls quo-
que cis trihuft libcrtatem, ut esset cis posslblle
slve ad cum, qui supra lpsos est, lntcntioncm
sanctae dil«lionis erigerc, slvc ad sc sive I ad
ca, quae infra eos sunt, pravae cuplditatls se-
metipsos pondere declinare •• Ex quo acclpitur
quod Deus contulil angelfs llbertatem vohmtalls,
ut prae se Ipsis ipsum diligerent; ergo u 1\bcrtate
voluntatis prae se Ipsis poterant Dcum' dll\gere.
2. Item, angeli cognoverunt ex lntelligcntla sibl
data Deum esse summe bonum et super omnia
diligendum, se autem non sum me bonos; volun-
(as ergo, ex hac rattone ordinata procedens, Deum
praetulit dtlettione vel praefcrre potuit sib\ et
omnl ~reaturae; ergo ex dilectione electiva, etlam
sf non adesset gratia gratum faciens, possef dl-
llgere De11m super omnia.
Contra: a. Caritatis est dlligere Deum propter se
et super omnia; carifas au tern non est sine gratia
gratum faciente; ergo liberum arbitrium non potest
in ilium actum sine gratia gratum faclente; non
ergo ex dilectione electfva, quae est sofius fiberi
arbitrH, potuif angelus diligere Deum prae se ipso.
b. Praeterea, rationis ex se non est h abnegate
se, sed ex gratia fidei sive cognifionis consimilis
fidei, quae scilicet rationem eJevet super se; sed
diligere Deum propter se et super omnia est ex
fide vel ex cognitione consimili fidei; ergo non
est angeli ex dilectione electiva, quae est solfus
-------
• V tllltcllo. • V f>U!tduo. • S om. • V add. tl/l~ltcu.
A V add. d; C tlcformJ pro tKUr~fTfll. 1 v u;. • z l@trntllt~tll. q11od R ton.
• VL0111.. 11011 ••. .-;s t1 pro lbl. • S pou/6/tt. ' STLCZ. «t~.
•IUV, alii om. r. a.
1 Cf. s. Bonav., II &nt., d. 3, p. "2, a. 3, q, I (II, 124aqq.). j 3 Ct. blc, in Solullone et num. 174. Solutio.
2 Fulgent., c. 3, n. 31 (inter opp. Augustin!, PL 40, 173}.
diiectfone clectfva ab angeffs bonis. Hoc ergo
modo, prout dllectlo electlva non resplcit ratio-
nero Dei communem, sed ld quod subest rationi
quod vere est tllud vel non vere est lllud, e!\se
potult dilect\o elec:tlva In els ti.
175
liberi 1 arbltrii, dlligere Deum propter se et su-
per se ipsum.
(Solutio]: Ad quod dicendum quod est quod-
dam di\igere Deum propter se ct prae se ipso,
quod est ex gratia gratum faciente, cognltlone
dciforml exlstcnte k tamquam fundamento et '
caritate tamquam forma, et istud non est ex solo
libero arbftrlo; hoc autcm dilfgcrc procedft ex
cognltlone Del ut crcatorls, iustilicatorls ct ghr
rificatoris m secundum quod ad glorlam pcrtinet
vislo Del unlus cf trfnl, quia ad horum cognitio-
ncm non pcrvcnitur sine gratia. Est autem aliud
dlllgerc Dcum prac sc" Ipso ct propter Dcum,
quod proccdlf ex cngnftfonc Dei ut conferentls esse
ct confcrcntls 0 hcalltudincm In hac gene rail ra-
tione vel potcntls confcrre - nee dico conferentis
esse per creatloncm vel confcrcntfs beatitudlnem
per glorlflcatloncnt, quia ad hoc non pervenitur
sine gratia -- et h1 hac P ratione potcst liberum
arbltrium In angeUs" dlllgcre Dcum prae se.
{Ad oblecta): J. Et per hanc distinctionem pos--
sunt solvi oblccla. 111ud au tern, quod dicit Au-
g us tIn us, lntelllgltur quod, licet data esset cis
potentia ad dlllgcndum Deum prae se, non tamen
'dillgcre Deum prae se' ', ut Ihi acdpitur, esset
ex solo libero arhitrio. Et hoc patet per hoc quod
dicitur In ilia auctorUate: • ut esset eis posslbile•
sive ad cum 1, qu; super eos est, intentionem 11
sanctae dilectionis erigere •.
2. Ad secundum w dicendum quod secun-
dum Ilium mod urn, qui dictus est superius 3,
poterat angelus ex libero arbitrlo diligere Oeum
prae se: ex intelllgentla enim slbi collata poterat
cognoscere Oeum esse sum me s bonum et summe
diligendum. Et est allud de ratione ut est ratio
quam de ratione ut' natura'· Ratio enim ut est
ratio potest cognoscere Oeum ut summe bonum in
se, non tantum ut beneficum; natura vero sive raiio
ut natura, si habet cognitionem naturalem vel ap-
petitum naturalem, In se quodam modo reflectit.
11/loiiR,iiiJI"m. ALolll. 'Rolli.
• V om. I VST w{.
• C om. •Toll:l.t.f.t. •Lom. •Co111.f.11.
• T lt:.Unll" to. • Ita V, all\ .od. wro • R 111mnuun.
• Cl. Ale.-. Hal., Sl/mlliQ, J, p. 43, nota 3.
 rNQ. If. TRACT. Ul. SECT. 11. QUAE..'\T. II. TIT. I. - 176.
228
176
UTRUM OILECTIONE ELECT!VA ANGELUS DJL!GAT SE ET ALlUM ANOELUM.
uarto quaeritur utru~ angelu~ dili~at se et
Q alium angelum dilectione electiWl s1ve ratio-
na1i "', secundum quod supra dictum est '.
Et vtdetur quod non: 1. Quia dilectio ratio-
nalis" tend it in alterum ut sit dilectio 2 ; ergo, cum
ipse non sit alter a se, rationalis dilectio non
tendit in se.
2. Praeterea, si a \ius angelus diligitur c ista di-
lectione, hoc est vel secundum quod participat
c:um ipso in natura vel in quantum participat
cum ipso in d ratione imaginis divinae vel in
quantum potest participare gratiam aut gloriam
sive participat. Si secundum primum modum,
non disringuetur' dilectio naturalis a ration ali.
Si modo secunda, hoc non videtur: non enim
videtur quod ratio cognoscat se imaginem vel
ad imaginem nisi ex aliqua gratia sibi I data;
ergo per consequens non diligit se illa di\eclione
nisi ex aliqua gratia sibi data; ergo ratio ex se
ipsa non habet dilectionem sui vel alterius angeli
sub hac ratione. Sed nee tertia modo videtur,
quia diligere se vel alium angetum ex conside-
ratione participationis gratiae vel gloriae est ultra
se; ergo angelus non diligit se dilectione ratJa-
nali ~ ex consideratione istius participationis.
Contzoa: Sed videtur contra.riu.m. a. Dei enim,
cui us est summa dilectio, est diligere se; angelus
ergo, si diligit se dilectione rationali sive intel-
lectuali, in hoch assimilatur Deo; sed multo maior
est indivisio inter diligentem et dilectum, cum
Deus diligit se, quia est summa indivisio, quam
sit inter diligentem et dilectum, cum angelus di-
ligit se; ergo non repugnat dilectioni 1 rationali
sive inteUectuali quod angelus diligat se.
6. Praeterea, quod angelus diligat angel urn, ad
hoc inclinat natura et ad hoc inclinat gratia;
ergo ratio, quae est media, sive inteJiectus ex
cognitione sibi data ad hoc inclinat; ergo angelus
diligit alium angelum dilectione huiusmodi.
Bespondeo quod angelus et se ipsum et alium
angelum diligit dilectione electiva.
[Ad obiecta): 1. Ad primuru autemkdicendum
quod illud verbum 'dilet:tio ut sit, semper in alte-
rum tendit' exdudit proprium et privatum amorem,
"C 0111'. "·
• R 111Utu11/l
r,
a z lux
~ VBT natural(~&.
• R tlUtdlo /.n.
r V IIU~I f S 11J16do • TR llwi/Uit.
1 Cf. supra, num. 174.
2 Ct. aupra, DI&Dl. 166, n. 2.
3 Cf. supra, num. 176.
CAPUT IV.
et loquitur de dilectione gratuita, quae nunquam
reflectitur in diligentem per praecisionem. Unde
ex verbo illo non habetur quin et dilectio electiva
ct natura lis sit respectu diligentis '· - Praeterea,
ut ta<:tum est supra 3, angelus difigens se est alter
in quantum diligit et in quantum diligitur, quia
diligit suum esse, suam vitam, quae est altera
ab ipso.
2. Ad aliud dicendum 4 quod angelus diligit
alium angelum dilectione electiva, et ratione par-
ticipationis eiusdem naturae et ratione qua par-
ticipat cum ipso in ratione imaginis.- Ad iII u d
qtwd obicitur quod tunc non distinguitur a di-
lectione naturali, dicendum quod non sequitur;
idem enim, cum diversimode accipitur, potest esse
ratio diversorum modorum diligendi, sicut in di~
lectione mercenaria et filiali: in utraque enim est
bonitas prima ratio diligendi, sed in una est ratio
ipsa bonitas in quantum est bonitas, in alia m ipsa
bonitas in quantum est benefica. Similiter in pro-
posito. Unde participatio 11 eiusdem naturae est ra.
tio dilectionis naturalis, in quantum consideratur
ut ens absolute: simile enirn o natura movetur ad
diligendum sibi simile, in quantum est simile,
Eccli. 13, 19: Omne animal diligit sibi simile.
Participatio autem eiusdem naturae, ut cadit sub
iudicio debiti di\igendi P, est ratio dilectionis elec-
tivae: intellectus enim angeli q' cognoscens aliquid
esse simile a\teri, iudicat r illud debere diligi ab
illo, et ita conformitas sive participatio eiusdem'
naturae, ut cadit t sub iudicio debiti diligendi,
est ratio dilectionis electivae. Praeterea, confor-
mitas in imagine fuit ratio diligendi dilectione
electiva: cognoverunt enim 11 , ad minus indistincte,
quod erant conditi ad imaginem Dei, scilicet in
quantum imago dicitur s c expressa similitudo ,..
Bene enim sciverunt naturali cognitione nullam
creaturam Deo similiorem illis, sed gratia addita
distinctius et darius cognoverunt se esse ad ima~
ginem, scientes per essentiae simplicitatem et dl-
stinctionem potentiarum naturaliurn sive habi-
tuum se expressissime ~, prout possibile fuit
creaturae, ad x Dei imitationem, quantum ad uni-
~ttm essentiae et distinctionem personarum, con-
ditos esse. Secundum igitur quod cognoverunt,
~
R-.--~~~-----------
• it. vt: alii vsy• ;~d hot • Ill V, alH dt•lfneutrrtur 1 111 L 1dd. tnlrtf., alii om.
0111
, L """'· 1 LCZ c.adiJI. "C IIIII. • •CT'!!p:::.l~r ~ ~ ~~~~~t/pgtam
0
V tUIII. L Uf.
4 Cf. S. Bonav., JJ StnJ., d. 3, p. 2, a. 3, q. 2 {II, l'naq.).
~ SUmma lheol., I, num. 41~16; II,
I p. 140,Cf. Alex. Hal.,
Respondeo.
 DE ACTU POTENTIAE MOTIVAB EXTE.RIORIS ANGE.LI.
229
dilexerunt: unde cognoscentes se esse ad imagi-~ esse ad fmagfnem '· d' d .
nem Del condltos, se mutua dilexerunt dilectlorze stirzcte cognoverunt.. ~~~~ um quod, etst n~n di·
electiva. - Ad i d ergo quod obicitur quod • natu- nuJiam creaturam o'eo'". t .,~cte t~~en "", sc•entes
• . . s1m1 rorem rll1s et 1· ·
ralJ cogmUone a sme gratta non cognoverunt se expressissime ad · · . '. ta dlos
•magmem 0 e1 condttos esse.

TITULUS II.
DE ACTU POTENT!AE IIOTIVAE EXTERIORIS ANGELI.

MEMBRUM I.

De motu angell in se, non assumpto corpore.

icto de potentia motiva angeli et de ac!u eius interiori, consequenter dicendum

est de actu exteriori, scilicet de motu JocaJi.
Et prima, de motu eius, quo movetur in se, non assumpto corpore;
secunda, de motu, quo movetur, assumpto corpore.
Quantum ad prim urn inquirendum' est de localitate angeli, deinde de motu eius locali.

CAPUT I.

DE LOCALIT ATE ANGELl.

irca prim urn inquirenda sunt haec: I secunda, utrum sit ubique;
C Primo, utrum sit in aliquo loco corporali; tertio, utrum simul possit esse in pluribus locis.

ARTICULUS I. 177

Utrum angelus sit in aliquo loco corporali 1•

Clrca primum slo: 1. Natura loci nobilior est
Jocato 2 ; sed spiritus angelic us nobilior est quo-
cumque corpore; ergo non est angelus in aliquo
loco corporali tamquam contentus ab eo.
2. Item, Sap. 1, 7 dicitur de Spiritu increato
quod continet omnia; sed constat quod spiritus
angelicus, etsi creatus sit, plus tamen accedit ad
naturam eius et d ration em, secundum quod est
possibile t in creatura, quam aliquod corpus;
ergo secundum viarn istam plus competit ut spi-
ritus creatus contineat corpus quam e converso.
3. Praeterea, corporis continentis ad con ten tum I
est semper aliqua convenientia 3 , sicut videmus
in corporibus levi bus quod, eo quod sunt levia, de--
betur elsM locus superior, sed gravibus, eo quod
sunt gravia, debetur locus inferior: unde et cor-
pora superiora naturaliter moventur sursum, in-
feriora deorsum, ita quod nee gravJa naturaliter
moventur sursum nee levia deorsum; sed angeli
ad locum corporalem nulla videtur esse conve-
nientia, immo indifferenter potest moveri -t, non
solum circulariter, sicut corpus caeleste, sed etiam
tam 1 sursum quam deorsum; videtur ergo quod t
angelo non competat esse in loco eorporali, cum
corpori non assignetur aliquis locus corporalis
nisi propter praedictam convenientiam, quae est
naturaliter locati ad locans.
4. Praeterea, intelligamus per impossibile quod
nullum esset corpus, constat quod adhuc posset
esse angelus: non enim est de angelo sicut de
anima, quae 1 ad minus videtur quantum ad exi·
tum sui in esse indigere corpore; sed angelus
de se est natura separatus.
5. Praeterea, nullo corpore creato potuit creari;
videtur ergo quod nullo modo quoad eius esse
dependeat a corpore, et ita videtur quod nulla

• V dl/ullonr; R s~Yt pro •Int. • R add. 'opo~ru.nt. ~ L qtgnmt/Mm. •v pu. •VI~II>IIt.

' lla V, •IU 010. :. It• V, •nl mP»f,., j S t11mtn. 1 Z om. 1 S qwod.

1 Cf. supra, num. 101-108; S. Bonav., II Sent., d. 2, p. I, J 2 Cf. Ariatot., Phys., IV, c. 2 (11, 286).
a. 2, q. J; p. 2, a. 2, q, I et p. 2, dutt. 2 (II, 68, 75, 85). 3 Cl. Arlatot., hx:. cit., c. 4 (ll, 290).
 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. 1!. TIT. II, - 177.
sit necessitas assignandl angelum esse in corpore,
ut quod ei per se conveniat.- Si dicatur
quod verum est quod hoc ei per se non convcnif,
sed per accidens, scilicet ratione suae a opera-
tionis. quod videtur dicere 0 am as c en us 1 -
hoc nih i \ est, quoniam constat quod, si di-
catur esse in loco ratione suae operationis, hoc
non est nisi ratione operationum c:orporalium aut
ratione eorum" quae circa nos exercent, quoniam
planum est quod ratione operationum, quas ha-
bet immediate in Deum, non est ipsum assignare
esse in loco corporali; ergo secundum hoc cir-
cumscripta omni operatione corporali, quam circa
nos exercet, non esset dicere ipsum esse in loco
corporali: quod talsum est.
6. Praeterea, quid est dicere ange\um esse in
loco? Si hoc est sol urn dicere quia c est dum
locus est, hoc nihil est, quoniam secundum hanc
rationem omnia possent d dici esse in loco, Si
autem diceretur esse in loco, quia loco est prae-
sens et locus ei: sed hoc adhuc nihil est, quo-
niam hac via t est dicere Deum I esse ubique,
et ita non diceretur alio modo angelus esse in
loco quam dicatur Deus esse ubique: quod vi-
detur falsum.
Bespondeo: Bene concedimus quod habet esse
in loco corporali, ticet sit spiritus, aliter tamen
quam corpus. Concedimus tamen quod non quan-
tum ad proprietatem loci quae est salvare 2, quo-
niam corpus non est natum salvare spiritum, cum
sine eo esse 6 possit; sed tamen possibile est
ipsum esse in loco quoad proprietatem loci quae
est continere vel definire 3• Tamen valde dubita-
bile est quomodo hoc sit possibile, quoniam in
corporibus videmus quod contenta corpora sunt
possibilia h respectu continentium et per conti-
nentiam terminantur. Unde ipsum continens est
corpus superius, secundum quod dicimus quod
aqua continet lerram, aer aquam, ignis aerem,
caelum omnia e\ementa et etiam ipsa elementa I
elementata et ponimus etiam ipsa corpora supe-
riora, prout sunt continentia, esse sicut species
respectu inferiorum contentorum ": unde in cor-
poralibus semper ponimus aliquam k formalem
naturam ex parte continentis, secundum quam
est natum continere 1• Sed non videtur possibile
reperiri ex parte corporis, secundum quod dicitur
continere angel urn, aliquam naturam formalem m et
I Cf. Dt!uJt orthod., I, c. 13 et II, c. 3 (PO 94, 854, 870).
2 Cf. Aruotot., Phys., IV, c. 4 {II, 288&q.).
3 C£. Arlatot., loc. cit. 4 Cf. Ariatot., loc. cit,
15 Cf. parum supra, aub Rupotui.eo.
ex parte angeli contenti aliquam naturam possi-
bi!em aut matcrialcm n; propter hoc valdc est
dubitabilc quomodo angelus possit contineri ab
aliquo corpore. Propter quod intetligendum est
quod aliter continetur corpus a corpore et aliter
spiritus a corpore., quoniam, ut ostensum est s.
a!iqua proprietas est in corpore superiori, se-
cundum quam natum est continere corpus infe-
rius; sed, licet in corpore sit aliqua proprietas
secundum quam natum est continere angelum,
non tamen dicimus quod sit proprietas corporalis
ex parte corporis proveniens, sed potius est di-
vinitus data. Secundum hoc etiam est aliqua pro-
prietas angeli, secundum quam est natus conti-
neri, ut iam videbitur 6• Et hoc dicimus sine
praeiudicio melioris sententiae, quoniam hoc non
invenimus plane 0 -determinatum in Sacra Scrip-
tura nee a Sanctis nee ab expositoribus Sacrae
Scripturae.
Ad hoc tamen magis explanandum notandum
quod Deus de natura sua duo habet, scilicet quod
omnia continet et quod sit ubique 7 ; ista vero
communicat creaturae secundum quod est possi-
bile a creatura suscipi 8, Rationem ergo continendi
communicat creaturae; sed creatura spiritualis,
quae est angelica, hanc non potuit suscipere,
quoniam ipsi angeli P sunt ad invicem distincti
quoad naturas sua'S nee ita ordinatur unus ad
alium sicut ex parte corporum est. Similiter di-
cimus ex parte animarum. Congruit q ergo crea-
turae corporali, tamen' secundum quod est pos-
sibile, ut quod in Deo est secundum indivisionem,
sit in creatura corporali per divisionem. Unde in
Deo' est ista potentia quasi infinita, in creatura
corporali quasi finita t, quoniam, sicut dicit Phi-
1o sop h us 9 : • Omnis virtus unita plus est in-
finita quam virtus multiplicata "· Et praecipue
congruit illi creaturae corporali, quae est compo-
sita in universo, - et hoc est ipsum universum:
quod verum est, quia 11 ex se habet virtu tern con~
tinendi et corpora et spiritus - et praecipue i\li
particulari creaturae quae nobilior est, sicut cae~
tum, et aliis sicut est magis et minus secundum
nobilitatem maiorem et minorem. Et ideo secun~
dum hoc nobis videtur dicendum quod in cor-
porali creatura est proprietas, tamen divinitus
~ata, secundum quam v potest conlinere spiritus,
beet hanc proprietatem non habeat ex parte ilia
«< Cf. hie, parum Infra.
~ Cf. Alex. Hal., Summa tllcol., 1, num. 41-42.
Cf. Alex. Hal., Joe. tit., num. 44 .
9
Uber de cau•U, § 16 {p. 179 ).
 DE ACTU POTENTIAE MOTIVAE EXTERIORIS ANGELl.
231
e~ aqua . e~t corpus; sed, secundu~ hoc quod propter hoc sequitur quod, si" locus c:orpora1is
~1ctu~ fUit ~ Deus no~ solum habet v~rtut~m con- ~on esset, quod propter hoc angelus non esset·
hnend1 omm~, sed eham habet esse ub1q~e, et 1mmo bene ditimus quod posset esse, etsi no~
h~~ com:umcat creatur.ae secun~um quod e1 pos- esset in loco corporali, quoniam ab hac ratione
Slbzle ~st, b sed esse ub1que n~ll1 creaturae potest continendi non dependet esse angeli, sed solum
c~~vemre , sed. solu~ e~se h1c, secundum quod ab hac ratione continendi qua~ dicimus quod

-· I
d1c1t Am bros 1us, m hbro De Spiritu Sancto 2, Deus continet omnia· et verum tst q d · ·
quvu c unaquaeque creatura cerlls . llm1hbus
... .
et Deus contineret suo modo I -.~
continendi quod
finibus def~nita est ... Et ita spiritus angelicus haberet 4 esse. Et hoc est quod dicit G~egoriu:
no

habet ad mmus. ex ~ar~e sua quod de~e~t def~niri in Mor~l!bus , quod • omnia tenderent in no~
5

loco et quod s1t hrc 1ta quod non 1b1, et 1deo esse, ms1 manu Conditoris tenerentur ••
haec duo ei conferunt esse in loco. Ad hoc etiam [Ad oblecta}: 1.-6. Et per hoc patet solutio ad
valet q~od vide_t~r dicere Bernardus~ 3 quod omnia obiecta. Posset tamen dici quod non
un~sqmsque sprntus creatus habet aliquam ordi- dicitur esse in loco nisi quia praesens est loco;
nat10nem ad corpus: ex hac enim ordinatione et/ tunc non oporteret esse aliquam dependentiam
pote~t h.abere quasi potestatem ad hoc ut possit eius ad locum corporalem aut • ad corpus aliquod
conhnen a corpore. Contedimus tamen quod non et tunc cessarent omnes iJiae oppositiones.

ARTICULUS II. 178

Utrum angelus sit ubique simul et semel 6•

Secunda quaeritur utrum angelus possit esse
ubique simul et semel.
Quod non, vfdetur; a. Quia proprium est Dei
esse ubique 7 ; ergo h non con venit alicui creaturae.
b. Item, si conveniret angelo aliquando esse ubi-
que, non posset moveri: motus enim est I ab uno
loco ad alium; sed quod est ubique, praesens est
omni loco; ergo non deest ei locus aliquis; ergo
non movetur ad ilium locum: motus enim est t
ad obtinendum aliquid quod non 1 habet - hoc
dico de motu recto - vel ad continuandum quod
habet 111 , situt in motu circulari.
c. Praeterea, si esset ubique, haberet virtutem
extensam ad omnem creaturam corporalem "; si
ergo nullus angelus habet virtutem 11 extensam ad
omnem creaturam corporalem, non potest esse
ubique simul.
Contrarlum autem P videtur 1. per hoc quod
anima, quae est in corpore suo, ubique est in cor-
pore suo, sicut dicit Augustinus 8 : est enim per
vitam in omni parte corporis, et non est per vitam
in aliquo nisi ubi ipsa 9 est unita, cum sit vita
corporis vel vivificans corpus; cum ergo angelus
aliquis r possit esse minister ad movendum cae--
lum illud prim urns, penes quod detenninatur t
motus diurnus et secundum illud moveantur alii
caeli et consequenter fiat mutatio in elementis et
elementatis, habebit operationem per ministerium
in iis, et • ibi est, ubi operator 9 •; ergo potest
esse ubique in toto illo corpore.
{Solutio]: Ad quod dicendum a quod non potest
esse ubique simul.
[Ad obieeta): I. Ad obiectum autem in con-
trarium dicendum quod, licet possit,. ex ministerio
aliquod caelum movere, non tamen est per tatum
Hlud caelum: non enim unitur ei sicut forma ma-
teriae aut perfectio subiecto, sed toniungitur sicut
motor mota. Motor autem indivisibilis potest mo--
vere corpus quod est divisibile:.:, etiam cum est se--
paratumY per essentiam ab ipso, et si esset in ali-
qua parte ipsius tamquam in loco, posset alias par-
tes movere, sicut motor qui est in una parte navis.
Sed adhuc posset obici quod indiffe-
renter se habet ad omnem locum nee plus est
in uno quam in alia; ergo. si est in uno, pari

• y dt. • T tommllllltort. •T om. • Tom. • V q1111111. /Tom. • Rat: T olll. ad, La Lett &dd. Ill&- • Sqwd.
l CZ om. • T 0111.. m.llf ••• tit. JCup. • Com. hot d/co ... llllbtl. • VST OlD. • V add. corpoltolf•. ' It• V, alii
lld tonlror/um pro t. a. ' S 1~1. r Slll/qaiJ • V &lid. per. • R ddtnnl'n<IIP. " S Nd.. t#. ~ RLCZ JIO"d • Z i/WNI'WbiJ~.
"L arparlltit~.

6 Cf. S. Bonav., II Sttll., d. 2, p. 2, a. 2, q. 2 (II, 78sqq.).

I Cf. hie, parum supra.
2 Lib. I, c. 7, n. 81 (PL 16, 723). Ct. S. Bonav., II 1 Ct. Alex. Hal., Suntnta tMDl., I, num. 44; S. Boaav.,
Sent., d. 2, p. 2, a. 2, q. (II, 79a). J StnJ•. d. :n, p. 1, a. 2, q. I (1, 642sq.).
a Cf. Dt spirilu d IJJtima, c. 20 (inter opp. AugllStinl
3 Cl. In CAnt., sermo 5, n. I (PL 183, 799).
PL 40, 794); Epist. 166, c. 2. n. 4 (PL 33, 722).
4 Nempe an~~:elua.
i Cl. Damasc., De .fide ortltod., II, t. 3 (PG !M, 870).
~ Ct. lil1. XYJ, t. '51, n. ~ (PL 75, 1143).
 232 !NQ. II, TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. Jl. TIT. IJ. - 179.
ratione est in quolibet; ergo ubique. - Res Po n-
d eo quod sic est angelus indifferenter ad omnem
locum quod ex natura non determinatur ei ali-
quis locus, ut sursum vel deorsum; tamen, cum
l79
Utrum angelus simul possit esse in pluribus locis 1•
Tertia quaeritur utrum simul possit esse in
pluribus locis.
Circa quod sic: t. In ordine universi nobilior
est substantia angeli quam sit anima, eo quod
angelus ex natura sua est substantia separata a
corpore, anima vero substantia corpori unita aut
unibilis; sed anima potest esse simul in pluribus
locis: unde dic1t Augustinus, in libro De
anima et spirita 2, quod • tota est in qualibet
parte corporis •; ergo multo magis angelus poterit
esse simul in pluribus Jocis.
2. S i d; cat u r quod, licet ( anima secundum
se tota sit in qualibet parte corporis, tamen d non
propter hoc debet dici quod sit simul in pluribus
locis, sed in loco partibili e, quoniam ratio locandi
proprie debetur toti corpori, sed partibus cor-
poris non I debetur nisi prout sunt in toto, et
ideo non habent rationem \ocandi differentem a
ratione quae est in toto; et eadem modo conce-
ditur de angelo quod bene possibile est ipsum
esse in uno loco partibili: verbi gratia, si debeat
subvertere Sodomam 3 , dicemus ipsum esse in So-
doma sicut in loco uno, qui tamen locus est par-
tibilis- contra: si angelus mittaturc ad sub-
versionem Sodomae, constat quod aequaliter debet
subvertere unam partem sicut et aliam; ergo aut
erit aequaliter in qualibet parte aut in nulla; sed
non potest poni quod in nulla, quoniam tunc
non subverteret; ergo in omni~- Minor pate t:
quoniam non est de angelo, quando debet sub-
vertere a\iquam civitatem aut aliquid huiusmodi
operari~ sicut de nauta cum debet movere navem
qui in una parte navis potest sedere vel movere~
et tamen totam navem movere, et hoc est quo-
niam motus navis quasi dependet ex motu huius
partis, et ideo plus habet ordinationem I ad bane
partem quam ad aliam k; sed non est sic de
angelo, immo ordinationem 1 habet ad partem
• 611011. C IUc ~Ita V, alii om. • Com
"Rom.
• z il/am, quod C c.orr. ' T DriJJnun p.rD 1. D.
•ltaV,alliom •vvac~~t • IU V, am om.
l Cf. S. Bonav., JJ Sent., d. 21 p. J, a. 2, qq. 3 et 4
(II, 80&qq.).
2 Cap. 20 (inter opp. Auguatini PL 40, 794). Cf. Epist.
166, c. 2, o. 4 (PL 33, 722); Conira eplst. ftmdcunentl,
nunc a est vel cum operatur, praesens est huic loco
et continetur ab i\lo ita quod non ab alia, et hoc
est quia dctcrminatae est virtutis, ad differentiam
Dei, cuius est infinita virtus ll,
ARTICULUS III.
quamlibet. Nee etiam de ipso est ut de rege qui,
existens in una parte regni, potest regere tatum
regrwm, quoniam potestas eius m plus dependet ex
una parte quam ex alia, re\iquas etiam partes
regit mediantibus aliquibus ministris; sed, licet
fortassis angelus ad unam partem caeli empyrei n
determinatam sibi magis se habeat quam ad ali am.
non tamen sic est respectu locorum inferiorum~
Et ita videtur quod sequatur conclusio prae-
dicta.
Respondeo: Oicimus quod angelus non est nisi
in uno loco partibili, secundum quod ipsum po-
nimus in loco ratione suae essentiae. Nihilominus
tamen potest movere quoddam corpus magnum
et tamen in unica parte esse, sed eius virtus et
operatio extenditl' se ad quamlibet partem eius, ut
cuitibet parti dicatur praesens per effectum suae
operationis. Secundum floc potest intelligi quod
dicit Damascenus 4 quod « ibi est ubi ope-
ratur •, non quod oporteat ipsum esse per essen-
tiam in quacumque parte operatur, sed solum per
effectum suae operationis, secundum quod sua
virtus potest se extendere. Quaedam enim cor-
pora possunt movere corpora etiam per essen-
tiamP a se distincta, sicut adamas ferrum, et multo
magis potest esse hoc in spiritibus angelicis. Unde
secundum hoc q dicimus quod per essentiam non
est (nisi} in uno loco r etiam in partibili.
[Ad oblecta): l-2. Ad i d quod obicitur in con-
trarium per simile de anima, respondeo quod non
est simile. Anima enim non solum unitur corpori
ut motor mobili, sed etiam ut perfectio perfecti-
bili 5, et sic fit una natura ex anima et corpore:
et ideo est in toto corpore sicut perfectio in suo
perfectibili toto, nee hoc habet ratione qua dicitur
motor. Sed angelus solum unitur corpori sicut
motor mobili, et ideo non oportet quod in toto
~orpore locetur • per essentiam, sed solum quod
m una parte, et ad reliquas partes extendatur
• R parllcuiPf/ 11' Ide~;>. q T mutalur ~ z mantre. • T ordlntm
• Rom. • Ita V, alllextemlet. 1> v om. p. e. ~Vom.1.h.
c. 16, n. 20 (PL 42, 165); De fmmort. animae, c. 16, n. 25
(PL 32, J034). J Cf. Gen. 19, 1.3.
I
4
De /fde orthod., II, c. 3 (PO 94, 870).
~Ct. Aristot., De anima, 11, c. 1 (Ill, 444).
 DE ACTU POTENTIAE MOTIVAE EXTERiOR:IS ANGEll.
233
sua ~irtus et oper~tio, ut dictum .est~· Et ge-
ne~ahter nunqua~ ·,oportet_ quod st ahqua duo
I natura sit unita divinae et divina natura sit ubi-
que, non propter hoc oportet quod humana uo-
umantur, quod ub1cumque stt unum, quod alterum, niam non uniuntur in unitate naturae 5 d 'ql
nisi fiat una natura ex ipsis. Unde, licet humana J personae 2. ' e so urn

CAPUT II.

DE MOTU LOCAL! ANGELl.

Consequenter quaeritur de motu angeli:

Primo, utrum _angelus moveatur local iter;
Ilocaliter
tertia, utrum in se vel ex se habeat mover\
aut ad hoc quod sic" moveatur necesse
secunda, utrum m movendo necesse sit per- , sit ipsum assumere corpus.
transire medium; j

ARTICULUS I. ISO
Utrum angelus moveatur toea liter 3,

Circa prtmum sto: I. Primo, vtdetur quod an·

gelus Iocaltter moveatur. a. Et primo ex hoc
I movetur tamen, sicut dicit Phi I o sop h us 9, prop-
quod dicifur ad Hebr. l, 14: Omnes sunt admini·
stratorii spiritus, in ministerlum mlssi; huiusmodi
autem missio expletur to per motum Jocalem.
b. Hoc idem patet ex hoc quod dicit loannes
nama s c en us 4 : .. Cum sunt in caeto empyreo,
non sunt in terra; cum ad terram a Deo mittuntur,
non remanent in caelo "•
c. Item, Gregorius 5 , super illud Luc. 1,19:
EgosumGabriel,quiadsioanteDeumetc.:•Cum
ad nos veniunt angeli, exterius sic implent mini-
sterium ut tamen ante Deum interius per con tern-
plationem assistant •; et ita ut prius. Et ad hoc
possunt adduci plures auctoritates tam ex textu
Bibliae c quam ex expositoribus Sacrae Scripturae,
d. Hoc idem per rationem potest ostendi, quia d
soli us Creatoris est esse ubique, creaturae vero
est t definiri loco. Quod etiam patet de angelo:
quia, ut dictum est s, cum est in caelo, non est
in terra: simul enim non est in pluribus locis.
Ponamus ergo quod sit in caelo et praecipiatur
ei aliquid operari in terra: tunc planum est quod
non potest esse in terra nisi per motum; et ne-
cesse est quod ibi sit, quoniam necesse est uti
ibi sit ubi operatur 1; ergo planum est quod ne-
cesse est ipsum moveri localiter.
Contra: t. Omnis motus est propter indigentiam
sui ipsius vel alterius s et ponitur exempJum de
caelo quod, etsi propter indigentiam sui non
moveatur, quoniam est corpus perfectissimum,
ter conti11uationem generation is inferiorum; sed
angelus non habet necesse moveri propter indi-
gentiam :;ui vel alterius; ergo etc.- Pro ba tio
minoris: Propter indigentiam sui non movetur,
cum sit iam beatificatus et ita ultimam perfectio--
nem habet, cum qua non potest habere aliquam
indigentiam; ergo movetur propter indigentiam
alter! us; et hoc videtur per hoc quod dicitur
Hebr. 1,14: Omnes sant admlnistratorii spiritus,
missi propter eos etc.•. Sed contra videtur
quod :;i nunquam esset indigentia hominis repa-
randa h per motum angeli, quod adhuc nihilominus
posset habere angelus necessitatem ad movendum.
Ponamus ergo quod adhuc praecipiat ei Dominus
moveri, et cum suo motu non perficiatur aliqua
indigentia creaturae et tamen 1 habeat necesse ore.
dire, patet quod necesse habet moveri; quare etc.
2. Praeterea, videtur quod propter sui ipsius in-
digentiam moveatur. Constat enim quod per suum
motum est in aliquo loco, in quo non erat prius
antequam moveretur; ergo est in ipso a\iquid in-
novatum; ergo atiquid acquisitum, quo, ut videtur,
antequam moveretur, indigebat, aut frustra mo-
vetur; quare etc.
3. S i d i c a tu r quod verum est quod propter
indigentiam sui ipsius movetur·t, sed non propter
indigentiam quae modo sit in ipso, cum sit iam
beatificatus, sed propter indigtntiam quae fuit--:
et hoc dicitur secundum opinionem il!orum qm
dicunt quod angeli modo merentur gl.onam, quam

• T om. • v mlnlslulurn noll t:ettltlur, S m/$1/0 non U.ftltlur, T mlufo non fxft(ttur n/Jt pro nr. ~- • RLCZ q11od.
• c om. 1 L om., RC quod. t V om. ' C rrponmdf. 1 Ita, V alll tum. ' Ita \'R, alii om.

I Cf. supra, sub Respondeo. 4 Cf. ln. Evang., hom. 34, D. 13 (PL 76, 1255).
2 Cf. Alex. Hal., Summa thto/., I, p. 69b, ad 3. II Ct. sub lltt. b.
3 Cf. S. Bonav., I StnJ., d. 37, p. 2, a, 2, q. I (1.1 7 Ct.
8 Ct.
Oamasc., loc. cit.
Arlstol., lk animal. incessu, c. 6 (Ill, 307).
657sqq.).
4 Dt fide or/hod., II, c. 3 (PO 94, 870). I g Cf. De gener. ef corrupt., II, c. 10 (II, ~).
234 INQ. II, TRACT. Ill. SECT. U. QUAEST. 1!. TIT. II. - 180.

iam obtinuerunt: undc non mcrentur habendum, Au gus tin us, Ad Orosium 3 , quod • Deus movet
se sine tempore ct sine loco •: hoc enim solum
sed potius iam habitum - contra: praemium
est dictum secundum similitudinem quamdarn.
redditur propter 0 meritum; ergo meritum natu-
raliter antecedit praemium; ergo angeli prius Quod ergo dicitur creatura moveri localiter, hoc
meruerunt gloriam, quam modo obtinent, quam est quia deest ci ut sit in illo loco ad quem
eam obtinuerunt; quare etc. - Item, mali an- movetur; ergo est in eo indigentia quoad hoc,
geli simul sunt aversi a Deo et boni conversi; et ita omnis motus est propter indigentiam.
sed mali sufficienter meruerunt poenam per hOc Solutio: Concedimus quod angelus movetur de
quod sunt aversi: unde propter il!am aversio- loco ad locum.
nem b puniti sunt postmodurn aeterna!iter; ergo [Ad obiecta): 1. Ad i d quod obicitur in contra-
boni per hoc quod sunt conversi meruerunt glo- rium, dicimus quod in creatura potest determinari
riam, quam modo obtinent; ergo ex tunc ha- indigentia dupliciter: uno modo, ut dicat diminu-
buerunt perfectionem in merito et in praemio, tionem respectu perfectionis quae est in solo Deo,
quoniam ilia conversio fuit gratuita; sed quan- et sic bene concedimus quod in qualibet creatura,
tulacumque conversio, dummodo gratuita sit, suf- etiam in quocumque statu, est indigentia: haec
ficit ad obtinendam gloriam; planum est ergo enim perfection! debitae creaturae, secundum quod
quod post~ huiusmodi eonversionem non habue- est k creatura, non opponitur; alio modo, ut dicat
runt angeli indigentiam nee ex parte meriti nee ex diminutionem contra 1 perfection em ultimam crea-
parte praemii. Ergo postmodum non moventur d turae, secundum quod dicimus quod angeli bani
propter indigentiam prius habitam reparandam. ultima perfectione perficiuntur: et sic dicimus quod
- Item, omne quod movetur propter aliquid, ha- nee in angelis nee in corporibus glorificatis est
bito illo, quiescit 1 ; si ergo motus angeli non indigentia; unde nee motus eorum est propter
movetur nisi propter obtentum gloriae, videtur t indigentiam quae suae perfectioni opponatur: nee
quod, obtenta gloria, non deberetf ulterius rna- enim, quando moventur, inveniunt in media resi-
veri, quoniam post obtentum gloriae non videtur stentiam, immo tam cito sunt ubi volunt esse. Et
aliquid esse in eo reparandum, quoniam tunc non verum est quod, si aliter esset, quod in ipsis
esset beatificatus. Ex quo adhuc apparet quod quoad motum eorum esset indigentia, quae suae
non potest poni ipsum moveri propter reparatio- perfectioni opponitur. Dicimus ergo de angelis
nem indigentiae quam prius habuit, cum sit iam quod moventur propter reparandam indigentiam
sufficienter reparata. quae est in nobis; et in hoc'", \ieet non mere-
antur praemium principale, merentur tamen secun-
ll. Item, occasione huius motus quaeritur utrum darium: sicut praelatus inn regendo sibi subditos
~otus semper mdJg:ntlae attestetu.r, ut sequatur non acq!Jirit praemium principale, sed 0 secunda-
hoc movetur, ergo est .~~d.Jgens . rium; et hoc praemium bene merentur angeli,
Q~od. v!detur per defmJtlone~ malus quam licet iam sint beati, usque ad diem iudicii. Nee
pomt Ph 1.J.o s.o Ph us, quae est : • Matus est 1 tam en est propter hoc in ips is indigentia quae
actus mobilis 1mperlectus '"· opponatur suae perfectioni, ut supra ostensum
~ ~ntzoa: a. Con~~at quod i.n corporibus est 4• Tamen bene eoncedimus quod, etsi non mo-
glonflc:ahs attestatur ~~Jiltas pertechoni, aut aliter verentur P propter reparandam indigentiam quae
~on. dJcere~ur dos. agJIJtas; .sed .agilitas dicit po- est in nobis, sed solum ut q obedirent Deo ~raeci­
~~:~:~ ::~usmod~ corporum ad movendum lo- pienti ', quod ad hue mererentur s praemium se-
t . ; cons 1
quod plus est Perfecta po- cundarium, QI.IOd tamen esset alterius generis a
en 1Ja, cum est sub suo actu quam h sil s d. t
dum se. sed actus d. Ia ' . ecun- prae JC o pr.aemio secundario I; illud enim posset
, prae JC e potenllae est motus dici aureola · t d ud
huiusmodi corporum secundum huiusmodi ag·H- d . • IS u no~. n e bene concedimus
tatem; ergo planum est quod motus cor or~m q~o .m sola. converswne ad Deum meruerunt
glorificatorum attestatur perfectioni et nonp indi- ~· a.emJUm pr~mum et postmodum non merentur
gentiae; ergo multo magis motus spiritu ISJ secundanum, nondum tamen habitum ante-
Sed contn: I. Quia s Deus est ubique ~;· d. quam ~ereantur, sed post meritum habendum, el
· • •~.~eo 1- conced1mus ea quae ad h b. t
c1t1Jr non moveri. Nee est contrarium q od d ..1 o lee a erant.
2-3. E-t 11 per hoc possuntocsol
u JCJ vi omnia quaesHa.
---------
~ R ~~d=· I ~ ~:::~tr~luoum, • Ita V' alii proplrr. LZ movttur I RLCZ dtbt~tl
~ Rl.CZ WD.; T ~ ;,~,.#1':/i : ~":':,. mur... R, o;~.II , ! ;:: vldt~t!u~C om ~ v"':~!~~:~.
d

()Jil. wmm • I • Ill " R /lett. ,

I Cf. Aristot., Phys., VIII, c. 9 et De cariD I c

(JI, 363, 383). ' ' ·
91 ' Diaiog. qurust. 65, q. 40 (Inter opp. Augustin! PL
2 Phys., VIII, c. 5 (II, 352). 40• ?46) ..ct. De Gen. ad lltt., VIII, c. 20 (PL 34, 388).
• Cf. h•c, parum supra.
 DE ACTU POTENTIAE MOTIVAE EXTERIORIS ANGE.Ll.
235

ARTICULUS II.
181
Utrum necesse sit angelum moveri per medium'·

Secunda quaeritur utrum necesse sit ipsum mo.. angelus sit in aliquo loco ut in quo quiescat "',
veri per medium. et debeat postmodum esse in aliquo ad quem ne-
cesse sit terminari suum motum, quia constat quod
Quod vfdetur: a. Quoniam mobile ratione sui in illo nort potest esse nisi per motum. Si ergo
motus non potest comparari nisi ad terminum a dicatur angelus moverl, constat quod hoc non est
quo et ad terminum ad quem aut ad spatium inter- dum est 11 in termino a quo, in quo est sicut in
medium a 2• Supposito ergo ex praedictis quod quo 0 quiescat, quoniam dum est in hoc: termino,
angelus moveatur secundum locum, nccess~:: est b adhuc ltabet potentiam movendi nee adh:uc actua-
quod dicatur hoc comparatione ad aliqucm prae- liter movetur aut motus P est; similiter nee cum'
dictorum locorum. Sed constat quod non compa- iam est in termino ad quem, quoniam iam motus
ratione ad terminum a quo, quoniam in illo ter- est aut mutatus. Jsta ergo potentia ad maven-
mino fuit non-motus; ergo comparatione ad hunc dum, quam habebat dum erat in termino a quo,
non potest habere rationem motus, cum quiescere non reducHur ad actum nisi dum est in spatia
et moveri sint opposita 3. Similiter nee in compa- intermedio; quare, ut prius, videtur quod necesse
ratione ad c terminum ad quem, quonlam, cum sit ipsum moveri per spatium r medium, et ita
est mobile in hoc loco, iam est mutatum vel necesse est pertransire medium.
mofum; sed moveri et esse motum opponuntur; Contra: I. Est quoddam corpus rarum vel den-
ergo, si dicatur mover!, necesse est quod hoc sit sum, quod movetur dividendo medium. Est aliud
in 4 spatia intermedio, et ita necesse est lpsum corpus nee rarum nee densum, sed nobilius,
pertransire medium.- Et quod ita necesse ut lumen, quod suo loco movetur orbicu!ariter,
sit secundum hanct rationem, adhuc extra autem movetur motu recto, non dividendo
evidentius apparet: quoniam ipsum 'moveri' me- medium, ut radius. Unde non proprie dicitur
I
dium est inter non-motum esse, secundum quod quoad hoc dividere medium, secundum quod
respicit terminum a quo, et ipsum motum esse in dicit Augustinus, in libro Sex Quaestionum 6 :
termino ad quem; quare secundum hoc, sicut . • Non "citius pervenit radius ad propinquiora ~
ipsum non~motum esse est! ln termino a quo et loca quam ad remotiora, sed fit repente immu-
Jpsum motum esse in termlno ad quem, sic erit tatio t in media et extrema •; sed corpus rectum
ipsum moveri in spatio lntermedio. pertransit medium dividendo, et est dicere suum
b. Ad idem: Motus localis et locus sese conse- mofum tardum vel velocem 7 ; sed constat quod
quunfur, ita quod quidquid dicitur esse I in loco spiritus angelicus adhuc in nobiliore conditione
dicitur moveri locallter, et ideo dicit Philoso~ participat motum localem quam etiam" corpus
ph us • quod, nisi esset motus, non quaereretur quodcumque; quare si unum est corpus quod
locus; sed locus comparatur ad locatum aut sicut movctur perfranseundo ' medium et dividendo,
ipsum circumscribens aut sicut salvans aut sicut a!iud ll:, quod, etsi pertranseundo, non tamen ipsum
terminans aut sicut in quo locatum 11 quiescit ~. dividendo, sed Y quasi repente et in tempore im-
Sed constat quod locus angeli essentialis non perceptibili fit mutatio in media et extrema: vi-
comparatur ad ipsum sicut clrcumscribens, quo- detur quod spiritus angelicus moveatur de loco
niam iste modus essendi in loco solum 1 corpo- ad locum non~ pertranseundo medium.
ribus com petit; nee sicut sal vans ipsum k, quoniam 2.ltem, Augustin us, Ad Orosium 8 : • Deus
sine loco corporali posset esse angelus i sed bene movet corpora per loca et tempora, spiritus non
videtur locus comparari ad angelum sicut in quo per loca, sed per tempora •. Si ergo dicatur mo--
est angelus 1 sicut in suo terminante aut sicut vere spiritus per oppositionem ad corpora quoad
in eo in quo quiescit•. lntelligamus ergo quod hoc quod est moveri per loca, et constat quod,

1 Cf. supra, p. 137, ad 2; S. Bonav., I Sent., d. 37,
p. 2, a. 2, qq. 2 et 3 (1, 650sqq.}.
2 Cf. Arlstol., Phys., V, c. J (II, 308).
3 Cf. Arl•tot., toe. cit., c. 2 (11, 311).
-' Phys., IV, c. 4 (11, 289).
!iCf. Aristot., ioc. cit. (II, 288).
I d Quaestio 1, n. .5 (PL 33, 372}.
1 Cl. Arlstot., Phys., VIII, c. 1 (ll, 356).
I s Dialog. quaest. 6.5, q. 40 (Inter opp. Augustin! PL 40,
746); cf. De Gen. od JiJJ., VIII, c. 20 (PL 34, 388).
236 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. 11. QVAEST. II. TIT. If. - 182.

sicut corpora moventur de loco ad locum, sic et
spiritus: ergo, cum dicantur spiritus non a moveri
per toea, hoc non potest esse nisi quia movendo
de loco ad locum non pertranseunt medium; quoad
hoc enim quod est moveri de loco ad locum, non
est oppositio inter corpora et spiritus quoad mer
tum secundum locum. - Sed ut habeatur b intel~
lectus huius auctoritatis, obicitur contra c earn:
Quoniam, sicut dicit Philosophus', motus Ia-
calis primus est inter omnes motus, et ideo ipso
desinente desinunt omnes alii motus; sed ex una
parte auctoritatis habetur quod motus localis non
est in angelis, quia dicitur ibid quod • Deus mover
spiritus, non per loca •; quare videtur quod ei non
conveniat aliquis motus. Quid est ergo quod post~
modum dicitur quod ei convenit moveri • per
tempus •, cum constet 'moveri per tempus'~
esse quoddam moveri?
{SOlutio]: Ad quod dicendum quod, cum an-
gelus movetur localiter, movetur per medium.
Notandum tamen quod moveri per medium dicitur
dupliciter: uno modo quando una pars eius quod
movetur est in una parte loci et alia in alia parte;
sic fit motus per commensurationem mobilis et
magnitudinis, et sic angelus non dicitur moveri
per medium, sed solummodo corpus, cum angelus
non habeat partem et partem nee commetiatur
se partibus loci sicut corpus; alia modo dicitur
moveri per medium quod, licet non sit secundum
unam partem sui in termino a quo, secundum
aliam in termino ad quem, nee sit/ motus per
commensurationem mobilis et loci sive magnitu-
dinis, respicit tamen et terminum a quo et ter-
minum ad quem: et hoc modo dicitur angelus
moveri per medium; unde, cum est in illo media
spatia, non est in illo loco a quo recedit nee in
ilia ad quem tend it, sed habet relationem ad utrum-
que terminum, licet pars eius non sit in uno ter-
mino et pars in alio.
Sed tunc q uaeritur quare necesse sit an-
gelo pertransire medium in motu suo. Ad quod
responde o g quod hoc exigitur ratione motus
localis: oportet enim in motu locali et genera liter
in omni motu differente a mutatione h ibi esse
rationem medii differentem a ratione terminorum,
scilicet termini a quo et termini ad quem, quod
non oportet in mutatione, sed1 cum mutatum est,
statim est in altero termino, scilicet in termino ad
quem, nee oportet ibl esse medium differens ab
extrema sive a termino. Quia ergo in motu oportet
de necessitate esse rationem medii differentem ab
utroque termino, ideo, cum angelus movetur toea-
liter, necesse est quod moveatur per medium, quia
alio 1 modo non posset intelligi moveri local iter.
(Ad oblectaJ: I. Ad illud quod obicitur in con-
trarium, dicendum quod, licet nobHior sit spiritus
angelicus quam lux corporalis, nihilominus in hoc
conveniunt quod utrumque movetur per medium,
quia hoc exigitur, non ex parte eius quod movetur,
sed ex parte ipsius motus, in quo necesse est
rationem medii esse differentem ab t utroque ter-
mino. In hoc tamen abundat in nobilitate spiritus
angelicus a luce corporali, quia in motu suo non
est secundum unam partem sui in termino a I
quo, secundum aliam in termino ad quem, sicut
lux, cum pertransit, quae comrnetitur se partibus
lad.
2. Ad illud vera quod dicit Augustin us
quod • Deus m movet spiritus per tempora" et
non per toea •: dicendum quod hoc non intelli-
gitur de motu locali, sed de motu interiori, quo 0
movetur secundum cognitionem P vel affectionem.

182 ARTICULUS ill.

Utrum angelus ex se habeat moveri localiter 2.

Tertia quaeritur utrum angelus ex se moveatur secundum convenientiam quam habet ad illud ·
localiter vel, cum movetur, necesse sit ipsum as- cum. ergo mo~eri de loco ad locum sit propri~
sumere corpus.
passw corpons, non convenit angelo nisi secun-
Quod autem necesse stt ipsum us dum' convenientiam quam habet ad corpus; sed
pu, vtdetv: 1. Ex verbis B 'BernaumdereSeor-~ non potest _habere convenientiam ad corpus in t
· r t uper movendo nas·1 ·
Cantic.a Canticorum 3. Probat, en·lm hoc :b. d. . tpsum assumendo, quoniam ei non
t t, t~ umtur per essenr · t . . .
cens: • Non est discurrere nee de loco ad 1 c tam Stcu am rna carport untta
. . . o urn es1· er o v· · · ·
transue mst corporum •. sed propria pass,·o . • g tdetur quod non posstt moven ntsi
. . • a11- assumat corpus s d d h .
cutus subtecti non convenit alii subiecto n· . . · e a oc mamfestandum
lSI 1 mu 1tum prohxe procedit B. Bern a r d us -4 et u

' R rnpondtndum, V tX pro hot.

• R qut, J' VRCZ togttuttontm.

1
Ct. Ari&tot., Phyl., VUI, c. 7 (II 356) 3 Sumo 5, n. 2 (PL 183, ?Q9).
2 Cf. S. Bon.a1'., I SmJ., d. 37, p,' 2, d11b. 2 {l, 664). 4 Lot. tit.
 DE ACTU POTENTfAE MOTfVAE EXTER:tORIS ANGELI.
distinguit ibl quatuor spiritus: unum increatum et
tres creatos, scilicet sptritum brutorum et homl-
num et angelorum, eta manifestat quod sol us spi-
ritus increatus corpore non indiget, alii vero in-
digent. Et videtur plane dicere quod angelus non
movetur nisi assumpto corpore. Haec b sunt verba
eius 1 : c Quatuor genera spirituum nota sunt nobis,
pecoris, noster~. angelicus et qui condidit illos.
Non est ex omnibus, cui propter se sive propter
alium sive propter utrumque necessarium corpus
non sit corporisve similitudo, excepto dumtaxat
illo cui omnis tam corporalis quam spiritualis
creatura merito confitetur et dicit 2 : Deus meus es
tu, quoniam bonorum rneorum non eges. Et primum
quidem ita corpore egere constat, ut nee subsi-
stere absque illo utcumque d possit; simul quoque
et vivificare desinit et vivere ille spiritus, quando
moritur pecus; verum t nos vivimus quidem post
corpus •. Et infra: • Habet igitur corpus neces-
sarium spiritualis creatura quae nos sumus •. Et
infra: " lam quod supercaelestes spiritus corpo-
ribus egeant, ilia maxime certos nos tacit vera
et vere divina sententia: Nonne, ait/3, sunt ad-
ministratorfi spiritus? etc. Quonam ergo" modo
implent ministerium suum sine h corpore, prae-
sertim apud viventes in corpore? Denique non
est discurrere nee de loco ad locum transire nisi
corporum: quod facere frequenter angelos tam
indubitata quam nota probat auctoritas. Hinc est
quod visi 1 sunt Patribus et ad eos intraverunt
et manducaverunt et pedes laverunt 4• ltaque in-
ferior superiorque spiritus propriis corporibus
egent, sed tantum quibus iuvenfk, non etiam iu-
ventur; at 1 pecus quidem ex debito servitutis et
ad usus tantum corporalium temporaliumque ne-
cessitatum iuvando servit, ideoque ille spiritus
et cum tempore transit et cum corpore deficit •,
Ex quo plane apparel propositum.
[Solutio]: I. Ad quod dicimus quod sicut diffe-
renter est dicere corpora et spiritus esse in loco
• V add. tuM. 1 V om. • R noslrl. 4 Ita Z, all\ atrumqot: S om. fllo. • T ondt. I l a4d. m1. O/IIMS. • S qao1:1lul hoc
pro q. t. as 11o11. • VS nlll, quo-d T eorr. a C vlnnt. • SR fi.C. • Z om. t. l.p. a. " L om. ~ Z .:-of1»'(lli/III.J. 7 VST add.
I
quod, quod L up. f V om. •· c. • S Ileal.
1 Loc. cit., n. 1 (PL 183, 798sq.), ubi et duo loci
sequentes.
2 Psalm. 15, 2.
- corpora enim sunt in loco per circumscrip-
tlonem - similiter, cum transeunt de loco ad
~ocum, circumstribuntur loco per quem transeunt,
1ta quod totum commetitur se toti et pars parti.
Et hoc est verum quod moveri est proprie cor-
porum solum nee spiritibus, nisi ex ordinatione
ad corpus., competit hoc movert; unde eis in
natura sua nee secundum se convenit, sed s<r
Iurn per accidens; sicut dicimus quod corpus
humanum localiter movetur, quod et anima ra~
tionalis movetur moto corpore, similiter dicimus
quod movetur corpus, quod assumit angelus, et
ipse per accidens m, Et de hoc modo movendi
loquitur Bern a r d us, in praedic:ta hom ilia. Unde
bene verum est quod angelus requirit corpus
ad hoc ut sic moveatur, hoc tamen potius propter
nostram indigentiam quam ipsius. Angelus enim
non solum iuvat nos in operationibus spiritua-
Jibus, sed etiam in corporalibus, et quoad bas
propter nos indiget assumere corpus ad hoc ut
sic movea tur. Et ex verbis B. Bern a r d i patet
quod de hoc modo movendi loquitur: • Hinc
est quod visi sunt Patribus • etc.; huiusmodi
enim operationes non possent exercere nisi me-
diante corpore. Sed creati spiritus proprie di-
cuntur esse in loco definitione, non" circumscrip-
tione 5 - quod corporibus 0 non convenit, sed
solumP circumscriptione - et sic, quantum est
de natura sua, respondet eis moveri de Joco ad
locum sine corpore' sive corporis assumptione.
Et hoc patet. Animae enim separatae possunt
moveri non assumendo corpus, quoniam aut ali~
num corpus assumerent aut suum: alienum non
videtur competere; de suo videmus quod non
assumunt, cum iaceant in sepulcris. Quare multo
magis spiritus angelici possunt moveri sine as-
sumptione corporis, cum ex se et ex natura sua
sint' spiritus separati nee videantur dependere
aliquo modo a corpore aut aJiquam relationem
habere ad ipsum.
3 Hebr. 1, 14.
• Ct. Gen. J8, 3sqQ.
5 Cf. supra, p. 91b, Solutio et p. 2:1la, RtspondtO.
 INQ. II. TRACT. If[. SECT. 1/, QUAEST. Jl. TIT. 11. - 183,
238

MEMBRUM II.

De motu angeli assumpto corpore.

· · sum di- 1 Primo ergo dicendum est" de assumptione corporis;
micto de motu angel! s~cundum sc IP ' . I secunda de actibus quos exercet per corpus.
~ cendum est de motu CIUS, assumpto corpore. •

CAPUT I.

DE ASSUMPTIONE CORPORIS.

d maiorcm autem" cvidentiam prima quae-

A ritur utrum de natura sua habcat angelus
corpus aut potius secundum suam naturam sit
substantia separata a corpore;
secunda utrum indigeat quoad a\iquam ope--
rationcm ~el non;
tertio r, quld hie dicatur flssumerc ct secundum
quem intellcctum;
quarto, de quo corpore assumat corpus, aut de
t
I superior!, scilicet caelcsti, aut/ de inferiori, ut
est corpus a~reum; . .
d quinto, utrum. angelus 11lud corpus orgamzet
vel etiam orgamzatum assumat;
sex to, utrum assumat quoad omnem actum cor-
poris vel non quoad ~mnem; .
scptimo de assumptlonc corpons .facta. quando
Dominus in Vctcrl Testamcn!o Patnarclus appa-
ruit, utrum fact.1 fuit a Donnno vel ab angelo.

!83 ARTICULUS I.

Utnun angelus de natura sua habeo/ corpus 1•

Ad. prlmum sic: Vldetur quod angelus de na-~ solum substantia incorporea, sed etiam a corpore
tura sua slt substantia a corpore separata. separabilis, non tamen est m omnino pcrfecta as-
a. Constat enim quod substantiae ordinantur in similatio secundum quod est possibile in creatura,
universo secundum maiorem nobilitatem et mino- quoniam non repugnat creaturae quin possit in-
rem, quae in ipsis attenditur secundum maiorem veniri aliqua substantia incorporca quae de natura
assimilationem ad Oeum '· Et hoc patet decur- sua sit separata a corpore, ut" sic sit perfecta
rendo in omnibus substantiis: prius enim sunt eius assimi\atio cum Dco, aut 0 aliter esset imper·
substantiae incorporeac quam corporeac, et inter fccUo in universo. Aut ergo ipsa est angelus aut
incorporeas 11 prius angelus quam anima, et anima aliqua substantia supra angel urn ordinata in uni-
rationalis quam sensibilis et vegetabilis; similiter verso; sed planum estP quod non potcst poni se-
I
inter corporeas prius est substantia caelestis quam cundo modo; ergo oportet ponere quod primo,
elementa ultimo elementata. Sed constat quod est 1 et ita habetur propositum, scilicet quod angelus
substantia incorporea quae nullo modo est a cor- est substantia incorporea de natura sua a cor-
pore separata aut separabi\is, ut 11 vegetabilis et pore separata 2.
sensibilis; alia est, quae, etsi sit corpori unita, ta- Contra: 1. Augustinus, Super Genesim ad
men est ab eo separabilis, ut anima rationalis, et 1 litteram, Ill libra s, et recitatur U Sententiarum,
postquam est separata, per naturam habet depcn- dist. 8, cap. 1 •: • Dacmones a~rea dicuntur
dentiam ad corpus. Sed licet substantiae vegetabi- animalia, quia corporum a~reorum natura vi-
lis et. sensibili~ sit assimilatio cum Deo quoad natu- gent q nee per mortem disso\vuntur, quia prae-
ram mcorpore1, non tamen perfecte, quoniam Deus valet in eis elementum aptius ad patiendum •.
de natura s~a est omnin~ sepa~atus. a corpore. [ Sed omne animal de natura sua est corporeum;
b. lt~m, l~cet s~b~ta~hae rahonahs ad Deum ergo daemones de natura sua sunt corporei i
!
adhuc Sit maJor asslmllabo quoad hoc quod est non sed eiusdem naturae sunt bani et mali; ergo
• S 0111 ~ R 0111. • Ita V, alJI om. •s fpallm, 1.. om.
'S 1/tm ftrllo. /Ita V, ahi wl • ST add t/ hot poltt dttlltrtltdo
per lkam. .. S .:orp~~n.u. R toi'JWrtol"; OO<!d. prlmo pro prlu•. 1
•Sd. •Vom. PTom. •R•Itd. Z •dd. qrudam. • S i1t, R 11111, quod z con i V om .. V tt

1
Cf. Lombard., II Sent., d. 8, c::. I (p. 340); :llupra, p. 138,
ad7; Alex. Hal., ~;upra, p. 127, nota 7; S. Bonav., II Sent.,
I 2 Pro argumentis a et b cf supra num 104
3 Cap. to, n. 14 (PL 34 , 2s.)
et 'ne civu. Det, VIIJ,
d. 8, p. I, a. 1, q. 1 (II, 210s.qq.). c. 16 (PL 4J, 2.4l). 4 Pag. 340.
 DE ACTU POTENTIAE MOTtVAE EXTERIORIS ANGELl.
tam bonl angeli" quam mall de natura sua &
sunt corpore!.
2. lttm, Augustinus, VIII De civifate Dei',
comparat tres substantias ad invlcem, deos sci-
licet, daemones et homines, et dicit quoj ii, sci-
licet daemones, sunt • genere ( animalia, animo
passiva, mente rationalla, tempore aeterna, cor-
pore al!rea •. Sed homines sunt genere animalia,
animo passlva, corpore d terrestrla, duratione tern-
poralia; daemones vero sunt • genere animalla,
mente rationalla, animo passiva, corpore al!rea,
duratione aeterna •. Postrnodum dicit quod duo
sunt comrnunia omnibus, scilket r quod sunt • ge-
nere ani malta, mente ratlonalia •. Ergo daemones
sunt genere animalla, et ita ut prius.
3. Item, AugustIn us, in libro De Trinitate 2 :
Quaerendum est In illls corporalibus formis/
visis • utrum ad hoc opus creatura formata sit, in
qua Deus, sicut tunc • oportuissc ludicavit, hu-
manisostenderetur 11 aspectlbus, an angel\, qui lam
erant, Ita mlttebantur ut ex persona Dei loque-
rentur, assumentes corporalem speciem de crea-
lura corporea in usurn t minfs~erii sui, aut ipsum
corpus suum, cui non subduntur ..., sed subdltum
regunt, mutantes atque vertcntes in species, quas
vellent accommodatas atque aptas actlonlbus suis,
secundum attributam slbi a Creatore potentlam ••
Et hoc redtatur II Senlenliarum, dist. 8 3• E:x hac
ergo distinctione videtur quod angeli sint corpore!.
Utrum angelus lndlgeat corpore ad operationem
Secunda quaeritur utrum angelus • indigeat
corpore quoad aliquam operatlonem vel non.
Ad quod sle: t. Non potest did quod angelus
frustra assumat corpus'; omnes enim operationes
angelorurn aut debentur els in se aut in relatione
ad Oeum aut in relatione ad nos. Ratione prima rum
operationum non potest dici quod corpore indi-
geat, cum sit incorporeus de natura sua, ut supra
ostensum est 1 ; similiter nee ratione secundarum,
quoniam assistere, laudare Deum et huiusmodi
operationes nullam relationem habent ad corpus;
similiter nee ratione tertiarum, quoniam operatlo-
nes, quae debentur ei 11 comparatione ad nos, aut
v • LC 1 z c:st add me
111 ·• 11 .,4
1 1 •11
• D.IP. " 1 S ubdlrfd/lur.
1
: Codd. "'!lo; VSTRC ':~~:pro.
• .:.·~~~::!~dt. • 111 V, alii=:
• STLRZ •411. ln.
l Cap. J6 (PL 41, 241).
l Llbr. Ill, c. t, n, 4 (PL 42, 870).
3 Cap. 3 (p. 342). 4 Cf. supra, 5itb litt. o-b.
:s Cl. In Eplst. lacoiJi, 3, 6 (Pl. !}J, 21); d. S. Bonav.,
U Stnt., d. 6, a. 2, q. I (JJ, 164&q.).
Responslo: Concedimus '. sicut ostendebatur,.
quod angell de natura sua sunt substantiae 9 ~
paratae a corporlbus.
{Ad obleataJ: l. Ad illud quod prfmo obl-
citurm de Augustin o, dicendum quod illud non
dicit asserendo, sed magis procedit ex supposl-
tione •. Volebat ibl ostendere quod daemones, quia
permJttuntur tentare homines, habitant in hoc a~re
caliglnoso, deferentes tamen secum suam poenam
gehennalem, secundum quod manifestat Bed a 5.
Et ad hoc ostendendurn vult dicere quod habetur
argumentum, si ita esset, quod daemones essent
corpora n al!rea, slcut quId am G voluerunt: quo-
nlam, si sic esset, magis congrueret quod In prae-
dicto al!re habltarent. Et ita patet quod non as~
· serit ipsos esse corpora 0 al!rea.
2. Ad secundum dlclmusquod Augusti-
nus illud dicit recltando opinionem Platonic~
rum, non asserendo.
3. Ad ~crtium llicimus similiter quod illud
dixit P AugustIn us disputando, nee ibi illam
quacstlonecn, prout ad angclos pertlnet, disputavit,
sed pot ius dixit' quod non pertlnet hoc ad suum
proposltum, sed solum vult determinare quomodo
Dominus' apparuit in Vcterl Testamento et utrum
indlfferenter secundum omncs personas, et utrum
assumcbat corpus vel apparebat per angelos as-
sumentes corpus et In lito corpore sanctls Patribus
loqucbatur.
ARTICUlUS II. 184
1
•
dcbcntur el quoad intellectum aut quoad affectum.
Quoad cas quae debentur quoad intellectum, con-
stat quod non indiget • corpore- quod patet et
de natura agentis et de natura reciplentls: sub-
stantia enlm inte/lectiva potest communicare quod
intelligit sine corpore, et similiter potest reci~
pere :a: - similiter nee quoad eas quae debentur
ei secundum affectum, sicut est custodlre, pur-
gare' et huiusmodi.
Contrarlum plane habetur a Bernardo, in
5 hom ilia Super Cant lea~. ubi distingult quatuor
spiritus, quorum unus est angelic us, qui est z
corpore indigens, sicut dictum est in praecedenti
disputatione 10•
-------
• s crura • ST fQtporro • L 111, C add. Inlet!. Ua; V dMO pro qll(ld lllltrl. I Z om.
• V l...ti'"" 1,,. L g~~~. 1 v r/141111. 1 lla Z, alii ad4. qaod.
«~'; LCZ corport, q•od 'R oorr., V om. 11, 01 • , lb v, T a111., alii d/c/1 t lla V, a!U dicit.
, 11,. V, alii 0111 . • RC rll. • LRCZ /nd{lfn/. • fl•dd. d. 'LC pllltiiiTI, qllod ltz torr.
o Nempe Apulelus.
7 Cf. S. Bonav., II Stnt., d. 8, p.l, a. I, q. 2 (II, 212sq.).
8 CJ. supra, num. tSS.
II Cl. Strmo ~. n. I (Pl. 183, 798aq.).
10 Ct. supra, p. 237, nota 1.
24() INQ. II. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. II. TIT. II. - 185-!86.

RespondeD l. quod assurnit solummodo corpus

propter opera Hones quas exercet in nobis: unde
necessitas est ex parte nostri, non ex parte sui.
Et verum est adhuc quod non est necessifas aliqua
ad hoc ut 11 imprimat intellectivae aut imagina-
tivae, sed solum prout debet imprimere in scnsi-
tiva, ut visui aut auditui. - Et per hoc solvitur
quod obiciebatur.
Item, quaedam congruentia est ratione custodi-
tionis: non enim so! urn custodlt nos, faciendo
nos proficere in bono, sed custodiendo nos a
malo. Daemones enim multotiens assumunt cor-
pus ut nobis noceant; et ipsi angeli, assumptis
corporibus, convenientius possunt eos 0 reprimere.
Unde post corporis assumptionem est ibi quaedam
congruentia.

185 ARTICULUS 111.

Quid dlcatar angelus ossnmere.

Tertio quaeritur quid dicatur assumere.
a. Constat enim quod, quando spiritus
cus assumit corpus, quod ei unitur; sed spiritus~
non videtur posse uniri corpori nisi aut sicut per-
fectio perfectibili aut sicut motor mobili: iis enim
duobus modis unitur corpori; sed constat quod
prima modo non unitur corpori d; ergo secunda;
et ita videtur quod pro tanto debeat dici quod
angelus assumit corpus, quoniam unitur ei sicut
motor mobili.
Sed tunc obicttur: J. Si pro tanto dicatur assu-
mere, tunc dicetur assurnere quodcumque corpus
quod est ab ipso motum, et ita si moveat unam
magnam turrim, tunc diceremus assumere ipsum ~
corpus illud; quod falsum esl Dicit enim AU·
gustinus, in libra De civitate Dei 1, plane
quod angefi ex natura et potestate divina ha-
bent potestatem ad movendum omnia corpora,
sed non dicuntur assumere omnia corpora f ab
ipsis mota.
2. Forte dicetur quod dicuntur assumere
ilia corpora, in quibus loquuntur et in quibus
exercent huiusmodi operationes sensibiles.- Sed
adhuc videtur esse hoc falsum: quoniam
angeJus Jocutus est in Zacharia, secundum quod
dicitur Zach. 1, 14: Eft dixit ad me angelus
quiloquebatur in me; ergo secundum hoc oportet
dicere quod angelus assumpsit corpus Zachariae:
quod falsum est.
angeli~ Respondeo, 1. secundum quod potest extrahi ex
verbis Augustini, in libroDe Trinitate 2,quod
ista assumptio est sumptio corporalis creaturae
sibi coniunctae vel quasi unius cum creatura spi-
rituali, ad manifestationem ipsius creaturae spi-
ritualis vel ad demonstrationem 11 divinam. Et nota
quod dicitur 'quasi unius vel quasi coniuncfi ' 1,
quoniam angeli ad suum corpus non est unio
sicut perfectionis ad suum perfedibile, sed sicut
motoris ad mobile 3• Item, additur 1 ad demonstra-
tionem divinam ', propter apparitiones factas in
Veteri Testamento in quibus Dominus locutus est
sanctis Patribus, tamen mediante angelo assu-
mente corpus; et ita aliquando invenitur scriptum
quod apparuit Dominus, aliquando quod apparuitk
angelus. Ex hoc patet quod non assumit omne cor-
pus quod movet, sed solum quod movet 1 ad sui
manifestationem vet m manifestationem divinam.
2. E t ad ill u d n quod obicitur quod 'debe-
ret dici assumpsisse Zachariam, cum in eo lo-
cutus est': dicendum quod non oportet, quia Do-
minus angelo inspiravit et angelus Prophetae, et
tunc anima, sic ab angelo mota, rnovit corplls
ad exprimendum voce lllud inspiraturn, et ita
loqui non convenit angelo nisi per causam, non
per essentiam.

186 ARTICULUS IV.

De quo corpore angelus assumat corpus 4,

Quarto quaeritur de quo corpore assumat corpus. quod magis congruat quod assurnant de cae-
lesti. quam de alia, quoniam illud corpus inter
Ad quod sle: 1, Videtur enim quod de empy- omma corpora P magis congruit naturae eorum.
reo5, vel dicatur quare" non.- Praeterea, videtur Unde etiam dicit Augustin us, in libro Super

6
R 0111 · • V QID 'C Qm., V Qm. unttur • L add.lllud 1 v om.
~ T om. ~ S manljutatlontm.
• V om. P. 'W· a. 'V Oltl. '· '· 'W· m.
• R add. ad. • Ita V, &Ill om. o, I. • V quod. , R om.
1 Cf. lib. XXI, c. 6 (PL 41, 717).
2 3 Cf. Arlatot., De anima, 11, c. 1 (Ill, -444).
Ct. lib. f, c. 7, n. 13; II, c. 17, n. 32; c. 18, n. 35; 4 Ct. S. Bonav., II Sent., d. 8 p 1 a 2 q 2 (II
111, t. 1, .n. 14; c. 4, n. JOj .c. JO per totum (PL 42 8.53
866, 868, 870, 874, 87~1). ' ,
I
2J6sqq.). ' · ' · ' · '
ll Ct. Pseudo-Be.dJI, Quaestio 9 (PL 1)3, 463).
 DE ACTU POTENTIAl! MOTIVAE BXTERIORIS ANGeLI.
Oenesim ad litteram 1, quod daemones, qui bus
ante peccatum congruebat locus caelestis, quan-
tum erat de prima sua natura, post peccatum
ceciderunt ab eo" In hunc al!:rem et de illo su-
munt corpora ad tentandum. Si ergo bonis adhuc
debetur caelum b empyreum tamquam locus, patet
quod hoc corpus magis congruit naturae eorum:
nee mirum, cum hoc sit proprie continens eos;
patet ergo quod magis congruit eis c quod de
caelesti corpore assumant sibi corpus d quam de
aliquo alio.
2. Praeterea, videtur quod non congruat ipsum
assumere corpus de a~re, sed solum de caelesti
corpore, quoniam angelus movetur repente, hoc
est in tempore imperceptibili; igitur magis illi
competit corpus illud quod citius movetur; ergo
magis congruit corpus caeleste quam al!:reum,
cum t multo maioris sit agilitatis quam corpus
al!:reum I; quantum ergo de congruitate magis
competit quod assumat corpus de caelo quam
de al!:re.
3. Item, hoc idem videtur per hoc quod, cum
angelus apparuit Petro in carcere 2,lumen refulsit;
sed lumen pertinet ad caeleste corpus; ergo etc,
Similiter potest argui ex quibusdam apparltio-
nibus Veteris Testamenti.
ContPa: a. Constat quod necesse est, quando
angelus assumit corpus de aliquo corpore, quod
corpus assumptum dividatur ab eo a quo assu-
mitur; sed impossibiie est K quod aliquod corpus
dividatur a corpore caelesti, maxime ab empyreo,
etiam secundum quod ponunt phi I o sop hi 3 po-
nentes nullo modo esse possibile scctionem vel
divisionem fieri ab huiusmodi corporJbus; quare
impossibile est quod assumat h corpus de corpore
caelesti.
b. Praeterea, partes eius densantur ad hoc ut
sit visibile: quod non esset in ipso possiblle nisi
esset alterabile et mutabile; cum ergo corpus
caeleste de se sit invisibile et corpus assumptum
ab angelo sit visibile, necesse esset quod, si as-
sumeret de corpore caelesti, quod partes eius
consererentur et ita esset mutabile illud corpus
et alterabile: quod est impossibile, et maxime de
empyreo i si enim illud corpus non est mobile
motu locali, multo magis nee motu alterationis,
cum motus localis dignior sit et prior inter om-
nes motus 4 , et illud corpus est corpus 1 dignis-
simum.
o Ita V, aLII om. ~ V t:OrpoN.
•Tom.a.t. btom.
'Voro. •RoQI, •Tom. .. L •lmlllllrl. • C u. ~ C om.
I Ct. 1\b. Ill, c. 10, n. 14-15; XI, c. 26, n. 33 (PL 34,
286, <43).
:1 Ct. Act. 12 1 7.
3Cf. Arlatot.,Decaelo, (,cc. 3et J01qq. (U,369et383sqq.}.
4 Arlatot., Phys., VIII, c. 7 (11, 356).
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
241
, c. Praeterea, plane dicit Ph ito sop h us 5 quod
lile motus est prior, ita quod ubi deest et omnes
al~~ d~sunt, non tarnen ubi est, necesse est .t quod
alu smt; patet ergo quod non assumunt cor-
pora de corpore caelesti, sell tan tum de a!re.-
Sed tunc quaeritur quae est differentia inter
bonos et malos, quoniam mali de eadem as-
sumunt.
d. ftem, dicit Gregorius 6 Abraham ange--
los non potuisse videre nisi corpus ex a!re as-
sumpsissent: non enim apparerent et corpus
sumerent nisi corpus solictum ex caelesti ete-
mento haberenl.
e. Praeterea, hoc potest convenire eorum agi-
litati, secundum quod dictum est supra 7 . - Sed
in 1 contrarium adhuc obicitur per hoc quod
dicit 8 e d a, in libro De natura rerum 8, di-
cens: '" Caelum superioris circuli, proprio discre-
tum termino et aequalibus spatiis collocatum,
virtutes continet angelicas, quae, ad nos ex-
euntes, aetherea corpora sumunt, ut possint ho-
minibus in edendo similar! 111 , eademque reversae
deponunt •.
f. Praeterea, non videtur quod hoc repugnet agi-
litati eorurn, quoniam, secundum Augustinum 9 ,
homo habet tan tum posse supra suum corpus quod
potest secundum aliquam partem sui facere ali-
quid quod videtur omnino contrarium naturae
suae. Ei de hoc ponit tria exempla: primum est,
quod fuit homo tantae agHitatis. qui totam capil-
laturam suam potuit vertere ante faciem suam,
ita quod posterior pars capitis remaneret nuda;
aliud exemplum est de alia homine, qui poterat
movere aures suas versus oculos suos, quemad-
modum facit pull us equinus; tertium exemplum
est, quod alius homo fuit qui a parte posteriori
poterat vocem formare et loqui, nee erat ille sonus
turpis. Et tamen ilia tria videntur contraria na-
turae corporis humani. Cum ergo homo sic possit
circa corpus suum, multo magis videtur quod
angeli, qui sunt maioris agilitatis, possunt facere
ut ~:orpus al!reum assumptum tantae sit agilitatis
ut congruat motui angeli.
Respondeo quod assumit corpus de 11 a~re. Sed
duplex est pars al!ris, scUicet superior, quae
purior est". quae proprie dicitur aether, et infe-
rior, quae non est ita pura, quae proprie dicitur P
al!r: et secundum hoc r.r distinguuntur duo caell,
scilicet aethereum et aereum. Et secundum hoc
• L om. I C 0111, nun .. , uft'l'IIRI. f STU 0111. • L QUWIIQQf.
I' S om, sN!ur... 41tJIJV, ' S om,
5 Loc. eft.
G Cf. Moral., XXVlll, c. I, n. 1 (PL 76, 450).
7 Cl. supra, n. 2.
8 Cap. 7 (PL 90, 200).
9 Ct. Dt cMt. Dtl, XIV, c. 24, n. 2 (PL 41, 432).
16
 1NQ, R. TRACT. IU. SECT. U. QUAEST. II. TIT. II. - 187.
242
dicimus quod boni angeli de aethere assumunt
corpora D, sed mali potius de at!:re, ut istis utamur
secundum nomina propria; aether vero bene b
potest densari et rarefieri ut fiat visibi Ie. .
(Ad obtecta}: 1. Ad 0 bi e c tum in contrarru~
dicendum r quod, licet angelus conditus esset m
't 'II d p s v•'deretur 1·n
caelo empyreo et 1 a 1 u c0r u
genere corporum magis conveniens, non tamen
conveniens estd ut assumatur in ministerium, cum
mittitur ad nos: corpus enim aethereum convenit
mutatloni quaUcumque, quod non videtur de cor-
pore caelesti sive de empyreo.
2. Ad secundum dicendum quod, licet cor-~
pus caeleste sit magis agile aethere vel af!re,
tamen istud videtur magis conveniens ministerio,
187 ARTICULUS V.
Utrum angelus corpus ossumptum organize/ vel organizatum assumat.
Quinto quaeritur de modo assumendi vel fa-
ciendi iJiud corpus; cum enim sit organizatum,
quaeritur utrum angelus organizet illud.
Et Videtur quod sic: a. Augustin us, in libra
Dt civilole Dei 2 : "' In angelo est vita, quae con-
tinet, sentit et intelligit •. Sicut ergo anima tenet
corpus suum in quantum est organizatum, qua
discedente dissolvitur et pereunt organa, sic an-
gelus videtur continere corpus assumptum ne
dissolvatur et habet angelus virtutem praeparandi
illud corpus .ad hoc ut aptum sit motui suo; et
hoc videtur esse* organizare, quia non est aptum
motui 1 quo illud movet, utpote locutioni m, nisi
sit organiz.atum; ergo angelus habet potestatem
organizandi illud.
Contra: l. Anima non organizat corpus suum,
sed organizato utitur; ergo similiter nee angelus.
2. Item, si organizaret, cum organiure sit for-
mam ultimam dare - organiz.atio enim est ultima
pertectio corporis in quantum corpus, non clico in
quantum animatum - dare autem ultimam for-
mam sit creare 3, secundum hoc angelus dkeretur
creator: quod est contra Augustinum•, qui
dicit quod • angeli non debent dici creatores •, licet
a~iquid administrarent ad hoc ut aliquid creetur,
sacut nee agricolae segetum dkuntur creatores:
quamvis enim aliquid operentur n praeparando
• R COrpiU
~ 11.11 YR,alli nJ,
'Jt. V, &/Ugljldt
1 Ct. S. lkmav., II Strd., d. 8,
21-bqq.). p. l, •· 2• q. J (ll,
2 Ub, VIII, c. 6 (PL -4l, ZU).
3 Cf. 1upra, aum. 48.
I non propter motum tantum, sed ad formationem;
potestatem au tern habet angelus super huiusmodi
corpus, ut citissime fad at mover!. .
3. Ad tertium dicendum~quod lummositas,
1 b
quae ostensa est in apparitionibus onorum an-
gelorum, non repugnat quin assumat corpus de
aethere: acther enim, licet de se non habeat lu-
men, recipit tamen lumen a caelesti corp~re, et
ita aether sic illuminatus potest esse matena cor-
poris in quo angelus apparet, ef ita potest lux
apparere, cum angelus bonus ~e d~monstrat.
Quocumque autem c m?do stt, stve a.ssumat de
aethere siveh de a~re s1v~ ~e caelesh corpore,
nihil circa ~toe. temere 1 defmtendum, sed Sancto-
rum auctontahbus adhaerendum.
ad recipiendum formam ultimam, tamen formam
ultimam non dant. Eta pan it Augustin us exem-
plum de formatione Evae de costa Adae, quae
ministerio angelorum praeparata est. Et habetur
hocP II libro, dist. 18, cap. Solei quaeri 5•
Solutio: Dicimus quod q angelus praeparat hu-
iusmodi corpus assumptum, secundum quod per-
tinet ad sui manifestationem faciendam, formatio
autem ultima est Dei.
[Ad obleeta]: I. Ad id quod obicitur' de anima
dicendum quod non est simile. Anima enim
creando infunditur et infundendo creator j non
potest autem $ in fundi nisi in corpore iam orga-
nizato, quia organizatio est ultima dispositio,
quae est quasi necessitas ad an imam; unde prius
est organizari quam organizatum esse, et ita, cum 1
corpus organizatur, anima non dum est: unde nee
potest organizare, sed habet naturam 11 submini-
strantem in organizando corpus; sed angelus,
cum corpus assumit, iam est, et ideo" potest ip-
semet praeparare.
2. Ad ali ud x dicendum quod, licet angelus di-
stinguat aliquo modo organa, non tamen proprie
dicitur creator, quia non facit de non-ente ens,
quod Creatoris est tantum, sed de non sic exi-
stente sic existens, supponendo materiam, quae
non supponitur in creatione, ut de raro densum
et huiusmodi, quod 1 potest con venire aUi.
I C OlJtrOIIonlbu•· rT fll/o.
P C add. Inter\. ln. q V om.
~ V IJII/11
I ~ Dt Gtn. ad lift., IX, <:. 15, n. 26 et 2ti (Pl. 34, 403·
404). Cf. Dt civil. Del, XII, c. Z4 ct 25 (Pl. 41, 3731q.);
Dt trJnit., Ill, c. 8, n. 13 (PL 42, 876).
ll Lombard,, II Sent., d. 18, c. 4 (p. JWJ).
 DE ACTU POTENTIAE MOTIVAE EXTERIORIS ANOELI.
ARTICULUS VI.
Utrum angelus assumat corpus ad omnem actum corporis t.
Sexto quaeritur de usu corporis assumpti,
I. utrum angelus moveatur corpore assumpto,
utpote corpore humano, ad omnem actum, in
quantum huiusmodi corpus est.
Vldetur quod sic: 1. Utitur enim corpore quan-
tum ad actum loquendi, qui attenditur quoad ra-
tionalem "; utitur etiam eo quoad actum come-
dendi, qui attestator animationi, sicut potest pro-
bari b auctoritate Scripturae c in pluribus locis 2,
Fiat ergo argumentum a maiorid sic: Angelus po-
test uti corpore assumpto ad dictos actus, qui
nobiliores sunt aliis; ergo multo magis ad omnes
alios, qui minus digni sunt ~.
2. Item, posterius non est sine priori 3 ; sed vi-
vere est actus prior quam loqui vel comedere;
ergo illi f non sunt sine is to; cum ergo angelus
utatur corpore ad locution em et comestionem, ergo
videtur quod eo possit uti ad vivificationem, ita
scilicet ut illud vivificet.
Quod sl conceda.tur, vldetur hoc esse falsum:
a. Non enim videtur vivere corpus assumptum ab
angelo, quia non R ab eo assumitur similiter ad h
plures actus tali corpori competentes, sed solum
quoad illos, qui valent ad angeli manifestationem
vel Dei demonstrationem, propter quae etiam cor-
pus assumit 4 : huiusmodi enim sunt 1 1oqui et co-
medere. Per comedere enim volebant angeli osten
dere suam potestatem, quia comedebant potesta
tive, non ex indigentia vel necessitate, sicut nos;
unde per praedictos actus se magis manifestabant.
b. Praeterea, quia per has maiorem familiarita-
tem exhibebant k illis qui bus apparebant, sicut per
dormire, sentire etc., ideo potius ad hos actus
utebantur corpore assumpto quam ad alios. Et
hoc est quod dicit Augustin us, Xlll 1 De ci-
vftate Dei6: • Hoc faciebant angeli m visibiliter et
tractabiliter apparentes n, non quia indigebant,
sed quia valebant et poterant 0 ut hominibus
, R ratlona/t. • Tom. • z add. sltllt. "Codd. mtnorl.
R "'· • R om.; L nm. qulb111. I V add. t16ro. '" V um.
v q~la pro quud. • T ollqNos. • Z A/Jtrt"tl. • R f#UO&·
t Ct. S. Bonav., II Sent., d. S, p. 1, a. 3, q. 1 (II,
2198q.).
2 cr. Oen. 18, 9 et 19, 3; Tob. 7, 17 et 8, I.
3 Cl. Arlstot., Pltys., IV, c. 11 (II, JOO).
4 Cf. aupra, num. t86.
188
congruerent sui ministerii quadam humanitate
fecerunt. Nee phantastice angelos edisse creden:
dum est, quando eos in hospitio homines susce-
perunt •, sicut dicitur Gen. 18 et 19.
[Ad oblecta}: 1 2, Per hoc etiam quod dictum
4
est • non quia indigebant, sect quia valebant.,
patet solutio ad obiecta, quae protedebant ac si
huiusmodi actus essent ex natura vel necessitate,
non voluntate. Ubi enim aliquid habetur non na-
tura, sed voluntate, potest haberi posterius sine
priori; illud autem argumentum non erat a maiori,
quia non magis videturP quod debeat uti cor-
pore assumpto quoad alios q actus quam ad lo-
quendum et comedendum. Quod patet, si inspi-
ciantur praedicta.
II. Sed oritur hie quaestio quare Abraham an-
gelis sibi apparentibus cibos obtulit 6, cum sciret
angelos cibo non indigere et illos intelligeret esse
angelos: quod pafet, quia eos adoravit.
Ad quod dicendum quod Abraham primo pu-
tavit eos esse homines et ideo cibo indigere,
propter quod cibos obtulit, sed postmodum per-
cepit eos esse angelos.
Sed obi cit u r quia prius adoravit quam cibos
ofterret r, ut patet Gen. 18, 2; ergo prius intellexit
eos esse angelos.- Ad quod dicendum:
4 ilia adoratio non fuit latria, quae Dto oftertur,
4
nee etiam dulia quae angelis, sed dulia quae
offertur hominibus reverentiae causa. Sic autem
adoravit Abraham, cum putaret eos' esse ho-
mines, quia cos vidit in reverenda persona; sed
postmodum intellexit eos vere angelos esse et
etiam Deum in eis apparuisse: unde • Trinitatem
In unitatecognovit•, ut dicit Augustinus,in
libra t De Trinitate 7• Unde de ipso cantatur 8 :
• Tres vidit et unum adoravit •, cum scilicet di-
xit9: Loquar ad Dominum meum, cum sim pulvis
et cinis.
• II! v\~~~ : ,.· ,· L ~ltpa::u om~ ST ;,:w~:';;
111
• Son>. 1 Z 1//a.
• Cod</. OJIP(Ntflll/»1$.
' ita V, .:J\1 om. f. l.
5 Cap. 22 (PL 41, 390). Ct. Sermo 362, c. 11, n. 11,
(PL 39, 1618). 6 Ct. Gen. 18, 5sq.
1 Lib. II, c. U, n. 20 (PL 42, ~).
8 Cl. Bre:v. Rom., Dom. Quinqu.ag~s., NocturnJ l, R«p. 2,
9 Oen. 18, 21.
244 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. fl. QUAEST. II. TIT. II. - 189.

!89 ARTICULUS VII.

Utrum angelus jaceret species corporales in quibus Dominus apparuit

in Vcteri Testamento 1•

Septima quaeritur de speciebus corporalibus,
in quibus legitur Dominus apparuisse ante incar-
nationem. Et quaeritur I. utrum huiusmodi spe-
cies faceret angelus an ipse Deus immediate.
Videtur quod ipse Deus: 1. Cum enim il!ae
species fierent propter Dei apparitionem et Deus
sufficiebat ad faciendum eas per a se sine angelo,
videtur superftuere operatio angeli, quia ubi suf-
ficit unum agens, videtur superfluere b alterum;
ergo mas taciebat ipse Deus.
Contra: a. Augustin us, in libra e De Trini-
tate 2: • Aniiquis Patribus ante incarnationem Sal-
vatoris, cum Deus apparere dkebatur, voces istae
aut species corporales per angelos fiebant aut
ipsis agentibus aliquid ex persona Dei, sicut Pra-
phetas d solere ostendimus, sive assumentibus ex
creatura quod ipsi non essent, ubi Deus figurate
demonstraretur '"•
n. Item, quaeritur unde est hac quod ante dilu-
vium semper legitur Dominus apparuisse in se 3,
sed post diluvium, ante incarnationem, ubicumque
Jegitur Dominus apparuisse, legitur quod appa-
ruit in angelo 4 : quod perpenditur ex hoc quod
ibidem vel praemittitur vel subiungitur de appa-
ritione angeli ; unde aliquando dicit Scriptura
angel urn esse locutum 5 , aliquando Deum 6,
Solutiot: LAd prim urn dicimus quod ista
operatio dictarum specierum etl Deo attribuitur
et angelo, sed ditferenter, scilicet Deo per aucto-
ritatem, angelo per ministerium. Et, licet Deus,
quantum in se est, non indigeat ministerio r, ta-
men congruit h eius nobi\itati et dignitati ut mi-
nistrel1t ei angeli in huiusmodi inferioribus; unde
Gal. 3,19: Lex ordinata est per ongelos in manu
Mediatoris.
II. Ad a I i u d dicendum quod imminente diluvio
omnis caro corruperat viam suam et Dominus
diluvium immisit in poenam illius corruptionis,
sicut dicitur Gen. 6, 12, et ideo ex tunc Dominus
minorem familiaritatem habuit cum natura hu-
mana. Ad quod innuendum, post diluvium non
legitur apparuisse in se, sed in angelo, ut nota-
retur elongatio Dei ab homine facta per illam
corruptionem; sed ante tempus diluvii bene le-
gitur apparuisse sine mentione facta de angelo,
ad notandum quod non ita esset elongatus ab
homine per peccatum.- Vel illud potest solvi re-
ferenda ad tempus incarnationis, quando appa-
ruit Dominus in angelo magni consi/ii 1 , hoc est
in Filio suo, ut dicatur quod post' apparitio-
nem Domini in se, scilicet qua legitur apparuisse
in se, non facta mentione de angelo, legitur con-
sequenter apparuisse in angelo, ut per hoc in-
nueretur quod appropinquabat tempus illud in
quo appareret in angela magni consilii, scilicet
tempus incarnationis.

CAPUT II.
DE ACTIBUS ANGELl PER CORPUS ASSUMPTUM.

Habita consideratione de assumptione corpo-

rum ab angelis, sequitur consideratio de motu
facto in corpore per angelum; et quia duplex
m~tus distingui~ur ex parte animae ~ quidam
en1m est ad ammam sicut per organa sensibilia,
quidam vero ab anima, et HJe duplex est: est enim k
totius corporis et ille dicitur motus localis · est
alius particularis, qui est cum organa mov~ntur
ad locutionem faciendam vel operationem - de
utroque' au tern quaerendum est.

•llaV,alllom. /VCom.

1 Ct. Alex, Hal., Swnmo thu;/,, J, num.

617 ; S. Bo- 4 Ct. Gen. 16, 7 et 13; 18, laqq.
nav., J SMJ., d. 16, a, J, q. J (I 279) et JI d lO a 3
q. 2 (JJ, Z/3). • • . ' • • ~ Cf. Oen. 16, 9; 21, 17; 22, II; Exod, 33, 11.
2 Ub. UJ, c. JJ, n. Z1 (PL 42, 886). e Ct. Gen. 17, I, 9 et Ht
3 Ct. Gen. 3, B; 4, 16; 7, J6, 1
_l•al. 9, 6 Juxta Septuaglnta; ct. Introit. Miaaae IIJ In
Natlv. Domini.
 DE ACTU POTENTIAE MOTIV.AE EXTERIORIS ANGELl.
245

ARTICULUS l.
190
An motus sensitivus sit in corpore assumpto ab angelo 1•

Quaeritur 0 ergo prima si motus sensitlvus sit
in corpore assumpto ab angela, utpote ad au-
diendum vel videndum vel gustandum.
Et vtdetur quod sic: t. Si enim organa sunt de-
ferminata in corpore illo, ut oculi, aures et huius-
modi, et exterius sunt ilia quae .conveniunt im-
mutationi sensibili, ergo in effectu potest fieri
immutatio sensibilis et ita sensus.
2. Praeterea, sicut Jocutio vel percusslo potest
fieri per huiusmodi organa, quare similiter non
fieret visio vel auditio?
Sed contrarJum v:ldetur: a. Si enim vis intellec-
tiva in homine sutficienter cogrrosceret res sen-
sibiles per se sine adiutorio sensuum, non essent
sibi necessarii fJ huiusmodi sensus; ergo, cum vis
inteJiectiva angelica sufficienter cognoscat per c
se res sensibiles, non est aliqua necessitas sen-
suum; ergo superflue ponerentur virtutes sensi-
biles in organis illis.
b. Praeterea, sensus attestatur vitae sensibili,
vita autem sensibilis ipsi essentiae animae; ergo
deficiente principia deficit in eis sensus.
{Solutio}: Ad quod 11 videtur dicendum, sine
praeiudicio melioris sententiae, quod non est in
huiusmodi organis sensus proprle dictus, sed si
est, dlcitur lbi esse illud sentire, de quo dicit
Augustinus, in libro De d\litate Dei2, quod
angeli praeter hoc quod intelligunt, sentiunt; sed
non credo unum fieri ex potentia sensibili et or-
gana et quod non aliter fiat immutatio in organa
tali quam illo modo quo fit~ resultatio in specula:
in specula enim resultat similitudo sensibilis, sed
non est vis sensibilis unita quae illam formam ac-
cipiat et per illamt de re iudicet•. Nee oportet
quod, si sit forma similis organis sensibilibus,
quod propter hoc sint organa sensibilia: oculus
enim, qui amisit usum videndi, nihilominus for-
mam oculi tenet. Nee oportet quod, si fiat locutio
vel h huiusmodi operatio, quae est quasi ab intra
ad extra, quae fiunt ad aliquid significandum vel
operandum in nobis, quod propter hoc fiat visio
vel auditio vel huiusmodi aliquid, quod fit quasi
ab extra ad intra, cum ipsis angelis virtute intel-
lectiva sufficienter innotescant quae sensibus a 1
nobis cognoscuntur sive comprehenduntur.

ARTICULUS II. 191

3
Utrum in corpore assumpto sit vera comestio •

Deinde q uaeri potest ex parte comestionis, si
est ibi vera comestio.
Quod autem sit k, videtur a. per hoc 1 quod
dicit Augustin us, in Jibro De sex quaestio~
nibusm contrapaganos4: • Legimus angelos sump-
sisse escas, non ficte aut phantastice, sed mani-
festissima veritate ...
b. Praeterea, Gregori us, in Moralibus n, li-
bra XX VIlis: • Cibos cum Abraham angeli non
caperent, nisi propter nos solidum aliquid ex cae-
lesti elemento gustarent "•
c. Praeterea, si non vere sumerent() cibos, ad
quid facerent quod Abraham eis cibos praepa-
raret? Numquld valebant ei JJJudere? Quod non
est credendum.
Quod autem non fuerlt vera comestlo, sic
obtcltur t. per hoc quod didtur Tob. 12, 19: Ego
videbarP vobis comedere, sed ego invisibili dbo
ator,· ergo, sicut apparet ex iis, videtur quod ibi
tantum esset apparentia comestionis: nam si esset
ibi veritas, non dixisset: Ego videbar, sed 'ego"
comedebam '.
2. Item, si vere comedebatur, cibus traiciebatur
in ventrem, et numquid per secessum exiit 6 ?
quod nefas est de angelis credere, sicut habetur
in libra De col/ationibus' sanctorum 1 • - Item,
in angelis nulla est necessitas incorporationis:
comestio autem est propter incorporationem; ergo
non fuit vera comestio.
Respondeo quod vera tuit comestio. Sed duplex
est veritas comestionis: vel propter necessitatem

• Ita V, ST qurrtndum, alll qutrtndum til. • R nrcusorlo. L nrus.wrlu.t. • 5 0111. • S add. /toe. • V sit. ! V Ula. • V (Jio
j 1. sk. I V llll/IUJIJIJdl • RL.CZ nx quutionwn ptO 0. S. q. ~ RLCZ ao.ld. ln.
dtcrt, T u pro ra. • Z slw. ' VST om.
~ L rumrrd. P V lu/U~t. q C add. non.
• VSTR tolfnllonJbua, q11Gd C ton.

1 Cf. C. Bonav., II Sent., d. 8, p. l,a.3, q. 3 (II, 221Sqq.). 4 Quaestio I, n. 6 (PL 33, m).
1 Cap. J, a. 7 (PL 76, ....-,o). 6 Cf. Matth. 1~, 17.
2 Lib. VIII, c. 6 (PL 41, 231).
:J Cf. S. Bonav., loc. clt. (II, 221b et 222a).
l Cl. Caaslan., CollaJ., VUI, c. 21 (~L 49, 7!16).
246 INQ, II. iRACT. 11/, SECT. II. QUAEST. II. TIT. II. - 192-193.
comedenHs, et sic non fuit ibi comestio; vel
propter potestatem ostendendam et familiaritatcm
habendam cum quibus comedcbant, et secundum
hoc vera ~st comestio. Unde Augustinus•:
• Potestate comedebant, non necessitate ... et ponit
exemplum de radio consumente aquam et de terra
absorbente : radius enim sua potesrate consumit,
sed terra propter a suam ne<:essitatem absorbet.
(Ad obJecta]: l. Per I> hoc possunt solvi quae
obietta sunt. Quod enim dicitur c Tab. 12,19:
192
Utram motus iiJe fiat subito vel in tempore.
Deinde quaeritur de motu procedente a spiritua\i
substantia, qui est motus Jocalis totius corporis. Et
quaeritur si corpus illud, quod assumiturt, sit de
a!re vel de aethere 3, ut dicit Gregori us, in Mo-
ralibus4: • Nisi.t angeli quidam nobis 11 interna
nuntiantes ad tempus ex aere corpora sumerent 1,
exterioribus nostris obtutibus non apparerent •.
1. Ex quo accipitur quod corpus assumptum ab
angelis est de aere; aer vera densatus habet
tempus sibi determinatum in motu rnaius t quam
aer rarefactus, et a~r rarefactus maius habet tem-
pus in suo motu quam habeat ignis, ignis vera
non repente fertur sursum, sed in tempore visibili;
ergo corpus assumptum ab angelo movetur in
tempore visibili maiori vel minori; ergo et an-
gelus, qui movetur assumpto corpore; non ergo
repente est angelus ubi vult, sed secundum cor-
poris, quod fert, determinationem.
198
Utrum angelus possit formare sensibi/em vocem sine debito organ-o .5.
Deinde quaeritur de motu Jocutionis quo mo-
vetur lingua a~sumpti corporis. Quaeritur ergo
utrum, non ex1stente debito organa ad forman-
dum vocem, posset angelus formare sensibilem
vocem.
. Quod videtur a. per hoc quod angelus iorma-
vJt vocem jn asina Salaam 6, lingua autem eius
~ Dt stx. QUJUst • •c. po.gUII()r;, q. 1, n. 6 (PL 33, :I12),
Glol$4l /Jlltr/., 111 h. 1., ap. LyJan.
3 Cf. 1upra, p. 241b, Rupolld.to
7
4 Cf. M.oro.l., XXVIII, c. I, n. (PL 76, 450).
Videbar vobis, cxponitur 2 : • Ex necessitate sci-
licet 4 comcdcrc, sed mcus cibus est caelestis,
quo utor ... Erat ergo ibi_ apparentia c?mestio-
nis ex indigentia, sed ventas comcstioms pote-
stative.
2. Ad secundum vero dicendum quod, llcet
esset ibi veritas comestionis quoad masticatio-
nem c, non tam en quoad proiectionem in vent rem
oportebat fieri vel quoad incorporationem, cum
haec ad indigentiam p-ertineant.
ARTICULUS Ill.
Sed videtur contrarJum: a. Quia 1 in corpori-
bus, ubi est motus naturalis vel violentus et ad-
ditur virtus adiuvantis ad hunc motum vel ilium,
tanto est motus velocior quanto maior est virtus
adiuvans; ergo, cum virtus angeli m sit impropor-
tionalis n cuicumque virtuti corporali, erit effectus
improportionalis et ita corpus motum citissime
movebitur; ergo repente.
Respondeo ad hoc quod ita citissime movebi-
tur, quantum permittet 0 natura eius corporis quod
movetur et quanta est intensio virtutis ex parte
moventis. Unde non sic movebitur corpus illud
sicut si suae naturae relictum esset: tunc enim
in sensibili tempore moveretur.P, nunc autem mo-
vetur q secundum virtu tern angeli influentis ei vir-
tutem, et ita nobis insensibiliter.
[Ad oblecta]: I. El per hoc pale! solutio ad
obiectum: nam procedit ac si corpus assumptum
tantum propria virtute moveretur.
ARTICULUS IV.
non fuit debitum instrurnentum ad formandum
locutionem; ergo eadem ratione in corpore as-
sumpto, ticet non habeat debitum organum, po-
test formari locutio ab angelo.
b. Hem, dicit B. Gregorius 7 : • Aliquando
loquitur Dominus per angelum caelestibus substan-
tiis, aliquando terrenis •; et ponit r exemplum de
caeJesUbus, cum vox facta est de nube 8 : Hie
°6 Cf. S. Bonav., IJ &nJ., d. 2, dub. J (II, 85).
Cf. Num. 22, 28.
7 MQ.rul., XXYJJJ, c, l, n. ll {PL 76, 4W),
8 Mattb. J7, 5.
 DE ACTU POTENTIAE MOTIVAE EXTf!RIOfUS ANGELl.
est Filius meus dileclus; formatio ergo illius in
a.:!re facta est ministerio angeli; quod si est, ergo
angeli habent potestatem ad formandum vocem
sive locutionem sensibllem sine organa; ergo non
est necesse corpus assumptum habere organum
locutionis.
Contra: I. Omnls operatio ani malls fit mediante
instrumento corporeo; sed locutio est operatio
animalis; ergo non fit sine instrumento sive or-
gana corporeo; ergo angelus in forrnando Jocutio-
nem indiget huiusmodi instrumento.
2. Item, locutio est actus virtutis rationalis 1 ;
sed sol urn con venit 'rationale' hominibus et non
angelis, cum 'rationale' sit propria differentia
hominis; ergo locutio convenit tantum homini et
non angelo.
3. Item, locutio est vox articulata 2 ; sed vox ar-
ticulata non fit sine instrumento apto ad articula-
tionem vocis; ergo ad formatlonem locutionis
indiget angelus a debito instrumento.
[SolutioI: Ad quod dicendum quod angelus
habet potestatem formandi locutionem in a~re,
etiam sine instrumento vel sine instrumento b ad
hoc determinate.
Ad obtecta in contrarium dicendum c 1, quod,
cum locutio est operatio animalis, requirit in-
strumentum corporeum; cum au tern est operatio
angeli, qui secundum se est substantia separata
a corpore, non requiritur insfrumenfum corpo-
reum, sed determinata materia. Quod enim agit
247
anima, quae c::onitmcta est corporeo organa, per
organum, et 4 hoc tacit spiritus separatus sine or·
gano vel organo t ad hoc determinate: et hoc
quia superior substantia hoc uno potest facer~
quod Jnferior mediantibus multJs.
2. Ad secundum I dicendum est quod, licet
locutio sit proprie actus rationalis, nihilominus
superior! substantiae convenit, quae hoc agit r
intellectu quod inferior agit " ratione. Solent ta-
men uti Sancti nomine 'ration is' non tan tum in h~
minibus, sed etiam in angelis: et ita sicut locutio
est communis, ita rationis intentio est communis.
3. A d t e r I i u m dicendum quod, licet locutio
sit vox articulata, articulatio 1 autem fiat per vo-
cem, labia et dentes, quae sunt instrumenta vo-
calia 3 quae faciunt quamdam in a~re impresSiQ..
nem, angelus autem non habeat ista instrumenta,
aliquando nihilominus easdem impressiones potest
I
. facere quas anima tacit mediantibus huiusmodi
instrumentis; potest etiam angelus in corpore
assumpto habere consimilia jnstrumenta ad for-
mationem locutionis, sed non est netesse. Si enim
erat formata vox ab asina Salaam ministerio
angelica, non propter hoc oportuit, sicut dicit
Glossa" ibi, quod anima asinae mutaretur in
rationalem nee oportuit quod instrumentum V()..
cale mutaretur k in instrumentum bumanum. Ea
autem quae sunt supra rationem nostram magis
oportet ex Scripturis, quantum docent 1, accipere
quam indiscrete perscrutari.

TITULUS Ill.

DE IIIISSIONE ANGELI.

Il
ictum est iam de motu angeli secundum se et de iis quae fiunt ab angelo me-
diante corpore assumpto. Quia vero missio est a Deo vel • ab angelo ad ali-
quod ministerium peragendum mediante motu, dicendum est consequenter de
missione angelorum. Circa quam quaeritur: .
Primo, utrum missio angelorum sH a Deo tantum an etiam unus angelus m1ttat
alium; . . .
secunda, quaeritur, ex parte missorum, utrum tam bom quam mah mtttantur a
Deo vel etiam boni a bono angelo, mali a malo;
tertia, utrum boni de singulis ordinibus mittantur an de alio ordine mittantur an-
geli, de alio non;
quarto, ad quid principaliter mittantur;
et utrum ad diversa officia diversi, an singuli ad eadem.

• S 0111 , Y. s. /. • Ita V, aUilo.fd. nt. "RC old. 0 VR rua. '· o. /Ita V, a1U add. veto.
• s add. In, v dt llllblto pro 4tblto.
• s 0111. ntc coport11lt... IR!ttoutCar. ' V llo(ct. • Itt. V, alii 0111. a. D.'·
• L C~Zltllr. • C Jae/t. 1 V cu11,IIIIU.

1 Cl. Arlatol., ~ tMlmal. hist., IV, c. 9 (Ill, 73). s Ct. Arlstot., toe. cit.
• Ordin., In NJUJJ., t. 22, 28 (Pl l\3, 4.21).
2 Cf. Arlatot., lac. cit. (Ill, 71~
 JNQ. 11. TRACT. IIi. SECT. II. QUAEST. II. TIT. Ill. - 194~195.
248

194 CAPUT I.
1
UTR:UM MISS\0 SIT TANTUM A DEO •

il"C8. primum sic oblcltur: J. Videtur quod a
C 11
Oeo solo sit missio, cum mitti sit spirituum,
2;
qui " dicuntur administratorii adminislra/orii r
autem spiritus sive ministri dicuntur Dei, non
unus angelus d alterius; ergo missio est tan tum
a Deo.
2. Item, mittere est habentis auctoritatem ;
cum ergo angeli non habeant auctoritatem re-
spectu aliorum angelorum, non est angelorum ~
mittere.
3. Praeterea, unus angelus non dicitur angelus
alterius angeli, sed angelus Dei; angelorum au-
tern est mitti; non ergo angelus mittitur ab alio
angelo, sed a Deo solo, - Quod etiam videtur
per hoc quod dicitur in Psalmo 3 : Qui {Qcif on-
gelos spiritus; et alibi 4 : Benedicite Domino, mi-
nistri eius, qui facitis voluntatem eius.
Sed contrarium videtur, quod non tantum mit-
tatur angelus a Deo, sed etiam ab alia angelo:
a. Per hoc quod dicit Gregori us, in Morali-
bus 5, arguens ex verbis Zachariae prophetae. Di-
citur enim ibi 6 quod angelus, qui loquebatur in
me, egrediebatur et alias angelus egrediebatur in
occarsam eius et dixit ad eum: Loquere ad puerum
istum, dicens: Absque m.uro habitabitur Jerusalem.
Ex quo accipitur quod angelus mittit. Unde dicit:
• In conspectu Conditoris angelica ministeria or-
dinata sunt, ut pro communi felicitate beatitu-
dinis opificem suum videntes gaudeant, cum I
pro dispositione dignitatis alii aliis subministrant;
ad Prophetam angelus angelum mittit, et quem
secum gaudere de Deo communiter conspicit,
et docet et erigit, quia eum per superiorern scien-
tiarn virtute cognitlonis et g praestantiorem gratiam
culmine potestatis excei:Jit •. Ex iis manifeste h
1 tamen ad habentem potestatem principalem.
colligitur quod angelus angelum mittit; non ergo
angelus 1 tan tum mittitur a Deo.
b. Item, per simile potest argui. Sic enim dispo-
nuntur officia sub rege terreno, ut il!e, qui mit~
utur, non tantum a rege mittatur, sed etiam ab
iis qui superiora habent officia; ergo a simili est
de Rege caelesti, ubi ordinatissima sunt omnia,
quod unus inferior mittitur" a superiori; non
ergo tantum a Deo mittitur angelus.
(Solutio}: Ad quod dicendurn quod angelus
tantum a Oeo mittitur auctoritate: etsi enirn unus
angelus mittat aiium, tatum refertur ad auctori-
tatem divinam. Quod autem unus mittat alium,
dicit Gregori us 1 : c Dum :~.ngelus dicit ad an~
gel urn I ' curre et loquere 8 ', dubium non est quia
ali us ali urn m mittit. Minora vero et n inferiora 9
sunt quae rnittuntur, maiora vera et superiora
quae mittunt »,
[Ad obleeta]: J-2. Per hoc ergo o possunt sol vi
quae obiecta sunt. Concedendum enim est quod
angeli sunt ministri Dei et ab eo auctoritateP
mittuntur, ab aliis q vera quadam potestate col-
lata, proprie autem dicuntur ministri Dei. Si vero
invenitur quod ministrent superioribus angelis,
hoc est extenso vocabulo: totum enim ministe~
rium ad auctoritatem Uivinam refertur.
3. Ad ill u d ' quod obicHur quod 'angeli non
dicuntur angeli respectu aliorum angelorum, sed
respectu Dei, et ita nee ab eis mitti ': dicendum s
quod angeli dicuntur eo quod nuntiant hominibus
divinam voluntatem; ratio au tern missionis respicit
potestatem, quia est potestas principalis et r secun-
daria. Ab habente potestatem principalem dicitur
missio et ab habente secundariam, in relatione

195 CAPUT 11.

ln'RUM TAM BONI QUAM MAll ANGELl A DEO MITTANTUR 10,

quaer~tur utrum. mittantur tam boni quam I Et videtur quod mali non mitt t . 1 • M •
D eind~
mah angeh a Domino.
It . . . an ur. .
lorum emm offiCIUm est tentare •, sicut habetur
a
11

• fi.add . .wJMm.
• '1' tum. ' 1111 V, S Olli., •IIJ lft/ttldrator/1 " T
• VST 0111. • V u111. ''f om. un,tlum ___ fU16t/u. • lb y alii n:m Atrptu.. ' V llltllun,tfo pto t, o. 1 STC.RZ iarntn.
I V IUJdGU. IS fil, ' lb V, alii ult114. , lt.a v, alii ~- •••· ,1:
~':'~m. ' ~ 11;,· aut :.n~ Jdd. IIOJJ • Sum. " RLCZ d/pm.

I Ct. Alex. Hal., Summa thtol., I, num. 6f7• S Bonav

6 Zach. 2, 3-4.
II &n/., d. 10, a. 1, q. J et dub. .2 (II, zwa~q.~ Z7J). ·•
2 Hebr. I, J4. ! Zach.
In l::wmg., II, hom. 35, n. 13 (PI. 76, 125~).
s P~~aim. 103, 4. ~ P»alm 102, 2J. 2, 4. 11 Sabaudf agntlna.
6 Ub. XXVIII, c. I, n. 9 (PL 16, 451). .
1
° Cf. S. Bonav., II St.nl., d. 10, a. 1, q. 2 (ll, 261 aqq.).
11 Lombard., In h. I. (PL 19'i, 2'.fl).
 DE. ACTU POTENTIAE. MOTIVAE EXTE.RIORIS ANOE.lt,
249
super illud I Thessal. 3,5: Ne forte tentef nos" diabo\1, fuit ad seducendum, sed illam ordinavlt
is, qui tentat; tentatio autem eorum est ad deceP- Dominus ad bonum, ut patientia lob probaretur
tionem vel peccatum, Deus autem non mittlt ad Sl!- Missio ergo Domini m respiclt ordinationem ~
ducendum; ergo angeli mali 11 non mlttuntur ab eo. testatis ad tentandum, quae est sub potestate
2. Item, malorum angelorum intentio est perdere divlna, non ordinem ad voluntatem Dei, sed eius
animas, Dei autem est salvare; cum ergo cogno- rna lam voluntatern ordlnat" Dominus ad bonum.
scat Deus intentionem eorum, non congrult elus o. Ad a II u d dicendum quod illud quod di~it
bonitati eos mittere, scilicet malos angelos. Dominus mendaci" spiritui quod egrederetur et
3. Item, Dei, cum sit summe bonus, est conser- ita faceret, non dat intel1igere quod Dominus
vare res in esse; sed mali angel! intendunt'" in- mitiat malignum spiritum ad fallendum, secun·
terfectionem et obduraflonem: interfectionem, ut dumP quod fallacia culpam dicit ex parte eius
primogenitorum, et obdurationem, ut Pharaonis qui fallitur vet secundum quod dicit culpam ex
et Aegyptiorum d 1 i ergo, cum hoc cognoscat Do- parte fallentis, sed secundum quod deceptio dicit
minus, non mittit malos angelos. poenam ex parte eius qui decipitur. Et hoc
Sed contra.rium vtdetur a. per hoc quod dicitur patet per hoc quod dicitur in Glossa, super
Ill Reg. ultimo, 19-22, ubi dicitur quod exercitus illudq: Quis decipiet Achab? lnterlinearisO:
caeli stabat a dextris et a sinistris, scilicet t bani • Quod exigebant merita eius "'· Oeceptio ergo in
angeli et mali, et ait Dominus: Quis decipi.et decepto poena fuit propter merita ipsius, deceptio
Achab? Egressus est autem spiritus coram Do- autem ex parte decipientis culpa fuit, et ad it-
mino et ait: Ego decipiam eum. Cui ait Domi- lam non misit Dominus nisi in hoc quod per-
nus: In quo? Et aft: Egrediar et ero spiritus misit; potestatem quidem non contulit, sed ma-
mendax in ore omnium prophetarnm. Cum ergo lam votuntatem permisit; in qua etiam mala
angelus, qui venit ad decipiendum, sit malus, et voluntate serviunt etiam ipsi mali angeli Domino,
missus esset- quod signiflcat hoc verbum: •Egre- secundum quod dicit B. Gregorius 7 : • V()o
dere et foe ita'- mittuntur mali angeli a Domino. luntas electorum spirituum divinae deserviF po-
b. Hem, hoc idem accipitur super illud Psalmi 2 : testati, et 1 reproborum sensus, suae serviens ma-
lmmissiones per angelos malos, ubi dicit 0 1o s- litiae 1, iudicio omnipotentis obtemperat "'·
sa 3 quod mali angeli mittuntur. 2. Ad terti u m dicendum quod, licet Deus
c. ltem, super illud Matth. 8,31 4 : Mitte nos in cognoscat intentionem malam diaboli, ex qua se-
porcos etc., • per porcos I signiflcantur mali sive quitur seductio vel perditio, nihilominus tamen
luxuriosl, in quos mittuntur "'· Ergo missio talium ipsum non propter malum, ad quo({ inclinatur
fit a Domino. diabolus, mittit, sed propter bonum quod ex illo
d. Item, Gregori us, in Moralibus, libra 11 5, elicit Deus.
ubi loquitur de bonis angelis et malis, dicit: • Sicut 3. Ad quart u m vera 11 quod obicitur de in-
a bonis angelis in hac vita laborantibus auxi- terfectione primogenitorum et obduratiooe Aegy-
fium pietatis impenditur, ita isti, occultae eius iu- ptiorum: dicendum •, quod aliter mali angeli ilia
stitiae nesciendo servientes, ministerium exequi faciebant et x aliter Deus. Mali enim angeli pec-
reprobationis conantur: non enim ministrante Deo cabant illud appetendo et ex appetitu faciendo,
soli, qui adiuvent h bani, sed etiam mali, qui pro- Deus autem iuste operatus est ipsis malis prop-
8
bent, non solum qui redeuntes a culpa sublevent, ter peccata poenam infligendo. Unde in Glossa
sed etiam qui redire nolentes gravent 1 •. dicitur super illud 9 : lmmissiones per angelos ma~
Respondeo quod angeli mali mittuntur a Deo. los: '" Possumus sine dubitatione malis angeHs
[Ad obtectaf: 1. Ad.t primum dicendum attribuere mortes pecorum, mortes primitivorum
quod, licet sit contraria intentio ipsius diaboli et obdurationem Aegyptiorum; hanc enim iniquis~
intentloni divinae quantum ad hoc quod haec est simam et malignissimam obstinationem' Deus
mala et ilia bona, nihilominus utitur Dominus cum facere dicitur, non instigando et inspirando,
tentatione dlaboli ad bonum. TentatJo enim qua sed deserendo facit, ut illi operentur in /iliis dif~
tentavit diabolus lob, quantum fuit de voluntate 1 jidentiat, •o quod Deus de bite iusteque permittit •.

• T on1. t. 11 t ST om. • 2: add. 11d. "'lla R, aiU lfldus/ffiHII pro 1). 11. P. ~- .-\. 'L 0111. 1 LZ p<lrfu.s.
• z riiiiii:Unutdo.
~ v od/uva 11 1. 'C gra~a/11. - V rupondto 11d. 1 V a\ld. lpsiuJ. "'C om., S 411ttlll. • !Ia V, llil """ut. • v rltflldlldl.
•Ita V, &Ill Gal.
~ z ud. ~ STLCZ. 11/o, L qld pro quts. • R strvit. ' R: llf. ' S Jldd. d. " ltor. V. liiL dd. dl«lldlll'll.
• s om. , T rrllmutlo/ltlfl; R lllllltll pro cum. • T tiiJftnlltit.

I Cf. Exod. 12, 29; 14, 4sqq. ~Psalm. 71, M.l 6 Apud Lyran., In h. I.
r Cf. Joe. dt. (Pl 7.5, .57-1).
l Lombardi, in h. I. (PL 191, 739).
• Cf. Gregor. M., Moral., !1, c. 20, n. 38 (PL 75, 573$q.). 8 Lombardi, in h. I. (PL 191, 740).
5 Cap. 20, n. 38 (Pl. 75, 573sq.). o Psalm. 71, 54. 10 Ct. Ephes. 2, 2.
250 INQ. fl. TRACT. Ill. SECT. 11. QUAEST. II. TIT. Ill. - 196.
c. Ad i d vero quod obicitur de missione in
porcos, dicendum a quod ilia missio, secundum
quod per porcos designantur peccatore~, non
aliud est quam ordinat\o potestatis ad pumendum
ef permissio voluntatis ad seducendum. • Per
i96
lJT'RUM BONI ANGELl DE SINGUUS OROINIBUS MIITANTUR •
einde potest quaeri utrum omnes angeli ~it­
D tantur de quovis ordine an de quodam ordme
mittantur, de quodam non d,
Bt Videtur quod non mtttantur de superio-
I1bus ord!nibus: ]. Dicit enim Gregorius 3,
recitans sententiam D ion y s i i 4 : • Superiora ag-
mina ab intimis nunquam recedunt, quia ea, quae
praeeminent, usum exterioris ministerii non ha-
bent •.
2. Praeterea, inferiores ordines ~ dicuntur angeli
et archangeli; sed angelorum et archangelorum
est mitti sub hac ratione; ergo, cum null us alius
ordo rationem missionis dicat, non videtur quod
superiores angeli mittantur: non enim Seraphim
vel Cherubim vel Throni rationem missionis de-
terminant.
3. Item, Dan. 7, to: Mifiia millium ministrabant
ei et decies millies t centena millia assistebant ei.
Ergo videtur quod quidam sunt assistentes et
alii sunt ministrantes.
4. Jtem, super illud Ezech. 1,26: Similitudo
tkroni, Glossa 5 : •Cum angeli saepe ad nun-
tiandum 6 quaedam hominibus exeunt, Throni
missi ad rrinisterium nunquam leguntur •.
Sed eontratium videtar a. per hoc quod dici-
tur Isai. 6,6: Volavit ad me unus de Seraphim; su-
per quod dicit B. 0 reg or ius 6: •In hac Prophe-
tae sententia vult intelligi quoniam h ii spiritus,
qui mittuntur, eorum vocabulum percipiunt quo-
rum officium gerunt, quia ut peccata locutionis
jncendat 1, angelus, qui de aJtari carbonem par-
tat, Seraphim dicitur, quod incendium interpre-
tatur •.
b. Praeterea, in quibusdam focis, quaedam per
Cherubim, quaedam per Seraphim agit Dominus.
• fta v, am mer. ut.
STJI mmJJiuJ4D pro t1. n
•Vom 1'5om.q.t.
• Lombardi, In h. 1. (PL 1'91, 740).
z Cf. Hugo de S. Viet., De &acram. chrl#t.ftd., t, p. 5,
c. 33 (PL 176, 262); Lombard., H Stnt., d. 10, c. 1 (p. 351)·
S. Bonav., II &ttl., d. 10, a. 1, q. 2 (II, 261 aqq.).
J In Evang., hom. :U, a. 12 (PL.. 16, 1254).
• Cf. lk cad. hkr., cc. 1, § I (PO 3, 200 PL 122, 1050).
rna los enim angelos •, sicut dicitur in 0 I ossa b 1
super illud: Jmmissiones per angelos malos,
• punit Deus bonos et malos homines, sed bo-
nos t tan tum corporalibus poenis, rna los au tern
non tantum corporalibus, sed spiritualibus •.
CAPUT Ill.
2
c. Item, ad Hebr. 1,14: Omnes sunt administra-
torii spiritus in ministerium missi etc.
d. Item, diversi sunt effectus respondentes di-
versis officiis; cum ergo officio Cherubim et Se-
raphim respondeant diversi effectus, mittentur non
tan tum de inferiori ordine, sed et k de superiori.
Respondeo per hoc quod dicit B. 1 Grego-
ri us 7: .. Utrum per se hoc faciant superiores
angeli an per subiecta agmina agatur, nos affir~
mare nolumus, quod certis testimoniis non ap~
probatur "· Ex hoc accipit Magister, in Sen~
tentiis s, quod ponit dup!icem opinionem: unam
iII or u m qui dicunt quod omnes mittuntur, sive
sint de superioribus sive de mediis sive de in-
ferioribus m immediate; a Iii vera dicunt quod su-
periores nuntiant inferioribus, inferiores vero
nuntiant hominibus, et illi per se dicuntur mitti.
[Ad oblecta]: I. Ad illud quod dicit Gre-
gori us quod • ii qui praeeminent us urn exte-
rioris officii non habent •: respondent illi qui sus-
tinent quod omnes n mittuntur, faciendo vim in
hoc quod dicitur • exterioris "· Nam est quoddam
officium exterius, ad quod deputati sunt 0 angeli
de inferioribus et mediis ordinibus, ut est nuntiare,
pun ire et similia officia; est aliud officium in-
terius, ut purgare et illuminare et huiusmodi, et
ad hoc deputati sunt illi qui sunt P de superiori
ordine, ut purgatio lsaiae facta ministerio Sera-
phim 9• Non negatur ergo' quin illi qui r praee-
minent habeant usum alicuius officii, sed quia
non habent us urns exterioris officii, quia ad tales
actus exteriores non Jeguntur missi in Scriptura.
2. Ad a I i u d dicendum quod ratio missionis
non appropriattJr angelis et archangelis, sed ratio
mi~sionis ad nuntiandum: ut archangeli dicantur,
qui maiora nuntient', angeli qui minora 10. Unde
11 Interlin.,ln h. t, ap. Lyran., ex Gregorio M., In Ezech.,
horn. 8, n. 20 (PL 76, 862). 6 Lac. cit.
7 Loc. cit,, 11. 13 (PL 76, 12Maq.).
' 8 Lib. II, d. 10, c. I (p, 351); ct. Hugo deS Viet., foe. cU.
i Cf. laal. 6, 6; cf. 11upra, p. 143, ud 3:
IO Cf. Oregor. M., foe. ell., n. 8 (f'L 76, 12!10).
 DE ACTU POTENTIA£ MOTIVAE. EXTERIORIS ANGELl.
251
no11 oportct propter hoc quod alii 11on mittanhu 4. Ad i llu d quod obicitur quod Throni non
ad alia oHicia. leguntur missi: dicendum quod, Jicet & non le-
3. Similiter, cum dicitur: Millia mi/lium mlni- g~t~r in ~cript~ra de missione Thronorum spe-
strabant" etc., non innuitur per hoc quod i\li, qui Ciahter, mhilommus potest t eis convenire ratio
sunt assistentes, non sint ministrantes vel e con- mission is; et hoc accipitur ex hoc quod dicit
verso, sed innuitur duplex officium conveniens Apostolus generaliter de omnibus quod omn~
omnibus ange!is, scilicet assistere et ministrare. san/ in ministeriam missi.

CAPUT IV. 197

AD QUID PRINCIPALITER: MITI'ANTUR ANGELJl.

uarto quaeritur ad quid miftantur principa- · Ergo, cum angeli sint nobiliores ministri, non
Qliter. constituitur eorum finis in hominibus. In quo
ergo ponitur eorum finis? Aut ut sibi aliquid
Et vldetlU' I. Apostolus innuere, cum dicit ad acqulrant vel ut divinam peragant voluntatem. Et
Heb. 1,14 ~ Omnes sunt administratorii spiritus, videtur quod principaliter ut divinam pe"ragant/
in ministerium missi propter eos qui hereditatem voluntatem sive iussionem: in eo enim principalis
capiunt salutis. Ergo finis mission is videtur esse d finis action is est constituendus qui 1 est princi-
propter salutem humani generis. pium et finis.
Sed hoc non videtur per slmlle: a. Numquid (SoJutloJ: l. Quod concedend urn est. Unde
re1e ferrenus ita ordinat familiam suam aut regnum quod dicit Apostol us quod propter eos 11 qui he-
suum ut finem nobilium ministrorum ponat in reditatem capiunt salutis, non ponit finem ulti-
minus nobilibus? Immo, e converso, quod minus mum, sed utilitatem ex parte hominum assignat,
nobiles ponuntur ad serviendum r magis nobilibus. quae ordinata est ad ulteriorem finem.

CAPUT V. 198

UTRUM SINOULI ANGEll MITTANTUR AD OETERMINATA OFFICIA 2•

einde quaeritur de officiis I. utrum singu\i mit-
Dtantur ad determinata officia explenda
singuli indlfferenter ad omnia.
I an
Et vtdetur quod stngull mtttantur ad deter-
mlnata omcla ~ 1. Sic* enim est in regno terreno
quod distincta sunt officia et diversi ministri ad
diversa officia mJttuntur; hoc etiam exigit con-
veniens ordinatio; relinquitur ergo quod angeli
diversi ad diversa mittuntur officia.
Sed vtdetur contrarlum: a. Quia dona sunt
communia, ut dicit B. Gregorius 3• Unde non
est tantum istius ordinis, qui dicitur angelorum,
annuntiare secreta, sed etiam 1 aliorum ordinum;
similiter non est tantum illius ordinis, qui di-
citur Throni, quod Deus in i\lis sedeat et sua
Judicia determinet, sed dicitur in Psalmo 4 : Qui
sedes super Cherubim, et sic de aliis. Unde
B. Oregorius:i: cSic in illa superna civitate
spccialia quaedam sunt singulorum, ut tamen m
• T mot~Jirul~<mt. • com. • C ponit.
pro
01
n. "' 5 J/. 1 R ll<lhumodl. "' R tum.
sint omnium; et quod quisque habet in se in
parte, hoc tatum in alio possideP •. Ergo sin-
guli ad omnia ofticia sunt parati.
Respondeo: Videtur quod singuli prornpti sinto
ad omnia officia; sed quia quaedam sunt per ap-
propriationem quorumdam, ideo videtur quod illi
ad ilia frequentius mittantur, et si alii de alioP
ordine ad il\ud mittuntur, quoad hoc accipiunt
illam rationem.
II. Huius rei gratia quaeritur quare, cum ex an-
gelis unus ordo c:onficiatur, nihilominus omnes de
quocumque ordine 'angeli' dicuntur.
Respondeo: Unus ordo angeli dicuntur', quia
il\orum est nuntiare minora, sicut dicit Grego-
r ius 6, et sic eis appropriatur. Est autem alia ratio r
communis mitti ad officium explendum vel secretum
nuntiandum, secundum quod dicitur in Psalmo 1 :
Qui facif angelos saos spiritus, id est c spiritus
suos facit angelos 8 •. Sic est ordinanda sententia,
-----
• C om. • R dtsttvitndum. IT om. • C quod. "'T oat. 'Z uplo:tll<llld11; LC at
• V prtpguldd· • LC om. ,. VST" q~~<~. i ST oat. R. c. II. 4. 11. ' U rallotW.

1 Ct. S. &nav., II Sent., d. 10, a. 2, qq. I et 2 (II, 5 Loc. cit.

6 Cf. tn £\lan.g., hom. 34, n. B {Pl 76, 1~).
263-aqq.).
2 Cl. S. Bonav., Joe. cit., dub. 3 (11, 274). 1 Psalm. 103, 4.
3 Cr. In Evang., hom. 34, n. Jot. (PL 76, 1255). a Cl. QlCI.ssa Lombardi, In b. 1. (PL 191, 929), e.~; Au·
4 Psalm. 19, 2; cf. Psalm. 98, I. gusUno, In b. I. (PL ~. 1353).
 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. 1\1, TIT. I. - 199.
252

QUAESTIO Ill.

DE PRAESIDENTIA ANGELORUM.

TITULUS I.

DE PRAES!DENTIA ANGELI SUPER ANGELUIII.

parte quae est de consideratione potentiae motivae et motu~ interioris et

exterioris in angelo, consequenter dicendum est, adtuvante D?~mo, de prae-
sidentia angelica. Praesunt autem angeli angelis, praesunt hommlbus, praesunt
etiam quibusdam corporalibus creaturis.

CAPUT I.

DE IPSA PRAESIDENTIA.

rimo ergo quaeritur utrum angeli ex natura pri- \ tertio, utrum a?geli mali ~liis angel is. ma~is pra~­
p mitus instituta habeant quod alii aliis praesint; sint vel usurpahone potenttae vel ordmahone dt-
secundo, utrum angeli boni ex gratia aliis I vinae iustitiae.
praesint;

199 ARTICULUS I.
1
Utrum angeli ex natura primitus instituta aliis praesint •

Ad primum sic: a. Sicut natura primitus insti- agminibus praelatus fuit, eorum comparatione cia·
tuta omnes homines fecit pares, sed per corrup- rior fuit •. Et iterum alibi 4 : • Praelatum ceteris
tionem 11 peccati consequenter servitus est intro- legionibus tanta species ilium pulcriorem red-
ducta et ita necessaria fuit praelatio 2, ita videtur didit, quanta ilium supposita multitudo decora-
fuisse in angelis; ergo sic erat in angelis quod vit •. Et alibi 5 : • Consideret igitur homo quid
nullus angelus alteri praetuit. ipse, si superbiat, de elationis suae culpa pas-
b. Praeterea, si praeesse esset de prima ordina- surus sit, si superbiendo Deus illi parcere no-
tione angelicae naturae, cum natura angelica esset luit quem creando in gloria tantae virtutis ele-
in sua maxima completione, esset ista praelatio; vavit. Consicleret quid in terra elatus mereatur,
sed completio naturae omnimoda erit in gloria: si et praelatus d angelis angelus in caelo pro-
tunc b autem cessabit omnis praelatio; non ergo sternitur •. Ex quibus colligitur quod praelatio
de prima ordinatione naturae fuit praelatio in erat in angelis a principia, cum ipse e Lucifer
angelis. aliis angelis praelatus diceretur,
Contrarium Videtur 1. per hoc quod dicit G r e- Responslo videtur ad hoc quod praelatio dicltur
gorius3: • Dum Lucifere cunctis angelorum dupliciter: vel praeeminentia in donis gratuitis

• V ~·' umutltltvm PfO P· ~. • S IUUIC. ' LRCZ 0111. • Z prtlaU•. S 11m. ~llftlu. • S ~I tulll IPftlt pro c./.

I a.
Alex. Kal., s~nunu tlllot., I, p. 241, nota 8.
2 Ct. aupta, aum. U3; S. Boaav., II SerrJ., d. 9, a. l,
I 3 Moral., XXXIII, c. 23, n. 48 (PL 76, UMaq.).
.fL.oc. cit., n. 47 (PL 76, 665).
q. 8 (II, 2>5aq.). !ILoc. cit., n, 49 (PL 76, 666).
 DE PRAESIDENTIA ANOELOR:UM AD INVICEM.
vel naturalibus, et secundum hoc fuit praelatio a
principia in angelis; unde 0 reg or ius 1 : • Tan-
tum primum an~elum reliqufs angelis eminentio-
rem fecit •. Dicitur ilerum praelatlo praeeminen-
tia ad imperandum iure, et secundum hunc rna-
dum non credo quod praelatio esset a principia
Utrum angeli boni ex gratia aliis praesint.
Deinde quaeritur utrum angelus praesit angelo
per gratiam, et loquimur de bonis.
Et vldetur quod non: I. Quia b in statu gloriae
nulla erit praelatio angeli ad angelum vel hominis
ad angelum, I Cor. 15,24: Cum evacuaverit omnem
potestatem,· ergo, cum angeli bani sint in statu
gloriae, angelus non praeest ad dominandum vel
imperandum angelis c.
Sed contrartum vtdetur a. per hoc quod dicit
Gregorius 3 : •Hominibus angeiid, angelis ar-
changeli, Deus au tern omnibus praeest •. Ergo
si angeli praesunt t in hac via hominibus et
Deus omnibus, relinquitur quod et angelis ar-
changeli.
b. Item, eius est imperare cuius est mittere; sed,
sicut dicit Oregorius4, • angelus angelum mit-
tit •; ergo angelus angelo imperat; ergo praeest
ei ad imperandum.
c. Item, unus ordo est etiam Dominatio; sed
dominari est subJectos quosque/ possidere. Unde
Gregori us 5 : • Dominari est subiectos quosque e
Utrum mali angefi aliis mallS angeiis praesint
Deinde quaeritur de malis angeJis utrum sibi
invicem praesint.
Et vtdetur quod non: t. Si enim hoc non m
habuerunt ex natura, nee" hoc meruerunt ex culpa:
ex culpa enim venit servitus, sed non Uominatio
aut praesidentia; ergo in angelis malis non est
praesidentia ad imperandum.
• R posut. ~ 111 V R nam, aLII 0111..
' C IJU~umqut, 1' om. q. p.
r R<:: quon·umqtilt.
• v om. ~ L lt/ll. • R 1dd. erRo. P V add. r11m.
I Moral., XXIII, t. 23, n. 47 (PL 76, 664).
2 Nempe Lucifer.
3 Moral., IV, c. 29, n. 55 (PL 75, 665).
4 Moral., XXVIII, c. I, n. 9 (PL 76, 4.51).
253
In angelis, aed omnes suberant Deo tantum quan-
tum ad imperium.
{Ad Obleeta): I. Per hoc potest• responderi ad
o~iecta. Nam praelatio, de qua loquitur 0 reg o-
r t us, est de praeeminentia in donis; ali am vera
aftectavit 2 indebite, et Ideo iuste cectdit.
ARTICULUS II. zoo
possidere; ea h ergo angelorum agmina, quae
mira potentia praeeminent, pro eo quod eis ce-
tera ad obediendum subiecta sunt. Dominationes
vocantur •. Ergo in angelis est praeesse ad do--
minandum vel imperandum.
[Solutio}: Ad quod videtur respondendum 1,
sine praeiudicio melioris sententiae, quod k angeli,
dum adhuc mittuntur propter salutem hominum,
praesunt alii aliis ad imperandum, quod tamen
imperium derivatur a summo imperio, penes quod
residet auctoritas a.
[AdobJecta]: l.Ad obiectum autemincon-
trarium, dicendum quod 1 non est hoc contra-
rium quod angeli iam sunt in statu gloriae. Quod
enim dicitur: EvacuafJit omnem potestatem, in-
telligendum est post diem iudicii, quando cessabit
omnis praelatio 7 et dominabitur solus Deus et
, imperabit: tunc enim officium ministrantium,
quod nunc habent, non erit necessarium. Quoad
hoc etiam quod fruuntur, non est necessaria
in eis praelatio, sed ex parte illa qua ad nos
mittuntur.
ARTICULUS Ill. 201
8
•
2. Praeterea, non est hoc de exigentia divinae
iustitiae. Nam si hoc esset, unus alii subiceretur
ad torquendum secundum quod plus vel minus
deliquit: secundum hoc 0 , cum maxime angelus, qui
dictus fuit Lucifer, maxime P peccaverit et adhuc
peccet, ille omnibus subiceretur; sed hoc non est
verum, immo dicitur aliorum princeps; ergo non
est praelatio in eis de txigentia divinae iustitiae.
• II• Z con. n•c., alii hom{ntba:r. .ol RLCZ 11/VflU. • Ita R. .W ~tallt.
• T ulllentitqu pro s. 'l· R 0111., T oa /aciC.
' I~ R, 1.111 rupon.t/o.
!
• C tO.
:1In Evang., hom. 34, n. 10 (Pl 76, 12.5hq.}.
G Cl. supra, num. 194.
7 Ct. S. Bonav., II Stnl., d. 9, a, I, q. 6(11, J51sqq.),
a Cf. s. Bonav., U Sutt., d. 6, a. 3, q. 2 (JJ, l68sq:).
 254 INQ. II, TRACT. IlL SECT. If. QUAEST. Ill, TIT. I. - 202.

Sed oontrarlum vldetur a. per hoc quod dicit
Ad am anti us, los. IJ, 19: Omnes bellando cepit,
G 1ossa 41 ' : • Non est putandum , quod unus for-
nicationis spiritus seducat eum qui in Britannia t
fornicator, et ilium qui in India vel in afiis
locis, neque unum esse spiritum irac qui in di-
versis locls d dlversos homines agUe!; se£1 puto
magis spiritum fornicalionls esse unum, cf innu-
meros qui' In hoc ci officio pareant ct per sin-
gulos homines diversos spiritus sub ipso prln-
c\pe militantes, qui ad huiusmodi cos peccata
sollicitcnt. Similiter iracundiac prlncipctn unum
esse arbltror et innumcros sub ipso, et idem de
ceteris peccatls. fdeo non unus principal us di-
cltur ah Aposto\o 2, sed plures, contra quos nobis
pugna est •.
tJ.Item, I Cor. 15,2-4: Cum evocnoverit, Glossa 3:
• Dum dural mundus, d<~cmone!l daemonibus prac-
I monibus ct multo amplius: quia enim consense-
sun! •. Ergo unus malus angelus praeest alii.
{SolutloJ: Ad quod dicendum quod daemones
4
pracsunf daemonibus ante diem iudidi •
Ad oblectum 1-2. in contrarium dicendum quod,
Jicet ex natura non esset ista praelatio, tamen
quaedam inclinafio sive dispositio ad itlam est
ex natura, eo quod ille qui praeest eminentior
est aliis In naturalibus. Nee est haec praeemi-
nentia eis ex meritis, sicut dictum est '• sed prac-
sun( alii a!Hs tamquam in ministerio tentandi vel
punlendl, sicut inter carcerarios vel tortores unus
alii pracest ut expleatur iustitia I. Est tamen quae-
dam voluntaria subiectio prout minores concor-
dant cum voluntatc maiorum in maleficils, sicut
est in latronibus, qui voluntarie 6 sublciuntur uni
tamquam inter eos principantl. Sic h est fn dac-
runt ei volunlarie in maleficio, ex iustitia Dei in
poenam ordinatum est ut subsint ci 1amquam
parliclpcs in poena et coadiutores ad puniendum.

CAPUT II.

DE ACTU ANOELORUM PRAESIDENTIUM QUI EST HEVEI..ARE.

Habito de praesldentia angeli super angclum,

sequitur de actu qui pertinet ad pracsldcntcs;
Utrum necessaria sit lsta revclatio quae fit
mcdiantibus angclis;
actus autem ille est revelarc quod apud se csl delndc, sl rcvclatio sit a nat urn angelica;
Potcsl 1 ergo quaeri: tertia, quomodo flat revelatlo.
202
ARTJCULUS I.

Utrum necessaria sit ista revdalio.

Quod non sJt necessarJa reveJaUo medtan~
tlbus angeUs, vldetur-: I. Eo quod unus~
qulsque angelus tenet lmaginem sive slmllftu~
dinem . De.i et non alterius angeli; cun1 ergo
revelaho flat a summa sapientia lpsi angelo in
quantum tenet fmaginem eius, quod autem fac~
tum est ad lmaglnem Dei nulla lnterposita
creatura formatur e, erit revelatio immediate a
Deo, et ita non est necessarium quod median~
t~bus Superioribus angelis fiat revelatio inferlo-
nbus angells.
Con~: o. In Commenlo super Hierartlliam T:
.. Supenores revelant inferiorlbus secundum ea
quae noverunt a Deo •.
ISolutio]: Ad hoc dicendum quod superiores
revelant infcrioribus.
{Ad obtectaJ: 1. Ad obi e c tum autem in con-
tra~ium, dicendum quod, llcet dicatur, in libro De
omma et spiritu 8, quod ita facta est anima ad
imaginem Dei It ut nulla interposita creatura for~
metur, et eodem modo posset dici de angelo vel
multo magis, nihllominus tamen angelus potest
formarl quoad revelationem mediante alio an~
gelo. Sed est quaedam formatio per gratiam
gratum facientem, et ilta non requirit mediatiQ.
ne"_l creatu.rae: unde in ilia non est angelus su-
pen~r mediator respec1u inferioris. Est alia for~
mat!O quantum ad cognitionem, et haec dicitur

I Z a4d. dlrlna. • CZ -
1 Ordin,, ap. Lyran., ib h. 1.

Al:xCIH~ugus!,tin.,
2 Cf. fphea. 6, 12. 83 QU(Ustion., q, 40, n. 4 (PL 40, 33);
s Ordin., In h. 1. (PL 114 !>47)
i. · T Ct ., mma thtol., I, p, 31, ad 3.
4 Cf. supra, p. ~. ad
5 Cl. supra, num. t99-200. I MaxlmCot
·Scot. Erlugena, In hitr. cad. c. 8 § 2 (PL l2'l J98)·
n ., <>-h. '
c.• 10, § 2 (PO •4, 90).•
I 8·
Cl.
~
ol. m cat/. hitr.,
fH
cap. 48 (PL 40, 814); d. nota 6.
 DE PRAESIDEf'ITIA AN0£10RUM AD INVICEM.
dupliciter: vel ratione formae ultimae vel rationeo
dispositionis ad formam ultimam. Sicut ergo di~
citur Marth. 23,8: Unus tst Magisttr vtsltr, nih!~
lominus sunt et plures, et sicut dicit Aug us ti-
n us, in libro • Dt Magistro 1, illi plures ma-
gistri non sunt nisi disponentes, summus autem
Utrum ilia
Secundo qua:eritur si reveJa:fio sit a natura
g<'lic.t.
Et vJdetur quod non Jlt a natura: 1. Reve-
laUo rnlm nihil aJiud videtur esse quam lllumi-
nalio; sed illuminatlo non est In angclis nisi per
gratiam; trgo nee revelatio.
Contra! a. loqui cst in angclis, etiam si non
ade'Sset gratia: loquuntur enlm bon\ bonis et (
mali malis, slcut dicit B. 0 r t go ri us l; sed
loqul ponit r~velare cum quodam add ito: revclare
enim 4 est dare cognltlontm, loqui vcro # dare
cognUioncm mediante signo; ergo revelare est
in angells, etsl non adslt gratia.
b. lt~m. loannes Damasc~nus 1 : • Qui emi-
nent, inlertorlbus tradunt cognitionem secundum
Quomodo flo/ hate rtlltlatlo.
Tertlo quaeritur quomodo fiat revelatlo, utrum
scilicet per medium vel sine medio.
Et vtdetur quod non stne mecUo: I. Hoc enim
videtur esse soJius Del. DicJt enlm Bernardus 0
quod • solus Deus per se ipsum conlungitur spl~
ritualibus creaturis •. Si ergo angelus revelat an-
gelo, hoc erit per medium; medium autem vel
est corporate veJ I spirituale; corporate non potest
esse, cum extrema sint spiritualia; sl vero est spl-
rituale, aut est substantia aut' accidens; substan·
tia autem non est: non enim est nisi triplex sub-
stantia spiritualls, divina, angelica et • humana;
sed nulla istarum est hie medium: non enlm Inter
angelum et angelum est Deus medium secundum
• T • · f. •· •· r. tJta V, a!il dtd.tu ht fibfll Attltulbtl ,..D d. A. 1- I.
#Radot.ur. •z-.
1 Cl. cap. 12 (PL 32, 1216aq.).
2 ct. Moral., u, c. 1, nn. 8-JO {PL 75, 558aq.).
J lh fok or/hod., II, c. 3 (PO 94, 871).
• Cf. s. Bonav., 11 &nt., d. 11, dub. 2 et d. 23, a. 2,
Q. 1 (II, 289, 5J8b),
Ma~istet dat perfectionem, 1 Cor. l,&: Ego plan-
taw: Apollo rigavit, Dtus auttm lncrtmtntum
dtdll, Ita In angeUs vldetur quod supertores dls-
ponunt, summa vero saplentla ultlmam perfec-
tionem cognltlonis dat: unde revelare dlcuntur
mtnfsterlo, non auctorltate.
ARTICULUS U. 203
rt~·tlotio sit a nai11TO an.gtlica.
.10- emlnentlam Qrdlnls et naturae •: sed tradere co-.
gnltlonem non est allud quam revelare; ergo re~
velatlo fit lpsls inferlorlbus angells a superior!~
bus secundum condltlonem naturae.
fSoluUo): Ad quod dlcendum • quod reve-
latio potest esse de Us quae supcrlores angell
acciplunt In Ipso Vcrbo, In quo vldent ea
quae slhl rcvclat Verbum: et secundum hunc
ntodum reve\atlo est a gratia et bene dlcltur
Idem quod lllumlnatlo 11• Allo vero modo dl-
citur rcvelatlo corum quae sib! nota sunt St.'-
cundum se et aunt Incognita alii: ef secundum
hunc modum rcvelant supcrlores angefl fnfe-
rlorlbus ea de qulbus plus noverunt quam tn-
ferlorcs, eo quod mafus est posse eorum quam
fnferforum.
ARTICULUS Ill.
naluram, nee Inter angelum et angelum anima, nee
inter angelum ct angclum altus angelus; medium
ergo l\lud eat accidens; sed nullum accidens est
quod non sit In allquo sublecto; ergo 1\lud accidens
vel erlt In uno angelo vel In alto: In tertia enim
substantia esse non potest; sed sl est In altero
angelo, non computatur ut medium, sed extremum;
ergo revelatlo hulusmodi non fit per medium.
{SoluUo): Ad quod dfcendum 1 quod huiusmodl
revelatlo fit per medium et per medium splrl·
tuale, non tamen est medium slcut est lnter vl-
siblle et lpsum visum, nee semper est medJum
signum sive nutus intelllgibJJis, sed ipsa commu-
nicatfo speciel inteiUgibUia, quae est in revelante
et eo cui revelatur.
• L tero. 'T 01111. IC add. #ft.
I' Cf. aupr.1, num. 128.
t1 In Cant., tenno 5, n. 8 et aertno 6, 11. I (Pl 183,
802sq.).
'J Cl. supra, num. 1-'6; S. Bonav., II Snrt., d. 10, a. J.
q. I, ad$ (II, 170).
 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. H. QUAEST. lll. TIT. II. - 205.
256

TITULUS II.
DE PRAESIDENTIA ANGELORUM SUPER ANIMAS.

onse uenter dicendum est de praesidentia angelorum super ipsas a~i.mas sive
q · E t ute~ una praesidentia super partem sens1hvam SJVe
respectu ammarum. s a '" .. . t ·
respectu sensitivae, altera respectu intellectivae cogmhvae, terha respec u m-
tellectivae motivae.

MEMBRUM I.
De praesidentia angeli super partem sensitivam animae.

~rima ergo dicendum de ilia praesidentia _quae

secunda, si sit fallacia in isia visione, quae
ll'li est respectu scnsitivac secundum u vis10nes fit mediantibus bonis angelis, dico autem bonos
qu~ae fiunt fn ea. natura;
Primo ergo quaeritur utrum b angelus habcat tertia, quomodo fiat ilia visio;
hanc potestatem ratione naturae c suae; quarto, de quibus.

205 CAPUT I.
1
UTRUM ANGELUS HABEAT POTESTATEM JN SENSJTIVAM ANIMAE •

irca prlmum sic: 1. a. Angelus malus potest boni habent potestatem t super ipsam potentiam
Csuper huiusmodi partem, cum ten tat in somno;
multo autem potentior est angelus bonus quam
animae sensitivam interiorem.

sit angelus malus; ergo angelus bonus potest II. Potest etiam quaeri utrum possint super
super huiusmodi partem. potentiam animae sensitivam exteriorem.
2
b. Praeterea, Gregorius : • Nisi aliquando Quod vtdetur a. ex comparatione ma\orum spi·
somnia ex mysteriod revelationis orirentur, loseph rituum. Sicut enim dicft Augustin us, in libro
praeferendum se frairibus somno non videret , 83 Quaestionum 6 : • Malign us spiritus, sensibus
3

nee Mariae sponsum, ut ablato puero in Aegyp- nostris immixtus, infestat animae sanctitatem \u-.
tum fugeret, per somnium angelus admoneret ' 4 •. cemque mentis obnubilat; serpit hoc malum per
c. Item, dicit Augustin us, in libro De anima omnes aditus sensua\es •. Si ergo malignus spi--
el spirflu ~: .. Oracuium est, cum in somnis ali- ritus posse habet super partem sensitivam exte-
qua gravis persona vel etiam Deus eventurum riorem, multo fortius bonus angelus.
aUquid aperte vel non eventurum, faciendum vel Contrarlum autem h vtdetur: 1. Eo quod nulla
devitandum denuntlat. Visio autem est, cum quis variatio fieri videtur in sensu exteriori per ope-
videt quod eodem modo quo apparuerat, eve- rationem angeli, praeter illam immutationem quae
niet •. Sed huiusmodi apparitiones fiunt mediante fit secundum naturam.
angelo aliquando, sed nonnisi mediante angelo/ [Solutio]: 1-U. Ad quod dicendum quod angelus
bono: non enim sunt ad illudendum; ergo angeli bonus habet posse super sensitivam exteriorem
boni habent posse super sensitivam interiorem. et interiorem, non tamen habet posse ex se, ut
d. Praeterea, habent aliquod posse super intellec· faciat ea quae sunt contraria naturae, sed ut per
tivam consulendo vel revelando; sed intellectiva subiecta naturae moveat sensum interiorem vel
potentior est et excellentior sensitiva; ergo angeli exteriorem. I
• V ~cl. h V ()Ill. • R n~etJttt. VTLC rn/nJitulo.
fii/WI cMinlrillm pro c."·
4 • V liOn niOYfrtl, I Com. 'Tom. h. p. • It& v. alii
1
Cl. supra, p. 163, ad 5; S. Boo.av,, IJ Sent., d. JO, 3 Ct. Gen. 37, 9, ~ Cf. Matth. 2, 13.
a. 2, q. 2 (JJ, 264sqq.).
~ Cap. 25 (inter opp. Augu&tlnl PL 40, 798).
2 Moral., VIII, t. 24, n. 42 (PL '15, 827). 6 Quaest. 12 (PL 40, 14).
 DE PRAESIDENTJA ANOELORUM SUPER ANIMAS,
CAPUT II.
UTRUM SIT FALLACIA IN 1ST A VISlONE.
S stone.
ec~ndo quaeritur si sit fallacia in ista vi-
Et vldetur quod. slo: 1. Angelus enim bonus ex
natura potuit falll in sua visione, sicut dcceptus
erat Lucifer; si ergo in se potu it fa IIi, non potuit
dare a perfectiorem sfatum iis qui recipiunt vi-
sionem ab eo; cum ergo vis lmaginativa animae
reciplat visionem ab angelo bono secundum na-
turam, in vislone imaginaria vel spirituali poterit
fa IIi.
Contra: a. AugustIn us, In libra De anima et
spiritu 1 : • Cum a 11 bono spiritu assuruitur anima,
falli non potest ....
b. Item, humanum spiritum aliquando bonus,
aliquando malus assumit spiritus, nee facile dis-
cerni potest a quo spiritu assumatur nisi quia
bonus instruit, malus fallit.
c. Ex rafione visionis idem vidctur, et loqui-
tur de visione quae fit Jn t lmaglnarla, quae 6
• vlsio est cum id quod quis vldct, eo modo quo
CAPUT Ill.
QUOMODO FIAT ILLA VIS!O,
ertia quaeritur quomodo flat k vista Ilia. Et
Texponlt B. Augustinus,
nesim ad litleram 4
in XII r Super Ge-
Sancti angefi miris modis
: • m
visa sua facill quadam ac praepotentl unitlone
vel mixtione nostra esse faciunt et vlslonem
suam quodam lneffabili modo in spirltu nostro
informant •.
1. Potest ergo quaeri de hoc quod dicit quod
• visa sua facitmt esse nostra ~. Numquid skut
speculum oppositum visui, ut 11 non aliud facial
angelus quam offerat speciem sive similitudinem?
Quod si sic esset, eo modo quo est 0 apud an-
gelum1 esset apud imaginativam; sed hoc est
falsum: nam apud angelum est intellectuauter,
apud vim imaginativam sensibiHter. Nee videtur
sic esse sicut angelus facit visa sua apud a\ium
angel urn: utrobique enim est visum P intelliglbile
1 Cap. 24 (Inter opp. Augustlni PL 40, 7f17).
2 Loe. elf. (PL 40, 798).
SUMMA THEOLOOlCA - Tom. II.
257
206
apparuerit, evenlet 2 •. Ex qui bus col\igitur quod
in huiusmodi visione anima non fallftur.
{Solutio): Respondendum est ad hoc quod
bonus angelus dicUur dupliciter: vel ratione
bonltatis naturae, et hoc modo si imprlmeret vl-
sionem, posset lmprlmere vlsiontm non tantum
veracem ', sed etlam fallacem, magis tamen lncll-
narctur ad vcracem. Si Vera fiat sermo de bono
angelo ratione status in quo modo est, non im-
prlmit vlsionem fallacem: et hoc modo lntelligitur
bonus angelus, cum dlcitur/: • Cum a bono spl-
ritu assumftur anima, falli non potest •. Et Jicetr,
ut dicltur ibidem 3, • aliquando in vislone spirl-
tuaJJ ;:mlma fallatur, quoniam ea quae vldet all-
quando vera sunt, aliquando falsa, aliquando
perturbata, allquando tranqullla, ipsa autem"
vera ali quando futuris slmilia sunt omnino aperte 1
dicta, aliquando obscuris signiflcatlonliJus tecta "':
nihilominmJ, cum bonus angelus Jmprimit hulus-
modl vlsionem, imprlmit earn ut veram, sive sub
aperta ratione slve sub ohscura slgnlficatione.
207
secundum eumdem modum. Qua ergo modo illud
visum, quod est intclllgibtle apud angelum, fit
sensibile apud spirltum imaginarium'?
2. Item, dicit quod • quad am unltiane r prae-
potcntl vel mlxtlone faciunt • ista. Numquld ipse
angelus unltur cum ipsa anima secundum lllam
vim? Vel unlo dicitur esse rafione effectus: ratione
enim essentlae non potest dJd, cum nihil unum
flat ex angelo et anima; si vera est ratione effectus,
numquld potest angelus speciem unlre sive simili-
tudlnem cum virtute imaginatlva •, quae prius nun-
quam fuit in ilia? Quod 1 non videtur: ilia enim
unio per sensus exterlores fit in sensu Jnteriori.
J. Item, dicit AugustJnus, in libra De anima
e/ spirilu 5, quod .. ipsi signiflcativas similitudi..
nes in spiritu nostro 11 discernunt •. Ratione cuius
quaeritur utrum huiusmodi visiones fiant ali-.
quando non ad slgnificandum aliquid.
3 Loc. cit. (PL 40, 797).
.tCap. 30, n. 58 (PL 34, 479). 5 Lot. tit.
17
 258 INQ. II. TRACT, 1\1, SECT. IJ. QUAEST. Ill, TIT. Jl, - 208.

4. Praeterea, angelus habet posse huiusmodi vi imaginativa aliquando fiunt huiusmodi appa-
super animam ut suas visiones ei imprimat. Num- ritiones per spiritum angelicum, • et tunc aliquid
quid anima habet hulusmodi posse ut suas vi- even:turum vel non eventururn ", faciendum vel
siones imprimat in angelo? devitandum denuntiatur •; unde ad aliquid si-
Respondeo a: 1. Ad prim urn dicendum quod, gnificandum fit huiusmodi apparitio. Unde Au-
Hcet visum intelligibiie sit apud intellectum an- gust in us 3 : " Cum bonus spiritus arripit 1 fi-
gelicum, potest tamen esse sensibile apud vim de!es, mysteria loquentes aut accedente intelli-
imaginativam cui imprimitur: redpiens enim r~ gentia k veros Prophetas aut ad tempus quod per
cipit secundum suam possibilitatem, non secun~ eos oportet ostendi J Videntes atque narrantes
dum modum ipsius agentis qui imprimit 1 ; et fa cit •. Non sic au tern est, cum a corpore causa
ideo non est talis receptio qualis est in visu existit,
a specula sive a reb visibili, nee talis qualis est 4. Ad qua r rum dicendum m quod aliud est
in intellectu ab alia intellectu. de angelo et de anima, secundum quod dicit
2. Ad secundum t dicendum quod unitio ilia Augustin us 4 : .. 1n1erest hoc quod il!i nostras 5,
est quantum ad a effectum, non quantum ad es~ 1 si nolumus. noverunt, nos autem ipsorum, nisi
sentiam: effectus au tern in hoc attenditur quoad ostenderint, nosse non possumus, quia sic eas ",
coniunctionem similitudinum, quae sunt in ima~ ut opinor, habent in potestate occultare spiri~
ginativa, ad quam coniunctionem excitat spiritus tualibus modis, quemadmodum nos quibusdam
angelicus. Quo autem modo hoc fit", sicut dicit interiectis obstaculis nostra corpora, ne ab alio-
A u gus tin us, Super Genesim 2, .. scire f diffi- rum oculis videantur, abscondimus "'· Unde aliter
cillimum est et exp!icare operosissimum "· est de angelo et de anima ra1ionali: anima enim
3. Ad tertium vero dicendum quod in ipsa' nostra recipit ab angelo et non e converso.

208 CAPUT IV.

DE QUIBUS FIAT JLLA. VJS!O.

quaerit_ur de qui bus fiat visio, utrum I angelis,.

Q uart~.
0
et sunt maxi mae incertitudinis antequam
de us quae f10nt cursu naturae an de iis quae fiant.
fiunt cursu voluntario. Respondeo: 1. Est triplex cursusP rerum, sicut
dicit An s e I m us 6, ~ naturalis, mirabilis et volun~
Et videtur quod non de lls quae fiunt cursu tarius •. In iis, scilicet mirabilibus et voluntariis q'
natura.J.i: I. lila enim possunt ex naturali co- quaedam occulta contingit esse, quae per se sunt
gnitione apprehendere; de iis vero, quae fiunt
providentiae divinae, et de huiusmodi, secundum
cursu voluntario, non videtur esse huiusmodi
quod accipiunt boni angeli a Deo, sub figuris
visio, quia nee Hla multotiens cognoscuntur ab
sensibilibus possunt visiones imprimere.

MEMBRUM II.

De praesldentia angell super partem intellectivam animae.

fmeterminata' parte Quae est de praesidentia
1.1'4 _ange!i super partem sensitivam, sequitur de . se~undo, ad quid sit illud posse, utrum ad
tmm1~ere cogitationes vel incendere i
pr~~stdentla eius super Partem • intellectivam co--
gmtivam. terbo, utrum dicantur incentores t cogitatio-
Pdmo ergo quaerendum est utrum habeant num tan tum an 11 affection urn principaliter;
huiusmodi posse; quarto, quomodo dicantur incendere v cogitatio--
nes bonas.

• 5 ~~~~~-~-~ 0111
', • R 01
" pro''-'· • Jta V, alll &ad. ~ui>.
• V flbldUU p ST C!Uiplt. • V ltdt//tcllWl; J.. VtriU prn VftOI
• &C ~ft. V om 1
VST add. CW!. • Ita VC, alll lermllllll~.

; Cf. Ub. de uuuu, § g (p. 114).

Ub. X!l• c. 22, o. 48 (PL 34, 4 3). • Loc. cit., c. 22, n. 48 (PL 34, 473).
3 Loc. Clf., c. 19, n. 41 (PL , 7 ). !)Subaudl cogtta/lones.
34 470
6 Cf. De conceptu virg ... c. II (PL 158, 446).
 DE PRAESIDENTIA ANOELORUM SUPER ANIMAS.
CAPUT I.
UTRUM ANGELl HABEANT POTESTATEM SUPER INTE.LU~CTIVAM ANIMAE.
primum slo: I. l. Dicit Augustin us quod
Adanima
1
ratlonalis ita facta est ad imaginem
Dei, ut nulla interposita creatura formetur; sed
angelus est creatura; ergo eo mediante non tor~
matur anima a.
2. Praeterea, anima rationalis, in quantum hu~
iusmodi, est ad imaginem Dei; " imago au tern est
similitudo expressa 2 •; ergo imago, per quam r~
formatur, inest ei b immediate a Deo; sed haec
est imago similitudinis in cognitione; ergo talis
non datur mediante angelo.
Contra: a. Sicut' daemones habent quod pos-
sunt excitare intellectum ad malam cogitationem,
ita bani habent quod possint excitare ad bonam.
b. ltem, Hieronymus 3 : c Angeli hominibus
auxilium tribuunt, ministrantes eis d salutem et
annuntiantes eis dona largissima •; sed annun-
tiando f dona, habent posse super intellectum;
ergo angeli habent posse super lntellectum '·
[Solutio]: Ad quod dicendum quod habent ali-
quod g posse, sicut dicit Augustin us, Super
Genesim 4 •
{Ad obJecta): J. Ad primoh obiectum autem
in contrarium dicendum 1 quod anima non forma-
tur ab angelo formatione gratiae vel glorlae, sed
formationem, si quam habet .t, ex habilitatione
dispositionis habet.
2. Ad 1 idem tacit illud quod sec undo obi-
ciebatur: imago enim similitudlnis, quae fit per
dilectionem vel perm cognitionem gratuitam, non
datur 11 mediante angelo.
ll. Sed adhuc quaeritur utrum tale habeant
posse quod necesse sit animam recipere.
Quod vtdetur: 1. Superior enim substantia non
agit in inferlorem sine aliquo effectu in ° inferior!:
CAPUT 1!.
UTRUM ANGELUS POSSIT IMMITTERE COGITATIONES VEL INCENOERE
ecundo quaeritur de actu ipsius potentiae
S angelicae in ipsam intellectivam potentiam,
1. utrum me actus sit immittere an incendere 1.
dtre: V aut pro an. • TL om. v. n. •·
1 Cf. 8J Quflest., q. 40, n, 4 (PL 40, 33). Pro nn. 1 el
d. supra, p. 228, ad 2,
:f Cf. Gregor. M., In EWing., bom. 34 (PL 76, 1~).
3 De Sptrttu. Sando, n. 7 (PL 23, 109).
259
209
ut sol, In aerem cum aglt, diversas in eo tacit
impress~ones, et similiter est de igne; restat ergo
quod ahquis effectus necessaria erit P in inteUectu
rationali ex ipsa actione angelica.
Contra.: a, Dicit Damascenus 5 , loquens de
malis angells: c Violentiam interre non praeva-
lent: in no~is enim est suscipere vel non susci-
pere immlssiones eorum q •; sed immissiones di-
cuntur illae actiones; ergo In' intellectu humano
est susclpere vel non suscipere actionem angeli~
cam sive effectum actionis angelicae; ergo simi-
liter Jn bonis angelis est'.
[Solutio]: Ad quod dicunt quod in 1 intellectu
humano est suscipere effectum .actionis angelicae
vel non suscipere.
[Ad oblecta]: I. Ad obiectum autem in con-
trarium dicunt quod non est simile de substantia
habente liberam voluntatem et de substantia quae
habet appetitum naturalem tantum. Ubi enim est
substantia quae habet appetitum naturalem, non
requlritur nisi dispositio per quam habilitetur sine
omni impedimenta ad recipiendum actionem sui
agentis; ubi autem est Iibera voluntas, etsl non sit
aliud impedimentum, sufficit quod non q adsit vo-
luntas ad capiendum ab agente creato. Secus au-
tern~ est de agente increato, qui potest immutare
voluntatem rationalem secundum quod vult et
nihilominus remanebit Iibera. - Aliter potest dici
quod secus est de affectu hutnano et inteilectu.lntel-
lectus enim humani est suscipere necessaria effec-
tum actionls angelicae, nisi contingat quod ex ve-
hementi inclinatione ad aliud x totaUter conversus
fuerit ad idem; affectus autem sive voluntatis non
est suscipere necessaria propter eius absolutam li-
bertatem. Et de hoc intelligitur quod dicit Dama~
seen us quod "vlolentiam inferre non praevalent •.
210
6
•
I Et videtur quod llle actus slt lmmittere: 1.' Per
hoc quod dicit Damascenus : ."ln. n~b1s est
1
suscipere vel non suscipere" eorum 1mmJSSJones •.
• z .mnqntlanttt. J VC erro.. ,
•zom. -VIIDJII, ~Lam.
• l om. • V 111114. r S /Jtlrlt-
~ Lib. XII, c. 13, n. 28 (PL 34, 464sq.).
21 ' De .fide orthod., IJ, c. 4 {PO 94, 878).
6 Cf. S. BQnav., II Sent., d. S, p. 2, a. l, q. 4. (II, 230sq.).
1 Loc, cit.
260 INQ. 11. TRACT. Ill. SECT. H. QUAEST. Ill. TIT. U. - 211.

Si enim mali angeli immittunt cogitationes malas, etsi a!iquo modo possint dici incentores. Sl vero
eadem ratione et boni immittunt cogitationes
Q
invertiatur de maHs angelis quod sint immissores
vel quod immissionem faciant, non accipitur ibi
bonas.
2. Similiter super illud lob 19,9: Spoliavit proprie immissio, sed communiter, prout dicitur
me gloria mea, Glossa 1 : • Maligni spiritus in quod qui incendit, immittit.
n. Ad sec u n durn 1 dicendum quod aliter
afflictorum cordibus cogitationes suas immittere
non desistunt •. Et loannes Damascenus : 2 est de bonis cogitationibus et malis et de bonis
.. Omnis malitia et immundae passiones ex ipsis angelis et malis. Daemones enim dicuntur im-
excogitatae b sunt et imrnittere homini concessi missores aliquando vel immissionem facere rna~
s.unt •. Si ergo sic t est ex parte ma!orurn re- !arum cogitationum. in quantum malae sunt, non
spectu malarum cogitation urn, videtur d sic esse quia necessaria inducant vel potestatem habeant
ex parte bonorum respectu bona rum cogitation urn. inducendi necessaria, sed quia movent ad hoc;
Sed e contra t vldetur: a. Si daemones incen- nee malum ad a!iud principium reducitur in sug-
tores sunt, non immissores malarum cogitationum gestione quam ad ipsum diabolum. Non sic autem
- sicut dicit Bed a 3: • Diabolus non est immis- est de bono: licet enim bonus angelus moveat
sor malarum cogitationum, sed incentor •, et ite-. intellectum ad bonum aliquo modo, non tamen
rum Osee 5,4, super illud: Ut revertanturad Domi- prima causa m bonl est in angelo bono, sed in
num14: .. Obstinati in malo non cogitabunt reverti Deo n; et ideo attribuitur ei immissio cogitation is
ad Domin urn ut poeniteant, sed quod male cogitave- bonae, non angelo, in Sacra Scriptura.
runt perficient.e et hoc ideo quia spiritus ma!ignus Ad i d vero quod dicitur in Psalmo ~: lmmittet
est vitiorum incentor • - si ergo mali dicuntur esse angelus Domini, id est ., immissionem faciet •,
incentores et non immissores malarum cogitatio- dicit Glossa 6 : • Sed attendendum est quod ilia
num, multo forti us boni non dicentur h immissores immissio non dicitur esse cogitationis bonae, in
OOnarum cogitatlonum, sed incentores tantum. quantum bona est •, sed immittere dicitur ibi
mittere custodiam intra et extra. Et hoc patet per
II. Huius etiam gratia quaeritur quare in Scrip- hoc quod dicitur o 1 : In circuitu timentium eum;
tura invenitur quod daemones mittunt in cor co-- unde alia translatio 8 habet; Circumdat angelus
gitationes malas, sicut habetur Ioan. 13,2: Cum DominiP in gyro timentes se.
misisset Satanas in cor eius, quare non invenitur Ill. Ad i d vero quod quaeritur de differentia
in Scriptura quod bani angeli mittant in cor immissionis et incendii, secundum quod Deo attri-
cogitationes bonas. buitur 'immittere ', angelo vero • incendere': dicen-
dum q quod immissio bonae cogitationis est factio
lli. Praeterea, quaeritur quae sit differentia inter bonae cogitationis; incensio vera est quaedam
' irnmittere' cogitationes et • incendere '. excitatio sive habilitatio intellectus ad cogitatio-
Videtur enim quod incendere sit immittere: nam nem bonam. Aliud enim rest igne ignire ligna, et
1
immittere est intus mitten: ab extra, incendere aliud est siccare" ligna ut igniantur; angeli au tern
autem est speciem ignis mittere in aliquam ma- bani non faciunt cogitationes bonas in t intellectu,
teriam susceptibilem; ergo qui incendit, immittit. sed removent impedimenta ut bonae cogitationes
(Solutio): I. Ad quod dicendum quod k boni a Deo fiant in 11 intetlectu: unde angelos incen·
angeli non sunt immissores bonarum cogitationum, dere non est aliud quam incensibile v praeparare.

211 CAPUT Ill.

UTRUM ANGELl DJCANTVR INCENTORES COGITATIONUM TANTUM AN ETIAM AFFECTIONVM 9,

Te~~ti~~~:it:nt:~u~n d!~~ntur ~n~ntores

Jam a ec onum.
ca.- I nemEt vldetur quod posslnt incendere affectto-
sive voluntatem: 1. Cum enim maius sit

• R ODI. • T CUO£itllllde. ~ Y oar <1 V

• Z Ptr/kkud. • T dluttlllr, z diUTtnl,;. , S"tw~ITD. • T ~~~~~ pro 1• c. f RC domum; V o/111/nant, S obrl/ntul pro oi1Ufnatf
1
• V did/ F V DtJm/n.,, pro 11 . D. t Ita R, 1m add. ut. ~ V om 00: II• V, am ll:dd. ~tro. "' Vert 11. ~ z rm1• "· 1. o:
· V lttDrt. ' L om. ~ V ntql't. • T tnun,/bl/t.
1 Ordin., ap. Lyran., in b. t.
~ De fide ortlwd., fl, c. 4 (PG 94, 878). ; Lombardi, in h. I. (PL 191, 340).
Psalm. 33, 8.
£:pas. In Evmrg. S. Maret, II, c. 7 (P(. 92, 201); 11
ex.,/aJtJoro, Sem., UJ, c. 5, n. 7 (PL 83, 661). Nempe liieronyml iuxta hebralcam verllatem (PL
28, 1152}.
~lo.uo ordin., in h. 1., ap. Lyran.
15 .u.lm. 33, 8. ~ Cf. S. Bonav., II Sent., d. 8, p. 2, a. 1, qq. 4 et 5
(II, 23J aq.).
 DE PRA.ESIDENTIA ANOELORUM SUPE~ ANIMAS.
posse angeli quam praedicatoris, praedicator au-
tern potest accendere voluntatem ad bonum per
praedicationem, unde a Hebr. 1, 14, super illud •:
Qui jacit angelos suos b spiritus et ministros suos
flammam ignis, 0 I ossa c 2 : • Mlnfstros suos
fiammam ignis facit d, quia mlnistri Ecclesiae
ignis sunt, dum spiritu fervent et vitia nostra
urunt: foenum enim tuum incendunt "'· Ergo an-
geli possunt incendere voluntatem.
2. Item, quemadmodum se habet flluminare ad
inteJiectum, ita accendere ad affectum; sed sic
est in e inferioribus quod causa illuminationis est
causa accensionis; ergo sic erit in superioribus I;
cum ergo ange\i boni illuminent intellectum, per
consequens accendent affectum.
Contra: a. Si accensihlle adiungatur accensivo,
necessaria fit accensio; sed non necessaria in-
ducitur voluntas bona per operationem angeli;
ergo angelus bonus non accendit voluntatem
bonam.
O.ltem, Bernard us, in libro De liberoarbf-
lrio3: • Voluntas est potentissimum in anima, et
in hoc gerit immediate similitudinem divinae
voluntatis "'· Nihil ergo potest super volunta-
tem rationalem nisi ipse Deus; non ergo an-
geli sunt incentoresK bonarum voluntatum: quod
CAPUT IV.
QUOMODO ANGELI DJCANTUR INCENDERE COGITATIONES BONAS.
uarto quaeritur quomodo dicantur P incend~re
Qcogitationes bonas, utrum secundum operah<>-
nem interiorem factam in ipsis phantasmatibus aut
secundum operationem factam in ipsis IJ speciebus
abstr.actis.
Et videtur 1. quod non secundum r operatio-
nem factam in ipsis phantasmatibus: talis enim'
operatio fit in dormientibus, in quibus non est
huiusmodi incensio.
2. Nee secundum operationem factam in ipsis
specie bus: non enim possunt angeli coniungere
vel disiungere species existentes apud intellec-
tum humanum. - Praeterea, super illud 6 : Ma-
nus tuae fecerunt me, 0 I ossa 1 : c Dicitur an-
gelus intellectum dare homini t ut dicitur quis
~ ~:.' ~;m~~;d~· in
1
h. 1. (PL 191, 929), ex Augustino,
In h. I. (PL 37, 1349).
3 Cf. De hoc textu ct. s. Bonav., II Sent., p. 115, nola 6.
• Cf. s. Bonav., II Stnt., d. 10, a. 2, q. I (II, 263sq.).
261
enim fncendlt, posse haM:t super ntud quod ln-
cenditur.
[Solutio}: Ad quod dicendum 114 quod incendere
dicitur duplicittr: uno modo ipsam speciem ignis
praebere, et sic spirltualiter Deus est incentor
bonae vol untatis: praebet enim speciem ignis spi-
ritualis, scilicet caritatis, ipsi voluntati; ipse enim
est 1 qui dicit$: lgnem veni mittere in terram
et quid volo nisi ut accendatur? lncendere ver~
alia modo dicitur materiam accensibilem dispo.
nere, et sic nihil prohibet .angelum mediante co-
git.atlone disponere voluntatem, primo modok non.
[Ad obteeta]: 2. Ad obiectum autem in C()n-
trarium, dicendum est quod aliud est de accen-
sione et 1 illumin.atione materiali, et aliud m de il-
luminatione et .accens..ione spirituali. lila enim fit
secundum cursum naturae, in qua accensio se-
quitur illuminationem necessario; hie autem nulla
necessitas 11 est: in ipsa enim anima est consen-
tire vel non consentire. Nee hoc modo dicitur
angelus incendere sicut ignis incendit lignum
quod est praeparatum incensioni: unde ex opera-
tione angeli non est necessaria accensio animae
rationalis.
I. Ex o hoc patet responsio ad aHa, quia pr.ae-
dic.atores non accendunt nisi praeparando.
2!2
dare lumen domui, cui fenestram facit, cum earn
non sua tuce 11 penetret vel illustret "'· Ergo illud
' incenctere cogitationem' • non videtur aliud esse
nisi removere impedimentum x. Sed quomodo re-
movet impedimentum? - Item, Augustin us,
in libro 83 Quaestionum 8 : • Malign us spiritus,
cum a Deo permittitur, obstruit quibusdam ne-
bulis meatus inteJJigentiae '• per quam pandere
lumen ratlonis radius aeternae lucis solet "'·
{Solutio}: Ad hoc potest dici quod, ut dictum
est 9, incensio bonarum cogitationum est excitatio
sive habilitatio intellectus ad illas. Et hoc potest
esse pluribus modis, scilicet operando aliqua in
phantasmatibus sive circa phantasmata et infor-
mando quodam modo spiritum et cognitivarn
expediendo per remotionem impedimentorum:
5 Luc. 12, 49.
o Job 10, 8.
7 Ordin., In b. 1., ap. Lyran.
a Quaest 12 (PL 40, 14).
9 Cf. supra, num. 211, Solutio.
262 INQ, II. TRACT. Ill. SECT. J!, QUAEST. Ill. TIT. II, - 212,

operatur enim aliqua in phantasmatibus sivc circa 5 piritu

nostro infundunt, et visa sua quadam a
phantasmata. -Quod patere potcst sic: praepotenti unitione nostra esse faciunt •. Quod
Sensibilia, gignendo similitudines Q suas de sc et aliquo modo tali exemplo patere potest: spiri~
immittent~s eas per sensus, imprimunt eas in or- tuales creaturae, sicut angeli et animae, specula
gana sensus communis sive in phantasmate: ex sunt spiritua!ia, sicut dicit D ion y s ius, in libra
qua lmpressione efficitur quod anima intelligat De divinis nominibus 5 ; unde sicut speculo rna~
illud cui us impressio relinquitur in b phantasmate teriali obiecto alii specula materiali species re~
sive inc organo sensus communis, eo quod virtutes sultantes b in uno gignunt se in alio, ita potest
inferiores cognitivae d deserviunt intel\ectivae ut c esse, licet simi!itudine distante, quod speculum
a quibus accipit intellectiva J per maiorem abstrac- spirituale c, scilicet angelus, obicit se animae, quo
tionem. Consimili modo angelus potest imprimere existente, visa sive species existentes in ipso an~
consimiles species illis quas facerent sensibilia, gelo re!inquuntur in anima sive accipiuntur ab
si essent praesentia, per ipsos 1: sensus, et hoc iUa, quae quidem d visa habilitant et excitant in-
possunt in dormientibus et vigilantibus. Et sic se- tellectivam ad bonam cogitationem e.
cundum hanc viam facere potest ut repraesentetur 2. Ad i d igitur quod obicitur quod 'angeli non
intel\ectui unde ~ habilitetur et excitetur intel- possunt coniungere vel disiungere r species exi-
Jectus ad bonas cogitationes, sicut supra dictum stentes apud humanurn intellectum ': dicendum
est l; eo quod angelus bonus habet posse super quod coniungere possunt aliquo modo, species
sensitivam interiorem et exteriorem, habet ex hac sive visa offerendo, ut dictum est 6• Ad hue intelli-
parte posse habilitare et 1 excitare intellectivam, gendum estc quod, sicut dicitur Sap. 9,15: Corpus,
et hoc ad cogitandum bona. quod corrumpitar, aggrovat animam et terrena
[Ad obiectaJ; 1. Ad i d quod obicitur quod' ope- inhabitatio deprimit sensum malta cogltantem h. Ex
ratio facta in phantasmate k est fsicutJ operatio corruptione igitur ista est { facilitas in anima sive
facta in dormientibus ': dicendum 1 quod et sic et pronitas ad minus ordinatas cogitationes, secun-
aliter. Quod autem aliter, dicit Augustin us, in dum quod dicitur Gen. 8, 21: Proni sunt sensus
Hbro De anima et spiritu 2; postquam enim locutus hominis ab adolescentia sua k in malum. Prae-
est 171 de revelationibus quae fiunt ab angelis in terea, ut dicit Augustin us, in libro 83 Quae-
somnis dormientibus, subdit: ., Vigilantibus etiam stionum 17 : " Malign us spiritus m obstruit meatus
occulto n quodam instinctu ingestas esse cogita- intelligentiae, per quos pandere lumen rationis
tiones, quas divinarent ~. novimus, sicut Caiphas radius aeternae lucis solet ... Ratione corruption is
pontifex prophetavit 3, cum eius intentio volunta~ contractae in anima et obtenebrationis ex" ob-
tern prophetandi non haberet •. AdhucP intelligen~ structione meatus intelligentiae impeditur anima
durn est quod angelus habilitat ad bonam cogita~ ne erigat se ad bonas cogitationes. Contra haec
tionem ll, intormando ipsum spirit urn sive ipsam duo impedimenta dupliciter expedit angelus bonus
intellectivam aliter quam per viam phantasiae, animam, scilicet illuminando ad intuitionem spi-
scilicet per immediatam irradiationem sive com- ritualium, ex quibus intuitis excitatur ad bonas
municationem suarum visionum. Ut enim dicit cogitationes, ut iam dictum est 8, et arcendo con-
Augustin us, Super Oenesim, XU 4: • Sancti trarias potestates ab illatione ~~ impedimentorum P
angeli vjsionem suam quodam ineHabili modo in huiusmodi.

1 Cl. supra, num. 211, Solutio.

2 Cap. 24 (inter opp. Augustlni PL 40 797) 5 Ct. c. 4, § 22 (PO 3, 724, PL 122, 1141); d. supra,
3Cf.loan.11,5t. '· p., 139, nota 5.
4 Cap. 30, n. 58 (PL 34, 479).
I 6 Ct. hie, ud 1.
1 Quaest. 12 (PL 40, 14). s Cf. hie, ad 1.
 Of. PRAESIDfNTlA ANGELORUM SUPER ANIMAS,
263

MEMBRUM Ill.

De praesidentia angeli super motlvam slve de custodia angelica.

~Jit.icto de pra~sidentia .q.ua praees.t angelus su· 1
~ per potenham sens•tJvam et mtellectivam
consequenter dicendum est r~ de praesidentia qu~
praeest angelus super motivam, quae aftenditur
circa custodiam. Quaerendum est ergo de custodia
angelica.
Primo ergo b quaeritur utrum angelus habeat
potestatem c custodiendi hominem secundum ani-
mam;
secunda, supposito quod habeat, an habeat a
natura veld a gratia;
tertio, utrum unus angelus superior habtat
potestatem custodiendi inferiorem vel e determi-
netur circa homines;
quarto, si custodia angelorum sit respectu bo-
rn inurn, utrum respectu omnium;
quinto, utrum angelus deputatus ad custodiam
aliquando recedat propter peccata hominis cu-
stodiendi;
sexto, utrum aliquando angelus peccet ex ne~
gligentia drca I custodiam bominis, sicut prae-.
latus.

CAPUT I. Zl3

UTRUM ANGELUS HABEAT POTESTATEM CUSTODIENOI HOMINEM SECUNDUM ANlMAM 1•

huiusmodi autem custos non videtur nisi angelus;

Quaeritur ergo in primis utrum angelus habeat
potestatem custodiendi hominem secundum
animam.
Quod autem custodlat '• probatur a. per auc-
toritates Sacraeh Scripturae. Matth. 18,10: Angeli
eorum semper vident faciem Patris; et plan ius
nabetur in G Iossa 2 , quae dicit: c Magna est
dignifas animarum, ut unaquaeque ab ortu suae
nativitatis in sui custodiam habeat angel urn sibi I
deputatum •; undek, lsai. 62,6: Super muros tuos ',
Jerusalem, constitui custodes m; item, Eccli. 17, 14:
In unaquaque genie praeposuit rectores, id est
angelos.
b. Item, quamdiu puer parvulus est et facilis
ad casum secundum corpus, indiget manuductore,
quousque scilicet veniat ad aetatem perfectam, in
qua fortis est et sufficiens sibi; ergo similiter
videtur quod secundum animam homo, quamdiu
debilis est et facilis ad casum spiritualem, indiget
custode sive manuductore spirituali, quousque ve-
niat 11 ad aetatem perfectam l. Et huic (} concordat
Apostol us, Oaf. 3, 24: Lex paedagogus noster
fait in Christo. Haec autem perfecta aetas non
habetur, quarndiu homo est in via; ergo quamdiu
est in vla sive in statu viae, semper eget custode;
ergo etc.
c. Item, I Cor. 15,24: Cum evacuaverit omnem
principatum, G I ossa 4 : c Tunc, id est in futuro,
omnis praelatio cessabit, qua P angeli angelis et
animabus praesunt "· Si ergo haec cessatio tunc
est, manifestum f est quod modo est huJusmodj
praelatio i angeli ergo praesunt animabus, et non
apparet in quo nisi in custodia; ergo etc.
Contra: Videtur quod non eongruat hominl
habe1'8 angelum custodem. 1. Augustin us, in
libra 83 Quaestionum, 23 quaest. 5 : • Mentem
factam' [adl imaginem Dei dicunt, quae, nulla in-
terposita substantia, a prima veritate formatur "·
Ergo nee interposito angelo; sed custos, in quan-
tum huiusmodi, praeponltur custodito; ergo an-
gelus non est custos animae, saltern quantum ad
mentem.
2. Item, lob 7, 20: Quid faciam tibfs, o custos
hominum? ita dicit (ob ad Deum; Deus ergo est
custos hominum ; ideo Psalm. 6 : Nisi Dominus
custodierit civitatem etc.; cum igitur Deus sit
sufficientissimus, non videtur quod ponatur alius
custos.
3. Item, sicut homo gerit imaginem Dei ratione
bonitatis et sapientiae, ita t ratione potentiae. Uncle

• R om. • s om. • lla c. alii porrnllr~m. ~ V 411; R: om. a •L•t. IS llf"MM· 'ltl V • .W &a.atP<IIIIlllt. ~ R 11111.
1 lla R, alii om. • fl• v, alii (ttm. 1 V om. .. Z om. ll.ndr ... "utodu. • S wnkt. • VL Me. • Z qatr~; S om. llllfdl.
t T rrrum; Z oru. ut. • Codd. ram:tr~m.

I
• RLCZ add. rte.; S om. o. 'T add. d.

1 Ct. Lombard., II Senl., d. IJ, c. I (p. 353); S. Bo- 3 Cf. Orlgen., In Num., hom. 20, n. 3 (PO t2, 733).
nav., 11 Sent., d. 11, a. I, q. I (II, 276sqq.). 4 Lombardi, In h. I. (PL 191, 1679).

2 Ordin., In h. 1. (PL 114, 146), ex Hleronym.o, In Maitlf., ~ QuaeJJI. 40, o, 4 (Pl 40, 33).
Ill, c. 18 (PL 26, llJ). 6 Psalm. 126, 1.
264 !NQ. 11. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. II. TIT. 11. - 213.
Gen. 1, 26, postquam dictum est: Faciamus ho-
minem ad imaginem et similitudinem nostram,
statim subiungitur de potentia: £t praesit pisci-
buso. Sed inter imaginem et id cuius est imago,
nihil interponitur; ergo inter hominem, in quantum
gerit imaginem Dei in potentia cognoscendi, et
Deum nihil est medium, immo immediate est sub
Oei potestate; sed custos b habet potestatem super
custoditum; ergo angelus non est custos hominis
sive non habet potestatem custodiendi.
4. Si dicatur quod ange!uspraeest homini ut
custos ex parte cognitivae, quia instruit t eum et
docet in multis, sed non praeest ex parte mo-
tivae, quia non dat ei d suam pertectionem quae
est gratia, sed Deus immediate, et sic intelligitur
supra positat auctoritas Augustini, in librof
83 Quaestionum 1 - sed contra hoc est quod
sequitur in auctoritate: " ab ipsa veri tate forma-
tor • , ut fiat vis in verbo: veritas enim, in quan-
tum huiusmodi, respicit cognitivam et non moti-
vam; ergo ista auctoritas inte\ligitur de imme-
diatione Dei ad mentem quoad cognitivam.
5. Praeterea, sicut homo est imago Dei quoad
potentiam motivam, ita et secundum cognitivam;
ergo secundum utramque nihil est medium inter
mentem et Deum; ergo nee angelus.
6. Item, hoc: dicit Augustinus, in tibro De
quantitate animae 2, ubi loquitur de anima, dicit
quod "nihil inter omnia est propinquius •.
7. Item, dicit Augustin us, Super Oenesim 3,
quod sicut " agricolae non dicuntur creatores tru-
gum, quamvis multas praeparationes faciant ad
producendas fruges, ita nee angeli dicuntur crea-
tores •, quia scilicet nulli rei dant formam ulti-
mam, quamvis saepe ad formam ultimam sua
operatione praeparent et disponant E. Sicut ergo
angelus non dat motivae potentiae suam per-
fectionem vel formam completivam vel gratlam
sive amorem summae bonitatis, ita nee potentiae
cognitivae dat h suam perfectionem vel comple-
tionem, id est sum mae vir1utis 1 cognitionem, sed
utrique potentiae datur perfectio a Deo immediate;
ergo quoad hoc aequaliter se habent immediate
ad t Deum ambae potentiae.
8. Praeten:.a, sicut angelus operatione sua prae-
parat et disponit c:ognitivam ad suam completio-
nem inst~uendo et docendo, ita videtur dispo-
n~re mobv.am consulendo de iugiendis et agen-
das et excatando sive inUammando ad 1 amorem
• R ~. 11Wfl1. ~ C add. IRI. • T ltutllull
1 lUI V. alii prtpor(UI/ t1 diiJIQIIIUII pro p ' d .
ali!ltr; ltl pro 1/n. • k 0111 • 5' a~.
lCJU tffof. ~ i' R .-M. tit , c tlru.
, R htlbtnl ~ z
•Ita L, allllnJ.tllllll.
· om., n c•t add DIJl.; Tom. IDIIItn.
1 Cf. supra, p. 263, nota 4.
2 Cap. 34, n. 17 (PL 32, IIJT7).
3 l.ib. IX, c. 15, nn. 26·28 (PL 34, 403tq.).
sum mac bonHaHs; ergo quoad hoc sunt acqualcs
huiusmodi pofentiae; ergo qua ratione dicetur ha~
bere potentiam sup~r cognitivam, eadem ratione
et'" super motivam.
9. Item, Augustin us, in libro 83 Qaaestio-
num 4: • Perfecta ratio, quae virtus vocatur, uti-
tur prima se ipsa ad intelligendum Deurn ut ipso
truatur, ceteris rationabilibus ad societatem, uti-
tur animantibus irrationahilibus ad" eminentiam,
utitur corporalibus vivificandis ad beneficentiam,
utitur quibusdam assumendis vel respuendis ad
beatitudinem, quibusdam tolerandis ad patientiam,
quibusdam ordinandis ad iustitiam; utitur etiam
iis, a quibus abstinet, ad patientiam •. Ex iis
patet quod anima utitur angelis.
10. Idem autem Augustinus, in libra De
Trinitate 5, definit ' uti' sic: " Uti est assumere
aliquid in \'oiuntatis facultatem 0 • propter id quo
fruendum est. Ex hoc quod dicit « assumere in
facultatem voluntatisP • videtur quod illud, quod
utitur, superius sit eo quo utitur ln quantum
huiusmodi. Arguitur ergo sic: Omne, quod utitur
alio, superius est eo in quantum q huiusmodi; sed
anima utitur angelis r; ergo superior est eis in
quantum huiusmodi; ergo angelus non habet po-
testatem super animam.
11. Item, " utitur ceteris rationabilibus ad so-
cietatem • ; ubi autem s est societas, ibi est pari-
tas, et non praeeminentia; ergo inter an imam et
angelum non est praeeminentia, et inde ut prius.
Solutio: Dicimus cum prima positis auctori-
tatibus et rationibus quod angeli habent potesta-
tem custodiendi animas et eas custodiunt.
[Ad obiecta]: 1. Ad primum quod obicit
de immediatione, quae habetur in auctoritate Au-
g us tin i, solet did quod mens communiter ac-
cepta duplicem habet vim 6 : superiorem, quae di-
citur inte!ligentia, quat cognoscit Creatorem, et
de hac intelligitur auctoritas Augustin i, et in-
feriorem, scilicet intellectum, qua 11 cognoscit crea-
turas, et de hac non intelligitur v, et quoad istam
verum est quod habet angelum custodem. - Sed
aliter videtur dicendum quod secundum utramque
vim habet x custodiam angeli secundum aliquam
rationem custodiae; verum est tamen quod se-
cundum quod Y plus descendunt potentiae, secun-
dum hoc plus est ibi de ratione custodiae.
4. Ad auctoritatem ergo Augustini respon-
deoz iaciendo vim in hoc quod dicitur .. formatur •:
4 /til VZ 11 /j
RLcz' k ' I'..l
'C r/lcfll; R prtdlctll pro I. p. f fla V, aUf om. (, I.
'j a ~ ~: altut. • lb
ST, alii dan/, 1 V dltuJJa, • 1. •dd. hor. rIta v,
· , · 1101111111111111 fuco/lu/1~ pro~./.; RC quod pro quo ~ V vo/unta/tm/ocuJ-
~ · tnlm; V lrrrltloltll{/bur pro rullollllbfllbu•.
11
1
• 5 qrr/o. ~ vz quo; STC om. 1, (.
• C AP¥«sllnl dlam.JJJJIJ pro'· A
4 Quaest. 3Q (PL 40, 20).
11 Lib. X, c. II, n. 17 (PL 42, 982).
11 Cf. Alex. Hal., Summa tfleof., I, p. 28, Solutio.
 DE PRAESIDENTJA ANOE.LORUM SUPER ANIMAS.
dicimus quod quac\ibet vis animae, et motiva
et cognitiva et superior et inferior, immediate • a
prima veritate formatur •, scilicet forma ultima,
id est perflcitur ultima completlone. Nihilominus
tamen angeli habent potentiam praeparandi a et
disponendi aliquo modo quamlibet animae po-
tentiam ad suam ultimam completionem, et quo-
ad hanc potentiam velll potestatem habent lpsi
custodire. lllud plane ha!Jetur in Glossa super
illud 1 : Manus tuae jecerunt me et plasmaverunt
me, ubi dicitur: • Sol us Deus dat intellectum, etsi
aliquando mediante angelo, ut Da'nieli, cui dixit
angelus 2 : Ego veni tibi inteflectum dare; Deus
tamen, qui lux est 3, per se ipsum illuminat pias
mentes, etsl aliquando utitur minJsterio angelorurn:
ita enim dicitur inte/Jectum dare homini' ut quis-
que dicitur dare lumen domui, cui d fenestram
facit, cum earn r sua luce non il\ustret 4 •.
3. Ad aliud quod obiciturf de imagine quae
est in homine ratione potentiae, dicendum i:;
quod, cum dicitur: Praesit piscibus etc., non loqui-
tur Jbi nisi 11 de potestate hominis super corporales
creaturas, ut patet ex textu. Unde ista 1 potentia,
quae est in homine secundum quod est ad ima-
ginem Dei, non dlcitur qua k possit super ange-
lum, sed r super irrationales creaturas; unde non
obstat quin angelus habeat aliquam potestatem
super eum. Si autem ista potentia esset talis
quod per earn posset se m homo custodire et re-
gere, non habens indigentiam ut custodiatur, va-
leret ratio ista; sed non sic est, quia homo semper
indiget, dum est in via. - Ad hoc quod obi-
cifur n quod 'inter imaginem o et id cui us est
imago1 nihil est medium ': solvendum est P per
praedicta. dicendo quod nihil est medium quoad
perfectionem ultimam, est tamen aliquod medium
praeparans et q disponens eamdem imaginem ad-
hue informem ad suam ultimam perfectionem.
2. Oicimus etiam quod animam custodit et
Deus et angelus, sed dlfferenter: Deus quidem
auctoritate, angelus r ministerio, secundum i\lud
Hebr. 1,14: Omnes sunt administratorii spiri-
tus etc. Et, licet Deus sit sufficiens ad custodien-
dum sine ministerio, angelus tamen custodit prop-
ter servandum ordinem rerum, cuiusrnodi ordo
est Dei ad angelum et angeH ad hominem, sicut
patebit in sequenti Problemate 6• Simlli enim
--------
S Ita.
mRom. • s d. • L om.
• L (rorr.~ C quia.
"ST d, alii
I S tl.
~um.
• S pout pro p. t. t1 OPI, tt.
• C vt/. • !Ia V, alU add. quldtm.
• C /trit. ~ V rtntt. • Ita\', aU\ obi(//.
• C o 1n. In trtaturu .. $/m{{ltrldlatnr: R 0111. #li.
~ Rom. I. t. o, d. I C 010. I. (. '" S dlr/1.
1 TRL add. 111. • lla VS, all/ otdd. /JI. ' S om.
1 lob lO, 8 ct Psalm. 118, 73; Qlossa Lombardi, In
Psalm, 118, 73 (PL 191, J08l).
a Dan. 9, 22sq.
3 I loan. I, 5.
265
modo posset obicl quonlam Deus omnia faceret'"
per se et nihil mediante natura vel angelo cum
ad omnia Sllfficiat Deus; sed non oportet' hoc
QUia, licet sit suHlciens, non tamen tollit /1 ordi~
nem rerum.
, 9:-~1. Ad aliud quod obicitur( de eo quod est
uti , respondetur quod 'uti aliquo' dupticiter
est: aut tamquam instrumento, quemadmodum ar-
tifex utitur securi, et slc verum est quod utens
superius est eo quo utitur; autd tamquam patrono
vet adiutorio, sicut quis utitur advocato, et sic non
oportet quod utens sit superiusr, immo potestl
esse inferius, et sic utitur anima angelo; unde
non ex hoc sequitur quod sit superior eo. -
Aliter dlcendum i accipiendo intellectum auctori~
tatis Augustin i, quia 11 revera, secundum quod
ipse dicit, anima 1 ad intelligendum Deum, id est
ad deveniendum t in Dei cognitionem, utitur omni
creatura, quia sicut prima et summa bonitas habet
aliquam sui similitudinem in creatura 1 quae ad
ipsam ducit m, ita summa veritas habet aliquam
sui similitudinem n quae ad se ducit: unde quoad
hoc omnis creatura habet rationem intelligibilis;
sed praeter hoc rationalis creatura non solum
habet rationem intelligibilis, sed insuper habet o
rationem inte!lectivi, scilicet anima et angelus.
Dicimus ergo quod anima, in quantum habet ra~
tionem lntellectivi, utitur ceteris omnibus, in quan~
tum intelligibilia sunt, ad deveniendum in cogni-
tionem Creatoris: unde utitur etiam angelo. Nee:
ideo sequitur quodP sit superior, quia • se ipsa uti~
tur,. hoc modo, secundum quod dicit eadem auc~
toritas, nee: ideo superior est se ipsa: vel si se-.
quatur quod nobilior sit quoad hoc, quia videlicet
intellectivum ut huiusmodi nobilius est intelligtbili
ut huiusmodl, non tamen sequitur quod simpli-
citer nobilior sit, quia non solum habet angelus
naturam intelligibilis, sed etiam intellectivi, sicut
et anima; unde anima utitur eo q intelligendo eum
et ipse utitur ear intelligendo earn: unde quoad
hoc est paritas. Et hoc est quod dicit auctoritas
praedicta: • Utitur ceteris rationabilibus ad socie--
tatem •, quia invicem se inteJiigunt et utrumque
utroque utitur hac via. Nee t tamen per hoc ex.~
cluditur potestas custodiae in angelo, quia 1 se-
cundum aliam viam est ibi praeeminentia, ut iam
pate bit 1•
• V tamtn, T ,rraJ/'"',:·
111 1 ..
~~~~~i·O:~~~~~dl.• v" !~:~~~:';..1fl L !~ia v: ":,: ':m1
'v -'"· ..,.
" L om. • v repel. I T po~lt.U. • V add. ut. ~ V om.
'TIU qlllo.
• L t/1<11111 pro /, lt.
' V quod.
I "' Cf. supra, num. 212, n. 2.
!I Cf. Alex. Hal., SUmma thtol., I, num. 161.
6 Cf. Infra, num. 214..
1 Cf. infra, num. 214-.
 INQ. 11. TRACT. IU. SECT. H. QUAEST. 11/. TIT. Jl, - 214-215.
214
UTRUM A NATURA VEL A GRATIA HABEAT ANGELUS CUSTODIRE HOMINEM.
uaeritur postea, supposito quod angelus ha-
Q beat potestatem custodiendi homines, utrum
hoc habeat a natura vel a 0 gratia.
\. Si dicatur quod a natura - contra: si
circumscribantur omnia gratuita ab angelo, tunc
sicut anima est vertibilis in bonum et malum, ita
angelus, in malum scilicet per se, in bonum cum
adiutorio gratiae; ergo quoad hoc debilis est sicut
et anima; sed nemo sapiens alicui parvulo debili
daret custodem alium debilem, immo fortem daret
debili; ergo, cum Deus sit sum me sapiens, ange~
lum ita debilem et ita vertibilem non dabit pro
custode, cum ipse, prout sic vertibi\is est, vi~
deatur indigere custode.
2. ltemb, angelus ita vertibilis est in malum, cir·
cumscripta gratia, quod si cadit in malum, non re--
surgit, homo veroc ita est vertibilis quod resurgit;
ergo quoad hoc magis videtur angelus impotens vel
deficiens; ergo quoad hoc minus videtur quod an-
gelus debeat dari custos homini quam homo angelo.
3. Item, si hoc esset ex natura, cum in daemo-
nibus remanserint naturalia, secundum hoc debe-
rent dici custodes, quia quod a natura inest ti,
omni inest in quantum tale.
4.ltem, Num. 18,26, super illud: Quidquid oj-
ferunt primifiPorum etc., in Magna Glossa
Origenis 1, quae sic incipit: Ojferunt angeli,
ubi multum loquitur de potestate angelorum super
homines, in fine dicit sic: • Pro merito ali us prin-
ceps multorum esse ponitur, alius prindpatui sub-
iectus •. Et ponit c exemp\um de bonis servis, qui-
bus pro diversitate meritorum datur/ potestas, alii
super decem civitates, alii super quinquez. Ex hoc
quod dicit .. pro merito • videtur quod ex gratia
sit huiusmodi praelatio, non ex natura. Item, hoc
videtur ex' exemplo quod ponit h, quia potestas
collata servis fidelibus non est naturae, sed gra-
tiae vel gloriae; ergo similiter potestas angeli super
216
UTRUM ANGELUS SUPERIOR HABEAT POTESTATEM CUSTODIEND! ANGELUM INFERIOREM 5,
Tertia' quaeritur_ ~·utrum an~elus habeat hanc
t . potestatl~m, scahcet custodaendi, respectu al-
enus ange 1.
• RC <>m.; S <1111. hoc.
"S prnUtru. ' l om.; Vom. ut.
~ C 8.Cid. cum --------
• V ttrl/o.
•1u v, am c~Utod{il
trllutl~t • V Qlll. • it;a V, alii om. 'V 'u/o.
~ In Nwn., hom. 11, n. 4 (PO 12, 650), ap. Lyran., In h. I.
Ct.l.uc. t9, t7et t9. 3 Cf. infra, num. 217.
CAPUT !1.
animam in' custodiendo non est ex natura, sed
ex gratia,
5. Item, si haec potestas debetur angelo ex na-
tura, quaeritur ex qua natura. S i d i cat u r quod
anima est substantia unita vel unibilis corpori,
angelus substa.ntia separata, unde magis patens et
superior est, cuius etiam signum est quod animae
separatae non datur angelus in custodiam k - con-
t r a: si unio vel unitas esset 1 causa essential is
quare indigeret m custodia, secundum hoc indiguis-
set Christus custodia, cum anima eius corpori
uniretur; et hoc falsum est, ut post videbitur 3•
Solutio: Oicimus quod pote.stas custodiendi
est in angelis, non ex unico principia, sed ex
duplici, scilicet ex 11 natura et gratia, differenter
tamen: quia ex natura tamquam a prima princi-
pia, ex gratia vera tamquam a 0 proximo princi-
pia et completivo. OonaP enim naturalia, quae ha-
bet angelus in excellentia respectu ani mae ~ sunt
ista quatuor attributa, de quibus II Sententiarum,
dist. 3 4, scilicet simplicitas essentiae, discretio·
personalis, perspicacitas intel!igentiae 9, libertas
arbitrii - sunt quasi disposltio naturalis in an-
gelo ad custodiendam animam. Sed non sufficit
haec excellentia naturae, sed r super hanc additur
gratia quasi complementum, non autem quaecum-
que gratia, sed gratia confirmationis. Omnes enim
bani angeli simul confirmati sunt in gratia, sicut
mali in peccato: unde quoad hoc quod sunt sic
confirmati, sunt quasi stantes; animae au tern non
sic confirmantur simul, sed successive: unde om-
nes usque ad suam confirmationem sunt vel lapsae
vel labiles. Ex hoc ergo quod quaelibet anima
puri hominis, dum est in statu viae, vel lapsa est
vel est tabilis, ange!i au tern boni propter suam'
confirmationem nee lapsi nee labiles, accipitur
ratio huiusmodi potestatis custodiendi, quae est in
angelis respectu animarum, quia quoad hoc fortes
sunt, animae autem rationales debiles.
CAPUT Ill.
I Vtdetur quod ale: 1. Custodia enim u angeli re-
spectu homlnis videtur attendi penes istos respec-
t ' ·u ·
us I ummare, purgare, perficere ', qui proprie
• V om
1 cut. • S uponll pro 1. p.
,. VC {~dllld. n V om.
I Ita V, all! dab/lur. ' VT om.
~ v uJ. • RCZ om. ~ V bon11. ~ V In·
.t Cap. 1 (p. 317). Cl. supra, num. Ut.
1 ~ Cf. S. Bonav., II Sent., d. II, a. I, q. 2, ad 2 (II, 280a).
 DE PRABSIDENTIA ANOELORUM SUPER ANIMAS.

sunt angelorum, ut dicit D ion y s ius 1 ; sed hos nat~ram; .sed ~ngell non sunt tales, quia omnes
actus habet unus angelus respectu alterius; ergo ~on1 ~o~lumatl sunt in bono, et sic non possunt
et rationem custodiae habet. 1mped1r1 a ~ono nee declinare ad malum, e contra
2. ltem, dicit D ion y s Ius 2 quod in hierarchia omnes mail confirmati sunt in malo: unde quoad
hurnana, qui praesunt aliis, eorum sunt custodes; hoc non possunt retrahl a malo nee promoveri
ergo similiter videtur in hierarchia angelica quod ad bonum. Ideo respectu aUorum angetorurn non
qui praesunt aliis angelis 1 eorum sint custodes, et ha?ent angeli potestatem custodiendi, sed respectu
ita superiores dicuntur custodire inferiores. ammarumP quae in statu viae sunt• et possunt
3. Idem a videtur per 0 rig en em, qui versus impediri a bono et promovl:ri in bonum et ca-
finem praedictae G I ossa e 3 Num. 18, zo dicit sic: dere Jn malum et resurgere.
• Mihi videtur quod inter angelos alii principa- 2-3. Ex iis patet solutio ad omnia obiecta et
tum et potestatem habeant b super alios, alii sub- ad id quod quaerebatur quid addlt custodire
iaceant c et obtemperent potestati ... Hoc idem ultra praeesse et etiam quid addit ultra illumina.re.
dicit Augustinus, Super Genesim 4, quod su- Sicut enim si essent duo in homine, quorum unum
periores praesunt inferioribus et bani malis, et sequeretur hominem ratione generis, in eo scilicet
ita videntur habere potesfafern et dominium su- quod est animal, ef alterum sequeretur ratione
per illos d. speciei, scilicet in eo quod est homo, ista duo
Ex iis omnibus habetur quod praesunt angeli non essent eadem, ita suo modo se habent • illu~
angelis. Quaeritur ergo: aut t custodire idem est min are, purgare, perficere' ad custodire; unde
quod praeesse vet dominari aut ultra praeesse non sunt idem, nee ubicumque et respectu cuius-
aliquid importatJ ex parte dico custodientis. Si/ cumque sunt isti tres actus, est custodire, sicut
idem importat, habetur propositum, scilicet quod nee r ubicumque est natura generis, est natura
angeli ange!os custodiunt; si ultra importat ali- speciei, sed potius e converso.
quid, quaerJtur quid est illud.
Solutio R: Dicimus quod ange\i non habent II. Sed ex dictis oritur quaestio de anima sepa~
hanc potestatem custodiendi respectu aliorum h rata. Secundum enim praedicta videtur quod non
angelorum. indigeat custodia angelorum, cum non possit pro-
[Ad oblecta}: t. Ad iII u d quod obicitur t moveri ad bonum, quia iam non ese locus' m~
prim o de hock quod est illuminare etc., dicimus rendi, nee etiam retrahi a malo.
quod ex alia ratione sumuntur isti actus 'illumi- Contra hoc 1. videtur dicere saepe Grego-
nare, purgare, perficere ', et ex alia sumltur actus r ius, in Dialogo', quod aderant angeli saepe
qui est custodire. lstl enim actus, il\uminare etc., animabus sanctis separatis et deferebant eas saepe
sequuntur praeesse, quia praeest natura et gratia 5, in paradisum; ett Bernardus 9 similiter; et
et quia haec praelatio bene est in angelo respectu idem legimus in legenda B. Martini 10•
angeli, ideo similiter et isti actus 8 ; custodire au- 2. Praeterea, l.uc. 16,22 dicitur quod anima
tern, etsi non sit nisi in eo qui praeest natura et Lazarl portabatur ab a angelis Dei.
11
gratia, ut supra habiturn est , tamen non sequitur ISolutlo]: Ad quod dicendum quod proprie non
ilium immediate, sed mediate. llli enim praela- est ibi ratio custodiae secundum quod hie accipi~
11
tioni secundum naturam et gratiam additur quae- tur, quia custodia, uP saepe dictum est , respicit
dam potestas qua angelus potest promovere ad prohibitionem a malo culpae vel promotionem
bonum et retrahere a malo, disponendo dico, non ad bonum gratiae; sed drca animam separatam
efficlendo, et bane potestatem immediate sequitur neutrum exercent angeli: anima enim, ex quo
ratio custodiae sive ab hac potestate immediate m separata est, unitur suo benefactori nisi sit aliquod
sumitur ratio custodiae, Et quia bane potestatem purgabile. Unde non est ibi custodia nisi secundum
sic retrahendl vel promovendi non habet nisi rationem aliam custodiae, ut dicantur angeli, qui
respectu n naturae quae impediri potest vet pro- earn deportant, custodire eam'* ab aHquo poenali
mover\, ideo o nee custodire habet nisi huiusmodi nocumento, quia non statim cum est separata, est

G RLCZ fltm. ~ RLCZ om. • V 1uptr/o,tanl. • S 1/lcu. • Z (<:Orr.) an. I L ltrl, quod Z oorr.
1
V uc.mn:'~U. R, •_:1 ~::
j \Ia V. lUI obld/; y om. 1/lud. t z tO. IT om. • YST mtd/a/1. • V ldtm. • Val~. /II~. lla R, aiU aRIIIIf.
, STRZ nrm. , VS 1 dd. ~ldtnd/, quod 1' up. • V Clm. • L om. ' RLCZ alid. hie.

I De cael. hler., c. 3, § 2 (PO 3, 166, PL 122, 1045). 6 Cf. supra, num. 202 et 20S.
2 Respldt potlu& doctrlnam in toto opere De cael. hler., 1 Ct. supra, num. 214..
8 Cf. /lb. II, c. 35 (PL 66, 198); IV, cc. let 19 (PL '11,
"quam textum determ!natum. Cf. etlam S. Bonav ., II Sent.,
332, 352).
d. 11, a. I, q. 2, ad 3 (tr, 279a). 9 Ct. In. Psalm. Qui habitat, sermo 13, n. 1 (PL 183, 236).
3 Ct. supra, p. 266, nola I (PO 12, 649).
10 Cf. Offic. S. Marclnl (U nov.) lecllo VI et ~esp. 1
4 Lib. XI, c. 22, n. 29 (PL 34, 441).
ad Matut. II Cl. hie, ad I.
!I Cf. supra, num. t99 et 200.
 INQ. II. TRACT. U!. SECT. II. QUAEST. Ill. TIT. II. - 216.
268
angelica omnes sunt complcti e.t confirma.ti: unde
in loco 11 compe:tenti suae beautudini: und~ c~n~ . d'gent custodia Unde SJC est ordmata cu-
gruit ut. • •.ngeli, qui iam sunt in loco beahtudtnt
convemen~· " ' , cam ad . locum sibi. competentem
. .
° :~i:' ~ngelica quod .quan. do_ fuit h imperfecUo _in
51
. feforibus fuit in supenon b us, et quan d o f UI t'
deferant. Non tamen dJCJmus quod tbt sit md•genha
. I ·mae sed solum d quae-
10 1
comp
letio in
superioribus fuit in inferioribus;
' . d.
vel necessrtas ex par e am • . . . de nunquam potuit ibi esse raho custo 1ae.
dam congruitas, sicut in statu vtae .d~ctm~~ e~~~ I ~~d in humana hierarchia, quamvis omnes sint
(Ad obJeota]: Ad illud quod ~bacttur qt . completi completione patriae, tamen praelatus
in angelis sit custodia per neccsst~atem quan ~~ I
0 ~abet completionem viae rcspectu subditorum; k
ad talem deportationcm per simtle qu~d P
1
de Joan JO 4 dicitur quod praecedere debet
D ion y s ius de hicrarchia angelica et h~man_a: ~~cs. et r~tio~e huius habet rationem custodiae.
dicendum quod non est simile. In hierarc ta enlm .

CAPUT IV.

UTRUM CUSTODIA ANGELICA SJT CIRCA OMNES HOMINES.

onsequentur quaeritur, supposito quod ratio cu~
Cstodiae determinetur respectu homlnum, utrum
determinetur respectu omnium hominum.
Primo ergo quaeritur utrum Adam in statu
ante peccatum indigcret custodia angelica;
secundo, utrum Christus habucrit custodiam
angelicam;
tertia, utrum parvuli, qui statim post Baptis-
mum moriuntur, habuerint custodiam angeticam;
quarto, utrum Antichrist us habebit 1 custodiam
angelicam.

216 ARTICULUS I.

Utrum Adam ante peccatum indigeret custodia angelica 2•

Ctrea. prtmum ale: I. Custodia angelica est"' ad malum, scillcet fomitem, est semper interlus,.
propter supplendos defectus; sed in Adam n in inclinans e contrario ad bonum, scilicet synde-
statu innocentiae nutlus erat defectus; ergo non resis: sic videtur (quod] cxterius contra iltud
necesse habebat custodiri".- Media patet quod semper' inclinat ad malum vel trahit, sci-
per hoc quod dicitur llll!Jro Sententiarum, 25 dist., licet dlabolum, est retrahens a malo et trahens
Et rrotari possurrt 3 etc.: • Ante peccatum ad ma- ad bonum, scilicet angelus bonus; sed in prima
lum nil impellebat, non habuit infirmitatem ad statu, quamvis non esset lnclinans ad malum in~
malum et habuit adiutorium ad bonum; tunc sine terius, erat tamen inclinans exterius, ut patet ex
errore ratio iudicare e! \loluntas sine difficultate evcntu; ergo iuxta nunc dictam sententiam, quae
bonum appetere poterat "• habetur in • Eccli. 33, 15, indigebat Adam quodam
SJ boc conoedatu.r contra: a. Ante pecca~ exterius inclinante vel' promovente ad bonum.
tum angelus malus tentavit hominem, et, si per- c. Item, Matth. 18, 10, super illud: Angeli eorum,
stitisset, angelus iste fuissel ei in exercitium, G I ossa 4 : .. Magna dignitas animarum ut una-
quia' homo fecisset suum bonum ex diaboJI ten~ QUaeque ab ortu nativitatis suae habeat ange-
tatione et per earn plus meruisset quam si non lum sibi ad custodiam" deputatum •; ita autem
tentaretur; ergo competebat ut e contrario haberet se habebat creatio ad primum hominem, sicut
angelum bonum ad custodiam, iuxta illud Eccli. nunc nativitas ad posteros; cum igitur non minus
33,15: Contra bonum malum et contra vitam mors esset digna anima primi hominis quam posterio--
et sic intuere in omnibus operibus Altissimi unu~ rum v, sed potius dignior, constat quod non defuit
contra unum el duo contra duo. ei haec custodia ab instanti creationis.
b. Item, in nobis sic est in statu naturae cor- d. ltem, angelus datur ad custodiam propter
ruptae quod contra illud quod interius inclinat
retractionem ;II; a malo; sed quam vis anima Adae

• VSTRZ ildd. flbl, quod 1. Up1ut~lt • C quod • R COIIIJM'Itlllf <1 Rom , II• V, lUI flbJcll J lb LC .1.111 om 1 V 0111.
':":.~:!~IG. ,. •L'/;1~, q:: tg::::r· l V pajrlt. 1 Itt V, alii hlltttGI. R Chrf;~tu~ prQ An:tlchrlsiU$ .. VQlll • R add. tl.
• S PGiftrlPr. , ST rdraclclllo:~.um. ~It;~ V, .till (rUrlllfl'llm. • L iUptr 'Rl.CZ om. • R d, " It• V, .t.IU 0111. 6. cr. c.

' Ct. supra, p. 267a, n. 2. 4 Ordtn., In h. I. {PL 114, 146), ex Hleronymo, In

2 Ct S. Honav., JJ Sent., d. 11, a. 1, q. 2{Jl, 279sq). \
Mattn., Ill, c. 18 (PL 26, 130); cf. Lombard., U &rrl.,
3 Cap. 6 (p. 431).
I d. II, t. l (p, 354).
 DE PRAESIDENTIA ANGELORUM SUPER: ANIMAS,
posset stare, tamen habuit possibilitatem ca-
dendi; ergo quoad hoc, scilicet ne caderet, in-
diguit custodia angelica, quamvis non tantum
sicut nos.
e. Praeterea, habuit possibilitatem proficiendi
in bono, non dico potestatem, quia non per se,
sed adiutorio gratiae proticeret, quamvis per se
cadere posset.
SoluUo: Oicimus 11 quod primi parentes in primo
statu indigucrunt custodia angelica. Et hulus est
ratio quod t., llcet in primis parentibus fuerit tunc
rectitudo naturae, non tamen rectitudo r ilta full
inflexibilis, immo anima prima creafa est vcrti·
bilis ad utrumlibet d, scilicet bonum ct malum,
nee si ~ vertatur in unum, statim confirmatur,
immo adhuc potest regredl. licet autem angelus
similiter vertibilis fuerit in utrumlibet de natura
sua, tamen ubi vertitur, In eo stat et confirmatur
sine regressu. Et propter hoc in bonis qui stc-
tcnmt est natura stans per gratlam, et propter
huiusmodl stabilitatem habet potestatem rev(}o
candi nafuram lapsam, revocabilem tamen, scilicet
an imam sicut nunc t est, vel eli am conscrvandl
ipsam naturam labilem ne labatur, ne scilicet ad
libertatem sequatur lapsus. Et hoc modo full ra-
tio custodiae ex parte angeU respcctu horninls,
scilicet In prlmo statu.
lAd obleota): I. Ad I d' quod contra obicl-
tur • quod homo null urn defectum habuerit tunc:
diclmus quod, etsi t null urn habuerU defectum,
habuiC tamen defectibilitatem, et propter hoc,
ne ad defectibilitatem sequeretur delectus vel
actus deficiendi, indiguit custodia; cum autem
anima venerit ad statum, in quo non erit nee
defectus nee defectibilifas, scilicet ad statum
Utrum Christus habuerlt custodiam angelic am
Secunda quaeritur utrum Christus habuerlt
custodiam angelicam.
Vldetur quod sic: 1. Psalm. 4 : Angells suls
mandavi/ de te etc. Et accipitur hoc idem Luc. 4, 10,
et dicit Glossas: • Hoc intelligitur de membris.
Quod si de Christo intelligitur, advertere • debuit
diabolus quod sequitur: Super aspidem etc. "·
• T oca • RLC:Z qat<!. • y om.l'l. 11. r. r.
1 y om. 1 l.Z ~SN. qood R eorr. • ST /JtcOfflllltlb/1~.
• V om. o ST ldd. td ur. "lh v, alii rzwrltr~.
1 Cf. supra, p. 267b • n• .f32)
~ ~~b. ~1i1 \~ti~iO: (P~~a.
s. Bon~v.,li.Stnl., d. 11:
u: tr. 4, e. 3 (f. 48d);
a. 1, q. 3 et dub. 1 (II, 28'Jet 289).
269
gloriae, non indigebit, sicut supra proximo expla-
natum est 1•
~. Alia argumenta, quae probant propositum,
possumus concedere, tamen sunt lbl quaedam ex-
plananda. Oldmus enim quod iste malus angelus
qui prlmo tentavlt hominem, non proprie luJt ad
exercltium, sed ad deceptlonem secundum lnten-
tionem suam. Slcut enlm dicit August 1n u 5, Su-
per Genesim :t: .. Exercltium proprle «t ut pro-
betur aliqua vlrtus •, ld est probata ostendatur;
probatio autem buiusmodl * non est proprte nisi
ubi est dillicultas, secundum quod ars non est
nisi circa difflcile. In prlmo autem statu non erat
dlfficultas: lkct cnlm corpus csset' mortale et
corrupllbile 111 , non tamen crat mortuum vel cor-
ruptum, secundum quod dkltur Rom. 8,10: Cor-
pits quidcm propter peer:atum mortuum est. Urrde,
llcet <.tnlmn ex comparatione ad corpus minus
expedita csset ad bonum, non tamen proprle dll-
flcultatem habuit, lmmo dlfficu\tas est poena pec-
cati, ct Ideo non fuU ibi proprie exercltlum. Sed Jl
pnst peccatum, quln revocnbllis est natura ani-
mae, datur ad exercltlum: quam vis enlm dlabolus
intcndat dL'Cipere per tcntatlones, tamcn Deus non
lntcmJit ut lllc dcclplat, sed ut homo exercitetur "';
undc malum opus dlaboJJP ordlnat In bonum, slcut
etlam tomes secundum q se ordinal In malum, sed
Deus hoc ordinal In r bonum, quoniam per eum
homo excrcltatur: cxercftari autem est de malo
facerc profectum suum. Est ergo Js ordo, quonlam
prius dabatur angelus hom in! ad custodiam tantum,
scilicet In prima statu; secunda datur • bonus ad
custodiam, malus ad exercltium, sctlfcet In statu
naturae lapsae; In tertia statu, sciJicct glorlae 1,
nee sic nee sic dabltur.
ARTICULUS II. 217
3
•
Unde G 1ossa relinquere vldetur quod hoc pos--
sJt lnteJIIgl de Christo; ergo habuit angelorum
custodiam.
2. Idem • vldetur per saepe d\ctam auctorftatem
Hieronyml4: c Magna est dignitas animarum
ut unaquaeque ab ortu nativitatis suae x habeat
angelum sibi delegatum ... Ergo [etl anima Christi,
cum non minus digna sit, sed magis.
~ S•t/"rl~. 'L lit. IV 11<>11.
•v IK/t.
, R dtGb(HIU.
.,til v,alii obttlt.
'So111.
'v Jl .
'lt.IV,aWI¥.
• T Uut. • l utrcttrtr.
• RC lttm. "R OJD,
I -4 Psalm. 90, JJ.
5 Ordin., In b. 1. (PL 114, 2M), ex Beda, In b. 1. (PL
92, 369).
6 Jn Mol/h., Ill, e. 18 (PL 26, 130).
 270 INQ. II. TRACT. l!l, SECT. ll. QUAEST. Ill. TIT. II. - 217.

3. Item, Christus ex parte corporis mortalis erat
et passihilis 11 ; unde in hoc minoratus II est ab
angelis, ut r dicitur in Psalmo 1, et repetitur d ad quoad partem motivam, verifatis quoad cognl-
Hebr. 2,9. Similiter, etsi Christus in una parte
anirnae frueretur, tamen secundum aliam trista-
batur, ut dicitur Matth. 26,38: Tristis est anima
mea etc. Unde secundum illam partem compas-
sibilis erat, et quoad illam similiter minor erat
/J. Item, ab instant! conception is fuU plenus gra-
11
fiar d wrilatis m, ut dicitur loan. 1, 14: gratiae
0
tivam; et sic plenitudo erat quoad omnem po-
tentiam animae, talis, inquam, plenitudo quod non
plus poterat proficere. Unde dicitur loan. 3, 34:
Datus est ei spiritus non ad mensuram. Nee iterum
poterat cadere, quia non habuit posslbilitatem ad

I
secundum quod huiusmodi; ergo angelus habuit peccatum. Ergo videtur quod frustra daretur ei
potestatem custodiendi eum. angelus ad custodiam. Nee obstat illud quod
4. Huic' etiam concordat illud Luc. 22,43: dictum est luc. 2,52, quod proficiebol sapientia
Adstitif angl'/us Domini, _confortan~ cum; confor~ et g:at~a, q~i~ hoc qu?d dicitur ~opienti_a et
tans enim ut huiusmodt praepomtur confortato. gro!JlJ mtelltgltur non tn se, sed m flonunum
Item, super iilud Luc. 22,43 dicit Bed a z: • In cognitiune. Sic ergo patet quod ex parte ani-
testimonium utriusque naturae et angelus eum mae non indiguit custode. Item, nee ex parte
confortasse et angelus ei ministrasse describitur, corporis, quia posito P quod etiam angelus ali-
quoniam qui fuit Deus ante saecula, factus est quod nocumentum corporis prohiberet, non ta-
homa in fine saeculorum, qui priusquam per glo-- men debebat did custos, quia nobiliorem secum
riam resurrectionis exaltaretur, divinitate super habebat, scilicet divinitatem, cui haec potius at-
angelos fuit, sed tamen minoratus est ab angelis: tribuuntur.
ex qua parte morti subiac:uit ~. Ex hac auctori- Solutio: Propter i\lud quod dicitur Luc. 22 43
tate primo arguitur ex hoc quod dicitur • in te- et illud quod dicit Bed a super hoc 4 , concedi~us
stimonium utriusque naturae~: cum enirn mini~ quod Christus habuit angelos in ministeriurn ·
sterium ~it i~ t~stimonium divinae naturae, ergo dicimus tamen quod non habuit angelum in cu:
confortabo futt m documentum humanae naturae; stodiam. Custodia enim semper respicit indigen-
er~o secundum humanam naturam videtur ha~ tiam vel defectum sive defectibilitatem, ut supra
bt.Usse custodem. Sec undo arguitur ex secunda habitum est 5 ; defectibilitatem vel q defectum dico
parte, ~u~ dic:itur • pri.us~uam perf gloriam re- non solum poenae, sed etiam culpae. Unde, quia
surrect10ms ~ etc., quast dtceret: ante resurrectio- Christus nullum defectum vel defectibilitatem,.
ne~ secundu~ humanitatern erat minor angelis; culpae habuit, ideo nee custodiam habuit· sed
et mde ut pnus. ministerium non connotat huiusrnodi defe~tum.
5. Item, T~b. 6,2, super illud: Piscis vo/ebot Concedimus etiam quod, in quantum erat passi~
devorare Toblam, Glossa.J: • Diabolus usquec bills, minor erat angelis, sed non ideo sequitur
a~ crucem secutus est Chnstum "· Unde ex hoc quod angelus custodiret eum quia ~ custodire'
VJdet~r quod h Christus h~buit angelum malum ultra praeesse et ultra hoc ~uod est prohiber~
e~~rcJta:rem · Quod et1am pahdt in tentatio- a twcumento, connotat in custodito quod habeat
01 us, art~. 4, 4-IO et ( Luc. 4, t-13; ergo e naturam lapsam vel labilem, in custodiente autem
~~:a ~~~~~u!a~~r~d a~ce~~m ~ 0 ~~mc ad cus~o-
num 'malum etc. J.
3 1
' • on 1ra o-
naturam stan tern; in Christo autem non erat lapsa
natura nee labilis.
(Ad oblecta]: 4. Ad id quod obicitur • de
Contra: a. ln Christo fuit divinitas unita non confortatione, dicendum 1 quod duplex est confor-
solum toti animae, sed etiam carni ; ergo suHicie- tatio. Quaedam est 11 potestativa, et de hac forte
bat ad totam naturam humanam custodiendam et
bene sequitur quod qui coniortat, custodit: sed
dirigendam .prout opus erat; ergo frustra daretur
haec v non fuit in Christo. Alia est ministerialis
angelus. 51 enim alicui animae adesset unus
angelu~ per unionem, non daretur ei alius ad
et de ilia intelligitur illud Luc. 22,43, eP d;
hac non sequitur quod qui conlortat, custodit. Et
~u~t~dtam; cum igitur divinitas potentior sit in
est exemplum de serviente' qui dicitur cantor-
mbmtum omni angelo, Christo non dabatur k an-
tare. d?minum suum, non potestative, sed mini-
ge~us ', cum habeat sibi unitam divinitatem: nihil
stl!nahter, dicendo z scilicet aliqua excltantia eum
enlm frustra fit in operibus Creatoris.
ad conlortationem. Unde non est exponendum,

• C om • L ,xmalorem.
• 7. grullu • 7. ~trllllft,
" 8 uuttm ut, L (torr.) tnlm
1 Pu!m. 8, 6.
2
Expos. til lAt., VI, c. 22 (PL 92, 603). : z;dlll., l11 II.I.(PI.l IJ, 728),exUeda, In 11.1. (Pl. 91, 928).
· eupra, n. · 4 ~Ct. supra, p. 207b, Sotulio.
 DE PRAESIDENTJA ANOELORUM SUPE~ ANIMAS,
271
1
ut quid am dlcunt, ' apparuit angelus Domini
dicltur ibl: Ut custodlant te in omnibus VIi$ luis
confortans eum ', id est • ad mod urn confortantis de Ch~isto .non pob'!st intelllgi pro se, sed pr~
se habens •, quia secundum hoc fuisset ibi simu- ~embr1s su1s, sicut etiam dicunt a 1i qui inte\ligi
latio; sed vera fuit confortatio, mlnisterialis ta- tllud. quod dicitur luc. 22,-tJ: Adstitit angelus
men a, non potestativa. Domtni, c~nfortans eum. Unde Beda6, in fine
a. Ad hoc quod obicitur b quod • divinitas t G I ossa e magnae supra positae 1 , sic 1 dicit:
sufficiebat ad omnia': diclmus quod vere divi- • Si au tern plaudat haereticus et 111 infirmum al-
nitas sufficiebat ad omnia tamquam potestate firmet cui opus fuerit angeli contortantis auxilio
vel auctoritate et etlam ad confortatlonem pote- meminerit Creatorem creaturae praesidia no~
stativam, sed non ideo rJ tollebat ministerium nee eguisse. Sed quomodo" contristatus est et" con-
congruum erat quod tolleret. fortatus ? Propter nos contristatus est et con-
b. Per hoc nunc ultimo dictum patet responsio fortatus •.
ad obiecta nunc ultimo posita, non quia non 5. Ad ultimoP obiectumdeangeloqui vide-
concludant verum, sed quia per ea aeque posset tur ei datus ad' exercitium: dicimus quod non
probari quod non habuit angelum in ministerium, sequitur 'si fuit ei angelus malus quasi ad exerci-
1-4. Per alia praedicfa patet responsio. Ad p ri- tium, quod propter hoc daretur ei angelus bonus
mume argumentum et quartum, quod fit de ad custodiam', sed bene sequitur quod ad custo-
textu Psalrni et est in/ Glossa Luc. 4,10: Ut diam vel ad,. ministerium, et verum est quod
custodiant te etc., dicimuse quod illud non potest ad ministerium fuit ei; et verum est quod angeli
tatum intelligi de Christo; quod potest intelligi per boni habent potestatem cohibendo malos et ma-
hoc quod sequitur: Ne forte affendas etc. Per lorum potestatem et' cohibendo ministrant Non
lap idem enim ibi h lntelligitur Christus, secundum tamen hoc fuit ex indigentia quae esset in Chri-
quod dicitur Jsai. 8, 14: Erit in lapidem offen- sto, sed ex quadam congruitate. Unde Matth. 4,11:
sionis etc.; constat autem quod Christus ad se Accesserunt angeli et ministrabant ei. Dicimus
ipsum non potest offendere, immo nee ad alium, tamen amplius quod non fuit angelus malus de-
quia ibi intelligitur offensio peccati; unde dici- putatus Christo ad exercitium. Exercitium enim, ut
mus quod ilia series tota non de Christo, sed dictum est 8, est t circa difficile sicut ars; Chri-
de membris eius intelligitur. Unde super illud stus au tern 11 , etsi assumpsit quasdam poenalitates,
Matth. 4, 6 dicit 0 I ossa 2 : « Quod bene de mem- non tamen assumpsit ignorantiam ex parte intel-
bris intelligitur, diabolus male interpretatus est lectus aut difficultatem ex parte affectus; unde,
de capite •. Quod ergo dicit Glossa • quod si quia non erat in eo difficultas, ideo nee exerci·
de Christo inteiHgitur ,. etc., quasi per hoc relin- tium, quia exercitium • proprie respicit naturam
quem; quod de Christo possit intelligi, dicimus corruptam corruptione vitiosa: ex hac enim cor-
quod hoc dicH propter hoc quod in parte de Christo ruptione x est difficultas de qua loquimur.
possit intelligi, scilicet quoad illud quod sequitur: Sed tun-c quaerimus: Si non est datus iste
Super ospidem etc., quod tamen fraudulenter dia- angelus ad exercitium, ad quid ergo? - Re-
9
bolus subticebat. Unde ita dicit G I ossa : • Haec spondeo: Sicut dicit ibi Glossa , tentatus est
3

prophetia est, non de Christo, sed de viro sancto. Christus, ut in eo tentatorem vincere discamus.
Quod si de Christo esset meminisse debuerat Unde tentatus est pro nobis, non pro se. Et no-
eius quod sequitur: Super aspidem etc. Sed de tandum 1 quod est tentatio intra: et sic non
auxilio angelorum quasi ad iniirmum loquitur, de fuit Christus tentatus et quoad hanc pwprie est
sua conculcatlone quasi tergiversator 1 tacet •• exercitium; et est tentatio extra: et hac fuit Chri-
Similiter quod sequitur 4 : In manibus portabunt stus tentatus, secundum duplicem viam, scilicet
te, potest de Christo intelligi quoad ascensionem. via cupiditatis, Matth. 4 et Lucae 4, via timoris
Unde 0 I ossa 5: • Manibus angelorum sublatus in passione, quia habuit timorem mortis secun-
est Christus in caelis, non quia sine eis rueret, dum sensualitatem. Unde ad instructionem no-
sed quia obsequebantur Regi, et melior est qui stram voluit habere malum angelum, non vere
portatur quam iumentum portans •. Quod autem exercJtatorem.
• z onuU11o. • Ita R (co.rr.h atltlcrtiMI. I \111 ll: (C'Ort'.>. aW tt
• V o1 11 , ~ Ita v, L om. q. o., atU obfc(t. • T de/tu.
1 S vacat. I S Sltllt, quod T torr. • 5 01111. • Z 'liiii/I{Qjll'. • L -·
pro P, t. f. (. , S .uld. ttlom. • Z om. • Z 0111.
• T o.a. ' VRZ Z OQ:I., llo C est add. illltrl. • V ~~~-.
, RLCZ ult/mum. f s om. • T om.; V oar. std .•. (udodllllfl.
• L om. q. f. • L om. ~/tlasa ... torrupfifmt. rIta V, oN» IU!d. ttl.

! )
I Qu\1. Altleslod., toe. cit. ( · 49 a · . 6 Ex!JD$· m
I '
Lombardi, In h. I. (PL 191, 853).
· Lu VI c. 22 {PL 92, 603).
2 Cf. Ord{n., In h. 1. (PL 114, 85), ex Beda, Expqs. rn
Matth., 1, c. 4 (Inter opp. Bedae, PL 92, 19). d "-
' o dl l L
r n., n uc., • .
4 JO (PL J 14 254) ex Be a, ~pos.,
' '
1
8 cc:. suppr:, pp.
su r • ·
c., '

•
n~d4~
· ·
:b
9 Cl. Ordin., Itt Mo.ilh., e. 4, 3, a.p. Lyran., e:J: Grego-
in /.tJ.c., I, c. 4 (PL 92, 369). rio M., In Evang., hom. 16, n. I (Pl 76, 1135).
~ Psalm. 00, 12.
 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. 11. QUAEST. 11/, TIT. II. - 218.
272
. · ctoritafe Hie- [ nath•itatis suae ~. faciendo vim in verbo; Chrlstus
2. Ad tllud quod obicttur ex au
tantum de animabus illorum hominum qUI ab nahter descen 1 a
ronymi, dicimus quod ilia auctorita:s acci~itur aut~m non Sl~~~· b Adam sed solum r per cor-
. . 1 · · l"ter pulcntam substantiam: unde non mdtgutt angelo
Adam descenderunt a semma 1tier ve ortgma I .
Quod notatur, cum didtur • unaquaeque ab ortu b custode Slcut aln.
218
Utrum pan•ufi, statim post Baptismum mortui, habuerint custodiam angelicam
Tertia d quaeritur utrum parvulis detur custo-
dia angelica.
Videtur quod sic: a. Per auctoritatem supra
positam 2, quae est super c Matth. 18, to, quae dicit
quod .. unaquaeque anima ab ortu nativitatisl" etc.
Contra: 1. Videtur quod non indigeant custodia,
et loquamur de illis qui statim post Baptismum
vel paulo post moriuntur. Constat enim quod illi
nondum t possunt deficere per culpam nee in
melius proficere h per bonum opus, cum nondum
habeant usum rationis; ergo, cum custodia sit vel
ad faciendum proficere vel ad cavendum defec-
tum, videtur quod tempore illo non indigeant cu-
stodia sive quod frustra esset ibi custos. Item, ex
parte corporis idem videtur, quia sta'tim anima
separator, et sic corpori inanimato non competit
custodia.
2. Item, si parvulus ante usum liberi arbitrii
indiget custodia ratione dignitatis animae, eadem
ratione videtur indigere in utero materna; si ergo
tunc non indiget, ut videtur, ergo eadem ratione
nee post ortum, donee habeat usum rationis.
Solutio: Dicimus quod parvuli habent ange-
l urn custodem, secundum quod dicit auctoritas,
.. ab ortu nativitatis " etc., et intetligitur tum de
nativitate quae est ex utero, tum de nativitate
quae est in utero. Accipitur autem ratio huius
custodiae tum ex parte angeli custodientis, tum
ex parte hominis custoditi 1• Ex parte angeli est
ratio meritum: meretur enim praemium acciden-
tale ex custodia huiusmocli. Ex parte vero par-
vuli accipitur ratio tum ex parte corporis, ut
scilicet bonus angelus custodiat corpus pueri a
vexatione contrariae potestatis, tum ex parte aniA
mae, et hoc dupliciter, quia sumitur ratio ex
parte animae secundum se et ex coniunctione
animae ad corpus. Ex parte animae in se, quia
quam cito anima creatur, vertibilis est sive act
bonum sive ad malum et potest proficere non
tunc, sed postmodum, et ideo datur ei custos
, T :!,::: 11111
'Ua V, liii untnuu:. •
•
5 0111 0
· · o. ' R om. • Codd vuJJJJo
c~-:d~::. quud ~La:::~ z OIJI~t~~~d
1 Ct. S. Bonav., II Sent., d. II, dub. I {II, 289).
· 'd est non originaliter vel semi-
I
• . . .
. ..
ARTICULUS 111.
1
•
angelus non pro tempore isto, id est non ut tunc
faciat eam proficcre vel rctrahere a malo, sed ut
ordinet eam ct disponat et habi\itet k ad hoc ut
postmodum proficiat, quando tempus erit utendi
ratione. Ex parte autcm animae prout coniungitur
corpori, potest accipi ratio custodiae in parvulo,
quia anima, quam cito unitur corpori, corrumpi-
tur corruptione vitiosa et exinde 1 contrahit cor-
ruptionem; unde anima, quam cito coniuncta est
corpori, semper procedit in aliqua habilitatione
sive ad bonum sive ad malum, quamvis non sit
nota huiusmodi habilitatio, et ad huiusmodi ha-
bilitationem bonam iuvat m et ordinat angelus
bonus, qui datur ei custos, sicut forte ilia cor-
ruptio, quam contrahebat ex corpore, iuvabat ad
habilitandum ad malum.
{Ad obiecta]: I. Per nunc dicta patet respon-
sio ad i d quod prim o obicitur 11, quod scilicet
parvulus non potest nee proficere nee deficere:
etsi non potest pro isto tempore, potest pro con-
sequenti, et ad hoc habilitat angelus. Praeterea,
sciendum quod anima, quam cito unitur cor-
pori, non est ita otiosa in corpore quod non
faciat nisi" vitam vel sensum; imrno, cum anima
rationalis plus patens sit quam sensibilis vel
vegetabilis, et istae, quam cito sunt, aJiquem
actum habent in corpore - quia vegetab'ilis tacit
in eo vitam vel vivere, sensibilis sensum vel sen~
tire - multo magis ergo anima rationalis altquem
actum ibi habet, quam cito infunditur, quamvis
iste actus non sit nobis notus: et quantum ad
ilium actum vel respectu illius actus potest at-
tendi custodia angeli.
2. Quod etiam angeli ita habeant potestatem su~
per an imam P dum adhuc puer est in utero, potest
persuaderi a simili vel a minori sic q: constat
enim quod corpora superiora tunc aliquam po-
testatem habent supra corpus pueri; ergo simi~
liter angeli, qui sunt lux spiritualis superior,
habent potestatem super animas, quae sunt tux
spiritua\is inferior.
t/ qllla
' VS'r ~J~prD
114 ~1ll, ST Oltl
I R 11dd
bonflm
~~~~, V tim nc , R 1/0fl.
• Ita V, alii obltlti!UIIlf.
~ T
• Ita S, am lb/.
ptT/IUTf
;z Ct. Bupr,a, p. 200, nota 6.
 DE PRAESIDENTIA ANGELORUM SUPER ANIMAS,
Utrum Antir:hrisf11s habebit custodiam angelicam 1.
Consequenter quaeritur de Antichristo utrum
habebit a angel urn deputatum in custodiam.
Et vldetu!" quod non: l. Dicit enimb Dama-
s c en us 2 quod care bit praesidia angelorum; sed
angelus custodiens est praesidium custoditi; ergo
carebit custodia ange\orum.
2. Item, sicut dictum est 3, quia Christus non
potuit decidere in malum culpae nee proficere in
bonum, non indiguft custodia angelorum; sed e
contra Antichristus ita adhaerebit malo quod non
revocabitur ab eo nee etiam proficiet' in bono;
ergo null us esset d eHectus custodiae; cum ergo
nihil otiosum fiat a summa sapientia, non babe-
bit angelum in custodiam.
3. Item, videtur quod nee ad exercitium: Quia
exercltare t est de malo elicere bonum, utpote de
tentatione diaboli; sed hoc non faciet Antichri-
st us; ergo null us erit ibi I effectus custodiae nee"
exercitii; ergo nullo modo habebit angelum sib!
deputatum.
4. Item, quia ChrJstus plenus erat Deo, non in-
digebat custodia angeli; ergo e contra Antichristus,
quia plenus erit h diabolo, non habebit angelum.
- Probatio mediae: II Thessal. 2,9: Cuius
adventus secundum operationem Satanae, Glos-
s a 4 : c Diabolo cooperante, qui ill urn tatum pos-
sidebit •. Item, Damascenus 5 : • Ex fornica-
tione genitus suscipiet omnem actum Satanae;
praesciens enim Deus iniquitatem suae futurae
voluntatis, concedit in eo habitare 1 diabolum •.
Si ergo nihil supervacuum est in operlbus Dei,
videtur quod non det ei angelum custodem.
Contra: a. Hieronymus kG: • Unaquaeque
anima ab lnstanti nativitatis habet angelum sibi
delegatum •• Ergo angelum custodem habebit
anima Antichristi.
b. ltem, Eccli. 33, 15: Contra malum bonum;
ergo' contra maius malum necessarium est con-
traponl maius bonum; sed in Antlchristo maior
erit invalescentia angeli mali quam in alio homine;
ergo magis necessarius erit ei m angelus bonus
ad custodiam in resistendo n malo.
hiJ/Iu~rft.
• TR luJbllll, LCZ
hT rrar, quo4 s corr. 1s
b L om.
habUftart.
•
• Ram
" z affquo.m. RLCZ 111.
, 'Ita v, all.l dJml/1/t. • Ita LR, alii drnllnquft.
• R om. ~ 1.. add. ln.
1 Cf. Gull. Altlsslod., Summo, II, tr. 4, c. 3 (f. 49ab);
S. Bonav., 11 Sent., d. 11, a. 2, q. 1, ad 1-4 {II, 283).
ll Cf. Dt fide orthod., IV, c. 26 {PO 94, 1218).
3 Cf. supra, p. 270b, SoluUo.
.f Lombardi, In h. I. (PL 192, 520).
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
273
ARTICULUS IV.
219
c. Uem, medicus corporalis, etsi infirm us habet
in!ir~itatem incurabilem, non tamen penitus di-
m1tt1t eum, sed adhuc dat ei aliqua o ad miti-
gatlo~em morbi, ul prolongetur vita eius; ergo
similiter nee medicus spiritualis penitus dimlttit
infirmum suum, etsi incurabilis ei videatur; hu-
iusmodi autem medicus est bonus angelus; unde"
super illud lerem. 51,9: Curavimus Babytonem,
G I ossa 1 : « Angeli sunt medici sub magna Me~
dico constituti, volentes animas nostras a vitiis
curare,.; ergo angelus bonus non dimittet q An-
tichristum propter magnitudinem iniquitatis suae.
Et hoc est contra iII o s 8 qui ponunt quod in
prlnctpio habebit angelum custodem, sed post,
cum viderit eum obstinatum, derelinquet r eum.
d. Item, non est in potestate daemonis dare ei
ab instanti nativitatis usum liberi arbitrii; sed ante
usum liberi arbitrii non demeretur praesidium
bonorum angelorum; ergo tunc habebit angelum
in custodJam.
Respondeo: Notandum quod multiplex est ef-
fectus custodiae angelicae circa animas: unus est
ut proficiat anima in bonum gratiae; ali us, ut non
cadat in malum culpae; tertius est quod, si cadit,
ut postmodum resurgat vel ne totiens cadat ,~ vel
non in tantum malum cadat. Dicimus ergo quod
Antichristus habebit custodiam angelicam, non ad
primos effectus, sed tantum ultimum, scilicet ut
non totiens cadat quotiens caderet t sine angelo
custode vel ut 11 non in tantum malum cadat' in
quantum caderet sine angelo custode. Nulli enim
viatori, in quantum viator est, deficit misericordia
Dei, quae est in dando angelum custodem.
[Ad oblecta): I. Ad prima obiectum, scilice-t
quod • carebit x praesidia angelorum ': respond eo
quod Damascenus loquitur tantum de bonis
angelis. Et hoc patet, q1.1ia praesidium, quod est
in exercitando, non dicitur praesidium mali an-
geti, sed Dei, quia diabolus non intendit in hoc
iuvare, sed decipere; unde, cum dicit • carebit
praesidia angelorum •, patet quod intelligit tan-
tum de bonis. Sed notandum quod praesidium
potest accipi dupliciter: vel communiter, scilicet
1
z projlcfl, quOO LR con ~1.
1
R rt
•Ita V, .alii t51
• ltOJ; V,
'Ita S, all! Uri\"IIUJ
aJJl om • ST ul pro rHI
IV Qlll.
, ~ ~!d~~~t· qu~
Z
':!:
• LZ cadwtl, quo4 C eurr.
5 Loc:. d1.
Ill, c. 18 (PL 26, 130).
t1 In Matth.,
1 Ordln., In b. 1., ap. Lyran., ex Origene, In Ierem.,
hom. 21, n.. 12 (PO 13, 541).
8 Inter quos Gull. Altisslod., Joe. cit. (f. 49b).
18
 274 INQ. 11. TRACT. 111. SECT. II. QUAEST. !II. TIT. II. - 220.
pro adiutorio quocumque, et sic non est verum
quod carebit praesidia, id est adiutorlo angelico,
immo habebit, ut patuit iam 1• Vel praesidium po-
test accipi praprie, secundum quod praesidium
dicitur a praesidendo, et sic intelligit Dam a-
seen us. llli enim" proprie praesidere dicitur an-
gelus bonus, qui movetur ad nutum eius; sic au-
tern non erit in Antichristo, immo potius move-
bitur ad nutum diaboli et nullo modo acquiescet
angelo bono.
2-4. Ad iII u d quod obicitur b per contrarium
de Christo, dicimus quod non est similis plenitudo
Dei in Christo et diaboli in Antichristo. Christus
enim dicitur plenus Deo, quia in isto hornine
220 CAPUT V.
UTRUM ANGELUS ALIQUANOO RECEDAT PROPTER PECCATA HOMINIS CUSTODIENDI 2•
einde quaeritur utrum angelus deputatus ad
D custodiam aliquando recedat propter peccata
eius cui deputatus est.
Quod videtur: 1. Per illud lerem. 51,9: Dere~
linquomus eom, et eat unusguisque in terram
suam. Hoc intelligitur de bonis angelis; quod
patet per hoc quod dicitur ibi 3 : Curavimus d Bo-
bylonem etc.; bani enim "' angeli sunt medici ",
ut dicitur ~ ibi 4, et non mali.
2. Item, Glossa, ibidem 5 : • Cave ne quando
relinquat te medicus vel angelus Dei. Si enim
derelinquerit, patet quod abscessio medici con-
demnatio tua sit •.
3.ltem, Augustinus6: • Angelos repellimus,
cum eorum consHio non acquiescimus, et videntes
se I operam perdere dicunt: Relinquamus eam •.
4. Item, Re11ersus est ad me angelus 1 ; super hoc
dicit Hieronymus 8 : • Infructuosa est anima
quae non habet Deum hospitem nee praesidium
angeJorum •.
5. Item, super ilJud idem 9 : Sciendum est • quo-
tienscumque humana fragilitas suae relinquitur
imbecillitati, Dei auxilium et angelorum eius ~ ab
ea recedere •.
6. Item, lsai. 5,5: Aujeram sepem ab ea, Glos-
sa 10 : c id est custodiam angelorum ,. •
~ V om 'IU V. &Iii Qb{df ~ t' p
IJQI, •· • R curam111 •
lll4m,qiiOI!ZW#r. 'Rom '8""' •vom.d.e.
1 CJ. sub RnpoNho
2 CJ. GuJJ. AJduiod., Summc, JJ, tr. 4, c. !!i {f. 49c);
s .. Bonav., II &nl., d. ll, a. 2, q. J (IJ, 282lNJq.).
J lerem. 51, 9. 4 Cf. supra, p. 'I13, .twb Jltt. c.
11 0/f.Js.Mi Raba.nl, In b. J. (PL Ill, JJ64), ubl el ae-
quens, e~ Otigene, In Jerem., hom. 2l, n. 12 {PO 13, 542).
fi Recuus Orlgenes, Joe. cit.; d. Lyran., in h. J.; s. Bo-
n.av., Opp. omniiJ, II, 282, nora 3.
7 2acMr. 4, 1.
humana natura unitur divlnae In unitate personae,
secundum illud Col. 2,9: In eo habitat plenitudo
divinitatis corpora liter,· non sic unitur dlabolus
Antichristo, quia daemon in nullo hominc sive
in nulla anima est, sed per operationem ct sug-
gestionem, et non per essentiam: unde Antichristus
dicitur plenus diabo!o, non p!enitudine essentiae,
sed plenitudine c dominii, quia inclinabitur eius
voluntas ad nutum diaboli. Et sic intelligitur quod
dicit Glossa quod • ilium totum possidebit •,
et id quod dicit Damas c en us quod • suscipiet
omnem actum Satanae "· Sed nota quod dicit
• omnem ,. quoad genera singulorum, non quoad
singula generum.
Contra: a. Ferventior est bonus angelus in cu-
stodiendo et iuvando quam malus in nocendo;
sed malus angelus etiam in cruce Christo non
detuith, sicut habetur super Tob. 6 111 , immo
quasi semper sequebatur eum, expectans quo
modo posset ei nocere; ergo multo forti us bonus
angelus nulli homini quantumcumque malo deest,
sed semper adest, expectans si quo modo possit
eum iuvare usque ad mortem.
b. rtem, quanta quis peior est et miserior, tanto
magis misericordia indiget; cum igitur Deus in
ira sua non ita k contineat misericordias suas 12,
sed semper miseretur, cum eius sit hoc proprium,
ergo etiam tunc non 1 amovet custodiam angeli~
cam, sed praestat ut prius.
c. Item, medicus corporalis si non desperet de
aegroto, non derelinquit eum; ergo nee medicos
spiritualis, scilicet angelus bonus; sed de nemine
desperandum est, dum est m in via, dicit aucto~
ritas 13 ; ergo neminem debet dimittere.
d. Praeterea~ cum desperat medicos corpo~
ralis de perfecta sanitate, tamen non omnino
adhuc dimittit aegrotum, quamdiu vivit, sed sem~
per aliquid operator circa eum, saltern ad mi~
tigationem morbi et ad vitae protongationem;
ergo etiam si desperet angelus bonus, non de~
bet omnino dimittere, sed semper circa eum
• R dit(f. f Ita V, alfl orn. 9 R 0111. ~ v dt/ldt. • L uJIJ·
8 Cf. In Zochor., J, c. 4 (PL 2.5, J44J), ad sensum, sed
verbotenus ln Jemn., Ill, c. J1, 6 (Pl 24, 788).
9 Hleronym., In Zaclzar., 1, c. 4 (PL 25, 1441).
10 hllerlin., In h. 1., ap. Lyran.
11 Ct. 11upra, p. 1!10, nota J.
J2 Ct. Psalm. 76, 10.
13 Ct. Augustin., Rt!lruct., I, c. 19, n. 7 (PL 32, 616);
j Dl verlll$ Damifli, &ermo 71, e. 13, n. 21 (PL 38, ..f!!fl);
Lombard., H Smt., d. 43, c. uu. (p. ~~•q.).
 DE PRAESIDENTIA ANOELORUM SUPER ANIMAS.
ali~~id ~perari
spmtuahs.
11
ne saltern invalescat aegritudo
Solutio: Notandum quod multiplex est effectus
angeli custodientls circa anlmam hominls custo--
1
diti • _onus (est) ~ffectus ~i~s in ani~a quoad
potenham speculahvam, sc•hcet illummare earn
quoad aliqua b o:culta: et quoa.d hunc effect~m ve~
rum est quod al!quando reced1t angelus, qu1a non
semper Jlluminat, quia aliquando tangit Spiritus
corda Prophetarum, aliquando non tangit; et sic
intelligitur angelus recessisse, de quo Zach. 4,1:
Reversus est angelus. Est alius effectus angeli
custodientis in anima hominis custoditi quoad
potentiam motivam, et hie est quadruplex, sieut
habitum est supra, in solutione praecedentis Pro-
blematis 2 ; et verum est quod semper angelus
ali quem illorum effectuum operatur circa animam,
saltern ultimum, quod est prohibere ne in tan~
tum malum cadat. Unde dicimus quod nunquam
relinquit c hominem, cui deputatus est, quoad
omnem effectum. Et sic intelliguntur rationes 3
quae hoc probant.
Praeterea, sciendum quod, etsi non semper
habeantur effectus priores d, utpote promovere in
bonum vel prohibere a malo, tamen pert ipsum
angelum non stat, sed per hominem nolentem ac-
quiescere, et propter hoc dicitur derelinquere I
quoad istos etfectus, quia, licet faeiat quod in se
UTRUM ALIQUANDO ANGELUS PECCET CIRCA CUSTODIAM HOMINIS.
equitur de conditionibus ex parte angelorum
SPrimo
custodientium.
ergo quaeritur utrum angeli aliquando
negligant vel negligere possint circa custodiam;
Utrum aliquando angefi negligant circa custodiam.
Ad primum slo: 1. Num. 18,12: Quidquid offe~
runt primitiarum, Glossa Origenis 1 : •Tra~
huntur angeli in iudicium, utrum ex ipsorum ~
negligentia aut ex hominum ignavia tot lap~l
sunt •. sed hoc nihil esset dictu q nisi in angehs
esset ~el' posset esse negligentia; erg~ videtur
quod in angelis sit negligentia vel poss1t esse.
• T DdDptrlltl pro ll. O.
• v lllfll
•Sadd.ad
• z
nDWlndum pro rtvoeandt;,n.
v z d/t/Unl. 1 SL wl. ' T Ill llbro.
uMnu ptt1tJIJ. ~ R torum.
Jl n 1 (II 284)
I Cf. S. Bonav., ll Sent., d · II • a. •n;· ••
213
~ ~1. supra, p. 273b, Rtspondto, et nu · .f Sub l-6.
3 Sub a· d.
t1 Ct. Glossa ordl11., .in b. 1., ap. Lyran., ex
0 r1gene,
In Jerem., hom. 21 (PG 13, 542).
Z75
Iest, tamen hos effectus circa animam non habet.
Et sic inteltiguntur omnes auctoritates 4 ex qui-
bus videtur relinqui quod angel! reUnquunt h
mines quibus deputati sunt. o--
{Ad obtoota]: 1. Unde quod dicitur lerem. 5J,g:
Derelinquamus eam, inteltigitur ~ de illis qui de-
sperati sunt, quia iam in illis toUitur illud per
quod debet esse medicina: poenitentia enim me-
dicina est ad revocandum vel• suscitandum ho-
minem a morbo spirituali; cum igitur impoeni-
tens est quis, iam est ad modum aegroti re-
spuentis medidnam a medico, et ideo medicus
eum relinquil quantum ad hunc effectum qui est
revocare a morbo, quia quoad hoc non assu-
mit 11 eum in curam; similiter est hie.
4. Ad auctoritatem Hieronymi quae' dicit:
•lnfructucsa res est anima quae non habet .. etc.~:,
potest solvi specialiter 1 per hoc quod dicitur
.. praesidium •, faciendo vim in vocabulo, ut die~
tum est 6 : praesidium enim a praesidendo dicitur;
praesidium ergo angeJorum habet qui movetur ad
nutum eorum; non sic faciunt peceatores. Unde se-
cundum hoc nullus peceator, in quantum talis, ha-
bet praesidium angelorum, accipiendo ita proprie,
et talium, in quantum huiusmodi, "infructuosa est
anima .. , loquendo de fruetu vitae aetemae, quia
hunc effec:tum non habent tales, in quantum tales
sunt, nee in eis habet angelus hunc effectum.
CAPUT VI.
secunda, utrum velint praescitum salvari vel
m
tristentur de eius" damnatione 0 ;
tertia, utrum angelus resistat alii angelo cu~
stodienti.
ARTICULUS I. ZZI
2. Hem', Num. 25,3: Jnitiolus est Beelphegor.
0 \ossa 8: "Praeest angelus bonus, qui pro bene
gestis laudatur et pro delictis culpatur "·
Contra: a. Dionysius 9 : .. Non angelorum
rectos principatus accusari contingif de 1 genti~~
ad non existentia erratione, sed ad ilia proprus
inflexionibus •.
------
n/1Jt9lltl.
<Zqul.
• Ua V,
'Rom.
alii pol/om • S pNpltr
1 Va<1d.dt
I L
•Rolli.
dt~~~~~:· alii. ;_~ add.~";·~~ :7.
' V <ld.
I
6 Ct. supra, p. 274a.
· 1 In Num., hom. 11 , u. 4 (P<i 12, 647), .ap. Lyra»., in h. 1.
8 Ordin., In b. 1., ap. Lyran., ex. Orlgtne, In Num.,
hom 20 n 3 (PG 12, 133).
De ;uti. hier., c. 9, § 3 (PO J. 259, PL 122, 1001).
9
 JNQ. 11. TRACT. 111. SECT. II, QUAEST. Ill. TIT. II. - 222.
276
Solutio: Dicimus quad non est negligentia in
angel is, quia faciunt quidquid in sc est circa illosa
quibus deputantur nee: aliquid omittunt de <.:on-
tingentlbus.
fAd oblectaj: J. Ad id quod obiciturb de
G Joss a illa .., trahuntur in ludicium • etc., respon-
deo: • trahuntur in iudicium •, non ut Jpsi ex hoc
iudicentur, sed ut ipsi homines eorum testimonio
iudicentur. Unde Orlgenes ibi loquitur per quam-
dam similitudinem, quasi diceret: venlent ambo
in iudicium, scilicet angeli ct homines quibus
deputati sunt c, et manifestum erit angelos non
tuisse circa eos d negligentes. Unde gravius ludi-
cabuntur homines qui cis fuerunt inobedfentes
ex ignavia sua. Unde' super IUud Mich. 5, I:
Contende adversus montes, Glossa 1 : • Montes
sunt administrator({ spiritus, quibus promissa est
procuratio humanarum rerum; adversus hos iu-
betur contendere Judicio, utI si ill! montes vel
colles inventl fuerint non bene procurassc popu-
lum, videatur si vel culpa Dti slt.'', qui non Jdo-
neos eos praeposult 11 , vel fpsorum angclorum, sl
non egerint quae ad officium eorum pertlnebanf,
vel populi, qui bonis praclatis obedlrc contempslt;
zzz
Utrum angelus custodiens velit pracscitum ctlstodltum salvari vel tristetur de damnatione eius '·
Deinde quaeritur utrum angelus custodlcns
velit pracscitum custodltum, scilicet quem scit
damnari, esse salvandum vel tristetur de damna-
tione eius.
1. Quod autem vellt lpsum salva.rl, vtdetur:
a. Nam custos tenetur velle profectum' eius quem
custodit et salutem.
b. Hem, vult suam operationem non esse irri-
tam; sed operatur ad hoc ut iste praescitus sat-
vetur; ergo vult ipsum salvari.
Contra: l. Sdt voluntatern Dei esse ut iste
damnetur - ponatur quod illud 1 reveletur ei -
Sed tenetur conformare voluntatem suam voluntati
divinae; ergo tenetur velle quod iste u damnetur.
;- Practerea, ex hoc videtur quod teneatur re-
Jnquere eum, id est non apponere curam circa
eum.
-----
1 Ordin .. in b. 1., ap. Lyran.
2 Ordin., io b. 1., ap. Lyran., ex Origene In Nwn
bom. 20, n. 4 (PO 12, 736). ' .,
3
S CJ. OWl, AltiN.iOO., Summo, II, tr. 4, c. 2 (f. 48<:};
· Bonav., II &nl., d. JJ, a. 2, q. 3 (JJ, 2B6aqq.).
et cum nee in Deo nee in angelis culpa possit t
inveniri, restat quod in populo inveniatur et iuste
puniatur •. Et hoc est efiam k quod dicit Glossa,
super illud Num. 25, 4: Tolle cunctos principes,
dicit 0 I ossa 2 : • Si princeps, id est angelus,
commonuit et locutus est in conJe meo dumtaxat,
in quo meam conscientiam revocat a peccato, et
ego, spretis eius mont tis et 1 conscientiae retina-
cula, in peccatis prorupl, duplicabltur mihl poena
pro conternptu monitoris et facinoris 111 commissi ••
2. Ad ali am Glossam quae dicit • pro
delictls culpatur •, dicimus quod, etsi pro ista
parte amputata" sive falsa -sit haec Olossa 0 ,
tamcn potest intelligi 'culpatur ', id est non tan-
tum vel in tot laudatur vel P non pro tot, quia
laudcm habet angelus pro unoquoque ab eo cu-
stodito et q sic salvato, et r quanto plures sunt
salvati de eis quorum curam gessit, tanto In plu-
ribus sive: pro pluribus habet gloriam, Joquendo
de gloria accldentali, sicut est de homine prae-
lato allis faclentc quod In se est, tarnen etsl
non omnes salventur, nihilorninus habet suum
praemium pro suo mlnistcrio, sed non tantum
sive pro tot.
ARTICULUS II.
2. Si dlcatur quod angelus ex voluntate
gratlae, qua tenetur conformare voluntatem suam ~
voluntati divinae, vult eum esse damnandum, nl·
hilominus tamen voluntate naturae, qua ei coope-
ratur" suo modo tarnquam eius custos, vult cum
esse salvandum - contra: custodire est a natura
eta>' gratia 4, et voluntas similiter", qua vult dam-
nationem, est a gratia: hoc constat; ergo oppositae
sunt in eo voluntates et ex eadem principio.
II. Item :s, quaeritur utrum angeli tristentur ex
damnatione hominum qui bus deputantur 6,
. Et vfdetur quod stc: 1. Nam delectantur, cum
lUStificantur; ergo tristantur, cum peccant.
2. Item, lsai. 33,7: Angeli pacis amare jlebunt,
Glossa 7 : • De perditione suae gentis •• Ergo etc.
Contra: a. Tristitia poena est; poena autem non
est nisi eius cui inest vel infuit vet inesse potest
,· L om. c LC trun, quod RZ wrr. • RLC llf, quod z «orT.
, V •dd. lllud. ' So~, • L rnoltui& pro m. t. f, • 111 V,
5 om. ' S o.m. ' VT pufttturn < V Int. • RLCZ JIU.
4 Cf. supra, num. 224.
b & Sequenti.a usque ad non contristantur (p. ma) ver·
~enus O<"CI.lrrunt ap. Philip. Orev., Summa, 11 (f. 87d).
Ct. Gull. AJUsslod., loc. cit., c. 7 (f. !iOa).
7 lnttrlln., In h. 1., ap. Lyran.
 DE PRAESIDENTIA ANOELORUM SUPER ANIMAS,
petcatum; sed in angells bonis nee est nee infult
nee inesse a potest peccatum; ergo in eis non
potest esse tristitia.
b. Item, super illud Dan. 10, 13: Princeps Ptr-
sarum etc., G Iossa 1 : • Angelicas spiritus re<:te
milites dicimus, quia contra aereas potestates eos
decertare non ignoramus •; hoc au tern non Ia-
bore, sed imperio peragunt •, et similiter sine do-
lore; ergo non contristantur.
Solutio: 1. 1. Dlcimus quod t, quamvls allcul
angelo reveletur damnatio eius cui deputatus est",
Ia men non revelator ei quantitas damnatlonls,
scilicet quanta futura est cius damnatio: hoc cnim
est de secretissirnis Dei. Unde quamvis cum dam-~
nandum esse sciat per rcvetationem et sic sc:lt
se niltU profecturum' drca eum quantum ad hoc
quod I salvetur, tamen quia nesclt quanta futura
est eius ctamnatio, ideo nesclt an profecturus sft
circa cum quantum ad hoc quod minor sit elus
poena sive damnatio. Unde adhuc curam apponlt
clrca eum nee derelinquJt eum ex toto. Nee dis-
sonat' hoc a voluntate • divina. Unde quamvls
non operetur circa eurn ad trahendum cum ad
salutem, tamen operatur ad relrahendum cum a
maiore; damnatlone, quam scilicet tncurreret nisi
angelus custodJret cum.
2. Ad hoc ergo quod oblcltur quod 'ex eo-
dem prlnclpfo veli1 angelus contrarta ': dlcimus
quod revera ex prtnclpio, quod est gratia, pro-
venit utrumque. Sed diclmus quod duplex est
gratia in angeiJs, scilicet quaedam fixa et quacdam
influens t, scilicet continue vel quasi de novo 2•
Gratia influens est graeia qua nunc revclatur ei
ARTICULUS Ill.
Utrum unus angelus custodlens reslstat all/ custadlenti '·
Deinde quaeritur utrum unus angelus custo-
dicns resistat alii bono angelo custodienH.
Quod non, vtdetur: a. Quia, cum uterque mini·
stret sub Deo, habent concordes voluntates, quia
si alter exequatur quod Deus iniungit, alter re-
sistere non debet.
Contra': 1. Dan. 10,13: Princeps regni Per-
sarum restitit mihi viginti et uno diebus, ita
dicit angelus Danieli ora.nti pro Jiberatione populi.
------
• R au. • R apnt. • R 0111. • S 0111. • V prr~/~UIIIfl. I Z Ill. ' R ~f!•::~,_;t?,!m~ltut~m:
< RLCz •lttDn; $ OGI. qunl. • z JfJWU. ' RL luiM.
t Tom. • R lbl.
1 Ordin., In h. 1., ap. Lyran.
2 Cf. S. Bonav., II StnJ., d. 11, dub. 2 (II, 290).
3 Sequentia usque ad dicit G/oSS(I, verboteous occur·
runt ap. Philip. Grev., Summa, II (f. 87d-88a).
• Lombardi, In b. I. (PL J91, !.US}.
5 Cf. Origen., In /SIJi., X, c. 23, 7 (PL 24, 365).
T11
de novo damnatio llllus hom\nls: et secundum
hanc 1 vult quod Deus vult .. absolute, ld est vult
damnationtm hulus homlnls secundum quod el
revelatur. Gratia autem fixa est gratia quae data
est ei In conHrmatlone 11 , qua habet potestatem
c:ustodiendl et custodit, et secundum hanc adhuc
habet dupllcem respectum: unum respedum ha-
bet ad hominem, quem custodlre habet, et se-
cundum hunc respectum dlclmus quod vellet sa-
lutem 111\us; al\um respectum habet ad Deum,
secundum quod per illam gratlam fruitur Deo et
legit in specula aeterno quid Deus vult fieri: et
secundum hoc tcnctur voluntatem suam confor·
marc voluntatl dlvlnae. Unde stcut Deus vult
hunc damnarl et ipsl angelo revelat hoc, Ita Ipse
.1ngclus vult lpsum damnarl; nee est hie opposltlo
In volendo opposita secundum dlversos respectus.
H. Ad 3 hoc quod quaerltur utrum angeli tri-
stentur de damnatlone pracscltt, dlcendum quod In
angells non est tristltia, slcut hahetur super illud
,,d Rom. 8.22: Omn/s crealura etc., Glossa•:
• Etsl nos adiuvant angell, hoc sine Iabore agere
credendf sunt, ne miser/ aestlmentur •.
[Ad obtectaJ: 1. Ad oblectum dlcendum
quod non sequitur; sequeretur au tern si essent
!Ills allqua causa pcccatl, stcut sunt allqua oc-
caslo vel ctlam dlsposltlo ad bonam voluntatem:
sunt au tern dlsposltlo ad bonam voluntatem, non
ad pcccatum, sed tota causa est In Ipso peccante.
2. Ad atlud quod dlcltur lsai. 33,7: Anl(tll
paci~ amare /lebunt: dlcendum quod tstud in-
0
telllgitur morallter de praelatls, qui, sunt nuntll
reconcillatJonis, slcut dicit Glossa·
228
-Quod autem de bono angelo lntelll-
gendum sit, vldetur per Olossam Ore-
goriJlibl: •Est adhuc•, lnqult, •quod In eo-
dem populo sub lugo Persarum purgetur; undefl
de ereptlone l\llua princeps mihl lure contradl-
cit •; sed malus angelus nihil lure tacit; erlt ergo
bonus angelus.- Contra: Glossa Hiero-
n y m 18 quae sic incipit: • Vldetur mlhi • etc.,
ubi Ita dicit: • lstf' sunt princlpes de qulbus
Paulus, I Cor. 2,1}-8: Sapientiam loqutmur inter
::."' •··, ~~~ :r~::::
• L 0111. q. D. •·
11 Sequentla usque a Domino purgttu, (p. 218a) verbo-
tenus occurrunt ap. Philip. Orev., Summa, II (t. 88a);
d. Gull. Altlsalod., SUJJIIJUl, II, lr. 4, c. 1 (1. Mla).
1 Ordin., In b. 1., ap. Lyran., ex Gregorio M., Mo-
ral., XVII, c. 12, n. 17 (PL 76, 19).
8 In [)Qnltl., c. 10 (PL 25, 555), ap. Lynn., Ia h. I.
 278 INQ, II. TRACT. Ill, SECT, II. QUAEST. 111. TIT. II. - 223.
perfectos, quam nullus principarn huius mundi
cognovit: si enim cognovissent, nunquam Domi~
num gloriac crucifixissent •. -- Et Glossa G re~
goriil super eumdem locum: .. Angelicas spi~
ritus recte milites dicimus, quia decertare eos 4
contra aereas potestates non ignoramus; quae
tamen certamina non Iabore, sed b imperio pe~
ragunt, quia quidquid agere contra immundos
spiritus appetunt, ex adiutorio cuncta regentis
possunt ••
2. Jtem, si princeps Persarum iuste restitit, ergo
iniuste Gabriel popu!um ' !iberare volebat.
Respondeo: Jntelligendum est de malo angelo.
Quod au tern dicitur • iure d restitisse ', hoc est
comparatione habita ad merita populi qui
dum erat purgatus, sed non quantum ad intentio-
nem eius qui non intendebat populi purgationem,
sed oppressionem. Simile habetur Isai. 10,5--7:
Virga furoris mei Assur etc., ipse autem non sic
aestimabif, sed cor eius erit ad conterendum. Ga~
briel autem non peccabat volens liberationem po~
puli t; licet enim non esset liberandus quantum
ad exigentiam meritorum, tamen quantum ad me-
rita I precum, scilicet Danietis, de misericordia
deceball hoc fieri. De hoc Glossa GregoriF:
• Precum merita exigunt ut lsraeliticus populus
a iugo captivitatis suae eruatur h, sed ad hue est
in eadem quod iugo Persarum a Domino pur~
getur •. Haec opinio videtur esse secundum Hie-
ronymum3.
Notandum tamen quod, secundum Grego-
r i u m, princeps iste dicitur angelus- bonus. Ad
• Ita V, am om. 6 S om. • C tp•um. " v lurt~.
'V r1dtrminfllll, Quod l torr. l L Qm. r S cll/71.
• Z Clllll. 'T oltl. Hluonyml, .. optnlon~m. com. b'onu~.
; MoraL, XVIJ, c. 13, n. 19 (PL 76, 20), ap. Lyran., Jn h. I. /
Moral., XVJJ, c. 13, n. 17 (PL 76, 19), ap. Lyran., in h. I.
hoc autem quod quaerltur quaHter angelus bo-
nus dicitur resistcre angelo bono, sic respondet
B. Gregorius 4 : • Sublimes spiritus eisdem gen-
tibus principantcs nequaquam pro iniuste agenti-
bus decertant t, sed eorum facta iuste k iudicantes
examinant. Cumque 1 uniuscuiusque gentis culpa
veJm iustitia ad supernae curiae consilium ducitur,
eiusdem gentis praepositus vel obtinuisse ve1 non
obtinuisse perhibetur tr, quorum tamen omnium
vicforia est sui o super se opificis voluntas summa:
quam dum semper aspiciunt, quod obtinere non
valenf P, nunquam volunt, eosdem quoque ange-
licas spiritus decertare contra potestates al!reas
non ignoramus •. Recte ergo dicitur quod contra
non~ se ange!i veniunt, quia subiectarum sibi gentium
mcrita contradicunt. Aliquo ergo modo resistunt
boni bonis, quando scilicet merita populi contra-
dicunt. Unde oratio Danielis merebatur liberatio-
nem populi, sed merita populi exigebant ut adhuc
in captivitate detinerentur, quia nondum erant
sufficienter purgati; et ideo quantum ad hoc di-
cebantur certare angeli, qui tamen q concordabant
in voluntate DeL Angelus vero bonus dicitur re-
sistere angelo malo, quando coarctat potestatem
eius ne impediat; angelus vero malus dicitur re-
sistere angelo bono, quando illud, quod intendit
.angelus bonus, nititur malus angelus impedire.
Et sic differenter intel!igitur resistentia, secun-
dum quod princeps dicitur angelus malus se-
cundum opinionem Hicronymi, et secundum
quod dicitur angelus bonus secundum opinionem r
Gregorii.
• L om. f V mulfo. ' V dlct/Jaf, quod I. cotr. " RLCZ t;rNolllr.
'"S om. ~ V prohfbtiur. • S si~t.
I' Ua Z add. mg., alii om. fl. r.
3 ln Donie/., c. I I (PL 25, 555sqq.).
~Moral., XVll, c. 13, rm. 17 et 19 (Pl. 76, 20}.
 DE PR:AESIDENTIA ANGELORUM SUPER CR:EATUR:AM CORPOR:ALEM.
Z79

TITUWS Ill.
DE PRAESIDENTIA ANGELI SUPER CREATURAII CORPORALEB
SBU DE IIIIRACULIS ET IIIIRABILIBUS.

tractatum de praesidentia angeli respectu creaturae spiritualls, qua scilicet

praeest angelus angelo et animae, dicendum est • de praesidentia qua praeest
angelus respectu corporalis creaturae, sicut dicit Origenes' super illud
Num. 22,27: Cum vidisset asina angelam. Dicit enim sic: • Opus est mundo angells
qui praesint' super bestias et praesint animalium nativitati et virgultorum plantationum-
que ~ et ceterarum rerum incrementis, et qui praesint operibus sanctis, qui aeternae 1ucis
intellectum et occultorum Dei agnitionem et rerum divinarum scientiam doceant. Vide
ergo ne inter angelos inveniaris qui bestiis praesunt, si beluinam duxeris vitam • etc.
Haec autem praesidentia ostenditur in miraculis slve mirabi!ibus, quae liunt mini-
sterio angelorum. Unde dicit Augustin us, super illud Eph. 3, 9: Quae sit dispensatio
sacramenti etc., in 0 I ossa ': • Sic causae omnium quae, ad Christi adventum prae-
nuntiandum d, in rerum natura praeter usitatum' cursum mirabiliter facta sunt, in Deo
sunt t, quae ministrantibus angelis facta esse creduntur •·
Dicendum est ergo de miraculis et mirabilibus. Et primo de iis quae sunt, deinde •
de iis quae videntur. Et de iis quae sunt a bonis primo, deinde de iis quae sunt a malls.

MEMBRUM I.

De mlraculls '·

mrimo ergo qoaerendum est quae sit ratio mi- naturam~ quaerltur m· utrum aliquid fiat a Deo
m raculi et quae .differentia miraculi et mira- contra naturam;
quarto, de causfs mfraculi;
bilis" et signi et 1 vlrtutis;
sec undo, cui conveniat rniraculum: an operi quinto, de raUonibus secundum quas"' fiunt
creationls vel " gubernationis vel incarnationis et miracula 11 ;
ita de aliis; sexto, secundum motum cuius virtufis dicun-
tertio, quia' miraculum dicitur fieri contra tur impetrarl miracula.

CAPUT I. 224

QUID SIT MIRACULUM 4•

uaeritur ergo prima quid sit miraculu~. PonitP 1. Potest ergo quaerl de dlfferentiis positis
Q autem hanc descriptionem August nus, in
libra De utilitate credendi 5: •
1
Miraculum est ar-
in r ratione mlracull.

1. Videtur enim quod itlud quod est • arduum •

duum aliquid et insolitum q supra spem et facul-
sit" .. supra facultatem admirantis •.
tatem existens admirantis •.
• Z •44. 1111. IIIIIIITI. I R up. 'STlZdtiiUIIII·
• V#!lr~~trULI. PV po/IJIRr. • R llftl ~11111111

4 Cl. AleJi. Hal., Summa theol., I, num. tft2-tl:l4; S. Bo-

t In Num hom 14, tt. 2 (PO 12, 680). nav., 11 Sent., d. 18, a. I, q. 2, ad 5 et 6, et Ill, d. 31,
2 Ordin., .in h. 1., ap. Lyran., ex Augustlno, De Den.
a. 2, q. 2, ad 4 (II, 437aq., Ill, 813).
ad lltt., IX, c. 18, n. 3.5 (PL 34, 407sq.).
3 Cf. Philip. Orevlua, Summa, II (1. 88d-89a).
I ~' Cap. 16, n. 34 (PL, 42, 90).
280 tNQ. 11. TRACT. 1\1, SECT. 11. QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 224.
2. Item, multa miracula frequenter eveniunt 0 ;
non ergo dicuntur insolita. Item, raro evenit eclip-
sis sol is; ergo est insolitum et arduum; ergo
est miraculum.
3. Praeterea, si speraret aliquis fidelis quod
de atiquo morbo virtute divina curan:tur, num-
quid propter hoc non b esset miraculum? cum
miraculum dil::atur " arduum et insolitum supra
spem • etc.
4. Praeterea, didtur quod miraculum est • su-
pra facultatem admirantis ~. Quaeritur quid di-
catur ibi • facultas '. Numquid supra rationem
eius vel supra t potestatem?
Respondoo: Quatuor ponuntur conditiones, qua-
rum duae primae respiciunt rem miraculi, duae
ultimae rationem miraculi d in quantum est mi-
raculum. Nam 'arduum • dicitur supra potesta~
tern naturae, • insolitum •, quod est contra soli~
tum cursum naturae; quando t autem haec duo
concurrunt, tunc dicitur res miraculi secundum
veritatem. Cum autem est • supra spem ,. ex parte
affectivae et • facultatem admirantis • ex I parte
cognitivae et operativae, tunc est in ratione mi~
raculi: ratio enim miraculi dicitur in com para~
tione ad nos.
lAd obiectaJ: l. Per hoc possunt solvi obiecta:
quia secundum hoc aliudl est • arduurn • secun-
dum rationem et ens "' supra facultatem admiran-
tis •, licet contingat eidem inesse.
2. Ad secundum dicendum quod non dicitur
"' insolitum • tantum, quia raro evenit - sic enim
eclipsis solis diceretur miraculum - sed quia
contra consuetum cursum naturae, etsi frequenter,
eveniat 11•
3. Ad tertium dicendum quod, Jicet speraret
fidelis sanitatem consequi virtute divina, nihilo-
minus esset miraculum curatio aegritudinis incu-
rabilis, quia spes ilia non surgebat ex proprio
motu virtutis tantum 1, sed ex fide quae innititur
omoipotet.tiae divinae; et cum dicitur quod est
• supra spem •, iotelligitur virtutis humanae. Unde
Augustinus, in libro De utili/ate credendil:
• Quaedam sunt quae solam admirationem .t, quae-
dam vero magnam gratiam benevolentiamque
conciliant. Nam si quis volantem hominem cer-
nat, cum ea res nihil spectatori afferat commodi
praeter ipsum spectaculum, miratur tantummodo·
si quis autem gravi et desperato morbo affectus'
mox ut iussum 1 fuerit convaJescat, admiratione,;
, L : 111Codd. ~"':dln(n;,,~C::~·m ' k7 v'•,, -··
... _• Ita •T V(1ddeqrllllltllr
....
'L lilt! 11111:. p<Akt. tmrf/Cllllltn; ( f'trtl Pf<l Dlllrt.
• lu VR, air! add. t'l • tta vsz Uakrl.), alii om
1 Cap. 16 (PL 42, 00).
z Cf. S. Bona\'., II Stilt., d. 14, a. 3, q.
Ill Sent., d. 30, a. I, q. 4, ad 3 (Ill, 665).
sanitatis suae sana ntis ctiam caritatc m superablt.
Talia facta sunt eo tempore quo Deus in vero
homine, quantum satis " erat, hominlbus appa~
rebat ••
4. Ad u 1tim u m dicendum quod « supra fa~
cultatem admirantis .. potest dici supra rationem
et potestatem: hoc enim intel\igitur per • esse su~
per facu!tatem ' et per ' admirationem '.
n. Deinde quaeritur de differentia mirabilis et
miraculi et virtu tis et 0 sign! et prodigii 2•
(Solutio}: Dicendum P quod unum et idem di-
citur miraculum, mirabile et signum et virtus, sed
comparatione ad diversa. Nam virtus dicitur re-
spectu principii a quo, mirabile vero respectu
eius in quo et cui fit, signum vero respectu eius
ad quod": signum enim est ad demonstrandum
virtutem divinae sapientiae.
Ill. Item 3, quaeritur quae sit differentia inter ilia
tria, quae dicuntur II Cor. 12,12: Signa aposto-
latus mei r facta sunt super vos in omni patien-
tia, signis et~ prodigiis et virtutibus; Glossa 4 :
"' Haec tria distinguuntur ut intelligas quod virtus
est genus signorum et prodigiorum »; sed • signa
et prodigia sunt in iis quae r sunt contra natu-
ram •; ergo virtus similiter. in iis quae sunt con-
tra naturam.
Contra: o. Glossa ibi: • Virtus in iis quae
non contra naturam, ut per impositionem manuum
et orationem a morbo hominem liberare 11 ».
[SolutloJ: Ad quod dicendum ~ quod signum
accipitur dupliciter, similiter et prodigium. Oi-
citur enim signum minus miraculum, prodigium
maius; unde 0 J ossa; • In signis et prodigiis,
id est in maioribus et minoribus miraculis "· Se-
cunda modo dicitur signum, quod in quolibet
tempore aliquid significat, prodigium, quod in
in futuro tan tum; ct ita signum est genus vel
superius ad prodigium. Virtus autem tripliciter
accipitur; dicitur enim virtus habitus mentis;
item virtus est :c genus ad omne miraculum, et
sic~ ad signum et prodigium; unde Glossa;
• Nomine virtutis omne miraculum accipias •; et
supra: • Haec tria distinguuntur, ut intelligas
quod virtus est genus signorum et prodigiorum •;
tertia modo dicitur • virtus in iis quae non con-
tra z naturam, ut per impositionem manuum • etc.
Et sic dividitur contra miracuJum.
hottr"l ), alii o:.m A Codd. r~tll/1!11/.
·,,, ,',,",',, q ," S "~ •· ',·.'
1
, II z • HLCZ I: v,,',','1 I' V /!.1 d(UIIdUm
: V ..:::.' :J""'10f1.J'~"ru4 m • kC <.>m • L 11dd. 11111. non. · " vR (corr.) 1/IJtrorl.
(11,346a);
II 3
Omnia &cquenUa u11que ad hncm hui111 num. Ill ver·
botcnus occurront ap. Philip. Orev., Summu, 11 (1. OOd).
4 Lombardi, In h. I. (PL 192, 1:16), ubi l!t 11equentta.
 DE PRAI:!SIOENTIA ANGELORUM SUPE~ C~EATURAM CORPORALEM.
281

CAPUT II.
CUI CONVENfAT RATfO MIRACUU.

ARTICUlUS I.
ZZ5
Utrum ratio miracuU con venial operi creationis et gubernationis ~.

Secunda quaeritur cui conveniat ratio miraculi

scilicet utrum operi creationis eta gubernationis:
Contra: a. Super illud Rom. 11,24: Contra na-
turam insertus es ln bonam otivam, Glossar:
• Oicitur humano more esse contra naturam
Et vtdetur quod sic~: I. Nam dicitur de muta- quod est contra solitum cursum naturae marta:
tione aquae in vinum, loan. 2, in G !ossa 3: /ibus notum ••
• Maim; b virtus est in creatione caeli et terrae b. Item: • Non incongrue dicitur Deus facere
et gubernatione et quod quotidie aqua ~ pluviae contra naturam 171, quando facit contra id quod
per vites in vlnum vertitur et quod ex parvo novimus in natura: hunc enim appellamus cogni-
serninario fruges nascuntur •. Cum ergo pro mi- tum nobis" cursum solitumque o ordinem naturae,
4
raculo vJrtus' accipiatur in Sacra Scriptura, sicut contra quem cum Deus aliquid tacit, magnaJia
I Cor. 12, JO: Allis per Spiritum datur ope ratio vet mirabilia nominantur •.
virtutum; G I ossa 4 : • Miraculorum •, erit maius [Solutio}: Ad quad dicendum quod, licet opera
miraculum, et ita omne opus creationis et guber- creationis sint ardua, non tamen sunt insolita,
nationis et etiam generationis secundum naturam secundum quod inso\itum dicitur quod est contra
erit miraculosum, et ita videtur quod omnia huius- cursum naturae determinatum; quaedam etiam
modi opera sint miracula d. non sunt supraP facultatem admirantis: ratio
2. Praeterea, Augustin us, Super /oannem 5, enim ad quaedam potest attingere, quorum 11 ra-
ubi agitur de quinque panibus, dicit: • Quia t tionem potest in venire.
miracuta Dei, quibus tatum mundum regit uni- S i obi cia t u r 8 de Eccl. 8,17: Jntellexi quod
versamque creaturam administrat, assiduitate vi- operum Dei nullam possit homo invenire ratifJ-
lueruntf, ita ut nemo pene dignetur attendere j nem, respondeo: sufficienteJJ4
opera Dei g mira et stupenda in quolibet seminis [Ad obleota): J-3. Ad iII ud quod obicitur, di-
grano, secundum ipsam suam misericordiam rna-, cendum' quod non sequitur, si minora opera,
gnam servavit sibi quaedam h quae faceret tempore id est minus osten~entia virtu~em .Dei, su~t m~
opportuno pra.eter usitatum cursum ordinemque racula, quod mag1s ostendentia smt mag1s rot-
naturae, ut non maiora, sed insolita videndo, stu- I racula, quia miraculum non est nisi de iis quae
perent quibus quotidiana viluerant •• sunt contra solitum c::ursum naturae; sed si in
3. Item, ibidem; • Maius enim miraculum est eodem genere entia magis ostenderent virtutem,
gubernatio totius mundi quam saturatio quinque tunc dicerentur magis 1 miraculosa.
millium hom inurn de quinque panibus et tamen 4. Ad i d quod obicitur 'idem esse virtutem
hoc nemo miratur: illud mirantur homines, non et miraculum, et ideo si maior virtus, et maius mi-
quia maius est, sed quia rarum est.. raculum ': dicendum quod aliunde dicitur virtus,
4. Item, virtus est miracu\um, sicut patet t in aliunde miraculum. Nam virtus didtur respectu
Glossa6I Cor. 12,10: Allis per Spiritum da- principii a quo,miraculum respectu eiuscuitit 9 •
1
tur etc.; igitur ubi maior virtus, maius mira- Praeterea, omne miraculum est virtus, sed non
culum; sed maior est virtus k in creatione caeli omnis virtus est miracu\um 10 ; et propter hoc non
et terrae quam in mutatione aquae in vinum; sequitur quod si sit maior virtus, quod sit maius
ergo et 1 maius rniraculum. mJraculum. Dicitur au tern maior virtus non ex

• v vd. ~ V add. fl. • T add. d. 4 lla VT, alii 111/rotii/OIIQ. 'Codd. /lfllld.
I S wztatnuJI. r T o•. o. 0. • R o•.
• C &oilhrm qlli<~. q11od ft; COn". P V .:oi&U<L.
com. l s om. 1110/111 ..• ''''"'· 1 S om. • Com. t. If. • :£om •• C add. rd .
.-Tom. ' "" v • .1UJ .1dll. rd. • C om., T ono. od«ndttfllf... lllllJllr. ' Z 0111.

1 Cl AI H 1 S mma theof 1 num. 162.

2 Ar.gum:~;la ~..4' et ~-b verbote~u; occurrunt ap. Philip.
I Augustino,
1 Lombardi, In h. I. (Pl 191, 1488), ubi et sequens, ex
Contra F_u.~t., XXVI, e. 3 (PL 42,h...,i ). ~, li
8 A verbis Si obiCiatur usque ad finem u us a .. cu
Grle~~d~=~~:;\~ 1 1 ~1.(P~ait4, 36Jsq.). dico mira~-ulam
{p. 2820} omnia verbotenu.s ap. Philip.
4 tnterlln., In h. 1., ap. Lyran. Orev., &unma. II (f. 89c.).
ll Tract. 24, n. 1 (PL 35, 1593), ubi etsequens; d. tract. 9,
n. 1 (PL 35, 1~). t1 Ct. supra, nota 3. I II Cl. supra, nu.m. 224. ll. .
IU Ct. supra, num. 224. W, SoiJ.Itto.
282 INQ. 11. T~ACT. Ill, SECT. II. QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 226.

parte Dei agentis, cui aeque facilia sunt magna I est mund~s q~am d aliqua pa~ticula mundi, ideo
ut a parva, sed quoad magnitudinem rei quae fit dicitur ma10r v1rtus;. sed ~reaho non ~st. ~ontra r
"t Et quia maius est faccre aliquid de aliquem naturae parhculans cursum, 51m1hter nee
et d e quo n. J . 'd d' . I
nihilo quam de aliquo b et maioris virtu tis rest gubernaho, et J eo non teo m1racu urn.

226 ARTICULUS !J,

Utrum ratio miraculi conveniat incamationi.

Quaeritur etiam de opere' incarnationis an sit
miraculum.
Vtdetur 1 enim quod et eonvenfat ratfo ml-
raeull: 1. Est enim arduum et novum et quo nihil
malus.
2. Praeterea, dicit An s e I m us, in libra De con-
ceptu virginali 2: • Omnia quae fiunt, aut fiunt
sola Dei voluntate aut natura secundum vim i\li
a Deo inditam aut voluntate creaturae; et ea
quae nee natura nee voluntas tacit, sed solus
Deus, semper miranda sunt. Ex quo apparel
quod ires sunt rerum cursus: mirabilis, naturalis
et & voluniarius •. Cum igitur incarnatio non sit
actus naturalis aut voluntarius voluntate creatu-
rae, erit mirabilis, et ita opus incarnationis erit
miraculum.
3. Praeterea, maior est distantia increati ad
creatum quam huius speciei creatae quae est
frumentum, ad illam quae est hordeum vel alia-
rum huiusmodi; sed si operante Deo fieret quod
idem esset frumentum et hordeum, hoc diceretur
miraculum; ergo illud magis dicetur miraculum,
cum operante Deo factum est ut ille, qui erat
Deus, esset homo.
Contra.: a. Miracula sunt quae fiunt contra na-
turam particularem, non tan tum supra, sicut qood
caecus visum recipiat et similia; sed opus in-
carnationis non est huiusmodi: supra enim na-
turam est, sed non currit 11 contrario cursu cur-
sui 1 naturae; ergo non est miraculosum.
b. Praeterea, terminatur ad illud cuius non est
simile reperire in natura: verbi gratia, quod Deus
sit homo et e converso; sed opus miraculosum
terminatur ad opus conforme naturae: visus enim
conformis .t est in prius caeco et naturaliter vi-
dente, similiter et vita in resuscitato I; restat
ergo quod non est opus miraculosum.
c. Item, ad Rom. JJ,24,in Glossal super il-
lud: lnsertus es etc. m dicitur quod miraculum est
quod fit contra naturam; sed incarnatio filii Dei
non fuit contra naturam; ergo non fuit miracu~
lum.- Probatio minorislr: Si enim fuisset
contra naturam, aut fuisset contra naturam a in,.
creatam aut P contra naturam creatam. Contra
increatam non, quia ipsi nihil q est impossibile.
Si contra creatam, hoc non videtur verum: con-
stat enim quod natura r creata semper habuit
in se obedientiam ad obediendum naturae in-
creatae, nee ista obedientia repugnabat naturae
creaturae, immo de natura creaturae erat ut obe-
diens esset.
d. Praeterea, cum divina natura uniebatur hu-
manae, nihil sublrahebatur humanae s naturae,
immo in hoc meliorabatur et complebatur; ergo
si completio creaturae non est contra naturam
ipsius, patet quod non fuit incarnatio contra na-
turam creaturae; non fuit ergo miracu\um.
{Solutio}: Ad quod dicendum quod, licet opus
incarnationis sit mirabile, nan tamen miraculum
proprie dictum: omne enim miraculum est mira~
bile, non e converso. Unde concedendum est
quod est secundum cursum mirabilem, prout dicit
Anselm us.
fAd oblecta]: 1. Et per hoc patet solutio ad
duo prim o t obiecta. Nam insolitum, secundum
quod ponitur in ratione miraculi, est 11 quod fit
contra consuetum cursum naturae, et tale non
est incarnatio.
2. Similiter ad illud quod dicit Anselm us.
Nam concedendum est v quod incarnatio sit x
secundum curs urn mirabilem; sed mira bile com-
prehendit ea quae sunt supra naturam et ea
quae sunt contra naturam, id est contra soli-
tum cursum naturae; incarnatio autem, licet sit
supra naturam, non est' contra cursum naturae,
et ideo non est proprie miraculum.
3. Ad iII u d quod obicitur quod 'maior est di-
stantia inter creatum et increatum' etc.: dicimus
quod in creatura respectu creaturae est disparitas
vel contrarietas raUone suarum formarum, et sicut
haec forma distat ab ilia, ita materia a materia

1 1-;:::~~ll~""!:J. r,' V !111i.cz :~~;!4 · dl. ~V circa. 1 ~~":msll!mt. 'L <Jm. "1.. om. • z om. a c con/ormaflotf(l.
'Cl prlmo • S 0111. vIta V, alii 0111 · z l;a ST, ·&l~ol;;''· •R.C ~~:·'·c. n. PV nt. v R nrc. 'z non. ~ 1.. am. fl. a. /1.

1 Ap. Philip. Grev,, loc. cit. (1. 89c) lnvenluntur ver·

botenus argumenta I, 2, a et b. z Cap. 11 (PL 158, 446).
3 Cf, supra, p. 281, nota 7.
 DE PRAESIDENTIA ANGELORUM SUPER CReATU~AM COR:PORALEM,
nee potult esse materia hulus materia illius sicut
nee istius forma illius a, et hoc est propter hoc"
quod quaelibet istarum formarum numerat et di-
stinguit materiam c suam totaliter a materia al-
terius. Non sic autem fuit in Creatore respectu
creaturae: etsi enim diversa sit divinitatis et
. ARTICULUS 111.
Utrum ratio miraculi jucrit in costa Adae de qua facta est Eva'·
Quaeritur similiter de costa Adae, de qua facta
est Eva, utrum ibi fuerit miraculum vel non.
Et quod sic, vldetur: 1. Nam il\i mutationi d
con venit Iota ratio miracu\i; nee potest dlci quod
ibi non fuerit ratio miraculi, quia non erat • lnso-
litum •, immo etlam erat in costa ordo ad contra-
rlum eius quod factum est de ipsa.
2. Si dicatur quod illud non fuit .. supra fa-
cultatem admirantis • - contra: aut enim di-
citur mlraculum esse supra facultatem vel supra
rationem admirantis, quando ratio naturaliter non
potest comprehendere illud aut quando nee na-
turaliter nee aliter t. Si hoc ultimo modo, tunc/
nullum erit miraculum: non cnlm rcperltur aliquod
miraculum ad quod ratio non possit attingere
saltern credendog per fidem. Restat ergo quod
dicetur esse mlraculum supra facultatem slve su-
pra rationem, quando est supra 11 illud quod na-
turaliter potest intelligere; sed constat quod illud
non poterat naturaliter intelligere, quia ratio non
potcrat naturaliter ad hoc attingere quod de costa
fieret mulier: hoc enim excedebat et corporalia
et spiritualia, quae passel ratio comprehendere
de se; ergo fuit • supra facultatem admirantis •.
{Solutio}: Ad quod dicendum quod revera non
fuit illud miraculum, sed mirabile. Sed intelli~
gendum, sicut dicit Augustin us, Super Oene-
sim ad litteram 2 : triplex est ratio exeundi res
in esse. Et dicitur prima ratio causalis, et secun-
dum hoc dicit Augustinus quod de primo
creatis secundum rationem causalem sive secun-
dum rationes causales potuerunt 1 omnia fieri quae
postmodum facta sunt i haec ergo causalitas di·
citur esse in ipso Deo, et non in ipsis creatis
nisi materia lifer t, secundum quod de Ipsis pote~t
facere et ipsae sunt possibHes ·obedire. Est aha
"':~~~;'·
• ItaV. aUIIdll Jorrna 11/a pro f./. 1., • S llm. • - VT
• T crtdtrt Cko. t Ita C, all/ ru~r. RLC pot aunt' V,::lrac.U~wn.
~~:::~·d~::~lt~, ~~~1 ;11 ~';,:::~,:~~·; L ~c;~~~~:~rllclll:~tcz om.
nt prll p. u. • LRZ om., Ia C e.t add. hJt~rl.
1 Cf. S. Bonav. 11 Sent., d. 18, a. 1, q. 2 (II, 434sqq.).
:a lib. v, c. 20, 'n. 41 ; c:. 23, n. 44; Vl, c. 8, n. 13; c. 10,
n. 17; c;:. 11, n. 18; c. 15, n. 26; c. 18, n. 29; JX, c. J5,
283
humanltatis natura, tamen est una hypostasis pel-
sonae Dei in ipso, qui est Deus et homo sine
aliqua subtractione ab hac natura vel ma.' Dici-
mus ergo QliOd quantum ad hoc non est tanta
discrepantia inter Creatorem et creaturam quanta
est Inter duas creaturas.
ratio, quae dicitur seminalis, secundum quam
multa possunt fieri per angelorum occultas ope-
rationes et per motum corporum superiorum, slcut
fiunt ranae et huiusmodi animalia, quae fiunt ex 1
putrefactlone. Est autem tertia ratio respectu cor-
poralis creaturae sicut naturae insitae \psis rebus
corporalibus creatls, secundum quod nos dicimus
quod haec naturallter producitur ab ilia, ut gra~
num ex grana et planta ex planta. Dicimus ergo
quod nihil, quod fiat secundum rationem natu~
ralem aut sem\nalem, est miraculum; sed omne
miraculum fit secundum rationem causalem tan~
tum, non tamen 111 convertitur ut omne quod fit
secundum rationem causalem 11 sit miraculosum.
Fieri enim secundum rationem causalem potuit
a liquid dupliclter. Unde AugustIn us, in ° IX
Super Genesim ad litteram P 3 : • Omnis iste na-
turae usitatisslmus cursus habet quasdam natu-
rales leges suas, secundum quas et spiritus vi-
tae, qui creatus est, habet quosdam appetitus
suos determinatos quodam modo, quos etiam mala
voluntas non possit exccdere, et elementa mundi
huius corporei habent determinatam '~ vim quaii~
tatemque suam quid unumquodque valeat vel non
valeat, quid r de quo Uerl possit vel non possit.
Ex iis, velut primordiis rerum, omnia, quae gi-
gnuntur, suo quoque tempore exortus' processus-
que sumunt finesque 1 et decessiones sui culus-
que generis: unde fit 11 ut de grano tritid non
nascatur laba vel de faba triticum vel de pecore
homo vel de homlne pecus. Super hunc autem mo-
tum cursumque rerum v naturalem potestas Crea-
toris habet apud se posse aliud de lis omnibus x
facere quam eorum quasi seminales rationes ha-
bent, non tamen id quod non in eis posuit ut.l' de
us fieri vel ab ipso possit. Neque enim potentia
temeraria, sed sapiente virtute omnipotens est:, et
~~~7~~!~~nl p!oR;\~. 11111 ~ 1~::: ~~ ·~· ;";::
11 0
-";
• V 0111 • , R 0111 . a. 1.
' ,;. v
1 ST dt,JIJJI/wrJ. _• VST add.
11• /. • RLCZ 0111 , • RLCZ om.; Z 11/u;d pro 111/lld. 1 VST pllUII
I n. 28; c. 16, n. JO; c. 17, n. 32; c. 18, o. 33 (Pl 34, 336sqq.
405sqq.). Cl. S, Bonav., II Stnt., p. 43S, s~,;boUon.
3 Cap. 17, n. 32 (PL 34, 406).
284 INQ. 11. TRACT. Ul. SECT. 11. QUAEST. Ill, TIT. IIJ, - 228.

lignum excisum de terra, arid urn, perpolitum t,

hoc de unaquaque re in suo tempore facit quod
sine radice ulla, sine terra et aqua d repente
ante a in ea fecit ut possit. A\ius ergo est rerum
modus, quod ilia herba sic germinat, ilia sic, ilia
floreat et fructum gignat 1, ut per iuventam t ste-
aetas parit &, i\la non parit, homo loqui potest,
rilis temina in senectute pariat 2 , ut asina lo-
pecus non potest. Horum et ta\ium modorum ra-
quatur 3, et si I quid eiusmodi est, dedit qui-
dem naturis quas creavitc ut {ex] eis et haec
tiones non tantum in Deo sunt, sed ab i\lo etiam
rebus creatis inditae atque concreatac. Ut autem fieri possent ,. •

228 ARTICULUS IV.

Utrum ratio miraculi conveniat iastificafioni 4•

Quaeritur s iterum de opere h iustificationis, 2. Ad secundum dicendum quod dicuntur

utrum sit miraculosum 1•
Bt videtur quod sic 1. per il\ud quod dicitur
Eph. 3, 7: Secundum donum gratiae, quae data est
mihi secundum operationem virtutis eius, G I o s-
s a 6: .. Magna virtus eius k est, qua fecit quod
persecutor esset 1 apostolus; hoc enim est ut
quodlibet miraculum "•
2. Item, in Psalmo Miseritordias Domini, super
illud 7 : Conjite!Juntar cae/i mirabilio tua, G I o s-
sa8: . . Jo iustiticatione impiorum quid laudas nisi
mirabilia Dei? • Jmrno plus miraculo'" videntur.
Unde sequitur: .. Laudas, quia surrexerunt mor-
tui; plus lauda, quia redernpti sunt perditi; vides
hominem heri voraginem ebrietatis, hodie orna-
mentum sobrietatis" etc.
Contra: a. Non con venit ei ratio miraculi supe-
rius posita 9 : non enim est arduum et insolitum n,
non semper fit absque voluntate creaturae, immo
cum, ut in actulto; unde Augustinus'O: "Qui
te creavit sine te, non te iustificat sine te •.
b. Item, quia ostensivum est misericordiae di-
vinae principaliter, miraculum autem non, sed
magis potentiae 11 •
Ad obiecta autem respondendum 1. quod non
1
dicitur miracuium' in prim a obiectione, sed
' ut miraculum ', Sicut enim miraculum o est cum
de caeco fit videns, ita hie quasi cum d~ per-
secutore fit apostolus.
esse 'plus miraculo 'P, hoc est quia illa mira sunt
circa res nobiliores: vita enim gratiae nobilior et
excellentior est vita naturae, quae ab ea perficitur.
Unde: Augustin us, Super Genesim, IX 12 : "Habet
Deus in se ipso absconditas quorumdam facto rum q
causas, quas rebus conditis non inseruit, easque'
implet, non illo opere providentiae quo naturas
substituit ut sint, sed ilto quo eas administrat, ut
voluerit, qui condidit. lbi est et ~ gratia, per quam
salvi fiunt peccatores. Nam quod attinet ad na-
turam iniqua 1 sua voluntate depravatam, re-
cursum per semetipsam non habet, sed per Dei
gratiam, qua adiuvatur et instauratur. Neque
enim desperandi sunt homines in ilia sententia,
in qua scriptum est 13 : Omnes, qui ambulant in
eo, non revertentnr. Dictum est enim secundum
pondus iniquitatis suae, ut qui revertitur, non
sibi tribuat, sed gratiae Dei, non u ex operi-
bus, ne forte extollatur 14• Propterea 11 myste-
rium gratiae huius x ApostoJus absconditum di-
xit ls, non in mundo, in quo sunt abscondHae
causales rationes omnium rerum naturaliter ori-
turarum, sicut absconditus erat Levi in lumbis
Abrahae, quando et ipse decimatus est H>, sed
in Deo, qui universa creavit Y z1. Quam ob rem
omnia, etiam quae ad hanc gratiam significan-
dam non naturali motu rerum, sed mirabiliter
facta sunt, eorum etiam absconditae causae in
Deo fuerant •,

pro;_~~~~~~- ~ ' V propol/lu~r~. C JWI/Ium, L Ilium.

Zl Jnrlf, item Infra_ <I V add el • ST om. 11 . 1., R up.; z In /uvtnllllt
Rl.CZ 6/c n~~-t. .. y m/~:~··': ~;!;d;,.interl~ S 'VST ltrmlnav/t. • C opuatlon~ . . < C mlracrdo•a- • Rom. 1ST 1tt,
'IU..CZ LlllqaQIII. "RLl 0111., InC e&lldd. lnte~L; T IIIII:~ ;~:-~~;· :RVpm,olp•~,,,•,la. ~ VST lllnctorum. 'S taldtar. • RC om.
• RLCZ d11•. ~ Z add. d.
I Cf. Num. 17, 8.
9 Ct. supra, p. 279a.
2 Cf. Gen. 21, 2; l.uc. J, 36. J Cf. Nt.tm. 22, 2S. 10 Strmo 169, c. II, n, 13 (PL 38, 923).
: Ct S. Bonav., l\1 Stnl., d. l7, p. l, t:lub. 3(1\1, 433). 11 Cf. infra, num. 282, Solutio.
Sequentla et argumenta. 1·2 verboten us occurrunt ap 12 Cap. 18, nn. 33·34 (PL 34, 406sq.).
Phil. Grev.,Summa, II (f. 90b); argum. a ibidem ad semsum.
6 Lombardi, in h. 1. (PL 192, 188). · 13 Prov. 2, 19.
7 Psalm. 88, 6.
14 Ct. Ephes. 2, 9.
1
8 ~ Cf. Ephes. 3, 9.
Lombardi, in b. J. (PL un, 8'4l), ex Augustino, In 16 Cl. Hebr. 7, 9-10.
b. l. (PL :n, ll23), ubl et at:qu.ens.
17 Cf. Ephes. 3, 9.
 DE PRAESIDENTIA ANOELORUM SUPER CRE.ATURAM CORPORAlEM,

AtniCULUS V.
229
Utrum ratio miraculi conveniat operi glorlficatlonls vel resurre~tionis.
Quaeritur 1 iterum de opere glorificationis vel immortalem 1 ex ordlnattone quam habet corpus
resurrectionis, utrum sit miraculosum. ad animam rationalem - sed est mirabiUs, id
est supra naturam, et est ad complementum.
Et videtur quod sit secundum naturam, 1. per (Ad obJoota): 2. Nee concludit ex: auctoritate
hoc a quod dicitur super illud : Posuerunt mor~ A n s e I m i nisi quod sit mirabilis; mlrabi!e autem
2
3
tali a servorum etc. b G Iossa : • Quasi quidquam commune est ad id quod est supra naturam et
eorum resurrection! deperiret, cum ille ex occultis contra naturam.
naturae sinibus tatum redintegret •. 1. Ad iL I u d quod obicitur quod sit • naturalis
Quod autem sit miraculosum, videtur 2. ex per hoc quod dicit G I ossa quod .. ex naturae
praedicta auctoritate An s e I m i "· slnibus • etc.: dicendum quod 'ex' non dkit ibi
3. Et praeterea t, resurrectio terminatur ad vi- aliquam rationem causae efficientis, sed materiae
tam iteratam, non secundum cursum naturae, sed possibilis sive dispositae ex congruentia ad re-
supra; quare erit miracu\osa. surrectionem ex ordlnatione quam habet corpus
Contra: a. Sua species est quasi in infinitum ad animam rationalem, et ideo non dicitur aliquo
nobilior specie quae sit d secundum naturam, sci- modo naturalis.
licet claritas corporis, non similiter est in mira- 3. Ad hoc quod obidtur quod 'est b miracu-
cutis I!'; species autem quantum ad actum vldendl losa, quia terminatur ad vitam Jteratam non se.-
non est melius in eo qui illuminatur. cundum cursum naturae': dicendum quod pr0oo
[Solutio}: Ad hoc dicendum quod resurrectio prle iteratio vitae illius non est contra solltum
nee est nituralis, quia non operatur ibi natura, cursum naturae 1, quia non iteratur vita mortalis,
nee miraculosa, quia non lit contra consuetum sed glorlosa, quae est completio naturae; ope--
cursum naturae - cum natura sit possibllis ratio aulem miraculosa terminator ad aliquem
et ex congruo disposita ad vitam gloriosam et actum conformem naturae.

CAPUT Ill. 280

UTRUM ALIQUID FIAT A DEO CONTRA NATURAM ~.

onsequenter quaeruur ratione eius quod di-
C citur quod miracuJum est • contra naturam ',
I. utrum aliquid fiat a Oeo contra naturam
Bt vldetur quod non 1. per illud quod habetur
super illud ad Eph. 3,9: Quae sit dispensatio sa-
cramenfi absconditi a saeculis in Deo, G I ossa 11 :
• Nee contra causas, quas Deus voluntarie insti-
tuit, voluntate mutabili' aliquld facit •.
2. Item, super illud Rom. l J, 24: Contra naturam
insertus es in bonam olivam, Glossa 7 : • Deus,
creator et conditor omnium naturarum, nihil facit
contra naturam •.
Contl'l.: a. Super mudm II Cor. 12,n-t2: Etsl
nihil sim", tamen signa apostolatus me/ 0 facta
k.
san/ $Uper vos in omnl pa/ien/la, in signls et pro-
digiis ef virfutibus, G I ossa 8 :• Signa et prodi-
gla sunt in lis quae contra naturam fiunt, virtus in
iis quae non contra naturam, ut per impositionem
manus et orationem hominem a morbo llberare •.
b. Item, super illud Rom. 11,24: Contra naturam
insertus es in bonam olivam, 0 I ossa 9 : • Dicitur
humano more • contra naturam' quod est contra
naturae cursum mortaUbus notum, sicut est illud
ut surculus fructus radicls ferat. ld enlm con~
Ira naturam dicit Apostolus, quod est contra
consuetudinem naturae quam notitia humana com~
prehendit •.

•R~d~•o~. am
--,-, 1 -v -.11-,,-.v-,-s.-,,-'"''· s ,. ''
/ 1~"!'u.. d/:t~d::: .. flll.;u~a:dd ':'~~~:"'m 111 nun a 11 ~turam, in C ul ldd Inter!
• v •-•rl•"''""·
1 i flltrdift. • R o111. 1. I.
• s ••·
• V 1/JJIIU.
• ita Z (corr.), alli ll.poslo/1 pro a. m.
6 Lombardi, 111 h. J. (PL 192, 190), ex Augustlno, De
1 Sequentla et argumenta t-3 verbotenus oceurrunt ap.
Gen. ad lilt., IX, e. 18, n. 34 (PL 34, 407).
Phil. Grev., Summa, 11 (f. 89ed), z Psalm. 78, 2. 1 Lombardi, in b. 1. (PL 191, 1488), ex Augustino, Coa-
3 Lombardi, in h. J. (PL 191, 7~). ex Augustlno, In h. I.
tra Faust., XXVI, c. 3 (PL 42, 480).
(PL 36, 1043). 4 cr. supra, p. 282, n. 2.
8 Ordln., 1n h. 1. (PL 114, ~). tl Lombardi, Ia h. I.
~ In hoc capite omnia verbofenus oecurrunt ap. Phll.
Grev., Summa, n (f. OOa-b) usque ad obedlenliam crealura {PL 192, 86).
9 Lombardi, fa h. 1. (PL 191, 1488), ubJ el sequens, ex
(p. 286b). Cf. Alex. Hal-, Summa theol., I, num. tliZ:
Augustlno, Contra Faustum, XXVI, c. 3 (PL 4.2, 4fllsq.).
S. Bonav., 11 Sent., d. 36, a. 3, q, 3, ad 3 (II, 853).
 INQ. 11. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 230.
c. Item, irz eadem a G 1ossa: • Non incongruc
dicitur Deus a liquid tacere contra naturam, quando
tacit contra id quod novimu-!1 in natura. Hanc
enim appellamus cognitum nobis cursum soli-
tumque naturae, contra quem cum Deus aliquid
tacit, magnafia vel mirabilia nominantur •.
11. Item, cum de ratione miraculi I> sit fieri contra
naturam, quaeritur utrum quidquid fit t contra
naturam sit miraculum.
Quod si dicatur- contra: monstra enim fiunt
contra naturam, et tamen non sunt rniracula d.
Et est responsio I. 1. quod natura dicitur multi-
pliciter. Dicitur enim quandoque natura\is cursus
hominibus notus, ut in praedicta auctoritate di-
citur 1 : • Humano more • etc. Quandoque dicitur
natura possibilitas quaedam naturae, quam dedit
ei Deus ut ex ea sit quod ipse vult, et sic acci-
pitur in Glossa super il!ud ad" Rom. ll,24:
• Contra naturam insertus es etc., G I ossa~: • Id
naturae est cuique rei quod de ea Deus tacit, a
quo omnis modus, numerus et ordo naturae •;
et H Sententiarum, 18 3 : • Dedit autem Deus na-
turts ut ex eis hoc fieri posset, non ut motu
naturali haberent '"'• et ponit exemplum de virga
arida et de costa. QuandoqueJ dicitur natura
summa lex naturae, scilicet ipse Deus, super il-
lud ad Rom. 11,24: Contra naturam insertus esg
in bonam olivam, Glossa 4 : • Contra illam sum-
mam naturae legem a notitia remotam sive irn-
pi(}rum sive infirmorum tam Deus nullo modo
fac:it quam contra se ipsum non tacit •. - Sic
ergo patet quod, secundum quod accipitur ultimo
modo, nihil contra naturam facit. Similiter nee
secundum quod modo medio, quia id naturae est
in re quod de ea hoc possit facere. Secundum
autem primum modum dicitur facere contra h na-
turam; unde illud 5 : • Non incongrue dicitur fa-
cere Deus contra naturam, quando tacit contra
id quod novimus in natura • etc.
U. Ad a I i u d respondeo quod monstra non
sunt miracula, licet fiant contra naturam secun-
dum quod errat in opere suo 1: unde, licet sint
contra naturam, tamen a natura sunt per errorem
-----·---------·---
" RLC rodtm
•ft•fCIUJdllm.
L .od. "'
~ V ml~obl//1
•s.,...,. •To111
' V {ljO.; T 0111. caruf.
, L• !;;: ' 11
• IU. V' alli atilt
·,. V
1 Cf. &upra, p. 285, nota 9.
2 Cf. supra, p. 285, nota 7.
3 Lombard., c. 6 (p. 391J.
: l.oc. cit: ~ Ct. 111.1pra, &ub lltt. c.
Seq,uenba IISQue ad propo&ito cusu (p. 2tf7b) verbo.-
te~ua occurrunt ap. Philip. Gtev., Summa, 11 (f. 90cd).
Cf. Alex. lial., Summa tMol., I, num. 164.
' Lombard., c. (i (p, 391),
8 Ordin., in h. 1., ap. lyran., eJr Augu&tino lk fkn
lid lilt., lX, c. 18, n. 35 (Pl 34, 407 sq.). ' lam lunt fam/Jsu <:ral lc:genaa; ct. Vlnceut. Belue., Spe•
naturae. Miracula autem ab alio principlo ffunt
quam sit natura, scilicet a superior! et k prima
natura, cui debet obedientiam creatura.
Ill. Quacritur 6 an sit differentia inter facere con~
tta naturam et practer et supra, et si est, quae sit 1 •
a. Quandoque enlm invenimus aliqua fieri prae-
ter naturam, ut 18 dist. 11 libri Sentcntiarum, cap.
Omnium rerum 8, ubi dicitur: • Super 1 hunc na-
turalem cursum habet apud se de omnibus posse
facerc • etc.; alia vero praeter naturam, quorum
causae sunt in Deo, ut ad m Eph. 3,9, super illud:
Quae sit dispensatio sacramenti abscondiii a sae-
culis in Deo, G !ossa 9 ; «Sic causae omnium, quae
act Christi adventum praenuntiandum in rerum
natura praeter usitatum cursum mirabiliter facta
sunt, in Deo sunt,. etc. Quandoque dicitur ali-
quid fieri contra naturam, ad Rom. I 1,24: Contra
naturam insertus es in bonam olivam, G I ossa 'o:
.. Dicitur Jwmano more fieri contra naturam • etc.
Ergo aliqua differentia dicitur esse inter fieri
contra naturam et praeter et supra.
Contra: J. lila 11, de quibus ponit exemplum
quod fiunt contra naturam, sunt ilia quae dicun-
tur fieri contra naturam et supra o natu"ram; ergo
nulla est differentia.
Respondeo: Quandoque accipitur ' praeter • pro
~contra' et 'supra' .P, ut in praedictis, et sic nulla
est differentia. Quandoque ita distingutmtur haec
nomina, quod diversa sunt. Verbi gratia q• opus
incarnationis dicitur proprie supra naturam, sed
non proprie contra, quia illud quod dicitur fieri
contra naturam, currit contra rio cursu' cursui
naturae, ut quod caecus visum recipiat: cursus
enim naturae est ut de privatione ad habitum
non fiat regress us ", contra cursum est ut fiat;
istud autem, scilicet Deum fieri hominem, non
est tale. Praeter naturam autem dicuntur proprie
fieri quae habent aliquid simile in ordine naturae
et habent aliquam convenientiam in natura et ali..
quam differentiam: vegetabilia enim ordinantur
ad' sensibilia et habent continuationern, secundum
Philosophum 12 , ut in porceiioll 1 et in ave
quae de arbore nascitur 1 ~, quod continuare dicitur
~~~ V ":,lral>llla. . • RLCZ om.
Ita V' au, add. IIUII'm
I C adll. aul•m: R om. fir.
~ RLC IUpU t> RLCZ •upu
, s 111.
v STZ om
' V paruro, S Paru beqult lat11oa). TLZ parctta, R pored/a, C pracrr~o ·•
1
°Ct. aupra, p. 285, nola 9.
:! ~f. Arlatot., De categor,, c. 8 (1, 20).
: Cf. Ue purttb. unlmul., IV, c. 5 (II, 281).
1
Spec\ea oairel, quod movctur • a loco auo ct habet sl-
~~~~ radlcibus ex q,ulbus crcsclt ex terra •. Cf. Albert. M.,
e animal .• V, tr. 2, c. 2, n. 66 (cd. Stadler, In IJeltrtige
ha~umku, XV, p. 4J6).
14
. AIJudh ad a11atem nlgram, .:alllce muueusP, de ~ua
cui. Mlur., XVI, c. 40 (ed. Duac/ 164!4, col. JUH).
 DE PRAESIDBNTIA ANOELORUM SUPER CREATURAM CORPORA.LfM.
animalia et vegetabilia: secundum enim quod
haeret saxo a et non vivit si separetur, habet b
commune cum vegetablli quod non vlvit sepa-
ratum a terra; secundum quod motum habet
retrahendi et exeundi, cum animalibus. fit ergo
progressus de vegetablli ad sensibile et non e
converso. Quod ergo de virgls facti sunt serpentes,
videtur esse de iis quae fiunt praeter naturam pro-.
prie, et non contra; fieri autem de serpente virgam
non est simile, sed est omnino contra naturam.
Unde Exod. 7 de mutatione virgarum in serpentes,
CAPUT IV.
DE CAUSIS MIRACULI.
equitur de causis miraculi e:
Ssecunda,
Primo, de causa finali;
de efficiente;
I
ARTICULUS
De causa jinali miracu/i 2.
Clrea prJmum quaeritur ad quid sit miraculum.
Arguitur autem quod non sit ad aJiquem finem
secundum naturam, cum sit opus supra naturam:
quare finis erit supra naturam; omne autem opus
supra naturam, cum sit Dei tanturn, erit aut ad
demonstrationem divinae potentiae aut sapientiae
aut bonitatis principal iter; haec enim trinitas est
secundum quam res procedit a Deo.
Et videtur g l. quod ostendant principaliter p o-
tentiam. Dicitur enim in Glossa, super illud
Psalmi Exallabo te, Domine Deus meush Rex, ibP:
Ul no/om jociont filiis 1 hominum potentiam tuam,
G! ossa 4 : • Nota facta k est potentia, quando Apo-
stoli virtutes fecerunt •.- Ad idem I Cor. 1,22: lu-
daei signa quaenmt, Glossa 5 : • Signa potentiae •.
2. Quod autem sint ad ostensionem 1 sap i en-
tiae, videtur. Dicit enim Augustinus 6 , superm
opera sex dierum: • Non potentia temeraria, sed
sapientiae virtute omnipotens est, et hoc de una-
quaque re suo tempore facit, quod ante 11 in ea
fecit ut possit •. Ex hoc accipitur quod princi-
paliter ostendant virtutem 0 sapientiae.
I In Heptat., rl, q. 21 {PL 34, 602}.
2 Omnia quae sequuntur In art. 1-3 verbotenus octur-
runt ap. Philip. Orev., Summa, II (f. 90d·91b et 93ab).
Ct. S. Bonav., 11 Sent., d. 7, a. 2, q. 3 (JI, 203) et Ill Sent.,
d. I, a. 2, q. 2, ad 3(111, 26).
J Psalm. 144, 12.
.4llaymonis, In h. I. (PL Ill), 691).
5 lnltrJ/n., In h. 1., ap. Lyran.
287
G_lossa Augustini ': c lnsunt rebus eo
rels per _omnia elementa mundi quaedam oceuTt:
se~inanae rationes, qui bus cum data fuerit oppor-
tu~llas temporalis, prorumpunt in species debitas
SUIS modis et linibus. Nee dicuntur, qui faciunt, ani-
mall urn creator~s, sicut nee agrlcolae segetum vel
arboru.~ ~el hu1usmodi, quamvls praebeant quas-
dam VISibdes opportunitates et causas nascendi *
fllud i~itu~ in q_uo iuvante semina\es rationes,licei
per ahqUid ahud excitentur, non dicitur d fieri
contra naturam, sed praeter, ut in proposito casu.
tertia, de materiali;
quarto, de formali sive de modo.
I. 231
3. Quod autem ostendant' virtutem bonitatis,
ostenditur ex Glossa super illud 7 : Mirabilia testi~
monia tua, Glossa 8 : 'Perhibent testimonium Deo
bonitatis et magnitudinis caelum et terra et omnia
visibilia opera; quare si quaedam" mortalibus
usu viluerunt, sunt tamen admiratione digna ••
Quod autem slot prlnclpallter ad ftdem 1n
nobis conflrmandam sin lmpl"imendam., vtdet1U'
a. ex 0 I ossa super illud Conjitebor tibi r in toto
corde meo, ibi 9 : Ut det illis hereditatem gentium,
Glossa 10: • Haec tuit intentio miraculorumquae
Christus fecit, ut crederent gentes •. - ftem,
Col. 1,29, in fine: ln quo laboro et etrlo secundum
operationem qua operatur in me cum virtute, G Io s-
sa II: • Miraculorum, id est certo contra pertidos
adiuvantibus me signis virtutum •; et post: • La-
bori reeo adiungit miracula ad confirmation~m •.
{Solutio}: Ad quod dicendum quod utilitas mi-
raculorum quoad hominem fuit ad fidem adstru-
endam 12. Per ea enim quae erant supra naturam
et contra cursum naturae soJitum oportuit fidem
confirmari, quae est de iis quae sunt supra in-
telligentiam, ut sic apud sensibiles homines per
6 Ik Otn. ad lilt., IX, t. 17, n. 32 (PL 34, -«Xi).
1 Psalm. 118, 129.
s Lombardi, In h. I. (PL 191, 11~}, ex Augustino,
&wrr. Jn Psolm. 118, sermo 27, n. 1 (PL 37, t~).
9 Psalm. t 10, 7.
10 Lombardi, In h. t. (Pl 191, 100b).
II Lombardi. In b. I. (Pl 192, 268), ubi et sequens .
11 Ct. intra, num. 262.
 JNQ. 11. TRACT. 1\1. SECT. II. Ql!AEST. Ill. TIT. Ill. - 232.

id quod viderent, fieret manuductio intelligentiae
ad ea quae videntur rationi solitae obviare, et o
miraculo, quod videret exterior oculus fieri supra
naturam, exdtaretur interior oculus, scilicet intel-
lectus, ad comprehendendum ea quae sunt supra
rationem; et cum utentes intellectu intelligerent
haec fieri virtute divina, extenderent intellectum
suum ad marora, quae sclhcet pertment ad artr-
culos fidet, ut crederenl SCJhcet ea virtute dJVma
esse facta. Sed, cum miracula sint ad hanc uti-
Jitatem hominis, principaliter et primo sunt ad
ostensionem virtuosae sapientiae. Sicut enim opera
creation is et gubemationis ostendunt magnitudi-
nem potentiae, ita opera miraculosa demonstrant,
cum creaturis sit insita potentia obedientiae,
quid, ex quo et ad q~ld et quando faciendum
est: quod ad sapientiam pertinet. Slcut b enlm di-
cimus hominem sapientem, qui novlt occultas na-
turas reducere in actum, ita Oeum summe sa-
pientcm dicimus, qui novit occultissimam poten-
tiam obedientiae ratione finis optatl In actum
reducere. Lh::et ergo ostendatur potentia vel bo-
nitas, hoc non ~st principaliter, sed quoad dis-
I positionem ;n frn~m bonitas, quoad po~entlam
! materialem potentia, quoad utrumque mslmul
4
coordinatum t notatur sapientia: et ln hoc di-
citur miraculum. Potest ergo sic definiri mira-
cu\um ex parte rei: Miraculum est opus occultas
naturas in actum reducens ad ostensionem sa-
pientiac virtuosae.

282 ARTICULUS II.

1
De causa efficiente miraculi •

Secunda quaeritur de causa efficiente. Quaeritur ministrans sit medius h inter De urn. faciente~ et
I
ergo utrum haec opera sint solius Creatoris an factum, sicut mavens motum med1um est mter
Creatoris simu1 et creaturae. ) prim urn movens et ultimum motum: ut, cum Deus
operatur per liberum arbitrium motum vel per
1

Et Videtur quod stnt creaturae et non tan- naturam aJiquam, mavens ipsa ad faciendum ali-
tum Creatoris. 1. I Cor. 12, 10: Allis datur ope- quid 1 tunc natura vel liberum arbitrium sunt
ratio virtutum, Glossa 2 : • Miraculorum •· sicut moventia mota inter Deum facientem et
2. Item, A u g us tin u s, in libra 83 Quaestio- factum; et hoc modo dicimus nos t quod nun-
num, quaest 80 3 : "Aliter magi faciunt miracula, quam fiunt miracula 1 ministerio: et sic inteiJigHur
aliter boni cbristiani, aliter mali ; magi per pri- auctoritas An se I mi. Alio modo potest dici mi~
vatos contractus, boni cbristiani per pubficam iu- raculum fieri ministerio, non ut ministri inteJii-
stitiam, mali per signa publicae iustitiae •. Si gantur medii, scilicet m motores, sed ut intelligan-
ergo istis convenit facere miracula c, non soli tur sicut praeparatorii vel disponentes ad hoc ut
Oeo conveniet, sed et aliis saltern ministerio. miraculum fiat, non ut intelligatur dispositio media
3. hem, Augustin us, Super Genesim ad liNe- inter Deum et miraculum quod debet fieri; sed
ram": "Probabiliter creditur, sicut illud semen, sicut possemus dicere quod aliquis sanctus rogat
cui est promissum, dispositum est in manu Me-- Dominum et Dominus, precibus eius inclinatus,
diatoris per angelos, sic omnia, quae ad ipsius tacit quod ipse petit, vel aliquis etiam malus
seminls adventum annuntiandum vel praenuntian- christianus invocat nomen Domini et Dominus
dum1 in rerum natura praeter cursum naturae so- tacit ob reverentiam nominis sui, vel aliquid hu~
litum mirabiliter facta &unt. ministrantibus angelis iusmodi, et sic bene 1iunt miracula mlnisterio,
esse facta •. Ergo angelis convenit cooperari ope~ sed illud ministerium non facit mediatlonem nee
rationi miraculorum saltern ministrando; non ergo tollit immediationem Dei facientis et miraculi n
aoJi Deo tonvenit facere miracula. facti: et sic loquitur auctoritas Augustin I.
Gontn: ILAnselmus•, in libroDe conceptu vir- Quod autem hie determinatur, debet intelligl in
ginoJi~: • MirabiJis cursus est supra voluntatem et miraculis om nino subito factis, quae plene 11 dl-
naturam creaturae et de ii.s quae soJus Deus tacH •. cenda sunt miracula, sicut infra & pate bit ex diatinc-
(Solutio]: Ad quOO dicendum quod miracula
tione modorurn faciendi miracula, quia Jn multis
ministerio fieri dupliciter potest dici. Fa cere enim rniraculis angel! cooperantur disponendo sive
Deum aliquv mini.1:1trantt poteat inteUigi ita ut iJJe pratparando materiam fiendi P mlraculi.

_.... •L IY;I.
• Z •dd moJo. 1 Codd prM~mcJondum , 8 AU·

1
Cl. S. &a.tv., J\1 Sen/., d. 5, a. :J, q. 1, tui 6 et I "" L l>tl:l • LZ &4<1 d

3 Quaesf. 7Q, n. ' (f'L 40, 'lr.l).

• WLCZ p/GIIr. , T /ucf•niill.

....
d. 10, p. 2, clUb. 2,
""'2·/.nltrUn.,
).
et ct . .0, •- J q, 6 uJi o (JV J:AI
in b. 1., ap. Lyru.
' ' ' '
4 Lib. IX, c. 1~, n. 3!) (PL :U, Msq,).
6 Cap. II (J.>L 158, «6-), ad ~c.-n•um.
(I Cl. Intra, p. Mb, 11.
 DE PRAESIDENTIA ANOELORUM SUPER CREATURAM CORPOIQ\LE.!tf.
De causa mater/ali miracu/1 1•
Deinde quaeritur de causa materiall miraculi
utrum de omnl re possit fieri miraculum vel mi-
rabJ/e.
Quod vldetur: a. Quia de corpore Christl fit
miraculum vel mirabile, ut quod sit in pluribus
altaribus; similiter de humana natura, quod unita
est divinae. Cum ergo fiat de iis a mirabile vel
miraculum b, multo fortius de inferioribus crea-
turis, cum magis sint transmutabiles; ergo de
omni re potest fieri miraculum vel mirabile.
b. Uem, obedienUa est in omni re respectu Crea-
toris, et secundum hoc currit mirabile; ergot etc.
Contra: 1. Ministerio angelorum fiunt mirabilia
vel miracula; ergo in angelis non fiunt ista; si-
militer videtur idem in animabus; ergo tantum in
corporalibus videntur fieri miracula vel mirabilia.
2. Praeterea, in materia est transmutatio for-
marum secundum naturam ratione obedientiae
materiae; cum ergo miraculum fiat contra na-
turam, non dicitur contra obedientiam creaturae,
sed contra d solitum cursum quo natura operatur 2 ;
Sequitur de causa formali, scilicet quibus 3 mo-
dis flat multiplicatio miraculorum.
Ad quod dlcendum quod miraculum fit aut
cum transmutatione s formarum substantialium h
aut sine transmutatione substantialium. Si cum 1
transmutatione subsfantialium k, quae non inve-
nitur in rerum natura, alia 1 tunc erit secundum
quod de costa facta est mulier, Gen. 2, 22, de
uxore Loth statua salis, Gen. 19, 26, de virgis
scrpentes, Exod. 7, to-.12. Sl sine transmutatione
substantialium, tunc erit aut per modum eductio-
nis, ut de petra aqua, Num. 20, JJ, mel et oleum,
Deuter. 32, 13; aut per mod urn multiplicationis,
ut in quinque panibus, loan. 6, 9-13, et in oleo
Elisel, IV Reg. 4, 2-7; aut fit ex hoc, non quia
ex hoc fieri sit semper rrr miraculum, sed quia fieri
ex hoc sine media sit miraculum, ut quod Domi-
llUS mutavit aquam Jn vlnum, loan. 2, J.-10: con-
stat enlm quod aqua per multa media in vitibus
II• V, •Ill om./. d. /. • RLCl add. •It
~!;~7t~t\,;:'/;~t. •v'o~.~~-. c. t. :.n• ~·~~~ P:_r ~~~:;:, "s.;::· .. :z -.
1 Cl S 8
2 Cl .•~ r~na=~·OI.
ISt 1 d 42 l
2;o: . I •
1 q.3adl(l,7~).
•
:t Se~ue:ua' usque •d Jlnem hulua articuli vetbotenus
occurrunt ap. Phil. Orev., Summa, II (I 93ab)
SuMMA Tu.eoLOUICA - Tom. II.
ARTICULUS Ill.
233
ergo non fit miraculum vel mirabi.le ex omni re,
quia non ex materia.
Respondeo quod aliud est de mirabili et aliud
de miraculo. Mirabile autem potest fieri in omni
creatura ab Omnlpotente: aliquid enim f potest
fieri supra virtutem creaturae in creatura ab ipto
Creatore. Miraculum autem dicitur contra solitum
cursum naturae corporaJis: ibi enim fit a supema
virtute aliquid contra SC)litum cursum naturae.
Unde miraculum non potest esse de omni re.
[Ad obtectaJ: 1. Ad hoc f vera quod obicitur
quod in angelis non fiunt miracula, concedendum
est, cum sint ministri in Jebus corporalibus aU-
quibus, per quos dispositio fit ad miracula.
2. Ad sec u n d u m vero dicendum quod aliud
est fieri contra naturam quae dic!itur materia et
aliud contra naturam quae dicitur forma, secun-
dum quod est principium motus et status; mi-
raculum enim fit contra naturam quae dicitur
forma, non contra natura.m quae est materia pri-
mitus ordinata, possibilis ad fonnas quae sunt
cursu naturae et quae sunt cursu mirabiJi.
ARTICULUS IV. Z34
De causa Jormali miratnli.
convertitur in vinum, et ha.betur in Glossa"
loan. 2; aut quia ex hoc secundum aliquem
novum modum, ut quod panis mutatur in corpus
Christi, mutatis substantialibus, manentibus acci-
dentalibus, et in hoc duplex miraculum. Atct a.t-
tenditur miraculum secundum ordinem, cum ron-
trarius ordo inveniatur in natura, et hoc aut facta
transmutatione substantialium aut sine. Si facta
transmutatione, tunc est sicut serpentes redierunt
in virgas, quia vegetabilia sunt quasi materialia
ad animalia s. Si sine transmutatione, tunc fit aut
in simpliciter ente, et tunc fit sicut quand~ • sol
reversus est decem lineis. lsai. 38. 8; aut tn ve-
getabili, ut in arida virga quae floruit, ~u~. l7, s;
aut in animali, ut quando de caeco fit vzdens ~~
surdus audiens et tandem quod mortuus suscl-
tatur; aut quia nunc", et h~ respi~it tempu~ -~t
in tenebris quae factae sunt m pass•one Do~tnt ,
quia tunc factae sunt, cum non soient Hen se-
cundum cursum naturae.
- - - - -• T,.
-
(n«~.rq.ztia ~~ ~~ .tr•l:.t~.,_,._ ,,.;.,. . ,.
• Ita. V &HI'*'-; C oa. na,_.,
~ Pf'l e. t.
• V '-"•
• ST t~IWI-
• z add. a/nat. qi>OOI L up. • v ..._
I
.
40rdilt.,inb.l.,ap.L)'tatz.,uAugu.tino,ln/ooR..,tr.9,
Jl. I (PL ~. \~).
~ Ct. supra, ~ ~· nota 12.
'Cf. Matth. • ·
19
 JNQ. 11. TRACT. Ill. SECT. II, QUAEST. Ill. TIT. III. - 235-236.
DE RATIONIBUS SECUNDUM QVAS f!UNT MIRACULA
einde quaeritur de rationibus secundum quas
Dl nus
habent fieri miracula. Quaerit enim Au gu-
5t ratio, quam Deus primis operibus
2 an
concreavit b, id haberet ut secundum ipsam ex
viri latere fieri feminam necesse foret.
285
Utrum idem sit ratio natura/is el semina/is.
Quod ratio naturalis et semlnalis Jdem sJntf,
videturl.perhocquoddicit Augustinus, Sll-
per Oenesim3. Dicit enimC quod • omnis iste usita-
tissimus naturae cursus habet quasdam naturales
leges, secundum quas spiritus vitae, qui creatus est,
habet quosdam appetitus determinates; super hunc
autem cursum naturalem potestas Creatoris habet
apud se posse de omnibus iis facere a\iud quam eo-
rum quasi 11 seminales rationes habent "· Et ita vi-
detur idem dicerenaturalem rationem et seminal em.
2. Item, nonne naturalis ratio est cum ex grana
producitur granum vel cum ex herba spica? et
haec est seminal is; ergo idem 1 videntur esse.
Contl'a: a. A u g u s t i n us. IV Super Genesim 4 :
• Hoc, quod nunc temporalibus interva!lis ea roo-
veri videmus ad peragenda ea quae suo generi
competunt, ex illis insitis rationibus venit quas
tamquam seminaliter sparsit k Deus in actu con-
dendi, cum dixit et facta sunt 5 "· Videtur ergo
dicere quod seminales sunt illae quae sunt con-
ditae in operibus sex dierum, e1 ex illis sunt de-
ductae naturales.
286
Utrum idem sit ratio seminalis et causa/is.
Delnde quaeritur utrum idem stt seminahs et
causalis.
Q
. uo
d 11 vtd
etUJ> I. per hoc quod dtctt
8
s h nus. Super Oenesim, IV : • Ex ill is instbs
rationibus, quas tamquam semwahter sparsd ••
~~~::;:;~ft. 6 IVStQ~~I!a~tadd ~~e;m
• IU I..C (corr.~ Z, •W f)//lf/~m. • z ~~~~m.
Cf. Alex, Hal., Summo lheol., J, num. lb8; s. Bo-
1
n.av., JJ Stnl., d. 18, a. l, qq. 2 et 3 (II, 434sqq.}.
2 Ct. De Gen. ad 1111., IX, c. 18 n. J4 (Pl J4 MJ7)
3 Lib. IX, c. 11, n. 32 (PL J4, .4oo:). ' .
4
Cap. 33, n. 51 (PL 34, 318).
CAPUT V.
1
•
n
I Qua:rit~r ergo c ut_rum idem sit ratio naturalis
et semmahs vel non, . . .
similiter utrum semma_hs. et d caus~hs _i
et utrum primordiales smt m. rebus s1ve m Deo;
J item, quot sunt genera~ rahonum.
ART<CULUS I.
[Solutio]: Ad quod videtur dicendum quod
seminalis ratio videtur dici dupliciter, secundum
quod dicit Augustin us, VI Super Genesim 6 :
• Aliter in 1 rebus, quae secundum causas simul
creatas, non m iam simul, sed suo tempore crean-
tur, sicut foenum est exortum; aliter in seminibus,
in quibus rursus primordiales causae repetuntur
de rebus ductae, quae secundum causas, quas n
Primo condidit, extiterant ", velut herba ex terra,
semen ex herba "· Unde bis tangitur in principia
Geneseos. Primo P enim dicitur 7 : Protulit terra
lrerbam virenlem et fadentem semen iuxta genus
suum; deinde dicitur 2 '\ 4-5: lstae sun! genera-
flones caeli et terrae, in die qua fecit Deus cae-
lum et terram et omne r virgultum agri, ante-
quam oriretur in Ierro, et omne' virgultum re-
gionis, priusqaam germinaret: non enim pluerat
Dominus super terram, et homo non eraf qui
operaretur terram etc. 1 Videtur enim dicere du-
Plicem seminalem rationem: unam, secundum
Quam prima fiebant; aliam, secundum quam nunc
fiunt, et haec dicitur naturalis.
ARTICULUs II.
I 2. Item, Augustin us "'Omnium rerum cau- 9:
sas, quae corpora liter vis1biliterque nascuntur v,
I occulta _quaedam sem1na in corporets huius mundi
Aug u- elemenhs latent, quae Deus originaliter eis in-
dtdtt •. Et post sequttur: • Incrementa et forma-
·
rum d1sbnctiones ab originahbus, ut ita dicam,
------
4 C WI 'SIn Jltntrt. 1111 VT,ai\L om. ~ V om. " VST quod. 'Tom.
' ~~c"" pro ~ua • L Om • Z qu~. • Z txcltartnl. P v add. tbt. ~ 1111 z, aiU 5txto.
om.; om. t. t. • C t(. • L tzOituntur.
5 Psalm. 32, 9.
6 Cap. 10, n. 17 (PL 34, 346). 1 Gen. I, J2.
I 8 Cap. 33, n. 51 (PL 34, 318).
I ,.
Ct. De Trintl., ill, c. B, n. 13 (PL 42, 875sq.}, ubJ
et Sequens; De Gen. ad lilt., IX, c. 11, n. 32 (PL 34, 406).
 DE PRAESIDENTIA ANOELORUM SUPEh: CREATURAM CORPORALEM.
291
regu\is •. Sed quid aliud sunt origin ales regulae a semina lis. Unde proprle facta distinctione possu-
nisi causales rationes? Ergo idem sunt causales mus dicere quod naturalis ratio relertur ad lor-
rationes et seminales. mam, ut quod granum ex grano et ita de allis
Contra.: a. Rationes semi nates non sunt ad fa- s.emlnalis vero ad materiam dlsposltarn, ut quoo ~
cienda miracula; sed causales rationes sunt ad ht ex putrelactione d.icitur ex' ratione seminaU
facienda miracula 11 ; ergo non est idem ratio se- esse, sicut ranae et huiusmodl res/ ftunt ex semi-
mlnalis et causalis. nalibus rationibus quae sunt in elementis nee ta-
{Solutlol: Ad quod dicendum c quod proprie men~ dicuntur ex naturalibus proprie dictis, sed
I
sumendo non est idem ratio causalis et semina lis; communiter; causal is vera ad etficientem, et di-
large autem sumendo 'causalem' omnis seminalis citur esse in Deo, qui est causa eHiclens ad ea
est causalis, sed non omnis causalis ratio est quae mirabillter producuntur ab ipso.

ARTICULUS Ill. 237

Utrum rationes causales primordiates sinl in rebus aut tantum in Deo.

Deinde quaeritur utrum causales rationes sive
primordiales sint in rebus prima conditis ab ipsoh
aut tantum in Deo.
Et vldetur quod In rebus: a. Quia 1, Super
Oenesim, Vl 1 : • Quaerl merito potest, causales
illae .t rationes, quas mundo lndldit, cum prim urn
sirnul omnia creavit, quomodo sunt institutae? •
Ergo videtur quod causales rationes sint in mundo,
id est in primis operibus conditis.
Contl'a.: t. Augustin us, Super Oenesim, V1 2 :
• Habet in se quasdam quorumdam factorum cau~
sas absconditas in se ipso, quas rebus creatis non
inseruit •. Ergo sunt absconditae causales rationes
in Deo, non in rebus.
(Solutio]: Ad hoc videtur dicendum quod di-
cuntur causales rationes duobus modis. Uno modo
communiter, et sic causalis ratio dicitur eorum
quae fiunt a Deo mediante natura. Unde dicit
Augustinus, in eadem libro 3 : •Mysleriam gra-
Jlae obstonditum dixit 1 in mundo 4, in quo sunt
absconditae rationes causales omnium rerum na-
turallter oriturarum •. Sl vera m causalis ratio ap-
proprietur, dicltur n esse in Deo respectu eorum
quae sunt 0 supra naturam, non mediante opere
naturae.

ARTICULUS IV. 238

Quot sun/ genera ra/ionum 0•

Deinde quaeritur quot sunt genera rationum.
Ad quod potest responder! per hoc quod eli-
citur ex verbis B. P Augustin 1, Super Oene:;im 6•
Dicit enim sic: • Aliter in Verbo Dei q sunt, ubi
isla non facta sed aeterna r sunt •; et secundum
hoc dicuntur incommutabiles rationes, prout di~
citur Super Oenesim VJ1: .. Aliter se habent om-
niu~ rerum incom~utabiles rationes in • Verba
Dei, aliter opera a qui bus die septimo requievit t,
aliter ista quae ex illis operatur •• ltem 11, .. aliter
sunt in elementis mundi, ubi omnia simul facta fu-
tura u sunt •; et secundum hoc videtur esse ratio
! causalis sive primordialis In mundo in~ita. • Ali~
ter in rebus, quae secundum causas stmul crea~
tas, non iam simul, sed ~uo .tempore quaeque
creantur v, sicut foenum f~lt/nm~ exortum •, et
secundum hoc videtur d1ci &emmaUs vel rna-
teria\is. • Aliter in seminibus, in quibus rur-
sus quasi primordiales causae repetuntur de re-
bus ductae, quae' secundum causas, quas con-
didit, extiterant ~. sicut quod herba est ex ~e~ra,
semen ex herba •. Ex ~oc. uno ~odo d1c1tur
naturalis, allo modo semmahs: ratione m~teriae
aptatae, semina lis; ratione naturae agent1s, na-
tura\is.

• Codd. naluraf. -com. std... mtrgculo. • T add. ut.

1
<~1 V add. 10
btrw. .,'; ~ ~ '. s'o~.add.l=t~r~:::/ :CO;'::::;~:
1111
P T add. ellfMI. • V D .Dto pro 0. f. 1 RLCZ om. S om. SL dlJCtrlt. , RLCZ 'lii«Utnqut caiiiQn/llt pro q. c. ~ R om.
, RLCZ om. t T dicta • RLCZ 1dd. /IICIII ' V om ' L quit~i: txtl:t!nO::·
• z JliU • Jla z (forr ), alii 91101 strllndum cg&Uos cotulidll pro guot

5 Cl. supra, num. 2S&, Solutio.

1 Augustin., cap. J.l, n. 25 (PL 34, 349).
6 Lib. VI, c. 10, 11. 17 (PL 34, 346).
2 Poilus IX, 18, n. 33 (PL 34, 406).
t.
1 Cl. cap. 5, nn. 7, 8 (PL 34, 342).
l De Om. ad Utt., IX, c. 18, n. 34 (PL 34, 407).
a Cf. nota 6, ubi et sequentia.
4 Cf. Col. 1, 26.
292 INQ. 11. TRACT. \11. SECT. H. QUAEST. Ill. TJT. Ill. - 239.

289 ARTICULUS V.
1
Utrum rationes inditae sint rebus a principio creationis •

manifestum est non esse [factum] hominem contra

Deinde quaeritur utrum inditae sint 0 rationes
a principia creationis, non solum ad opera quae iJiam rationem quae erat in prima rerum con-
ditione, quia erat ibi sic fieri posse, quamvJs non
fiunt secundum cursum naturae, sed etlam ad
miracutosa, et utrum eadem sit possibilitas in erat necesse sic fieri vel esse •. Ex quo relin-
quitur quod in materia est possibilitas ad opera
specie ad omnia opera.
rniraculosa sive mirabilia.
I. a. Creavit enim Deus in sex diebus perfectas
res quoad genus et quoad speciem; ergo a prin- n. Quod si est, aut ergo erat a eadem potentia
cipio erant" potentiae in specie determinatae r ad haec opera et ad alia b quae sunt secundum
ad omnia fienda; ergo possibilitas ad opera d mi- cursum naturae aut alia.
raculosa erat t a principia creata. Et vtdetur quod aUa: l. Quia c non est eadem
Quod autem non stt!, videtur 1. per hoc quod, potentia secundum naturam ad opera contraria
si esset possibilitas, secundum earn esset potentia naturae vel ad contrarium actum vel ad contra-
ad actum; cum ergo non sit possibile - sicut ha- rium ordinem naturae; sed actus miraculosus est
betur 1 Cor. J,20, ubi dicitur quodK stultam fecit contrarii ordinis in fieri ordini naturae; ergo non
Deus sapientiam lruius mundi, G Iossa 2 : <~- Hanc est eadem potentia.
stultam fecit Deus declarando esse possibile et Quod autem sit eadem potentia, videtUI' a. per
faciendo quod ilia impossibile iudicat • - non 11 hoc quod dicit Augustinus 6 : Sunt causaese-
erit ilia potentia sive possibilitas a principio in rninales, "quas Deus mundo indidit, cum omnia
materia. primo creavit ,., et hae quaerunt tempus aptum et
2. Praeterea, dicit 0 am a sc en us, in principia sunt ad naturalia. Sunt etiam causales sine tern-
Jlllibri 3 : .. Post assensum Virginis Spiritus Sane- paris determinatione, sicut • Adam factus est in
Ius supenenit super ipsam secundum Domini ser- virili aetate d sine ullo progressu incrernentorum ,.,
monem quem dixit angelus 4, purgans ipsam 1 et et hae sunt ad miracula. Verumtamen an causae
virtutem tribuens susceptivam divini Verbi simul tam ad miracula facienda t quam ad natura!ia
autem et generativam •, Ex quo relinquitur quod sint similiter rebus I insitae a principia, an cau-
potentia ad opera miraculosa non fuit k a prin- sae ad miracula de novo factae sint in rebus,
cipia in materia. Si enim sic esset, quare non quaerit ibi Augustinus 7, etR dicit Augusti-
diceremus de virgis quod J posstmt fieri ser- n us quod • restat ut ad utrumque modum ha-
pentes et e converso ? biles sint creatae, sive ad istum quo usitatissime
Item, quod sint potentiae am principia ad res discurrunt sive ad i!Jum quo tanta miracula
opera miraculosa, videtur b. per hoc quod dicit fiunt, sicut Deo placuit facere •. Ex quo relin-
Augustin us, in Hexaemeron, Vllibro5: .. Si in quitur quod eadem possibilitas h ad haec opera
illis primis rerum causis, quas primitus Creator et etiam ad ilia fuit t in materia.
rerum instituit, non tantum posuit quod de limo Solutio: Dicendum k 8 quod potentia obedien-
erat formaturus hominem, sed quemadmodum fac- tiae ad omnia opera divina 1, sive mediante na-
turus, utrum in matris utero an in forma iuvenili, tura m principia sive 11 voluntate creaturae sive
procul dubio sic factum est ut Hlic praefixerat; immediate creata, est a principia et est eadem
neque enim contra suam dispositionem factum potentia obedientiae ad omnia opera o, sed non
est. Si autem vim posuit ibi possibilitatis ut homo est potentia in eadem gradu ad haec opera et ad
fieret, ut sic et sic fieri posset, ipsum autem alia, sed ad alia P dicitur potentia in sec undo
modum quo facturus erat sibi n reservavit in sua gradu vel in tertioq, ad opera vero miraculosa pos--
voluntate, non in mundi constitutione contexuit, sibilitas tantum. Sed non sequitur quod potentia

j • lUI V, alii IWJ/. ~ L trat.

--------
' LZ dtlum/oort. ~ V omnia. • v uomt. 1 VR l/t.
'V om. ~ Z add. lnterl. lilfur.
VST OJll. p. I. • Codd. 1Ultt. j RU:Z om. • It• V, alii tn. • R lgltar.
111
, VS•
1
',· ai·IITom. ~ R1.CZ. fila. • LCZ fi"Od; V um. ut ' v ~lrllltatt ,,0 ~ tJ
I'OU'll, t>to.optra. 'JtaV,alllwnt •RLCZadll ul 1 'Z!arltndl. IV om. 9RLCZom.
' l.Z •UU. • C ada". di~t/UI f' v Ulll. v R add. grafiu. S dl~ltu, VL lint pro rl~r '" LC odd. s/1/f, quod RZ up .

• 1 TotuJ hie articulus verbotenus occurrlt ap. Phllip. 4 Cf. Luc. I, 35.
Grev., Summa, ll (f. 92b-d)_
2 5 De Oen. od 1111., VI, c. 15, n. 26 (PL 34, 3!10),
Lombardi, in h. I. (Pl 191, 1543). Ct. Haymo in h 1
(PL 117, 516). ' ' . ; Cf. De Otll. lJd 1/11., Vl, c. 14 {PL 34, 349).
3 Dt fiat or/hod., Ill, c. 2 (PG 94, 986}. Loc. cit.
Y Respc.mdet ad J et IJ.
 DE PRAESIDENTIA ANOELORUM SUPER CREATU~AM CORPORALEM.
sit ad actum, quia ilia possibilitas est secundum
obedientiam creaturae, de qua Deus potest fa-
cere quod vult, et est possibilitas passiva.
lAd oblecta]: I. 2. Ad i d vero quod obicitur
de I o anne Damas c en o quod"' 'potentia data
est Virgini susceptiva. et genera.tiva, ergo prius
non habebat': respondeo quod prius non ha-
bebat huiusmodi potcntiam 0 , sed tamen habebat
possibilitatem modo quo iam c dictum est 1, ut
de ipsa et in ipsa hoc faceret Deus. Potentia
au tern, quae data est, dicitur potentia a plata d,
1. Et sic intelligendum est verbum illud 2 quod
' Deus de impossibili fecit possibile ', id est de
eo quod erat impossibile simpliciter, fecit pos-
sibile secundum potentiam aptatam. Et sic sol-
vitur quod obici solet: 'de impossibili fecit pos-
sibile '. Aut enim loquitur de impossibili secun-
dum naturam superiorem aut secundum naturam
inferiorem: non superiorem, quia nihil ei e im-
posslbile 3 ; si de impossibili secundum naturam
inferiorem, ergo de impossibili secundum naturam
inferiorem I fecit possibile secundum na1uram in-
fcriorem; ergo hoc est factum possibi\e secun~
dum naturam inferiorcm et adhuc est possibile
secundum huiusmodi naturam. E t dice n dum
e s t quod de impossibili simpliciter et ita se-
cundum naturam aptata.m fedt possibile secun-
dum potentiam aptatam. Est cnim potentia activa
et est potentia susceptiva et est potentia aptata
et g non aptata h, et potentia activa est tam na-
turae inferioris quam superioris 1, susceptiva au-
tem tan tum naturae inferioris. Et verum est quod
quidquid est Deo possibile secundum potentiam
activam, est naturae possihile, non simpliciter,
293
sed secundum potentiam susceptivam, et haec
est dicta possibilitas, sed non secundum ae:tivam
potentiam t nee secundum aptatam "·
Et 1 per hoc patet solutio ad sequens, scilicet
quod haec concedenda non est 'de virgis possunt
fieri serpentes '; nee valet 'Deus de virgis potest
facere serpentes etc., ergo' etc.; eadem modo • de:
hac costa potest fieri mulier', nisi intelligatur
quasi determinata comparatione principii, cuius
est ratio causa lis, scilicet Dei'", ut cum dicitur
'pluit' vel 'tonat ', determinatum inteUigitur su~
positum. Et hoc posset dicl per auctoritatem Au-
gust in i, II Sententiarum, 18 11, ibi; Omnis cursus
naturae 5 etc., in fine: • Non habuit prima rerum
conditio ut femina sic fieret, sed ut fieri posset •,
scilicet a Deo.
II. 1. Ad a I i u d quod dicifur quod 'non eadem
Iest potentia per naturam ad actum naturae et ad
contrarium actum naturae': respondeo quod po-
tentia secundum naturam, ut est ratio semina\is
et naturatis, est 0 tan tum ad actum secundum na-
turam; ad ilium a.utem actum qui est contra
naturam non est per mod urn activa.e potentia e.
sed per modum susceptivae, et ille actus fit in
natura secundum rationem causalem, non secun-
dum naturatem vel seminalem. Unde dicit Aug u-
st in us, in IJ Sententiarum, 18, ibi: Omnium igitur
rerum causae 6 etc.: • Dedit DeusP naturis ut ex
iis fieri possent, non ut naturali motu haberent •.
a. Ad i d quod obicitur quod dicit August i-
nus: • Restat ut ad utrumque habiles sint crea-
tae •, dicendum quod 'habiles' ibi large ac:ci-
pitur, id est possibiles, quia in se non sunt ha-
biles nisi ad actum qui est secundum naturam.

CAPUT VI.
DE IMPETRATIONE MIRACULORUM.

240
ARTICULUS I.
1
Secundum motum cuius virttttis dicuntur impetrari miracula •

einde quaeritur cui us virtutis sit impetrare I supra facultatem existens admirantis •; se~ s ~~s
1
DmJracula.
. est in arduum; ergo secundum motum
tur opus miraculosum. - Praeterea, spei est erigi
spe1 e JCI-

Et vldetur 1. uod secundum motum spei: \ ad ea quae sunt m~~itudinis ~ivi?ae; se~ .mira~

cull, • mJTaculum est a1 1qu1 ar uu

Sic~t eni.m dictum~st ~up~ad' idn demfi~i1ti~:~~~~r~-, ~~gl~ :~~:iesp:~s~~~:~~ ::~~~:d~:=a!'~~~:;
lfl/ l 1t1 • Z •dd poltlllla • R OlD. c. II. 11.,
• v qut ~ L /onpoltnt{tml. ~Rom 4 V t.plo 1 : ~;,'~ 111 0 ~ V 0'!, ~':';dt{ p:~ ~rtO, z <1m ut. • z add.lnttrl. dl,lllldlant.
111 L ul add. ma 1 Z om., L om. autton. • V om. 11
~ Codd. 1urtl. P c add. ln. • Z rpmllorlua.

1 Cf. supra, In Solutione. ~ ~:~~sd~lc: articulus verbotenus occ:writ ap. Pbllip.

z cr. supra, p, 292a, n. I. J Cf. Luc. 1 31
I • Orev., &mma, II (f. 91bc). Ct. 5. Bonav., Jl Setrl., d. 7,
• Ct. Alex. Hal., Summa, I, n, t6t-1[18. p. 2, a. 2, q. 2, ad6(11, 203); Ill Stnt., d. 27, a. 2, q. 1,
!I Lombard., II Sent., d. 18, c:. 6 (p. 39lsq.)Jt·\~t ad 4 (Ill, 604). s Cf, supra, nurn. 2.24.
gustlno, De Oen. ad fitt., IX, c:. 17, n. 32 (PL • ).
 INQ. 11. TRACT. Ill. SECT. ll, QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 241,

ad opus miraculosum eliciendum. - Item, hoc
idem videtur per illud Rom. 4,JS: Qui contra
spem in spem credidit etc., Gloss a 1 : • Contra
spem priorem secundum naturam in spem gratiae
ex Del paten tia •.
2. Quod autem caritatis, videtur per hoc quod
ob mutuam caritatem Dei et hominum factus est
filius Dei hOmo; hoc autem miraculum super
omnia miracula ": caritas enim, sicut dicit Aug u-
s tin us 2, traxit Christurn de caelo ad terras; restat
ergo~ quod motus caritafis est principal is ut con-
sequatur opus miraculosum.
Quod autem slt motus fidel, videtur a. per il-
lud Matth. 9, 22: Confide, filia; et Marc. 9, 22: Si
poles credere, omnia possibilia surrt credent/; et
Marth. 17, 18: Quare non potuimus eicere eum? Di-
cit eis /esus: Propter incredulitatem vestrom. Amen
dico vobis, si habueritis fidem sicut granum sinapis,
dicetis huic monti: Transfer te. et transjeret se.
b. hem, hoc probatur per B. Virginem, Luc. 1, 45:
Beato, quae crtdidisti; G 1ossa 3 : • Apparet Ma-
riam non dubitasse, sed credidisse, et ideo fructum
consecutam esse ,. .
c. hem, per Saram, ad Hebr. 11, 11: Hde Sara
sterilis virtatem in conceptione seminis accepit ';
0 loss a 4 ; • Prius quidcm risit, sed ex gaudio,
nondum tJ tamen plena fide, sed post verbum an-
geli in fide solidata fuit •.
d. Hem, per oppositum idem probafur, scilicet e
per dubitatlonem Zachariae, super illud Luc. 1, 18:
Quomodo fief istud? G I ossa 5 : " Cur non fiunt
mutae Sara et Maria sicut Zacharias? Sed Sara
et Maria non dubitant faciendum quod promit-
titur, sed modum requirunt; Zacharias, qui negat
se scire, negat se credere, ideo accepit signum
tacendi, quia signa non fidelibus, sed infide-
libus 6 fiunt; unde Matt h. 17, 16: Generatio in-
credu/a .. etc.
(Solutio I: Ad quod dicendum J quod motus
fidei principaliter est praeparatorius ad esse mi-
raculorum, tamquam dispositio inclinans Deum
ad huiusmodi opus, non quod Deus indigeat dis-
Position e. sed nos respectu ipsius. Ratio autem
Videtur esse, quia per fidem homo, gratia coope-
rante. de se ipso facit quasi miracula, dum intel~
ligentia super se et super omnes rationes per
fidem eievatur.
[Ad obiecta]: 1~2. Quod autem obiciturg de mofu
spei vel caritatis, dicendum est quod illi 11 possunt
esse cooperantes ut magis fiat vel efficacius.

241 ARTICULUS II.

Secundum quem articulum fiat miraculum 7.

Oeinde quaeritur secundum quem t articulum neglexerunt; ideo quae mundo impossibilia sunt,
hat rniraculum. Deus fecit, ut qui per haec crederent, salvarentur,
Dei dominio rnancipati ...
Videtur quod secundum ilium qai est de sed videtur l. quod potius ad aniculum m in-
Omnipotentia, a. per verba ilia quibus est usus carnationis: Quia dicebant Apostoli, Act. 3,6: In
angelus ad B. Virginem, Luc. J, '5/: Non erit im- nomine lesu Nazareni etc.; et Marc. ultimo, 11: In
possibile apud Deum omne verbum; et ad Abra- nomine mea daemonia eicient etc.
ham. Gen. 18, 14: Numquid quid quam erit Deo 2. Item, quia non est plena fides nisi haec, et
difficile? et in Psalmo 113,3: Omnia quaecam- pertinet ad plenam fidem; unde Hebr. 11,6: Oportet
que voluif fecit; et ad Rom. 9, 19: Voluntati eius accedentem credere etc., G I ossa 11: c Sine hac fide
quis ~:. resislet?
null us unquam potuit salvari.. tamen 11 haec non
b. Jtem, super illud Rom. 4, 19: Non consideravit sufflcit ad salutem "'·
corpus suum emortuum, cum ram jere centum es-
3. Sed iterum videtur quod ad Spiritum Sanc-
set onnorum, et emorluam vu/vam Sorae; GJossa 8;
4 t~m: Quia digitus Dei est, de quo magi, defi-
Non sine causa haec et 1 alia contra naturam
ctentes in tertio signo, dixerunt 10, Exod. 8, 19:
fecit Deus. Ideo enim ta\ia fecit ut errorem au-
Digitus Dei est hie; et 0 Matt h. 11, g: Si in P di~
ferret et se omnipotentem Deum omnium demon-
g~to Dei eicio daemonia; et Luc. 11,20: Si Spi-
straret. Aliqui enim inflati ratione mundi Deum
ntu Dei eicio daemonia. ·
• T 111lrobt11o ------
~TfK/. 'V11111 .!:~~:;fidei~ rc ~~:~d: C IIDII • S ld ur. IV acl4. ttl. ~ dlmur
v !Ito o. o. ~ vs tp,(. 15 0111
• Z oo:n. ' LC <>m., io Rut adlf. lntur.

' Lombardi, in b. (. (PL 191 1375). Cf. Haymo ln h

(PL 117, 399). f

: Cf. Etum. ill Psuim. 122 (PL 37, lfi:Kl).

I • . 1
Totus hie articulus verbotenus occurrlt ap. Philip.
Grev., Summa, 11 (L 92ab).
8
b Lombardi, In h. I. {PL 191, 1377), ex Ambrosio In
Ord.in., in b. 1., ap. Lyran.
4 Lomb.ardi, in b. 1. (PL 192, 492)
5 Ordin., Ul h. l., i:p. Lyran.
I · I. (PL, 17, 87).
~/<~mtJardl, Jn b. J. (PL 192, 491).
'

f l Cor. '"• 22. I . I. (PL 108, 33);

h Ct. Heda, lu Exod., H, 19 (PL 91, 302); Rabanua, ill
Ordln., In h. 1. (PL 113, 201).
 DE PRABSIDENTIA ANOE.LORUM SUPER CREATU~AM CORPORALEM
Solutio: Dicendum quod actus fidei ad facien-
dum miraculum principaliter resplclt articulum de
omnipofentla et primo qui primus octurrlt in Sym-
bolo: • Credo in Deum Patrem omnipotentem •.
[Ad oblecta]: I. Ad ld autem" quod Dominus
dicit in Marc. ultimo, 17: In nomine meo daemo-
nia eiclent etc., et Apostoll similiter dicebant': fn
nomine lesu etc., dicendum b hoc esse ut ma-
nifestaretur fides, non solum Creatoris, sed c Re-
demptoris, quod maxime necessarium erat in Ec-
clesia primitiva; articulus etiam omnipotentiae est,
quo credito facile consequitur fides aliorum, ut
I d Cor. 14, 22, super illud: Linguae sunt in si-
gnum, non fidelibus, sed infidelibus, G I ossa 2:
• Qui credunt omnia posse Deum •.
2. Ad a J i u d respondeo quod in opere miraculi
ARTICULUS Ill.
An miraeula fiant ad inducendam fidem"·
Quaeritur iterum I. an 1 miracula fiant ad in-
ducendam fidem.
Quod videtur a. per illud I Cor. 14, 22: Linguae
in signum sunt non fidelibus, sed infidelibus:
[non] fidelibus, qui credunt omnia posse Deum,
sed infidelibus • novitate miraculi ad fidem mo-
vendis 5 •; et per illud quod habetur super Psal-
murn 6 : Ut det illis hereditatem gentium, G 1o s-
s a 7 : • Haec fuit intentio miraculorum quae Chri-
stus fecit, ut crederent gentes •.
Contra: J. Col. 1,29; Certo etc., Glossa 8 :
• Certo contra perfidos adiuvantibus me signis
virtutum, •; et post: • Labori meo adiungit Deus
miracula ad confirmationem •. Ergo non tantum
sunt ad inducendam fidem.
2. Praeterea, sicut non valet fides inducta ratio--
nibus et persuasa, ita non videtur valere inducta
per miracula, quia humanus sensus, id est visus,
praebet experimentum; sed "' fides non habet
meritum, cui humana ratio, id est humanus sen~
susk, praebet experimentum9 •, sicut habetur super
illud Hebr. to, 20: Per velamen 1, id est carnem
suam ; et foan. 20, 29: Quia vidisti me, Thoma,
1 Act. 3, 6 et 4, 10.
2 Lombardi, In h. I. (PL 191, 1168).
l Cf. Alex. Hal., Summa, I, num. lOi Augustin., In
Heplat., 11, n. 25 (PL 34, 604); 0\dym., Dt Trinlt., II,
c. 27 et De Spirltu Sancto, n. 2 (PO 39, 759, 1034).
" Cl. supra, num. 281. Sequentla uaque ad fltri pO$-
sunt (p. 296a) verbotenua occurrunt ap. Philip. Orev,,
Summa, II (t. 9Jed).
295
est inve~ire quod pertinet ad totam Trinitatem.
Nam efflcientla pertlnet ad Patris potentiam.
modus faciendi, quod scilitet sapienter et ex OV:
cultls causis et huiusmodi, ad Filit sapientiam.
dl~~osltlo in flnem, ut quod fit, propter aliqua~
uhl~tatem, ad Spiritus Sancti bonitatem. Princ;:i-
pall~ tamen et primus respectus est ad omni~
tenham, quae appropriator Patti.
3. Ad iII u d quod obicitur de Spiritu SanctQ 1
qui est digitus, respondeo quod hoc non intelli:
gebant magi, quia non noveruntl philosophl.l
nisi t6 ir118010 et 10o&~o, de Spiritu Sancto nihil nove-
runt, Act. 19,2: Sed neque si Spiritus Sanctus est
audivimus; sed est sensus: Digitus Dei hie est:
id est manifeste apparet quod opus Dei est"": digito
enim demonstratio fit et manifestatio designator.
242
eredidisti etc.; item, foan. 4, 48: Nisi videritis
signa ef prodigia, nan creditis, Glossa 10; "'ln-
fidelitas eius arguitur non credentis quod absens
posset m curare, cum Deitas ubique sit, et e
contrario \audatur centurio, Matth. 8, 8: Die tan-
tum verbo, et sanabifar paer meas; unde Domi-
nus dixi1 11 : Non invent tantam fidem in Israel•.
Solutio: Dicendum ~ quod miraculum valet"
ad utrumque, ita tamen quod non sit per modum
medii, ut rationes ad inferendam P conclusionem,
quia nullum medium intervenire dtbet nisi prima
Veritas, cui propter se creditor. Tamen miracula
possunt valere per modum dispositionis praepara-
tivae ad introducendam il fidem, ut seta introducit
filum: quae dispositiones sunt in aestimativa r tan-
tum; sed fides immediate habet coniungi cum
prima Veritate. Et hoc est quod dicit Richar-
d us deS. Vic tore 12 : • (nnumera miracuJa in
lis quae fnonnisiJ divinitus fieri possunt nobis
fidem faciunt et dubitare non sinunt; utimur in
eorum attestatione sive conHrmatione signis pro
argumentis, prodigiis pro experimentis. Utinam
attenderent ludael, adverterent pagani cum quanta
conscientiae securitate pro hac parte ad divinum
' GfOS$4 llt/erlin., lo b. 1., ap. Lyrall. Ct. Lombard., In
h. 1. (PL 191, 1668). t Paalm. 110, 7.
T Lombardi, In h. I. (Pt 191, 1006).
B Lombardi, in b. I. (PL 192, 268), ubi et sequens.
9 ct. Gregorlus, In Ewlng., hom. 26, n. 1 (PL 16, 1197).
10 Cl. Ordln., in h. I. (PL U-1, :J16).
II Matth. 8, 10.
11 De TrinU., I, c. 2 (PL 196, 891).
 !NQ. n. TRACT. Ill. SECT. ll. QUA~T. 11/. TIT. Ill. - 243,
296
iudicium poterimus accedere! Nonn~ cu~ omni
fiducia Deo poterimus dicere: Domme, ~~ err~r
est a te ipso D decepti sum us? Nam ista tn ~obiS
ta~tis signis et prodigiis confirmata sunt et tail bus,
quae non nisi a te fieri poss~nt •.
U. Sed I iterum quaeritur an hoc pcrtineat ad
fidem informem vel virtutem. . .
Et vJdetur quod non ad tnformem: 1. Qma It-
des sine operibus non solum infirma b est, sed.
mortua, ut habetur rae. 2, 20 etc I Cor. 13, z: Sl
habuero omnem fidem, ita ut montes transferam,
c.aritafem outem non habeam, nihil s~m_·
[Solutio I: Et dicendum quod non exJgJtur quod
sit virtus. Quod probatur per il!ud d quod habe.tur
Matth. 7 22: Multi diccnt in ilia die: Domme,
nonr1c in' nomine tuo doemonio eiecimus t 7 etc.,
G 1ossa l!: • Monet ne a ta!ibus decipiantur,
~equitur quaestio de miraculis magorum ct
~ praestigiis t. Quaeritur ergo:
Primo, utrum facta sint secundum veritatem
aut secundum t phantasiam;
UTRUM MIRACULA MAGORUM FACTA SfNT SECUNDUM VERITATEM "·
irca pMmum videtur 1. quod llla mlracula
Cfuerunt secundum veritatem. a. Dicit enim
Glossa Strabi, super illud Exod.
cavil Pharao sapienles, quod daemones discur~
runt per mundum et colligunt diversa semina,
et ex eorum aptatione possunt prorumpere di-
versae species. Et haec sunt verba G I ossa e 5 :
.. Dum per incantationem daemonum malefici
aliquid effitere conantur n, discurrunt per mun-
dum et semina subito eorum, de quibus hoc
agdur, aHerunt, sicque 0 ex iJiis, permittente
Deo, novas species rerum producunt •. Si ergo
secundum P ministerium daemonum operabantur
~agi, videtur quod' vcrHas fuerit in operatio·
nibus' illis.
• T poteriml!sd«lpl WI • V ltr/fumtz.
I Y prt#llf1or.um; R •dd. t:l. • S o.m. 1 LRCZ dl~illURI
~~~ ;:'.t,,1211 ~~~ ~. ~~~ ~~~-I,.C ?7,~~~~:~ 111111
t l•
1 Totus hie num. U verbotenus occurr\t ap. Philip.
Orev., Summa, 11 (f. 9Jd·92a).
2 OrdiJI., Jn b. J. (PL JJ4, lll).
utantes ibi esse invisibilem sapienfiam, ubi est
eisibile I miraculum •. Simile est. i~ sacramenf?
Saptismi, ubi sacerdos tamquam m1mster. non fac1t
nisi praeparationem quantum ad extenora, sed
solus Deus operatur quod est interius, scilicet
remissionem culpae ct impressioncm caracteris;
ibi autem non requiritur quantum ad substantiam
sacramenti dignitas et bonitas 1 .sacerdoti~, quia
aeque ministratur per indign~m stcu.~ per dtgnum.
Eadem modo hie et in ommbus ahts quae sunt
opera Dei. Et per hoc apparet quo~ opus De~
est et non hominis; homo autem mvocat Det
virtutem in fide, licet non virtute, et Dominus
operatur; et haec invocatio .non ~st ni~i. quaedam
praeparatio h sive praeparabva dtsp?s1t10, .et id~o
non est magnum illi, licet magnum m se stt, quta
opus Dei. Unde ibidem 0 I ossa 3 : • Ecce non
magni est virtutes operari •.
MEMBRUM II.
De miraculls magorum.
I secunda, utrum virtute humana vel aliqua su-
perhumana, sicut divina vel angelica r;
I terfio, si secundum phantasiam, utrum in ilia
delusione csset immutatio virtutis cognoscitivac
interJoris vel exterioris vel cui us m alterius rei.
CAPUT I.
b. Praeterea, dicitur Exod. 1, 10 quod cum proie-
7,11: Vo~
cisset Aaron virgam, versa est in colubrum, et
postea sequitur quod jecerunt s magi per incan~
tationes suas similiter; si ergo mutatio virgae
Aaron vera mutatio fuit in colubrum, et rnutatio
virgae magorum in dracones vera mutatio fuit,
aut diceretur falso 1 quod 11 similiter.
c:. Praeterea, ibidem 6 dicitur quod devoravit
virga Aaron virgas eorum. Si ergo devorare v non
con venit nisi vere:t anima to, videtur quod non fuerit
phantasia soJa" in mutatione virgarum magorum.
Contra: l. Tempore Antichristi maior erit po-
testas diaboli quam nunc sit: tunc enim solvetur
ipse, sicut dicitur Apoc. 20, 7, et etiam ll Thes-
sal. 2, 9, quod adventus Antichristi erit secundum
• VST -om 4 V /w(, T st. # Tl t:/t:{tArU:I. 1 V rislbilt.
~tl tmgtlilllm pro d. r. a. • V rn,u,· s om. t. ,, • Z om. t. tt. • z operotlco.
1 ~ T /t:IU111Uf,
• VS alt.
' L /tfUtl/. 'l.R ratio; V stntndum dlurtfut pro d. f. • C add. 11on. • Ita V,
3 Pascbas., in b. I. (PL J20, 'JZJ).
4 Cf. S. Bonav., JJ SMI., d. 7, p. 2, a. 2, q. 2 (JJ, 21Xlsqq,).
~ Ordin., in h. I. (PL 113, 203). 6 f.x:od. 1, 12.
 DE PRAESIDENTIA ANOELORUM SUPER CREATURAM CORPORALRM.
operationem Satanae in omni virtute el signis et
prodigiis•,· sed tunc signa Satanae& fallacia erunt,
et non vera, et hoc patet per hoc quod tbi di-
citur 'signis et prodigiis mendacibus ', Et etiam
dicit< Augustin us, in libro De civitate Dei':
• Tunc solvetur Ule Satanas et per ilium Antl-
christum in omni virtute, licet mirablliter, tamen
mendaclter operabitur1 et mortales sensus per
mendacia decepturus •. Ex quo apparet quod
mendaciter operabuntur daemones; sed constat
quod per d virtu tern Satanae operabantur magi
-hoc enim appellat Augustinus • per pri-
vatos contractus •, In llbro 83 Quaestionum' a -
ergo maximc modo/ non sunt miracula ilia nisi
phantastica.
2. Item, super illud Exod. 7, II: Vocavit Pharao
sapitnlts, in principia ill! us G I ossa e quae su-
pra obiecta est 3, dicit 6 S t r a bus: • Sclendum II
quod diabolicis figmentis spectantlum oculos d~
ludebant, ut res In sua natura manentes aliud
viderentur 1 •• Ex quo videtur quod phantaslica
tantum erant ilia miracula.
11. Item, quaerltur, cum magi ex virgls fecerunt
serpentes, minlsterio daemonum coll\gentes se-
mina, utrum fllud debuit did miraculum.
Et videtur- quod slo: I. 51 enim ex pluvia sivc
aqua naturaliter flat vinum per putrefacth:mem In
stiplte, ponamus ita, tamen cum Deus sublto de
aqua fecit vinum, miraculum dicitur, loan. 2,11;
ergo* similiter, etsi naturalls esset ordo ut ex
virgis illis magorum per appos!Uonem seminum,
per succcssionem temporum operantc natura, ta-
men cum id subilo factum est, vldetur mlraculum
fuisse, saltern quantum ad modum faciendi: non
enim videtur posse natura ad faciendum mutatio-
nem ill am in non perspetto tempore; dicltur enim
lbi 4 quod versa est virga Moysi in colubrom et
statim subditur quod magi fecerunt similiter rft!c
aliqua mora temporis Jegitur intercessisse In eo-
rum operationibus.
Sed contra: a. Miracula sola' dicuntur ilia
quae contra naturam vel contra sofitum curs urn na-
turae fiunt; sed haec non fuerunt contra naturam
facta m; ergo non fuerunf dicenda miracula. -
Quod autem non fuerunt contra naturam
facta, patet per auctoritatem Augustini, in
• Z add. atlf lllllt dtllld Sfztall'lit (flffJIJ Pl~llllt ' 1 lill~l~ tl p.rod/~l ~· o':.
pro Ita~· alll om. '"" S ~·VST .Jlt~IOm; RC OJfl/tJ pro q~olf; R: 0111. rtbu.
VST Jolw faJlGda.
: ~~~ ad~. :·-,#l:rf~l:~; pro
~d. Inter!.
•
r • R: t1 11011.
II.~~ al~ V ftnoflttr. • S 0111. • T d/tO, • VS II IGmtn p10 1- t.; T IIIJtfDI. • VS O..., lJa Tat
• C q11l; TCZ om. d/11111.
I Lib.
2
XX, c. 19, n. 4 (PL 41,
Quaest. 79, n. 4 (PL -40, 92),
687),
3 ct. aupra, p. 296, nota 4. 4 Exod. 7, 10. et 4 (PL 40, 90&q.).
:1 Lib. I, c. 1g (Inter opp. Augustin! PL 35, 2165).
6 Lib. I, c. 18 (PL 35, 2165).
297
libra Dt mirabilibus Satrlle Scripturoe', ubi dicit:
• Omnium eorum quae Deus fecit per Moysen et
Aaron, nihil contra naturam factum est: ranae
enim de aquis et sclnipfles de pulvere oriuntur •
b. Praeterea, In eadem Ubro e dlcltur quod
• aqua In sangulnem non contra naturam ven~a
est, sed 11 quod In allis rebus Deo tubente per
tempus lleret, protlnus efficltur •.
SoJutlo: I. Mutatio virgae Aaron in serpentem
vere fuit facta, similiter et mutatlo vlrgarum rna·
gorum in dracones vere facta est, et non phan-
tastice tantum, sive o collectione semlnum slve
aliter, secundum quod vult Augustinus,, Et
multum innititur Augustinus' 1111 verba quod
dicltur, quod~ derorarlt virgo Aaron etc.; devo--
ratlo cnim respcctu phantasticorum tantum pro--
prle non diceretur. Sed tamen ob\clt Augusti-
n us contra sc \psum: sl enim veri' fuerint dra-
cones, quare ergo non dfcft: Devoravit 11irga
Aaron draconcs eorum. lmmo dicit vlrgas? Ex
hoc cnlm magis videtur quod fuerJnt phantasticl
dracones. Quod sl diccretur, hmc etlam Ipse con-
tra oblclt, quoniam sl propter !stud verbum di-
ceretur quod non fuerint veri r dracones, eodem
modo possct dicl quod virga Moysl non est mu-
lala In vcrum co!ubrum: dicllur cnlm quod de-
voravil virgil virgas; et ideo concludlt In fine
quod lshu.\ dictum fult materialiter et flnallter,
quia videlicet ex virga Moysl factus est serpens
sivc colub-er el in vlrgam rediit: unde et lnltla-
IUer 1 et finalltcr fult v~rga; vJrgac similiter rna-
gorum mutatae sunt Jn dracones: unde lnitlallter t
ct materlaUter potuerunt dlcl vlrgae. Utrum autem
redierunt dracones In virgas, hoc non deflnl-
mus; tamen sl non redlerint, potest exponi iliud:
Devoravlt virga Aaron vlrgas eorum, ld est
abstultt eis potestatem redeundi in virgas, quia
etsl aJiquo modo esset ordo natura\ls ut ex vlrgls
flerent serpentes, non tamen erat" ordo naturalls
In potestate daemonum ad regressum e converso,
ut dracones redlrent In virgas P,
Oicimus ~ tamen quod in Jllis miracuiis luit
mendacium. Sed, cum x in mendaclo intelligantur
haec duo, scilicet lalsitas cum 1 intentione fallendl,
non fuit ibi mendacium quantum ad falsitatem,
sed quantum ad intentionem fallendi. Videbatur
enim, et hoc forte etiam intendebant Jpsi, quod x
1 od L • RC ldd 111 011'1111 rfrfdl t1 lifnla rl protJ/6/U;
• ~:C add. tnlm. ~ Nd. til. ' z add.. mJ. ~~~~ tucllt.
Z
0
'R: d. • R: .,n.
7 Cf. lk Trltll/., Ill, ct. 7, 8, 9 (PL 42, 875sq); In
II '
Htntal., II, .q. 21 (PL 34, 602); 83 Qu«St., q. 79, nn. 1
8 In Htptal., II, q. 21 (PL 34. 602).
' g Ct. supra, p. 286, Rrspond£o,
 298 INQ. 11. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 243.
opera sua iubente Domino procederent sicut et
opera Moysi 1•
[Ad obtect.a]: 1. Et quantum ad hoc erit men·
dacium in omnibus sign is Anticht:,sti: intendet
enim decipere homines per mlracu\a sua et fa-
cere credere non-divinum esse divinum. Et quan-
tum ad hoc dicuntur 4 signa ilia esse mendacia,
II Thessal. 2, 9, et sic intelligitur quod dicit Au-
g us tin us quod "' mendaciter operabitur •. Ni-
hilominus tamen suberit veritas in miraculis eius
aliquando b ex parte rei et aliquando falsitas; et
propter hoc bene dicit Apostolus quod fn omni
virtute erit operatio Satanae in ipso tum' per
immutationem veram, tum per illusionem solam.
2 Ad illud autem quod 6 obiciturde Glossa
Strabi dicimus quod non dicit illud assertive,
sed magis secundum opinionem vel quasi ex e
argumento; et hoc patet ex eo quod ipse dis-
iungit illam opinionem ab alia opinione I Au-
gustini, quae dicit quod vera fuit mutatio:
unde dicit quod sic fuit vel sic •. Argumentum
& modum faciendi tantum et non quantum ad rem
vero forte sumpsit ab eo quod dicebatur post
quod devorovit virgo virgas, et non dracones:
diaboli enim non faciunt nisi quatenus perrnit-
tuntur a Deo. Unde Augustin us '• De civitate
Dei 2 : • Sicut mali homines in terra, sic il\i .. , sci-
licet daemones, • non omnia quae volunt, facere
possunt nisi quantum iUius ordinatione slnuntur,
cuius iudicia plene nemo comprehendit, iuste
nemo reprehendit "'· S t r a bus autem forte non
credebat quod hoc esset eis permissum, immo
esset phantasticum tantum, sed hoc non credimus.
Jn toto enim Exodo nihil legitur de huiusmodi
phantasia, immo Exod. 8, 19 legitur quod, cum
non possent 11 magi educere sciniphes, tunc dixe-
runt: Digitus Dei est hie; et ita cum non ante
fecerint, credimus 1 magis cum Augustin o quod
ipsi vere fecerint serpentes et ranas quam illu-
sorie tantum.
Ex iis potest videri differentia bonorum mira~
culorum et malorum. Mala enim miracula semper
ad deceptionem sunt t. et ad subversionem viden~
t~um; bona vero miracula dico quae l, etsi iiant
SJve. • per publicam iustitiam ,. slve • per signa
pubhcae iustitiae 3 •, sunt ad eruditionem Ecclesiae
et credentium. Unde super illud Marci ultimo 17 ·
Signa eos qui crediderint etc., 0 Joss a •: Hae~
in exordio necessaria m fuerunt ut fides miraculis
• Z dluntu:r, quod L c:orr. 6
Tom. •Ita RLC, allllam~n. lttm lnlra; T Chr/tto pro tpao
"S vm. I VST OPI. <1. <1. o ""Ita V, a\U q11od a11/tm pro A. I."· q.
• T tdd. In llbro.
• R lUI/tnt. • R adJellfllm.
"T add. tt lntflltdllm.
~ R o.n., In Z Qt add. IDg
~ Rnt. 6
L txp., Com.
1
Ct. Raban., In ExOd., in h, 1. (PL 108, 33),
2 Lib. II, c. 23, n. 2 (PL 41, 71).
3 Augustin., 83 Quaest., q. 79, n. 4 (PL , 9Z). Cf. su- 1 92, 299sq.).
40
pra, nurn. 281. 1 1
nutdretur, fide autem Ecciesiae iam confirmata,
non sunt necessaria ... Est ctiam 11 alia differentia
inter haec et ilia miracula, quoniam bona mira-
cula omnia, quae in Veteri Lege facta sunt, signa
fuerunt alicuius miraculi sive mirabilis fiendi in
adventu o Christi, sicut sacramenta Veteris Legis
signa fuerunt veritatis futurae in tempore gratiae
- et hoc dicit Glossa 5 super illud Psalmi 6 :
Declaratio sermonum tuorum illuminat P etc, -
mala vero miracula nullius boni futuri q signa
fuerunt secundum quod huiusmodi.
11. Quod r quaeritur postea utrum ilia opera
magorum' miracula dicenda sunt vel non: di~
cimus t quod miracula possunt dici quantum
ad rem factam vel quantum ad modum faciendi
sol urn. Quantum ad rem factam, et non solum 11
quantum ad modum faciendi, dicitur miraculum,
quando suscipiens nullum ordinem naturalem ha~
bet ad suscipiendum, ut cum caecus fit videns
vel cum virgo manens virgo parit. Quantum ad
factam dicitur miraculum, cum id quod mutatur
in aiterum, habebat quemdam ordinem naturalem
ad illud, etsi non posset fieri mutatio ilia secun~
dum naturam in tam parva mora sicut fit per
miraculum, ut cum ex aqua fit vinum vel ex
virgis serpentes: erat enim aquae possibilitas
quaedam secundum naturam ut per temporis
spatia posset mutari in vinum, et in virgis simi~
liter ut possent mutari in serpentes temporis di-
Jatione. Et sic loquuntur auctoritates Augustini,
De mirabi/ibus Sacrae Scripturae 1, quod nihil
eorum quae Deus fecit per Moysen et ~ Aaron con-
tra naturam factum est, id est non x contra pos-
siiJilitatem naturae quodammodo ordinatae ad
ilia, sed quantum ad modum faciendi, videlicet
ut "protinus fiat quod per naturam fieret succes-
sive "· Sed adhuc iste modus faciendi dupliciter
potest esse. Potest enim fieri subito, id est in
instanti, et sic fit a divina virtute: et tunc est di-
cendum miraculum; vel potest fieri repente, id
est in Y tempore, sed quasi imperceptibili: et hoc
modo revera non est miraculum dicendum sicut
reliquum vel praecedens, sed mirabHe tantum.
Verumtamen, quia non possumus distinguere
quando huiusmodi iiunt repente vel subito, ideo
&
confundimus nomen miraculi ad utraque, ut di-
camus tum haec quae fiunt repente, tum ilia
• T om. ' R add. U11. • z jillnl
'It& V,a1U om. "'Codd. In ectlu(a.
~Ita V. &Ill f~t11ra. •Ita R 1m ·
- L OU:l., v om. u.a. ' om. • R adll. Pharaonh. • V Et dfc{mus,
~ Ordin., In ft. I, (PL 114, 244), ex Beda, in h. I. (PL
!i Lombardi, in h. 1. (PL 191, 1169).
6 Ptialm, 118, 140.
Ct. lib. I, c, 19 (inter opp. Augustin! PL 35, 2165).
 DE PRAESIDENTIA ANOl!LORUM SUPER
quae fiunt subito, miracula, sicut etiam diclmus
miracula ilia quae sunt quantum ad rem fac:tam,
de quibus diximus prius 1• Et secundum hoc com-
muniter accepto miraculo ad has Ires differentias,
dividit Augustin us, in libro 83 Quaestionum:z,
quod quaedam miracula • fiunt per publicam iu-
stitiam •, quaedam • per signa publicae iustitiae .,
quaedam • per privatos contractus a •, Tamen si
CREATU~AM CORPORAlEM.
~ell:mus stricte d proprle accipere miracula, sola
11\a posse~t. die\ _mlracula ( quae subito tacit Do-
~lnus: in lihs emm nulla est praeparatio requi-
stta ante; absque enim ullo" adminicuto mutat
Deus res subito, cum vult; in mlraculis autem '
magor~m requlre~atur quaedam praeparatio, sicut
collecho vel aptatto/ seminum vel al\quid hu\us-
modi, et ideo non ita vere sunt mlracula.

CAPUT II,

QUID FACIANT DAEMONES IN US MIRACULIS.

Q uaeritur postea quid faciant daemones in lis j non

sunt creatores, hoc modo dicta creat\one
m~racuJis, utrum scilicet pracparent i tan tum sicut diximus, patet quod non lnducunt angeli,
matenam ad formae reccptlonem et formam non nequc bonl neque mali, formam aliquam in re
inducant aut cum praeparatlone materiae indu- allqua.
cant etiam formam nov am. Solutio: 1. Dicimus quod daemones praeparant
materlam tantum nee formam inducunt. Nee est
Quod autem factant utrumque, vldetur: !.Con- simile de angelo et de natura. Etsl" enim angelus
stat cnim quod plus potest angelus, sive bonus plus possit simpliciter quam natura istorum cor-
sive malus, quam possit natura Inferior .lstorum ruptlbilium, tamen in eo quod est 11 lnducere for-
corruptibilium; sed constat quod natura inferior mam similem In specie vel 'I In genere formae
non solum praeparat materiam, sed etlam formam ipslus agentis, plus potest natura quam angelus.
inducit- falsa enim h fuit Ilia opinio l quae pone- Hoc enim fuit inditum naturae ut secundum vim
bat formas naturales omnino a datore extra, quia propagativam posset lnducere formam slmilem in
se<:undum 1 hoc non esset differentia naturae .t gcnere vel In specie /psi' agenti, lnducere dlco
disponentis ad formam pure naturalern et dispo~ In Ipso susclpiente; angelo au tern nihll tale in-
nentis ad animam rationalern, si 1 haec esset a ditum est ut vel simlle slbi vel etiam simile illi
datore extra sicut et lila - ergo et diabolus in circa quod aglt, possil lnducere In aliquod susci-
suis operibus rniraculosis non solum inducet rna~ plens. Unde ista ratio peccat secundum quid et
teriam, sed etiam inducet formam miraculosam. simpUciter. Etsi enim simpliciter plus potest
Sed contra est: a. Quoniam de angelis, sive angelus, non Ia men quoad hoc. Tamen 1 simpli-
bonis sive malis, vult dicere Augustin us quod citer loquendo plus dicitur posse angelus quam
ipsi creatores non sunt. Unde, JJI De Trinitate ". natura, quia In plura potest; et etiam in ipsa
dicit: • Sicut nee parentes didmus creatores homi- dispositione materlae respectu formae inducendae
num nee agricolas frugum, quamvis eorum extrln- plus potest quam natura posset quantum ad duo':
secus adhibitis motibus ista creanda Dei virtus potest enim accelerare materiam ex collectione
interius operetur, ita non solum malos, sed nee seminum et congregatione ex diversis locis, quod
bonos angelos fas est putare creatorcs, sed pru non posset natura; potest etiam accelerare dispo-
subtilitate sui sensus et corporis semina ista re- sltiones illas, ut citius" producatur forma. ultima
rum nobis occultiora noverunt et ea per congruas quam produceretur si relinqueretur sibi ipsi in
contemperationes elementorum latenter spargunt operando. Et sic fuit in draconibus magorum.
atque ita gignendarum rerum atque accelerando- Undc f draco sive serpens potuit fieri tripli-
rum incrementorum praebent 111 occasiones •. Et ci1er: vel ex putrefactlone per operationem solis :x
accipit hie Augustin us ' creare' pro indue- agentis vel alicuius corporis supercaelestis, et haec
Hone formae ultimae; quod patet per hoc quod operatio dicitur pure naturalis; etsi non sit agens
dicit • praebent" occasiones gignendarum rerum •: homogeneum, id est quod agat secundum simi~
creationi enim proprie dictae nulla praebetur oc:- Utudinem formae in genere vel in specie, tamen
casio vel adminiculum. Si ergo dicit quod angeli agens univensale, slcut ipse sol vel huiusmodi,

• T om. • C tnfm. I R aptrJ.ifo. 1 VLR ptfpilrtulfll.

• V a(tul. z ((111/ratlw. • Ita V, alii 0111. • S om. 10111•.• mtr~~tu/11. P TOm. I Rd.
• LR pubfnlu.r. • Z IIIII • Z 1L
- T om. • V rl; RC quonlam pra qu/11. • V ltrqut. ' Ita VT, al!f -'d.
• R 1ahun.
• v Chr/r/1. • C undt. ' R add. mg. p/111. • L tldUI. • L om.

3 Cf. S. Bonav., II StnJ., d. 1, p. 2, dub. 3 (II, 207).

1 Cf. blc, parum supra.
4 Cap. 8 (PL 42, 816).
2 Quaest. 79, n. 4 (PL 40, 92).
 300 INQ. rl. TRACT. Ill. SECT. 11. QUAEST, Ill. TIT. Ill. - 245.
gerit ibi vlcem similis vel operantis secundum
huiusmodi similifudinem. Est alius modus pro-
ducendi serpentem repente, et hie est mirabilis,
et hie fuit in miraculis magorum per operationem
Satanae; non tamen dicitur hie modus creatio,
quia nee subito fit nee 11 ex nihilo. Est tertius
modus, quo fit subito, et tunc est plene miracu-
lum quod fit virtute divina, sicut fuit b in signa
Moysi.
Sed obicitur, quia super illud Psalmi 1 : lm-
missiones per angetos malos, ibi' dicit 0 I ossa 2
quod • ea, quae mirabiliter facta surrt, malis an-
gelis tribuere non audemus "· Quod si verum estd,
mali angeli nulla rnirabiHa sive miracula t de-
bent dici/ facere. - Ad quod dicendum
quod quaedam sunt miracula maioris dignitatis,
quaedam minoris. Et appellamus maioris digni-
tatis, quae fiunt ad probationem vel exercitium
iustorum specialiter; et si haec ita fiant, tunc
possumus dicere quod bonis angclis attribuenda
sunt et non malis. Miracula vero minoris digni-
tatis appellantur, cum fiunt signa quaedam mini-
sterio t: creaturae tantum ad inferendam poenam
aliquam iis qui meruerunt; et dico • tantum ' ad
excludendum alium respectum, sicut iam vidcbi-
tur 3. De illis ergo quae sunt minoris dignilatis,
loquitur Augustinus•; de illis autemh quae
sunt maioris dignitatis loquitur 0 I ossa, ct non
de illis quae sunt minoris dignitatis: ilia enim
bene attribuuntur malis angelis, sicut videlicet
operatio draconum et ranarum in signis mago-
rum. Et hoc expresse dicit eadem 0 1ossa ~.
Dicit enim; • Possumus enim sine dubitatione
QVJD IMMUTENT DAEMONES IN MIRABJLJBUS fACTJS SECUNDUM PHANTASIAM TANTUM 6,
vj~Q qUOffiOdQ fiant ffiifaCU\a I ffi3gOfUffi,
. hunt se~un~~m veritatem, consequenter quae-
ntur de mtrabiltbus factis secundum delusionem
tantum et phantasiam.
~· J. Aut ergo in huiusmodi illusionibus fit mu-
tatlo ex parte rei visibilis aut ex parte videntis. Si
ex parte _visi~ilis, aut in qua\itate: ut quod est
:lbum fac1at dJabolus esse nigrum; vel' in quan-
tate: "!
quod est magnum faciat parvum. vel in
SUbstantia: ut quod est homo faciat" asin~m; vel
• LC Wll.; Y n.m.jJt. • Jt /JI , V
•,RmJtU,t~rltl. ~haV,Illllrrgu• . •cwt ~1 Trtpel molu.r
V alld. qiiCI/rl. , VST (llll. , V mlrabtuu. V All,fllltlmu
' Z tl.
1 Psalm. n, 49,
:Lombardi, In h. 1. (PL 191, 740).
Cf. hie, parum infra.
malis angelis attribuere mortes pecorum, mortes
primogcnitorum et obdurationes Aegyptiorum ...
Unde sicut ista operatic intra fuit a malis angelis,
ita et poenac exhibitae pro ea extra fuerunt ab
e;sdem daemonibus: tali a autem fuerunt ilia mi-
racu!a quae nos attnbuimus ma\fs angelis.
Nee obstat solutioni isti 1 de subversione So-
domorum, Gen. 19. Posset enim obici quod ibi
fuit poena inflicta peccatoribus, tamen non per
angclos malos facta sunt signa ilia, sicut dicit
Olossat ibidem.- Ad quod dicimus quod
signa ilia, etsi fuerint pcccatoribus inflicta, non
tamen erat status illorum signorum, ut videlicet
esset ordo signorum illorum ad culpam praece-
dentem tantum; immo ulterius fuerunt ilia ad
probationem ipsius 1 Loth et suorum et'" exerci-
tium et" instructionem; et quantum ad hoc fue-
runt signa maioris dignitatis, et ideo debuerunt
fieri per bonos angelos et non per malos.
Quod autem in eisdem subiectis creaturis fiant
per angelos bonos signa maioris dignitatis et per
malos minoris, non est admirandum. Dicit enim
ibi G Iossa quod ... sicut bonus homo et malus
homo n utuntur eisdem signis visibilibus, scilicet
terra, aqua, ai:!re et igne, unusquisque pro modo
suo, ita boni ct mali angeli utuntur eisdem, prout
cuiqueP opus est ct potestas: quae potestas maior
est q angelis quam hominibus et angelis bonis
quam malis "· Unde ex hoc patct quod bani et
mali angeli' diffcrenter possunt operari circa
istas creaturas secundum maiorem et minorem
potestatem ipsis datam, et etiam secundum quod
a Oeo adiuvantur vel permittuntur differenter.
CAPUT Ill.
quando secundum situm: ut quod est Parisi us faciat esse
~omae; tunc in iis non est phantasia tan tum,
1mmo veritas. Si ergo dicitur delusio phantastica
:r~a~i~io tant_um, non er_it ibi. mutatio ex parte ~
Stblits. - St ex parte v1denhs tunc aut erit im-
mutatlo ex parte virtutis intra ~ut in ipso organa
extra aut ponetur defectus solummodo virtutis
organi, ut non possit comprehendere quod obiec-
tum est x, ut cum propter debilitatem visus ap-
paret una candela duae. Si est immutatio organi
utpote quod immutat ipse diabolus humore~
~5(lm
1 ST 1/1/Ju • • ~ ~~. T, a/~ :~:rut11m. f Z d~btrtr~t prod. d.
~ T om ptJnum }atlat • L add. 11111/bllla. :~';;,~am. I' V quhqut.
; Ct supra, p. 299a, sub lit!. a.
Lombard!, loc. ell., ubi et sequenl/a.
6
C!. S. Bonav., lJ Sent., d. 8, p. 2, a. I, q. 3(11, 227sqq.).
 DE PRAESIDENTIA ANOELORUM SUPER: CREATURA.M CORPO~ALEM.
oculi videntis vel funic as oculi, uf non possit Q
rem videre sicut est, tunc, cum b ipsum organum
visus sit res nobilior quam res obiecta extra aut
saltern aeque nobilis, sicut dicebatur vere mira~
culum et non phantasia tantum, quando immuta~
bat rem obiectam extra, ita dicetur vere miracu~
)urn et non phantasia, quando immutabat organum.
- Et eadem modo potest obici, si dicatur quod
non immufat organum, sed virtutem, ef hoc sive
dicatur de virtute quae est intra secundum quod
hulusmodi sive de virtute prout est coniuncta
organa extra. Cum enim huiusmodi virtutes no~
biliores sint quam ipsa organa, adhuc nobllior erit
immutatio earum secundum veritatem quam im~
mutatio r organi sive rerum extra obiectarum. -
Si autem ponatur ibi purus defectus, sive organi
sive vlrtutis, tunc sicut nullum est mirac;ulum,
cum tJ vlsus debilis credit duas candelas esse ubi
est una tantum, ita nullum erit omnlno ponen-
dum miraculum in delusionibus daemonum.
Sed contra: a. Au Rustin us, in Ubro De anima
et spirifu 1, et similfter potest haberi ex llhro De
civita/e Dei 2, ubi ita dicit;" Quaedam muliercu\ae
post Satanam ~ c;onversae, 11\uslonibus et phan~
tasmatibus seductae, credunt se et confitentur noc-
turnis horis cum Diana, paganorum dea, et cum
Herodlade et J innumera muHerum multltudine
equitare earumque Ulusionibus g earumque ius~
sionibus obtemperare. Ipse namquc Satanas, qui
transfigurat 11 se in angelum lucis 3 , cum mentem
cui usque mulierculae ceperit 1 et hanc sibi per
infideJitatem subiugaverit, 1\lico diversarum per-
sonarum species ostendit "'• et men tern, quam captl-
vam tenet, in somnis 1 deludens, modo laeta, modo
tristia, modo cognitas, modo incognitas personas
ostendens, per devia quaeque deducit. Et cumm
sol us hoc patitur spiritus infidelis, ut non 11 in
animo, sed in corpore opinatur venire, idclrco
nimis stultus et hebes est qui haec omnia quae
in spiritu sunt, accidere o arbitratur in corpore •.
Si ergo ita facit diabolus in ipsa imaginativa
dormientium quaedam mira, sicut dicit Aug u-
s tin us 4 ante praedictam auctoritatem, et hoc
deludendo imaginativam, quae potentior est quam
sensus extra, videtur quod et mira quaedam per
delusionem possit facere in sensu extra.
II. Occasione etiam huius quaerHur ulterius
utrum diaboli, cum ita deludunt imaginativam,
1 Cap. 28 (Inter opp. AllgustJni PL 40, 799).
2 Cl. lib. XVIII, c. 18 (PL 41, 575).
J Ct. II Cor. II, 14.
301
offerant forrnas novas: lmaginativae vel non so-
~um .offerant, sed etiam imprimant, aut si non
1mpnmunt novas, saltern impressas transtorment.
1. Si ofterunt tantum et non lmprimunt, ergo,
cum a~ solam oblationem speclei non sequatur
cognih(), immo oportet fieri unionem specie! co-
gnoscibilis ad cognoscitlvum ad hoc ut flat cognt-
tlo, ubi autem non est cognitlo, non est Judicium,
ubi autem non esfP iudicium, non est detusio:
tunc nulla esset deluslo in operibus eorum.
2. S I d i c a t u r quod lpsas imagination\' lm-
primunt sive etlam impressas translormant, eadem
obiectio est: tunc enim possent In imaginatlvam.
Quod enim imprJmit, potest in Hlud in quod im~
prim it, et quod transformat, potest in eo in quo r
transformat.- Sed non vldetur quod pos~
sint in imaginativam daemones: eadem
enim substantia est ratJonaJJs anlmae et sensi~
tlvae, et dico • ~ sensilivam' quae comprehend it
ct 1 lmaginatlvam et omnes huiusmodl potentlas,
slcut dkltur In Jibro De llebdomadibus 5 et Dt
ecclesiastids dogmatibus 6• Si ergo daemones non
possunt in ratlonalem, nee in imaginativam.
Solutlo: I. Diclmus quod quaedam delusiones
flunt 11 absque daemonfbus, soia agUatfone homi-
num ostendentium et occultantium, sJcut est v in
translectorlbus. Allquando etlam sine allqua vir-
tute daemonis est aliqua deluslo virtute quorum-
dam corporum minerallum, quae qui habent, pos-
Sllnt secundum quamdam vlrtutem, hulusmodi
corporibus inditam, rem ostendere sive apparere
facerc " non sicut est; et tunc revera' non est
falsitas ex parte rei visae quin afiquid sit quod
videtur, non tamen est eo modo quo vldetur. Est
autem tertius modus delusionls qlli fit per dae-
mones: habent enlm daemones quamdam pote-
statem ex ordine naturae super quasdam res in-
feriores, quam possunt exercere circa istas res
quantum Dominus permittit, et tunc apparet res
non sicut est: et haec deluslo; et si sit delusio
quantum ad modum vldendl, subiacet tamen ve-
ritas rei vfsae, sicut dicebatur prJus de corpo-
ribus minerallbus: sed hoc fit virtute daemoniaca
quod ibl tiebat virtute naturali indita ill\ corpori.
Sed adhuc proprie huiusmodi illusio facta a dae-
mone n-on dicifur praestigium; praestigium enim
proprie dicltur ilia illusio daemonis quae non
habet causam ex parte mutationis rei, sed solum-
modo ex parte cognoscentis, qui deluditur sive
4 Cl. De spiritu et anima, c. 28 (Pl 40, 798).
~ Ct. Qllb. Porretan., In hunc librum (PL 64, J321).
6 Gennad., cap. 1~ !Inter opp. Augustin\ PL 42, 1216).
302 INQ. II, TRACT. Ill, SECT. II, QUAEST. Ill. TIT. Ill, - 246.
quantum ad organum sive quantum ad virtutcm.
Ad intelligendum ergo quomodo fiat haec dc-
lusio, sciendum est quod sensibile dicitur a du-
pliciter: per se et per accidens; et per se dupli-
citer b: proprium et commune. Dicimus ergo quod
in proprio sensibili non fallitur visus bene dispo-
situs: unde quod est album, semper iudicabit
visus album; sed in communi scnsibili et in sen-
sibili per accidens bene potest falli et intra et
extra et ipsum organum, et hoc per virtutem dia-
boli efficientis, sicut iam videbitur 1•
[Ad obiecta]: 1. Ad ill ud ergo quod c quaeritur
'utrum immutet d tunicas vel humores oculi' etc.:
dicimus quod non, sed potest diabolus multis mo-
dis formare formas et illas offerre oculis sive sensui,
sensus autem obiectas, volens, nolens, apprehen-
dit. Unde sicut, velim, nolim, video vel cognosco
album, cum est obiectum debito modo visui meo,
et 1 hoc existente organo in debito statu, ita et ipse
visus species, quas offert diabolus, apprehendit.
Nee tamen debet dici quod diabolus uniat eas,
immo naturaliter, ex quo oblatae sunt vi sui debito
modo, sensus unit se illis vel illas sibi et ulterius
iudicat de illis et fallitur f ulterius in iudicando I!
ipsum sensibile per accidens, cum propter for-
mam, quae solebat esse huius rei, iudicat esse
hanc rem ubi videt talem formam, et secundum
diversas oblationes vel secundum diversas muta-
tiones formae oblataeh iudicat semper alia et alia,
et sic deluditur, secundum quod dicebat Au gu-
s tin us, in auctoritate praedicta 2 : " Modo laeta,
modo tristia 1, modo cognitas, modo incognitas per-
sonas " etc. Et potest haec delusio dupliciter fieri,
utpote in corpore extra, sicut est cum deluduntur
UTRUM BONI PLUS POSSINT FACERE MIRACULA QUAM MALl.
Quaeritur etiam utrum boni plus possint facere
miracula quam mali.
. Et quod sic videtur: 1. Constat enim quod ra-
bone naturae non sunt inferiores boni malis · ra-
tione autem gratiae constat quod melioris c;ndi-
tionis sunt boni quam mali; ergo videtur quod
tantum vel aeque boni possint sicut mali.
_Sed contra: a. Augustin us, in libro 83 Quae-
stwnum!J: •lntelligimus 1 quaedam miracula etiam
------
• T,_o.m. • ~ Z add Ptr ' Ita V, alii Quod tr1JO pro A I. t q
OAI. .... . T oblato, R $1l1Hr pro ltmptr , V trl•tltla, quod L corr
'• 1~ V, all• qrwd quuttur pro A. I.'· q. • L add. quod
T I1Jnil pro ludu•modl. • L tnldltxllflljl. • R popuit.
1 Hie, in immediate sequentibus.
2 Cf. supra, p. 301, nota 1.
3 Cf. De Gen. ad lilt., XII, cc. 6 et 7 (PL 34, 458sq.).
oculi corporci, vel in spiritu, sicut est cum k dc-
luditur imaginatio, secundum quod dicebatur in
fine auctoritatis pracdictac: • Hoc sol us patltur
infidelis spiritus • etc. Et ibi appellatur 'spiritus'
imaginatio, sicut et visio imaginaria 1 appcllatur
visio spiritualis, quando dividit AugustIn us J
tria genera visionum: corporalem, spiritualem et 111
intellectualem. Cum autem deluditur ista imagi-
natio, fit delatio ipsarum formarum oblatarum
extra per quosdam spiritus usque ad ipsam, qui
spiritus sunt quodam modo connaturales et pro-
pinqui ipsi imaginativae.
ll. Ad iII u d ergo quod n quaeritur' utrum dia-
bolus habeat potestatem in ipsam imaginativam ',
dicimus o: quam vis quid am dixerint quod sic
potest offerre ipsi sicut diximus, sed imprimere
non potest, tamen dicimus adhuc quod, etsi im-
primere non possit in P imaginativa attingendo
per seq ad illam, potest tamen quaedam facere
in corpore, ad quae sequitur impressio vel trans-
formatio impressorum in imaginativa, ut cum re-
solvitur fum us colericus ascendens r ad cerebrum,
potest imprimi in imaginativa forma ignis vel
possunt transformari formae, quae erant ibi, in
formas igneorum s vel huiusmodi, non quia dia-
bolus haec fecerit imprimendo neque etiam cor-
pus dicendum est impressisse istas species in
imaginativa, sed expressae sunt illi ex individua
concomitantia eius ad corpus; unde, quia sese
concomitantur individualiter, connaturale est ut
quando corpus sic patitur, et ipsa tunc tales im-
pressiones habeat, secundum quod habetur a
Philosopho 4 quod anima corrumpitur sive
mutatur quodam interius corrupto sive mutato.
CAPUT IV.
sceleratos homines facere, qualia sancti facere
non possunt "·
[Solutio]: 1. Ad hoc ultimum solvit ibidem 6 di-
cens quod " non ideo potioris loci apud Deum
arbitrandi sunt" esse scelerati quam iusti: "non
enim acceptiores erant apud Deum magi Pharaonis
quam populus u Israel, quia non poterat ille po-
pulus facere quod illi faciebant, quam vis Moyses
in virtute Dei maiora potuerit •. Unde revera mali
non possent ilia facere nisi permissi; boni autem,
" 11 R
~ Z, alii mutt/ • Z ld til. 1 R fa/lit. , RZ ~ldtndo;
,. 8 om 'I S om • T om. ut. 1 VST lmal!lnatlva. "' Ita v, alii 0111.
· R u•qut proP· r.; T orn./llllrtn. • V In tmaglnat/va. • LC tgnra•;
4
Aristot., De anima, I, c. 4 (Ill, 440).
!IQuaesl. 79, n. 3 {PL 40, 92),
6 Loc. cit., ubi et sequens.
 DE PRAESIDENTIA ANOELORUM SUPER CREATURAM CORPORALEM.
si darctur a Domino, possent et ilia et maiora
facere; non tam en sine recta ordinatione Domini
est quod eis non datur haec potestas sicut et
malis. Unde subdens causam quare non detur
eis, dicit: c Ideo non omnibus sanctls ista trlbuun-
tura, ne perniciosissimo errore declpiantur infirm!,
existimantes 11 in tali bus factis esse maiora do-na
quam in operibus Justitiae quibus aeterna vita
comparatur. Propterea Dominus prohibet hinc
gaud ere discipulos, cum a it: Nolite in hoc gau-
d ere quoniam spiritus vobis subiecti sunt, sed
gaudete, quia nomina vestra scripta sunt in cae/is,
Luc. 10,20 •. Nee ergo ratione naturae nee ratione
gratlae fiunt ista miracula, sed ex virtute Dei.
Quare autem non detur aliquando sanctls sicut
et peccatoribus, ratio est iam dicta 1•
Ad hoc autem quod quaeritur utrum indiffe-
renter circa res omnes possint facere mali' mi-
racula: dicimus, sicut credimus, quod non. Etsi
enim ratione naturae esset diabolus superior om-
nibus inferioribus creaturis, tamen per peccatum
suum ita praecipitatus est ut non iam aequaliter
QUID SIT BONOS CHRISTIANOS POSSE FACERE MIRACULA PER PUBLICAM IUSflTIAM.
uaeritur postea de illo verba quod dicit Au-
Q g us tin us 3 quod c boni christiani faciunt mi-
racula per publicam iustitiam •, quid appelletur 1
ibi c iustitia publica "·
1. Aut enim quid creatum aut quid increatum.
Si autem purum increatum et nihil ex parte crea-
turae, tunc quaeritur quare non possunt similiter
mali christiani facere miracula per publicam iu-
stitiam sicut et boni. Nee potest dici quod hoc
est quia isti habent fidem formatam, illi vero
non: iam enim tum tangis aliquid creatum, et
quantum ad hoc non dicebas tu quo-d boni fa-
cerent miracula. Si autem dicatur quod ista pu-
blica iustitia sit 11 quid creatum, tunc quaeritur
quid sit illud. Si dicatur quod haec 0 sit fide.s
formata et hoc videtur accipi ex eo quod dt-
citur ad Hebr. 11, omnia ilia mirabilia sive mi-
racula Veteris Legis fide dicuntur facta. .
Contra: a. Ostenditur auctoritate AugustIn t
quod hoc non sit aliquid creatum. Dicit enim, in
d L trflluunt, V /Ia pro ilta • ST ufltrntn, q~od L rorr. 'V uod
hu/usmadl 'C add fll • Ita V, alll Me.
G v /toe, T om. s
p om. s. p., v add. lulf/tlam.
'c propttr. " RLCZ Domini. • L om. ttJlfl ... dlv/num.
1 Cf. hie, parum supra.
2 Cap. 28 (PL 34, 444), ubi el sequens.
3 83 Quaest., q, 79, n, 4 (PL 40, 92).
303
possit in omnibus creaturls, sed quanto magis
est ignobilior aliqua creatura inter ceteras, tanto
magis exerceat d potestatem suam in illam; unde,
quia ignobilissimi inter 1 omnia animantia viden-
tur esse serpentes et huiusmodl, frequentius utitur
illis et exercet sua mirabilia in huiusmodi I, Unde
A u gust i n us, XI Super Oenesim ad litteram 2 :
c Gaudent daemones hanc potestatem sibi dari, ut
ad incantationem hominurn serpentes moveant, ut•
quolibet modo fallant quos possunt •. Et assignat
etiam congruitatem quare magis utuntur huiusmodi
serpentibus, subdens: c Hoc It autem facere permit-
tuntur ad primi facti 1 memoriam commendandam,
quod sit eis quaedam cum hoc genere familiari-
tas ». Unde vult dicere quod in hoc quod modo
decipiunt per miracula circa ista, commendatur me-
moria primi facti, scilicet quod ipsi deceperunt pri-
m urn hominem per serpentern, quod debet homo
memoriter retinere et etiam daemones memoriter
tenent, cognoscentes in poena, qua .t pro ilia sug-
gestione graviter affliguntur, quantum in ilia prima
tentatione sive prima facto commiserunt in culpa.
CAPUT V. 247
libra 83 Quaestionum, quaest. 80 4 : • Fit ut sancti
Dei servi, quando eos hoc donum habere utile
est •, et loquitur de dono faciendi miracula, • se-
cundum publicam P et quodam modo imperialem
legem q' hoc est summi Dei potestatem, imperent
infimis r potestatibus ad quaedam visibilia fa-
cienda miracula: in illis enhn ipse Deus imperat,
cui us tern plum sunt •. Ex qua auctoritate patet
quod istud quo miracula fiunt, sive' ilia publica
iustitia, est quiddam divinum et ita increatum.
b. Praeterea, ipse dicit 5 quod • boni christiani
faciunt per publicam iustitiam, mali p~r signa pu:
blicae iustitiae •; sed ilia signa, per quae mah
christiani faciunt miracula, sunt invocationes no-
minis divini 11 et huiusmodi, sicut vult Aug u-
s tin us· sed haec non sunt signa nisi eius quod
divinum' est; ergo publica iustitia non fuit nisi
quid divinum y et ita increatum. .
Solutio 6: Dicimus quod est quaedarn pnvata
potestas sive particularis, quae confertur unicui-
que creaturae in creatione sua secundum gradum
• VT om. 4 LRCZ Utrtfillfl • S Uttra. I T Olll. f~tia ...
'L a~/lllrrtar. R ~lllltur. • Z ....,, • VST /all.
' L lfw. q d
C up , Codd l~tfiRl f1Vinnis pro I. I. • L 111111111'·
1
• R add. l • quo · ·
• Quaesl. 79, n. I (PL 40, 91).
:1 Cf. supra, nota 3.
6 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 7, p. 2, a. 2, q. 2, ad 6(11, 203).
 304 INQ. II. TRACT. Ill. SECT. II. QUAEST. Ill. TIT, Ill. - 247.
suum, secundum quod dicimus quod" unus an-
gelus plus potest quam alius, quia a creatione
sua maiori rotestate praedilus est 11 a Deo, et an-
gelus r in genere plus quam homo et homo plus
quam brutum et brutum plus quam vegetabile
et sic de aliis. Et secundum hoc dicimus nos
quod mali angeli etiam a sua creationc aliquam
potestatem acceperunt super quasdam creaturas
visibiles aliquo modo transmutandas vel dispo-
nendas, quam potestatem etiam non amiserunt
cum d ceciderunt, et propter hoc aliquando prop-
ter illos qui utuntur ilia potestate, confidentes
et delectantes in ilia, ut magis eos sibi obligent,
faciunt ilia quae possunt. Et hoc modo faciunt
magi, de quibus dicit Augustinus
ciunt per privatos contractus •. - Est autem alia
potestas publica sive universalis, scilicet divina;
et haec t dicitur • publica iustitia •, quia I publice
regit omnia; et haec influit super creaturas, et
cum aliquis in ista confidit, virtute ipsius influ-
entis fiunt miracula. Sed hoc potest dupliciter
esse, scilicet quod ista publica iustitia influat ad
faciendum miraculum: potest enim influere et su-
per invocantem et super factum l pro quo invoca-
tur, et hoc modo faciunt boni christiani miracula.
lnfluit enirn Dominus non solum potestatem suam
super factum miraculum, sed etiam super bonum
christianum quantum ad fidem formatam et quan-
tum ad illud quod cum fide forrnata requiritur ad
hoc ut bonus christianus faciat miracula: non enim
sola fides formata sufficiebat, sed requirebatur
0 Z om.
• T ODI. • V ~111.
I Rl.C /lido. quod Z CUlT. k Tom.
II' T ODI. Illicit •.. /utlllflm 'l. dlc.t~mus.
I Cf. supra, p. 303, nota 3.
aliqua" alta cxredicntia 2• Et ideo in pracdlcta
auctoritate AugustIn I non sol urn dlccbatur
• sancti Dei servi • - qui enim sancti sunt, non
solum hahent fidem formatam In praesenti -
sed t addehatur ulterius • quando eos habere hoc
donum utile est •, ct tunc fit miraculum per pu-
blicam iustltiam. Aliquando ctiam lnfluit Justitia
publica super factum tantum et non super lnvo-
cantcm: et tunc nihilominus allquando tacit Do-
minus miraculum propter honorem nominis sui,
licet non sit bonus christianus qui eum invocat;
et tunc dicuntur k fieri miracula per signa pu-
blicae iustitiae. Revera enim huiusmodi invocans
Deum non erat iustus, sed invocabat 1 Deum
1
quod • fa- sicut et sancti qui faciebant miracula m • per
publicam iustitiam •: et ideo huiusmodi dicun~
tur facere miracula per • signa publicae iu-
stitiae •.
{Ad oblecta]: 1. Ad iII u d quod obicitur quod
'si" publica iustitia dicit quid increatum tan tum,
poterunt" miracula facere per publicam iustitiamP
mali sicut et bani': dicimus q quod hoc non se-
quitur. Bani enim christiani non dicebantur fa-
cere miracula per publicam iustit!am eo quod
1 esset influxus super factum tantum, sed quia
erat influxus ipsius in illos; cum au tern mali fa-
ciunt miracula, non est influxus ipsius divinae
potestatis sive publicae iustitiae, secundum quod
iustitia est, in ipsos malos, immo super ipsum
factum: et ideo non possunt did fa cere miracula
per publicam iustitiam sicut et boni.
~ Ita V, alii add. ttlam; ST ruidtrunl pro cu/dtrunt. • V am. I V ndd. p11bllca lu1tltla.
'Z add. tliam. t Rom. ' C fnvacabl/. • T om. • T om. • Ita VS, alii pottrant.
2 Cf. supra, num. 240.
 INQUISITIO TERTIA
DE CREATURA CORPORAL!

TRACTATUS PRIMUS
DE RERUM CORPORALIUM CREATIONE

QUAESTIO I.
DE CORPORALIUM CREATIONE IN COMMUNI.

ompleto tractatu • de spirituali natura angelica, cum adiutorio Dei sequitur

tractatus de substantia corporali; qui tractatus dividitur per creationem
rerum corporalium, distinctionem, ornatum, multiplicationem.
Circa vero creationem quaedam consideranda sunt in communi,
quaedam in particulari.
Circa considerationem in communi:
Primo, quaeritur utrum res corporales dicantur creari ratione materiae cum forma
aut ratione materiae ' informis - dico autem informem duobus modis: vel quia non
habet formam vel quia habet in confusione quae dicitur chaos - si vero ratione mate-
riae informis, quo illorum duorum modorum;
deinde, si est ratione materiae informis altero duorum modorum, utrum eadem c
sit materia informis ' caeli et terrae aut differenter' designetur;
tertia, quaeritur si res corporales sin! simul creatae aut non simul;
quarto, utrum creatio fiat in die aut ante omnem diem.

• T add. stlllttl. ~ s modo: V om. rum ... mgttrlllt, In L nt adl.l. 1111. • Z ooa. "V add. I'Gttou. • Ita VZ, alii dtJ/u.lltU:
STRCZ dt~lintntur pro Julfnltur.
SUMMA THI!OLOOICA - Tom. II. 20
 INQ. 111. TRACT. I. QUAEST. I. - 248.
306

CAPUT I.

UTRUM RES CORPORALES DICANTUR CREARI RATIONE MATERIAE INFORMIS '·

Damascenus~. est principium dissolutionis; ergo

d pr1mum sic: 1. A perfecto agente perfectum
A opus et a perfectissimo perfectissimum; sed
materia informis, cum est sine omni forma, est
ibi esset dissolutio; non ergo sic possent stare.
Ad contrarium stc argul potest: a. Creatio est
imperfectissimum; ergo non est perfectum opus exitus de non-esse in esse, cui immediatus est
prout huiusmodi; sed creatum a est perfectum exitus de potentia materiali in actum; hoc autem
opus, cum sit opus perfectissimi agcntis, scilicet est 'facere'; sed in operibus sex dierum est factio
Dei; ergo materia non est creata sine omni forma. sive conditio; dicitur enim !i: Fiat lux, et facta
2. Ad idem facit quod intelligentia creata, cum est lux, et ita de aliis; ergo ante non fuit nisi
tacit aliquid b, non producit materiam sine omni creatio; prius ergo creabatur de non-esse in esse
forma, nee natura similiter, sed formam in materia; aliquo modo materia, ut sit ordo de non-esse
et haec sunt inferiora agentia et minoris virtutis; omnino in posse-esse, et deinde de posse-esse
ergo nee Deus, qui est summum agens, creat in esse actu, quod est esse per formam deter-
rem corporalem ratione suae materiae informis. minatum g.
3. Item, forma aliquo modo habet similitudinem b. Item, Primum habet potentiam quantum ad
cum Primo: Deus enim dicitur forma omnium omne; hoc autem nulli potest communicare, cum
exemplaris et quodam modo continens, sed nulla- sit eius proprium 6 ; illud ergo in creatura quod
tenus dicitur materia omnium 2 ; ergo, cum creatio magis assimilatur ei in universalitate 11 potentiae,
sit proprium opus Dei et extendat se ad rem cor- est materia, quae capax est omnium forma rum 1 ;
poralem, debet res corporalis dicl creata potius ergo prim us exitus a potentia divina videtur esse
ratione formae quam materiae. conditio materiae 1 ut capacis omnium formarum.
4. Si vero forte dicatur quod creatio dici- c. Item, Deus habet In se ideas et rationes om-
tur esse ratione materiae informis habentis in se nium rerum, sicut acclpitur ex libra 83 Quaestio-
formas rerum corpora Hum, sed per indistinctionem num k 8 ; rationes autcm istae formae dicuntur;
-contra hoc obicitur:confusiocontrariaest nihil autem in creaturis potest assimilari quo 8

ordination!; sed ordinatio attestatur sapientiae 3 ; quo modo nisi quod habet in se continentiam om-
ergo summa ordinatio sum mae sapientiae; ergo a nium form arum corporalium in genere 1 ; ergo,
summa sapientia non procedunt immediate res cum hoc sit materia sub indlstinctlone forma-
sub confusione; non ergo materia cum t confusione rum, videtur convenienter huiusmodi fieri creatio.
rerum corporalium procedit a summa d sapientia. d. Praetcrea, distinctio non videtur esse nisi
5. Ad idem: Error reputatur in natura quando eius quod prius fuit confusum; sl ergo assignatur
non est formarum distinctio, ut si procederet ab expositoribus opus distinctionis formarum,
corpus humanum sine ordinata membrorum dl- praecessit ergo opus confusionis formarum in
stinctione, ut caput esset inferius et pedes supe- materia; hoc autem non est nisi in opere crea-
rius r et ita de aliis, vel non apparerent ibi mem- tion is; ergo etc.
bra; absit autem ponere errorem in opere divino; [SolutloJ: Ad quod respondendum m secundum
non ergo I creata est materia cum form arum con- diversas sententias Sanctorum 9, Secundum enim
fusione. senlentiam Augustin i 10 videtur quod creatio
6. Praeterea, formae quaedam corporales sunt erat materiae cum forma perficienti earn, ita
inter se repugnantes; si autem esset confusio for- quod singulae res creatae essent in propriis ma-
marum, essent contrariae formae simul, et ita con- teriebus et formis. Secundum autem sententiam
tinua pugna; sed pugna, sicut dicit I o annes Gregorii et aliorum videtur quod creata sit

• V add. opus. • Ita RZ, altl om. • T non. "com. , z lfljulus. 1 s om. • C ddtrmiltlliQJII. • V ~/rtutt. 'T modtJ.
a RZ add. Allllu•llnl. 1 T add. cwn. • Ita V, alii add. trl.

~ Cf. S.Bonav., II Sent., d. 12, a. 1, qq. 1-3(11,293sqq.).
Cf. supra, num. 9-14. Alludit ad errorem Davidls de
Dinanto. C!. Duhem,Ltsyst. dumonde, Parls 1917, V,33lsq.
3 Cf. Anstot., Metaph., I, c. 2 (II, 470).
: De fide orthod., IV, c. 20 (PG 94, 1195).
6
Gen. I, 3.
Cf. Alex. Hal., Summa lhtol., 1, num. 189.
7 Cf. Aristot., Mtlaph., VII, c. 6 (II, 563); Avencebrol,
Fons vitae, p. 3, n. 22 (ed. Baeumker p. 131).
8 Quaest. 46 (PL 40, 29sq.); cf. Alex. Hal., Summa
lhtol., I, num. 167, 176 et p. 259a, Respondto.
9 Cf. Lombard., II Sent., d. 12, c. 2 (p. 358sq.).
°
1 Cf. Dt Gtn. ad Uti., I, c. 15, n. 29; IV, c. 7, n. 14
et VII, n. 41 (PL 34, 257, 301, 370).
 DE CORPORALIUM CREATIONE IN COMMUNI.
in substantia materiae: unde dicit 0 reg o r 1us I :
• In substantia simul facta sunt quae de a els
habent originem, sed non in specie, quae sequen-
tibus diebus ostensa est: sol et luna de caelo,
virgulta et huiusmodi de terra•. Augustinus
etiam, in libro De Symbolo 2, videtur hoc di-
cere: • Ordinatissimo Dei munere factum est ut &
prima capacitas formarum fieret, postea forma-
rentur quaecumque formata sunt •. Item, Aug u-
s tin u·s, in XII Confessionum 3, uno modo sic
exponit 'In principio creavit Deus coelum et
terram' 4 : • Deus t Verba sibi coaeterno fecit d
informem materiam creaturae corporalis, ubi con-
fusum erat caelum et terra, quae nunc lam di-
stincta et formata In hulus mundi' mole sen-
tim us •. Huic exposition! concordant quaedam
G I ossa e ~ super principium Oeneseos; item,
super illud Psalmi «~: Ipse mandavit ct urata
sunt, 0 I ossa 1 dicit: • lnformem materlam de
nlhilo •.
(Ad oblecta): a. Si ergo tcneatur prima sententla,
respondendum est I ad obI e c t a, dicendo quod,
licet intelligi posset exitus de non-esse omnlno in
posse-esse" et post de posse-( esse) in esse actu
per formam, tamen simul utrumque factum est,
ut slmul crearetur forma cum materia, et hoc ut
unita, ut opus Creatorls perlectum dicatur.
b. Ad secundum dlcendurn" quod, llcet
materia, in quantum est capax forma rum 11, quam-
dam habeat similllt•dlnem, sed multum remotam,
respetlu divinae potentlae 9, non tamen oportult
quod sic crearetur informis, sed magis convenle-
bat quod' esset capax in aclu quam tanlum In
potentia.
c. Ad a I I u d dicendum t quod aliter est de
formis In materia exlstentlbus et de ldeis quae
sunt in Deo. In Deo enlm sunt ldeac nee sunt
aliud quam ipse Deus, in creatura vera sunt for-
mae et sunt allud quam ipsa 10• Propterea, non dl-
stingui, id est confundi formas, non convenlt
surnmae sapientiae dlsponentl, et Ideo non In hoc
habent 1 similitudinem respectu sum mae saplen-
tiae, in qua nulla est distinctio.
d. Ad u It i mum dicendum quod opus distinc-
tion is palest dupliciter intelllgi: uno modo ut
prius esset'" formarum confusio in materia et
------
• y lo,· Tom.''''· • II~ Z lo ma:., 11.111 om./.'· a.
1 com. , Ita VZ, alii ota. • II• V, •Ill add. nt.
• T ora. • VC ord/rwm. • V om. undt ... trant.
• v d /t~nrw. • L 0111 .; v om. n/. ' R l'ttlut.
• Ita V, alii ~dd. rrro.
I Moral., XXXII, c. 12, n. 16 (PL 76, 644).
2 IN fid~ eJ Symbolo, c. 2, n, 2 (PL 40, 183).
3 Cap. a! (PL 32, 836sq.). ' Gen. I, I.
5 Ordln., In h. I. (PL 113, 67),
6 Psalm. 32, 9.
1 Lombardi, In h. I. (PL 191, 331).
1:1 Cf. Alex. Hal., Summa lh~ol., I, P· 183, ad 2 ·
postmodum distinguerentur, et hoc non est se-
cundum a hanc sententiam: alia modo ut distinctio
referatur ad ordinationem, uniuscuiusque in suo
loco; et licet haec opera, conditio sive creatio et
distlnctlo, sint diversa, nihilominus secundum
AugustIn u m slmul erant. Unde, cum res corpo-
rales erant creatae vel condltae, simul erant' in
propriis locls dlstinctae, licet unum naturaliter
praeintelllgatur alter!; et Scriptura, quae simul
facta erant, non simul d potult dicere et' voluit
etiam ordinem naturae designare.
Secundum Hieronymum 11 autem et alios
expositores, qui acclpiunt diem I usitatiori modo
slcut contlnglt' et quia de creatione fecit men-
tionem quasi ante omnem diem, videtur dicl quod
creatio dlcitur esse ratione materlac inform is 11,
quae tamen aliquo modo haberet In se formas.
[Ad obleota): I. Ad prima autem oblectum in
contrarlum sic est respondendum quod a 1 per-
fectlssimo agente processit perfectum opus ut In
genere lllo; non enhn slstit lbl opus divinum,
sed est ulterius ordinatum ad opus ulterius, quo
dicebatur: Fiat lux etc. Sl ergo requlrltur omni-
moda perfectlo, rcquirenda est in ultimo opere 1
et non In Initio operis: slcut sl artlfex facit do-
mum, non est rcqulrcnda pcrfect\o In Initio sui
operis, sed cum lam opus est consummatum.
Creatlo full opus respiclens !nitta operum divi-
norum.- Sl vera oblciatur quod aequefa-
clle est Dco tolum opus In consummatlone fecisse
sicut primo sub quadam lnlormltate ct postea
sub consummatlone 1 : artlfex enim si statim"'
passel unlco actu consummare domum, non prlmo
lcvigarct ligna et Iapides poll ret, sed statim 11 do-
mum compleret: dlcendum quod Domino est
aeque facile, cui dicere facere 0 est vel, quod plus
est, velle est facere 12, secundum quod dlcitur In
Psalmo 13: Omnia quaecumque volult Dominus fecit.
Nlhilominus volult in isto progressu ordinem re-
rum naturalem ostendere, ut prlmo slnt principia
condlta delnde ea quae allquo modo ab lisP
ducunt ' origlnem, sicut dicit Gregori us M·
2. Ad secundumq dlcendum quod in hoc
ostendltur vlrtus agentis prim! excellere vlrtutem
agentls secundum naturam vel agenlis creati
•II a V, alii Dt/, • Ita V, alii add ~gl. '5 hU/UIIRtldl pro ft. Ill.
1 Ita V, II II ,-•-,,,, • It• VZ alii 0111
I L om. ' Ita V, alii Ud. 111. """ ' '
• V om./.'·"·'· • V Olll. 1 Rom., In L nt add. II'J. 'Z conrtnlt .
,. Rom. • Tom. , z om. , RLCZ /pda; Vom. quut.
' R cgnjlrmalllttU.
9 Ct. Alex. Hal., Joe. ell., p. ~7, ad 5.
10 Cf. Alex. Hal., Summa thtol., I, num. 175.
11 In Epl~t. ad Tit., c. I (PL 26, 559); d. Beda, Ht·
xalm., I, In prlndplo (PL 91, 13).
12 Cf. Alex. Hal., Joe. cit., num. 187, U d t40, 11.
ll Psalm. 134, 6.
14 Cf. Mota/., XXXII, c. 12 (PL 76, 645).
 INQ, Ill. TRACT. I. QUAEST. I. - 249.
308
secundum voluntatem, quia potest utroque modo
res condere, et subito et successive, agens autem
creatum nonnisi 11 successive. Et si hoc b perfectio
est quod exit ab agente creato, multo magis est
perfectio quod a Deo agente procedit, quod ad
suum fin em perducitur r: non enim agens crea-
tum ab initio operis sui producit rem perfectam,
sed cum est opus consummatum.
3. Ad tertium dicendum quod, licet forma
1
habeat similitudinem cum Deo, qui forma dicitur ,
nihilominus et materia summae potentiae habet
aliquam similitudinem, et ita voluit Dominus, ut
utraque similitudo ostenderetur, et res creare d
in materia et res creare t in propria forma sive
specie distincta.
4. Ad i d vero quod obicitur de confusione
formarum, respondeo! quod est quaedam con-
fusio opposita ordinationi &, cum formae errore
agentis imprimuntur in materia opere iam com-
pleto; sic autem non est hie, quia sic repugnat"
UTRUM EADEM SIT INFORMIS MATERIA CAELI ET TERRAE 2•
einde quaeritur I. utrum eadem sit materia
Dcaeli et terrae vel non.
Et videtur quod eadem sit materia: 1. Quia
generi in ratione respondet materia in natura, sicut
differentiae respondet forma 3 ; sed idem est genus
omnium corporalium, superiorum et inferiorum:
utrobique enim est substantia corporea; ergo ea-
dem materia in natura sive in fieri.
2. Item, rari et densi eadem est materia'. simili-
ter gravis et levis, pari ratione luminosi et tene-
brosi; sed luminosum est a parte caeli, tenebro-
sum a parte terrae; ergo eadem est materia caeli
et terrae.
3. Item, divisio prima fuit lucis et tenebrarum 5 ;
sed, secundum AlcuinumP6 et quosdam alios
expositoresl, quae post erant divisa sive di-
stincta prius erant in materia informi ; ergo, cum
lux et tenebrae inter se distinguerentur, prius
erant in una materia informi; ergo una erat ma-
teria caeli et terrae.
• L ntH!.
1
C /!,t II« pro E. •· h.
-------
• VS produdtur.
1
Ita VC, alii
rtpfl61UUII.
• 'STU«: acid. tonfu/o, quod Z dtlev.
081
:!~.t::;::.':k. ;.~~: ~~ ~•· II' Ta/tqu/no11;Lom.tf. ~Ttl pro I. t. •It~ v, alii <UJ.
1 Cf. Ale:~:. Hal., Summa theol., I, p. 73b, UI.
2 1 Cf. Augustin., De Gen. c. Manlch., 1, cc. 6 et 7; De
Cf. S. Bonav., II StnJ., d. 12, a. 2, q. 1 (11, J02aqq.).
3 Cf. Boetb., Dt dMslon£ (PL 64, 879); Arlstot., Me-
laph., IV, c. 28 et VII, c. 6 (II, 532, :i63).
• Cf. Ariat., Phy1., IV, c. g (II, 297).
5 Cf. Gen. 1, 4.
6 lnJerrog. e1 rupons. in Oen., nn. 19 et 28 (PL 100, 519).
summac sapientlac. Est autcrn alia confusio, cum
nondum sunt res unaquaeque 1 In suo debito
loco, quit debctur forrnae distinctae: et secun-
dum hoc in initio 1 operis non repugnat surnrnae
sapientiae. Est etiam m confusio quaedarn late bra
formarum in suis principiis: ct secundum hoc
' esse form as in suis principiis original iter' non
repugnat sapientiae, immo ostendit sapicntlarn;
quod enim formae elementatorurn 11 sint in ele-
mentis originaliter, non repugnat sapientiae, sed
ostendit sapientiam.
5. Ad a I i u d o dicendum quod iste modus es-
sendi formarum non est per modum monstri,
quod, cum factum est, vel habet diminutionem
in partibus vel inordinationem.
6. Ad a I i u d dicendum quod iste modus es-
sendi formas simul non tacit continuarn pugnam:
continua enim pugna dicitur esse, cum formae
sint in sua virtute ut possint agere et appropin-
quant sibi in situ.
CAPUT II.
4. Item, Augustin us, secundum unam expo-
sition em sic exponit in G I ossa super Genesim 8 :
Creavit caelum et terram 9, id est q informem mate-
riam utriusque; ergo videtur ex hoc dicere quod
eadem sit utriusque materia informis.
5. Item, in materia est potentia receptiva plu-
rium formarum 10 et r vestigium Dei 11 , cui us est
potentia factiva plurium; sed s universalior est po-
tentia Dei in agenda quam haec in recipiendo;
erit ergo materia corporalis receptiva formarum
corporalium, quae fiunt a divina potentia agente;
sicut ergo haec una est in agenda, ita videtur
ilia esse una in recipiendo; ergo erit una materia
caeli et terrae.
6. Item, probat Philosoph us 12 materiam cor-
ruptibilium esse incorruptibilem: nam si corrum-
peretur 1, nunquam esset status; si ergo materia
corruptibilium est incorruptibilis, et materia in-
corruptibilium erit" incorruptibilis, quia si corrup-
tibilis, esset aliquod principiorum rei incorrupti-
bilis corruptibile; sed cuius aliquod principium
• V ertatt, ittlll Infra. • T om. 111 ... utarr. 1 R rt 5poiii/O u/. , S ordlnl.
• S add. 11011.
' V /nltnlto pro 1. 1.
• T 0111 ,
.. Ita V, alii au/tm.
'v corrupllblli•
Gen. ad /itt., I, c. I (PL 34, 178aq., 247); Bcda, In Gen.,
c. I ct lfexaem., I, in initio (PL 91, 191, 15sq.).
8 Loc. cit. u Gen. 1, I.
10 Cl. Arlstot., Melaph., VII, c. 6 (II, 563).
II Cl. Alex. Hal., Summa theo/., I, p. 57b, ad 5.
12 Phys., I, c. 9 et Melapll., VII, c. I (II, 260, 558).
 DE CORPORALIUM CREATIONE IN COMMUNL
est corruptlblle, ips urn est corruptibile a; ergo Jn-
corruptibile esset corruptibile; sed hoc stare non
potest; ergo materia lncorruptlblllum est incor-
ruptibllis. St ergo utroblque materia" est incor-
ruptlbills, quid prohlbet unam esse materiam c
utrorumque corporum? Sed corpora, quae ad cae-
lum pertinent, dicuntur lncorruptlbilia, quae vero
ad terram pertinent, ut d elementa, dicuntur corrup-
tlbilia; ergo eadem fuit materia caell et terrae.
7. Item, dicit Phiiosophus 1 : •lmpossibile
est esse materiam absque magnitudine •; sed ma-
gnitudo non est sine corporeitate; ergo impossi-
bile est earn esse absque r corporeitate; sed for-
mam hanc possibile est esse communem caeio et
terrae; ergo materiam 1 possibile est esse com-
munem.
8. Item, aquarum superiorum et inferiorum una
fuit materia, de qua dicebatur 2 : Spiritus Domini
ferebatur super aquas; sed ex aquis superioribus
factum est caelum aqueum velg crystallinum; ergo
caelum crystallinum habuit materiam communem
cum aquis inferioribus; sed illud caelum, cum
sit superius, videtur esse h nobilius et simplicius
quam firmamentum; ergo multo forti us firmamen-
tum habebit materiam communem cum aquis in-
ferioribus, et ita cum terra: terra enim communis
est materia ; ergo caeli 1 et terrae una est com-
munis materia. - Item, sidera, quae sunt k in
firmamento, habent communem materiam cum
firmamento, cum sint fixa in eo; sed siderum,
sicut dicit Gregori us 3, materia in caelo pri-
mitus creato designatur. Dicit enim: • Sol et luna
et sidera quarto die facta in caelo perhibentur;
sed quod quarto die processit in speciem, primo
die in caeli substantia extitit per conditionem •.
Ergo firmamentum habet suam materiam desi-
gnatam in caelo primitus creato; sed firmamento
et terrae, sicut dictum est•, communis est ma-
teria; ergo caeli et terrae est una materia.
Contra: a.lllorum dicitur esse materia una quae
sunt ad invicem transmutabilia vel quae in ilia
resolvuntur5; sed caelum et terra non sunt ad in-
vicem transmutabilia nee unum in aliud tamquam
in l prlncipium materiale resolvitur, sicut elemen-
tata m in elementa; ergo non est eorum una materia.
• LC ,t-qur modo pro 11. m.
• C om. std tutus ... rorrllptl&l/t. ·~
J R ono. 'RZ d. ~ V ttlam. 'Ita V, alii ulomm. IT om., Z ./fPtl' qll
z om. moltrlat. • s trot. p L modo pro'· m.; RC om. t$1.
, L odd. :dllut. • V sci/ltd. • Ita V, alii &plutdorr pro a. '· d.
quf rorum pro utmmqut.
1 Cf. Degener. et corrupt., I, c. 5 (II, 442).
2 Gen. 1, 2.
3 Moral., XXXII, c. 12 (PL 76, 645).
4 Cf. hie, parum supra.
!I Cf. Arlstol., Melaph., VII, c. 5 (II, 562); Boeth., Dt
duab. nat., c. 6 (PL 64, 1349).
6 Cf. Arlstot., Metaph., II, c. 4 et VII, c. 4. (II, 496, 562).
T Cf. Ariatot., Phys., Ill, c. 5 (II, 278).
"
309
b. Item, corruptlbUium et incorruptibilium non
est una materia 8 : in incorrupftbilibus enim, cum
sint perpetua, non dlffert posse et esse 1, in cor-
ruptibilibus autem differt posse et esse; ergo non
est eadem materia, cum posse a potentia ,. mate-
riae dicatur s.
c. Item, si una esset materia utriusque et prius
creatae erant 0 res in materia, non diceretur in
principia nisi unum sol urn creatum; dicta autem
sunt duo; ergo non est una materia utriusque.
d. Item, in caelo non est materia subiecta priva-
tioni 9 ; in terra vero est materia JO subiecta priva-
tioni ; ergo non est eadem materia caeli et terrae.
e. Item, in caelo non est materia subiecta gene-
rationi et corruption! 10 ; in terra vero subiecta est
generationi et corruptioni '; ergo non est una ma-
teria utrobique.
II. Huius etiam gratia quaeritur utrum, cum
dicitur 11 : In principio creavit Deus caelum d fer-
ram', utrumque creatum est informe aut unum
informe, scilicet terra, et alterum formatum, sci-
licet caelum 12•
Et videtur quod unum sit ereatum. lnforme
et alterum formatum ': 1. De terra enim dicitur 13
quod erat inanis et vacua, in quo notatur infor-
mitas, de caelo autem non dicitur; ergo caelum
in sua creatione iam formam habuit: nam si non
habuisset, in suo genere diceretur vacuum, quem-
admodum terra in suo genere dicitur vacua.
2. Item, • caelum •, sicut dicit S t r a bus 1\ • non
visibile, sed t empyreum, non ab ardore, sed a
splendore dicitur 11 , quod statim sanctis angelis est
repletum •; sed v constat quod non fuit repletum
sanctis angelis antequam esset formatum; ergo
statim fuit formatum; sed de terra non sic dicitur
quod statim formas suas receperit; ecgo unum
creatum est ut informe, unde subditur 15 : Con-
gregentur aquae etc., alterum vero formatum, sci-
licet caelum.
3. Item, licet tegatur 16 de caelo, quod dicitur fir-
mamentum, quod factum sit postea, vel de caelo
aqueo, non legitur de caelo empyreo quod postea
factum fuerit. Si enim diceretur quod nomine
lucis intelligeretur, hoc stare non potest secundum
• R t&Unliam pro f. •·• L add. d. "Ita V, .W. Nl. • V "-·
t od R ' s om. ,. S d.-m. • T ,_a;
ton· • T add. IPMI. Plf; L (aon.) ..,.._ atra.-
• V rorr«tlolll pro'· t.
• C om.
a Cf. Aristot., Mdaph., VIII, c. I (11, 564).
9 Cf. Aristot., De caelo, I, c. 3 (II, 370).
10 Cf. Arlstot., toe. cit.
II Gen. I, 1.
13 Cf. supra, num. 248. 13 Oen. I, 2.
•• Qlossa ordin., In Chn., c. 1 (PL 113, 68).
15 Gen. 1, 9.
16 Gen. 1, 6.
 JNQ. 111. TRACT. I, QUAEST. I. - 249.
310
exposition em Sanctorum 1
, qui vidcntur dicere
quod lux ilia creata fuit in ilia parte in qua sol;
et ratio movens ens est quod lux ilia per sui prae-
sentiam et absentiam facie bat diem et noctem;
hoc autem" non posset facere caclum empyrcmn,
si nomine illius lucis designaretur: ex omni enim
11
parte circumdabat terram et circumdedit; ergo,
cum non legamus c post factum, necesse est ut
intelligamus factum cum dicitur 2 : In principia
crca1•it Deus coelum ct terram d; ergo unum crea-
tum est in sua forma distincta, alterum non.
Contra: a. Sol et luna et sidera primo die dicun-
tur esse t condita per substantiam in caelo, sed
postea formata per speciem; ergo caelum primo I
die creatum tuit sub quadam informitate et postea
per species distinctum.
b. Item, S t r a bus 3 plures distinguit caelos,
etiam corporales; sed constat quod quorumdam
forma infra c determinatur; ergo prima creatum
est ut informe.
c. Item, Augustin us", prout per caelum intel-
ligitur angelica natura, adhuc dicit quamdam de-
signari informitatem, cuius formatio infra dicitur 5 :
Fiat lux etc.; multo ergo forti us, si nomine caeli
designatur corpus, magis debet informe" desi-
gnari.
Solutio: I. Ad quod dicendum, sine praeiudicio
melioris sententiae, quod non est una materia
communis caeli et terrae.
[Ad. obiecta]: l. Ad pri mo autem obiectum 1 re-
spondendum k quod, licet sit unum genus om-
nium in Rationali Philosophia, non tamen eadem
est materia: non enim semper 1 respondet mate-
riae genus, licet dicamus genus m esse ad modum
materiae, differentias ad modum formae; opor-
teret enim secundum hoc dicere quod eadem es-
set materia spirituum et corporum: quod non
admittimus. Distinguunt ergo quod quaedam est
materia subiecta motui et contrarietati: et haec
est in elementis; et est quaedam subiecta motui,
non contrarietati: et haec est n in supercaelesti-
bus corporibus 0 ; est tertia, quae nee est subiecta
motui nee contrarietati, sed P tan tum formae: et
haec est in creaturis nobilioribus, ut spiritibus. Non
ergo est communis materia spirituum et corporum
nee corporum supercaelestium q et inferiorum se-
cundum Phi I o sop hum. Oportet r au tern nos,
sequendo' expositiones Sanctorum, aliquatenus
• V om. ~ R 0111 • V k6lm~U 4 V de. pro c. I.
oblrdiUnwdtm proP- u. o. ~ JU Rl, alii add. nl; T om_ qUDd.
practlUiium ' l oporlcr~t. • VST loquuu.to
• L tlllm h T .cd. • Tom ~ R de. pre t. •·
~ IU C, alii oblttlfl 'Ita V, i.lil add. tit. • Tom.
' V om 'Z &oki. que • lti S (wn.) kC (corr.), alii rt~tlu//oncm
1
Cf. Augustin., Dt Gt!n. ad fill., I, c. 10 (PL 34 2.53)·
Bcda, Hexai!m., I (PL 91, 17). ' '
2 Gen. 1, 1.
3 Glossa ordin., in Gen., c. 1 (PL 113, 68).
aliter dicere, ut non dicamu~ camdcm a matcriam
esse caeli et terrae, si 11 cacll nomine, sicut dicit
Strahus, ihi tantum caelum r empyreum lnte\-
ligatur. Si vera caeli nomine intelligantur firma-
mentum ct sidera d, distinguendum est. Nam
materia communis potest die!, in qua fit t forma·
rum ad invicem transmutatio, et secundum hunc
modum non dicitur caeli et terrae communis ma-
teria: et sic loquitur Gregorius 6 , cum distin-
guit caelum et ea quae ad caelum pertinent a
terra et ab iis quae a terra producuntur. Si vero
dicatur materia, in qua est formarum indistinctio I
antequam distinguantur, secundum hoc commu-
nis c materia potu it esse caeli aquei ct caeli quod
dicitur firmamentum, et caelorum inferiorum, se-
cundum S t r a b i distinctionem.
2. Ad obiectum" autem secunda ad hoc
quod ' sit una materia communis omnium corpo-
rum ': dicendum 1 quod non, secundum quod di-
citur materia subiectum transmutationis formarum.
Et t respondendum est ad hoc quod dicitur quod
' sicut rari et densi et gravis et levis una est ma-
teria, ita et luminosi et sui oppositi': dicendum
quod non est simile. Rarum enim 1 et densum com-
municant m in materia transmutabili, et similiter
grave et !eve; luminosum autem et suum opposi-
tum non, nisi dicatur l1.1men et tenebra secundum
quod sunt in aqua et aere, quae receptibilia 11
sunt utriusque; secundum autem quod lumino-
sitas est in caelo empyreo, opacitas autem in
terra, non communicant 0 in materia transmutabili.
- Dicunt tamen a Iii materiam quod am modo P
esse unam et continuitatem habere a caelo em-
pyreo usque ad terram. Sed non video qualiter
hoc esse possit eo quod moveatur orbiculariter
unum corpus, altero non moto orbiculariter, quod
in eo continetur; hoc au tern non accidit in con-
tinuis, quorum natura est una et homogenea.
3. Ad tertium dicendum quod divisio lucis
a tcnebris attenditur quantum ad vicissitudinem
temporis, ut dies a nocte distingueretur, non quin
prius vere q distinguerentur quibus haec prima
competunt, scilicet caelum et terra: caelo enim
com petit Juminositas, terrae opacitas; ab iis au-
tern' dicuntur media, ut aer et aqua Iucida vel
tenebrosa. Et secundum alios expositores 7
ilia lux, quae facta fuit, secundum sui revolu-
tionem' distinguebat diem ac noctem.
• T om. I C prlnru. • z lnlro. ~ Ita V, am ln/!Jrmir. ' Ita V, aU I
1 L om. • T om. ~ T om •Som. PVonl. qRZsu·
• C •II. I 1. {!Jrmu dbllatllo pro f. 1. g T add. ul; VST quod pro h()(.
IT om • y communtcu/. • 1, rtupllvu. • V communlcut. P V om. q. m.
4 Loc. cit., c. 9, n. 17 (PL 34, 252).
5 Oen. I, 3.
ll Moral., XXXII, c. 12, n. 16 (PL 76, 64~).
7 Cf. Beda, Joe. cit.
 D~ CORPORALIUM CR~ATION~ IN COMMUNI.
4, Ad quart u m dicendum 11 quod, cum per
caelum et terram intelligitur materia utriusque, re-
petendum est ut dlcatur materia caell et materia
terrae, ut sicut sunt duo corpora non ad lnvicem
transmutabilia, ita dlfferentem habeant materiam.
5. Ad quint u m dicendum b quod, licet ma-
teria sit vestigium divinae potenliae, tamen hoc
est secundum multiplicem imperfectlonem et di-
minutionem. Dlvina enim potentia una est ad
omnem formam fiendam, materia vera dividitur'
ut una sit ad formas corporales sicut ad forma~
elementares, altera ad formas corporum super-
caelestium, et ideo dixit 1 sub duplici nomine caeli
et terrae. Item, divina potentia est activa, potentia
vera materiae est receptiva. Item, in Deo est idem
potentia et essentia, in d materia vero non est
idem, cum sit creatura. Est ergo materia vesti-
gium non coaequatum ei cuius est vestigium,
sed in parte secundum diminutionem' respondet.
6. Ad sex tum I dicendum 2 quod incorrup-
tibile potest dici quod non potest desinere esse:
et secundum hoc Deus est incorruptibilis, materia
vera sive corporum caelestium IJ sive inferiorum
corruptibilis est, ut creatura. Alia modo dicitur
incorruptibile quod non corrumpitur h; et secun-
dum hoc utraque 1 materia dicitur incorruptibilis;
erit enim coelum novum et terra nova 3 , nee ta-
men oportet propter hoc quod una sit k substantia
materiae huius et illius. Tertia modo dicitur in-
corruptibile quod non est subiectum corruptionis:
et hoc modo materia corporum supercaelestium
dicitur incorruptibilis; in ea enim non transmu-
tantur formae. Materia vero corporum elemen-
torum non dicitur incorruptibilis isto modo, cum
sit subiectum formarum transmutabilium; dicitur
au tern incorruptibilis, quia 1 non corrumpitur cor-
ruptione m formae quae fuit in ea.
7. Ad septimum dicendum quod, licet mate-
ria non spolietur a magnitudine, tamen distinguitur
materia superiorum corporum et materia inferio-
rum, ut non dicatur unam esse materiam corpo-
ralem horum et illorum. Nee sequitur, si corpo-
reitas 11 est forma una in genere, quod sit una
in numero, prout materiam dicimus esse unam.
B. Ad octavum dicendum 0 quod non ne-
gatur aliquo modo unam materiam esse caeli
aquei et terrae sive etiam firmamenti, sed non
• v add. trt. & Ita VS, a!U add. ut. • I. dltltur.
~ I.C rorrumpalur. 'V ulrlruqut. • Z om.
• V om. 6 I. 111/ormllttJ. ' V om., RCZ rupondtndum.
A 1. om. u qua ... ln/ormls. r STZ dfxtmus, I.RC dlclmus; modo pro IOC"O.
"' R om. • R om. • V om. t1 dldum ... ttrfflm.
I Scilicet Gen. I, I.
2 Cl Arlstot., 01! caelo, I, c II (U, 384sq.).
J II Petri, 3, 13.
• Oennsd., c. 10 (Inter opp. Augustin! PL 42, 1215).
5 Cf. supra, p. 309, nota I.
311
illo modo quo materia dicitur esse subiectum
transmutationis formarum ad invicem.
II. Deinde respondendum est ad id quod quae-
rebatur utrum utrumque ", caelum scilicet et terra,
creata essent informla 0 aut unum formatum et
alterum informe.
Respondeo c quod, secundum quod habetur
in llbro De ecclesiasticis dogmatibus d 4, angeli
creati intelliguntur, cum creatum erat caelum ·
et ita videtur quod caelum empyreum crea~
tum sit cum forma sua, quia statim~ angelis est
repletum 5 ; nihilominus tamen potest dici in-
forme, quia nondum acceperat formam firmamenti,
et ita de aliis. Ratio autem propter quam dicitur
terra vacua, caelum autem non, est/ quia terra,
sicut nunc habet ut fiant aliqua ex: ilia, non tunc
habuit: nunc enim est quasi mater '• quae est gra-
vida multorum foetuum; caelum autem, licet post
ornatum sit, non tamen dictum est vacuum re-
spectu aliorum ex ipso nascentium, et ideo non
dicitur de caelo sicut de terra.
Vel potest dici quod cum dicitur 7 : In princi-
pia creavit Deus cae/um et terram, per caelum ef
ferrum i. designatur materia informis, ex qua facta
sunt caelum et terra, et quodam modo una. Unde
Augustin us, Contra Manichaeos 8 : ~Primo ma-
teria facta est confusa et informis h, unde omnia
fierent quae distincta atque formata sunt, quod
credo a graeds ' chaos ' appellari; sic enim et alia
loco invenimus 1 dictum in laudibus Dei 9 : Qui
fecisti mundum de materia informi, quod aliqui co-
dices 1o habent: De materia invisa. Et ideo rectis-
sime creditor .t Deus omnia de nihilo fecisse, quia
etiam si omnia formata de prima materia facta sunt.
haec I ipsa tamen materia de omnino nihilo facta
est "· Item, infra II: ~ lnformis igitur 111 ilia materia.
quam de nihilo Deus fecit, appellata est prima"
caelum et terra, et dictum est: In principia fecit
Deus caelum et terram 0 , non quia hoc iam erat.
sed quia hoc esse poterat; et caelum postea le-
gitur factum. Quemadmodum si semen arboris
considerantes ibi dicamus esse radices et robur
et ramos et fructus et folia, non quia iam sunt,
sed quia inde futura sunt, sic' dictum est: /~
principia fecit q Deus coelum et terram, quast
semen caeli et terrae, cum in confuso adhuc
• V • T add. 1111111t HI. J Ita V, alii add. Hto. 'RC U,.,tu/uti.IUJI.
1
om. • S ro'fiO(tl. • Ita v, alii add. ($1.
T quod. "' RZ ralffiM, • Ita V, aiU om. /Ita v, aul OliO. • I.-· p. c.(, I.
• z add. d. • Z tllltd d/tUmr; V ttrtiuiiiN prtl ~. ' VST a.
P RZ slc11t, quod C c:orr. • C cf"((lftt.
6 Cl. Arlstot., [)e animal. gentr., I, c. 2 et Dt tlWIIdo, c. 2
(Ill, 320, 628); [)e plantis,J, c. 6(JV, 21). 7 Geo. I, I.
s Dt Qen. c. Mllnich., I, c. 5, n. 9 etc. 6 (PL 34, 178).
Q Sap. 11, 18, sec. Septuagiota. 10 5(:U. Vulgata.
11 Augustin., loc. cit., c. 7, n. II (PL 34, 118).
 INQ. Ill. TRACT. I. QUAEST. J. - 249.
312
esset caeli et terrae materia, sed quia certum erat
inde futurum esse caelum et terram, iam et ipsa
materia caelum et terra appellata est •. Item, in~
fra 1 : • Hanc autem informem materiam etiam 0
terram invisibilem atque incompositam b voluit
appellare, quia inter omnia elementa mundi terra
videtur minus speciosa quam cetera; invisibilem
autem dixit propter obscuritatem, et incomposi-
tam propter informitatem. Eamdem etiam mate-
riam aquam appel\avit, super quam ferebatur
spiritus Dei c, sicut superfertur rebus fabricandis
voluntas artificis. Propterea vero non absurde
etiam aqua dicta est ista materia, quia omnia
quae in terra nascuntur, sive animalia sive ar-
bores vel herba et si qua 11 similia, ab humore
incipiunt formari atque nutriri. Haec ergo nomina
omnia, sive caelum et terra sive terra invisibilis
sive terra incomposita et abyssus cum tenebris,
sive aqua super quam spiritus Dei t ferebatur,
nomina sunt informis materiae, ut res ignota notis
vocabulis insinuaretur. Dicta I est ergo coelum et
terra, quia inde g futurum erat caelum et terra.
Dicta est terra invisibilis et incomposita et tene-
brae h super abyssum, quia informis erat et nulla
specie cerni aut tractari poterat, etiam si esset
homo qui videret atque tractaret. Dicta est aqua,
quia facilis et ductilis subiacebat operanti, ut de
ilia omnia formarentur. Sed sub iis nominibus
omnibus 1 materia erat invisa et inform is, de qua
Deus condidit mundum •.
De empyreo autem non fit ibi mentio, nisi hoc
sit cum dictum est 2 : Fiat lux, et facta est lux.
Sed tunc oporteret k diem et noctem aliter di-
cere quam ex revolutione luminosi corporis 1 circa
opacum, ut dies diceret distinctionem Jucis a tene-
bris, nox autem e converso. Sed secundum hoc
qualiter fieret prim us dies et secundus? nisi prop-
ter differentiam rerum factarum, non propter re-
volutionem luminosi corporis circa terram.
Ad hoc autem quod una fuerit materia informis
non tamen omnino m sine forma, sed sine forma~
rum corporalium distinctione, facit quod dicit
Hugo deS. Victore 3, qui quaerit": si mundus
creatus est ex materia informi, sicut dicitur in li-
~ro Sapientiae", quare placuit Domino prima creare
mforme et postea formare, cum divinae potentiae
sit aeque facile tatum sub forma distincta con-
dere. - Respondet": .. In ceteris rebus, a
• L (c:orr.) C d. ~ V om. a f
-----
• R Domin/
lila V, Alii dictum. v om 111 ·, ST Z qut, quod L c:orr , Z om J/
111
• Tqutrlf. ~ lla,VL, illji ft~polldto. ' ttan/ pro tral ~ V lttltbroso
< • V dl.mllltrt/ur. • lla V, aiU tutnllam. • V om., Sfurml$.
V uut. IV diJUtlltrttur· z mo 11 tto pro odmtmJto.
'~alia. "'ll.l V, alh om. 'a. p. • L corruptlbl/t.
•lu tuuptrunt; LC up., RZ om. ut. , It• c ( l ,,
COTr.,.. 11 <>m.
1 Loc. cit., c. 7, n. 12(PL 34, 179).
2 G
, D< h en. l , 3 .
&fKram. c ri&t.ftd., 1, p. 1, c. 3 (PL 176 l88s )
~Cap. II, lB. ' q.'
rationali creatura, scilicet intcllectuali, " informls
materia facta est ac deinde formata, ut eo ipso de-
monstraretur a quod ab ipso prius non exlsten-
tia accepissent esse ll, sine quo formam et or-
dinero non poterant habere confusa. Eadem modo
rationalis creatura quodam modo prius informis
facta est et postmodum, ad Creatorem suum con-
versa, formanda erat; et ideo foris' prius est el
demon strata 4 inform is materia, post formata, ut
quanta foret e inter esse et pulcrum esse distantla,
discerneretf; per hoc admonita est ne contenta
esset eo quod per conditionem acceperat, donee
pulcrum esse ac beatum adipisceretur, quod per
amoris conversionem g a Creatore acceptura erat •.
- Item, quaerit 5 si omnino sine forma creata est.
Et respondet 6 : • Non puto primam ill arum rerum
materiam ita informem esse ut nullam omnino
formam habuerit; ita tam en informem appellari
posse, quod in confusione et permixtione qua-
dam subsistens, nondum h hanc, in qua nunc cer-
nitur 1, dispositionem aptam et puler am recepis-
set •. Hoc etiam videtur per hoc quod sequitur 7 :
• Non est absurdum, si uno momenta temporis
cuncta creata sunt simul rerum visibilium et cor-
poralium materia et invisibilium ink angelica [na-
tura] essentia •.
Ex quibus omnibus colligitur quod creata est una
materia omnium corporalium et visibilium; in qui-
bus si contineatur caelum empyreum, non contra-
dieD: in iis enim nihil temere est definiendum.
(Ad obiecta]: I. Secundum hoc ergo responden-
dum esset ad obiecta in contrarium ex altera 1 parte.
a. Ad primum m quod,licet una esset materia
informis caeli et terrae, non tamen sic esset una ut
in ea fieret transmutatio formarum caeli et terrae,
b. Ad secundum dicendum quod, licet caelum
sit incorruptibile ", quia non corrumpitur, tamen
posse in eo prius differebat ab esse: prius enim
potuit esse in materia informi et deinde in forma
distincta. Quod autem dicitur quod • posse et esse
non differunt" in perpetuis, in contingentibus au-
tern differunt 'P, hoc est quia, cum sint perpetua,
potentia est simul cum actu, licet in essentia dif-
ferat q' in contingentibus autem potentia est ante
actum: ita in incorruptibilibus, cum iam esse'
per formam acceperint •, simul est esse et posse,
in 1 incorruptibilibus vero, in quantum huiusmodi,
potest esse 1 posse' prius quam u 1 esse'.
"STR
' Ita V, alii om.; Z oquam pro quam, quod C corr.
IT 001 • 1 C oporttt. ' Ita V, alii om. "' Z dl~lllo.
d
1S V todem mutt rio, STCL to dt matutato prot. d.; RZ tu pro d.
0 1
• L ";j ~,':rtQIIVtfl,utlantm prop. a. c. h V non dlnmt. 1 z crtdl/ur. • V tt.
1/ · LCZ fiOn, S add. tnlm. q S om. • LCZ tntnl. • Ita V,
• Z •dd. nl.
~ Nempe Hugo de S. Vlctore.
6 Hugo de S, Viet., Joe. cit., c. 4 (PL 176 189).
1
7 Loc. cit., c. 5 (PL 176, 189).
 D~ CORPORALIUM CREATIONE IN COMMUNI.
c. Ad tertIum a dicendum quod, llcet duo no-
minentur, hoc non est quia tunc esset caelum et
terra, sed quia post futura erant, secundum quod
dicit Augustin us, Contra Manichaeos 1. Unde non
oportet propter hoc dicere duplicem esse materlam.
d. Ad quartum dicendum quod lila ratio"
procedit secundum statum In quo modo est caelum
et terra, non secundum statum in quo tunc fue-
runt. Nunc t enim ex terra potest fieri aqua vel aer,
non sic autem fit aliquid aliud ex materia -caeli.
e. Similiter respondendum est ad quint u m.
Ad hoc vero quod obicitur 2 quod 'si una d
esset materia continua caell et eorum quae sunt
infra' caelum, moto illo et I ilia moverentur ':
dicendum g quod vel in distlnctione form arum
facta est distinctio materiae h vel non sequitur
CAPUT Ill.
UTRUM OMNES RES CORPORALES SINT SIMUL CREATAE 7•
Deinde procedendum est ad tertia quaesitum,
I. utrum scilicet omnia essent simul creata.
a
Quod videtur a. per hoc quod dicitur Eccli. 18, t:
Qui vivit in aeternum, creavit omnia simul.
b. Item, dicitur in principia Gen. 2, 4: Jstae sunt
generationes caeli et terrae in die quo creavit
Deus caeium et terram ,· ergo uno die; ergo simul.
Contra: 1. Mensura respondet mensurato 8 ; sed
res mensuratae in" sua natura erant ordinatae
secundum prius et posterius ~; ergo et mensurae
secundum prius et posterius; si ergo creatum est
firm amen tum d et ea quae sunt in terra, secun-
dum prius et posterius erunt creata.
2. Praeterea, facta erant in diversis diebus et ita
in diversis temporibus, ut ordo in mensura respon-
deret r ordini in mensurato; ergo pari ratione di-
centur/ creata secundum prius et posterius sicut
facta. Si vero 'simul' dicat indifferentiam materiae,
cum dicitur g: Qui vivit in aeternum etc., hoc non
videtur, cum non unum dicatur creatum in principia,
sed duo, et ita non omnia dicentur h simul creata,
quia in una materia quae de non-esse prodiit in esse.
[Solutio]: Ad quod dicendum quod 'slmul'
dicit indifferent! am 1 rnensurae ex parte creatorum,
, 5 add. tnim. • -c /utrant n<>n pro/. 11.
• Ita V, a!H add. ~tro. 1 11, V, alll IIIII IIn, quod R up.; STLCZ tt pro ra: LC /ftnt pro /frnnt.
alii add. "'· " Ita V, alii maftriuum. ' V add. ptr.
.. RLCZ om. "S Augurtlnum. • V om.
I RLCZ naji(Jndrn d11m. V , L jfrmlta/am
111
, v ~;::,.v, a~ ~:'V, •l~l;lc::;ar; ~~~~ra;u':n P~:~,:~fa·. t. ~· s add. mriU.uram~i om. dltlt.
1
~
1
Ita vz, alii fo.ctrt; v add. nan. ~ Z om. P V om. Et rtc ... abftctum.
1 Cf. supra, p. 311, nota II.
2 Cf. supra, p. 310b, ad 2.
3 Loc. cit., c. 6 (PL 176, 190).
4 Quos refutat Arlstot., De caefo, Ill, c. 7 (II, 420sq.);
cf. Augustin.,De Qen. ad litt.,_ll, cc. 1·6 (PL 34, 203sqq.).
5 Cf. Aristot., De caelo, I, c. 3 (II, 371).
313
quod si una esset materia, quod t contlnuitatem
haberent materiae t ea quae fierent ex ilia.
II. Ad Ill u d vero quod quaeritur utrum utrum·
que esset informe vel non: respondeo 1 secundum
hoc quod utrumque esset m informe, sed non si·
millter omnlno: plus enim accedebat ad esse for·
mae unum quam alterum, sed in hoc similiter
quod lnforme erat, id est lndistlnctum. Sed, se-
cundum Hugo n em n 1, terra erat ipsum terrae
elementum, per caelum vero a mobilis confusio re-
liquorum trium; et loquitur secundum opinionem
illorum qui dicebant omnia fieri ex quatuor ele-
mentis 4• Sed huic opinioni non acquiescitur se-
cundum philosophos 5 ; nee secundum Au-
gustin u m P 6 terra dicitur ibi elementum, sed
elementorum materia.
Z50
quae tamen creata sunt in t duplici ratione ma-
teriae, scilicet caeli et terrae: ad bane enim
duplicem materiam omnia corporalia reducuntur.
Differenter autem dicuntur materia: caelum enim
dicitur materia ut in qua facta sunt, terra autem
ut ex qua duxerunt 1 originem et adhuc ducunt.
(Ad oblecta]: 2. Ad obiectum autem dicen-
dum quod non est simile de creatione et factione:
factio enim respicit formas distinctas, ubi ordo
designator, et ita potest designari dies secundum
quod dies est ex revolutione corporis"' luminosi;
creatio vero, ut distinguitur a factione 11, respicit
materiam, et ita non dicitur ibi prius et poste-
rius, quod respicit formam, sed 'simul' a.
1. Nee oportet, si mensurata sunt ordinata in
natura, quod propter hoc sit ordo ex parte men-
surae: ad prius enim et posterius natura non se-
quitur prius et posterius in duratione 9• Et sic
patet responsio ad prima obiectumP.
II. Deinde quaeritur si creatio fuit simul cum
factione qua singula facta sunt.
Quod non, argultur 1. ex hoc quod non simul
omnia facta sunt secundum dierum distinctionem;
et simul creata sunt; ergo creatio non fuit simul
o1 S &llmflhl pra r. 11, • V Intra. I Ita V, alii 001. 'Ita V,
P VST add. quad.
, v nrpondtf, R rnpwr.Jtat. I Ita V, all! dlctnlllllr.
• L ttlam. 1 Tdlxr111111. •Ita V, atU am.
6 Cf. Dt Qen. c. Manich., I, c. 5, n. 9 (PL 34, 178);
Confess., XII, c. 20 (PL 32, 836).
1 Cl. S. Bonav., II Sent., d. 12, a. I, q. 2(11, 295sqq.).
s Cf. Aristot., Metaph., IX, c. I (II, 575).
9 Cf. S. Bonav., II Stnt., d. 12, a. I, q. I, ad 6
(II, 294).
 314 INQ. Ill, TRACT. I, QUAEST. I. - 251.

cum factione. ~ Item, creatio fuit a ante omnem simplex et indivisum essentia et duratione; hoc
diem 1 ; factio non ante omnem diem; ergo etc. tatum non potest convenire 1 creatur11e nisi per
2. Si vero non simul, tunc quaeritur quanta diminutionem; cum vero m exeunt multa a Primo
tuerit distantia et b qua necessitate fuit mora. in unico 'nunc', ibi est unitas inn duratione suo
[Solutto]: Respondet Hugo dicens ' 2 : • Mihi modo et est multitudo vel diversUas in essentia; si
videtur, quantum conicere d valeo, inter creatio- autem exirent multa in multis 'nunc', esset ibl di-
nem et dispositionem rerum ordinem quidem tern- versitas ct durationis ct essentiae; ergo magis assi-
paris, sed nullam fuisse moram interiectam, ita milantur creata Primo, sl creantur in unico 'nunc'
ut vere quidem dici possit hoc post illud factum quam si in multis; ergo et illud magis congruit.
fuisse, sed inter hoc factum et illud nullam om- c. Item, singulare est quod concernit 0 hie et
nino dilationem intervenissc •. nunc, ut dicit Phi I o sop h us 3, universale autem
vel commune, in quantum huiusmodi, non concern it
III. Supposito igitur ex praedictis quod omnia hie et nunc. Loquamur ergo secundum opinionem
facta sunt simul, prout scilicet est t differentia Gregori i ", quod omnia creata sunt simul in
inter creationem et factionem, et secundum quod quadam communitate et universalitate, et non in P
ly 'simul ' dicit indifferentiam mensurae, non individuatione quae post sec uta est; hoc enim
5
substantiae vel materiae, quaeritur de ista indiffe- est, quod dicit Gregori us : « Omnia simul in
rentia mensurae, utrum scilicet sit partibilis vel substantia facta sunt, et non in specie"; ergo ipsis
impartibilis, et hoc est quaerere utrum omnia creatis sic in communitate se habentibus non
creata creataf sint in uno' nunc' indivisibili aut in com petit diversitas in ' nunc ', quae tamen q com-
pluribus sivet singula in singulis 'nunc'. Et h non peteret, si crearentur in sua individuatione.
loquamur de potentia Dei - non enim est dubium [Solutio): Quod concedimus quod omnia
quin Deus potuerit in uno 'nunc' creare omnia - creata sunt in unico 4 nunc ' et illud 'nunc' non
sed de congruentia actionis, utrum scilicet con- est aeternitatis nee ' nunc' temporis, sed ' nunc '
gruentius crearet in uno 'nunc' quam in pluribus. aevi 6• Et hoc dicimus, tum quia magis manife-
Videtur quod sic: a. Quia creatio est ad mani- statur Dei potentia creando in uno' nunc'' multa,
festationem potentiae divinae; sed magis manife- tum quia creata hoc modo plus conveniunt cum
statur Dei potentia creando multa in uno 'nunc' Primo, sicut obiciebatur 7•
quam multa in multis 'nunc': hoc per se patet; Sed adhuc obicitur: Quia maior adhuc
ergo creare multa i in uno 'nunc' multo magis videretur assimilatio si tan tum unum in uno' nunc'
congruebat potentiae divinae, id est t actioni eius crearet quam si multa, quia tunc esset assimilatio
quae est ex potentia. et in essentia et in duratione. - Responde o"
b. Item, creata exeunt a Primo per assimilatio- quod verum est quod tunc magis sive maior esset
nem ad ipsum: unde congruit quod illo modo assimilatio, sed non in tantum manifestaretur Dei
exeant quo maiorem habent assimilationem, prout potentia: unde ad hue plus congruit multa creari
com petit creaturae; sed Prim urn est unicum et in uno 'nunc' quam unum in uno 'nunc •.

251 CAPUT IV.

IJTRUM CREATIO CAELI ET TERRAE FUIT ANTE OMNEM DIEM s.

Deinde quaeritur I. utrum creatio caeli et terrae

1
fuit ante omnem diem.
terram x; sed suum 'facere' nihil aliud est quam
creare; ergo in die creavit.
2. Item, obicit Manichaeus 9: Numquid creavit
Quod non videtur 1. per hoc quod dicitur 11 Deus in tenebris ali quid? Quod si creavit, erat
Gen. 2,4: lstae sunt generationes caeli et terrae in tenebris. Quomodo ergo habitat Y Jucem inac-
quando creatae sunt in die y quo fecit Deu; cessibilem 10 ? Quod si habitat, in Juce fecit omnia,
caelum et terram. Ergo in die fecit caelum et ergo caelum etc. z; ergo in die.
• lb V, aJll 0111. 6 VT In , Ita V
IV om., ln Z ctt add.. 111,. , L·add. 11 'sralll om.; STLC ruporufto pro rupondtt. d R conY/nuu. • Ita v, STL 1tt, RCZ fit.
1y 111 · 1 Ita V alii 0111 • LC
conunun I~,.. "' V ''60. a RLCZ om.
add. IIIIIIC.
z
• ctrnlt L • ·• mu II o pro multo. • Ita. V, alii tt pro L t.; V om. u.
wr.tltu. • Z add. pr<Jptu, quod R up.: c add.lum : ~
1100 C corr.; Tom. nt. ,. Z oro., In T est add. Inter!. ~ RI..CZ add dl-
• R add tn; z lJWI pro fliUJ. z V om. · rupondtndum: VZ quia pm quod. 'L Ill, C f/1, z llnl. • R dlc/1.
trtiJ ... ltrram. r R add. Dtur, C add. In • z tl ttrram.
1 Cf. infra, num. 261.
: Dt sac:am. chrUt. fid., 1, p. 1, c. 6 (PL 176, 192)_ 6 Cf. Alex. HaL, Summa theol., J, num. 70.
7 Parum supra, Jitt. b.
Cf. Anstot., AnDI. Po;st., 1, c. 31 (1, 150).
4 Cf. supra, p. 307a. : Cf. S. Honav., II Sent., d. 12, a. 2, q. 2 (II, 304sq.).
5 Moral., XXXII, c. 12, n. 16 (PL 76, W4). Cf. Augustin., De Gen. c. Manlch., 1, c. 3, n. 6 (PL
34, 176). 10 1 ad Tim, 6, 16.
 DE CORPORALIUM CREATIONE IN SPECIAL!. 315

Contra: a. Dies est praesentia lucis super ter-
ram; sed nondum facta erat 11 lux; ergo nondum
fuit dies.
b. Item, Augustin us, XII Confessionum 1 ~ 11 ln-
formem materlam fecistl ante omnem diem •; sed
inform is materia nomine caetl et terrae designatur 2 ;
ergo caelum et terra facta sunt ante omnem diem.
[Solutio]: I. Ad quod b respondeo per hoc quod
dicit Augustinus, Super Genesim Vl: •Nunc
autem t est hie, lnquit, liber creaturae caeli et ter-
rae, cum factus est dies, satis, ut opinor, osten-
dens non hie se ita commemorasse caelum et
terram sicut in principia, antequam fieret dies, cum
tenebrae essent super abyssum, sed quo modo fac-
tum est caelum et terra, cum factus est dies, id
est iam formatis atque distinctis partibus et ge-
neribus, quibus universa creatura disposita atque
composita reddit d hanc speciem, quae mundus
vacatur ... Per quod' patet quod creare caelum
et terram dicitur dupliciter: vel inform em mate-
riam facere vel per species et formas dlstin-
guere. Hoc ultimo modo dicitur dies, cum dicit:
In die etc. Alio vero modo accipitur I in libro
Conjessionum, cum dicitur: 11 lnformem materiam
fecisti ante omnem diem ... Hugo 4 : 11 lllud pri-
murn momentum tcmporis, quo creata fuitl om-
nium visibilium et h invisibilium natura 1, neque
nox fuit neque dies et tamen tempus fuit, quia
mutabilitas full k ...
2. Ad iII u d vera quod obicitur • Deum fecisse
in Juce, slcut habitat in luce ': respondeo 1 quod
lux dicltur vel lux intelligibllis quae ipse est, et
in hac luce tacit m, vel lux corporal is, et in hac
vel hac existente non creavit caelum et terram,
cum dicatur$: Tenebrae erant super {aciem abyssi.
II. Quaerit 11 etiam H u go de caelo et terra crea-
tis, ubi materies ilia informis substitit 111 : an ubi
modo formata subsistit an in alio loco vel minori 6•
(Solutio]: Ad quod respondeoP, sine praeiudicio,
quod ibi substititf terra ubi nunc est; alia vero
quae nomine eaeli designantur' vel aquae circum-
quaque, ut non posset • ferra apparere quod erat.
Unde dicit Hugo 7 : • Erat terrenum hoc elemen-
tum media eodemque imo t loco subsidens, ceteris
in confusione permixtis, forma meliore praeditum,
sed iisdem circumquaque in modum nebulae op-
pansis" ita involutum ut apparere non posset
quod erat. Ilia vero tria, sicut dictum est, adhuc
in una confuslone permixta sive potius in una
permixtione confusa, circumquaque suspensa, eo
usque in altum porrigebantur, quousque nunc
summum corporeae creaturae pertin~t 8 • Tatum
hoc spatium, quod a superficie terrae • media Ia-
centis loco usque ad extremum supremumque am-
bitus caeli limitem patet, ilia nebula • et caligine
replebatur ... Circa vera isla quae nihil cerium ha-
bent ex Scriptura, nihil temere definiendum est.

QUAESTIO II.
DE CORPORALIUM CREATIONE IN SPECIAL!.

r~icto de iis quae ~ommunite~ pertinent ad creationem, consequenter dicendum est

~ de iis quae pertment spwahter.

CAPUT I. 252
9
QUID SIT 'IN PRINCIPIO' •

10 Secundum prlmam autem exposittonem quae-

t primo quaeritur de hoc quod dicitur' : In
£ principio quid vocetur ' principium '. EP' se-
' .£. • II
rltur. Videtur enim quod non debet supponere pro
filio: 1. Nam creare est commune loti Tri~it_ati;
cundum Augustinum, in libra ConJess1onum ,
filius autem non in Filio creat nee Spmtus
duplex est expositio, et hoc idem habetur in
a 10 s 5 a 12: scilicet in Filio vel Verba vel in Sanctus in Filio. .
2. Praeterea, in principio dicuntur creata, m
principia temporis.
1 z a«lpimra. V 0111. wro. •lla V, alii om.
~ v hot. • na z alH 11011 pro n. a. "Z rtddld/t. 'C /lot. VT hi tit , RZ nspott-
.. !Ia V, alll Ul. > L om •, RZ '''poodtlldUJrl. • V om. t, t, /1, /.f. • SL flllUIIIlr. ' L Sll ' .....,M'"'I
• L add. ln. I V ma/trla. · d , v om 1m IZtiO • V UtHifl•ls. • V add. ~'""•' ·
drndum. Q T sululst/t. • L du/gnatur. 'R poult: VST ubi pro ant. .• .
z Ita v, alii nrbu/t. ~ Z om. d. h. q. d. 'V om.
1 Loc. cit., c. 6 (PL 176, 190).
I Cap. 8 (PL 32, 829). 8 Cf Gundisai.,Dtprocess. mundi (ed. BUlow, p. 36sqq.).
2 Cf. supra, p. 307a et num. 62 ac Infra, num. 265.
3 Cap. 1 (PL 34, 321). )
I cf.9 Alex. Hal., Summa theol., I, num. 48&-494.; S.
Bonav 11 Sent., d. 13, dub. 4 (II, 332sq.). )
4 De sacram. christ. fld., I, P· I, c. 9 (PL 176• 194 · 10 G~n. 1, t. II Lib. XII, c. 20 (PL 32,836 ·
llGen. I, 2.
6 Cf. s. Bonav., II Sent., d, 12, a. 2, q.
3 (II 305s )
' q. · I 12 Ordin., In Otn., I, 1 (PL 113, 61).
 316 INQ, llf, TRACT. I. QUAEST. 11. - 253.
Verbo autem facta; dicitur enim 1
Dixit cf facta :
sunf; et loan. 1,3: Omnia per ipsum facta sunt.
Quae differentia est?
st vero sumatur pro 11 prlnctpto temporls,
non vtdetur verum: a. Tempus enim concreatum
est; tempus autem non est in sui initio, scilicet
in instanti.
Respondeo": I. Ad prim urn dicendum quod,
Ucet creare sit commune toti Trinitati, tamen hie
potest appropriari, ut sit sensus: Deus Pater in
principio, id est t in Filio, qui est principium de
principia, creavit. Sicut enim cum dicitur 2 : Omnia
in sapientia jecisti, sapientia, licet communiter
dicatur de tribus personis, tamen appropriatur
personae Filii et fit directio ad Patrem, sic et hie
principium potest appropriari; loan. 8, 25, dicit
Filius de se: Ego principium, quiet /oquor vobis.
2. Ad secundum dicendum quod principium
aptatur creationi, Verbum vero ei quod est fieri,
licet utrumque communiter respiciat utrumque,
quia principium respicit actum primum, actus
258
QUID DESIGNETUR NOMINE CAELI 8,
einde quaeritur de hoc! quod dicitur 9 : Crea-
D vit coelum.
1. Dividitur enim caelum contra terram, et lo-
quitur de corporibus; ergo caelum non contine-
bitur in nomine terrae. - Contra: Terrae no-
mine notatur materia informis, de qua fecit cae-
lum R et terram; dicitur 10 enim terra h inanis et
vacua, vel, secundum aliam litteram 11 , invisibilis
et incomposita; et hoc idem est quod terra; ergo
caelum continetur in nomine terrae.
2. Item, dicitur in Psalmo 12 : Coelum caeli Do-
mino etc. fbi distinguit caelum et terram tamquam
diversam habitationem et dicit quod • per caelum
intelligitur caelum empyreum, quod statim sanctis
angelis est repletum 13 •; sed constat quod angeli,
sicut dicit Augustin us, creati erant simul cum
materia informi. Unde dicit in libro Conjessio-
rwm 14 : • Duo reperio, quae fecisti carentia tempo-
ribus, cum tamen neutrum tibi coaeternum sit:
unum, quod ita format urn est, ut 1 sine ullo
• L ln.
I STLC GJ.
• Ita V, &Ill om. • C 'dllut pro/. t.; V om. in
0111
'T • • llll VT, alii add tfo.t.
• S for~m. • Z olltun • Ita V, alii om. ' v om.
I Paalm. 32, 9.
2 Psalm. 32, 6.
3 Paalm. 103, 24.
c Cf. supra, num. 49.
5 Cf. Ariatol., Phys., IV, c. II (II, 300).
6 Cf. aupra, oum. 70.
7 Ct. bom. I, o. 6 (PG 29, 18): • i~ ~a:NitUp ••
autem primus est producere res de nlhllo: hoc enlm
convenit principia divino et null! alter!. Unde
si • principium ' respicit fieri d secundum quod
appropriatur, hoc est secundum posterius, Ver~
bum vero, cum sit declarativum et dlstinctivum r,
declaratio autem et distinctio formam aut spe-
ciem respiciunt, rectc ubi agitur de formatione
vel distinctione, usus est verbo 'dicendi' vel no-
mine 'Verbi ', sicut habetur in Psalmo 3 : Verbo
Domini caeli firmati sunt.
a. Ad u It i mum dicendum quod, licet prin-
cipium dicat initium temporis, nihilominus potest
dici tempus esse crcatum 4, id est quod mensurat
mutationem 5 : nondum enim erat motus, mutatio
autem poterat esse in initio temporis, deinde vero
facto mobili factus est motus. Et si inveniatur mo-
tus esse coaequaevus materiae primae 6, dicendum
est quod motus accipitur pro mutatione. Basi-
1ius tamen, in Hexaemeron 1, aliter exponit dicens
quod alia translatio habet primo; et secundum hoc
est sensus: ante caelum et terram nihil creavit.
CAPUT II.
defectu contemplationis t, sine ullo intervallo mu-
tationis, quamvis mutabile, tamen non mutatum,
tua aeternitate atque incommutabilitate 1 perfrua-
tur; alterum quod ita informe m erat ut, ex qua
forma in quam n formam vel motionis vel sta-
tionis mutaretur, quo tempori subderetur, non
haberet •. Ergo angeli ad caelum pertinebant.
Restat ergo quod nomine caeli intelligitur caelum 0
empyreum et angeli, et ita non videtur pertinere
ad informem materiam, quae nomine caeli v.el
aquae designatur.
3. Item, videtur quod caelum empyreum, cum sit
corpus, pertineat ad materiam informem. Caelum
enim empyreum pars est mundi, prout mundus
dicitur machina mundana; sed ex materia informi
factus est mundus; ergo et caelum empyreum.-
Item, dicit Hugo 15 quod per caelum intelligitur
quidquid est mundi sensibilis praeter terram; unde
dicit: •In altum porrigitur, quousque summum
naturae corporeae pertingat •. Ergo caelum em-
pyreum P continebatur in materia informi caeli.
4 R om.
• V o.d dtdo.roi/Ctntm rt d/6/lnct/Cintm pro d. t. d.
'ILil V, aiU tt; Tom. t,t. • Ita VL, alll cetnltmpla/lanl. 1 S commutablllto./t.
8 Cf. Alex. Hal., supra, num. 62; S. Bonav., 11 Sent.,
d. 12, dub. I (II, 306sq.).
9 Gen. I, 1. 10 Gen. t, 2.
II Scilicet Septuaglnta. 12 Psalm. 113, 16.
13 Cf. Beda, Htxatm., I, In prlnclplo (PL 91, 13).
14 Lib. XII, c. 12 (PL 32, 831).
IS De Sllcram, tllflst. fld., I, p. I, c. 6 (PL 176. 190).
 DE CORPORALIUM CREATIONE IN SPI!CIALI.
Contra: a. Caelum caell dlcltur empyreum cae-
lum, quod statim sanctls angelis est repletum; sed
els non congrult habltatlo lnformls iam formam
habentlbus; ergo lllud a caelum erat formatum.
Respondeob: I. Ad prim urn dicendum quod,
Ucet caelum c dividatur contra terram, id est ma-
teriam lnformem de qua haec fierent quae inter
se divlduntur, nlhilomlnus cum dlcltur: Terra
erat inanis etc., ibi caelum contlnetur sub infor-
mitate terrae d. Aliter enim quodam modo accipitur
nomen terrae: primo t accipltur pro materia, in
quantum ex ea futura erat terra; sec undo vero
accipitur communiter.
2. Ad secundum dicenduml quod caelum
empyreum continetur nomine caeli, et sicut angeli
QUID INTELLIGITUR NOMINE TERRAE.
einde quaeritur I. 1. ratione eius quod dici-
D tur terra creata, quare non fit mentio de aliis
elementis in creatione, cum sint nobiliora.
2. Praeterea, fit mentio de aqua et secundum
unam expositionem 4 de aere, de igne vero nulla
fit mentio, cum sit inter elementa nobllisslmum.
(Solutio]: Ad quod respondeo k quod, nume-
ratis extremis corporibus, dat lntelligere media.
Et posset dici quod nomine caeli intelligitur ignis
- est enim caelum igneum - et similiter al:!r 1
- est enim caelum aereum - terra vero est al-
terum extremorum, aqua vero m tenet medium.
Vel per terram et aquam, sicut dicit August I-
n us, Contra Manichaeoss, intelligitur materia
informis 1 quae se habet ad omnia; nomine autem
terrae et aquae nominantur, quia haec sunt nobis
propinquiora et manifestiora.
JJ, I. Sed quid est quod dicit terram esse ina-
nem et vacuam vel invisibilem et incompositam
11
secundum aliam translationem 6 ? Nonne terra , id
est materia, formas habuit, et ita non vacua fuit?
- Item, 'inane' dicitur quod est sine solidi tate;
nonne terra tunc habuit soliditatem corporalem?
- Item, visibilis erat, cum esset corpus; compo-
sitionem habebat, cum non esset simplex ut Deus,
sed creatura; quare igitur dicltur incomposifa?
- Praeterea, erat ibi forma cum materia.
• V om. • It• V, alii om • Z om.
1 Ita V, alll Hro d/ctlldllfll ut~ Ita V alii
L quoniam, C quia pro q. m
• Ita v, alii quid. 1' T quod pro q. •·; L om. quatrltllr.
• Jla V, cz rupondtndum pro r. d.; STL om. dlundum, R 0111.
' RZ rupo11dtndum.
I Cf. supra, num. 106.
:l Gen. 1, 3.
4 Cf. Beda, Hexalm., I (PL 91, 15); Basil., Hexa/m.,
hom. I, n. 7 (PO 29, 18).
5 Cf. lib. I, c. 7, n. 12 (PL 34, 179).
317
quod am modo • lnformes dicebantur priusquam
reclperent formam gratiae, quae nomine Jucls
designatur 1, ita et caelum empyreum poterat
diet lnforme, quousque Dominus in formam per-
fectam redigeret, dicendo :~: Fiat lux etc. Et se-
cundum hoc nomine lucis non intelligltur tantum
lux quae distinguit per sui revolutionem noctem et
diem, sed etiam lux dlstincta a tenebris, quo modo"
caelum empyreum est lux distincta: tenebrae enim
hie fiunt in aere, aqua et terra, ibl autem non.
3. Ad a I i u d dicendum 1 quod, licet pertlneat
caelum empyreum ad angelos, nihilominus tamen
potuit aliquo modo ad materiam informem per-
tinere. Et sic videtur H u go 3 sentire. In talibus
autem nihil est temere definiendum.
CAPUT Ill. 254
2. Item, quare 0 nomine abyssi designator? Si
enim abyssus idem est quod terra, sicut dicit
Augustin us 7, quare potius dicitur 8 quod tene-
brae erant super Jaciem abyssi quam super fa-
ciem terrae? - Item, quaeritur quare, si' idem
est terra, abyssus et aqua, ita diversis nominibus
nominentur?
Respondeot~9: 1. Ad primum dicendum quod
1
inane' dicitur respectu formae distinctae, ova-
cuum • vero' dicitur respectu omatus. Similiter,
1
secundum aliam translationem, 1 invisibi/is dicitur
respectu formae slve speciei, secundum quam
est delectatio in visu, 'incomposita' vero dlcltur,
id est sine compositione, id esP ornatu. - Ad
obi e c tum autem in contrarium respondeo di-
cendum t quod non dicitur 'inane' quia non
habebat soliditatem vel corpulentiam. Praeterea,
• vacua 1 non dicitur quia nullam habuerit for·
mam, sed quia non habuit formam replentem
11
et ornantem earn. Item, 'invisibi/is' dicitur, non
quia non posset • videri, sed quia non poter~t
videri ut speciosa. Item, • incomposita ' non d.t-
citur quia non habuerit compositionem, sed quta
non habuit decentiam ornatus.
2. Ad I II u d ::r quod obicitur de abysso et aliis
nominibus quae coincidunt in eamdem rem, re-
spondeo 1 10 quod ex diversis rationibus mate~a
informis tria sortitur vocabula. Est enim potentia
--------.-·C-"-,-.-,"-,.-.- 1 Ita v, ..u add. ul. • S om. ' V qQ411do,
"Tom lbl... /trr:tRZ rrrpolllltlldum.
' LC (.;wncti} <llrrllfll. • V .mtt•,·.,_ •T ;:"!·
0111 .; T dlcllllr pro dicutd~. ~
• Tam. °C 1 ... ·
,.,rw:,dto, • T 0111 • VLC poult: L 11<111 prO #fl. INIII.
6 Secundum Septuaginta.
7 Cf. Dt Gen. ad lilt., I, c. 9, 11. 15 (PL 34, m).
J Loc. cit.
8 Gen. I, 2.
9 Ct. supra, p. 311bsq.
10 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 12, dub. 1 (U, 307b).
 !NQ. 111. TRACT. I. QUAEST. II. - 255-256.
318
materiae receptiva, quae deficit in gcnere potentiac
respectu potentiae activae vel simpliciter v.el se-
cundum quid: et quantum ad hoc habet rat10~em
terrae; terra enim inter omnia elementa mm~s
habet de ratione activi. Item, dicitur 'abyssus ', 1d
est sine candore, quia sine specie et pulcritudine,
ut ostendatur defectus ex parte speciositatis. Dicta
est 'aqua', quia aqua est 11 male terminabilis
256
QUID EST DICTU 'TENEBRAE ERANT SUPER FACIEM ABYSSI 1•
einde quaeritur de hoc quod dicitur
Dbrae erant super jaciem abyssi.
I. Tenebra enim dicitur privatio luminis; pri-
vatio autem sequitur habitum\ lumen autem non
praecessit; ergo non erant tenebrae.
2 Praeterea, quaeritur quare non dicitur tene-
bra creari I sicut et lumen consequenter fieri.
Respondeo: 1. Ad prim u m' quod tenebra
antecedenter non dicit privationem luminis h or-
dine naturali 1 consequentis, sed negationem eius
quod nondum factum est et est fiendum. Unde
non est necesse prius fuisse lumen.
2. Ad secundum vero dicendum quod tene-
bra non dicitur creari vel fieri a Deo, quia ex
256
QUID SIT DICTU 'SPIRITUS DOMINI FEREBATUR SUPER AQUAS'.
Deinde quaeritur ratione eius quod dicitur 7:
Spiritus Domini ferebatur super aquas.
Potest enim quaeri quid nomine aquarum de-
signetur et qualiter spiritus Domini super eas
ferebatur et quare potius super aquas in hac ra-
tione quam super terram.
(Solutio}: Ad quod dicendum quod nomine
aquarum notatur' materia receptibilis debitae
formae et localitatis ei respondentis. Spiritus au-
tern Domini magis dicitur ferri super aquas, quia
• Ita V, Tom. q. II.~ .• alii om. u/. ~ SLZ Jfux.ls.
IV om. • It• v, all! om."· p. • Ita V. alii om
• Tom. ,. ST ~lung/tur. ~ LR rt/trunlur
• V qu11 dlcltllr pro q. d., R dlcut. z VT quOd·
~ Cf. S. Bonav., II Sent., d. 12, dub. 2 (II, 307sq).
Gen. I, 2.
3 Cf. Aristol., De caelo, II, c. 4 (II, 392)
4 Cap. 31 (PL 42, 197), ad sensum.
·
proprio term I no, bene alieno: ita materia bene
terminabilis per formam et debitam dispositionem,
Ex defectu ergo terminationis dicta est aqua, quia
de facili ductilis et fluxibilis b subiacebat operanti,
ut de ea omnia formarentur et a c primo agente
daretur eidem d virtus per formam, species per
distinctionem, terminatio per ornatum t, a summa
scilicet potentia, sapientia et bonitate.
CAPUT IV.
2: Tene- privatione luminis consequitur; nee est a liquid
simpliciter, sed defectus eius quod a Deo con-
ditum est. Et hoc habetur per hoc quod dicit
Augustin us, in libra Contra epistolam fun~
damenti 4 : • Silentium enim non est aliquid, sed
defectus soni et k tenebra similiter; hie 1 autem
nihil aliud dicitur nisi m quia nondum erat lu~
men •. Hugo 5 autem vult distinguere inter ter-
ram et abyssum et quod dicitur 6 : Terra eratn
inanis el vacua, et tenebrae erant etc., ut quia
.. duo proposuerat supra, caelum scilicet 0 et ter-
ram, modo alia subiungit P duo, ut abyss us ad
terram, tenebrae vero ad caelum referantur q •.
Sed hoc non video expositionibus Sanctorum
con venire.
CAPUT V.
bonitas Dei, quae appropriatur Spiritui Sancto,
est principium huius terminationis per formam
distinctam et locum determinatum.
Sed si quaeratur quare super aquas' potius
dicitur terri quam esse in aquis, cum Spiritus
Dei sit ubi que: respondeo quod loquitur de Spi-
ritu Domini, qui superior est natura et 1 in ra-
tione agentis, et sic agitur de illo, licet" in
ratione quad am dicatur ~ continere 8 partes invi-
cem quasi x esset intra.
• R d~.
, Ita V, alll add. " V ll, L om. • V ltrmlnur pu ordlnullotltm pro t. p. o.
·, z dtnotutur. rtl. ' RZ om. 1 RLCZ hoc. '" Ita V, alii om. • T om.
' Tom. I. u.; V qutrllur pro quatra/ur. ' RZ om. • VS std.
5 De sacram. christ. fid., I, p. 1, c. 6 (PL 176, 191).
6 Gen. 1, 2.
7 Gen. 1, 2.
8 Cf. Sap. I, 7.
-------+.....,.__ _ _ -- -
 TRACTATUS SECUNDUS
DE RERUM CORPORALIUM DISTINCTJONE ET ORNATU
SEU DE OPERE SEX DIERUM

QUAESTIO I.
DE CORPORALIUM DISTINCTIONE ET ORNATU IN COMMUNI.

abita consideratione de rebus corporalibus quantum ad creationem, conse-

quenter d1cendum est de rebus corporalibus, quantum ad distinctionem vel
.ornatum sive !actionem, quod generale est ad utrumque.
. Et .Pn~o quaedam cons•deranda sunt in communi, deinde secundum distinctionem
d1erum m. liS quae pertment ad distinctionem vel ornatum rerum specialiter.
Cons1deranda autem in communi sunt haec:
Primo, utrum omnia facta essent in illo tempore in materia vel non;
secunda, si facta sunt in materia tunc, utrum in genere vel in specie sint omnia
facta tunc vel non vel quae dam sic et quaedam non;
tertia, si naturalia facta sunt in genere eta in specie vel non;
quarto, si simul facta sunt vel non simul;
quinto, si non simul, sed in diebus dlfferentibus, secundum quid fiebat tunc • dies
et quare tot.

CAPUT I. 257

UTRUM TUNC OMNIA CORPORALIA FACTA SINT SIMUL RATIONE MATERIAE VEL NON.

sic: a. Omnia creata sunt simul et

Adhocprlmum
'simul ' est ratione materiae; creare au-
tern est 'facere' sub communi ratione; ergo omnia
facta sunt simul.
b. Ad idem tacit quod dicit Augustin us, Con·
tra Manichaeos 1, introducens auctoritatem de libra
Sapientiae 2 : Qu. fecisti mundum de materia invisa,
ubi nos habemus: Qui creavit orbem terrarum de
materia in visa; ergo sicut dicuntur simul creata t
in materia, sic dicentur d omnia facta tunc ratione
materiae.
Contra: 1. Scriptura libri Geneseos et Psalmo-
rum distinguit inter creare et facere. Psalm. 3 :
Dixit et facta sunt, mandavi! et creata sunt, ut
creatio respiciat ad exitum de non-esse in esse,
factio autem respiciat ad formam in materia; non
au tern omnia tunc facta sunt in propria materia et'
forma; ergo non omnia tunc dlcuntur esse facta.
2. Praeterea, res mirablles/ non tunc factae
sunt in sua forma, ut incarnatio non tunc facta
fuit in sua forma, licet esset humana natura, et
Ita de allis mirabilibus et artificlalibus; ergo non
omnia tunc erant facta.
[Solutio]: 1. Ad quod videtur dlcendum quod,
sive 'factum '6 dicatur communiter ad creatum
sive proprie, sicut distinguitur in libra Geneseos,
omnia dicuntur facta simul ratione materiae; et
quia materia non fuit denudata sive nuda a forma
aliqua, dicuntur omnia esse facta, sed non in pro-
pria forma neque in numero, sed in aliqua forma,
quae ratione materiae suae et ratione sui habuit 11
possibilitatem obedientiae ad omne quod voluit

• II• R, •Ill ~t/; VST om./11. • R om. • V om. dt ma/trla .. trtata. 4 T df«rrltu. • S om. 1 V llfllllab//u. • s add. ttl.
a C haOt/11.

I Cl. De Otn. c. Monich., I, cc. 5 et 6 (PL 34, 178). 2 Sap. II, 18. 3 Psalm. 32, 9.
 320 INQ. 111. TRACT. 11. QUAEST. I. - 258-259.
Deus facere de ilia creatura. Unde Augustin us,
post quaestionem motam super Genesim, dicit I:
• Restat quod ad utrumque habiles sunt creatae a
(slve] ad istum modum quo usitatissime tern-
poralia transcurrunt sive ad ilium quo rara et 1t
· b"lla fiunt sicut placuit Deo facere •. Factae
mira I ,
ergo sunt res in materia et in aliqua forma,
ut de qua possit Deus facere illud quod el
placuerit.
258
UTRUM TUNC OMNIA CORPORALIA FACT A SJNT IN OENERE VEL IN SPECIE.
einde supposlto quod omnia corporalia facta
D fuerint Jn materia, quae tamen non fuit sine
aiiqua forma, et hoc est fieri in materia - undc
dicit Hugo 2 nihil postea factum cui us materia,
ut in corporibus, aut similitudo, ut in spiritibus,
non praecesserit' - quacritur tunc utrum omnia
tunc dicantur facta in gcnerc ct in specie aut non.
Et vldetur quod non: a. Multa enim facta sunt
per artificium, multa ctlam ex putrefactlone, multa
etiam h ex commlxtione elementorum, multa ex
copulatione rerum dlversarum specicrum, sicut
accidit in burdone et conslmllibus.
259
UTRUM OMNIA NATURALIA TUNC FACTA SINT IN OENERE ET IN SPECIE.
Deinde quaeritur si naturalia omnia tunc facta
sunt In genere et specie vel non.
m
Et vldetur Quod sic: a, De talibus enim 11 die~
tum est Eccll. 1, 9-JO: Quid est quod futurum
est? lpsum quod fuit ,· nillil sub sole no11um.
b. Praeterea, opera Dei perfecto erant, sicut di·
citur in Cantlco Deuter• .5 et dlcitur Gen. 2, 1: Per-
fect/ sunt 0 caeli et terra et omnis ornatus eo-
rum; perfectum autem dicitur cui nihil deest 6;
ergo nihil defuit in caelo vel P in terra quan~
tum ad ornatum; cum ergo genera et species
rerum naturalium fuerint ad ornatum omnia
naturalia tunc facta sun! in generibus 'ct' spe-
ciebus.
• VST crtalurt. • Rom. • V 1tt1111d11111 11
: C ttqllltl'it. l Ita v, ST In Oloaa, alU Oio:: pr~ "~. a.
TRL lltr:dum. • VT om. , Rl rt&potllitndlllll
1
Dt Gen. ad lilt., VI, c. 14 (PL 34 34g)
2 Cf. lJI! Sileram. christ. jld.,l, p. 1
3 Gen. 2, 2. 6
,'c.
(pl
176• 192 ·
2. Ad hoc au tern c quod dicitur de incarnatione,
dicendum quod hum ana natura tunc facta est,
quae habuit possibilitatem obedientiae, ut in 11 in-
dividuo, ~".quo placuit Deot-, uniretur vel ~niri
possct. d1Vlnae natu ra e ; no~ ~st autem _ah~hu a
1
I causa m crea 1ura u1 11a1, se m 0 eo, cut m 1
b"l De ar t"f"
est impossl 1 e.
. lib
1 1C1a us autem dicen-
dum I quod i~sa tunc facta sunt In materia, quae
tunc nuda fu1t a forma.
CAPUT It.
Contra: 1. Super illud 3 : Requievit ab omni
opere, quod patrarat, Glossa~: • Quievlt 1 a
condendls generibus et spcciebus •; ergo nullum
genus novum vel nova species post condita est.
[Solutio]: Ad quod dicendum quod non omnia
facta sunt in genere aut in specie propria, ut
artificialla ct consimllia.
[Ad oblecta): 1. Ad obiectum autem in
contrarium ex G I ossa It dicendum quod qule.
vii a generibus et speclebus quae erant cau-
sae ad producendum isla 1 naturalla et artifl~
dalia in suls propriis speciebus sufflcienter sub
Ipso.
CAPUT Ill.
c. Item 1 , vidit Deus cuncta quae fecerat, et
erant valde bona; sed • valde bonum' dlcitur
In termino intensionls boni in suo genere; ergo
res naturales tunc erant factae In suis generi·
bus ct specie bus: nam si allquae non essent
factae, non esset tunc positus terminus bonitatis
in genere.
Contra: I. Multa genera vermium producuntur
ex cadaveribus animalium; sed nondum erant
cadavera; ergo nondum r erant huiusmodi species.
Similiter potest obici de iis quae fiunt ex 6 exha~
lationibus vaporum, cum nondum essent.
Respondeo 1 : 1. Videtur quod omnia facta sint ",
scilicet naturalia, in suis generibus et speciebus,
id est principiis generationum suarum. Licet ergo
" I...Z
~~· lla.• S add. at. /Ita V, alii add. nt. 'V prutuiuct. l V 0111.
• RLC IWII. '"T WI. • V om. • RZ om. p C ft. • L 0111.
~
)
I Ordln., In h. I., ap. Lyran., ex
flit., IV, c. 12, n. 22 (PL 34, 304).
Augustlno, Dt Qen. ad
.5 Oeuter. 32, 4.
6 Cf. Arlstot., Phys., Ill, c. 6 (II, 282). 7 Gen. I, 31.
 DE CORPORALIUM DISTINCTION! ET ORNATU IN COMMUNI. 321
vermes tunc non essent et huiusmodi quae fiunt I producerentur in esse. Unde ista facta sunt ma-
consequenter a, nihilominus principia generati~ terialiter et causaliter, non quod in se habeant
num erant, ut cum esset materia conveniens, naturam • producendl simile ex simlll.

CAPUT IV. 260

UTRUM OMNIA NATURALIA SINT FACTA SIMUL IN OENE.RE VEL IN SPECIE 1,

Quarto
facta
quaeritur utrum omnia naturalia 1 sint
slmul in genere vel in tl' specie.
Quod vldetur 1. per hoc quod dicit A u g u s t I-
n us, in libra Conftssionum 2 : • Verba tuo slmul
et sempiterne' dicis quae dkls nee aliter quam
dicendo facis •. Ergo simul fecit; ergo Ipsa sunt
slmul facta.
2. Praeterea, aequalls facllltatls est Deo slmul
omnia facere slcut simull omnia creare; sed si-
mul omnia crtavit '; ergo aimul omnia fecit, cum
hoc magis congruat omnlpotentiae.
3. Praeterea, ratio quare artifcx unum tacit
post alterum est~ quia non slmul potest convert!
ad multa secundum eamdem partem omnlno.
4. Praelerea, materia non est aptata, sed oportel
earn aptarl": hoc autem Imperfection Is ellit; In
Deo autem est summa perfecllo; ergo slmul om-
nia fecit.
5. Praeterea, dlcltur In Gen. 2, .t: /stat sun/ g~
ntraUonts tatli tl ltrrat, in dit quo /tell Dtus
catlum tl ltrram; ergo In una die fecit omnia;
et pari ratione In uno 'nunc ' vel In modlco
tempore.
Contra: a. In 1 Gen. • dlcilur prlmus dies t, ae-
cundus dies et Ita de allis; ergo plures erant dies;
non ergo simul omnia aunt facta.
b. Item, Oregorlus': • Omnia slmul creata
sunt, quia 1 in materia slmul facta aunt quae de
eis habent originem, sed non In specie, quae se--
quentlbus diebus est ostensa •.
c. Praeterea, videtur quod inter"' Sanctoa nulla-
tenus deberet esse discrepanlia oplnlonum quoad
crealionem, sed quoad factionem ", Eccli. 18,1:
Qui vivit in atltrnum, crtavit omnia slmul, non
dicit 'fecit'. - Item, nisi dictum fuisset primus
dies, secundus et tertius, non esset diversitaa opi-
nionum, ut videtur; in hoc tantum est contro--
versia quod quidam dicunt omnia in uno die
esse facta 0, ut Aug us II nus 8, quidam in sex,
ut Oregorius 1 et Hieronymus•; sed ante om-
nem diem lult creatio, ut patet ex textu, Gen. I, t
dlcitur: /n printipio crtavit Dt11s P tatlum tt
ttrram: satls autem' postmodum sublungit de
prima die.- Item, Augustinus 0 : • Ubi nulla
specie!', nullus ordo, nee etiam dies est' •; sed
species et ordo prima dlcuntur In factione lucls;
sed ante hoc full creatlo; ergo penes creatlonem
nulla debet esse dlversltas Inter opinlones Sane-
forum, quin scilicet dh::ant omnes quod omnia
shnul creata sunt. Sed de facllone rerum potcst
esse controversla, ct hoc deslgnat Orcgorlus
qui dicit omnia shnul esse facta In substantia:
fieri enlm In substantia est fieri In materia, et
hoc est crearl.- Quod concedlmua.
lAd obluotal: I. Ad prln~um autom• dl<en·
dum quod, llcet slmul sit 'dicere' quantum est ex
parte dicenlls, non tnmen 1 est slmul quantum est
ex parte elus quod dicitur. Dicere enlm aumltur
multlpllcitcr. Uno modo est 11 actcrnum, secun-
dum quod Pater dicit flllumi allo modo Idem est
quod creare, et secundum hoc ex parte elus quod
dicltur non est slmul, 11ed potcst' esse secundum
prius et poster! us, et • ale acclpltur hie secundum
sententiam Sanctorum qui pluralitatem dlerum
ponunt ad lltteram.
2. Ad secundum dlcendum 10 quod, llcet ae--
qualls facllltalla sit slmul crcare et facerc slmul,
prout creare dlsllngultur a facere, tamcn creatlo
quia resplclt matcrlam lnformem et 'lacere' respt ..
cit formas In materia diallnctas, In qulbus potest
esse T prius et poster! us tempore slcut est prius
el po:sterlua natura, Ideo dlsslmlle est quantum
est ex parte creatl et facti. Et slcut • lnstrultur
homo, ad quem ordlnatae aunt corporales crea-
turae, In hoc quod prius condldit lnforme et post
formavlt et dlstlnxlt, ita lnatruitur In hoc, sl fecit
secundum prius et poateriua in tempore.

1 , T--.--,-.---.--,-y-.,-m-pi-,.-,M-,-:.IT Ill uiiiPII~fJUI pto 1t. f. I 'I om."·!·:·~:·

• T add. VII•- l tt~~t.rU. 1 T CM/rarllllll pro t. 1. I L adll. ft. VST add. Mil. •
rIta RL (~~t~)C(Iatert), .W,. •11.1 V, aJU aplarr at ,. So. • T o•. r. a. , VT om. •II• V, all! 0111. 'Voat.
• S altdltnttlll • ILl V, aJil,. , f, Rat 11/d/ ~~~RLCZ lit. .

I
·l-. • Sput. • T lldcl. tft-. r T <*.

1 Loc:. cit.
1 Cf. supra, num. 260, I. a Adr. /twin., I, n. 16 (PL 23, 253); cf. In Epltsl. ~Jd
2 Lib. XI, c. 7, n. 9 (PL 32, 813).
l EcciJ. 18, 1. • Cap. I, .5, 8, 13 etc. Tit., c. I {PL 26, MD).
t Cf. Confess., XII, c. 1.5, n. 21 (PL 32, 834).
, Moral., XXXII, c. 12, 11. 16 (PL 76, 64-f). De ara:u·l
10 Cl. supra, p. 307b, ad/; S. Bonav., I &nl., d. 42,
mentis b t, d. supra, num. 248.
t Cf. 0t(kn. QJl Uti., I, c. 1.5, n. 29 (PL 34, 257).
dub. 2 (1, 760).
21
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
 INQ. 111. TRACT. II. QUAEST. I, - 261-262.
322

CAPUT V.
1
SECUNDUM QUID FIEBAT TUNC DIES ET QUARE TOT .

uinto quaeritur secundum quid fiebat tunc

0 Circa primum prima quaeritur quae fuerit lux
Q dies et quare tot.
corporalis, ex cui us praesenti a fie bat dies;
sec undo, qua liter ilia lux faciebat diem;
Oicitur autem fieri dies dupliciter: vel ex prae-
sentia lucis corporalis, sicut testantur Grego- tertia, utrum ilia lux sit adhuc an desierit esse
riusb2, Bedas et Hieronymus"; vel ex facto sole;
praesentia Iucis spiritualis, sicut testator Au- quarto, si non desiit, sed mutatur in aliud, in
gustinus5. . quid mutata est;
Primo ergo procedendum est secundum pn- quinto, utrum in uno die facta sunt ilia opera,
mam expositionem, scilicet secundum quod dies de quibus agitur Gen. 1, an pluribus die bus;
habet fieri ex praesentia lucis corporalis; sexto, quare non dicitur nox facta esse sicut
secunda, secundum secundam expositionem. dies, cum dicitur 6 : Factum est ( vespere etc.

261 ARTICULUS I.

Quae juerit lux corpora/is ex cuius praesentia fiebat dies.

Ad primum sic: Ex praesentia luminarium su-
per terram vel absentia videtur fieri dies et nox:
dies enim est latio solis super terram; sed, cum
nondum erant luminaria, non poterant ita terri
super terram vel d subtus; ergo nee e ex eorum
allatione I poterat fieri dies; sed quarto die primo
facta sunt lumina ria, ut patet Gen. 1, 16; ergo non
fuit dies usque~" ad tempus quarti diei; ergo male
dicitur ibi prim us dies h vel secundus vel tertius.
[Solutio]: Ad quod dicendum secundum istam
opinionern quod lux ista 1 non fuit lux solis vel k
aliorum lurninariurn, quia revera facta sunt quarto
die, sed fuit quoddam corpus lucidum formatum
ex praeiacenti materia, ex cuius praesentia super
terram fiebat dies, ex occasu autem eius sub
terra nox. Et hoc habetur plane in II libro Sen-
tentiarum, 13 dist., cap. Si autem quaeritur qua-
liter lux ilfa 1 facta fuerit 7 etc., et m accipitur a
Bed a 8 , qui dicit quod nubecula Iucida, quae
hie vacatur lux, ab initio fecit diem et noctem:
diem '\ cum apparebat, noctem, cum erat abscon-
dita, et descendens ad occasum fecit vespere, et re-
vocata ad ortum, mane. Et hoc est quod dicitur 9 :
Divisit lucem a tenebris. Unde dicimus quod
ab illustratione lucis huiusmodi fiebant tres primi
dies sicut sequentes ab illustratione lucis solis.

262 ARTICULUS II.

Qualiter lux ilia faciebat diem 10•

Secundo quaeritur qualiter lux ilia faciebat
diem.
1. Aut enim ilia lux" erat sparsa circumquaque
ex omni parte terrae P aut in aliqua parte magis
coadunata quam in q alia. Si sparsa circumquaque,
ergo ex omni parte illuminabat; ergo undique erat
dies; ergo non erat distinctio diei' et noctis ·
quid ergo dicitur 11 : Divisit lucem a tenebris? '
2. Si propter hoc dicatur quod erat coadunata
lux ilia magis in una parte illius corporis quam
ins alia, et quando ista t pars ill ius in quo a
erat lux ista coadunata, erat super terram, erat
dies, quando vero occidebat sub terra, erat nox
- contra: probatur quod erat sparsa. Nam
quando dictum est 12 : In principia creavit Deus
caelum et terram, ibi dicitur materia in confusione
formarum corporalium, quae primo indistinctae

• Ita V, all! lbl. 'S add. rt; VT om. tl. • STL om. ~ V atd_ • V om. I VST abllllfont. ~ Ita R, alii dont(. A C om.
' V lila 1 V au/. ' lt;a V, allllrto. • lt;a R, a.Jil om r. t.
• Ita V, aUi dkriUfl. •Vom.e.n d. GCom. P VTR om. f !Ia V, aut om.
•Tom. 'SRtlla. ~Rqua

1 Cf. Lombard., II Sent., d. 13, cc. 2-3 (p. 363sqq.).

6 Gen. I, 5. 7 Cap. 2 (p. 363).
2 Cf. supra, p. 309a.
3 Hexaem., 1 (PL 91, 15).
8 Htxai!m,, I, in principia (PL 91, 17); cf. Lombard.,
Joe. cit. (p. 364).
• Cf. supra, p. 307b.
9 Gen. 1, 4.
li Cf. De Gen. ad lilt., I, c. 3, n. 7 et IV, c. 21 (PL 34,
to Cf. S. Bonav., II Sent., d. 13, a. I, q. 2 (II, 314sqq.).
248, 311); Contra Fowtum, XXII, cc. 9 et IO(PL 42, 405).
II Gen. I, 4. 12 Gen. I, I.
 DE CORPORALIUM OJSTINCTJONE ET ORNATU IN COMMUNI.
et post distlnctae sunt; unde in se includebat
lucem illam praedictam, quia terra habebat in
se rationem opacitatis et luminositatis, sed post,
cum facta est lux, dlvisa est actualiter opacitas
a luminositate sive opacum a luminoso et cessit
opacitas ex parte terrae, luminositas ex parte
caeli. Et haec duo exiguntur ad hoc ut esset
dies vel nox. Si enim non esset aliquod cor~
pus patens proicere umbram, quod fit ratione
opacitatis, non esset tenebra; ergo a simili, si
opacitas a, quae cessit in partem terrae, aequaliter
erat ex omni parte terrae b, videtur quod similiter
luminositas, quae cessit in partem caeli, aequa-
liter erat ex omni parte; ergo lux praedicta sparsa
erat; ergo restat, ut prius, quod per earn non
erat distinctio diei et noctis.
3. Item, intelligamus quod nulla sit stella, sed
tan tum caelum uniforme per tatum revolvatur circa
corpora c inferiora: tunc non erit effectus gene-
rationis et corruptionis in inferioribus, quia isle
effectus est in eis a planetis maxime et etiam ab
aliis stellis secundum elongationem earum vel
approximationem 1 ; erit tamen effect us conserva-
tionis rerum in esse ab ipso caelo: iste enim ef-
fectus, qui est conservare in esse, uniform is est;
unde bene est ab eo quod uniforme est. Cum
igitur in tribus primis diebus nondum factae es-
sent stellae, non erat generatio et corruptio in
inferioribus, erat tamen in eis tunc conservatio,
quia de factis tunc nihil deperiit, et non erat
ponere a quo esset huiusmodi conservatio, a quo
scilicet creato, nisi ab ilia luce praedicta; lucis
ergo illius erat conservare res iam entes d; sed
non conservaret uniformlter nisi esset sparsa ex
omni parte, quia non aeque distaret semper ab
omnibus, si coadunata esset in aliqua t parte
sicut sol; ergo non faciebat distinctionem die!
et noctis.
Utrum lux isla sit adhuc an desierU facto sole et in quid mutata sit.
Tertia quaeritur utrum isla' lux sit adhuc an
desierit esse facto sole, sicut videtur dicere quae-
dam opinio6. Dicit enim quod lux i~t~ erat. im-
perfecta sive dimlnuta respectu Jumm1s sohs et
sole adveniente cessit in materiam ex qua ipsa
facta erat.
h T om
• Tom. non rut/ ... oparltas. Tadd. auttm.
, 1 LCZ 11111 .
o T add. tl fatla tsl lux. -Com. P '"dt.
·~Ita LCZ (corredi ln mg.), alll o/fquo. 5
1 Cl. Arlstot., Degener. et corrupt., II, c. 10 (II, 464sq.);
Meteor., I, c. 2 (Ill, 552sq.).
2 Cf. supra, p. 322, nota 5.
3 Gen. I, 3.
323
Respondeo: Licet A u gust i n u s 2 videatur di-
cere de luce spirituali, tamen supponamus ad
praesens quod lux ista fuerit corporalis, sicut
exponit Bed a, Gregori us et Hieronymus.
Dicimus ergo quod in principia, quando creatum
est caelum et terra, in terra, quae erat materia
omnium corporum mutabilium, continebantur per
confusionem perspicuitas I et opacitas, postmo-
dum vera, cum dictum est 3 : Fiat lux •, divisa est
actualiter perspicuitas ab opacitate, et tunc opa-
cum, cum cessit ex parte terraeh propter sui re-
sistentiam, quia scilicet non erat pervlum luci,
proiecit 1 umbram, perspicuum vera, quod cessit
in partem superiorem, sui" giratione circa opa-
cum fecit diem et noctem.
[Ad oblecta]: 1-3. Ad id quod obicitur quod
' lux ista sparsa erat et sic non poterat distinguere
diem et noctem ': dicimus quod revera lux erat
sparsa, quia undique ex parte terrae erat illud per-
spicuum, tamen nihilominus erat magis coadunata
in una parte quam in aliis. Unde dicimus quod
illud corpus, in quo erat lux ista, duplicem babe-
bat effectum: ratione enim perspicuitatis, quae 1
erat uniformis per tatum, habebat effectum conser-
vandi res corporales inferiores; ratione vera lucis,
quae coadunata erat in aliqua parte ill ius corporis,
habebat effectum declarandi et multiplicand!. Sicut
enim dicit Augustinus, Super loannem", et
A m b r o s i us, in Hexalmeron 5, lux habet virtutem
declarandi se et alia"' et multiplicand! se et alia;
sed postmodum, cum facti sunt planetae, secun-
dum allationem 11 suam in obliquo 0 circulo secun-
dum propinquius et remotius fuit generatio et
corruptio in rebus. Bene P ergo concedimus quod
lux, in eo quod sparsa erat, non faciebat diem et
noctem, sed secundum quod coadunata ': u.trum-
que enim erat ibi reperire, scilicet et spars10nem
uno modo et coadunationem alia modo.
ARTICULUS 111-IV.
263
t. Si dicatur quod desiit esse penitus, ex hoc
videtur sequi inconveniens, scilicet quod Deus
aliquid fecerit quod statim desineret esse, et
sic non videretur summe sapiens.
2. Item, probatur adhuc quod non cessit soli,
quia completius non cedit minus complete; sed
1 V pcnpltat/t.u, ll~m lalra.
• ST optra. ~ T nm lam tnttm pro r. I. t. • R a/la. • V latloncm, T al~liontm.
'v qui. • Rom. •· t. 11.
• S stllbat.
Q SC aduno/ll, quod L rorr.; R add. cNt. q11od Cup.
4 Cf. Alex. Hal., supra, p. 133, nota 8.
5 Cf. lib. 1, c. 9, n. 33sq. (PL 14, t42sq.).
6 Cl. Lombard., II Sent., d. 13, c. 5 (p. 366); S. Bo-
nav., 11 Sent., d. 13, dub. 2 (II, 331).
 INQ. 111. TRACT. II. QUAEST. I. - 263.
324
ilia luce esse naturam levis vel gravis aut n fieri
ista 11 lux completlor erat Iuce solis; ergo non
·
cessit luci solis.- Pro b atto me tae: tCI
d· o· 't violentiam circa earn, si moveretur secundum
0 m a c en u 1 quod opera primae diei et sep- rectum: quorum utrumque est falsum b; ergo non
3 5 5
timae completiora sunt operibus ceterorum die- videtur posse dividi modo praedicto.
rum; ergo, cum ista lux esset opus primae diei, sol 7. Item, esto ita: altera pars r eius cedit in per-
vera opus quartac diei, ista Jux nobilior erat sole. fectionem Saturni, altera in perfectionem solis et
3. Item, a nobiliori causa nobilior est effectus; sic de aliis. Cum ergo Saturnus sit supremus
sed dies est effectus lucis b; ergo a nobiliori luce planetarum, levior ergo pars cedlt in Saturnum;
4
nobllior dies; sed prim us dies est nobilior quarto; ergo secundum hoc Saturn us Citius moveretur
ergo a r nohiliore Juce; ergo nobilior erat d lux quam reliqui planetae, sicut est in is tis inferiori-
praedicta luce solis. . bus: quod levius est, citius movetur, ut ignis
4. Item, artifices isti inferiores non statim facmnt quam aer; hoc autem est falsum, immo tardius
rem perfectam, sed per successionem procedunt videtur Saturnus moveri quam reliqui t, quia non
3
operando ab incompleto ad completum, et hoc perficit cursum suum ante XXVIII annos •
est propter sui insufficientiam; cum ergo Deus [Solutio]: Ad quod dicendum quod ista tux
sit sufficientissimus Artifex, non est in eo ut pro- non desiit esse secundum ipsa quae prius fue-
cedat ab incompleto ad completum, sed statim rant ad quemdam usum, scilicet conservationem
tacit t rem perfectam; cum ergo lux ista fuerit rerum corruptibilium et multiplicationem et ad-
opus Dei, constat quod facta est in sua perfec- hue f ad ampliorem usum, scilicet ad generatio-
tione; ergo non cessit lumini solis tamquam in- nem et corruptionem. Dicimus ergo quod ex ista
completum completo, sicut ponit nunc dicta luce per eius divisionem facta sunt omnia lumi-
opinio. naria. Non tamen oportet ponere in ea g naturam
5. Si dicatur quod adhuc manet, quaeritur tunc: gravis et levis, quia lux de natura sua est diffu-
aut ita manet quod t est sub eadem forma, in siva sui: unde diffundit se undique, nisi habeat
qua tunc erat, aut ita quod' mutatur in aliud vel obstaculum, secundum rectum et secundum latus h
quod ex ea aliquid factum est. Si dicatur quod et circulariter 4, sicut patet in lumine candelae in
sub eadem forma: ergo nunc simul h cum sole ra- domo. Concedimus ergo quod, etsi in partibus
diaret, quod tamen non videmus. Praeterea, cum eius non esset ponere gravius et levi us t, tamen
esset ad idem opus ad quod sol, scilicet t ad distin- ibi erat ponere simplicius et minus simplex, se-
guendum diem et noctem, videretur alterum il- cundum quod plus vel minus k elongabatur ab
lorum superfluere, cum unum sufficeret. - Si iis inferioribus 1, sicut est etiam in elementis.
dicatur quod mutatur in aliud, quaeritur in quid? Unde plus videtur secundum hoc esse de natura
Si in solem, quia de ea factus est sol- contra simplicitatis et perspicuitatisrn in Saturno, qui est
hoc possunt adduci tres rationes nuper dictae 2 : superior planeta, quam in aliis.
quia completius non est materiale ad minus com- [Ad obiecta]: 7. Ad iII u d ergo quod n obicitur
pleturn. Praeterea, si ex ea factus est sol, quae- quod ' secundum hoc citius moveretur ', dicimus
ritur unde factae sunt ceterae stellae; similiter quod si moverentur planetae motu proprio praeter
si ex ea facta est luna vel alia stella, quaeritur motum sua rum 0 sphaerarum, sicut posuit qui-
ex quo factus est sol, et sick potest quaeri de dam philosophus 5 , beneP posset hoc esse quod
singulis. Propter t hoc dicitur quod ilia lux divisa Saturnus citius moveretur; sed non sic est,
est ita quod ex una parte factus est sol, ex alia immo sphaerarum motu moventur, sphaerae au-
luna, ex alia et alia singulae stellae. tern sphaeris q non citius moventur. - Quod
6. Sed tunc quaeritur in quo situ erat ante divi- aut ern obi cit u r quod Saturn us tardior est,
sionem, utrum scilicet in inferiori aut m in superiori intelligitur non quia gross ius corpus sit nee quia
quam sol vel aliae stellae. Quoquo modo autem di- tardior vel remissior sit motus eius, sed quia
catur, oporteret in aliqua parte illius Jucis fieri maius spatium describit pertranseundo quam alii,
transrnutationem secundum rectum; transmutatio ideo plus exigit de tempore: sicut si aliquid mo-
autem secundum rectum non est naturaliter nisi veretur' circa rotam et aliud' aeque cito move-
ubi est natura levis vel gravis; ergo oporteret in retur circa ax em, multo plus exigeret de tempore

• LCZ ttta.
-------
~ ST• om .. V om. ud ... lutll. • V om. t. a. ~Ita V. alii t&f. • V /ttlt. IV adhut mand Pro 1. m. q. • V om.
• V om. Tom. T lltat prot. 1. 'T prtltrta .. z nl.
• Ita V, alii add. •dllut. • T /adu.m. • v om. d It R HI
• T k'l'. s llbf pro lbl • T L t · a •• om. • R ottt. IT ad hunc ut. ~ l. tam. • R tat11m.
• R Oll1' Z · om.; t pro l'f{. 1 Z add. tl. •Ita R, aUI ptr&pltacttatll. • Ita V, alii quod ugo pro A. I. t. q.
· ~ 11114t. • 1Ia V, IIlli om. • VS montur. • RLCZ attqutd.
1 Cf. De fide ortlwd., II, c. 7 (PG 94, 887). 4 Cf. Rob. Lincoln., De luce (ed. Baur, p. 51 sq.).
z Cf. blc, no. 2, 3 et 4. !SScilicet Ptolomaeus. Cf. Duhem, Le syst. du monde,
_a Cf. Beda, De natura rerum, c.13(PLoo, 211); Pseudo- Ill, p. 407sqq.; S. Bonav., II Sent., d. 14, p. 2, a. I,
Uncoln., Summa phiios., tr. 15, c. 20 (ed. Baur, p. 572). q. 2 (II, 353sqq.).
 DE COR.PORALIUM DISTINCTIONE ET ORNATU IN COMMUNI.
ad perficlendum motum circuli quam lllud quod 11
circa axem.
2~4. Ad i d quod obiclturb de perfectione et no-
bilitate primae diei, dicimus quod revera lux ilia
facta est non diminuta, sed perfecta, secundum
quod competebat usul ad quem tunc erat. Nee
oportebat c ali quam transmutatlonem fieri circa
earn d ad hoc ut ad ilium usum esset, scilicet ad
conservationem et declaratlonem, ut dictum est 1,
sed propter ulterlorem us urn, scilicet ut esset causa
perfecta generationis et corruptionis in inferiori~
bus, competebat ut ex ea fierent luminaria. Unde
concedimus quod a Primo nihil egreditur incom-
pletum et imperfectum, quod scilicet non sit suf-
ficiens ad usum ad quem ordinatum est.
Sed adhuc restat obiectio prius facta:
Si enim erat lux ista perfectior luce solis, ergo
non erat materialis ad illam; perfectior autem
erat, quia erat opus priml diel etc.
Utrum uno die facta sint ilia prima opera
Quinto quaeritur utrum uno die facta sunt ilia
prima opera an in pluribus.
Videtur 11 quod In pluribus: a. Quia in textu 3
dicitur prim us dies, secundus dies et P tertius et
sic deinceps.
Contra: 1. Gen. 2,4: lstae sunf generationes
caeli et terrae in die quo fecit Deus cae/um
et terram etc. Ergo unicus fuit dies in quo facta
Quare non dicitur nox facta sicut dies 7•
Sexto quaeritur, cum prima die divisa sit lux
a tenebris et dies a nocte, cum dicat Scriptura
de divisione istorum et dicat etiam diem factum
_ dicit enim t s: Factum est vespere et mane dies
unus - quare similiter non dicit noctem. ~t. quae-
stio est communis secundum utramque opmJOnem.
Respondeo: Hoc fuit quia dies, secu~dum quod
huiusmodi dicit positionem, sed nox, tn quantum
huiusmodi,' dicit entis defectum; un d e 'elus
' p r. o~
prie non est factio, sed potius defectio, et Ideo mter
------
, R oportd.
• RLCZ om. & Ita VL, alii l)bldl.
, RLCZ 1/1/llll. "' R If/Is.
• L om. 1 c ttfll· ~ V perftcllo.
• V unum tnlm pro 11. t.
• C Sllbdlt. • C om. ' T tlillm.
• Ita v d R (corr.), a!U dltl.
1 Cf supra p 324, Solutio.
2 Cf: S. Bodav~, II Sent., d. 12, a. I' q. 2, Solutio (II, 296 .
3 Cf. oen. 1, 5, 8 etc.
"' Cf infra, p. 326b. L 9 De Gen. o.d tilt., IV, c. 35 (PL 34,
ll Cf: supra, num. 262; Glossa ordln., in h. I., ap. yran.
325
SolutJo: Si consideremus istam Jucem quoad
suum effectum et solem quoad suum, circum-
scripta scilicet effectu llltus lucis quem in se in-
cludit sol, dlcimus quod effectus ill ius lucis e erat
conservare res et declarare, solis autem effectus
proprius est facere generatlonem et corruptionem:
quod enim conservat et declarat, hoc accipit I ab
ista luce. Secundum ergo bane operationem •
nobilior est effectus lucis quam solis, quia no-
bilius est conservare et declarare quam facere
generatlonem et corruptionem: hoc patet; et ideo
quoad hoc nobilior est 11 lux ista quam lux solis
sive quam sol. Si vero 1 consideretur sol secun-
dum quod in se lncludit effectum illius lucis et
cum isto superaddit alium, sic est dicere quod
perfectior.t est sol et quoad hoc materialis est
lux ilia respectu istius 1• Similiter dicendum est
de aliis m planetis.
Et per 11 hoc patet solutio ad omnia obiecta.
ARTICULUS V. 264
2
•
sunt ilia prima opera. Similiter dicitur q in trans-
latione Septuaginta: Hie est fiber creaturae
caeli et terrae; et subditur': Cum jactus est dies,
non dicit 'cum facti sunt dies'.
Solutio secundum Augustin i opinionem pa-
tebit infra •, sed • secundum a I i o s ll potest dici
quod hie est intellectus litterae Gen. 2,4: ~n die,
id est in tempore, ut importet in se omnes d1es. Et
iste modus loquendi reperitur alibi in Scriptura 6•
ARTICULUS VI.
265
facfuras non computatur sicut dies. Tamen no~
bene pertinet ad divislonem, quia pri~ation~s ~ene
distinguunt inter entia, et ideo de v e1us d1vi~10ne
a luce sive die loquitur Scriptura, non de faction~.
Haec solutio similiter potest esse comm~ms
utrique opinion!. Tamen, secundum expost~<:
nem x Augustin I, aliter dicendum ~st: DICit
enim sic 9: • Dies iste, quem Deus pnmJtus fe-
cit, est cognitio angelorum praesentata ~ omni-
bus operibus Dei x hoc ordine praesentlae ~uo
ordine scientiae •. Est autem duplex cogmtio
~ V tpsam.
, Tom. q11.em... lr"/s.
It
I LCZ 11cap ·
1 Ita C all! CtJtflplUtllllllltm.
•,. L o.m. • T o.m.
• T om • R tt vlddMf; T qMIJd prv qllill. I S .-#llthl
• y 0 ~.
• y opiiiiO/Itlll pro '· •· • Y prtu/U t, ,... '
6 Cf. Psalm. !9, 2 et 10; 26, 5; 40, 2; Mattb. 24, 36;
) Luc. 12, 46; II Cor. 6, 2.
., Cf. supra, num. 124 et 127.
s Gen. I, 5. 32()\
r
 326 TNQ. Ill. TRACT. II. QUAEST. II, TIT. I. - 265.

angeli: quaedam matutina in Verba, alia vesper-
tina in rerum natura I; et in 11 utraque supponitur
cognitio et dies, quia semper fit relatio creaturae
ad ipsum facientem et praeponitur ab angelo co-
gnitio quae & est in Verbo, cognitioni quae est in
proprio genere 2• Et ideo dicit Augustin us 3
quod • angeli creaturam in ipsa creatura sic sciunt,
ut illi scientiae praeponant scientiam quae est in
Verbo •. Si autem praeponerent cognition! quae
est in Verbo, illam quae est in proprio genere,
tunc esset ibi nox, scilicet peccati, sed ilia nox'
non esset a Deo, sed ab angelo; non sic autem
est, et ideo non d fit ibi mentio de noctis Jactura.
Juxta hoc nota expositiones t eius quod di-
citur ibi ~: Factum est vespere et mane, diversas r
secundum diversos expositores. Secundum Au-
g us tin u m c 5 vespere dicitur cognitio creaturae in
proprio genere, quae dicitur vespertina, quia sicut
vespera declinat ad occasum vel ad tenebras, ita
haec cognitio declinat ad non-esse, id est ad
creaturam, quae de nihilo est. Secundum Bed am 6
et alios expositores dicendum quod illud lumi-
nosum corpus primo factum revolvebatur circa
terram et determinabat h partes diei. Mane au tern
faciebat secundum quod de subtus accede bat ad
horizonta 1 nostrum, vespere secundum quod de-
dina bat ab horizonte" nostro ad inferiores partes,
sicut et modo tacit sol. Secundum a I i o s 7 adhuc
mane designat ibi principium vel initium rei
fiendae, vespere 1 term inurn rei factae.
Circa secundam expositionem 8 , quae est Au-
g us tin i, notandum quod secundum August i-
n u m 9 videtur quod ilia lux fuerit radiatio super
intellectum angeli ad cognoscendum in Verbo, et
sic diceretur mane; vel in proprio genere, et sic
vespere. lstae autem irradiationes m distinguuntur
secundum operata. In opere n enim distinction is
erat triplex distinctio: lucis a tenebris, aquarum
superiorum ab inferioribus et inferiorum ab arida,
et sic tria operata. Similiter in ornatu erant tria:
ornatus caeli, ornatus a~ris et aquae 0 et ornatus
terrae, et sic alii tres dies. Septimus P au tern de-
terminatur q secundum conservation em rerum fac-
tarum: non enim sol urn oportet producere, sed
conservare.

QUAESTIO II.
DE RERUM CORPORALIUM DISTINCTIONE IN SPECIAL!.

TITULUS I.
DE DISTINCT!ONE LUCIS A TENEBRIS
SEU DE OPERE PRIMAE DIE!.

[l icto de. opere distinctionis in generali, consequenter agendum est de ipsa in

spec~ah. Et pnmo de opere primae diei, in quo' distincta est lux a tenebris.
. Et est prima consideratio de luce corporali;
demde de luce spirituali •.

MEMBRUM I.
De luce corporaiL

OO e luce' autem
d cor.porali, secundum quod I autem agendum es t d e 1psa
. secundum quod
~ erat coa unata, dtctum est iam 10; nunc erat sparsa.

• Vom., Rlla;S om. d. ~ T qal. , Tom ~ V

pro •· A. • Z tum/nabol. • T or/zontum S 0 ·1 °~·S 1
• II V, •Ill txposltlontm. lltl v, alii dl~tr~am • R Aqustlnul
• V 0111. t. o. ~TWills. f s dtltrmlnat 111 '
·
',•;n.:d
1
1
·u ·
oriztlntt.
'T om.
1
1111 ~uptro.
Ita T,
corporal/ ... spiritual/.
• T rodlotlonu ..
• T om. D. 1.
• T opuatlont.

1 Cf. supra, num. 128.

2 Cf. aupra, num. 126.
3 De Gen. ad lilt., IV, c:. 25 (PL 34
~Gen.l,5.
li Cf. supra, p. 169, Rtsponsio.
6 Cf. Hexaiim., I (PL 91, 17).
7 Cf. Hleronym., In Jsaiam, II, c:. 5 (PL 24, 82).
313). 8 Cf. supra, p. 322a.
'
g Cf. De Gen. ad lilt., IV, c. 22 (PL 34 311
°
1 Cf. supra, num. 262. ' ·
 DE. DISTINCTIONE. LUCIS A TE.NEBRIS.
DE lUCE. CORPORAL! SPARSA IN CAE.lO EMPYRE.O.
P rima autem sparsio lucis corporalls fuit in
caelo empyreo, de quo 11 quaeruntur haec:
Primo, an sit;
Ad prlmum stc: Vldetur quod Wud. quod dt~
cltur caelum empyreum, non sit: t. Nihil enim
fit sine causa a Oeo 2 ; sed huiusmodl caelum non
videtur habere aliquam causam. Non enim fit &
propter continuandam generationem et corruptlo-
nem in inferloribus, cum huius sit causa suffi·
ciens firmamentum cum stellls et planetis 3, Neque
fit ad conservationem c in esse, cum causa· con-
servationis in esse ipsorum corporum dicatur esse,
secundum philosoph as', in ilia sphaera quae
movetur motu diurno. Ergo non videtur causa
esse ex comparatione ad corpora. Nee ex com-
paratione ad spiritus, cum spiritus natura sint
separati a corporibus nee indigeant ipsa corpo-
rum continentia ad hoc quod slnt.
2. Nee ilia videtur esse causa quam 4 q u 1dam'
ponunt, dicentes quod ad coniunctionem ani mae et
corporis requiritur lux: unde ad coniunctloncm
ani mae vegetabills cum corpore exigitur' lumen
quoddam proveniens ex firmamento sive caelo
sidereo, ad coniunctionem vera I animae sensi-
bilis cum corpore lumen proveniens ex -caelo cry-
stallino, ad coniunctionem vera animae ratlonalls
cum corpore lumen proveniens ex caelo empyreo.
Cum enim anima rationalis sit substantia lncor-
porea, cognoscitiva, separabilis a corpore, si con-
iungitur corpori ex elementis composlto, non re-
quirit nisi tot media quot sunt media in genere,
non quat sunt' media determinata in specie.
Medium autem in genere inter corpus corruptl-
bile compositum et incorporeum est corpus cor-
ruptibile simplex et corpus incorruptibile sim-
plex h nee possibile est plura invenire media in
genere; sed corpus corruptibile simplex est ele-
mentum, corpus incorruptibile simplex, id est non
• Tom. • Ita z (mi.), V '"· alll om.
• Rom. t. c. 1. '·• lo C ttl add. mg. • V om.
1 Cf. S. Bonav.,ll Stnt., d. 2, p. 2, a. I, q. I (II, 70S<Iq.).
Hie notelur error quartus, anno 1241 ab Unlversltate
Parlslenai tempore Ale:xandrl Hal. damnatus; d. Alex.
Hal., Summa th~ol., I, p. 148, nota 2.
2 Cf. Arlslot., lH coelo, I, c. 4 (II, m).
3 Cf. supra, p. 324b, Solutio.
3Z1
CAPUT I.
secunda, an sit corpus;
tertia, an sit caelum;
quarto, an moveatur;
quinto, de comparatione tlllus ad alios caelos,
ARTICULUS I. 266
An sit catlum tmpyrtum '·
resolutum In alia corpora, est lux; ergo inter incor-
poreum et suum corpus non intercidunt nisi duo
ilia media in genere. Ex parte vero lncorporei non
intercidunt nisi duo Inter antmam rationalem et
suum corpus: est enim 1 incorporeum motivum
non-cognoscitlvum et est incorporeum motivum co-
gnoscitlvum 1 , sed non separabile; sic ergo ex parte
lncorporei non erunt 1 nisi sensibilis et vegetabllis.
3. Si vero acciperentur media secundum diffe-
rentias In specie ex parte corporum, quat essent
differentiae lucls Inter elementum, quod est cor-
pus corruptlblle, simplex et incorporeum, tot ac-
clperentur media; sed sunt differentiae lucis dlver-
sae secundum differentias sphaerarum; sphaerae
autem ponuntur novem, secundum ph II o so-
phos45: sphaeraem septem planetarum, sphaera
stellarum quae dlcuntur flxae et sphaera motus
dlurnl, quae, secundum quosdam ph II o sop h o s,
dlcltur esse alia a sphaera siderum 1• Secundum
hoc ergo, addlto caelo empyreo, quod nullum
illorum est, essent decem differentiae lumlnum,
et Ita essent decem media.
4. Praeterea, sl determinantur media ex parte
corporum inter lncorporeum et corpus composi-
tum, esset pari ratione lux, a caelo empyreo pro-
veniens, medium Inter animam vegetabilem et
suum corpus vel animam sensibilem slcut inter
animam rationalem et suum corpus. lncorp~reum
enlm, licet corruptibile, nobilius est corpore 11,
llcet sit incorruptlblle, id est quod non corrum-
pitur o nee secundum se nee secundum partem.
Item, anima rationalis non est actus cuiusdam
partis corporis nee est ita actus ut necessaria ope-
retur per corpus; ergo medium, quod sibi eligit
inter ipsam et suum corpus, non est necessaria
• R ldd. rtrum; VS 111 pro /11, • V qumto. • ST olD. IS""· 'V om.
tV om. • S trlt. • R add. aatem. • T corn~pllbllt. • RZ cort'DIIIpfltar.
4 Cl. Aristot., Mtl~or., I, c. 14 (Ill, .572).
11 Cf. Augustin., Dt a~n. ad lltt., VII, c.l5, n. 21 etc. 19,
n. 2.5 (PL34, 363sq.); Avlcenna, Dtanima, p. 4, c. 5 (lot. 21a).
o Cl. Arlstot., Metaph., XI, c. 8 (II, 606sqq.); Pseudo-
Lincoln., Summaphilos., tr. 1.5, c. 2 (ed. Baur, p . .544aq.).
T Cf. supra, nota 5.
 INQ. 111. TRACT. II. QUAEST. II. TIT. I, - 267.
328
est nccesse dupliccm spirilum animalem ponere:
corpus, sed incorporeum quod est minoris no-
unum, qui nihil operatur ad sensibilem, alterum
11
bilitatis; sic ergo non requirit aliquod lumen
qui operatur, et tunc tantum fit operatio utrius-
proveniens ab empyreo. que spiritus, cum h transferri debet forma sensi-
5. Praeterea, tres dicuntur esse spiritus: natura-
lis animalis et vitalis, et, secundum aliquem pIt i- bilis usque ad intellectum: quod cum non inve-
niatur, non erit anima indigens alio spiritu quam
1o's o ph u m 1, dicuntur esse lumina, secundum
illo qui ministrat animae sensibili, et ita non in-
medicos substantia a~rea digesta in corde , nee
2

aliud ponitur medium inter animam et corpus

diget aliquo lumine a caelo empyreo proveniente.
suum nisi spiritus 3. Si ergo est substantia a~rea,
[Solutio]: Ad quod dicendum quod caelum,
11
patet quod non requiritur ibi medium aliquod a
quod dicitur empyreum, est, et propter aliquam
corpore caelesti, et ita nee ab empyreo, non sol urn causam. Causa vero ilia non est ratione conti-
quantum ad animam rationalem, sed etiam quan- nuationis in generatione et corruptione vel con-
1
tum ad alias. Si vero sunt lumina, constat quod tinuationis in esse rerum corruptibilium, sed ut
inter se ordinem habent: nam sine vi tali alii non compleatur universum in genere corporum secun-
operantur, vitalis autem medium est ad animam dum determinata extrema et medium ad osten-
sensibilem et animalis similiter. Quicumque ergo sionem sumrnae potentiae, sapientiae et bonita-
illorum dicatur nobilior, erit t lumen illud, quod tis: extrema vero sunt luminosum in fine et opa-
nobilius est, medium ad sensibilem, et ita lumen cum in fine; luminosum au tern in fine dicitur
procedens ab empyreo, cum non sit medium ad empyreum. - Praeterea, licet spiritus separati a
sensibilem, ut dicitur, non d requiretur [ut] ali- corporibus non indigeant quantum ad suum essek
quod medium t ex ilia parte inter animam ratio- aliquo corpore 1, tamen est congruentia alicuius
nalem et suum corpus. corporis ad ipsos spiritus propter rnagnam con-
6. Si forte/ diceretur quod vitalis et ani- venientiam 4, - Praeterea, spiritus rationales qui
malis differunt secundum maiorem nobilitatem et coniunguntur corporibus, cum pervenietur ad in-
minorem respectu animae vegetabilis et sensibilis corruptionem corporum m, congruenter colloca-
-hoc non videtur verum: cum enim fitt' buntur in corpore quod est ultimae nobilitatis
immutatio in organo sensus, deinde pervenit im- in universo, eo quod habebunt corpora ilia maxi-
mutatio ad spiritum animalem, ab illo vero ad roam nobilitatem et ante illam coniunctionem cum
partem sensibilem, a parte vero sensibili ad ra- huiusmodi corporibus ibi propter meritum suum
tionalem, nee plura ponuntur media, ergo non convenienter 11 collocantur.

267 ARTICULUS II.

Utrum caelum empyreum sit corpus.

Secundo quaeritur utrum caelum empyreum
sit corpus.
Ad quod sic: l. Omne continens simplicius est
natura contento; sed caelum empyreum est con-
linens angelos et animas sanctas 5 ; cum ergo nul-
lum corpus sit simplicius aut nobilius angelis et
animabus sanctis, caelum empyreum non erit
corpus.
Contra: a. Damascenus 11 : •Solus Deus est
incircumscriptus, cetera circumscripta •. Ergo cir-
cumscripti sunt 0 angeli et animae sanctae ubicum-
que operantur; ergo si non tan tum hie inferius
operantur, sed etiam superius, ubi contemplantur,
ergo ibi circumscribuntur; ergo ibi sunt ut in loco;
sed • locus est finis corporalis eius quod contine-
tur 7 • vel P est in eo; ergo caelum empyreum est
finis corpora lis angelorum; ergo est corpus.
b. Item, perfectus est ordo in universitate cor-
porum, qui attenditur secundum maximam nobili-
tatem et minimam; ergo si est corpus habens
minimam nobilitatem, sicut corpus maxime abun-
dans in opacitate, similiter erit aliquod corpus
habens maximam nobilitatem, sicut corpus quod
de natura sua habet luminositatem, et ita erit
aliquod corpus uniforme in luminositate.

'"T b!IIIUIII. ~ S 0111 · < V tt 14. "T ut. • V add. tflam. I V ~~tro. 'Ita Rl., alii sit. • T d. j T om. In ttntratlont ...
wntUuultloni~. • V add. ln 1 V ttmport, quod R o::o:p. '" V add. qut. • R wngrutnttr. o T om. p R add. elus quod.

1 Cf. Alfred. Angl., Dt motu cordis, c. 10, n. 9 (p. 42);
Costa ben Luca, De d/fferenJia spiritus et animae, c. 2
(ed. Barach, p. 130), teste B. Alb. M., Summa theof., 11,
tr. II, Q. 51, n. 1 (1. 32, 538), dicit quod •spiritus In cor-
pore dlscurrunt sicul luminaria in mundo et sunt instru-
menta virtutis naluralis, vitalis et animalls •.
2 Cf. Alfred. Angl., Joe. cit., nn. 7-10 {p. 40sqq.).
3 Cf. Alfred. Angl., Joe. cit., n. 3 (p. 39); Avencebrol,
Fons vitae, tr. 3, nn. 2 et 51 (ed. Baeumker, p. 75 et 194).
4 Cf. supra, num. 101.
5 Cf. Strab., In Oen., c. l (PL 113, 68sq.), ex Beda,
Hexai!m., I, In principia (PL 91, 14).
6 Cf. De fide orthod., I, c. 13 (PO 94, 851), ubi et sequentla
ad sensum. 7 Dama&c., Joe. ell. (PO 94, 850).
 DE DISTINCTJONE. LUCIS A TENEBRIS.
c. Item, plus est esse non motum quam motum,
quia illo, scilicet non moveri, remunerabuntur quae
nunc moventur; ergo aliquod corpus est Jumlno-
sum uniforme, non motum; sed hoc non est cae-
Jum aqueum, quia illud est ex aqua: quod autem
est ex aqua mobile est et mutabile; ergo est aliquod
corpus super illud; sed a hoc non est nisi caelum
empyreum; ergo caelum empyreum est corpus.
d. Item, dicit Damascenus t quod caelum est
sine stellis, semper sphaeriforme, de quo dicitur2:
In principio creavit Deus caelum et terram b, Sed
hoc non est firmamentum, quia post dicitur 3 : Spi-
ritus Domini ferebatur super aquas, quas dividit
firmamentum 4 , et ita firma mentum fuit inferius eo;
item, nee fuit caelum crystallinum, quia postmo-
dum fuit divlsio aquarum .5. Ergo est caelum
empyreum; ergo caelum empyreum est corpus
sphaeriforme; ergo estc corpus.
[Solutio]: Ad quod dicendum quod caelum em-
pyreum est corpus. Est enim" quoddam caelum
Utrum caelum empyreum moveatur
Tertia quaeritur utrum caelum empyreum mo-
veatur.
Et vldetur quod sic: I. Quia dicitur in G I o s-
s a 11 , super illud 12 : In aeternum, Domine, verbum
tuum permanet in caelo: c Caelum lllud mutatur •,
in quo angeli sunt creati; aut ergo intelligitur
de mutatione secundum situm vel secundum qua-
litatem vel secundum substantiam. Si secun-
dum qualltatem vel secundum 11 substantiam: sed
maior est ilia mutatio quae est secundum qua-
litatem vel secundum' substantiam quam ilia
quae est secundum situm; ergo si mutatur ~e­
cundum substantiam vel qualitatem, multo fortJus
secundum situm.
2. Item, si firma mentum et corpora inferiora me-
rentur per motum suum - nam k consequuntur
praemium per motum suum - et caelum e~py­
reum similiter praemiabitur; ergo movetur ad tllud
praemium · ergo movetur '·
J. Item,' Rom. 8, 20 : Omnis creatura subiecta m
est vanitati, ibi dicit Glossa 13 quod sol et luna
· - - - - - - - - - , - . - . - d d trl, v 0111 /toe.
• L v:. •R ool RLCZ tt tll pro I! t.
• V tit. prot. t. om.
I RLCZ om. • LCZ non. 1 V om. ad ... montar "'
• T nmo~u/. , R dtltrmlnarl. 1 zom. ltd quando ... tonttmplatlon/f,
t De fide orthod., II, c. 6 (PG 94, 879), ubi sequens do·
cere dlcuntur • qui forls sunt, aaplentes, quae sunt Moyal
sua faclentes dogmata •. Ita iuxta verslonem Burgondlonls.
3 Gen. I, 2.
2 Gen. I, I. .5 Cf. Gen. 1, 7.
4 Cf. Gen. I, 6. ) h. I. (PL l!i, IJ62).
6 Cl Arlstot., Phys., IV c. 4 (II, 288sq. · d
T Cf: supra, num. 102 et 108 et p. 230, Respon eo e 1
Lombard., II Sent., d. 2, c. 4 (p. 315 sq.).
329
quod continet res corporales, sicut est caelum
inferius, quoddam vera quod continet res in-
corporales sive c spirituales, sicut caelum su-
per! us.
fAd obtecta): 1. Ad prIm o obiectum dicen-
dum quod duplex est natura loci: loci enim est
continere et salvare 11• Caelo empyreo convenit
continere respectu angelorum et allorum spiri-
tuum, sed non salvare 1, quia sl non esset caelum
empyreum, adhuc starent: unde non dependet
eorum esse ab esse illius. Sed hoc modo Spiritus
Sanctus est continens 8 respectu spirituum crea-
torum, quia salvat eos: unde est continens ut
sal vans; caelum vero empyreum, quia continet
substantiam angelorum in operatione, est conti-
nens solum et non salvans 9• - Et quod obicitur
quod contlnens slmplicius est contento: dicen-
dum I quod hoc non exigitur nisi ubi est utra-
que praedictarum condition urn, quod scilicet I
contineat et salvet.
ARTICULUS Ill. 268
10•
post motum habebunt" statum in praemium; ergo
si caelum empyreum similiter sit a praemiabile,
videtur quod moveatur.
Quod autem non moveatur, vldetur: a. Quia
magis assimilatur Primo illud P quod non movetur
quam lllud" quod movetur; cum ergo non repu-
gnet corpori luminoso non moveri ', sed magis
determinetur • ad hoc, videtur quod caelum em-
pyreum non moveatur.
b. Item, spiritus, secundum quod sunt in caelo
empyreo, sunt in quiete contemplationis; sed
quando mittuntur ad nos, operantu~, non ta~e~
desistunt ab intimo contemplatioms 1, ut dtctt
0 re go ri us'"; ergo si eis est quies quando ibl
sunt, convenit els locus quietis; sed mobile non
con venit esse locum quietis; ergo non movetur.
c. Praeterea, corpus luminosum est de natura
sua et luminositas magis determinatur ad quietem
quam ad motum; ergo non movetur. - Quod
concedendum est.
[Ad oblecta]: 1. Ad hoc autem 11 quod dicitur
in 0 1ossa quod mutatur: dicendum quod hoc'
, R o111 •ua V, a111 --
' R tt. 1 t ill R alll ora
T 0111 • Itt R tllllulbftlll o VST /fl. rIta R, all 0111 • •
• ' • It V alll 0111 • , !Ia V, R tua. alii Utrul.
a •
8 Cf. Sap. I, 7.
9 Cf. supra, num. 177.
10 Cf. S. Bonav., II Stnl., d. 2, p. 2, a. 1, q. I, ad
3 et 4 (II, 72).
11 Lombardi, in h. 1. (PL 191, 1088), ex Ambrosio, ill
t:l Psalm. 118, 89.
13 Lombardi, In h. I. (PL 191, 1445).
14 Cl. In Evarrg., hom. 34, n. 13 (PL 76, I:?M).
 INQ. 111. TRACT. 11. QUAEST. II. TIT. I, - 269.
330
intelligitur de ilia mutatione quae erit in fine,
secundum o quod mutabitur a minori luce in ma-
iorem" completo ministerio angelorum; haec au-
tern mutatio non est secundum naturam: unde
non sequitur • mutatur secundum qualitatem, ergo
secundum situm' f; sed in inferioribus bene se-
quitur, in iis autem quae supra naturam, no~.
2-3. Ad h 0 c quod obicitur quod meretur S1cut
et alia corpora, quia praemiabitur maiori Jumino-
sitate: dicendum quod alia superiora corpora ser-
viunt generationi et corruptioni in corporibus hu-
manis; unde lob 14, 12: Non resurget homo,
donee atteratur coelum; quod ergo ilia moven-
tur, hoc est propter hominem. Unde non bene
senserunt phi I o sop hid 1 qui dixerunt illud cor-
pus semper moveri: cum enim ordinetur ad finem,
scilicet ad hominem, necesse est quod finem ac-
cipiat motus eius cum homine; sed sic non est
de empyreo, in quo sunt angeli creati, quia
269
Utrum empyreum dicendum sit coelum.
Quarto quaeritur utrum empyreum dicendum
sit caelum.
Quod videtur: a. • Caelum enim est continentia
visibilium et invisibilium 11 creaturarum •, sicut
dicit Damascenus 2 ; sed hoc nulli potest ita
con venire sicut empyreo: continet enim angelos
et animas sanctas et praeter hoc continet alia
corpora; ergo dicendum est maxi me caelum.
b. Item, in 1 Psalmo 3 : Coelum coeli Domino;
coelum, secundum unam expositionem 4, dicitur
empyreum; ergo dicitur coelum caeli; ergo dicitur
istud caelum eminentius aliis.
c. Item, Deuter. 10,14: En Domini Dei tui coe-
lum est et coelum coeli; coelum coeli dicitur em-
pyreum; ergo eminentissimum est caelum.
Quod autem non sit caelum secundum prae-
d.lctam exposittonem •, vldetur: 1. Cum cnim dici-
tur • continentia visibilium et invisibilium •, inteJ.
ligitur generaliter et ita caelum empyreum dicitur
continere Christum secundum animam et corpus.
-Contra: Eph.l,21: lpsumdedit caput super
omne quod nominatur in hoc saeculo et in futuro;
ergo est super omne quod nominatur in hoc
• R ud. • 6 add. hlunl. ' S om.; Tom. /11.
• Ita V, alii rutiiiiWII. 1 V 0111. tr/lll .•• a.ua.~l11. • C om. atd.. •uuul11
li&ltm prop. a. o. ,. ST rt/, V add. nl, R (torr.) 111 anima.
I Cf. Aristot., De ctulo, II, c. 4 (II, 392); Averroes,
In Mdaph., XU, t. :rJ (VIII, f. 150c); d. Alex. Hal.,
Summa tMot., I, p. 98, ad 12.
2 Dt fidt ortlwd., II, c. 6 (PG 94, 879).
3 Psalm. 113, 25.
~ Strab., io h. I. (PL 113, 1036).
contentivum est bonorum splrltuum; unde secun-
dum motum non ordinatur ad assequendum ali-
quid, sed per continentiam angelorum ordinatur
ad hoc per ministerium angelorum, quia merentur
ei quod assequatur illud.
Sed adhuc obicitur quod moveatur, quia
aut est corpus grave, et sic movetur deorsum;
aut !eve, et sic sursum; aut nee grave nee leve, et
sic movetur circulariter: et ita videtur quod mo-
veatur.- Respondeo quod non sequitur. Nam
deberet addere 'et est non uniforme': ad motum
enim exiguntur hae differentiae ' dextrorsum, si-
nistrorsum '. Unde non sequitur 'non est grave
nee !eve, ergo movetur sphaeraliter sive circula-
riter ', sed deberet inferre 'ergo si movetur, mo-
vetur circulariter'; sed, cum sit uniforme, et ita
non sit in eo haec differentia ' dextrorsum ~. si-
nistrorsum ', non est in eo! natura principii et
medii, et ideo g non movetur.
ARTICULUS IV.
saecu/o 1 ; sed caelum empyreum nominatur in
hoc saeculom; ergo est super caelum empyreum 11 ;
ergo non continetur ab illo. Et loquitur ibi, se-
cundum unam expositionem 5, de Christo secun-
dum humanam naturam.
2. Item, Is i do r us 6 : • Caelum dicitur eo quod
tamquam vas caelatum habeat lumina stellarum
vel uti signa •; sed hoc non habet empyreurn;
ergo non est diccndum caelum.
Respondeo quod empyreum 'caelum' est per
eminentiam dictum.
[Ad oblecta]: 1. Ad primum autem obiec-
tum 0 dicendum 7 quod Christus secundum huma-
nam naturam est super caelum empyreum digni-
tate, nihilominus humana natura Christi, id est
anima et corpus, continetur ab illo localiter, de-
finitive animaP, circumscriptive corpus. Esse enim
'super' dicitur dupliciter: vel loco vel dignitate;
Christus ' super' est dignitate, continetur loco.
2. Ad secundum dicendum quod loquiturq
ibi non de caelo empyreo, sed de' sidereo, secun-
dum opinionem philosophorum, qui non ascen-
derunt usque ad caelum empyreum nee usque
ad caelum crystallinum 8, et sic etymologizat 9•
~ Z om. • T add. tt. J Tom. 1. t. , z Ita. ~ s om. t. t. 1 V om.
• Tom. 1111m/natur.. tmpyrrum. • Ita v, alii ()bfutum
'T fb/. • Ita VZ, aiU om.
li Lombardi, In h. I. (PL 192, 178).
6 Etymol., Ill, c. 31, n. I (PL 82, 179).
7 Cf. S. Bonav., II Stnt., d. 2, p. 2, dub. 2 (II, 85b).
8 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 2, p. 2, a. I, q. I, Re-
spondto et d. 14, p. 2, a. 1, q. 3, Respondeo (II, 7lb,355b).
9 Scilicet Jsidorua.
 DE DJSTJNCTIONE LUCJS A TENEBRISo 331

ARTICULUS V. 270

De comparatione caeli empyrei ad alios cae/oso

Deinde quaeritur de comparatione huius caeli
ad alios caelos. Quaeritur ergo utrum omnes
caeli habeant aliquam naturam a communem, se-
cundum quam dicantur caeli; et si sic, quae sit ilia.
Quod autem habeant, vldetur ~ Quia non erunt
nisi duo genera locorum post diem iudicli, sci-
licet damnandorum" et salvandorum. Apoc. 21, 1:
Ecce ego creo caelum novum et terram novam ;
et II Petri versus finem 1 : Aer calore solvetur. Sed
eadem erit natura caeli tunc quae nunc, sed in
mellus mutabitur; erit ergo eadem natura secun-
natura opaca, caelum luminosa, aqua receptivum
utriusque. Sed dativum luminis potest esse tri-
pliclter k: vel uniforme et sine motu vel non-uni-
forme et cum motu vel medium, scilicet uniforme
et cum motu. Si omnino uniforme non-motum, sic
est caelum empyreum; si omnino uniforme t mQoo
tum, sic est caelum crystallin urn 4; si non omnino
uniforme et motum, sic est caelum stellatum, quod
non in omnibus partibus suis habet luminositatem
aequalem. Quarta differentia non potuit esse, sci-
licet non-uniforme non-motum, quia si est non-uni-
forme, necesse est quod moveatur Et ordo patet: 0

dum quam dicetur tunc caelum et nunc; sed tunc
natura luminositatis erit in caelo, quia In terra
erit contra ria qualitas, scilicet opacitas; et si opa-
citas ~ est qualitas determinata damna tis, relln-
quitur quod perspicuum erit in loco opposite
qualitas determinata i videtur ergo quod luminosi-
tas sit natura ilia communis in qua communicant.
(Solutio) 2 : Et notandum quod si aer dicatur
nunc poenalis, hoc est propter opacitatem quae
est in inferiori parte, sed propter perspicuum
dicitur caelum; cum ergo perspicuum sit ilia na-
tura communis, ergo quot modis dicetur perspi-
cuum, tot modis d dicetur caelum. Sed perspi-
cuum primo duas habet differenUas, scilicet t da-
tivum Juminis etf receptivum: dativum luminis~'
ex parte superioris, receptivum ex parte inferioris.
Unde in principia Gen., cum dicitur 3 : In principia
creavit Deus caelum et terram h, terra vacatur ibi 1
dlgnius enim est quod est uniforme non-motum
quam motum; item dignius est uniforme"' motum
quam non-uniforme n motum.- Si vero est recep-
tivum luminositatis 0 , habet in se lumen vel con-
tinue recipito Si habet in se lumen, hoc est vel
cum ardore vel sine ardore P, Si cum ardore, tunc
est igneum; sl vero habet luminositatem sine ar-
dore, tunc est olympium. Et ordo istorum patet:
prius enim est olympium quod f est supra igneum,
quia magis participat de natura luminis quam
lgneum. Si vero est receptivum, ita quod con-
tinue recipiat, tunc vel est coniunctum inferiori
parti, et sic est al!reum ; vel superiori, et sic est
aethereum, et patet ordo. Haec est ratio quare
septem sunt. Aqua autem caelum esse non po-
tuit, quia natura caeli est esse sursum, quod
aquae non convenlt; Item, natura caeli est' ex
omni parte circumdare, quod aquae non convenit.

CAPUT II.
DE LUCE CORPORAL! COADUNATA.

ictum est de tuce sparsa quantum pertinet' ad I de luce coadunata, quod non fuit supra 5 deter-

D prim urn ' diem, adhuc au tern 11 restat aliquid minatum.

Z71
ARTICULUS I.

Utrum Deus per I oI um dl·em ,'ecerit

, lucem an in principio diei.
Et constat quod in principia diei (fecit] et lu-
Cum enim in hoc~ primo die facta sit lux et I cemt. sparsam et Jucem coadunatam: .nam al~ter non
divislo x a teneb.ris,_ ~um~uid per tatum diem fecit inciperet facere diem; si au tern factebat dtem per
lucem aut in prmclpto dtei?
"Ita z aJU om. t. m.; s om. ptrsp/ta/UII. •lUI V, alii"'· /Ita V,
~ R mattrlam. ~ VST damnalorum. o V om. '· '· 0 · ' 1 1 c add u • LC add. 1111n. • T o~a. /lOll.
alii vrl. 1 L om. t. r. d. l. ~ V dt. prot. t. 1 L Ill#. • Codd. dllpllc ltr. , V 0111 , • ; .Z toiiHIIIf. 'Ita R.Z, aiU prltfttllll.
o R add. Jill. 1 L om.~.'· a. tlla v, alll olymJNl• qal pro o. f·; Rom. ut.
" R tllam. • V om. • V dMia.
Strab. In Qen., c. I, 1 (PL 113, 69), ex Beda, In Den.,
1 Cap. 3, 10. Rt
2 Cf s Bonav II Sent., d. 14, P· 2, a. I, q. 3• spon
d~o I c. I (f.L 91, 192). J Oea. t, 1.
4 Cl. supra, p. 330b, ad 2. 5 Cl. supra, aum. Z02.
(II, JS5b~Q.)i Raban., In Qen., I, cc. 1·6 (PL 107, 443sqq.);
 JNQ. 111. TRACT. II. QUAEST. Jl, TIT, I. - 272.
332
sui rotation em; ergo in principia diei facta est;
cum ergo nihil aliud factum legatur in hoc. die, _v~­
detur Dei bonitas quievisse in residua hums d1e1,
et ita non tantummodo die septimo requievit Deus.
2. Item, si in initio diei lux esset creata, tunc
fecisset mane et vesperam; sed nunc a dictum est
1
:
Factum est vespere et mane dies unus; ergo vespere
praecessit; ergo non in initio diei facta est lux.
[Solutio]: 1. Ad quod dicendum" quod in
prima die fecit lucem et continuavit opus suum
totum faciendo: esse enim diei sicut temporis est
in fieri, et ita non quievit ab opere. Eadem modo
dicendum ( est de secunda die et tertia, et sic
de aliis usque ad septimum.
272 AnTICULUS II.
Ubi sit condita lux coadunata et quare Deus a luce incepit opus suum.
Deinde quaeritur de ilia luce coadunata I. ubi
sit condita.
a. Si enim condita esset in loco firmamenti vel
ubi modo est Saturnus et ita de aliis planetis,
faceret multo longiorem diem per sui rotationem,
cum non moveretur motu firmamenti, et ita lon-
gior esset prim us dies et secundus et tertius quam
quartus: quod est falsum; ergo in eadem loco,
in quo nunc est sol, creata est lux ilia.
[Solutio): Quod videtur concedendum 3 •
Et factio solis non videtur esse nisi aut maior
coadunatio lucis aut illius lucis divisio per lu-
minaria quae sunt planetae; de hoc infra-' magis
patebit h, cum fiet sermo de quarto die.
MEMBRUM II.
De luce spirituali '.
!JRabito de luce corporali, consequenter agen-
1111 dum est de luce spirituali, quae dicitur esse
intelligentia angelica, cuius divisio facta est cum
dictum est 8 : Divisit Deus tucem a tenebris etc.
Unde dicit Hugo 9 : • Mihi videtur eadem prorsus
V ~ VT IU/n, LCZ IW!c. • Ita V. alii add. ul. • R 0111- 4 Ita R, alii add. quod: codd. ptr pro po1t.
1
Clm. c. q. 12· 'V dlctJun ut. "S om. 'Tom. l R om.
tuttm; C 0111. ld tit, In Rat add. loterl. 1' Z conformtlur. ~ 5 om.
• Gen. 1, 5.
2 De sacram. christ. ful., I, p. I, c. 9 (Pl 176, 194).
s Cf. S. Bonav., II SenJ., d. 13, dub. 2 (II, 331a).
-4 Cf. infra, oum. 287.
6 Cf. In Hexaim., Jl, n. 7 (PO 29, 43aqq.); d. Bupra,
2. Ad hoc vera quod quacritur utrum fecit
tucem in initio diei, videtur dicendum quod
lux creata sit in so a plenitudine, et post hoc d
declinavtt in vesperam, quia dictum est: Factum
est vespere et mane dies unus. Unde Hugo 2:
• Quoniam naturaliter dies noctem praecedit
et finem ~ diei vespcram diclmus, finem noctis
auroram, constat quod aurora I ad diem prae-
cedentcm sit referenda •. Eadem modo di-
cendum est de conditione so lis: sol enim con-
ditus est in sua plena luce et perfecta, et
post declinavit in occasum et deinde g iterum
ortus est, et ita factum est vespere et mane
dies unus.
II. Item, quaeritur quare 1 a luce incepit opus
suum.
Respondet Basi I ius 5 : Quia lux est princi-
pium manifcstandi se et alia. - Praeterea, in sa-
cramentum, sicut k dicit Hugo 6, dicens 1 : • Ego
puto magnum m sacramentum aliquod commen-
dari, quia anima quamdiu in peccato est, quasi
in quibusdam est tenebris et confusione, sed
non potest evadere confusionem suam et ad
ordinem iustitiae formamque disponi nisi illu-
minetur primum, ut possit videre mala sua et"
discern ere lucem a tenebris, id est virtutes 0 a
vitiis, ut se disponat ad ordinem et conformet P
veritati •.
temporis momenta quo visibiliter et corporaliter
divisa est lux a tenebris, invisibiliter boni angeli
discreti sunt a malis, illis in tenebris cadentibus
et q istis ad lucem iustitiae conversis illumina-
tisque a luce ut lux' essent et non tenebrae •.
• lla RZ (corr.), alii ftnll.
1 R add. •icut. ., Ita SR, aiU add. tilt. • L om. • VST vir-
, Tom.
p. 323, nota 4 et Alex. Hal., Summa theol., I, p. 141,
nota 2.
6 Loc. cit., c. 12 (PL 176, 195).
7 Cf. Bupra, num. tOO el t06. 8 Gen. I, 4.
9 Loc. cit., c. 10 (PL 176, 194).
 DE. DISTlNCTIONE. LUCIS A TE.NE.BRIS.
AN VERBA 'FIAT LUX' INTE.LLIOANTUR DE NATURAL! AN DE GRATUITA FACTIONE ANGELl.
ergo prima utrum, cum dicltur Fiat
Quaeritur
lux etc., ibi intelligatur prima factio angelicae
creaturae, scilicet naturalis, quae communis est
bonis et malis, aut gratuita, quae solum est bo-
norum.
Et vldetur prlmo quod de facttone natural!,
quae communis est, lnteUJgatur: 1. Dicit enim
Augustin us 2 quod simul est creatio et distinc-
tio rerum; sed ista distinctio angelorum, quae
fuit per quorumdam confirmationem et per alio-
rum casum sive per conversionem a et aversio-
nem b, non simul fuit cum creatione, quia opor-
tet prius angelum esse quam converti vel averti,
non Solum natura, sed etiam tempore vel dura-
tione 3 ; ergo ista distinctio, quam dicit Aug u-
s tin us simul esse cum creatione, non intelli-
gltur de factione gratuita, quae fuit in distin-
guendo bonos a malis, sed de factione naturali,
quae communis est.
Contra c: a. Idem Augustin us 4 quaerit utrum
per hoc quod facta est vespera intelligatur • pec-
catum rationalis creaturae •, per hoc d quod fac-
tum est mane • eiusdem renovatio •; et subdit
quod ista expositio « allegoricae prophetiae,. est;
ergo patet quod intelligitur de factione angelicae
creaturae quae est per gratiam.
b. Item, ibidem 5 : • Non sicut nos ad participan-
dam sapientiam proficiebant angeli, ut e invisibilia
Dei6 etc., qui ex quo facti sunt, ipsa aeternitate
sancta et pia contemplatione perfruuntur •; per-
frui autem non est I nisi bonorum; ergo nee factio
ista de qua loquitur.
c. Item, per mane intelligitur cognitio in Verbo 7 ;
dies au tern comprehendit mane et vespere; cum
ergo mane illud, id est cognitio in Verba, videa-
tur tantum bonorum fuisse, ergo et dies, cuius'
mane est pars; ergo iste dies, qui ibi determina-
tur, vel ilia cognitio, quae per lucero intelligitur,
cum dicitur: Fiat lux, tan tum pertinet ad bonos
angelos.
6 L om. t. a. • Codd. /ttm.
• V convtnatfontm.
• T om. ' Ita R, alii ctmltmp/alur. a T add. ut.
~ s 0111 ,
• lla V, alll vtro dlctndum ut. "Ttl.
V add. ut. r L om.
I Gen. I, 3.
2 Cf. De Gen. ad lltt., I, c. 15, n. 29 el IV, c.
34, 257, 317sq.); cf. supra p. 313b, n.
s Cf. supra, num. tOO.
~ De Oen. ad /itt., 1, c. 17, nn. 33,34 (PL 34, ~sq.).
11 De Qen. ad 1111., II, c. 8, n. 17 {PL 34, 270).
6 Rom. 1, 20.
333
CAPUT I. 273
1:
d. Item, quod intelligatur de factiane gra-
tuita, videtur per Augustinum, IV Super Ge-
nesim 8, qui sic dicit: • Tunc nox ad diem pertinet.
non dies ad nactem, cum sublimes et sancti angeli
id quod creaturam in ipsa creatura h naverunt,
referunt ad ilium in quo aeternas rationes, quibus
creata est, contemplantur 1, eaque concordissima
contemplatione sunt unus dies, quem fecit Do--
minus, cui coniungetur Ecclesia de hac peregri-
natione liberata "·
[Solutio] 9 : Ad quod dicendum t quod intelli-
gitur de conditione gratuita, ut prima 'creati' es-
sent, cum dicitur 10: Creavit t:aelum, sicut vult Au-
g us tin us, in XI Confessionum 11 , • facti' autem,
id est fQrmati 1 farmatione gratiae, cum conversi
sunt per intellectum et affectum, et hoc intelli-
gitur ibi m 12 : Fiat lux etc.
[Ad oblecta): 1. Ad prim urn autem obiec-
tum 11 in contrarium, dicendum quod creatio et
factio simul erant secundum opinianem Au gu-
st in i, hoc est indistanter. Vel hoc patuit intelligi
de conditione prima quae est quantum ad esse.
a. Ad secundum dicendum 0 quod illud
opinando vel' inquirendo dicit Augustinus.
Quod patet per hoc quod ipsemet dicit, in IV
libra Super Genesim 13 : c Nee quisquam arbi-
tretur iliud quod 11 dixi de Iuce spirituali et de
condito die spirituali et angelica creatura et con-
templatione quam habet in Verba Dei et de co-
gnitione qua in se ipsa cognascitur, eiusque r re-
latione ad laudem incommutabilis veritatis, ubi
prius ratio videbatur rei faciendae, quae cognita
est facta, non iam proprie, sed quasi' figurate
atque allegorice convenire ' ad intelligendum
diem et vesperam et mane, sed aliter quidem
quam in hac consuetudine quotidianae • .luc~s
huius et carporalis, non tamen tamquam hac
proprie, ibi figurate. Ubi enim melior et certi~rx
lux ibi verior etiam dies. Quare non et 7 venar
vesPera et veri us mane? Nam si in istis di~
bus habet quamdam declinationem suam lux. m
• T-om. quud focta ... /tot. • RLC add. 1111. IT om. • T a4d. llln.
• Ita V, all! o&ttctllm atta prop. '~· o.
' C add. tt. • LC lib/ dU/tar.
• v t/UIIftm. • V om. ' V r:rmrtlt1ttt. • S om. • R qwui. • Z llul.lot;
1 Cl. Augustin., De Gen. ad litt., IV, c. 29 (PL 34, 315).
3J (PL a Cap. 25 (PL 34, 313).
t Cf. supra, num. 128.
10 Gen. I, I.
u Cf. lib. XII, c. 7 (PL 32, 828).
13 Gen. 1, 3.
13 Cap. 28 (PL 34, 314sq.).
 INQ. 111. TRACT. 11. QUAEST. II. TIT, I. - 274.
334
occasum, quam nomine a vesperae nuncupamus,l a contcmpla_tione Crcatoris ~espicitur ', ct man~,
't d't m q•••m' mane dicimus · cum a cogmtione creaturae 1R laudem Creatons
eta d ort urn 1 erum re • u , • .
cur et II lie vesperam non dicamus, cum creatura assurg1tur? •

CAPUT II.

DE ORDINE VERBORUM GENESEO$ 1,3-5.

ARTICULUS I.
274
De verbis •Fiot lux' et ' Vidit Deus /ucem quod esset bona' et • Divisit Deus lucem et tenebras '.

uaeritur secunda de ordine verborurn. 2. Ad secundumm respondet Augusti-

Q I. Primo ergo quaeritur quare non dicitur:
• Fiat caelum et terra', sicut dicitur 1 : Fiat lux etc.
Respondeo, secundum Augustinum, Super
Qenesim 2. quod tam in opere creation is quam in
opere conditionis sive factionis intelligitur tota
Trinitas. Cum enirn dicitur 3 : In principia creavil
Deus d, per hoc quod dicitur 'Deus' iqtelligitur
Pater, per 'principiurn' vero intelligitur Filius,
qui est principiurn t de principia, Spiritus Sanc-
tus intelligitur per hoc quod dicitur~: Spiritus Do-
mini ferebatur etc. Similiter, cum dicitur I 5 : Dixit
Deus: Fiat etc.', per hoc quod dicitur 'Deus' in-
telligitur Deus Pater, per hoc quod dicitur 'dixit'
intelligitur Filius, qui est Verbum, per hoc vero
quod dicitur 6: Vidit Deus lucem, quod esset bona,
intelligitur Spiritus Sanctus, cui appropriatur bo-
nitas. Quare vero in opere creationis ponitur prin-
cipiurn, in opere distinctionis ponitur Verbum,
dictum est supra 1 •
IL 1. Item, quaeritur de hoc quod dicitur
dit Deus lucem quod esse/ bona, quare non simi-
liter dictum est in creatione: vidit Deus caelum
et terram quod essent bona?
2. Item, quaeritur de hoc quod diciturh: Vidit.
Numquid enim prius non viderat I?
(Solutio]: I. Ad prim urn respondet Augu-
stin us, Super Qenesim ad litteram 9 ita dicens ·
• Duo sunt propter quae amat Deu~ creatura~
suam, scilicet ut sit et ut maneat. Ut ergo esset
quod maneret, spiritus Dei superferebatur k super
aquam; ut autem maneret, vidit Deus quia bona
est. Et quod de luce dictum est 1, hoc de om-
nibus •.
n us, in libro Contra Manichaeos 10, ita dicens:
• Numquid quia placet ei, ideo non noverat bo-
num 7 Prorsus noverat intus in animon, ubi ars
ipsa pulcrior est quam ilia quae arte fabrican-
tur. Sed quod videt artifex intus in arte, hoc
probat foris in opere et hoc est perfectum quod
artifici suo placet. Vidit ergo Deus lucem quia
bona est: qui bus verbis non ostenditur 0 elu·
xisse Deo quod bonum est, sed placuisse per-
fectum. Quid si dictum esset ' miratus est Deus
lucem quia bona est'? Quantum clamarent, quan-
tum litigarent! Admiratio enim revera de rebus
insperatls nasci solet. Et tamen legunt isti et lau-
dant in Evangelio Dominum nostrum lesum Chri-
stum admiratum esse fidem credentium 11 • Quis
autem illis fecerat ipsam fidem, nisi ille qui earn
mirabatur? ,.
III. Item, quaeritur de hoc quod dicitur 12 : Divisit
Deus Jucem et tenebras, quare non superius dictae
sunt tenebrae factae sicut dicuntur distinctae.
8: Vi- [Solutio]: Ad quod Augustinus, in JibroP
Contra Manichaeos 13, sic respondet: • Hie non
dictum est ' fecit Deus tenebras ', quia tenebra,
sicut dictum est 1 ~, lucis absentia est; distinctio
tamen q facta est inter lucem et tenebras. Quem-
admodum nos clamando facimus vocem, silen-
tium autem non sonando facimus, quia cessatio
vocis silentium est: distinguimus tamen' sensu
quidem inter vot:em et silentium et illud vocamus
vocem, illud silentium. Quemadmodum ergo recte
dicimur' facere silentium, sic recte multis divi-
narum 1 Scripturarum locis Deus dicitur facere
tenebras 1 ~, quia lucem quibus vult temporibus
et locis vel non dat vel detrahit ...

"C add_ d ~Ill VR, alii qa()(/.. • V dtllallfur. 4 R add. ct/um tl ltrr(lm. • T om. ~tro ... prfnclplum. 1 Tom. g c om. 1/·
lllilllu ... de. • RL dldi, L OJD. ridll. 'S Yllltulllr. • V /tr~botur, S nonftrtbalur. 1 R add. tl. • Ita v, alii add. wro.
• Tan/Rill ~ Codd. ad4. 11011. f IU. V, alii om. I. I. 'Z tnfm. • R (JJI./tm. • Tom., SR dltlmua. • T d/~11/urum.

I <.ieD. I, 3. 8 Gen. I, 4. 9 Lib. I, c. 8 (PL 34, 251).

2 Lib. I, c. 6 (PL 34, 25(hq.}, ubi et sequens, ad sen· IO De Gen. c. Manlch., I, c. 8 (PL 34, 179sq.).
aum; d. supra, p. 17, In Solutione. II Cf. Matth. 8, 10. 12 Oen. I, 4.
3 GeD. I, I. 4 Gen. 1, 2. 13 Lib. I, c. 9, (PL, 34, l!W); cf. supra, p. 7, ad 6.
II Oen. I, 3. 6 Gen. I, 4. 1
~ loc. cit., c. 4 (Pl 34, 176).
1 Cf. aupra, num. 262 et p. 17, Solutio. l:l CJ. P&alm. 17, 12; 103, 20; 104, 28; lsal. 4~, 7.
 DE DISTJNCTIONE LUCJS A TENEBRIS.
ARTICULUS II.
De verbis 'Factum est vespere et mane dies unus '.
Item, quaeritur I. de hoc quod dlcitur a 1 : Fac-
tum est vespere et mane etc.
Vldetur enim 1. quod deberet mane praeordi-
nari vesperi, quia nobilius est: nobilior enim
est b cognitio in Verba cognitione in propria na-
tura, et ita prior est natura vel dignitate ~.
2. Item, prius naturaliter cognovit angelus in
Verba quam in propria natura; in proprio ergo
genere mane praeordinari debet vesperi.
Respondeo: t.lbi accipit Augustinus 2 'mane'
proprie prod cognitione angeli, quae est de re fa-
cienda in quantum huiusmodi, et quia non cognovit
se faciendum, ideo proprie non habuit cognitionem
matutinam de se, sed de aliis 3 ; ' vespere' autem
intelligit Augustin us pro cognitione de re facta
in proprio genere, et hanc bene habuit angelus
de se. Quia ergo angelus prius cognovit se fac-
turn quam cetera facienda, prius dico secundum
naturam, ideo vespere ibi praeordinatur mane.
Unde ibi est duplex modus ordinandi: unus quoad
cognita, et sic ordinatur vespere ante mane, ut
nunc' dictum est; ali us quoad modos cogno·
scendi, et sic de beret praeordinari mane secun-
dum quod probat obiectlo prima.
2. Ad secundum dicendum quod revera
cognovit se angelus in Verba, sed non eo
modo quo accipitur, quia non cognovit nee co-
gnoscere potuit se faciendum, sed se iam exi-
stentem t.
II. Item, quaeritur utrum unus erat dies aut
plures.
Videtur quod unus: 1. Dies enim distinguitur,
ut dictum est", secundum cognitionem angeli; sed
constat quod, secundum Augustin u m li, omnia
simul facta sunt; sed angelus non cognoscit per
successionem sicut anima, sicut dicit August i-
n us, supra 6: " Non sicut nos g ad per~i~ien­
dam sapientiam proficiebant • etc. Ergo st '?tel-
ligit quaecumque sunt, ut videtur, ergo SJmul
-------:-:
dlz11ttatt
mv dtttum ttl. ~ SL om. • V om. tt 11a... ~·
add. m11., Inc add. lntul.: R lit pro •lcut, quod L corr.
1 Gen. I, 5. 2 De Oen. adlitt., IV, c. 25(PL34, 314).
3 Cf. supra, num. 126.
4 Cf. hie sub I et supra, num. 128.
5 Cf. Joe. cit., c. 34, n. 53 (PL 34, 319).
6 Cf. supra, p. 333, sub Jltt. b.
7 Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num 467.
8 Cf. toe. ell., c. 26 (PL 34, 314).
9 Cf. hie, sub Utt. a. 10 Cf. supra, num. 14t.
II Cf. Joe. cit., c. 34, nn. 54 et 55 (PL 34, 319).
12 Haec sentenlla fult Empedoclis, Platonls et Acade·
micorum. Cf. Plato, Timaeus (ed. Wrobel, p. 52sqq.);
335
276
cognosce bat omnia, cum simul facta essent; ergo
non erat nisi unicus dies.
Contra: a. Attingere ad multa simul, ita quod
non ad unum post aliud, proprium est sapien-
tiae increatae 7, de qua Sap. 7, 24: Attinglt ubique
propter sui h mundiliam; ergo non con venit an-
gelo; sed attingere angeli est per cognitionem;
ergo non simul multa cognoscit.
Solutio: Dicendum quod multi sunt dies spi-
rituales, secundum Augustin u me, et accipitur
eorum distinctio a parte cognitorum, quae diversa
erant in genere vel in specie et ordinem natu-
ralem habebant 1 : unde propter praesentiam co.
gnitionis significatae super res factas, compu-
tantur dies diversi. Accipitur etiam distinctio a
parte cognitionis angelicae: sicut enim .t nunc ul-
timo probatum est 9, non simul, id est non in uno
'nunc' simul, intelligebat multa, sed unum post
aliud, quamvis omnia simul facta essent. nisi di-
catur ' simul ', id est repente, quia non apparet
differentia inter cognitionem et cognitionem, sicut
apparet in homine 10 : et hoc dicit Augustin us 11 ,
ponens exemplum de visu nostro secundum opi-
11ionem quae dicit quod videmus extra mittentes 12•
Radius visibilis in ictu pertransit propinquiora et
remotiora spatia simul, id est repente, non omnino
aeque cito vel subito, quia impossibile est corpus
aliquod subito pertransire. Et accipit illud pro con·
cordantia I Thess. 4 13 : In idu oculi etc.; in diver-
sis enim locis erunt corpora resurgentia et non ae-
que distabunt a loco iudicii et tamen in ictu oculi,
id est repente, convenient. Multo autem maior cele-
ritas est in cognitione angelica quam in huiusmodi
corporibus vel quam in radio visibili. Unde dicit
A u g u s tin us ' 4 : • Si oculorum carnalium acies
celeritate tantum potest, quid mentis acies huma-
nae, quanto magis angelicae! • Unde multo magis
ponendum est 1 quod repente multa cognoscit•,
non tamen subito, sed ibi est posterioritas de
'nunc • in cognoscendo unum ad 'nunc' in cogno--
scendo aliud et ob hoc est diversltas in diebus.
"L om. • V nan: T d pto Ill.
1 V aisltntt. • YST 0111., Ia LZ ttl:
, R lulbdanl. ~ R 0111. r S ora. • S ~lflu.
R taam.
Aristol., De sensu et sensiblli, c. 2 (Ill, 4TI}~ Augustin.,
toe. cit.; Dt quantitate ani.mae, c. 30, an. 00-61 (Pl 32,
1069); De Trinit., IX, c. 3 (Pl 42, 96:i!); Anselm.,~~
ritatt, c. 6 (Pl 158, 474); Eadmer., DeS. Anulmi sunili-
tudlnlbus, c. 51 (PL 159, 629sq.). De hac fuse agual Pseudo-
Lincoln., Summa philos., tr. 13, cc. 14--19(p. 499sqq.), Rog.
Baco, Op. maius, p. 5, d. 7, cc. 2-4 (ed. J. Bridges, 11,
49sqq.); Item Ollvl, Quaest. in II ~~nl., q. 73(ed. B. Jansen,
s. 1., Bibl. Francisc. &holast. med11 fMWI, t. VI, p. ~sqq).
t3 Rectlus 1 Cor. 15, 52; d. I Thess. 4, 16.
t• De Oen. ad Jilt., IV, c. 34, n. 55 (Pl 34, 320).
 336 INQ. Ill. TRACT. II. QUAEST. II. TIT. II, - 276.

TITULUS II.
DE DISTINCTIONE AQUARUJI SUPERIORUM AB INFERIORIBUS
SEU DE OPERE SECUNOAE DIEI.

equitur de opere secundae diei, in qua facta est di~isio aquarum supe~iorum
ab inferioribus et fir~a~enh m med1o earum cond1ho. ~1cendum est ergo
primo de aquis supenonbus. C~rca quas quaer~ndum est.. .
Primo, utrum sint aliquae aquae superiores quae stnt super f~rm~mentum, et dt-
catur firmamentum caelum stella tum '. Exponitur enim uno modo flrmamentum pro
caelo aereo, quod etiam dividit inter aquas quae sursum vaporaliter feruntur et aquas
quae inferius congregantur; . . .
secunda, utrum congregentur aquae supenores m modum orb1s;
tertia utrum moveantur orbiculariter;
quart~, qua necessitate constitutae sint super firmamentum;
quinto, qualiter dicatur esse caelum crystallinum.

276 CAPUT I.

AN ET QUID SINT AQUAE SUPERIORES 3,

d primumstc:l.l.Augustinus,SuperGe- levi a sursum, gravia deorsum; ergo hoc caelum

A nesim, II, inb G I ossa 4: • Exigit aquarum
pondus ut super terram fluant vel in aerem va-
poraliter ferantur. Nee c quis dicat omnipotentia
Dei hoc fieri. Quo modo enim Deus naturas fecerit
quaeritur, non quid 4 ex eis ad miraculum po-
tentia Dei operetur ~. Omnes ergo aquae vel fe-
runtur super terram vel feruntur vaporaliter in
a~rem; ergo nullae aquae sunt super caelum
stellatum.
2. Si dicatur quod de natura aquarum ibi
non sunt, sed de omnipotentia Dei'- contra hoc
est secunda pars auctoritatis 5, Dicit enim: .. Quo
modo Deus naturas fecerit quaeritur, non quid ex/
eis ad miraculum fecerit potentia Dei~. quasi di-
cat: prima faciendo res, non fecit eas Deus mi-
raculose, sed naturaliter, et post, illis naturaliter
factis, fecit aliqua miraculosa praeter solitum cur-
sum nat1.1rae faciendo. Quando ergo quaerimus
opera sex dierum, quaerimus ordinem rerum natu-
ralem; non ergo debet dici quod ibi suntg omnipo-
tentia Dei, sed secundum sapientiam ordinantem
crystallinum non erit ex aquis.
3. S i d i cat u r quod illae aquae non habent
naturam ponderositatis - contra, Basi I ius 6 :
c Aquas Deus disposuit propter solis h et aetheris
calidissimum fervorem ~ ... Post firmamentum enim
aether ex pan sus est, et nisi superiaceret 1 aqua,
inflammatum k esset a calore firmamentum: sol
enim et luna et stellae in firmamento sunt 7 •. Vi-
detur ergo quod aquae sint ibi graves.
4. Praeterea, .. crystallus est aqua congelata
in 1 summa a •; sed non potest habere congela-
tion em nisi humidum, et non quodlibet humidum,
sicut a~reum vel m oleum; ergo oportet quod sit
aquosum; relinquitur ergo quod sit ibi humidum
aquosum, et ita natura ponderosum.
5. S i d i cat u r quod non accipiuntur ibi aquae
sicut hie infra, sed sicut ibi 9: Spiritus Domini
jerebatur super aquas - contra: divisio fuit
aquarum tertia die 10, sed non nisi illarum de qui bus
dicitur: Spiritus Domini ferebatur super aquas;
sed ilia aqua dicitur quaedam massa confusa,

• V OJII. • L OIQ, ' TC M. ~ VST tu~mquld pro 11. q. • R add. ltd. JIll R add, loltrl., alii om. P VST full, R fiunt.
• S a(}lum. •C (corr.) Z •abtliUrtl. ~ V /Itt /frunmrdum. 'V om. • Codd. ut.

1 Cf. Beda, Htxai!m., I (PL 91, 18).

15 Cf. nota praecedens.
2 Cf. Augustin., De Qen. ad lilt., II, c. 1, n. 2 (PL 34, 263). 6 Cf. In Hexal!m., hom. 3, n. 7 (PO 12, 70sq.).
3 Cf. Lombard., II Sen/., d. 14, c. 4 (p. 369&q.); Gull.
7 Damasc., De fide or/hod., II, c. 9 (PO 94, 902).
Altissiod., Summa, II, tr. 7, c. 2 (f. ~ab); S. Bonav.,
8 Damasc.,loc. cit.; cf, Basil., Joe. ell., n. 4 (PO 12, 62).
II Sent., d. 14, p. I, a. 1, q. I (II, 335tqq.). II Gen. 1, 2.
4 Ordin., in h. 1., ap. Lyran., ex Augustino, Joe. cit. to Gen. 1, 6.
 DE DISTINCTIONE AQUARUM SUPERIORUM AB INPERIORIBUS. 337
non tantum ex humidis, sed ex humido et sicco, secundum quod 1 coniunctivum. Sed quorum est
frlgido et calido, luce et tenebris, et ita o aqua coniunctio? Constat enim quod ibi est natura
importat ibi confusionem qualitatum et rei deie- supercaelestium et inferiorum, et oportuit quod
rentis 11 eas 1 ; dlvidere ergo aquas fuit dlvidere conlungerentur; unde necesse fuit ibi esse se-
quaJitates cum materia continente qualltates, ita cundum hanc proprietatem.
quod aliqua materia cum aliquibus qualitatibus A Iii dicunt quod sunt ibi secundum naturam
sit superius, alia inferius. Possumus ergo dicere perspicui. Est autem perspicuum illud quod habet
quod 'dividere aquas ab aquis • est quod qua- aliquam dispositionem ad accipiendum lucem per
litas lucis cum materia fuit in parte superiori. tatum 7• Sed istae qualitates ordinatae sunt, quia
Sed c hoc nullam habet dubitatlonem; Sancti vera nihil est inordinatum a summa sapientia s; una
circa hoc d dubitaverunt; ergo voluit plus Deus f ergo qualitas est 0 alia nobilior; sed secundum
dicere per illud scilicet 2 : Dividatf aquas ab nobilissimam qualitatem ibi collocantur&.- Sed
aquis quam 'dividatur g natura lucis cum ma- perspicuum est nobilissima. Probatio:
teria'. id est ignis" vel luminosi, ab aquis. Aqua enim cum terra et aere et t caelo stellato et
igneo habet convenientiam; sed caelum stellatum
II. Item 1, quaeritur utrum aquae illae quae et igneum nobiliora sunt terra et aere; ergo natura
suntk super firmamentum habeant aliquam na- ilia, secundum quam convenit cum caelo stella to,
turam 1 communem cum aquis inferioribus et quae nobilior est quam illae secundum quas convenit
sit ilia natura communis 3 . cum a~re et terra; sed cum terra convenit per
Ad quod volunt quid am dicere quod habent naturam frigidi, cum ai!re per ilaturam humidi,
commune m frigidum et humid urn 4, per hanc ratio- cum caelo stella to per naturam perspicui; relin-
nem: caelum continet ignem, ignis a~rem et aer quitur ergo quod perspicuum erit nobilior forma
aquam; ergo aqua similiter debuit circum dare inter formas aquae; ergo si aquae debeant esse
terram ex omni parte; sed non potuit propter superius et convenit eas esse ibi secundum na-
animantia quae sunt super terram; ergo necesse turam earum d nobiliorem, per naturam perspicui
fuit illam n elevari alibi, ubi posset circumdare erunt ibi. - Ad idem: Perspicuum non est pura
totam terram; ergo, cum elevatae sint super qualitas, quoniam admiscetur cum qualitatibus
firmamentum, ibi habebunt naturam frigidi et habentibus contrarium, sicut humido, gravi et
humidi. sicco, calido; ergo alicubi est pura qualitas, quia
AIii volunt ostendere quod tantum sunt ibi ex ordinatione sum mae sapientiae est', si aliquid
I
secundum naturam humiditatis 5 : sic in aqua est impurum sit alicubi, quod illud idem sit in sua

I
frigiditas et humiditas; sed humiditas est fluxi- puritate alibi; sed in omni corpore, inferiori
bilis et continuativa, quia terra, quae sicca est 0 6, aqueo caelo, est haec qualitas impura: in aqua
non haberet continuitatem sine aqua. - E t enim cum frigido et humido, in ai!re cum humido,
quod humidum sit continuativum sive in igne cum caliditate, et iterum in caelo Stel-
coniunctivum, dicitur in medicina. Dicitur enim lato, quia ibi non est uniforme perspicuum; ergo
quod humiditas est glutinum membrorum. Con- locus huius quod dico 'perspicuum '/, secundum
stat autem quod secundum illam P proprietatem, quod pura natura est, erit supra caelum stella-
secundum quam fluxibilis est q' non sunt ibl tum et infra empyreum ~. In empyreo enim esse
aquae, quia sic fluerent deorsum; ergo remanent non potest, quia em~yreum est dativu~ luminis,
ibi secundum naturam continuationis. - Item, illud autem corpus, m quo est persp1cuum pu-
quod secundum naturam continuatio- rum, est" receptivum luminis; relinquitur ergo
n is sin t i b i, probatio: Quia hie' infra nobilior quod in caelo crystallino 1 sit perspicuum secun-

dum suam puritatem; ergo aquae secundum

natura in humido est continuatio' vel coniunctio;
bane naturam, scilicet perspicuum, erunt ibi. -
sed cum ibi elevetur super alienam naturam,
Item, II Petri ultimo, 10: Elementa calore sol-
no~ est nisi secundum proprietatem eius nobi- ventur, et Glossa 9 ibi dicit quod duo elementa,
liorem; relinquitur ergo quod humidum sit ibi
------ dd t " RLCZ add. non. ' VSTR OlD. J Z dlvidtlJat. o Z dMd~IU.
• V om.: R om. aquo. & SL dlfftrent/$. T
• V a · 111 motfrlom. • R 0111 .: VST OGI. h. t. • R om. • L om. 'L om.
~ v gravis. 1 z om. • Tom.: Z supro pro SUJnt. . V
9 C add. tt; SLZ ftuJCIII' pro /luJC/btll&. ' V &/c. ' S ~o;~~~al~ru~. O~·R add. quod. 1 v om. up... ~npicruun. • V lmpuilllfl.
• Ita VT alii om b T colloconn/ur. • V dt.
A ST tt. /Ita R ((~IT.), aUt sltflato.

I
.,
(PL 34, 233sq.); cf. supra, num. 20 ·
6
.
Cf Augustin De Qen. ad litl., lib. tmperf., c. 10
· 2 Gen. I 6.
I (
5 Cf Au ustin., Dt Qen. ad lilt., II, c. 4 et c. 5, n. 9
PL 34, ~~ Q)
• ......,s · · 3 (II 456)
1
a
1
'
1 6 Cf. Arlstol., Degener. tt corrupt., II, c. • ·
3 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 14, P· • ' ' q. 7 Cf. Aristot., De anima, 11. c. 7 (Ill, 452).
(II, 33!Ssqq.).
4 Cf. Augustin., Joe. cit., c. 8, 0 • 29 (PL 34 •
232
. De
),
I 8 Cf. Aristot., Metaph., I, c. 2 (II, 470).
g Ordin., In h. 1., ap. Lyran.
Qen. ad lltt., II, c. 5 (PL 34, 266sq.). 22
SUMMA TttEOLOOICA - Tom. 11.
 338 TNQ. 111. TRACT. II. QUAF:ST. II. TIT. Jl, - 276.
scilicet aqua et ignis, absumentur 0 , caelum au-
tern et terra in mel ius commutahuntur. ~ Pro-
batio autem quod impossihile est quod
caelum crystallinum habeat aquas vel
cum ponderositate vel frij:!iditate vel
humid it ate: Quia ille magnus ignis non
ascendet to ultra quam ascendit aqua diluvii;
sed aqua diluvii non ascendit ultra caelum ae--
reum; ergo neque ille ignis; ergo ille ignis' rna-
gnus non d poterit ahsumere illas qualitates si
ponantur in caelo crystallino, scilicet gravitatcm,
trigiditatem ', humiditatem; sed talis erit renova-
tio duorum elementorum quae manebunt, quod
onmes qualitates contrarietatem habentes cedent
in poenam damnandorum; si ergo essent in caelo
crystallinof huiusmodi qualitates, cederent in poe-
nam damnandorum; sed hoc non erit per magnum
ignem, quia non poterit attingere, neque per na-
turam suam, quia quod in aliquo toto est per
naturam suam non recedit ab eo. - Si d i c a-
t u r quod dispositio divina separabit - con-
t r a: Ipsa non tacit hoc in caelo stella to, quod
inferius est, ut aliqua pars cedat in locum dam-
nandorum; ergo multo forti us in caelo superiori
non faciet divisionem. Restat ergo quod, si sunt f
ibi aquae secundum has qualitates, frigidum h,
hurnidum, ponderosum ;, quod hoc non erit con-
veniens loco glorificandorum; ergo sic non sunt
ibi. - Item, Augustin us, XIII Confessionum 1 :
• Sunt aliae aquae immortales, a terrena corrup-
tione separatae •. Ergo aquae illae sunt sepa-
ratae a qualitatibus corruptibilibus; sed hae sunt
qualitates habentes contrarietatem, et ita videtur
quod illae aquae secundum bane proprietatem,
quae est perspicuum, sint k ibi.
Bespondeo : Opinio circa hoc est; Sancti enim
nibil certum definierunt. Unde opinando concedo
conclusionem quod caelum aqueum vel' crystal-
linum sit ex luce sicut ex complemento sui et
perspicuitatem tamquam ex dispositione materiali.
{Ad obiecta.J: 1-2. Ad hoc ergo quod dicit
Augustinus: • Exigit aquarum pondus • etc.,
dicendum quod hoc verum est, quando aquae sunt
habentes huiusmodi proprietates, ponderositatem,
humiditatem et frigiditatem, sed has non habent
ibi, sicut probatum est 2• - Si au tern obicitur ex
hoc quod dicit Augustinus, in libro De dvi-
tate Dei 3, quod sicut humidum est in cerebra et
• VR IWIIUIUUilUr • R tuun411. • R 0:.111. t. I. /.,
A RZ add. rf. 1
T h~~mlftum ! VR IIUI/. 1 R liw.
, • Rl.CZ <onl. • Rl..CZ Uto ' R 'liUUII ' V5 o111 '5 om.
V crt•ttllll • 5 ltllllm. 'V 11q~; Tom nl. • Ill v, aJU add ul.
• Ill R, aiU um. c. u.; V ldllut pro II.
~ Cap.l5,o. I~(PL32,852). 2 Cf. hie, parum supra.
Lib. XI, c. J3 (PL 41, 348); cf. Altr. Angl., Dt motu
cordis, c. 15, n. 4 (ed. Baeumker, p. tiO).
manct ihi, cum tamcn sit superior pars corporis,
ita humidum nihil prohihct esse ihl: dico quod
non est simile. Aliter cnim est de corpore nostro
et a aliter de corpore lsuperlori: nostrum enim
corpus commixtum est ex quatuor qualitatibus;
unde non ordinantur membra nostra secundum
ordinem qualitatum, sed secundum rclatlonem ad
animam, quae divcrsimode in diversls membris
operator. Hoc modo b non repugnat quod humi-
dum sit in cerebra, quia anima operatur in ce-
rebra operatione animali 4, quod c convenit in hu-
mido fieri, in corde autem spirituali opcratione,
in d inferiori parte naturali ope ratione; sed secun-
dum has diversas operationes necesse est t ha-
bere differentcs vires ministrantes operationibus/
iis diversis. Receptivum autem formarum est hu-
midum: unde, cum impressiones sensibiles fiant
in cerebra, non est mirum ibi esse humidum;
calidum vero in corde propter operationes spiri-
tuales; per calidum enim maxi me est operatio
spiritus: spiritus enim medium est inter corpus
et an imam 5• In universo vera aliter est, quia cor-
pora separata sunt et non sunt commixta: unde
secundum qualitatum nobilitates ordinantur. Unde
illud verbum non dicit asserendo Augustin us e.
4. Ad hoc quod obicitur quod 'crystallus est
congelatio humidi ': dicendum quod caelum illud
non dicitur crystallinum secundum omnem pro-
prietatem h crystalli, sed secundum proprietatem
hanc 1 quae est perspicuum; quando enim aqua
congelata est, tota est perspicua, ideo ad desi-
gnandum quod remansit ibi aqua secundum na-
turam perspicuitatis, dicitur crystallinum.
3.Ad hoc quod dicit Basilius quod 'aquas
Deus disposuit propter soJisk ferventissimum ca-
lorem' etc.: dico quod Saturnus est stella I fri-
gida 6 , sicut ibi contingit dicere frigid urn, et hoc
non est nisi aequivoce. Notandum autem m quod
calidum quoddam est salvativum, ut calidum quod
est in sole, et est quoddam calidum n destruc-
tivum, sicut a quando fit coadunatio radiorum, et
accedit ad naturam ignis, sicut est P in specula
concavo, ubi q' si fiat coadunatio radiorum, potest
incendi stupa ex reflexione radiorum. Unde dico
quod calor solis non est consumptivus, sed ge-
nerativus - unde generantur ranae ex calore
caelesti in vere - sed ratione radiorum, qui
sunt ex reflexione, est consumptivus. Unde
in L etl ~d. m&. I R om. • L urn. I Ita CZ (corr.), alii lltllllta. , Z rlnl.
• V ptflplcacl/a/t
/ R aputbu• • Ita VR, aiU add. ulltctl ~ T add. hone.
• Jta v •Iii om
• · • V urn., Z Ul. J' lla V, Rapport/, alii om.
4 Cf. Alfr. Angl., Dt molu cordis, c. 10, n. 14 (p. -44).
0 Cf. Alfr. Angl., De motu cordis, c. 10, n. J (p. 39).
6 Cf. AuguJSiln., Dt Otn. ad lilt., II, c. 5 (PL 34, 260).
 DE DISTINCT!ONE AQUARUM SUPERIORUM AB INPERIORIBUS.
dlcendum quod oplnlo est ut lntelligatur de
a~there !nferiorl ill~ .auctoritas, uta firmamentum
d1catur 11lud interstitium 11 quod est inter vapores
UTRUM CONOREGENTUR AQUAE SUPERIORES IN MODUM ORBIS
Secunda quaeritur utrum congregatae sint aquae
superiores in modum orbis.
Quod vldetur: a. Supponitur enim vacuum non
esse 2; ergo totum spatium a caelo empyreo usque
ad caelum sidereum repletum est corpore.
b. Item, in superioribus est distinctio locorum
quemadmodum et corporum. Verbi gratia: caelum
empyreum non occupat locum siderei caeli nee
e converso et ita de aliis, nee in parte nee in toto;
minus enim nobile corpus non occupat locum
nobilioris nee e converso in superioribus, quem-
admodum hie inferius d accidit de aere quod sub-
intrat cavernas terrae. Cum ergo aquae superiores
sint in medio caeli empyrei et caeli siderei, col-
ligentur in orbem ex omni parte aut aliqua pars
caeli empyrei vel caeli siderei occupabit aliquam
partem spatii ill ius, scilicet caeli aquei; sed si
occuparet aliquam partem spatii illius, non esset
caelum empyreum ex omni parte sua orbiculare
vel caelum sidereum; cum ergo utrumque sit or-
biculare, nulla pars alterius corporis ingredietur
spatium intermedium; ergo aquae superiores ex
omni parte et quoad superius et quoad inferius
occupabunt spatium intermediurn; ergo colligen-
tur in orbem: non enirn intercipitur aliquod cor-
pus minus nobile, ut ignis vel aether, cum minus
nobile in superioribus non occupet locum nobi-
lioris e, secundum etiam ordinem locorum est ordo
corporum in nobilitate t et e converso; erit ergo
unus orbis medius inter caelum empyreum et .e
stellatum.- Quod au tern aquae illae sint
nobiliores in dignitate naturae quam
firma mentum, videtur ex verbis Augustini,
Contra Manichaeos 3 : "'Quoniam materiam 11 illam
dicebamus nomine aquae appellatam, credo fir-
mamento caeli materiam corporalem rerum visi-
bilium fuisse discretam. Cum enim sit caelum
corpus pulcherrimum, omnis invisibi.lis 1 creatura
excedit etiam pulcritudinem caell, et 1deo fortasse
• S /11. • VT S am.
lllitsllllll/11, • S add. <""lim.
~ L naturam, quad C torr. IT v/$111/lis, quod Z carr.
• V add. d ' V slnt.
1 Cf. s. Bonav., 11 Sent., d.l4, p. I, a. 2, q. I (11,341 sqq.).
2 Cf. Arlslot., Phys., IV, cc. 6·8 et De caelo, IV, c. 2
(II, 292sqq., 425).
3 De Qen. c. Manich., I, c. II (PL 3-l, 181).
339
I qui sunt in a!re et aquas inferiores, et illi va-
pores e sunt medii inter nos et solis fervorem
quem temperant aliquando.
CAPUT II. 277
1,
super caelum dicuntur esse aquae invisibiles, quae
a paucis intelliguntur, non locorum sedibus, sed
dignitate naturae superare caelum, quamquam
nihil temere de hac re affirmandum est: obscura
enim est et remota a sensibus hominum; sed k
quoquo modo se habeat, antequam intelligatur,
credenda est •.
Videtur autem contrarlum quod non ex lllls
sit naturallter orbicuJaJ'e, sed si est, est 1 quod
sit orbiculare m ex accidenti, sicut aqua in scypho
rotunda. l. Cum enim aquae ante divisionem,
superiores scilicet et 11 inferiores, essent eiusdem
naturae 4, facta divisione adhuc remanebunt con-
similis naturae; sed aquae inferiores non consti-
tuunt naturaliter corpus orbiculare, sed acciden-
taliter, quia imitantur figuram continentis; ergo
nee aquae superiores, cum sint consimilis naturae.
2. Praeterea, dicit P h i I o so ph us s quod cor-
pori recto naturaliter debetur motus rectus: unde
aquis inferioribus debetur motus rectus; et illae
sunt consimilis naturae; ergo si colliguntur ",
colligentur in corpus rectum naturaliter, orbi-
culare accidentaliter.
[Solutio}: Ad quod dicendum quod nihil in
hac parte est definiendum, sed opinando, sine
praeiudicio melioris sententiae, potest dici quod
aquae illae colliguntur in corpus naturaliter or-
biculare.
Ad oblectum 1. dicendum quod ' esse consl-
milis naturae' potest dici multipliciter: vel ita
quod sint eiusdem naturae in specie, et hoc
non videtur ex verbis A u g u s tin i; vel quod
habeant aliquam convenientiam, ut utrobique
inveniatur natura perspicui: sed aquae inferio--
res sunt corruptibiles, illae vero immortales,
quae non corrumpuntur, sicut dicit Au gu sti-
nus 6. Si tamen sunt illae aquae consimilis na-
turae in specie, quoquo modo ibi sunt P, divi-
nae dispositioni relinquendum, sicut dicit Da-
mascenus1.
• R fn ill/trior/& 11s. • V ~rnobiliorls. l Sl .wbililllttm. • R :Mid. " ' - -
a V sell/"/. I VT 0111.; T h« pro st. • S OAI. ud st... orl)t(U]Qtc. • l a..
"' Cf. supra, p. 337, II.
s Phys., VIII, c. 9 (II, 363).
6 Cl. supra, p. 338, nota I.
1 Rectius Augustin.; cf. supra, nota 3.
 340 INQ. Ill, TRACT. II, QUAEST. II. TIT. II, - 278-279.

278 CAPUT Ill.

1
UTRUM ILLAE AQUAE MOVEANTUR ORBICULARITER •

ertia quaeritur utrum illud corpus moveatur
T orbiculariter.
Et vtdetur quod non: I. Quia illud corpus fit
ex aquis; sed aquae natura liter feruntur dear-
sum; ergo et illud corpus naturaliter a fertur
deorsum; ergo non movetur motu orbiculari, sed
recto.
Contra: a. Istud corpus est nobilius quam sit
firmamentum sive caelum stellatum, cum ordi-
netur supra illud; ergo movetur motu nobiliori;
sed firmamentum movetur motu orbicular!; ergo
multo fortius caelum aqueum, si movetur, move-
fur motu orbiculari.
Respondeo: Sine praeiudicio concedo quod mo-
vetur istud corpus motu orbiculari.
Ad obtectum 1. autem in contrarium dicendum
quod aqua dicitur dupliciter b. Uno modo dicitur
aqua elementum inferius coniunctum terrae: et
huius t est motus rectus, naturaliter tendens de-
orsum, et d secundum bane rationem aquae non
dicitur caelum aqueum. Alio modo dicitur aqua
communiter, scilicet materia corporum 2 , non tan~
tum inferiorum, sed etiam superiorum, secundum
quod dicitur Gen. I, 2: Spiritus Domini jereba~
fur super aquas, et secundum bane rationem di~
citur illud t caelum aqueum, licet maioris sit
iam I nobilitatis sive speciei nobilioris.

279 CAPUT IV.

QUA NECESSITATE CONSTITUTAE S!NT ILLAE AQUAE SUPER FIRMAMENTUM.

uarto quaeritur qua necessitate sint aquae uniformiter horum salvativum. Item, neque stella-
Qsuper firmamentum sive caelum aqueum. tum, quia ibi est diversitas stellarum, quae secun-
dum radiositatem habent maiorem conservationem
1. Cum enim sit multitudo caelorum, quodlibet c unius rei quam alterius; ergo caelum n stellatum non
caelum habet suum locabile secundum suam na~ est uniformiter horum conservativum. Ergo oportet
turam: empyreum angelos, firmamentum stellas, aliud o esse quod uniformiter omnia conservat P;
at!reum et aethereum volatilia h, aqua aquatilia, sed hoc non est empyreum, quia hoc est angelis
terra animantia; ergo aqueum caelum suum lo- deputatum et glorificatis corporibus 5, et non q ad
cabile 1 debet habere; si ergo non habet, videtur actionem, quia nullum motum habet; ergo aqueum
natura supervacua. caelum, cum habeat motum uniformem, facit uni-
2. S i d i cat u r quod est ad temperandum k ca- formitatem in inferioribus. - Quod aut em m o-
lorem 3 - contra: solum humidum inflamma- veatur, probatio 6 : In principia creavit Deus
bile est secundum quod potentiam habet ad sic- immobilia, scilicet caelum, quod non est motum,
cum; relinquitur ergo, si caelum stellatum non et terram, quae non secundum sui totalitatem mo-
habet naturam sicci, quia non habet naturam vetur, et media natura fuit flexibilis et mutabilis'
gravis vel levis 1, quod non habet naturam in- et insuper habens naturam fluxibilitatis. Cum
flammabilem, et ita non indiget aliquo quod tem- au tern dicitur 7 : Spiritus Domini ferebatur super
peret eius calorem. aquas, per aquas 1 designantur media quae ha-
Sed videtur quod sit ad conservandum m esse in bent naturam fluxibilitatis, quia omnis mutatio
rebus generabilibus et corruptibilibus: a. Quia rerum debebat t fieri ex eis: principaliter enim
corpora citra caelum stellatum contrarietatem ha- fiunt mutationes circa naturam aquae et a~ris, in
bent; sed unum contrarium corruptivum est alte- terra autem nulla fit, nisi aer vel aqua ingre-
rius 4 ; omnia ergo huiusmodi secundum qualita- diatur. Sed dupliciter dicitur mutabile: vel quod u
tes sunt activa et passiva; ergo null urn horum est in propinqua dispositione est ad moturn vel quod

• S om. /rruntur. __ ootprfllttu l VST trlpfltltrr. • VST htt. <1 z u.t.

• RCZ tstu.d.
• V add. 6ial.t. 'T lOUJlr. • L add. Ullorum. 1 Jta V, alii add. ~ldrtur. I Rom. • V vldtturquod omnr.
9 "' VST rrrvundum. • Ita VR, alii om. • V ul/quod.
"Z wnunrrt. T add. ut. • V om. r. m. • L om p. u. • S drbtuf.
~ T qu/u.
1 Cf. S. Bonav., II Senl.,d. 14, p. I, a. 2, q. 1, ad 3(11, 342).
2 Ct. &upra, num. 266. 4 Ct. Arlstot., Pltys., VIII, c. 8 (II, 359).
3 Cf. supra, p. 336, n. 3. IICf. supra, num. 102-108.
6 Gen. I, I. 7 Gen. I, 2.
 DE DISTINCTIONE AQUARUM SUPERIORUM AB INPE!:RIORIBUS,
est motum; sed constat quod illud quod actu
movetur, nobilius est eo quod mobile est: actus
enim qui non corrumpit, nobilior est potentia -
unde motus in mobili, non corrumpens subiectum
suum, nobilior est subiecto, scilicet in quantum
mobile est - ilia ergo aquosa natura media du-
plicem habuit naturam: unam, quae semper fuit
in motu a, aliam, quae in b potentia fuit in motu;
et ille qui actu semper est, nobllior est c; cum
ergo caelum crystallinum et stellatum superiora
corpora sint aliis corporibus mediis, relinquitur
quod semper movebuntur.
b, Item, est motus diurnus qui conservat res in
esse 1; constat ergo quod ille erit alicuius corporis
et nonnisi uniformis in toto et in parte; sed hoc
non est caelum stella tum; ergo erit aqueum.
Respondeo: Concedo quod sic est. Et haec fuit
utilitas et necessitas ponendi ipsum, quia, cum
alia corpora sint principia generationis et corrup-
tionis secundum diversitates motu urn, illud 11 vera
QUALITER lLLAE AQUAE DICANTUR CAELUM CRYSTALLINUM.
Quinta quaeritur I. qualiter dicantur caelum.
Cum enim Scriptura Veteris vel Nevi Testa-
menti non nominet aquas illas caelum, propter
quid Sancti expositores aquas illas caelum a
aquaeum nominaverunt, cum Scriptura Sacra
semper dicat aquas super caelos 3 ? Empy:~um
enim b dicitur caelum caeli 4, et firmamentum d1cllur
cae/urn et aether dicitur caelum, et ita de aliis.
Respondeo quod', cum caelum, quod est firma-
mentum ex omni parte circumdet 11 terram, qua
ratione 'sunt e aquae super unam partem eius,
eadem ratione sunt super aliam, et ita indiff~
renter super omnem, et ita in . modum. cael~
sunt expansae. Et videbant Sanctt expos1tores
differentem naturam ab empyreo et firmamento:
unde caelum intermedium nominaveruntR, deno-
minando a materia, aqueum, a dispositione vero
materiali crystallinum, quia sicut crystallus habet
perspicuitatem cum luce, ita et ill~d caelu~, non
quod sit ibi congelatio aquarum, SJcut est m cry~
stallo secundum cursum naturae 5•
G v mot11s. • V ttlam. • VST Z om. 4 111T y •dd
1
1 lla V, aiU om. •ua V, S habtrtl, aUlllalu~t~t
1 add
• Ita v, alii quomodo pro q. m. " Z om, "
• v ct/um aultm trnpyrtum prot. e.
" Rom. v llll V a111 dtnomlnr.nnmt.
S
I Ita V, alli om. . t. ' STCZ nlm
• VSTL om. • Ita V, R nro, L am., t ·
1 Cf. Arlstot., Meteor., I, c. 14 (Ill, 572>·
2 De Gen. ad /Itt., II, c. 5 (PL 34, 267).
3 Cf. Psalm. 148, 4 et t03, 3.
341
secundum conformitatem motus sui facit conser-
vationem rerum In esse. Est enim quaedam con-
tinuitas inter caelos: unde, cum ipsum continue
moveatur, movet • caelum pro:ximum, et illud I
ulterius proximum, et ita facit ea' quae potentia
fuerunt ad motum, actu moveri, et ita conserva-
tlvum est rerum in esse.
[Ad obleeta]: 1-2. Ad hoc quod obicitur de or-
natu, dicendum h quod non est necesse quod I
quodlibet caelum habeat t suum ornatum a se se-
paratum, ut caelum olympium et igneum; eadem
modo crystallinum non est necesse quod habeat
ornatum a se separatum, sed necesse est quod
alicuius sit utilitatis et 1 propter aliquid factum.
In iis au tern non est definiendum m, sed quantum
dicit Scriptura accipiendum. Unde B. 11 Aug u-
s tin us 2: .. Quoque modo" et qualeslibet aquae
ibi sint, eas ibiP esse minime dubitamus: maier
est huius Scripturae auctoritas quam omnis hu·
manl ingenii capacitas •.
CAPUT V. 280
II. Quaeritur etiam quare non fit mentio de
hoc caelo ubi enumerantur caeli in principia Ge-
neseos 6, e converso Deuter. 10,14 enumeratur 11
cum aliis et non fit mentio de caelo Trinitatis.
Respondeo: Ordinando corpora secundum nil-1
turam corporum, ultimum 1 debet esse empyreu~,
quia caelum Trinitatis non est corpus 7• Unde, qu1a
in libra Oeuteronomii loquitur t sensibilibus, de
duobus caelis, scilicet de caelo aqueo et de caelo 1
angelorum, facit mentionem, quasi dicat: ~ se_n~
sibilis es; si quaeris locum Dei, non quaens n_1s1
in sensibilibus et non in m insensibilibus. In prm-
cipio autem 11 Oeneseos non loquitur de cael~
aqueo quia ilia ordinatio est secundum quam tach
fueru~t o caeli, sed adhuc full aqua ibi s~b n~tura
possibilis, et P non fuit unumquodque dlsposJt~m
secundum dlfferentiam actualem. Unde ~on m-
venltur ibi de aqua quod sit caelum, quia a~u.a
refertur ibi ad illas aquas quae habent possJbl·
litatem ut ex eis fiant res.
Ex iis., quae dicta sunt patet situs caeli cry-
stallini, quia proximo est' post empyreum.
I d
11111 , Ita v. alii om. -111 V, alU add. ut.
aU!ntCl'~lta/ls
lilt • VHImowtar. IV a. •· • • T add. ttlam.
a/1/ltatiJ pro • It& R, alii 0111. U. B.
~nte~l. •II& v, alii USftlt,ltem lafra..
· , Ita v, alii q11la. ~ It& V. alU tfrciJI/Idallat. 1 L om. e. tl. c., Rom. th.
1 v utnllllqut. • V add. tit.
• TR tlll~mtrontur.
• z sunt. • V om. 1 R add. erp. • It& V, alii om.
, Cf. Psalm. 113, 16.
5 Cf. supra, p. 337 sq.
e Oen.l,2et7. T Cf. supra, p. 128, ad 1.
 INQ. 111. TRACT. II. QUAEST. II. TIT. II. - 281-282,
342
DE ORDINE VERBORUM GENESEOS.
281
De verbis ' Dixit Deus '
cinde quaeritur a, cum multotiens dictum sit
D Dixit Deus, utrum tot sint verba.
Quod vJdetur: 1. Factis enim respondent verba;
sed diversa fuerunt b facta; ergo et diversa verba.
2. Item, quotiens dicit homo, totiens multipli-
catur verbum; ergo a simili quotiens dicit Deus,
tot sunt verba.
Contra: a. Job 33, t4: Semel loquitur Deus, et
secundo id ipsum non repetit.
b. Item, Verbum Dei est consubstantiale di-
centi; sed non sunt plura consubstantialia; ergo
non sunt plura verba.
Respondeo per hoc quod dicit Augustin us,
Super Genesim 3 : • Unum Verbum ille quippee
genuit, in quo dixit omnia, priusquam facta sunt
singula; sed eloquium scribentis descendens ad
parvulorum capacitatem, dum insinuat sigillatim
genera creaturarum, per singula respicit unius-
cuiusque generis aeternam rationem in Verbo
zsz
De verbis 'Fecit Deus's.
Deinde quaeritur, cum in opere primae diei sit
positum 7 : Fiat lux, et facta est lux, et non ad-
ditum est: Fecit Deus, quare in opere secundae
diei additum est 8 : Fecit Deus.
Vldetur enlm supervacuum. 1. Nam quod di-
citur 9 : Factum est, completionem operis h signi-
ficat, completioni autem nihil additur.
[Solutio}: Ad quod videtur sic respondere Au-
g us tin us dicens quod aliter fuit 1 de luce spi-
rituali, scilicet angelica creatura, et aliter de fir-
mamento. Nam angelica creatura cognovit in
~er~o prius firmamentum, deinde in se ipso, ter-
tia m proprio genere. Unde, cum dicitur: Fiat,
factum est et fecit, triplex 'esse' k notatur: in
• Rom. ~ V IIUil. < Codd. qui.
•
4
------
Ill V, all~ om. a. p.
'T /11. ~ LC om. 1 Ita R, a!H om.
5 om
1
Cf. Lombard., II &nt., d. 13, c. 6 (p. 367).
2 Gen. I, 3, 6, 9 etc.
3 Lib. II, c. 6, n. 13 (PL 34, 268).
• Nempe Moyses.
5 Cf. Alex. Hal., Summa lheol., I, p. 616, ad 2.
CAPUT VI.
ARTICULUS I.
1
•
2 Dei nee ilia repetita, ille 4 tamen repetit: Et
:
dixit Deus :o.
[Ad oblecta]: t. Dicendum est ergo ad pri-
m u m d quod unum est Verbum Dei quo di-
cuntur omnia, et illud non multiplicatur, licet
multiplicentur facta per ipsum. ' Dicere' tamen
surnitur multipliciter: nam aliquando accipitur
pro generare, et sic estt unum 'dicere' sicut unum
Verbum; aliquando accipitur pro 'creare ', et sic,
si successive creata sunt et facta, diversis factis
respondent diversae dictiones ex parte eorum
quae dicuntur; Verbum tamen quod dicit, id est
creat, non multiplicatur: non enim ex parte di-
centis est ilia I multiplicatio.
2. Ad secundum dicendum s quod non est si-
mile de Deo et£ homine in dicendo. Verbum
enim hominis est extrinsecum a substantia ho-
minis: unde ex alia parte recipit multiplicatio-
nem; Verbum autem Dei est consubstantiale:
unde non multiplicatur secundum substantiam.
ARTICULUS II.
Verbo, in cognitione angelica in qua cognosccba-
tur et in proprio genere. Unde 1 Augustin us,
Super Genesim 10 : • Conditio caeli prius erat in
Verba Deim secundum genitam Sapientiam; deinde
facta est in creatura spirituali, hoc est in cogni-
tione angelorum, secundum creatam in illis sa-
pientiam; deinde n caelum factum est, ut esset
etiam ipsa [caeli] creatura in genere proprio •.
Non sic autem fuit de esse lucis spiritualis, sci-
licet angeli, ut primo esset in Deo et deinde in
proprio genere, tertia esset in sui ipsius cogni-
tione de faciendo.
Sed tunc obicitur secundum hoc: Quia 0 tunc
in tertia die vel in quarto deberet esse consi-
milis P modus loquendi, qui non invenitur; ergo
• V om. IT add. multlp/lcilar ~tl. g T add. dt.
A R CJptratlonl!.
Codd. add. quod; Rom. nl. ~ S quCJd. p R ~/milt&.
6 Cf. Lombard., loc. cit., c. 7 (p. 367sq.);
7 Gen. I, 3.
8 Gen. t, 7.
9Gen. 1,7.
10 Lib. II, c. 8, n. 16 (PL 34, 269).
 DE DISTINCTIONE AQUARUM SUPERIORUM AB INPERIORIBUS. 343

non est haec ratio. - Ad quod responde! Aug u-
stinus', utens translatione Septuaginta, dl-
cens quod, etsi a haec verba non sint ibi, tamen
ibi est aequipollens; unde ponit hanc Jitteram in
tertio die: Dixit Deus et b congregentur et fac-
tum est et congregatae sunt aquae.
Sed ad hue posset obici contra hoc quod
dicit Augustin us. Si enim esse in proprio ge-
nere esset commune omnibus sicut esse in Verbo,
et esse in Verbo e per hoc quod dicitur 'fiat' in-
telligatur, esse vero in proprio genere in prima
die intelligatur per hoc 'et factum est' d: ergo
in secunda die similiter et in tertia; ergo per hoc
quod dicitur 'et fecit' oporteret intelllgere esse
in cognitione angeli; et ita is esse! ordo, ut primo
notaretur esse in Verbo, deinde in proprio ge-
nere, ultimo in angelica cognitlone. - Sed' s e-
c u n dum hoc, sicut angelus cognovit in se fir-
mamentum factum, ita in se cognovit se factum;
ergo nulla est differentia. Ideo videtur quod, quia
ali us est modus loquendi in hac secunda die quam
in aliis, propter hoc dico, sine praeiudicio melioris
sententlae, quod in omnibus operibus intelligitur
triplex esse vel tripliciter esse: esse I in Deo
tamquam in principia, esse in proprio genere el
esse ad ips urn in' quantum est finis, et ita no-
tatur perfectio. Sed dupliciter est esse ad ipsum
in quantum est finis: ut in se sit ad ips urn ut
ad finem et ut rationalis creatura se et alia
referat ad Deum tamquam" finem, et haec vocatur
perfectio secunda. Ut ergo ostenderet quod haec
perfectio secunda non fuit in rationali creatura
angelica quoad omnem angelum, et hoc propter
opera eorum quae fuerunt in secunda die 1, non
dixit: 'vidit Deus quia bonum est', sed ut
ostenderetur quod non defuit prima perfectio,
prout res in se refertur ad Deum tamquam .t finem,
dictum est: Et fecit Deus. Unde Hugo 2 : • For-
tasse, quia binarius signum est divisionis, qui
primus 1 ab unitate discedit, sacramentum magnum
commendatur. Et non sunt laudata"' opera se-
cunda, non quia bona non essen!, sed quia ma-
lorum signum essent. Prima 11 enim opera fecit
Deus et ilia omnia valde bona erant, quibus
nee inerat corruptio nee deerat perfectlo. Sed
venit deinde diabolus et homo et fecerunt ipsi 0
opera sua, et erant opera secunda post P prima,
mala post bona. Et noluit Deus videre opera ista,
quia mala erant, sed quae II per sapientiam vidit,
per iudicium approbavit •.
Si vero obiciatur quod inaliisdiebusnon
est dictum 'et fecit', responde o' quod in illo
quod dictum est 3 : Et 11/dit Deus quod esstt bo-
num etc., datur intelligi 'et fecit'; perfectio enim
secunda ponlt prlmam et non e converso; et
ideo, cum dicitur: Vldit Deus quod esset bo~
num, intelligitur 'et fecit', in quo notatur prima
perfectio.

ARTICULUS Ill. 288

De firmamento in medio aquarum '·

Deinde quaeritur de ipso firmamento, quod 2. Praeterea, si posset ex omni parte radius
factum est in medio aquarum :~, I. utrum ex ea· oculi dirlgl, notum esset quod ex omnl. parte con-
vexum x videretur; sed, si hoc est, qu1d est quod
dem materia factum est.
Quod si factum est • ex eadem materia, quo- dicitur in Psalmo 7: Extendens caelum sicut pellem,
modo dicitur firma mentum? cum natura aquae sit alibi& vero, sicut dicit Augustinus, Super Oe-
nesim 9, ponitur quod caelum sit' sicut camera?
fluxibilis 1? Si vero non ex eadem materia, sed ex
alia, quomodo dictum est quo~ factum sit a in 111. Praeterea si firmamentum mobile est', quo-
media? medium enim commumcat cum extremis.
modo dicitur ~uod est firmamentum? 'firma-
menti' enim nomine firmum quid intelligi videtur.
II. Praeterea, quaeritur ~e figu;a firmamenti [SoluUo]: 1• Ad quod dicendum quod caelum,
utrum sphaericam habeat flguram · . quod dlcitur firmamentum! videtur e~se ex eade·m·
Et vldetur quod sic 1. per hoc quod orbJc_ula- materia informi de qua dicJtur 'o: Splfitus Oommt
y

riter movetur, et hoc ex ipsis stellis deprehendJtur.

------ • 5 d. 1 L om. , STu. • T add. ad et om. lulu.
• T ~· ST, alii prlmo.
0
•VCd. •UaV,alllom.
, T 0m r e t V ,In Sat add. mg.
· '1 R ·dd·,, •Ria~~dar~da. 111 • T /IJia.
•VSLZom.q.l.
'T prlu . . R• ~ qui,,•,
~VSTt.cQIIIIf.1anl, ..-. •
' Ita VR, alll add. Wldt. ~ T add. ad. , : RLz /f'axllll. • ST tr~1ltl1, R nt.
• RC rupondtndll.m u/. 'S om. II· •· 1' t.
, Ita VR, alii om. ' V om.

I De Oen. ad lilt. Jib. lmptrf., c. 10 et De Oen. ad

'Gen. I, 6.
o Cf.Augustln.,DeOrn.adlilt.,ll,c.9,n.
20(PL34 270)
' '
lilt., II, c. 11 (PL 34, 23J, ~J). 20 (PL 176 201); 1 Psalm. 103, 2.
2 De sacram. christ. Jld., • P· 1' c. ' 8 lsal. 40, 22, S«undum llalam.
cf. Lombard., II Sent., d. 14, c. 6 (p. :ri 1). 9 Loc. cit., n. 21 (PL 34, 211).
3 Gen. I, tO. (p J70sq) 10 Gen. I, 2.
4 Cf. Lombard., 1oc. cit., c. 5 · ··
 344 INQ. 111. TRACT. II. QUAEST. 11. TIT. Ill. - 284.
ferebatur super aquas, non tamen ex eadem ma-
teria propria; immo sicut differt caelum crystal-
lin urn a firma men to eta aquae inferiores congre-
gatae in unum locum differunt a tirmamcnto, ita
differunt propriae materiae horum singulorum.
II. t. Ad secundum dicendum quod sphaeri-
cae est figurae, sicut attestantur phi I o sop hi
1 lum empyreum nee aqueum, cum tamen sint su-
et dcprchenderunt" hoc ex motu.
2. Quod autcm dicitur esse sicut pellis, hoc non
est sicut pellis extensa in rectum, sed sicut pellis
vesicae 2, quae extenditur in convex urn. Unde non
est contrarium in ilia littera r quam ponit A ugu-
sti nus, quod 'cxtenditur sicut camera': camera
enim contegil existcntes in ea, ita caelum ex
omni parte contegit 3•
Ill. Ad tertium diccndum quod non est con-
trarium firmamcnto esse mobile ex omni parte vel
moveri: • firmamentum enim dicitur, non propter
stationcm, sed rropter firmltatem et intransgres-
slbilem term inurn d aquarum superiorum 4 •.
TITULUS Ill.
DE DISTINCTIONE AQUARUM INFERIORUM AB ARIDA
51\U DC OI'P.RC TCifTJAE OICI.
284 CAPUT I.
01! OIWINE VERHORUM OENESEOS.
equitur de opere tcrtiae dlcl. I. Et prima quae-
S rltur propter quid, slcut in praecedcntibus die-
bus dictum est 'fiat lux' et 'fiat Jirmamcntum'
hie 1 v~rbum 'fiend!' non ponitur. Numquid ho~
est qu1a. ter~a facta fuit prius et aquae similiter,
cum dlc1tur : Creavit caelum et terram et spiri-
tus Domini ferebatar super aquas? Quod si csset,
t~nc caelum cum diceretur factum, non oporterct
dicere: Fiat /irmamentum, - Praeterea, tunc t lo-
~utus ~st de terra incomposita et invisibili, et ita de
m!o~m'. materia, similiter de aquis; unde necesse
fUll h1c loqui de Jactura aqua rum et terrae m?
. 2. Item.' ~rnatus terrae et aquarum in duobus
d!ebus dlstmguebatur sicut ornatus caell,. i per
se deberent ergo duo dies spectare o ad lactu-
ram terrae et aquae.
• S om. : STR dtprth~ndiUit. , T ""'·
' VTRZ hoc. • V firma"'.
S llllllc. V ntctuurlt pro • 1 • VST lttrtl..
at add. m£. • RL om. • ·
~ Arlstot., Dt cado, 11, c. 4 (II, J93).
Cf. Augustin., De Gen. ad litt. II c 9 n 22 (PL,. Zit)
3CfSB ,,.,. ~. · • c. II (PL 34, 247, 249, 272).
A· · .onav.,USent.,d.l4,p.l,a.2,q.l,adt(II,J42)
4 ugust1n., loc. cit., c. 10 (PL
34 Z12) ·
5 Oen. I, 8. ' ' · Op. maws, Ill, c. 1 (ed. Bridges Ill 109)0
IV. Deinde quaeritur propter hoc quod sequi-
tur!!: Vocavit firmamentum caelum. Potest enim
quaeri. Si in principia dixit caelum informiter,
sicut exponunt Sancti 1\ nunc autem ut plene for-
malum, videtur quod nullum aliud sit caelum in
forma perfecta nisi firmamentum, et ita nee cae-
periores caeli.
[Solutio]: Ad quod videtur dicendum quod
sicut superius per caelum et terram, quae sunt
magis sensibilia, voluit manuducere intellcctum
nostrum ad insensibilia, et non tantum ad alia
sensibilia t, ita cum nunc vocal firmamentum cae--
Jum, hoc non est ut excludatur Jntentio caeli ab
empyreo, sed ut ostendat quod hoc est illud
caelum de superioribus, quod primo apparet no-
bis; utrumque/ autem, scilicet empyreum el
aqueum, est nobis • invisibile: unde et illud"
potcst did caelum, quod eel at 7 nobis superiores
caelos.
3. Praetcrca, caelum habet suum diem per se,
in quo factum est; ergo pari ratione terra, quae
est aliud extremum, debet habere suum diem per
se, et similiter medium, scilicet aqua.
4. Praeterea, cum infra fiat mentio de ornatu
al!ris, quare similiter non fit menlio de factura
a(!ris slcut de aquis?
5. Item, aquae erant per tot urn; quomodo ergo
potuerunt" congrrgari in unum? cum non vi-
deamus aquam condensari in se, sicut est t de
al!re.
6. Item, de aquis inferioribus dicitur quod con-
g_regentur in locum unum9, de aquis autem supe-
norfb~IS non est hoc dictum, cum tamen et aquae
supenores suum' haberent locum sicut et aquae
inferiores.
' VST rlslbiltu. 1 L ulnrm.
' L add, ut. • SRCZ istffd.
• S add. d. • V 0111 ., R tSM. P V pottrrmt. •Zom.,laL
6 Cf. Augustin., Dt Gtn. ad 1,· .• 1
11 ,
11 ,c. 1,n . ..,c. 4 e1
luxta. ~t)·mol og1am
1 ·
erroneam, quam impugnat R. Baco,
80 t I
en. 1, 1·2. 9 Gen. 1, 9.
 DE DISTINCTION£ AQUARUM INFERIORUM AB ARIDA.

Solutio•: 1. Ad primum dicendum •. se-cun. habuit omatum spiritualem: respectu enlm illlus
dum Augustin urn u. quod non fuit simile de habuit et habet perfectionem.
aquis et t terra sicut de luce et finnamento. Cum 3. Ad tertium dlcendum quod terra et aqua
enim factio ad speciem pertineat, lux autem et fir· plus appropinquant stbl in materia et forma
mamentum speciem habeant valde distantem a quam caelum cum altera • lllarum: eadem est
materia informi, recte voluit hoc pe:r verbum enlm materia secundum tran-smutaHonem aquae
• fiendi' demonstrari; aqua au tern et terra, Ucet et terrae; caell autem materta est lngenerabiUs
species recepe:rint in tt-rtio 4 die, tamen quia et lncorruptibllts •. id est quae non corrumpetur
maxime accedunt ad materiam informem, quae nee secundum rartem nC!'C secundum lotum 5 ; el
prius dicta fuil nomine terrae vel aquarum, ideo Ideo In uno die conlunxlt tsta duo, quae In se
voluit sub alio modo loquendi earum' facturam lnvlcem erant confusa.
design are dicendo ' congngrntur ', ut notetur -4. Ad qua r 1u m • dlcendum quod sub aerls
quod prius erant in confusione, tunc' autem distin· ratione non fit mentlo, sed sub ratione aquarum;
guerentur, et sic In unoquoque trium dierum una et diC'ltur•: Avts mullipliC'tnlur suptr ltrram, non
notaretur distinctio. Unde AuK ustl nus,. Suptr dicit ' In aere ', et Ita alcut Lbt tantum loquitur
Gtnnim ': • Acceperunt haec duo species istas de aqula, ita et hie.- Si vero quaeratur
proprias et notlssimas nobis et tractablles,. aqua quare non Ut mentlo de factura aerta aicut aquae
mobilem, terra tmmobllem •. Et ideo de aquls et terrae: respondeo quod loquitur ut appre-
dictum est: Congrtgtntrzr aquat, de terra: Et' hendentlbus' senalbllln, et Ideo loquitur de aqua
appartaf arlda: • aqua enlm est lablllter lluu, et terra quae vlderl• possunt; aer autem non
terra st.abilitn fixa •. vldetur, et Ideo non fit mentlo nee In opere dl·
2. Ad secundum• dlcendum quOO aliter fit allncllonis nee r ornatus de ae!rc, sed totum no-
dlstinctio dlerum trium praecedenlium et aliter Utica I per caelum et terram et aquam; datur
lrium sub~CX~uentium. Nam Ires praecedentes su- tamen • lntelllgl a!ria dlsl\nctlo a terra In dlatlnc-
muntur secundum trlplittm distinctionem lucls a tlonc aquarum: cum enlm conKrcgantur aquae,
tentbris. aquarum supmorum ab lnterlortbua per cum non sit vacuum, neceasc eat allquod corpus
me-dium firmamenlum dislinclarum cl aqu&rum n:plere spatlum.
ab arida, id est terra; Ires autem sequentes, qui 5. Ad ld vero quod quinto oblcltur, respon-
1
peninent ad ornatum, non ale.. Cum enim lux dct Augustlnus', Contra Manlchacvs , quod
prlmo reslderet in caelo empyr(O, caelum autem • cum • dlcltur •: Congrcgtlur aqua, quae s11b
empyreum nullum habuit ornatum corporalem, catlo est, In congrtgatlonem mwm, hoc dlcltur ul
sed splritualem, ~eillcet angelos qui non ad faca Ilia materia corporalls lormdur In cam speclem
llonem corporum pertineblnt -- non enlm aunt quam habenl latae • aquae vlaihlles: Ipsa enlm
ex caelo empyrro - propter hoc supposllo lalo congre~tatlo In unum .. ellt aquarum lormnllo
omatu, t.acult de Ulo in IIIia dlebus 1, In quihua iatarum quaa vldemua ct tallglmua: omnia enlm
loquitur de orn.atu connatural!. Sidera enlm • ex forma ad unllatls regulam cogltur. Et quod dl·
eadem materia cum flrmamento, natatllla eX aqua cltur: Appartal arlda, quid allud diet lnteiii-
et volatilia, bntiae vero 1 ex terra et reptilia et ICCndum est nisi ul lila matcrl-cs acclplat vlalbllem
homo similiter. Omluo • ergo caelo empyreo el formam, quam nunc 1 habet terra lata quam vi-
demos et tanglmus? Superlua ergo quod noml·
aqueo, In dlebus ornalus loculus cal de firma·
nabatur ttrra lnvl•lbllls el lncompo1ita, matcrlae
menlo, quod ponllur In ~tenere ornabills, et terra
confusio et obscurltas nomlnabatur, ct quod'
aliud extremum, aqu1 vero Cllrn aere medium, et
nomlnabatur aqua, super quam ferebatur splrl·
secundum hoc fit distlnctio dierum ex parte or-
tus Del, eadem rur~us materia nomlnabatur. Nunc
natus; hoc autem est, quia caelum empyreum,
vero aqua lata et terra formantur ex Ilia mate-
cum sit uniforme per totum et supremum cor- ria, quae ipala nomlnlbua appcllabatur antequam
porum, non indiguit habere o~tum t1 parte formas istas, quas nunc videmus, acclperet •· -
corporum, cum sit corpus perfectlsSimum eX parte Vel potest dlcl, sicut alii' aentlunt, quod lila
corporum in prima composltione unlversl, sed

• LC Md t~ ' VIT lrrlt.. • Ill C, ,Ill «tnJ•. ~ Ill VL (Corr.!!

• y liN Mcll AqafWI P"O 1 A lUI I I I ~ 1 T ""'' J - · 1ab,. LZ Mit d, II
... :~.v.
-
~•.:-v. alii- • Ita v. .w ..._""' 'v ,.,.1 ,. ',..~itH• 'T .u. '''-· • v o-. ~. "· • z oratam.
R ap. • z na.. • RLCZ tdltlf • tta V•• .&II
T -·
Mill "'"
• I fll.
V .,,JuV " ' ....·,,..
• IU ' .
, y -· • LCZ tllt1111.
I y 144. /II Ubr., $n n1,.,.,U. pro n . .lflht
s Cl. 1uptl, p. 3111, 11d 6.
I Cl. S. BoElu., II &nt., d. 14, p. 2. dub. I Ql, 366tq.). 6 Qeu. I, 22. )
z Cf. Dt (kn. lid U/t., II, c. II (PL 34, 712). 1 /k Orn. c. ManJch., 1, c. 12 (PL 34, 18hq .•
' Lot. dt. (PL 34, Z7J), ubi d
• Cf. Aristot., Dt c«<D, I, «. 3 d
.equea:o sqq. (II ' 370' I Gea. 1, !il.
t Cf. Beda, Hrxatm., I (PL 91, 4{)).
383sqq.~
 INQ. JIJ. TRACT. II. QUAEST. II. TIT. Ill. - 285.
346
congregatio fuit condensatio in parte un~ et ra-
refactio ex parte altera, ut ex parte a~ns esset
rarefactio et maioris loci occupatio, ex parte
aquae densatio et minoris loci occupatio. .
6. Ad sex tum dicendum 11 quod de aqu~s
inferioribus dictum est quod congregentur, qum
minorem locum occupabant in specie aquae su-
periores non quae magis dilatabantur. Hugo
vero ad ' mysterium 11 refert; unde dicit ' : • Est m
. quod ex carne deorsum trahit, quid quod ex spi-
illo, qui interius fabricatus est, mundo, quidda~
huius operis formam et exemplar habens, ubi
terra quaedam deorsum posita consistit sensualis
natura hominis; caelum autem sursum puritas
intelligentiae et quasi quodam immortalis vitae
motu vegetata ratio. Duas vera tam ~ dissimiles
in uno homine naturas magna quaedam desi-
deriorum moles hinc inde fluctuantium et in
285
QUARE ORNATUS TERRAE NON PERTINEAT AD DIEM SEPARATUM.
ixit Deus r: Germinet terra 2 etc. 1. Quaestio
D est propter quid iste ornatus terrae non h per-
tinct ad diem separatum, sicut est de animan-
tibus formatis de terra.
2. Praeterea, sicut in primo die dicitur 3 : Fiat
et factum est 1 et vidit Deus quod esse/ bonum,
et in aliis diebus per aequipollentiam, praeter-
quam in secunda, ita et hie dicitur: Germinet
terra etc. et post dicitur 4 : Et factum est, et vidit
Deus quod esset bonum. Et ita videtur quod k
ad unum diem separatum pertineat.
3. forte dicetur, sicut dicit Augustinus5,
quod iste ornatus ad eumdem diem pertinet 1,
quia herbae et arbores fixae sunt radicibus et
ita connumerantur cum terra, non sic autem de
animantibus, quae facta sunt in sexto die vel
quinto die.- Sed obicitur in contrarium per
ornatum factum in quarto diem: sol enim et luna
et sidera facta sunt in quarto die et pertinent ad
ornatum firmamenti et fixa sunt in firmamento,
sicut dicunt phi I o sop hi 6 ; ergo per praedictam
rationem deberent in secunda die cum firma-
menta computari; sed non computantur; ergo
• IU. V, a!U add. ut. 6 T mlrU.ttrlum, q11od LC torr.
, v Dominlu. • s 0111.
' Rom. • Rom. f. v. q.
• ltll V, alii dicit. • T dt.
J De sacram. christ. fid., I, p. 1, c. 19 (PL 176, 200sq.).
2Gen.l, 11.
3 Gen. 1, 3·5.
• Gen. I, 11-12.
5 De Gen. ad litt., II, c. 12 (PL 34, 273).
6 Cf. Ariatot., De ca.elo, II, c. 7 (II, 397).
contraria d motu saepe alterno tendentium oberrat,
quia et aliud est quod subtus caro ex lnfirmi·
tate pressa appetit, et aliud quod spiritus, sur-
sum per contemplationem veritatls elcvatus, in-
tendit. Sed fit aliquotlens ut contrarii motus con.
fusionem gignant, nisi ratio media intervenlens
dividat ab invicem et discernat voluntates et ap-
petitus desideriaque diiudicet, quid sit videlicet
ritu in superna inhiat, summum illud et immortale
bonum ambiens. Nam, cum ipsa ratio quasi quae·
dam iudicii censura in medio se collocat atque hinc
supercaelestes aquas, ill inc~ autem eas, quae sub
caelo sunt, separatim disponit, non potest inferior
corruptela I superiorem partem ani mae inficere
neque ipsa, quae sursum est, sinceritas ad ea,
quae subter sunt, abiecta et vilia, sese inclinare •.
CAPUT II.
non est haec ratio propter quam arbores et her-
bae sub uno die cum terra computentur.
[Solutio]: I. Responderi potest vel secundum
opinionem illorum qui dicunt sidera habere pro-
prium motum, quam opinionem recitat Aug u-
s tin us 7, vel si fixa suntn in suo orbe, sicut dicit
Phi I o sop h us 8 , distinguendum est inter fixum
et fixum. Est enim quoddam fixum, quod oritur
ex illo cui est infixum, et est aliud fixum, quod
factum est in illo cui us est ornatus. Primo modo 0
dicitur de herbis et arboribus P, sec undo modo
dicitur de sideribus; unde primo dicitur: Germi-
net terra etc., secunda dicitur qg: Fiant luminaria
in firmamento caeli etc. Fixum ergo quod oritur
ex' terra, sicut dicit Phi I o sop h us 10 quod terra
est mater herbarum, computatur in eodem die
cum ilia 11 , aliud vero fixum non computatur. Et
licet dicatur 12 quod terra producat reptile, haec
productio animantium est ut animantia accipiant
materiam quodam modo elongatam ab ipsa terra:
elementa enim commixta cum terra sunt materia
animantium et ultra commixtionem habent quam-
dam aliam permixtionem; in herbis vero est
• S tamtn. 4 RI.CZ cantrar/o.
• VS Ill/c. J V corruptlb/11&.
1 LCZ ptrlln~ol. • Tom. • Tom. • Tom. I' Rom. t. a.
7 De Gen. ad litt., II, c. 10 (PL 34, Zll).
8 Loc. cit. 9 Gen. 1, 14.
1o De plantls, I, c. 7 (IV, 21).
11
Cf. Augustin., De Gen. ad lift., lib. lmperf., c. II,
n. 25 (PL 34, 234).
12 Gen. 1, 24.
 DE DISTINCTIONE AQUARUM INFERIORUM AB ARIDA,
cotnrnixtio a et habent rnateriarn propinquam ter-
rae. Hoc autem est alterius considerationis
2. Ad a I i u d. dicendum b quod, licet · dica-
tur hie per aequ1pollentiam: Fecit et factum est
et vidit quod esset bonum, non tamen propter
hoc debebat dlci separatlo die!, sed unum factum
dupliciter approbatur. Terra enirn fuit sub du-
plict ratione, cum apparuit: habebat enim pro-
priam naturam, secundum quam dicebatur arida;
UTRUM TUNC PR:ODUCTAE SINT SPINAE ET ARBORES INFRUCTUOSAE 1,
einde quaeritur de hoc quod dicitur secundum
D aliam translation em 2 : Oerminet terra herbam
pabuli. Quaeritur enirn de spinis, utrum tunc
productae sunt h, similiter de arboribus infruc-
tuosis.
Quod non, vtdetur 1. ex ipsa virtute litterae;
dicitur enirn herbam pabuli, similiter 1 lignum
faciens fructum secundum genus suum.
(Solutio]: Ad quodrespondet Augustinus 1 ,
Contra Manichaeos 3, ita dicens: • Ergo dlcen-
dum est quod per 1 peccaturn hom in is terra ma-
ledicta sit, ut spinas pareret, non m ut ipsa poenas
sentiret, quae sine sensu est, sed ut peccatl hu-
rnani crimen semper hominibus ante oculos po-
neret, quo admonerentur aliquando a peccatis
averti et ad Dei praecepta convert!. Herbae au-
tern venenosae ad poenam vel ad exercitium
mortaliurn creatae sunt, et hoc toturn propter
a z ptrm/]{1/0. &ltD. VT, alit add. ut; ST hoc pro tied.
!Tvtl. •Vom. A c s/nt. 1 T add. ~llum.
homlnb; R om. mufla. 9 TR urn.
1 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 14, p. 2, dub. 2 (II, 366).
2 Gen. t, tl, secundum ltalam.
347
habebat etiam cum hurnore commixtarn, ratione
cui us germinabat herbas etc., et sic unum factum
dupliclter commendatur.
Sed quare t de mineralibus non est facta men-
tiod, ut lapldlbus et huiusmodi? Respondeo:
Videtur quod~ haec in terra latebant vel forte
rnetalla et Iapides pretiosi post/ per operationem
superiorum corporum, habentium efflcaciam in
terra, haec I produxerunt.
CAPUT Ill.
peccatum, quia mortales post peccatum facti sjo.
mus. Per infructuosas vero arbores insultatur 11 ho-
minibus, ut intelligant quam sit~ erubescendum
horninibus sine operibus bonis in agro Dei esse,
hoc est in Ecclesla, et tirneant ne deserat illos
Deus, quia et !psi in agris suis infructuosas ar·
bores deserunt nee aliquam culturam eis adhi-
bent. Ante peccatum ergo hominis non est scrip-
tum quod terra protulerit nisi herbam pabuli et
ligna fructuosa; post peccatum veroP videmus
multa horrida et lnfructuosa de terra nasci, credo
propter earn causam quam diximus ,., - Posset
tamen diet aliter quod spinae etq habent lucun-
ditatem ratione florum et fructuum et habent
punctionem. Ratione ergo iucunditatis et fructuo-
sitatis possunt dici factae in tertia die, et ita vi-
detur dicere Darn as c en us 4 ; ratione vero punc-
tlonis et infructuositatis, post peccatum sic sunt
conversae.
• R qutrltllr. 4 T add. ~llum. • R q11lll pro r. q.; V add. q11lu.
- v add. 111 /lbro. 1 T om. • S om. • T ltuutturo. • T om. ' V add.
3 Lib. I, c. 13; d. Dt Otn. ad litt., Ill, c. 18 (PL 34,
I 182, 290sq.). 4 Dtjideorthod., II, c. IO(P094, 910).
-- __.,.. +------
 INQ, Ill, TRACT. II, QUAEST. 1/1, TIT, I. - 287.
348

QUAESTIO Ill.
DE RERUM CORPORALIUM ORNATU IN SPECIAL!.

TITULUS I.
DE ORNATU FIRMAMENT!
SEU DE OPERE QUART AE DIE!.

equitur de iis quae pertinent ad ornatum. Ornatus autem est triplex secundum
tria genera Iocorum : caelum et terram • et corpus medium, quod coniine!
aerem et aquam.
Primo ergo agit de ornatu caeli;
secunda de ornatu corporis medii;
tertia, de ornatu corporis ultimi.
Sic enim ordinantur secundum gradum nobilitatis, et sic determinabantur in sua
tactione: prima firmamentum, quod dictum est caelum; deinde aqua in sua specie; tertia
terra, quae dicta est arida.
Agit autem sic de ornatu caeli sive firmamenti :
Primo ostendit progressum Iuminarium, quae ad ornatum spectant, a sua causa,
cum dicit 1 : Fiant luminaria;
secunda designat ea in proprio genere ': Et factum est';
tertia pertectionem secundum sua genera;
quarto comparationem ad finem.
Et possunt haec quatuor distingui secundum quatuor causas: primum ad effi-
cientem, secundum ad materialem causam dispositam, tertium ad formam completam,
quartum ad causam linalem.
Primo ergo ostendit facturam luminarium;
secunda, ad quem usum. Et ostendit multiplicem' usum: discretionem d diei ac noctis,
signationem impressionum quarumdam inferiorum, distinctionem temporum, ornatum caeli.

287 CAPUT I.
DE FACTURA LUMINARIUM 3,

rimo ergo quaeritur de hoc quod in aliis diebus

Ppertinentibus ad ornatum dicit Producat etc.,
4:
in hac autem die 5 : Plant luminaria; nee dicit 'ex
firma men to', sed in firmamento. Ideo potest quaeri
ex quo facta sunt Juminaria tamquam ex propin-
qua materia.
[Solutio): Ad quod tacit quod lux, quae facta est
in prima die, non desieritt esse 6 : haec/ enim magis
videtur conversa in luminaria, uti' quae prius di-
stinguebat diem et h noctem, nunc ampliori modo
usui 1 sit accommodata et eidem modo perfectiori,
eo quod in ea sitk lumen perfectius et distinctius.
Recte ergo videturdictum quod luminaria sint facta 1
in firmamento, non 'ex firmamento ', sicut dicitur
in sequentibus 7 : Producant aquae, producat terra.
Et est modus talis loquendi, quemadmodum si po-
neretur gemma pretiosa in anulo ad decorem anuli;
unde infra sequitur 8 : Et posuit ea in firmamento.

e VST ltrro.
'T /it. I
• V om.
R pujedll.
• S multlpltcittr. ~ L dt~eutlrmt. • L (Wrr.) C dtlillltl. 1 SLC hot. ~ T tl. A R aut. < Z ~/lUI.

I Gen. I, 14. 2 Gen. 1, 19. 4 Gen. 1, 24. 5 Gen. I, 14.

3 Cf. supra, num. 272; Lombard., II Sent., d. 14, c. g
6 Cf. supra, num. 268.
(p. 312); S. Bonav.,II Stnl., d. 14, p.2, dub. 3(11, 366aqq.). 7 Gen. I, 20, 24. II Gen. I, 17.

In firmamento caeli•. De hoc quaeritur 1
~icatur hie fi~mamentum. Solemus enim dt~~~e
flrmamentum m quo sunt stellae fixae. sed sic
non po~est accipl: nam loquitur hie de lumi-
narlbus , .sole . et luna.• haec autem 1ummana
• •
non s.unt m f1rmamento, id est, caelo stella-
rum f•xarum i ergo non sic potest accipi firma-
mentum.
2. Praeterea, ad quid dixit • firmamentum caeli,
non 'in caelo'?
DE ORNATU PIRMAMENTI, 349
'd
(Solutio:] 1. Ad quod dicendum quod firma-
mentum accipitur hie pro toto corpore in quo
sunt stellae fixae et quae dicuntur erraticae· unde
continet haec octo c sphaeras secundum p'h 11 o-
soP h o s, scilicet caelum stella tum et caelos in
quibus sunt septem planetae.
2. Ad aliud dicendum quod signanter dixit: In
firmamento caeti, ut deslgnaret illam partem caeli
' quae est supra caelum aethereum, id est in ilia
parte quae dividit aquas superiores et inferiores.

CAPUT II.

AD QUEM USUM FACTA SINT LUMJNARIA.

ARTICULUS I. 288
De primo actu lucis.

~equitur 2 :
Ut luceant super terram. Nota-
Deinde
fur h1c prim us actus lucis et ad quid termi-
d
.2. Ad secundum dicenduml quod, sicut
d1cit Augustin us, per inchoationem designatur
natur. Reflectitur enim radius lucls c ex resisten- principium, nomine vera principii designator prin-
tia terrae vel corporis terrestris et, licet luceat cipatus - sic enim est in graeco, quod dicltur""
super aerem vel super aquam, tamen non dicltur !pxnv - unde notatur principatus solis tamquam
hoc, quia virtus in suo ultimo determinafur et lumlnarls in die, et lunae tamquam luminaris •
in illo alia dantur intelligi. in nocte. Unde Augustinus, Contra Mani-
chaeoss: • Si per inchoationem principium Intel-
I. Et praesint diei et no-cti 3 ; alia littera habet/4: ligas et (per] principium principatum, manifestum
Sint in inchoationem diei et noctis. est quoniam sol per diem principatum tenet, luna
Ratione cui us obicltur: 1. Nonne ex praesentia per noctem, quia etsi cetera sidera tunc appa-
solis super terram est dies, ex absentia eius reant, ilia tamen suo fulgore 0 omnia superat et
est~' nox? ergo sol est ad utrumque, cum per ideo princeps eorum rectissime dicitur •.
ipsum distinguatur vespere et mane.
2. Praeterea, contingit quod luna non semper II. Adhuc etiam quaeritur de hoc quod dicitur&
lucet in nostro hemisphaerio in initio noctis; quid ut dividant diem et noctem, cum prius facta fuerit
ergo erat dicere: Et sint in inchoationem 11 diei divlsio dlei et noctis.
et noctis, tamquam luna esset in inchoationem 1 {Solutio]: Ad quod dicit Augustinus, Con~
noctis semper lucens in nostro hemisphaerio? Ira Manichaeos, quod, licet prius fuerit divisio
[Solutio]: I. Ad quod dicendum quod nostra dlei et noctls, non tamen per diversitatem luml~
translatio apertlus deslgnat, quae dicit: Ut prae- narium, ut unum luceret de die, aliud de nocte.
1
sint diei et nocti. Sol enim praeest die! in lumine Unde dicit Augustin us, Contra Manichaeos :
et luna praeest nocti; non quod semper luceat luna • Sic P dictum est: Dividant diem et noctem, tam-
in nocte -cum enim coniungitur soli .t, non tunc quam si diceretur: sic inter se dividant diem [et
apparet lumen eius - sed hoc est quia dominatio noctem] ut soli dies detur, nox vero lunae et si-
in die et in nocte quoad effectus maxime penes deribus ceteris; quae duo lam divisa erant, sed
ista luminaria distlnguitur, sed ipsa essentia nondum inter sidera, ut lam certum esset de si-
noctis per defectum solis in nostro hemisphaerio derum q numero, quid r per diem, quid • per noc-
determinatur. tem appareret 1 hominibus •.

4 L pr/tR(), • C Hill. I R om. 1.11. ' T om. • SZ om. ' RC /ndiiHI1/01tt.

• T add. ~tillnt. • T add. ln. • VSTZ rl/. • R fgf6art. 'Trim. • VT <ltd-
• S Dm. In dlt ... lllmfnGrt&.
a v cd/. 1 Ita VT, alii add. ut; L dr pro rlclll. • Tom.
dtrfum pro d. '· • V qll/. • V d. 1 V oppllrtrf, S DppDrrt.

I Gen. I, 17. 2Gen. I, 11.] ~ Lib. I, c. 14, n. 22 (PL 34, 183sq.).

6 Gen. I, 14.
3 Gen. 1, 18. 1 Loc. cit., n. 23 (PL 34, 184).
" Secundum ltalam.
 !NQ. 111. TRACT. 11. QUAEST. Iff, TIT. I. - 289.
350

ARTICULUS II.
289
Qualitcr luminaria sint in signa •.

Deinde quaeritur I. de hoc quod dicitur 2 : Ut . Et vldetur I. quod sit 9variatio in mineralibus se-
cundum haec luminaria • Unde dicunt secundum
sint in tempora, dies et annos et signa.
1 aspectum lurninarium " metalla fieri diversa in
1. Qualiter cnim sunt in signa? Nonne praeter diversis ferris: quaedam enim abundant in auro,
solem et Junam et planetas sunt signa posita in quaedam in argento etc. Similiter, manifestum est
caelo? Unde zodiacus signifer dicitur 3• ~ ?rae- quod diversitas P plantarum est in diversis regio-
terea, nonne sunt signa plurima in caelo praeter nibus secundum aspectum istorum luminarium,
ilia duodecim, sicut dicunt n phi I o sop hi\ quaemaxi me so lis et luna e. Eodem modo diversitas
vergunt ad austrum vel ad aquilonem? Quid est in animalibus: quaedam enim plus abundant in
ergo quod dicitur deb sole ct luna et planetis? una regione quam in alia; et unde hoc esset?
2. Item, sir sol et luna et planetae sunt signanisi quod quaedam sunt calidiores aliis, quaedam
eorum quae fiunt in d inferioribus, numquid de- frigidiores. In homine etiam videmus variationem:
terminant causas aliquorum? Et si sunt causae ex parte corporum quidam enim sunt unius colo-
aliquorum t vel signa, quorum sunt causae vel ris q magis, quidam alterius, quidam passibiliores,
signa? Numquid omnium? quidam minus passibiles; ex parte vero ani mae
Quod f autem slnt signa pluvlae et slccltatls,quidam ' sunt irascibiliores, quidam tempera-
caloris et frigorls, vldetur a. per hoc quod, cum tiores •, quidam promptiores ad unum pcccatum
sol appropinquat ad Cancrum, maior est fervor quam ad aliud. Ex quo videtur quod causatio isto-
frequenter 11: tunc enim est quasi super zenith h rum luminarium extendat se ad omnia inferiora.
capitum nostrorum; cum autem vergit ad Capri- Contra: a. Damas c en us ponit rationes quod
cornum, maior est lntemperies frequenter. Eadem non sunt causae eorum quae sunt in nobis. Unde
modo 1 magis videmus tonitrua fieri in vere vel dicit 10: • Nos dicimus quoniam signa quidem'
aestate quam In hieme t. Dicit enim Phi I o so- ex ipsis sunt imbris et siccitatis ", frigiditatis et
ph us, inquirens causam generation is et corrup- caliditatis ~ et humidltatis et horum talium, no-
tionis, quod sol per sui allationem et ablationem strorum autem actuum nequaquam: nos enim Il-
ea usa est universalis horum ·5, licet aliae sint cau-
beri arbitrii a Conditore facti, nostrorum domini
sac particulares. existimus actuum. Sl enim ex astrorum allatione
b. Praeterea 1, ex ratione causae arguitur. Causa
omnia agimus, secundum necessitatem agimus J[

enim est, cui us esse sequitur aliud per se, et non

quod agimus; quod autem necessitate fit, neque
secundum accidens 6 ; sed motum luminarium per virtus neque malitia est; si autem neque virtutem
se, et non secundum accidens, sequitur ista va- neque malitiam habemus, nee laudibus nee vitu-
riatio secundum excellentiam frigoris, caloris etc.;
perationibus, co ron is vel tormentis existimus di-
ergo haec luminaria sunt causa horum.- Con- gni. Invenietur" autem et Deus iniustus, iis qui-
t r a, Damas c en us 7 : • Nos au tern dicimus quo-
dem bona, illis autem tribulationes dans. Sed
niam m non ipsa sunt causa alicuius eorum quae neque gubernationem neque suarum creaturarum
fiunt neque corruptlonis alicuius eorum quae cor- Deus faclct providentiam. Sed et rationale super-
rumpuntur; signa magis sunt imbrium et trans- flu urn in nobis erit: nullius enim existentes actus
mutationis n a~ris •. domini, superflue consiliamur; rationale au tern
om nino consilii gratia nobis datum est: unde
II. Item, supposito quod aliquo modo dicantur omne rationale efZ arbitrio liberum est •.
causae aliquorum in inferioribus, potest quaeri
utrum omnium 8,
__ [Solutio): I. I. Ad quod dicendum quod omnia
___
__:_ signa, quae sunt in caelo, sunt vel principalia,
• Tom. ~ S ln. • V IIeut. • T om. • V om. tt ... allquorum. 1 VST ru. , V add. sol dlcitu' '''' t• <o•<ro qo••do "'
11upu capita. • V urrlcrm ~~ om. rnlm. <s 1t T •• •• "''
.. ST quod. • v tronsmututlontll • om. add. ' 0 1 dl,ittu UU In :tnlth capitum quando ut dlrtclt suptr cap/to. t T om.
• RLCZ add. Ullm; Rom. . , V lm V mlntrallum. "S dl~~trslonir, L plant/arum pro plontarwn 'Ita vz, alii caforls.
111111 prr/tlou,, T lmptra/oru ' V qutdam. R quad pro quanlam. • " L add. tt· z am. 10111.
• R om. t. t. • L om. •· n. a. • RL Cz ln~~tn/tur • V om. '

1 Cf. LombarJ., II &nt., d. 14, c. 10 (p. 373);
nav., II Sent., d. 14, p. 2, dub. 4 (II, 369sq.).
2 Gen. I, 14.
3 Cf. Aristot.. De mulldo, c. 2 (Ill, 628).
4 Cf. Aristot., Mttaph., XI, c. 8 (II, 606sqq.).
5 De gener. et corrupt., II, c. 10 (II, 465).
s. Bo- 6 Cf. Aristot.,Phys., II, c. 3; Metaph., IV ,c-2 (II, 264,515).
7 De fide orthod., II, c. 7 (PG 94, 894).
8 Cf. S. Bonav.,JI Sent., d. 14, p. 2, a. 2, q. 3(11, 361 sqq.).
9 Cf. ~Obert. Lincoln., De art/b. liberal. (ed. Baur, p. 6);
S. Bonav., II Sent., d. 2, p. 2, a. t, q. 2, ad 1 et 2(11, 74).
IO Lac. cit.

quae sunt in zodiaco, vel vergentia ad austrum
vel aquilonem, et omnia determinantur per stel-
las et vocantur imagines ex plurium stellarum
coniunctione. Dicuntur autem signa, quia aliquam
significationem praebent super isla inferiora. Si-
militer quinque planetae habent signiflcationem
aliquam secundum differentiam sui malus vel
aspectus super Isla inferiora, princlpaliter vero
sol et luna sun! in • signa. Et ideo in alia trans-
latione dicitur: Fiant sidera in firmamtnlo catli,
ut per sidera haec omnia communiter intelligan-
tur; in nostra vera translatione dicltur: Fiant lu-
minaria, quod etiam commune est, licet magis
speciftcet de sole et luna.
2. Ad allud videtur dicendum "· sine praeiudlcio
meliorls senlenliae, quod causa dicitur duohus
modis. Uno modo illud quod lnfallibiliter et sem-
per producit suum effectum vel ad minus sine
quo non producitur effect us; alio vero modo di·
citur causa illud quo mediante r pluries produci-
tur effectus d. Primo modo non credo luminaria
esse causam istorum effectuum: non cnim semper
secundum suam dispositionem hos effectus pro-
ducunt; sine enlm horum propria dlsposltione
voluntas Dei, cum cxpedlt, aliquando hos effectus
producit, iis ctiam exlstentibus in contraria dlspo-
sitionc. Secunda modo possunt dicl causa, quia
QualiJtr luminaria sinl in distinctionem tcmporum.
Deinde quaerilur I. de hoc quod dlcltur: In tem-
pera et dits, cum tempus et dies praecesserlt.
d t
[Solutio]: Ad quod dlccndum quo ~mpora
praecesserunt et dies, sed non erantl_umin~na quae
ita manifeste discernercnt dies"' pnus S1cut tunc.
I tur possunt quidem currere tempora a1que prae-
Tempora vero possunt dici ver, aestas, au umnus
et~~ hiems, quae per motumo solis dis~ernuntur,
quae prius non discernebantur; ct hoc.~ICit loa~-
ne s Damascenusl. Similiter solstltlllm I
aesh-
vale et hiemale et aequinoctium verna e et au-
tumnale per hoc distinguuntur. Dies etlam, licet
prius haberent distinction em, non tame~ hanc
habebant quam modo habent: modo emm Jon-
giores sunt dies P in aestate et breviores .n~ctes,
in hieme vera e converso. Et ideo recte dtxtt: In
tempora et dies. De anna autem patet q~od est
annus solaris et annus lunaria, qui determmantur
• T ftllllll. • R add qiiOII • V mtdllllllf
/Ill V. 1111 Hnt d/Un411R1 td 1 VST ~
' R II; T olll. uqal. • Rom. • I. 0111.
1 Cf. supra, p. 350, nota 7· .. ~~I 1'
2 Cf. AleJ:. Hal., Summa t,.., .. ·•
num. 216.
DE ORNATU FIRMAME:NTI. 351
cooperantur ad generatlonem et corruptionem
quarumdam rerum.
Per hoc potest sol vi contrarietas inter I o an-
nem Damascenum et phllosophos•. Da-
mascenus enim loquitur de causa simpliciter,
ipsi vera loquuntur de causa propinqua ut fre-
quenter. Contlngit enim siccitas in hieme et abun-
dantia pluviarum in aestate et similiter contingit
de calore et frlgore.
II. Ad secundum dicendum/ quod non om·
nium dicuntur signa vel causae, sed, slcut dicit
I cannes Damascenus, • signa sunt siccitatls,
frigid ita lis' • etc., non autem sunt signa eorum
quae proprle sunt ab anima ratlonali, slcut dicit
!cannes Dantasccnus, in auctoritate supra
dicta•. Unde, cum tnvenltur a" phllosophts
quod sunt SIRna \racundiae vel furoris vel furtl et
Ita de quibusdam allis passion Ibus 1: respondeo
quod, cum luminaria faclant immutatlonem In aere
et allis corporibus, per hoc t etlam faciunt immu-
tationem In nostris corporibus, anima vero ra·
tionalis inclinatur per liberum arbitrium ad se-
quendum immutntlonem factam in corpore: tunc
possunt sequi dlsposltlones ex 1 parte animae,
sed harum dlsposittonum causa est ipsa anima;
non cnlm necesse est lpsam inclinarl vel sequl
lmpresslones vel passlones factas In corporlbus ~.
ARTICULUS Ill. 290
secundum motum lumlnarlum soils et lunae. Unde
Augustlnus, Contra Manlc/1aeos 4 : •In signa
tl tempora dictum est, ut per haec sldera tem-
pora dlstlnguantur cl ab homlnibus dlgnoscantur,
quia si currant tempera et nullls dlstlnguantur
articulis, qui articuli per slderum cursus nolan-
terire sed lntclllgl et discern! ab hOmlnibus non
poss~nt: slcut horae, quando nubilus' dies est,
transeunt quidem et sua spatia peragunt, sed di-
stlngul a nobis et notarl non possun1 '"·
Sed 0 b 1cit u r: Si luna fult condlta cum sole,
propter quid ann us lunaria non contlnet tot dies
t solaris 7 Ann us enim solaris contlnel tre-
~~:tos sexaglnta quinque dies, cum quadrante:
de computantur In an no bisextili trecenti et
~:xaginta sex'; ann us vera lu?ar!s contlnet tre-
centos quinquaginta quatuor dies .
--
"'. v rodii('IU!IIlf pro pntdutfllt.t- • R p/11/ruop/uznt.
' Z om. all~ 7111--) ~~~1/to:.Wnlf<U; R uqondtttdlllll P""' '"IKituJto.. • T Qlll.
1
R /Jr.
1
; !.':.. ca:'s•(eorrJ •llbll~ ..•- 'R 0111 · 'z Olfl. cVM qiUUifllllll ... lt.X.
• I. /o/lt.lfl.
3 Dt ftdt orthod., II, c. 7 (PO 94, 890).
p :u1 ad 4 el Jl
• Lib. 1, c. 14, n. 21 (PL :W, 183).
· ' 5 Cf. oamaac., loc. dl. (PO 94, 898).
 INQ. Ill. TRACT. II. QUAEST. Ill. TIT. I. - 291.
352
11. Dei:nde quaeritur de hoc quod sequitur 4:
Ad quod respondendum<~ quod sol f~it
Fecit duo magna /uminaria, malus solis, minus
conditus in quarta die mundi, luna vero cond1fa
fuit h perfecta sive plena, sicut dicit D ~mas~ e- lunae.
n u 5 1: « Decebat enim earn completam 10 lumm.e Sed obicttur quod aliqua alia luminaria sunt
fieri•. Augustinus2 tamen non hoc definit, s.ct;
maiora luna, et hoc probant per distantiam cor-
licet quod ' in plenilunio, sed q.uod perfe.cta s1t porum et apparition em; quare ergo dixit de luna
arguit, quia a perfcctissimo Cond1tore con~•ta. Cum potius quam de aliquo alio luminari?
ergo luna esset condita plena, sol autem m quarto [Solutio]: Ad quod respond eo K per hoc quod
die mundi, oportuil quod anticiparct c~m ~ole u~­
dicitur: Ut praeesset nocti. Nullum enim h lumi-
decim diebus, ut sic esset quintadec1ma et stc nare, quantumcumque sit, in nocte tantum do-
esse! I quasi in oppositione solis, et e~ hoc pro- minatur in illuminatione quantum luna domina-
5
cessu temporis accidit quod ann us lunans excede- fur • Practerea, propinquior est nobis: unde
batur ab an no solari, sicut dicit Damas ce nus • ampliorem inducit effectum et plures.
3

291 ARTICULUS IV.

De ste/lis et earum motu.

Deinde quaeritur I. de hoc quod additur: Et de voluntate Dei sint quae non corrumpuntur,
stellas. Quaeritur enim de quibus stellis intelligi- non rarefiunt nee densantur.
tur, utrum tantum de fixis ani de erraticis. 3. Praeterea, hoc attestatur plus habere de ma-
teria vel minus: nam rarum est quod pJus habet
Et v1detur quod de errattcls: a. Quia connu- de loco et minus de materia, den sum e converso;
merat cum sole et luna. ergo, cum haec non conveniant' illi cor pori, non
E contra vldetur de fixls: 1. Quia k dicitur 6 est illud corpus rarefactibile aut densabile. Re-
quod posuit cas 1 in firmamento. stat ergo ex iis rationibus et aliis, quas ponit
(Solutio}: Ad quod respondeo m quod commu- Philosophus, in libra De caelo et mundo 11 ,
niter loquitur de stellis, sive quae dicuntur fixae quod non moventur proprio motu, sed motu'
sive quae dicuntur erraticae. sui orbis.
(Ad oblecta]: I. Ad id' quod dicilur posuisse 4. Praelcrea, superfluum esset ponere ipsa per
eas in firmamento, dicendum quod firmamcntum se moveri, cum nihil aliud facerent suo motu
accipitur ibi pro Iota parte quintae essentlae 7, quam ea quae fiunt a motu orbium suorum.
quae continet omnia luminaria. a. Alii vcro volunt ex opposito dicere quod
si moverentur tantum motu sui orbis, aut move-
II. Sed adhuc quaeritur 0 , ratione huius verbi rentur orbes 1 motu firmamenti propter continui-
'posuit ', utrum luminaria moveantur suo motu tatem : et tunc necesse esset quod planetae es-
an motu sui orbis 8• sent in una dispositione, cum firmamentum sem-
1. Si enim positum dicitur illud quod est fixum, per uno modo moveatur; aut quod" eorum orbes
videtur quod non suo motu moveantur, sed motu haberent proprium motum: et si habent v pr~
suae sphaerae 9, prium motum, aut moventur ab oriente in occi-
2. Praeterea, si proprio motu moverentur, aut dentem sicut firmamentum, et tunc, cum secun-
dividerent corpus suae sphaerae aut non divi- dum maiorem nobilitatem corporum et minorem
de-rent. Si non dividerent, tunc duo corpora simul sit motus naturalis, in qua distantia se haberent
essen! in eadem loco: quod est inconveniens 10. Si orbes planetarum a firmamento, in x ilia sive se-
vero P dividerent, tunc recipe-ret q quinta essentia cundum illam proportionaliter esset motus, et ita
sectionem, quemadmodum aer et aqua, et ita esset quam cito firmamentum, quod est superius et
corpus rarefactibile et densabile; sed quod tale nobilius, fecisset suam revolutionem, tam cito
est, corruptibile est; cum ergo superiora corpora alii orbes facerent suam et ita accideret idem

• STU rttpondtmio; Rt. om. 101, In CZ tit add.inlert. 6 S /11. • Tom. 4 VCZ lit. , R add. dlt.
IPOndttldrun; R hot pro quod. • Rt. om. • RC cuct. • T quod. 'Ita v, alii til. • RCZ rnpotldtndum.' v.o:·o~."· t.g v 'a:d~::
" VST om.
1
T add. mlhl. • V hrK non tommunltllt pro h. n. t. • Rom. 1. m. • T add. tnlm. "s om. • R htlbtunt. ~ S om.

I lk /idt orlhod., II, c. 7 (PO 94, 895). 6 Gen. 1, 11.

2 Cf. De Ol!n, ad lilt., II, c. 15, n. 30 et De Gen. ad
lift., lib. imperf., c. 13, n. 40 (PL 34, 276, 236).
3 Loc. cit. (PO 94, 898).
4 Gen. 1, 16, ubi et duo sequentes textus.
S Cf. Augustin., De Gm.ad iitt.,ll,c. 16, n.34(PL 34,277).
7 Cf. Arlstot., De caelo, I, c. 3 (II, 371).
8 Cf. S. Bonav., II Stnt., d. 14, p. 2, a. 1, q. 2 (II, 353sq.).
9 Cf. Macrob., In somn. Scipion., I, c. 17, circa finem.
IO Cf. Arlstot., Phys., IV, c. 1 (II, 285).
11 Lib. II, c. 8 (II, 397sqq.).
 DE ORNATU FIRMAMENT!. 353

quod prius. Restat ergo quod moveantur contra Ill. Et quia moventur orbicularUer corpora su~
firmamentum. Sed si moventur e contrario, cum pra dicta, quaeri similiter solet utrum moveantur
forti us motum vincat semper" minus patens, ne- a se vel ab alia corpore vel ab aliquo incorporeo,
cesse est quod 11 flrmamentum sua revolutione fa- quod non est necesse mover!'·
cial illos orbes revolvl ab oriente in occidentem, Nullum autem corpus a se movetur 8, cum ne~
et hoc apparel ex hoc quod sol in motu dlurno re- cesse sit distare substantiam moventis a substantia
volvitur ab oriente in occidentem r et lterum revol- moti; nee ab aliquo P allo corpore: oportet enim
viturd ad orlentem et ita de aliis. Nisi ergo aliquis statum esse; ergo ab lncorporeo est prim us motus 1 •
esset proprius motus ipsorum cum hoc •, non acci- Huius gratia ponebant quid am • superlora cor~
derent illae variationes quae modo accidunt: lnve- para esse animata, ut quemadmodum ani mali a mo--
niuntur enim planetae in quallbet revolutione sub venture diverso a principia naturae, quod est anima,
allo puncta quam fuerunt in praecedenti revolu- ita e diverso moveantur lila corpora, quae, quantum
tione. Cum ergo hae variationes slnt manifestae In est de sua natura vel figura, non plus moverentur
planetis, necesse est aliquem proprium I motum ab oriente in occldentem quam e converso, nisi esset
orblum esse contra firmamentum. Quid est ergo inclinatlo motorls quo moventur sic vel sic. AII I 9
quod dicitur 1 : Posuit ta' in firmamento? lmmo posuerunt lntelligenllas separatas, qui bus moveren-
in allo corpore posita sunt lila sidera, quod natu- tur ista corpora caelestla sic vel sic, et dlversas
ram habeth movendi e contrario ipsi firmamento. esse, secundum quas dlversi orbes moventur'.
b. Praeterea, secundum hoc tollerentur motus (Solutlof: Ad quod dicendum ', secundum ex~
lunae, qui dicuntur differentes esse secund urn positores Sacrae Scrlpturae, quod non dicenda
astrologos 2, secundum 1 excentrlcum et epicycl urn sunt corpora anlmata. Unde loannes Dama·
et alios clrculos quos ipsl assignant; tollerentur s c en us to: • Null us anlmatos caeios velluminaria
etiam retrogradationesk, progressiones et allae exislimet: lna11imatl enitn sunt et lnsenslbiles '·
11
varlationes quae In lllls assignantur, sl rnotum Quare, etsl dlcat dlvlna Scrlptura : Latlentur
proprium non habeant. caefl tf exultet terra, eos, qulin caelo sunt, an-
c. Nee hoc obstat quod dlcltur quod caelum gelos, et qui In terra sunt, homines, ad laetltiam
1
non reclplt dlvisionem 3 , et ita non posslt planeta vocal. Nov it autem Scriptura et prosopopela,
movere per spatium caeli: cum vldeatur radius ld est personarum fictione, uti",1 ut de animatls
moveri per al!ra sine divlsione al!rls. Nee acci- et' lnanlrnatls loqui, slcut illic '~: Mare vidil et
dens potest esse, cum moveatur de loco ad lo- fuglt, lordanis conversus est retrorsum. Quid est
cum, non moto al!re In quo est~ nee est alia sub- tlbi, mare? etc.; et montes et colles lnterrogantur
stantia quam corporea; ergo erit corpus motum sermones exultatlonis, slcut et nobis consuetum
per corpus allud non divlsum, quod non est ae~ est dicere 'congregata est civitas', non • aedi·
qualis spirltualitatis. Ita dlcunt planetam, cum ficla slgnificare volentlbus, sed civitatis hablta~
13
sll maloris t lumlnositafls, moveri per spatium tores et caell enarrant glorlam Dei , non vocem,

corporis caeli, tamen caelo non dlviso. quae ' aurlbus senslbilibus auditur, em1t. Ien Ies ' ,
(Solutlof: Ad quod dicendum quod, sive sic sed ex magnitudine Condltorls nobis vlrtutem
4
ostendentes: quorum pulcritudlnem excogitantes,
sive sic m, posita sunt luminaria In flrmame~to
factorem slcut optimum artlflcem admlramur et
secundum lntentionem supra dlctam, sive slnt flxa
glorificamus •. Nee ex els ellcltur quod oport~!t
in suo or be sive per se mobilia. Perscrutatlo autem esse tot motores quat sunt orbes, qui moventur :
horum relinquenda est els qui circa lalla" nego-- possunt enlm ab uno motore reclpere diversas
tiantur, hoc supposito quod dicit Scrlptur~. Sl lnclinationes et maxlme ab U!o motore quem ~on
vera altera pars per documenta 0 Sacrae Scnptu~ est nccesse agere secundum conditlonem matenae.
rae possit confirmarl, illl parti est adhaerendum.
------------ 4 R ,roM/. , R h/r, L om.: L prior pro proprlul.
• TRLC ruprr. • Ita V, aUJ ut. ' T om~l ~or ~c~t~~~~~T ~~~~~ :a~::.d.
... IIIII:· r VST •II. • L .Wd. ma. t~. Ul ~: :::·fu~;a::
I VST om. , R •o•. • LC fUt I!Diurlllll tn pro · · ·• VR alii 0111 • o. 0 . , T mo~lftnfur. 'Ill , 1 • •
1
• V om. a. a. • VR hot, quod C cotr. • V dcnu~tntum~ z : •.:•,,. L' nl add. ma. • V dt. • V "'· • STZ tmfllt/U.
Jlbll•• prot./.; Ttl pro rill. 'V om., Rom. S. ·
8 Praesertim Neoplatonlcl, ut Plotlnus, lambllchua;},
1 Gen. I, 17. r1 1 gm Slm Uclua. Cf. Arltlot., Dt catfo, II, c. 2 (II, 3tH);
2 Nempe Ptolomaeum; cf. Roger Baco, Op. 1t · :,ande. p I 3 (111 437)• Augustin., Dt Gen. ad lltt., II,
'"' m"'(PL' ~ 279 ~q.)· Ouhem, Joe. cit., IV, 422tqq.
1
(ed. Duhem, p. 99aq(j.) i Duhem, Lt syst. dJJ a ,
18
t. • ' (II 606tqq )· paeudo-
I, 467sqq. (II 397sqq )· g Cf. Arlstot.. Mttaph., XI, t. 8 • ' •
3 Cf. Aristot., lk catlo, II, cc. tsq. ' ) ' Llnco!D., Smnma philos., tr. Hi, c. 12 (p. 560sqq.).
S. Bonav., II Stnt., d. 14, p. 2, a. I, q. I (II, 3.50sq .. 94
10 De ftdt orthod., II, c. 6 (PO • 886). , 3.
12 1 113
4 Cf. supra, p. 324, ad 7. 347 ) II Psalm. ~. II. Ps.a Ql.
' Cf. S. Bonav., II, Stnl., d. 14, p. I, a. 3. q. 3(11, ~qq .. 13 Psalm. 18, I. 606)
s Cf. Aristot., Phys., VIII, c. 4 (II, J48). 14 Cf. Aristot., Metaph., XI, c. 8 (II, .
1 Cf. Artstot., VIII, c. 5 (II, J53).
Phys., 23
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
 INQ. Ill. TRACT. II. Ql!AEST. Ill. TIT. II. - 292.

TITULUS II.
DE ORNATU NATURAE MEDIAE
SEU 0~ OPERE QUINTAl: DIEI.

· ·1 Deus 1 etc Deinde procedendum est ad ornatum quintae diei, qui

'"' quoque · "b" · d"
omatus est corporis medii inter caelum et terram. Et descn 1t pnmo 1Spo-
'tionem agentis de faciendo; secunda est consideratio eius uta est a causa
propinqu: sui generis; tertia notatur approbatio. primi a~entis. Et ~oc est primo ess~
1

ab agente primo, deinde in proprio gene~e, te~JO ut. ~rdmatu~ ad fmem su~mum, qm
est alpha in ratione agentis et omega 2 m r~hone fm1s, ut SIC comp.leatur lllud quod
dicitur Prov. 16, 4: Universa b propter semeftpsum opera/us est Dommus.

292 CAPUT I.

DE VERBIS ' PRODUCANT AQUAE '.

otest autem quaeri l. cum faciat mentionem
P de aqua, ut' producat animantia aquarum,
quare non tacit mentionem de aere, ut producat
animantia a~ris, scilicet 4 volatilia?
2. Item, cum aer et aqua suum habeant orna-
tum, [cur] et corpus ignis, quod dicitur, secundum
S t ra bum 3, caelum olympium, et igneum non ha-
beant suum ornatum? cum haec pertineant ad
corpus medium: dictus enim erat ornatus caeli,
propter quod recte ~ sequi \'idebatur ornatus ignis
vel caeli ignei, quae sunt corpora proxima.
3. Item, aer habet duas differentias, quarum
utraque dicta est caelum: et una est J caelum ae-
thereum, altera a~reum 4• Potest ergo quaeri quare
caeli aetherei non dixit ornatum sicut caeli aerei.
[Solutio): 1. Ad quod dicendum quod nomine
aquae intelligitur aer, qui sua vicinitate habet hu-
miditatem aquosam: unde aliquando rorat. Undet
Augustin us, Contra Manichaeos 5 : c Sciant
omnes, quos haec movent h, istum ai!rem nebu-
losum et humidum, in quo aves volant, a doc-
tissimis hominibus 6, qui haec 1 diligenter inqui-
runt, cum aquis solere deputari. Concrescit k
enim et crassus efficitur exhalationibus' et quasi
vaporibus maris et terrae, et m de ipso humore pin-
guescit quodam modo ut volatus avium portare
possit: ideo per noctes serenas 11 etiam rorat,
cui us roris guttae 0 mane in herbis inveniuntur.
Nam mons ille Macedoniae, qui Olympus vaca-
tur, tantae altitudinis esse dicitur ut in eius ca-
cumine nee ventus sentiatur nee nubes se colli-
gant, quia excedit altitudine sua tatum istum
aerem humidum, in quo aves volant, et ideo ne-
que aves ibi volare asseverantur. Quod ab eis
proditum P dicitur qui per singulos annos so-
lebant, nescio quorum sacrificiorum causa, me-
morati mantis cacumen ascendere et aliquas no-
tas q in pulvere scribere, quas integras alio an no
inveniebant: quod fieri non posset, si ventum
aut pluviam locus ille pateretur. Denique tenui-
tas ' a~ris, qui ibi erat, non eos • inspirabat: unde
durare ibi non poterant, nisi spongias humectas
naribus applicarent, unde crassiorem et spissio-
rem spiritum ducerent: ii 1 ergo indicaverunt se
nullam avem in eo loco aliquando" vidisse •.
Et in idem consonat quod dicit Augustinus,
Super Oenesim 1•
Sed si quaeratur quareillacommunisorigo
magis nomine aquae quam nomine a~ris intelli-
gatur: dice n dum quod aqua plus est v ordinata
ad generationem animantium quam aer s, licet in
I a~re multae fiant impressiones propter ascensum

• V prHt• •
'T Jwc
•T IIIU"'r&IIIJI
L UIIICIUd.t IWd z • Sd "5 11 • Jr om f IU V. alliiUIQ P",", ,V I-'•·
•w ~ V monrnl, quod Z con.
o T ~dd. tllum.
1
flU V 1M R ' q COO' 5I t:Z411/tll1Dn/bw, C tlllrlllonlbiU. "' V om • Z nrrnlulmu. , ST ,.,.
1111'1, ptJI 1-, LZ JtOIJIIUII, ia l.Z In IIIJt. prodl/1!111 R qu/o "'0 o•l. , L 1 V
~So.. • T -· ' ,... no CUll. ' ltftnlto1. • HLCZ t11. ' V h/11, alii hit.

I Gen. I, al.
2 Cf. Apoc, 1, 8. :i Lib. I, c. 15 (PL 34, 184).
C1 Cf. Arl•tol., Dt mundo, c, 6 (Ill, 640).
3 Cf. OWNfl ordin., In Gtn., I (PL 113, 68).
4 Cf. aupra, p. 317a; S. Bonav., II StnJ,, d. 14, p. 2, '1 Lib. Ill, c. 2, n. 3; cf. Dt Oen. lib. lmperf., c. 14,
a. I, q. 3 (II, 356&). n. 44 (PL 34, 280 et 238).
;S Cf. Augu•tln., De O~n. ud 1111., I, c. 5, n. II (PL 34, 2!W).
 DR ORNATU NATURAe MRDIAR.
aquttrum: commixtiones enim, ex quibus flunt 4
generatlones anlmantium, circa medium locum
flunt I, et Ideo recti us nomine 'aquae' designa~
vit. -- Praeterea, supra dictum est 2 : Spiritus
Domini jerebafur super aquas, et delnceps dicit
de congregatione aquarum 3 : Ut appareat ar/da,
ideo continuando recte hie" nominavlt aquam
tamquam origlnem c.
2. Ad sec u n d u m dlcendum quod, licet ignis
pertineat ad mediam naturam inter caelum et ter~
ram, non habuit ornatum distinctum nee secundum
partem sui superiorem, quae dicitur olympium
caelum, nee secundum inferiorem, quae dicitur
caelum d igneum, quia non est locus in quo vivere
possent animantia. Si cnim non possunt vivere
animantia in superiori parte ai!ris, quae dicitur
aether, sicut dicit Augustinus, in t auctoritate
supra dicta, eo quod ad ipsum non possint ascen~
dere vapores et ita nulla sit/ ibi commixtio,
ergo nee possent ibi salvari, quia ex eisdem sal~
vatur ex quibus generatur\ multo fortius in eaelo
olympia vel igneo non esset huiusmodi ornatus.
CAPUT II.
DE VERBIS ' REPTILE ANIMAE VIVENTIS' ETC. 8•
einde quaeritur I. I. de hoc quod dicitur 9 :
D Producant aquae reptile animae viventis. Cum
reptilia dieantur ilia quae sunt in terra; item, in
aquis sunt mulla quae non repunt, sed natant, ut
sunt eefe et huiusmodi magni pisces, quare non
est dictum ' et omne nata tile'?
2. Praeterea, qualiter producuntur ex aquis na-
tatilia veJI volatilia? Nam ex iis producuntur,
ex quibus salvantur 10 j salvantur autem m per
elementa commixta.
Respondeo: 2. Haec produetio erat ex n ele-
mentis eommixtis; nihilominus tamen secundum
dominans in ipsis magis fit hie sermo et ideo
dixit: Producant aquae 11 •
I. Ad a I i u d dicendum 0 12 quod reptile di-
eitur quod toto corpore incumbit super corpus
deferens, ad differentiam volatilium et gressibi-
lium, quae sc supportant vel in parte vel in toto.
Unde natatile designatur per reptile: hie namqueP
sumitur reptile illud corpus in aquis, quod non
d T om. • 5 hu. , v ord/tum.
-----:::-::--::-:-::
4 [Ia v. alii om.
' V slid. nul/~m. t LZ repel. • ST tl. • T OQI.
'SU onltnl/1. • T IJobd. • Us L, aiU add. nqu/tur, quod L u.p.
1 Cf. Arlslot., De gen~rat. et corrupt., II, c. I sqq.
(II, 4!i3sqq.). a Gen. 1, 2.
3 Gen. I, 9; cf. supra, num. 284.
4 Cf. Arlstot., De g~ner. ~t corrupt., II, c. 8 (II, 463).
o Cf. supra, p. 342, ad I et ~.
6 Ct. 11upra, num. 2M·, 1; s. Bonav., II Sent., d. 1-4,
p. I, a. I, q. 2 (II, 338aqq.).
7 Cap. II, n. 16 (Pl 34, 286), ad sensum.
355
Praeterea, natura ignis est destruere alienum cor~
pus quod destructibile est; unde non possunt
ibl esse corpora aliena. Restat ergo quod ipsa
lux in utmque caelo est ornatus corporis sui,
sufficlens suo corpori ut, sicut caelum 1 aqueum
nullum habet ornatum h corporum praeter suam
perapicuitatem luminosam nee caelum empyreum 1
habet ornatum corporum praeter suam lucem 5 , Ita
nee habent ista corpora in suo genere aliurn or-
natum quam lucem.
3. Hoc idem potest dici de caelo aethereo:
caelum enim aethereum habet suam perspicui-
tatem luminosam.
Sed posset quis quaerere quare non fzat
aliqua mentio de igne sicut de aliis tribus ele-
mentis, implicite vel explicite. Responde & I
quod J: datur intelligi secundum sui superiorem
partem nomine caeli, secundum inferiorem vero
partem nomine alterius extremi. Unde Au gus ti-
nus, Super Oenesim, lll 7 : c Terrae nomine hoc
tatum universaliter significatur, donee perveniatur
ad arid am, quae proprio nomine terra dicitur •.
293
habet pinus q quibus s«et aquam, sed pedibus
tantum aquam dividit 13.
II. Deinde quaeritur propter quid dictum est:
Reptile animae viv~ntis r, quasi esset aliud reptile
quod non haberet 1 animam viventem.
(Solutio): Ad quod dicendum 14 quod non additur
ut differentia, sed ut sit sensus: ' reptile ', quod
inter animam viventem habentia computatur. Hoc
enim est quod, quantum est de modo motus, igno-
bilius est inter animantia: toto enim corpore in-
cumbit super corpus deferens; non sic gressibi-
lia, quae pedibus terram contingunt, nee volatilia,.
quae supportantur sui agilitate.
III. Deinde quaeritur propter quid dicitur:
Sub firmamento caeli vel secundum firmam~ntum
caeli secundum translationem Sept u ag 1 n ta.
et n~n dicitur, sicut 1 supra 15 : In firmamento vel
in" caelo.
• Tom. I RLZ /It, C o.m.; R '"~ ~ •
111 •To.. •ST~·
tV~,RCZ~-..
• S ln. • STLZ add. tlli. J' Ita • II - ·
• R lit.
8 Cf.s. Bonav ., II s~nt., d. l!i, dub. I et 2 (II, 3881SQ.).
g Gen. 1, 20. 10 Cf. supra, nota 4.
11 Cf. Augustin., IN !An. ad lilt., Ul, c. 7 (PL:W, 282sq.).
12 Cf. Augustin., toe:. cit., c. 8 (PL 34, 283sq.). .
13 Cf. Basil., In H~xaim., bom. 8 (PO 29, 170); laidor.,
Etymol., XII, c. 6, n. 2 (PL 82, ~).
14 Cf. Augustin., toe. cit, c. 8 (PL 34, 283sq.).
15 Gen. I, 14.
 JNQ. Ill. TRACT. II. QUAEST. Ill. TIT. II. - 294.
356
d 1
vu~~o!::!~~~r~dmi~~!:i~~nbi~:te:u~uo:;r quid
volatilium quam luminarfum, et quod
294
DE VERBIS 'FECIT DEUS CETE GRANOlA SECUNDUM SPECIES SUAS '.
einde quaeritur de hoc quod dicitur 2 : Fecit
D Deus cete grandia etc. secundum species suas,
et alia littera habet 3 : Secundum genus suum.
Quaeritur t. propter quid nunc"' tacit mentio-
nem de genere aut de specie, non autem supe-
rius, cum dixit 4 : Producant aquae etc., cum fa-
men~ ibi loquatur de factura volatilium et na-
tatilium quae non erant sine genere aut specie.
2. Item, potest quaeri: Cum fiebat sermo de
terrae nascentibus, locutus est de semine, dicens e5 :
Germinet te"a herbam virentem et facientem se-
men d, et plura locutus est de semine in herbis
et arboribus; cum au tern locutus est de anima-
libus in aquis vel terra, non locutus est de se-
mine, cum tamen et haec habeant semen, secun-
dum quod procedit generatio.
3. Item, in nostra translatione dicitur: Creavit
Deus cete grandia, cum tam en hie agatur de opere
conditionis, supra vero dictum est de opere crea-
tionis.
4. Praeterea, in translatione Sept u a gin t a
non loquitur de genere, sed tantum de specie in
animalibus quae sunt ex f aquis; in nostra vera
translatione loquitur de speciebus, cum fit sermo
de natatilibus f.
(Solutio): 1. Ad prim urn dicendumt6 quod,
cum locutus est 11 de productione animalium in
aquis vel a~re ex sua origine, non fit mentio de
genere vel specie, quia aliud est trahere esse ex
sua origine et aliud est ut sit principium fieri
vel generationis in aliis. Licet ergo simul tem-
pore accipiat esse et virtutem secundum quam
aliud possit esse ex illo, tamen unum est natu-
raliter prius altero; et ad hoc designandum prima
dixit sine distinctione: Producant aquae etc., se-
cunda distinxit, dicens: Creavit vel fecit secun-
dum genus suum. - Praeterea, ex parte mate-
riae non est principium generationis, sed ex parte
formae 7 ; et ideo, cum locutus est de exitu secun-
dum esse materiale, non locutus est de genere
•Rl..CZIIIIII. •Tillltut. •R0111.
~MI )l<laiUI.I, eorllm I1Lt. aliter po~~a~da -
ll:d Mtluti<>
: V hi. • l ~·HI. • R IIUIWJ.
COlD I. II. t. T add Ill; L Ill pn.> I. I.
1
~f. Aua:utin.,De Gtn.adUtt.,lll,c. 7, n. IO(PL 34,282).
ll Oen. I, 21, sec. Septuaginta.
• Sci!. ltala.
-'Gen. I, al.
:iGen.l,ll.
d hoc I volatillum est In medlo inter caelum et terram;
et ideo dictum est: Sub firmamenlo et super
motus trrram.
CAPUT Ill.
vel specie, deinde vera, cum locutus est de exltu
secundum formam, locutus est de genere vel
specie 1•
2. Ad a I i u d dicendum " quod aliud est de
terrae nascentibus et animalibus. Nam in terrae
nascentibus est 1 semper virtus seminis ul fiat
aliud ex ipso; non sic est universaliter in ani-
mantibus m aquae vel terrae, sed vis seminativa
est in elementis. Non enim" omnia, quae sunt
in aquis, generantur ex sibi similibus secundum
quod natura est principium ex similibus similia
procreandi s; similiter nee" omnia quae sunt in
terris: unde multa animalia moriuntur in hieme
et post in aestate semen habent in ipsis elemen-
tis commixtis ut procreentur; herbae vera in
terra vivunt secundum virtutem radicis, licet extra
moriantur; et semina herbarum cadunt in terram
et post multiplicantur tempore producente oppor-
tuno. Et hoc est quod dicit Augustin us, Super
Genesim 9 : • Semen non ubique repetivitP, cum
tam herbis et !ignis insit quam animalibus, etsi
non omnibus. Observatum est enim q quaedam ita
nasci ex aqua siver terra ut sexus eorum nullus
sit, et ideo semen eo rum non sit • in eis, sed in
elementis, ex quibus oriuntur. Hoc est ergo se-
cundum genus, ubi et seminum vis et similitudo
intelligitur succedentium de succedentibus, quia
nihil eorum ita creatum est ut semel existeret vel
permansurum vel nullo succedente decessurum •.
3. Ad tertium dicendum quod 'creare' in
nostra translatione 1 accipitur pro 'facere '. Unde
accipitur aliter ' creare' hie et cum dicitur 10 : In
principio creavit Deus caelum et terram.
4. Ad quartum dicendum quod in nostra
translatione quod dicitur 'species' accipitur pro
genere, id est" principia generandi. Vel forte prop-
ter multiplicationem ¥ specierum in aquis dictum
est: Secundum species suas; secundum au tern vo-
latilia quaedam, quae multae :z sunt generationis
in diversis partibus anni, dixit: Secundum genus
suum. Magis autem videtur primo modo dicendum.
•Tadd.lu:zl"l'"'"''""" •Ltn,·Som.aunl. /Cddh d
dcau.>lll1ral • T add. ul. ~ S om 0; ~dd~tc 110 argumenla, J el 4, ordlne
• Ita V, alii add. Ul. , CGGd. rt,UIUnt.
1 ST a!IIIO. IC/1/ct/. ~Ita V, alii add. tal.
• Ill V, alli mulllpllcll"ltm • VST IUiiJrru. • RZ alnt. 'RLCZ /11,
6 Cf. Augustin., loc:. ell. c. 12, n. 19 (PL 34, 287).
7 Cf. Arlstot., De grnerat. e1 carrupt., If, c. 9 (II, 464).
I Cf. Arlstot., Metuph., IV, c. 4 (11, !517).
ll Loc. cit. 10 Gen. 1, 1.
 De ORNATU NATURAe MEDIAe.
1
DE VERBIS BENEDIXITQUE EIS DICENS: CRESCITe ET MULTIPLICAMJNJ •
ET ' AVESQUE MULTIPLICEHTUR '.
sequitur: Benedlxitque" etc. I. 1. Potest
1
Deindc
quaerl propter, quid facta est benedictio
super ca quae sunt producta ex aquis, non autem
primo super terrena animantia. Nam si benedictio
fuit in cremento, quod pertinet ad augmentatio-
nem, et t in multiplicatione, quae ad generativam
pertinet ~ et hoc videtur per hoc quod sequi-
tur: Cresclte et multiplicamini - videtur prima
benedictio fuisse facienda super terrae animantia:
nam d ibi est primum crementum et generatio.
2. Praeterea, cum animantia terrae crescant et
multiplicentur super terram, sicut ilia multipli-
cantur in aquis, propter quid non est facta be-
nedictio animantium terrestrium sicut aquatilium?
[Solutio]: I. Ad prim u m videtur respondere
Augustinus 2 , dicens quod terrae nascentia, quia
non • habuerunt affectum propagandae prolis et
sine sensu generabant, indigna videbantur bene-
dictione •: ideo incepit benedictio ab' aquatilibus.
2. Ad secundum vero respondet 3 quod per
benedictionem datam istis intelligi potuit bene-
dictio dari illis, cum habeant similem rationem
crementi et multiplicationis.
Sed contra prim urn potest obici: Licet
enim praecedente sensu et appetitu sive/ concomi-
tante generent animalia, terrae nascentia non, num-
quid propter hoc carere deberent benedictione?
cum consimilis sit effectus benedictionis utrobique.
Contra secundum vero obiciturt: Si
enim haec esset ratio quia benedictio in priori da-
retur intelligi in posteriori, non oportuit tunc post
benedictionem expressam in aquatilibus posuisse
vel expressisse benedictionem de illo terrestri,
quod est homo; sed expressa est; ergo et alia
subest ratio.
• V add. Dtus. • R om. • !Ia v, alii om.
Tom. nq/qtiiJum. ' R quDII, • lito Z, altl IOCD.
v STLZ ndd. trt. • Ita V, alU htrtlll. • Rom.
t Gen. 1, 22.
2 De Gen. ad lilt., Ill, c. 13 (PL 34, 288).
3 Augustin., lac. cit.
357
CAPUT IV.
296
II. Item quaeritur: Cum principium generationis
unum sit natatllium et volatilium "· scilicet aqua,
propter quid fiat distinctio locorum ad inha~
tandum? Dicit enim 4 : Avts multiplitttrfur suptr
terram, innuens ai!rem locum habitationis et su-
pra dixil 5 : Volatllt super ftrram sub firm~mtnto
caeli, vel quod acciperent volatilia originem ex
ai!re.
[Solutio]: Ad hoc respondet Hugoe, dicens:
"' Quod quare 1 factum sit ut non ad similitudinem
aliorum quae ad omatum mundi elementorum
creata sunt, ex ipso materiam sumerent, in quo
locum .t sortiri debuerunt, forte 1 quis ad ipsius
elementi materiam referet. Duo sunt genera ani-
mantium quae ex una materia prodeunt, sed
non unam mansionem sortiuntur: pisces in ori-
ginali sede permanent 111 , volatilia sursum tollun-
tur et sunt quasi supra id quod facta sunt •. Sic
de una massa corruptibilis naturae et sua muta-
bilitate defluentis universa., generis humani pro-
pago trahitur, sed aliis deorsum in ea qua P nati
sunt corruptione iuste relictis, alii sursum dono
gratiae ad sortem caelestis pabiae elevantur •.
III. Deinde quaeritur adhuc quare non dixit
'aves multiplicentur in ai!re ', cum ille sit locus
habitationis volatilium.
[Solutio]: Ad quod dicendum' quod, licet [aer)
sit locus volatilium ad movendum vel spatiandum,
terra tamen dicitur locus super quo producuntur
vel ea quae terrae radicitus adhaerentr, ut arbores,
et hoc est quia ibi quietem etiam' accipiunt et
nutrimentum ut in pluribus, et ideo dicitur supu
terram non in ai!re vel in terra, sicut quaedam
animatia generationem accipiunt in cavemis terrae.
" L non. • T dt. /V om. 1 Vom. c. .a. •· •.; So-.~ •voa a.L;
1 Z add intcrl. $1. • T add. d. • L oa. • ST lllllhlnL I L fM, Z - .
4 Gen. I, 22.
5 Gen. 1, 20.
6 Dt sczcram. c/vist.jld.,l, p.l, ct. 2tiet?l (PL 176, 203).
-·-
 INQ. Ill. TRACT. II. QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 296.
358

TITULUS Ill.
DE ORNATU TERRAE

't. SEU DE OPERE SfXTAE DIEt.

e Deus. Producat terra • etc. Sequitur ornatus qui factus est sexta

II !Xdl'1e, Q~OQU
·
m qua
amman e r 1
t
pn'mo. arrit
at'onalt' •.
•
b'
£1
de animantibuS terrestribuS
.
irrationaJibUS
• •
a, detnde de
a it · Faciamus honunem etc. Et tang1t tna, quae pos
• • •
sunt reduci ad quatuor genera causarum. Cum enim dicitur: J?t~lf Deus, "?.a urd ~~usa
efficiens· cum dicitur": Producat terra, nolatur' causa matenahs; cum dicit~~ . Et
t t
_

fecit De~s etc., notatur causa formalis, secundum quam. processit per. condJhon~m a
0 . causa finalis cum dicitur ~ : £/ vidit Deus etc. Hoc Jdem posset pnus esse dictum
in e~~uatilibus. Vel 'possumus praedicto modo in tria di~tingu ere:
et in proprio genere et referri ad causam tamquam flnem ·
5 secundum esse a causa

MEMBRUM I.
De animantibus terrestribus irrationalibus.

Z96 CAPUT I.
DE VERBIS 'PRODUCAT TERRA' ETC.

r~Jotest autem quaeri 1. propter quid dictum j [Solutio}: 1. Ad quod dicendumc quod sin-
J..l!ti est singulariter de terra, et
hie, cum loquitur gulariter dicitur de terra, pluraliter de aquis, ut
de animalibus, et supra, cum loquebatur de terrae
nascentibus, non sic autem dictum est singulariter
de aqua, sed pluraliter 6 : Producant aquae, cum
tamen secundum diversitatem terrarum sit diver-
silas productionum in animalibus.
2. Item, cum dictum est de terrae nascentibus,
dictum est t;: Germinet terra etc., cum au tern
dictum est de animantibus, dictum est 8 : Producat
terra etc.
3, Praeterea, tria genera notat terrestrium, sci-
licet reptilia, iumenta et bestias. Propter quid
designat ilia sub ill is tribus rationibus? Cum
omnia sint propter hominem, propter quid di-
cuntur quaedam iumenta? Omnia enim sunt ut
homo eliciat ex illis utilitatem aliquam.
4. Praeterea, in translatione Septuagint a ad-
ditur: Quadrupedia et reptilia et pecora et feras,
et ita unum membrum videtur superadditum. Si-
militer ferae pecora dicuntur; quare ergo e di-
verso dividuntur? Similiter pecora et quadru-
pedia non recte dividuntur /,
notetur aquarum in suis receptaculis distinctio;
terrae vero est continuitas, licet pluraliter dican-
tur terrae propter region urn diversitatem h.
2. Ad secundum vera dicendum 1 quod de
terrae nascentibus dictum est 'germinet': germen
eDim est in radice quae adhaeret terrae; pro-
ductio vero dicitur, id est procul ductio, quia ani-
mantia a terra separantur, et ideo alia translatio
habet 9 : Eiciat terra, id est extra se iaciat •, quasi
separatum ab ipsa.
3. Ad tertium 1 dicendum quod tria genera
enumerat, quae sic distinguuntur, ut iumenta di-
cantur quae sunt in adiutorium homini ad laboran-
dum in terra - unde iumentum dicitur quasi iu-
vamentum 10 ; iuvamentum vero accipitur hie non m
tantum in equis - reptilia vero et bestiae terrae
sunt quae sunt ad terrorem. Unde dicit August i-
n us 11 quod quaedam sunt utilia, quaedam deter-
rentia. - Vel aliter: eorum, quae sunt in adiuto-
rium ad laborandum, quaedam sunt reptilia, quae-
dam n gressibilia, et ilia dicuntur bestiae terrae.

~ TZ lrraJUIIUiblllb.u l 11.11 V, alll om. c. II. • IU. V, alii um "- Jte V, alii u o c d •ll 0111 d r, In C ~•I •dd mg 1 L om.
~IUr. dlrt.dlllllur • T add. uJ. Z btu pru praead.qWJd. • ILl V, alii dl~tn/lu/u. • Ita V, alii add u/ • VSR lllctlll, quo-d LCton ;
uJ PW .,.._- · T !UfHUU/.im pro KparaJum ' II~ V51, alU a4d. w:ro; 6 lurll pro lr/u. -Ita z add. lnt~rl., alii OIP. • V Mdil. 1unt.

J Oeo. I, 24.
J Gen. 1, 25. 2 Gen. l,
4
26.1
Gt:n. I, 25.
7 Gen. I, II. 8 Gen. I, 24.
9 Scilicet ltal.a.
li Cf. aupr.a, p. 34Ja.
6 Gen. I, al. °
1 Cf. llidor., Etymol., XII, c. 1, n. 7 (JlL 8:!, 4~).
II Cf. lH Gen. c. Mantell., I, c. 16, n. 26 (PL 34, 181';),

4
4. Ad quart u m dlcendum quod hoc mem. 1
brum ' quadrupedfa' non ponU dlfferentlam con-
tra alia tria, sed connumeratur cum 6 reptlllbus,
propter hoc quod reptilia multorum sunt pedum,
et Ita partem ponlt pro toto, ut lntelllgantur
multlpedla. Et hoc patet per hoc quod, cum ite-
rum resumit ilia membra, non ponlt dlfferentlam
DE MINUTISSIMJS ANIMANTIBUS l.
D ammantlbus utrum omma facta essent in ope-
ein~e I. ~uaerit Aug us t.i nus de minutissirnis
ribus sex dierum an ex consequentibus rerum
mortalium corruptionibusl, sicut modo apparel
fieri, et tamen est Deus omnium creator~'.
[Solutio): Unde Augustinus, Super Gene-
sim 4 : • lnest omnibus quoddam naturae sui ge-
neris dec us sic 11 ut in iis maior sit admiratio
considerantibus et laus uberior omnipotentis Ar-
tificis, qui omnia in sapientia fecitr,, qui a fine
usque ad finem pertendens 1 et suaviter cuncta
disponens 6, nee ea ipsa rerum novissima k, quae
pro sui generis ordine dissolvuntur et quarum
dissolutionem ex poena nostrae mortalitatis hor-
remus, reliquit informia, sed creal minima cor-
pore, acuta sensu animantia, ut maiori attentione
stupeamus agilitatem muscae volantis quam ma-
gnitudinem iumenti gradientis, ampliusque mi-
remur opera formicarum quam onera camelorum.
Et possunt 1 quidem dici ea minutissima, quae
vel ex aquis vel ex terra oriuntur, tunc creata,
in quibus ilia non absurde intelliguntur quae
nascuntur ex iis quae terra germinante orta
sunt et quia praecesserant conditionem non so-
tum animalium, sed etiam luminarium; unde illo
die, quo apparuit arida, exorta sunt, ut potius
ad supplementum habitationis m quam ad nume-
rum habitatorum pcrtinere intelligerentur. Cetera
vero quae de animalium gignuntur corporibus
et maxime mortuorum, absurdissimum est dicere
tunc creata cum animalia ipsa creata sunt, nisi 111
quia inerat iam omnibus animatis corporibus
vis quacdam naturalis et quasi praeseminata et
quodam modo liclata " 1 primordia futurorum ani-
malium, quae de corruptionlbus P talium corpo-
rum pro suo quaeque genere ac differentiis erant
• Ita VS, alii add. wro. • C om. ' Ita V, alii om.
to!lrtqu~lltlbu&. ' R trt11111rum. a Ita LC (m,.), alii 11111.
• Z /p111; R om. '""'· • VL l~~tltilllll, Z ~~ta~~tdata. 'V tllrnpti&~/U»ll.
' C om. " Z 1/mr.d cum pro 1. m. • T 11m.
UfOIIII pro llltiiiiUfOI.
I Cf. Augustin., De Otn. ad till., Ill, c. II, n. 17 (PL
34, 286).
2 Cl. Auguatln., loc., cit., n. 16 (PL 34, 286).
3 Cf. Lombard., 11 Stnt., d. 1~. c. 4 (p. 31~); cf. supra,
num. 96.
DE ORNATU TERRAE.
359
quadrupedum, sed tantum ponlt differentiam rep-
tillum. - Vel potest dlcl quod illud est com-
mune ad ilia tria: quadrupedia enim quaedam
sunt reptilia, quaedam vero t pecora sive iumenta;
cum autem dicitur d 'pecora' in translatlone S e p-
tuaglnta, ad Jlla fit coarctatio quae' sunt in
adiutorlum hom inurn 2.
CAPUT II.
297
exorilura, per administrationem ineffabilem omnia
movenle incommutabili Creatore •.
II. Quaerit eliam' Manichaeus 8 : • Quid opus
erat ut tam multa animalia Deus faceret, sive in
aquis sive in terra, quae hominibus non sunt ne-
cessaria, multa etiam perniciosa et immunda?.
[Solutio]: Ad quod respondeo', secundum Au-
gust in u m, Contra Manichaeos', quoniam ~ ista
omnia pulcra sunt Conditori et Artifici suo, qui om-
nibus utitur ad gubernationem' universitatis, cui
summa lege dominatur. Si enim in 1 alicuius opi-
ficis officinam imperitus intraverit, videt ibi multa
instrumenta quorum causas ignorat et, si multum •
est insipiens, superflua putat. lam vero si in for-
nacem incautus ceciderit aut ferramento aliquo,
cum id male tractat, se ipsum vulneraverit. etiam
perniciosa et noxia existimat ibi esse multa, quo-
rum tamen usum quoniam • novit artifex, insipien-
tiam eius irridet et, verba inepta non curans, offici-
nam suam instanter exercet. Et tamen tam stulti
sunt .z homines ut apud artificem [hominem non)
audeant vituperare quae ignorant, sed cum ea vi-
derint, credant necessaria, propter aliquos usus
instituta; in hoc autem mundo, cuius conditor et
administrator praedicatur Deus, audent' multa re-
prehendere quorum causas non vident. et in ope-
ribus atque instrumentis Artificis volunt se videri
scire quod nesciunL Ego vero fateor me nescire
quare ranae creatae sunt aut muscae aut vermi-
culi · video tamen omnia in suo genere pulcra
esse: quamvis propter nostra peccata multa nob~s
videantur adversa. Non enim: alicuius hom•-
nis corpus et membra considero, ubi non mer:
suras et numerum et .. ordinem inveniam ad um-
tatem pertinere. Quae omnia unde veniant, non
- - - - -o•. 1 •V ! LC {twt.) ~: V Cllrre·' Nt=' IWO
• Ita V, alii dlt t. aS llllffat.l. • RLCZ /«fit. • S ~··
' V lflldtJU. apotiiUt , z ....,_ -
' R "P· 'CZ nq<»dttttJ-, R ~ ilater.J. .W R _,;
• S llaHt. • V Glldt¢1. ' Clldd. -.!d. c-. • Ita o-.;
' Ub. Ill, c. 14 (PL 34, 288sq.).
r, Psalm. 103, 24. 6 Sap. 8, I.
1 Ct. Aua:uaUo., Dt c1'1il. Dtl, XXII, c. 14 (Pl 41, 118).
s Cf. Au1 ustio., Dt Gtn. c. .Wanich.,l, c. 16lPL 34. 1~).
11 toe. ell. ; d. supra, oum. 1 H8 et &6.
 300 INQ. Ill. TRACT, II. QUA.EST. Jll, TIT. Ill. - 29lt
intelligo nisi a summa mensura et tr numero et
ordine, quae in ipsa Dei sublimitate atque incom-
mutabfli et aeterna veritate consistunt. Adversus
utilia non habent quid dicant. De pemiciosis au-
tern vel~ punimur vel exercemur vel tcrremur,
ut non istam vitam' periculis subditam, sed aliam
meliorem, ubi summa est securitas, diligamus et
desideremus et earn nobis pietatis meritis com-
paremus. De superfluis autem quid nobis est
quaerere? Si tibi displicet quod non prosunt, pla-
ceat quod non obsunt 11, quia etsi domui nostrae
non sunt necessaria. cis tamen completur huius
universitatis integritas, quae multo maior est
quam domus nostra et multo melior. Hanc enim
multo melius administrat Deus quam unusquis-
que nostrum r domum suam. Usurp a ergo utilia,
cave pemiciosa, relinque superflua; in 1 omnibus
tamen, cum mensuras et numeros et ordinem
vides, artificem quaere, nee alium invenies nisi
Jl!:aci.amus hominem l etc. Primo loquitur de ho-
UJ.i mme secundum se, deinde de homine in uni-
verse, cum dicitur': Vidit Deus etc. De ipso autem
in se agit dupliciter: vel ut ostendatur in esse 1
vel in conservatione, cum dicitur 5 : Dixit Deus~
Ecce dedi vobis etc. In esse vero dupliciter: aut
prout consideratur in egressu a causa aut prout
consideratur in proprio genere; et hoc ultimum
notatur, cum dicitur 6 : Et creavit Deus etc., primum
298
CUR DICITUR IN PLURAL! ' FACIAMUS ' ET QUARE
P otest autem quaeri 1. de hoc quod modus lo-
quendi mutatus est, cum prius in tertia ersona
dictum sit IO; Fiat etc. nunc P autem d. F ·t .
tiamus q. ' ICI ur · a-
2. Praeterea dicit nunc pluraliter, prius autem
&ingulariter.
3. Praeterea ', quare distinguit opus sext" d. .
in du 0 . • 1e1
• non comungendo facturam sive conditio-
nem hominis • cum aliis animalibu& terrestrib
us.
o • R '* • li CNII.
5 CNII., V 0111 plitt~Do 1 .
• TIde!. fHrlutkJill.
1 z ad.d. d
• V
1 V$1? lllblunl; R II pro dlf.
-:~~· nt. • R mbu01; v roltoruJk• ~ 0 lrrlltlofltU:m. 1· ;··,'".,~'val add 1111.• ln T add. lntcrl. · .. Z ldcl
- ~o. q 11 oc~ cz up.
1 Sap. II, 21.
2 Dt /ilk orlhod., II, c. 10 (PO !U Mn
3 Gen. I, 26. ' ...... ,.
4 Gen. I, 31.
liGen. I, 29.
ubi summa mensura et summus numerus cl sum-
mus ordo, id est Oeum, de quo verissime dictum
est, quod omnia in men sura et numero et' pon-
1
dere disposuerit •. De hoc I o a n n e s D a m a-
s c en us sic a it 2 : • Eduxit terra, Conditore iu-
hente, genera omnia anima\ium 11 et rcptilium et
terarum et iumentorum; omnia quidem ad ho-
minis optimum usum, sed horum haec quidem
ad escam, pula cervos, oves, dorcades et quae
talia; alia vero ad ministerium, pula camelos,
equos, asinos et quae talia; alia vero ad iucun-
ditatem, puta simias et 1 volucrum psitacos, picas
et quae talia. Sed et plantarum et herbarum .t hae
quidem fructiferae et comestibiles, aliae vero odo-
riferae et floridae, ad iucunditatem nobis tributae,
puta rosae et quae talia, aliae vero ad aegritudi-
num sanationem. Non enim est neque animal neque
planta, in quo non operationem quamdam, hominum
utilitati et usui conferentem, Conditor imposuerit •.
MEMBRUM II.
De animante rationali.
verom, cum dicitur 7 : Faciamus. Vel unum pertinet
ad deliberationem sive dispositionem de faciendo,
alterum vero ad ipsum fieri. Et hoc est in omni"
rationaliter operante, ad differentiam naturae quae
non prius eligit quam operatur. In prima vero
parte prima notatur esse eius in comparatione ad
Deum, deinde in comparatione ad creaturas irratio-
nales subiectaso. Unde prima ad superius deinde
ad inferius, cum dicitur 8: Ut praesit piscibus etc.
CAPUT I.
DUPLICATOR OPUS SEXTAE DIE! 9.
(S 0 1 J .
. utto : I. A~ PrIm u m dicitur quod in
pnma persona loquitur, ut ostenderetur facere per-
1 ~ona~ potentem loqui ad suam similitudinem;
10
t
alu.s ••.ro locutus est in tertia persona, ut
f
os ensiO •at conditionis eius rei de qua fit
sermo~ non quae habet potestatem propriam lo-
q uend1.
, ..
2. Praeterea, dmgltur hie sermo ad alias per-
sonas, ut ostendatur quod homo factus est ad
• T VtiiTwn 1 L qur • V om.
c, 0111. autun; v ul pro lit. f' • R omnium pro o. 11.
odd.''' lnhrl. fUJfl.
• R om.
• Z c11U111;
• STRL 1dd.
GGen. I, Zl.
8 Gen. I, 26. 7 Gen. 1, 26.
i' Cf. Lombard., II Stnt., d. 16, cc. 1·4 (
379sqq.);
S. Bonav., II Stnl., d. 16, dub. I (II 406) p.
HI Gen. I, 3, 6 etc. ' ·
 DE ORNATU TERRAE.
lmaglnem TrlnltaUR, quod non e&t alteriu& crea-
turae. Slngularlter vero loquitur, non quod solus
Pater fecerlt alias creaturas, cum lndlvlsa sint ll
opera Trlnltatis, sed ut ostendatur habere quam-
dam slmllltudinem In esse, ut ab ente prlmo,
quod lndlvislbile est In essentia, flant entia b vel
fiat unumquodque ens.
361
3. Ad tertium dlcendumtl quod non con-
iunxit condltionem hominls cum allis animan--
tlbus terrestribus, ut ostenderet nobilitatem huius
creaturae super alias. licet enim conveniat cum
allis animallbus in hoc quod habet d animam sen-
sibilem, excellit tamen in hoc • quod habet ani-
mam rationalem.

CAPUT II.
299
AN VOX 'FACIAMUS' DIRIGATUR AD ANGELOS VEL AD PIUUM VEL AD SPIRITUM SANCTUM.

adhuc quaeritur, cum pluraliter dicatur 'fa-

Sedciamus ', utrum ad angelos factus sit sermo:
nulla enim natura alia videtur fulsse nisi angelus
praeter Deum.
Sed lliud obvtat a. quod non indiget Deus in
creatione hominis adiutorio angelorum plus quam
in conditione alterius creaturae; non ergo propter
hoc dicitur: Faciamus.
b. Praeterea, sequitur 2 : Faciamus ad imaginem
nostram; nulla autem est imago una/ Dei et an-
gelorum.
c. Praeterea, illud obviat quod sequitur 3 : Crea-
vif Deus hominem ad imaginem suam, et alia est
littera 4 : Creavit Deus ad imaginem Dei; non ergo,
cum dicitur 'faciamus' vel 'nostram ', ad an-
gelos fit sermo, sicut dicunt quidam h a ere tic i 5,
sed trium personarum est sermo.
Sed oblcltUJ": I. Sicut homo est ad imaginem
Dei, ita I aliae creaturae sunt in vestigium Trini-
tatis; tamen non dicitur pluraliter in aliis 'facia-
mas' nee videtur Trinitas designari expresse.
[SoluUo]: 1. Ad quod videtur dicendum quod
utrobique exprimitur Trinitas, sed in conditione
vestigii obscure et implicite Trinitas designatur,
in conditione vero imaginis expresse. Dictum
enim" est superius 8 : Dixit Deus, in quo intelli-
gitur Pater dicens et 1 Verbum quo dixit d jada
sunt, Spiritus autem Sanctus intelligitur, cum di-
citur7: Vidit Deus quod esset bonum; vel sub.t
alia ratione, sicut cum dictum est 1 : Et fecit Deus,
scilicet in secunda die, ubi nomine perfectionis
intelligitur Spiritus Sanctus 9• Hie autem expresse
pluralitas personarum exprimitur, cum dicitur:
Faciamus; et recte, quia vestigium est similitudo
obscura, imago vera est • similitudo expressa 10 •.

CAPUT III. 300

AN IMAGO IN HOMINE SUPPONAT CREATUM VEL INCREATUM.

quaeritur: 1. Cum dicitur: Faciamus ho-

Deinde
minem ad imaginem et similitudinem nostram,
utrum ' imago' creatum an 1 increatum suppo-
nat? Si vero increatum et singulariter: cum nihil
increatum et'" singulariter et communiter dictum
sit nisi divina essentia, supponit ergo essentiam
divinam; ergo idem est ac si diceretur ' ad essen-
tiam n nostram'; sed, si homo factus esset ad es-
sentiam Dei, oppositio notaretur: nam in eo quod
esset ad essenliarn, esset Deus, in eo quod esset
factus, non esset Deus; ergo non idem est esse
ad imaginem quod esse ad essentiam. - Neque
supponlt aliquid creatum : nihil enim creatum in
hoc genere dlgnius est ratlonali creatura; ergo
non supponeret aliud quam ipsum hominem;
tunc ergo sensus esset 'faciamus hominem ad
se ipsum •• Nee sic potest dici: sicut filius est
imago patris, ut Abel ad imaginem Adae. quia
homo; sic enim rediret, ut diceretur quilibet 0
homo Deus.
2. Item, cum homo conditus sit ad imaginem
DeiP, eo quod habeat memoriam, intelligen~,
voluntatem, propter quid non est dictum in pnmo
die, ubi agitur II de conditione angeli: 'Faciamus
Jucem vel angelum ad imaginem nostram '?
3. Praeterea, vult Augustin us quod in hoc
sit ad imaginem Dei, quia praeest piscibus etc.
Unde dicit, Ill Supu Gtntsim II: • Non est r

• Tom. • V om.
-------,-=c-.--:-,.:-::-. •
• 111 V, 1111 Ytnl dletndlllft .st. • Tom.
C oa. • V -.
··C U.lhlhlnl pro L .;1U.CZ OIL 11111..
' R -. • L -.
• STRZ ~.
1 1
V llut. • Ita VR, STCZ om.; L 0111. t. 11. l. •· 1., ID R nl aGd. ~~ o.-
qnod LC corr. P Ita ST. •Ill om. t R add. prlmo: Tom. abl. ·

' Cf. Augustin., fH Qen. ad Uti., Ill, c. 20, n. JO(PL 34, 292).
2 Gen. 1, 26. 3 Gen. I, 71.
' Scilicet ltala.
5 Nempe ludael et Phollnus elusque sequaces, In Concl-
llo Slrmlano (an. l.'H) damnatl. Cf. Hllar., CH Synodis, n. 38
(PL 10, ~IOsq.); Cyrlll. Alex., Contra /u/IQ/1., I (PO 76,
53!1sqq.); Auguslln., Dt cMt. Dtl, XVI, c. 6 (PL 41, 4&4).
6 Gen. I, 3. 6 ek:.
t Qen. 1, 10.
a Gen. I, 7.
11 Cf. supra, num. 274. I et p. 343b.
10 Cl. Augustin., 83 Qwxstion., q. 74 (PL 40, 86);
d. Alex. Hal., Summa tlwol., I, p. SOU.
11 Cap. 20(PL 34, 292); d. Alu. Hal., toe. dt., num. 112.
 362 TNQ, Ill. TRACT. II. QUAEST. Jll, TIT. Ill. - 301.
praetereundum quia, cum dixisset: Ad imagincm
nostram,:statim a subiunxit 1 : Et habeat potestatem
piscium maris et volatilium caeli" et ceterorum
animanttum rationis expertium, ut videlicet intel-
ligamus in eo factum hominem ad imaginem Dei,
quo irrationalibust animalibus antecelllt s, Sed hoc
non videtur verum: nam intel\ecto homine non cum
ratione istius potentiae, nihilominus esset ad lmagi-
nem Dei, sicut ipse ostendit, in libro De Trinitate 2,
ubi investigat quod secundum mentem et d intelli-
gentiam ett voluntatem est haec imago accipienda.
Solutio 1: 1. Ad prim urn dicendum quod
imago t uno modo potest supponere increatum,
alio modo creatum. Secundum quod supponit in-
creatum, dicit essentiam divinam in ratione men-
tis, intelligentiae et 11 voluntatis, et tunc imago di-
citur 'ad cuius imitationem fit aliud '3, et sumitur
pro exemplari. Nee ex hoc sequitur quod homo sit
Deus, sed quod habeat memoriam, intelligentiam
et voluntatem, in quibus imitatur essentiam in-
creatam. Si vero supponat 1 creatum, tunc est
sensus: conditus est homo, ut in hac ratione tri-
nitatis virium imitetur summam Trinitatem. Sic*
ergo supponitur trinitas creata, quae ad imagi-
nem summae Trinitatis est condita. Nee ex hoc
sequitur 'ergo creatus est ad se ipsum ': nam sub
hac ratione dicit respectum ad summam Trinita-
tem, in quam tendit.
2. Ad secundum vero dicenduml quod de
homine dictum est, non de angelo, licet angelus
gerat illam imaginem Dei prout est m signacu-
lum similitudinis 4 Dei. Nam, sicut dicit G r e-
gorius Nyssenusn 5 : <~Homo totius creaturae
dominus, ad imaginem sui Conditoris effectus,
801
CUR OICITUR S!NGULARITER ' AD IMAGINEM DEl CREAVIT ILLUM •.
A dhuc _etia"_l
. Ad tmagmem
quaerit~r propter quid dicitur 1o:
Det creavit ilium, postquam
11
d1ctum est : Creavit Deus hominem ad imaginem
et similitudinem suam.
[Sol~tlo]: Ad quod dicendum 12 quod prima dixit
pluraht:r,utex?rimeretur Trinitas personaliter~. se-
cu_n~o smgulanter, ut exprimeretur unitas essentiae:
ub Imago responderet unitati essentiae in Trinitate
A lla STZ (Ill&.), alii 0111 . • c 0111 ~ ~ .
•Ita V, alii 0111.
5 111
• s 0111 .• ST ,, " ' ,·_.,· ·c., , 'u • p/Jd~~m.
• Codd N ' "' Wit. •uppan/1 · RLZ
· ~- • L "''"'m • V lltm •s
• 1taL Olllcrl.) C, all! om. 1 V om. , R o~. rem.
1 Gen. I, 26.
2 Cf. lib. XIV, c. 8, n. II (PL 42 1044)
3 Cf. Aristot., Topk., VI c. 2 (I ' ) .
4 Ez h • ' 236 •
11
6
ec . 28, 12; d. aupra, p. 140b.
De lwmtni.s Opiftcio, c. 4 (PO 44, 135).
Dt /ilk orthod., II, c. 11 (PL 94, giOaq.),
nihil aliud indicat nisi quod mox in eo regia na-
tura formata sit. Sicut enim iuxta humanam con-
suetudinem, qui principum imagines fingunt, non
soium impressionem formae eius imitantur, verum
etiam amictu picturae regiam exprimunt dignita-
tem, et imago ipsa iam pro consuetudine dlcitor
Imperator, sic et humana substantia, quoniam ad
aliorum regimen u condebatur, propter Regis uni-
versorum similitudinem velut imago animata com-
ponitur, pro picturae velamine vestita est virtute,
pro sceptro beatitudine et immortalitate sustol-
litur, pro regali serto iustitiae corona decoratur ...
Idem P dicit Damas c en us 6 : • Conditurus erat
Deus hominem secundum propriam imaginem et
similitudinem velut quemdam regem q et princi-
pem terrae et omnium quae sunt in ea ... In idem
videtur Augustin us con sen tire, Contra Mani-
chaeos 1• Et hoc confirm at per r hoc quod statim,
cum dixit 'ad imaginem ', subiungit: Praesit pi-
scibus etc. Licet ergo angelus principetur iis ter-
renis, tamen non sic conditus est ut tamquam
rex corporalium creaturarum constitueretur quem-
admodum homo: potest ergo dici ad imaginem
uno modo, alio vero modo non ad imaginem. De
hoc inferius dicetur diffusius in proprio Tractatu s.
Addit etiam Gregori us 9 quod~ non tan tum homo
dignior est animantibus aliisque terrae nascenti-
bus secundum animam, sed secundum corpus.
3. Ad ultimum vero dicendum' quod 'esse
ad imaginem' potest uno modo abstrahi ab ilia
potentia, in quantum convenit cum angelis se-
cundum trinitatem interiorem; alia vera 11 modo
non abstrahitur, in quantum secundum potentiam
istam, sapientiam et bonitatem determinatur.
CAPUT IV.
~erson_arum. Sed unitas essentiae est in duplici ra-
hone: m quantum est forma exemplaris et in quan-
tumes~finis; et ideo exprimendo exemplarem dixit:
Creawt Deus ad imaglnem suam; exprimendo con-
v~r~ionem iterum ad ipsam tamquam ad x finem
d1c1tur: Ad imaginem Dei creavit illum. Et hoc
e~t quod dicitur in' Eccli. 17,1-2: Secundum ima-
~tnem Dei fecit ilium et iterum convertit illum z in
lpsam, ubi loquitur de conditione primi hominis.
'Ita V, allllrrullunllb/llblll. "Rom
1 · ' R om. I Ita V, alii om.
' 5 trtu om pro cr~u/um. - V a/. ' Ita V alii add ut. • T om.
~ qiUld. 'Tom. 'Ita V, alii add. ul. .' v om, · • Ita v, allium.
7 De Gen. c. Munich., I, c. 17 n 28· cf De Gen. ad
lilt., Ill, c. 20, n. 30 (PL 34 1a6 292) ' ·
8 Cf. Infra, num. 886-84. ' ' ·
'...
10 Gen. I, 27.
12 Cf A
8
c. cit., c. 2 (PG 44 131aq)
' . . , II
Gen. I, 27.
· ugustln., De Gen. ad lftt., Ill, c. 19 (PL 34, 291).
 DE ORNATU TERRAE.
363

QUARE DICITUR CREATUS HOMO IN DISTINCTIONE S!!XUS,
1
einde sequitur Masculum et feminam creavit
Dillos. :
Quaeritur primo: 1. Cum hie loquatur de ho-
mine secundum ratlonem, secundum quam con-
ditus est ad imaginem Dei, et hoc est secundum
cminentiorem partem animae, secundum autem
illam non dicitur masculus vel femina, quare de
discretione sexus hie agit?
2. Praeterea, non dum erat formatus homo de
limo terrae, nondum erat formata Eva de latere
viri. Ad quid facta est ergo ista distinctio? Prop-
ter quid ergo hie de masculo et fern ina facit b
mentionem?
[Solutio): 1. Ad quod dicendum 2 est quod, llcet
secundum alteram et alteram rationem accipiatur
esse ad imaginem et sexum distingui, nihilo-
minus hie t facta est mentio de distinctione sexus,
ut ostendatur quod conditio imaginis non sit
CAPUT V.
302
propria masculi, sed utriusque, licet dicat Apo-
stolus3: Vir est imago Dei, mulier est gloria viri;
sed ipse acclplt ibi imaginem propter hoc quod
homo fuit quodam modo principium omnium ho-
minum; etiam Eva fuit formata 4 de Jatere eius,
et ita quamdam ~ imaginem tenet Del, qui est
principium omnis creaturae, sicut in G I ossa'
habetur ibl. Non sic autem fuit de muliere, et
ideo non dicebatur imago.
Q
2 Ad a I i u d dicendum I quod, licet nondum
esset expressa formatio viri et mulieris secun-
dum corpus, nihilominus per quamdam antici-
pationem ' dictum est de corpore mulieris; sed
de corpore viri, secundum Augustin u m 5, fuit
facta conditio in operibus sextae diei, licet postea
exprimeretur: non enim spiritus rationalis sive
anima condita fuit sine corpore, sed creando in-
fundebatur; sed ut ostenderetur de quo factum
est corpus, quaedam deinceps facta est expressio.

CAPUT VI.
DE ORDINE VERBORUM GENESEOS 1, 28-31.

ARTICULUS I. 808
De verbis 'Crescite et multiplicamini '.
t benedixit illis h dicens: Crescite et multipli- 4. Item, homo m habet quodam modo communem
Ecamini 6 etc. naturam cum animalibus ex una parte, ex alia
parte cum angelis; sed secundum illud commune
Quaeritur I. de coniunctione viri et feminae quod habet cum animalibus est generatio si~e
utrum fuit ante peccatum 7• coniunctio ad generandum, secundum autem tl-
Et oblclturt sic: 1. « Concubitus •, sicut dicit Au- lud quod commune est cum angelis non est ge-
g us tin us 8, c non est nisi mortalium corporum •. neratio, sed multiplicatio per alium modum ad
2. Si enim immortalia essent corpora, non es- completionem numert electorum; si ergo homo 11
set decisio sicut nee k decisio a sole et luna et in statu innocentiae esset confirmatus sicut an-
huiusmodi corporlbus: quae enim corpora reci- gelus, non esset in illo statu generatio, sed alia
piunt diminutionem, recipiunt per consequens c-or- multlplicatio. - Item, hoc arguunt ex hoc quod
ruptionem; sed ante peccatum habebant corpora non erat coitus maris et feminae nisi postquam
immortalia; ergo non fuit necessaria coniunctio peccaverunt 9: ex quo a~paret tunc introduci
maris et feminae. primo necessitatem generahonis.
3. Praeterea, sufficienter salvaretur species in 5. Item, in Matth. 22,29-30 legitur qualiter Do-
illis duo bus individuis; ergo, cum generatio ~it minus respond it Sadducaeis: Erratis, nescientes
ad conservationem speciei 1, non erat necessaria Scripturas: in resurrectione ~> neq~e n~bent .nequeP
generatio et ita nee coniunctio. nubentur, sed erunt sicut ange/1 Del. Qu1d ergo
1
~ LZ om, • S /ttlt. • S on1, • R om. , R om. 1 Ita v, alii mo dic~ndum !'~ m~oV IHU~'!f,.':;~"': R ~~. ~:~. ~ ~::
rlttur: R om. concullllus. t V 11alurt. 1 T om. o. c.'·: V n~uuDrio prr> n~uuar D. ·

I Gen. I, '1:1.
1 Cl. Lombard., II Stnt., d. 20, cc. 1·2 p. 398sq.);
2 Cf. Augustin., De Gtn. ad lilt., Ill, c. 22 (PL 34, 293); S. Bonav., 11 Stnl., d. 20, a. I, q. I (II, 477sqq).
S. Bonav., II Sent., d. 16, a. 2, q. 2 (II, 403sq.). s fk bono coniugall, c. 2 (PL 40, 373); cf. De Otn. ad
J I Cor. II, 7. 4 Lombardi, In h. I. (PL 191, 1631). lftt Ill, c. 21 (PL 34, 293).
5 Cf. loc. cit. el lib. VI, c. 2 (PL 34, 339sq.).
g''ct. Gregor. Nyssen., De homin. opiflclo, «. 17 et 22
6 Gen. I, 28. (PO 44, 189 et 206).
 364 INQ. Ill. TRACT, 11. QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 303.
aliud innuitur nisi quod in resurrectione revo-
cabuntur homines ad statum innocentiae et multo
nobiliorem"'? Quantum ergo de statu innocentiae,
si homo esset confirmatus, non videretur nisi
quod homo duceret vitam angelicam.
6. Item, de homine, postquam peccavit, dictum
esl 1 : Homo, cum in honore esset, non intcllexit,
comporatus est iumentis insipientibus; per quod
innuitur quod homo, postquam peccavit, decli-
navit ad ea quae erant communia cum iumentis b.
-Item, ad idemt Gregori us Nyssenus 2 :
"' Vere iumento similis factus est homo, qui hanc
animalem generationem in sua natura suscepit
propter conversionis casum, qui ei ex forma~
tione d materiae contigit •.
Contra: a. Constat quod ante peccatum habue-
runt virtutem generativam; et a potentia poterat
egredi actus sine libidine, cum libido sit poena
peccati; ergo in statu innocentiae manentes pate-
rant generare.
b. Item, si multiplicatio fieret alio modo, ad
quid esset discretio sexus? cum discretio sexus
per se ordinetur ad coniunctionem et coniunctio t
ad generationem filiorum ad cultum Dei.
c. Item, cum corpus adhuc esset animale, non
spirituale, secundum quod dicitur I Cor. 15,46:
Prius quod animale, deinde quod spirituale, ad
animale vero pertinet generatio; restat ergo quod,
si mansissent in statu innocentiae, esset generatio.
d. Item, Augustinusf, De civitate Def3:
• Quisquis dicit non fuisse coituros nee genera-
turos, nisit peccassent, quid dicit, nisi propter nu-
merositatern hominum necessarium fuisse pecca-
tum11? Si enim non peccando soli remanerent, quia,
sicut putant, nisi peccassent, generare non possent,
profecto ut non soli essent duo iusti homines, sed
multi, necessarium peccatum fuit Quod si credere
absurdum est, illud potius est credendum quod
sa.nctorum numerus quantum supplendae sufficit
illi beatissimae civitati, tantus e:...:isteret, etsi l
nemo peccasset, quousque filii huius sacculi ge-
ne~~t et generantur. Et ideo illae nuptiae dignae
fehcatate paradisi, si., pecca.tum non fuisset et
diligendam prolem gignerent et pudendam iibi~
dinem non haberent ~.
Ex quibus omnibus concluditur quod esset con-
iunctio rnaris et feminae, etiam si non peccas-
1 6. Ad u It i mum dicendum quod, licet illud:
sent, ut multiplicaretur numerus praedestinato-
rum. - Quod conced imus "'·
• V Mbilior.
------
• Co44. boc: arcu.mcat~~a~, /lUll th lwmiM
• tlll VTL tcwr.) C (con.), alii cotr/OtJflllli-.
'T d. ., RC t"UPfNiulani. • it. V, alii 'ftu dtu",w;,! ut I v. ad.d.. In Ubro.
,..,., STZ .uta~.rrw. • CoGd. &IGJ; v o. luWu
· ·
1 Psalm. 48, 13.
: Cf. Dt luHnini.l oplfi®, c. 17 (PG 44, 191).
"' Ub. XIV c. :13, a.D. 1, 2 (PL 41, 430).
I
Cf. Lombard., U &nJ., d. 20, c;. 1 (p. 3!18).
[Ad oblecta]: 1. Ad obiectum autem in con~
trarium rcspondeo m quod, cum dicitur 'concubitus
est mortalium ', intelligendum est illorum qui de
natura habuerunt possibilitatem moriendi, licet
nunquam morercntur. Unde Adam, licet esset im-
mortalis, id est patens non mori, tamen crat marta-
lis, id est patens mori, id est possibilis !1, Non autem
dicitur quod concubitus necessaria sit mortalium,
id est eorum qui habent necessitatem moriendi.
2. Ad secundum dicendum" 6 quod, licet
haberent corpora immortalia quae nunquam morti
essent subiecta, nihilominus posset in cis esse
decisio seminis ex vi sementiva 0 • Nee ex hoc
sequeretur P corruptio: Jicet enim de corpore di-
minueretur q• non tamen esset ilia diminutio, se-
cundum quam dicimus quod post augmentum
corporis esset diminutio, quae senium induceret
et consequenter dissolutionem.
3. Ad tertium dicendum quod, licet posset
species hominis salvari in illis duabus personis
conditis, non tamen sic salvaretur ut fieret mul-
tiplicatio praedestinatorum usque ad determina~
tum numerum, sicut dicit Augustin us quod
• sanctorum numerus, quantum complendae suf~
ficit illi beatissimae civitati, tunc existeret, etsi
nemo peccasset, quantus nunc per Dei gratiam
coliigitur de multitudine peccatorum quousque
filii huius sacculi r generant et generantur •.
4. Ad quart u m dicendum quod, licet gene~
rare sit ex parte naturae communis s cum brutis,
non tamen generare filios ad cultum Dei 1 : gene~
ratio enim respicit conservationem speciei, et sic
est commune; respicit etiam multiplicationem re~
rum speciei ad cultum Dei, et sic non est com-
mune, sed proprium; et hoc modo esset hominis,
si stetisset in statu innocentiae.
5. Ad quint u m dicendum quod differens erit
status gloriae, quando neque nubent neque nuben~
tur, sederunt sicut angeli 1 Dei, a statu innocentiae
etiam confirmato, Multo enim nobilior erit, ubi non
erit nutrimentum corporale necessarium nee gene-
ratio, sicut fuisset in statu innocentiae: in statu
enim 11 innocentiae prima esset corpus ani male, in
statu vero gloriae esset corpus spirituale. Unde
resurr~ctio gl~riosa non revocat ad statum pri-
mum mnocentlae, sed perducit ad nobiliorem.
Homo cum in honore esse! etc. intelligatur de statu
post peccatum, in quo est generatio libidinosa,
,' L om ~ ··· IIIIMIIIII, poaunt •nt~ 11 · 5, ted. erronu, ut ~~ llOiutlone pal~t. , Tom. a. {.
• V nrc. ~ T om. • V tllamll. - Z tllf.
, • V Hlllillllllra.
T add.. fJI.
'It• V, lllinqudur.
'T llf16u/l pro 1. 11. "Tom.
• Ita LC (torrcdi), y ml·
6
Cf. Augustin., Dt Otn. ad lilt., 111, c. 21, n. 33
(P~ 34, 293); Lombard., U Stnt., d. 19, c:. 6 (p. 396sq.).
I Ct. S, Bonav., II Stnt., d. 20, a. I, q. 2 (II, 479sq.).
1
Cf. Augustin., Dt nupt. tl concup., I, c. 4 (PL 44, 416).

nihilominus ante peccatum conveniebat aliquo
modo cum iumentis: in quantum enim homo
habuit corpus animate, et secundum hoc posset
generare sine peccato.
II. Deinde quaeritur ratione eius quod supra 1
posuit quasi quinque differentias, scilicet pisces,
volatllia, bestias et creaturam super terram et
reptile quod movetur in terra, hie 2 au tern non
ponit nisi tres differentias.
[Solutio]: Ad quod dicendum quod 11 supra
De verbis 'Ecce dedi vobis escam '.
Dixitque Deus: Ecce dedi vobis escam 3 etc. nam terrae nascentia ordinantur ad utrumque,
I. Hie potest quaerl 1. quare post conditionem
hominis recapitulat omnia vitam habentia ad ho-
minem referenda sive ordinando, non autem tacit
mentionem de luminaribus, cum tamen et ipsa
propter hominem facta sint.
2. Praeterea, cum omnia vitam habentia in
quantum huiusmodi consimiliter ad hominem re-
ferantur, propter quid distincte agit de terrae na-
scentibus et animalibus secundum quod 4 ad ho-
minem ordinantur ~.
3. De tertio quaeritur: sicut/ prius dixit de pro-
ductione terrae nascentium quam animantium,
quare non prius haec ad hominem retulit, sed
posterius; prius enim dixit 4 : Dominamini pisci-
bus etc. et post sequitur: Ecce dedi vobis etc.
Solutio: 1. Ad primumt dicendum quod de
ordine luminarium non facit hie mentionem, non
quia non ordinentur ad hominem, sed quia non or-
dina Ia sunt 11 secundum subiectionem. Hie autem
loquitur de ordine subiectionis, quo subiecta fuerunt
animantia et terrae nascentia homini; sed luminaria
non sic, sed subiciuntur Deo, ut secundum nutum
eius moveantur, referuntur autem 1 ad hominem in
hoc quod dicitur 5 : Erunt in signa et tempora etc.
2. Ad secundum dicendum quod, licet con-
veniant animantia cum terrae nascentibus in vita,
nihilominus distinguuntur in hoc quod animantia
superaddunt perfectionem animae sensibilis: unde
et animantia dicuntur; terrae vero nascentia, licet
animam habeant vegetabilem, non dicuntur ani-
mantia: non enim animam habent secundum accep-
tionem sumptam comrnuniter, sed dicitur a Philo-
soph o 6 pars partis animae eo quod non percipi-
tur motus aliquis localis; et ideo aliter ordinantur
ad hominem terrae nascentia quam animantia:
~
proS. a,p,
s 0111. • T s//vu. • T II£"''·
II T 0111. I C tnlm.
0 T t.
ORI. /, P Z rtruttntt. • Z om.
I Gen. I, 26.
3 Gen. I, 29.
~Gen. I, 14; cl, supra, num. 28g..290.
DE ORNATU TERRAE.
designavit secundum differentias mobilium sive
motu urn in Jocis: unde quinque erunt. Nam sunt
mobilia In aqua, quae suum habent motum · mo-
bilia in aere, quae suum; mobilia vero in 'terra
quaedam sunt ambulantia in silvis", quaedam in
agris t et haec signiflcantur per iumenta sive per
creaturam quae movetur super terram, quaedam
vero repunt super terram. Alia vero divisio acci-
pitur secundum differentia& locorum, scilicet ai!ris
et aquae et terrae: ut ai!ris sint volatilia, aquae
pisces, animantla terrae deputentur ipsi terrae.
ARTICULUS II. 304
animantia ad hominem tantum. Unde Gregori us
N y sse nus 1 : c Post gramina et animantia factus
est k homo quadam via ad perfectionem, conse-
quenter natura proficiens ~: omnium namque spe-
cierum crescentis et sensibilis homo participat.
3. Ad tertium dicendum 1 quod ordo mutatus
est in fieri ipsarum rerum et in relatione ipsarum
ad hominem, quia progressus in fieri erat secundum
imperfectum et perfectum quousque ad perfectio-
nem esset deventum, ordo vero in subiectione ad
hominem a magis perfecto tendit ad minus perfec-
tum; animantia enim subiciuntur homini, terrae na-
scentia homini m et animantibus, et ideo dixit: Ecct
dedi vobis in escam et cunctis animantibus tt"ae.
II. Sed adhuc restat quaestio quare non loqui-
tur hie de piscibus, et praeter hoc" volatilia inter-
serif inter animantia terrae et ea quae moventur
in terra, in quibus est anima vivens, cum haec
dicantur animantia terrae.
[Solutio): Ad quod dicendum quod de piscibus
non facit mentionem distincte, quia nutrimentum
suum accipiunt in aqua, licet aliqui pisces nu-
triantur ex iis quae sunt in terra; sed ilia, de
quibus hie facit mentionem, nutriuntur ex iis
quae de terra ortum habent, ut volatilia et cetera
quae moventur in terra"· . .
Ad a 1i u d vero dicendum 8 est quod dtfferentia
est inter animantia terrae et ea quae moventur
in terra. Per animantia enim terrae ambulantia
designantur, per ea vero quae moventur in terr~
reptilia. Et hoc patet in alia translatione 9 : Et. ~mnr
reptili repenti P super terram, quod habet s~~rttum
vitae. Ordinantur ergo ea secundum nobthus. ~~
minus nobile et in quantum plus9 prosunt hommL
1 lla V, aiU Ill; R ternz pro ttrtio. • Ita. V, alii ad qiiiHI
~ Z ldd. htt.
0 T ODI.
• STLC onllntntur.
1 111 V, aiU add. ts/. • ST om. 1. 1. Ill., In L HI add. m1. • RZ add. /We.
2 Gen. 1, 28. 6 Arlstot., Elllica ad Nicom., I, c. 13 (U, 13).
'Gen. I, 28. 1 ~ anima tt rrsurm:l. c. 2 (PO 46, 59).
8 Ct. supra, num. 293, II. II Oen. 1, 26.
 INQ. 111. TRACT. II. QUAEST. Ill. TIT. 111. - 305.
366
III. Sed adhuc quaeritur de hoc quod hie data
sunt terrae nascentia in escarn homini, infra vero,
nono 1, ipsa animantia, et non hie, cum tam en utra-
que natura material is sit a et possibilis sit
trimentum respectu hom in is, in statu tamen innocen-
tiae non est data esca nisi de terrae nascentibus.
805
De verbis 'Factum est ita' et • Vidit Deus cuncta quae fecerat' et 'Perfecti sunt caeli '.
I. Deinde quaeritur de hoc quod dicitur: Et
factum est ita et non ponitur: Fecit etc. sicut in
praecedentibus, vel aequipollens, sicut' in prima
die, ubi dictum est consimiliterl; nam si sic in-
telligeretur: Et factum est ita, ut poneretur sicut
inc praecedentibus, tunc esset sensus: vel cre-
verunt h et multiplicati sunt vel ad primum ede-
runt de fructibus et herbis terrae 1, quorum neu-
trum adhuc intelligitur verum; restat ergo quod
sensus erat: Et factum est in cognitione hom in is
quod homo habebat facultatem edendi de ill is 3•
Et ideo attendendum est quod alius est modus
loquendi hie et in prima die, et alius in aliis
diebus, ut notetur lux esse facta quando data
est t cognitio angelicae naturae, hie autem, cum
data est cognitio humanae 1 creaturae, ut conver-
teret se super ilia quae erant ordinata ad ipsum.
11. Vidit Deus cuncta quae fecerat et erant
valde bona •,
1. Quaeritur quare non dixit sigillatim de ho-
mine: Et vidit Deus quod esset bonum? cum
multo melior sit in genere suo rationalis crea-
tura quam vegetabilis vel m sensibilis.
2. Item, quare hie post primam commendatio-
nem n in fine sexti diei dixit: Vidit Deus cuneia
quae jecerat, et erant val de bona?
ISolutio]: I. Ad primum respondet 0 Augu-
stinus5 multipliciter: quod non de homine dixit
sigillatim, ut innueret quid futurum esset de ho-
mine sigillatim accepto, in universo tamen sem-
per habuit bonitatem et habet. - Sed pari ra-
t~one dicendum esset de luce per quam signi-
!u:~tur angelus, cum Deus praevideret peccatum
1ps~us. ~d quod responderi potest quod factura
lucts, beet taceretur eius commendatio propter
bane rationem quoad angelos apostatas P 6, non
•ita V,llii ut. ~Ita V, alil 0111 . .,-,.-----~------
, LC
1 Ita LCZ corrCI:ll, &Ui tlfl6tllu. .. TR tt
1n Z add. ialtl'l. 'Ita S, alii 0111 . , . q.· , ~i!;: Wlldlllot~~m quod CZ torr
1 1
ad.d. ut. "z liu pru c. t. .,... dl<l••••.
• "'"' ... •
V add. Dcur. tl tlla11 bonorum
1Qen.9,3. 2CJG
3 Cf A f · en. 6, 3.
• . ug~ ln., De Gtn. od lilt., Ill, c. 23 (PL, 34, 294).
~ Loc. cit., c. 24(PL34 29bq)
t1 Gen. I, 31.
Ct. Au.gu•ttn., De d~U. Del, XI, c. 20 (PL ,41
Hugo de S. Vkt., De MKram. chrW. fid., I, p. I' c
(PL 176, 201); aupra, p. 343b. ' ·
Rf!spondeo: Quanta maior erat r fortitudo viven-
tis, tanto competehat cibus austerlor, quanta vero
erat maior fragilitas, tanto cibus ad nutrimentum
competentior, ut ficret infirmitatis relevatio. Et
b ad nu- quod maior esset fragilitas post, patuit ex hoc
quod abbreviata fuit vita hominis d post diluvium
2
•
ARTICULUS Ill.
tamen taceretur quoad stantes et quoad q com-
mendationem corpora lis lucis r, non sic autem de
homine, qui totus peccavit. - Aliam etiam assi-
gnat rationem quare tantum assignat bonum ho-
minis in universitate: homo enim est quasi omnis
creatura 7 et ideo, facta commendatione aliorum,
commendatur homo in illis, et praeter hoc in
universitate, eo s quod superaddit perfectionem
universi respectu illorum.
2. Ad secundum dicendum t quod ad com-
pletionem singulorum conveniebat quamdam bo-
nitatem universo attribuere, ut nihil remaneret
quod non ordinaretur ad bonum. Unde Au gu-
st in us, IV libro Super Genesim 8: • Deus, natu-
rarum optimus conditor, peccantium vera iustis-
simus ordinator est, ut etiam si qua sigillatim
fiunt delinquendo deformia, semper tamen cum
eis u universitas pulcra sit~.
111. Igitur perfecfi sunt 9 etc. Conclusio est ex
praedictis.
Sed potest quaeri de qua perfectione loquitur,
prima scilicet vel secunda, et quare dicit~ plura-
liter caelos, singulariter vero terram.
Respondeo: Perfectio designat conditionem
horum et quantum ad materiam et quantum ad
formam 10• Quantum ad materiam, cum dictum
est 11 : In principia creavifX etc.; quantum ad
formam, cum dictum est 12 : Fiat lux etc. Caelos
autem dixit pluraliter, terram singulariter, quia
terra est ad modum centri, caeli 1 vera ad
mod urn sphaerarum quae volvuntur circa z cen-
trum; centrum vero est unum, plures vero
sunt orbes circa idem centrum maiores et mi-
n~res; sic est etiam de caelis,' ut circa terram
stt caelorum diversitas, ut unum ab alia con-
tineatur.
1 11111
R 'Z ul I Z rlm/11/tr ~ T tx • V ~acal. r ST om. l s om.
• ST rtlpond~o. 1' VTLZ om., In C ut add. rng.,
111
· &·
, z u/um. llflllt/orum.
• VST ud , z om • ' Ita V, T ~tro dtundum ut, alii
1 Ct. Gregor. M., In Evang., hom. 29, n. 2 (PL 76, 1214).
: Potiu.a lib, llf, c. 24, n, ;n (PL 34 , 200).
m,:iJ °
Gen. 2, 1.
1 Cf. supra, p. 317, ad 2.
II Gen. I, 1.
12 Gen. I, 3.
 TRACTATUS TERTIUS
DE RERUM CORPORALIUM
GUBERNATIONE MULTIPLICATIONE ET COLLOCATIONE
SEU DE OPERE SEPTIMAE DIEI

QUAESTIO I.
DE GUBERNATIONE RERUM CORPORALIUM •

omplevit Deus die septimo '. Completa consideratione de opere creationis et de

oper~ distinc~ionis. in 11 tribus die bus et ornatus in tribus 6 aliis sequentibus,
• seqmtur constderaho de opere gubernationis, multiplicationis et collocationis •.
Opus gubernationis notatur' in septimo die et innuitur opus multiplicationis per hoc
quod ibidem dicitur quod creavit Deus ut faceret 2 : fecit enim res in propriis generibus
et speciebus, ut' post multiplicaret, ubi necessaria erat multiplicatio.

CAPUT I. 306

DE VERBIS ' COMPLEVIT DEUS DIE SEPTIMO '.

irca illud vero quod est septimi I diei I. prima
Cquaeritur quare septimo die complevit, cum
cornpletio sive perfectio in sex diebus intelligere-
tur; unde praemissum est t 3 : Perfecti sunt caeli etc.
Respondeo: Est completlo secundum materiam
et formam, et haec fuit in sex diebus •; et' est
completio in fine, et haec intelligitur in septimo
die secundum quod omnia opera h acceperunt
quietem in eo qui est finis omnium :s, prout dicitur
Prov. 16,4: Universa propter semetipsum operatus
est 1 Dominus. Vel perfectio in sexto die fuit
quantum ad genera et k species rerum 6, haec au-
tern completio quantum ad gubernationem et mul-
tiplicationem.
II. Quaeritur etiam quare in l isto die non di-
citur sicut in praecedentibus 7: Factum est ve-
spere et mane dies septimus. Numquid ista dies
non m habuit mane nee vespere?
[Solutio]: Ideo ita videtur Augustin us 8 par-
Uri dies istos, ut prlmus dies haberet vesperam
et n non mane, medii 0 mane et vesperam, ultimus
------::-
.. Tom. 6 Com. • T add. tt. • z om.; Tom. 111, V add. d. • T d. IV rtJ:tt. 1 11.1 RZ, alii om.
- S om. ll· t. • um v, aiU om. ,. Z om. • Ita RZ, alit om. • LC media. 'TOlD. 4 1• 11 · P· t.
vero mane et non vesperam. Nam secundum
quod dies designat cognitionem angelicae crea-
turae, angelica autem creatura non poterat co-
gnoscere antequam esset, non poterat cogno-
scereP se faciendam in Verba, quod ad mane
pertinet, sed se factam in proprio genere 11 ; et ita
vespere habuit et computatur cum illo mane se-
quentis diei, quia cognovit in Verbo firmamen-
tum faciendum et sic deinceps. 'Cum autem de-
ventum est ad septimum diem, vespere eius fuit
cognitio creaturarum sensibilium et ipsius homi-
nis in proprio genere, mane vera pertinebat ad
cognitionem gubernationis et continuationis rerum
in esse per multiplicationem; et quia illud, quan-
tum est de se, non habet finem, nisi cum adest
voluntas Conditoris, ideo non habet vespere, sed
mane. Unde Augustinus, Super Oenesim 10 :
• Etsi unaquaeque pars potest esse in toto cuius
pars est, ipsum tamen tatum non est nisi in
illo a quo conditum est. Et ideo non absurde
intelligitur, sexto die complete per eius vespe-
ram, factum mane, quo significaretur non initium
•So-. •To..

t Gen. 2, 2.
II Cf. Augustin., loc. clt., c. 12 (PL 34, 304).
2 Gen. 2, 3. 1' Gen. I, 5, 8 etc.
e Loc. cit., c. 18 et a:. 23-32 (PL 34, 308, 312sqq.).
l Gen. 2, 1.
4 Cf. supra, num. 806, Ill. 11 Cf. supra, num. S'UI. I.
~ Cf. Augustin., De Otn. ad lilt., IV, c. 17 (PL 34, 307). to Loc. cit., c. 18, n. 32 (PL 34, D).
 368 INQ. Ill, TRACT. Ill. QUAEST. I. - 307.
condendae alterius creaturae, sicut In ceteris, sed
quo significaretur inltium manendi et quiescendi
totius quod conditum est in ill ius a quiete qui 6
condidit; quae quies Dco nee initium habet nee
terminum, creaturae autem habet initium, sed
non habet terminum ', et ideo septimus dies
coepit a mane, sed nullo d vespere terminator~ •.
Unde, quia mane septimi diei computatur in
sexto die I, in septimo nulla fit mentio nee de
mane nee de vespere: neque enim de initio vel
fine alicuius creaturae distincte ibi agitur.
Ill. Si vero non ad diem spiritualem haec rete-
ramus, quid dicendum est de die septimo, qui sub
alia forma designator quam alii? Cum enim dies
dicatur ad modum allorum, dies autem fit secun-
dum revo\utionem aliculus lucis super terram, ne~
cesse est quod habeat mane et vespcram. Quare
ergo non dicltur septimo die de mane et vespere
sicut in praecedentibus?
(Solutio]: Ad quod videtur dicendum 1 quod, li~
cet iste dies sicut et t praeccdens habeat mane et
vespere, tamen in islo die non fit cxpressio sicut
in praecedentlbus, ne crcdatur requies Del in se
ipso habere principlum et finem sicut creaturac, de
qulbus actum est in allis diebus, habucrunt prin-
ciplum et finem; et ideo dies dicltur sine allqua
distinctione, ut notetur plena lllius requiei illu-
minatio, in qua nihil oritur, nihil occidit.
IV. Sed adhuc quaeritur: si dies septlmus dici-
tur dies secundum unam ratlonem cum aliis, et alii
dies conditi sint h, ergo et isle condltus est, ergo
a~iquid conditum est In septimo die; qualiter ergo
d1cta sunt omnia facta esse in sex diebus et In
septlmo quievisse?
Respondeo 2 : Cum dicltur quievisse, intelllgitur
cessasse a condendis generibus et speciebus re-
rum; et hulc non est contrarlum quod diem
807
QUARE DEUS BENEDIXIT D!EI SEPTIMO PRAE CETERIS 6,
~e. h~c quod benedixit diti septimo
Sequitur
et sancttftcavtt ilium 7.
bel. Pot~st enim quaeri quare data est hulc diei
nedicho, non autem aliqua, cum creavit caelum
• v 1111111. • v ld 1
pro IJUto. •L d. '· • Tom. crrcrt~~:r"'··· trnntn~~:"' ct v In lllo
• Rllllo. • V 0111. alii..,,.,,
• Ita V, ' R om. t. r. . • It RZ, alii
T lUI/I tal pro r. II. • TOlD.
1
2 Cf. AuJustlo., lot. cit., tc. 18 el 19 (PL 3.f 3081
Cf. Aua:ustln., loc. cit., c. :IJ(PL 3.f 310) 'cr
;um. 268-269; Lombard.,
II StnJ., d.
i5, c. ,7 (~
.3B~na~,21J &nt., d. 15, a. 2, q. 3, ad 2(11,
en ' . ' Loc. cU., c. 18, o. 3.f (PL 34, 309).
condldit, quia haec est conditio secundum nume-
rum; a rebus autem permanentibus quievi~ sicut
sunt genera et species rerum subsistentium.
V. t. Sed quid est quod dicitur loan. 5,17: Pa-
ter meus usque modo operatur et ego operor?
Ergo non videtur quievisse ab omni opere.
2. Praetcrea, non est quics aliqua Creatoris vel
Conditoris summi in re 1 condita; ergo nihil est
quod dicitur 3 : In seplimo etc. k, cum stabile
nullatenus 1 quiescat in vano.
3, Item, dicitur quod cessavit ab omni opere
quod creavit ut faceret; et illud 'facere' est ope-
rari; ergo non quievit ab omni opere.
Solutlo: l. Ad primum m dicendum quod illud
operari,de quo dlcltur loan.S, 11, intelligitur de opere
gubernationis et multiplicationis, non de opere con-
dltionlsgenerum et specierum, a quo scilicet quievit.
2. Ad secundum dicendum quod, licet quic-
vcrit ab opere iam dicto, non tamen in illo quievit,
sed magis e converso opus quievit in eon in
quantum est finis. De hoc Aug u s tin us, Super
Genesim•: • Ipsa universitas creaturae, quae sex
diebus consummata est, aliud habet in sua na-
tura, aliud in suo or dine quo in Deo est, non o
sicut Deus, sed !amen ita ut ei P quies propriae
stabilltatis non sit nisi in illius quiete qui nihil
praeter se appetit quo adepto requlescat. Et ideo
dum Ipse mane! in se, quidquid ex illo est retor-
quet ad se, ut omnis creatura in se habeat naturae
suae terminum q' quo non sit quod ipse est, in illo
autem quietis locum, quo servet quod' ipsa est •.
3. Ad tertium dicendum quod, cum dicitur:
Creavit ut faccret, creare sumitur ibi pro condere 5.
Duplex autcm est condere, scilicet in esse generis
sui vel specie! et ~in permanentia ratione multipli-
cationis individuorum, ubi necessaria est multipli-
catio ad conservationem; condidit ergo Deus ut sic
faceret, id est 1 multiplicaret ad conservationem.
CAPUT II.
et terram vel cum fecit et ornavit aut cum, ho-
mine facto, consummavit.
2. Item quae est differentia inter benedictionem
et sanctfficationem, cum de benedictione fecerit
mentionem in aliquibus diebus praecedentibus,
-----------
•
L,C (rorrectt) ltrmiMbdlur J z add. non; L ~tpl/mo
' Codd. add. ln. • • z qao om • T /C na:lo modo • Ita V, llillld quod pro S G. p.
· w. Cdprot r.
!io
qq.),/ Ct. Augustin., Dt fide tt Symbolo c 4 (PL 40 1St)·
s:): C~ntra adversar. Ugis tl Proph., I, c.'zi (PL 42, ti32sq.):
38'i). ' S BCf. Lombard., II Sent., d. 15, cc. 9-IO{p. 378sq.);
•7 ~nav., II Sent., d. 15, dub. 5 (II, 390).
en. 2, 3.
 DB ORNATU TBRRAE. 369
ut in quinto et" sexto die, de sanctiflcatione vera lilts vel faclendis vel factls auctum" eius gau-
non fecerit mentionem?
dium videretur, sed eum quo ab !psis in se
Respondeo, 1. secundum Augustinum, Super ipso requievit. Et ipse quidem nunquam ista
Genesim, quod non est data benedictio nee ante requie carult, sed nobis earn per diem septimum
diem septimum" nee in die aliquot, quae bene- ostendit •.
dictio sit cum sanctificatione, quia creaturae in se 2. Ad secundum dicendum 1 3 quod dlstingui
non sanctificantur, sed in ipso ad quem referenda potest inter benedictlonem et sanctificatlonem,
1
sunt omnia bona , et hoc in hoc sepHmo die de-. quia benedictio magis communis est quam sanc-
signatur, et ideo huic d solum die! datur bene- tificatio. Nam est benedlctlo t temporalls, slcut
dictio. Unde Augustinus 2 : • Quia enim ex illo quae conslstit In rerum multlpllcatione: et tails
ita est quidquid ex illo est, ut !IIi debeat quod bene fuit In quinto die el sexto die•. El est be-
est, ipse autem nulli quod ex ipso est debeat nedlctio spiritualis, et lila est duplex 1 : gratiae,
quod beatus est, se' rebus, quas fecit diligendo, et in hac est appropriata benedictio hom in!; et
praeposuit I, non sanctificans diem quo ea fa- est quletis aeternae, et haec recte dicltur hie be-
cienda inchoavit nee ilium quo ea perfecit, net nedlctlo cum'" sanctlficatlone.

CAPUT Ill. 303

DE VERBIS 'HIC EST LIBER CREATURAE CAELI ET TERRAE'!!,

ie est liber creaturae caefi et terrae 6• Potest
Hquacri I. utrum sic acclpiatur hie caelum et
terra sicut supra, cum dicltur 1 : In principia
creavit Deus etc.", an sic slcut cum fecit o fir-
mamentum et distinxit aridam abP aquis.
Et vldetur quod prlmo modo I. propter hoc
quod dicit: Crealurae tae/i ct terrae; tunc enlm
creavit caelum et terram.
2. Praeterea, videtur lllud ex hoc quod sequl-
tur8: Omne vlride agri antcquam esset super
tcrram; cum enim tertlo die factum esset istud,
et hoc est cum facta esset terra, non sic acclplt 9
hie terram sicut in tertio die; ergo sic slcut In
principia.
3. Item, cum factum est firmamentum et facta
est terra, tunc erat dies; hie au tern dicitur 11 : Cum
factus est dies, id est cum fieret; ergo videtur
potius ad primum referendum.
Sed vldetur contrarlum a. per hoc quod sequi-
tur: Cum factus est dies, fecit Deus caelum et
terram. Cum enim non simul factus est' sermo
de die, cum crearet caelum et terram In princi-
pio, et fecit mentionem de die, cum fuit firma-
mentum secundo die et terra tertio die, relin-
quitur ergo quod sic accipit caelum et terram
sicut cum facta sunt in diebus.
II. Practerea, potcst quaeri de hoc quod dicit:
Cum fatlus est dies. Nullam enlm mentionem
fecit dlstinctc de allquo die, cum fecit caelum et
terram: caelum eniln factum est secunda die,
terra tertio die'; ergo, cum dies non sit simul
cum die, non facta sunt caelum et terra, cum
factus est dies aut oportet hie lntelllgere diem
communiter, ut slmul flcret tempus 1 cum tem-
porall.
Ill. Tertia quaeritur I. quid nomine caell et ter-
rae datur intelligl, cum dicltur 'caelum et terram ',
an tantum flrmamentum et arlda, quae duobus
diebus facta sunt, an ipsa cum natura media,
scilicet aquarum, quae simul factae sunt. Facta
enlm est divisio aqua rum" superlorum ab In-
ferior! bus sec undo die cum firmamento to, In tertia
est aquarum a terra dlvislo et in unum locum
congregatlo 11 , Si autem dantur intelllgi per se,
quare non fit mentio de aquis? Si enim aquae
dantur lntelligi per Ilia duo, multo fortius vir/de
agri lntelllgl potu it, et tamen non' est expres-
s urn; ergo non" vldetur per hoc intelllgi.
2. Praeterea, numquld nomine caell et terrae
intelllgltur lux quae facta est primo die, et ea quae
facta sunt in illls ultimis dlebus t 2 ? - Quod non'
lux intelligatur, vldetur per hoc quod dicitur:

d RC /It ,, ~ 111 VZ (con) alii lilt· RZ •lttd/ltGtrlr

~ Z add. In, quod V exp. •tta V, alii om. • Tdlt'""l/flltm pro ·G.; pro ' , STLC lid , 1 "' a sTLc ml.llllplltdllo.
pro dtslt:lllllllr.• Z H. I C propiWllt. ' Ita RZ (~n.), a;! Mt.
1
• ;,! ~· ~:~,:~~~~ om. tlllfl. •r ~.
i. 0 t II• VT, 1111 G«qll.
I VLC dlpltdttr. • LC ln. • R ttiGm tl lrrriVII: ....:~~-"'· •Ita V, alii ~m. ..V om. , T nro.
• V om. • C om. t. 1. d. • L ora. • T om. 9"'"··· ....
1 Gen. 1, 1; d. supra, num. 249, U et 284.
• Cf. supra, p. 368, ad 2.
s Gen. 2, 5. II Gen. 2, 4.
2 De Oen. ad lift., IV, c. 15 (PL 34, 306).
3 Cf. Augustin., Joe. cit., c. 14 (Pl 34, 305sq.). to Cf. supra, num. 276.
4 Cf. supra. num. 296, I. 11 Cl. supra, num. 284.
~ Cf. supra, num. 261. 6 Gen. 2, 4. t2 Cl. supra, num. 262.
24
SUMMA THEOLOOJCA - Tom. II.
 370 INQ, Ill. TRACT. Ill. QUAEST. I. - 309.
Fecit coelum er terram, toquens de eo quod
vocavit caelum: et hoc fuit firm amen tum; unde
dixit 1 : Voca1•it firma mentum coelum, Non ergo"
videtur intelligi lux ilia per coelum et terram.
3. Praeterea, ea quae facta sunt in tribus ultirnis
diebus, non videntur intcl\lgi. Nam non sunt facta
antequam viride Of!ri esset super terram; ergo
non per coelum et tcrram intelliguntur.
Sed obviare vldetur ut nomine caeli ct terrae
omnia quae facta sun! in illis diebus intelligan-
tur. a. Nam, cum factus est dies, fecit caelum ct
terram; sed factio diei intelligitur in operibus
scx dicrum; ergo caclum et terra debcnt conli-
ncre suis designationibus ilia omnia.
b. Et praeterea, quarer. recapitularct ipse ea
quae in sec undo die et tertia facta sunt el non
lllud quod In primo dle factum est el ultimis
tribus diebus?
Soluttoc: I. I. Ad prim urn dicendum 2 quod
accipitur hie caelum ct terra sicut facta sunt.
Unde, cum dicitur: Creaturae caeli el terrae, aut
slmul intelligilur u crcatio et factio aut nomine
creaturae factura designatur.
2. Nee hoc obviat quod dicitur: Et omne vi-
ride agri antequam esse!, quia iiiud post factu-
ram terrae nominatur, Jicet in die codem. Unde
postquam facta est terra, dictum est 3 : Oerminet
terra etc., ut primo sit esse terrae et post ger-
mlnatio ex ea.
3. Nee illud obvlat quod dictum est: Cum jac-
tus est dies; aliter enim flunt tempora ct aliter
fiunt res perrnammtes: temporum enim esse est
cum fiunt, rerum vero permanenlium esse non
semper est cum fiunt t. Unde, cum dlcitur: Cum!
factus csl dies, id est cum~ tiunt dies, tunc caL'-
lum et terra facta sunt, quia in die facta sunt,
sed creata ante Uiem, et ideo scnno ille, scilicet
809
DE VERBIS 'ANTEQUAM FO.ENUM AORI EXORTUM ESSET' 10•
einde potest quaeri ratione eius quod dicitur 11 :
D Antequam joenum agri exortum esse/, sicut
llabetur in translatione Septuaglnta, nostrtt
vero translatio habet: Antequam virgu/lum agri
oriretur in terra. Aut enim hoc iotetligitur de
• Ita RZ, aU! om. • V om • Ita V. aiU 0111.
a '" RZ. -'11 om. • V ubi • L (corr) C nt~/1/n.
• STLC add. ut. • T om. • T add. olllltm.
,llti/11/U.dltwtff ""' pfOprit/llltltl. • \' om. • Ita RZ, aHI om
t Gen. I, 8.
1 Cf. Augusrm., Dt Gen. ad /itt., V, c<:. 1·3 (PL 34,
32tsq.). etiam pro solutione ad 2 et 3.
3 Gen. I, 11.
4 Loc. dt., etc. 4(PL 34,323 sqq.); cf. supra, nun!. 276,11.
5 Loc. ell., c. 5, n. 12 (PL 34, 325).
'cum factus est dies', ad hoc inducitur ut de
factura caeli et terrae inlelligatur.
II. Ad secundum vero dicendum dupliciter
secundum cxposilionem Augustin i 4 : aut quod
nomine diei intelligatur unus dies repetilus, se-
cundum quod fit cxpositio de die, id est de h co-
gnitione angelica; aut dies accipltur ibi commu-
niter el indistincte: quilibet cnim dies factus est
ct simul cum temporali. Unde Augustin us,
Super Genesim 5 : - factac creaturae motibus coe-
/ perunt currcre tcmpora. Unde 1 ante creaturam
fruslra tempora rcquiruntur, quasi possint inve-
niri ante tern para. Matus enim si nullus k esset,
vel corporalis vel spiritualis crcaturac, quo per
praesens praeteritis futura succederent, nu\lum
esset tempus' am nino; movcri aulem creatura
non utique posse!, si non csset; potius ergo tem-
pus a crealura quam creatura coepit a tempore,
ulrumque autem a Oeom: Ex ipso enim el per
ipsum et in ipso sl/fll omnia 6• Nee sic accipiatur
quod dictum est" ' tempus a creatura cocpit ',
quasi tempus o crcatura non sit, cum sit crea-
turae motus ex alio in aliud, consequentibus re-
bus secundum ordinationemP administrantls Del
cuncla quae creavll•.
Ill. 1-3. Ad tertium diccndumq7 quod no-
mine caeli et terrae inleiligilur natura media, scilicet
aquarum, ct per extrema dat intclligcre medium:
medium cnim simul factum est cum extremis. -
Similiter per caclum et terram intelligitur ct illud
quod factum est primo die et r possunt inlelligi
ca quae facta S\\nt in tribus~ u\timis diebus: alia
cnim, quae in sequcntibus diebus 1, ad ornatum
illorurn rcfcruntur.- Et,licct caelum per quam-
dam appropriationcm" dicatur firmamcnlum ~>, ni-
hilominus caelum empyreum apud intclligcntes
nomine cacli ctiarn ,. intclligitur ll_
CAPUT IV.
seminibus herbarum ct fructuum sive lignorum
aut de ipsis herbis el arboribus.
Quod ratione semlnum, hoc vtdetur: 1. Cum
enim x terra facta est, gravida erat seminum
• t. add. tl. • Tom. rrnrm ... /fllnl. f Com. • STom.; V om. and• (11111 ••• /lu.nt.
1 T O"ll. ., T add. Gllltm • T om. • z add. a ,. VTCZ ordlntm.
• VR om. q. I.~. d. • Ita V, ST om .• R p"'pr/ttaltm, CZ &lml/1/udlnt, 1.. (corr.)
6 Rom. II, 36.
1 CL Augus.t·ll,., Joe. c\1., c. 3 (PL 34, 32:2 S!.j.).
s Cf. supra, p. 3l0b el num. 283, Ill.
9 Cf. supra, p. 317, ad:! et num. 269.
to Cf. supra, num. 286.
u Gen. 2, 5.

herbarum eta lignorum et ad lacturam terrae hQc
perlinebat; sed aliud est fieri terrae et aliud her~
barum vel arborum b ex terra r.ast:entium; ergo,
cum in illo die non fieret nisi quod pertinebat
ad terram gravidam foetuum, non aliud intelli-
gitur, cum dicitur: Antequam foenum agri ori-
n: fur, nisi quod esset ratio seminalis in ipsa ad-
rnixta cum aqua.
Sed vldetur contrarlum a. per hoc quod ibidem
Oicitur 1 : Producat terra hcrbam pabuli etc. Hoc
enim non ad rationem sernina\em tantum perti-
net, sed etiam ad' forman\ herbarurn et arbQ..
rum; non ergo hoc fuit antequam foenum d agri
exortum esset. Et hoct ex: verbis Augustini,
Super Genesim 2, innuitur, cum dicitur: Producat
terra herbam pabuli, seminantcm semen secundum
/[enus suum et li~rnumf fructuosrJm. Unde dicit:
•lis verbisK magis apparet semina orta esse ex
hcrbis sive lignis, non autcm ilia. ex seminibus,
sed ex terra, praesertim quia et verba Dei sic
se habent. Non enim ait: 'germinent semina \11
terra herbam foeni et ligoum fructuosum ', sed
ail: Gcrminet terra herbam foeni seminantem h
DE VE~BIS 'NON ENIM PLUERAT' ET 'HOMO NON ERAT QUI OPERAHETUR EAM '.
elnde quaerltur ra\\one eius quod sequituT":
D Non cnim pluerat Deus super terram: et homo
non erat qui operare(ur eam.
Videtur enim per hoc quod intelligatur factura
cacli et terrae cum hcrbis includi practer ea quae
erant in tribus diebus sequcntibus. Nam si ilia
includerentur, tunc P iam erat homo, qui sex to die
creal us est. Quod si sic dicatur, quaerilur II tunc
ad quid dtcatur •: Nondum pluerat Deus super
tcrram. Hoc enim factum est post opera sex dierum.
4 T om.
• L om. • R omborum. • S /11.
L o11011~ pr<> .,,., 1 ST d pro ut. 'STL ruptmllo.
r L vaeat. • Ua v. aJU om. • ill VT, 1111 df~flur.
l Gen. I, II.
2 De Gen. ad /ill., V, c. 4, n. 9 (PL 34, 324).
J Loc. cit., n. tO (PL 34, 325).
DE ORNATU TERRAE.
371
semen, ut semen ex herba, non herbam ex se.
mine insinuaret •.
lSolutlo]: Ad quod videtur respondendum'
per hoc quod dicit Augustinus 3 : . Aliter nota
es~ a!lge.lis cr~a~ura Dei et aliter nobis. Angelis
e~1m pnmord1ahter, ut ita dicam, vel origina\iter,
SICut cam Deus primitus ccmd\dit et post earn
conditionem a .t suls operibus requievit non con-
del"ldo atiq\li~ amp\\us; nobis autem secundum
conditarum rerum adminislrationem iam per or-
dines 1 tern porum secundum quam Deus tam ll\is
reb\lS per senariam pertectionem consummatis
usque modo opcratur •. Ex quibus verbis datur
intelligi quod, cum dkitur: Germinel terra herbam
virentern etc., hoc attenditur quod"' in opere con-
ditionis herbarum et lignorum ex terra" non at~
tenditur tantum seminum gravldatio, sed ipsarum
specierum productio quae habebant in se rationem
seminalem. Cum autem 0 dicitur: Anlequam foenum
agri esse! cxortum, hoc inlciHgitur secundum cur-
Slim naturae, quo modo herba ex semine pro-
ducltur naturaliler ct plantn ex planta vel ex
semine.
CAPUT V. 310
\Sn\\lUn\: A.d \"j\lCd dke\\\hwra q\1~U U\\\d qu~d'
dicitur: £/ 1 homo nofl erat qui operoretur ter-
ram, negatio ad totum extenditur, ut sit sensus:
'nondum erat homo operatus tcrram ', ut sic utrum~
que refcratur ad ea quae facta sunt post opera
sex dierum. Unde Augustin us, V Super Ge-
rtesim ~: • Tamquam si dicere! 'non ea sic fecit
Deus, quemadmotlum nunc facit lalla, cum plult et
cum operantur homines'. Haec enim iam per moras
temporum Hunt, quae tulle non erant, cum fecit
omnia simute, unde etiam tempora inclperent •.
o V om f T dd. ft.
1 I C 1dd . .4U.Il11JI/IIUJ. • Codd. 1/~n/ _,mfnUtrJ pro f. I.;
• z ono. 'R ordlnfm. • V am. • Z ftru; RZ ~um pm u. • T t.rflur.
• Tom f. q. • LC quod.
4 Gen. 2, 5.
!iCap. 6, n. 19 (I'L 34, 328).
6 Eccll. 18, I.
----+------
 !NQ. 111. TRACT. Ill. QUAEgT. II. - 311.
QUAESTIO II.
DE 'MULTIPLICATIONE ET COLLOCATIONE RERUM CORPORALIUM.
811
DE CAUSA MULTIPUCATIONIS TERRAE NASCENTIUM.
F
on~ ascendebat de terra 1 etc. 1. Quaeritur hie,
cum incipiat dicere de causa multiplicati~nis
et collocatione hominis in paradiso, quare pnmo
incipit ab origine ex parte aquae et non ex parte
terrae.
[Solutio): Ad quod responde! Augustin us,
Super Oenesim 2 : • Recte ab eo incepil 11 ele~ento,
ex quo cuncta genera nascuntur vel animalium
vel herbarum atquet> lignorum, ut agant tempo-
rales numeros suos naturis propriis distributos.
Omnia quippe primordia seminum, sive unde'
omnis caro sive unde d omnia truteta gignuntur,
humida sunt et ex humore concrescunt •. Utrum-
que tamen datur intelligi: nam ea, quae fiunt, ex
commixtione fiunt aquae et terrae, adiunctis aliis
elementis; sed haec duo sunt manifestiora, ideo
de iis duobus tacit mentionem. Rationem etiam
corpulentiae, non dico corporeitatis, accipiunt ab
elementis istis principaliter, sed terra est unde
plus accipiunt de materia, humor vero, qui est
ex aqua, est 1 unde plus accipitur multiplicatio.
II. Sed quia duplex est humor - unus, qui
descendit ex nubibus aeris, alius, qui oritur in
terra - potest quaeri 1. quare causam multipli-
cationis designat penes humorem fontalem prima
et non penes pluvialem, cum videamus modo
manifestius causam multiplicationis esse ex hu-
more pluviali quam fontali in universa terra.
2. Praeterea, cum fit I humor pluvialis, fit 1 mi-
nutatim terrae irrigatio h; unde magis videbatur
convenire a principia.
(SoluUo}: 1-2. Ad quod videtur dicendum quod,
cum non legatur de pluvia nisi cum introductum
est 1 diluvium 3 , nee de arcu sive iride nisi in si-
gnum reconciliationis 4 , videtur quodam modo in
~nam prima• pluvia introducta; pluvia autem
fit ex vapore aquoso 1 elevato in nubibus~~~", in
-----
• • V Uidpl.l • R Hl. • Ita Z (ldd. IJJta1.), alii 0111.
R (/fJf>fl
, VBT
1
R av-; T CNII. dnmll. • S add. oo ·
~ ' VST llptfU. • T lrrllfl.lioiiU
1
Geo.2,6.
2 Ub. V, c. 7, 11. 4ll (PL :U, 328).
I Cf. Uen. 7, 10; ~ig. Altiuiod. In Otn c 2
(PL 131, Ml). ' ., .
CAPUT I.
vapore autem est quaedam confusio clemento-
rum: unde introductio vaporum vldetur esse in
signum confusionis creaturae humanae, quae iam
venerat in confusionem " peccatorum: prius enim
erat aer serenus in conditione operum primorum,
sed post factus est nebulosus. Recte ergo primo 11
facta est multiplicatio ex humore fontali irrigante
superficiem P terrae. - Si cui au tern videtur prius
tuisse pluvia, licet de hoc non faciat mentionem
Sacra q Scriptura, nihilominus oportet ips urn in-
telligere primo quod r humor aquosus imbibatur
terrae, antequam s fiat vaporum elevatio et con-
sequenter pluviarum descensio. Quod enim di-
citur ligatio aquarum, ut non pariter erumpant
deorsum, non videtur ad primum statum referri.
III. Supposito autem ex Scriptura quod humor
aquosus, qui in terra oritur, sit principium irriga-
tionis primae, potest quaeri 1. quare dicitur esse
fontalis, cum ex conditione operum 1 in sex die·
bus habeamus quod aquae inferiores congregatae
sint et congregationes dictae sint maria~. Unde
videtur quod irrigatio u totius terrae sit v ex is tis
maribus: mare enim accipitur communiter pro
congregatione aquarum dulcium et amararum.
Quid est ergo quod dicit: Fons ascendebat etc.?
2. Item, supposito quod fons secundum rationem
aliquam fontis irrigaret, cum non videatur de
alia fonte facere mentionem nisi de illo fonte pa-
radisi, qui dividitur in quatuor capita 6, videtur
impossibile quod totarn superficiem terrae irri-
gaverit, cum non legatur de illis quatuor capi-
tibus nisi quod per terras currant determinatas
et illas irrigent', aliae vero sintx terrae ad quas
non extenditur earum irrigatio. Sl vero fuit
alius fons maior illo, mirum est ubi modo sit: si
enim obstrusus est propter peccatum primorum
parentum 8, videretur allcubi in Scrlptura fieri
mentio de ista obstrusione.
"S 0111. • RZ Iiiii. 1 STRZ II/. , L o/1. a T flllllliO. 'Tom.
" VITL «m/rula'" ~ LC l.lm. 1' VC IUpu /ucltm. v H 0111. • VT quia.
• V /It, T 11111. • RZ 11111 1
I • Cf. Gen. 9, 13.
& Cf. Gen. I, 9·10.
11 Gen. 2, 10. 1 Gen. 2, I H4.
II Cf. Aua~:uatln., Dt Otn. ud 1111., V, c, 7, n. 21 (PL 34, J2B).
 DB MUL T!PLICATIONP. ET COLLOCATIONB RERUM CORPORALlUM.
3. Praetcrea, multlpllcl genere peccatl peccavit
homo ante dlluvium, et tamen non legitur quod
ante diluvlum fuerlt allud genus lrrlgatlonis; ergo
rellnquitur quod, sl obstrusus esset, hoc non
esset propter peccatum prtmorum parentum.
[Solutio): Ad quod potest dlcl opinando se-
cundum illud Q quod lntroducit AugustIn us 1,
dlcens quod potuit per lantern intelllgl Oceanus,
In quantum per dlversas partes In ramis suls
extenditur et diversi sunt meatus subterranei, per
quos fiunt excolationes aquarum, cuius unus ra-
mus fuit Ions qui irrigabat paradisum. Et dicitur
Ions irrlgare superjiciem terrae, non quia 11 inun-
daverit super earn, sed quia t in maiori parte
irrigavit d, Vel quia dixit: Fons ascendebat etc.,
et non dicitur' unus fons, potest lntelligi ut f
universaliter comprehendatur omnis Ions sive
aqua rum ductus. Unde Augustin us, Super Ge-
nesim 2 : • Quod si ipsius abyssi magnitudinem,
ea parte excepta quae I mare dicitur et evident!
amplitudine amaris h fluctibus terras ambit, in
ea sola parte quam reconditis sinibus terra con-
tinct, unde se omnes fontes et omnes aquae
DE PARADISO ET IN EO CONTENTIS.
lantaverat Deus6 etc. SicutQ dicit _Damas~:­
P " us 7, • quia homo erat composttus ex vtst-
bili et invisibili creatura •, praeparavit ei Deus
locum deliciarum paradisum, qui quodam modo
dictus II est intelligibilis, quodam modo sensibilis,
sicut consentiunt Augustinus 8 et Damasce-
nus 9, • promptuarium universi gaudii et exulta-
tion is 10 •• De quo paradiso et universis contentis
in eo prima agitur; deinde de multiplicatione
animantium rationalium et irrationalium ', quod
Descriptio paradisi
Quaeritur ergo de paradtso . utrum tan turn
sit sensibilis vel tan tum intelligibilis vel quodam
modo sensibllis t, quodam modo intelligibilis ~.
• Tom. • Ita V. aUI qulld. • II& V, alii qulld.
mort1 • • v wru 1 q11 t, • Tom. t. 1. ' Ita VR, alii CRIRfllt.
• S proxlnr1u. • v nullu. • T om. 1 S partt: ST qfl./dQIII pro quod<Uft.
• VST rl~. • SR om. • L uratlonallr, quod C con.
lnldlllllllllls. • S quia: T 10m. rlt. ' LC anima.
I Loc. cit., c. 10, n. 25 (PL 34, 329).
3 Loc. cit., n. 25 (PL 34, 330).
l Lee. cU., n. 26 (PL 34, 330). 4 Paalm. 104, 34.
ll Cf. Petr. Comestor, Htst. ecclts., lib. Otnts., c. II
(PL 198, 1066); Augustin., Joe. ell., n. 25 (PL 34, 329).
6 Oen. 2, 8.
1 De fide orthod., II, c. II (PO 9-1, 910&q.).
8 Dt Otn. ad Jilt., VIII, c. I (PL 34, 371).
:J73
diversls tractibus venisque' distribuunt et sui!: t
quaeque locls erumpunt, 'fontem' voluit appellare
Scrlptura, non 'fontes ', propter naturae unitatem;
eumque 1 per lnnumerabiles vias antrorum atque
rimarum ascendentem de terra et ubique dlsper-
titis"' quasi crinibus irrigantem omnem superfi-
ciem terrae, non continua specie tamquam marls
aut stagnl, sed sicut vldemus ire aquas per al-
veos fluminum flexusque" rivorum et eorum ex-
cessu vicina perfundere, quis " non accipiat nisi
qui contentioso spiritu laborat? • Et iterum ibi--
dem 3 : • Pro numero plurali posuit singularem, ut
intelligamus fontes multos per universam terram
loca P vel reg'lones proprlas t irrigantes, sicut di-
citur 'miles' r et multi intelliguntur, sicut dicta
est • locusta et ri!ma in plagis quibus Aegyptii
percussi sunt", cum esset innumerabilis locusta-
rum numerus et ranarum; iam non diutius !abo-
remus •. Quid am 5 autem putaverunt sic fieri
irrigationem, quemadmodum Nilus quodam tem-
pore 1 anni irrigat terram, ut aliquo tempore • ef-
fundatur super faciem • terrae, alio vera tempore
contrahatur.
CAPUT II.
notatur ibi 11 : Formatis igitur etc., secundum quod
ad Adam haec referuntur.
Primo ergo describitur paradisus;
secunda, ad quid homo in eo collocetur;
tertia, praecepta disciplinae ei traduntur, de
quibus infra tz agetur, cum de rationali creatura
erit tractatus, quae componitur ex sensibili et
intelligibili d. Hoc tantum sufficit hie ostendere
quod pertinet ad creaturam corporalem.
ARTICULUS I. 31!
'I
13•
Quod • enim
. - I tr vldetur
sit intelllgibWS, 14 I. per
·15. Hodie me-
hoc qu~d ~tctum es~ a Oommo : tom d. animae I
cum ens ln paradlSO, et cons a quo
, y ._. ! z q~~ltd. • Ita RZ. alii f804. • Codd.. ...-
,_ RCZ ir~rit. • Cockl. ~u.llf"· , T q&L . • R lfld; S oa. ~.
"'T 0111.
• L om. • Ita VC. llii.U ,.,~If._
4 Z add. rl. • tta RZ. am o•. ! Z add. ct. • Y oa. I'd ,_a'-. ..
II Loc. cit. (PO 94, 915). ~
10 Damasc., toe. cit. (PO 94, 911). . . 11 Gen. 2, 19..
12 Cf Infra ubi qitur de peccato pnau homials.
13 Cf: S. &n.av., II Stilt .• d. t7, dub. 2(11, Cisq.) et
IV, d. 20, p. 2, dub. 2 (IV, 541).
14 Ita Philo et Orlgenes. Ct. Epiplla.o., Anclloratu.s, 111 · 5-I
(PO 43, Ill) et Anul. Slnalta, bt Hutllm., VII (PO
t$, 96S). Lll Luc. 23. 43.
 374 INQ. 1\1, TRACT. Ill. QUAEST. 11. - 313,

tpsius" latronls a dextrls, cum esse! spiritualis, et hac nutritus, utique lignum vitae dignc nomina-
Christi ani mae similiter non promittcbatur" de lee- tum C$1 •, Similiter Aug us I in us, Super Gene-
tatio corpora \is, sed spiritualis; ergo nomine para- sim 3 : • Trcs de paradiso sunt generales sentcn-
disi intelligitur locus spiritualis sivc intclligibilis. tiae. Una eorum qui tantummodo paradisum
Sed oontnrium vtdetur o. per hoc quod to- corpora liter intelligi volunt; alia eorum qui spirl-
quitur de plantatione, de arboribus et huiusmodi, tualiter tantum 1; alia eorum qui utroque modo
quae omnia ad corpora\em naturam referuntur; paradisum accipiunt: alias corporaliter, alias spiri-
ergo paradisus locus erat corporalis. tualiter. Brevitcr ergo ut dicam, tertiam mlhi fa-
b. Ad hoc facit quod dicit lsidorus<, in libra tcor placere sententiam, ut homo factus de limok,
Etymologiorum 1: • Paradisus est locus in partibus quod utique corpus humanum est 1, in paradiso m
Orientis constitutus, cui us vocabulum ex graeco collocatus inte\ligatur, ut qucmadmodum n ipse
in latinum vertitur hortus ... Adam, etsi aliquid 0 aliud significat secundum
[Solutio]: Respondet loannes Damasce- idP quod eum formam juturi dixit esse Aposto-
n uscl2: • Mihi videtur quod sicut homo sensibi!is Ius 4 , homo tamen in propria natura expressius
simul t et intelligibi\is conditus est t, sic et quod accipitur, ita et paradisus, in quo eum collocavit
homo sacratissimum templum sensibile simul et in- Deus, nihil aliud quam locus quidam intelligatur,
telligibile et.r duplicem habens ostensionem. Cor-~ terra scilicet ubi habitaret homo terrenus ...
pore enim inh divinissima regione et superpulcra, (Adobiecta]: I. Ad obiectum autem dicendum
sicut. hi_stori~e diximus~. ditatus, ~ni~a vero in qu~d _paradisus multipliciter accipitur. Aliter enim
supenon et mcomparabl\1ter pulcnon loco con- acctp1tur, cum dicitur: Hodie mecum eris q etc.
versabatur, Deum habens inhabitantem et eum et cum dicitur: P/antavit Deus etc. Paradisus
ferens gloriosum operatorium et eius circumamic- au tern in sua generali ratione dicitur: 'ubicumque
tus gratiam et solo dulcissimo fructu contempla- feliciter vivitur ', sicut habetur ex libra Aug u-
tionis lasciviens, velut quidam angelus ali us, et s tin i, Ad Dardanum s.

818 ARTICULUS ll.

Ad quid homo collocatus fuerit in paradiso.

Deinde quaeritur I. de hoc 11 quod Adam pri- creaverat, humani operis 1 adiutorio laetius fcra~
mus positus est in paradiso ut operaretur et cu- ciusque provenirent ...
stodiret illumb 6. Numquid voluit Deus ut ope-
raretur agriculturam?
II. Deinde quaeritur de hoc quod sequitur 8: Et
custodiret ilium. Obicit enim sic Augustin u 5 9:
Quod non, videtur: I. Quia post peccatum dam-
• Nullus vicious metuebaturk invasor sed nullus
navit ipsum ad laborem, ut habetur Gen. 3, 19:
limitis perturbator, nullus fur, nullus' aggressor.
In sudore vuttus lui vesceris pane tuo.
Qu~ modo ergo intellecturi sumus corporalem pa-
_(Solutio]: Ad quod respondet Augustinus1,
r~~lsum potuisse ab 1 homine corpora liter custo-
dicens: • Ita sane arbitror ( nisi videamus quos-
dm? " Sed nee ait m ut custodiret a bestiis
dam cum tanta voluptate agricolared, ut eis ma-
cum omnes bestiae essent ei subiectae. Prae:
gna poen~ _sit ad aliud advocari '. Quidquid ergo
~erea, adducta ei erant animalia ut eis nomina
babe~ dehctarum agricultura, tunc I utique Ionge 1mponeret 10,
amphus erat quando nihil accidebat adversi vel
. [~olutio]: Ad quod respondeo per hoc quod
terra' vel caelo. Non enim erat laboris afflictio
diCit A_u gust in us in sequentibus, cum dicit 11 II:
sed exhilaratio voluntatis h, cum ea, quae Deu~
• Posutt eum, ut custodiret paradisum sibi ipsi, nc

• l 11111.; ST om. a. • z ~rmlltdHJt

All pro rupotJ4tt •v IV, quud C c.orr. ' VST lou~u,l/nu• d LC ~
, V ~- -~~~ llll !It& V, alol om.; RZ dUun pro tl. • L'u~~~~ .a;;'~
• v 0111 •
• R clidlu pro d. A. •lh V ad~. allttm. •z add. tl; V om. ul. • T quid ,. R · • 1 V ,ldd. dlttn&; Rom. quod; ST !upon·
Ita V, •HI om. alia rorum ... tanlum.
• v IIOI.uptatU. c Alllll"tUU> :roM:!' om ' l arl!tlrrnuu. - VT a,rrlculturt ·, RZ om., Tom. tum. • T add. 111 p11radS.o.
Altul pro po~ • V;;.o t • l.Cral/o. I C t;OrpDTI•; o;od.d. ~U(U/U.I/liU. pr~ fu I VllfiiT/. • / S om. g VST /trrt; z Ill PIG ~t/.
om., 0111. W. • It& V, Ill! dixit. uc u•qut. Z add. tl. 'RZ •dd. omlll: VT po·

; Lib. XIV, c. 3, n. 2 (PL 82, 496).

De /idt orthod., II, c. II (PG 94 915) 7 De Otn. ud lilt., VIII, c. 8, n. 15 (PL 34 379).
3 Lib. VIJJ, c. I (PL 34 371) ' ·~ 11 Gen. 2, 15. '
II ~putola 187, c. 2, n. '6 (PL 33 83!) Rom. 5, 14. 9 De Oen. ad lttt., VIJI, c. 10 (PL 34 380)
6 Oen. 2, 15, • . :~ Cl. Augustin., loc. cit., n. 21 (PL ~. J8J).
Loc. cit., nn. 22 ct 23 {PL 34, 381).
 DB MULTJPLICATIONE ET COLLOCATIONE RERUM CORPORALIUM.
aliquid admlttereta. Denique accepit et praeceptum,
ut sit per quod sib! custodlat paradisum, id est
quo conservato non lnde prolclatur. Recte enim
quisque dicltur non custodisse rem suam, qui sic
egit ut 11 amitteret earn, etiarn sl alter! salva sit
qui earn vel t invenit vel accipere meruit. Est
alius in lis verbis sensus, quem puto non imme~
rito proponendum: ut ipsurn hominem operaretur
Deus et custodiret. Sicut enim operatur homo
terram, non ut earn faciat esse terram, sed ut
cultam atque fructuosam, sic Deus hominem
multo magis, quem d ipse creavit ut homo sit,
eumque e ipse operatur ut iustus sit, si homo ab
illo per superbiam non abscedat •.
Quaeritur etiam de ornatu paradisi, in quo po-
situs erat. Dicitur 4 enim quod Deus produxit de
humo omne lignum pulcrum visu etc. Et per quid
fiebat multiplicatio, ostenditur per hoc quod se-
quitur5: Fluvius egrediebatur etc. Differentiae au-
tern arborum tres notantur: lignum, quod fuit
ad probationem obedientiae, et hoc est lignum
scientiae bani et mali i lignum, quod fuit 1 ad
sustentationem vitae per nutrimentum, et lignum m
ad immortalitatem vitae, scilicet lignum vitae,
quod erat in media n paradisi. Possunt ergo ad
litteram distingui ut unum respiceret 0 sustentatio-
nem corporis1 alterum immortalitatem coniuncti,
tertium P ad probationem obedientiae ex parte
ani mae.
Potest au tern quaeri de hoc quod dicitur: Pro-
duxitque Deus de humo etc. Numquid haec pro-
ductio facta est, cum dictum est 6 : Germinet terra
herbam virentem et lignum faciens fructum?
Quod vldetur: 1. Nam ibi dicitur '1': Protulit
terraq. Si ergo terra dicitur ibi generaliter, intelligi-
tur de paradiso et ita r tertia die fuit haec productio
ligni paradisi et multo magis paradisi quam alia-
rum locorum, cum isle locus deputatus esset ho-
mini, si stetisset i non ergo congruebat quod alia
pars terrae ornaretur herbis virentibus et lignis
• Ita RZ, alii amlttud. ~ T nrc; L om. tllam.
LC tum; Com. lp~e. 1 Rom. • Ita V, alii m<~ntat.
"' V add. ad quod fu.lt. • T om. l. m. • C add. ad.
• Tom., R hilt; V 0111. ln. • Ita V, alii dltitur; T add. Al(fllstlnu.
I Loc. ell., c. 11, n. 24 (PL 34, 382), ubi et sequens
Solutio, ad sensum.
2 Gen. 2, 7.
s Cf. Lombard., 11 Sent., d. 17, c. 6 (p. 386aq.); S. Bo-
nav., II Sent., d. 17, dub. 4 (II, 428).
375
III. Deinde quaeritur propter quid, sicut dicit
Augustinus 1, primo ponitur hie 'Dominus'
secundum translationem Septuaginta; in ncr
stra enim translatione prius ponitur, scilicet ibi 2:
Formavlt igitur Dominus Deus hominem etc.
[Solutio]: Ad quod dicendum quod per/ hoc
datur lntelligi quod, cum posuit hominem in
paradlso ad custodiendum eum, voluit rationem
invenire, per quam posset se custodire, vide-
licet si maneret' sub dominatione Dei et earn
sequeretur "· Quam cito enim appetiit non esse
sub Dei 1 dominatione, tam cito meruit expelli a
paradiso, nee operatus est paradisum, sed in su~
dare et Iabore k etc.
ARTICULUS Ill. 314
De ornatu paradis/ 3.
facientibus fructum et haec remaneret sine or-
natu. Si vera tunc facta est haec productio et
iste ornatus, ad quid ergo dicitur: Prodw:it Deus
de • humo etc.?
2. Praeterea, cum herbae virentes sint ad oma-
tum terrae et in sustentationem vitae, sicut ha~
betur sexto die, propter quid non fit mentio de
utroque, sed t de altero illorum tantum, scilicet
de ligna fructifero?
3. Praeterea, cum fructus non sit tantum delec-
tabilis quoad visum vel gustum, sed quoad ol-
factum, quare non facit mentionem de delecta-
tione 11 quoad olfactum?- Praeterea. lignum vitat
positum erat in medio paradisi 8• Noone et illud
erat in nutrimentum? lmmo videtur quod tantum
lignum istud sufficiebat: nam, cum lignum istud
I haberet hanc • virtutem ut homo in immortalitate
corporis animalis conservaretur, non fuit necesse
ut lignum aliud adiungeretur ad conservationem
vitae.
4. Quaeritur autem propter quoddam verbum,
quod habetur.z in libra De civitate Dei 9 : • Tam-
quam cetera ligna essent alimento, istud esset
sacramento •. In hoc enim innuitur quod fructus
aliorum cedebant' in alimentum, non in sacra~
mentum fructus autem istius in sacramentum,
non in .z' alimentum. Cum ergo fructus ligni vitae
• Ita Z (add.llltert.), alii om.
• z q-. qvod R con.
< II& V. alll 0111. • S
• ST ..._ V de ui-.
0.. r. L
1
SOIL
-Ita V, alii ~fllll<lllll'. • T add. Ul. • L Ia. ' S 01111. " L ~a.:at.
' Z alttrJUII. ' V Olll. • lloa VZ (illkrl.). alii oiL
• T C<ldrb<JIIt.
4 Gen. 2, 9.
liGen. 2, 10.
e Gen. I, II. a Gen. 2, 9.
1 Gen. I, 12.
9 Lib. XIII, c. 20 (PL 41, 394).
 INQ. Ill. TRACT. Ill. QUA'EST. 11. - 314.
376
sumebatur, nonne convertebatur in corpus ho-
minis et ita erat ali mentum? Aut sl non co~~er­
tebatur in corpus hominis"'. sicut est de med!clna,
quae tantum est medicina, non cibus, quo modo
conservabatur corpus hominis ne vcteras~eret,
si & statim in secessum emitteba!ur ne~. f•ebat
aliqua immutatio? ~ Practerea, stcut diCit Au-
g us tin us, in libro De civitatr Dei I, cum l.o-
quitur de paradiso spirituali, quod est Ecclest~,
exponens illud Cant. 2: Emissioncs tuae pa.radt-
sus etc., per lignum vitae significat~r Chns~us,
per ligna vero fructifera sancti, per _hgnum. s~ten~
tiae boni et mali liberum voluntat1s arbttnum,
ergo pari ratione cetera ligna paradisi erant sa-
cramento sicut lignum vitae.
5. Praeterea, lignum vitae numquid habuit hanc
vim ut qui gustaret ex eo immortalitatem cor-
poris animalis consequeretu~? Tu~c ho~o post
peccatum, si sumpsisset de hgno v1tae, fiere~ .im-
mortalis. Et hoc videtur per hoc quod d1C1tur
Gen. 3,22: Videte ne forte sumat de ligno vitae
et vivat in aeternum.- Quod si est, in con-
trarium est quod in lege data a Domino ha-
bebatur3 quod quocumque die comederet de ligna
scientiae boni et mali, morte moreretur, id est
subiedus esset mortalitati et ita necessitatem
habere! moriendi; non ergo lignum vitae hunc
habuit effectum.
6. Praeterea, nonne sic t dictum est lignum
scientiae boni et mali, sicut dictum est /ignumd
vitae? Sed lignum vitae dicebatur ab effectu;
ergo et lignum scientiae t; ergo et lignum illud
habuit virtutem dandi scientiam. - Contra:
Scientia est forma spiritualis; forma autem spi-
ritualis non efficitur ex corpore; ergo I, cum im-
mortalitas efficeretur ex esu ligni vitae, non si-
militer accipitur appellatio hie et ibi.
7. Quaeritur propter quid de ligna vitae fuit ex-
pressum quod plantatum sit' in media paradisi,
de aliis autem nihil determinatur nisi 11 quod erant
in paradiso?
8. Praeterea, quaeritur de ligna scientiae boni et
mali utrum esset in media paradisi; litter a enim 1
ad utrumque videtur se habere. Dicitur enim .. : Li-
gnum vitae in medio paradisi lignumque scien-
tiae boni et mali. Nam si ad proximum fit
copulatio, tunc erat in media paradisi cum
ligna vitae; si vero non ad proximum, sed ad
remotum, non datur intelligi nisi quod lignum
c Ita V, am om. I. f. h.
6 VT 1td; V rmllltbat pro tnUIItbalur
t:l v"':o Tom.
1
• Tom • S om. d. n.
•
: V "~":Ublu. V om. t. h. 1• 'C 0111
I Loc. cit., c. 21 (Pl 41, 395).
2 Cap. 4, 13.
3 Cf. Gen. 2, 17.
_. Oen. 2, 9.
· ·ac •oni
SCICn 1I l>
et mall crat in paradiso cum llgnls
d csum datis et cum ligna vitae.
a Solutlok: 1. Ad primum diccndum 5 quod 11-
lud 1 dicitur per recapitulationcm, u~ dcscribatur in
uo loco voluptatis sit homo pos1tus, non quod
~unc primo facta sit productio ligni paradisi. Un.de
potest intelligi ut notetur il\e modus producho-
nis, quo, mediante humore naturall,_ Deus me-
diante natura ligna fructifcra produc1t: et in hoc
fit differentia ab ilia productione quam fecit m
Deus condendo ligna fructifera de terra. Et hoc
videntur ista duo verba sonare 11 terra, sive arida,
et humus. Supra" enim dictum est 6 : Germinet
terra herbam virentem, hie vero dicitur 7 : Formavit
Deus de humo. Humus enim P ab hum ore dicitur,
ut notetur origo multiplicationis secundum roo-
dum istum ex q humore 8 et tamen differenter tunc
et nunc: nunc enim secundum prius et posterius
crescunt arbores, tunc autem producebantur ad
completam quantitatem, Deo operante; supra au-
tern designatur operatio divina nonnisi de terra
materialiter.
2. Ad secundum' dicendum quod de her-
his virentibus, licet sint ad delectationem visus
et gustus, non fit mentio, quia intendit hie tan-
gere illud genus rei, in cuius differentia fuit prima
datum praeceptum et consequenter transgressio.
Unde prima tangit differentias ligni et unde po-
tuit esse ratio multiplicationis, scilicet ex fluvio
paradisi, deinde ad quid collocatus 1 fuit in pa-
radise. Respiciens praedicta ligna, praeceptum
affirmativum respiciebat lignum ad esum et li-
gnum vitae, praeceptum vera negativum lignum
scientiae boni et mali. Unde, cum supra conces-
serit ad esum tam herbas virentes quam fructus
lignorum, hie addidit consequenter praeceptum
circa fructus ligni, in quo innuitur quod magis
aptabatur in elburn hominis a principia fructus
ligni quam ipsae herbae, herbae vero magis in
elburn animantium irrationalium.
3. Ad tertium dicendum quod de delectabili
secundum duplicem sensum fit hie mentio, sci-
licet secundum visum et gus tum: visus enim
apprehendit de Ionge et discernit delectabile in
nutrimento, gustus autem de prope sive per imme-
diationem; olfactus enim est quasi consimili urn t
differentiarum cum gustu. - Vel ad pracsi-
I gnandum quod homo non tantum vigere debebat
I in olfactu, quantum in aliis sensibus 11, Tact us
• TR rleut. • ST 1dd. t41; R lit pro IIeut. • z add. bonl
'kZ QUitm • Ita V, alii om 'Ita VT, alii lllud • Jta s,alii foeti.
'V aiJ. 'Ita V, alii add. Vtr/J. • V coi/QIUI. • v din/milium, L eon,/llum.
~ Ct. Augustin., !Je Gen. ad litt., VIII, c. 3, n. 6 (PL
II 34, 374).
11 Gen. I, II. 7 Gen. 2, 19.
8
Ct. Auguatln., Joe. cit., V, c. 7, n. 20 (PL 34, 328).
 DE MULTIPLICATIONE!: ET COLLOCATIONE RERUM CORPORALIUM.

au tern, lice! ostendat 11 dlfferentlas rei nutrlbllls, 6. Ad I d quod quaeritur de ligno scientiae bon I
tton fuit hie enumeratus: sufflciebat enim gu- et mali: dicendum h quod dictum est sic, quia in
st us, qui est quid am tactus, slcut dicit Phi 1o- esu eius expertus est homo quantum sit malum
sophus1.
inobedientiae et per oppositum quantum esset
4. Ad quart u m dlcendum quod lignum vitae, bonum obedientiae 5 ; ab eventu ergo nomen ac-
ad hoc specialiter erat, slcut dicit August 1nus, cepiL Prius ergo poterat cognoscere bonum obe-
in libro De civitate Dei 2, c ne mors undecumque dientiae et per privationem malum inobedientiae
subreperet vel senectute confecta decursis spatlis per simplicem notiliam, delnde vero cognoscere
tern porum interirent b •. Nihilominus tamen erat In per poenae 1 experientiam.
sacramentum et significationem ligni vitae, de 7. Ad i d quod obicitur de ligno vitae quod
quo dicitur in e Prov. 3 : Lignum vitae est appre- positum est in media paradisi, potest did quod
hendentibus earn.- Si vero oblcitur quod hoc ad litteram congruebat ut ex omni parte fa-
esset in alimentum, responder! potestd quod cilior esset accessus. Et sicut primum receptivum
sicut medicina, in quantum huiusmodi, est ad vitae, scilicet corporalis, positum est in medio
praeservandum vel curandum, sic huiusmodi li- hominis sive animalis ll habentis corpus, sic illud,
gnum fuit ad praeservandum contra defectum qui ex quo accipiebatur vitae uniformitas., esset in
proven it ex agentibus extra. Nee haec 1 est prin- medio lignorum nutrimento aptorum. In figura
cipalis differentia inter alia ligna et istud quod etiam est factum, scilicet ligni 1 vitae spirituaJis,
cetera essent in alimentum, istud in sacramentum, quod in medio fuit paradisi, id est 111 Ecclesiae:
nisi intelligamus quod hoc plus erat in sacra- Deus enim salutem operatus est in medio te"ae ';
mentum, cetera plus in alimentum. vel adhuc est secundum illud 7 : Ubi duo lltl Ires
5. Ad iII u d quod obicitur consequenter, di- congregati juerint etc.
cendum 4 est quod lignum vitae ad hoc disponebat 8. Ad hoc quod quaeritur de ligno scientiae
ut consequeretur immortalitas vitae in Adam su- boni et mali utrum esset in medio, quia • am-
mente; sed hoc non fuit tota causa, sed causa bigue videtur dicere Scriptura: responsio est 11
intrinseca fuit vis contentiva ipsius animae quam per hoc quod dicit Augustin us, in libro Dt
habuit a Deo vita in statu innocentiae, extrinseca civitate Dei 8 : • Adhuc P animalia corpora terrena
vero fuit esus ligni vitae. - Ad obiectum autem gestabant 9 , quae, licet senio non veterascerent, ut
in contrarium dicendum quod, cum dicitur: Vi- necessitate perducerentur ad mortem - qui status
dele ne forte sumatt etc., datur intelligi quod, eis de ligno vitae, quod in media paradi-so cum
si e sibi subtraxit causam intrinsecam immortali- arbore vetita simul erat, mirabili Dei gratia prae-
tatis, iustum fuit ut ab eo subtraheretur causa stabatur - tamen et alios sumebant cibos prae-
extrinseca immortalitatis. ter unam arborem quae fuerat interdicta •.

CAPUT III.

DE MULT!Pl!CATIONE ANIMANTIUM RATIONALIUM 10•

ixit quoque Deus: Non est bonum hominem
Desse solum 11 etc.
Ostensa multiplicatione terrae nascentium in
paradiso et q quoad causam, cum loculus est de
fluvio, et quoad finem, cum dicltur 12 : Ex omni
ligna quod est in paradiso etc., subditur de
multiplicatione ex parte animantis rationalis. Et,
quia multiplicatio est per simile in specie, hoc
autem non inventum fuit in multiplicatione ani-
mantium- unde sequitur 13 : Finxit Deus etc., ubi
nos habemus: Formatis' de humo etc. - sequi-
tur formatio Evae de latere Adae, et in hoc con-
cluditur pars ista quae est de multiplicatione.

• V tt•ltlfl. I R OCII. • V OIL

• V oArndal. ~ v dfltrlttnl. • Ita V, alll om. "L rupqttdto potu/ dltl pro r. P· • T q&Qd. • Z ~~ pro r. •·
~ R add. til. ' S pltnt. • Ita V, alll ~m/malt. 1 V III{JWifl. • T $CIIItd PfO I. c.
P Tadllu. • V om. • V farnlll"'·

t Arislot., De anima, II, c. 9 (Ill, ~). ' Matth. 18, 20.

8 Lib. XIII, c. 20 (PL 41, J9.&).
2 Lib. XIII, c• .20 (PL 41, 394).
9 Nempe primi homines.
J Cap. 3, 18. to Cf. Lombard., II Sent., d. 18, cc. I...& (p. J87sqq.);
4 Cf. S. Bonav., 11 Sent., d. 19, dub. 4 ct d. 29, dub. 4 s Bonav., II Sent., d. 18, a. I, qq. I et 2 (U, 431sqq.)..
(II, 474, 709). . 11 Gen. 2, 18. ll Gen. 2, 16.
II Cf. Augustin., De Oen. ad litt., VIII, c. 6 (Pl 34, 377).
t3 Gen. 2, 19.
II Psalm. 73, 12.
 !NQ. Ill. TRACT. Ill. QUAEST. II. - 315.
378

ARTICULUS I.
S16
De jactionc £1•ar 1.

condehantur, ad imaginem Dei condebantur, quam

Potest autem quaeri secundum" ordinem
imaginem non accipiebat mulier a viro, sed uterque
1. prima propter quid dictum est: Non est bo-
2 a Oeo, secundum spiritum, qui a Deo condltus
num hominem tssr solum, cum iam dixerit :
est 4. Videtur etiam P dicere Augustin us 5 de
Masculum rt feminam creavit tos.
2. Praeterea, nonne ratio speciei bene salvata
homine condito in operibus sex dierum quod
esse! b in illo solo, si' stetisset in immortali-
• in ilia prima conditione mundi, cum Deus omnia
creavit' simul, homo factus est, qui esset futurus,
tate?
3. Praeterea, si oportuit multiplicationem fieri, ratio creandi hominis, non actio creati •. Et se-
quare non fuit facta ad mod urn quo multiplicatio d quitur'6: "Aliter erant in mundi elementis, ubi
facta est in angelis, ut fierent duo mares a Deo omnia simul facta futura sunt, aliter in rebus quae
vel plures sicut facti sun! angeli? Aeque enim secundum causas simul creatas, non iam simul,
partictparent gloriam Dei, ad quam creati essent. sed suo tempore creentur, ex' quibus Adam, cum
4. Item, quaeritur t quare non fecit virum de formatus est ex limo et flatu Dei t animatus •.
mare, sicut feminam de viro, et sic consequenter. 2. Ad secundum dicendum quod, licet ratio
5. Item, si congruit tacere masculum et feminam, speciei sufficienter possit salvari in uno homine
quare feminam fecit de viro et non de limo ter- immortalitatem habente, non tamen consecutus
rae, sicut Adam? cum in hoc notaretur magis hu- esset finis ultimus, propter quem condidit Deus
miliatio hominis ex parte originis secundum ma- hominem; ergo sicut si a esset unus sol us angelus,
teriam. posset participare gloriam, sed non sic glorifi-
6. Si vera oportuit fieri I de aliqua parte viri, caretur divina potentia in uno participante sicut
quare de latere plus quam de alia parte, cum sint in multis. Si etiam loquamur pro statu angelo-
nobiliores partes in homine et minus nobiles? rum post casum, congruebat ut esset multitude
7. Si vero' de latere viri, cum sint partes aliae hominum ad reparationem multitudinis v ruinae
consimiles quam os et caro 11 , os autem factum angelicae 7•
est ex osse, caro ex carne, unde ergo nervus 1 3. Ad a I i u d x dicendum quod non fuit facta
vel cartilage et ita de aliis partibus., consimilibus ? multiplicatio ad mod urn multiplicationis in angelis,
8. Item, cum sint partes officiales plurimae et ut fieret multitude' in masculine sexu a Deo,
partes consimiles dicuntur fieri secundum quam- ita quod null us ab alia: in hoc enim non osten-
dam similitudinem, propter quid non partes offi- deretur homo conditus ad imaginem Trinitatis.
ciales? Ex latere enim factus est pes, facta est In Trinitate enim persona una est ab altera et
manus et ita de aliis partibus officialibus sive persona Spiritus Sancti ab utraque persona, sci-
organicis 1• licet Patris et Filii: unde ordo naturae ostendi-
De modo autem formationis quaeritur utrum tur,sicut dicit Augustinus 8 ; quod non fieret
ministerio alicuius vel aliquorum Dominus ope- in homine, si omnes homines immediate conditi
ratus fuerit 3. essent a Deo. Ut ergo significetur quod homo
lis autern .. habitis procedendum est ad alia conditus est ad imaginem Trinilatis, recte dicitur
quae dicuntur de aliis animantibus. multiplicatio in genere hominurn ut unus sit ex
Bespondeon: 1. Ad prim urn dicendum quod alia et sic deinceps.
illud quod dicitur de rnasculo et femina, per an- 4. Ad i d quod obicitur quod 'slcut femina for-
tidpationem dictum est, non quia tunc simul matur ex viro, sic posset" vir ex viro formari,
facti" sint in operibus sex dierum, sed ut osten- si Deo placuisset et sic fieri multiplicatio secun-
deretur quod tam masculus quam femina, cum dum prius et posterius': respondeo quod, si sic

•Rl.Cl~r. ~TCut •LU.;S-.In. 'T

1 VT wt.,U. ~ C adod. fit . 1 RZ "' IZIIL• • alkl. ut. • Ill VT, alll 11111. I Ita V, alii om. • C f!rgo. • T om. t. t.
• V .U • Z t.. 'Ita z (corri
-'II di.Utar~ta V, ~llllfm. • Ita~· aiU 11m. • ll& V, alll /actr. , R aaltm. • R add. ut.
' Z .,UtlpUullltl. • ua y, alii adod. CII.Un. Ita V, STRZ " 111 · • LC ""'· 1Kul. • VRZ ma/tlplkutlurrt•. • 5 ucundam.

I Cf. aupra, aum. 227.

·a.. .•. 1:1.
3 Ct. ialra, num. BUI, IV.
4
Cf. ~&~pra, aum. 802; Augustin., De Ckn. ad lllt 111
I 5 Loc. ell., VI, c. 9, n. 16 (PL 34, 346),
6 Loc. ell., c. 10 (PL 34, 346).
1 Cl. supra, num. tt6.

c. 22 (PL 34, 21M). .• I I 8 Ct. Contra Muxtmin., II, c. 14, n. 8 (PL 42,
Alex. Hal., SUmma thtol., I, num. BZQ-827.
77~) i
 DE MULTIPLICATIONE ET COLLOCATION£ Rf!RUM CORPORALIUM.
fierct, ordo naturae In parte ostenderetur, quoad
hoc scilicet quod unus esset ab alio, sed non
ostenderetur quod tertius ex duobus. Ut ergo to-
tum servetur, muller est ex vlro, ex viro autem
ct muliere tertia pros;edit persona. Sed hoc ad-
vertendum est quod Per quamdam antltheslm est
in creatura, secundum quod est in Creatore. In
creatura enlm 11 secunda persona procedit a prima
non secundum generationem, tertia vero procedit
secundum generation em ex utraque b; in divinis
autem persona Filii procedit a Patre per gene-
rationem, persona Spiritus Sancti procedit a Pa-
tre et Filio non per generation em 1• Et ratio huius
videtur esse, quia c creatura deficit a Creatore:
generatio enim est in creatura secundum d decl-
sionem partis substantiae, in divinis vero est se-
cundum totam substantiam 2 , et ideo prima pro-
cessio in divinis fuit generatio, secunda vera fuit r
in humanls ut de parte utriusque fieret genera-
tio, scilicet naturalis, mirabilis vero de parte sub-
stantiae alterius, sicut fuit Christus homo de
B. Virgine, ut sic compleretur ordo secundum
generationem de Iota substantia: filius a Patre in
divinis, de parte I substantiae matris Christus
homo de B. Virgine, de parte substantiae utrius-
que homo qui est naturaliter per generationem.
In homine, qui tantum est homo, mirabilis pro-
ductio praecedit z natural em: mirabilis enim fuit
ilia quae fuit Evae de costa Adae; naturalis h
Abel ab utroque. In Christo vero Deo et homine
naturalis praecessit mirabilem 1 : nam Filius est a
Patre secundum naturam, a Matre vero modo
mirabili.
De modo quo Deus fecit Evam.
Sed adhuc posset esse quaestio I. quare de
Adam dormlente facta est mulier'·
[Solutio]: Ad hoc responde! Augustinus,
Super Psalterium 5, dicens quod dormiente Adam
facta est 11 Eva de latere, et dormiente Christo de
aqua et sanguine, quae de latere profluxerunt,
profluxerunt ~ sacramenta, quibus formata est Ec-
clesia, quae per Evam significatur x: aqua In ablu-
tionem, sanguis in redemptionem.
• C om. • v add. p<lrlt. • v q114Xi.
' STZ mltPbllt. a com. r z 11. • Ita S, alii om.
alii add. nt. • R om. • T om. ~td 11dh11, .•. mu/ltt.
1 Cf. Alex. Hal., loe. cit., num. 296aqq.
3 Cl. Alex. Hat., toe. ell., num. 800.
3 Cf. Lombard., 11 Sent., d. 18, c. 2 (p. 388).
4 De Den. ad litt., IX, c. 13 (PL 34, 402); cf. Ck bona
confug., c. I (PL 40, 373).
379
5. Ad I d vero quod obicitur quod 'mulier fieri
deberet potius de limo quam de aliqua parte
vir!': respondeo quod non ita convenienter. Facta
enim .t est de parte viri, ut ostenderetur quod
sicut origlnem sumpsit ex 1 vlro, ita debeat
esse viro subdita"' secundum conditionem na-
turae 3•
6. Ad id quod quaeritur 'quare de latere po-
tius quam de alia parte •: dicendum quod in hoc
innuitur quod non tantum est subiectio mulieris
ad virum, sed etiam quaedam paritas innuitur;
solemus enim dicere quod est iuxta latus, in
quantum huiusmodi, paritatem habere quamdam.
Et dicit Augustinus 4 : • Propter coniunctionis
ipsius vim commendandam hoc factum esse cre--
damus •.
7. Ad hoc quod obicitur• • quare caro de came,
et 11 os de osse, et non sic dicitur nervus de nervo
et sic de aliis •, respondeo: videtur" quod in latere
sunt ilia duo manifeste, et haec sunt quasi ex-
trema partium consimilium: os tamquam lunda-
mentum machinae humanae, caro cum cute aliud
extremum; et in iis erat possibilitas materialis ad
omnia fienda, non secundum' modum naturalem
generationis, sed divinae formatioois.
8. Ad i d vero quod obicitur de partibus officia-
libus, dicendum r quod sicut os et caro habue-
runt possibilitatem ut ex illis fierent aliae partes
operatione divina, sic costa possibilitatem habuit'
respectu aliarum partium officialium. lste enim
modus oon fuit producendi simile ex simili, sed
indifferenter simile membrum ex simili et dissi-
mile ex dissimili.
ARTICULUS II,
316
II. Sed quid est quod dicitur' quod pro costa
replevit carnem? Quare non replevit costam pro
costa?
[SoluUo]: Ad quod dicendum quod in hoc no-
tari poterat teneritudo compassionis quam ha~t
vir ad mulierem, ut carnalis fiat per compassto-
nem mulieris.
Ill. Quaestio est quare dictum est 1 : Aedificavit
0111 1 c pGtn. • VSTL ,.,._,u. • S ....,.,.mer.
• C ptr. ' Ita V• alii • • STLC Nl. ,. To-. tT ~. •Ita V,
• Ita V, alii oblcii. • TRZ ~II(.ICIIIDI".
• S om. • S o.ra .• R up.
5 Enarr. in PS4lnt. 56, a. II, in PsiJlm . .fO, n. 10 (PL
36, 668, 461) et in Psalm. 103, n. 6 (Pl :n, 1381); d. Hugo
de s. Viet., Dt sacrcun. christ. Jld., I, p. 6,. «. ~36
(PL 176, 284).
I Oen. "2, 21. l Gen. l, 22.
 INQ. 111. TRACT. Ill. QUAEST. 11. - 317.
31JJ
ergo ( est similltudo, llcet ex alia parte sit dis-
For-~ sirni\itudo.
1
Dtus costom, cum de homine dictum est :

movlt [Nus hominem de limo terrae.

[Solutio]: Ad quod diccndum quod de homine
dictum est: Formovit Deus hominem de limo fa-
rae, quia, cum a esset \imus, nondum venerat ad
formam corporis hum ani vel in parte vel in toto;
cum autem iam erat costa, iam aliquid formae
corporis humani habebat, sed quasi aedificium
parabatur a surnmo Artifice: pedes enim quasi
rationem fundamenti tenent, costae quasi ll latera
aedificii sunt, caput vero gerit vicem tecti. Et
succedit haec operatio, quae facta est de costa,
illi quae fit ex limo, quarum utraque est a Deo
immediate. Operatio artificis in artificialibus su-
peradditur operationi naturae 2 : primo enim natu-
raliter producitur lignum et formatur, secunda
ex !ignis dornus aedificatur. Quodam
3
IV. Deinde quaeritur de hoc quod dicitur : Ae-
dijicavit Deus. Nurnquid Artifcx summus fecit
hoc mediantibus ministrls aut per sc ips urn?
(Solutio): Ad quod respondet Augustin us,
Super Genesim, IX, ita dicens 4 : • Quale ministe-
rium Deo exhibuerunt angeli in ilia mulleris for-
rnatione, quis audeat affirmare? Certissime ta-
men d dixerim supplementum i\lud earn is in co-
stae locum ipsiusque feminae corpus et animam
conformationemque membrorum, omnia viscera,
sensus omnes et quidquid erat quo ilia et crea-
tura et homo et femina erat, nonnisi in illo opere
Dei factum, quod Deus non per angeles, sed per
se ipsum operatus est •.
modo

CAPUT IV.
DE MULTIPLICATIONE ANIMANTIUM IRRATIONALIUM.

stensa m~lt~pli~tione ex parte ho~inis~ ad~i- \ et ali~ translatio 6 habet: Finxit Deus de humo, et
O tur mulhphcaho facta ex parte ammantmm tr- \ utrob1que notatur nominum impositio et adductio
rationalium, cum dicitur 5 : Formatis de humo etc. eorum quibus nomen imponebatur.

817 ARTICULUS I.

De jactione volatilium.

Sed quaeritur I. de hoc quod modo dicit vola- ~liquando respiciunt hoc principiurn, aliquando
tilia formata de humo, supra vero in operibus Jllud. Praeterea, aqua ex parte qua convenit cum
quinti diei dictum est 1 quod producant aquae aere, magis fuit principium motus Jocalis in eis,
reptile et volatile super terram. Numquid haec ex parte vero qua convenientiam habet cum terra
est una productio diHerens ab ilia, ut prima fieret u~ ~umus dicatur terra aquosa, magis fuit prin~
de a_quis, secunda fierett.de humo? Si vero pro- C1p1um motus nutrimentalis; ideo dupliciter te-
ductio elementati t facta est ex elementis nee fuit ti~it originem, ibi dicendo 1 : Producant aquae etc.,
ibi a~ua tantum nee terra tantum, sed aqua h1c vero: Formatis de humo etc.
comm1xta terrae et e converso, et hoc nomine
. e~u~do qu_aentur quare non est facta men-
humi designatur, tunc ad minus quaeritur pro II S .
ter quid ibi plus nominavit aquam hie p- f
plus nominavit' terram, humus ver~ est ;ero l•oRde plSCibus ~!cut de volatilibus.
madetacta. erra . esp~ndeo: P1sces ex aquis originem ducunt
(Solutio}: Ad quod videtur dicendum 8 d et ·~ CIS conservantur, volatilia autern, etsi k ex
latiha quaedam respiciunt naturam mediamquo .,.vo-1 aq,uJS originem duxerint, nunc amplius in terra
, sc1 1ce ve super terram .1 d
quae communis est atri et aquae ad . VI am ucunt ct habitationem
• nu1nmen- habent 1·n b "b
tum acquirendum, sicut aves aquaticae et q r ar on us vel super terram, quae sci-
in a~re pascuntur ut hirund'ones· d' uae ICet arbores ad terram referuntur.
. . • , quae am vero
resp~clunt naturam ultimam, scilicet terram ad
nutnmentum obtinendum. ex quo d . , t I. Respondet tamen Augustin us 9 quaestioni
quod, licet ex utraque" co~ponantur, ta=~~n:l~; factae de volatilibus, sub distinctione' dicens
;;;-_______.:_"_n_o_m_o_d_o_q:_uod humus non refertur ad u;rumque,
•ZIIIUII
'6Pulliio.·
;
6
v;:MUn. •Tom •VRa~m
'Ill. VC, alii IIJ&UuutloM.
•Cum. I V ~ltmtlflorl • T om. o. 11. r. p. If. • lla VS, alii uJr~~qut.

~ ~: 22,722. Gen. 2, .....

19., . .

d.',;:"~: !"(,~·.:tL 34, 404); d. Lombard., 11

:l Ct. Amtot., Phys' II, c. 8(11, Zll) fl
1 Gen Cl Scilicet Septuaglnta.
• 1• """'•
c1· aupra, num. 292-298, 1.
&nl, \ 11 ~- 5. Honav., II, Sent., d. 1~, dub. 1 (II, JSHsq.).
11 t Gtn. ud lilt., IX, c. I, n. 2 (PL 34, 393sq.).
 DE. MULTIPLICATIONE. BT COLLOCATIONB RBRUM CORPORALIUM.
ado anlmantla scilicet terrae et volatilla, sed
tantum ad alterum, allo vero modo ad utrum~
que. Culus sunt haec verba: • Si quem, vero
movet quare non dixit ' finxlt Deus de terra
omnes bestias agrl et de aquls omnia volatilia
caell ', videat duo bus modis esse lntelilgendum:
aut tacuisse nunc unde finxerlt volatilia caeli
quia et t taciturn posset occurrere, ut non de;
terra utrumque acclplatur Deum finxlsse, sed
tantummodo bestias agri, et volatilia caeli, etiam
tacente Scriptura, lntelligamus unde finxerit, velut
qui sciamus in prima causallum rationum con~
ditione ex aquis ea esse producta, aut terram
universallter sic r appellatam simul cum aquis,
sicut appellata est in illo Psalmo 1, ubi caelestium
laudibus termlnatis I ad terram facta est conversio
381
sermon is et dictum: Laudatt Domlnum dt ttrra
draconts et omnes abyss/ etc.' nee po~tea dicturr:
est 'laudate Domin urn de aquis • •.
II. Ad secundum 11 dicit quod tunc nomina
imposita erant volatilibus, piscibus vero, se-
cundum genera sua cognitis, successive nomina
imposuisse, et Ideo non fecit ibl mentionem de
piscibus. Unde dicit Augustinus 2 : • Creden-
dum est paulatim cognitls piscium generibus,
nomina imposita, tunc autem pecoribus, cum
pecora et bestiae et volatilia ad hominem ad-
ducta sunt, ut eis ad se congregatis gradatim-
que distinctis nomina imponeret 1, qui bus etiam
ipsis paulatim et k multo citius quam pisci-
bus, si hoc factum non esset, posset nomina
imponere •.

ARTICULUS II. 318

De adductione animalium ad Adam.

Deinde quaeritur de hoc quod dicitur 3 : Et ad-
duxit ea Dominus ad Adam.
Numquid enim adducta sunt volatilia aut gres-
sibilia, sicut venator adducit ad retia? Numquid
hoc fecit aliquorum ministerio aut sola voce ius-
sionis? Voce iussionis 1 non videtur, cum non
habeant m huiusmodi animalia intellectum n ad per-
cipiendum. Ministerio etiam non videtur: neque
enim hominum, cum nondum adhuc esset multi~
plicatio; neque ministerio aliorum animantium:
quorum enim ministerio tunc haec adducta essent?
[Solutio]: Ad quod videtur Augustinus" di-
cere: • Bestiae vel aves in suo genere obtempe-
rant Deo, non rationali voluntatis arbitrio, sed
sicut movet ille omnia temporibus opportunis, non
ipse temporaliter motus, per angelica ministeria,
quae capiunt in verba eius quid quo tempore
fieri de beat et, illo non temporaliter o moto, m~
ventur ipsa temporaliter, ut in iis, quae sibi P
subiecta sunt, iussa eius efficiant. Omnis enim
anima viva '• non solum rationalis sicut in ho-
minibus, verum etiam irrationalis, sicut in peco-
ribus et volatilibus, vi sis" movetur; sed anima
rationalis voluntatis arbitrio vel consentit visis
vel non consentit', irrationalis autem non habet
hoc iudicium, pro suo tamen genere atque na-
tura [viso] aliquo tacta propellitur •.
Sed secundum hoc posset obici de piscibus,
qui similiter obediunL Quare ergo non dicitur'
quod adduxit eos Deus •?
Ad hoc • dicendum quod in hoc innuiturx quod
quaedam sunt animalia adducibilia ad hominem
existentem super terram, sicut sunt volatilia et
bestiae terrae, quae possunt vivere et conservari
in terra; quaedam vero non, sicut pisces. Unde
ex hoc colligitur quod haec adductio fuit locaiis,
non tantum spiritualis, ut praesentarentur' intel-
Iectui suo; secundum hoc enim adductio posset
fieri piscium sicut bestiarum aut volatilium: po-
terant enim praesentari cognitioni humanae haec
sicut ilia.

319
ARTICULUS Ill.

De nominibus quae Adam animalibus imposuit.

5 t. Non enim videtur hoc verum, immo multa est
Praeterea, quaeritur I. de hoc quod dicitur :
facta mutatio illorum nominum secundum d.iver~
Omne quod vocavit Adam nomen animae viventis,
ipsum est nomen eius. I sitatem gentium, sicut apud nos apparet: qwdam

1 Ill VR (cwr .), aiU , , , . _ .

• V rtd. • L 0111. • V 0111, L 11d. R f11rl11m pro l<1tl/u111: Com cot/f. • V O& • V - ' · T •· I L O& r. t. • V Wetul.
• RZ om.; v tt pro nee. • II•. V, alii •d<l. wro; T IliUM"' pro lllllt. 'R poMrtl. • RLC.lett. •soa.r..... r. •ZJ~it.
• V /ni~I//Mtnl/<lm. ~ RLC tnlempGulltttr pro 11. t. • R om. t R a1111". • Coctd. t.asil. Item tafrL
M R rordtm pro . 0. • z quod. • V /MIItrthlr. r Ill V, &Ill prtulllardar.
1
:s Oen. 2, 19. 5 Gen. l, 19.
I P&alm. 148, 7. 4 Loc. cit., c. u, (PL 34, G).
2 Loc. cit., c. 12, n. 20 (PL 34, 401).
 382 INQ. 111. TRACT. Ill. QUAEST. II, - 319.

enim uno modo vocabulis propriis designant, superhia turris lllius post diluvium fahricatae In
quldam vero allis. diversos signorum sonos humanam dlvlderet/ so~
(Solutio]: 1. Ad quod vldetur respond ere Au- cietatem 3• Quaecumque autem ilia lingua fucrlt,
gustinus 1 dicens quod, etsi modo facta sit mu- quid attinet quacrere? lila ccrte tunc loquebatur
tatio apud eos qui fuerunt in divisione lingua- Adam, ct in ea lingua, .si adhuc usque perma·
rum, tamen in primaria lingua, quae fuit apud net, sunt voces articulatae, quibus primus homo
omnes, haec nominum impositio potuit reman- animalibus, volati\ibus et terrestribus nomina im-
sisse. - Vel aliter dicendurn quod 'Adam' idem posuit 4 "'•
dicit quod 'homo', et secundum hoc est sensus:
sicut homo vocavit ", sic est nomen ani mantis, II. Potest etiam quaeri ll quare dixerit hie no-
ut notetur quod hominis est imponere nomina. mina fuisse imposita vivcntibus h, quare non her-
Unde Aug us ti nus 2 : .. Si linguae humanae con- his et arboribus, cum et haec nomina habeant et
sulantur 11 , sic appellantur haec omnia quemad- nominibus indiguerint ad designandum affectum
modum eis homines loquendo' nomina posue-- et 1 communicandum intellectum.
runt. Non solum haec quae sunt in aquis et terris, Respondeo: Videturk quod, licet iis sint modo
verum etiarn ipsa aqua et caelum et terra et d nomina imposita, tam en 1 non dicitur de illis, ut
quae videntur in caelo et quae non videntur, notetur m quod non per se essent mobilia, ut se
sed t creduntur, pro diversitate linguarum genti- possent ei praesentare, sed radicitus terrae affixa:
lium diversis nominibus appellantur. Unam sane unde n per accessum hominis ad ipsa successive
linguam primitus fuisse didicimus, antequam fiebat nominum impositio.

~ T 110lllft/. 'V (YOJiro/IJIIillr. • V om. 4 S om. • T add. qllt. I LC (t<~TTeC:Ii) dlvldtnnt. 1 V om. • Ita V, Z vlrln/S.
aJii .twJa1i ' S 0111 • R 0111.; V om. modto. l COiid. huK. • T POCdPT. • T add. tnlm.

I Cf. lk Gtn. ad lift., IX, c. 12, n. 20 {PL 34, 400sq.). 3 Cf. Gen. II, 1-8.
2 Loc. cit. • Cl. Chrysostom., In Gen., hom. 14, n. 5 (PO 53, 117).
 INQUISITIO QUARTA
DE HOMINE

TRACTATUS PRIMUS
DE ANIMA RATIONALI

SECTIO I. - De anima secundum substantiam.

diuvante gratia lesu Christi, post considerationem spiritualis substantiae,

scilicet angeli, et corporalis, quae per caelum et terram designatur se-
cundum unam expositionem 1, procedendum est ad considerationem homi-
nis, qui est substantia composita ex spirituali sive intellectuali substantia,
scilicet anima, et corpore.
Primo ergo dicendum est de anima, quia plus pertinet ad considerationem tbeo-
logicam;
deinde, de corpore aliqua sunt dicenda, quantum ad hoc quod subiacet eidem spe-
culationi;
tertia, de coniuncto.
De anima vero prima consideratio respicit substantiam sive essentiam eius;
secunda a vires eius et actus: hoc enim totum ad naturam animae refertur.
Circa substantiam autem animae quadruplex est consideratio:
Prima, an sit;
secunda, quid sit;
tertia, propter quid sit vel fiat;
quarta, quid insit.
Hoc est de entitate, quidditate •, causalitate, essen!iali proprietate sive dlspositione.
Dico au tern essentiale secunda modo, non prima: hoc enim refertur ad quiddltatem
vel causalitatem '.

• T add. wro. • L add. rl.

t Cf. Augustin., IN Gtn. ad lilt., I, c. I, n. 2(PL34, 247). I 2 Cf. Alex. Hal., .5wrama tlwol., I, p. 175, SD/.JUiD.
 384 INQ. IV. TRACT. I, SEC'f. J, QUAEST. I. - 320-321.
DE ANIMA SECUNDUM ENT!TATEM ET QU!DDITATEM.
880
AN SIT ANIMA RATIONALIS.
uod autem slt anima ra.tfonalts, de qua prin-
Qcipallter intendimus, scilicet anima hominis,
accipilur ex actibus rnanifestis.
ll. Actus enim pracvii a sunt secundum ratio-
nem potentiis 1, potcrJtiae vero ips! cssenliac. Ra-
tiocinari cnim, discernerc verum a fa\so et bonum
a malo, artes invenire et interpretari, libcrc velle
et huiusmodi indicant aliquod 1' esse principium
in hom inc quod non est in aliis c animantibus
vel vitam habentibus.
b. Figura ctiam corporis indicium est quod diffe-
rens est forma quae pcrficit corpus human urn. Cum
enim alia corpora animalium sint inclinata ad fer-
ram naturaliter, corpus humanum estd naturaliler
erecturn ad caelum: cJ( quo indicatur principium
formate esse inlrinsecum, quod ad superiora et cae-
lestla ordlnatur; hoc autern est anima rattonalis sola
comparalionc alia rum; ergo anima rationalis est.
c. Ex ipsa ctiam differcnlia mcmbrorum hoc
deprehenditur t: ex lingua, quae est instrumen-
t urn locution is 2, ex J manu, quae est organum
organorum a, ct huiusrnodi. Unde G r c go r ius
Nyssenus~: • Quod vcro rcch1s est homi11ls
habitus et ad caelum sese sustollens sursum-
que respicicns, et haec dona esse ccrtissimum
est, appmbantia regiam potestatem. Deraiquc quod
sol us ita formatus est ceterorumque omnium t
prona sunt corpora et in deorsum proclivius
321
QUID SIT ANIMA SECUNDUM DEFINITIONEM 7•
Q.uoa~ sup~osito, consequenter procedendum est'
qu1dditatcrn sivc dcfinilion~m. Sed q11ia
dcflnJtionum eius quacdarn pertinent ad ali<lm
scientiam, quantum conveniunt huic scientiae dis-
serendum est.
"VST pr(mJ; V JMIInl Plo sun! ~'II o/11111.
• lla VI.C (torr.),~~~ llltlllift&(Q/Q . . '~LZ /lllbtnt.
rlnlrlrum pro d. t. r. F V 1dd. ltrr12m. r V ulrutlf.
~ Ct, Atistot, Mttoph., Vlll, c. 8 {II, 569).
Cl. Ar\'6tot., De onlnwt. histor., IV, c. g (Ill, 71).
3
Cl. Aristot., De partib. an/mat., IV, c. 10 (JII, 290).
~De hom. optf., c. 8 (PO 44, l.U).
file Cf. Arislot,, De caelo, Jl, c. 2 (II, 391); Dt! an.im1JI.
essu, c. 4 (III, 300); aupra, null!. 291, III.
QUAESTIO L
CAPUT I.
jnclinata, manifesta 11 differentia honoris cius osten-
ditur, dum constet ilia quidem huius esse subiecta
potentiac, hunc 1 au tern supereminentis existcre
dignitatis. Na.m alii!!. quidem omnibus anteriora
membra corporis pedes sunt, in hominis autem *
conditione haec membra manus effecta 1 sunt,
quia rectitudini eius habitus unus cgressus vi-
debalur esse sufficiens, qui geminis pedibus
standi constantiam cauta m provlsionc firmarcl.
Alias quoque ad usum rationis ofiicia manus
aptata sunt. Et si quis rationali naturae rninisle-
rium rnanuurn propriunt quid esse dixcrit, mi-
nirne delinquet: non solurn cnlm ad hoc quod
commune ct prompturn est intelligentiae nostrae
rcspicio, quod scilicet litteris manus administra-
tlone slgnarnus. Et quidem nee isf:l gratia ra-
tionalis impar est dlgnitalis quod littcris quidem
loqui possumus et manibus" disputamus, in ele-
mentorum figurls nostrum reponcntes eloquium •.
d. Ex ipsa ctiam distinclione corporis secundum
dexteram et sinistram '', ante et rc.tro, sursum et
dcorsum in corpore huuumo deprehcnditur 111otor
interior, qui est pcrfcctio esse intcllcctualis: so-
!um cnim cac\um ct P cmpus humanum habet
hanc dlsposltionern 5 ; unde utnm1quc q corpus
habet motorcm inlcllcctualern sive rationalcm,
c. Ex r ipsa etiam nolitla naturali, qua nihil
novit tantum quantum Deum esse cl se, sicut
dicit Augustin us 6, colligilur ipsam esse.
CAPUT II.
I. Definitur autem comp:~ralionc ad causam effi-
cientcm, cum dlcitur 8 : • Anima est dciforme spi-
raculum a•itac •, ct hoc accipitur ex co 1 quod
didtur Gen. 2, 7: lnspiravif in ipsum Deus spi-
raculum vitae.
• Ita V, 11111 om, ~ T Olt1 • Z rrprthendlllu. I Ita V, ~lil om. I Z omnia
• V ~NY). I It~ Z, •UI r/lu/t, .. RZ tan/12. • Z qll/bll•· • STI. dtXIr11m ~~
•L tl: V om. t1/12m • T 0111. 'C /1()(:.
6 Cf. De Oen. ad 1111., VII, c. 21, n. 28 (PL 34, 366);
De Triltlt., VIII, c. 6, n. 9 (PL. 42, 953).
1 Cf. S. BOnav., BreYiloq., p. 2, c. 9 (V, 226b).
s Ci. De splrltu et anima, c. 42 (inter opp. Auguslilli
PL 40, 811); Augusth;., De Oen. ad lilt., VII, cc. 1·3
(PL 34, 355sq.).
 DE ANIMA SECUNDUM ENTJTATEM ET QUIDOITATEM.
II. Ddinitur etlam in 11 comparatiDne ad corpus
quod suscipit ipsam. Unde Augustin us, in
tibro 11 De anima ef spirittr 1 : • Anima est sub-
stantia quaedam ralionis particeps, regendo cor-
pori accommodata •.
III. Definitur etiam r respectu utriusque a Cas-
siodoro2, cum dicitur: • Anima est substantia
spiritualis a Deo creata, propria sui corporis vi-
vUicatrix: •.
IV. Definitur etiam comparatione ad suum fl.
nem, cum dicit Seneca d 3 : • Anima est spiritus
intellectua!is, ad beatitudinem in se et in t cor-
pore ordinatus •.
V. Definitur etiam comparatione ad vires, qui-
bus agit in corpore, cum dicitur A: • Anima est
spiritus intcl\ectualis, ralionalis, semper vivens,
semper in motu, bonae malaeque voluntatis ca-
pax •. Haec autem definilio estl in libra De anima
et spiritu \ et con son at cum quadam ratione I O·
annis Damasceni quae haec tangit.
VI. Dcfinitur eliam ft secundum quamdam convc-
nientiam eius ad omne, secundum quod dicitur 6 :
• Anima est omnium similitudo •. Quam " exponit
Augustin us, in libro De anima et spiritu 1, cum
dicit: .. Habet cnim vires, quibus omnia cmnpre-
hendit sive investigat ct omnibus similis exist!t,
cum sit una: similis est terrae per sensum, aquae
per irnaginationem 1, a~ri per ralionem, firma·
menlo per intellectum, caclorum caelo per intel-
ligentiam; similis est lapidibus per essenliam,
arboribus per vitam, animalibus per sensum el
imaginationcm, horninibus per rationem, angclis
per inMlcctum, Deo per intclligentiam •.
VII. Dcfinitur etiam in quantum est separabills
a C'orpore "': .. Anima est substantia splritualis,
simplex et indissolubilis, incorporca, passibilis •.
Contra. k istas definiUones posset obtet ad eK·
planationern illarurn.
I. Nam cum dicitur • deifonne ,. etc., nonne hoc
to turn posse! con venire angelo? Deiformis enim est
et spiratur a Dornino 1 secundum rationem vitae.
{SoluttoJ: Ad quod dicendum quod m • dei·
forme • dicitur ad lJifferentiam animae irrationalis;
• S om. ~ Ita V, a!U 11 m. 1. 1. • VT m11tm.
• R Jtcundum quod. ' VSTL tmag/lltm, quod C c:orr.
rplrcculum ... atl~tt/1. • R dlrllllllu/lur. P C pout/; STRLC c/rra pro co~ltll.
• l.C' {<.:onttt\) all dU/ntnHom ~o 11. t. • V om.
1 Cap. I (inter opp. Augustin! PL 40, 781); cf. Augu.
stin., De quantitate animae, c. 13, n. 22 {PL, 32, !048).
2 De anima, c. 2 (PL 70, 1283).
3 • Colligitur autem hec dllfinillo a Seneca ln quadam
epislola •, ut alt Phil. Grev., Summa, Jl(f. 34a). Cf. Seneca,
Epist. 98, 2; Schneider, DiePsychologie Afbuts desOrosstn,
P- II, in Beifr. Baeumker, IV, fasc. 6, p. 3691 nota 3.
4 Damasc., De fide orthod., 11, c. 12 (PO 94, 923); cf. AI-
C~tinus, De anlmae rafione, c. 10 (PL 101, 643sq.}.
5 Cap. 8 (inter opp. Auguslinl PL 40, 78H-
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
385
• spiraculum vitae • dicitur ad ditferentiam ~ an~
geli: angelus enim, etsi spiralur a Deo ut vita,
non tarnen est spiraculum vitae corporis, et hoc
modo intelligitur in definitione animae et distin~
gull 11 ab angelo 9.
II. Similiter potest P obici contra illam defini·
tionem: • Anima est substantia incorporea • etc.
Dki.tu.r enim contmr\um, ut >JI~etur ~. In libro De
ecclesiosficis dogmatibus 10 : • Solus Deus est in-
cnrporeus, creaturas autem alias' dicimus cot·
poreas •.
RespondeD: Corporeum dicitur dupllciter: vel
absolute vel ratione alicuius condltionis sive re-
spective. Si absolute, secundum hoc non est
anima hom in is corporea, immo incorporea i did·
tut tamen corporea, quia aliquam habet ciTC\lffi·
scriptionem vel definitionem \ocalem compara-
tione ad Deum, qui omnino' inclrcumscriptus
est 11 .ln lloc ergo quod dicitur • substantia •, dif·
fer! ab accidenle; in hoc au tern 1 quod • incor·
porea • dicitur, ab essentia" corporis quod habet
trinam dimensionem; in hoc aulem quod est
• ratlonis particeps •, differ! ab irralionali; In hoc
autcm ~ quod est • rege11do corpori accommO·
data •, differ! ab angelo, qui dicitur 12 substantia
incorporca, rationis particeps, sed non regendo
corpori accommodatur.
S c d obi cit u r: Nonnc, cum angelus assumlt
corpus, regit illud? Ergo acconlrnodatur corpori
rcgcndo; ergo (animaJ non differ! secundum hanc
ratlonem ab angelo. -· Respondco quod est re-
gerc corpus dup\idtcr: vel ut per il\ud rnoveatur, et
sic etialtl con venit angelo ut x regal corpus 13; vel
ut per illud vivlficetur, et sic convenit animae:
ex hoc enim dicta est anima, quia corpus vlvl·
ficat; non sic dicltur angelus.
Restat ad ex:planationem istius' definltionls
ostendere animam esse subslantlam et lncor~
poream,
Quod autem sit substantia 1 1\ontal\tum
ut forma substantialis, sed ut quid ens in se 1\
practer hoc quod est actus corporis, ostenditur.
a. Omne enim mavens altcrum per se dislinctum
d Z D Stntcll c~m d/dt pro c. d. S. •15 om. 11 n4\l, !nldh(/uel(t. • I. om.
l 111 V. 1lll tfUII. 1 RZ Dro. ""RZ oon. ~ Vom. ort/mllt ... dl/ftrtfl/111111; S ~m.
• Z hobrtar. • Z ~dJ. omntf • T om/1111. ! V om.
~ L (lntrrl J C add. #c. • RZ lplfut.
6 Cf. Arlstol., De anima, Ill, c. 8 (Ill, 470).
7 Cap. 6 (Pl. 40, 783).
II De spir. et anima, c. 24 (lntet opp. Au.gusllnl PL 40,
796); cf. Damasc., loc. cit. 9 Cf. supra, num. tt2.
10 Capp. I H2 (PL 58, 984), ad sensum; d. Dama.st.,
\~. <.:it. {PG 94, 919).
11 Cf. Alex. Hal., Summa throl., I, num. lUI et 89,
IZ Cf. Damasc., Dt fide orthod., II, c. 3 (PG 94, 866).
13 Cf. supra, num. 187 el 188.
u Cf. S. Bonav., II Sent., d. 2, a. 2, q, 3, ad 3 (11, 82).
25
 JNQ. IV, TRACT. 1. SECT. I. QUAEST. I. - 321.
386
est per essentiam ab i\lo 1• Nam si non esset roo-
tum c per essentiam distinctum, se ipsum move-
ret: quod est impossibile, eo quod mavens est
actu, mobile vero in potentia respectu " ipsius 2•
Restat ergo quod mavens per se est distinctum per
essentiam a mobili; sed anima movet corpus; ergo
est distincta per essentiam a corpore; ergo est
substantia praeter substantiam corporis. - Forte
diceret aliquis quod mavens non exigit di-
stinctionem a mota secundum essentiam, sed
qualem habet forma respectu materiae. - Con-
tra: Forma nullum habet actum nisi in mate-
ria3; et mavens aliquem habet actum praeter id
quod movetur; ergo non est tantum forma ma-
teriae. Et ho<: patet per exemplum: igneitas enim
non move! materiam cuius est actus, sed materiam
a~ris, utc extrahat in actu quod fuit in potentia;
eadem modo ponderosum quod movetur, a remo-
vente prohibens movetur et perducente ad suum lo-
cum. Restat ergo: cum" anima per se moveat cor-
pus t, erit aliquid praeter hoc quod est forma sive
actus corporis / 4 ; ergo erit substantia simpliciter.
b. Item, anima se habet ad corpus sicut nauta ad
navim 5 ; sed nauta secundum substantiam dividitur
a navi, cum movet navim et secun:"!um accidens
movetur 6 ; ergo anima secundum substantiam divi-
ditur a corpore, et, si movetur, secundum accidens
movetur; ergo anima est substantia praeter corpus.
c. Item, forma, quae solum est esse materiae, in
perficiendo tatum perficit omnes partes materiae
et consimili ratione 7 , ut est diceret 'quaelibet pars
ignis h est ignis'; sed anima perficit tatum cui us
est anima, non consimili ratione; ergo non est
tan tum actus vel esse materiae. - Q u o d a u t e m
non perficiat anima unamquamque par-
tern consimili 1 ratione, patetper hoct quod:
nulla pars animalis est animal: nam in an ulosis cor-
paribus, de qui bus magis videtur, nulla illarum di-
citur animal, licet quaelibet per se habeat motum.
Quod autem sit incorporea, videtur:
a. Quia nulla forma [corporeal est in diversis locis
tota 1; sed anima simut est in diversis partibus
tota; ergo non est forma corporea, sed incorporea.
b. Praeterea, similitudines corporum sunt in
anima, et non dimensive 8 : si enim essent di·
mensivem, cum intinitae possint esse similitudines,
------
~Ill. LC, alii om.; V 0111. ab Ulo ... eumt/QIII ~ z 0111
/oriiJII 1/.w lldiU UJrpotit, , z ackl_ lAter! ·ODd • S quod
• Z 0111. 1. t. 1 . d • Ita y alii 0mni · q · V om., ST om 111 1¥nl•
• RLZ add t'"60 · , RLCZ - · M. • z a4d. UJrpor/1.
• · · • TZ 0111. • VST IIUXlum.
I Cf. Ar~tot, Phys., VII, c.. I et VIII, c. 5 (II, 333, 350).
2 Ct. Ar1atot., Phys., VIII c. 5 (II =)
s Cf. Ariltot., Phys., Vlll,' c. 4 (II '""""
348).· De aninw II
c. I (Ill, 444). ' ' ' •
: CIC. s. _Bonav., II Stnt., d. J7, a. 1, q. 2 (II, 414b).
I. Anatot, De aninul, 11, c, I (Ill, 445).
6 Ct. Aristot., Dt aJilnUl, A"'"' ..)
1, c, 3 (Ill ,-....aq
'CIA·
· tiAtot., De animDl. hist., 1, c. I (Ill, I).
anima n csset infinitae dimension is; non ergo
sunt ibi dimensive; ergo modo simpllci; ergo
necesse est ipsam esse incorpoream.
c. Item, omne corporeum habet partem extra
partem 9; sed anima in corpore non habet partem
extra partem; ergo non est corporea; est igitur
substantia incorporea.
UI. Item, obicitur de definitione Cassiodori
quod • anima est substantia spiritualis • etc.
1. Cum enim apponatur haec differentia • a Deo
creata •, respectu alicuius debet facere differen·
tiam. Quaeritur ergo respectu cuius, cum quae-
tibet forma creaturae sit creata a Deo secundum
quemdam modum, accipiendo creatum prout di-
cimus: quidquid est, vel est Creator vel creatura.
2. Praeterea, dicitur • propria substantia vivifi-
catrix •; ergo aliquam substantiam habet a qua est
vita corporis; et vita 0 est prim us motus 10 ; potest
ergo quaeri quis est ille actus, per quem discer-
nimus vitam habens P a non vi vente.
Respondeoq: 1. Ad primum dicendum quod
haec differentia • a Deo creata " ponitur ad ex-
cludendum errorem illorum qui dicebant animam
esse de substantia Dei et maxime de anima ra-
tionali. Cum enim' inspiravit Deus spiraculum
vitae 11 , et non de aliena substantia, cum nullius
indigeret, sicut nos spiramus de substantia a~ris,
inspiravit de substantia sua; ergo anima est de
substantia Dei. Ad hunc s excludendum errorem,
I de quo infra dicetur 12, dicebatur anima esse c a
Deo creata •, ita ut 1 difterentiam faceret respectu
I substantiae de Deo genitae, scilicet filii, et de
Deo procedentis, scilicet Spiritus Sancti.
2. Ad secundum dicendum quod in hoc
discernitur viiam habens a non vivente, quia
motus vitalis est in contrarium motui naturae.
Videmus enim quod 11 secundum motum naturae
grave fertur deorsum et I eve sursum 13, secundum
motum v vera nutrimenti grave fertur sursum,
sicut apparet in plantis, et quod igneum est x,
ut cholera, fertur deorsum in animalibus, cum nu-
tritur simile simili. Item, motu naturali fertur
aliquid sursum vel deorsum vel orbiculariter 14;
sed motu animali fertur in ante vel retro vel
dextrorsum vel sinistrorsum, sicut in animalibus '';
, Tom. 1
• RZ add. quod. /Ita LC, alii ad.d. U¥0 trll
' V o 1/m/tl. • T om. p. h. 1 L om. /. t.
"Ita LC (Wrrtttt), aUI hom/n/1. 'Ita v, alii om. • s om.
~ T -om.
8 Cf. Arlstol., De anima, 111, c. 8 (Ill, 470).
II Cf. Arlatot., Phys., IV, c. I (II, 285).
:: Cf. Arlstot., De anima, 11, c. 2 (Ill, 445).
Oen. 2, 7.
12 Cf. lnlra, num. 822.
13
Cf. AriBtot., De caelo, 1, c. 3 (II, 369).
14 Cf. Aristot., loc. ell. (II, 368).
1
5 Cf. Ari1tot., loc. cit., 11, c. 2 (II, 390aq.).
 DE ANIMA SECUNDUM I!:NTITATEM ET QUJDDITATEM.
ergo dlscernltur motus vltalis a naturali. Item,
secundum intellectum fit abstractio speciei a ma-
teria vel sublecto 1 , secundum naturam vero non;
ergo differentia est inter esse vitale et naturale,
et ideo dicitur • propria substantia sui corporis
vivificatrix a.
IV. Item, definitio ilia, qua dicitur • anima est a
spiritus lntellectualis, ad beatitudinem in se et
in corpore ordinatus a, sic explanatur:
1. Primo ostenditur quod non est definitio con-
veniens omni ani mae: non enim convenit" animae
brutali.
2. Secunda, quod supervacuum videtur quod se-
quitur, quod in corpore ordinata sit • ad beatitu-
dinem •: beatitudo enim est gaudium de veritate
summa; ad c gaudium autem de veri tate summa
non ordinatur ratione corporis; ergo non ordina-
tur ad beatitudinem.
3. Praeterea, si ponitur in definitione, ad differen-
tiam d alicuius ponitur; quaeritur ergo ad t cui us.
Respondeat: I. Ad primumdicendum8quod
definitio est propria animae rationalis, de qua nos
hie intendimus; et licet quaedam aliae definitio-
nes conveniant animae sensibili vel vegetabili,
magis proprie conveniunt rationali.
2. Ad secundum dicendum quod beatitudo
dicitur dupliciter: uno modo gaudium de summa
veri tate sive de veris et certis bonis gaudere: et
sic con venit tan tum animae; alio modo, sicut
dicit An s e I m us 2, beatitudinis partes sunt et ea
quae pertinent ad perfectionem ani mae h et ea
quae pertinent ad perfectionem corporis: et se-
cundum hoc potest accipi quod dicitur in defini-
tione supra posita 1. - Vel potest dici quod anima
ordinatur • in se et in corpore a, ut notetur qua liter
habet k anima primam stolam et secundam, qua-
rum utraque ordinata est ad beatitudinem: pri-
mam habet ratione sui, secundam habet in corpore.
3. Et dicendum quod haec differentia • in cor-
pore a distinguit inter animam rationalem et ange-
lum 3: angelus enim I est spiritus in se ordinatus
ad beatitudinem, anima vero est m • spiritus in
se et in corpore ad beatitudinem ordinatus a.
V. Deinde quaeritur ratione consequentis defini-
tionis, in libro De anima et spiritu: • Anima est spi-
ritus intellectualis, rationalis '\semper vivens, sem-
per in motu, bonae malaeque 0 voluntatis capax •.
• V tut; T add. tum. • Ita v aU\ om. • LC om.
lila V, •111 om. o STC add. ost.' • L om.
1 s add. nan. • s om. • Ita T add. mg., alii om.
• T propantnda. • RLCZ om.; V qui pro quill.
g V om. • VZ proprlt. • VST pu. a C 0111. a. 111.
I Cf. Arlstot., De anima, Ill, c. 8 (Ill, 470).
2 Cf. Proslog., c. 25 (PL 158, 240sq.).
3 Cf. supr11., num. U2.
387
1. Potest enim quaeri, cum haec differentia • in-
tellectualis a sit apposita, ad quid apponitur quod
dicltur • rationalis a.
2. Praeterea, • semper vivens • videtur com-
munior esse differentia quam • intellectualis a;
ergo praeponenda a esset.
3. Praeterea, quid est dictu quod • semper" est
in motu •? Potest ergoe quaeri de quo motu in-
telligatur: non enim semper est in motu d locali,
et ita de aliis motibus; non ergo bene dicitur
• semper in motu a,
4. Praeterea, si motus eius dicitur voluntas, ilia
differentia intelligitur per hoc quod dicitur • bo-
nae malaeque t' voluntatis capax ...
[Solutio]: 1-4. Ad prim u m respondeat quod
duae differentiae I. pertinent ad cognitionem et
Ires pertinent ad motum. Ad cognitionem enim
pertinent hae duae differentiae • intellectualis a et
• rationalisa; sed • intellectualis .. communis est
angelo, • rationalis a vero, proprie dicta, est pro-
pria h animae humanae secundum t quod rationis
est ratiocinatio 4• Ex altera vera parte sunt Ires
differentiae, quarum prima dicit continuam io-
fluentiam ad movendum k a Primo, scilicet Deo,
secunda vero continuam motionem naturae, tertia
motionem voluntatis. - Vel prima et secunda
pertinent ad esse, tertia vero ad bene esse. Quae
vero est ad 1 esse est sub duabus differentiis:
nam prima quantum ad esse proprium, se-
cunda quantum ad hoc quod potest influere
super corpus, licet non semper inftuat ratione
corruptibilitatis in corpore.'" Unde • semper in
motu a dicitur, non quia semper moveat cor~
pus, propter corporis defectum, sed quia sem-
per moveret, si corpus semper sibi ,. coniunc-
tum esset.
VI. Deinde quaeritur de hac definitione: • Anima
est omnium 11 similitudo •.
1. Aut enim hoc intelligitur secundum esse aut
secundum cognitionem. Si secundum cognitionem,
secundum quod cognoscens speciem omnium ha-
bere potest, secundum hoc angelus est .. omnium a
similitudo a; potest enim habere omnium species,
et ita per hoc assimilari. Si vero dicitur secun-
dum esse tunc diceretur anima omnis creatura 5
quemadm~dum dicitur de homine in Evangelio':
Praedicate Evangelium omni creaturae; quod non
lnvenimus.
4 L 0111. a. d.; Z add. rtspfctll. 'Ita V, alii.~·~~- ;o ~..:::
1 VST suppO&IIa pros. p.; V rn-udlult pro pGlul. • OIIL
• RLZ tt m41t, C lllalt. , L rl .m1 1 v aQd. 111~.
V om. :~tsl lfiV·~ ~~:d. tllGM.
4
' TC om. • T .;.. lwi/JirL .. o-taa.
1 S add. brnt. .a~.
4 Cf. supra, num. 120.
5 Cf. Gregor. M., JnEvang~l., hom. 29, n. 2(PL 76, 1214).
o Marc. 16, 1~.
 388 INQ. IV. TRACT. I. SECT. I. QUAEST. I. - 321.
2. Praeterea, haberet tunc convenientiam in ge-
nere cum omnibus et ita cum corporeis sub-
stantiis.
[Solutio]: 1. Ad quod dicendum quod dicltur
• omnium similitude •, sicut cxponit 1, propter
utrumque. Nam quod dicitur • similis est lapi-
dibus per essentiam 0 • etc., hoc refertur ad con-
venienttam 'esse'; quod autem praemittit 0, quod
• habet vires quibus omnia apprehendit •, hoc
perttnet ad assimilationem secundum cognitionem.
Nee est simile de angelo r, quia angelus non co-
gnoscit omnia nisi intelligibiliter, anima vero co-
gnoscit sensibilia sensibiliter, intelligibilia intel-
ligibiliter 2•
2. Ad aliud dicendum estd quod, licet habeat
convenientiam cum omnibus in genere, non tamen
in omnibus: con venit enim cum substantiis cor-
poreis inanimatis in esse, licet non in corporei-
tate, cum animatis in vita, cum sensibilibus in
sensu, et ex parte incorporearum t cum angelis
in intellectu, cum Deo 1, sive dicatur substantia
sive supra substantiam, secundum Dionysium 3 ,
in intelligentia. Nee oportet propter hoc quod di-
catur ' omnis creatura ' sicut homo, quia homo
habet per quod convenit cum incorporeis ratione
animae, cum corporeis ratione corporis 4 : quod
non habet anima.
VII. Definitur iterum anima quod est • sub-
stantia spiritua\is, simplex et indissolubilis, in-
corporea, passibilis atque mutabilis •.
Ratione cuius obtCitW': 1. Ad quid ponuntur
tot differentiae? Nam per hoc quod dicitur c spi-
ritualis • videtur dare inte\lectum 'simplicis '.
2. Praeterea, • incorporea • est de primis dif-
ferentiis; quare ergo & hie ponitur de ultimis?
3. Item, • passibitis • non videtur esse diffe-
rentia, cum hoc non conveniat animae glorifica-
tae, quae impassibilitatem habebil
4. Similiter, • indissotubilish • non videtur esse
differentia, cum dissotubilitas conveniat omni
creaturae.
Bespondeo quod anima humana in medio est
s.ubstantiae superioris, scilicet 1 angelicae, et infe-
norum substantiarum. Respectu" inferiorum sub-
stantiarum ponitur illud quod dicitur '" anima
• R u.. p. t.;
'z lllwrllf't~O
Tom. hoc
IT .U .. S
• Ita V S
------
' T prtftrmll/11, alii prunl/11/ur.
I$ om.~. 111 .. • STC ~~om. ~·I v' Ita V, all! om.
S 0111. tam£~~ , yz qulll · ta • alii pr/nw
1 Scilicet AugustinllS loc dt 2 Cf
a Cf. lH di11tn. ~
rwndn J 9
§ 1 (Pci ;up~ n~m.U ·r
1113: •lupereuentiali& ·~~~niia • . Alex' Hal' L 122, (PL 40, 68).
theol., I, num. 889. ), · ., Summa
(J>. 40).
est substantia spiritnalis • etc.; respcctu vero
superlorum dicitur • incorporea, passlbllls atque
mutabilis •. Nam in hoc quod dlcltur • spirl-
tualis ., scparatur a corpu\enta quae est Inferior;
in hoc autem quod dicitur "' simplex •, separatur
a substantia spirituali quae est composlta, sicut
est spiritus, qui dicitur naturalis aut vitalis in
corpore 5; per hoc au tern quod dicitur • indlsso-
lubilis ., separatur a vegetablli in plantis et sen-
sibili in brutis, quarum utraque est substantia
spiritualis, simplex, sed est dissolubilis. Ex alia
parte • incorporea • est communis differentia ani-
mae et angelo, sed • passibile • separat: licet
enim aliquo modo mali angeli possint pati et
bani poterant de natura mutari, tamen non ha-
bent ange\i hanc passibi\itatem vel mutabilltatem
ut corpore patiente compatiantur vet simul trans-
mutentur. Et hoc est de quo loquitur hie, de hac
passibilitate et mutabilitate 1 in ordine ad corpus
proprium.
{Ad obiecta): 1. Per hoc patet qua liter respon-
dendumm est ad primumn obiectum. Nam
"' spirituale •, si coarctaretur ad spiritus incorpo-
reos, simplicitatem quamdam importaret; sed hie
accipitur communiter: unde '" simplex ,. in illo
genere superaddit.
2. Ad i d vero quod obicitur de hac diffe-
rentia '" incorporea •, dicendum quod, licet prima
sit, ponendo animam in genere et definiendo per
r differentias specificas , non tam en est prima in
0
hac definitione in qua ostenditur qualiter est in-
variabilis anima et qualiter variabilis.
3. Ad tertium dicendum quod • passibile,.
accipitur ex natura ordinata ad corpus et "' mu-
tabile • similiterP; passibile autem in daemonibus
est in poenam, impassibile autem, quod convenit
animae glorificatae, est ex gratia.
4. Ad quart u m dicendum quod, licet anima,
ut est creatura, possit desinere esse si q sibi re-
linqueretur, tamen • indisso\ubilisr • est, quia non
habet unde dissolvatur, quia est separabilis a
corpore: quod 1 non fuft in vegetabili plantarum
et sensibili brutorum. Et ratio huius est, quia
anima est ordin.ata ad summam immortalitatem,
scilicet Deum, aliae vero ordinatae sunt ad corpus
mortale, in quantum huiusmodi, sive corruptibile.
' VSTC <.>m. d II
" V quod dlundum pro "· d. ~.
~ R lmp.u,tbl/11; VSTC ~lu1 pr~ ;lit. 1 RZ om. ~ RLZ add. trflo.
• V 1p~cljlw.l. " VST om. • ST ltd. • Z lndluo/ubllt, quod L corr.;
4
Cf. AuguJtin., Dr dl~ers. quo.rst. 83, q. 67, n. 5
~ Cf. Alfred. Angl., De motu cordis, c. 10, n. 7
 DE CAUSA MATERIAL! ANIMAE.
389

QUAESTIO II.
DE ANIMA SECUNDUM CAUSAS.

TITULUS I.

DE CAUSA MATERIAL! AHIMAE.

isa q~idditate anim~e secundum quod pertinet ad speculationem th 1 ·

seqUitur de causahtate ipsius: eo og~cam,
. Et primo, de causalitate ' materiali quoad fieri et etiam quoad esse;
demde, de causa formali;
tertia, de efficiente;
quarto, de finali.
Tunc enim dicimus scire b, cum causas cognoscimus 1•
Quantum autem ' ad fieri:
Primo ostendendum est quod non sit de divina substantia, sicut quidam haere-
t i c i somniaverunt;
secundo, quod non est de materia spirituali;
. tertio, quod non est de materia corporali, sicut quidam philosophi posuerunt, a
ventate aberrantes ', sed est creata a Deo, sicut supra habitum est '·

MEMBRUM I. 322

Utrum anima sit de substantia Dei'·

~';uod anima t non sit vel nat de Dei substan-
~ tta vel de Deo, sic ostendltur: a. Si esset
de substantia Dei, substantia Dei f vel esset ipsa
anima vel pars animae, ita quod anima de substan-
tia Dei produceretur. Si vero substantia Dei anima
esset, non esset anima mutabilis a bonitate in ma-
litiam, a veritate ad 11 errorem, a gaudio ad tristi-
tiam: substantia enim II Dei incommutabilis est,
sicut communis animl conceptio docet 1 "· Prae-
terea, diceretur tunc quod anima esset id ipsum
quod Deus et ita unaquaeque anima, et ita una
anima esset id ipsum quod alia: quae omnia .t alr
surda sunt. Si vero substantia Dei esset sicut ma-
teria ani mae et alterum esset forma, cum forma sit
nobllior materia, esset aliquid dignius Deo: quod
cum sit impossibile, necesse est Dei substantiam stc': t. Formavit Deus hominem ae limo terrae tt
non esse sicut materiam respectu creaturae; unde
non est de substantia Dei ut de materia.
b. Praeterea, -secundum materiam 1 fit rei trans-
mutatio 5, si est in re mutabilitas; sed secundum
substantiam Dei non est transmutatio sive in su~
stantia Dei; ergo non est Dei substantia materia
respectu animae; ergo non est de substantia Dei.
c. Item, non est anima genita de Deo vel pr~
cedens sicut Spiritus Sanctus: sic enim esset
ipsum quod Deus; ergo est creata a Deo vel
facta; sed dicit Augustinus, De fide ad Pe--
trum 6 : • Non unius naturae possunt esse qui
fecit et factum •. Non ergo anima est de substan-
tia Dei sive de Deo, sed a Deo.
In "' eontr&lium oblctunt quidam hUNtict 1

4 VST om. ip$lur ... tllu,lllitlllr. • LZ •dd. llltumquo.tqut. • R /lDI. "RLCZ t:lbfrt'Giflu. •Ill V, alii oa. IL OIIL ~D.

' R ln. • T om 1 V dt to. ~ RLZ 11mnlno. ' V natiii'IIM. • C llrlfl Ill, Z lk•.

l Cf. Arlstot., Metapl!., I, c. 3 (II, 471). s Cf. Aristot.,PI!ys.,IV, c.9etMttaph.,l,c.3(11,291,4T.Z).

2 Ct. supra, p. 386b. 6 S. Fulgent., c. 21 (later opp. Augustin! PL 40. m).
J Cf. Lombard., II Sent., d. 17, c. 2 (p. 383); S. Bonav., 1 Nempe Mauichael. Cf. Augustin., De Qen. ad litt.,
II Sent., d. 17, a. 1, q. 1 (II, 4t0sqq.). VII, c. 2 et De Den. c. Mmlicll., 11, c. S. a. 11 (PL 34,
4 Ct. Alex. Hal., Snmma theot., I, num. 28-80. 356sq., 202). 8 Gen. 2, 7.
 390 INQ. IV. TRACT. 1. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 322.

inspiravit in cum a spiraculum 1•itae; sed spiraea- quemadmodum hyle fuit materia corporum, ita
tum vitae" non est nisi anima; ergo inspiravit Deus erat materia animarum.
animam; ergo anima est spiritus vel flatus Dei; [Solutio}: Ad quod dicendum" quod anima
sed spiritus Dei non est nisi de Deo; ergo anima non est de Dco, sed est creata de 0 nihilo, sicut
habetur ab Augustino 8 et aliis Sanctis [et] in
est de Deo '·
2. Praeterea, loan. ultimo, 22: lnsuffiavit in cos pluribus locis Sacrae Scripturae 9• Quod au tern sit
dicens: Accipifl' Spiritum etc.; nihil aliud au tern est a Deo facta, habetur per hoc quod dicitur Eccle,
spiritus quem insuffiavit d nisi Spiritus procedens ultimo, 7: Rcvertatur pufvis in terram de qua sump-
de substantia Dei, scilicet Patris et Filii 1 ; ergo Ius est, ct spiritus ad Deum qui dedit ilium, vel
pari ratione, cum dicitur 2 : /nspiravit etc., dicetur fecit, secundum a\iam litteram 10• Quod autem sit
flatus ille de substantia Dei. ex nihilo, evidentibus rationibus infra 11 colligetur.
3. Praeterea, non indiget Deus extrinseco ad hoc [Ad oblect&J: 1. Ad prim u m autem eorum P
quod insufflet vel inspiret, sicut homo vel anima quae obiecta sunt, dicendum q quod, licet insuf-
indiget elemento corporis supposito. Si autem flatio ilia spiritualis sit de Deo, qua Filius Dei in~
non indigeret anima aliquo extrinseco ad spiran- sufflavit Spiritum Sanctum, quia flare Spiritum
dum, diceretur spirare de se ipsa; ergo pari ra- Sanctum est spirare ipsum, cum signa tamen aliquo
tione, immo multo excellentiori, si Deus non in- visibili, qui flatus potuit dici corporalis et corpo~
diget alia extra se ad spirandum f\atum in cor- raliter' procedens ab ore Christi hominis 12, tamen,
pus, erit spiritus ille vel flatus de Deo vel de cum dicitur in Genesi quod Deus lnsujjlavit, se-
substantia Dei. cundum litteram Septuagint a, vel inspiravit,
4. Item, lumen est de lumine sine diminutione non est s intelligendum quod sit flatus aliquis
luminis a quo est vel ex parte formae vel mate- corporalis, sed nee spiritualis, qui sit de Deo vel
riae, et ita sine omni diminutione, nee tamen de Dei substantia, sed a Deo de nihilo 13, Hie
hoc lumen est illud; ergo, cum divina virtus multo enim loquitur de spiritu rationali creato, ibi t vera
magis sit patens quam virtus luminis, ergo multo de Spiritu aeterno, increato, procedente invisibi~
fortius' de Deo potest esse aliquis spiritus, qui I liter in corda fidelium 11 , licet aliquando esset si~
non est eiusdem substantiae cum Deo, sine ali- gnum aliquod ad ostensionem.
qua mutatione ex parte Dei 3 . 2-3. Ad secundum dicendum 14 quod, licet
5. Item 4, in genere corporeorum est accipere I Deus non indigeat aliquo extra se ad v insufflan-
aliquod principium I materiale 5; ergo in genere dum vel inspirandum x, sicut anima quae indiget
incorporeorum videtur quod possit accipi aliquod elemento supposito, tam en non de se est ille flatus,
principium materiale; sed si hoc est, cum incorpo- sed de nihilo factus, et ideo dicitur Isai. 57, t6:
reorum t non sit materiale corporeum h, necesse est Omnem flatum ego feci,· et in 42,5: Haec dicit
esse incorporeum; et quod est principium mate- Dominus creans caelos et extendens eos, firmans
riale est primum 1 in illo genere6; ergo illud erit terram et dans flatum populo qui est super fer-
principium in genere incorporeorum; ergo vel* ram, ef spiritum omnibus calcantibus super earn.
creatum vel increatum ; sed creatum non potest Ex quibus colligitur quod anima est spiritus vel
esse, cum de illo similiter possit quaeri; ergo flatus a Deo creatus vel factus, non de ipso exi-
necesse est esse increatum; ergo Deum ; ergo de stens.
Deo est anima et aliae incorporeae substantiae. 4. Ad i d Y quod obicitur quod 'lumen est
Et ista 1 fuit una haeresis 7 quae dicebat quod m de lumine sine diminutione subiecti a quo est,

• R1.CZ fil; T ac\11. 1plrii1UR HI. • S om 1 1 r < T om t

!teat bolT•; R llllfllli.d pro llllfiNod. • Codd /Iw!rportum • ' 60 Dto 'STC &u/flrml. • VSTC om. m. /. 1 STRZ prlmum,
• 8TCZ om.; RZ dtublli."r pro dlabtJ1. • T adcl. ul. VCcorporto, alii torporum. I V om. m. t. p. I T tl. I VST /Ia.
• V 0111. t. c. 'L om. 'S ab/, • y ln/l4ellllm. • V om. • z'~sT rplr;;:m~• ;:a ~~:oal~r:!i.a~t;~.
ali! 9 Ita V, alii ruporrdto.

I Cf. Olo~a lnterl., in h. 1., ap. Lyran. ex Augustine 7

ln h. I. (PL 35, 1958). ' '
2 Gee. 2, 7.
3 Cf. Augustin., Dt Qen. c. Milnich., I, c. 3 (PL 34
17:); De luleru., c. 46 (PL 42, 34sq.).
Sequitur argumentum Davidis de Dinantio, in libro
De tomu. Cf. B: ~!bert. M., SummtJ theol., p. I, tr. 4,
q. 20, m. 2, q. IDCid. (t. 31, p. 140a) et p. 11, tr. 12, q. n,
m. 4, a. 2 (t. 33, p. 42b); Augustin., Contra Faw>t XX
cc. 14-15 (PL 42, 379aq.). .,
: Cf. Aristot., !Mtaph., VIII, c. i (II, S64).
Cl. Averroes, Metaph., x, c. 1 (VIII, 1i8b).
Nempe Davidis de Dinanlio. Cl. B. Albert. M., Summa
fheof., .P· II, tr. 12, q. 72, m, 4, a. 2 (t. 33, p, 42b);
A~gustul., Contra Faust., XX, c. 15 (PL 42, 380sq.).
' Cf. De Oen. ad lilt., VII, c. 5 (PL 34 358) · De
anima, I, c. 4 (PL 44, 417). ' '
9 Cl. Psalm. 32, 15; Eccle. 12, 7; Sap. 15,11; Hebr. 12, 9.
10 Secundum Septuaglnta.
11 Cf. infra, num. 828-827
• "
13
.
Cf. Alex. ~ai., Summa lheol., J, p. 744, ad 6.
C~. Augustm,, De tlvit. Dei, XII, c. 23 (PL 41, 373);
D~ amma, 1, c. 4, II, c. 4 (PL 44, 477, 512sq.).
4 Cl. Augustin., De Oen. ad fill., VII, c, 3, n. 5 (PL 34, 357).
 DE CAUSA MATERIAL! ANIMAE. 391

et Ita posslt anima esse de Deo vel Dei substan-
tia': dlcendum quod ilia multiplicatlo locum habet
in formls habentibus communem materiam, quae
in hoc habent 11 quamdam virtu tern spiritualem ut
possint se multlplicare et unum non erit alte-
rum; ubi vera non est communis materia b, nul-
latenus poterlt esse multipllcatlo vel pluralitas,
ita quod unum non sit id quod alterum. Unde
enim venlret pluralitas substantiae e7 Non ab ipsa
forma, quae una est; nee a materiad, cum nulla
sit; et ideo de Dei substantia non potest esse
nisi quod Deus est: Filius enlm Dei Deus est
et t Spiritus Sanctus est de Deo et est Deus.
5. Ad u It i mum dicendum I quod, licet redu-
cantur omnia corporalia ad materiam, sicut ha-
betur in expositione 1 eius quod dicitur 2 : In prin-
cipia creavit Deus caelum et terram, non tamen
sic est in spiritualibus et incorporeis substantiis,
ut ad unam reducantur materiam, sed vel non
reducuntur ad materiam vel distinguunturt in ma-
teriebus. Et in hoc deceptl erant illi h a ere tic j3
qui unam ponebant communem materiam spirt-
tuum: eo enim quod corporeitas removetur a spi-
ritibus, eo removetur continuitas et per consequens
inest discretio; ergo nee est unitas materiae: ne-
que enim est unitas materiae h, ut sic fiat unum ex
altero. Restat ergo quod non est communis una
materia in spirit! bus, sicut h a ere tic i posuerunt,
tendentes 1 ad hoc quod omnia essent unum.
Sed adhuc oblclunt haeretici 4 sic:Con-
stat quod anima est ad imaginem Dei sive imago
Dei k; et non sicut haec figura est imago Herculis;
ergo eo modo quo imago dicltur secundum Phi-
losophum5, cuius generatio est per imitatlo-
nem; sed in generatione 1 est generatum de sub-
stantia generantis "'; ergo anima est de substantia
Dei.- Ad quod respondeo 111 ' per hoc quod
dicit Augustin us, in libra De decem chordis 1,
quod • aliter est imago tua in tilio tuo, aliter in
specula. In specula autem imago tua non est id
quod tu; in tilio 11 est imago tua secundum ae-
qualitatem substantiae; in speculo autem quan-
tum Jt Ionge est a substantia tua, et tamen est
imago tua, quamvis non talis sicut in filio tuo
secundum substantiam. Sic q in creatura non est
hoc ' imago Dei, quod ' est in Filio, quia hoc
est quod Pater, id est Verbum Dei t, per quod
facta sunt omnia 8• Sicut enim 11 in nummo aliter
est imago imperatoris et aliter est in filio •, sic
et tu nummus Dei es, ex hoc melior, quia cum
intellectu et cum quadam vita nummus Dei es, ut
scias etiam cuius imaginem geras et ad cuius
imaginem factus sis: nam nummus nescit se ha-
bere imaginem imperatoris •.

MEMBRUM II.
Utrum anima sit de materia spiritual!.

~upposito igitur quod animae non sint de Et prima quaeritur de anima Adae;
~ substantia Dei, quaeritur si animae habeant sec undo, de anima Evae;
materiam spiritualem ex qua fiant. tertia, de animabus parvulorum.

CAPUT I.
323
9
UTRUM ANIMA ADAE FACTA SIT EX MATERIA SPIRITUAL! •

videtur, nisi post opera sex dierum, sic~t apparet

uod autem anima Adae habuerit materiam
ex textu Gen. 11: Formavit hominem de ltmo terrae,
Q splritualem ex qua faota sit, vldetur: 1. Cum
enim anima creando infundatur et infundendo
ergo nee .1 anima Adae fuit cre~ta prius i ergo
si creata fuit in operibus sex daerum, eo quod
creetur 10, corpus autem Adae non fuit forma tum, ut
------ 1 It V C NIO d/wrdlllft alii NJ'O dJmwl- t$1•
• L~" ' y RL~ aicld fm"'I pro a. D; STUN pro slc-t.
1
• T om. • s add. d. • V om. • Ita LC (C(In.), alll add. tit. i.
• Z dllllnlliiiUII; RC Ytl pro tl. ~ V om. nrqut ... moltrlflt. 'S ctdt~~ ~~:nd:ua. T olll prr /!«, L 0111. prr. • RL add. ruo,
1 s gtntralo; T ml.lllontm pro lmltotlontm. • Ita R, allL ttntroll. • rupm , y ' ·, Sdldllll'. • T oca. • T adlt. d;
z add. vtn; VSTC om. lull. r V mullum. •II• ST, alllal,flf. 'V om. qar.
L ~~/ p10 tl. 2 C om.

1 Cf. supra, p. 310b, ad !.

2 Gen. I, 1.
3 Scilicet David de Dlnantlo, culus argumentum v e
ap. B. Alb. M., loc. cit. (t. 33, p. 42b).
~ Cf. supra, p. 390, nota 7.
!i Topic., VI, c. 2 (I, 236).
6 Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 417 ·
ld
I ' Sumo 9, c. 8, n. 9 (PL 38, 82); d. Strmo 52, c. 6,
n 17 (PL 38, 361). a Joan. I,
• g Cl. Augustin., !k Otn. ad lilt., Vll, cc:. 6-9 et c.
ii
I (PL 34 35Bsqq. et 366sq.); Lombard., II Sent., d. 17, c. 2
(p. JS:i); S. Bonav., 11 Sent., d. 11, a. I, q. 2(11, 413sqq.).
10 Cf. Lombard., II Sent., d. 17, c. 2 (p. 384).
11 Gen. 2, 7.
 INQ. IV. TRACT. I. SECT. I. QUAEST. II, TIT. I. - 323.
392
die septimo ~ Deus quievit ab omni opere suo
quoad genera et species condendas et quoad ma-
teriam 1, oportuit quod anima Adae condita esset
in operibus sex dierum vel ratione sui generis vel
speciei vel ratione materiae suae. Sed non ratione
generis tantum: non enim dicitur creatum genus
sine specie nee species sine aliquo individuo.
Quod si diceretur quod omnia iam creata erant,
et ita genus: constat quod b non propter hoc con-
dita erat ratio multiplicandi: non enim habetur
quod plantae habeant potestatem multiplicandi
nisi in rebus sui generis, similiter nee omnia
bruta potestatem habent r multiplicandi nisi in
rebus sui generis. Restat ergo quod non dicitur
anima humana d creata propter creationem generis
animae in plantis vel brutis; ergo oportuit quod
aliqua ratio animae humanae condita esset vel
materia; quod t si nulla ratio condita erat - non
enim propter rationem angeli dicta est anima in
sua ratione creari: secundum hoc enim haberet
anima humana secundum esse suum dependen-
tiam ab angelo - restat ergo quod anima humana
non est condita vel creata f inter opera sex die-
rum nisi ratione materiae spiritual is; ergo, cum
post facta sit, facta c est ex ilia materia.
2. Praeterea, hoc videtur per simile, quia dicitur
quod omnia corporalia condita erant in operibus
sex dierum in sua materia h 2 ; ergo pari ratione
anima, cum non sit omnino simplex, condita fuit
in sua materia; ilia autem non est nisi spiritualis;
ergo in materia spirituali.
Contra obicitur 1: a. Augustinus 3 : Si ilia
materia spiritualis aliquando fuit in sua forma, cum
esset incorporea, aut erat k cum ratione aut sine. Si
sine ratione, ergo irrationalis; ex irrationali ergo
facta est anima rationalis: quod est absurdum. Si
vero erat cum ratione, iam formam habebat com-
plentem; ergo non fiebat anima humana ex ipsa.
b. Praeterea, aliae res non tan tum conditae erant
in materia, sed in ratione formali: in hoc enim
distinguitur 'facere' a 'creare' 4 ; ergo anima hu-
mana condita est in ratione formali in opere sexti
diei; sed non est ratio formalis nisi ipsa sit in
sua forma condita; ergo anima Adae fuit t in sua
forma condita; non ergo facta est ex materia.
Bespondeo m: 1. Ad prim u m dicendum quod
anima Adae, quae fuit prima anima, condita tuit
in opere sexti diei 5 simpliciter pertecta. Unde
"IU V, alii om. d. 1.; S <1111- qu1rrl/.
• Z om. I •- m. • Ita v, alii obld1. •
------
• ST
' Ita V, 1111 om.
• S ttlam. • S ubUJou.
om.
• T WD VS/rll, L om., Ia Z nt add. mg.
R IJRJIDI' pro ~flU. • T a04. ll"llttm 1 V quia; Com.
6 In, quod T
1 Cf. supra, num. 30tl, IV.
2
Cf. supra, num. 24.8 et 267.
3 Cf.
Dt GUI. ad litt., VII, c. g (PL 34, 360).
4 Cf. &upra, num. 21 et p. 314a.
5 Cf. IUpra, num. 298.
6 Cf. Auguatln., loc. cit., c. 23 (PL 34 , 36B).
non dicendum est quod tunc secundum materiam
spiritualem fuerit ibi condita nee secundum ratio-
nero gcneris animac in plantis vel animantibus
nee secundum 11 similitudinem in angelis 6, eo quod
utrohique & est ratio spiritualis.
2. Ad hoc quod obicitur quod 'crcata fuit post
opus sex r dicrum ', sicut vidctur ex superficie lit-
terae, cum dicitur 7 : Jnspiravit in faciem eius etc.,
respondeo quod non per hoc voluit intelligere
quod d tunc prima esset anima condita, cum prius
dixerit B: Creavit hominem ad imaginem et simi-
litudinem suam, et hoc est secundum animam.
Non enim si materia animae creata diceretur,
propter hoc convenienter dici posset quod anima
creata est ad imaginem: nam imago attenditur
secundum formam. Si vero attenditur t quod
anima creando infunditur etc., dicendum est al-
tero duorum modorum: ve!f quod anima humana
prius est condita et tunc est coniuncta sicut
forma separabilis cum sua materia, cum dictum
est: Jnspiravit etc. 9, et tunc differentia esset
in parte inter animam Adae et animas nostras
quoad hoc quod nostrae creando infunduntur g.
- Et si quaeratur quare animah humana sic
creata esset et post coniuncta, non autem ita di-
catur de animabus brutorum: responde o quod
per hoc voluit Dominus designare differentiam
animae humanae ad alias, quod ipsa est separa-
bilis tamquam habens modum existendi per se,
aliae autem animae non habent.- Vel potius di-
cendum 10 est quod sicut anima nostra creando
infunditur, ita fuit de anima Adae. Unde in opere
sexti diei formatus est homo de limo terrae et
condita est anima et 1 creando infusa.
Si autem quaeratur ad quid tunc faciat
mentionem post opera sex dierum: responder i
pot est quod expressio facta est ne crederetur
sic esse creatum hominem sicut animalia, ut non
haberet anima esse suum aliquo modo praeter
corpus, quemadmodum nee habet k anima bruti n,
Praeterea, ut ostenderetur per recapitulationem
quod de homine specialiter erat sermo et de allis
propter ipsum, ut 1 expressione facta notaretur
quod homo factus est m de limo terrae extra pa-
radisum et positus n sit in deliciis paradisi ad ope-
random et custodiendum. In iis autem omnibus
nihil temere asserendum, sed probabiliter secun-
dum rationem Scripturarum dicendum.
~ V om. • VST qutu pro v. c. v L rau&atll.
'C dtfult pro A. i ,. LItaInV,crtata
J
alii Om.
anima. ~ V alttndatur. IT ut. I C add. mg. tt/nfundtndO rrta11tur;
4 1 C add. tx; T om. /plum.
<:Off. T om. "' RLZ om. • ST ptn//UI,
7 Gen. 2, 7.
I Gen. I, 'rl.
9 Cf. Augu&tln., De Otn. ad lftt., VII, cc. 24·28 (PL
34, 368&qq.).
1
°
Cf. S. Bonav., II Sent., d. 17, a. 1, q. 3 (II, 416aqq.).
II Cf. &upra, p. 361, ad 3.
 DE CAUSA MATERIAL! ANIMAE. 393

CAPUT II.
UTRUM ANIMA E.VAE CRE.ATA FUERIT IN OPERE SEXTI DIE1 1•

einde quaeritur de anima Evae utrum a fuerit
Dcreata in 11 opere sexti diei.
Quod vtdetur 1. per hoc quod dicltur2: Crea-
vit hominem ad imaginem et simililudinem suam,
masculum et feminam creavit eos. Ergo non tan tum
conditus est Adam, sed eu Eva. Si vero Eva
creata est, hoc non est nisi secundum animam:
secundum enim corpus qualiter posset intelligi
ut simul fierent Adam et Eva d secundum corpus
et tamen unum corpus, scilicet Evae, esset de
costa Adae? Si enim erat de costa forma tum,
tunc costa praecessit; quare Adam ante Evam
est formatus; non ergo simul secundum corpus;
ergo si erat ibi simultas, quod videtur per hoc
quod sub quadam indistinctione dicitur, erat
anima Evae condita in opere sexti diei.
Contra: a. Per supra dictam rationem 3 • Anima
creando infunditur " etc.; ergo, cum corpus Evae
sit de costa Adae, necesse fuit ut anima Evae
posterius esset condita; ergo si corpus Evae for-
ma tum est post opera sex dierum, ergo et anima
eius creata est post opera sex dierum.
Respondeo 1. quod, si' secundum rationem ma-
r is et feminae factus est homo in/ operibus sex
dierum, non tan tum Adam factus e est secundum
animam et corpus, sed et Eva similiter in opere
sexti diei h4, sed non simul in parte indivisibili
diei illius, ut non sit contrarium quod dicitur con-
sequenter quod Eva formata est de latere viri et
quod dicitur in Eccli. 5: Creavit ex ipso adiutorium
simile sibi, et sic omnia ilia dicerentur per reca-
pitulationem quamdam ut maior fieret expressio 6•
Cum enim fecit plantas et herbas in opere tertii 1
diei, nonne tunc et ligna paradisi? Ergo pari
ratione de allis. - Vel potest dici quod Adam
factus fuit k in operibus sexti diei, tamen se-
cundum corpus, quia 1 Adam fuit ratio condendi
humani generis: de latere enim eius facta est
Eva, de ipso autem et Eva humanum genus, et
ita fuit principium human! generis; propter hoc
potuit includi in illis operibus, a quibus Deus re-
quievit am condendo rationes rerum. Et secundum
hoc respondendum esset ad hoc quod dicitur T:
Masculum et feminam fecit eos, id est" secundum
corpus Adae materialiter, ex quo post formavit
corpus Evae; vel fecit hominem ad hoc ut esset
masculus et femina, et per illos" genus humanum
multiplicaretur.
A I i quI 8 dicebant quod anima utriusque erat
creata in opere sexti diei, ut esset sensus: Ma~
culum et feminam fecit eos, id est animas con-
didit ad imaginem suam, tam maris quam femi-
nae, corpora vero post formata, sicut recital
Scriptura. - Sed tunc quaeritur quare non dic-
tum est de Eva, sicut de Adam: de Adam enim
diciturP9: Formavit hominem de limo te"at et
insplravit etc., de Eva vera nihil dicitur quoad
coniunctionem animae cum corpore. Si vera
anima Evaeq esset per se prima creata et post
suo corpori coniuncta, videretur' similiter di-
cendum; non autem similiter est dictum; aliter
ergo videtur ratio eorum' ex parte Evae et ex
parte Adae. Mihi verisimilius videtur dicendum
secundum primum modum, salvo tamen iudicio
melioris sententiae.

CAPUT Ill.

UTRUM ANIMA SIT EX ANIMA.

rationalibus. Fuerunt enim quid am qui dice-

einde quaeritur de animabus nostris.
rent:~~: animam esse ex anima sicut corpus est'
D Et est prima t quaestio ratione vegetabilis
in plantis;
ex corpore, et hoc extendebant ad animam ra-
secunda 11 , ratione sensibllis in animalibus; tionalem.
Sed de aliis dicetur prius.
tertia et principalis v quaestio est de animabus
-----------,-A--8- Gd L rorr • T om. I VST d. • S om.
m s furrum. t T add. omnl. • Z om. • RZ /artrd Adom tt /Swim pro • t. ' qll f • ltll y alii l/la. ,. Ita V,
-~ 1 T gCJd ,. lla V, alll om • S tt pro . f. • •
" S om I C ltxlt. ~ RCZ /utr/1, S nm q11uu q , Ita V •Ul prlmo. R qw~tlo dt pro qllllt'&:tllf. II• V•
alii add. qund. • Tom. 'VST vldttur. ' l!a VS. alii om. f '. ST rutltJ ~IV q~~Ustio: L aR/'1114/Ib<il Pf'O aalnt<zN.J.
0
aut stcundo. • Ita V, alii ttrlto tt prlnclpal/ttr prot. t. p.: RLCZ nm. qga.-sti sl,
" RLZ dlxururl. • V om.
6 Augustin., loc. dt., VII, c. 28, n. 41 (Pl 34, 370).
1 Cf. supra, num. 802. 7 Gen. I, 1:1.
2 Gen. 1, 27. 3 Cf. supra, p. 392b. 8 Cf. Augustin., Joe. cit., c.:. 24-28 (PL 34, 368sqq.).
4 Cf. Augustin., De Oen. ad lift., VI, e. 2 (PL 3-4, 340).
9 Gen. 2, 7.
5 Cap. 17, !5.
 !NQ. IV. TRACT. 1. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 325.
394
326
Utrum in plantis anima vcgetabilis sit ex vegetabili.
Quod autem antma stt ex antma. vldetur tum"'
in pi antis tum in quibusdam animalibus: 1. Cum
enim descinditur planta a planta sive ab arbore,
corpus decisum non est sine anima; sicut ergo
pars corporis descinditur a toto corpore, ita anima
partis corporis b erit ex anima totius corporis.
2. Praeterea, si to tum corpus arboris fuerit t
animatum, anima est per totum corpus sicut forma
impressa; sed forma impressa d recipit divisionem
secundum corporis divisionem; ergo anima erit
ex anima.
3. Praeterea, supposito quod anima non divi-
datur secundum~ partes, erit in qualibet parte;
facta ergo decisione, erit tota in parte decisa et
tota in eo a quo fit decisio sive separatio; cum
ergo pars decisa non sit animata nisi per hoc
quod fuit in corpore tota, erit anima partis f ori-
ginem sumens ab anima totius.
4. Praeterea, in rebus quae fiunt secundum na-
turam, cum ignis est ex igne, dicimus formam
in generato igne esse ex forma gignentis: na-
tura enim t est principium ex simi\ibus similia
producendi 1 ; ergo a simili, cum haec productio
sit secundum naturam, dicetur anima ex anima
esse.
Contra : Arguttur quod anima non est ex
anima, sed ta.ntum anlmatum ex anlmato. a. Et
primo probatur quod anima non dividitur per di-
visionem corporis nee per se ipsam: sol urn enim
illud quod habet partem extra partem, .dividi
potest 2 ; ergo quod non habet partem extra par-
tern nee per se nee per accidens~ non potest di-
vidi nee per se nee per accidens; sed anima est
huiusmodi, cum sit substantia incorporea; ergo
non potest dividi nee per se nee per accidens.
-Forte diceret aliquis quod habet partem
extra partem 1 secundum accidens, cum sit actus
corporis, inseparabilis a corpore. - Contra:
Cum sit actus corporis, non est in singu\is par-
tibus secundum diversas partes substantiae suae,
&ed totaliter secundum sui substantiam, quia tota
est in qualibet parte sui 3 ; ergo non dividitur se-
cundum partes per accidens, eo quod est actus
corporis; cum ergo k anima non dividatur per se
• VT IOUIWI PfO tiiJII, 1\.ciD lalra. • T OlD
IT adod. /6/Uu. 'S Ullllf<l na.IW'll prll 11 t:
• IU V, lUi f1116uJ/Ul. • C uu. • C ./!g~
'VST tJIIIJtg, 1\.cm lair&. oR om. • VST ~ID. t. p.
1 Cf. Ariatot., Metaph., IV, c. 4 (II, 517),
; Cf. Ariatot., De gerur. tt corrup., I, c. 2 (II, 436).
Cf. Augl.llllin.,De TriniJ., VI, c. 6, n. 8 (PL 42, 929) ·
S. Bonav.,l Sent., d. 8, p. 2, a. un., q. 3 (1, t70sqq.).
ARTICULUS I.
vel per' accidens in partes, non est sui multi-
plicativa; ergo anima non erit ex anima.
b. Praeterea, in anguillis 111 et in huiusmodl cor-
paribus, cum dividuntur, non dicltur anima esse
ex anima, sed compositum, quod est divlsiblle in
potentia, est divisum actu 4 ; ergo, cum totum es-
setn animatum antequam descinderetur, non est
ibi nisi multip\icatio actu eius quod fuit prius
in potentia ct non" est anima ex anima.
c. Item, anima erat una secundum substantiam
in capite anguillae et in cauda et similiter in
principali parte plantae et secundaria; ergo, cum
divisa est cauda a capite necP nova substantia ani-
mae ibi fiat, necesse erit quod q una substantia ani-
mae sit' in cauda decisa et in capite a quo sepa-
ratur; ergo non dicetur quod anima sit ex anima,
sed una multae, quia est in diversis substantiis.
Numquid similiter est quod unum generatur ex
altero, ut planta ex planta et animal ex ani mali?
[Solutio]: 1-4. Ad quod dicendum $ quod divisio
corporis animati in partes actu separatas non
tacit quod anima sit ex anima nee quod unum
animatum sit ex alio vel de alio, sed quod est
multum t in potentia, iam est multum in actu, et
anima una est multorum et multae per accidens,
sicut in divisione anguillae contingit et in cor-
paribus anulosis 5 . Sed secus est in lis quae fiunt
per generationem: ibi enim est dicere quod ani-
ma tum est ex animato, et multae sunt animae
secundum id quod sunt et secundum id quod sunt
actus, quia animatum habet potestatem multipli-
candi in multiplicatione sui susceptibilis naturali-
ter.- Oiffert autem in parte haec multiplicatio ab
ilia quae est in tormis corporalibus, ut igneitate,
quia ibi forma sequitur divisionem materiae utro-
que modo 11 ut possit per se subsistere, hie autem
nonnisi uno modo, ut simpliciter substet: non enim
cauda potest per se subsistere in animatione, licet
ad horam, ignis vero divisus per se potest subsi-
stere. Praeterea, igneitas partem habet extra par-
tern in igne: unde et maior dicitur in maiori igne et
minor in minori 6 ; anima vero non sic: neque enim
habet partem extra partem v nee est maior in
maiori nee minor in minori. In hoc autem est
< Ita V, alii /1111; Z atrb pro Dft!Qf/1. 4 L om. '· f. 1. • RLCZ ptr.
~ V OlD acdd 1
11
, T IJJ.":'~ ':~;. ~~ R cap ST OlD. c. p. • T om. I RLCZ ltcllndum.
'RL /II, V dtrllll pro du/1a • Ita V, alii add. nl.
~ Cf. Aristot., Dt anima, I, c. 5 (Ill, 443).
Cf. Aristot., toe. cit., c. 4 et 11, c. 2 (Ill, 440, 446);
l'i
' I Metaph., VI, c. 16 (II, 500).
6 Cf. Ariatot., Dt gtntr. tt corrupt., II, c. 8 (II, 463).
 DE CAUSA MATERIAL! ANIMAE.
conv~nientia, quod. utrob!que. est siml.lium ex
simlhbus productlo. unde ammatum dtcltur ex
I dicitur; quod si diceretur in plantis et, quibusdam
animato. Anima vera ex anima non ita proprie
ARTICULUS II.
Utrum in anlmalibus anima sensibilis sit ex sensibili 2.
Consequenter procedendum est ad inqulsitio-
nem originis animae in an\malibus quae fiunt ex
putrefactione, sicut in vermibus.
Dixerunt enim quid am 3 quod corpora caele-
stia inducunt animam sensibilem in huiusmodi
animalibus. A Iii 4 vera dixerunt quod spirituales
substantiae, quae movent corpora caelestia, in-
ducunt illam in huiusmodi corporibus. Tertii s
vero dicunt eam esse a Deo creatam.
I. Primi vero inducuntur ad hoc quod d corpora
supercaelestia per se sint e causae, quia secun-
dum mutationem in superioribus factam fit mu-
tatio sive generatio huiusmodi animalium I: unde
in vere, cum sol accedit, tunc maxime generan-
tur, similiter in aestate et autumno, minime autem
in hieme 6. - Sed contra est quod corporalis
virtus non est principium rei incorporeae, cum
res incorporea sit essentiae nobilioris virtute cor-
porali; ergo non sunt supercaelestia corpora suf-
ficiens principium generationis iam dictae quae
fiunt animae sensibiles.
2. Si vero dicatur quod substantiae spiritua-
les, moventes corpora supercaelestia, sint h prin-
cipia animarum, ita quod corpora caelestia dispo-
nunt materiam, sed perfectio inducitur a motore
supercaelesti, et sic corporeum a corporeo et in-
corporeum ab incorporeo- contra hoc est
quod dicunt Sancti solum Deum esse Creatorem 1•
Si vero huiusmodi animae producantur in esse
a virtute supercaelesti incorporea, aut de nihilo
fierent I: tunc diceretur creatrix ilia virtus su-
percaelestis: quod estk impossibile; aut ex aliquo
praeexistenti: illud non esset corporeum, cum ex
corporeo incorporeum non producatur; si vero
ex incorporeo, eadem est quaestio de illo et sic
in infinitum. Nee ex se I naturaliter p.,roducit, cum m
virtus incorporea caelestis sit separata a corpore,
haec au tern n est insepara bilis a corpore; non ergo
• V om. ~rt ... undt. • T tn, L add. m11. ln.
----
•Ita V, alii auttm.
, LCZ 911111. ~ RLCZ runt; z ptlndptwn pro prlllc/p/11.. 1 It• V, ali\ jltnt d.
• R unr/111/u. P lla v, alll provtnlunl. • STR drptndtnl, quod L corr.
~ II• V, alii "/utlam. • z alltr; v om. q11at /111111. • RLCZ add. d.
1 Cf. Infra, num. 827.
2 Cf. S. Bonav., 11 Sent., d. 7, p. 2, a. 2, q. I el d. 15,
a. I, q. I, ac dis f. 31, a. I, q. t (II, 196 sqq., 372aqq., 742sq.);
Pseudo~Lincoln., Summa philos., tr. 5, cc. 24-28(p. 362 sqq.).
3 Cf. Arlstoteles, Phys., II, c. 2, (II, 262sq.) et Meteor.,
1, c. 2 (Ill, 552sq.).
~ Cf. Plato, Timaeus, 41 (p. 45); Avlcenna, Mtlaph.,
IX, c. 5 (f. 105bsq.).
395
animalibus, non tamen diceretur in omnibus: nul-
Iaten us enim' in homine, sicut infra 1 ostendetur.
326
producitur huiusrnodi anima sensibilis a virtute
incorporea supercaelesti quae sit creata.
3. Si vero dicatur ultimo propter iam dicta
quod adaptatio est materiae a corporibus super-
caelestibus vel ipsis mediantibus, sed anima sen-
sibilis, quae est complementum, est a Deo - se-
cundum hoc obicitur quod non erit verum
quod solus intellectus, id est substantia habens
intellectum, sit ab extrinseco, sicut habetur in
libro De animalibus 1• Praeterea, si esset ab ex-
trinseco haec anima sensibilis, a nobiliori prin-
cipia esset forma in iis quae fiunt putretactione
quam in iis quae fiunt generatione, et ita essent
entia nobiliora: quod cum non sit, non erunt
animae in huiusmodi corporibus immediate a
Deo. Praeterea, quare non essent separabiles 0
huiusmodi animae? cum provenirentP ab extrln-
seco om nino nee dependerent 9 nisi a Deo quan·
tum ad suum esse.
[Solutio): 1-3. Ad quod potest responderi quod
sicut in semine deciso secundum naturam est
quidam motor incorporeus 9, quo mediante dispo-
sitio fit ad perfectionem quae est anima, ita in
iis quae fiunt putrefactione est quidam motor
incorporeus, quo mediante fit dispositio ad per-
fectionem quae est anima. Nee tamen ab illo mo-
tore create dicitur creari, quia creatio est de
nihilo, hie autem est r productio de existenti se-
cundum quamdam similitudinem, licet remotam'.
Si vera dicitur creari a Deo forma ultima, dispo-
sitio vera I sit materiae ab actione corporum su-
percaelestium 11 , non propter hoc est nobilior forma
in putrefacto quam in its w quae Hunt s~undum
univocam rationem, quia x ibi dicitur fieri forma
ultima a Deo disponente, movente naturali mate-
riam. Sic enim videtur Augustinus dicere, in
libra De Trinitale 1o, cum ponit agricolam dispo-
nentem materiam, Deum autem" creatorem, id est
conditorem formae, et motorem in supercaelestibus
~ V 911111.
• V WJII. IV b1 &uiuiiiOdl ll.llima/lltu pro l. 11.-
&Vt&rd. 1Vom. •Vtt. •Soa~.
• V om. 1. r. ' Ita V, all\ o-.; LCZ 1ft pro s/1.
• V om.
• S om.
' Ct. Averroes, Mrtaph., text. 1 (f. t09a), et VII, text. 31
(1 ....~
o Cf. Arlatot. ~ genu. rt corrupt., II, c. tO (II, 466);
Augustin., ~ Trinit., Ill, c. 9, n. 17 (PL 42, 818).
1 Ct. supra, num. 24.
s Arlstot., Dt animal. gentrat., II, c. 3 (Ill, 351).
II Cf. Aristol., loc. cit.
10 Lib. Ill, c. 8, D. 13 (PL 42, 876).
396 INQ. IV. TRACT. I. SECT. I. QUAEST. II. TIT. I. - 327.
disponentem materiam ", Deum autem formae
conditorem. Nee propter hoc essct forma separa-
bilis, quia non condidit earn Deus nisi dependen-
tem in esse et operatione a susceptibili ; non sic
autem est in anima rationali. -Quod autem Phi-
1o sop h us dicit animam intellectivam esse ab
extrinseco, hoc est non tantum propter agen-
tem ultirnum, qui est extrinsecus - sic enim est
in formis prima creatis, quae tamen non sunt
827
Utrum anima rationalis sit ex traduce 2•
Deinde proceditur ad originem animarum no-
strarum rationaliurn, L utrum possint dici esse'
animae ex anima, et vacant d hunc mod urn es-
sendi ' esse ex traduce '.
1. Quod quid am 3 adstruunt propter originale
peccatum quod a patribus descendit ad filios;
originale autem, cum sit peccatum, erit in anima,
et ideo dicebant quod sicut de carne paterna
caro pueri originaliter producitur, ita de gignen-
tis anima, anima geniti deduci aestimetur.
Sed contra hoc obicitur, a. sicut obicit Hugo 4 :
• Ratio prima est quod spirituali naturae non t
convenit neque ex materia esse, quoniam essen-
tialiter simplex est, sed neque materiam esse,
quoniam, in unitatis suae sirnplicitate individue
semper consistens, augeri vel multiplicari omnino
non potesl Simplex enim natura propagationem
non tacit, ubi f ad id quod propagandum est
ab eo a quo' propagandum est, pars sumi
non potest, nisi tatum transieril Quod ergo
unum est inter duo, si totum transierit, nihil ex
eo remanet illi a quo est; si autem totum per-
manet, nihil confertur h illi ad quod est. Si igitur
anima ex anima gignitur, sicut caro ex carne,
dicant quo modo 1 simplex ilia substantia aut tota
in gignente rernaneat, si in genitum transierit, aut
tota in genitum transeat, si in gignente remanse-
rit. Nisi forte omnes animas consubstantiales di-
cere velint et illam naturam simplicem in pro-
pagatione filiorum personaliter multiplicari, sed
essentialiter non dividi, non attendentes quanta
inconvenientia bane assertionem sequantur *, si
una et eadem essentia simul beatitudini et 1
• V om.
, ~ Rl.CZ om.; V om. HI. 'RLCZ om.
•v~m. V qlllllldo pro q. m. 1 VSTZ Wl1Ul1Pr.
'"""""
IU/Jdan/.
'lh V, C qllllaunq..,, alll qowqur; y qala pra quad
• VS llbortiUfl. • vsc quill 5 z uJd tl
• pror
I Cf. Augustin., loc. cit., c. 9 (PL 42, 877sqq.).
2 Cf. Lombard., II &nt., d. 18, c. 7 (p. 392); S. Bo-
nav., II Stnt., d. 18, a, 1. q. 3 (II, 451 aqq.).
3 Nempe Tertui_Hauus, De anima, c, 19 (PL 2, 681sq.);
d. Augllltln., Eput. 166, De origine anifTUle ad Hieronym.
separabiles -- sed hoc est quia non dependet
suum esse ab intrinseca causa, sed tantum ab
extrinseca causa. Fatendum est b ergo vel ulti-
mam formam esse a motore creato, non tamen
creari, sed fieri in existente per similitudinem re-
motam, vel a Deo creari, id est condi, disposi-
tionem vero, tam in iis quae fiunt secundum
univocam rationem quam non univocam, fieri ab
agentibus creatis 1•
ARTICULUS Ill.
damnationi, gloriae et poenae addicta credatur.
- Postremo, cum dicat auctoritas 5 : Revertatur
pulvis in terram de qua sumptus est et spiritus
redeal m ad Dominum qui fecit ilium, manifeste
ostenditur quod n non spiritus de spiritu, sed caro
de carne transducatur materialiter. Quamvis enim
nostra corpora primo loco materialiter de terra
non o sint, idcirco tamen nonP inconvenienter de
terra sumpta esse dicuntur, quia primi hominis
corpus, a quo nostra corpora materialiter descen-
derunt q' de terra per materiam sumptum est.
Quod, licet sub eodem' intellectu de spiritibus
quoque nostris, etiam si' ex traduce esse crede-
rentur, dici posset quod a Domino dati sunt in
eo quod a Domino datus est ille primus spiri~
tus, a quo per materiam descenderunt t: tamen in
hoc probabilius constat animas ex traduce non
esse, quod sicut in primo homine corpus de terra
sumptum, spiritus vero a Domino datus legitur,
ita etiam ratio expostulat ut in sequentibus qui-
dem omnibus caro quidem de carne descendere,
spiritus autem a Domino venire credatur. Prop-
terea, cum in Lege scriptum sit6; Si quis per-
cusserit mulierem praegnantem et ilia aborti~
vum 11 fecerit, si non fuerit formatum, mulctetur
pecunia, si autem jormatum fuerit, reddat ani-
mam pro anima, aperte declaratur quod v, cum
caro ex carne seminatur, anima similiter ex anima
non trahitur. Si enim cum carne anima semina-
fur, quare in abortivo et non~formato anima pro
anima non reddereturx? Cum igitur in abortivo
tantum Y formato anima pro anima reddi iubetur,
quid nisi in eo z quod necdum formatum est,
adhuc animam non esse ostenditur? ut videlicet,
• Z rocal. • V om 1 VTL nllt. 1 R quod pro a. q ; LC om. a q,
1 5 om. .. 5 add tt • STC ula
·
, V all q • R add. IIC P Tom.
1 ' rum, RLZ txlflldllclt pro tx lrllduct, Item Infra
P'
iS dt-
• L dr-
tr ar, quod L C.Orr.; V om. non. r VST lllmen, LCZ fum, R tt non. • 5 tum.
(PL 33, 720sqq.); De Oen. ad Jilt., X, cc. 25 et 26
I(PL De sacram. christ. fld.,
4
34, 427aq.).
1, p. 7, c. 30 (PL 176, 29flaq.).
I ll Eccle. 12, 22.7. Cl. Hieronym., In h.
6 Exod. 21,
1. (PL 23, 1112).
 DE CAUSA MATERIAL! ANIMAE.
quemadmodum in prima homine prius corpus
formatum, deinde animam infusam legimus, ita
etiam in subsequentibus omnibus prius in vulva
corpus humanum formaci, deinde anlmam infundi
credamus. Quod si cui forte mirum videatur quo
modo paternum semen in vulva ante animatio-
nem vel crescere possit vel a vegetari vel etiam
usque ad human! corporis efflgiem promoveri,
videat quo modo arbusta et plantae et germina
universa, eiusmodi animam non habentia, sola vi-
riditate vegetentur et crescant et b motu suo in
formam proprio generi convenientem producan-
tur. lis igitur et huiuscemodi ~ rationibus pro-
babile factum est animas ex traduce non esse,
sed novas de nihilo creatas, navis quotidie cor-
paribus, de paterna semine in vulva formatis, ad
vivificationem infundi •.
b. Item, in libra Quaestionum Veterisd Testa-
menU 1 : • Inhonestum puto si dicantur animae
[cum] corporibus generari ut ~anima nascatur ex
anima, quod nee ipsi animae competit/, aut si
certe singulae caelestes potestates factae sunt t
et ex ipsis ceterae natae sunt, potest ex una Adae
anima credibileh videri ceteras nasci. Sed non con-
venit, quia 1 soli Deo hoc possibile fuit ut simplex
generaret nee ceteris concederetur. Quod tam my-
sticum k est in causa Salvatoris, ut non solum a
solis Oentilibus' vel ludaeis, verum etiam ab ipsis
qui christianos se dicunt m, incredibile putetur.
Nam si eo tempore quo seminatur corpus, et anima
generatur ex anima 11 , de Adam costam legimus
sublatam, non tamen animam natam ex anima;
sed si costa secum habuit animam, iam non
nata est, sed detracta in partem. Sed nee hoc
scriptum est. Propheta enim Zacharias ait inter
cetera 2 : Quio plasmavit, inquit, animam hominis
in eum. Nee Isaias abP iis dissentiens, ait 3: Qui
fecit et finxit te in utero. Si ergo in utero fin-
gitur, iam formato corpori q tribuitur. Cum enim
omnia membra implet corporis, figurata dicitur
in corpore, ut sicut aqua, cum sit sine effigie,
missa tamen in vas', figurata videtur, ita et
anima, cum sits natura incorporea et simplex,
formatur in corpus, singula membra vivificans •.
c. Item, in libra De ecclesiasticis dogmatibus 4 :
• Animae non cum corporibus seminantur, ut
Luciferiani dicunt'•.
d. Item, Gen. 2, 23: Hoc nunc os ex ossibus meis
et caro de carne mea; et non est dictum quia
• lta RC, am aut. 6 V tn. • Z add Krotla, RLZ 0"' i6itar
pro cult. 1 VSTC 1/nt. l V Uldl, ST crtaltlit.
1 S itn/lbur, quod v con. • T ducunt. quod L corr.
nlll 'orporr; z om. t 11 m. ' Codd. rtar/r. • T 11m., S ./fot.
• V ritut. 6 s om. 1. q. 0 . A. • v rrp.
1 Cap. 23 (Inter opp. Augustlnl PL 35, 2229).
2 Zach. 12, 1.
3 leal. 44, 2.
3'¥7
anima sit de anima; per quod datur intelligi quod
animae rationales non sunt de anima prim I hominis
nee orlginem habent secundum modum istum.
{Ad oblecta): 1. Ad i d vera quod obicitur de
originali peccato, respondeo quod traductio ori-
ginalls peccati non est per hunc modum, sed
mediante carne corruptionem libidinosam secum
deferente, anima vero, coniuncta cami sic<~ cor-
ruptae, trahit corruptionem secundum modum
suum prima culpabilem et deinde poenalem, non
quia anima parvuli sit de anima Adae, sed quia
anima Adae 11 non servavit sibi et posteritati rec-
titudinem originalem.
2. Praeterea, si diceretur indifferenter de una-
quaque anima rationali quod fieret de materia
spirituali praeexistente, tunc obicit Aug u s tin us,
Super Genesimr., quia ilia anima aut est vivens aut
non est vitam habens. Si non est vitam habens:
quo modo ergo est materia viventis substantiae ut
ex qua fiat? Si vero' est vivens: aut tan tum ve-
getabili vita vel tan tum sensibili aut vita. rationali.
Si tantum vegetabili, esset planta et anima ratio-
nalis fieret ex planta. Si vera d sensibili tantum,
esset materia rationalis animae brutum. Si vero
habet vitam animae rationalis, ergo esset anima, et
ita pari ratione fieret hoc ex ilia sicut e converso,
cum esset aeq ue r completum. Non ergo anima
rationalis facta est vel fit ex materia spirituali
praeexistente; est ergo ex nihilo facta et ita creata.
II. Sed adhuc est quaestio utrum anima facta sit
ex materia corporali praeiacente vel alia anima 6•
Quod primum non vtdetu:r: a. Quia corporeum
minus nobile est in genere incorporeo; sed prin-
cipium, in quantum huiusmodi, nobilius est eo
cuius est principium vel ad minus aeque nobile;
ergo incorporeum non habebit materiam co~
ream ex quat fiat.
b. Praeterea si materia esset corporea, aut forma
similiter esset corporea aut incorporea. Si esset
corporea, ergo non produceretur nisi corporeum
compositum; non ergo anima, cum sit res inco~­
porea. Si vero forma esset incorporea, co~post­
tum ex illis aut nee esset corporeum nee mcor~
poreum in genere substantiae - quod est im-
possibile - aut compositum esset cof"P?reum,
et ita anima esset corporea, sicut homo qut com-
ponitur ex anima et corpore.. Ergo non .est pos-
sibile animam fieri ex matena corporah.
• ST 110 rl o T add. tliiUfl. IV to~~Hilif; R oca . .u-; C fl'rn
V ·II« a VS CIUlla t 11 dl CUll, T 1..mra Will CUll prot. a.
'L om R rtd. S ldd. mg.
1 • o T add. ttiam. 7' R Ur. t Ita R (torr.},
• V om. r. o.: L costll prll CfUifllfl.
' V dWintur. 1
• Codd. add. r:c. 'Tom. V q11o.
<~ Oennad., c. 14 (PL 58, 984).
5 Lib. VII, c. 1 (PL 34, 359)- Cf. supra, num. 323.
s Cf. Augustin., Joe. cit., ct. 9 et 12 (PL 34, 360sq.).
 INQ. IV. TRACT. 1. SECT. J. QUAEST. II, TIT. II. - 328.
398

TITULUS II.
DE CAUSA FORMALI, EFFJCIENTE ET FINALI ANIMAE.

~ictum est de anima humana quod non est de' Dei substantia, sed a Deo, nee
~ fit • de substantia corporali nee de intelligibili praeexistente '.

828 CAPUT I.
2
UTRUM ANIMA HUMANA SIT COMPOSITA EX MATERIA ET FORMA •

onsequenter, quia est una consideratio inqui-
C rendi t utrum habeat causam formalem et
utrum habeat causam materia\em, secundum quod
forma est il\ud quod cum materia constituit to-
tum 3, restat inquirere si anima humana compo-
sita sit ex materia et forma: de ilia enim est
nostra intentio principalis.
Quod videtur a. per hoc quod dicit Boethius,
in libro De Trinitate 4 : •In omni eo quod est citra
Primum est hoc et hoc •, et loquitur de iis quae
sunt substantiae per se, ad differentiam formae
et materiae, quia aliter esset abire in infinitum;
sed anima humana est talis, quia est per se exi-
stens: quod patet ex separatione et ex d motu;
ergo habet in se • hoc et hoc •; sed hoc non eritma-
teria et materia vel forma et forma: alterum enim
esset supervacuum; ergo erunt e ilia duo maieria
et forma; ergo anima habet materiam et formam.
b. Item, Dionysius 5 : • Post monadem sequitur
binarius •; sed prima monas est Deus; ergo cum
sequatur prim us binarius- et/ non loquitur de bi-
nario composito ex ilia unitate, sed de rebus se
habentibus per modum numerorum: sic' enim dicit
B o e t hi u s 6 quod omnia, quae sunt a prima arte,
numerorum ratione videntur esse formata h - ergo,
cum non sit nisi prim us binarius 1 materiae et
formae, erunt 1 substantiae spirituales quae imme-
diate sunt post primam substantiam, quae est Deus,
ut angelus et anima, habentes materiam et formam.
c. Item, nihil est agens et recipiens secundum
idem in se omnino 8 ; cum ergo agere conveniat
formae et recipere materiae, erit anima humana
• T om., ia R at add. iaterl. 6 v dt. .-L~C~,-,-""-,-,,-.,-,,--,-.-,.---,--
1 Ita v alii - - • S
1 V pu1onarwn
• ''""'· tMitndll.
1 Z add. Mil. Q T llltn1/wn. , T oppiiJ/Iu.m; Rl.CZ , 1j pro tit.
habens utrumque, ct ita composita; et haec ratio
cum praedictis extend it k se ad alias animas.
d. Item, in anima humana est intellectus quo est
omnia facere et quo est omnia fieri sive agens
et possibilis 9 , et iste non est ille; ergo, cum intel-
lectus possibilis sit potentia respondens parti
receptivae, intellectus agens parti activae, necesse
est ante istam pluralitatem potentiarum 1 esse
pluralitatem partium essentiatium.
e. Item, omne agens, cui us actio non est m sua
substantia, est agens non per se to tum'', sed per
aliquid sui: et loquor de per se agentibus; sed
omnis agentis praeter Deum est actio non sua
substantia 1o; ergo animae; ergo anima habet ali-
quid sui per quod agit; ergo non est omnlno
simplex, sed composita.
f. Item, anima est mavens corpus; et nihil idem
secundum o substantiam est mavens et motum 11 ;
ergo anima P est substantia praeter corpus et
maxime hum ana; sed, cum ipsa sit substantia
praeter corpus, habet quod patitur, sicut cum
punitur, et quod agit, sicut cum convertit se super
cognoscibilia; ergo, cum actio et passio dicant
multiplicitatem oppositorum accidentium q' necesse
est oppositionem' principiorum praecedere,
Contra: 1. Augustinus, in libra De quan-
titate animae 12 : • Simplex natura ani mae dici
potest, quia ex aliis naturis non est ...
2. Item, Augustin us, in libro De anima et
spiritu 13 : • Anima est substantia' spiritualis, sim-
plex, indissolubilis ...
3.ltem, omnis essentia nobilior est quam sua po-
tentia vel ad minus aeque nobilis; sed intellectus
·-.
· • Tl.C trlt I Rl.CZ om. ' Z s/{l.lt. ~ V forma.
· LCZ /Ito pro htom
, V om.' • T add. u.na. • V tantum. • T add. suom.

I Cf. supra, num. 822-827.

2 Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 88 et supra,
\ ubi fuse de Is to lamoso blnario agltur.
num. 69-68.
3 Cf. Aristot., Metaph., IV, c. 2 (II, 515).
4 C8p. 2 (PL 64, 1250).
11 Cf. De div. tll)mln., c. 4, § 21 (PO 3, 722, PL 122,
1141); c. 13, § 2 (PO 3, 978, PL 122, 1119).
li Cf. supra, num. 27 et 28.
1 Cf. Pseudo-Lincoln., Summa phllos., tr. 4, c. 8 (p. 310),
8 Cf. Aristot., De anima, Ill, c. 2 (Ill, 463).
9 Cf. Arlstot., De anima, Ill, c. 5 (Ill, 468).
°
1 Ct. supra, num. 116-118.
11 Cf. Arlstot., Phys., VII, c. 1, VIII, c. 5 (II, 333, 350).
12 Cap. 1, n, 2 (PL 32, 1036), ad sensum.
13 Cap. 24 (Inter opp. Augustin! PL 40, 796).
 DE CAUSA FORMAL! EPPICJENTE liT PINALI ANIMAB.
est potentia anlmae et est simplex; ergo elus
essentia erit simplex.
4. Item, anima humana 11 est ad lmaginem Dei,
sicut dicit AugustIn us 1, quia b anima humana
habet vires suas ad quamdam imaginem Trinitatis
sum mae, ut sunt memoria, intelligentia et' vo-
luntas: una mens, una essentia, una vita, sicut
Pater et Filius et Spiritus Sanctus d sunt una
essentia. Sicut ergo pluralltas personarum non
repugnat simplicitati essentiae divinae 2, ita nee
pluralitas virium repugnabit simplicitati animae
humanae.
5. Item, si formam contingit esse simplicem,
non compositam scilicet ex' materia et forma,
et ibi esse statum, propter quid non potest anima
humana esse simplex, non habens formam par-
tern sui, sed quod ipsa sit forma?
6. Item, angelus et anima humana conveniunt
in genere et differunt in specie 3 ; sed I omnia
sic convenlentia et differentia habent genus et
differentiam; ergo bane compositionem habent,
et propter hoc, licet habeant hanc compositio-
nem, nihil prohibet simplicitatem habere. - Sed
huic videtur obviare quod dicitur 4 illi com-
positloni rationall altera compositio" respondere
in natura, scilicet quae est ex materia et forma.
Ali qui 5 etiam valebant dicere quod anima
habet compositionem in hOC tan tum quod h ipsa
est non se ipsa, sed dependens secundum esse
suum a Deo, et ideo 1 dicatur in ea differre • quod
est' et •quo est'. Sed nosk non inquirimus hie
hanc differentiam: sic enim formae essent campo-
sitae, quae sunt creatae in materia; sed nos loqui-
mur de compositione ex materia et forma, prout di-
citur forma materiae non per se subsistere, sed
in materia, animam vera per se subsistere, non
tantum in materia, et ita formam non habere
compositionem, sed animam. Eadem modo forma
non movet suam materiam localiter, quia non
est quid actu praeter suam materiam; anima vera
movet ipsum corpus quod est perfectum ab ea,
et ideo non dicitur tantum forma, sed in se
substantia.
[Solutto]ll: Ad quod dicendum quod anima hu-
mana dicitur composita ex forma et materia intel-
lectuali. Nullatenus autem sic habet materiam et
formam sicut dicuntur corpora habere materiam
et formam, sive sint caelestia sive inferiora:
• z om. 6 S quod. • RLCZ 0111. 4 ST 0111. 'T 0111 · I VT
tV 0111. • Ita v. alll dixit. • Ita V, TC dlundum, SRLZ dlwulum rtf pro r. 11. p.
• STC hu. • Z ldtlrcll pro l. D. t ST dltrtur.
I De Trinit., X, c. 12 et XIV, c. 8 (PL 42, 984, 1044).
2 Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 82.
3 Cl. supra, num. 112.
4 Cf. Arlstot., De gtner. et corrupt., I, c. 7 (II, 447).
!i Cl. supra, p. 75, ad 2.
399
materiae enim corporalis terminus est magnitudo T,
spiritualis autem materiae non est terminus; et
ideo 1, in libra De generatione, dicitm Philoso-
ph us 8 : • lmpossibile est materiam esse absque
magnitudine "• loquens de materia corporali.
Ad obteeta autem in contrarium respondendum:
1. Ad primum 11 quod simplex, cum dicitur de
anima et de angelo, intelligltur in comparatione,
scilicet ad corpora quae habent compositionem
ex partibus quantitativis, prout dlcitur quod cor-
pus est ex corporibus ut est divisibile in infini-
tum; sed non dicitur simplex absolute: sic enim
con venit Deo esse simplicem 9•
2. Ad illud quod dicit Augustinus animam
esse indissolubilem et ita non compositam: dicen-
dum 0 quod compositurn est dissolubile secundum
intellectum, sed non quod pars stet extra partem;
sed anima dicitur indissolubilis, quia non desinit
esse: fit enlm ibi sermo de anima rationali, et ideo
non est hoc de ratione animae.
3. Ad tertium dicendum quod, licet essentia
dlcatur nobilior quam sua potentia in hoc quod
potentia dependet ab essentia et non e converso,
non tamen in simplicUate opposita composltioni
principiorum oportet esse nobiliorem P, quia sicut
intellectus est simplex comparatione ad vires
sensibiles, ita anima simplex est comparatione
ad sensibilem et vegetabilem.
4. Ad quart u m dicendum quod, licet anima
dicatur ad imaginem divinae q Trinitatis, quia
pluralitas virium est unius essentiae, respondeo
quod hoc' non est tota ratio, sed quia pluralitas
est talium virium, memoriae, intelligentiae et
voluntatis, quae sic se habent ut intelligentia sit
a memoria et voluntas ab utroque. Secundum
autem intellectum possibilem et agentem non est
anima humana ad imaginem: non enim in Deo •
est intellectus possibilis sive materialis. Et ideo
recte loquendo, licet ilia pluralitas non attestetur
multiplicitati sive composition! essentiae, haec
pluralitas attestatur composition! essentiae.
5. Ad quint u m dicendum quod non est simile
de forma et anima: forma enim, praeter hoc quod
est materiae forma, non habet aliquam actuali-
tatem · sed anima praeter hoc quod est anima,
1
habet 'virtutem quamdam secundum quam dicitur
habere compositionem propriam, cui respondet
agere et pati, etiam cum est separata.
1 C ltll.
1dd. r.t • V 0m • VSTC quill.
~ T add ul , T IIObli/tlltrm.
'RLCZ om.
' l om.
• •
t1 Cl. supra, num. 108; S. Bonav., II Stnt., d. 17, a. 1,
q. 2, Rtspondeo (II, 414sq.).
1 Cf. Arlstot., Metaph., II, c. 4 (II, 497).
s De gener. tt corrupt., I, c. .5 (II, 442).
ll Cf. Damaac., De fide orthod., II, c. 3 (PG 94, 867).
 400 !NQ. IV. TRACT. 1. SECT. I, QUAEST. II. TIT. II. - 329.
829
DE CAUSA EFFICJENTE ANIMAE.
oc habito, consequenter dicendum est de causa
H efficiente ani mae humanae et animae sensibi\is
propter errorem quorum dam qui deinceps 1
recitabitur et in parte supra 2 tangebatur.
L Ostenditur autem quod anima non potest
habere a.Uam causam efficientem quam Deum,
licet quid am 3 vellent dicere angelicas intelligen-
tias effectrices anima rum rationalium 11 , I. ex hoc
innuentes argumentum quod mediae sunt inter
Deum et animam rationalem et habent posse b
super earn consulendo, movendo r secundum ali-
quod genus motus. Sicut ergo videtur se habere
actus ad actum, ita potentia 11 ad potentiam et
substantia ad substantiam.
2. Praeterea, per lucero prima die factam intel-
ligitur essentia angelica •; sed in luce corporali
videmus quod ipsa est motor per quam fit aer
ex aqua et mutua t elementorum conversio; si
ergo sic se habet ipsa lux I spiritualis ad spiri-
tuales substantias, erit ipsa causans t esse in
spiritualibus substantiis.
Sed obvtat a. quod dicitur in Psalmo 5; Qui
finxit sigillatim corda eorum; fingere au tern in-
telligitur facere, per corda autem intelliguntur ani-
mae; ergo anima humana habet Deum tamquam h
causam efficientem.
b. Item, de sola anima humana dicitur6: Jnspi-
ravit in ipsum spiraculum vitae; ergo ipsa sola
per praerogativam dicitur facta a Deo, non ha-
bens aliud principium, non quin aliae habeant
causam ab ipso.
c. Item, in libro De ecclesiasticis dogmatibus T:
• Animae hominum non cum 1 corporibus semi-
nantur, sicut Luciferiani et Cyrillus et ali-
qui I a tin or u m praesumptores affirmant, quasi
naturae consequentia serviente. Sed dicimus cor-
pus tantum per coniugii copulam seminari crea-
tionem vero animae solum Creatorem o~nium
nosse ~· Dei vero iudicio coagulari in vulva atque
forman corpus ac formato iam corpore animam
creari et infundi, ut vivat in utero homo ex anima
' • V om. • V polt#Qttm, S poll 11·
------
• Z mwundo
V In, ST om. l Z add. mg. d fuurt. , z llntu. lUlU I.
IIWfiU qui ... UllluUbtt; LCZ cuiu~q
1
C om. • R rUu • L . c IUliR pro cutuulllfll/ut.
om., om.tta.•. an/m(UII.
1 Cf. hie ialra, nota 3,
: Cf. supra, P· 386b et num. 822 et 826.
Nempe Seleuciani ct Neoplatonicl. Ct. Augustin., Dt
luuru., D. 59 (PL 42, 41); S. Bonav., II Stnt., d. 18,
a. 2, q. 3 et d. I, p. I, a. 2, q. 2 (11, 452, 29).
• Cf. supra, num. 278.
1i P&&lm. 32, 15.
C1
CAPUT II.
constans et corpore et egrediatur vivus 1 ex utero,
plenus humana substantia •.
d. Item, anima rationalis, sicut supra habltum
estm s, de nihilo creata est; ergo non potest habere
a\iquam creaturam efficientem, cum creaturae n sit
esse de nihilo, et ita esse terminum creationis,
non principium, sicut supra 0 habitum est 9•
e. Praeterea, anima rationalis, sicut angelica
intelligentia, in hoc perficitur quod non habet fi-
nem, cum habeat principium; ergo neutra est ab
altera P, cum sint aequalis conditionis in esse.
[Solutio]: 1-2. Falsa est ergo sententia, immo
error, cuiusdam philosophi 10 dicentis quod prin-
cipium cuiuslibet motus qui est in mundo, est mo-
tus caeli, et cuius\ibet q animae cuiuscumque ani-
mati principium est anima caeli. Unde dicit quod
omnes virtutes, quae proveniunt' a caelo ad
mundum istum, sunt quatuor: prima est aptatrix
compositionis et coniunctionis quae sufficit in
compositione liquabiHum; secunda dat an imam
augmentativam augmentabili; tertia dat animam
vivam cuilibet vivo, et vocat animam vivam
sensibilem; quarta s dat animam rationalem cui-
libel loquenti. Haec vera omnia fiunt mediante
luce 11 et mediante circuitu caeli super terram,
et sicut si quiesceret cor a motu suo, quasi
in ictu oculi moreretur homo et destruerentur
motus eius, sic si motus caeli quiesceret 1 per
punctum horae, periret mundus et destruerentur
omnia, quae in ipso sunt, et sicut humanum
corpus, constitutum ex membris, habet unam
animam, ita caelum cum suis 11 contentis habet
unam an imam v quae dicitur anima mundi 12. Non
enim intelligitx quod ista corporalia facta sint>'
propter substantiam animae rationalis, quae est
separabilis, et non e -converso, nee quod tunc erit
verissimum esse caeli et superiorum et ipsius
hominis, cum nullus erit motus, sicut erit post
iudicium, et quod z in homine est principium
movendi secundum voluntatem, non dependens a
motu caeli. Nullatenus ergo causam efficientem
est ponere animae rationalis nisi Deum: nee
4 C poltnllom
• TRLCZ muluo. I V om. • v urunr. ~ Ita y, alll om.
'"Tom. • V crturl. • Com. "V ntc uno; C &/I pro &Int. q Tom.
' V Ptrnnlunt • L om u rodo. • Ita V, alii add. Ytro, R cu/usli/Jd pro culllbtt
• Z lnltl/lfUur. • RLZ/utrunt, c 111111 pro f.'· • v qu/u.
7 Gennad., c. 14 (PL 58, 984).
8 Cl. supra, num. 827.
11 Cf. supra, num. 41-60.
°
1
Cf. Avlcenna, Metaph., IX, c. 2(f. 102bsqq.); S. Bo-
nav., II Stnt., d. 14, p. I, a. 3, q. 2, Respondeo (II, 348sqq.).
11 Cf. supra, num. 2.66,
Gen. 2, 7. 12 Cl. supra, num. 9-6.
 DB CAUSA FORMAL! EPFICIE.NTE. EIT FINALI ANIMAE..
a.1gelum nee anlmam 11 mundl, nisi ipse Deus di-
catur anima mundi. Unde, llcet angelus ratlonem
habeat aliquo modo movendi animam, non habet
per modum imperii, sed per modum conslllP. Et
sicut est in optione elus cui 11 consulitur, consen-
tire vel non consentire, ita est in optlone animae
consentire vel non consentlre angelo consulenti.
Falsa autem estc positio antlquorum philo-
sophorum2, per quam pervenerunt ad hoc ut
dicerent mediantibus intelligentiis fieri animas
rationales, qua dicebant ab uno simplici non 11
provenire immediate nisi unum simplex 3 : unde
intelligentia angelica fuit immediate a Deo, anima
vera rationalis mediante angelo. Nee est simile
de motore corporali ad sua mota et motore spi-
rituali, qui est angelus, ad substantlas spiritua\es,
quia motor corporalis, qui est lux, movet corpora
secundum naturam 4, motor vero spiritua\is movet
substantias spirituales, ut angelos inferlores vel
animas rationales, excitando consensum, non
compellendo vel necessitatem inducendo, sed
quantum est voluntas divina, tantum possunt su-
per e substantias lnferiores spirituales 5•
Si vera quaeraturquarenondicituranima
rationalis ab anima tamquam efficienti, cum sit
univoca I generatio in hominibus, quemadmodum
est in brutis vel vegetabilibus sive aliis generabi-
libus: Respondendum est, secundum auctori-
tatem in libra De ecc/esiasficis dogmatibus 6, quod
unaquaeque anima rationalis quoad hoc consi-
mllem habet modum procedendi in esse, ut sicutR
DE CAUSA FIN ALl ANI MAE RA TIONALIS 11 .
einde quaeritur de causa finali animae ratio-
D nalis.
Et vldetur a. propter hoc quod dicitur, in En-
chiridion 12, quod finis sit q reparatio rulnae an-
gelicae. Et similiter dicit Anselm us, in libro
De casu diaboli l3 et Cur Deus homo 14 ; et videtur
accipi ex illo verba Deuter. 15 : Statui! terminos
- - -• RL-
om., ln z est add. Inter!.
a Ita V alii anedu.J nee 1111/ma pro 11. 11. 11. • R cu/ou.
• T om. • ' • V
upanz/1/lf/lus. < VST tit, quod C coor.
• LCZ tntulturtllll, quod R corr. P VSTR om. 11. n., Ia LCZ tsl add. m~~:.
I Cf. supra, num. 209-212.
2 Cf. Augustin., De civil. Del, XII, c. 26 (PL 41, 375).
3 Averroes, In Metaph., XII, c. 4 (VIII, f. 153d); cl. su-
pra, num. 64.
4 Cf. Alex. Hal., Summa lhtol., I, p. 141, ad 5.
5 Cf. supra, num. 194.
6 Oennad., cc. 14 et 18 (PL 58, 984eq.).
7 Cf. Avlcenna, Metaph., tr. 6, c. 3 (f. 92c).
a Oennad., cc. 16 et 17 (PL 58, 984sq.); cf. De spiritu
et anima, c. 48 (PL 40, 815).
SUMMA THI!OLOOICA - Tom. II.
401
anima Adae infusa est creando !psi corporl for-
malo de limo terrae, Ita anima Petri infusa est
creando corpori formato de semine viri; univo-
catlo autem generationis non propter hoc est in
homine quia anima sit ab anima, sed quia
corpus conslmlle producitur, cui datur forma a
Deo Creatore. In formis autem inseparabilibus"
a materia aliter est, ut forma dependeat a forma
secundum naturam, cum sit 1 operatic naturalis.
II. Consequenter dicendum k de causa efficiente
in plantis et brutis, quam 1 non est ponendum
esse corporalem m, cum rei incorporeae non sit
corpus causa efficiens: nobilius enim est efficiens
effectu 7• Unde lux corporalis non est causa effi-
ciens in Us, licet disponens sit ex parte materiae,
qua dispositlone existente sufficienter consequi-
tur forma. Sed sicut a principia creatae" sunt
huiusmodi formae, ita deinceps mediante existenti
allquo sunt productae. Et ideo dlcitur, in libro Dt
ecclesiasticis dogmatibus 8 : • Solum hominem cre-
dimus habere animam substantivam, quae exuto
corpore vivit et sensus suos atque ingenia viva-
clter tenet neque cum corpore moritur, ut Arabs 9
asserit, neque postmodum interitura D, sicut Ze-
non dicit, quia substantialiter vivit. Animalium
vero animae non P sunt substantiae, sed cum
carne ipsa carnis vivacitate nascuntur et cum
carnis morte finiuntur, ideo nee ratione reguntur,
sicut Plato et Alexander 10 putant, sed ad
omnia incitamenta naturae inducuntnr •.
CAPUT Ill. 330
gentium iuxta numerum angelorum Dei, secundum
aliam' translationem 16•
Sed oblcttur contra boa: 1. Si enim haec •
esset ratio finalis, non existente casu angelorum
non esset creatio animarum rationallum; sed con-
trarium cernitur, cum alterius speciei sit isla
essentia quam ilia et congruebat Creatori ad
perfectionem universitatis universitatem generum
---
" VST anima- ' T 0111. I VST 1111/ra.
d 1 z qaDd • z fMOrpotvl~m. • V nondl.tt.
• 11' V, alii &d ••1 • z flflltll, quod L torr. •V lll!c.
'Z t$1.
9 Cl. Euseb., Hlst. uclts., VI, c. :rl (PO 20, 598); Au-
gustin., Dt haeres., c. 83 (PL 42, 46).
10 De Platonltls d. Nemes., De nat. hom., c. 2 (PO
40, 583sqq.). d 19
u Cl. s. Bonav., II Stnt., d. I, p. 2, a. 2, q. 2 et · •
a. I, q. 5 (II, 45sq., 2Mlsq.).
12 Cap. 29 (PL 40, 246).
13 Cf, c. 5 (PL 158, 334).
t4 Lib. I, cc. 16, 17 et 18 (PL 158, 381 sqq.),
15 Cap. 32, 8. 16 Scilicet Septua&inta.
2ti
 402 INQ. IV. TRACT. 1. SECT. I. QUAEST. Ill. TIT. 1. - 330.

et speclerum condere, ut In quo manlfestetur Assignat iterum Magister, In lihro Senten-

sapientia, potentia et bonltas Dei; ergo non est
ille finis conditionis animae rationalis.
2. Praeterea, si esset finis principalis, aut erJ;to
esset propter bonos angelos aut propter ma\os:
non propter bonos, cum non indigeant repara-
tione; nee propter malos, cum impossibilis sit
eorum reparatio.
[Solutio): Ad quod dicendum quod finis prin-
cipalis est participatio beatitudinis 1, secundum
quod dicitur I Tim. 2,4: Qui l'UII omncs homi-
nes salvos fieri d ad agnitionem veritatis venire;
finis vera secundarius est reparatio angelicae
ruinae.
[Ad obtecta]: I. Ad obiectum ergo primum
respondendum 0 quod, cum sit finis secundarius,
licet starent angeli et sic non minueretur numerus
angelorum fruentium et b sic non esset finis se-
cundarius hominum, nihilominus esset finis prin-
cipalis.
2. Ad secundum dicendum' quod est finis
principalis angelorum, et quantum ad hoc non
fit reparatio angelicae ruinae; et est finis se-
cundartus, scilicet delectatio 4 in multitudine con-
sortii angelorum fruentium, et quantum ad hunc
finem, sicut rninuebatur numerus fruentium per
numerum (malorum) angelorum, ita augetur per
protectum bonorum hominum.
tiarum 2, finent anlmae ratlonalls, dlcens quod
creata est • ut lntclligeret summam bonltatem
et intelligendo amarct et amando possideret et
possidendo frueretur •. Animae vero assignatur
finis in tribus differentiis, ut scilicet laudaret, ser-
viret et trueretur 3• Alibi' etiam, secundum Aug u-
s tin u m !1, ut vidcret, laudaret atque r gauderet
sive diligeret. Quarum differentiarum ratio sic
potest attendi, ut 'intel\igcre' sit respectu primae
veritatis et pertineat ad intelligentiam, 'amare' vero
respectu summae bonitatis et pertineat ad votun-
tatem, 'possidere' vero sit respectu aeternitatis et
pertineat ad men tern sive ad I memoriam, secun-
dum quod trinitas est in anima penes intelligen-
tiam .t, voluntatem et memoriam - quam memo-
riam quidam praemittunt duabus aliis, quidam
subiungunt secundum diversam sui intentionem -
' trui' vero pertineat ad ipsam essentiam divini-
talis vel ex tribus praedictis relinquatur " 6• Tres
autem differentiae sic possunt distingui, ut 'frui'
pertineat ad actum cordis, • servire' 1 ad actum
operis exterioris, 'laudare' vero ad actum oris.
Aliae vero tres differentiae sic distinguuntur, ut
• videre' pertineat ad actum ration is, ' a mare' .t
ad actum voluntatis sive gaudere, ' laud are' vero
ad actum sermonis, ut fiat protestatio summae
maiestatis, sapientiae et bonitatis.

QUAESTIO Ill.
DE PROPRIETATIBUS ANIMAE.

TITULUS I.
DE PBOPIUETATIBUS ANI.AE SECUNDU. ESSE ABSOLUTU •.

~etermi~atis 1
iis. quae pertinent ad causalitatem ipsius ani mae m, sequitur de iis
~ q~e. msunt ~~ secundum ~sse absolutum prima;
p. emde de us, quae pertinent ad esse eius comparatum respectu corporis.
nmo ergo agendum est de simplicitate eius ·
secundo, d~ unitate et pluralitate ipsius; '
tertio, de Slmultate originis vel non simultate ·
quarto, de localitate · '
'
quinto, utrum sit ad imaginem et similitudinem div,·nam.
quas1 ad ualitate · et haec quaestio pertinet
q m, praecedentes vero ad quantitatem ;
sexto, de ordine eiUs " in universo.
•lTC ruP'Hflko_ 'T-
, V lllhllutlwun, 8T Ullt-lintwrz
• IU V
.:W
• z
STC-----------
Hro dtundum tat, II:LZ •rru dlundum • LC
• V 1161:1. d. • T - .•· L - · ·•••••. · m&. /ntl • IU V, alll ~cl ~rru. , z dtltcl/t>. 'V 11ul. I lla V, allllllll.
__ Ita V, alll add. vtro. r Ita V, aUt ltrntlfllltl•.
1
Cf. tupra, num. 14. 2 Ub. 11 d. 1 c 4 {p 309)
3 Cf. Lombard., loc. cU. ' ' ' . ·1 ! Dt dlllgtndo Dto, c. 2 (PL 40, MO).
"Cf. loc. dt. etc. ti (p. 311). Ct. OuU. Altlssiod., Summa, 111, tr. , q. 1 (f. 214 asq.);
5 · Hunav., I Sent., d. 1, a. , q. (I,1336b).
2 1
 De PROPRieTATIBUS ANIMAE SECUNDUM ESSE ABSOLlTTUM. 403

CAPUT I. 331
UTRUM ANIMA SIT SIMPLEX AN COMPOSITA 1.

irca simpllcltatem vera, quae attendltur quan-
Ctum ad partes quantitatlvas, quaeritur a utrum
sit simplex an composlta.
b {SOlutio): 1. Ad quod dicendum •, secundum
Et vldetur quod stt simplex: a. Quanutas
enim terminus est corporis 2 ; anima vero est sub-
stantia incorporea; ergo quantitate careL
b. Item, Augustinus, in libra De anima et
spiritu 3 : • Si partes habere anima dicitur, ratione
potius similitudinls quam veritate compositionis
est intelligendum; simplex substantia est anima,
nee aliud nee e minus est ratio in substantia
quam anima •.
c. Item, omne quod recipitur, est in recipiente
secundum mod urn recipientis 4 ; cum ergo in
anima sint species rerum corporalium et com-
positarum modo simplicitatis, ergo natura ani-
mae simplex est: ubi enim est una species, ibi
et d alia.
d. Item, si anima esset quanta, maior esset in e
maiori corpore et I minor in minori, et per con-
sequens maiores corpore essent sapientiores et
ingeniosiores; quod cum non sit, non erit anima
composita, sed simplex.
Contra: 1. Anima tota i toti corpori infunditur
ut perfectio perfectibili 5 : extenditur ergo secun-
dum extensionem corporis; cum ergo corpus sith
compositum et ita quantum, erit anima quanti-
tatem habens.
2. Item, anima habet partes virtuales sive
potentiates et secundum illas est in diversis
partibus corporis 1 et non secundum omnes in
qua tibet parte: non enim videt in auribus nee
audit in oculo; ubi autem aliqua partium est,
ibi et ipsa anima est; erit ergo anima quanti-
tatem habens ratione suarum partium.
AugustIn u m, in libra De quantitate animae•,
quod • quantum' dlcltur aliquld duobus modis:
virtualiter et 1 dimensive, ut cum quaeritur quan-
tus sit m Hercules, potest quaeri vel quantitas
dlmensiva, scilicet quot sit pedum, vel quantitas
virtualis, scilicet quantae sit virtutis. Anima ergo
habet quantitatem virtualem, sed non habet di-
mensivam ; similiter habet virtualem extensionem
in corpore etn non habet extensionem dimensivam
sicut albedo vet forma materialis, quae disten-
ditur secundum corporis distensionem.
2. Ad secundum a dicendum quod, licet in
anima sint partes virtuales quae determinatas
habent operationes P secundum partes corporis
diversas, non tamen ipsa anima" est partibilis
secundum quantitatem, ut in se reeipiat divisi~
nem vel secundum substantiam corporis eius
substantia dividatur; sed secundum proportionem
organorum est comparatio virtutum, quibus me-
diantibus anima in diversis corporis partibus
operator et sicut per diversum situm diversae
partes corporis distinguuntur, ita per diversum
actum diversae partes virtuales cognoscuntur;
nee est situs' causa multiplicationis partium in
corpore nee actus causa multiptic:ationis s virium
in anima nee est maior anima in duabus vel
tribus potentiis quam in una. Tota autem dicitur
esse in qualibet parte corporis uno modo, ut ttr
talitas ad pertectionem essentiae animae referatur,
non autem tota dicitur in qualibet parte corporis
secundum totalitatem virium 1•

CAPUT II. 33!

8
UTRUM ANIMA SIT UNA VEL PLURES IN TRIBUS POTENTIIS .

ecunda quaeritur utrum anima ~it una . v_e~ II se Quod autem sit una, sic ostendltur: a. Sicut
S plures in tribus potentiis, vegetabali, sens1bth
habet perfectibile ad perfectibile r, sic per-
fectio ad pertectionem; sed non differt in homine
et rationali.
·----- 1dd lterl •Voa~. •TOIL /LU& fZoa.
• T add. aattm. • V vd, Z aut. 'VSTR om,IA Lest add.llll·• In z D •llaV,alUoa. •ltaV,aW..W. wtv.
• L om. 1 VST an/mt quod c corr. • T add. ut. 1 Z o111.,1n L ee.tadd IDler! L • Lom
v z compolltla r 1.
11
T
1 om. • V /lnts. • T om. portfalfl ..• lfl&ltlptleatioiiU. '
01
OlD. · P·

o Cap. 3, a . .f (PL 32, 1037).

I Cl. S. Bonav., II Sent., d. 17, a. I, q, 2, .ad 5,
(II, 415); IV Sent., d.45, p. I, a. 2,q.2, adJ(IV, 914).
2 Cl. Arlslot., Phys., IV, c. I (II, 285).
3 Cap. 13 (Inter opp. Augusl\nl PL 40, 789).
' Cl. Lib. de causls, § 9 (p. 174).
5 Cl. supra, num. 821, U.
T ct. Infra, num. 361: S. Bonav., I Stilt., d. S.. P· 2.
a. 1, q. 3(1, 170sqq.).
8 Cf. s. Bonav., II ~nt., d. 14, a. 1, q. 2, ad 1 et
d. 24, p. 1, a. 1, q. 1, 4d8(11, 378et562SQ.)i Brtviloq.,
p. 1, c. 9 (V, l17).
404 INQ. IV. TRACT. 1. SECT. I. QUAF..ST. 111. TIT. I. - 332.
pertectibile a vegetabili, sensibili et rationali, quia
unus homo secundum rem est vegetabilis, sensl-
bilis et rationalis; ergo una erit perfectio secun-
dum substantiam.
b. Item, si essent multa et secundum substan-
tiam et secundum potentiam, actus unius non
impediretur per actum a\terius; sed contrarium
videmus, quod anima occupata circa actum unius
impeditur ab actu alterius; ergo sunt" eadem
substantia: vegetabilis, sensibilis et rationa\is '·
c. Item, si essent differentes secundum substan-
tiam et potentiam et " operationem, in nullo
convenirent et sic impossibi\is esset unitio t in
homine: non enim uniuntur quae in aliquo non
conveniunt.
d. Item, si hoc esset, esset homo diversarum
specierum: differentiam enim speciei facit diver-
silas substantialis perfectionis.
e. Item, arguitur hoc ex resurrectione: Cum
enirn non dicatur anima resurgere, sed corpus,
anima autem corpori resurgenti coniungitur, si d
sensibilis in homine esset alterius substantiae
quam rationalis, et similiter vegetabilis: aut t
desinerent esse, et ita non esset idem tatum in
resurrectione quod prius erat; si vero non I de-
sine rent esse, essent tres substantiae separabiles,
quarurn nulla esset altera, et ita Jocaliter divisae,
et ita vegetabilis, quantum est de se g• in homine
esset substantia separabilis; quod cum non sit,
necesse est esse h unam substantiam in iis tribus.
f. ltem, Augustin us, in libro De ecclesia-
sticis dogmatibus 2 : cNeque duas animas in uno 1
homine esse dicimus, sicut Iacobus 3 et alii
Syrorum scribunt, unam animalem, qua ani-
metur corpus et immixta sit cum t sanguine, et
aliam spiritualem, quae rationem ministret; sed
dicimus unam eamdemque animam in homine,
quae et 1 corpus sua societate vivificet et m se-
metipsam sua ratione disponat, habens in se li-
bertatem arbitrii ...
Contra: 1. In semine sive" in embrione ante
infusionem animae rationalis praecedit quaedam
potentia qua vegetatur et sentit 4 ; sed ilia potentia
non est sine substantia; ergo an imam rationalem
praecedit substantia animae vegetabilis et sensi-
bilis; ergo diversae sunt substantiae anima a
vegetabilis et P sensibilis et rationalis.
~- Item, non est eadem substantia corruptibilis
et mcorruptibilis; sed corruptibilis est sensitiva,
• V acid. tx. ' L ~r. • Z llRio.
alii om. ' T d tltllm q11t pro q, c. • T utJ, quod C corr.
• Ita V, .W acid. ut; T d1 pro qiJOd. "'Z 14d. ln. • V om.
'Ita V, alii add. ruo. "T l1!a.
1
Argumenta aub a·b et infra aub 2-3 fere verbotenus
oc.currunt apud Phil. Grev., Summa, 11, (f. 48d).
: Gennad., c. 15 (PL 58, 984, 1021).
De lacobo Syro haereeiarcba d. Damasc., Dt hae-~
rulb., c. 6 (PG 94, 745).
lncorruptibilis rationalis; ergo non sunt idem
secundum substantiam.
3. Item, separabilis et inscparabilis, mixta cor-
pori et non mixta non q sunt eadem substantia.
[Solutio}: Ad quod potest responderi quod una
est substantia in homine habens has vlrtutes;
unde • anima rationalis, cum separatur, secum
trahit sensum et imaginationem r .. , sicut dicitur
in libro De anima et spiritu 5•
[Ad obiecta}: t. Ad id vero quod obicltur
de embrione dicendum • 6 quod ilia substantia,
cuius est ilia virtus, non se habet per modum
perficientis, sed per modum artificis praeparantis
ipsum corpus, quod debet esse organum ipsius
animae, quae est perfectio. Nee dicetur esse
animal ante ultimam perfectionem: animal enim
a perfectione dicitur, non a praeparatione. Et si
dicatur a Philosopho 7 esse animal, hoc non
est nisi ut distinguatur a corpore huiusmodi in
quo non est virtus talis praeparatoria, non ut
per hoc designetur esse in specie: non enim ut
huiusmodi posset in se subsistere.
2. Ad aliud 1 dicendum quod non est ea-
dem substantia corruptibilis et incorruptibilis.
Substantia enim ilia, quae ita 11 praeparat et est
corruptibilis, non est eadem cum ipsa substantia
animae rationalis; virtus autem sentiendi, quam
dicit Augustin us 8 separari cum corpore, unius
substantiae est cum potentia intellectiva et, Hcet
non sit separabilis ex ratione qua est sensibilis,
est tamen separabilis ratione substantiae in qua
fundatur. lsta vero sensibilis ~. licet in genere
conveniat cum sensibili in brutis, in brutis autem
sit corruptibilis, non propter hoc est in homine
corruptibilis, quia in brutis non ordinatur nisi
ad necessitatem corporis corruptibilis secundum
tempus determinatum conservandi et ideo cum
corpore corrumpitur; non sic au tern est de ho-
mine: sua enim x ordinatio non tan tum est ad
perfectionem necessitatis corporalis, sed Y ad mi-
nisterium virtutis intellectualis et ulterius ad hoc
quod sicut meretur cum virtute intellectuali vel
demeretur, ita praemietur vel puniatur.
3. Consimiliter potest responderi ad terti o
obiectum. Sicut enim separabile et inseparabile
non conveniunt eidem substantiae, ita nee mixtum
et z immixtum; sed nihil prohibet substantiam se-
cundum unam potentiam operari praeter corpus,
secundum aliam operari in corpore sive per corpus.
'S 11. IV om. 'S •ubstatltla. ~ z om. r Tom. a Ita V,
• V Wllmt, R lplll. 1' Z om. • S om. m. n. • TZ lma(llntm.
• LC uparablffr. • V om. r V add. nl. z
• Yd.
I ~ Cl. Arlstol., De animal. general., It, c. 3 (Ill, ~J),
5 Cap. 15 (Inter opp. Augustin\ PL 40, 791).
1i Cf. supra, p. 395, In Solullone.
7 Cl. supra, nota 4.
B Ct. loc. cit.
 DB PROPRIBTATIBUS ANIMAB SECUNDUM ESSE ABSOLUTUM.
UTRUM OMNES ANJMAE CREATAE SINT SIMUL VEL NON 1,
ertio, quaerlt~r utrum omnes animae creatae
T sint simul vel non simul.
Quod autem slnt stmul creatae, obtcltur:
I. Quia dicitur in Gen. 2, 2 quod requievit Domi-
nus ab opere universo die sept/mo. Et exponit
Augustin us 2 quod in illis sex diebus omnia
erant creata in primordialibus rationibus, et ita
requievit a primordialibus rationibus faciendis,
non a causa tis quae ex ipsis producuntur; cum
ergo in animabus a non sic sit quod una anima sit
causa alterius materialis vet eHectiva 3 nee unam
habeant causam, sicut corpora habent unam ma-
terialem causam, oportet quod omnes animae 11
sint simul creatae aut non requievit Deus ab
universo opere. Si enim animam faceret sicut
alia ex primordialibus rationibus producit, non c
obstante hoc quiescere diceretur; sed faciens ali-
quid novum, cuius non praecessit ratio causalis,
quiescere non videtur.
2. Praeterea, videtur ostendi per simile. Sic
enim est de substantiis spiritualibus quae sunt
angeli, quod omnes sunt creatae simul; pari ergo
ratione videtur de spiritualibus substantiis quae
sunt animae rationales: non enim esse earum d
dependet a corpore cui coniunguntur, sicut esse
ani mae sensibilis aut 1 vegetabilis.
3. Item, lob penult. 4 : Ecce Behemoth, quem feci
tecum, et Apoe. 2, 11: Eadem est mensura hominis
quae et ange/i: quod intelligitur quantum ad
animam; ergo cum angelis creari dicendae sunt.
4. Praeterea, cum habeant esse subsistens post
corporis corruptionem, quare similiter non ha-
berent esse subsistens ante/ corporis generatio-
nem? Quae enim est comparatio' eius esse quod
est post corporis corruptionem, ea est h compa-
ratio eius esse t quod est ante generationem.
~ T anlma/1/Jus; V non pro eum. • LZ a/11, quod R torr.
' c opttatlo. h s (lm. j T tlus. a Ita V, alit slnt. 1 V om.
• V ~lnt ut, ST slnt. P S aut. t L add. mg. 11(1Sirf.
1 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 18, a. 2, q. 2 (II, 448sqq.).
Tatum hoc caput verbolenus occurrll apud Philip. Orev.,
Summa, II, nempe argumenla 1-4 fol. 53b, argum. 5-6
fol. 53d, argum. a-d, j fa!. 53c. Solullones ad oblecla
1-6 fot. 53cd. Solum argum. t ap. Philip. Orev. deesl.
Idem caput fere verbotenus, sed brevlus, occurrit ap.
Pseudo-Lincoln., De anima (p. 244sqq.).
2 De Gen. ad lift., VI, c. II (PL 34, 546sq.); cf. su-
pra, num. 268 et 806, IV.
3 Cf. supra, num. 828-829.
4 Cap. 40, 10.
5 Cap. 13 (Inter opp. Augu&tlnl PL 40, 789).
6 Psalm. 32, 15.
405
CAPUT Ill. aaa
5. Item, quaedam sunt spirituales substantiae in
corporibus et non ante nee post corpora, ut in ve-
getabilibus et brutis: huic modo opponitur quod
sint aliquae substantiae in corporibus et sunt k
ante corpora et post Item, quaedam sunt in
corporibus et sunt etiam 1 post corpora et non
ante: huic opponitur quod sunt quaedam in cor-
pori bus et sunt ante corpora et non post Sed
illae duae coniunctiones sunt; quare istae duae
oppositae illis, et sic essent quatuor coniunctiones.
6, Item, dicit Augustinus, in libra De anima
et spiritu 5, quod anima habet istas potentias, ra-
tionabilem, irascibilem et concupiscibilem, ante-
quam corpori misceatur; ergo anima est ante-
quam corpori misceatur m.
In contrarl.um vero ste obtcltur: a. Psalm. 5 :
Qui jinxit sigillatim corda eorum, et per corda"
intelliguntur animae 1 , et G I ossa 8 ibidem dicit
quod animas separatim Deus creavit, et non
omnes in Adam. Et hoc potest intelligi dupliciter:
vel quod non omnes sint creatae cum anima
Adae vel quod non omnes ex anima Adae, sicut 0
quaedam haeresis 9 dice bat.
b. Item, Augustin us, in libro De ecclesiasticis
dogmatibus 10: • Credendum est et firmiter tenen-
dum quod non omnes animae sunt ab initio
creatae, ut Origenes 11 finxit. neque cum cor-
paribus seminantur, utP Luciferiani etCyril-
lus et quid am' Latinorum 12 affirmant, sed
dicimus animam simul creari et infundi in corpore
compacta et formato, ut vivat in utero homo •.
c. Item, Augustin us 13, in Epistolam ad Ephe-
sios 1,4 ibi: Sicut elegit nos in ipso etc., Glossa 14 :
.. Ne quis putet animas cum Deo fuisse aetemas
et tunc aliquid meruisse iuxta errorem illorum
qui ante haec' visibilia dicunt quasdam animas
fuisse sanctas et ideo tunc fuisse electas •.
1 VSLC poll, q11od TZ COlT.
• ST nihil. ~ LZ IOtllm. 'V rd. "Z (Orpqra;Lo .... pcr.
'" II a ST, alii om. trp ... mlsuat"'·
• Tom.
1 Cf. Glossa in/trl., in h. 1., ap. Lyran.
8 Lombardi, In h. I. (PL 191, 334).
9 Traduclanlsmus. Ct. Tertulllan., Dt anima, cc. 19,
T1 et 36 (PL 2, 682, 696, 713).
to Oennad., c. 14 (PL 58, 984).
11 Cf. PtriQrchOn, I, c. 7, n. 3sqq.; U, c. 9, n. \sq.
(PO tt, 172sqq., 225).
t2 tuxta H\eronym., Epi5t. 126 (PL 22. Ull6) hoc docue-
runl • Tertulllanus, Apolllnaris et maxima pars Occl-
denlal\um '"· ..
13 Cf. Dt divers. quatst. ad SlmpliCian., l, q. 2, n. 6
(PL 40, tl5sqq.).
14 Outin., In h. 1., ap. Lyran.
 INQ. IV. TRACT. 1. SECT. I. QUAEST. Ill. TIT. I. - 333.
d. Praeterea, si ani mae" essent creatae ab ini-
tio, constat quod haberent potentiam e\igendi et
volendi, et hae potentiae non essent otiosae in eis,
sicut non sunt in angelis; ergo vel b mererentur vel
demererentur' per conversionem ad Deum a vel
aversionem ab eo; ergot confirmarentur in malitia
vel bonitate, sicut angeli, cum sint substantiae
non I unitae corpori, et ita irremediabile erit &
earum peccatum et inseparabi\is bonitas 1 : si enim
confirmatae sint h in malitia vel in bonitate, in-
iustum esset eas uniri corpori ad merendum vel
demerendum; quod cum falsum sit, restat prim urn
falsum esse.
e. Item, ad Rom. 9, 11: Cum nondum nati esstnt
aut aliquid boni vel mali egissent, ut 1 secundum
electionem propositum Dei maneret etc. Ex quo
patet quod non fuerunt prius creatae, ut aliquid
boni vel mali agerent.
f. Item, cum habeant potentiam cognoscendi et
volendi et cognoscant corruptam massam camis
cui uniuntur, aut voluntarie uniuntur aut invo-
luntarie. Si vero voluntarie, esset ergo peccatum
actuale, cum peccatum actuale dividatur contra
peccatum originale; si vero k involuntarie, iniu-
stitia est ut peccatum contrahat [anima] ex eo
quod simpliciter est contra voluntatem eius ac-
tualem. Restat ergo quod creando infunditur. -
Quod concedendum est.
[Ad obiecta]: I. Ad prima autem 1 obiectum
dicendum quod requievit Deus ab universo m opere
quod patrarat, quantum ad genera et species. Et
hoc haberi potest ex G I ossa Be d a e Super Oe-
nesim 2• Dicit enim primo requievisse • a [con-
dendis] generibus rerum faciendarum, quia 11 ultra
nova genera non condidit; usque nunc tamen ope-
ratur 3 administrationem illorum generum quae
tunc instituta sunt •.
2. Ad ali u d dicendum quod non est simile
de angelis et animabus, quia angeli sunt sub-
stantiae non unibiles corporibus, animae vero
sunt corporum perfectiones 4 ; convenit ergo ut
idem sit tempus perfectionis et perfecti. Cum enim
DE LOCALITATE ANIMAE.
de localitate animae secundum se ipsam I
Sequitur
acceptae,
• Cudd. lllllt • V 0111 • R ..u 1 ~I~
..- - - · - - - - - - - -
(ID&a-1.), &IU om·. mutnlur prom. ~- d.
1 Ita V an om·· m; ~, =atn/r,
· rtn ur H
C lrrtmJu/bUt pro lrrUIItdlt~bllr; RL horum, alii tatum pro tarum.
• Jia v. &lll,w • v . • ~ta vz, alii qiUI.
'T- •v · f~~t. RLCZtl. 'JtaV,aJIICDfJU'IIont.
- 001. ' V CDrrldlollem. .. R 0 . C
Pf 0 tllllafU1blltm. f 6 add. """ , v wrporU. Ill.' ODI.
1
Cf. supra, num. 1&6.
2
Cap. 2 (PL 91, 202); d. aupra, num. 806 IV
loan. 5, 17. ' '
4' Cf. aupra, num. 112.
sint quaedam quae ita sunt 11 substantiae quod
non perfectlones, ut intclligentlae angcllcae, quae~
dam, quae ita perfectiones quod b non substantiae,
ut' perfectiones impressae corporibus, quaedam
media modo se habent simul substantiae et per-
fectioncs: et in quantum perfectiones, idem tem-
pus perfectionis et perfecti.
3. Auctoritas autem lob solvitur in G I ossa~.
ubi dicitur: " Simul factus est, non unitate [tern-
paris], sed cognitione t1 ration is •; et alia Glossa:
• Simul per imaginem sapientiae •.
4-5. Ad a I i u d ~ dicendum quod illae coniunc-
tiones non debuerunt esse. Aut enim essent spi-
ritus rationa\is aut irrationalisj sed irrationalis
non, quia interit cum corpore et non est substan-
tia separata; si rationalis: hoc esse non potest,
quia sic finaliter non participaret beatitudinem,
scilicet si esset ante corpus et post interiret cum
corpore. - Item, alios status non competeret pro
prima parte, quia si competeret esse post ad
participandam I beatitudinem, ante esset inutile
quoad hoc. - Item, existenti ante melius esset
non coniungi quam coniungi R post, quia coniun-
geretur carni peccatrici et vasi corrupto; secunda,
quia, cum prius libere operaretur, ligatur ut tunc
operari non possit, ut infans; Deus autem h in una-
quaque creatura facit quod melius est 6, Restat
ergo quod hoc, cum 1 non sit melius, non faciat.
- Item, non k dicimus quod quae est comparatio
esse post ad corruptionem 1, ea est esse m ante
ad generationem, quia in prima est n progressus
animae de minus bono statu o ad meliorem et de
meliori ad optimum, cum corpori redditur glorifi-
catio in eis qui bene meruerunt; in alio est decli-
natio de bono statu ad deteriorem, ut dictum est 7,
6. Ad id vero quod dicit Augustin us quod
'anima habet istas potentias, rationabilem, irasci-
bilem P, concupiscibilem, antequam corpori mi-
sceatur': dicendum quod hoc q dicitur quia non
habet eas ex coniunctione ad corpus, sed habet
eas cum coniungitur corpori; intelligitur ergo
prioritas non temporis ', sed naturae.
CAPUT IV.
Et prima, de loco spirituali i
secunda, de loco corporali.
~ VST" Oro pro o. D. • V ~tl.
~ L f/unt.
1 s nunc.
1 c vd.
' lla z
• v om.
•T/1/ud. /VST
ad T ptrclplrndam. • L olll. q. c. • T 0111.
· • add. rll~m. ~ Ita V, alii om. 1' STC add. rl; RLCZ ratiOn<lltm
v o Gregor. M., Moral., XXXII, c. 12, n. 17 (PL 76, 645),
' ubi et aequena.
11 Cl. Augustin., De Iibera arblt., ill, c. 5, n. 13 (PL321277).
1 Cf. hie, parum supra.
 DE PROPRIETATIBUS ANIMAE SECUNDUM ESSE ABSOLUTUM.

ARTICULUS I.

Utrum anima habeat locum spiritualtm.

Quod autem habeat locum splrltualem, argut-
tur I. ex hoc quod proportionalla sunt contincns
ct contentum 1 ; sed locus corpora lis est cor-
porum; ergo proportionaliter locus spiritualis
erit spirituum, et ita erit locus spiritualis anl-
rnarum,
2. Item, loannes Damascenus 2 : • An-
geli sunt intelligentiae in locis spiritualibus exi-
stentes '"·
3. Item, Hieronymus, in libra De Spirltu
Sancto 3 : • Licet non contineantur a finibus corpo-
ralibus, circumscriptione tamen non carent sub-
stantiae suae •.
4. Item, Augustin us, in libra b De quantitate
animae 4 : • Locus ani mae c Deus est'"· Ergo est
ei locus spiritualis.
Contra: a. Unum et idem non potest esse locus
respectu d diversorum 5 ; Prlmum autem continet
immediate multa; ergo non est continens ut locus.
b. Item, Augustin us, in libra 83 Quaestio-
num 6: Non dicuntur res esse in Deo sicut in
loco; • non enim ita sunt res in eo ut sitr
locus earum: locus enim longitudine et altitudine
et latitudine/ continetur •.
c. Item, si aliquis g esset locus spiritualis im-
mediate h continens animam, aut fundaretur in
substantia continente spirituali aut in substantia
contenta. Si fundaretur in substantia continente,
eadem ratione quaereretur de ilia substantia con-
tinente in quo loco esset et ita esset abire in infini-
tum, aut oporteret stare in prima et ita esset unus
locus immediate continens multa. Si vero in sub-
stantia contenta 1, tunc non haberet ratlonem loci:
locus enim est terminus con tine ntis .t immobills 7,
Respondeo: locus intelligibills dicitur dupli-
citer: simpliciter et secundum quid. Uno modo di-
citur increatus spiritus secundum quem I datur
eis continentia, ut in ipso quiescant et ad ipsum
moveantur et in quo habent salvari"' substantiae
spirituales 8, et sic dicuntur a Gregorio 9 currere
spiritus circumscripti intra spiritum • incircum-
scriptum 10• Alio modo dicitur terminatio virtutis in
unaquaque re spirituali: extra enim iltam termi-
nationem nihil est de re spirituali ; et sic dicit
Augustinus, in libra De fide ad Petrum 11 :
• !nest substantiis spiritualibus naturaliter ter-
minus, quo a 11 se invicem discernuntur; propter
quod nulla est in alieno termino '"·
[Ad obleeta}: 1. Ad prim u m autem obiec-
tum responsio P est quod secundum hunc ultimum
modum est dicere quod proportionalia sunt locus
spiritualis et locatum sicut locus corporalis et
\ocatum.
2. Similiter quod dicit Damascenus. Tamen
il\ud posset intelligi aliter, ut contineretur' vir-
Ius unius intelligentiae ab alia quousque veni-
retur ad Deum, qui est omnia continens.
3. lllud vera quod Hieronymus dicit, sic
plane intelligitur.
4. 1\lud autem quod dicit Augustin us, in
libra De quantitate animae, intelligitur de loco
prima et communi' continente.

ARTICULUS II, 335

Utrum anima habeat locum corporalem rz.

Deinde quaeritur de loco corporali utrum ani- intellectuales u naturas corporeas dicimus, quod
mae habeant locum corpora\em, in quo sint loco circumscribuntur •; in loco autem dicitur
anima, quia alicubi praesens est et alibi non est.
secundum' se ipsas.
2. Item, Oamascenus• 14 : • Anima circum-
scriptibilis esP, quia loco vel tempore vel com-
Et videtuP t. per 1 hoc quod dicit Aug u-
s tin us, in libra De anima et spiritu 13 : • Ex eo prehensione concluditur' '"•
------ & CZ 11111 • RLCZ dtc111ar. I TL 0111. f. I. • V QIIU. • Ita V, alii
~ RLCZ contln.eatur. • V om. I. /, • VST om. /.a. RL . 1 VL 111 aT 0111 "R scripf4lfl, qllo4 LCZ corr.
/mmtdlatua. • V cant/ntntls, S eanttnlll. l VST «>nllntns, quod C co:::n
llllltm "! ~dtndlllll pro· A. p. 11• o. r. • STZ calllbulu;
• Lla v, aLII ud. ,. ua V, ST ad oblectum auttm rupo,ndo, RI..CZ ~dL ob~~; R quod pro!:. • Ita z (c:orr.). aU! corporatu. • T oa~.
T om. ut: C om. unlus. • V In ttllllll pro t. c. S IH'· q
~ T add. ut dicit Damosunu$. • V dlllldltur.
s Cl. s. Bonav., 11 &nt., d. 2, p. 2, a. 2, q, 1 (II, 76b).
I Cf. Arlstot., Phys., IV, c. 4 (II, 289). 11 Cf. In &ang., hom. 34, n. 13 (PL 76, 1255).
2 De fide orthod., II, c. 3 (PO 94, 870). to Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 4o2, ll.
3 Num. 6 (PL 23, 108). u S. fulgent., c. 3, n. 30 (PL 40, 763).
4 Cl. c. I, n. 2 (PL 32, 1035). 11: Ct. supra, num. 72-74; S. Bonav., I Stnt., d. 8, p. 2,
5 Cf. Arlatot., Phys., Ill, c. ~ (II, 280). a. 1, q. 3, ad 5-6(1, 172). l3 Cap. 18(PL 40, 793).
6 Quae&t. 20 (PL 40, 15&q.). 1-1 De fldt orthod., I, c. 13 (PO 94, SM).
1 Cl. Arlstot., Phys., IV, c. 4 (II, 290).
 INQ. IV. TRACT. 1. SECT. 1. QUAEST. Ill. TIT. I. - 336.
408
autem in loco secundum hos tres modos distin-
Contra: a. Omne locatum habet aliquam de- gultur, ut esse per praesentiam ponat existentiam
pendentlam a loco vel ratione quletls vel ratione rei et loci, esse vera per definitionem ponat
conservationis vel ratione opcratlonis; spiritualis coexistentiam et superaddat terminationem, esse
autern substantia secundum se ipsam nu\lam ha- vera per circumscriptionem ponat duo praedicta
bet dependentlam; ergo non est in loco. et superaddat commensurationem in loco secun-
b. Item, omne 11 quod est in loco corporall, per se
dum principium, medium et finem.
habet determinatam rationem ad locum, ut grave (Ad oblecta]: 1. Secundum hoc potest respon-
1
ad deorsum, !eve ad sursum ; sed anima nullam
der! ad oblecta. Sl enlm dicatur anima rationalis
habet hulusmodi rationem secundum se ipsam;
esse in loco, hoc non est per clrcumscriptionem
ergo non est In loco corpora \I"· per se, cum non habeat partes dimensivas. Potest
Respondeo: In loco corporali dicltur esse trl~
autem did esse' In loco definitive et per accidens
pliciter: proprie, minus propric et communlter;
ratione corporis cui unitur, praesentialiter autemt,
proprie per circumscriptionem, minus proprie per (
4 quia adest loco, etiam cum est separata.
deflnltionem, communlter per praesentiam. Esse

CAPUT V.

DE ANIMA UT EST AD IMAGINEM DEl.

abita consideratlone de slmplicltate, unitatc,
H simultate, localitate, restat consideratlo de
imagine, quae dicitur spectare ad qualitatem In
quantitate: dicltur 2 enim Imago • cxpressa slmi-
litudo • alicuius.
Primo ergo quaerltur & an anima rationalis de-
beat die! imago aut tan tum ad imaginem h;
secunda, si dicltur utroque modo, sed tamcn
magis proprie ad lmaglnem, utrum conve-
nlat hoc 1 soli rationali an con venial alter! crea-
turae;
tertia, sl conventtt rationall ant mae proprlissime,
qua ratione dlcltur esse ad imaglnem Del;
quarto, quae sit differentia inter lmaginem et
similltudlnern;
quinto, secundum 1 quid convcnlat !psi ani mae;
sexto, sl conveniat secundum superlorcm par·
tern, utrum tan tum secundum naturalia Ill ius 111
partis an cum addltione gratuitorum;
scptlmo, quo modo sit ratlonalls anima reprae-
sentatlva" lmaginis dlvlnae penes men tern, intel-
ligcntlam et voluntatem.

886 ARTICULUS I.

An anima rationalis debeat dici Imago aut tantum ad imaginem l.

Quod autem alt Imago, vldetur a. per hoc quod
dicit AugustIn us, in libra 83 Quarstiomm 14
quod homo dicllur imago et" ad imaginem; et ho~
non est nisi secundum animam rationalem; ergo etc.
b. Item, Hugo~: •Imago secundum rationem,
slmllitudo secundum dilectionem •. Ergo anima
ratlonalls dicltur Imago Dei.
c. l~em, Cassiodorus 6 : • Quo modo posset
esse amago Del, si animae horninum mortis ter-
rni~o clauderentur? • Ex quo, accipltur quod
amma. humana secundum immortalitatern Imago
Dei dacitur, et ita est imago Dei '·
Contra: 1. Hllarlus 1 : •Imago est species in-
differcns et indistlncta slmilitudo •; sed haec ratio
non convenit homln\ ; ergo non est homo vel
anima rationalis imago Del.
2.ltcm, dicit .Hugo 8 : •Imago pertinet ad figu-
ram •, et hoc vadetur per simllitudinem sumptam
In crcaturls corporalibus; sed non est figura in
Deo nee communis animae autr homlnl cum Deo·
ergo non dicetur imago •. '
3. Item, imago dicitur similitudo, sicut dicit
~u~.ustlnus, in libra 83 Quaestionum'; sed
samahtudo attenditur in forma substantiali vel

; Cl. Arlltot., Phys., IV, c. 1 (II, ~).

s Cf. Augustin., 83 Quotstion., q. 74 (PL 40, 86).
Cf. supra, num. 298-302; S. Bonav. II StnJ d 16
a. 1, q. I (II, 393aqq.). , ., • •
I 5 Dt socrom. chrW. Jid., I, p. 6, c. 2 (PL 176, 264).
6 Dt animo, c. 2 (PL 70, 1285).
~ Dt synodis, n. 13 (PL 10, 490).

4 Cf. Quaest. 51 (PL 40, 32aq.). I Loc. dt.

11 Quaest. 74 (PL 40, 85).
 DE PROPR:IETATIBUS ANIMAE SECUNDUM ESSE ABSOLUTUM. 409

accidentali; nulla vera forma talis communis est
Deo et rationali antmae; ergo etc.
4. Item, imago dicitur • 1 expressissima simili-
tudo; sed non potest esse expressissima simili-
tudo • Dei nisi in unitate naturae, sicut hominis
non potest esse expressisslma simllitudo nisi
homo; ergo non dicetur t homo vel anima ratio-
nalis imago Dei.
[SoluUo): Ad quod dicendum quod imago d
dicitur propriissime et non propriissime: si pro-
priissime, sic accipitur secundum rationem HI-
I ar il, et Ita non con venit hominl aut anlmae'
rationali respectu Dei; si non proprilsslme, prout
dicitur expressissima similitudo in creatura, sic
diet potest.
[Ad obleota): Respondendum est autem ad
obiecta: 1. Ad prlmum/2 quod ratio Hllarll
acclpitur prout convenlt Filla Dei quod sit Imago
respectu' Patris et accipltur personallter.
2. Ad secundum dicendum • quod lllud.quod
dicit Hugo 'lmaginem pertinere ad liguram ',
sl figura acclpltur proprie prout est In carport-
bus, sic non dicelur Imago Dei i dlcltur cnlm
Oeuter. 4,15--16: Non vidlslis aliquam slmilitudl-
nrm In dlt qua loculus tsl Dominus, nt forlt dt-
ctpti facialls vobis sculptam slmilitudinrnr aut
imagintm. Sl vero acclplatur ftgura proporflo.
nallter pro dlstlnctione cum quantitate virtutis, sic
allquo modo diet passel quod Imago dicatur Del:
imltatur enlm anima rationalls Deum In quadam
distinclione vlrlum ratione 1 dlstinctlonls perso-
narum, et est quantltas vlrtutts communis In • vl-
rlbus ad quamdam stmllltudlnem quantitatis vlr-
tutis slve aequalltalls' In personls dlvinls. Est
tamen lbl magna differentia ex alta parte et, Ucet
nomen lmaginis soleamus hie acclpere, non tamen
nomen flgurae solei transferri nisi, ad Hebr. 1,3,
cum dlcttur: Figura substantiat, ubi, secundum
allam translatlonem 3 , pro Imagine potest acclpl,
cum dlcltur Filius est Imago Patrls.
3. Ad tertI u m dlcendum 111 quod, ttcet non "
sit convenlentla In forma substantial\ vel accl-
dentaU, est tamen allqua' convententla secun·
dum proportlonem In eflectu: slcut Deus me-
mlntt, lntelllgit, dlllgtt, sic anima secundum suum
modum '; slmllttudo etlam allqua est creal\' ad
prlmam causam.
4. Ad quartum dlcendum quod non palest
esse slmilltudo creatl" ad prtmam causam quan-
tum ad expresslonem eiusdem naturae vel essen~
tlae; palest tamen habere quamdam simllltudlnem
cxpressam, slcut posslblle est In creatura.

ARTICULUS II. 887

Utrum tsst ad imaglntm Dtl convtnlat Ionium anlnrat humanae 5•

Secunda quaerltur, cum dlcitur esse Imago
communiter et non proprilsslme, nihllomlnus la-
men ad tmagtnem, utrum convenlat tantum anlmae
humanae et homlnl secundum anlmam an alii
creaturae.
Et vldetur quod alii creaturae 1. per hoc
quod simllttudo allqua convenientia palest esse
creaturae In unltate, veritate et bonltate.
2. Item, animae sensibllls est similitude cum
Deo in potentia cognoscendi, angelt ulterius in po-
tentia dlligendl; inventtur ellam in angelo trinltu
Ilia virium, secundum quam dlcltur attend! Imago.
3. Praeterea, dicit B. Gregorlus•, exponens
illud 7: Tu signaculum similitudlnls, • quod non
ad similitudinem Dei tantum factus dicitur, sed
signaculum similitudinis, ut quo In eo est subtllior
natura, co In lllo Imago Del subtlllus lnslnuetur
expreua •; et post subdtt 1 : • De siglllo anull tails
slmllltudo exprimltur quails in sigtllo essentla-
llter habetur •, Ex quo acclpltur quod angelus
magis debet dlcl Imago Del vel ad lmag\nem
quam homo vel anima ratlonalls.
COntra: a. Aug us tt nus, In sermone De lma·
glnt': • Nulll alii creaturae dedit quod sit ad
imagtnem nisi hominl ••
b. Item, cum imago sit • express& slmilltudo •,
magis autem' unlbilla sint • quae expresse sunt
slmllla et e converso, vldetur magis de anima
ratlonalt quam de angelo quod 1 sit ad I magi·
nem • per ratlonem untbllltatls.
c. Item, ratio lmaglnis descendlt ubi fit' con-
formatto :a: secundum ratlonem processlonls unlus
ab altera; sed In hom ine palest esse ratio

• S Dtf. IV om. Ufl, -Ulhl411, II Le-t add -a

...
-----.-c·-·-,-:,--:,~,~-=-latcrl. Dtl, ST 0111 q1oll
<T 0 ._ 1 llll V. alii IIIII
• 8 om.
I L tllllltllll/1.
I Ita V,
•Ita V,
1
alii - · a. 1· 'V 1104. Dd. • Ita V, 5 PUll dltntil.-, lllltotfll diCUii-:;1:1 'T fll o/m/111/ulo a/Will HI- ,.ttd ""pro 1· f. •· t.
alii ..w. ut. • v -· • v .,,.,
1 T q.-.
• TRL t - '1• It- Jmr•; 08 ~:r:,. vfUI~ pro llbt. • v am/ortMium, c Jorlft(l//11.
• Vom. •Ita V. alii Allf. • V 144. Dff. '

IJ In Evang., hom. 34, n. 7; Moral., XXXIII, c. 23, n. 47

1 Cl. Augustin., loc. dt.; d. supra, P·
259• nota 2· (PL 76, IZIO, @); d. Rabau., In Euch., XI, c. 28 (PL
2 Cf. Alex. H.al., Summa 1/INI., I, oum. 416.
110, 788).
3 Sdllcet Syrlacam. y T Ezech. 28, 12.
4 Cf. Augustin., lk Trlnil., XIV, c. B et X ' c. 6 1 Nempe Raban., loc. dl.
(PL 42, 100, 1063). ) 1 Strmo 52, c. 6, n, 17 (PL 38, 361), ad acnaum.
5 Cf. S. Booav., II Stnl., d. 16, a. 2, q. 3 (II, J98sq, .
 410 INQ. IV. TRACT. I. SECT. I, QUAEST. 1!1. TIT. I. - 338.
processionis unius ab altero per generationem,
in angelis autem non: ergo magis videtur dici
homo ad imaginem quam angelus.
d. Praeterea, sicut dicitur in sermone De ima-
gine 1 eta in libro De anima et spiritlJ 2, sicut
Deus est omnia viviticans et gubernans, ita anima
se habet in suo corpore, et ita habet expressam
similitudinem.
Respondeo t. quod non convenit ratio irnaginis
omni creaturae, quia non est cxpressa simili-
tudo sicut contingit esse in creatura. 1n aliis
enim creaturis remanet ratio vestigii secundum
unitatem, veritatem et bonitatem 3 ; in sensibili
autem creatura, 1icet sit potentia cognoscendi, non
tamen est potentia cognoscendi ipsum et dili-
gendi, et ideo non est in hoc convenientia cum
Deo: Deus enim se ipsum cognoscit et di!igit.
2-3. Ad i d vera quod obicitur de angelo,
dicendum quod imago potest did communiter
et potest dici b proprie: communiter, sic dicitur
dec angelo; proprie, sic dicitur de anima rationali
veld de homine secundum animam: convenit enim
338
Qua ratione dicatur anima ad imaginem Dei s.
Tertia quaeritur I. qua ratione dicatur 'ad ima-
ginem Dei'.
{Solutio]: Ad quod respondeo quod 1 esse ' ad
imaginem' dicitur ut notetur ratione praepositionis,
quae est transitiva 6 , differentia naturae, et in hoc
ostendatur diHerens ratio respectu Filii, qui di-
citur ' imago', non ' ad imaginem '. Et ponit A u-
gu sti nus similitudinem, in libra De decem chor-
dis1: • Sicut in nummo" imago imperatoris ali-
ter est et aliter in filio • ~ in Iilia enim est
impressa 1 secundum convenientiam naturae, in
nummo autem non ~ • sic et tu nummus Dei
es, ex hoc melior, quia m cum intellectu et cum n
~uad~m vita [nummus Dei] es, ut sci as cui us gcras
1magmem: nummus autem nescit se habere 0
imaginem imperatoris •. Similiter ponit exem-
plum de filio et specula 8 : • In filio hominis est
imago hominis et est hoc quod paterP, in spe-
cula autem imago non est hoc quod ipse 11; in
< • T
0
"'· ~T Olll. '· t. P· d. • V ln.
Ita V, ST rupondrn4."m, alii rt.yufldu> pro r. q.; 5 om. dfcflur.
• S add. ad. , v pllltl. • v quod lp~UIR pro h. q. I.
1 Cf loc. cit., c. 7, n. 18 (PL 38, 36l).
~ Cf. cap. 35 (ioter opp. Augustin! PL 40 805}
3 Cf. supra, num. 84,...40.
: Ct. blc, parum supra et p. 409, ad 2 ac num. 108 , J.
Cf. Alex, Hal., Summa thtol., J, num. <W7, II.
6 Cf. Priscian., QrantJIUJI., XIV, c. 1.
1 &rnw 9, n. 9 (PL 38, 82).
angelo secundum slmplicitatem cssentlae et trl-
nitatcm virlum quibus meminlt, intelliglt et dlli-
git; et secundum hoc etiam con venit ani mae
rationali t. Abundat autem anima rationalls in
hoc quod est imago Dei secundum hoc quod
sicut Deus movet et gubernat universum, sic et
anima rationalis movet ct gubernat suum univer-
sum. Praeterea, similitudo virtutis est in homine
in hoc quod! palest producere simile in naturaj
ex alia vera parte evidentius distingultur in anima
ratio e memoriae, intelligentiae et voluntatis, in
quantum ex memoria procedit intelligentia, ex
memoria et intclligentia voluntas. - Ad obiectum
autem in contrarium, dicendum quod imago, licet
dicatur de angelo et sit maior expressio ratione
simplicita tis, non tamen ratione eorum in qui bus
consistit principalis ratio imaginis vel quantum
ad. quantitatem virtutis ex parte essentiae et per-
sonae, sicut supra dictum est 4 • Ex parte enim
essentiae est ambitus gubernationis et vivificatio-
nis, ex parte personae virtus productionis et in
actibus virium h est evidens processio.
ARTICULUS Ill.
filio' est imago secundum aequalitatem substan-
tiae, in specula autem quam Ionge est a sub-
stantia •. Et ideo proprie dicitur esse in homine ad
imaginem propter naturae diversitatem. De hoc
quod de homine dicitur 9 ad imaginem nostram,
supra dictum est 10 utrum supponat pro creato vel
increato ct utrum pro persona vel pro essentia.
Magister autem, in Sententiis 11 , de • hoc tang it:
unde satis quantum ad praesens transeundum est.
ll. Sed utrum homo possit dici ad imaginem
Filii quaeritur 12.
Dicit enim A u g u s tin u s, Super Genesim t 13:
• Quae est imago Dei, ad cuius similitudinem
factus est homo, nisi Salvator noster qui est pri-
mogenitus omnis naturae 14 ? • Item, 11 Cor, 3, 18;
Trans{ormamur in eamdem imaginem tamquam au
D_omini Spiritu; et Rom. 8, 29: Quos praedestina-
vtt conformes fieri imaginl Filii sui. Conformitas
autem quid aliud est quam secundum ratfonem
4 Ita V. alii d. • V Om. t/ IICWidum .•. ra(/OIIul/.
, V I C ad.d. IWII. 'V vtro. ~ S om.
• V add. uno, llem Infra. 1 R rxprtua. .. v quod. n Z om.
uuttm. • Z om. • L •dd. quod .. L om.
8 Loc. cit.
9 Gen. I, 26.
' ·
1° Cf. supra, num. 800.
11
Cf. lib. II, cc. 2-4 (p. 379sqq.).
:: Cf. S. Bonav., II Sent., d. 16, dub. 3 (II, 407).
Cf. De Oen. ad lilt., lib. imperf., c. 16, n. 61 (PL
34, 244); Tertulllan., De resurr. carnis, c. 6 (PL 2, 802).
14 Cf. Coloss. t, 14.
 DE! PROPRIETATJBUS ANIMAE SECUNDUM ESSE ABSOLUTUM,
imaginis? Ergo homo dicitur ad imaglnem Filii.
Std si hoc, qualiter diceretur esse ad tmaginem
nostram? cum ibi Imago designetur communis
trium personarum.
[Solutio]: Ad quod respondeo a quod utrum-
que potest convenienter dlci: et quod homo est
ad imaginem Filii, qui est Imago Patrls, quia
per ipsum tamquam 11 mediatorem ordinatur ad
Quae sit differentia inter imaginem et similitudinem.
Quarto quaeritur I. quae sit differentia inter
esse ad imaglnem et similitudinem vel I facere
ad imaginem et similitudinem.
Videtur enlm I. per Augustinum, in libroc
83 Quaestlonum 2, quod ubi est imago, ibi sith simi-
litudo, sed 1 non e converso k: in duobus enim ovis'
similitudo est, neutrum tamen alter! us est m imago.
- Et II Cor. 4, 4: 1/Juminatfo Evangelii gloriae
Christi, qui est imago, G I ossa 3 : .. Ubi imago,
continuo et similitudo •. Ergo slmilitudo est ge-
nerale ad imaginem.
Contra: a. In 0 !ossa super Genesim 4 : • Imago
quantum ad natura\ia, similitudo quantum ad
gratuita •.
b. Item, Augustin us, in libro De anima et
spiritu 5 : .. Imago in cognitione, similitudo in dl-
lectione •.
c. Item, Hugo 6 : .. Imago, quia omnia 11 in ipsa
anima sunt secundum sapientiam; similitudo, quia
una et simplex esse 0 dicitur secundum essen-
tiam •.
[Solutio]: Ad quod dlcendum quod similitudo
accipitur communiter pro convenientia sive secun-
dum substantiam sive secundum rem alterius
generis, et hoc modo potest esse generale ima-
gin! et simllitudini proprie sumptae. Vel potest
accipi similitudo proP convenientia secundum
qualitatem, et hoc modo, licet distinguatur ab
imagine, nihilominus potest unum q esse conco-
mitans aliud generaliter et non e converso.
[Ad oblecta): t. Cum ergo dicitur quod 'ubi est
imago, ibi est similltudo ', hoc potest esse duabus
• T rnpondtt. ~ Tadd.ptt. • Rpu. • Santma.
• L o"'·• c up.: s 0 "'· mfm. • Ita v, alii om. • V anima.
• Z add. ~tro ad. • V om. • T add. ut. • Ita R (corr.), alii tatnftio. ~ VST om.
1 Cf. supra, num. 886 et 88'1.
2 Quaest. 74 (PL 40, 85), ubi et sequens exemplum.
J Lombardi, In b. 1. (PL 192, 31), ex Augustlno, Joe. cit.
4 Verbotenus ap. Petr. Plctav., II Sent., c. 9(PL211, 966);
cf. Haymo, In Oen., 1, c. 7 (PL 117, 459sq.); Lombard.,
II Sent., d. 16, c. 3 (p. 381).
5 Cap, 10 (Inter opp. Augustin! PL 40, 786).
411
Patrem per gratiam in praesenti et per glorlam
ordinlbitur In futuro, Dicitur autem ad imaginem
Trinltatis propter c rationem supra dictam 1, quia
slcut unitas essentiae dlvinae est in tribus per-
soots, quarum una procedit ab altera, ita unttas
e~t. essentlae ani mae d in tribus viribus, quarum
vmum una dependet per inlellectum ab alia el
actus mediante actu' elicltur.
ARTICULUS IV. 339
rationibus: vel quia similitudo sit generate vel
quia r similitudo inseparabiliter concomitatur ima-
ginem et non e converso. Si secunda modo ac-
ciplatur, non opponitur distinction! secundum ra-
tionem, et ita accipit Augustin us. Cum dicitur
autem quod 'similitudo accipitur quoad gratuita,
imago quoad' naturalia ', distinctio accipitur non
tantum ratione, sed etiam re.
II. Potest autem quaeri adhuc t de ilia diffe-
rentia quam ponit Augustinusl, quod imago
attenditur in potentia cognoscendi, similitudo in
potentia diligendi, et alibi dicitur': .. Imago in co-
gnitione, similitudo in dilectione •, propter quid
magis imago ad cognltionem referatur quam si-
I militudo, cum cognitio dicatur assimilatio co-
I gnoscentis ad cognltum 9?
I [Solutio): Ad quod dicendum 11 quod similitudo •
potest dici communlter, et sic dicitur cognitio as-
similatio cognoscentis ad cognitum 10 et sic penes
I utrumque est similitudo; vel potest dici proprie,
cum in qualitate convenit, sicut diligens cum
dlligente in dilectione conveni~ et hoc tacit
communis voluntas, et secundum ll hoc dlcitur
similitudo in dilectione, cum diligens ipsa vi di-
lectionis in quamdam similitudinem dilecti trans-
formatur. Unde Hugo, in libro De arrha sponsae 11 :
.. Scio, anima, quod quidquid dlligis', vi dilectionis
in eius similitudinem transformaris •. Praeterea, in
cognitione est quaedam discretio cognoscibilis,
propter quam est quaedam configuratio. Praeterea,
potentia cognoscendi, in quantum huiusmodi, sive
cognitio praecedit potentiam diligendi, in quantum
• Zom. /LC11t. • VSTRo111.1.1. • Z/U. 'Ztt. • Lom.,.ll.t.c.
• L om. ,. II• V. alii om. • L IUIIIS. • lla Z (l11terl.), alii om.
• T 111/lgcM tl: L add. jp~UL
t1 [H sacrum. christ. ftd., I, p. 0, c. 2 (PL 116, 264).
7 Cl. De spt"ritu et anima, c. 39 (Inter opp. Augustin!
PL 40, 809).
s Cf. supra, nota 5.
9 Cf. S. Bonav., II Senl., d. 16, a, 2, q. 3 (II, 40hqq.).
tO Cf. Arlstot., De anima, Ill, c. S (Ill, 470).
II PL 171\ 934.
 412 INQ. IV. TRACT. 1. SECT. 1. QUAEST. Ill. TIT. I. - 340.

huiusmodi, et 11 dilectionem. Cum ergo imago esse commune rebus corporalibus, quae non dl-
plus adhaereat naturae quam similitudo et sit" cuntur esse ad imaginem Dei.
prior naturaliter quam similitudo superinducta Similiter intelligendum est quod dicit Hugo 2:
imagini, recte penes potentiam cognoscendi de- .. Imago pertinet ad figuram, similitudo g ad na-
terminatur imago, similitudo penes potentiam turam • : natura enim prior est figura. Unde
diligendi, sicut in re corporali prior est imago attendendum est quod loquitur de similitudine,
quam color qui r superinducitur. prout similitudo est convenientia quasi in forma,
ut cum dicitur quod filius est similis patrl in
Ill. Deinde quaeritur de multis differentiis quae hoc 11 quod est eiusdem speciei; sed sic non
ponuntur inter imaginem et similltu:linem, quia, attenditur similitudo prout sequitur imaginem,
sicut dicit Cassiodorus 1, imago attenditur se- in quantum dicimus quod homo est conditus ad
cundum immortalitatem, similitudo secundum sim- imaginem et similitudinem Dei/, et non dicitur
I
plicitatem, et ita videtur similitudo esse prior ad similitudinem et imaginem.
Similiter videntur esse plures differentiae, quas
quam imago: simplicitas enim videtur esse prior
immortalitate. ipse ponit 3, ut cum dicitur quod dicitur k • imago
Respondeo: Simi!itudo accipitur genera liter, ut quia rationalis, similitudo quia spiritualis •; simi·
etiam secundum immortalitatem dicatur similitudo: liter, cum dicitur quod 1 imago sit, .. quia omnia
unde d secundum quae attenditur imago, secun· in ipsa m sunt secundum sapientiam, similitudo,
dum ilia attenditur similitudo, et secundum aliqua quia simplex secundum essentiam •. Unde gene-
attenditurt similitudo secundum quae non atten- raliter attendendum est quod duobus modis at·
ditur imago, utpote secundum I simplicitatem. tenduntur differentiae: vel ut similitudo super·
Tamen anima dicitur ad imaginem propter vitam intelligatur imagini, et sic proprie accipitur; vel
aeternitatis, in qua imitatur Deum; secundum secundum quod similitudo extenditur, ut quoad
autem simplicitatem non dicitur, quia hoc potest priora imagine vel concomitantia accipiatur.

ARTICULUS V.

Secundum quid convenit homini esse ad imaginem Dei 4•

Quinto quaeritur secundum quid conveniat ani-
mae vel homini, L utrum dicatur convenire se-
cundum corpus vel secundum partem sensibilem.
Et videtur quod secundum corpus: 1. Quia,
sicut dicit A u gust in u s 5 : • Habet potestatem
qua potest, veritatem qua discernit, bonitatem
qua in ipsum tendit •.
2. Inn hoc etiam videtur quod dicit Augustin us
quod in exteriori homine quaedam trinitas reperi-
tur, etsi non ita expressa sicut in ° interiori homine.
Unde dicit 6 : •In exteriori homine, qui corrumpitur,
quaeramus, quo modo possumus, quamdam Trini-
tatis effigiem, etsi non expressiorem tamen ad
dignoscendum faciliorem •. Ex quo coiligitur quod
homo secundum corpus dicitur •ad imaginem '.
3. Praeterea, videtur per hoc quod dicitur in
Gen. 1,ZT: Ad imaginem suam creavit iLium,
masculum et feminam creavit eos P; sed haec di·
stinctio non est nisi secundum corpus; ergoq etc.
4. Item, Augustinus, in libra' 83 Quae·
stionum 1 : .. Quia tale est ut ad contemplandum
caelum sit aptius, magis in hoc ad imaginem et
similitudinem Dei quam cetera corpora anima·
lium factum • iure videri potest •.
5. Item ', secundum sensibilem videtur esse
quaedam Trinitatis imitatio, sicut ostendit Augu·
stinus, in libra De Trinitate 8 : est enim species
memorialis sive memoria et conversio super
ipsam rem per notitiam et dilectio quae surgit
ex iis; ergo, cum in iis similitudo Trinitatis
ostendatur, erit in sensibili parte homo conditus
ad imaginem.
Contra: a. Beda, in Giossa9: •Ad imaginem
Dei dicitur esse secundum illam partem qua irra-
tionabilibus antecellit •.

•TOIII •Tm. •STOIII. 'Vtt

: R 0111. "R 0111 , q. tJ. 1 R ""'" ST qlll.., · 'V om. IIOill(o Uautd~m ... lltltndlt~r. I S om. • V om. • V notal~r p1o I. h.
LC (c:orrtdl) ftldl, &UlftJ,t:U. , y add. ''· • L IJUo. • V d. ~ S om. r C lllo• • R om., In C eat add. mg. • Tom. j, I.

I De cmima, e. 2 (PL 70, 17B5aq.)· d. Alex Hal 11 Ct. In Epist. ad Parthos, tr. 8, c. 4, n. 6 (PL 35, 2039}.
SIUIInUl tlwJI., I, p. 57, ad 6 ' ' .,
t1 De Trinil., XI, c. 1 (PL 42, 984).
: DtH IOUam. fid. chrW., 1: p. 6, c. 2 (PL 176 264). 1 Quae&t. 51, n. 3 (PL 40, 33).
ugo de S. Yitt., toe. cit. '
.4 Cf. S. Bonav., I Smi., d. 3, p. 2, a. I, q. 1 (1, 80aqq.). 'Cl. lib. XI, cc. 2-4 (PL 42, ~&qq.) .
11 In Htxalm., I (PL 91, 30).
 DB PROPRIBTATIBUS ANIMAE SECUNDUM ESSE ABSOLUTUM,
b. Item, Cas s I odor us 1: •
Quo modo posset
imago aut stmilitudo Del esse, sl anlmae homl-
num mortis termlno lncluderentur? •
c. Item, idem 2 : • Non recte dicitur imago Dei
nisi illud quod inhaeret contemplandae lncom-
mutabili veritatl •.
d. Item, Augustinus 3 : •Ilia pars imago Dei
dicitur esse, secundum quam particeps eius 11 esse
potest •; particlpatio autem haec est secundum
cognitlonem et dilectionem; cum ergo secundum
sensibilem vel corporalem non habeat huiusmodi
participationem, non dicetur imago Dei secun-
dum ilia b,
Respondeo: Sum pta proprie ratione imaginis,
non dicetur homo ad imaginem Dei nee secundum
corpus nee secundum partem sensibilem, sed se-
cundum partem intelligibilem vel rationalem; unde,
licet c inveniatur ibi quaedam similitudo Trinitatis,
non tamen dicitur imago: imago enim est ex-
pressa similitudo sicut possibile est in creatura.
II. Deinde quaeritur utrum anima rationalis se-
cundum inferiorem partem dicatur ad imaginem
vel imago an tantum secundum superiorem 4•
Quod vtdetur t. per hoc quod dicit Aug u-
stinus, in libro De Trinifate 5 : • Cum in natura
mentis humanae quaerimus trinitatem, in Iota
quaerimus, non separantes actionem rationalis in
temporalibus a contemplatione aeternorum •; et
secundum trinitatem dicitur d imago; ergo etc,
2. Item, sic est c in interior! homine sicut/ in
exteriori; sed in exteriori 1 sic est quod tam mu-
lier quam vir dicitur h esse ad imaginem; ergo sic 1
erit in interiori homine; cum ergo inferior pars ra-
tionis dicatur mulier6, erit ipsa dicta ad imaginem.
Contra: a. Augustin us, in libra De Trini-
tate 7 : • Ex qua parte conspectam consulit veri-
tatem, est imago Dei; ex qua vero intenditur ad
agenda inferiora k, non est imago Dei •.
b. Item, in eadem 8: • Eo quippe imago eius
est quo capax eius est eiusque 1 particeps esse
potest i quod tam magnum bonum nisi perm hoc
quod imago eius est, esse non potest •.
c. Item, in eodem 9: • In hac distributione non
recte dicitur imago Dei nisi illud quod inhaeret
contemplandae n incommutabili veritati •.
• T add. nt wf. & Ita v, alii om. 1.1. • V om. "S ~/;Tom. ttl(!.
• Ita VL, alii dtbtt. • T J/; S om. 111. • Z lntulotG; V om. wro. ' L rllll.
4s quip~. • Ita y, alii om. • Ita VZ, alit add. ut.
IS (corr.) lntui(lr. 'V om. • T add. dl11m. 1 V om.; L om. Ill.
aut add. tt. • LC hit.
I De anima, c. 2 (PL 70, 1285).
2 Cf. Joe. cit., c. 3 (PL 70, 1288); Augustin., Dt Trin.,
XII, c. 3 (PL 42, 999).
3 Cf. De Tr/nit,, XIV, c. 8, n. II (PL 42, 1044).
4 Cf. S. Bonav., I Stnt., d. 3, p. 2, a. I, q. 2 (1, 82sqq.).
li Lib. XII, c. 4 (PL 42, 1000).
6 Cf. Augustin,, De Otn. ad lilt., Ill, c. 22 (PL 34, 293).
413
(Solutio]: Ad hoc dicendum quod proprle 11
loquendo Imago dicitur secundum superiorem
partem.
(Ad obtecta): 1. Ad prima autemt obiectum
dicendum e quod, licet trinitas quaedam attendatur
secundum partem inferiorem, scilicet secundum
quod memlnit, intelligit et diligit haec inferiora,
non tamen secundum il\am dicitur imago: non
enim secundum quamlibet trinitatem virium dici-
tur imago, sed solum secundum illam quad
meminit, intelliglt et diligit Deum.
2. Ad secundume dicendum quod homo
exterior potest dici sensualitas sive pars sensi-
bilis 10, et sic non est convenientia vel similitudo
interioris et exterioris hominis. Vel potest dici
exterior/ homo progressus tentationis secundum
quod fuit in primis parentibus, et quantum ad hoc
quoad quid est~ similitudo in interiori homine et
exteriori: quoad hoc enim est similitudo quod,
sicut in exteriori homine est triplex 11 motus,
scilicet serpentis, mulieris et viri 11 , ita et 1 in inte-
riori, scilicet sensualitatis, inferioris partis rationis
et superioris; quoad hoc autem est dissimilitudo,
quia in homine exteriori est imago ex parte
viri et etiam t ex parte mu lieris, non tamen ita
est in homine interiori, sed solum attenditur
imago ex parte viri, scilicet superioris partis
rationis 1•
III. Deinde quaeritur, si est imago vel ad ima-
ginem secundum superiorem partem rationis,
utrum secundum quod trinitas invenitur in ea
respectu Dei vel,. respectu sui 12•
Et vtdetur quod respeetu sui: 1. Sicut enim
Deus meminit se, intelligit se, diligit se, et se-
cundum hoc dicitur Trinitas ad cuius imaginem
condita est anima rationalis, ut sic sit semper
reditio super suam essentiam n, ita videtur esse
in anima, cum anima meminit se, intelligit se,
diligit se; ergo secundum hoc 0 attenditur esse
imaginis.
13
2.1tem, Augustinus,in libra De Trinitate :
• Ecce mens meminit sui, intelligit se, diligit se;
hoc si cemimus, cemimus trinitatem, nondum
quidem Deum, sed iam imaginem Dei •. Ergo
anima secundum hoc est ad imaginem Dei.
• T 0111 , J T add. td. • V add. lto:lllliJW; S 0111. L I. 1.
-v 0111. • v Ctlllltmp/1111110.
o LC add. wro; R OCII. dl"lldiUJI. Ia Z dol add. IDkrl.
4
R qulllll. • c dcltv. .. v add. ttllllll. • Ita L (CUff.),
• V om.
7 Lib. XII, c. 7, n. 10 (PL 42, 1003).
8 Lib. XIV, c. 8 (PL 42, 1()4.4).
9 Cf. \lb. XII, c. 3 (PL 42, tOOO).
10 Ct. S. Bonav., II St!nt., d. 24, dub. 3 (II, 587sq.).
II Cf. Lombard., II Sent., d. 24, c. 8 (p. 424).
12 Cf. s. Bonav., 1 Sent., d. 3, p. 2, a. 1, q. 2 (1, 82sqq.).
13 Lib. XIV, c. 8 (PL 42, 1044).
 !NQ. IV. TRACT. I. SECT. I. QUAEST. Ill. TIT. I. - 341.
414
Contra: a. Augustinus, in eodem libro :
• Haec trinilas mentis non propterea imago Dei
est, quia sui meminit mens et intelligit ct diligil
se sed quia potest meminisse, intelligcre et amare
a ~uo facta est •. Ergo tantum dicetur imago in
quantum haec in Deum convertitur. - Quod
concedendum est.
fAd obtecta]: 1. Ad prim o autem . obie~­
tum" in contrarium dicendum" quod, hcet m
hoc sit quaedam similitudo, tamen quia fit reditio
341
Utrum imago conveniat animae penes naluralia aut gratuita et utrum secundum potentias vel actus.
Sexto h quaeritur, cum conveniat secundum
superiorem partem, utrum penes naturalia aut
gratuita et utrum secundum potentiam an 1 se-
cundum actum.
I. Et vtdetur quod tantum secundum natura-
Ua: 1. Quia imago inseparabile est ab anima,
sicut habetur in G I ossa 2 : Verumtamen in ima-
gine 1 perlransit homo.
2. Item, Augustinus, XIV De Trinitate 3 :
• Non vanitatem imagini Dei 1 tribueret nisi de-
formem cemeret tactam, nee tan tum m valere de-
formitatem, ut auferat quod imago est •.
Contra.: a. Super illud Psalmi 4 : Signatum est
super nos etc. distinguitur 5 triplex imago: crea-
tionis, recreationis et" similitudinis; unde innui-
tur0 6 quod secundum imaginem recreation is re-
formatur imago creationis, ut simpliciter sit imago.
{Solutiol 1 : Ad quod dicendum quod imago
attenditur penes utrumque, scilicet penes natu-
ralia et penes gratuita, sed differenter. Nam est
imago creationis et est imago II recreationis. Imago
autem creationis attenditur penes potentias natu-
rales, scilicet memoriam, intelligentiam et votun-
tatem 8 ; imago vero recreationis attenditur penes
gratiam reformantem illas potentias 9• Prima est
indifferenter in peccatoribus et ius tis, alia autem q
est tantum in iustis.
II. Item, quaeritur utrum imago attendatur pe-
nes potentia& vel penes actus potentiarum.
• Z IXtJutum ....wn pro Jl. u. o. ~ ILl
1 v 0111 . ~Ita v. all! dtJMt uUo. 1C
• v 0111 . • L ml.n.aitu.r.
' V
0111
• '· r. r. l.
t Lib. XIV, c. 12, n. 15 (PL 42, 1048).
2 Paalm. 38, 7; d. Oloua Lombardi in h. 1. (PL
191. 393). '
3 Cap. 4 (PL 42, 1040).
"Paalm. 4, 7.
II Lombard., Oloua, in b. 1. (PL 191, 88).
(i Loc. dt.
1 IZ Cf. Arlstot., Phys., V, c. 2 (II, 310).
Cf. aupra, num. 889, 1; Alex. Hal., Sumnw thtol., 1
aum. 4.18, lL
1 super creaturam et ita t super dcfectlbile, non
est imago sum mac Trinitatis; ideo oportct ut
vires et anima secundum lpsas In Deum con-
vertantur d,
2. Ad secundum autem dicendumt quod
in praedicta auctoritate non fit relatio ad ipsam
animam I intelligentem, sed fit relatio ad Deum,
de quo prius habitus est sermo, sicut littera
praecedens et subsequens ostendit, licet ab ali-
quibus male R intelligatur.
ARTICULUS VI.
Et vldetur quod penes actus: 1. Nam, sicut
dicit Augustin us 10, imago in anima attenditur
penes ista tria, scilicet mens, notitia et amor; sed
ista r non sunt potentiae, sed actus potentia-
rum; ergo penes actus attenditur imago.
2. Item, ratio imaginis attenditur penes tria se-
cundum quod unum procedit ex alio, ut sicut
Filius est a Patre et Spiritus Sanctus ab utroque,
ita ex memoria intelligentia et ex utroque vo-
luntas 11 ; sed constat quod potentia non pro-
cedit de potentia 12, sed actus ex actu; ergo
imago attenditur penes actus' et non penes po-
tentias.
Contra: a. Si imago attenditur penes t actus, et
non penes quoslibet actus, sed penes illos se-
cundum quos habet converti in Deum 13, non esset
imago in homine nisi secundum quod actualiter
converteretur in Deum; ergo in peccatoribus non
esset ratio imaginis, cum u non convertuntur in
Deum actualiter.
b. Item, dicit Augustin us 14 quod anima di-
citur ad imaginem Dei, • non quia meminit, in-
telligit et' diligit, sed quia potest meminisse, in-
telligere et diiigere •. Ergo imago attenditur penes
potentias et non penes actus.
[Solutio}: I. Ad quod dicendum 15 quod imago
attenditur penes potentias, tamen secundum quod
ex illis habent elici actus. Unde, cum dicit Au-
g us tin us quod imago attenditur secundum men-
tern, notitiam et amorem, non per hoc negatur
quin attendatur secundum potentias.
v al~ll------.----------
4
' ~ r · 'L ldto. Ita V, alH convtrlalur. • Ita V, alii add. u/. 1 V om,
out. R llllQ61nfl11ont; Z om. In; V putrtu11lbll pro ptrtronJit r z Dto. "'L tom~n.
1 TC 0111 • RLCZ add. trio. • Z fldum. ' T add. rl/um.. ~ T add. trgo. • C om,
8 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 16, a. 1, q. 2 (ll,396sqq,)
et I Sent., d. 3, p. 2, a. 2, q. t (I, SBsqq.).
9 Cf. S. Bonav., 11 Sent., d. 16, a. 2, q. 3 (II, 404sqq.)
et Ill Sent., d. "EI, a. 1, q. 1 (Ill, 592a).
10 De Trtnlt., IX, c. 4 (PL 42, 963).
11 Ct. Augu1tln., De Trlnlt., XIV, c. 12 (PL 42, 1048).
13 Ct. 1upra, num. 84.0, II.
' 14 Loc, cit.
1' Cf. 5. Bonav., I Sent., d. 3, p. 2, a. 1, q. 1 (I, 8la).
 DE!. PROPRIE!.TATIBUS ANIMAE!. SE!.CUNDUM P.SSE!. ABSOLUTUM.
2. Ad hoc quod oblcitur quod potentia non
est ell: potentia a, dicendum q~od, licet potentia In
se, a~solute ~onslderata. non Sit ex potentia, tamen
in ehc\endo actum suum una potentia dependet
Quo modo anima rationalis sit repraestntaliva imaginls divinae.
Consequenter quaerltur quallter est repraesen-
tativa imaginis ipsa anima d. Dubitabit tamen
a\iquis I. quo modo secundum praedicta, memo-
riam, intelligentiam et voluntatem, fiat coaptatio t
ad Trinitatem personarum.
1. Dicit enim Augustin us 1 : • Memoria Patri,
intelligentia Filio, voluntas Spiritui Sancto apta-
tur I"· Et ratio huius est, quia ex memoria primae
veritatis generatur intelligentia eius, ex utroque
vero procedit amor primae veritatis; memoria
ergo est generans, intelligentia genita, amor pro-
cedens; memoria ergo Patri, intelligentia Filio,
voluntas Spiritui Sancto.
Contra: a. Eccli. 17,1: Secundum imaginem
suam fecit ilium, 0 I ossa 2 : • Sicut ex Patre Fi-
lius et ex utroque Spiritus Sanctus, ita ex intel-
lectu voluntas et ex utroque memoria •. Ergo in-
tellectus Patri '• voluntas Filio, memoria Spiritui
Sancto aptabitur h.
b. Item, A ugu sti nus, in sermone De imagine 3 :
• Ex lis quasi excellentioribus animae dignitatibus
iubemur Deum diligere, Deuter. 6,5, ut quantum
intel\igaturl, tantum semper in memoria habeatur;
nee sotus sufficit intellectus nisi sit voluntas in
amore eius nee haec duo sufficiunt nisi memoria
addatur, qua k semper in mente intelligentis et
dlligentis maneat Deus 1 •. Memoria ergo procedit
ex intelligentia et voluntate; non ergo aptabitur
memoria Patrl.
Respondeo: Est memoria innata et acquisita.
Memoria verltatis innata est principium intelti-
gentiae et voluntatis: est enim, sicut dictum est 4,
vis conservativa slmilitudinis primae veritatis
impressae a creatione, et secundum hoc memoria
attribultur Patri, intelligentla Filio, voluntas Spi~
ritui Sancto 5. Memoria vero acquisita primae
o s om.
• V om. n. t. t. p. • T tllttndo.
"' s om.
• R add. tt. • T qaor. ' T add. tit.
• T tilt. 1 Ita V, alii om. qP/11 ... tl'fO. • Ita R, alii om.
I Ct. lk Trinit., X, c. II, n. 17 (PL 42, 982).
2 Ord/n., In h. 1., ap. Lyran.
J Cf. Sermo 52, c. 7, n. 19 (PL 38, 362).
4 Ct. supra, num. 841, 1.
5 Cf. S. Bonav., 1 Sent., d. 3, p. 2, a. 1, q. I, ad 3
{1, 81)et 11 Sent., d. 25, p. 1, a. 1, q. 2. ad I, 2, 3(11, 597).
415
I ab alia et ita quodam modo est ex ilia Unde in
eliclendo actum praelntelligitur memori~ ante in-
telligentiam: unde quantum ad~ hoc lmitatur Trl-
I nitatem personarum quantum ad processionem.
ARTICULUS VII. 342
veritatis potest considerart duobus modis,., quia
quantum ad fieri aut quantum ad esse. Quantum
ad fieri naturaliter procedit acquisita memoria
ex 11 intellectu et voluntate: et secundum hoc
intellectus, qui est generans veritatem, attribuitur
Patri, voluntas, quae est genita, Filio, memoria,
ex utroque procedens, Spiritui Sanctot'l. Quantum
ad esse vero, memoria veritatis a acquisita potest
esse principium veritatis intelligentiae et volun-
tatis: et secundum hoc fiet P assignatio sicut
prius, memoria Patri 7 etc.
11. Item, dubitabit q aliquis de hoc quod dicit
A u g u s tin us, in libra De Trinitate 8, quod actus
isti sese sunt circumincedentes r, meminisse, intel-
ligere, velle, ut sit similitudo potentiarum ad perso--
nas divinas, sicut dicit Damascenus 9 : verbi
gratia quod memini, intelligo, vola, etquod intelligo,
memini et volo, et quod volo, memini et intelligo 10.
Contra: l.lntel!igentia est respectu aliquorum,
respectu quorum non est voluntas et etiam me-
moria: meminimus enlm' et intelligimus mala
et non volumus ea; non ergo quia inte1ligimus
mala, volumus ea; non ergot quod intelligimus
et meminimus, volumus.
Respondeo: Non dicuntur sese circumincedere,
nisi cum sunt superioris partts rationis respectu
primae veritatis, et tunc sese circumincedunt;
vel cum sunt inferioris partis rationis respectu
sui ipslus, quae meminit se, intelligit se et dili·
gil se 11 , vel respectu eius ad quod nata est, quae
non potest non amari nee etiam ignorari habitu.
Respectu vero aliorum quae non sunt vel illud
a quo ipsa est vel illud quod ipsa est vel ea
ad quae nata est, sicut sunt temporalia et ope-
rationes voluntariae, non" se circumincedunt sive
necessaria concomitantur 11 •
" v om. • S /llapla1/o. I Z ~ahlr. • S potW/a. • Z qhltal".
• v 111. • R trln/talls. • C ./ftrlt. • V dllb/f1n'tf. • ST cin:•a(fti't•lfl.
• V add. 111111.
o Cf. hie, sub lltt. a.
1 Cl. hie, sub n. I.
8 Cf. lib. IX, c. 5, n. 8 (PL 42, 965).
II Cf. ~ jfdt ortltod., I, cc. 6 et 8 (pQ 94, 803, 822).
10 Ct. Ou\1. Altisslod., Summa, II, tr. 10, q. 5 (I. 64&).
11 Cf. Phil. Urev., SumnuJ, II (f. 51d et 521.).
 !NQ. IV. TRACT. 1. SECT. I. QUAEST. Ill. TIT. I. - 343.
416
DE ORDINE ANIMAE RATIONALIS IN UN!VERSO
einde potest quaerl de ordine animae ratio-
D nalis in universitate creaturarum.
Vldetur entm quod post ordlnem lntelltgen-
tlae angellcae debeat esse ordo anlmae raUo-
nalls: 1. lntelligentia enim angelica est substantia
incorporea separata a corpore; cum ergo incorpo-
reum sit prius dignitate corporeo" et separatum a
corpore separabili b a corpore, separabilis vero
substantia dignior ~ inseparabili, anima vero ra-
tionalis sit substantia separabilis a corpore, non
dependens secundum essentiam a corpore, sen-
sibilis vero anima et vegetabilis sit inseparabilis d
a corpore, recte anima rationalist collocari debet
in universo post angelicam intelligentiam et ante
sensibilem animam et vegetabilem, et haec om-
nia ante corpoream substantiam, sicut praehabi-
tumf est 2•
2. Item, principium motus e nobilius est quam
illud cuius est principium, scilicet mobile 3 ; cum
ergo corpus sit mobile et anima h sit principium
motuum 1 et maxi me rationalis, recte erit prior in
universo corpore; recte ergo post lucem, hoc est
inteHigentiam angelicam, quae primo die condita
est 4, deberet esse ordo animae rationalis.
3. Item, anima rationalis est condita ad imagi-
nem; ergo, cum res deberent t habere ordinem se-
cundum maiorem et minorem appropinquationem
ad Deum, debet anima rationalis vel immediate
ordinari post Deum vel intelligentiam angelicam,
quae aliquam facit influentiam super animam ra-
tionalem, scilicet consiliorum et illuminationum 5.
Contra: a. Anima rationalis habet essentialem
comparationem ad suum corpus; corpus au tern
suum posterius est aliis corporibus: omnia enim
corpora ordinantur ad illud tamquam ad I ultimum,
ratione qua unitur animae rationali. In corpore
enim humano est potentia ad actum perfectiorem
quam sit m in corpore habente tan tum potentiam
ad animam sensibilem vel vegetabilem: est enim
in corpore humano potentia ad actum locutionis,
per quem est omnium significatio; praeterea, in cor-
pore humano est vis n ordinata ad productionem
• ST om ~ VZ {om.) /IIUJHirabll/. • 11" ~~.-.,-.~•. -~.~,:---.,-,,-,-,,-,.-,,-.-.-,-,.-,-.ln.
J R liiiiiJn.m. • T dtbtr#. ' Ita VZ (illterl ), alii (liD
• V llllim<ill!IIU. •Ita V, all! om • T add ud
alii (lm. 'L om. • Z 1110. 'T add. rJ. • V om. t.
• Z WI /llrlt. • V Qm. , Ita V, alii Qm.
1 Cf. S. Bonav., II Sent., d. I, p. 2, a. 1, q. 2 et d 15
a. I, q. I (II, 41 &qq., 382aqq.). · '
2 Cf. supra, num. 104..
3 Cf. Arlstot., Phys., Ill, c. 2 {II, Z75).
4 Ct. supra, uum. 278.
CAPUT VI.
1
•
corporis animabilis" per animam rationalem, quod
non est in alia corpore; ergo corpus humanum II
est dignius quoad hoc aliis corporibus.
b. forte diceretur quoctc hoc est verum in
corporibus inferioribus, sed hoc non est in cor-
paribus supercaelestibus: nam ilia corpora di-
gniora videntur esse hoc corpore, eo quod sunt
principium transmutationis in hoc corpore sicut
etiaminaliiscorporibus 6.-Sed huic obviat
quod etiam corpus supercaeleste ad hoc corpus
ordinatur. Dicitur enim lob 14,12: Non resurget
homo, donee atteratur d caclum; ergo attritio t
caeli est praeambula ex divina dispositione ad
resurrectionem humani corporis; sed attritio caeli
non aliud est quam status eius in quantum est
mobile I; ergo stabit caelum; ante hoc autem non
esset nisi motus eius ordinaretur ad mutationem
et innovatio eius ad innovationem; ergo superiora
corpora sunt e ordinata ad corpus humanum tam-
quam ad h suum ultimum.
c. Praeterea, dicitur Rom. 8, 19: Expectatio crea-
turae revelationem filiorum Dei expectat; et post
sequitur 17 : Omnis creatura ingemiscit et parturit
usque ad hue; ubi dicit G I ossa 8 : « Omnia ele-
menta cum Iabore sua k explent officia, sicut '
sol et luna non sine Iabore statuta sibi implent
spatia: quod est causa nostri; unde quiescent
nobis assumptis ... Ergo etiam ilia corpora ordi-
nata sunt ad corpus humanum; ergo, cum corpus
humanum m sit ordinatum ad an imam rationalem,
erit anima rationalis 11 ultimum in universo.
d. Hoc etiam ostendit ipsa conditio in operibus
primis. Nam post omnia dicitur quod fecit ho-
minem, et exprimitur sua conditio et secundum
corpus et 0 secundum animam P, per hoc quod
sequitur 9 : Formavit hominem de limo terrae et
inspiravit in eum q spiraculum vitae.
e. Forte' diceretur quodesseanimaeratio-
nalis, in quantum est anima, est secundum hunc
modum, sed non secundum quod spiritus: prout
enim est spiritus, non ' videtur habere depen-
dentiam nee comparationem ad corpus, et ita
videtur 1 quod alium ordinem habere debeat. -
"' RLC ftt. o L unum. I T pr11habltum , v 11111111. • V omnl11.
'VL o/ttrotur. • v (liD.
c. t. h. • s add. nn<m". I L ROO/It; Rom. t/ur. f T Qm. A Ita VZ,
-· u • T add. t/lam. ., R add. rJ. • lla V, alii to.
& Cf. supra, num. 208-212,
6 Cf. supra, num, 289.
1 Rom. 8, 22.
8 Lombardi, In h. 1. (PL 191 1445).
iGen,2,7, '
 Dl! PROPRIETATIBUS ANIMAE RELATE AD CORPUS. 417

Contra hoc est quod dicit Augustinus, Su-
per Oenesim 1, quod semper habet spiritus ratio-
nalls intentionem ad corpus vet inclinationem;
ergo anima ratlonalis, etiam prout est spiritus,
cum adhuc habeat aliquam indinationem ad cor-
pus et possibilitatem ut sit pars hominis essen-
tialis, ordinabitur 11 in universo ea ordinatlone
qua homo ordinatur; ergo erlt finis slve terminus
creaturarum.
[Solutio]: Ad quod dlcendum quod anima ra-
tionalis hoc modo ordinabitur tamquam ultimum
in universo, et sicut suum esse non habuit an-
tequam coniungeretur cum corpore, immo creatur
et creando infunditur 2 , etiam secundum quod spi-
ritus, ita non habet aliquem ordinem nisi in
opere sexti diet.
Ad oblecta in contrarium respondendum: 1. Ad
prim u m b quod, licet incorporeum sit dignius
corporeo e et separabi\e inseparabili, non · tamen
secundum hoc accipitur ordo in universo, quia
nee habuit esse antequam esset in corpore, et
si haberet, essentialiter respiceret corpus, et ideo d
totaliter ordinatur secundum esse totius in uni-
verso, sicut t etiam sensibilia et vegetabilia.
2. Ad id quod sec undo oblcltur quod 'est
principium motus et ita dignius ': dlcendum quod
hoc est verum, quod scilicet dlgnior est corpore
suo, sed, llcet fructus sit dignior flare, non tamen
praecedit florem: sic nee anima rational is prae-
cedit suum corpus, sed est perfectio corporis
organic!, potentia vitam habentis 3.
3. Ad tertIum dicendum quod, licet condlta
sit ad lmaginem Dei et Ita quamdam habeat
immediationem ad Deum, non tamen in universo
ordlnatur propter habitudlnem essentlalem ad
corpus, secundum quam constituta est quasi
medium quoddam inter corpus et I Oeum, ut ipsa
per se ordinaretur In Deum, corpus vero me-
diante ipsa. Anima enim per contemplationem et
dilectionem sursum fertur naturaliter ad Deum,
corpus vero, licet ex quadam natura tendat dear-
sum, habet tamen ex parte animae rationalls ut
trahatur sursum ad immortalitatem '• in qua per
animam h quodam modo Deo assimilatur.

TITULUS II.
DE PROPRIETATIBUS ANIMAE RELATE AD CORPUS.

ictum est de anima secundum se et conditionibus eius. Nunc dicendum est de

ea secundum comparationem ad corpus:
Primo, quantum ad coniunctionem;
secundo, quantum ad esse eius in corpore; . 1
• •

tertia, quantum ad separabilitatem: de separabilitate autem ent sermo tn ulhma

Parte', quae spectat ad retributionem.

CAPUT I.

DE ANIMA QUANTUM AD CONIUNCTIONEM.

1
tertia, si per medium, utrum per unum an
uantum ad coniunctlonem:
Q Primo quaeritur si sunt coniungibilia t;
secunda, si coniunguntur, utrum sine medio
per plura;
quarto, quo modo coniunguntur sive unluntur.

an per medium;
ARTICULUS I.

Utrum anima et corpus sin/ coniungibiUa.

Primo ergo quaeritur utrum slnt coniungibilia.
Quod non. vldetur: i. Quorum enim maior est
convenientia, non coniunguntur ut unum fiant m
vel ut unum fiat ex illis; ergo multo forti us
quorum minor est n convenientia; sed maior est
convenientia in natura inter corpus caeleste et cor-
pus elementatum quam inter corpus elementatum

• RZ urdlnulur; L to pro ta.

- -t - - - - -
1 Olllrartum dictrulum trl pra ln .•. prlmam.
• Ita V• DIU 111rltm n t lla VL alii ton/lltKIIIJI/lll.
• V rorport.
1 V aut. • R /I Ill.
'c Ita. • VS Me.
• Tom.
I V 11d. ~ L mor/11/lla/tm. ~ V dtvtnam. 1
C add. II I1"'0· •
J ct. Arlstot., De anima, II, c. I (Ill, 444).
I Lib. VII, cc. 26 el 21 (PL 34, 368sq.). 4 Haec tractalio omittllur ·
2 Cf. supra, p. 392, ad 2. 27
SUMMA THI!.OLOOICA - Tom. II.
 418 JNQ. IV. TRACT. I. SECT. I. QUAEST. i\1. TIT. II, - 344.
et incorporeum, similiter maior est<~ convenien-
tia inter corpus caeleste et elementum quam
inter incorporeum ct corpus; sed corpus caclestc
non coniungitur ut facial unum in natura cum
elemento vel elementato; ergo nee incorporeum
faciet b unum cum e\emento vel e\ementato; sed
anima rationalis et corpus humanum sic se habent
sicut incorporeum et corpus elementatum; ergo
non coniungentur ut fiat unum inr natura ex illis.
-Quod au tern corpus caeleste non fa-
cial unum in natura cum elemento vel
elementato, probatur per hoc quod il\ud cor-
pus non esset simplex; ergo esset compositum
ex naturis diversorum corporum; sed nullum
est tale nisi elementatum; ergo esset elemen-
tatum; sed elementatum non componitur nisi
ex elementis, corpus a utem caelcste non est
elementum 1 ; ergo non est ex quo componitur
elementatum; ratio autemd elementi estl: ex quo
cum alio in potentia fit aliquid in actu; cum ergo
haec ratio rcmoveatur a corpore caelesti, corpus
caeleste non est faciens unum in natura cum
aliquo corpore interiori; cum ergo' magis distent
anima rationalis et corpus quam I e\ementum vel
elementatum, non tacient unum in natura.- Prae-
terea, corpus cae\este c non est natura liter divi-
sibile 3 ; ergo nee segregabile vel congregabile; sed
quod non est tale, non est unibile cum alia cor-
pore; ergo corpus caeleste non est unibile; ergo
nee anima rationalis per hunc modum multo
forti us.
2. Item, quaecumque sunt comp\eta in suo
genere, non habent possibilitatem, prout huius-
modi, ad ulteriush ens: unde ignis et aer, ut sunt
in sua sphaera, completa sunt in suo genere nee
habent possibilitatem, prout huiusmodi, ad a liquid
unum in natura; cum ergo anima rationalis et
corpus humanum se habeant ut entia I completa
in suo genere: in genere enim corporeorum est
completissimum corpus human urn k, in genere in-
corporeorum valde completum est anima ratio-
nalis, ut 1 per se patens subsistere; ergo, prout
huiusmodi, non habent possibilitatem ad ulterius
ens in natura; sed omnia coniungibilia in unum
natura sunt possibilia; ergo anima rationalis et
corpus illud non sunt coniungibilia.
3. Item, hoc videtur ex similitudine microcosmi
et megacosmi: nam non fit unum ex motore caeli
altaY,allioll!. •RLCZ/IKI/ 'Vo z
• Z alt~rlw, 1111011 c c:orr. , VSR ~nlla 0:·· tx, q~od TLC torr.
• V unllattm • Ita Vz (corr) all! sal ' 11
!
V' al>i om.
IIINulum. <111lem prop. a. 11• :•Ita VZ, ::~~d.,.,~ {torr.) tn/t, C {wrr.) 1P111 •nit.
1
Cf. Arislot., Phys., VIII, c. 7; Dt ctrelo, I, c. 2 (II,
35tisqq. 368aq.); 5. Bonav., II Sent. d. 14 p 1 a 1
q. 2 (II, 338sqq.). ' ' . ' . '
2 Ct. Arislot., De Ci1tlo, 111, c. (II,
2 415).
! Ct. Aris~t., De ccuto, 11, c. 7 (II, 39'7),
Cap. 14 (mter opp. Auguslini PL 40, 789).
et caelo; ergo pari ratione ex motore corporis
humani et corpore humano.
4. Item·, quaccumque substantiae non habent
communem matcriam, non uniuntur ad invicem in
unam naturam; sed anima rationalis et corpus
humanum sunt huiusmodi; ergo non uniuntur ut
coniungantur in una natura.
Contra: a. Augustinus, in libro De anima
et spiritu 4 : • Sunt corporis et animae quaedam
similia, scilicet supremum corporis et infimum
animac, quibus sine naturali confusione, perso-
nali tamen unione, facile coniungi possunt: sf-
milia enim gaudent similibus. Sed anima, quae
vere spiritus est, ct caro, quae vere corpus est, in
suis extremitatibus convenfenter et facile uniuntur
in phantastico animaem, quod corpus non est, sed
simile corpori, et sensualitate carnis, quae vere
spiritus est, quia sine anima fieri non potest •.
b. Item, in eodem 5 : • Convcnientissima media
sunt carnis et ani mae: sensua\itas carnis, quae
maxime ignis est, et phantasticus spiritus, qui
igneus vigor dicitur et cae\estis origo 6• Mira so-
cietas carnis et animae, spiritus vitae et limi
terrae l Sic enim scriptum est 7 : Fecit Deus n ho-
minem de limo terrae et inspiravit in jaciem
eius spiraculum vitae ...
c. Item, ex ratione quam ponit Philosophus 8
arguitur: Anima est perfectio corporis physici,
organici etc.
d. Item, omne il\ud, quod communicat alteri in
passionibus, convenit in unum cum illo; sed
anima et corpus communicant o in passionibus;
ergo etc. - Quod autem communicent
in passionibus, patet perP hoc quod ad mu-
tationem factam in corporibus sequitur imme-
diate mutatio q in anima bus et e converso, ut in
gaudio et tristitia et huiusmodi passionibus.
e. item, omne quod continet alterum et salvat
per modum formae, tacit unum cum illo quod
continetur et salvatur; sed anima est huiusmodi:
ipsa enim continet et sal vat' corpus ens 1 in
corpore, ipsa vero' recedente destruitur et dis-
solvitur corpus; ergo ipsa est perfectio corporis.
[Solutlo} 9 : Ad quod dicendum" quod coniungi-
bilia sunt anima et corpus et uniuntur in unum,
ut fiat una natura.
[Ad obiectaJ: 1. Ad prim o au tern obiectum ~
in contrarium dicendum x IO quod, licet minus
'Com. ' Y aultm. /Ita V, alU om. • T add. torpur.
r T om. .. V on/me>. " L ol/qu/s. o V rommunlcal. ,. V u.
'Ita Y, aiU om. 1. v. ~ T add. til. • Ita v, all!
5 Loc. cit. (PL 40, 790). 6 Cf. Virgil., Aeneid., VI, 730.
7 Gen. 2, 7. s De anima, 11, c. 1 (Ill, 444).
9 Ct. S. Bonav., II Sent., d. 1, p. 2, a. 3, q. I (II,
50b); Ill Sent., d. 21, a. 1, q. 3, ad J {Ill, 441); Brevlloq.,
p. 2, c. 10 (V, 228a).
to Cf. S. Bonav.,U Sent., d. 17, a. 2, q. 2, ad 6(11,423).
 DE PROPRIETATIBUS ANIMAE RELATE AD CORPUS.
distent in natura corpus caeleste et corpus'"
mentum vel elemenlatum quam anima et corpus
humanum, et ilia non faciant unum per compo-
sitionem, nihilominus haec 11 faciunt unum per
compositionem ', quia unum illorum est possiblle
respectu alterius, non tantum ut mobile respectu
motoris, sed ut materiale respectu suae perfectionis.
Praeterea, ut differenter eliciatur actus a potentia
animae, habet componi d cum corpore organico ~:
licet enim anima intellectiva ratione intellectus non
determinet sibi organum 1, nihilominus ratione
aliorum actuum, qui pertinent ad sensibilem
vel vegetabilem vel eorum qui consequuntur ad
intellectum, determinant sibi organum.
2. Ad secundum dicendum quod,licet utrum-
que in suo genere sit comp\etum nee respiciat
ulterius perfectionem sui generis, ut corpus non
respiciat ulterius perfectionem corporalem in na-
tura vel anima perfectionem spiritualem in natura,
nihilominus respicit corpus ulteriorem 'perfectio-
nem spiritualem sive animalem, quae est mediante
vita, et haec est perfectio/ nobilior praedicta. Nee
est simile de aliis duobus perfectis, quorum unum
Utrum anima et corpus coniungantur sine medio 3•
Deinde n, supposito quod uniantur vel coniun-
gantur in unum natura, quaeritur utrum coniun-
gantur sine medio aut per medium.
Et vldetur quod sine medio: I. Quia unibilitas,
ut videtur, est differentia essentialis inter animam
et angelum; ergo, cum anima uniatur corpori
unibilitate, unitur sua essentia; sed quod unitur
sua essentia, unitur sine medio; unitur ergo anima
corpori sine media.
2. Item, si coniungantur per medium, cum
unum sit corporeum et alterum incorporeum,
necesse est medium esse corporeum et incor-
poreum in parte; quod cum impossibile sit, sci-
licet aliquid esse in iis duobus generibus, sed
tantum est o in altero, non habebunt ista duo ali-
quod medium.
3, Similiter obicitur: Cum anima sit simplex,
sicut dicit Augustin us, in Quaestionibus Vete-
ris et Novi Testamenti\ et corpus sit compositum,
nihil autem medium sit inter simplex et compo-
situm, non erit medium inter animam et corpus
cui coniUngitur.
dC om. • z om. • S comp(JT<IIfontm: V om. n/111/om/niiJ ..• comrot/IIOntm • S ln. • V &dd. qatrllflr.
o TR am. 1. 1. 1., S om. t. /.1. s. s. • V om.
• v /ntldtrt. • v om.; s quinque pro""'"·
1 Ct. S. Bonav ., Ill, Sent., d. 16, a. 2, q. I ad 1 (Ill, 354 )-~
2 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 8, p. 1, a. 3, q. 2 (II,
22tsq.); Quaest. disp. dt sc:ltntia Christi, q. 5, ad II (V, 31).
419
ele-1 est natum per se subsistere sine alterlus adiu-
mento; !alia enlm duo non dlcuntur in natura
unibilia, ut ignis in sua sphaera et firmamentum
in sua sphaera 1 sic se habent ad invicem, adiu-
vatur tamen unum ab altero quantum ad termina-
tionem ligurae vel quantum ad rationem motus.
3. Ad i d vero quod obicitur de comparatione
megacosmi et microcosmi, dicendum quod in
megacosmo non est comparatio corporei ad in-
corporeum nisi secundum rationem moventis et
moti. Corpus enim illud non indiget ut subsistat
per creaturam illam incorpoream, sed tantum ut II
moveatur; corpus vero humanum indiget anima,
non tan tum ut 1 moveatur, sed etiam ut in esse,
in quo est, subsistat et permaneat, et ideo du-
plicem habet comparationem: ut mobilis ad mo-
torem et t perfectibilis ad perfectionem suam 2,
unde unum 1 in natura constituunt, scilicet ho-
minem.
4. Ad u It i mum respondendum per interemp-
tionem maioris; haec enim est falsa 'quaecumque
non habent communem materiam, non uniuntur '.
Instant i a: In composito ex m materia et forma.
ARTICULUS II. 1!45
4. Praeterea, inter materiam et formam quae
ei unitur non intercidit medium; cum ergo corpus
sit sicut materia, anima vero sicut forma, non
est P necesse intercidere medium in natura.
5, Praeterea, inter animam vegetabilem et suum
corpus non est necesse intercidere" medium in
plan tis; cum ergo anima rationalis se habeat ad
suum corpus consimiliter, non est necesse inter-
cidere medium.- forte diceretur quod anima
suis potentiis unitur corpori, sicut videtur dicere
Augustin us, in libro De anima et spirifu$; sed
hoc non r removet quin per se coniungatur: nam,
cum esse per prius attribuatur essentiae quam ipsi
potentiae, et similiter essentiae corpori qua~ _po-
tentiis eius corpus autem' et anima se resptctunt
• ,
naturaliter, ergo prior est respectus essen tae
r
ani mae et corporis 11 quam virium inter_ se ~; er~o
coniunctio essentiae animae cum carports essentia
est natural iter prior, licet sit tempore simul; ergo
sine media in esse uniuntur.
Contra x oblcltur a. per similitudinem sumptam
ex verbis philosophorum. Ea enim quae m~gis
sunt distantia, ut ignis et terra, non convemunt
_ _ _ _ _ _:_____~'~V~L-tompo$/tlontm. • V ottcml:<>tO. IT ~r/«flor.
• l fl#. • T add. dl.vn.
~ L nt. • ST ut. T am. • T mdd. "'· • T /ntcrrut piO /. '- ' T .:ao.ld. Aoc.
• R rnlm. 'L rupttiP.
3 Cf. supra, num. 266.
4 Cl. quaest. 23 (PL 35, 2229).
!i Capp. 13, 14 et 20 (PL 40, 789, 794).
 420 tNQ, IV. TRACT. 1. SECT. 1. QUAEST. Ill. TIT. II. - 346.
nisi per medium, aqua vero et terra dicuntur"
convenire in unum aliquod sine r~liis quae~ non
inter se distant 1• Nam si diceretur 'ignis imme~
diate c convenit cum terra in carbone', hoc non est
verum: materia enim ilia non est pure terra, sed est
compositum ex aliis, licet plu::; dicatur denominarl
ab illo; ergo quae distant ah invicem, quanto magis
distant tanto magis indigent medio; ergo, cum
corpus et anima rationa\is maxi me distent, maximc
indigent medio ut conveniant in unum natura.
b. Praeterea, anima rationalis, ad hoc quod
coniungatur corpori, exigi! dispositiones aptantes,
quibus fit aptatio 4 corporis ad receptionem ipsius;
hoc autem non est nisi propter maximam dissi-
militudinem eius ad corpus; ergo anima rationalis
et corpus quaerunt medium.
[Solutio] 2 : Ad quod dicendum quod anima ra-
tionalis coniungitur suo corpori ut motor mobili et
ut perfectio formalis suo perfectibili 3 • Prout t autem
est motor, habet potentias medias, quibus movetur
corpus, prout est organum ani mae, et ilia via dici-
tur habere potentias pro medio; praeterea, spiri-
tus, qui dicuntur vitalis et animalis, deferunt tam-
quam ministrantes acturn virium per corpus~. Eo
autem modo quo est perfectio et corpus perfecti-
bile, licet habeat dispositiones praeambulas, quae
dicuntur quodam modo media, non tamen exigitur
medium in I unione, immo se ipsa unitur anima
corpori.- Quod autem habeat disposi-
tiones medias in aptatione, patet per hoc
quod dicit A u g u s tin us ·\ quod vegetatur et cre-
scit et formatur et organizatur; hoc autem non
posset esse nisi essent aliquae virtutes spiritales
quae ista facerent, et ideog in aptatione sunt media;
in ipsa vero unione se h ipsa coniungitur corpori.
lAd obiecta]: 1. Ad i d vero quod obicitur ra-
tione primae partis, dicendum quod essentia ipsius
animae non est sua unibilitas, lic:et' se ipsa uniatur.
2. Ad secundum dicendum k quod, Iicet
anima sit incorporea et ipsum, cui unitur, sit cor-
pus, non prohibet ilia habere medium: potest enim
Utrum anima et corpus uniantur per unum tantum medium 6,
Consequenter procedendum est ad hoc: utrum
eo modo quo habent medium, habeant unum
vel plura propter max imam distantiam; non
, T :.~ ll'kllll~- ' l.C q"od. 'TIn mrtllc; V tcnrtn/tf pro COII~M/1.
-... It• V. aJJJ rtro di"ad""' •R.
S'Jll:LC 0111. q!W<I'. • Ita V, aJJI 0111 d. q. , S '"pro.
1 Cf. ArlatQl., Phys., II, cc. 3 ~~ 4 (II, 264aqq.).
2 Cf. supra, p. 419, ad 1·3.
:l Cf. S. Bonav., ll &nt., d. I, p. 2, a. 3, q. 1, ad 2-J
(ll~ 50); Brevl/oq., p. 2, c 9 (V, 227a).
Cf. Alfr. Angl., Dr motu cordis, c. 10, nn. 7, 9-10
(p. 40, 42sq.),
tanta esse dlstantia unlus ah altero, ut incorpo-
reurn ex rarte sua haheret medium, sicut nnlma
habet media ex parte sua vires anlmales ct vltalcs
et naturales, et corpus ex nlla parte hahct medium
spiritus tres respondentes, el istud ex via qua
motor et organum, quod est mobile, coniunv;untur.
3. Ad t e r fi 11 m similiter respondendum 1• Quia
enim anima est simplex respectu corporis et corpus
habet composltlonem, non est necesse quod sit im-
mediatio: potest enim corpus habere maximam
compositlonem, ratione cuius potest minus"' com-
positum esse medium, et anima ratlonalis, cum
sit simplex, potest habere medium in genere in-
corporei, quod est minoris simplicitatis, sicut 11
est vis sensibilis et vegetabilis, et ita ex utraque
parte potest habere medium ad praeparationem.
4. Ad i d vero quod obicitur de materia et
forma, dicendum quod illo modo sine media
uniuntur, licet alia modo medium habeant.
5. Ad i 11 u d vero 0 quod obicitur de anima
vegetabili et suo corpore, dicendumP quod quoad
unionem perfectionis cum suo perfectibili simile
est in mediatione, sed non quoad operationem in
corpore: anima enim vegetabilis immediate ope-
ratur, rationalis vero operatur mediante sensibili.
a. Ad iII u d vera quod obicitur ex alia parte
quod requiritur medium, dicendum quod q hoc
non est nisi in quadam congruitate rei utriusque
generis ad invicem distantis, non quoad rationem
unionis. Sicut enim ignis et terra in suo genere
entia requirunt aerern et aquam pro mediis, cum
autem veniunt ad mixtionem, unumquodque alteri
miscetur et fit unum cum illo, ut quod inter ignem
remissum a sua virtute et terram remissam a
sua virtute non est medium ponere in mixto, licet
sit in mixtione, ita est inter animam rationalem
quodam modo et suum corpus. In aptatione enim
ipsa media utrobique intercidunt, in unione vero
in termino non est medium inter an imam et corpus.
b. Hoc autem ostendit alia ratio sum pta' ex
ilia parte: loquitur enim de media in adaptatione.
ARTICULUS III.
I enim anima rationalis est ultimum in genere
incorporeorum nee corpus suum est primum In
genere corporum, sed ultimum. Quaeritur ergo
4 v
1 Ita T, alll add •fl odop/ut/o. • T om IS ""' o c ""'· • s Jt.
. · '"T "'"" n R 1U "S 0111 I' Ua V, alii :~~d. til,'
5 Cf. De Gen. ad lilt., JJI, c. 5; VII, cc. 13 et 15; XII,
c..16 (PL 34, 282, 362sq., 466); Hugo de S. Viet., De
un1011t corp. tl spir. (PL 177, 2tS6).
t1 Cl. S. Bonav., II Sent., d. 1, p. 2, a. 1, q. 2, ad
2-3 (II, 41:); In llexafm., coli. 1, n. 1!:1 et 4, n. 10 (V,
332, 300).
 DE PIWPRifTATIBUS ANIMAE RELATE AD CORPUS.
utrum unum tantum sit ex parte ani mae et G ai-
le rum ex parte corporis an plura utrobique.
£t vldetur quod unum tantum ex parte ani-
mae et unum ex parte corporis b 1. per hoc
quod dicit Aug us I in us, in supra dictis aucto-
rlta.tibus, ln libro De anima el spiritu 1•
2. Praeterea, Inter animam rationalem et cor-
pus ex parte animae rationalis est vis sensibilis
vel vegetabilis, ex parte corporis spiritus; ergo
utrobiquc sufficit unicum c medium.
Contra: a. Anima rationalis est substantia in-
corporca, motiva, cognoscitiva, separabilis sive
non depcndens a corpore; corpus vero, cui unitur
tamquam organa sivc d perfe.ctibili, est corpus com-
positum ex elcmentis, comp\exionatum. Ex parte
vero incorporei est~ substantia incorporea, mo-
tiva, non cognosciliva, inscparabilis a corpore, sci-
licet vegetabilis, et substantia incorporea, motiva,
cognosciti va, inseparabilis, scilicet sensibilis: et
ita duo sunt media. Ex altera vera parte est corpus
cornpositum ex clcmentis, non complexionatum, et
421
corpus non compositum ex elementis: et ita duo
sunt media. Et ita quatuor erunt me.dta in\~r
animam rationalem et suum corpus, duo ex una
parte et duo ex alia: spiritus enim est corpus
non compositum ex elementis, humor vero est
corpus composilum ex elementis, sed non com-
plexionatum.
(Solutio): Ad quod dicendum 2 quod eo modo
quo conlingit esse medium/, quatuor habet media
supra dicta 3.
[Ad oblecta): 1-2 Ad obiectum autem in
contrarium dicendum R quod Augustin us, in
libro De anima et spiritu, loquitur de iis mediis
quae pertinent ad cognitionem vel motum sen-
sualem, ubi tantum requiritur unum medium ex
parte animae, alterum 11 ex parte corporis: ex
parte animae sensualitas, ex parte corporis spi-
ritus animalis, qui 1 vocatur phantasticum: et tunc
Oicitur phantasticum, non corpus, quia non est k
corpulentum; sensualitas vero dicitur spiritus,
quia non habet operationem praeter corpus quem-
admodum anima secundum intellectum.

ARTICULUS IV. 347

Quo modo anima et corpus coniungantur.
Consequenter quaerendum est a de modo unio- 3. Unum eli am 11 colligatione non erunt I, quia
n is animac ralionalis cum corpore. ea, quae sunt unum colligatione, habent com-
Cum enim multi sint modi coniunctionum - mune 1r: ligamentum corporale; incorporeum au-
est enim unum compositlone, quo modo materia tern non habet ligamentum corporaie; ergo etc.
et 1orma uniuntur; unum continuatione, sicut 4. Nee sunt unum eommixtione, quia iUa quae
partes quantitatis continuae; unum conti~uat~one, sic sunt unum 1 dividuntur usque ad minima; in-
sicut ligna et Iapides in domo; unum eo_lhgah~ne, divisibile vera, quod est anima, non recipit divi-
sicut membra in corpore; unum commixtwne, s1cut sionem; ergo non sunt unum commixtione "'·
elementa in elementato; unum complexione, sicut 5. Nee sunt rt unum complex\one, quia iUud
humorcs in corpore complexionato; unum b im- fundatur super unum commixtione "; ergo etc.
pressione, sicut figura inc cera; unum _insertu, 6. Nee P unum impressione, quia forma. ~e_n
sieut surculi in stipite 4 - potesfd qua.en utru.~ est principium movendi in ill is:. praetere~, d!VIdl-
aliquo istorum modorum dicatur amma umn tur secundum diviSi\)nem matenae; non s1c ~ut~m
eorpori. est in anima; ergo non est unitas i~pr~swms.
1. Nee r unum insertu, quia quod msentu~ de-
. pendet ab eo cui inseritur et utrumque vttam
Et videtur I. quod non prima ~~odo; qut~ habet· hie au tern dependet corpus ab anima quoad
forma non habet esse praeter matenam ; se. vitam'; ergo etc. s Restal ergo. quod nullo modo
an ·11na habet~ esse praeter corpus; ergo non dl-
dicetur unio animae et eorpons.
cuntur unum ilia I modo. S. Praeterea, forma habet unitatem cum eorp?re,
2. Nee dicuntur unum continuatione, quia con- et anima rationalis cum suo co.~or~, "et anu~a
tinua tcrminum habcnt unum; sed incorporal: non sensibilis in t brutis, et vegetabd1s m . planti~.
habet tcrminum ·, ergo non est unum contmua- ·· attenditur" d1fferentia
. . . I. quod au- Potesl ergo • quaen m qu 0 :t
tione cum corum sint tcnnnu SllliU • . arum perfectionum inter se ·
' · m non habet. 151
tern 1!. quantum non est, 1ermmu --------:-:;:-:=---;-;;~~~
r 111 V, ~~ add. at.
t ' T tllm. I Ita V' am mtdla; T q<~od pro qRo.
·r ."'C''· om.• v add. quo~ ~ldttur. ' S om. ~
T add. u · , C om ol!o , v om. s. t. !. q. G. • ',,'v''cV,..,· f~.:'.::
" VST quod. l 0Gm. ~ 1 dd mttrl tri'J 15 II.(. • Ita V, alii td. 1
• V o1n. • Z 11111. ln. RLeZ d. z II • \Ia 'I ut IUIW<t mtxtiOM \)to •'Ita VZ (LDkrl), aln om • Z ..rt~II<I.UIII". • \. 0"'·
'llaV,alllu/1 ~lquem •JtaV,aUiom.q.J.J. · ',y,.111• •Vc..,.
'ltaV,aiUad<tut. ~ uaV,wuadol.ut. •JtaV,aiUom.r.r.
3 Cf. supra, sub 1\tt. a.
1 Cf. supra, p. 418, nota 4 et !1. ., ad 21 • Cf Alex Hat. Summa theo/., I, num. 7 4.
2 Cf. S. Donav., II Srnt., d. I, P· 2, a. ~:, \ ) -J? • . ' • II 495)•
.5 Cf. Aristot., Mrtuph., II, ,;. 4 l •
(II, 42); De rrdttci. artium ad throlog., n. ' l ' - 4 ·
 fNQ. IV. TRACT. I. SECT. I. QUAEST. Ill. TIT. II. - 348.
422
{Solutlt:l]: Ad quod dicendum o quod haec partcm, est" ultima in genere forma rum natura-
unio, quae est animae et corporis, a B. Be r-
lium. - Adhuc etiam addendum est ad diffe-
rcnliam vcgetativae et scnsitlvae. Nam anima
na r do 1 dicitur nativa ~ et se habet ad modum for-
3
mae cum materia 2, Sed distinguendum est quod
vcgetativa, ctsi non similiter perlicit totum ut
est forma prima, quae perficit materiam, sicut partem, tamen parlicipat quaclibct pars vegeta-
sunf formae e\ementares, et in talibus forma tionem ct hoc I habent partes animalis. Sensitiva
perficif similiter totam materiam ct quamlibet vero anima non sic perficit quamlibet partem ut
partem, ut totus ignis est ignis et quaelibct pars senti at'", sicut sunt ossa, pili et huiusmodi, et
eius esf ignis, et ad hunc modum sunt formae ideo accedit plus ad distinctionem; membra vero
naturales, quae sunt primae commixtionis, sicut organica hominis sensum habent ct vegetationem,
est in metallo et huiusmodi mineralibus: totum sed nullurn habenf intellecturn. Hie ergo est finis
enim r aurum est aurum et quaelibet pars a uri distinctionis et individuafionis natura!is.
est aurum, sicut est de omnibus tormis natura- {Ad oblecta]: 1· 7. Per hoc potest paterc qua liter
libus a quae plurimum appropinquant ad suam respondendum est n ad obiecta. licet enim quae-
materiam. - Est iterum forma naturalis, quae per- dam sit similitudo ani mae et () corporis et formae
ficit totum et partem, sed non similiter, sicut est ad materiam, tamen est dissimilitudo secundum
anima sensibilis in brutis et vcgctabilis in plan- modum iam dictum. Est enim anima hoc aliquid
tis; in hoc enim habent convenientiam: totum praeter suam materiam 4 : quod non est dicere in
enim animal est animal, sed nulla pars animalis forma simpliciter naturali. Undc P non est ibi
est animal r, sed plurimae partes sentiunt; simi- proprie actus materiae, sed actus naturaHs cor~
liter Quaelibet pars plantae vegetatur, sed non poris comp!eti in forma nafurali, quae forma di~
quaelibet est planta. Sic ergo non similiter per- citur forma corporaiis. Sic ergo q habet proprium
ficitur totum et quaelibet eiusf pars, et haec forma modum unionis, et ideo vocat B. Bernard us istam
plus elongatur a maleria: habet enim aliquam indi- unionem proprio nomine unitatcm natfvam, in libro
viduationem praeter materiam. - Est au tern tertia Ad Eugcnium, V 5•
forma, quae perficit totum ita quod nullam eius 8. Patet etiam ex iam r dictis quae sit ditfe~
partem, sicut anima rationalis: tatum cnim est rentia perfectionum inter animam rationalem, sen-
homo, nulla autem pars hominis est homo nee sibilem et vegetabilcm# A I i qui 6 vero value-
etiam t intelligit; totum ergo intellectivum est ita runt~ ponere diffcrentiam in modo union is se-
quod ft nulla pars: unde nullius partis dicitur cundum diversa media unientia 1, ut poncrent
actus. In plantis autem et sensibilibus non sic lumen caeleste secundum triplicem diffcrentiam
erit, sed pars vegetatur aut sentit 1 et ideo medium inter perfectionem et subiecturn; quod
ista forma, quae perficit ita totum quod nu\lam si verum est, transcendit nostram speculationem.

848 CAPUT II.

DE MODO ESSENDI ANIMAE IN CORPDRE 1.

onsequenter dice~d~m e~t de modo essendi in

C corpore, utrum s1t 1ta u m toto corpore quod in
nulla parte secundum essentiam aut in una se-
cundum essentiam ~. in a\iis secundum virtutem.
Quod autem sit in toto ita quod in nulla
plll'te, vtd.etur 1. per hoc quod actus ani mae ratio-
n.alis. ~uUi parti .~: con venit: nulla enim pars corpo-
ns dJtJtur" intelligere, nulla pars dicitur homo, sed
totum dicitur homo, tolum didtur intellectus z.
2. Praeterea, Phi I o sop h us 8 dicit quod nul-
lius partis corporis est actus, sed nee etiam corpo-
ris, cum intelligere sit praeter corpus; quo modo di-
ceretur esse in qualibet parte vel in aliqua parte 7
. 3. Praeterea, anima sensibilis secundum paten-
ham s~am determinat partem corporis, ut secun-
dum v1m auditivam determinat aures secundum
~isivam oculos et ita de aliis; non sic ;utem est de
wt~JJecUva, quae est actus animae rationalis; ergo
amma rationalis non dicitur esse in aUqua parte

• L : : \1 ....;
1 ------
a~· t~:U,. •.~:":.'~ 11 ~,:,::·; ~:~::Jiwat P:;'!. ~-~-II m:/tflqJ//Jus., • V am. ud ... 1111/m<ll. 1 Ita v, .aiU llnl.
• V lllll. • T 0111 PC tQmtft. t T acid. hOIDI}. , C llm. , V a/lam ~til S lliD. RCZ htc. L Me. "'CZ &Milani; T llMI. 111111.
tlld ... «6alian. "Tum , Tom. , z add. IDI. utl.nttiiitltm. t rollin/ Ptll a. r. v. 'T ~tnltnlla. "T om. • v llm.

~ Cf. lk OOII8ld. ad &gen., V, c. 8 (PL 182, 799). & Loc. cit., nota 1.
Cf. S. Bonav., II, ~nt., d. 17, a. I, q. 3, a.d 4 (II, 418). 6 Cf
3 Ct. Arl&tot., Dt gtner. et corrupt., I, c. 10 et II, c. 7 (II, . 3upra, p. 327, n. 2.
45:&q.,46t&q.);S.&nav.,UStnt.,d.l8,a.l,q.3(11,44"2a). l Cf. S. Bonav., I Still., d. 8, p. 2, a. un., q. 3
Cf. S. Bonav., II Stnt., d. 17, a. 1, q. 2 (ti 414 bsq.)· ~· 170&qq.); Ill SMI., d. 14, a. 1, q. I (Ill, 301a); IV Srnt.,
Brevtioq., 11, c. 9 (V, 227a}. ' • · 23, a. 2, q. 3 (IV, 600a).
6 Dt anima, ll, c. I et Ill, c. 4 (Ill, 445, 467).
 DE PROPRIETATJBUS ANIMAE RELATE AD CORPUS.
corpotis: ergo a est in toto coniuncto. Similiter di-
cit Phi I o sop h us 1 quod simfliter est de intelfi-
gcre et de texere vel aedificare; sed texere vel aedt-
ficare sunt ipsius coniunctl tolius; ergo inteiJJgere.
Contra: a. Anima est substantia incorporea, et
ideo est non sltualis, et est in corpore. et ideo all-
quo modo localis; cum ergo movetur corpus, erit
secundum partem in uno loco et secundum partem
in alio; ergo anima, cum sit per accidens in loco,
erit secundum partem in loco huius partis et secun-
dum partem in loco illiuS partis; ergo pari ratione
in locis aliarum partium, et ita erit ubique in
corpore; sed esse in loco corporali non dicitur
nisi ratione corporis; ergo erit in qualibet parte
corporis.
b. Praeterea, dicitur, in llbro De anima et spi-
rita 2, quod est in qualibet parte corporis nee in
maiori maior nee in minori minor.
c. Item, anima est simplex; ergo non habet par-
tern extra partem; et secundum substantiam est
in corpore; cum ergo similiter se habeat ad partes
corporis, erit in qualibet parte corporis tota.
Quod autem sft prJnclpaJJter In aUqua parte
corporis, V'idetur I. per hoc quod a corde fit
expansio" caloris vitalis per tatum corpus in vi-
gilia, et inc somno fit reditiod ad interius 3, prae-
terca, in movente fit reditio caloris ad cor t;
spiritus etiam vitalis dicitur esse principafiter in
corde. Ex quibus colligitur quod anima, quae est
principium vitae, sit in corde.
2. Praeterea, per simile accipitur hoc I; Sicut
enim rex est in una parte regni sui per essentiam
et in aliis per virtutem, anima autem sic est in
corpore sicut rex in t regno: ergo in una parte cor-
poris est per essentiam, in aliis per virtu tern; sed
hoc non est nisi in principali; principalis autem
pars, a qua est motus, est cor; ergo est in corde.
Contra: a. Virtus ani mae est simplex sicut
substantia eius; ergo, cum sit in qualibet parte
corporis, erit simplex in pluribus locis simul; et
virtus sua non separatur ab essentia sua h; ergo
erit simul in singulis partibus corporis; ergo non'
tantum essentialiter in corde.
b. Praeterea, si esset in cordc secundum essen-
tiam tantum, commetireturk se toti cordi vel a\icui
parti eius; sed, sive sic sive sic, esset situalis;
quod cum non sit, non erit essentialiter in corde.
c. Praeterea, videmus animam impediri in ope-.
rationibus l suis principa\ibus quae pertinent ad
------
423
cognitionem rationalem per impedimentum exi-
stens in capite aut a cerebro; ergo, si est alicubi
principaliter, debet 11 esse in cerebra.
d. Hoc etiam videtur per simile: sicut enim
Deus dicitur esse in mundo ubique, principaliter
tamen in caelo, quod est eminentissima pars, ita
anima in corpore, principaliter vero c In eminen~
tissima parte; sed haec est caput; ergo anima
est in capite. Hoc efiam vid~tur, quia situs orga~
norum sensibilium sunt in capite.
(Solutio-): Ad quod dicendum d quod est loqui
de anima rationali vel ratione s:uae essentiae vel
ratione quarumdam virium, similiter est loqui de
ea ut est perfectio et ut est agens in corpore. Si
ergo fiat sermo de anima rationali prout est per-
fectio, dicendum t quod ita est perfectio totius
quod nuiHus partis. Si vero fiat sermo de ea
in ratione agentis, dicendum I quod diversa est
eius actio: habet enim actionem partis intellec-
tivae, et secundum hoc dupliciter accipitur. Est
enim quoddam fntelligere non dependens aliquo
modo a corpore: et quantum ad illum actum nee•
dicitur esse in parte corporis nee in toto. Alio
veroh modo dicitur intelligere cum phantasmate 1 :
et secundum t hoc dicitur media cellula capitis
logistica sive rationalis•, et hoc modo dicitur de-
terminare sib I partem corporis in parte capitis;
et sic videtur illud intelligi quod dicit Philoso-
ph us, quod similiter videtur de texere et aedifi-
care et 1 intelligere; alio vera m modo intelligere
erat animae, non coniuncti. In quantum coniunc-
tum 11 habet iterum actionem partis motivae: et
secundum hoc potest intelligi 0 vel ratione motus
affectionis vel ratione P motus vitalis vel motus lo-
c:afis. Si ratione affectionis, sic potest esse praeter
corpus; si ratione q motus vitalis, sic primo in
corcte; si ratione motus localis, sic' est ubique
in corpore. Si ergo quaeratur de anima ratione
essentiae, distinguendum est secundum modos
dictos. Tamen est ublque essentialiter et non est
in maiori maior vel in minori minor~. Hoc autem
if!dica:t motus vita lis et motus localis, quod sit ubi-
que in corpore. lntelligere autem prit.no. modo. dic-
tum' et velle, quod ei respondet, etsa smt am mae
rationalis existentis per essenftam "an corpore, non
tamen hoc: declarant, cum ipsius animae separatae
sint ii t actus et fortasse verius et perfedius.
{Ad obloota]: Ex iam dJctis possunt solvi ea
quae supra diHerenter sunt obiecta.
 INQ. IV. TRACT. I. SECT, Jl, QUAEST. I. - 349.
424

SECTIO II. - De anima secundum potentias.

QUAESTIO I.
DE ANIMAE POTENTIIS IN GENERE.

ompleto Tractatu pertinente ad considerationem animae secundum se, proce-

dendum est cum adiutorio lesu Christi ad considerationem vmum.
Primo ergo D quaerendum est an anima sit sua potentia;
secunda, unde sit distinctio virium sive potentiarum;
tertio, de singulis viribus.

849 CAPUT I.
1
AN ANIMA SIT SUA POTENTIA ,

d prlmum stc: 1. Au gu sti nus, in libro De
A anima et spiritu 2: .. Anima secundum sui
operis officium variis nuncupatur nominibus. Di-
citur namque anima, dum vegetat; sensus, dum
sentit; animus, dum sa pit; mens, dum intelligit;
ratio, dum discern it; memoria, dum recordatur;
dum vult, ~olunta!l. lsta tamen non differunt in
substantia, quemadmodum in nominibus, quoniam
omnia ista una surzt anima: proprietates quid em
diversae, sed essentia una •. Ex quo relinquitur
quod anima est suae vires b.
2. Item, Augustin us, in eadem 3: • Habet
anima naturalia et iffa omnia est: potentia nam-~
que eius atque vires idem sunt quod ipsa. Habet
accidentia et iJia' non est. Suae vires est, suae
virtutes non est: non est enim sua prudentia, sua
temperantia, sua iustitia, sua fortitudo. Potentiae
animae sunt rationabi\itas, concupiscibilitas d, ira~
scibilitas; vires ani mae sunt sensus, imaginafio,
v:!io, inteJiectus, intellectiva t, Potentiae tam en
possunt dici vires et vires potentiae/ •. Ex iis
verbis Augustin i videtur quod anima sit suae
potentiae.
3. Item, sicut materia prima possibilis est ad
susceptionem omnium• formarum naturalium 4, sit
anima habet potentiam ad susceptianem omnium h
specierum; sed materia prima est sua potentia,
qua est susceptiva omnium formarum naturalium;
ergo potentia susceptiva specierum 1 intelligibilium
et sensibilium k est ipsa anima; ergo 1 anima est
suae potentiae.- S i neg are t u r m quod materia
prima non esset sua potentia- contra: fn omni-
bus materialibus est potentia redpientis per aliud,
et illud est materia prima; ergo materia prima
est receptibilis formarum per" se ipsam; non ergo
in ea est differens id quod est ipsa et 0 ipsa
potentia; similiter ergo erit P ex parte spiritualis
substantiae quod ipsa erit receptibilis forma rum
per se ipsam.
Contra: a. Non est idem animae suum esse et
suum operari; ergo non est idem quo est et quo
operatur; sed 1 quo est' est sua essentia, ' quo
operatur' est sua potentia; ergo non est idem etc.
b. Item, in Deo q' quia non differt esse ab
operatione - operatione dico qua operatur -
idem est, non ditferens, essentia et potentia; ergo,
cum in' anima non sit idem esse et operari, non
erit idem in anima essentia et sua potentia.
c. Item, potentia animae est pars virtualis ipsius;
anima vero tatum virtuale est in pluribus poten-
tiis; non est igitur anima quaelibet suarum po-
tentiarum.
I d. Item, si essentia ani mae nan est differens
a potentia, cum anima' sit simplex, non videbitur

• CZ 0111. •zan dltltr~ ud uaoentlu 111111 prot. a.~. • V till. d Ita VR, aliL om.; codd, lrr 11 tfomlbl/llll! pro tralclbllltll•·
•1 lt.l V, .UJ 011;>. 'fin'-·· hl.tdluiii'D. 1 Z om. '· ~- p.; L om. ~x. 'L om. a. 1. o. h T add. formorllm. j T add. tt. • T attuuum.
T 0111. • T nqt,fiiGt, Zqqdur. • T '"IUIII'um. ~ T til. P S ul. 9 V om. t. D. , z om. , s ma .

1
. . Ct. Gull. Altlulod., Sumnw., II, tr. 10, c. I, q. 6, ubi lin
II Sent., q. 54, in Bibl. Schol. Franc., V, p. 273, bane sen-
dtctt quo-d haec • oplnlo est contra omnem phllosophiam •; tentlam tueri videtur Thomas Gallus, Abbas Vercellensls.
et tr. II, c. I, q. 2 (f. 65c, 69d); S. Bonav., I Sent., Z Cap. 13 (Inter opp. Augustin! PL 40, 788),
~j 3, Jl. 2, a. 1, q. 3(1, 84aqq.); II Sent., d. 24, p. 1, a. 2, q. 1 3 Loc. cit. (PL 40, 789).
( • 5.58tqq.); ltlntr., c. 3, n. 5(V, 305). Teate Ollvl, Quatst. J 4 Cf. Arlstot., Metaph., VIII, c. 7 (II, 569).
 DE ANIMA£ POTENTIIS IN OENBRE. 425

nisi una potentia: quaecumque 11 enlm uni et
eidem 11 sunt eadem, inter se sunt eadem I: nee
est Ita dicere sicut in Trinitate, ubi non est
distinctio potentiarum sive virium.
e. Item, si esset una vis animae, consequeretur
quod una esset e operatio, quia omnis vis creata,
cum sit dlscreta, terminata est ad operationem
discretam et singularem prlmo et per se; vide-
bitur ergo idem esse sentire et d inteltigere, ap-
prehendere et moveri vel ad se invicem consequi.
(Solutio}: l-2. Ad hoc dicunt quid am 2 quod
in nullo alio a Primo est idem essentia rei quod
sua potentia; unde dkunt quod anima non est
idem in essentia quod sua potentia, dicunt tamen
quod sunt idem~ in substantia. Sicut enim non
est idem esse et operari, ita nee essentia et po-
tentia: essentia enim animae est id t per quod
anima est absolute essentia; potentia£" est id per
quod anima ad aliud est efficiendum vel recipien-
dum. Dicunt tamen quod idem est in substantia~
eo quod anima non subsistat sine suis potentiis
nee etlam intelligatur nee tpsae potentiae sine
anima. fdentitas ergo, quam ponit Augusti-
n us, referenda est ad substantiam, non ad es-
sentiam.
3. Ad hoc quod obicltur de prima materia
dicendum est quod, etsi materia prima est re--
ceptlbilis formarum h per se ipsam~ id est non
per aliud, ex hoc non sequitur quod sit sua po-
tentia, sicut nee sequitur 'anima se ipsa vivit.
ergo est sua vita '. Praeterea, etsi materia prima
esset sua potentia, non propter hoc sequeretur
quod anima esset sua potentia, quia materia
prima est iltud in quod est ultima resolutio ex
parte corporalium sive susceptibilium formarum
corporalium 3, anima autem non est' illud in quod
est ultima resolutio ex parte spiritualium sive
susceptibitium formarum spiritualium: anima enim
est resolubi/is in suam formam et materiam sive
in suum ' quod est' et 'quo est' 4•

CAPUT II.
DE POTENTIARUM DISTINCTIONE.

onsequenter ", supposito quod anima non est I secunda, si plures, omnes debeant dici utrum
C suae secundum essentiam, llcet aliquo partes animae an quaed~m sic~ .et quae_d~~ no~;
vires
modo secundum substantiam, quaeritur: tertia, secundum QUid acc1p1atur d1VIS10 VI-
Utrum' una sit vis tan tum aut plures; rium.

ARTICULUS I. 350

Utrum in anima sit una vis tantum aut plures.

1
Quod autem una sit vis tantum, arguitur vegetabilis, alia, sicut dicunt quid am , adhuc
1. ex hoc quod virtus in spiritualibus sequi vi- non dlcerentur nisi tres vires secundum tema-
detur formam; ab unitate ergo formae sequitur rium formarum.
2. Praeterea, in Primo est unitas virtutis sic~t
unitas virtutis. Sicut enim in corporalibus uni-
unltas essentiae; in creatura autem, cum non Sit
tatem tormae sequitur unitas naturae - forma
repugnantia ut una sit virtus sicut una estP
autem dicitur in quantum perficit esse 5, natura
essentia, quemadmodum repugnat creaturae .ut
in quantum est principium motus 6 - sic. in
virtus sit idem omnlno quod essentia - hoc emm
sp"nitualibus forma dicitur in quantum perf1cJt
dicitur proprium Dei - possibile est,.. ergo crea-
esse, virtus vero in quantum est principium
turam aliquam in hoc assimilari Primo; illa au~em
actus. Ex hoc ergo 11 videtur quod una de-
convenienter' est spirituaJis, ut an~elu~ aut amma
beret esse virtus ani mae, cum sit una forma;
rationaHs; habebit ergo uni~atem Vlrtutis quemad-
vel si anima rationalis est una forma, prout
mod um unitatem essentiae ,
autem est o sensibilis, est alia forma, prout est
·-----
' VTR potti!Ut; Z om. ~sult/la. • 5 ~~-:!:
vtt• ;.,q~~~':tlt- '; :~~tm. •
C• ~!~:.·am ~~-om. d R o:-Jta
L 111 1 T ldtm
~Z {~nt~rl.), ..u om. • C wro. • v om. , V oPI.
1
• V communlttr.
~ ct Arlstot, Phys., II, c. 3 et Metapfl., IV, e. 2 (U,
I Ct. Arlstot., Topft., VU, c. 1 (1, 255). 1 264 , 5J5}.
2 Cf. supra, num. 116. ) 11 Cf. Ar\stot., Phys., II, c. I (11, 260).
3 Cf. Arlstot., _Metaph., II, led. b-rev., c. 2 (JI~t4865
d q~7· 1 Cf. Plato, Timaeus, n. 34 (p. 31sq.).
-t Cf. supra, num. 69-60; S. Bonav., 11 Se '' · ' 8 Cf, J. Sallsbur., Metalog., IV, c, 9 ('PL \99, 922),
a. I, q, '2 (II, 415).
 JNQ. IV. TRACT. I. SECT. II. QUAEST. f. - 351,
426
Contra: a. Divisio en tis per unum ct .multa
prior est quam per idem ct diversum 1. S• ergo
debet accipi differentia inter Crcatorem ct cr~a­
turam quantum ad virtufcm, acciplctur a ~nus
penes unitatem et pluralilatem quam penes •.den-
titatem ct divcrsitatcm. Sicut ergo crcatura dlffert
a Creatorc in hoc quod virtus in creatu~a non
est omnino idem quod sua essentia, sic dlfferet b
in hoc quod habet per pluralitatem virtutis quod
habet Creator per virtutls r indivisionem, ut Crea-
tor una virtute agat omne quod agit, creatura vcro
agat pluribus virtutibus differentia a. . autem respicit actum, actus autem diversi sunt
b. Praeferea, anima rationalis ad imagmem
condita est ipsius Crcatoris; sed in Crcatore est
unitas essentiae et virtutis ct differentia perso-
nalis; ergo in anima erit practer unitatem essen-
Hac aliqua pluralitas; nonnisi vlrium; ergo anima
habet pluralitatcm virium aut virtutum.
{SoluUo}2~ Ad quod dicendum quod anima
habet pluralitatem vlrium t,
(Ad oblectaJ: I. Ad primo au tern obiectumt
in contrarium dicendum 1 quod non est simile de
virtute respectu formac quae est substantia, et II
de natura. Natura cnim 1 proprie et prima respicit
multiplicationem formae in materia 3, in quibus est
possibile multiplkari, sicut natura ignis ut multi-
plicet formam ignis, et si respicit t alium modum,
hoc est in quantum ad hunc ordinatur. In illis
autcm in quibus non est multiplicatio formae, ut
in sole et huiusmodi, determinat speciem motus,
ut uni naturae unus 1 respondeat motus; virtus
essentiae compositae; oportct ergo intercidere
divcrsitatem virium.
2. Ad secundum diccndum m quod differen-
tia n creaturac ad Creatorcm non tan tum a attendi-
tur in hOc quod non est idem virtus quod essen-
tia P, sed in hoc quod unius q cssentiac perfectae
sunf plurcs virtutcs quae particulariter agunt, cum
ipsum Primum una virtute univcrsaliter agat.

S&l ARTICULUS H.

Utrum omnes potentiae debrant dicl partes animae 4•

Deinde quaerilur utrum omncs vires debeant partes dicantur eo quod parth:ulant posse animae
dici partes aul qua!!dam sic 0 et quacdam non. per actus differcntes t, secundum hoc possunt did
partes, ct hoc modo dicit Augustin us 7 : • Qua-
Quod ornnes, vldetur 1. per hoc quod anima dam slmilltudinc dicltur habere 1 partes •. 111ae
dicitur esse totum \'lrtuale b' partes aulcm elus vcro propric dicuntur partes quae particulant sub-
sunt vires vel vlrtutes r: loti cnim rcspondct pars; stanliam ani mae vel multip\icatam ostcndunt.
ergo quae/1/Jet potentia debet dici pars animae. Vcrbi gratia, scnsibllis in brutis, vegctabilis in
Contra: a. In sensibi!i 4 quinque sensus non plan tis, raflonalis vel intcllectualis in hominibus
sunt quinque partes animac; similiter In vcgcta- mult!plicant subst.1ntiam animae vel multiplicatam
bili, augmentativa, nutritiva, gcncrativa ' non di- 1) ostertdunt: alia cnim est substantia rationalis ani-
cuntur tres partes animac, q~1emadmodum dkimus mac in llominc, alia scnsibilis in bruto, alia vege-
!
partem inteflectivam, scnsitivam ct I vegctatlvam; tabilis in planta; unde istae tres potcntiae partes
ergo non omnis potentia pars est ani mae. ani mae dicuntur secundum phi I o sop h o s 11, et m
b. Praeterca, videtur quod nulla potentia sit ctiam in homine hac tres potentiae n tundantur in
pars ani mae. Dicit enim AugustIn us': • Tota tribus substantiis. Non sic autem est 11 de quinque
essentia animae in r suls potentiis consistit nee viribus sensuum vel P allis diCferentiis potentiarum.
per partes dividitur, cum sit simplex. ct indivi· Si vero dlcantur partes quae constituunt substan-
dua •. Ergo potentiae non sunt partes. tlam, secundum hoc anima non didtur habere has

I
[Solutlo)6: Ad quod dicendum 11 quod non· vires pro partibus: non enim ex a\iquibus viribus
om~e~ vires debent dici. partes ani mae, proprie substantia ani mae constituitur. Sed nee anima
1

acc1p1endo vocabulum. Sa vera extendatur quod dicitur habere partes co modo quo continuum

• R alld.. d. • 517; dlf/rrt. • S ~/riiU; T 0111. q, h. c. p. r. -l V 0111. • RZ om. alii riNIIIRirl ... vir/on~. I Ita V, alii Rfoltdlllll
llllfrm pro I'· <I, "· ' STRL ad.d. Ut • L om 1 T nld l V rtspltiGt C d ric pro tis/ ' L 1111/lls. • Ita V. alii Wt'IJ
dl~ndiUif ~~~. • V •d.t. ~~~. • V lrvlw11. r L ptr tlltnttam pro q t f L ,;,,.11,
• lla LZ lnt~rl., alii <>Ill. ST llllf \'lrlllorlt: V •dd. aut pottntt.~/t 111 r. r.
• S o:~ . • T ~lltll'rJiio.
0
• 11a Y, alU om./. • t VST om.
• L om. • Ill!. V, alLI•dd. til. 'T lld>tant. • 5 *dd. tl. 1 R llobft. • Ita V, alii oAI. • ~ slltostanl/r,
1
•lb. v, all\ 0111. r Z add. ill:.

I Cf. Arlalot., Mdoplt., IX, c. 3 (11, 571).

5 Ch spirifu tt anima, c. 13 (Inter opp. Augustin!
2 Cf. S. Bonav., II Sort., d. 2-f, p. I, a. 2, q. I, ad 8
Pl. 40, 789).
(1~, 562); IV Stnt.,d.44,p. J,a.2, Q. 2, tJd 3 (IV, 914}·
llmtr., c. I, n. 6 (V, 297). ' 6 Ct. S. Bonav., I Sent., d. 3, p. 2, a. I, q. 3(1, 84s.q.).
3 Cf. Ariatul., Phy:., 11, c. 8 (II, 27!). 1 toe. cU., ad settsum.
4 Ct. supra, num. 881, 8 Cl. Aristot., Dt anima, Ill, c. 9 (Ill, 471); Avicenna,
Dt anima, p. 1, c. 5 (1. 4d).
 DE ANIMAE POTENTIIS TN OENE~E. 427
habere partes dicitur vel discretum, et hoc modo ad modum continui vel discreti; vel concomitans
dicit Augustin us 1 quod anima, • cum sit sim- multiplicationem substantiae, et sic dicuntur ra-
plex, non dlcitur habere partes verltate composi- tionalis, sensibilis, vegetabills partes; vel quae
tionis •. particulant posse anlmae per actus dlfferentes, et
lAd oblecta): 1. Per iam dicta patet qua liter sic aliae vires dlcuntnr partes: et hac proprle
respondendum est ad obfecta. Pars enlm dicltur dlcuntur partes 6 vlrtualcs, quae In una substantia
tripliciter: ingrediens compositionem, et sic non anirnac conveniunt ct diffcrunt per actus diffe-
dicifur habere partes • vcritale • composJtionis • rcntcs In specie.

ARTICULUS Ill, 362

Secundum quid occipiatur distinclio pDienliorum l,

Tertio quaerHur secundum quid acclpiahar dl- videtur per verbum Philosoph!~ dlcentls: • Ex-
visio vel distinctio virlum. Aut enim r dlslin- tendentc sc lntelligentla specu\ativa fit pracllca •.
guuntur per actus vel per organa aut per - Praeterea, idem est oblectum sensus communis
obiecta. et partlcularls, ut visus est albi, gustus dulcls,
sensus communis albi dulcis 11 ; similiter lnlellectus
1. S I p e r actus, tunc quae sunt dlfterentlac .1gc11s 11 I!Rbct pro ohlecto 1 species abstractas a
actuum, hae essen! dlffercnllae vlrJum; sed oplnlo materia, \ntellectus posslhllis similiter, et tamen
ct sdentia sunt duo actus; ergo intellect us, a quo sunt duac vires; non ergo secundum dlflcrentlas
proctdit scicntia ct a quo proccdit ~ oplnio, sunt oblcctorum sunt dlffcrcntlne vlrlum.- Praeterea,
duae vires; quod cum non sit, non attendltur dlversa sunt ohlccta In tactu secundum dlfferen-
omnino ~ dlvlsio vlrlum secundum differcnllas llas contrarietatis, eadem autetn potentia tangl-
actuum. Prae!erea, differunt actus in tach• bilis; ergo non .1ttcndllur dJffcrcnlla vlrlum vel
secundum quod sunt respcdu divcrsarum quail· ldentilas secundum differcnllas oblectorum.
tatum: est cnim all us actus in tactu rcspectu Solutio*: Ad prlmum dkcndum quod prima
calldl et frigid/ et respectu moills et durl ct rc- dllferentla est In sc !psis, consequcntcr 1 autem
spcctu humidl et sled et Ita de allis, et tamcn quaedam dllfcrunt per actus dlf£ercntcs in specie,
sensum diclmus esse unum In specie slve tactum 3 ; quaedam diffcrunt per organa, quacdam per
ergo non est differentia vlrlum secundum dlffc- obiecta, qune<Jam secundum matcrlas. Differentia
rentfam ac1uum. autcm virlum, qua dlcltur qund alia est 111 natu-
2. Quod autem non dlffcranJ secun- ra lis, alia vitalis, alia anima/Is, est per se ipsas,
dum dlfferentJam orRanorum, patet per hoc diKnoscl tam en potcst per organa: organum enlm
quod I non omnes vires anlmae utuntur orRa· naturalls vlrtutls est hepar vel quod tenet locum
nls ad eliciendum actum, slcut est lntcllecliva; hepatls; vltalls vero est cor vel quod tenet locum
ergo penes diffcrentlas organorum non aUcndl- cordis; anima lis vcro ailquod organum est cere-
11
tur pluralitas vlrlum. - Praeferea, in memo- brum vel allquld loco cerebr\ • Ratlonalls vcro et
ria, intelligentia et voiuntate hoc ostcndifur: hae sensibilia et vegetabllls" sunt vires quae secun~
enim non diffcrunt secundum dillercntiam orga~ dum se dlfferunt, nlhllomlnus tamen dlgnoscitur
norum; ergo secundum hoc non altenditur dif- earum differentia ex actlbus specie dtffcrentibus.
ferentia. Tres autem vires animae vegetabllls, nutrltiva,aug-
3. Nee hoc est secundum differentias men(atfva, generativa, differentc.s tmnt In' se lpsls
obiectorum. Cum enim verum ct bonum sint ct sunt consequentes ad lnvlcem secundum con-
diversa obiecta in specie, inteiJectiva specula- venlentlam P materiarum. Nam nutritlva operatur
tiva et practica essent duae vires •, quod non super allmentum, augmentativa super quantum

• z om. I TCZ quia. r IU. I. (...m-.), •ut

• 11.1 V, JIJII "1"/lalll-. • S - · d ... pGTiu. •T o•. • T 0111. l(ltllllll ... pttntdlf.
1 1 VST com11111111fft • R: o... • L 0111. r. r.
ldd. IGIIt•m. • T quill. I 1. pll abltcla prop. 9., quod l. "'"· It• V, .aUl - ·
• R 0111. r IU VZ. dil t:~Miklm.
6 cJ. Alfr. Angl., Dt motu cordh, c. 10, n. 9 (p. 4Z);
t Loc. cit.
Richard. de S. Vltt., De :statu fnttr. hom., I, c. 1 (PL
z Cf. s. aon.av., JJ Stnl., d. 24, p. I, a. 2. q. 3 (II,
196, 1120); Gull. Abbas S. Theodorld, De IJIJlura cor·
566); Ill StnJ., d. 23, a. I, q. 3, od I (Ill, 479).
porU el on/11UJ1, I, (PL IIJJ, 700sqq.); Pscudo-Augustln.,
3 Cl. Arlstot., Dt Clllima, II, c. II (Ill, 456).
Dt splritu t1 animo, cc. 20-22 (PL 40, 79hqq,),
~ ~ anima, Ill, cc. 7..g (Ill, S,qq.}.
s Ct. ArisJot., loc. tit., c. 1 (Ill, 470).
 428 INQ. IV. TRACT. 1. SECT. II. QUAEST. I. - 353.

differcnti,, acfionum nee penes organa tantum

in 11 atfmento, gencrativa autem super residuum
utriusque naturaliter, contingit tamen et aliter. nee penes obicda tantum nee penes materlas tan.
Verumtamen non semper operatur augmentativa, tum aut penes moventia, sed est etiam quaedam
cum inveni1 quantum in alimento, quia quod differentia virium inter se, quae praecedit omnem
affert h nutritiva, aliquando est aequale ei quod differentiam iam dictam.
dissolvitur, aliquando minus, aliquando plus. Cum Ut autem manifestius fiat, ad diffcrentias virium
autem fuerit minus vel aequale, non operatur desccndemus. • Habet autem anima •, sicut di-
3
augmentativa, sed cum fuerit plus. Hoc autem cit Augustinus , • vires, quibus corpori com-
1
non quocumque modo: nam impinguari est de eo miscetur • - ct hoc est quia iis non operatur sine
quod plus existit; sed, cum secundum naturalem corpore - quae sunt • naturalis, vHalls, anima-
quantitatem in omnibus existit diametris {• ut per- lis •, quae differunt in anirnali secundum diffe-
ducatur ad complementum. tunc est d augmenta- rentias organorum: "' naturalis in hepate, vitalis
tiva. Semen autem est de superfluo eius quod in corde, animalis in cerebra "· Naturalis opera-
pertinet ad esse determinatum in quantitate 1• Sen- fur per spiritum naturalem, vitaiis per vitalem,
sus autem distinguuntur et t secundum organa et animalis* per animalem. Naturali respondent ve-
secundum obiecta; vis autem f cognitiva intet- nae, per quas transmittitur humor; vi tali respon-
Jectiva et motiva penes obiecta, vires etiam co- dent 1 arteriae, per quas transmittitur motus vita-
gnitivaez penes obiecta, vires etiam motivae pe- lis; animali m respondent nervi, per quos trans-
nes obiecta quae etiam in illo genere dicuntur mittitur sensus et nihiiominus motus per nervos
obiectivat. Sic ergo patet quod differentia viriurn motivos, sed ii cum arteriis conveniunt in aliqua
non est tantum cognita penes actiones in omni fz parte.

S6S CAPUT Ill.

DE COMPARATIONE VIRrUM AD INVJCEM.

st autem quaestio I. de comparatione harum
E virium inter se.
Videtur enim nattll"alis esse prior: 1. Cum
enim respondeat vegetativae 11 - quod patet ex
viribus vegetativae - vegetativa autem praece-
dat sen$itivam et intellectivam, vitalis autem,
quae est in corde, respondeat vitae sensibili:
praecedet ergo naturalis vitalem.
2. Praeterea, videtur ex hoc quod dicit Phi I o-
sop h us 4 : Sicut apud medicos hepar primae ge-
nerationis est principium, ita apud eos cor secun-
dae generationis est principium. Cum ergo prima
generatio sJt membrorum ex bumoribus, secunda
vero sit 0 spirituum, sicut dicit Avice n n a 5,
membra autem oportet esse prius, ut deferant P
spiritus: erit ergo operaUo virtutis naturalis
ante operationem vitalem i ergo virtus ante vir-
tutem.
Sed vtdetur contrarhtm fi. per hoc quod vita
est primus actus animae., in corpore, alii autem
sunt actus consequentes 6 ; vita autem transmittitur
deferente spiritu vitali per membra; erit ergo vir-
tus' vitalis prima operans et consequenter na·
turalis et aliae.
b. Praeterea, cor est, secundum Philoso-
ph u m 1 , prim urn membrum formatum in corpore
et perlicitur a' virtute vi tali; ergo virtus vitalis
est prima inter virtutes.
II. Similiter quaeritur de virtute vi tali in t com-
paratione ad animalem.
Videtur enlm, cum anima\is virtus sit nobilior,
quod minus indigeat aliis: J. Jpsa u enim ab-
strahit tormas a materia, quod non faciunt aliae;
eductio ergo potentiae huius in actum potest
fieri sine aliis.
2. Praeterea, virtutis vita lis motus ~ est secun-
dum dilatationem et constricUonem x; isto autem
motu non videtur indigere vis animalis ad hoc
quod exeat in actum; ergo non dependet anima-
lis" a vita!i.

1 Cl. Aristot., De IJIJinwJ. gtlltro!., 1, e.

8 (IJI J34)·
Avicenna, De not. animal., XV, cc. 2 fl 3 (I. roc}. ' A 4 Cl. Arlslot., De part. Ulllmul., Ill, c. 4 (Ill, 258sq.);
~ Sub.audi KnBIIJ/ks
3 De apirliu et an~, ec. aJ-22 (PL oW 794
maac., De fide ortfwd. u c; 13 (PG 94 927
• I
sq.), d. Oa·
1
X vl,cenna, De onlmo, P· .!S, c. 8 (f. 2&!}; De nat uulmul.,
ll11 , c. 3 (t. -'I d).
Cf. De anima, p. 15, c. B (p. 28a).
cenna, lJt Clllimtl, p. 5: .;..' 8 ·(f. 28«). ' &qq.); Avi- ~Cr. Arl&tot., De anima, II, c. 2 (Ill, 4415).
Arl1tot., De partlb. animal., 111, c;, 4 (lll, 2!18).
 DE ANIMAF: POTENTUS IN OENERE.
3. Praeterea, anlmalJs plus approplnquat a ad
intelledlvam, quae operatur praeter corpus; ergo
minus dependet ab operatione corporali.
Sed contrartum vldetur a. per hoc quod dicit
Ph i1 o sop h us 1, quod corb est prim urn recipiens
motum ab anima et influens super alia; omnes
ergo motus in corpore fiunt' praeexistente motu
cordis.
b. Praeterea, sensus non fit sine calore, sicut
dicit Phi I o sop h us 2• Cum enim expanditur calor
ad exterius, fit sensus particularis, cum autem fit
reditio caloris ad interius, operatur sensus inte-
rior; sic ergo sensus non fit sine calore; caloris
autem fons est cor 3 ; ergo operatic animalis de-
pendet ab operatione vita lis d; ergo virtus, in
quantum huiusmodi inclinata ad actum, est po-
sterior virtute iJJa inclinante e ad actum.
c. Hoc etiam indicatur ex hoc quod remanet mo-
tus vitalis ubi non est sensus vet motus, sicut est
in membra paralyticatol et sicut est in apoplexia;
ex quo patet quod prior est vitalis spiritus in
sua operatione in g ani mali quam anima lis.
(Solutio}: I. Ad quod videtur dicendum per hoc
quod dicit Avice n n a 4, ostendens differentiam
naturalis philosophi et medici. Dicit enim quod
medicus iudicat h secundum id quod apparet et
ex propositionibus sufficientibus procedit, natu-
ralis vera philosophus, qui considerat primam
causam, non tantum propinquam, dicit omnium
operationum principium esse cor, sicut visum fuit
A r is tote I i 5, Secundum hoc ergo dicendum quod
primos actus in animali est mediante virtute vi-
tali; et licet prius operetur in semine virtus na-
turalis, non tamen in animali, sed vitalis, ut calor
spiritalis 6 influat super naturalem et sic vis natu-
ra lis operetur in nutrimento, similiter ut calor 1
spiritalis influat super membra, per quae mini-
stratur sensus et motus et sic fiat sensus et
motus. Et hoc est quod dicit Philosophus 7 :
• In sanguinem habentibus haec pars est circa
cor; universa enim sanguinem habentia cor habent
et principium motus et proprii sensus; motus
1 ct. Arlstot., Dt animal. generat., II, c. 6 (Ill, 362>·
ll Cf. De partlb. animal., II, c. 10 (Ill, 244).
J Ct. Arlstof., De animal. generot., JV, c. 1 (Ill, 396);
Alfr. Angl., De motu cordis, c. 6, nn. 5 et 7 (p. 23sq.).
429
lg!tur et splritus manifesfum est quoniam cor est
princlplum k • ,
Ad obtecta autem respondendum est: t. Ad
p r l mum 1 quod prioritas vegetativae ad sensiti-
va.m attenditur duobus modis: vel quoad sensum,
et sic est verum quod praecedit; vel quoad vi-
tam in animali, et sic, licet vegetativa prius ope-
retur in semine quam ilia, tamen cum factum est
animal, operatur prius ilia vitalis, quae est in
corde, quam vegetativa in animali: prius enim
vivit animal quam nutriatur.
2. Ad secundum dicendum"' quod aliter to.
quendum est de virtute vitali prout perticit cor
et aliter prout perficit membra alia n mediante
cord e. Prout enim perficit cor, sic est prior aliis;
prout autem defertur calor ille spiritalis ad alia
membra, oportet prima 0 membra esse et deinde
expandi catorem vitalem super ilia.
11. Ex iis ergo potest patere qualiter respon-
dendum est ad id quod secunda quaerebatur.
Ad i d P quod obicitur de comparatione virtutis
animalis ad vitalem dicendum f quod prior est
vitalis animali, sicut ostensum est 3, in sua opera:-
tione r,
[Ad obJeetaJ: 1. Ad primum autem obiec-
tum" in contrarium dicendum t quod, licet sit no-
bilior animalis vis uno modo, alio tamen modo
vis a vitalis est nobiJior: quoad hoc enim quod
animalis copulatur organo, ut per ipsum operetur
mediante calore vitali, sic est indignior vitali;
finis tamen suae operatlonis est nobilior, ut sci-
licet species magis et magis abstrahatur a su~
iecta materia.
2. Ad secundum vero solvendum• est per
interemptionem. Motus enim in parte sensibili in-
diget motu qui est secundum dilafationem et con-
strictionem :r: indiget enim caloris expansione ad
membra sensibilia, quod non fit sine iis motibus.
3.Ad tertium dicendumest'quod,licetani-
malis plus appropinquet :r ad intelligentiam ex
parte finis in suo motu, tamen ex parte principii
motus dependet ab operatione virtutis vitalis.
I ~ Cf.
5 ct.
1 ct.
De nol. onimJJl., XII, c. 10 (f. 49a).
supra, nota 3. 0 Ct. supra, p. 375, Solutio.
Dt somno d l'igUla, c. 2 (UI, 503).
8 Cf. supra, hie, in Soiutiorre ad I.
 INQ. IV. TRACT. I. SECT. II. QUAEST, II. TIT. I. - 354.

QUAESTIO II.
DE VI SENSIBILI.

TITULUS I.
DE VI SENSIB!Ll COGN!TIV A.

is habitis, omissis illis quae pertine~t ad _co~siderationem virtutis naturalis et

D vitalis, eo quod sunt alterius cons1derahoms, transeundum est ad ea quae

sunt virtutis animalis.
Et prima agendum est" de virtute ani mali exteriori;
secunda, de interiori.
Et iterum prima, de cognitiva;
deinde, de motiva ~>.

MEMBRUM I.
De vi sensib!li cognltlva exterior!.

~~uia vera per sensus exteriores i~gre~itur co-.
Uf{si gnitio et per consequens affectw, d1cendum
est de numero sensuum.
Circa numerum sensu urn quaeritur:
Primo, utrum sit unlcus sensus aut plures;
deinde r, utrum sint quinque an pauciores an
plures;
et penes quid accipiatur numerus virium sen-
sibilium exteriorum.

864 CAPUT I.

UTRUM SIT UNJCUS SENSUS AUT PLURES.

t prJmo 4 vJdetur quod sJt una vJs senslbllls:
E J. Dicit enim
animo e/ spiritu
Augustinus, in libra De
1 : ., Sensus unus est in anima
et est id quod ipsa, et, cum corpus non sit,
corporeus dicitur, cum intus non sit nisi unus •.
Ex quo accipitur quod non sit nisi una sensi-
bilis tantum.
2. Praeterea, hoc videtur per simile. Sicut enim
se habet intellectus ad intclligibilia ', ita sensus
ad sensibilia 2 ; sed intelledus non muiUplicatur
secundum vires diversas respectu intelligibilium,
sed est una vis 3 ; ergo nee sensus multiplicatur
secundum pluralitatem virium respectu sensibilium
diversorum, ut alia sit vis sensibilis coloris I, alia
soni, alia saporis ct ita de allis.
Contra: a. Anima est perfectio corporis 4 et se-
cundum diversitatem perfectionis est diversilas
perfectibilis, ut alia est perfectio corporis humani,
alia brutalis: propter quod et aliud est corpus in
specie; similiter alia sensibilis secundum vires
pcrficit ~ partes corporis; erunt ergo diversae
vires perficicntes diversas partes corporis 11 , ut
sicut videmus differentiam organorum, ita sit dif-
ferentia virium: non enim anima facta est propter
corpus, sed corpus propter animam. Si ergo
quaereretur ratio diversitatis in organis, necesse

• Ill V, alii Qm. Q. t. • RLC nudtr/11, q111ld z rorr. • Ita V, l\11 tlrc11 quoll ob/dl11r pro r/rra 1111mnum __ dtlndt; Sl om. ulrum.
- S prltnllltl • S l'ltdf~ntt(IIJI. t RC Clltorf•, quoo L rorr • C acid. df~"'"'· A R o~n. tr'lnt .•. torpor/•.

I Cap. 4 {Inter opp. Augustini PL 40, 782). 3 Cf. supra, num. 861.
a Ct. Ariatot., De animo, Ill, c. 4 (Ill, 467) • Ct. Arlstot.. Dt antma, II, c. 1 (Uf, 444).
 DE VI SENSJBJLI COO NIT IV~
esset reddere rationem ex parte animae etQ non-
nisi" ratione virium.
b. Praeterea, si propter unltatem essentlae ani-
mae esset unitas potentiae sive virtutis, secundum
hoc non esset nisi una vis in anima et ita non esset
distinctio essentialis virium pert apprehendentem
intrinsecus et extrinse<:us nee 4 esset differentia
animae, quae est creatura rationalis, quoad hot
ad Deum 1 : Dei enim est una potentia sicut una
essentia, nee multiplicatur u comparatione ad
aliquid a\terum; quod cum sit differentia inter
animam et Deum quoad hoc, non accipietur
unitas sensus penes unitatem sensibilis animae
in essentia.
{Solutio): 1. Ad quod dicendum' quod potentia
sensitlva media est inter essentiam animae et
actum qui fit I in different! parte corporis sive'
different\ organo. Dicendum ergo est quod di-
versac sunt vires quae sunt perfectlones dl-
versorum organorum. Dicuntur tamen unus sen-
sus propter hoc quod sentienti non h apparet
differentia virium intra; et propter hoc dicit
CAPUT II,
UTRUM SINT QUINQUE SENSUS AN JlAUCIORES AN PLURES 5•
einde, supposito quod sint plures sensus sive
D vires scnslblles, quaerltur utrum sint quinque
an paudores an n plures.
Bt vldetut 1. quod sint 0 octo: Cum enim sensus
nat us sit ad sensibilia, octo autem sunt medietates
formarum sensibilium, quare erunt octo vires.
Octo au tern medietates sunt: est cniln mcdletas
in coloribus una, albl et nigri; in sonls P una,
acuti et gravis; in odoribus una, foetidi et sui
oppositi; in saporibus una, amari et sui oppositi;
in tactu vero est q medietas una, calidi et frigid!
et ~ alia humidi et si<::ci et- Iter urn levis et gra-
vis', est iterum Ienis etasperi 11 ; quidam etiam
addunt mollis et duri. Restat ergo quod octo
sunt medietates vel novem. Propter quod octo
videbuntur vires esse differentes r specie vel
novem, ut sicut penes unam medietatem una vis
I Cf. supra, nr~m. 349.
2 CJ. Dt spiritu d anima, c. 4 (PL 40, 782); lk lib.
arbit., II, c:c. 4-5 (PL 32, l2461q.).
3 Cl. S. Bonav., II S~nt., d. 31, a. I, q. I (JJ, 742).
• Cf. Arl1tot., D~ anima, III, c. 2 {Ill, 463); S. Bonav.,
1 Still., d. I, a. 3, q. J, ad 2 (I, 39).
431
Augustinus 2 quod unus sensus est intra, varii
tamen dicuntur, id est dignoscuntur, • propter
exercitla •, sed non sic apparel intelligenti, cuius
est cognoscere differentlas interiores. Praeterea,
unus dicitur sensus propter unitatcm substan-
tiae, in qua radlcatur 3 •
2. Ad i d quod oblcltur de lntelle<:tu, dicen-
dum 1 quod non est simile: lntellectus enim non
utitur t organa nee habet proportlonem ad dlffe-
rentiam inte111gibilium, ut dicatur corrumpi ex
excellcntla lnteltlgibiUum ut per haec minus vi-
deal, quemadmodum est t In sensu, qui corrum-
pltur ex excellentla scnsibll\s ut non videat minus
sensiblle et proportlonem habet ad medietatem
in senstbllibus •; et Ideo, llcet lnteltectus sit idem
qui reclpit onmes formas intclliglbites, non famen
idem sensus qui reciplt omncs fonnas"' sensibi-
\es extrlnsccus. Ratio aufem est, quia intellcctus
convertlt se ad formas ahstractas a materia, sen-
sus autcm convcrtit se ad formas In materia;
formac vera cxistentcs in materia habent dispa-
ratloncm slvc opposiUonem in specie.
355
senslllva In specie acdpitur, ita acclplatur penes
allas.r, Et hoc vidctur P/Jilosophus 6 dicere
dlcendo quod factus est plurcs sensus, et A v 1-
c c n n a 7 dicit quod secundum quosdam octo
sunt sensus.
2. Videntur autcm' esse pauclores senslbJles
vires: Gustus enim non est nisi quidam factus 8
in parte corporis deterrnlnata. - Praeterea, anima
sensibllis est perfectio In omnibus animalibus;
slcut ergo acque participant genus, ita aeque
participant ea quae consequuntur cssentia.liter
perfectionem; sed non In omltibus anlmallbus
sunt hae differentiae sensuum, sed tactus est
in omnibus, tdmlllter et gustus Jn plurlbusj re-
sfal ergo quod il solum sunt essentiallter sen-
sus, el ita non tot erunt vires senslblle~. Nam
oporteret dicere quod aliqua vis senslblhs esset
frustra aut quod una anima baberet p\ures 1
!I Cf. S. Bonav., Brfililoq., p. 2, c. 9 (V, 2Z7); ltlntr.,
c. 2, n. 3·6 (V, 300aq.); De rtdllct. arttum ad tfltol.,
n./c\~·::O!:nima. 11, c. 11 (Ill, 458).
7 Cf. De gn/ma, I, c. 5. (f. 4dsq.).
8 Cl. Arlstot., De anima, II, c. 9 (Ill, .e6).
 INQ. IV. TR:ACT. I. SECT. 1!. QVAEST. Jl, TIT. I. - 356.
432
vires quam alia et sequeretur impcrtectio anirnae
ad imperfectionem corporis. . cundum ea quae pertinent ad compositionem
(Solutio]: Ad quod dicendum quo~ sunt q~un~
que sensus ' quibus respondent qumquc d1ffe~
rentiae orga~orum, ef sunt essentia!iter sensus in
animali perfecto. . .
fAd obJecta): 1. Ad i d vero quod ~b1cltur d.e
hoc quod plures sunt sensus quam qumque: d1~
cendum quod secundum numerum medietatum in
obiectis non accipltur numerus <l sensu urn, sed
secundum numerum medietatum in organis. Una
autem medietas est in organa sensus ex pluribus
medietatibus composita: ex omnibus enim con-
trarietatibus primis et consequentibus, activis et
passivis, fit medietas in organa tactus, ut secun-
dum i/lam b fiat dlludicatio cxce\lentis et dim i-
nuti et medii in obiecto secundum differentias
contrarietatum; et hoc est quia' tactus est sen-
sus qui adhaeret ipsl esse anlmatis, et ideo se-
anima lis accipitur in medietate 2•
2. Ad i d vero quod obicitur de diminutione
virium sensibilium, respondendum est quod, licet
visus et auditus et olfactus non sint in omnibus
ani mali bus, nihilominus tamen d sunt essential iter
sensus, sed non secundum quae determinatur esse
animalis, sed bene esse, et requiruntur in animal!
perfecto. - Ad i d vero quod obicitur quod 'ae-
que sunt animalia et ita aeque habent vires ani mae
sensibilis': respondendum est quod animal dicitur
aeque ut est genus in ratione, sed non aeque ut est
genus in natura; quod si aliquo modo aeque in na-
tura, non tamen illae vires inerunt nisi quae con-
sequunture universaliter esse animae sensibilis.

356 CAPUT Ill.

PENES QUID ACCIPIATUR NUMERUS SENSUUM.

onsequenter quaeritur penes quid accipiatur ab '' efficiente; in tactu au tern accipitur medietas
C numerus virium sensibiiium apprehendentium
extrinsecus.
ex omnibus elementis; causa ergo tactus non
attenditur tanturn 1 secundum terrae naturam, sed
secundum complexionem ex omnibus eJementis
1. Dixerunt enim quidam 3 quod secundum factam. Restat ergo quod non secundum nume-
differentiam mediorum. Quod non, vide- rum principiorum accipiatur hoc modo numerus
t u r: Sunt enim tantum tres differentiae media- quinque sensuum.
rum: caro in tactu et in gustu, vel secundum 4. Videtur tamen Augustin us, Super Oenesim
quosdam4, humor salivalis, in aliis vera aer ad litteram 1, isto modo asslgnare, r~ducendo ad
vel aqua. Restat ergo quod non essent secun- principia quadam transmutatione, cum dicit: • Jn·
dum hoc njsi tres sensus. choat motum in omnibus sensibus a subtilitate
2. Si vero secundum! differentias obiecto- ignis, sed non in omnibus ad idem pervenit. In
ru m, secundum hoc cum p!ura sint obiecta- non visu enim pervenit, represso k cal ore, usque ad eius
enim omnia quae discernuntur tactu, ad unum lucem 1 ; in auditu usque ad liquidiorem aerem
commune in genere reducuntur- essent plures calore ignis penetrat; in olfactu autem transit
sensus. aerem purum et pervenit ad humidam exhalatio-
3. Si vero see11ndum ditferentias principia- nem, undem crassior haec aura subsistit; in gustu
rum vel moventium, sicut dixerunt quidam5, ut e1: hanc transit et pervenit usque ad humorem
visus penes naturam lucis, odor penes r.aturam corpulentiorem ", quo etiam penetrato atque tra~
ignis facientem vaporem, sonus penes naturam iecto, cum 0 ad terrenam gravitatem pervenitP,
al!ris, gustus penes naturam t aquae, tactus penes tangendi ultimum sensum agit •.
naturam terrae: contra hoc est quod aer com- [Solutio]; Ad quod potest dici quod, sf debeat
munis est in visu et auditu et olfactu 6 , Praeterea, accipi q divisio secundum rationem medlorum,
aer non est causa effectiva soni, sed materialis, accipitur secundum rationem mediorum r corpo-
sicut lux effectiva erat sensibilis in visu; humi- rum inter extrema; extrema au tern ' corpora in
dum autem in gustu non est ab aqua tamquam compositione corporis animalis sunt ignis et terra,

• R 0111
•ItLCZum.
pro~tr~~.to

~ ~:· ~;!:::··: anJ;na, ;::·c. 11 (~:· 46J).

3 cf Aristo;' antma, 'c. 2 IJ, 474).
I fi Ct. Augustin., De Gen. ad 1111., Jll, c. 4, n. 6 (PL
34, 281); M. Claudlan., De slaW an/mae, 1, c. 7 (PL 53,
JIJ, c. '1 (JIJ, .]9, ~~).en.w et stfiSI!i, e. 2 et De anim{l, 7l~sq.); S. Bonav., Breviloq., p. 2, c. 9, nota 5 (V, 227).
4
4 CJ. Arlstol. De uJlimu Jl
' • • c. 10 (JJJ fljl'
• '""'~'
I 1
Cf. Arlstot., /)e anima, ll, cc. 7..g (IU, 452sqq.).
Lib. JJJ, c. 5 et XII, ('. lli, n. 32 {PL 34, 282, 466).
 OF: VI SENSJBILI COONJTIVA.
media autem sunt aer et aqua etfl commlxtum.
Aer au tern tripllcem habet dispositionem: ex
influentia lucls, ex lnfluentfa caloris ignef, quae fit
ex vapore, ex ipsa commotlone raritatis, quae est
proprla eius dispositio; aqua vero habet dispo-
sitionem unam ex influentia Jucis, aJteram & ex
communi dispositione cum al!re, quae est raritas,
tertiam c ex se; commixtum au tern habet unlearn.
Cum ergo hae non sint nisi quinque, erunt
quinque differentiae mediorum sensibilium 1• Nam
ex communi dispositlone influente super aerem
et aquam est medium in visu; ex dispositione
vero influente ex calldo igneo medium in olfactu d,
quae dispositio est aer vaporosus; ex dispositione
tertia, quae communis est a~ri et aquae, scilicet
raritate, est medium in auditu, sicut dicit Phi 1o-
sop h us 2 ; ex d\sposltione r vero humoris aquosi
est medium in gustu; ex dispositione vero com-
mixtionis omnium, quae est in carne, est medium
in tactu. Et per hoc potest patere solutio eius
quod obicitur I de differentia sensu urn accepta
secundum media.
Si vera accipiatur divisio secundum differentiam
effect i vi ll' - sic enim accipit Augustin us 3
ponens differentias lucis aut ignis, ut influant
secundum rationcm lucis et caloris in se, ut in
visu; deinde secundum rationem eius pervenlentis
calore ignis ad aerem \iquidiorem, sicut in auditu;
deinde secundum rationem eius pervenlentis ad
au ram flabilem, ut 11 in olfactu; deinde secundum
rationem eius pervenientis 1 ad humorem labilem,
sicut in gustu; ultimo pervenit ad terrenam gra-
vitatem, et sic est in tactu - sic ergo sicut intra t
nihil est sine calore sensitivum, sic' extra fit
dispositio sensibilis ad hoc quod sentiatur.
Secundum au tern dispositionem obi ector u m
potest similiter m ratio divisionis accipi. Nam
qualitas sensibilis vel est de iis quae conveniunt
ad esse, sicut est qualitas elementaris vel quae
per se consequitur earn, et secundum hoc est
obiectum tact us - factus n enim est elementaris
qua!itatis vel immediate consequentls -vel est de
iis quae consequuntur compositionemo; qua\itas
vero consequens composition em P relinquitur se-
cundum virtutem dnminantis a\icuius. Sunt au-
tern contrarietates quatuor, quae requirunturq ad
-----------
~ v •t;t:l~~m. !';'"· •v : : ~':'!:·rCim ... ;e::ll~r!~';;.). ~uvrl~~;,.~
'/T11
~ v upps/1/ontm. P vRLC om. q. ¥."c.c., In l ut add. mg.
.- Z
• VLC om. q11at ... quallwr, In RZ ul •dd. mg. • RL 0111 ·• 111 Z ut ad · ;.er0 · &{(<'{ rt.tptdO. · k Ita v atllldd. wro.
1 R lmmtd/att. • T Clm. • Ita V, alii add. vrro. 'Ita V, am add. wro,~ L p~inc/plljjj, 11 ,.
~~~!~~.e~t ~~d:j,~~~~~:~ntm :,~ ~:~ ..~IR om~ ;t::::::./tlll'~ T ;:ct~ ;~lo'·. y propttr.
T projundr11do. ¥ V 5td; T Clm. quod ... ;Unrnd11m.
1 Cf. Arlatot., De sensu et sensffi, c. 2 et De anima, Ill,
c. 1 (Ill, 479, 461). 2 Cf. Arlatot., lot. dt. (Ill, 478).
3 Cf. supra, p. 432, n. 4.
4 Cf. Arlstot., De sensu el unslfi, c. 4 (Ill, 483).
!I Cf.Phys., l,c.5; Dtgener.etcorrupt.,ll,c.3(ll, 254,4M).
SllMMA THEOLOWCA - Tom. II.
433
compositlonem in corpore elementato". in quibus
quatuor fl qualltas una dicitur dominans: verbi
gratia lucldum et opacum dlcuntur una con·
trarletas, in qua dominatur lucidum sfve prae-
ceilit; altera contrarletas est calidum et frlgidum,
In qua praecellit calidum~ tertia contrarJetas est
humidum et slccum, in qua praecellit humidum;
quarta contrarietas est rarum et & densum, in qua
praecellit rarum.- Quod au tern omnes hae
necessa riae sl n t ad com posi tl on em, pa·
tet per hoc quod calldum et frigid urn .., humidum
et siccum sunt quae miscentur d, rarum autem et
den sum, sicut dicit Phi 1oso ph us 5, disponunt
materJam ad hoc, Jucldum vero est t quod efficit:
lux enim mediante/ calore caelesti eH\clt mixtio-
nem 6 • Sic ergo haec omnia,. sunt necessaria ad
compositionem elemental!. Sunt ergo quatuor qua-
litates dominantes: nam calidum est dominans
respectu frigidi in agenda interius, humidum" re--
spectu sicci fn recipiendo lnterius, rarum 1 resjreetu
densi in disponendo materiam, !ucidum t super
opacum in inducendo formam. Cum ergo, sicut
dictum est 1 1, sit qualitas sensibilis consequens
composltionem m ratione dominantis, aut conse-
quetur 11 ratione domina ntis inducentis formam: et
hiC est color 0 qui consequitur lucem, est enim
extremltas perspicul in corpore termlnato 8 ; aut
ratione domfnantis disponentis principaliusP for-
mam: et haec qualitas est sonus, qui consequitur
rarefactlonem a~ris vel aquae; aut ratione qualitatls
dominantls in actione inter\ us: et haec qua\itas est
odor q' qui consequltur caliditatem' facientem va-
porem; aut ratione qualitatis dominantis in recep-
ttone: et haec est sapor, qui consequitur humidi-
tatem aquosam. Sic ergo patet numerus secundum
dlstinctionem' oblectorum.
Addun1 etiam a I i qui, accipientes ex doctrina
Philosophi 9, dlstinctionem ex parte' modi sen-
tlendi. Aut enim est sentire per" approximatlo-
nem aut secundum dlstantiam. Si vero secundum
approximationem, aut approplaP sensibile carport
potenti sen tire contingendo aut profundando "· Si
contingendo, secundum quod contigua dicuntur
0
quorum termini sunt simul' , secundum" hoc est
sentire in tactu; si profundando, sic est in gustu·.
gustablle enim pervenit ad concavitatem linguae,
V Ill t IS Nttndlhlr, RLC d/titar.
1
Qm; ~Z s/tlll." ~~ (:'r;.) C eiiltr. • V 0$.; L om.'''·
l"fllnqa:n:u;-
~ (tor~\,.~~~t':~'tl •
s commls«lltar. 4 Com.
' l (lm.,
,· v ordo. '• L add. rd. • L d dlo
• Roppropriol, quod C ttm • S coll/>.utdtlldo,
I 6 Cl. Avicenna, De anima, p. 3, c. 1 (I. lOA).
7 Cf. bic, parum supra.
8 Cf. Arlstol., De sensu et stnsilt, c, 3 (Ill, 481).
9 Avlcenna, ~anima, p. 2, c. 3 (f. 7bsq.).
10 Cf. Aristot., Pltys., VI, c. l (II, 317).
28
 INQ. IV. TRACT. I. SECT. fl. QtlAEST. II. TIT. I. - 357.
434
in qua profundatur. Si vero fit secundum distan·
tiam, aut est immutatfo" sensibilis tan~um sec~n·
dum unam partem, et sic est visus: vasum entrn
nece5Se est esse in directum; aut secu~du~ pi~·
res partes, et sic fit odoratus: odoratus emm ftt
MEMBRUM 11.
De vi sensibili cognltiva Interior!.
fii~tonsequenter dicendum est de virtute sensi·
~ hili interioti ad cognitionem sensibilem perti-
nente~. quae secundum Augustinum 1 ponitur
imaginatio: ubi ponuntur quinque differentiae vi-
rium cognitivarum, scilicet sensus, imaginatio,
ratio, intellectus, intelligentia 2 ; duae autem, scili-
cet sensus et imaginatio, ad sensitivam partem
pertinent. Secundum loannem Damascenum 3
videtur quod tres sint, scilicet imaginativa, excogi-
tativa I et memorativa. Secundum Avice n n am 4
vero ponuntur quinque: sensus communisR~ phan-
tasia ", imaginativa, aestimativa, memorativa.
Potest ergo quaeri primo de comparatione
367
UTRUM OMNES VIRES. QUAS PONIT DAMASCENUS, CONTINEANTUR SUB SENSITIVA.
rimo autem quaerendum utrum omnes vires,
P quas ponit Damascenus, contineantur sub
virtute sensitiva.
Quod k videtW" a. per hoc quod determinal om·
nibus organum determinatum in corporis parte,
die:ens s quod • instrumentum huius 6 est medius
ventriculus cerebri et 1 animalis spiritus qui est
in ipso .. ; pars autem inteJJectiva non determinat
sibi partem corporis pro or~ano; ergo non est
illa excogitativa, quam ponit Damascenus, in~
tellectiva, sed sensitiva.
b. Praeterea, determinat sibi locum medium
inter imaginativam et memorativarn, ut imagina-
tiva sit in anteriori parte 7, memorativa in poste-
riori parte cerebri 8 , excogitativa in media; cum
e1go memoria, sicut ipse dicit 11, sit • phantasia de-
relicta ab abquo actu secundum sensum appa-
rente • •, pertinebit ad sensitivam interiorem; ergo
•T-IIfJo. • VL-
' V UJaltl. 'TRl a~., la 1. eat aDd. 1111·• InC eat add. lntcrl.
• Z M.d. lilted. "w, qiiGd R CI.Jt 1
awlit.- -c~~
RZ t.I.J ao£<1. {ortutl•ll at•r iRUIJllfllll(o, flt;COJtltllthll lf~t.
•atUM~J,uu,
• Jt. V, illll dtiiUJ
I Ctlhi{Jilihlttllllimll,ct.4eti1(PL40,182,186aq.);
Alb. Hal., Sumnw tMol., I, n. 17.
2 Cf. S. Bo11av., JthJer., c. 1, 11. 6 (V, 297).
sIN fidt orthod., U, c.t. 11, l\t eta:! (PO 94, 9'J.t.qq.).
4 Cl. Dt tuJimQ., p. I, t. 5 (f. ~).
o DULUC:., &oc.. dt., c. l9 tPO Qt, 938).
!'ecundum attractionem odorts in naribus ex omnl
rarte interim•; aut est r secundum omncm partem
lmrnuta.tio, et sic fit auditus: son us enim est d ex
motu at!ris rarefacti possibllis moveri usque ad
auditum.
virium, quas ponit Damascenus, respectu imagi-
nationis quam ponit Augustinus, et similiter
de comparatione virium, quas ponit Avice n n a,
respectu utriusque:
An omnes contineantur sub imaginatione an
quaedam et quaedam non;
item 1, quaeritur utrum omnes vires, quas ponit
Damas c en us, contineantur sub parte sensi-
tiva an non;
deinde, utrum omnes utantur organa et quae
sint organa;
quarto, quae sit ratio distinctionis virium in-
trinsecus cognoscentium sensitivarum.
CAPUT I.
extrema pertinebunt; quare excogitativa, quae
media est inter illas.
c. Item dividit-" 10 ipse irrationale o per hoc quod
• suadetur ratione et non suadetur •; quod autem
non suadetur, dividit P per nutritivum, augmen-
tativum, generativum et vi tale; relinquitur ergo
quod illae tres vires, scilicet imaginativa, exco-
gitativa, memorativa, pertinent ad irrationale quod
• suadetur ratione •: nam non videtur pertinere
ad rationale, cum dividat 11 rationale per • inte-
rius dispositum sermonem et q prolatum •; si vero
pertinet ad irrationale quod • suadetur ratione .. ,
pertinet ad sensitivam; erit ergo excogitativa sub
sensitiva interiori.
Contra: I. Dicit 1z • quod excogitativae sunt
iudicia (" et compositiones et incessiones " .. ; sed
haec pertinent ad rationalem partem, scilicet iu~
dicare 1 et componere et dividere; ergo non est
partis sensitivae.
• Rl ptrJ/ntnhm. I R t:UII«ft/Wt.
' V tutu, ~ Ill V, t:/U QQr, I II• C,
• V rrdUtmdt I' R dM.rU. o L n:. ' V lndWD • 5 In t;~;ttUIOMI.
I 6 N~mpe cogltatlvi. 1 Cl. Joe. dt., c. 11 (PG 94, 934).
I Ct. loc. cit., c. 20 (PO 94, 939).
g Loc. ell., c. 20 (PO 94, 938).
to Loc. cU., c. 12 (PO 94, 930).
n Loc. cit., c. 21 (PU 94, 9:N).
1 2
' Loc. cit., c. 19 (l'U 94, ootl).
 DE VI SENSIBILI COONITIVA.
2. Praeterea ", dicit A v J c en n a I, qui expJanat
amplius, quod haec est componens et dlvldens
secundum Imperium ration!&, et dlcltur cogitatlva.
Ex quo vldetur quod pertlneat ad partem ratio-
na\em, cum cogltare sit actus rationis "·
{SolutioI: Ad hoc dlcendum quod, secundum
quod dicit Avice n n a 2, haec vis duo sortitur
vocabula, ut dicahu quandoque imaginativa, quan-
doque cogitativa t. In hoc au tern est differentia
quod, cum lmperaverit aestlmatlva anlmalls, tunc
dicitur imaginativa; sl vero vlrtus rationalis impe-
raverit ei et reduxerit earn ad id quod ei prodest,
dicitur cogitativa. Sive ergo imperet aesUmativa
sive rationalis, semper est 4 computata in parte
sensitiva, sicut ipse dicit 3•
[Ad oblecta}: J. Ad prim urn autem obiectum'
in contrarium dicendum I quod iudicia et compo-
sitiones, quae fiunt in ea, possunt fieri imperio
ration is, sicut habetur' ab Avicenna 4 • Dicit enim
CAPUT II.
AN OMNES ISTAE DIFFERENTIAE VIRlVM CONTIN.EANTUR SUB JMAGINATIONE.
einde quaeritur utrum omnes differentiae divi-
D sionisk, factae secundum Avicennam et se-
cundum 0 am as c en u m, contineantur sub ima-
ginatione, quam ponit Augustinus, in libro
De anima et spfritu 7•
Qllod non v1detur; l. lmaginatio enim sive 1 ima-
ginativa est una de illis; si ergo ilia dividit con-
tra rn sensum communem et excogitativam et ita
de aliis, non erit imaginatio communis ad illas 11•
2. Praeterea, secundum rationem positam ab
Augustin o s, .. imaginatio est vis ani mae, quae
formas corporeas rerum corporearum percipit,
sed absentes • sive o absente materia; cum ergo
perceptiva dividatur contra custoditivam etJ' com-
positivam, non continebit memorativam et cogi-
tativam, quae compositiva est.
Contra: a. Omnes interiores vires potentiae
CAPUT Ill.
UTRUM OMNES ISTAE VIRES UTANTUR OROANO ET QUO ORGANO lJTAro'UR.
..
Deinde quaeritur. utrum omnes mtrmsecus co:
gnltivae senslbtles utantur organo et quo or
gano utantur slngulae.
1 Dt anima, p. 4, tc. 1 et 2 (f. llcsq.).
: ~~: ;::: ~ toe. cU. (f. lld).
11 Loc. cit. 6 Cl. supra, p. 423, nota 4.
435
quod habet potestatem componendi et dividendi
lormas relh:tas In sensu et retentas, et ita quoad
vim In qua flunt, dicentur partls sensitivae, quoad
lmperativam partis rationalis. Et quod duplex:
sit genus compositlonis in parte sensibili et in
parte lnfelliglbili, patet per hoc quod distingui1
loannes Damascenus', dlcens quod cex-
cogitativae 11 sunt iudicia et compositiones • etc..,
• proprie vero intelligentiae intelligibilium et vir-
tute!'> et doctrlnat: et artium rationes •.
2. Ad secundum dicendum quod, licet fiat
secundum imperium rationis, non tamen in parte
intellectiva, sed in parte sensitiva, quae suade-
tur ratione; et licet ' cogitare ', secundum appro--
priationem dictum, sit partis rationalis, nihilo-
minus per extensionem illius partis quae rationi
copulatur: unde cellula media dicitur logistica 1 ',
id est rationalis, in qua operatur ilia excogi-
tativa.
358
sensitivae cogitativae participant formas sensibites
absente materia; ergo ad illam differentiam re-
ducuntur.- Quod concedendum est.
[Ad obleeta]: 1-2. Ad obiectum autem respon-
dendum" quod imaginativa accipitur dupliciter:
vel generaliter pro r omni vi attingente tormas
sensibiles, absente materia, et sic accipit Aug u~
s tin us, et 1 hoc modo omnes continentur sub
imaginatione; si vero accipiatur imaginatio tan--
tum pro virtute quae operatur ta.ntum super
huiusmodi formas in anteriori parte cerebri, sic
accipit Damascenus 9, dicens quod" organum
imaginativi est anterior ventriculus cerebri •, et se--
cundum hoc dividit contra t cogitativam quae com-
ponit 11 et memorativam quae conservat. Praettrea,
imaginatio, secundum Avice~ n am 11~. dic~tur iiJa
quae operatur in media ve~tricul~ ~rebri ~t. est
compositiva vel divisiva,et strspeclahter acopttur.
359
I Et vldetur quod babeant ot"g&Dum: a. Una~
uae ue enim est vis sensibilis; vis autem sensibi-
~s n! operatur nisi in corpore, uP videtur, quae,
!Ita Vl.,
oy ....
I 1 Ct. supra, p . ..&.34. nota I.
s cr. 1oc. tit., c. t t tPL 40, 7a6).
Df jfiH orttwd., II, ~. 17 (PO 94, 934).
Iii
10 01 Qlltmll, p. 1, c. 5 (f. 5b).
 436 INQ. IV. TRACT. I, SECT. II, QUAEST. 11. TIT. 1. - 359,

cum non operetur a nisi in corpore, determinat sib! sensus" non fuit sensus exterior, cum sensus ex-
aliquam partem in qua operalur; restat ergo terior fiat per organum corpore urn; ergo fult sen-
quod unaquaeque illarum habebit organum ~. sus interior, qui operatur absente materia Sliper
b. Praeterea, sicut dicit Avice n n a 1, laeduntur formas; anima ergo opcral>atur ihi super formas
a\iquando in suis operation thus< per laesionem sensibiles, non praesente materia; ergo ttfebatur
aticuius partis in corpore; hoc autem non esset nisi lmaginatione; sed separata crat a corpore; ergo
aliqua esse! colligantia respedu illius partis; erifd uti potest imaginatione praetcr organum corpo-
ergo unaquaeque habens organum deterrninatum ris; multo fortius ergo aliae vires scnsibilcs, ut
vel ad minus partem determinatam, in qua operetur. acstimativa, memorial is; restat ergo quod non in-
c. Hoc etiam videtur per verba r I o ann is 0 a- diget in completione sui actus organa corporeo.
mas c en i distinguentis vires sensitivas intrin- (SolutloJ: Ad quod dicendum 0 quod una-
secus cognitivas. Ponit enim imaginativam, • cu- quaeque vis sensibilis interior dcterminat sibi
ius organum est anterior ventriculus cerebri 2 •; partem corporis, in qua opcratur; unde dicit
ponit etiam excogitativam, • cui us instrumentum ,, Avice n na de aestimativa, quod est vis ordinata
sicut dicit l, ~ est medius "entriculus cerebri et in summo mediae con<:avitatis cercbri, slcut ha-
animalis spiritus qui est in ipso1 •; ponit etiam betur in tractatu De anima 9•
memorativam, c cui us organum •, sicut dicit 4 , (Ad obtectaJ: I. Ad prim u m autem obiec-
"est posterior ventriculus cerebri •. In idem con- tum o respondendum quod, Jicet intcntiones, quas
sentit Remigius, in libro De anima 5, distin- apprehendit aestimativa, possint q esse secundum
guendo has \'ires, ostendens diversas aegritudi- se extra materiam corporalem, tamen ut appre-
nes in quibus hae laeduntur. Restat ergo quod hendit aestimativa sensibilis, sunt in materia
unaquaeque harum organum vel, partem habet corporali et ideo indiget quadam colligatione
sibi determinatam in qua operatur. cum corpore; unde dicitur' 10 quod apprehendit
Contra: I. Bonifas et malitia, amicitia et inimi- intentionem ligatam cum forma sensibili ct est"
citia sunt intentiones, quae, Jicet inveniantur in aliqua convenientia imaginationis 1 cum ilia, non
rebus sensibilibus, inveniuntur !amen h extra res tamen utitur organa ad cognoscendum illam in-
sensibiles nee ex sensu extrahuntur apud aesti- tentionem in se, sed in quantum est in re ima-
mativam; ergo apud 1 aestimativam secundum se ginata" vel visa.
sunt innatae; si ergo iudicat de iis, non" iudicat 2. Ad secundum dicendum est" quod aliud est
mediante aliquo organo; non ergo aestimativa de iudicio aestimationis rationalis et aestimatlonis
exigit organum in sua operatione. sensibilis, sicut dicit idem Phi I o sop h us 11 • Nam
2. Praeterea, hoc iud\cium, secundum Avice n- aestimallva rationalis apprehendit etiam intentio-
na m 6, existit secundum modum ut rationalem; nes abstractas a materia, aestimatio autem sen-
sed modus rationalis est iudicare praeter or- sibilis apprehendit eas cum colligatione formae
ganum corporale; ergo haec vis iudicat praeter sensibilis, quae non est praeter materiam.
organum corporale. 3, Ad i d vero quod obicitur de laesione, di-
3. Praeterea, non est aliqua aegritudo propria, cendum"' quod, lice! non laedatur dirccte per
in qua laedatur aestimativa, non laesa alia 1 vi propriam laesionem aegritudinis, laeditur tamcn
sensibili intrinseca; si vero habere! proprium or- ex consequenti. Cum enim laeditur imaginativa
ganum, contingeret illam laedi, alia non laesa ; vel excogitativa r, per consequens Jaeditur et
sed non est ita, sicut dicit Avicenna7, sed illa in operatione sua debita; unde cum ponit
si accidit ei aliqua"laesio, ilia est ex imaginativa Damascenus vel Remigius divisionem vi-
sive cogitativa m, quae operator in media ven- rium, computafZ hanc cum excogitativa, quae
triculo cerebri. Restat ergo quod non habeat de- est in media parte cerebri operans, non distin-
terminatum organum. guendo earn secundum partern corporis diversam.
4. Praeterea, dives, sicut habetur in Evangelio 8 , 4. Ad i d vera quod obicilur de imaginatione,
sensit poenam in lingua; sed constat quod ille quod possit operari praeter organum corporeum,

• Ita V, &IU optr/Uur. ' Z Of{jonv • L OptriiiUI tl om. Q/{qUQndo ~ V ~d. • R vubum. J RLCZ •o • lla V, alii tl;
Tom. /ullul • Ita V, alii 0111 1 Z /Jabtl, quod RLC o:orr. • LC omn/710 . 1 z allquu; V on1. no 71 ; RLCZ u:trlff•tca pro lnlr/TIItca.
• V a~~nii/Wl • I~ V, alii <>m •Ita V, alii add. til. r-Ita V, a!!! om. p. a.; Lad~ mg. In con/rar/um; ST ltlprflld~ndum til P"'
~Pm. • V add. •I· • C dlcJI. • Ita V, 1111 cum 1 !Ia VT, alii lma6 /nt 1. ~ c tma6/Tial/~u. • V nl ui/Ud Jt~tndum
pro d. t • II.& V, &IIi add. ut. • L om. •· t. • R tompulllffl.

1 Loc. cJt., p, 4, c. 2 et p. !:i, c. 2 (f. 18b, Zk) Albert., d. Gro$Sen, p. If, in Beltrllg~> BaeUIIIker, IV,
2 Dt fide orthod., II, c. 17 (PG 94, 934). fa&e. 6, p. 366, nota 3.
J
~
Loc. cit., c. 17 (PO 94, 934).
Loc. cit., c. 20 (PG 94, 939).
I 6 Dtanimu,p.l,c.::i(f.Ob).
Luc. 16, 24.
1:1
1 Cf. supra, nota I.
11 Parte I, c. !:i (f. 5b).
5 Opus adhuc ignotum. Cf. Schneider, Dlr Psycllo/. ! 1u Cl. Avlcenna, !Oc. cit. JJ Avlcenna., Joe. cit.
 DE VI SENSIBJU COONITIVA,
• ,. . .,. 437
e t rnemona 15 s1m1 •fer, diccndum <1 qllod .
111 a
• corpore· del
opcrat10 aequivocatur cum ista de qua nunc . . ' nc~ps vero agetur de separabilitate
loquimur. Nunc cnlm" non inlendimus nisi d 1 etus. utrum..s•t separahilis etiam ~ secundum
actibus virium cxistentium ani mae vel ut est ~~ pardtem sens•h•lem et utrum ipsa operetur aliquo
1 mo o praeter corpus.

CAPUT IV.

I
DE OJSTINCTIONE VIRIUM SENSITIVARUM TNTRINSECU
S COGNOSCENTIUM 1

Dcindc
cJdJt
quacritur de distinctione virium ct in-
. . htc
. duplex quaestio·
.
.
·
q 111• d"1 1 ·
cun ur parhculares • q11 a1 1·1er se hau.:at
sensus CQmmunis ad il\os';
•- ,
Una, de comparatione sensuum cxteriorum alia de dis!" ct· h .. .
' 1. • tn LOne arum vmum mteriorurn
tnter se.

ARTICULUS I.

Quafiter se habeat sensus communis ad sensus particalares.

I. Circa prlmum a. ostenditur quod sensus com- ali is; ergo non dicitur sensus communis, quiil 11
munis non est communis ad modum universalis, habeat organum per confusioncm.
uti de omni sensu praedicetur. Si enim sic es- e. Praeterca, ostenditur quod sensus particularis
set, non habere! actum proprium, sed eius actus perhcitur a sensu communi. Cum enim organa
tantum essct in sensibus particularibus; sed sensus sensuum particularium bipartita sint, praeterquam
communis habet proprium actum et singularem, in organo gustus, ubi sunt coniuncta, ut 0 in duobus
scilicet discernere album a dulci 2 vel conferre; oculis et P duabus au rib us, tam en q sensibile non
ergo non est communis unitate 11. essentiae uni- apparel duo, sed unum, necesse est tunc deferri
versalis. ad unum organum interius 5 ; cum ergo simul tem-
b. Item, non dicitur h communis propter hoc quod pore percipitur sensibile, et ut unum simul tern-
organum eius sint organa sensuum particularlum pore sit species in organa interiore et exteriore:
et nullum habeat 1 organum proprium. Si enim ergo perfectio sensus particularis est a sen!iU
discernit album a du\ci et coniert, necesse est communi, cum perticitur in organa interiore. Hoc
recipi formam utriusque ink uno organa; illud idem est in omnibus sensibus: nam r omnia orgat1a
non crit organum gustus nee organum visus; sensuum particularium, scilicet nervi, perveniunt
necesse est ergo esse organum interius differens ad unam radicem sive orig1nem, in qua conve-
ab illis, quod sit sensus communis. nlunt, amer nunquam esset co)~atio slve discretlo
c. Praeterea, non sic est organum sensus com- sensibilium sensuum diversorum et ibi fit corn-
munis unum confusione, quemadmodum lingua, plementum 6•
!actus ct gustus: sic enirn diceretur vis us esse f. Praeterea, non differt sensus communis sen-
quidam sensus communis et auditus similiter, sibilis • in suo sensibili a particularibus: quin-
sicut dicitur quod gustus est quidam tactus 3• que enim sensibilia, quae sunt magnitudo, mo-
1
d. Practerea, sensus communis unus est, habens tus, numerus, figura, quies, quae sunt communia
unitatcm organi, quia 1 omnia organa sensuum sensu urn particularium, etiam sunt propria sensus
particularium conveniunt ad unum in quo m ter- communis. Apprehenduntur etiam sensibilia sen-
minantur, ubi completur iudicium \ et illud est suum particularium a sensu communi: nam aliter
organum sensus communis; sed non sic convc- non posset inter illa distinguere; ergo necesse
niunt per contusionem, ut i\htd organum secundum est non differre sensum communem in obiecto
a sensibus particularibus. Et hoc videtur per
aliquid cius sit organum auditus, secundum ali-
hoc quod dicit Philosophus 7 quod sensus
quid visus, secund\\m alterum tactus et ita de
• LCZ illa5. quO<! R corr. ! L <1. S om.
a \Ia 'IJ, •llli add. nl. ~ i rtlutll. ~ LC7. !1. I l\01 V, S ha~mt, alllllabtf, • Taut. LC urn. J' T uul i11. t C wm.
, V IJd • vc qua. • C quod.
• Z ll/11/rlt/. • V t3t. ' R llabtrt· • Z om. qu ·,
• LC om. • Ita V, STRC stMfblfl, LZ (corr~U) /11 stllrib/11. Tom.

1 De sensu communi cf. S. Bonav., I Sent., d. l7, P· :·

11
q. 2 ad 4 (/, 297); Ill Sent., d. 17, a I, q. 2, ad 4 ( '
I 4 Cf AvlcenRa De amma, p. I, c. 5 (i 5b), Augu-
stln ["Je ltb. arb;t., 11, c. 3, n. 8 (PL 32, 1244).
_., "Ct Av!-cenna Joe. cit., p 3, c. 8 (f. 16b)
367); IV Sent., d. 12, p. I, dub. I (IV, 286); JnHrxatm.,
coli. 5, n. 24 et coil. 22, n. 3.5 (V, 358, 442).
2 Cf. Aristot., De anim.a, Ul, c. 2 (Ill, 464).
I 6 Cf Avi-cenrla: loc. cit.
1 Cf Aristol., De Ullima, 111. c. 2 (Ill, 462sqq.); Avi-
cenna,· loc. cit., p. -1-, c. t (!. Hb).
3 Cf. Arlstot., De anima, II, c. 9 (Ill, 456).
 JNQ, IV. TRACT, I. SECT. 11. QUAEST. II. TIT. J. - 361.
communis est qui omnia sensu percepta recipit
et propter earum formas patltur, quae in ipso
~opulantur.
II. Praeterea, quaeritur de instrumento sensus
communis.
Et vtdetur 1. quod sit 11 aliqua pars cerebri, in
qua conveniunl sensibiles nervi; et hoc arguunt
medici, quia laesio sensus communis est ex lae-
sione cerebri, bonitas sensus communis l$t ex
bonitate cerebri.
a. Sed Philosophus 1 arguit eius organum
esse cor \lei a\iquid simile cordi in non haben~
tibus cor, eo quod organa sensuum particularium
in sua radice continuantur cordi. Praeterea, nihil
est sensitivum sine calore 2 , caloris vero expansio
881
De namcro virium sensibilium cognitivarum intcrius
Deinde quaeritur 1. de numero virium sensibi-
lium cognitivarum interius.
Quarum ratio sic accipitur 4 : quaedam enim
sunt quarum actus sunt circa formas sens\biles,
quaedam circa intentiones formarum sensibi!ium.
Quae vero est circa formas sensibiles aut est
appretlendens aut custodiem; aut transtormans
sive conferens absente materia, Si vera est ap-
prehendens, dicitur sensus communis; si vero
custodiens, dicitur imaginatio vel alio modo phan-
tasia; si vero est transformans vel conferens ab-
sente materia, dicitur imaginativa. Si vero est
circa intentiones, ut bonitatem et maHtiam, sive
nocumentum et iuvamentum, prout accidit de
agno d respectu ovis aut lupi 5, aut est apprehen-
dens aut custodiens. Si apprehendens, dicitur
aestimativa; si custodiens, dicitur memorativa.
Et distinguunture, secundum Avicennam 6 , ut
sensus communis sit in anteriori parte cerebri,
imaginatio vel phantasia in eadem parte, ima-
ginativa vero vel cogitatival in media, in ea-
dem aestimativa, memorativa vero in ultima
parte cerebrL
n. Sed incidit quaestio quare respectu intentio-
num non dicuntur tres vires, sed duae tantum,
scilicet aestimativa et memorativa, respectu vero
formarum sensibilium secundum se, dicuntur tres.
[Solutio]: Ad quod dicendum quod respectu
•Jt.. VJ..C, a!Jl 0111.; V am. pari. ~ Z om., In R 6llldd. ioterJ
tit.\', alii ~:uoEUafi•a; VST am. ln. 'R qu.14atrl.
r~.utuulum. - T urn. • T J;(JIIu<"rdsJr. • S um.
1 Arietot., Desomno et vigllia, c. 2 (Ill, 503sq.); d. Avi-
ceDila, loc, cit., p, 5, c, 8 (28bsq.).
2 Cf. AriatoL, loc. cit
est a corde et reditlo Ad interim; in" somno:
ex quo argult quod sensus communis organum
est cor.
{Solutio]: Et potest utrumque es1le vemm, quod
dicunt medici et quod dicit Philosophus: sed
medici ad causam propinquam respiciunt, et ideo
dicunt origincm nervorum esse a ccrcbro ct ra-
mifkari motus differcnter, ut fiat sensus el mo-
tus; Phi I o sop h us vera respicit ad causam
primam: videt enim quod, licet quies sit in somno
ab operatione sensus communis excitati a parti-
cularibus, nihilominus est operatio interior conti-
nua, secundum motum scilicet phantasiae, et illud c
non posset esse nisi ubi viget calor animalis in
corde tempore somni, propter quod sensus commu-
nis dicitur habere cor tamquam organum primum.
ARTICULUS II.
1
•
formarum sensibilium additur una ut sint tres.
Nam quaedam I! est apprehensiva a sensibus par-
ticularibus, ct haec dicitur sensus 'ommunis;
nulla autem est apprehcndens lntentiones ex sen-
sibus particularibus, sed ab intus habet, et prop-
ter hoc ilia abundat ex ilia parte.
III. Praeterea, propter quid est retentiva '' ante
compositivam formarum sensibilium '· composi-
tiva aLJtem intentionum k sensibilium est ante
suam retentivam?
[SOlutio]: Respondendum 1 est quod 1ormae
sensibiles, quas oportet componere vel supra quas
negotiatur imaginativa, veniunt ab extra per sen-
sus, et nisi essen! fixac intra, non esset compo-
sitio imaginativae super illas abeunte sensu, et
ideo necesse est quod praecedat retentiva; in-
tentiones vero sunt ab intra innatae, et ideo m
non est necesse memorativam praecedere, sed se-
qui, eo quod servat compositiones factas inten-
tionum cum formis sensibilibus.
IV. Quaeri etiam palest quare in una parte
cerebri collocantur n apprehensiva form arum sen-
sibilium et" retentiva, non au tern apprehensiva
intentionum et mcmorativa, quae est retentiva.
(Solutio]: Ad quod dicendum quod dissimiliter
dicunlur retentivae, Haec enim quae est in ante-
riori parte cerebri, non est nisi retentiva ad hoc
< V t!IC. V'<J e I. "Tom, d. a • VST dflt(llgaf(u.(.
~VoJU 1 VEI
• ST 1/rltn//va, J..C ltllll•a; T om proptu. 'T add et
~ Cf. S. Bonav,, Breviloq,, p. 2, c, 9 (V, 227).
4 Cl. Avicenna, De unima, p. I, c, 5 (L 4d~qq.),
5 L<lt. dt., p, ~. c, 3 (1. 19-b). U Loc, cit.
 DE \'I SENSIBILJ MOTIVA.

ut in ~is fiat compositio et operatio abeunte

11

sensu; •lla vero, quae est memorativa, generaliteT

enumerat
. . . . ' non en umera 1 ms1
vires ...
1maginativam
est rctentiva ut ex lila possint" aestimaliva et swe •magmatlOnem et excogitativam et memora-
tivam. d ' dans· ·m1e11·1gere quod prima est appre·
intcliectiva etiam ncgotlari: undc dicitur memo-
riac ct rcrncmorationis t promptuarium. Et signum hensJva, secunda collativa, tertia retentiva · non
huius est quod loannes Damascenusl, cum ergo computat in prima parte retentiva~ nisi
cum apprehensiva.

T!TULUS !!.
DE VI SENSIBILI MOTIVA.

MEMBRUM !.

De vi sensibili motiva irrationali.

abito tractatu de cognitivis viribus ab intus et extra partis t sensibilis, sequitur

dicere de motivis.
Ponuntur autem differentiae motivae sensibilis phantasia, sicut dicit Philo-
sop h us 2 , et aestirnativa, concupiscibilis et irascibilis et, secundum Augustin u m 1 ,
sensualitas.
Quid am 4 etiam ponunt quasdam vires affectivas alias sive differentes ab istis,
secundum quas est gaudium et dolor, ira et timor. Sed non oportet istas ponere dif-
ferentes a concupiscibili et irascibili, cum secundum concupiscibilem sint gaudium et
dolor, secundum irasdbilem ira et timor.
Augustin us au tern ponit concupiscentiam cum timore, cum loquitur de iis, in
libro De civitate Dei, XIV 5 • Dicit enim quod concupiscentia est appetitus eorum quae
volumus et similiter laetitia, metus autem et dolor in dissensiones: " Sed cum consen-
timus, appetendo quae volumus, concupiscentia dicitur; cum consentimus, fruendo 1 iis
quae volumus, laetitia dicitur; cum dissentimus.: ab eo quod accidere nolumus, metus
dicitur; cum autem 11 dissentirnus ab eo quod nobis nolentibus accidit, dolor vel tristitia
dicitur "·

CAPUT I. 363

QUALITER PHANTASIA ET AESTIMATIVA OICANTUR MOTIVAE.

otest autem' quaeri qualiter phantasia et ae-
P stimativa dicuntur motivae, cum inter cogni-
tivas sint positae.
[Solutio): Ad quod dicendum k quod motivae
dicuntur, quia disponunt ad motum per modum
cognitionis boni et mali, inclinantis ad appetitum
vel fugam. Differunt autem inter se, quia phan-
tasia est disponens ad motum ex apprehensione
formae sensibilis convenientis vel inconvenien-
lis aestimaliva vero est disponens ad motum ex
ap~rehensione intentionis in re sensibili.

• s JHirflu.m. ! T strtl>mV fruortdo dt pro c. I

~znt •vpossll. < vR m~morai/Ort/s. J RLCZ r(mtmorol/vam
• R tl/om. l Jla V, alll add. tst.
I C ilJnmJiom1Js< • R om,
)
l Cf. De fide orthod., II, c. 17sqq. (P 0 94 • 934 sqq. ·.
I 3 Ct. Ck spiritu et anima, c. 14 (PL 40, 789).
4 Cf Avicenna, De anima, p. 4, c. 3 (1. 19bsqq.}:
2 Cf. Arlstot., De anima, Ill, cc. 10 et 11 (Ill, 472 sqq.), cf. infr~ . 445 , Solutio. _, Cap, 15, n, 6(Pl. ·U, 409).
Avtcenna, De anima, p. I, c. 2 (f. 6a). •P
 INQ, IV. TRACT. /. SECT. II. QUAEST. II. TIT.
440
DE SENSUALIT ATE.
uaeritur etiam de sensualitate:
Q Primo, utrum sit partis sensibilis aut ra-
tiona/is;
secunda, utrum sit in generc motivac _dtspo-
nentis ad mot urn vel facientis motum: factentcm
autem" dico imperantem vel cxequentem interius
vel exterius;
868
Utrum sensuali!as sit partis sensibilis aut rationalis
Ad prlmum slc: Quod sit partls senslbJlls.,
vldetur a. per hoc quod dicit Magister, In Sen-
tentiis, II libro, dist. 24l: • Quidquid in anima
nostra nobis considerantlbus occurrit, quod non
sit commune cum bestiis, ad rationem pertinet:
quod autem reperis in ea commune cum bestils,
ad sensuaiHatem pertinet •. Si ergo sensualitas
est communis nobis et bestiis, ergo ad partem sen-
siOilem pertlnet. -Vel aliter: Rationalis pars est
in qua dltferimus b, sensibilis In qua convenimus;
ergo sensualitas ad partem sensibilem pertinet.
b. Item, Augustinus, in libro De Trini-
tate ~: c Sensuahs motus, qui nobis pecoribus-
que est communis, seclusus c est a ratione
sapientiae ... Sed cuius est actus, eius d est po-
tentia 5 ; sensua1is r motus est partis sensibilis i
ergo sensuatitas.
Contra: 1. Augustinusl, De Trinitate 6 :
• Quo modoll coluber non apertis passtbush, sed
squammarum minutissimis nisibus repit, sic lubri-
cus deficiendi motus neg\igentes minutatim oc:cu-
pat et incipiens a perverso appetitu similitudinis
Del pervenit ad similitudinem pecoris •. Sed iste
lubricus motus est motus I sensualitatls; motus au-
tern ilJe non convenit nisi ratione utentibus; ergo
sensualitas, cuius est motU5, e51 raUonalis partis.
2. Hem, super illud 1 : ln/efix ego homo etc.
Glossa 8 : • Gradus fabricavit Adam, per quos
ad filios eius exspoliator ascendat, nisi clemen-
tissimus Dominus protegat •. li autem gradus
dicuntur: primus corruptio carnis, secundus to-
mes, tertius primus motus, quartus * de\ectatio
-------
, R ~"~ :~ q. ~. V dtf:r~olll;u~. 111 c/~ 11;· om. :.Tm01n l ~~:;cz.:,~":~b;u:~,
• S
0111
· <r. t. '· G~tm, T ""· ' V add. que. ~ RZ Uflllt, r' R 1dd. ~.t. .
# \'
1 Lib. II, dlat. 24, c. 4 (p. 42laq.).
2 Cl. aupra, num. 840, U; S. Bonav., 11 Stnt., d. 24,
P·./• a. 2, q. 2 et a. 3, q. I ac dub. 3 (II, 578b, ~. 587).
Loc. cit. (p. 422).
f{, - 363.
CAPUT II.
tcrtio, utrum sit idem sensualitas quod inferior
portio rationis, sicut dicit Magister, in Stn-
tentiis 1 ;
. quarto, utrum in sensualitate sit peccatum vel
non.
ARTICULUS I.
2
•
citra con sensum, quintus 1 consensus: per hunc
quintum Satanas ingreditur. Ergo, cum primus
motus sit sensualitatis, primus autem motus non
sit communis nobis et brutis, sensibllis autem
pars"' communis est, ergo prim us mot us non est
sensibilis partis; et primu.s motus est sensualitatis;
ergo sensualitas non est partis sensibilis; el est
ill ius vel rational is; ergo est ratlonalis 11•
[Solutio]: Ad quod dicendum quod sensualitas
est partis senslbilis. Sed partem sensibilem est
accipere duplkiter: uno modo praeter ordinem
ad rationalem partem, et secundum hoc quae
insunt ei <> communia sunt nobis cum pecoribus;
aHo vero modo in quantum participa.t ex ordine
ad rationem, et sic appropriala quaeda.m habet
quae lnsunt hom in I et P non insunt bruUs. Slcut
enim in parte cognltiva excogitatlva esi quaedam
vis partis sensitivae in ordine tamen ad rationem,
ita ex parte mottvae est dicere sensualitatem ha-
bere quaedam appropriata ex ordine ad ratlonem
nee propter hoc erunt r.r duae vires sensualitatis,
sed una vis' duplicitcr se habens: habet enim
quaedam communia et quaedam appropriata.
(Ad obtecta]: a-b. Ad primum autem' obiec-
tum dicendum quod duae primae rationes loquun-
tur de sensualltate secundum ea quae communiter
ittsunt ei,
1~2. Ad obiectum autem in contrarlum dicen-
dum t quod illae rationes loquuntur de ipsa secun~
dum ea quae appropriantur sensualitati humanae
propter ordinem ad rationem: habet enim aliquem
motum communem et habet aliquem appropriatum.
I VSTRL om., In CZ ut add. tnterl.; V add. 111 1//oro.
1
• 111 ~:~-.J~j ;~.::~..:·~·. "'~ ,f:~~~~l11u~d~~~r::rr.
I
Cl.
4 Lib. XII, c. 12, n. 17 (PL 42, 1007).
!I Cf. Aristot., Dt .wmno et vlgilia, c. t (Ill, 500).
6 Lib. XII, c. It, n. 16 (PL 42, 1006).
'1' RC>m. 7, 24. 8 Lombardl 1 in h. l. (PL 191, 1'\26).

In quo genere moti-vae sit sensualitas.
Deinde quaeritur in quo genere virtutis
vae sit.
Et vldetur quod sJt In genere dlsponenUII
ad motum : I. Quae enim suggerit, est disponens
ad motum; sed sensualitas suggerlt: est enlm"
per modum serpentis et sic agitur in b interiori
homine quodam modo quemadmodum agebatur
exterlus in primis parentibus; ergo est pertinens
ad motivam' quae disponlt ad motum.
2. Ad idem tacit quod dicit Augustlnus, In
libro De Trinilall! 1 : • Carnalis sensus ingerit d
quamdam illecebram fruendi se •.
3.\tem, Augustin us, in libra De anima et spi-
ritu 11:: • Cum exterior sensus carnalis bono suo
utitur, interior sensus mentis quasi obdormit; non
enim cogitat bona interiorls sensus, qui lucundl-
ta:te exteriorum bonorum capltur •. Sed constat
quod iste carnalis sensus est qui cognosclt appe-
tendum vel fuglendum et per hoc appetit vel
fugit; ergo, si sensualitas non est aliud quam
carnalis sensus, erit sensualitas de motivis sen-
sibllibus ad motum disponentibus.
Sed vldetur oontrarlum: a. In sensualltate
enim dicitur esse' prim us motus qui determinat
fugiendum; ergo sensualitas, cui us est motus
ille, est in genere virtutis facientis motum.
Utrum sensualitas sit idem quod inferior portio rationis.
Oeinde quaeritur I. utrum sensualitas sit idem
quod inferior portio rationis '·
Quod vldetur 1. per verbum Magi strl, in
tentiis, 24 dist. II libri 11, qui sensualitatem
parat mulieri, sicut habetur in 0 I ossa 7 super
illud: Mulier est gloria vlri, J Cor. 11, 7, versus
finem G I ossa e; sed mulier cum viro eamdem
speciem participat; sensualitas ergo participabit
eamdem speciem cum ratione; ergo videtur idem
esse quod inferior portio ratlonis.
• C om. • L 0111. • 5 ildll. tt. • V 0111., R P' t.
lltaV,aiU~t.
I Lib. XII, c. 12, n. 17 (PL <42, 1007).
3: Cap. 9 (PL 40, 78S).
l Qat. 5, 11.
t Cf. s. Bonav., 11 Sen/., d. 32, a. 2, q. 1 (ll, tit\).
5 Cf. Lombard., 11 Still.• d. 24, c. 13 (p. 428); S. Bonav.,
DE VI SENSIBILI MOTIVA. 441
ARTICULUS II. S64
mott~ b. Praeterea, sensualitas dicitur repugnare ra·
thml mottvae, cum dlcltur 3 : Caro concupiscit
adversus spiritum; cum ergo ratio motiva sit
secundum quam determlnatur meritum vel deme·
rltum, meritum au tern est in Ipsa motlva faciente
motum, ergo sensualitas, quae adversatur 1111 et
trattit ad contrarlum, scilicet demerltum, erit in
parte motiva faciente motum.
{Solutio): I. Ad quod dlcendum 4 quod sic:ut
loquimur de ratione dupllclter, Ita et de sensua-
litate lam dicta. Ratio eniml, ut est cognitiva
bon! vel mali, dlsponlt ad motum; In quantum
in ca est voluntas, eftlcU motum. Similiter est de
sensualltate: est enlm cognlllva bonl ut est nunc
vel sui opposltl, et sic dlsponit ad motum •; est
lterum appetitiva illius, cum non est JJ obediens
ration!, et secundum hoc est motiva quae faclt
motum.
2. Cum ergo dlcitur quod sensua\ltas • ingerlt
lllecebram •, hoc potest attendi dupllclter: vel
per modum quo suggerll ut est cognitlva vel per
modum quo pulsat inferlor~m parlem ratlonls In
quantum est motiva.
J. lllud autem quod dicit Augusti11us, In
1\bro Dt anima et splrltu, lnteliigitur de carnal!
sensu, qui est disponens ad motum per cogni-
tionem lnferlorls boni.
ARTICULUS Ill. S66
2. Ad hoc videtur facere quod dicit Augusti·
nus, Jn libro De Trinltate 8, arguens ex lllo verba
Gen. i: Fociomus el 1 adlutorlum simile sib/:
Sen- • Sicut In omnibus pecorlbus non est inventum
com~
vfro adlutorium $/mile sib/ 10 nisi de lllodetractum
in confugium formaretur, ita menti nostrae, qua
supernam consideramus veritatem, nuUum est ad
usum rerum corporallum, quantum naturae ho-
minis sa tis t est, simile adiu~orium ex animae
partibus, quas communes cum pecoribus hab:
mus; et ideo rationabile nostrum, non ad unitat1s
=,.=-.- 'VC
--,--,-T-om-.-,:-:.::-LZ:-... mtrtllll'l· •VTolll. 'Ita V,alllo.~.
ll &nt d 24 p 2 dub. 3: (JI, Waq.)i IV &nJ., d. 10,
2:
p. 2 , a:· i
q. (jV,' 23').
7
II 6 Cap. T(p. 423). 7 Lombl:rdl, In b. I. (PL 191. 1633).
8 Lfb. XII, c. 3 (PL <42, 900).
i Qen
2 18
to Cl. Gen. 2, 20.
· • ·
 442 JNQ. IV. TRACT. 1. SECT. Jl. QtlAEST. II. TrT. II. - 366.
divortium separatum, sed in auxilium societatis
quasi derivatum, in suo dispertitur officio "• Ex
quo arguitur: si sensualitas tenet rationem mu-
lieris et mulier in adiutorium viri datur, erit ergo
pertinens ad rationem; erit ergo idem quod in-
ferior 11 portio.
II. Similiter quaeritur utrum sensualitas cum ~
carne debeat dici exterior homo.
Quod videtur 1. per verbum Augustini, in !ibro
83 Quaesfionum ': • Si exterior homo vita acci-
pitur, qua per corpus sentimus quinque notissimis
sensibus, quos cum pecoribus habemus communes
- nam et ipsa' molestiis sensibilibus, quae perse-
cutionibus ingeruntur, corrumpi potest - non im-
merito et iste homo dicitur particeps similitudinis
Dei, non solum quia d vivit, quod etiam in bestiis
apparet •. Sed hoc invenitur in sensualitate; ergo
sensualitas non erit a!iud quam exterior homo.
2. Praeterea, cum sensualitas mortificatur, tunc
spiritus vigoratur. Si ergo hoc dicitur de interiori
homine et exteriori, quod, cum exterior corrum-
pitur, interior de die in diem renovator 2, relin-
quitur quod, sicut nihil aliud est interior homo
nisi ratio cum spiritualibus sensibus, ita nihil
aHud erit exterior homo nisi sensualitas cum
sensibus camis.
3. Ad idem r tacit quod dicitur in G 1ossa J
super iJiud ll Cor. 4,16: Si is qui intus est etc.
Sed contrarium haberi potest a. per hoc quod
sensualitas aliquo modo communis est nobis et
brutis, ratio vera exterioris hominis nullo modo
potest convenire; ergo non est idem sensualitas
quod exterior homo.
b. Item, dicit Augustinus• quod exterior
homo • converlitur ad mentem se regentem, quam
illustrat sapientia, quod in bestiis esse non potest
ratione carentibus •. Ergo exterior homo habet
de se intentionem rationis; non ergo sensua!itas
cum carne est idem quod exterior homo.
(Solutio}: II. Ad quod dicendum quod exterior
homo dicitur proprie, cum convertitur homo ad
366
Utrum in sensualitate sit peccatum vel nan.
Ultimo quaeritur I. utrum hl sensualitate sit
10
peccatum vel non •
•V-.id.rflita ~VSTin. ~Sttta ~Cqut
~Ld,Zdt~~n~ '/t.\',.UiquudJ.Uur '"/laV,altleutt.
~ ~~:~· 4~·1 :· 3
(PL
40
• 33).
3 Lombardi, Jn h. 1. (PL 192, 3f}.
~
.w 33)
Cf. De di11. qUilJ!&t. 83, q. 50, n. 3 (PL
(P~ ~~::)~··XXIV, c. 21 (PL 76, 314); Diaio~., tV, c. 4
6 Coloa. J, 9.
exteriora bona concupiscenda propter se; Interior
vero homo dicitur, cum convertitur ad interiora
bona sivc supcrna appetenda propter se, et se-
cundum hoc, cum exterior/ corrumpitur, interior
renovatur. Cum enim homo, sicut dicit Grego-
ri us5, incipit exterius interire, tunc incipit interius
vivere. Ideo dicit Apostol us 6 : Exspoliantes veterem
hominem cum actibus suis ef& induentes novum
hominem etc. Alio vero modo dicitur exterior homo,
sicut habetur in Glossa 7 II Cor. 4, 16, quid-
quid est in nobis commune cum pecore. Sed hoc
potest attendi in quantum coniungitur cum ratio-
nali parte ad quam ordinatur: et hoc modo,.
potest dici exterior homo sensualitas cum carne,
reliquo modo non, immo ipse homo secundum
duplicem sui ordination em 1 dicitur homo interior
vel k exterior.
I. 1. Ad hoc vera quod quaeritur 1 prius utrum
idem sit m quod portio rationis inferior: dicen-
dum est quod, si inveniatur in Scriptura, valde
extraneo modo accipitur, sed, sicut dictum est 8,
poterat haec esse ratio dicti, ut sicut inferior
portio rationis tenebat locum mulieris respectu
superioris portionis, ita sensualitas poterat tenere
locum mufieris respectu ration is n. lis enim duo-
bus modis accipitur in expositione 9 super illud:
Mulier est gloria viri, I Cor. 11, 7.
2. Ad i d vero quod obicitur per auctoritatem
Augustini, in libra De Trinitate, dicendum
quod ibi loquitur de muliere prout inferior portio
rationis dicitur mulier et non prout sensualitas.
Unde non ex hoc arguitur quod sensualitas
participet" speciem rationis, eo quod datur P in
adiutorium. Dari enim in adiutorium potest dici
dupHciter: vel ad serviendum, et hoc potest conve-
nire sensualitati; vel [adJ producendum actum
consimilis speciei, quemadmodum ex superiori
portione et inferiori, cum coniunguntur, actus om-
nino rationalis producitur: et sic datur inferior
portio rationis in adiutorium, sicut mulier datur
in adiutorium viri q ad producendum individuum
eiusdem speciei.
ARTICULUS IV,
I Quod sic, vldetur a. per hoc quod dicit Magi-
ster, in Sentenliis, lllibro,24 dist., ultimo cap. 11 :
1
V{{/Itd. IRIIdd.h()IR(J. "VSom. A T om. 1 VT ardllltm.
• T /lumtni•;C <.>m. en(m. • C psrllelpqt 1' R add. IIIWIIRL Q 5 vlro.
7 Lombauli, in h. I. (PL 192, 35), ex Augustlno, De
Trinit., XII, c, 1, n. 1 (PL 42, 997).
°Cl. Lombard., II Sent., d.1 24, cc. 9·12 (p. 424sqq.);
: ~!·m~?r~~: ~~ch~ul~ ~p~ fg ~~~~~:.).
1
J S. Bonav., II SenJ., d. 24, p. 2, a. 2, q. 2 (II, ~79sq.) eta. 3,
qq, I et 2(11, !l821qq.). II Cap. 12 (p. 427).
 DE VJ SENSJBIU MOTIVA.
" Non omne venialc peccalum geritur secundum
ratio11em, illud scilicet quod in solo motu sen-
sualitatis existit •·
b. Praeterea, ad Eph. 4, 26; lrascimini et nolite
peccarefl, Olossa 1 : • Surgit motus anim!, qui
lam propter poenam peccati non est In potestate
nostra: nonb ei consentlat ratio; permittit Aposto-
lus irasci, quod est humana tentatio •. Et loquitur
de ira prima motu; sed iste prim us motus est in
sensualitate; ergo in sensualitate est peccatum.-
Quod enim sit in sensualitate,arguitur
sic: Aut enim est in sensualitate aut in ratione;
sect non in ratione, cum non consentiat ratio;
ergo est t in sensualitate.
Contra: L Virtus et peccatum, meritum et de-
meritum nata sunt fleri circa idem 2 ; sect virtus vel
meritum non est natum fieri in sensualitate; ergo
nee peccatum natum est fieri in sensualitate.
2. Praeterea, definitio peccati est 3 : • Dictum
vet factum vel concupitum contra legem Dei •;
sed secundum bane rationem non est natum esse
in sensualitate; ergo non est ibi peccatum.
3. ltem, sensualitas aliquo modo est communis
nobis et brutis; sed peccatum nuUatenus est
commune nobis et ipsis; ergo peccatum non est
in sensualitate. - Praeterea, omne peccatum est
voluntarium, quod • si non est voluntarium, non
est peccatum 4 •; sed quod est voluntarium, est rt
voluntatis, voluntas autem est in ratione!i, ratio
vero dividit t contra sensualitatem; ergo pec-
catum null urn J erit in sensualitate; ergo sen-
sualitas non erit subiectum peccati.
4. Item, cui us potentiae est conservare rectifudi-
nem actus, eius est deficere a rectitudine actus;
sed sensualitatis non est conservare rectitudinem
actus; ergo nee deficere a rectitudine actus'; sed
peccatum est ex defectu rectitudinis in actu; ergo
peccatum non est in sensua!itate.
[SoluttoJ: Ad quod dicendurn h quod pecca-
tum dicitur esse in aliquo duplidter: vel origi-
naliter vel subiective 6• Si originaliter, secundum
hoc est peccatum solum in ratione motiva sive
voluntate. Si vero subiective, aut est peccatum
mortale aut veniale. SJ mortale, iterum est In
rationali voluntate; si vero est veniale, aut est
in ratione aut in potentia ordinata ad ratio-
nero 1, Potentia autem ordinata ad rationem k est
antecedenter aut consequenter. Si ergo est in
ratione aut in potentia ordinata consequenter,
G c add. de. & R add. tnlm: s Mtm pro tl.
~reo ... acllls. • Ua V, alii 11dd. ut. j Rl rq/loludtm, quod LC .c~r~m.
"Codd. s~lumo R quod pro quam. ,.Ita V, alii om.'· ct. p.
~ Ita Z add. lnterl., alii om. • RLCZ om. • T om,
I Lombardi, In h. I. (PL 192, 206).
ll Al\udlt ad Arlstot., Mtlapfl., Ill, c. '(II, .w:~·
3 Augustin., Contra Faustum, XXII, c. 27
~ Ct. Augustin., De vera rei/g., c. J..f, n.
ZI((~~ "J4 418
• 13 ·
443
tunc est veniale peccatum dictum simpliciter. Si
vero in potentia ordinata antecedenter, aut est
antecedenter ex parte cognitionis aut ex parte
motivae. Si ex parte cognitionis, tunc non est in
ea peccatum prout huiusmodi. Si vero antece-
denter est ordlnata ex parte motivae, et hoc in
poenam peccati primi, secundum hoc est I pec-
catum In sensualitate: ex poena enim primi pee-
cat\ factum est ut sensualitas, quae erat obe-
diens omnino rationi, facta sit 111 rationi repugnans,
et quae movebatur a ratione, nunc movet ratio-
nero inordinate, quantum est de se, cum ipsa
mota est 11 inordinate. Sic ergo in sensualitate est
peccatum veniale, non mortale, et veniale secun-
dum alteram rationem quam illud quod habet se-
cundum 0 rationem vet potentiam consequentem.
Ad oblecta autem respondendum est: I. Ad
p r i m u m P quod aliter est de virtute et de' vitio,
nisi dicamus de peccato et vitio quod contrariatur
virtuti. Si enim sumatur vitium vel peccatum quod
contrariatur, secundum hoc, in qua vi potest,. esse
virtus ut in subiecto in nobis, fn ilia est vitium vel
peccatum. Si vero sumatur peccatum quod non
contrariatur, tunc non est simile de virtute et pee~
cato, quia virlus venit a parte superiori et habet
subiectum partem illam in qua est similitudo Dei,
peccatum vero venit ab appetitu inordinato ho--
minis, et ideo quantum e.denditur appetitus inor·
dinatus hominis, in tantum extenditur peccatum.
2. Ad secundum dicendum • quod ilia definitio
peccati: • Peccatum est dictum vel factum • etc.
est mortalis peccati'; tale autem non fit nisi in
raUonaH appetitu. Si vero dicatur actus incidens
ex defectu bani, bene potest convenire peccato
quod est in sensualitate; vel si 11 dicatur 1 : Pec- &
catum est c:onversio indebita ad commutabile
bonum~.
3. Ad tertium dicendum est quod sensualitas,
prout in ea est motus qui est peccatum, non est
communis nobis et brutis, sed est • appropriata
hominl.
4. Ad quartum dlcendum quod 'deficere a
rectitudine' didtur dupliciter: vel quia origo defi-
c\encti fuit ex ilia vi vel quia defectus" rectitudinis
in alia per prius eP postcril~s defectum habet recti-
tudinis. Si prima mocto sumatur, secundum hoc,
cuius est potestas conservandi rectitudinem, sci-
licet rationis, eius est potestas deficiendi a recti-
tudine, et sic non convenit sensualitat\ defectus
' l om. • v 0 ' 11 • ~r~~~~d.r!~t '~ ~~~~-~~~... . (a~:~;. : ~ ::
~ T olll. , lt~ v, .tUL wro dlW&<:IIun ut. 'T add. de.
• \1ST P"·
~Ct. Arlstot., Ethica ad Nicom., VI, c. 2 (II, 67); De
I ill c tO (Ill 412)
a~n~i. s.' B~nav., u' Sent.·, d. •U, a. 2, q. 2 (II, 950aqq.).
i I 1 Ct. Augustin., lJe lib. arfJit.,ll, c. 19, n. )3(Pl.32,1269).
 INQ. IV. TRA.CT. l, SECT. H. QVAEST. II. TIT. II. - 367.
rectitudinis: non enim ex se originaliter habuit,
Si vero intelllgatur de detectu rectitudinis per
consequens, secundum hoc sensualitas deficit a
rectitudim:, non tamen habet potestatem conser-
vandi rectitudinem.
II. Occasione praedictorum quaeritur propter
quid, si sensualitas sit vis motiva ipsius partis
sensibilis, philosophi non pervenerunf ad no--
titiam istius potentiae, quemadmodum p_er~e~~
runt ad notitiam phantasiae vel concuptsctbths
vel irascibilis.
G
(SoJutto]: Ad quod dicendum 1 quod propter
hoc non pervenerunt ad notitiam ipsius, quia ipsa
867 MEMBRUM II.
De vi sensibili motiva quae est suadibilis ratione.
FJj._ronsequenter dicendum est t de motivis. i~ra­
~ tJOnalibus d quae quodam modo suadtbtles
sunt ratione, sicut dicit Damascenus ; hae 2 fieri in irasc:ibili.
autem sunt concupiscibilis .. et irascibi!is. In se
tamen agunt secundum impetum; cum autem I
adest deliberatio rationis, sequuntur in suis acti-
bus motum rationis.
Potest ergo quaeri I. penes quid hae duae vires
distinguantur.
Videtar enim, I. secundum Damascenum 3 ,
quod distinguanturt secundum bonum et malum,
ut concupisdbilis determinetur penes bonum, ira-
scibilis penes malum: duae enim 11 affectiones, sci-
Jlcet concupiscentia et laetitia, sunt ipsius concu-
piscibilis secundum praesentiam boni vel absen-
tiam vel expectationem; aliae vero duae, scilicet
timor er triStitia, ipsius irascibilis secundum 1
praesens malum vet futurum sive expectatum.
2. Hoc etiam videtur per hoc quod dicit A u g u-
stinus, in libro De anima et spiritu 4 : ~ Vit concu~
piscibilitatis ehgit et natura irascibilitatis repro-
bat "; eligere autem et reprobare sunt respectu
boni et mali.
Sed cont.nrium apparet 3. ex hoc quod contra-
riae aHectiones natae sunt fieri in eadem vi. La.e-
titia autem et dolor sunt contrariae affectiones ·
ergo in eadem vi natae 1 sunt esse; sed Jaetiti~
1
Cf. S. Bonav., II Strit., d. 24, p. 2, d. 3 (ll, 58hq.}.
2 Cf. lk ftfk orthod., II, c. 12 (PO 94, 927).
3 l..oc:. d.t. (PO 94, \00).
determinatur, non secundum esse illud quod com-
mune est nobis et brutis, sicut conslderaverunt
phi losophi partem sensibllem, nee secundum esse
i\lud quod suadibile est ratione, sicut se habent
concupiscibilis et irascibilis, sed secundum quod
rebellionem habet contra rationem ex poena pec-
cati originalis. Cum ergo philosophi non perve-
nissent ad cognitionem peccati originalis, per
con sequens nee pervenerunt ad notitiam poenae 1J
cansequentis, ergo nee motus illius inordinati in
quantum est poena, ergo nee sensualitatis, in
qua est radix ipsius vel origo. Ipsa tamen forte
secu 11dum esse alterum est idem quod appetitiva
irrationalis mota a phantasia.
est in concupiscibili; ergo dolor. Similiter potest
obici de timore et confidentia, ut dicantur simul
4.ltern, sicut dicitm loannes Damascenus5:
• Ira est id quod est audax animae, vindex concu-
piscentiae •. Ergo ad irascibilem n pertinet audere
et insurgere in nocivum concupiscentiae; erit ergo
irascibilis distincta a concupiscibili, non secundum
bonum et malum, sed secundum differens bonum,
et ita secundum differentem appetltum; ali us est
enim appetitus concupisc:ibilis et irascibilis: con-
cupiscibilis enim appetit deledabile secundum
partem sensibilem, ira o vero est desiderium vin-
dictae.
5. Praeterea, sicut dicit Philosophus 6, tria
sunt in appetibilibus: bonum, conferens, delecta-
bile; tria opposita in fugis. Si ergo P concupisci-
bilis est respectu delectabilis, irascibilis respectu
cui us erit? Non videtur esse respectu boni: bo-
num enim dicitur honest urn; honestum au tern non
movet nisi partem rationalem; ergo non est de iis
quae sunt motiva concupiscibilis vel irascJbilis,
prout hie loquimur de illis. Similiter conferens di-
citur quod ordinat vel confert ad honestum. Ergo
irascibilis, prout est communis nobis et brutis,
erit circa deJecta bile; oportet ergo dividere de-
lectabile per duas species differentes, aut concupi-
scibiJis et irascibilis non erunt duae vires, sed una.
~ Cap. 14 (Inter opp. Augustin! PL 40, 700).
liLot. cit., c. 16 (PO 94, 934).
a Ct. EJhtcu. ad Nit.om .• II, c. 5 (II, 18).
 DE VI SENSISJLJ MOTIVA.
II. Deinde ostenditur quod hae vires, prout lo-
quitur Damascenus, non sunta partls sensi-
bllis, sed ration a lis.
Quod vldetur ostendl ex huiusmodi affecti'Oni-
1
bus: a. Nam Jaetitiam dividit per animalem et
corpora tern, animalem vero dicit quae est "'circa
disciplinam et contemplationern "; setl ta\is non
potest convenire parti sensibili, sed rationali;
ergo concupiscibilis, cui us est haec affectio, non
erit parfis sensibilis, sed rationalis.
b. Similiter, obicitur de tristitia 2 : [nvidia enim
et misericordia sunt affectiones partis rationalis,
quae sunt species tristitiae; similiter erubescentia
et verecundia, quae sunt species timoris; eodem
modo mania et cotus 3, quae sunt species irae.
Restat ergo quod concupiscibilis et irascibilis non
erunt irrationalis partis, sed rationalis, prout de
ea ibi agitur.
Contrartum autem habetur in ipsa divisione:
I. Dicit 4 enim quod irrationale quoddam est non
obediens rationi, ut pulsatile, quoddam est obe~
diens rationi, ut concupiscibile et irascibile.
2. Praeterea, quo modo dicuntur hae vires con-
tineri sub irrationali obedienti rationi? cum vi~
deamus has non sequi rationem, sed ratione no-
lente irascimurb et contristamur, secundum quod
dicit A post o 1us s: Quod nolo, hoc ago; non
ergo dicitur essentialiter contineri sub irrationali r
obedienti rationi.
{Solutto]: 1. Ad quod dicendum6 quod irascibilis
et concupiscibilis tripliciter accipiuntur et secun-
dum hoc triplicifer distinguuntur: uno modo se-
cundum appetitum boni et fugam mali, et secundum
hoc d bonum et malum distinguunt concupiscibilem
et irascibilem; alia modo distinguuntur secundum
differentem appetitum, ut concupiscibilis sit se-
cundum appetitum delectabilis, irascibilis vero
secundum appetitum ardui sive honorabilis; tertio
modo secundum bonum in praesenti cum suo
opposito et e bonum in futuro cum suo opposito.
Ptimo modo gaudium et concupiscentia1 quae
dicunt appetitum respectu boni in praesenti vel/
in futuro ad concupiscibUem pertinent t, dolor
autem et 'timor, qui h consistunt in fuga mali in
praesenti vel in futuro, ad irascibilem 1: et hoc
445
modo possunt aceipi, cum quatuor affectiones
distinguuntur a philosophis secundum voiun--
tatem et noluntatem: hoc enim idem quod se-
cundum appetitum et fugam. Secunda vero modo
accipiuntur* hae duae vires prout eis respondent
cardinales virtutes, scilicet temperantia et fortitudo:
nam temperantia est respectu delectabffiurn for-
titudo vero Ln appetitu arduorum sive hon~rabi­
lium, Jicet tristia' vel indelectabilia reputentur.
Tertia vero modo accipiuntur prout dolor et
gaudium dicuntur esse in concupiscibili, spes vero
et metus in irascibili. Hoc modo etiam distinguil
Dam a seen us, delectationem et tristitiam dicens
pertinerc ad concupiscibilem, timorem vero et
iram ad iraseibilem.
{Ad obtecta]: 1-4. Perm hoc respondendum est
ad obiecta. Nam primae rationes acctpiuntur
secundum hnc quod concupiscibilis et irascibilis
respiciunt distincte bonum et malum. Sequens
vero ratio, scilicet tertia, respicit concupiscibi-
\em prout respicit bonum et malum in praesenti,
irascibilis vero" quod est in futuro bonum vet"
malum. Quart a vero respicit secundum quod
habent diversa genera appetibilium.
I 5. Ad quint u m P dicendum quod ilia divisio
appetibilium c:omprehendit generaliter Ula quae
sunt tJ appeUbilia a voluntate secundum quod vo-
luntas est motus rationis. Nunc autem non agimus
hie nisi de appetitu sensibili'"; unde non secun-
dum mas ditferentias accipietur virium differentia.
11. Ad i d vero quod quaeritur utrum hae de-.
beant dici partes partis sensibiJjs' aut rationalis:
respondeo quod secundum quod continent affec~
tionem delectationis inte\lectualis, quae est sub
ani mali, prout animalis dicitur esse • circa disci-
plinarn et 1 contemp_lationem ."• ~cun~um D a~ a-
sc en u m r, et affecttonem m_1sencor~1ae. et h~Jus­
modi, etA qu~rumdam spec1erum timons et _rrae,
ad pa;tem ra~onalem reducun~ur ~el ~runt 1 Sta~
affectwnes m1xtae ex parte rahO~ah et sensuah.
1oannes autem Dam~scenus, hcet loquatur de
irrationali p~rte.• loqmtur tam~n de ea prout est
obediens rattom et movetur ahquando secundum
ra~ionem redam, aliquan~o secundum non rectam,
ahquando !lecundum se lps.am.
 INQ. JV. TRACT. r. SECT. ll. Q!JAEST. 111. TIT. 1. - 368,

QUAESTIO Ill.
DE VI RATIONAL!.

TITULUS I.
DE VI RATIONAL! COGNJTIVA.

ompleto tractatu de parte sensibili cognitiva et motiva, sequitur de parte ra-

tiona1i cognitiva et motiva.
Pars vero cognitiva dividitur, skut habetur in libro De anima et spiritu 1 ,
in rationem, inteiJectum et intelligentiam.
Secundum loannem Damascenum 2 dividitur in 11 intellectum, mentem et opi-
nionem: has enim enumerat cognitivas praeter sensum et imaginationem. Unde dicit 3
quod • per sensum animae constituitur passio quae dicitur imaginatio, ex imaginatione
vero fit opinio, deinde mens diiudicans opinionem, sive vera sit sive fa\sa, iudicat ve-
ritatem: unde mens a metiendo et excogitando et iudicando dicitur; quod autem diiu-
dicatum t> et determinatum est, recte dicitur intellectus :~o.
phi 1o sop h us " vero dividit in ' intellectum materialem 41 , qui cognoscit species
in phantasmatibus, et intellectum possibilem separabilem, qui cognoscit species abstractas,
et intellectum agentem.
Augustin us videtur aliter ponere differentias, in libro De anima et spiritu ~ ', cum
dicit: ingenium, memoriam, rationem, inteliigentiam. Dicit enim ' 6 quod cc ingenium in-
vestigat, ratio iudicat, memoria servat, intelligentia comprehendit •.
Potest ergo quaeri, cum~ iis modis sumatur divisio virium cognitivarum rationabilium:
Quae sit comparatio divisionis ad divisionem, utrum accipiatur secundum unum
mod urn an differentem;
secundo, si accipiatur secundum differentem, utrum sit ordo divisionis ad divisionem;
tertio, secundum quid accipiantur membra singularum h divisionum;
quarto, quis sit' ordo differentia rum;
quinto, utrum aJiqua vis rationalis utattlr organo aut k nulla indigeat organo.

MEMBRUM I.

De comparatione harum divisionum.

CAPUT I.

UTRUM QUADRUPLEX ILtA DIVfSIO SUMATUR SECUNDUM UNUM MODUM '·

rlfill'ea prhnum .•1c Ob1~lt~: 1.. 1. ~~~ intellec·l idem quod intelligentia, eo quod dicit Aug u-
~ !us. commumter acci~Jatur m d.JVJSJone Au- s tin us 8: • Mens est supremum in anima 11; quod
gust1n1 et Damascenr, mens etlam videatur etiam videtur per hoc quod dicit Augustinus,

1
Capp. 4 t1 II f)nler opp. Augu•Unl PL 40, 1l/2, 787).
: ~~t.orllwd., JJ, c. 22 (PG 94, 942).
.fAristof., De anima, m, c. 5 (lit, f68J.
6 Cap. 11 (PL 40, 7tfl}. 101 Loc. cit.
11 Cf. S. l:lonav., J/ Sent., d. J, p. 2 , a. 2, q, 1 (II,
flB•qq.); /liner., c. I, nn . .C·7 (V, 297) .
• Ct. fk splrllu ~~anima, c, 3f (PL 40, 803); Eplsl. 147,
j Ad Paultnam, lk vtdendo Deo, c. J8 (PL 33, 6l7); Dr
Trlnlt., XV, c. 7, ll. 11 (PL 42, t<m).
 DB VI RATIONAl! COONITIVA. 447
in llbro De Trinifale 1, quod mens est prima vis altenduntur secundum differentin omnium ad
earurtt quae pertinent ad imaginem a Trlnitatls: abstractionem pertinentium : est enim vJs habens
erit ergo ratio idem quod opinio. ea a " quibus fit abstractlo et est vis abstrahens
Sed contra hoc est a. quod Augustin us 2 ita et est vis formas abstractas comprehendens, et ita
ponit differentias: rationls, intellectus, intell\gen- differentiae intelligibilium, assignatorum a Phi-
tiac, ut ratio comprehendat corporum naturas, in- sopho, attenduntur secundum comparationem ad
tellectus spirltum creatum, intelligentia spiritum formas abstractlblles, differentia vero Aug u-
increatum; quare actus b intellectus est post actum s t i n l ad form as has et alias; non ergo secundum
rationis et ante acfum intelligenfiae. Sed, secun- unum modum accipiuntur.
dum loannem Damascenums, actus mentis
est post opinlonem et ante intellectum: • ex. ima- IU. Deinde quaeritur de comparatione divi·
ginatione enim fit t opinio .. , mens vero diludicat sionis quam tacit Philosophus, rtspectu illius
de opinione et tandem pe:rvenit ad inteilectum ve- quam facit Damascenus; intellectus enim vide-
ritatls; prius enim est accipere alteram partem cum tur esse communis. Sed quaeritllr quis intellectus
formidine, deinde amplius diiudicare, ut d tandem divisionis P 11 i I o sop hi respondeat.
cognoscatur veritas, qua fiat' quietatio intellectus. Videtur enim quod nullus: N'am unusquisque
b. Praeterea, divisio A ugu sti n j/ videtur esse est circa formas intelligibiles sine complexione
secundum differentias formarum intelligibilium consideratas; sed intellectus. de quo loquitur, est
sine c:ompositione vel complexione, divisio vero circa formas intelligibilese~ in complexione; non
loannis Damasceni secundum differentias est ergo aliquis iltonJm intelligibHium.
earum R in quantum cum compositione vel com-
plexione accipiuntur; ergo neutra est ad alteram IV. Similiter, quaeritur de quarta divisione sive
reducibilis. Si enim acciperetur secundum diffe- comparatione eorum P quae sunt ingenium, ratio'·
rentias rerum, non essent nisi duae vires, scilicet memoria et ' intelligentia, qualiter se habeat ad
rerum h possibilium aliter fieri, hoc est con tin- primam divisionem, cum duo membra primae di-
gentium, et rerum nec:essariarum: et ita non esset visionis ibi ponantur, scilicet ratio et intelligentia,
nisi opinio et intellectus qui scientialiter 1 res tertium vero, scilicet intellettus, non ibi ponatur
cognosceret; quod cum non sit - additur enim aut, si intelligentia ponitur ibi pro intellectu, tunc
mens, quae est diiudicativa - ex quo accipitur deest tertium, scilicet intelligentia. - Praeterea, in
quod non secundum differentias rerum cognosci- hac divisione ponitur vis retentiva, scilicet me-
bilium accipiatur divisio Damasc:eni. moria, quae non fuit posita in primis divisioni-
bus; similiter ingenium in nulla supra dicta di-
II. Praeterea, potest quaeri de comparatione visione ponebatur.
divisionis Philosophi ad divisionem Augu- Ponuntur autem aliae differentiae a 0 am a-
stini et Damasceni. sceno', scilicet- inte\ligentia, intentio, excogi-
5
1. Videtur enim ponere tantum intellectum po- tatio, phronesis ';sed haec suo loco dicentur , ubi
tentiam k cognoscitivam, et hoc sub tribus ditfe- agetur de differentiis actuum quae ponuntur in •
rentiis, et ita ratio et intelllgentia supervacuae es- inte\lectu possiblli' secundum Philosophum.
sent in divisione AugustIn i. (Solutlo]: Dic:amus ergo ad intelligentiam supra
2. Si vero dic:eret quis quod intellectus sub iis dictarum divisionum quod attenditur divisio ra~
tribus differentiis respondet tribus differentiis tionalis cognitivae x secundum respectum ad ve-
virium quae ponuntur ab Augustino, hoc non ritatem in formis intelligibilibus sine comp\exione
est verum. Nam illae tres 1 differentiae, quas ponit entibus et secundum respectum ad veritatem in
Augustin us, distinguuntur secundum intelligi- complexionibus vel compositionibus tormarum
bilia differentia in m nobilitate maiori vel minori: intelligibilium. Secundum primum modum acci-
nobilius enim est intelligibile increatum quam piuntur duae divisiones: illa, scilicet prima Augu-
creatum, intelligibile vero creatum separatum a s:tini et ilia quae est' Philosoph!. Sed in hoc
formis corporalibus quam illud quod est in corpo- ditferunt quod ilia quae est Augustin i acc:ipitur
ribus. Differentiae vero positae a Phil os o P ho secundum differentias formarum intelligibilium

3 Ct. CH fldt ortlrod., II, c. 22 (PO !H, 942).

1 Lib. XIV, c. 8 (PL 42, 1044); d. supra, num. 840aq.
~ Cf. loc, cit. (PO 94, !Ml).
2 Ct. De spirllu el anima, c. II (PL 40, 781); Altx.
5 Cl. Intra, num. 880.
Hal., Summa thtol., I, p, 28a, Respondto.
 tNQ, IV, TRACT.!. SECt, U. QUAEST. 11!. TIT. I. - 368.
simplicium, ilia vera quae est" Phi I o sop h l
acclpitur secundum modum perveniendi ad cognl-
tionem \1\arum tormarum int~\\igibil\um qtul.~ ve-
niunt ad intellectum per abstractionem a phantas-
mate sensibili. Unde principaliter sistit circa ea
quae sunt rationis, nihilominus !amen per ea to
pervenlt ad cognitionem quamdam eorum quae
sunt in intellecftt el intel\igentia. Cum enim tres sint
differentiae formarum intelligibilium, increata,
creata, separata a conditionihus corporis et ita a
conditionibus sensibllibus, et illa, quae est abs-
tracta a conditionibus sensibilibus sive corporeis,
licet inveniatur cum ill is, divisio Phi I o sop hi,
quae est secundum triplicem intellectum, mate-
rialem, possibilem' et agentem, respicit proprie
formas intelligibiles abstractibiles a conditionibus
sensibilibus, et ita sistit d circa ea quae sunt ra-
tionis. Aliae vero divisiones respiciunt veritatem
formarum intelligibilium in complexione entium,
sed in hoc differunt quod una accipitur secundum
acceptionem perfectam et imperfectam ex parte
cognoscibilis: est enim accipere verum cum qua-
dam admixtione talsitatis, et sic dicitur opinio,
vel cum discretione veritatis a falsitate, et sic est
mentis, vel t cum certitudine veritatis, et sic di-
citur inte.!lectus. Alteral vera accipitur secundum
progressum actuum ex parte cognoscitivi: primo
enim £ inquirit veritatem, secunda diiudicat, tertia
diiudicatum servat, quarto servatum plene com-
prehendit. Vel secundum a\ium ordinem c:om-
prehensio praecedit actum memoriae: primo enim
est motus ad quaerendam veritatem et dicitur
inquisitio; secunda 11, discussio, et haec fit a ra-
tione; tertia!, in memoria lit ration is discussae
retentio k; quarto, ipsius veritatis certitudo. Sic
differunt inter se supra dictae divisiones.
(Ad obiecta]: Ex iam dic:tis pate! qual iter re-
spondendum est ad obiecta.
I. I. Ad primum 1, quod intellectusindivisione
Augustin i non est secundum eumdem modum
acceptus secundum quem in divisione I o ann is
Damasceni. Nam intellectus, secundum Augu-
stinum, est vis cognoscitiva forrnarum creata-
rum m separatarurn ut sine complexione; intellectus
autem,secundum loannem Damascenum, in
quantum cognoscitur veritas determinata in com-
plexionibus ex iudicio mentis praeambulo.- Simi~
liter nee mens utrobique similiter accipitur. Nam
non est mens secundum loannenl Damascenum
'"L OJII.; R e>m q. r • T ""' p r • C pofrnllu/tm; V ocluofrm pro Dlf<nltm
~ R .u~~nda 'S Ur/tll. • LC /nt~n/1~. q~<td ((Z co:.rr
alii 01111. I' Ttl • L tn. 'T add. ttlllm. ' T add ub•lruc/ar~m Vtl
r. 11. p., io L est add. IQjl:.
I Cf. Dt 1piritu tl anima (PL 40, 181}.
2 Cl. De tJIIimo, Ill, c. 2 (Ill, 466)
idem quod mens secundum August 1n u m, su·
prcmum in anima, sed est vis diludlcans ad
discernendum veritatcrn a falsitatc. Unde 11 nn
est idem quod intelli!!cntia, quae est, secundum
Augustin urn 1, vis suprema extendens scad Dei
contemplationem. Nee n opinio est idem o quod
ratio; nihilominus tamen secundum quod ratio
attingit complel(iones, sic dicitur opinio esse in
ratione. Et hoc modo accipit Phi I o s 0 ph us z
rationem, dicens quod in ratione est opinio et
scientia; sed P opinio est a..::~eptio poss\biliu1n
aliter se habere 3, ratio vera, secundum primarn
divisionem Augustin i, est vis quae attingit per
cognitionem form as abstractas a 11 corporibus et
corporum accidcnlibus.
II. 1-2. Ad a I i u d quod obicitur de divisione
Phi I o sop hi rcspcctu divisionis primae quam
ponit Augustinus, dicendum quod non similiter
accipitur in utraque divisione. Nam abstractio non
currit secundum formas secundum se abstractas,
sicut est forma intelligentiae angelicac, vel circa
formas scientiarum aut virtutum quae sun! in
anima, sed circa formas intelligibiles abstracti-
biles. Et propter hoc, cum intellectusr in divisione
Augustin i accipiatur circa form as secundum
se abstrac.tas, in divisione vero Pll.i\osophi circa
tormas abstractibiles, patet quod non similiter
accipitur intellectus utrobique. lntellectus autem
agens duplicem habet actum: habet enim unum
actum respectu formarum " abstrahendarum, et
ille est abstrahere; habet 1 alium actum respcctu
formarum secundum se sive separatarum, secun-
dum quod dicit Phi I os o ph us 4 quod in ils quae
sun! sine materia idem est intelledus et id quod
intelligitur, in habentibus autem materiam poten-
tia est unumquodque intelligibilium; identitas
au tern non dicitur per essentiam, sed quia u istae
non indigent abstractione ad hoc ut intelligantur,
aliae vero indigent. In divisione ergo Aug u-
s tin i ratio continebat intellectum materialem et
intellectum possibtlem v prout ~ognoscunt form as
intelligibiles vel in phantasmatibus vel a phan-
tasmatibus l" acceptas; intellcctus vero possibilis
nihilominus recipiet cognition em ab agente a parte
altera, scilicet iormarum intelligibilium separa-
tarum.
JII. Ad i d vera quod obicitur de conlpara-
tione divisionis Phi I o sop hi ad divisionem D a-
mlasceni, dicendum quod nullum membrum unius
~ T 0,, • S d. 11.. a/lu • T ""'
'Jl~ V, a!h O!~ A. p. .. V utuwrurum. • lla z (~<>rf.), all! rf " Ita V,
1 VST llun~ • S"l q~od • VT p<>l•ntlultm • V <>nl
J Cl. Atiatot., Anal. poater., I, c. :n (1, 152).
4 De anima, Ill, c. 4 (Ill, 468).
 0!! VI RATIONAU COONITlVA,
divisionis est idem cum membro altcrius d
cum intellcctus possibilis, de quo loquitur ph I-
I o sop h us, a eel pit form as simplices abstractas
a phanlasmatibus, tunc lncipiunt coniunctiones
illarum formarum fieri et iudicia illarum conium.:-
lionurn sive complexionum fiunt, et tunc primo
lmhet locum d'lvisio quam tacit loannes Da-
mascenus.
IV. Ad id vero quod oblcUur de quarta divi-
sione quam ponit Augustin us de Jngenio et aliis,
dlcendum " quod actus harum fundantur similiter
super complexionem, ut ingcnium sit secundum
quod intel!ectus possibilis decurrit ab incognitis
ad aliqua cognoscenda, et hoc est posse in eli-
gendo verum et fugiendo talsum; ratio vero, quae
collaliva est per rationes mediorum adductas est
diiudicativa veritatis ex illis rationibus. Si ~ero
non figerenlur" huiusmodi ra1iones apud intelli-
gentiam, non esset firma comprehensio veritatis, et
ideo memoria servat, intelligentia comprehendit.
QUJS SIT ORDO ISTARUM DIVJSIONUM,
onsequenter quaerendum est h de ordine divi-
C sionum. Et prima quae sit prima divisio, ad
quam aliae consequantur et 1 super quam quasi
fundentur.
Constat autem quod divisiones v~r~um cogni-
tivarum, quae respiciunt formas intelligibiles sine
comptexione, sunt priores aliis 2 • toter il\as au-
tern, cum divisio Augustin i 3 atlendatur quan-
tum ad intelligibilia, prior erit divisione Philo so-
phi, quae sumitur penes modum perveniendi ad
cognitionem inteltigibi\ium ex parte inferiori. Est
enim duplex modus k: a parte inferiori mediante
De singulis divisionibus et earum differentiis..
DE PRIMA D!VISIONE AUOUSTINI: RATIO, INTELLECTUS, INTELUGENTIA •
icendum est ergo de divisione quam ponit
OO · · ,.
Augustinus et patet ex 1am d1c IS ra 0
tl
divisionis penes quid acdpiatur. Sed potest quaeri,
• U• V, ~~~~ Qdd, ul. ~ z 1/gntntur. • RL.CZ om.: ST om. trgd.
~ S om. • LC ul, • RLCZ motu1 ' r 1//ustantm.
t De anima, Ill, t. 5 {Ill, 468).
2 Cf. S. Bonav., 11 Sent., d. 24, p. I, a. 2, q. 2 (II, 564).
3 Cf. supra, p. 446, nota I et p. 448, n.
~ Subaudl lucem.
SUMMA l'HEOLOOJCA - Tom. II.
449
·" ~~~~no~ dic~tur hie intelligentia eodem modo quo
.c~ ur m .Pnma divisione Augustini, cum hie ac:-
Ciplatur
·
Circa CQmplexam veritat•m .,b. .
.. , 1 vero Cltca
mcomplexam et summam veritatem N
· t II" · • omen ergo
~~ e •gent•~e. aliquando' accipitur communiter pro
. cognoscJtt~a omnium (ormarum inte\\igibiliufll
~me co_mple~JO~e: et sic dicitur a Philosopho •:
Ommum mdJVISibilium est intelligentia circ:a
quae non est falsum d; in qui bus vero v:rum et
fal.sum, composilio quaedam est intellectuum ~.
AliO ve~o m?~o. ~ccipitur pm vi • cognoscitlva
for~~e H'Ltelllglb\hs increatae et summae, et !lie:
acclpil Aug us I in us in prima divisione. Ali-
quando vero accipitur pro vi comprehensivaf ve-
ritatis complexae, cum certa determinalione t 'le-
ritatis, et sic accipilur in secunda divisiGne p,. u-
g ~ s tin i, et. sic se habet ad opinionem, q~ae
allquando opmatur falsum, sicut scientia se habet
ad opinionem: scientia enim acc\pit necessarhlm,
opinio vero contingens, sive verum sive fals~m.
CAPUT II. S69
sensu et a parte superiori per tlluminationem 1
sive 4 a principia datam, quae dicitur cognitio
innata, alia dicitur acquisita sive ens subsequen-
ter5. Unde quod dicitur 6 intel\ectus possibilis ta-
bula nuda et anima rationalis ratione illius, flOc
intelligitur ratione illius cognitionis inteHigibiJium
quam accipit inferior sensus: ex illa enim parte fit"'
investi.gatio phitosophica; secundum iilam antem
accipitur divisio intellectivae partis cognitivae per
·mte))ectum matef1a~em et possi'oi\em" stpart~ti.­
\em et agentem. Reliquae vero duae di.visiones
decurrunt super formas intelligibiles in com-
plexione existentes et aliae quae infra 1 dicentur.
MEMBRUM II.
370
CAPUT I.
8
I I.r cum ex parte sensibilis est'~ reten tiv_a ,",,~::~
m quare non assignetur ex par1e e
lU • . . .
liurn retentlva, aut s1 est ass1gnata, ub1 ass1gt1
-
.
Ill
.
'~·
atur
•
4 T f.u:hlm. • y ill, I RLCZ ~J~~Prthc!UiWl.
• T JIQftfltlal•m. • ltJ C, aU! •sut.
"' Codd. /all.
~ Cf. Alex. Hat., Summa thtol., I, p. 43b, Solutio.
I 6 Cf. Arlstot., \c;K:. cit., t. 4 {1!1, 488).
7 Cf. Infra, num. 376-379.
a Cf. supra, p. 446, nota I.
 INQ. IV. TRACT. I, SI!CT. 11. QtiAEST. Ill. TIT I, - 371.

(Solutio): Ad quod dicendum quod, licet in prae- quaedam supra, ut narrat Augustin u s·'J, quare
dicta divisione trimembri non ponatur vis reten- non sun! quatuor differentiae virium, ut una sit
tiva a, scilicet memoria, nihilominus alibi 1, cum vis respectu inlelligibilium intra, sicut est triplex
comparat has vires animae, ponit memoriam post differentia respectu intelligibilium extra.
rationem et deinde intellect urn et intel\igentiam; (Solutio}: Ad quod dicendum QllOd divisio,quam
per quod innuit quod b eadem est in substantia facit Augustin us, est ptoprie respectu intclligibi~
cognitiva intelligibilium et memorativa intelligibi- !ium extra. Quod pale! per hoc quod rationem
Iium <; ideo in prima divisione trimembri non poll it ipse 4 cognoscitivam r1aturarum, forma rum,
enurnerabatur. differentiarurn, proprietatum ct accidentium, sed
non extra corpora nisi rationek subsistentium; per
II. Sed adhuc restat quaestio quare magis quod 1 patet quod ration is est cognoscere ca quae
distinguatur memorativa sensibilis tamquam po- sunt infra rationem: omnia enim quae spectant ad
tentia quam intelligibilis. corpora sunt infra rationem. lntellectum vero
(Solutio]: Responderi potesta quod memorativa ponit~ cognoscitivum angeiorum, daemon urn, anl-
sensibilis utitur organa el hahet aliud organum manml et omnis spiritus creati; ex quo patet
quam cognitiva sensibilis. Nam oportet organum quod loquitur de intelligibilibus quae sunt iuxta
aliter disponi ad recipiendum et aliter ad reti- animam rationalern. Cum au tern dicitur 6 quod
nendum. Ad recipiendum enim r humidum est • intclligentia immediate supponitur Deo •, loquitur
conveniens, ad retinendum vero siccum: siccum de eo quod est supra animam rationalem. Ea
enim bene reline! quod imprimitur 2, et ideo vis, vero quae sunt intra, sicut sunt sdentiae et vir-
quae est proportiona!is organo, ditferens est, ut lutes et quod ipsa anima se ipsam cognosdt,
sicut organa distinguuntur secundum f debitam quia non est necesse similitudines alias ab intel-
proporti.onem et determtnatam ad recipiendum et ligibilibus pervenire ad intellectum m, ideo non
retinendum, ita et vires c. In parte vera intelligi- computantur in vi separata, sed cognoscuntur
bili, quae h quantum est de se non utitur organa, a vi in qua nata sunt esse 7 • Cum enim anima
non est necesse fieri hanc distinctionem, sed quae ipsam scientiam vel artem habeat apud se, quae
accipit intelligibilia, ea 1 conservat. necessilas est habere similitudincrn separatam ab
intelligibili? Sed in aiiis rebus intelligibilibus
Ill. Adhuc etiam quaeritur, cum sint intelligibilia oportet habere similitudinem, qua intellectus iuve-
quaedam infra, quaedam iuxta, quaedam intra, tur ad hoc quod intelligibile fiat actu intellectum 8•

CAPUT II.

DE OIVISIONE An!STOTELIS.

871 ARTICULUS J.
De inte/lectu materiali.

einde quaeritur de secunda divis\one, quam
D tacit Philosophus 9, per intellectum in triplici
differentia. Potest enim quaeri quae sit necessitas
ponere intellectum materialem, qui habet species
in phantasmatibus, qui dicilur a Philosoph o 10
corrumpi quodam" interius corrupto, et dicitur
alio nomine ratiocinativa: unde dicitur cellula
logistica 11 •
Vitletur enlm ~ quod sufficlat vls senslbllls
quae recipilP phantasmata: I. Si enim a. phan-
tasmatibus fit q abstractio specierum intelligibi-
lium, non est necesse ponere aliam vim a phanta-
stica, in qua sint ea a r quibus debeat neri ab-
stractio, et ita non est necesse poncre unam vim
intellectivam. Sufficit ergo duplex differentia in-
tellectus: agentis et possibilis. Hoc etiam videtur

• LC add. /II U1e. • SRLZ q~lo < Z add. r/ d Tom t S om. IT om. • V ~lrlult•. ~ 5 /rr ' R ~li<JIIr. • T std
rtllk!M nl•l pra n r.; c.;.dd. lllbrl6t<fllill pro llli>llllenllum ' V htc. ., s add. d. " /~ ul/<iUo, LCZ add. modo, quo~ R up. " V on>.
~ \1" "'p/t/1. • V flu/. ' !Ia R add. inter!. alii ono.

1 Cf. supra, p. 446, nota 5; S. Bonav., I Sent., d. :.:1, T Cf. S. Bonav., JJ Sent., d. 39, a. I, q. 2 (ll, 904); In
p. 2, ll. I, q. I (1, 80!1Qq.). Hexai!m., coiL 5, u. 24 (V, 3~>1'.).
2 Cl. aupra, p. 433b. ~ Cf. Aristot., De anima, Ill, c. 8 (Ill, 470).
~ Cf. De anfma et spirilu, c. 12 (PL 40, nm. 9 Cl. supra, p. 446, nota 4.
4 Loc. cit., c. II (Pl. 40, 1151). JO De anima, I, c. 4 (Ill, 440;.
5 Loc. ell. 6 loc. cU. 11 CJ. ~~.~pra, p. 42J, nota 4.
 DE VI RATIONAL! COGNITIVA.
451
Phi I o sop h us innucrc, poncns duas tan tum
diHercntias: unam, qua est omnia facere, aliam, si~~ularis, sensus vero humanus est utrius ue
qua est a omnia fieri 1 • s~l~1cet. u~iversalis et singularis, ita contin<rli i~
Vt tntenon ut sit Ph an t as t'1Ca habens pflantasmata
"'
(Solutio]: Ad quod dicendum quod i!Je intel-
\ectus material is, de quo loquitur Com mentatorz secu?dum quod huiusmodi, non ut possibiHa ad
qui habet ~pecies in phanta~matibus, in hoc differt specJ~S ~bstrahendas ab intellectu; intellectus vera
a phantasm quod phantas1a habet phantasmata mate~t~lts h.abet spedes in phantasmalibus, quas
po~sthlle est abstrahi per intellectum agentem ut
non ut possibilia ulterius ad actum alic\lius po~
tentiae intel/ectivae b; sic enim est in brutis: bruta
uman~ur cum possibili. Sic ergo necesse fuit p()-
nere mtellectum materia!em. Et quia habet ali-
enlm habcnt hanc vim tamquam perfectionem, non
quam co\ligantiam ad corpus, dicitur a phi I()-
ut possibitem ulterius ad nobiliorem perfectil:mem.
sopho. con_umpi quodam interius corrupto, non
Unde, slcut sensus brutalis non dicilur univer- quod eJus Slt secundum se corruptio, sed ratione
salls neque per se neque per accidens, sed solum actus.

ARTICULUS II. S72

De inteflectu agenle 3 •

Consequenter dicendurn est de ipso intellectu c
agente et possibili.
I. Quae autem sit necessitas ponere has duas dif-
ferentias, habetur a Philosopho 4• 1. Dicitenim
quod nihil cducitur de potentia materiali ind actum,
nisi per id quod est actu; sed intellectus possi-
bilis dicitur possibilis in suo genere potentia
matcriali; non ergo educilur in actum nisi per
id quod esF actu; i\lud autem. est potentia agens;
erunt ergo duae differentiae.
2. Praeterea, sensus I non se ipsum perficit in
sentiendo, s.ed indiget !uce interiori et exteriori;
ergo nee intcllectus similiter; erit ergo unum ali-
quid in anima quod est c per modum lucis, ul
sicut lux potent\a-colores tacit actu sentiri, ita
erit quid in anima quod potentia-intelligibi\ia
perducet ad hoc ut aclu inte!ligantur ab intcllectu
possibili h 5 ,
II. Sed adhuc posse! esse dubitatio utrum hoc
agens csset intellect us. Sicut enim agens extra
1 Contrarium tamen r videbitur I. propter hOc
ex parte sensus non est actu k sensus, sed 1 lux,
sic videretur in intellectu.
Sed contra hoc est quod nihil potest educere
formas inlc!ligibiles de potentia in m actum nisi
sit actu in illo genere: propter quod" abstrahens
formas intelligibiles et uniens eas necesse est
quod sit actu intellectus. Nee est simile de luce
sensibili: sic enim se habet 0 ut educat colorem '
qui erat in potentia, ut possit actu movere visum,
quantum est ex parte sui, sed non dicitur agens
respectu potentiae sensibilis animae. Unde non
est necesse propter hoc agentem extra univoc:are
cum sensu patiente; intelleclus vera agens agit
dup!iciter: agit enim abstrahendo et cum possi-
bi!i uniendo.
m. Sed adhuc dubitaret a!iquis utrum sit s.epa-
ratus secundum substantiam ab anima an sit pars
ipsius animae6.
a. Quod si esset, tunc tota substantia q animae
intellectivae quoad hoc esset in intellectu possibili.
-Sed contra hoc est quod inco-nveniens est
ponere partem intel!ectivam non sibi sufficienlem
ad intelligendum, cum intellectiva pars sit per-
fectior sensitiva et vegetativa; videmus au tern
vegetativam sibi sufficientem et sensitivam; multo
forti us intel!ectiva secundum se habebit sufficien-
tiam ad intclligendum.
quod aliqua forma est intelligibilis quae est no-
bilior inlellectu ratior1ali, sicut sunt ea quae sunt
in divinis; non ergo videtur habere pars intellec-
liva rationa\is posse ad intelligendum ill a' nisi
per aliquid quod est extra i\lam; necesse est
ergo, cum illud sit intellectus agens. ipsum esse
separatum.

• C aJ; V am.molt,a/i. •Sln rl.om.,lo.RHtldd.

9
~ V om : s om. omnia ... /lui • R l,r/t/1/gtnl/t ' lla V' HJ Olfl. • RLl octus. quod C con ' ]13 l. (o:<>rr.) C. alii ss:/1/«f.
a,\<.1. ~:.
lnterl., 1<1 z. 111 • Ua V. utU all, • T poltn//u/1. ' L om. • 2 3d\l. !psius. ' T >u<.>. • T //lam.
'" lla V, alii ad. " RLCZ hoc , v ""'"r~lorrnr. quod RC corr.
v Z
~ Cl. Aristot., Mefllpll., Vtlt, !;, 8 (II, 570).
1 Loc. cit., Ill, c. 4 (Ill, 468). . 5 Cf. Arlstot., De anima, til, c. 5 llll, 468).
2 A>ieHOt.'S, Meluph., 1\\, texl. l1-19 (VI, J09bsq~). ]I
3 Cf. S. Bonav., 11 Seut., d. 24, p. I, a. 2, q. 6a)( '
507sqq.); IV Sent., d. 50, p. 2, a. I, q. I (IV, 104
I
6 Cl. Rog. Baco, Opus moius(ed. Bridges, ill, ~su,q.);
Opus tertium, c. 23 (ed. Brewer, 7-isqq.).
·
 INQ. IV. TRACT. I. SECT. 11. QUAEST.
452
2. Sia forte diceretur quod solus intel-
lectus possibi\is est pars ~ni~ae - con t _r a
hoc~ sic obicitur: Proxlmms se habet rn-
tellectiva pars ad Primum quam sensiti~a; sed
in sensitlva r non ponitur aliqua differentia quae
omnino habet possi!Jilitatis et nihil est d. actu;
ergo nee in intellectiva est p.o~endum. S1 er~o
est ibi so!um possibilis, erit lbl eadem potentia
possibilis uno modo et alio modo agens. -
Praetere.a, de t intellectu angelica' patet quod
non omnia quae tiunt cognoscit, sed respectu
eorum quae nondum cognoscit dicitur possibili~;
ad hoc autem quod I educatur de potentia
in actum, non est necesse ponere aliam po--
tentiam perficientem illam; erit ergo i~sa se
ipsam perficiens; una ergo et eadem ent sub-
stantia intellectus possibilis et agens, sed ra-
tione differens, ut dicatur possibilis in hoc quod
nondum habet, agens in quantum sibi sufficit
ad acqulrendum.- Si forte dicaturt quod
una et eadem differentia h sit intellectus agens
et 1 possibilis, sed differens ratione - contra
sick obicitur: Nihil idem secundum eamdem
partem est respectu eiusdem in actu et potentia
simul 2 ; cum ergo intellec:tus agens sit simpli-
citer actu illud respectu cuius intellectus pos-
sibilis est in potentia, necesse est inte!lecturn
agentem et possibilem non esse idem, vel, si
sunt aliquo modo idem, erunt sic idem quod ta-
men erunt diversae partes eiusdem.
{Solutio]: Ad quod potest dici quod intellectus
agens et inteUectus possibilis sunt duae differen-
tiae in anima rationali, quarum una, scilicet in-
tellectus agens, est ex parte formae ipsius animae,
secundum quod est spiritus, altera vera, scilicet
possibilis, est ex parte suae materiae, qua est
potentia ens respectu cognoscibilium quae fiunt in
ea: et hoc a parte inferiori, qua fiunt 1 mediante
sensu principaliter. Nee oportet ponere intellectum
agentem separatum in substantia ab ipsa anima,
sicut lux in sensu separata est in substantia ab
ipso sensitivo. Est enim ipse spiritus in se habens
lumen quoddam naturale, ratione cuius habet ac-
tum intelligibilium, a principia scilicet creationis,
~ ~!: ::~~tou~h
(II, 216, 510) . . ,
12
ys,,
c
t JU 3 t
' · e Metaph., Vlll, c. 8
I~~·
3 Cf. Alex. Hal., Summa theot., 1, p 31 rut I· 5
oav., 11 Sent. d. 24 p. 1 a. 2 q 4 ~~ d • • · Bo-
' ' • ' · · 8, p. 2, a. I,
m. TIT. J, - 372.
ex parte scilicet ilia qua est substantia imma-
terialls secundum sem separata, licet ex alia parte
corpori sit coniungibilis: non enim vldetur quod ita
condiderit animam rationa\em ad imaginem suam
quin ei dederit perlectionem aliquam respectu
cognosdbilium. Ex ilia vera parte qua habet
hanc perfectionern cognoscibilium ad quamdam
similitudinem Primi, ex ilia est intel!ectus agens;
quae pars, cum obviaverit iormae intelligibi\i in
phantasmate existenti, abstrahit eam ut sit actu
inte!!ecta, et ex ilia parte qua nondum a habet
anima illas fonnas intel!igibiles, dicitur intellectus
possibilis.
[Ad obleets.]: I. Ad id vero quod obicitur
quod aliqua intelligibilia sunt supra intellectum et
ita oportet quod cognitio fiat per agentem qui est
supra intellectum: dicendum 3 est quod o agens
non dicitur esse actu, quia omnes formas a prin-
cipia intelligit, sed ab agente prima illuminatur,
et iam non respectu omnium, sed respectu P qua-
rumdam formarum, et cum est illuminatus, perficit
etiam possibilem q illo modo; unde non est ne-
cesse ponere agentem separatum quoad omnia
intelligibilia cognoscenda.
2. Ad i d vero quod obicitur inconveniens esse
partem omnino possibilem in ipsa ani~a, quae' sit
sicut tabula nuda, immo videatur sic esse sicut
est 8 intelligentia angelica: dicendum 1 quod non
est simile de parte intellectiva ani mae et u parte
intellectiva angel!. Haec enim quae est in angelo,
separata est a parte sensibili: unde non habet
possibilem ~ nisi dicatur possibilis, id est recepti-
bilis illuminationum a Summo 4, sed habet partem
sibi :r sufficientem ad cognoscendum ea quae non-
dum sunt cognita ab ea. Pars ergo intellectiva
in anima quae coniuncta est parti sensibili, ex
ilia parte est possibilis et sufficientiam habet ex
agente et viribus praeambulis sensibilibus, ut
educatur de potentia adf actum. Vires enim sen-
sibiles praeparant formam intelligibilem ut sit con-
veniens abstractioni, intellectus vero agens actu
abstrahit earn et unit cum possibili. Sic ergo cotn-
pletur intelJectus possibilis in receptione specie..
rum inte\Ugibilium a phantasmate abstractarum.
G<i· 2, 4. 5 (II, 568, 226sq., 230sqq.); De sc/entla Chrl·
q. 4; ~ donis Spiritus Sancti, coli., B, n. 19 (V,
:qq., 498).
Cf. Allr. Angl., De motu cordis) prolog., n. I (p. 2);
ct. 1upra, p. 152, ad a.
 DE VI RATIONALI COONITJVA.
453

AIITICULUS Ill.

De "lntelleetu posslblli.

Deinde quaeritur de intellectu posslbili:

Primo, utrum sit posslbilis intellectus·
secunda, utrum sit In anima secundum quod est
actus corporis aut secundum quod est hoc aliquid;
deinde, utrum sit possibilis potentia essentlali
vel accidentaH. Et dicitur potentia essentialis cum
ex se habet, sicut ponderosl est ferrt deo;sum ·
potentia vero accldentalls est, slcut Ignis, quJ d~
se actu est, sed tamen potentia est ad aliam for-
mam eh:mentati.

PROBLEMA I. 878
Ulrom sJJ /nlellutus posslbi/is.

Quod non slt posslbllls lntellectus tn" anima
ratlonaU, vldeturb: 1. Cum enim sit ultima for-
marum naturalium, ultima autem formarum natura-
\ium ita est actus quod non potentia in lllo genere:
ergo anima rationalis in illo genere non debet
dici potentia; ergo nulla differentia eius erit in-
tellectus possibilis.
2. Praeterea, ponitur intellectus possibilis om-
nino in potentia respectu c formarum intelligibi~
Hum, sicut prima materia in potentia est respectu
formarum naturalium; sed prima materia nullam
habet formam naturalem determinatam in se: si
enim haberet, iam non diceretur possibilis omnino;
anima au tern rationalis habet aliquam formam d
determinatam; ergo non convenit ei lntellectus
possibilis secundum ilium modum.
Contra: a. Sicut est possibilitas prima in esse,
ita est in bene esse; sed possibilitas In bene
esse non est aliud quam in cognitione et aHec-
tione; erit ergo aliqua potentia~ in anima ratio-
nali, secundum quam est possibilis in cognitione;
ilia dicitur intellectus possibilis; erit ergo in anima
intellectus possibilisf,
b. Praeterea, sicut est in luce corporali, ita est
per similitudinem in luce spirituali; sed in luce
corporali sic est quod est infimum corpus caele~
ste, quod est receptivum tuminis aliunde, scilicet
luna; sic ergo erit in luce spirituali quod ultima
substantia spiritualis est 11. possibilis ad lucem;
sed haec est anima; erit ergo anima rationalis
habens intellectum posslbilem.
[Solutlof: Ad quod dicendum" quod anima ratio-
nalis habet intellectum possibilem tamquam unam
sui differentiarn in cognoscendo.
(Ad obiectaj: I. Ad primo autem obiectum-'
ln contrarium, dicendum * quod, licet anima ratio.
nalis sit ultima formarum naturalium, nihilominus
ipsa est possibilis, sed non eo 1 genere quo est
actus ultimus: est enim actus ultimus in esse,
possibilis autem est respectu bene esse, scilicet
cognitionls.
2. Ad secundum vera dicendum 1 quod non
est simile de materia prima omnino et de anima
rationali quoad hoc quod habet rationalis intel~
lectum possibilem. In hoc autem est simile quod,
sicut materia prima est possibilis respectu for-
marum in esse, ita intellectus possibilis possibi-
litatem habet respedu formarum sive specierum
in cognitione. ln hoc au tern est dissimilitudo quod
materia prima"' nuUam habet f(lrmam de se praeter
ipsam capacilatem 'l; intellectus autem possibilis
habet aliquam 4 , quia ipsam formam essentialem
ipsius animae, quae est aliquid in se: unde rna~
teria prima non reflectitur super se.

PROBLEMA U.

Utrum lnteilectus po.ulbJlls sit In anima secundum quod est actus corporis ou/ ht~c IlliQuid.

Deinde quaeritur utrum sit in anima secundum

quod est actus corporis aut secundum quod est"
I Quod autem secundum quod est actus eorpo-
rts, vtdetwoP I. per hoc: Quod est forma separata
hoc aliquid. a materia, est actu 'I lntelleclus; ergo si non est

• v dt, • v om.
~Its R, alii add. rll.
• RZ om.,ln c est add. m1. •Ita V,
'Ita V, llll Qlt/ta~m uuttm pro II· Q. (),
''!' 1~V, all; ~:";,~.·1'· 1
6
~~; .~~·q:'!,!··;,':: fffs .• ; !~~=:
• V u//quu. • V om. I!ClUS ... ul. P ST add. 1/c. r Z ottJU.

24 2 -4 (IJ 5fi8b) J De natura bonl, c. 18 (Pl. 42, !156); Ale:r:. HaJ., Summa
~ g:: !~::s~~::: ges:e":~·,!;ig.,' :.- ui, ~. ~q(PL J.i,
1 8
J37); thtol., I, p, tS3, od 2.
 INQ. JV. TRACT. !. SECT. 11. QUAEST.
454
actu intellectus o, non est forma separata a m~­
teria. sed omnis forma aut est separata a _matena
aut c~niuncta. ergo inte\lectus possibilis errt f~r7a
contuncta maieriac; est ergo intellectus posSibl IS
in h anima ut est actus corporis. . ..
2 Item omnis virtus apprehensiva conslmi!IS
est 'natur~e quodam modo cum appreh~nso; sed
intellectus possibilis es~ vis apprehensJVa quae
magis se habet ad formas abstra~fas .a. plt~ntas­
mate quam ad formas separatas Slmph.clter. n~m
si inlelligit separatas, intelligit cas a!zquo mo o
ut materiales; restat ergo quod intellectus possi-
bilis magis est ipsius animae secundum quod
est actus corporis quam secundum quod est hoc
aliquid. . ..
3. Praeterca, intellectus poss1b1IIS, secun~um
quod dicit Phi I o sop h us 1, transmutatur a!lquo
modo secundum ca quae sunt corporis; sed
anima, prout est suflslantia quaedam in se ut
spiritus, non in hac ratione transmutatur cum cor-
pore, sed prout est actus; ergo intellectus pos-
sibilis est animae secundum quod est actus.
4. Jtem, anima intellectiva est ultimus actus ho-
minls, qul additur r ultra sensitivam partem; hoc
autem non erit tantum secundum quod est motor
corporis: hoc enim pertinet ad partem motivam;
ergo quantum ad partem cognoscitivam nobilior
est cognoscitiva; sed non est alia quae per se
appropinquat nisi possibilis; est ergo anima actusd
hominis secundum quod habet intellectum t pos--
sibiJem.
Contra: a. Si tantum esset in anima secundum
quod est actus homlnis, ipsa autem, cum est
separata, non est actus: ergo ipsa, ut est :;epa-
rata, non haberet intellectum possibilem; ergo
intellectus possibiHs non esset separabilis; sed
est separabi!isl; ergo non est ipsius animae
secundum quod est actus hominis.
b. Praeterea, intellectus possibilis non prius in-
teliigit species rerum materialium quam abstra-
hantur a phantasmate; sed, cum abstrahuntur,
sunt sicut separatae; igitur magis se habet ad
animam ut est hoc aliquid in se quam ut est
actus corporis.
c. Praeterea, oportet intellectum esse immixtum
ab omni forma et natura: si enim aliquam haberet,
prohiberet intellectum extraneae formae; ergo ne-
cesse est quod sit ipsius animae separabilis a
corpore, et ita non erit eius ut est actus hominis.
ISolutio]: Ad quod dicendum r quod, cum sit
triplex differentia intellectus, prout supra dictum
• L IIIII. trtll ... lnlfil~ciUf, 1.. A Q\ adCI. 11\&.; 5 <~<"lUI pr .. w:lu.
JVSolll.l.t .•. •lli.V,alll&dd.ul. •Tom.
'S 0111. p. h. t SZ Ill. 'L om • T llllro. < Ita VL, alii. Ill.
I Ct. Dt anima, Ill, c. 8 (Ill, 470).
2 Ct. aupra, p. 446, nota 4.
m. T1T. I. - 374.
st 2 intellectus materia lis est ipsius ani mae ut est
:ctu~ nominis in corpore, intellec!us vera possi·
bilis ut est separabilis a corpore, mtellectus vero
agens animae quasi separatae a corpore: unde
est eitis secundum quod est hoc h aliquid. Licet
enim inte\lectus agens habcat actum qui est ahstra.
ttere, et ille est animae in 1 corpore, ille tamen
non est tr eius primus actus: unde secundum hoc
non determinatur prima esse illius potentiae.
Ad oblecta ergo 1 per hoc potest responderi.
t. Et ad prim u m prima. Licet enim non sit m
intellectus possibilis ut forma separata a materia,
est tam en separabilis; diHerentiae au tern illae
• separatum' et 'coniunctum' sunt form arum in
esse, sed secundum rationem sunt hae differentiae
'separata, coniuncta, separabilis et coniungibilis ',
et hoc modo se 11 habet inteflectus possibilis ani-
mae ut separabilis et coniungibills, et ideo suum
inte\ligcre proportionale medium est inter 11 intelli-
gere specicm in phantasmate et speciem omnino se-
paratam, et hoc est intelligerc speciem abstractam
a phantasmate.
2. Ad secundum patet per hoc P responsio,
quia, cum sit formarum abstractarum a phantas..
mate, aliquam habet comparationem ad phan-
tasma ut a quo fit 11 abstractio, et ita ad cor-
pus, sed non sic ut sit animae in quantum est
actus in corpore tantum, sed ut est separabilis
a corpore.
3. Ad tertium vera dicendum quod Ulud
quod dicitur. de intellectu quod 'transmutatur se-
cundum ea quae sunt corporis', hoc per se dicitur
de intel!cclu materiali 3, de intellectu vera possibili
per accidens, quia intelligit formas abstractas a
phantasmate, quae scilicet, licet sint r in phantas-
mate, praeter phantasma accipiuntur.
4. Ad illud vero quod ultimo• obicitur quod
'anima intellectiva est actus horn in is ultimus ':
concedendum est quod hoc est secundum intellec-
tum possibilem. lntellectus enim possibilis est ad
quem terminatur motus qui est ad animam, et ab
illo, cum se extend it, est motus qui est ab anima:
cum enim intellectus possibilis sit actu appre-
hendens bonum, ut tale est principium motus, et
ita intellectus possibilis est animae prout est
actus nominis; sed prout est separabilis, non ut
sic t [est I actus corporis, quemadmodum est dicere
de sensitiva, nee actus determinatus tantum ani-
mae dum est u in corpore, sicut dicitur de illa
vi quae operatur in cellula logistica 4 , et ilium
actum non habet per se praeter corpus.
• L IIIII. 'VST oddlhrs nt, Z &dd. ~1.
'Vo
l L om. 1 R prlmo. "z lllfl. • Tom
• V ODI. 11. I. •L SUt. • S om.
~ T 11m
3 Ct supra, num. 871.
4
Cf. &upra, p. 423, nota 4.
 DE VI RATIONAL! COONITlVA.
Oeinde quaeritur utrum sit possibilis potentia
essentiali vel accidentali.
Et vtdetur quod potentia essenUall: a. Sic enim
se habet intellettus ad intelligibilia quemadmodum
sensus ad sensibilia 1 ; sed sensus sit se habet ad
sensibilia ut nihil requiratur ex: parte sui ad hoc
quod sentiat in actu, sed tantum ex parte sensi-
bilis ut sit sensibile actu; ergo sic erit ex parte
intellectus ut nihil requiratur ex parte tntelle<:tus ut
inte1Jigat actu, sed tan tum uta lnte\ligibile dispo-
natur ut fiat intelligiblle actu: et Ita erit posslbile
potentia essentiali quemadmodum sensus.
Contn.: I. lnfellectus possibilis non C):if 11 in
actum nisi per agenfem qui est ex parte sui, qui
rcmovet privationem a' parte intelledus possi-
bilis; ergo intellectus possibilis dicitur possibllis
potenlia accidentali.
!Solutio): 1. Ad quod dicendum d quod non est
DE SECUNDA OIVISIONE AUOUSTINI.
onsequenter procedendum est ad dlvislones
C alias loannis Damasceni et
quae respiciunt super formas in
Augustin!\
complexlone
cxistentes.
Et prima ponetur Ilia August I nl~. quae dicit:
~ Jngenium, rationem, memoriam et intelllgentlam;
Utrum ingenlum t1 ratio sin! eadem vis
Vldetur quod sint vires dlfferentes. 1. Quia,
sicut dicit Augustinus 1 : •lngenlum est ea'"
vis qua se extendit anima et exercet ad inco--
gnitorum cognitionem, ratio vero est vis di~re-­
tiva inventorum •. lgitur ingenium et ratio mter
se habent differentiam tamquam vires diversae.
Contra, vldetur 1 quod lngenlum et rati~ slot
eadem vis: a.lngenium enim est vis naturahter'"
ll..sd
, R ::a~~-· :; :=~· 1 ;: ~~-.IU .;,;_ua!,: • v'
I Ct. Aristot., fk anima, Ill, c. 4 (Ill, 461).
2 Cl. Ar!•tot., De g~n~r. d corrupt., I, c. 3 (II, 439
3 Cl. supra, num. 372, U. 4 Cf. supra, P·
455
PROBlEMA Ill. 375
simile hie et in rebus corporalibus. Non enim ln in·
telle<:tu est~ accipere formam contrariam, per quam
prohlbeatur a forma contraria, Unde non est/ ne--
cessaria remot\o formae unlus et tnductio formae
atterius, slcut est In generationc et corruptlone
et In alteratione 1 , sed sufftclt remotio privationis.
Dicendum est ergo quod et • In lntelledu et in
sensu utrobique est potentia essenllalls; sed In
sensu nilttl requlrltur nisi lntentlo ex parte sen-
sitlvl ad hoc quod"' scntiat cum disposittone quae
est a parte sensibllls; ex parte vera intellectus
requ\ritur praeter lntenHonem quod In actum redu-
catur ut lnte\1\gat cum dlspositione quae est a
parte lntelliglbills, ut sit duplex dlsposltio: una
a parte intellectlvl, altcra a parte lnte\llglbllis. Et
Ideo necesse tult habere lntel!ecturn agcntem, non
tantum propter abstractlonem lntelllglbllium, sed
propter perfectlonem ipslus possibilis a parte ln-
te\lectus 3•
CAPUT Ill.
lngcn\um autem lnvcstlgat, ratio ludkat, memoria
servat, intelllgentla comprehendlt •.
Poteat ergo quaerl an lngenlum et ratio slnt
eadem vis aut diffcrcntes;
similiter utrum memoria sit eadem cum Intel·
Jigentla et' ratione an dltferens ab illis 1•
ARTICULUS l. 376
11
•
discretiva veri et falsi et aliarum differentia-
rum; ratio vero per ea quae accepta .sunt, iudl-
cat. Cum ergQ non differant inter l!C nisi sicut
natura et natura~ dlsposlta, erunt ingenium et
ratio una vis lntellectiva.- Quade videtur
ex ratlonibus illorum: Ratio enim est vis
per ea quae P conceduntur pervenicndi ad inco--
gnita; fngenium autem est vis instinctu naturae
Sl •Zt~lll /LOlli oRo:~lll.,lorLfelad4.1Df. :~~~~ldqaocl.
• T • .w. aaltm.
'
IMIIRrllllr 5 0111 ttfitff • 1. l>tfl, t- _.,_
Cf. •upra, p. 446, nota ~.
·
_.k I 6 Cf. supra, mutt. 868, tV.
1 Dt splrltu et anima, c. II (PL 40, 781).
 INQ. IV. TRACT. I, SECT. Jl, QUAEST. Ill. TIT, I. - 377.
456
intellectualis a cadendi super occulta. Restat ergo
quod eadem sit vis, sed ratione differens.b
[Solutlo]: Quod concedendum est . Dif·
terentia autem quae attenditur, f~t per~ actus ~~r
prius et posterius existentes: pnus.em~ inqumt
homo per ea quae sibi svnt naturaltter msita: se-
cundo iudicat, cum in aliqvam partem d determmat.
ARTICULUS II.
877
Utrum memoria et intelligentio sin! eadem vis.
Similiter quaeritur de memoria et intelfigentia
utrum sint eadem vis.
Quod 1 non, vldetur: I. Ponit enim Augustin us
diversas vires, memoriam et inteffigentiam et vo-
Juntatem, sicut habetur in libro De Trinitate 1 ,·
ergo memoria non est eadem vis cum intelligen-
tia.- Forte diceretur quod ibik accipiuntur
memoria et intelligentia secundum quod sunt circa
formas sine complexione. - Sed hoc non o tr
stat huic rationi: 51 1 enlm memoria et intel-
ligentia ibi differunt, similiter habebunt hie dif-
terentiam circa formas in complexione existentes.
Contra: a. Memoria intelligibilium, sicut dicit
Philosophus ", non distinguitur m tamquam vis
altera ab intellectu, quemadmodum n memoratlva
sensibilium a sensu; ergo non erit memoria 0 vis
distincta ab intelligentia sive ratione. Nam si re-
condit iudicata a ratione, eadem videtur esse
cum ratione; si vera servat ea quae sunt iudi-
canda ab inteJiigentia, videtur esse eadem cum
intelligentia.
jSoluttoJ: Ad quod videtur dicenrlum3 quod aliter
iudicandum est de memoria secundum quod hie
accipitur et secundum quod accipiturP ab Augu·
stino, in libro De Trinitate 4• lbi enim accipitur
vis sive memoria secundum quod est vis, in qua
habentur species intelligibiles, et pertinet ilia vis
ad imaginem divinam, ad quam sequitur intelli-
gentia tamquam conversiva super veritates spe-
cierum intelligibilium, et gignitur iste a-ctus ex
illo actu, sicut dicit Augustin us'. quemadmodum
proles ex parente, et sunt sic ad invicem ut sint
1
Lib. X, c. 11, n. 17 (PL 42, 982) et alibi passim.
2 Ct. Ar:lstot., lk memoria, c. 2 (IU, 497}.
3 Cf. S. Bonav., IJ Sent., d. 24, p. 1, a. 2, q. 1
(II. !IOOb).
4 8 Cf. De splrllu el anima, loc. cU.
Lib. X, c. I I, n. 17 et XIV, t. 6, a. 9 (PL 42, 982, 1042).
[Ad obleotaj: I. Ad I II u d quod obicitur In
contrarium patet responsio, quia, sicut ex verbis
Augustini patet, differunt penes actus ordinatos
secundum prius et posterius, qui e attenduntur Jn
exercitio sive in/ inquisitione ad incognitorum•
cognitionem et iudicio cognitorum, quorum utrum-
que ft est ipsius ration is,
eiusdem nobilitatis. Non sic autem se habet me--
moria hie dkta ad intelligentiam, sed memoria
dicitur6 offerre iudicanda abq intelligentia; unde
videtur esse minoris nobilitatis et pertinere ad
rationem, et' hae tres, ingenium, ratio', memoria,
pertinent ad eamdem vim, sed differunt secun-
dum grad us 7• Jntelligentia vero est alia vis ab illis
magis elevata, ut sicut distinguebantur t ratio et
intelJigentia in quantum erant circa formas sine
complexione, ita distinguantur ratio et intelligentia
circa formas entes in complexione. Vet si intelli-
gentia est 11 circa eadem circa quae est ratio, et
non alia, tunc erunt hae P quatuor, ingenium,
ratio, memoria, intetligentia, una et eadem vis,
sed secundum gradus actuum differentes; omnes
enim hae erunt ilia ratio quae rerum corporearum
naturas, formas, differentias, propria et accidentia
percipiebat&,
Sed hoc est contrarium ilti quod alibi Augu-
stinus9 determinat, scilicet% imaginationem, ratio-
nero, memoriam, intel\ectum et inteiligentiam esse
vires diversas. lbi enim loquitur de tis secundum
quod ad diversa cognoscibilia referuntur: sensus
enim est circa formas sensibiles in praesente
materia; imaginatio vero est Y circa formas sensi-
biles absente materia; ratio vero est circa formas
intelligibiles inventas in rebus sensibilibus; me-
moria vero est c:ognitiva praeteritorum, ut quod
sensit;,; aut quod 11 ratione comprehendit; intet-
lectus autem formarum intelligibilium creatarum
separatarum a sensibilibus; intelligentia vero divi-
norum. Patet ergo quod aliter accipiuntur ista
secundum quod diversa est auctoris intentio.
\ ~ Lot. dt., IX, c. 12, n. 17 (PL 42, 970).
G Cf. De sptritu et anima, c. II (PL 40, 781).
1 Ct. supra, num. 876.
9 Lot, cit., ct. II et 38 (PL 40, 786, 808).
 DE VI ~AiiONALI COONITIVA. 457

CAPUT IV.

DE DIVISIONIBUS DAMASCENI.

ARTICULUS 1. 878
De differentia utrtusque divisionis.

einde procedendum est ad ilia quae assignantur

Da 11 Joanne Damasceno. Dicit 1 enim quod
prima est opinio, secundo mens, tertio intellectus.
ftem, alias ponit differentias: diclt 1 enim quod
• prim us actus dicitur intelligentia; quae vero circa
aliquid est intelligentla, intentio vacatur; quae
autem permanens et figurans animam ad ld quod
intelllgitur, excogitatio; excogitatio vero in eadem..,
manens et se ipsam examinansc phronesis nomina-
tur; phronesis au tern d diiatata facitcognitionem c ••
lntendamus ergo primal dlfferentiam inter dif-
ferentias unius partis et difterentias alter! us partis:
utraeque £ enim dmerentiae ad cognitlonem per-
tinent.
Et vldetur quod eonvenlant prlmo in hoc
quod utraque dlvlsio resplcit ad cognitJonem
quae fit circa complexiones, sed dlfferenter. Una
enim vldetur acclpi secundum deblle et forte
In cognoscendo complexlones, et haec est lila
quae prima acciplt oplnlonem et ultimo intel-
lectum: oplnlo enim est veri et falsi, intellectus
autem. secundum quod ibl acclpltur, dlcltur
esse tan tum veri. Alia vero dlvislo secundum 11
acceptiones eorum per quae pervenltur I ad
cognitionem, cum dicitur Jntellfgentia, fntentlo
et excogltatfo et K excogitationis determfnatlo:
natant enlm gradus In perveniendo ad cognl-
tionem.

ARTICULUS II. 879

De prima divisione: oplnio, mens, lntellectus.

Sed potest quaerJ: J. Cum non sint nisi duae
acceptiones, secundum debile et forte, propter quid
tria 1 enumerantur in prima divislone? Sufflceret
enlm dixisse opinlonem et intellectum.
2. Item, Philosophus' ponit quatuor gra·
dus. Dicit enim: • Opfnlonem consequftur fides, fi-
dem m autem suasum esse", suasionem autem
ratio •. Quare ergo non ponuntur quatuor diffe·
rentiae?
3. Praeterea, dubitatio praecedit opinionem;
quare ergo non connumeratur?
4. Item, Augustin us, in libra De utllitate
credendi'•, tria ponH: • intelligere, credere et 0 opi-
narl •, quorum prim urn dicit esse sine vitio, • se-
cundum cum vitio aliquando, tertium nunquam
sine vitio •.
5. ltem, Hilariusli ponit fidem supra intel-
lectum P sive scientiam et opinionem. Quare ergo
non ponuntur hie a loa nne Damasceno nisi
duae acceptiones extremae q?
Solutio': l. Ad prlmum dlcendum quod non
tan tum numerantur acceptlones' extremae, quae
differunt secum1um debllitatem et fortltud\nem,
sed medium, per quod venltur a deblli ad forte 1 :
motus enlm mentis est per quem venltur ab im-
perfectlone opinionis ad intellectum vcrltatis.
2. Ad secundum dicendum quod lsti gradus, qui
enumerantur a Phllosopho, sumuntur ex parte
acceptionls quae est oplnJo. Primo enim est ratio,
secunda suaslo, tertlo credJtur suasion! et sic est
opinio: consequenter enim ex suasione sequitur
opinio; cum autem quietatur opinlo, est tides,
dtco autem fidem circa oplnablJia: oplnlo enlm
est acceptio aliculus cum formldlne alterlus 1 ; cum
autem 11 aufertur formJdo, dldtur lldes: fides enim
acciptt opinabile sine formidine • alterius partis.
3. Ad tertium dicendum:a: quod dubitatio non
enumeratur, quia est motus lndefinitus rationls 1 ;
vires autem non oportet J' multiplicare vel noti-
ficare per buiusmodi actum, cum manJfestum

' I" V1 alii 0111. • CZ (<eOrfldl) COfiiCIIl-.n.

• V ld ut. • ST 10d1m; Tom. l:utltltgtlo. • LC add. ct, qi/Qd R np.
1 T om. • VZ ftdtl- " Codd. adcf. prrwtlt. • Z ~-
I L prlnuun. ' V 11 troqn. • T J«Ud/1. • ItA V. aUJ ntdtru. ' 5 o111.
~ Rl.CZ tntnlltMIIam 'Ita Z mg., alU om. • Ita V, alii 0111. • Z uet:ptlotltl. ' VST /flrtcm. • z om. • V /ortUr~dlnc.
• ltll V, alii rrro dknutwn ut. • S potut.
li De Trln/1., I, n. 12 {PL 10, 33); d. Aueuatln.,
I Cf. supra, p. 446, nota 2.
% De fide ortllod., U, c. 22 (PO 94, 9f3). I Eplst. 120, n. 3 (PL 33, 453).
I Cf. Arlsto1., PN«r., I, c. ll (I, 1.52).
3 Ot anima, Ill, c. 3 (IJJ, 466).
4 Cap. II (Pl <l2, 83). I 1' Cf, Arl•tot., Topic., VI, c. 6 (I, 2-0).

\NQ. IV. TRACT. f, SECT. II. QU A
458
sit quod actus ille non sit alterius potentiae quam
actus definitorum. . .
4
Ad quartum dicendum" quod Jlla. _tna
qua.e ponit Augustin us, in ~ibro De ullftfat~
credendi, differunt sic: ut intelh~ere_debeatur r~
tioni credere vero auctoritati, opman vero err~n.
Dici;ur enim opinari, cum opinamur nos sctre
uod nescimus, ct hoc est errare; error autem
~on dicit motum virtu tis ordinatum: ~nde_ n_on
computatur. Sed contingit aliquando opJnan sme
errore, et secundum hoc dicuntur duae rectae
acceptiones. . necessaria; scientia vero certitudinalis cognitio
5. Ad u It i mum dicendum est quod ~Jdes ~t
scientia, de quibus loquitur AugustIn uS ,
ARTICULUS Ill.
380
De secundct di11isione: inte!ligentia, intentio, excogitatio, phronesis.
Deinde procedendum est ad aliam divisionem \
quae continet d in se intelligentiam, intention em,
excogjtationem, phronesim, ex quibus fit cognitio,
qui dicitur • sermo intefJus disposHus ••
Poteat enim oblcl t. quod idem sit intelligentia
quod intentio: intelligentia enim est motus vir-
tutis intellectivae super a\iquid; ergo, cum intentio
non dicatur ~ nisi .. inttlligentia circa aliquid •,
idem eritt motus intelligentia et intentio.
2. ltem I, idem motus videtur esse excogitatio
et phronesis: nam phronesisK est • excogitatio in
se ipsa" manens et se ipsam diiudicans •. Ad quid
ergo enumerantur ii motus virtutis intellectivae
!amquam diversi?
3. Praeterea, Philosophus6 ponit quatuor
differentias pertinentes ad tnte!lectum cognosci-
tivum: prima est intellectus possibilis, secunda
est intellectus in effectu, tertia est 1 intellectus in
habitu, quarta est .t inteltectus adeptus. Potest
ergo quaeri qualiier se habeant hae quatuor dif-
ferentiae ad iUas quatuor. Nam cognitio, quae
relinquitur ex phronesi, nihil aliud videtur esse
quam intellectus adeptus; ipsa vero phronesis
intellec!us in habitu: phronesis enim est excogi-
tatio sibi sufficiens, haec autem est intellectus
in habHu, qui potest exire in actum cum vult;
~nteH~ctus. vero. in effectu quid aliud est quam
m!en~IO? mtentto enim est 1 .. intelligentia circa
al~qutd •, hoc au tern est intellectus 111 in etfectu.
V1detur ergo quod superfluat illa differentia quae
1
Et etia~ HUarius; d. aupra, p. 457, n. 5.
2 Cf. Avu:euna, lh Minta, tr. 1, q. 4 (f. 4a).
3 Cf. Anal. posttr., 11, t. 15 (1, 171).
.f Nempe Damaaceni; cf. aupta, p. 457, nota 2.
EST m. TIT. l. - 380.
'
ontinentur sub intellectu: intellectus enim quidam
~st b credibi\ium, et dicitur fides; ali us est intel-
lectus scibilium, et dicitur scientia. Quaedam enim
sunt supra rationem, et talium est fides; quaedam
veror attinguntur ratione certa, et dicitur scientia:
scientia enim non tantum est eorum quae cogno-.
scuntur per causam, sed et aliorum quae certitudi,
nalitcr secundum rationem cognoscuntur 2• - Ali,
ter autem sumitur scientia a Phi I o sop h o 3, cum
dicitur quod tria sunt: intellectus, ratio et scien~
ua. lntellectus est eorum quae per se cogno-.
scuntur; ratio vero ab iis ad Scibilia deductio est
eorum quae per aliud vel alia cognoscuntur.
est .. excogitatio •, secundum quod est .. figurans
ad id quod intelligitur •.
{Solutio]: Ad quod potest did quod hae qua-
tuor d"1fferenHae, per quas venitur ad cognitio-
nem, sic distinguuntur ut intelligentia n dicatur
actus virtutis intellectivae circa malorem propo-
sitionem, quae particulat intentionem communem,
ut 11 cum dicitur 'to tum continuum est P totum ',
et ideo dicitur intentio 'I .. intelligentia circa ali-
quid •, id est circa particulatum; excogitatio
vera est motus virtu tis inteUectivae conferentis
hoc cum illo: hoc enim est .. figurare an imam
\ ad id quod intelligitur • - ex hoc enim relin-
I quitur figuratio differens secundum diversam col-
lationem: unde prima iigura, secunda et tertia 1
- examinatio vero et diiudicatio, quae ex ilia
collatione procedit, quid aliud' est quam mo-
tus virtutis intellectivae qui dicitur ratiocinatio, ex
quo sequitur cognitio? et ideo dicit quod • phro-
nesis dilatata facit cognitionem •. - Vel aliter
potest dici et magis consonat cum intentionlbus
vocabulorum, ut .. intelligentia • dicatur acceptio
principii: illud enim dldtur simplk:-iter inteJiigen-
tia eo quod per se adhaeret intellectus intelligibili;
.. intentio • vero dicatur per aliud cognoscendi, id
est prindpiati, sicut cum dicitur • quid intendis
tu per hoc cognoscere? • et dicitur 'in tendo' co~
gnoscere hanc conclusionem •; .. excogitatio • vero
sit 1 collatio principii ad cognoscendum per 11 illud,
et hoc est quod apprehensio unius permaneat et
figuret ipsam animam in collatione ad alterum.
5 Cf. Damasc., loc. ell., ubi et sequens.
6 Avlcenna, Dt anima, p. 1, c. 2 (f. 5d).
I
7 Cf. Arlstot., Anal. priora, 1, cc. 4-6 (1, 41 sqq.), ubi
fuse de figurls syl\og\smi trattat.
 DE VI RATIONAL! COONITIVA.
Sed, quia hoc a non sufficit nisi addatur ludicium
collationis quod sit" necesse, ideo sequitur exco-.
gitatio manens in eodem et se diiudicans. Deinde
fit exitus a printipio' in condusionem, et haec"
est "' phronesis dilatata ~: tunc enim flt dilatatio
iudicii vel examinationis praehabitae, quando fit
exitus necessarius t in conclosionem, et sic est
cognitio conclusionis.
{Ad oblecta!: J. Ex iam dlctis patet qualiter
respondendum est ei quod est obiectum de intel-
ligentia et intentione. Cum enim dfcitur quod c in-
terttio est intelligentia circa a liquid •, non accipitur
!hi hoc nomen • aliquid • in sua generalitate, sed
secundum quod trahit illud, quod generale est,
in partem ·, nee accipitur ibi • intelligentia • prout
dividitur contra intentionem, sed prout quodam
modo est intentio.
2. Ad secundum dlcendum quod in hoc differt
phronesis ab excogitatione, quod excogitatio dlclf
rnotum rationis praeambulum, phronesls vero/
dicit motum rationis consequentem, sicut in parte
pract\ca6 deliberattonem consequitur iudicium de-
finitionis.
MEMBRUM Ill.
De sensu lnterlorl.
~~.
· icto de potentia lntellectiva, consequenter
f~ dicendum est de actu. Actus autem clus
voc~tur in Sacra Scriptura 1
aliquando sensus in·
terfor. Circa quem~
Primo quaeritur an huiusmodi sensus dicatur
splritualis cssentiafiter tantum vel accidentallter;
CAPUT I.
AN SENSUS INTERIOR DICATUR SPIRITUALIS ESSENTIALITER TANTUM VEl. ACCIDENTALITERJ,
lJ>ca prlmum sic obtcttur: a. Levit. 6, ~ super
C illud: Jnsuper partem, Origenes "'Resti-
11
tuamus sanctis actibus" quinque sensus interiorfs
3
:
hominis, ut mundi corde audiamus et videamus
quae docet Jesus •. lbi distinguit quinque ~ens~s;
sed isle P sensus non est sensus corpora Its: 1m·
possibiJe est enim sensu corporali videre Oeum;
unde Augustinus, in libroDe videndo Deo•:
1 Cl. Sap. 9, 11; Rom. 14, 5; 1 Cor. 2, 16; I loan . .5, 20,
2 Cl. Alex. Hal., SutnJJUJ thtol., I, num. 1.6.
459
3. Ad I e r II u m vero dicendum 11 quod diffe--
rentiae, quas pDnit Ph I Jo sop h us, secundum
aliam rationem accipiuntur quam illae quae po--
nuntur a Joanne Damasceno. Differentiae enim
quas ponit Philosoph us, sumuntur secundum
gradus potentiae: est enim potentia prima, quae
simpliciter dicitur possibilitas; est etiam potentia 1
secunda, scilicet possibilltas disposita ; est po-
tentia completa, quae dicitur hablfualls et est
potentia in actu. Secundum hunc modum in genere
intellectus scmt quatuor grad us: prlmus est intelw
lectus possibills, cum nondum susceperU formas
intelligiblles; secundus est lntelledus in etfedu,
cum k dicltur formatus, et didtur potentia dispo-
stta; tertius est intellectus in habitu, cum potestin-
telligere ~:um vult, et dfcitur potentia habltualis;
quartus est intellectus adeplus, cum lam exivU
in actum, ct dicitur potentia completa In suo actu
per hoc quod sib! acqulslvit. Aliae vero dlffe-
renUac, quas ponit Dam a seen us, attcnduntur
secundum progressum intellectus sive ratlanis
ab habitu principii vel principiorum ad ltabltum
conclusion is.
secundo, sl slt unus sensus r an plures;
tertlo, utrum sit scparabllls vel inseparabllls;
quarto, utrum angel\ habeant hulusmodl sen-
sum"' vel ani mae tantum;
quinto, de qu\bus est hulusmodl sensus.
881
. - Quantumlibet oculi nostri mutentur in melius,
oculis spir"rtuaJibus non aequabuntur •·, per quod
vult probare quod Deum oculls corporalibus no.n
videmus. Si erg-O natura spiritualis est de~erml­
nata ad videndum spiriluale, sensus corpor~l.'s n~n
facit videre spirituale; ergo nee sensus spmtualts
potcst fundari supra naturam corporalem; ergo
sensus interior secundum naturam est splritualis.
I 3 Ill WJI., hom. 4, n. 7 (PO 12, 432).
4 EpUt. 141, n. 49 (PL 33, 619).
 lNQ. IV. TRACT. I. SECT. II. QUAEST. Ill. TIT. I, - 381.
b. Item, Augustinus 1 : • Sensus interior re.-
ficietur in contemplatione divinitatis •: intellectu
enim Deum capimus; sed impossibile est ~en­
sum corporalem ad hoc pervenire _; e~~o 1s~e
sensus est spiritualls natura!iter, qu1 sCJilcet VI·
det Deum, e! ita fundari non potest in natura
corporali. . . . Rom. 12;2: Reformamini in novitate sensus l'e~
c. Item, Augustin us, in Xi Dr cmtale Det 2 :
.. Nos ea sensu corporis ita capimus ~~", ut de iis
non sensu corporis iudic:emus; habemus enim
ali urn interiorem b sensum isto Ionge praestantio-
rem, quo iusta et iniusta sentimus •; sed sensu
corporis t non possumus iusta et iniusta sen tire;
ergo sensus interior, qui haec facit, est natura-
liter d spiritualis,
Contra: 1. fob 28, 17: Non odaeqnobitur ei
auram, Glossa 3 : • Uniuscuiusque mentem ab
alterius ocu!is corpulentia non abscondet •, et
loquitur de corporalibus oculis; ergo oculus cor-
poralis potest extend! ad ea quae mentis sunt;
sed hoc non potest esse nisi fiat spiritualis; ergo
videtur quod flat spiritualis.
2. Item, in intelfectu communicat homo cum an-
geJis, in t sensu cum brutis 4 ; ergo, si isti sensus
sunt proprii ftominis sive secundum natura.m pro-
priam ipsius hominis, erunt secundum id quod
distinguuntl ab angelis et brutis, quia non di-
cuntur in angelis sensus secundum ftunc modum
et inteltectus est in eo 1 nee in brutis; ergo in
media natura erunt in homine sensus spirituales,
scilicet secundum aliquam naturam quae supe~
rior sit natura brutorum et inferior natura ange-
lorum; ergo secundum naturam propriam homi~
nis erit vel secundum sensum corporalem ordi~
natum ad intellectum vel secundum inteltectum
ordlnatum ad sensum, ita ut sensus semper cadat
in eius ratione, quia hoc modo nee convenit an-
gelis nee brutis, et ita semper respectum habent
ad corpus.
3. Item, Augustinus, in lfbro De anima et
spirifu 5 : • Sensus vertetur in lmaginationem e,
imaginafio in rationem, ratio in h intellectum, in-
tellectus in inte\ligentiam, inteltigentia in Deum •.
Ergo sensus tunc 1 poterit cornprehendere intelli-
gibilia; sed hoc non posset 1 nisi lieret spiritualis;
ergo etc.
~ lA ¥irilu 1'1 IJJJimo, c. 9 (PL 40, 785).
(PL ';~-~~t 2 (PL 41, 341); d. Dt /lb. orbit., ll, c. 4
3 Ordtn., \n b. 1., ap, Lyran.
4 Cl. supra, p. 385, nota 7.
' Cap. J2 (PL 40, 788}.
Respondeo 11 quod sensus spiritualis tundatur in
natura spirituali, quia spiritus est super mentem,
scilicet secundum quod anima secundum intel~
Jectum dicitur spiritus, non in natura spirituali
per gratiam vel per gloriam : et 1 non loquor de
sensu spirituali secundum quod in futuro sensus
corporales fient 111 spirituales, sed sicut dicitur
stri, ct ad hoc refertur il\ud quod dicit 0 rig e~
nes, Levit. 6,5 in Glossa.
[Ad obleeta]: l-3, Ad hoc quod quaeritur 'utrum
sensus" corporalis possit pervenire ad hoc o ut
possit comprehendere inte\ligibilia secundum se ':
dico quod, quantumcumque mutetur in melius, non
perveniet ad hoc ut comprehendat inteiligibilia P
secundum se, scilicet cogitationes, sed quia huius-
modi cogitationes habent quosdam nutus in impres-
sionibus corporalibus, per quos possuntq compre-
hendi, quas etiam comprehend it r vis us noster,
in quibus resultant tales cogitationes, et ad has
impressiones comprehendendas perveniet' sen-
sus corporalis tamquam in 1 suis effectibus. Unde
Augustin us, in \ibro 83 Quaestionum 1 : •Ca-
pienda est coniectura ex ea 11 parte corporis no-
stri quae plus habet lucero. Si enim nonnulli ~
animi :x motus [nunc} in oculis nostris cogno..
scuntur, probabile est quod tunc nullus motus
animi latebit •, scilicet rationi, .. cum corpus ae-
thereum fuerit, in cuius comparatione isti oculi
nostri caro sunt •. Cogitationes tamen secundum
se ab oculis mentis comprehenduntur, sed all
oculis corporalibus tamquam in suis eHectibus
et signis. Bernardus, De amore Dei 8 : • Spi~
ritus habet suos sensus sicut et corpus suos •;
sed spirituales sensus sunt qui super spiritum
fundantur. Et secundum hoc intelligitur auctoritas
Rom. 12,2: Reformamini in novitate sensus vestrl.
2. Ad hoc quod obicitur quod 'si>' sensus
sunt in homine, oportet quod fundentur in natura
superiori quam sit natura brutorum et quae sit
inferior natura angelica, quia in media inter ange-
licam et brutam •: respondeo: quod super intel·
tectum fundatur, per quamdam tamen similitudi·
nem ad sensum corporalem: quod enim intellectus
dicitur sensus 9 , hoc est secundum metaphoram a
sensu corporali.
6 Cf. S. Bonav., Brevlloq,, p. 2, c. 11 et /liner., c. I,
n. 10 (V, 229, 298). 7 Quaest. 41 (PL 40, 31),
8
Potiua Ouiielm. Abbas S. Theodoric!, De nal. el di~
gnlt. amorls, c. 6, n. 1~ (Inter opp. Bernardi PL 184, 390);
d. Bernard., Sermo 10 (PL 183, 567 aq.).
5I Cf. Arlstot, De anima, III, c. 3 (lJJ, .f64.),
 DE!. V1 RATIONAL! COONITIVA.
CAPUT II.
UTRUM SIT UNUS SENSUS INTERIOR VEL PLURES.
ecunda quaeritur an sit unus solus sensus
Svel" ptures.
Vldetur quod plures: 1. Dicit enim Orige-
n e s 1 quod • quinque sunt sensus interioris ho-
minis, ut mundi corde Deum vldeamus •• Ergo
plures sunt sensus.
2.1tem, Bernardus 1 : •Sicut corpus habet
suos sensus qulbus animae coniungitur vita me-
diante, ita & anima habet suos sensu:; qui bus Oeo
coniungitur caritate mediante •.
3, Item, Marc. 14, ~. super illud: Poterat istud
venumdari, etc., G I ossa 3 : • Fides nostra tre-
centis emitur denariis, id est t decem sensibus per
corpus et animam et spiritum triplicatis d •• Ergo
pJures sunt sensus.
Contra: a. Per actus cognoscuntur potentiae
et actus per obiecta 4 ; sed obiectum est' unum:
ergo necesse est unum esse sensum. - Quod
sit obiectum unum, dicit Origenes·5, Le--
vit. 6,5: • Addamus lis omnibus suum et perfi-
cientur •. Ergo una erit potentia, se-cundum quam
erit videre et gustare et ita unum erlt in sub--
stantia videre et gustare et huiusmodi.
b. ftem, Eph. I, 17, super illud: Del vobis
Spiritum, Glossa Augustini 6 : •In sensu
exteriori non est videre idem quod gustare, in
sensu interiori non sic, sed idem •; ct ita ut
prius.
c. Item, Hay m o, Super Apocalypsim 7 : • Rap-
tus est loannes splritu 11 ad summa contemplanda,
ubi nihil a\iud vidit quam audivit •, quia nihil
aliud est videre quam audire.
d. Item, Augustinus, in libra De anima ef spi-
ritu g: • Sic aptae naturae est spiritus, ubi idem
est audire et vldere et e converso •, Err:o unus
et idem actus et una lterum potentia; cum
ergo sit I obiectum unum, ex nulla parte erit
pluralitas.
I Ct. supra, p. 459, nota 3,
! ~~d~~~r~~ :.- ~~P~o~;,:~.• e:r Hleronymo, In h. I.
(P~ ~·A~:~I.,Dtanima,ll, c:. 4(111,448). 5 Loc.c:it.
t1 Ct. Ordin., in b. 1., ap. Lyran.; cl. Augustin., lk 1(11.
arblt., II, c:. 3, n. 8 (PL 32, 1244).
461
882
Respondeo 10 : Plures dicuntur sensus, non qufa6
potentiae pfures sint, sed propter modum com-
prehendendi: ali us enim est 4 modus comprehen-
dendi, cum dicitur 'lste videt ', quam cum dici-
tur 'iste audit'. Augustin us, In libra Confes-
sionum 11 : .. Cum amo Deum meum, tucem meam,
vocem, odorem, cibum, amplexum lnteriorls ho-
minis mel, ubi 1 fulget animae meae quod non
caplt locus, ub; sonat quod non raptt tempus t,
ubi o\et quod non sparglt flatus, ubi saplt quod
non mlnuit edacltas, ubi haeret 1 quod non di-
vellit satletas m '· Unde non quia obiecta sunt
plura vet quia pfures potentlae, sed ratione mo-
dorum comprehendendl diverslfh::antur.
fAd obleota): 3. Ad hoc quod obicltur ex auc-
torltate Hie ron ym I, Super Marcum, dlco" quod
loquitur ibi Hieronymus non tantum secundum
modum comprehendendl, sed secundum paten-
lias comprehendentes, quia loquitur lbl de senslbus
et animae et spiritus, secundum quod anima In-
ferior pars est, spiritus vero superior. Alia est
enim potentia, secundum quod dlc:tmus sensum
corporis ct ani mae, ld est lnferloris partis, et"
spiritus, id est superlorls, secundum' lllud I Thes-
sal. 5,23: Integer spiritus vester etc. Unde non
loquitur secundum coarctatlonem ad sensum spl-
rltualem, sed extendlt nomen ' sensus' ad sen-
sum q communlter sumptum, secundum quod dl-
cltur communlter de sensibus lnterlorlbus et ex-
terioribus.
2. Ad hoc quod dicit Bernard us: • Sicut
corpus habet • etc., dico quod ilia multlpl\catlo
est tantum secundum differentiam modorum com~
prehendendi. U nde dicit Bern a r d us 11 : • Duas
radices habet isle sensus: unam In carne', a\te--
ram in ratione •• Referenda ergo ad unitatem
potentiae et obiectl, idem erit videre quod au~
dire; referenda ad modum comprebendendi, dlf~
ferunt.
1 Cl. lib. I, c:. I (PL 117, 900).
I Ct. Apoc:. I, 10.
II Cf. c. 19 (Pl 40, 794}
10 Cf. s. Bonav., IJJ Still., d. J3, dub. I (Ill, 291 sq.).
J1 Lib. X, t. 6, n. 8 (PL 32, 782sq.).
12 Loc. cit., c. 6, n. 21 (Pl 184, 393); d. supra, p. 400,
nota 8.
 lNQ, IV. TRACT. I. SECT. II. QUAEST. Ill. TIT. l, - 383-384.
462
883
UTRUM SENSUS INTERIOR SIT SEPARAB!LIS A CORPORE VEL IN"SEPARABH..IS,
ertio quaeritur utrum huiusmodi s_e~sus sit
T separabilis a corpore vel inseparabJI!S.
Quod separ-abnls, vldetur a. per Aug_ us t i-
1
n u m ", in libro De ecclesiasticis doc:mattbus :
• Solum hominem credimus habere ammam sub-
stantivam, quae exuta a~ corpore vivit el _sensus
suos atque ingenia vivaciter tenet~. E_rgo, 51 ~xuta
a corpore tenet sensus suos, ergo hwusmodJ sen-
sus sunt separabiles.
b. ftem, Cassiodorus, in libro De anima 2 :
• Sciendum est quod haec t immorta!is anima vivit
in se, post huius sacculi amissionem non reflante
spiritu sicut corpus, sed aequali mobilitate, quae
illi attributa est, pura, su!Jtili, cita d, aeterna videt,
audit, tangit ac reliquis sensibus efficacius valet~.
Ergo anima post amissionem huius sacculi utitur
sensibus suis; ergo isti sensus sunt separabi\es.
Contra: 1. Augustinus, in libra De lihero
orbitrio 3: • Magis arbitror ratione nos comprehen-
dere esse interiorern quemdam t sensum, ad quem
ab istis quinque notissimis I omnia referantur •.
Et postmodum subdit: .. Hie autem nee vis us nee
auditus nee olfactus nee gustus nee tactus dici
potest, sed nescio quid aliud quod communiter
omnibus praesidet •. Si ergo praesidet quinque"
sensibus exterioribus, sed isti non sunt separa-
biles, ergo nee iste.
2.1tem, Bernard us, in libra De amore Dei 4 ,
assignat hos quinque sensus, et unus est amor
parentum, alius amor sociorum et tertius amor
inimicorum; sed hoc non habet exercere anima
nisi in corpore; ergo isti sensus non sunt se-
parabiles a corpore.
884
UTRUM ANGELl HABEANT SENSUM INTERIOREM VEL ANIMAE TANTUM G.
Deinde. quaeritur utrum angeli habeant huius-1
0
mod• sensum vel animae tantum.
Quod sJt v .
cit Hu ~10~~· ld7eturl.perhocquoddt-
. g 0 e · JC ore: •Una creatura erat
CUI US sensus totus eratP intus et alia creatura cui us
1
---------
.~~~~·~:"~ :r=llli~t:7 ,#:!l~~~l am., RL
p. \ S 'Tom.
• TZ om, D. /, • T cua. ~ Codd. •~IIIU., • ltLC
I Gennad., c. 16 (PL 58, 984),
2 Cap. 2 (Pl 70, 1286).
3 Lib, U, c. 3, n. 8 (PL 32, IU.}, ubi el sequenli.
4 Cf. supra, p. 460, nota 8.
CAPUT Ill.
[SoJutJoJ: Ad quod dicendum 5 quod sensus in~
terior dicitur dupliciter, A!iquando enim dicitur
sensus interior, qui pertinet ad partem sensibi~
!em, scilicet sensus communis sive imaginatio;
aliquando vero dicitur sensus interior ipsius par-
tis rationalis. Et hoc dupliciter: dicitur enim ali-
quando sensus interior pertinens ad intellectum,
aliquando pertinens ad affectum h. Ad intellectum
vero I dupliciter: aliquando secundum quod est
mediantibus speciebus quae sunt in phantasmate,
aliquando vero mediantibus speciebus praeter
phantasmata. Si ergo A: dicatur sensus interior
primo modo, quoad actum non separatur a cor-
pore; si vera dicatur sensus interior 1 qui ad
affectum pertinet, licet possit esse quantum ad
quaedam separabilis, quantum ad alia non est
separabilis; si vero accipiatur sensus interior
prout est mediantibus speciebus in phantasmate,
non separatur, alia vera modo separatur.
[Ad obiecta}: 1-2. a-b. Per hoc patet responsio
ad obiecta. Nam B. Bernardus loquitur de sensu
interiori secundum quod pertinet ad affectum;
Augustin us vera, in libra De Jibero 171 arbitrio,
loquitur de sensu communi secundum quod per-
tinet ad partem sensibilem; auctoritas vero Cas-
s i odor i loquitur de sensu interiori secundum
quod sensus interior dicitur intellectus; Aug u-
s I in us vero 11, in libra De ecclesiasticis dogma-
fibus, loquitur de sensu communiter, sive dicatur
quod interior sensus pertineat ad partem sensi~
bilern sive ad rational em: nam, etsi anima non
sit quantum ad partem sensibilem separabilis se-
cundum actum, exuta tamen a corpore defert se--
cum huiusmodi potentias.
CAPUT IV.
sensus totus foris erat et posit us est homo in media
ut intus et foris sensu~ haberet •. Sed il' il!am crea-
turam, cui us sensus totus erat intus, intelligit ipse
angelum; ergo angeli habent sensum interiorem •
2. Item, Augustinus in Jibro De dvitate
Dei rs: • Sive universi ~undi corpus, figuras,
~ VSTR Hla, L •Ita
'' VR~~z p:::o
• l </IUI!laJmudam 1 S nol'Jn.Jnr/1.
<>~-~ ~e:·ut adtl. ~~~~~~:~au!::;:-:.~~~~~~ :W, lrlltrlor
!I Cf. S. &nav., !\I Sent., d. 50, p. 2, a. J, q. 1 {JV, 1046).
6 Cf. supra, num. U9,
1
De sacram. christ. ftd., I, p. 6, c. 5 (PL 176, 266).
~ Lib. VllJ, c. 6 (PL 41, 231), multls omlssis.
 DE VI RATIONAL! COONITIVA. 463
qua\itates ordinatumque" motum et elementa dls- etiam ipsos ab eo sentlrl. Non enfm aliter bestia
posita a caelo usque ad terram et quaee:umque moveret se appetendo vel fugiendo nisi se sentire
corpora in cis sunt, sive omnem vitam vel quae nu- senti ret •; sed h nihil est commune angelis et bru-
trit et continet, qualh; est in arbor! bus, vel quae et tis; ergo sensus interior non convenit angetis.
hoc 11 habet et sen tit, qualis este in pecoribus, vel Respondeo: Sensus interior dfcitur duobus
quae et haec d habet et intelligit. qua lis est in homiw modis. Uno modo dicltur proprie, secundum quod
nibus, vel quae nutritorio subsidio non indiget, sed 'sen tire • pertinet ad partem sens!bllem, et hoc
tan tum continet, sen tit', intelligit 1 qua lis est in an- modo non convenit angelis sensus interior, 'et sic
gelis •, Si ergo sentlref convenit angelis, ergo et accipit Augustin us sensum In supra dicta auc-
sensus interior; ergo non solum con venit animae. toritate, quae est in libra De libero arbitrio. Afio
Contra: a. Sensus interior communis est nobis modo sumitur sensus communiter, secundum quod
et brutis. Unde Augustinus, in libra Deli- 'intelligere' dicitur 'sentire ', et sic accipit Au-
bero arbitrio 1 : ., Arbitror lllud esse manifestum, g us tin us sentire in libra De cil!itate Dei, cum
interiorem ilium sensum non ea tantum sentire dicit quod sentire convenlt angelis, et hoc modo
quae accipit a quinque sensibus corporis .t, sed sensus interior convenit angelis.

CAPUT V. 385

DE QUI8US SIT SENSUS INTE!l!OR.

onsequenter quaeritur de quibus est sensus I carnis •. Ergo sensus Interior est tantum ad in-
C interior sive respectu quorum, utrum scilicet
respectu sensibUium aut tantum respectu intem..
visibl\ia.
b. Item, AugustIn us, in libra De anima et
gibilium. spirilu 4 :
• Duo sunt in homine sensus, unus inte-
rior et unus 171 exterior, et utrumquen bonum suum
Quod respectu senslbJllum, vldetur: 1. Augu- habet in quo reticitur: sensus interior reficitur in
s tin us, in libro De libero orbitrio 2 : • Si sen tit contemplatione dlvinitatis, sensus exterior In con-
se non vldere, dum non videt, necesse est etiam 1 templatione humanitatis •. Ergo sicut sensus exte--
sentlat se videre, dum videt, quia, cum eo ap- rior in homine est respectu sensiblllum, ita videtur
petitu non movet oculum videns k quo movet non quod interior sit tan tum 0 respeclu intelligibilium.
videns, indicat se utrumque sentire •, Si ergo (Solutto}: Ad quod dicendum quod, sicut die-
• sentit se videre, dum vldet •, cum istud sU 1 tum estP ~.sensus interior accipitur duplie:iter. Ali·
sensibile, est respectu sensibilium, non solum quando enlm accipltur pro sensiblli parte, scilicet
respectu intelllgibilium. Jnteriori: et hoc modo loquitur Augustin us,
Contra: a. Hugo de S. Vic tore 3: .. Positus in libra De Iibera' arbitrio, de sensu interiori.
est homo in medio •, scilicet inter angelum et Alio modo acclpitur pro parte lntelligibili: et hoc
bruta animalia, • ut intus et foris serzsum ha- modo loquuntur aliae duae auctoritates de sensu
beret, intus ad invisibilia, foris ad visibilia,l interi~ri,. scilicet auctorit~s' Hug.o~is et Au~
intus per sensum ration is, foris per sensum gust 1n1, in libra De amma et spmtu.

CAPUT VI. 386

UTRUM SENSUS INTERIOR IMPEOIATUR PER EXTERIOREM.

D
einde quaeritur utrum sensus interior impe-
diatur per exteriorem.
I 1
sensus mentis quasi obdormit ; non enim cogitat
bona quae sunt interioris sensus, qui iucundit~te
exteriorum bonorum capitur •. Ergo sensus m-
Quod vldetur a. per hoc quod dicit' Au gu- • terior impedUur per exte~iorem. . .
t' i l'b De anima et spiritu 6;. Cum ex-~ Contra: I. Sensus intenor praesldet extenon et
:er~~ru ;en:1l~ r~arnalis bono suo utitur, interior regit ipsum; sed quod praesidet alii, non mutatur

"TRLC """· S om ~tltntlt hab# •C ~d. tl IS am • L corport<U 'Z d.

• VT ord/nal!lqllt. •V /rtc. ' V om • T' aii1J3, • f add llultlll • V IMIIII lnttriOr td prO r q I I I 0 R add. qrnd.
1 S om.. C quad. • T ~fd/1. ' R Jft. • s otn. ' T q11/dttn qQaJI o&dormMt pro q. "·
' Tom. 0. {. ~ T' 0111. dt... tUKIPTitlU.

1 Lib. 11,
2 Loc. cu.
c. 4, n. 10 (PL 32, 1246). I • Cap. 9 (PL 40. 785).
s Cf. supra, n\lm. 888, Solutio et num. 38... Rr:sJ~Qndto.
tJ Loc. cit.
3 {Je sacram. christ. fid., I, p. 6, c. 5 (f'L 176, 266}.
 ECT. II. QUAEST. 11/, TIT, II. - 387.
INQ. IV. TRACT. I. S
464
· lex habens potentias diversas, cum intendit
per ipsum, sed potius mutat ipsum; ergo in- s1mp , . . . t . t
operation I c sensu~ ex~en.ons, mmus es m enta
terior sensus non impeditur nee retardatur a sua
operationi sensus mtenons.
operatione per exteriorem. . . 2. Ad hoc quod obicitur quod d 'phantasia
2. Item, phantasia, quae plus est umf~ sensu! non impeditur, quae magis unitur sensui exteriori
exteriori quam intellectiva, n~n imp~dJtur pc~ quam intel!ectiva ': respond7o quod. non est simile
ipsum; ergo nee a multo forti us mtellect•va, quae de phantasia et de r parte mtellectlva. Nam sen-
plus elongatur. . sibilis exterior et phantasia currunt secundum
fSolutlo]: t. Ad hoc dicendum quod se~sus In-
eamdem viam et sunt circa sensibilia, et ideo
terior, secundum quod accipifur pro parte mt~l/~c­
unum non impedit alterum nee retardat, sed in-
tiva *, impeditur per operation em sens.us ext~n.ons.
Et ratio huius est, non quia praes1deat 1111 vel
tellectiva et sensibilis exterior currunt secundum
non praesideat, sed quia anima, cum sit una et
diversas vias, et ideo una impedit aliam.

TITULUS II.

DE VI RATIONAL! MOTIVA IN GENERE .

diuvante gratia Dei, p:ocedendum ~st a~ .c?nsiderationem virium motivarum

rationalium, quarum d1fferenter pomtur dtVISIO.
• 1o annes Damas c en us 2 ponit divisionem per o,A'I)al¥ et poUA"jalv, hoc est
per voluntatem naturalem et electivam; nomine autem 1 electivae voluntatis intelligit li-
berum arbitrium, sicut infra in suo tractatu determinat 3 •
Augustin us vero, in Jibro De anima et spiritu 4, ponit rationalem K, concupisci-
bilem et irascibilem, et dicit to tam animam esse in iis potentiis; potentias autem ibi '
distinguit a viribus in hoc quod potentiae dicuntur 1 motivae, vires au tern cognitivae \
licet potentiae possint dici vires et e converso.
Ex diversis autem locis colliguntur duae, scilicet synderesis, quam ponit Grego-
r ius, Super Ezechielem ', et liberum arbitrium, quod a diversis ponitur' expositoribus
et sumitur ab eo quod dicitur Eccli. 15,14: Ab initio fecit Deusm hominem et reliquit"
eum in manu consilii sui etc., ubi dat circumlocutionem liberi arbitrii.
Philosoph us' vero solum" intellectum practicum videtur ponere vim motivam
ex parte intellectualis animae.
Augustinus 7 vero ponit superiorem et inferiorem portionem rationis.
Primo ergo' inquiramus si una sola sit potentia motiva aut plures;
secundo, si plures aliquo modo, penes quid accipiatur distinctio cum multiplex sit
~~~o; '
deinde, exequendum est de illis maxime quae ad theologicam spectant speculationem.,

887
CAPUT I.
UTRUM UNA SOLA SIT POTENTIA MOTIVA AUT PLURES a.

Quod
1 autem slt una sola potentia vtdetUP
r ho . . ' . . I caeIest'IS corpons;. sed essentia caelestis corporis
. .c ~uod. ~ssenha ammae rahonahs
· pe habet unicam vim motivam; ergo multo fortius
SIVe substanha SlmphcJor est quam sit essentia anima rationalis habebit unicam vim motivam tl,
• Vom, • VSTaun
4 T C06fiOU/t/~. 'ST OPfrtlJiontm. "Som.; Tom. h~ • VZ om.
Cillllllr. 1
Z Upolll/Ur. vC
'" Ita VZ, atU om. ~ rtllnqul/. I C om.
• C $UUndum.
• VST ro//ono.blltm.
., RLCZ om.
A L om. I T dl-
• com. trgo .. mo/fvo.m.
1 Cf. supra, p. 463, nota 5.
2
Dt /ld~ orthod., II, c. 22 (PG 94, 943). ~ Cf. D~ anima, Ill, c. 10 (Ill, 472 ).
3 l.oc. Cil. (PG 94, 947). Cf. De Trlnlt., XII, c. 3 (PL 42, 999); De splrilu el
4 Cap. 13 (PL 40, 789). anima, c. II (PL 40, 787).
5
Reetius Hieronym., Jn F.uch. I, 1 (PL ~. Z2). s Cf. S. Bonav., lJ &nt., d. 24, p. I, a, 2, q. 3 (II,
565
SQq.); Ill Stnt., d. 17, a. I, q. 2, ad 1 (Ill, 367).
 DR VI ~ATJONALI MOTIVA IN OENE:RE.
2. Praeterea, anima ration ails secundum se ipsam,
in quantum est spiritus, est sicut intelligentia an-
gelica; sed intelligentia angelica a non habet nisi
unicam vim motivam 1 ; ergo nee anima rationalis,
secundum quod huiusmodi.
3. Ad idem facit quod Phi I o sop h us 2 unam
tan tum vim videtur ponere, scilicet intellecturn prac-
ticum, et est exemplurn suum de sphaera prima,
quae uniformiter movetur et unicum habet motum,
licet aliae sphaerae motus habeant difformes; sic
autem est de intellectu practico; videtur ergo ex
parte ratlonalis animae unica esse potentia.
Contra: a. Multiplex motus procedit ab anima
rationali, scilicet motus secundum alterationem,
ut a gaudio in tristitiam et e converso, et motus
Jocalis; sed multiplicis motus in specie multi-
plex debet esse principium; cum ergo vis motiva
sit principium motus, erit multiplex vis motiva.
b. Item, ab anima, sicut dicit I o annes Dam a-
s c en us 3, sunt et actiones et in ea sunt passiones;
propter quod erit vis motiva activa et passiva,
et ita plures.
c. Item, est motus secundum appetitum et secun-
dum fugam; sed motus isti sunt contrarii; ergo
procedunt a contrariis principiis; ergo b differentes
vires erunt, secundum quas est appetitus et fuga.
d. Praeterea, P hit osoph us, in libro De anima\
ponit duplicem motivam rationalem, intellectum
et appetitivam vim.
{Solutio]: Ad quod dicendum quod sunt plures
motivae rationales.
CAPUT II.
PENES QUID ACCIPIATUR DIVISIO POTENTIAE MOTIVAE.
Deinde quaeritur, cum sint plures partes
tivae, penes quld accipiatur divisio.
Ad quod dlcendum m quod, cum in generali
omnis vis motiva rationalis dividatur per impe-
rativam 11 , consiliatricem et affectivam, ut in hoc
ostendatur quaedam Trinitatis similitudo in parte
motiva, et o unaquaeque harurn differentia rum
subdividatur P - quaedam enim divisio accipitur
ex parte imperativae, quaedam ex parte consi-
iiatricis, quaedam ex parte affectivae ---ex parte
imperativae ilia quae continet liberum arbitrium
et synderesim: nam irnperativa aut est secundum
~ S om • .s. 1. a. 6 L om. < obltctum auttm p~i":; p~o p. ~ Sg om t "·
Ua V, alii
J ST sit. ~ L om. • VST lnltrmlnafignt 1 VSTZ qtrod
hGrum dlf/trtnl/arum subd/Yidatur In, quod Cl up. " S add. tn.
• S dMditur. , T om. 1 Rom. ~ Ita v. am ~/. ~ z om.
1
Cf. supra, num. 161.
2 Aristot., De anima, Ill, c. 10 (Ill, 472).
3 De fide orthod., 11, c. 22 (PO 94, 939).
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
465
[Ad obleota): I. Ad prima autem obiectume
in contrariurn dicendum d quod Philosoph us,
cu~ loquitur de motiva vi corporis supercae-
leshs', loquitur de ilia secundum quam fit/ mo-
t~s clrcul~ris et dicitur • motiva vis sicut dispo-
Sitlo mob11is. Sed est vis motiva alia secundum
quam est principium motus active In iis inferio-
ribus. Et ita est multiplex vis etiam in corpore
supercaelesti, sed unica dicitur secundum quam
movetur circulariter et non movetur in rectum
nee violentatur.
2. Ad secund urn dicendum quod,licet anima
ratlonalis, in quantum est spiritus, quamdam ha-
beat similitudinem intelligentiae angelicaes, nihi-
lominus habet vim directivam ad bonum, quae
dicitur intellectus practicus, et vim appetitivam
boni; praeter hoc au tern anima rational is, in quan-
tum est anima, habet quamdam vim appetitivam
ex inclinatione h ad corpus: et ita non dicetur
anima rationalis tantum habere unam vim moti-
varn, sed plures. Si vero dicatur intelligentia an-
gelica habere unicam, hoc dici potest in compara·
tione ad animam rationalem, in quantum est anima.
3. Ad id quod tertia obicitur,dicendum quod
Phi I o sop h us dividendo contra phantasiam,
quae est partis sensibilis, ponit unicam, scilicet
intellectum, qui 1 intellectus rectus est, phantasia
autem k recta et non recta 6, nihilominus ponitur
appetitiva rationalis vis partis illius: unde dicit
intellectivum et appetitivum 1; unde ponit plures
vires partis rationalis motivae.
388
directionem naturae aut rationis: secundum di-
mo-
rectionem rationis liberum arbitrium, secundum
directionem naturae synderesis. Vel aliter: Jm-
perativa aut est q determinata ad unum et dlci-
tur r synderesis, aut est s potestas oppositorum,
et dicitur liberum arbitrium. Ex parte vera con-
siliatricis accipitur divisio secundum quod acci-
pitur ratio consulendi ex ordinatione recta t ad
superna bona vel inferlora bona, et secundum
hoc dicifur portio ration is inferior et 11 superior.
Ex parte vero affectivae, cum dicitur y 'alia
voluntas &G'Ilo~. alia ~oUA'Ijo~ ', hoc x est alia 7 natu-
ralis, alia electiva sive deliberativa, ut ~ naturalis
4 Ita VT al!i add nt • R suprllttl~&ti&; Ill pro Yl.
.' 111 c, .iu add. ut. • L ldd. t1 llflllfllltqllt
qu • VL om t. II. II. d. I.: RLCZ auttm pro tntm. • T aatem pro 11. 1.
· , Ita v. aiU add. rst. • LC aut.
• R add. autrm.
4 Lib. Ill, c. to (Ill, 472).
s Cf. supra, num. t22.
o Cf. Arlstot.. De anima, Ill, c. 10 (Ill, 472).
 fNQ. IV. TRACT. 1. SECT. II. QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 389.

voluntas respondeat synderesi, deliberativa vero li· cum angelo, et secundum hoc dividitur per intellec.
bero arbitrio. Quacdam vero sumitura ex parte con· tum practicum et vim appetitivam 1 ; vel secundum
siliatricis simul et affectivae, et hoc dupliciter: se- quod proprium /Jest ani mae rationalis, et sic dividi-
cundum convenientiam quam habet anima rationalis tur per rationalem, concupiscibilem et irascibilem.

TITULUS Ill.
DE LIBERO ARBITRIO.

Il
icendum est ergo de libero arbitrio et synderesi prime, quae se habent per
modum potentissimi in anima et ita per modum praesidentis sive imperantis '.
-Quod enim liberum arbitrium se habeat per modum prae-
sid en tis et imp era ntis, habetur a B. Bern a rd o, in libro De libero arbitrio 2 :
• Suo conatur praeesse corpori, sicut praeest Sapientia orbi attingens a fine usque ad
finem jorliler ', imperans scilicet singulis sensibus et artubus' tam potenter quatenus
non sinat regnare peccatum in suo mortali corpore •. - Similiter quod praesidet
synderesis in suo genere, potest haberi: sicut enim aquila superfertur aliis,
sic et synderesis in suo genere superfertur aliis 4 • f

In primis igitur quaeritur de libero arbitrio et deinde de synderesi, et ad ilia cetera

referemus.
Circa liberum arbitrium quaeruntur haec:
Primo, an sit liberum arbitrium ;
secundo, quid sit;
tertio, in qui bus sit;
quarto, utrum aequaliter sit in omnibus habentibus liberum arbitrium vel non ;
quinto, utrum 1 amissibiliter vel inamissibiliter sit in ill is·
sexto, respectu quorum actuum sit; '
septimo, utrum sit illud penes quod attenditur meritum vel demeritum.

889 MEMBRUM I.

An sit liberum arbitrium '.

~tirca prlmum sic oblcltur: Vldetur enlm

ergo fecit eum talem qui non potest non esse
~ quod non sit liberum arbltrlum secundum
qu~ est nexlblle. I. Hieronymus6 enim sic bonus, ergo non est in eo flexibilitas liberi ar·
ar~u•t: • Deus est bonus voluntate et fecit ho. bitri~ ad opposita '; et haec est Jibertas de qua
mmem ad imaginem suam •. Ergo fecit hominem loqUimur; ergo non habet libertatem.
~onum voluntate. Sic hoc sequitur, ergo simi- 2 .. Item, ~elior est potentia faciendi bonum quae
liter sequetur ex alia parte • Deus non potest non ~st •mperm•xta potentiae faciendi malum, quam
esse bonus, et fecit hominem ad imaginem suam alia quae se habet ad utrumque, scilicet ad posse
' facere bonum et malum 7: quod patet, quia h talis

• ILl V, al.lliUirlllntur. • V proprtt < s om. I, /. 4 111

• Z lui, LC ltd .t. ' T quod. · Z (CarT. mg.), llll ad/bus. • T om. /.'·g.; v om. ric ... alit•. T an.
1

~ Cf. supra, p. 465, ad 2.

4 Cap. _10, n. 34 (PL 182, 1019). 3 Sa 8 I
I' Cf
. S. Bonav., II Sent., d. 25, p. I, a. t, q. I (II,
Cf. Gregor. Nazian., In Euch., (PO 36 600)~Hi' · 592sqq.); Brevlloq., p. 2, c. g (V, 227b).
nym., In Euch., I, c. 7 (PL 25, 22). ' ' ero- ~ Cf. Epi.st. 39, c. 2 (PL 22, 466).
Cf. Alex. Hal., Summa tMol., I, num. t86.
 DE LIBERO ARBITRIO.
potentia est in Deo. Si ergo omnis invldia reie-
gata est a summa bono 1, cum falls potentia sit
nobilissima et communicare earn potuit, commu-
nicavit earn a rationali creaturae quae est ad ima-
ginem suam; ergo rationalis creatura habet po-
tentiam faciendi bonum b impermixtam potentiae
faciendi malum; ergo non est in ea liberum ar-
bitrium secundum quod est flexibile ad bonum
et malum.
3. Item, si non esset aliqua creatura in universo
quae tal em haberet c potentiam ut posset facere
bonum et non posset facere malum, incompleta
esset universitas creaturarum, cum Deus talern
possit facere creaturam 2 ; ergo est aliqua taUs;
sed, si aliqua est talis, haec est creatura ra-
tionalis; ergo creatura rationalis d non habet
flexibilitatern ad bonum et malum; ergo nee Ji-
bertatem secundum quod hie loquimur de li-
bertate.
Contra: a. Damascenus 3 : •Ornne genera-
bile vertibile; animata vero et" irrationabilia ver-
tuntur secundum corporales alterationes, rationale
vero secundum electionem, contemplativum se-
cundum excogitationem, activum vero secundum
consilium •. Relinquitur quod rationalis creatura
vertibilis est I secundum electionem; et hoc est
flexibile secundum liberum arbitrium; ergo in ea
est liberum arbitrium flexibile.
b. Item, Bernardus 4 : •Tolle liberum arbi-
trium, non erit quod salvetur; toile gratiam, non
erit unde salvetur •' sed rationalis creatura or-
dinata est ad participationem praemii et meri-
tum est ante praemium et principium merendi
ante meritum; ergo, si principium meriti est li-
berum arbitrium 5, liberum arbitrium esfk in
homine.
c. ltem,Augustinus, inlibroh8J Quaestio-
num 6 : • Melior est homo qui voluntate quam
qui necessitate bonus est •. Voluntas igitur Iibera
homini danda fuit.
Quid sit liberum arbltrlum.
~~einde quaeritur quid sit liberum arbitrium.l
~ Primo ergo quaeritur quid sitq secundum rem;
• T om. • c om. f. b. • R llabtl, quo~ RL corr.
Jt.Rom. 1. 1. • RL tl)actdtndl). ~ Z fall.
• T 11/ud. P T om. t S om. ltbtrwn ... #t. • II• z. •Ill om.
I Cl. Alex. Hal., loc. cit., p. 223, ad 2.
2 Cf. supra, num. 146.
3 De fide orthod., 11, c. 'J:1 (PO 94, 959).
4 De grat. et lib. arbil., c. I, n. 2 (PL 182, 1002).
467
Respondeo: Concedo I quod liberum arbitrium,
secundum quod est flexibile ad bonum et malum
sit"' in creatura ration ali. '
[Ad oblecta]: I. Ad hoc quod obicitur quod
' cum Deus sit necessitate bonus et homo sit ad
imaginem 1 et similitudinem Dei, erit necessitate
bonus et ita non habebit liberum arbitrium flexi-
bile' etc.: dicendum quod non est simile, sed bene
tenet: Deus est voluntate bonus, et fecit hominem
ad imaginem m suam, quod fecit eum voluntate
bonum, quia creatura, cum sit ex nihilo, vertt-
bllis est et ita oppositlonem" habet ad necessi-
tatem 7, quia necessitas est ex parte perfectae po-
tentiae, et ita solum in Deo, non in creatura, cum
ibi sit delectus potentiae, et ideo non sequitur
quod, si Deus est necessaria bonus, quod homo
existens ad imaginem eius sit necessaria bonus.
2. Ad a I i u d o dicendum 8 quod verum est,
quod Deus potuit conferre alicui creaturae poten-
tiam determinatam ad bonum, sed hoc non per
naturam, sed per gratiam. Nulli enim creaturae
potest conferri quod habeat potentiam flexibilem
ad bonum et non ad malum per naturam, nisi dl-
catur natura illud quod datur homini a principia,
licet non sit de esse ipsius. Causa autem quare
non potest conferri homini per naturam est quia
vertibile secundum naturam consequitur de ne-
cessitate esse creaturae. Unde sicut non potest
conferri homini quod eius natura non sit creata,
ita non potest conferri quod non sit vertibilis,
sed solum confertur Filio, qui procedit ab ipso
in identitate naturae; confertur tamen creatu-
rae per gratlam quod non potest habere per
naturam.
3, Ad a I i u d dicendum quod non sequitur
quod, si homini non confertur potentia determi-
nata ad bonum secundum naturam, quod sit in-
completa universitas creaturarum; sed illud for-
sitan sequeretur, si aliquo modo non conferretur
ei, scilicet per gratiam.
MEMBRUM II.
sec undo, quid sit r secundum definitionem;
tertia, quid sit secundum nomen.
4s c r • s om. I L om., Ill R etl add. Inter!. • C trlt.
om. t;. TR. add tt llmililwllatm. S qalu pro qafld. • ST l)ppo•ltu.m.
lmaK1na11ontm. · '
5 Cf. infra, num. 416.
6 Quaest. 2 (PL 40, II).
1 Cf. supra, num. 64.
8 Cf, supra, num. 66.
 I. SECT. II. QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 390.
INQ. IV. TRACT.
468

CAPUT I.
QUID SIT LIBERUM ARBITRIUM SECUNDUM REM.

tertia, si sit una potentia, utrum sit ratio vel

irca primum quaeritur primO quid sit a genere,
voluntas vel potentia separata a ratione et volun-
Cutrum potentia vel habitus;
secunda, si sit potentia, utrum sit potentia una tate.
vel multae;

890 ARTICULUS I.

Utrum liberum arbitrium sit potentia vel habitus •.

Circa primum sic oblcitur: 1. Bernardus 2 : quae semper remurmurat contra malum et tendit
• Liberum arbitrium est habitus animi liber sui •. sursum 9. Item, est alia vis animae quae semper
Ergo liberum arbitrium est habitus. - Item, quod tendit deorsum, scilicet sensualitas, quam vocat
10
potentia naturalis exeat in actum, habet ex eo B. Bern a r d us appetiturn carnis. Ergo debet
quod potentia est; sed quod facile exeat, habet ex esse media potentia, quae possit indifferenter ten-
1
habitu superadd ito 3 ; ergo, cum liberum arbitrium dere sursum et deorsum; sed haec non est nisi
de facili exeat in actum, videtur quod sit habitus. liberum arbitrium; ergo liberum arbitrium k est
2. Item, A u g u s t i n u s, in Enchiridion b 4 : potentia. Aut si est alia 1 potentia media, quae
" Homo, male utens libero arbitrio, perdit se et r indifferenter m sit ad bonum et n malum, quaeritur
ipsum •; sed constat quod potentia non est amis- quae o sit ilia.
sibilis; ergo non est potentia d. [Solutio): Ad quod dicendum quod liberum ar-
3. Item, potentia non recipit magis et minus nisi bitrium est potentia habitualis pro libito eligentis,
ratione inclination is ad actum 5, et hoc est pert et ex hoc quod habituaJisP est, habet quod facile
habitum; ergo, cum liberum arbitrium recipiat exeat in actum. Unde, propter convenientiam quam
magis et minus, quia Jiberius est in uno quam habet cum habitu naturali in facile q exeundo in
in alia/, ergo liberum arbitrium non erit potentia, actum, frequenter nominatur habitus; unde dicit
sed habitus, quia planum est quod non est passio, Bernard us 11 quod • est habitus animi liber sui~.
et quidquid est in anima, sicut dicit Phi I o so- (Adobiecta): 1. Ad primum' obiectum di-
phus6, est potentia vel habitus vel' passio; et cendum quod ' potentia non exit de facili in
non est potentia vel passio; ergo est habitus. actum nisi per habitum' est verum de naturalibus
Contra: a. Bernardus 7 : "Anima habet tres / potentiis, sed non oportet de voluntariis, immo
potentias naturaliter sibi insitas, scilicet rationali- istae de facili exeunt in actum sine habitu super-
tatem h, voluntatem, facultatem •, et bane vocat addito et hoc quia immateriales sunt, ut dicit
liberum arbitrium; ergo liberum arbitrium est P hilosophus 12.
potentia. 2. Ad aliud dicendum quod triplex est libertas,
b. Item, est quaedam vis animae semper ten dens scilicet naturae, gratiae et gloriae 13; quod ergo
in bonum et trahens sursum, quam vocat B. Ber- dicit A u gust in us non intelligitur de amissione
n a rd us 8 spiritum Domini et frequenter vacatur potentiae nee Jibertatis primae, sed secundae vel
spiritus in Scriptura, Mal. 2, 15: Custodite spirt- tertiae.
tum etc. et Rom. 8, 26: Spiritus postulat etc., et 3. Ad tertium dicendum ~ 14 quod liberum arbi-
alia nomine scintilla rationis seu conscientiae, trium medium est inter essentiam et actum. Potest

• R add. ln ~ Z add. ldtm.

-----
4 L om. amtu/b/111.. potrnl/a.
' L lUI. • S ln. IT alltro. z om. h /Ia v, alii rallona-
bWIIII.tm ' I~ L, aJJi hoc 1 VZ allqua. g
• V om. t. I. a. • C dl/futnlrr.
• Z /udll. • IJa·V, alU prtrno. • SRLC add nl. • C, add. ad. ~ V qllld. v z /Jabltuatr.

1
Cf. supra, num. 168-169; S. Bonav., II Senl., d. 25,
g Cf. infra, num. 420-421.
p. I, a. I, Q. 4 (II, 600aqq.). 10 Cf. De lib. orbit., c. I, n. 2 (PL 182, 1002).
: Cf. De grat. et lib. arbit., c. I, n. 2 (PL 182, 1002). II Cf. supra, nota 2.
Cf. Ari8tot., EJhica ad Nicom., 11, c. 6 (II 19). 2
4 Cap . .:ll (PL 40, 246). ' 1 Cf. Avicenna, De anima, p. 1, c, 5 (1. 5d).

: Ct. Ari8tot., De categ., c. 6 (I, 13). l3 Cf. Bernard., loc. cit., c. 3, n. 7 (Pl 182, 1005).
1
Cf. Ari8tot., EJhicu ad Nicom., 11, c. 5 (II, 18). ~ Cf. S. Bonav., II Sent., d. 25, p. 2, a. 1, q. 1 (II,
7 609sqq.). Hoc argumentum ferc vcrbotenU8 occurrit ap.
Cf. De grat. et lib. orbit., c. 14, n, 46 (PL 182 1026)
8 Philip. Grev., Summa, II (f. 37d), ubi tamen de8unt verba:
Cf. Paeudo-Bernard., De consckntio c 7 no '12 ell3.
(PL 184, 500). • . ' · ·quantum ad liberia/em a coaclione... slmpllcltu dlcltur
magis et miiUls. (p. 469b).
 DE LIBERO ARBITRIO.
ergo accipl prout tenet se immediate cum essen-
tia, et secundum hoc non dicitur magis et minus
liberum a, vel prout est principlum actus, et
secundum hoc potest esse liberius vel minus
liberum. Et secundum hoc b potest accipi du-
pliciter: vel quantum ad terminum a quo vel
quantum ad terminum ad quem. Nam quantum
ad terminum a quo accipitur haec divisio: liber
ARTICULUS II.
Utrum liberum arbitrium sit una potentia vel multae 3.
Deinde quaeritur utrum liberum arbitrium sit
una potentia in se vel aliquo modo plures.
Et videtur quod non sit una potentia: 1. Nam
omnes virtutes non sunt in eadem potentia, sed
distinguuntur secundum diversitates potentiarum:
unde quacdam virtutes sunt in ratione, sicut fides,
prudentia et huiusmodi; et de donis similiter: quae-
dam sunt in ratione, quaedam in voluntate; sed tam
iliac quam istae sunt in Iibera arbitrio; ergo libe-
rum arbitrium non est una potentia, sed plures vel
aliquo modo continens in se plures potentias.
2. Item, • liberum arbitrium est facultas volun-
tatis ct ration is 4 '"; sed istae potentiae sunt di-
versae et dividuntur ex opposito g.
3. Item, Bernardus 5 vocat liberum arbitrium
consensum, Augustinus 6 facultatem, Ansel-
mus 7 potestatem; sed h haec non sunt unius ge-
neris vel saltern unius speciei; ergo nee liberum
arbitrium.
4. Item, videtur quod liberum arbitrium contineat
in se omnes potentias. Damas c en us 8 : • Libere
appetit, libere iudicat, libere impetum facit, libere
disponit, libere vult, libere inquirit :o; sed isti
actus sunt diversarum potentia rum: nam appetere
et velle sunt concupiscibilis, inquirere, disponere
rationalis, impetum facere irascibilis; ergo in
omnibus est libertas, non solum in ratione vel
voluntate.
5. Item, in omnibus iis viribus est meritum vel 1
demeritum; sed in solo Iibera arbitrio est me-
rit urn vel demeritum; ergo etc.
Contra: a. Eligere est unus actus; ergo est
m Ha VZ, alll om. b s om. < S om. a coati/ant ... 1/btrlaltm. "S dum pro d. t.
urlam pro t. 1. 1. , Z add. m~:. triO tff. A Z llut.
•• Tom. • L fompo&llo: S om. u:. • z modis, LC modiS vtl nomi1tibus.
I Cf. Lombard., II Sent., d. 25, c. 8 (p. 432sqq.).
3 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 7, p. 1, a. 2, q. 3, ad 6
(II, 188); IV Sent., d. 18, p. 2, dub. I (IV, 4~).
J Cf. S. Bonav., II Sent., d. 25, p. 1, a. 1, q. 3 (II,
597sqq.); Bre11iloq., p. 2, c. 9 (V, 227b).
~ Cf. Augustin., De corrept. et grat., c. II, n. 32 (PL
44, 93.5); Lombard., II Sent., d. 24, c. 3 (p. 421).
5 De grot. et lib. orbit., c. 2, n. 4 (PL 182, 1004).
469
a coactione, a miseria, a peccato quantum ad 1;
libertatem a coactione, non dlcitur magis et mi-
nus; quantum ad libertatem t a miseria et a pec-
cato dicitur; et 4 quantum ad hoc simpliciter
dicitur magis et minus t 2 quantum ad terminum
ad quem, cum dicitur aut confirmatum (in bono]
aut patens in bonum et malum actum aut con-
firmatum in illo I.
391
unius potentiae; sed nonnisi liberi arbitrii; ergo
liberum arbitrium est una potentia.
b. Item 9 , est una potentia quae semper tendit
sursum quantum est de se, est alia quae tendit
deorsum; ergo una debet esse potentia media;
sed haec non est nisi k liberum arbitrium; ergo
liberum arbitrium 1 est una potentia.
(Solutio]: Ad quod respondendum est per"' il-
lud quod dicit Augustin us, in libro 11 De quin-
que responsionibus 10 : • Cum loquimur de Iibera
arbitrio, non de parte animae loquimur, sed de
toto'"· Unde dicimus quod liberum arbitrium con-
tinet in se omnes vires, secundum quas est me-
ritum vel demeritum; non tamen ideo est plures
potentiae essentialiter, sed plurium potentiarum.
(Ad obiecta]: I. Et per hoc patet solutio ad
primo 0 obiectum.
2-4-5. Ad secundum dicendum quod liberum
arbitrium dicitur • facultas voluntatis et rationis '"•
quia in istis duabus potentiis est primo et princi-
paliter libertas P, quia est rationis ut consiliantis
et voluntatis sicut moventis, et per istas duas de-
scendit libertas ad alias, quarum sunt actus remo-
tiores, secundum quod dicit Damas c en us 11 :
• Libere disponit, Jibere impetum facit '"• Non
ideo tamen dicetur plures potentiae, sed conti-
nens in se plures, scilicet omnes illas in quibus
est meritum vel demeritum. Verumtamen liberum
arbitrium uno modo dividitur ex opposito q contra
alias potentias, sicut iam melius explanabitur 13,
3. Ad hoc quod obicitur quod 'liberum ar-
bitrium tribus nominibus r nominatur a Sanctis ':
dicendum' 13 quod hoc est 1 secundum diversos
• S om. t1 qll41ltum ... minu. IV om.; R nti-
• L om. a Rom. 1 S om. • S qiHHI. • Z om. I. l. • C ,u.uun.
• Ill V, allladd. t&t. 'T 'f"P qrwd ~pro q.lr.. t.
6 Cf. supra, nota 4.
7 De lib. arbit., c. 13 (PL 158, 505).
8 De jlde orthod., II, c. 22 (PO 94, 946).
9 Cf. supra, pag. 468, lltt. b~
10 Cf. Hypognost., Ill, c. .5, n. 7 (hiler opp. Augustini
PL -0, 1624). II ct. supra, nota 8.
12 Cf. in1ra, num. 392.
13 Cf. S. Bonav., II Sent., d. ~. p. I, dub. 2 (IJ, OC1l sq.).
 nr.
I
INQ. IV. TRACT. I. SECT. II. QUAEST. TIT. fll. - 392.
470
. a ctus Potestas enim didtur respectu arbHrii; unde facuttas dicitu~ .• ration is et volun~
etus res?e_ • . t ti d' Ia in finem tatis ... Consensus autem dJcttur c respectu mo-
actus et fims: est enlttm po end_a _ol', ',"e'snectu eius ventis: aut enim movetur a Deo ad bonum aut ab
mediante actu. facu as vcro tct u ,, . ..
11 - d ddit r facile. ratio cnim vel adversano, scthcet diabolo; ex hoc ergo quod
11
quod perf ' u d.re "ecundum. facultatem Hberi 1 huic vel huic consentit, consensus dicitur.
voluntas act 1tS tct 1ur s

ARTICULUS Jll.
392
Utrum liberum arbitrium sit ratio vel voluntas '·

Deinde quaeritur utrum liberum arbitrium sit 8. Item, Psalm. 38, 7: In"' imagine pertransit
ratio vel voluntas vel potentia separata a ratione homo: imago Dei ratio est 9 ; sed" liberum arbi-
trium est illud secundum quod gerit homo ima-
et voluntate.
ginem Dei; unde Richard us 10 : • Vfcinius ad-
Quod autem sit voluntas, l. dicit Damas c e- haeret Deo eiusque tenet imaginem liberum arbl-
n us 2; • Nihil a\iud voco d liberum arbltrium nisi trium ... Ergo liberum arbitrium P est ratio.
voluntatem •. Quod autem non slt ratio vel voluntas'~', aed
2.1tem, Augustinus 3 : •Nihil ita est in pate- potentia • dtstincta a ratJone et' voJuntate. vt-
1
stater nostra sicut voluntas, quae cogi non potesl•; detur: a. Quia in anima est imago Trinitatis ex
sed liberum arbitrium est huitJsmodl; ergo etc. parte cognitivae, scilicet memoria, lnte\ligentla et
11
3. Item, meritum resldet penes voluntatem prin- voluntas ; similiter ex parte motlvae, liberum ar·
cipalifer ct penes liberum arbilrium principaliter; bitrium, ratio et voluntas, ut dicit Augustinus az.
ergo liberum arbitrium I est voluntas. Voluntas ergo ex ista parte respondet voluntati,
4. Item, Bernardus 4 : • Non incongrue li- ex ilia ratio intelllgentiac; ergo liberum arbitrium
berum arbitrium dicitur consensus Jiher propter rcspondet memoriae; ergo slcut mens sive me--
voluntatem "· moria est pars lmaginis ex parte cognltivae, ita
5. Item, Bernardus 5 : • Liberum arbitrium liberum arbitrium 0 ex parte moUvae, et ita vi·
ubique sequitur£ voluntatem, ut nisi h dcsinat lila, detur quod sit potentia separata a ratione et vo-
isto non careat •; sicut enim in bono et malo luntate.
aeque perdurat voluntas, ita et liberum arbitrlum. b. Item, ratio est quaedam partkularls potentia
Quod stt ratio, videtur 0 : 6. A ugus tin us, De ad cognoscendum, voluntas ad appetendum; sed
quinque responsionibus 1 : • Liberum arbitrium dl- liberum arbitrium non est particu!aris potentia;
citur ab arbitrando, quia rationali parU, quid undc Augustinus 13 : • Cum de libero arbitrlo
ellgat quidve recuset, nomen acceplt •. loquimur, non de parte ani mae v loquimur, sed
7. Item, Bernardus 8 dlstinguit Inter liberum de toto •. Six ergo potentia universalis distinguitur
arbitrium et llberum c:omplacitum et liberum con~ a particular!, liberum arbitrium differt a ratione
siliurn et dicit: • Arbitrium quidem iudicium est; et voluntate.
sicut vera iudlcii est discernere quid liceat quidve c. !tern, Damascenus 14 ponit ipsum liberum
non liceat 1, sic consilii t probare quid expediat, arbitr(um Y universalem motorem in anima; unde
quid non expediat, sic cornplaciti experiri quid didt: • Libere vult. \ibere iudicat, libere appetit,
libeat quidve non libeat 1 •. Ergo, cum Uberi ar~ llhere consillatur • etc.; sed universalis motor
bltrii sit discernere quid liceat vel non, et hoc distinguitur a particulari; ergo idem quod prius.
sit radonfs tantum, videtur quod liberum arbi- d. Item, Bernard us 1!1: • Conformatlo est ut
trium sit rationis tantum. imago faciat in corpore quod forma facit in orbe:

J Cf. Praepoalt., Su11ll11Q., JJ (f. 95c); Oull. Altissiotl.,
Summa, II, tr. 11, c. J, q. 2 (f. 69csqq.); S. Bonav., 11
SW., d. 25, a. I, qq. 2 tot 3 (II, ~llqq.}.
2 IX fttk orthod., Ill, c. 14 (PO 94, 1038).
3 De lib. arbit., Ill, c. ·3, n. 1 (PL 32:, lZ14).
: De grat. l!lllb. arbit., c. 6, n. 24 (PL 182, 1015).
Loc. cJt., c. 2, n. 4 (PL 182, 1004).
_e Praepoait., 1oc. cit.: .. Oicimua quod liberum arbi-
tnum sit ratio, fleet Maglstris nostrls aliter visum fuerit •.
1 Hypognost., Ill, c. 4, n. 4 (PL 45, 1623).
8 l.Qc. cit., c. 4, n. 11 (Pl 182, J001).
i Cf. Lombard,, in h. 1. (PL 191, 393).
10 Dt statu inter. hom., tr. 1, e. 3 (PL 196, 118).
11 Ct. supra, num. 840, Ill.
1
~ Ct. Dt Trini.J., X, e. II, XI, c. 3(PL42, 982sq., 987sq.).
13 Hypognost., Ill, c. 5, n. 7 (Pl e, 1624).
14 lk fide orthod., II, c. 22 (PG 94, 946),
l5 De grat. tf lib. arblt., c. 10, n. 33 (PL 182, JOJ9).

movet potentissime, ordina~ administrat et nuUa creaturae bonae; vel etiam eligere: el bit actus
cogitur necessitate~. Si ergo potentissimum est,
ergo non est potentia determinata, sed universa-
liter imperans.
Respondeo: Concede quod liberum arbitrium
est universaliter imperans, et sicut praesidet mG-
tor toti orbi, ita istud motor est universaliter
imperans. Sed nota a de Iibera arbitrio sicut de
mente. Mens enim aliquando comprehendit totam
cognitivam, secundum quod dicit Augustin us 1
quod mens habet imaginem in potentia cogno-
scendi b et similitudinern in potentia diligcndi. et
hoc modo t dicit Magister, in J Stnltnliorum 3,
quod isla tria, scilicet memoria, lntelllgenUa et
voluntas sunt una mens 3• Alio vero modo est pars
imaginis 4 , secundum quod mens dicitur a scrvando
similitudinem '• intclligentia a' eognosccndo, vo-
luntas ab appetendo summam vcritatcm. Similiter
ex parte motivae liberum arbitrium allquando
sumitur distinctc, aliquando indlstincte: lndistin-
cte 1, secundum quod est potentia anlmae • uni-
versa lis et actus eius sunt actus aliarum, e(
secundum hoc nihil aliud est quam potcstas ra-
tionalis ad opposifa; hoc modo dicit Augusti·
nus': .. Cum de libero arblfrio loquimur, non de
parte ani mae loquimur, sed de toto ~: sic cnlm
comprchcndil totam lmagincm ex parte motlvae.
Alfo modo sumitur distincle, secundum quod elus
actus est facere pro Jibito: et hie est communis
llbcro arbitrJo creaturac rationalis ct Creatorls;
vel obtemper are Deo: et hie est proprius rational\
QUID SIT L18l!RUM ARHITRIUM SECUNDUM DEPJNITIONBM •
onsequenler dlcendum est qutd sit liberum ar-
Cbitrium secundum definifionem.
Definit au tern An 5 e 1m u 5 liberum arbltrium
sic, in libra De lib~ro arbitrio ell: • Lib~
rum arbitrium' est potestas servandi rectitudt-
nem propter se '• id est propter ipsam rectltu-
dinem.
Jtem, ponitur alia definitio Augustlni 10,
quae taJis est: • Liberum arbitrium est • facultas
--~--
a y 111tl41.,. 'SL t:116llandl
• 1. ,.. • T .,_ IUtt•ttr
•'""· ROil:! boo- ~,..or.,....
:~:d. Gllf • L :~ :!.7~a:•. =IIU. r S d.
1 Cf. lk spirita d anktw, c. J9 (PL 40, lllD); d. su-
pra, num. 339.
: g;~ S. S:;;v.:pj ~~-•
1 3
d. 3, 2, p. a, q.
2, I (I, 89).
4 Ct. laldor., Efymol., XI, c. J (PL 82, 31)1}); AUJUitld.,
lk Trillit., XV, c. 7, n. 12 (Pl 42, H~).
.5 Cf. supra, p. 470, nota 13.
II Ct. S. Bonav., II Stnt.,d. 25, p.2,a. I, q,.C, ad5(JI,6J1).
DE LIBERO ARBITIUO. 471
est ellcitus a ratione et voluntate et est communis
omnl ratlonali creaturae .11. Hoc autem modo, se-
cundum quod distincte acclpitur, est potentia
distincta a ratione et voluntate: nnde tenet ima-
ginern Patris e)( parte motiva, ratio filii, voluntas
Spiritus Sancti.
(Ad obleataJ: 1-5. Ad It I as ergo auctoritates
Sanctorum, quae vldentur conctudere quod Uberum
arbitriurn sit voluntas, dicendum 'quod Sandi non
intendunt dicere quod liberum arbltrium essen-
tialltcr sit vohmtas, sed quod penes lllam prin-
clpallter altendltur llbertas; unde ob bane solarn
ratlonem dlcitur liberum arbltrtum voluntas, quia
penes lltam prlnclpallter attenditur 1\bertas cius.
/ 6-7. Ad Ill u d quod oblcltur quod sit ratio, dl·
cendum quod hoc lutel\lgltur ratione arbltrll s\ve
ludic II: sicut enhn liberum dlcltur allquando vo-
Juntas propter \psam llbertntcm, sic aUquando
dlcltur ratio stv~: ratfonls propter arbltrium; ct
hoc Indicant rationes post proposltac 1 '·
8. Ad I II u d q11od obicltur quod 'imago mentis
ratio est et • secundum liberum arbltrlum 1 gerlt
homo Del'" im.1glnem', rcspondco QUOd ratio ac-
cipltur duplicltcr: aliquando commun\tcr, sccun-
dum quod tenet 11 totam rallonem partls motivae
superlorls, et hoc modo !dent est cum llhero ar·
bitrlo lndlsllnctc sumpto; allqunndo vero deter·
mlnate 0 sumltur secundum aclum dlsccrnendl, ct
sic dlffert liberum arbltrlum proprlc aumptum a P
ratione.
CAPUT ll.
8
voluntatJ.s el rationla, qua bonum eligltur gratia
asalstenle, malum vero Jtratla dcslstcnte •.
Jtem, alia eat B. Bern a r d I, In llbro Dt libtro
arbitrlo 11 : • Liberum arbltrium est consensus obt
voluntalls lnamlsslbllem llbertatem et ratlonis In·
decllnabile iudiclum •.
PrimO quaercndum est de qualib¢t deflnitlone
per ae; 11
defnde, quallter dlstinguantur Jnter se.
,. R lfrUIIINUIDIIII, ltc• hdr1,
1 z; plldlt. • 1. (1 • . , Z tf/oun.
' R,L~0~.;: 1. aul!~la V,
Z. olll. • V /II.
'.!, :.
t IQ. CZ, alii .ckt. IIC///(d. ' 8 t•· ' V QIJI,
1
~ ~~~ 1 ~:;t!~m.
1
IU; S. Bonn.,
II Stnt., d. :0, P· I,
dub. 2 (JJ, W7 JQ.).
I Cap. 13 (PL 158, 500).
ro Ct. Dt torrtpl. d gral., c. II, n. 32 (PL 44, 9.1'-);
Lombard., n Stnt., d. 24, c. 3 (p. 421); Gull. Altlnlod.,
SIP1U1Ul, IJ, It, H, c. I, q. 2 (t 69b) .
II Cap. 2, n. 4 (PL 182, 1004).
 JNQ. IV. TRAC'f, I. SECT. 1!. QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 393-394.
472

ARTICULUS I.

De singulis definitionibus.

PROBLEMA I.
898
De rJejinltiorte Anselmi.

Circa prtmam detlnJtlonem An s e I m i, qua: hoc, cum absens est visibile vel cum defectus est
est: .. Liberum arbitrium est patestas servandl debitae dispositionis ex parte medii, dicitur quod
homo non potest videre rem ll illam; alio vera
rectitudinem propter se •, obicitur: I. Non enim
videtur quod universaliter 0 conveniat, q~ia lib~ modo dicitur potentia videndi tantum quantum
rum arbitrium est commune Deo et angehs bonts ad virtutem quae est ex parte videntis, et se-
ct malis 1; sed • potestas servandi rectitudinem "' cundum hunc modum, sive sit absens sive prae-
non est in angelis malis nee in Cl.amnatis, cum non sens obiectum sive medium dispositum sive non,
passU eis inesse" rectitudo; ergo non potest in dicitur potestas videndi.
eis servari; ergo eis non convenit haec definitio. 2. Ad hoc quod quaeritur 'quare h non de-
2 Item, in creatura rationafi est potestas ser- finitur potestas deserendi {, cum sit potestas oppo-
vandi rectitudinem et earn deserendi ; · et potestas sitorum', dico quod potestas oppositorum dlcitur
liberi arbitrii r est ad haec duo; quare ergo defi- dupliciter: quandoque oppositorum ita quod utrius-
nitur tan tum per alterum? que per se; quandoque ad unum per se, ad al-
3. Hem, • liberum arbitrium est potestas ser- terum per accidens; quandoque ad alterum per
vandi reetitudinem propter se •; sed nihil ad se se, ad alterum non. Liberum ergo arbitrium nee
ips:um ordinatur tamquam ad finem; ergo non est ad malum per se nee ad malum per accidens,
bene dicitur • potestas servandi rectitudinem prop- sed est tan tum mali. Quando ergo dicitur 'potestas
ter rectitudinem ,. . deserendi ', non determinatur finis eius, sed illud
Respondeo: l. Dicendum est quod • potestas ser- circa quod.
vandi,. dupliciter accipitur. Uno modo, secundum 3. Ad iII u d quod obicitur quod 'rectitudo non
quod co1\igitur a parte eius quod potest servare est finis sui ipsius, unde k non est servanda
et eius quod potest servari et medii per quod propter se', dico quod duplex est rectitudo: una
potest servari: secundum hunc modum absente creata et altera increata; secunda est in Deo,
recUtudine non est d • potestas servandi rectitudi- prima in libero arbitrio, quae est ad illam. Recti-
nem "; sic autem non sumitur in deiinitione liberi tudo ergo ilia, propter quam ista est 1 servata,
arbitrii quam ponit A n s e J m u s. Alio vero modo est rectitudo increata. Definitur enim liberum
dicitur .. potestas servandi • sol urn quantum ad arbitrium ut est commune Deo et creaturae;
illud quod pertinet ad naturam potentis, et secun- ergo oportet sumere rectitudinem secundum quod
dum hunc modum absente rectltudine est .. pote- con venit utrique: et sic respectu Dei causam
stas servandi rectitudinem e •. Et est exemplum finalem, respectu creaturae rationem tantum et
An s e I mi 2 de potestate videndi, quae uno modo non causam finalem, quia ipsa non est causa
colligitur ex vidente et viso etf medio, et secundum tinalis sui ipsius.

394 PROBLEMA II.

Dt drjlnltio!U! Augustini.
1
Circa secundam detlntt1onem, quae est: .. li- recte agere et non potest non recte agere 0 quam qui
berum arbitrium est tacultas rationis et volun- potest recte agere et non recte; ergo possibilitasP
tatis, qua bonum eJigitur gratia assistente et ma- peccandi non est pars libertatis 4 ; ergo nee liberi
lum eadem desistente •, sic obicitur: 1. Dicit enim 111 arbitrii; ergo non est ponendum in defin;tione il\ius.
Anselmus 3 quod, si aliquid additum alicui mi- 2. Item, non est una <1 facultas diversarum po~
nuit et separatum auget, non est il\ud nee pars il- tentiarum; sed' ratio et voluntas sunt diversae
lius; sed potestas peccandi, in quantum huiusrnodi potentiae; ergo liberum arbitrium non est facultas
minuit libertatem: liberior n enim est qui potest illarum potentiarum.
• V ld.d. ei. • IU V. "STLC In eUtnq,t, RZIII el1 tUt prot. I. , S ow
iD RLC tal dd. l.. tul. r V ldd. d. ~ T quO(!. 1 S IU"l•Widl. ~ II:LC •
1 • V potut. ' V 0111. e. p. ~. r. IV 0111.,
• S 011:1.; T 0111. rum p L polul.tu, qllod cam. Q T Olll. , T add. ,tid. d. Tom. • V om. ~ IU. VZ (torr.), 1111 {(/Jtffllt.

l Cf. iotra, num. 402. 3

Ct. loc. dt., c. 2 (PL 158, 491).
Z Cf. Dr liiJ. arbit., c. 4 (Pl. 158, 495).
.c Cf. Anselm., lac:. c:lt.
 DE LIBERO ARBITRIO.
3. Jtem, • facultas voluntatis et r.aHonls 11 conver-
titur cum Iibera arbitr\o; ergo superfluum 11 est
illud quod additur: • qua bonum ellgltur 11 etc.
Respondeob: I. Ad prim urn dicendumquodt
est triplex libertas, scilicet naturae, gratiae et glo-
riae: libertas naturae Iibera est a coactione, li-
bertas gratiae a culpa, libertas gloriae a mlseria 1 •
Quando ergo dicitur • quod separatum auget et
additum minuit non est pars illius ', non infellf-
gitur de libertate naturae, quia ilia non potest au-
geri vel minuil - Bernardus 3 : • Sicut Jn
bono, ita in malo aeque perdurat voluntas,. -
sed dicitur respectu eius quod est a culpa et a
miseria: potest enim culpa augeri et mlnul et d
miseria. Unde magis liberum potest esse ab \Is
tantum; unde potentia eligendi malum gratia desl-
stente est pars libertatis, non secundum quod com..
munls est cum Deo, sed secundum quod creatura.
2. Ad a II u d dicendum quod ratio dicitur du-
pliciter4. Est enlm aliquando ratio cognitio veri, et
haec non pertinet ad liberum arbitrium secun-
dum quod huiusmodi. Dicltur etiam ratio cognitio
bonl, et hoc duplicUer, quia potest esse cognitlo
boni quod est faciendum simpliciter vel non fa-
ciendum, et haec' iterum non habet unitatem cum
P~OBLEMA
De drflnJ/Iont Btrnardl.
Circa terttam dennltlonem, quae est: • Li-
berum arbitrium est consensus ob 1 voluntatis lna-
mlssibilem libertatem et ratlonis indecllnablle tudl-
cium 11, sic obicitur: I. Quaerltur enlm quid di-
catur hie • consensus 11, aut scilicet consentfre cum
sensu t mentis aut cum sensu carnls. Si cum
sensu mentis 1, sic null us consensus m csset m.a..
Ius; si vero cum sensu carnis, sic nullus con-
sensus esset bonus. Res tat ergo quod istud 11 erit
consensus ad utrumlibet" vel cum sensu menUs,
qui sciUcet consensus est bonus, vel cum sensu
camis, qui scilicet consensus est malus; sed iste
consensus medius non videtur pertinere ad libe-
rum arbitrium- unde dicit Bernardus 6 : • Nemo
putet ideo dictum liberum arbitrium qula inter
bonum et malum potestate vel facultate versetur •
- ergo consensus, secundum quod indifferenter
est ad bonum et malum, non pertinet ad liberum
arbitrium.
• S ruptr. ~ /Ia V, lUI am.
•S QUia. • Tom. 'S tl.
• Z SltUtU ad ulnzlllqiU pro &. <t. u.
I Cf. Bernard., Dt grat. tt /lb. arblt., c. 3, n. 1 (PL
's;·c~~~- Bonav., 11 &nJ., d.~. p. I, dub. I (II, 625).
3 Ct. Dt gral. d lib. arblt., c. 8 1 n. 24 (PL 182, 1015).
4 Cf. Alex. Hal., Summa thtol., I, P· 5 ad l-1; Infra,
p. 493, Rtspondto.
473
voluntate, secundum quod • liberum .arbitrJum est
facult.as volunt.alls et ratJonls •; ratio etiam po-
test esse cognitlo bonl, non solum quod facien-
dum sit vel non faciendum, sed cognitio boni
faciendi ad hoc ut fiat, et h.aec est proxima dispo-
sitio ad voluntatem. Sicut ergo proxima dispo-
sitio et forma habent quodam modo unitatem, ita
secundum hanc vlam ratio et votuntas, ut sfnt
quasi una potentia, et secundum hoc potest esse
una facultas voluntatis et ration is: ratlonis ut
consulentis 1, voluntatis ut lndinantis '·
3. Ad t c r tl u m dlcendum quod non superfluit
illud quod apponitur in definitlone: • qua 1 bo-
num eligltur •. Nam, etsi convertantur liberum
arbltrlum et facultas vo\untatls et ratlonls, non
tamen propter hoc datur inteltigi quod ista 11 fa-
cultas sit oppositorum; lntetligltur autem per hoc
quod sequitur: • qua bonum ellgltur11 etc.- Prae-
terea, duplex est fatultas voluntatis ef rationls.
Est enlm quaedam facultas naturalis quae est
determinata ad unum tantum, et lsta non con-
vertttur cum Iibera arbitrlo; est alia facultas vo-
luntaria quae se habet ad opposlt.a, et haec conver~
tlttu cum llbero arbltrio et haec determlnatur pe
hoc quod sequitur: • qua bonum ellgltur • el•
Ill,
2. Item, quaerltur de hoc quod dlcitur • ob vo-
\untatls lnamlsslbilem libertatem •, ex quo '· ~
quod llbertas voluntatis sit lnamisslbllis,
vldetur falsum. Dicit enim AugustIn u ~
Enchiridlon 1, quod • homo male utens llbero <>
bltrlo perdidit P se et lpsum 11, Ergo liberum arbi~
trlum est amlssiblle; sed hoc non inte\llg\tur quan-
tum ad potenllam; ergo quantum ad 1\bertatem;
ergo llbertas est amisslbilis.
3. Item, quaeritur de hoc quod dicitur • ob ra-
tionis indecllnablle iudlcium 11 · Nam distlngutt
B. Bern a r d us 8 inter liberum arbitrium et li-
berum cons\lium; haec autem ultima pars defl-
nitionls vldetur con ventre Iibera consilio; non ergo
solum convenlt Iibera arbltrio: llberl enim con-
silii est eligere quid v expediat vel non expediat.
4. Praeterea, dicit Bern a r d us 'i: • Si ratio
induceret' necessitatem voluntati, non lam esset
voluntas Iibera •. Judicium ergo ratlonis respectu
A Cf. s. Bonav., II Stnt., d. 25, p. I, a. I, q. 3, ad I
(IIi ~~.. cit., c. 10, n. 35 (PL 182, 1019}.
1 Cap. :l) (PL 40, 246).
8 Cl. toe. ell., '"· 4, n. 11 (PL 182, 1007).
II Loc. cit., r:. 2, D. 4 (PL 182, 1003).
 JNQ. IV. TR:A.CT. T. SECT. U. QUAEST· Ill. TIT. Ill. - 396.
474
voltmtatis non est nisi per modum n consilii; ergo
ttberum arbitrium non videtur differre a libe~o
consilio nee e converso; erit ergo liberum conSI-
Iium consensus etc.
5. Praeterea, cum dicitur • raHonis iudicium in-
dec!inabile •, aut dicitur • indeclinabile • quia non
potest declinari in non rectitudinem,_ et _secundum
hoC liberum arbitrium ex parte ratioms semper
recte iudicaret, sive sequeretur recta votuntas sive
non: quod cum non sit, eo quod ratio est recta
et, non recta sicut voluntas bona et mala, non
dicetur • indec\inabile ~ secundum hanc rationem.
- Si vero dicatur • indeclinabile iudiciom •
quia nunquam voluntas moveatur nisi ex iudicio
rationis- contra hoc est quod voluntas ali-
quando scienter movetur in malum, et cum scien-
ter movetur in malum, movetur contra iudicium
rafjonis: sicut enim dicit Bernardus 1, multa
tacit contra consilium sive iudiciurn rationis; non
ergo hoc r modo dicitur • indeclinabile "· Quo
ergo modo dicitur • indeclinahile • ?
Rftpondeo d: l. Ad prim u m dicendum quod
• consensus • ob hoc dicitur quia medium est,
sicut dicit Bernard us 2, inter sensum mentis et
sensum camis sive appetitum; aliquando vero
consentit in id quod dictat sensus mentis, ali-
quando in id quod dictat sensus t carnis, non
tamen aeque se habet ad utrumque ex natura,
sed per se habet ut ordinetur ad sensum mentis,
scilicet ut ordinetur ad bonum, et ideo dicitur
non aeque se habere ad utrumque.
2. Ad secundum dicendum quod libertas na~
turae non est amissibilis, secundum quod natura
essentiatiter accipitur in iis in quibus est. Secun-
dum autem quod natura dicitur naturale bonum
innocentiae quod primitus est datum - prout di-
citur in II libro Sententiorum, 24 dist. 3: • Libertas
896
Qua/iter distinguantur istae tres definitiones inter se.
Deinde quaeritur qualiter clistinguantur istae
tres P definitiones inter se.
{Solutio]: Ad quod dicendum quod, cum sint
quatuor causae - causa movens prima et causa
finalis et causa materialis vel quod se habet ad
moctum causae materialis q et causa formalis -
definitio B. Bernardi attenditur in' comparatione
ad causam moventem, cum dicitur quod • liberum
1 z. ::.~: mm!~·".,.: VT ,m. • T <181.
-----
nunft1...
"II• V, •Ill
wl... mQhr/(l}.ll.
6
, R om. rat/Q,U, • T •~ PDIItf/lu~ t:tliUDm.
~ ~~·c:.O:u~rat.
3 Cap. 2 (p. 42-l).
et lib. arbit. c. 2 • n. 3 (PL 182, 1003).
arbitrii est ab omni labe et corruptela rationis
immunist atque voluntatis rectitudo et omnium
potentiarum animae vivacitas • - sic est amis-
sibiliS. Amissibilis etiam est secundum quod im-
portat in se K libertatem a peccato. lis ergo mod'1s
dicitur amissibilis. Sed secundum hunc modum
non accipiebatur in ratione, sed quia cogi non
potuit aut non decuif.
3. Ad tertium dicendum quod non est idem
liberum arbitrium et liberum consilium, sicut dicit
Bernardus 4 ; •Judicii enim est discernere quid
Uceat et quid non liceat, consilii autem est pro-
bare quid expediat, quid non expediat •; hoc au-
tern non est idem illi: multa enim per iudicJum Ji-
cita vel illicita decernimus 11 , quae tamen licita non
approbamus et illkita (non} respuimus; hoc autem
modo accipitur • iudicium • in ratione liberi arbi-
trii, non prout est commune arbitrio et consilio.
4. Ad quart u m dicendum quod, licet ratio
non imponat necessitatem voluntati et ita • iudi-
cium rationis • non videatur aliud esse quam con-
sWum, tamen non est sic 1 consilium sicut po-
nitur in intentione liberi consilii: hoc enim est con-
silium quod procedit ex gratia vel k defectu gratiae.
ludicare autem, primo modo dictum, fuit ex ipsa
ratione in se, magis tamen proprie liberum con~
silium dicitur tantum ad libertatem gratiae referri.
5. Ad quint u m dicendum quod iudicium di-
citur • indeclinabile •, quia inseparabile est se-
cundum quod ratio inseparabilis est a libero ar-
bitrio. Unde dicit Bernardus 5 : "Habet volun-
tas rationalis 1, quocumque se vertit, rationem
semper com item et quodam modo pedissequam m,
non quod semper ex " ratione, sed quod o nun-
quam absque ratione moveatur "· Non autem ac-
cipitur • iudicium indeclinabile • a rectitudine,
sicut obiectum est.
ARTICULUS 11.
arbitrium est consensus •: consensus enim dicit
conversionem virium ad causam moventem; in
nobis enim est consentire Deo vel non consentire.
DefinHio vero Anselmi data est in comparatione
ad finem, secundum quod dicitur " potestas con~
servandi rectitudinem propter se • : rectitudo enim
aeterna est finis ad quem ordinatur liberum arbi~
trium per se, mediante suo actu. Definitio vero li-
beri arbitrii, quam ponit Augustin us, attenditur
-
Gill, • Z 00. sMsru. 1 v om , z om. 1. s. ~ ST add. 111.
- ~ om, V ul cum. s ~fl. ·• v qn/g. , T nm. ~ R om.
I" Lot. cit,, c:. 4, n. 11 (PL 182, 1001), ubi et sequentl.a
ad sensum.
6 Loc. Cit., c. 2, n. 3 (PL 182, 1003).
 DE LIBERO ARBITRIO.
penes potentias, rationem scilicet et voluntatem,
quae se habent ad mod urn causae materialis:
moventur enim a primo motore ad bonum; gra-
tia vero est forma, secundum quam diriguntur in
finem. Sic ergo potest attendi differentia istarurn
definitionum supra positarum. - Net hoc obstat
CAPUT Ill.
QUID SIT LIBERUM ARBITRIUM SECUNDUM NOMEN.
onsequenter quaeritur quid sit liberum arbf..
CPrimo
trium secundum nomen. Circa quod
quaeritur utrum liberum arbitrium
catur liberum eo quod est boni et mali indil~
fcrenter vel eo quod sit bonl et mali, sed magis
mali, vel eo quod sit boni et mali~ sed magis t
boni;
secunda, cum liberum arbitrium sit • facultas
voluntatis et rationis 1 •, utrum nomen liberfatis
habeat ex parte ration is vel ex parte vo!untatls vel
ARTICULUS I.
Utrum liberum arbitrium dicalur liberum eo quod sit boni et mali indifferenter
Circa prlmum sJc oblcltur: a. Damascenus 3 :
.. Creatura rationalis verlibilis est secundum elec-
tionem •; ex hoc enim liberum arbitrium t est,
quod eligere potest vel recusare. Cum ergo I eli-
gere sit indifferenter inter utrumque, et recusaret
similiter, ergo liberum arbitrium indifferenter di-
citur bani et mali.
b. Item, Bernardus': .. Eo dicitur liberum
arbltrium, quia sive in bono sive in malo aeque
liberam habeat voluntatem •. Ergo etc.
c. Item, Hugo deS. Victore 115 : •Posse fa-
cere bonum potestatis est, posse facere malum in-
firmitatis, neutrum vero per se est libertatis •. Cum
ergo sit libertas in iis, erit in utroque indifferenter.
d. Item, Augustinus, in Hypognoslicon 6 :
• Liberum arbitrium ab 1 arbitrando nomen acce-
pit, ex eo scilicet quod rationatis creatura discer-
nat quid ellgat quidve recuset •.
Quod autem sit magis bonl: 1. Anselmus 7 :
• Potestas peccandi nee est libertas nee pars
1 Cf supra p 471 nola J()
2 Cf: Otdl.' Aitissi~d., Sum:na, II, tr. 11, c:. I, q. 3
(f. 70baq.); s. Bonav., 11 &nt., d. 25, p. 2, a. I, q, 3
(11,6t 3 sqq.).
3 Cf. De jidt orlhod., n, c:. 27 (PG 94, 959).
• Cl. Dt grat. et uo. aTbit., c:. 10, n. 35; ct. c. B, n. 24
(PL l82 1020 lOIS)
s Potlus R;i~harll. ·de s. Viet., De stalu Jnltr. hom.,
475
quod a potentiae lllae possunt ex se mover( libere
in malum. Non enim 11 ad hoc creatum est liberum
arbitrium, sed, cum possit in malum, cedat ei in
meritum non consentire malo, prout dicitur in
Eccli. 31, 10: Qtti potuit jacert. mala et non
fecit etc.
di~
ex parte utriusque, et, si ex parte utriusque, ex
qua parte magis;
tertio, cum sit triplex libertas, scilicet naturae,
gratiae et d. gloriae, ex qua Hbertate prlmo et
princlpaliter nominetur liberum;
quarto, quare duobus nominibus nomlnetur,
cum sit una potentia;
quinto, si phi I o sop hI pervenerunt ad rem
liberi arbilrii, el, si allquo modo pervenerunt ad
rem, quare non pervenerunt ad nomen.
397
2•
libertatls • . - Quod sic probatur 8 : • Quod
additum mlnult et separatum auget non est liber-
tas nee pars libertatls •; sed potestas peccancli
talis est; ergo etc.
2.1tem, in potestate peccandi non convenit homo
vel angelus cum Deo, cuius lmaglnem tenet, sicut
dicit Bern a r d u s *9 ; et convenit in libero arbi-
trlo quoad hoc quod est potestas recte agendi;
ergo liberum arbitrlum homJnis magis est respectu
bon! quam respectu 1 mali.
3. Itern, sicut habetur in libro De Iibera arbitrio 10,
Deus dedit homini liberum arbitrium ad hoc ut eo
recte uteretur, non ad hoc ut eo non recte uteretur;
sed recte Utitur in bono, non recte utitur in malo;
ergo liberum arbitrium magis est bon! quam mali.
4. Jtem, Augustlnusm, De civitate Dei 11 : • Ar~
bitrium voluntatis tunc est vere liberum, cum vitiis
peccatisque non servit •; tale autem datum est a
Deo; ergo liberum arbitrium magis se habet ad
bonum quam ad malum.
I
tr. 1, c:. 13 (PL 196, 1125); d. Hugo de S. VIet., De
cram. clll·bt. jid., J, p. 6, c. J6 (PL 116, 2n).
sa·
"Cap. 4 (Inter opp. Augustlnl PL 45, 1623).
I 1 De /iJJ, DTbit., c. I (PL 158, 490).
a Cf. Anselm., loc:. c:lt.
Q Cl. Joe:. cit., t. 9 (PL 182, 1016aqq.),
1o Augustin., II, c:t. 1 et 2 (PL 32, 1240sq.).
u lib. XIV, c:. II, n, I (PL 41, 418).
 JNQ. IV. TRACT. I. SECT, fl. QUAEST. ill. TIT, Ill. - 398.
476
dicit An s e I m us 2 quod .. posse facere malum
Quod autem stt magis ma.ll quam bont: 5. Ber-
non est pars libertatis ": tertio modo conside,
nardus I: • Nemo putet ideo dictum liberum ar-
ratur quantum ad defectum naturae quem habet
bitrium quia inter bonum et malum potestate et
ex eo quod est creatura vel secundum defectum
facilitate versetur, cum cadere possit per se, no~
autem resurgere "· Magis ergo se !label ut sit voluntatis proprium, et hoc modo plus est mali
quam boni, quia per se tendit in malum, et hoc
mali quam boni. . 3
6 Item liberum arOitrium homims per se suf- modo dicit B. Bernardus : .. Nemo putet li-
fici~ns es; ad malum, non autem per se suffi_ciens berum arbitrium • etc.
est ad bonum; ergo liberum arbftrium mag1s est
d
(Ad oblecta): Secundum hoc ergo responden-
dum est ad auctoritates. a-d. Nam illae aucta-
mali quam boni b,
ritates t quae concludunt quod liberum arbitrium
7. Item, magis habet al/iciens et trahens ad rna~
lum quam ad bonum; ergo magis dicetur mah est indifferenter boni et mali, intelliguntur de li-
bero arbitrio secundum naturam illam secundum
quam boni. . . . .
Respondeo c quod liberum arb1tnum tnplic1ter quam non cogitur.
consideratur: uno modo, secundum quod non 1-4. Aliae vero, quae concludunt quod est tan-
cogitur, et hoc modo dicitur liberum, quia indif- tum boni sive magis boni, intelliguntur de libero
ferenter est boni et mali; alio d modo cons ide~ arbitrio secundum quod assimilatur Deo.
ratur liberum arbitrium secundum naturam, se- 5-7. Aliae vero intelliguntur de Iibera arbitrio
cundum quam assimilatur Deo, hoc est secundum secundum defectum quem habet, propter quod I
quod liberum arbitrium ordinatur ad bonum, et dicitur esse vertiblle, propter quem defectum
secundum hoc est boni principaliter, et hoc modo plus~: inclinatur ad malum quam ad bonum.

398 ARTICULUS II.

Utrum liberum arbilrium dicatur liberum ex parte rationis vel valuntatis "·
Secundo quaeritur utrum 11 liberum arbitrium
dicatur liberum principaliter ex. parte rationis vel
ex. parte voluntatis.
Quod autem ex parte voluntatis, videtur:
a. Quia quoad vohmtatem domini sum us actuum
nostrorum; unde dicit Augustinus 5 : .. Nihil
est ita in potestate nostra sicut voluntas •: sed 1 il-
lius est libertas principaliter, cuius est dominium
actuum suorum; ergo, cum voluntas sit huiusmodi,
Jibertas prima et principaliter erit voluntatis.
b. Item, ratio potest cogi per argumenta et ratio~
cinationes, sed non voluntas; unde Augusti-
nus6: • Voluntas est animi motus, cogente nullo
ad aliquid adipiscendurn vel non adipiscendum 1c "·
Ergo, cum libertas sit non posse cogl, dicetur
liberum arbitrium liberum principaliter ex parte
voluntatis.
c. ltem 1, Bernardus 7 : • Universa quae ho-
minis sunt, praeter solam voluntatem, a merito et
iudicio Iibera sunt, quia sui Iibera non sunt "·Ergo
• ST om. 11111/wn ... ad,\11. Rut a!ld. mg.; VC om. ut.
• STLZ bon/ q1,1am mall prom. q. b., q11od R con.
~H IUid. ~ro. • R om. n. I. a. /Ita VZ, all\ qutm.
T om. • C 0111. • T add. ({r(U rat{oMm ~tl.
'R mq(l
ex hoc videtur quod m sola voluntas in homine
Iibera sit.
Contra: I. .. Liberum arbitrium "• sicut dicit
B o e t hi us 11, .. est liberum de voluntate iudi~
cium ... Ergo liberum 11 arbitrium dicitur liberum,
quia est iudex suae voluntatis; sed iudicium per-
tinct ad rationem; ergo libertas attenditur prin-
cipaliter 0 ex parte rationis P, non voluntatis.
2. Item, Augustinusil 9 : • Liberum arbi-
trium dicitur ab' arbitrando •; sed hoc pertinet
ad rationem; ergo trahit nomen ex parte rationis.
3.ltem, Bernard us 10 : •lnsani et infantes, quia
non sunt compotes rationis, non habent usum li-
bertaUs •. Ergo non dicuntur habere libertatem
arbitrii ', quia non habent us urn raUonis i ergo
libertas principaliter attenditur ex parte rationis.
Respondeo 11 : Quod libertas arbitrii 1 prindpa-
llter est ex parte voJuntatis.
(Ad obteeta): 1~2. Ad auctoritates vero in
contrarium respondendum 11 quod illae attenduntur
secundum quod libertas coarctatur ad iudicium '·
' T add. crtdo. >~ ll' VS.
• T om. IS sin. I VS om. v. 11. o. I L .tdd. btDllll·

alii add. t.t. •Ita V, 111!1 lwiiQZ/Idwn. PZ add. tf'll:o. • Vom, ~s om. • Rolli. 'Rom, •Ill V,

1 De grat. tt liD. arbit., c. 10, n. ~ (PL 182, 1019).

7 De lib. arbit., c. I et c. 3 (PL 158, 49()...493). 7 De grat. et ltb. arbit., c. 2, n. 5 (PL 182, 1004).
aupra, aub n. 5.
3 Cf. II In libr. Aristot. De interprl!t., ed. secunda, Ill (PL
64, 492).
~~~.)~· Bonav., II Sent., d. 25, p. 1, a. 1, q. 6 (11, v Hypognost., Ill, c. 4, n. 4 (inter opp. Augustlni PL
6 Cf. De lib. arbll., Ill, c. 3, t!.. 7 (Pl 32, 1274). 45, 1623).
10 Loc. cll.
6 Dt dllOb. OJJimob., c. 10, n. 14 (PL 42, 104).
II Cf. supra, p. .f7Jb, ad J-5.
 DE LIBE~O ARBITRIO.
3. Ad auctorltatem" vero Bernardi r~
spondendum quod no~ vult d.ice~e ~uod libertas
attendatur ex parte rat10nis prmc1pahter, sed quia
ARTICULUS Ill.
Ex qua libertate principaliter liberum arbitrium nomen sorliatur 1.
Consequenter quaeritur, cum sit triplex ltbertas,
scilicet naturae, gratiae et gloriae 2 , ex qua libertate
principaliter liberum arbitrium nomen sortiatur.
Et vldetur quod gJorlae: J. Quia unumquod~
que denominari debet secundum suum optimum 3;
sed Jiberius arbitrium est in lusUs quam in pec-
catoribus et in beatis quam in iustis; ergo, cum
liberum arbitrium dicatur liberrimum d respectu
libertatis gloriae, videtur quod ab ca principa-
liter debeat denomlnarl liberum.
2. Ad hoc tacit quod dicit Augustin us, De
t:ivilote Dei 4 : • Primum liberum arbltrlum, quod
homini datum est, potuit non peccare, sed potuit et
peccare: hoc autem novissimum est eo potent! us
quo peccare non poterlt' •. Ergo, cum eo potentlus
eo Jiberius, ab eo debuit principallter denominari.
3. Jtem. Augustin us, De praedestinationeH:
• Numquld in Christo non erat Iibera vo\untas,
quia peccare non potuit? Ac non tanto magis erat
Jibera, quanta magis servire peccato non poterat? •
Ergo liberius est arbitrium in statu gloriac et
gratiae in summa'; ergo etc.
Contra: a. Nomen llberl arbltril sonat in paten~
Uam 11 et est in omnibus rationalibus creaturis 1 ;
sed libertas gratlae vel glorlae non est In omnibus
ARTICULUS IV.
Quare liberum orbitrium duobus nominibus nom/netur 11 •
Deinde quaeritur 1. quare liberum arbltrium
duplici nomine censeatur.
1. Cum enim sit una potentia 12, ut videtur per
hoc quod unum habet actum, scilicet elfgere vel
etiam Deo obtemperare _ slcut dicit Bern a r~
dus 13 quod facultatem habet qua Deo obtem~
eret _ et una potentia, in quantum huiusmodl,
p · h b 1 on deberet nominari
umcum nomen a ea, n
mine duplicis potentiae, sed unius.
• T lltldOrf!att.r. ~TOlD· • TR 41 '"· ~ S /~cnr:'.W. btllf:•~d~r:,::":ndt.om. ~· V ora.
: ~ C:u:~.:f/s~":~:~~~· , ~ '!~_v. •II! ;~':.":. "· •vom
1 Cf. Gull. Altisalot.l., Summa, II, tr. 11, c. I, q. 3
(1. 70bsq.); S. Booav., ll &nl., d. 25, P· 2, dub. 2
(11, 625sq.).
2 Cf. supra, p. 473, nota I.
3 Cf. Arl81ot., Phys., II, c. I (IJ, 262).
o1 Lib. XXII, c. 30, a. 3 (PL 41, 802).
s Cap. JS, D. 30 (PL 44. 982).
6 Cf. supra, num. 890. 7 Cf. Infra, num. -'04.
477
I non est 6 In els, scilicet tne lnfantibus, dormfen~
tlbus et insanis, usus ftbertatfs, quia non est in
eis usus rationis.
399
rattonalibus creaturis nee sonat In potent/am, sed
solum llhertas naturae; ergo ab lila solum de-
tcrmlnatur 11 liberum arbltrfum.
Respondeo: Llbertas aliquando dicltur habitus
naturalis, aliquando habitus accidentaJis. Secun-
dum vero quod llbertas dlcitur habitus naturalis
rallonalls creaturae 1, quae cogi non palest. non
reciplt magis et minus, sed aeque est In omnibus
rationalibus creaturis. Unde dicit t Bernardus 8 :
• libertas a necessitate Deo et 1 universae crea~
turae rationall indllferenter convenit nee magis
bonae quam malae nee peccato vel mlserla ml~
nultur nee malor est In Justo quam in peccatore
nee plenior In angells quam In homlnlbus; manet
tam"' lntegre In creatura quam In Creatore, sed In
Creatore 11 potentlor •. Et secundum quod llbertas
sic dicltur, dicitur liberum arbltrium liberum prin~
clpaliter ratione llbertatls naturae. Secundum vera
quod llbertas est habitus accidentalls, sfc est
liberum arbitrlum dlmlnulblle 41 vef ctiam amis~
slbile ct reel pit magis ct mlmts 9, et secundum hoc
magis sive prlnclpalius dfcelur liberum arbltrlum
liberum P a llbertate gratlae vel gloriae. Secundum
autem quod dividitur liberum arbltrtum contra
liberum consflium et liberum complacltum 9', dici-
tur liberum a r libertatc naturae IO,
Sed contra: a. Oamascenus 14 : •Jn ipso•,
hoc est In Iibera arbitrlo, • conJugatae sunt co~
gnitivae et vitales vJrtutes •. Ergq habet In se
rationem plurium virlum. s . .
1
b. Item, Bernard us : • L1berum arbttrium
est consensus ob voluntatls lnamissibllem liber~
tatem et ratloni.s indec\inabile iudlclum ••. et vult
dicere quod ratione • voluntatls dlcltur ltberum:
no-' nomen vero arbltril sortltur propter rationem,
d 1 ort'etur
ergo rec 1e uo nom na 5 1 ·
V I Z ~d. lllttrl. llllld"l'llm. ' 5 Uflll"·
• VCZ 18/llen. • L o111. •· I. C.
•.v ra/1().
8 Dt grat. tt litJ. artJII., c. 4, n. 9 (PL 182, 10061Q.).
t Cf. infra, num. 409.
10 Cf. Bernard., loc. cit., n. II (PL 182, 1007).
11 Cf. S. Bonav., II Srnt., d. 2!1, p. I, a. I, q. 4 (U,
600aqq.). IZ Ct. supra, rrum. 391.
1l Loc. cit., c. I, n. 2 (PL 182, 1002~.
14 Dt fld~ orlhot/., IJ, c. 2Z (P<l 94, 946).
1.5 ~. cU., c. 2, n. 4 (PL 182, l()()ot).
 JNQ. IV. TRACT. I. SECT. 11. QUAEST. 1/1. TIT. Ill. - 40l.
478
Respondeo quod est quacdam po~e~ti~ quae
determinatur tan tum respectu cogmhoms; est
autem alia quae determinafur tantum re~p:ctu
affectionis. Quia vero circa liberum arblt~lum
consisHt meritum vel demeritum, ct ad _mentum
vel demeritum exigitur cognitio ct affectlo, habet
liberum arbitrium quod est cognitionis et quod est
affectionis ct csf potentia determinata respcctu
utriusque .' et ideo duo sortitur nomina, ut dicatur
• liberum : propter voluntatem 0 et ' arbitrium '
propter rationem.
11. llem, quaeritur quare dicitur liberum arbi~
trium, non liberum iudicium?
1. tudicis enim est secundum imperium definite,
401
Quare philosophi non pervenerunf ad notitiam liberi arbitrii 2•
Deinde quaeritur quare phi 1o sop hi non per-
venerunt ad notitiam \iberi arbitrii.
Et vldetur quod debuerJnt 1 pePvenJre: a.
Quia, licet non pervenerint ad ca quae sun! fidei
vel gratiae, tamen pervenerunt ad ea quae sunt
naturae; cum ergo liberum arbitrium pertineat ad
naturam, videtur quod k pervenerint ad notitiam
ipsJus.
b. Item, slcut ponttur liberum arbitrium poten-
tissimum in anima ex parte motivae, ita posuenmt
phi I o sop hi intellectum practicum potentissi-
mum ex parte motivae 3 ; ergo sicut pervenerunt
ad cognitionem intellectus practici, ita potuerunt
pervenire ad notitlam liberi arbitrli.
. c. ~tem, a~t 1 liberum arbitrium est potestas fa-
C1end• quodltbet aut potestas ad m opposita; sed se-
cundum quamcumque rationem sumatur,ad utram-
querationempatestatis perveneruntphilosophi;
ergo pervenerun! ad notitiam liberi arbitrii,
Contra: l. L1berum arbitrium est principium
m~r~ti vel demeriti 4 ; sed non pervenerunt ad co-
11
gmtlonem meriti vel demeriti; ergo non perve-
nerunt ad cognitionem liberi arbitrii.
l~o~uU~J: A~ .quod dicendu.m q~od liberum
arbdnum duphc1ter potest cons1deran: uno modo,
secundum .quod tangit Augustin us, in libro
Hypognost~con ~' ut '~rbitri~m' dicatur ab arbi-
trando rationah consJderabone vel discernendo
• T Om. 1 Ita VRC, alii u~lrll. • V 0111 ,
' RlCZ dtllutnl/1/_ 1 V add. ~uldtm I Com.
• II• R, alll 111. ' VSTZ Ut. • RLCZ alld.. rl.
• Lt:Z ale.
1
Cf. supra, p. -166, nota 2 et p. 471a: Richard de
S. VIet., De statu t"ter. hom. tr. 1 c. 6 (Pt I"" ·
2 Cf ' ' ""• ll20).
JJ Seni.,A~~x2s~·~:· ~U:::.':~~:·· :;;;)m. 12?; S. Bonav.,
' '
quod non est arbitri b; cum ergo liberum arbi-
trium in anima sit sicut potentissimum inc im-
perando 1, ergo plus tenet formam iudicis quam
formam arbitri i ergo potius deberet dici liberum
iudicium quam liberum arbitrium.
Respond eo: 1. Judex in iudicando debet sequi
leges et arctatur ad sequendum illas, arbiter all-
tern d non arctatur ad sequendum illas. Verum-
tamen arbitri' non est secundum imperium de-
finire sicut iudicis. Unde dicendum quod li-
berum arbltrium habet in se officium iudicisl
quoad rationem, quia, in quantum deliberat, de-
bet sequi leges, sed, in quantum eligit' vel vult,
tenet formam arbitri 11 : hoc enim ad voluntatem
pertinet.
ARTICULUS IV.
quid e!igat quidve recuset, ' liberum' autem eo
quod in sua sit positum potestate, habens agendi
quod velit possibilitatem; et secundum hoc po-
tera.nt phi I o sop hi pervenire ad intentionem li~
beri arbitrii: hoc cnim nihil aliud est quam potestas
rationalis ad opposita. Alia vero modo dkitur u..
berum arbitrium quod lJabei iudicium rationis, non
per quod sit idoneum pervenire ad ea quae ad
Deum pertinent, sine Deo aut P fnchoare aut per-
agere: et hoc modo est unum principlum merit!.
Sicut ergo non pcrvencrunt phi I o sop hi ad in-
tcntionem meriti, quod est ex gratia et libero ar-
bitrio, Ita nee pervenerunt ad ration-em liberi ar-
bitrii in quantum sine ipso non est q meritum,
I prout dicit B. Bernardus6: • Tolle liberum
arbitrium, non erit quod salvetur; tolle gratiam,
non erit unde salvetur. Opus hoc sine duobus r
effid non potest: unum a quo fitJ, alterum cui
vel in quo fit'. Quod ergou a Deo solo et soli
datur Iibera arbitrio, tam absque consensu non
potest esse accipientis quam absque gratia dan-
tis •. Per hoc potest patere quod philosophi
pervenerunt ad rem liberi arbitrii et rationem se-
cundum hunc modum secundum atterum vero
non pervenerunt. Sicut'Y enim bonum naturae at-
tigerunt philosoph i, non tamen in ratione qua
est diminuibile per peccatum sic et id quod est
liberum arbitrium, non tame~ prout est initJum x
meriti aliquo modo.
.. Tom. • R arflltrll.
• L oo
• It om. 1 L om. JJmJI' ..• ludlcls. 'v dllfllt
• T 11olltlu111. • S om p V ut • Tom. • C add. tts.
I
• Z om.
3 Cf Arlstot
· ·• De anima, Ill, c. 10 (UI, 472).
4 Cf. Infra num 416
5 Lib. m, ~- 4, ~. 4 (Pt 45 , 1623).
<iDe grot. tt lib, arblt., c. t, n. 2 (PL 182, 1002).
 DE Ll8ERO ARBfT~IO.

MEMBRUM Ill.

In qulbus sit liberum arbltrlum.

flijequi~ur determinate in quibus sit • liberum

~. arb1trium: Et circa h.oc
I hominl
tertio, utrum omni raUonali creaturae .., scilicet
et angtlo, bono et malo;
Pnm~ quaentur utrum hberum arbitrlum com-
mune sJt Creatori et creaturae;
seeundo quaeritor an commune sit • rationall
l quarto, utrum hom\nl commune sit quantum ad
statum \nnocentlae et quantum ad statum culpae
et gratlae;
creaturae et irrattonali; quinto, utrum Christo homlnl et allis homlnlbus.

CAPUT I.

UTRUM LIBERUM ARBITRIUM COMMUNE SIT CREATOR! ET CREATURAE '·

com~
Circa prlmum ate oblcttur: I. Nihil est
mune Creatori et creaturae, ad minus unlvo-
c. llem, quicumque sola vohmtate et nu!Ja n(!o.
cessifate bonus est, Ubcre bonus est; sed Deus
cum; ergo nee liberum arbltrium, et sl dkatur sola voluntate ct o\ nulla necessitate bonus est;
commune, hoc erit aequlvoce. ergo llbere bonus est; eq~o habet liberum arbt-
2. Hem, liberum arbitrlum Jn Deo est substantia, trlum; eadem ratione et homo llbcre bonus e!\t et
in homine vero quasi accidens; ergo liberum habet liberum nrbltrlum '; ergo etc.
arbitrium non est commune Crea~ori et creafurae (Solutio!: Ad quod dlccndum t quod liberum
ntsl"' secundum nomen. arbltrlum commune est Creator! et crealurae, non
3. Item, dicit Damascenus 2 : •In Deo non dl- tarnen dlcltur unfvoce nee omnlno aequlvoce, sed
cimus clectloncm •; sed eligere est proprius nciUs analogice, scilicet per prius et poster! us: per
liberi arbltrii; ergo In Oeo non dlcetur liberum prius cnlm dicitur de Crcatore 1, per posterius c:le
arbltrium; ergo liberum arbitrium non est com· crcatura.
mune Creator! et creaturat. lAd oblecta): 1-2. Et per hoc patet solutio ad
Contra: a. An s e I m us, tn ltbro Dt Ubrro ar-, duo prIm a"" oblecta. Nam non 11 concludebant
/Jilrlo ': • Qoamvis liberum arbltrlum secundum quod liberum arbitrium non essct commune, sed"
deffnttfonem commune' aJI omnl rational\ n.~~oturlle, quod non easel commune unlvocum.
multum tamen dlffert ilia quae Dei est, ab Ulis 3. Ad hoc quod' dicit Damucenus quod
quae rationalts creaturae I... Ergo liberum arb!- • In Dco non dlclmus electlonem •, respondeo
trium est commune secundum definltionem Crea- quod 'cllgere' dlciJur dupllclh:r: uno mododlcitur
1
torJ et creaturae. elfgere 1 determinare scu deUnlre inter aliqua duo,
b. Item, Damascenus •: •Quod secundum et hoc modo convenit Deo eJ.ectlo; allo modo
imaginem dicitur homo, lntellectuale slgnificat et• dlcltur 'ellgerc' rem prius fgnotam determlnare:
arbltrio liberum ... Ergo secundum liberum arbl- unde hoc modo dlcitur efectio determinatlo rei
trium est homo ad tmaglnem Dei; sed aliqua ratio dublae In alteram partem, ct quia lllud lmportat
est communis imaginis et eius cutus est imago~; lgrwrantlam, non dJcitur de Deo. Unde dicit: • In
ergo aliqua ratio imaglnis est communis creaturae Deo non dkimus electlonem •; non t!nlm consl-
et Deo. liatur Deus: lgnorantiae enim est consJliarl'.

• v 01:111. • tta v, ST"" tommaN, &Ill lVI ~IJJ•" ~o, 'i: ~· ~ •. ,.:,v,~:~ ';,:'::!:;:::'· qllOd sr, ~'~. ~ R - .. Ita~~~~"'::.
:";"'~_q;:',.!.:. ~;,.~~rl~~~ ~~:!~llo»U r Z add. d. • ·sn.c ,rttM; 1 ~;>ppi)Riil pro oblufa. " V tTJo. • Z 1ffllllrl11111.
rVIdproll.f

t Cf. supra, num. 167;

to d
m.bar ·• 1 d~b.. 3 et' p.' 2211
11 Sent d 25 c
,
Cap. 14; d. c. 1 (PL 158, 506, .c89).
4 Dt ftdt orthod., 11, c. 12 (PO 94, 919).
(p. 429); S. Bon.av., II Sttrf., d. 25, P· 63;b). li ct. supra, num. 886-887.
a. 1, q. 1 ac dub. 3 (II, 008, 600sqq., 1 Cf Datnasc., loc. cit., 11, c. 22 (PL lN. 966).
2 De fiJk orthod., II, c. 22 (PG 94, 946). ·
 !NQ. IV. TRACT. I. SECT. 1/, QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 403.
403
UTRUM LIBERUM ARBITR!UM COMMUNE SIT RATIONAL! ET IRRATIONALI CREATURAE '•
einde quaeritur utrum liberum arbitrium_ sit
D commune creaturae rationali et irrational!.
Et videtur quod sJc: l. Dicit enim Damasce-
n us 2 quod • liberi arbitrii fl est moveri vel non
moveri, impetum facere et b non facere, appetere
et non appetcrc.; sed hoc est_ c_o_mmune ~reatu­
rae~ rationa!i et Jrrationali sensrb1h; ergo hberum
arbitrium est commu11e utrique.
2. Jtem, in creatura sensibili irrationali es~ du-
plex vertibllitas, scilicet naturae d et appehtus;
vertibilitas autem secundum a9petitum est crea-
turae habentis liberum arbitrium; ergo in creatura
irrationali est liberum arbitrium.
Contra: a. • lrrationalia •, sieut dicit 0 am a-
scenusl, • magis aguntur quam agant•; sed
liberum arbitrium magis agit t quam agatur; ergo
irrationalia non habent liberum arbitrium.
b. Item, \iberi arbitrii est eontradicere appetitui
naturali vel sequl eum 4 ; sed irrationalia non con-
tradicunt appetitui naturali, sed sequuntur ilium;
ergo non habent liberum arbitrium.
c. Item, omnis operans secundum liberum arbi-
trium laudatur vel vituperatur; sed irrationalia
in iis quae agunt nee laudantur nee vituperantur 5 ;
ergo non haben( liberum arbitrium.
Respondeo: 1-2. Ad prim u m quod Iibertas est
potentiae absolutae a materia. Formae enim alliga-
tae ad maferiam non habent inclinationem nisi ad
unam partem, quia coarctantur ab ipsa materia
cui alligantur. Hinc est etlam quod non moventur
se ipsis, immo ab alia: sunt enim entes in po-
tentia; omne au tern, quod exit a potentia in actum,
exit per aliquid aclu ens 6, Hinc est I quod sensi-
bilium brulorum appetitus non est liber, quia
ipsa vis sensibilis in eis materialis est et perfecUo
materiae, scilicet corporis physici organici, et ideo
coactioni sub.iectusr secundum immutationem ma-
teriae. Hint est quod, immutatione facta per ap-
prehensionem alicuius delectabilish, necesse habet
appetitiva vis in brutis inclinari ad illud immu-
tatione autem facta per immutationem ~licuius
tristabilis, necesse habet appetitiva moveri ab
btll:m: VIII j V ~ R 1'1'2 L IIIII. t. II,/. 'TC 0111 ·
, R llllalllrr. om~\,::~~~~.- s ,:b~roo:;~ ~lb:~: ln.
• V appdtJJrl. ~ T .ad. aaltm. , s oar, ,._ "·
1
Ct. S. Bonav., II Sent., d. 25, p. 1, a. 1, q. 1 (II,
592aqq.).
t De /ide or/hod., II, c. 26 (PO 94, 959),
3 Loc. cJt., c. Zl (PO 94 , 962).
4 Cf. Damaec., loc. cit.
CAPUT fl.
illo fuglendo. Hlnc ergo est quod in irrationabl-
libus non est libertas arbitrii 1• ln rationabilibus
autem libertas arbitrii est k in quantum huiusmodi,
propter ipsam rationalem vim, quae est vis abso-
luta a materia; quod patet ex apprehensione in-
tellcctiva, quae non intelligit materlalia nisi in
abstraetione a materia 1• Hinc est quod, cum 1 non
sit alligata, apprehensione facta aHcuius tristabills
vel delectabilis, non m coarctatur vis appetitiva
ad sectandum delectabile vel fugiendum tristabile;
propterea manet in rationali natura arbitrli liber-
tas, et ideo est laudandus vel vituperandus ex
actu suo. Praeterea, irrationabilia non habent vim
per quam possint diiudicare n naturales actus et
pro bare probandos et reprobare reprobandos 0 ,
immo appetitiva in eis est subiecta instinctui P
naturae; unde non est in els potestas contradi-
cendi naturali appetitui; homo vera habet pote-
statem diiudicandJ naturales motus et probandi
et reprobandi et etiam contradicendi naturaB appe-
titui, et ideo 9 est liber arbitriD. Et hoc est quod
dicit Origenes 8 : • Habet amplius ceteris anl-
malibus homo vim ratlonis, qua' diiudicare et
discernere de motibus naturalibus possit, et alios
quidem reprobare et! abicere, alios quidem pro-
bare et suscipere: cuius rationis iudicio motus
hominis ad vitam dirigi posslnt •. Item, 0 am a..
s ce nus 9 : .. lrrationalia non sunt Iibera arbi-
trio: aguntur enim magis a natura quam t agant,
ideo non contradicunt naturali appetitui ciborum,
sed simul cum appetierint", impetum faclunt ad ac-
tum; homo vero, rationalis ens, agit ~ magis quam
agatur, ideoque appetens, si quidem velit, potesta-
tem habet refrenandi appeUtum vel sequi eum:
unde irrationabilia nee Jaudantur nee vituperantur,
homo vero laudatur et vHuperatur •.- Ad prim o
ergo obiectum dicendum quod " appetere vel non
appetere, impetum facere vel non facere x • etc. non
sufficit ad libertatem, sed ad flexibilitatem; sed ad
libertatem exigitur quod ista fiant ex ratione, sci-
licet prius deliberante. Unde, lieet possint appe-
tere vel non appetere, tamen post cognitionem de-
terminatur eorum appetitus ad unam partem.
"V tOflliiiiUlf. • T lim. 1 C add. tl/qm. f C add. inter!. ts!. II< C dtild!P
• ~ ~! ::~~~~:~om_ '?V om.~. ,z,,=
•• ·. ,,,,,".'. dJvJdtft, ~ LZ npfllb{8IIIO.
f. ' R anuquflm p10 o. 11. f·
I 5.
ti
Cf. Damasc .• loc. cit.
Ct. Aristot., Mttaph., VIII, c. 8 (II, 570).
7
Cf. Arislot., De anima, Ill, c. 8 (Ill, 470).
! ~:~a~~~on, Ill, c. I, n. 3 (PG II, 251).
 DE LmE.RO ARBITRIO.
2. Ad a I i u d dicendum quod Hexibilitas ap-
petitus est duplex: quaedam enim" est secundum
electionem, et haec sequitur deJiberationem raUo-
nis, quando scilicet postquam deliberavlt et co-
gnovit esse bonum, adhuc In ipso est convert!
vel non converti" ad illud bonum, et haec flexl-
bilitas pertinet ad libertatem; alia est flexibilitas
CAPUT Ill.
UTRUM liBERUM ARBITR:IUM SIT COMMUNE: HOMfNf ET ANGELO '·
einde quaelitur utrum homo convenlat cum an~
Dgelis tam bonis quam malis in Iibera arbitrto.
Quod non, vldetur: l. Bernardus1: • Ubi
est necessitas, non est Ubertas •; sed In angells
est necessitas, quia in bonis ad bonum t, In malls
ad malum; ergo In angelis' non est Hbertas ar-
bitrii; ergo non est commune liberum arbitrium
hom(ni et "' angelo, cum In homlnc sit flexlbl/itas
ad utrumque.
2. Item, Iibert arbitrii est consiJJarJ; sed • omnls
consilians •, sJcut dicit Damascenusl, • ut In
se ipso ente elcctlonc actibilium conslllatur, ut
quod praeludtcatum est, ex consilio ellgat et ell·
gens agat •; hoc autem non est in daemonibus:
iudlcat enim allquld bonum et eliglt nlhllomlnus
malum et agit similiter; ergo non est In eo libe-
rum arbltrium secundum quod liberum arbitrium
est • faculta$ voluntaUs et 1 rationis" • etc,
3. Tertia ratio~ sumitur ex eo quod liberum ar-
bitrium est • potestas conservandi rectitudinem 5 •;
sed potenHa otiqsa est, ubi 1 nunquam potest ellct
acrus; sed • conservare rectitudinem ' nunquam
pote-st eJiti a dlabolo; ergo potestas esset otlosa;
sed nihil est otiosum in unlverso m; ergo, cum
liberum arbitrium sit • potestas 11 • etc., non erit
in daemonibus; ergo non est commune homini
et angelis malis.
Contra: a. Quod semel natura liter est in aliquo,
semper remanet in eo.,; sed liberum arbitrium fuit
a principia naturaliter in angelis tam bonis quam
malis; ergo liberum arbitrium est in eis; ergo est
commune els cum hornine.
b. Item, ubi est coaclio, non est in coacto' Ia us
vel vituperatio l; sed in malis angelis vel bonis
• ftl V, etliQm.
' ' " V, alii om. f. 11.
• V fnNGdfo pro l. '
1 Cf. supra, num. 166; Lombard., 11 Stnt., d. 25-, c. 3
(p. 430); S. Bonav., II Smt., d. 7, p. I, a. 2, qq. l-J
(ll2 :~~:i·d lib. mbi!., t. 2, n. 5 (PL 182., lOOt).
3 lk jidt orthod., n, c. T1 (PO 94, 959).
4 Cl. supra, p. 471, nota 10.
li Anselm., /k tlb. arbit., c. J3 (PL J.58, !i(li).
SUMMA THEOLOOICA - Tom. Jl.
481
appetHus secundum mutationem, quia potest mu-
tari ab uno appetitu ad contrarlum appetitum,
et haec c potest esse lrrationabllium; sed non
pertinet ad liberum arbitrlum, quia de se non
habet ut convertatur vel non convertatur "• sed
determinat semper~ alteram partem, licet mutart
posslt ab uno appetltu in allum.
est laus vet vltuperatlo, quia bonl \audantur, mali
vituperantur; ergo non est In els coactlo; ergo
est In cis liberum arbltrium.
c. Item, poena ct praemlum non consequuntur
nisi in cis quae IIbera voluntate aguntur; sed
poena vel praernlurn consequltur• angeios bonos
vel rna los; ergo ea quae agunt, Iibera voluntate
agunt; ergo In els est liberum arbltrlum.
R&spondeo quod liberum arbltrlum est com~
munc hominl el angelo, bono et malo. Bernar..
d us 1 : • Llbertas a necessitate, ld est coactlone,
non malar est In iusto quam In peccatore ne~:
p\cn\or In angelo quam In homlnc •; ct ltcrum 11 :
• Dlaholus llbere In malum corrult et perslstlt
suo' voluntario nutu, non alieno impulsu •.
{Ad obiootaf: I. Ad oblcctum in contrarlum
dlcendum • quod est duplex: necessltas: lnevita~
billtatls et coactlonls. Neccsslta.s coactionls lolllt
liberum arbltrlum, sed non t ncccss\tas tnevltabl·
lUaUs. Llcet ergo In angclis sit nccessltas lnevl-
tabllltatis, nlhllomlnus tamen liberum arbitrlum.
Unde Bernard u s 10 : • Quod dlabo\us non potest
bonum resplcerc a, non est ex aliena oppr~:sslone,
!led ex voluntarla obstlnatlone ct obsUnata volun-
tate •.
2. Ad s c c u n d u m dicendum quod, llcet In
Q
dacmonibus aft ludiclum bonl, non tamen sequitur
elect/a ex parte voluntalls. Nee ex hoc privatur
llbertas voluntatls, Jmmo magis ostendltur eo quod
volunlas non sequitur rationem; sed ex hoc se·
quitur quod llbertas gratlae in eis privatur, quia
per i\lam voluntas sequitur rat\onem rectam. Et,
licet ratio liberl arbitr\1, quam ponU August!~
nus 11 , non convenlat malis quoad hoc quod
dicitur ., qua bonum eligltur •, convenit tamen
Cl Cf. Aristot., Ethka mJ N/com., II, c. I el Mtfaph.,
VJJI, c. ~ (II, 14, 567).
1 Cl. Arlatot., Moral. EIJtkm., II, c. 6 (IT, 199).
s fk gral. tl lib. arbfl., c, 4, n. 9 (PL 182, 1006).
t Loc. cit. (PL J82, 1007).
10 Loc. cit., c. 10, n. 3:1 (PL 182, 1020).
11 Ct. supra, p. 471, nota 10.
31
 INQ. IV. TRACT. I. SECT. II. QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 405.
482
ratione reliquae partis, bonis vero angelis ratione
primae partis. • . . pio conservasse rcctitudlncm, tunc posset diet
3. Ad tertium dicendum" quod, hcet 1lle
actus • conservare rectitudinem' nunquam in dae-
monibus eliciatur a potentia, non tamen est
CAPUT IV.
UTRUM LIBERUM ARBfTRIVM HOMINJ COMMUNE SIT IN STATU INNOCENTIAE, CULPAE ET 0RATIAI! 2.
einde t quaeritur utrum liberum arbitrium fuit
Dcommune homini in statu innocentiae, culpae
et gratiae.
Quod non, videtur d: t. 24 dist. n libri Senten-
tiarum 3: • Liberum arbitrium est ab omni labe et
corruptela rationis t immunis atque voluntatis rec-
titude et omnium potentiarum animae vivacitas •;
sed secundum f hoc non con venit in statu culpae,
ubi est corruptiot labis et peccati et curvitas vo-
luntatis et potentiarum ad mortem culpae dedina-
tio; praeterea h, in statu ellam gratiae est virium
animae per poenam vulneratio; non ergo dicitur
liberum arbitrium commune in hoc triplici statu.
2. Praeterea, Augustin us, in Enchiridion ":
~ Qualis potest esse addicti servi; libertas, nisi
quando eum peccare delectat? LiberaJiter enim ser-
vit qui sui domini voluntatem libenter tacit, ac
per hoc ad peccandum tiber est qui peccati servus
est t •. Cum ergo huiusmodi libertas non sit ho-
minis in primo sbh.1, non est liberum arbitrium
commune homini in statu innocentiae et statu
culpae.
3. Ad idem tacit quod dicitur in libro De regulis
fidei 5 : • Liberum arbitrium magis liberum est ad
malum serviendo et minus in bono faciendo •, et
attenditur secundum statum culpae; sed secundum
Statum innocentiae et gratiae e converso; ergo
liberum arbitrium non dicitur secundum eamdem
rationem in statu innocentiae et culpae et gratiae.
Contf'a: a. Sicut homini in prima statu fuit tlexi-
bifitas vel vertibilitas secundum electionem (, ita
in statu culpae et in statu gratiae; sed in 'quo
est vertibilitas secundum electionem communis
in eo est liberum arbitrium commune; ergo i~
hoc triplici statu est liberum arbitrium commune.
• Ill. V, alli add. '"' 'S !1111 • JU.CZ 911urto.
1 1
.o L.1. .ad. ldklm T llll1 .t IU.Cl- II• VR, alii .ad. nt
• IU Vll, Alll ..-&:1 ut 's.R1..Z JJIJ!IriQJI t VR dd mPtlD
1
Error contrarilla est declmus. inter articulos Parlalis
anao 1241 ab Univerlitalt et EpiJ.Copo condemnalotl.
Ct. DeaiBe-chatetain, CluuJuJ. Univ. PorU., 1, n. J7J.
~ Ct lolbbard., Jl, &111., d. 25. c. 6 (p. 4JI).
Cap. 2 (p. 421), ., Cap. 30 (Pl. 40 241).
: Rq:. lW (IJL 210, ~). '
Ct. Alu. Hal., SJmuno I~Q/., J, num. l-60.
potentia 1\beri arbitrii otiosa: habet enim allum
actum. Praetcrea, si non potulsset a prtnct-
otiosa, sed h potuit conservare et deserult rectl-
tudinem '·
b. Item, liberum arbitrium datum tuit homini in
statu innocentiae nee per peccatum perdidit quin
posset emendare peccatum per poenitentiam vel
in peccato perseverare; ergo non perdidit liberum
arbitrium. Augustinus, in libra De ecclesiasficis
dogmatibus 1 : • Postquam scductione serpentis
per Evam cecidit, naturae bonum perdidit et arbj..
trii vigorem, non tamen electionem, ne non esset
suum quod emendaret peccatum nee merito in-
dulgeretur quod non libero arbitrio diluisset •.
Ergo liberum arbitrium commune est homini in
statu innocentiae et in statu culpae.
!Solutio]: Ad quod dicendum 1 quod liberum ar-
bitrium commune est homini in iis statibus.
[Ad obfecta]: I. Nee est contrarium quod obiec-
tum est, quia ilia prima ratio libertatis est pro-
pria secundum statum rn innocentiae, et non di-
dtur ma libertas naturae qua homo Jiber dicitur
a coactione, sed qua homo habuit primam recti-
tudinem naturae sibi a Deo gratis datam, qua
homo posset stetisse inn bono, si voluisset 8•
2. Ad secundum dicendum 11 9 quod servitus
peccati non compatitur secum libertatem P grap
tiae, permanet tamen cum libertate naturae ser-
vitus culpae. Unde liberum arbitrium a libertate
naturae commune est in statu utroque q' scilicet
in statu gratiae et culpae.
3. Similiter respondendum est ad id quod dici-
tur in libra De hebdomadibus ro. Cum dicitur quod
liberum arbitrium magis liberum est in faciendo
malum, et alibi 11 dicitur quod magis liberum est
ad bonum: dicendum,. quod non intelligitur de
libertate naturae, quae aeque est, sicut dicit Ber-
n a r d us 12, boni et mali, sed de libertate gratiae
in bono vel de flexibilitate voluntatis ex se ad
malum.
"Ita V, alfr otn • R up. 1 com. [. corp
111 , QUod RCl torr
,.. R ltr tf<~tu ""' r. 1
0
., T _.dd, 114/u: 5 /lliUt pro 1Uil11e.
• Jt1 V, -'ll .tlid t# .
1lleMad., c. 21 (PL !18, 965),
Cl. IIUpr.a, nota J.
t1
iCJ. S. Bonav., Jl &nJ., d. 45, a, 3, q. 1 (II, tOIOsqq.).
IO ld est De ugulls fidel.
11 Cf. Joe. til.; • Liberum ereo arbllrJum verlut ... ad
bonum u!llilatl11 rallone.
12 Cf. lk grut. ~1/Jb. ~rblt., c. 8, n. 24 (PL 182, lOt~).
 DE LIBI!~O ARBITRIO.
CAPUT V.
UTRUM LIBERUM ARBITRIUM SIT COMMUNE CHRISTO ET ALilS HOMINIBUS.
einde ~ quaeritur utrum liberum arbitrium sit
Dcommune Christo hominl et allis hominibu.s.
Quod autem non sit commune, ostenditur
1. per hoc quod dicit Ioannes Damascenus 1 :
c In anima Christi non dicimus consilium vel elec-
tionem: non enim habuit ignorantiam b; et si igno-
rantis t etiam futura naturae erat, sed tamen se-
cundum hypostasim unita d Dei Verba, omnium
cognitionem habuit propter earn, quae secundum
hypostasim est, unionem "'·Sed ubi non est e\ecUo,
non est liberum arbitrium; ergo non habuit libe-
rum arbitrium t.
2. Item, liberum arbitrium est quoJ homo potest
peccare et recte agere; sed hoc modo non fuit
liberum arbitrium in Christo, est autem in aliis ho-
minibus, secundum quod dicitur in Enchiridfon 2 :
" Sic oportebat hominem fieri, ut et bene velle
posset et male •; ergo liberum arbitrium non est
commune Christo et e ali is hominibus.
3. Item, liberum arbitrium a liberando dictum
est, secundum illud loan. 8, 36: Si Filius vos
liberal!erif etc.; sed secundum hanc rationem
non est nee fuit liberum arbitrium in Christo;
ergo etc.
Contra: a. De Christo fsai.h 3 : Butyram et
mel comedet, ut sciat reprobare malum et eligere
bonum I; sed illud, quo reprobatur malum et eli-
gitur bonum, est liberum arbitrium; ergo etc.
b. Item, Augustin us, De praedestinatione "":
"Numquid metuendum fllit ne, accedente aetate,
homo ille Iibera peccaret arbitrio, aut ideo in illo
non erat1Jibera voluntasm?,. Et respondet: "Tanto
magis erat Iibera, quanta magis servire peccato
non poterat "'• Ergo in Christo fuit liberum arbi-
trium.
c. Item, loannes Damascenus 5 : • Senten-
tialis voluntas in Christo erat »; unde dicit: • Quia
11
una hypostasis et unus volens, una est sententialis
voluntas, humana sua voluntate sequente divinam
t De fide orthod., 11, c. 22 (PO 94, 947).
2 Cap. 105 (PL 40, 281). :1 Cap. 7, 15,
4 Cap. 15, n. 30 (Pl 44, 982), ubi et sequens.
IS Loc. cit.
483
voluntatem •; sed sententialis voluntas est volun-
tas" liberi arbitrii; ergo in Christo fuit liberum
arbitrium.
{Solutio]: Ad quod dicendum 6 quod liberum
arbitrium fuit in Christo.
lAd obJecta]: J. Ad prima autemP obiectum
dicendum quod 'eligere' dicitur dupliciter, sicut
supra dictum est 1• Uno modo dicitur 'eligere'
definite seu determinate inter aliqua duo: et hoc
modo electio est in Christo. AJio modo dicitur
'eligere' rem prius ignotam determinate seu de-.
fin ire: unde hoc modo dicitur electio determinatio
rei dubiae in alteram" partem; et quia eligere
hoc modo importat ignorantiam, non dicitur de
Christo, sicut nee consilium, et hoc modo intelU-
gitur quod dicit Damascenus.
2. Ad aliud dicendum 8 quod', cum dicitur
quod liberum arbitrium Christi non potuit pee-
care', hoc dicitur non ratione naturae in se con-
sideratae, sed ratione gratiae unionis, per quam
confirmatus fuit in bono; unde si esset natura
hvmana separata a divina et non esset per gra-
tiam confirmata, esset possibilis ad peccatum.
Ulud ergo quod dicitur quod 'liberum arbitrium
est quo homo potest peccare et recte a.gere t ',
intelligitur ratione naturae; quod vero dicitur
quod 'Christus non potuit peccare', hoc dicitur
ratione gratiae. Unde libertas naturae, quae est
a coactione, communis fuit Christo et aJiis homi-
nibus.
3. Ad a I i u d dicendum quod libertas •, de qua
dicitur loan. 8, 36: Si Filius vos liberaverit etc.,
dicitur libertas a peccato. Liberta.s autem ista,
secundum quod dicitur a liberando, dicitur du-
pliciter: scilicet active, quae scilicet est libe-
rantis: et hoc modo fuit libertas in Christo;
alia modo dicitur a liberando, scilicet passive,
quae est Iiberati: et hoc modo non tuit liber-
tas a peccato in Christo, quia in ipso nunquam
fuit peccatum.
I 6 Ct. S. Bonav.,lll &ni., d. 12, a, 2, q. 2 (Ill, 268sq.).
1 Cf. supra, p. -179, ad 3.
II Cf. S. Bonav., Ill Stnt., d. 12, a. t, q. 1, 11d 2 et
Q. 18, a. I, q. 2, ad I (Ill, 261, JM).
 INQ. IV. TRACT. I. SECT. II. QUAEST. Ill. TIT. Ill. - 407.
484

MEMBRUM IV.
De aequalitate liberi arbitrii et de coactione.

CAPUT I.
4()7
1
UTRUM LIBERUM AR8JTRIUM AEQUE SIT IN OMNIBUS QUJBUS CONVE:NIT •

3. Praeterea, nee secundum omnem statum de

tJ.ileindc quaeritur utrum liberum arbitrium
~ aeque sif in omnibus Q quibus convenit.
homine aequa\iter. Unde Augustin us, De ci\litate
Dei 3: • Sicut prima immortalftas fuit, quam pee.
Quod non, vldetur2: L Libertas alia est a sc, cando Adam perdfdit, posse non mori, novissima
quae nee est facta nee acccpta, quae est sollus eritt non posse mori, ita primum liberum fuit
Dei; alia a Deo facta ct accepta, quae est ange- arbitrium posse non peccare, novissimum non
lorum cl homlnum. Facta vcro, alia est habens posse peccare 1 •. Ergo non aeque fuit liberum
rcctlludinem quam servet, alia carens. Rcctitudi- arbitrium in statu innocentlae sicut erit in statu
nem b habens, alia tenet scparabiliter, alia insc- gloriae.
parablliter. 11\a quidem quae scparabiliter tenet, Contra: a. Bernardusm': •Libertas a ne-
fuit angelorum antequam boni confirmarentur ct cessitate aeque et indifferenter Deo universaeque
mali cadcrent, et est omnium hominum ante mor- creaturae rationali convenit •. Ergo liberum arbi-
tem, qui habcnt camdt:m rectitudincm; quae vcro trium acque dicilur de illls In quibus est n.
tenet inseparabifiter, est bonorum r angelorum et b. Item, 8 ern a r d us 5 : • Manet libertas volun-
hominum, sed angelorum post confirmationem et tatis", ubi est captlvitasP mentis, tam plena In
bonorum d hominum post mortem suam. lila, malis quam in bonis ... Ergo per servitutem cul-
quae<' caret rectitudine, alia caret recuperabiliter, pae vel miseriac non minuitur; ergo aeque est
alia irrecllperabiliter. Quae recuperabiliter caret, liberum arbltrlum.
est tantum homirwm in hac vila illaf carentium, c. Item, Bcrnardusq 6 : •Solum liberum ar-
quamvis lllam multi non rccupcrent; quae autcm bitrium sui omnino diminutionem scu defectum
irrecuperabiliter caret, est reproborum hominum non patitur, quia in ipso potissime r aeternae et
et angelorum, sed angelorum post ruinam, rc~ incommutabilis divinitatis substantiva quaedam
proborum hominum post mortem. Cum~: ergo imago impressa s villeatur; nam etsl habuerit ini-
liberum arbltrium secundum hos h modos non tium 11 nescit tamen 11 occasum, ut de fustitia vel
aeque conveniat, non convenit aequc liberum ar~ gloria sumat augmentum aut de culpa vel mfseria
bitrium quibus convenit. detrimentum ... Ergo li~erum arbitrium aeque dj..
2. Item, libertas quae plus impermixta est servi- cetur de qui bus dicitur '·
tuti, non aeque se habet cum ilia quae minus Respondeo x: 1. Liberum arbitrium in hoc aeque
est hnpermixta: unde nee liberum arbitrlum aeque dicitur de quibus didtur, quod in nullo cogitur.
se habebit fn iis rebus et in Hlis; sed plus est Licet enim Deus de sua creatura rationali possit
impermixtum, ubi non est servitus naturae sicut facere quod vult, non tamen cogit voluntatem,
in Deo, iterum 1, ubi non est servitus culp~e vel sed earn 1 liberam esse permittit. Secundum hoc
poenae quam ubi est, sicut in bonis angelis, in ergo quod 'aeque ' dicitur contra ' magis et ml-
qtdbus neutra servitus est, quam in hominibus rnts ', liberum arbitrium a servitute naturae di-
hui.us _vu~~ bonis, in quibus est servitus poe- citur de omnibus intel/ectualibus substantHs aeque.
nabs: Jll ns autem plus quam in damnatis vel Est autem accipere • aeque • '~ contra ' prius et po-
m.alis bominibus in praesenti; ergo liberum arbi- sterius ', et hoc modo non dicitur liberum arbi-
tnum non aeque dicetur de omnibus iis. trium aeque de omni rationali creatura 1 nee aeque
• R alld. Ill, •Ita V, alii WI,
• Z 0111. • V 0111. 1 s (f•m. , ~~d. 101111 ~r;m· "Ita VZ (ootr.),ai\1 rulll<llfl ~~ mo/orom pro t.<'.ll. • S 11011. IV,..,.
• VST CGJ'Qcllt14. • Codd. add. nt~~~. •C . OUI. 11 · 11 · p, P· • R om. • SOil\. • RLCZ Mluntas (f(Jtrialtt pro I. '·
• V riiC<'IIIr. • Ita V. alii add. qu<>d. • V ::/:::CIIul"',rV0 ~ lla Z !IJIJf.), .olll om. r VSTR om z
• II• dt.
(U!t"J.}, alii om.; T 111 pro

Ct. Lombard., II Sent. d. 25 ct 4-5 ( 431

I
S. Bonav.,ll &nt., d. 25,'p. 2, a'. l,·q. 1 t~·d.
dub. 3 (JI, 60IJ aq., Ill}.
3
• p. '
.
sq.~,\ ; ~c.
6
Dt grat. tt lib. ariJit., c. 4, n. 9 (PL 182, tto:>).
cit. (Pl182, 1007). dent
2 Cf. pro hoc argum. Philip. Orev. Summo U (f 40d) c. cit., t. 9, n. 28 (Pl 182, 1016); vide eum
3 Lib. XXII, c. 30, n. 3 (Pl 41, ao2). ' . . le~lum infra, p. 486a, sub Utt. b.
Cf. supra, p. 481, R~spom:J~o.
 0£ LIB~ ARBITRIO.
de carente rectitudine et habente rectitudlnem et
ita de aliis. Et dico ' prius et posterius' p;out
dicunt maiorem et minorem participationem di~
vinae similitudinis.
2. Per hoc idem respondendum esl ad s e-
c undo obiectum de libertate impermixta magis
et minus.
CAPUT II.
UTR:UM COACTIO POSSIT CADERE IN RATIONALEM CREATURAM '·
einde quaerUur occaslone pracdlctorum utrum
D coactJo possit in ratlonalem creaturam cadere,
quae est liberae voluntatis.
Quod videtur: I. Oicitur enlm l\1c. 14,23: Com.
pdlt ~os inlrort: compulsio aufcm coactio est;
nullus autem intrat nisi habens liberum arbitrium;
ergo coacUo esl llberi arhltrll.
2. Item, Bernardus'a: • Corpus, quod! cormm·
pitur, aggral'of animam etc., et quod dicit Apo--
stolus3: Vld~a a/lam ltg~m• In m~mbris mtls
rtpugnanttm ltgi mtntis mtac t1 coptivum mt
duunttm in ltgtm peuati, vldentur arguerc quod
cottatur voluntaa •.
3. Praeterea, qui timore mortis aut poenarum
inducuntur ad negandum Christum, cog; dicunlur.
Unde 8. Bernardus,loquensdePetro,dlclt 4 :
• Fatendum est hominem lulsse compulsum vo-
luntatcm propriam, etsl non mutare, occultare
tamen •. Videtur ergo quod cogi posstt liberum
arbifrium in homine. Qualiter ergo dlcendum est
liberum arbitrium homtnls a coactlone?
(Solutio]: t.J. Ad quod dicendum 11 quod gemlna
est compulslo, secundum quod aut pall a\lquld
aut agere contra prupriam voluntatem dtclmur.
Quarum passiva nonnunquam 1 potesl fJeri abs-
que voluntario consensu patientis; est enim sic
dictum involuntarium per violenllam: • cui us prin·
ciplum est exterlus, eo nihil conferente qui pati-
tur ~ •. Si vero respicit agere mixtum ex interiori
ef k exteriori, non est t compuJsio simpliciter nee
I Cf. S. Bo.o.av., II Stnl., d. 25, p. 2, a. I, qq. 4 et5
(IIi~~~~;:~rat. ti ll/J. arflil., c. 11, n. :J1 fPL 182, HT.JJ);
Sap. 9, 15.
3 Rom. 7, 23.
" lot. til, t. 12, n. 38 (PL 182, 1022).
3. Ad tertJo• vero obledum dicendum& quod
In omnl statu liberum arbltrlum r aequallter est II
quantum e.st de llbertate a coacttone, quae va-
catur quaSI essenUalis llbertas; non tamen aeque
dlcJtur llbertas In quanlum ordinatur ad gratlam.
secundum hoc enlm dicitur secundum maRls
minus.
el
lnvoluntariurn simpliciter, sed mlxlum ex volun--
tarlo ct lnvolunta.rio: et hoc modo potest esse
compulsio ad bonum vel nd malum, et hoc modo
potest esse merltorlum vel dcmerltorlum, Com-
pulsio ergo ilia, de qua Dominus dicit: Com·
ptllt in/rare, habet de voluntarlo ad bonum, r.1-
llone cuius dicllur mcrltorlum. Rernardusll:
• Hoc intendit Deus, cum terret aut percutlt, ut
facial volunlarlos, non salvel"' lnvltos, quatcnus,
duns de malo In OOtrtun rnuret volrmt.1tcm, trans-
feral 11 llbcrtatcm •· lila vcro, qua didtur aliquls
abstraclus wl illtcllls 11 tOtltUp/sanlla sita 1 et
qun dlcltur: Corpus, quod commrplt11r, UJ(JlrO.vat
animam, non debet proprl~ die! compulslo ad
malum, sed q1111cdam vohmtatls lnciJnatlo per
pondus corruptlonls cmrcupillcentln\ls. llln vero,
qua Petrus compuisus est negarc, compulsio pa--
lest dlcl, habcns de voluntnrlo ad malum, ct lila
non omnino excusalur. Unde Bcrnardus 1 :., Est
compulslo quaedam actlva, sed non habet excusa·
tloncm, cum 11 sit voluntarla. Cogebatur christian us
negare {Chrlstum], l!t dole11a, sed tamen nonnls\
volens: volebat enim P gladlum vltare ferlcntls,
atquc ilia voluntas lntus pracsldcns os apcrlcbat",
non gladlua qui forla apparehat •, Sicut enlm
dicit Phllosophus 11 , quaedam sunt ad quae
nullatenus homo cog! debet. Sl vero compulsio
dlcatur respcctu actus intcriorls, nul/atenus dl-
cendum esl quod liberum arbltrium rcspectu actus
interioris omnino CQactlonem reclplat, et ideo dl·
dtur simpliciter liberum arbltrium a coactlone.
~ Damuc., 0t jldt ortlrad., II, c. :U (PO 94, 954);
d. ArJ.tot, Ethlra od Ntcom., Ill, c. I, Magn. Mqral., I,
c. 14 e1 Moral. Elliltm., II, c. 8 (II, 24, 141, 201).
I Lot. dt., t. II, n. 3tl (PL 182, 1020).
T Jac. I, 14.
e Lo<:. tit., c. 12:, n. 40 (PL 182, 1023).
II Cf. Elltlca ad Nkom., Jll, c. I (JI, 24).
 iNQ, IV. TRACT. I. SECT. II. QUAEST. Ill. TIT. ill. - 409-410.
486

MEMBRUM V.
Utrum liberum arbitrium possit amitti vel minui '·
fiffeinde quaeritur si liberum arbit~ium potes:t complaciti, .. quoniam non solum ex parte minui,
~ amitti vel minui in illis in a qu1bus est. sed ex toto amitti po~unt, accidentalis quaedam
simifitudo sapicntiae et potentiae divinae imagini
1. Sicut enim potest intendi, pari ratione potest superducta cognoscitur. Denique amisimus illam
diminui. Quod autem intendi possit, patet per per culpam et per gratiam recuperavimus, et quo-
hoc quod dicit Augustin us z: " Multo liberius tidle alii quid em plus, alii minus aut in h ipsis
erit arbitrium quod omnino non poterit b servire proficimus aut ab ipsis deficimus. Possunt etiam
peccato quam quod potest ,., sic amitti, ut iam non valeant recuperari; possunt
2. Praeterea ', sicut abundat captivitas peccati, etiam ita possideri, ut nee amitti queant aliquo
1
6
ita minuitur libertas arbitrii; ergo contingit dimi· modo nee minui -.Item, Bern a rd u s : c. [Cum} li-
nui; ergo, cum ista Jibertas sit bonum creatum, non bertas arbitrii de ipso, quo condita est, statu ali-
est infinitum 4 et ita post diminutionem multiplicem quatenus non mutetur, sed aequaliter, quantum in
poterit amitti; ergo libertas arbitrii est amissibHis. se est, a caelis, terris, inferis k possideatur: merito
Contra: a. Bernardus 3 : •Nee peccato nee illi similitudini vel imagini deputantur. Et quidem
miseria amittitur vel minuitur ,., apud inferos quod utraque libertas perierit, illae
b. Item, Bernardus: -Solum liberum arbi- scilicet quae ad similitudinem 1 pertlnere dicun-
trium r sui omnino diminutionem vel defectum tur, Scripturarum testantur auctoritates. Nam ve-
non patitur •. rum illic sapere, quod de consilii libertate conci-
!Solutio]: Ad quod dicendum f quod est li- pitur m, om nino non esse, locus llle manifestat,
Dertas arbitrii et est libertas consilii, sicut di- ubi legitur 7 : Quodcumque potest manus tua, in-
stinguit Bern a rd us 4, et est libertas complaciti. stanter opcrare, quia nee opus nee ratio nee
Libertas ergo arbitrii non est amissibilis nee di~ sopicntia sunt opud inferos, quo tu 11 properas.
minuibilis, libertas vero consilii vel complaciti di- Porro de potentia, quae per libertatem complacitl
minuibilis est a: vel amissibilis. Unde Bern a r- datur ", Evangelium sic loquitur 8 : Ligatis manibus
d u s 5 : •In duabus libertatibus ,., scilicet consilii et et pedibus, proicite eos in tenebras exteriores •.

MEMBRUM Vi.
Respectu quorum actuum sit liberum arbitrium.
fmeinde quaeritur de comparatione ad actum, tertio, quorum sit, utrum q sit liberum respectu
UJ.j Et prima de differentia eius. in quantum actuum interiorum et exteriorum an interiorum
est causa, ab aliis causis actuum; tantum;
secundo, utrum sit causa contingentium actuum quarto, quorum actuum proprie et principaliter
tantum an etiam necessariorum~'; dicatur.

410 CAPUT I.
DE DIFFERENTIA LffiERI ARBITRU AB ALliS CAUSIS ACTUUM.

Ad~ Plu~aurnP~~untur
prim. sic: J a n n e s Darn as c en u s I causa, necessitas sive finis ponitur una causa,
0 9
:
genera causarum. Est enim eventus et casus similiter ponuntur' causae».
prov1dentta d1vma causa, natura similiter dicitur Quo modo ergo differt liberum arbitrium in

1
Cf. &upu, num. 899, R'¥Dntho;
d. 25, p. 2, dub. J (JJ, 625).
2 Enthir., c. 105 (PL 40, 28l).
s. Bonav.,IJ Sent,
'
I 4 Loc. cit., c. 4, n. JJ (PL
: Loc. cit., c. 9, n. 28 {PL
182, 1007).
182, 1016}.
3 Cf. De crat. et ltb. orbit., c. 9, n. 28 sq. (PL 182 Lee. cit., c. 9, 11. 30 (PL 182, 1017), multls omlss!s.
7 Ecde. 9, JO. a MaHb 22, 13.
1016), ubJ et sequens. ' 9 Cf. De /ldt: orthod., II, c, 25 (PO o.t, 958). ,
 DE. UBERO ARBITRJO.
nomine, si est causa actuum, ab iis generibus
causarum?
Et vldetur quod non dlfferant 1: t. Omnes
cnim actus qui causantur, aut semper contingunt
aut frequenter aut raro; sed eorum, quae d semper
contingunt, causa dicitur necessitas, eorum vera
quae frequenter, natura, ut generationis, augmen-
tationis et consimilium in plantis et animalibus,
eorum vero quae raro, causa dicitur eventus vel
casus, Deus vera omnium est causa; nee sunt
plures differenUae actuum; ergo non differt" If-
be rum arbitrium, in quantum est causa, respectu
aliarum causarum; aut ergo non est causa aut
eadem cum aliqua dictarum.
Contra: a. Actus In homine possunt esse iusti
vel iniusti; Deo au tern non est fas adscribere a<:tus
iniustos :z nee altcui alia rum causarum; ergo altqul
sunt actus praeter dictos, quorum potest esse
liberum arbltrium prJnclpJum.
b. Item. si homo non esset prlnciplum ali-
quorum actuum per liberum arbltrlum, superf\uc
CAPUT II.
UTRUM LIBERUM ARBITRIUM SIT CAUSA CONTINOENTIUM ACTUUM TANTUM 1•
cinde quaerltur utrum sit causa contingentium
Dactuum an etiam * necessarlorum.
Bt vldetur quod tan tum contlngentJum: o. Li-
herum enim arbitrium est potestas ad opposlta;
sed potestas ad opposila est 1 contlngentlum tane
tum; ergo liberum arbilrium est contingentium
tan tum.
b. Praeterea, sicut dicit Augustin us, in En-
chiridions:. Sic'" oportebat hominem fieri, ul bene
velle posset et male •; sed hoc est per liberum
arbitrium; ergo liberum arbitrium in homlne fult,
quo posset homon utroque modo agere; ~ed quod
est huiusmodi principium, est contingenhum cau-
sa; ergo liberum arbitrium est contingentium
causa o.
c. Item, Eccli. 15, IS: Ante hominem 11ito eJ mors,
honum et malum; quod placuerit, dabitur illi.
d t
Ergo liberum arbJtrium est eorum quae a u rum-
libet P •
contra: 1. A libero arbitrio exeunt actus, non
t quod nobilitas causae potest attendi ve 1 qu1a
tantum qui sunt in praesenti, sed etiam qu I erun
•V qdi. • V djffmt.
-~-mpo~';
• Jt_. VR, lllll qot.
- ~l,tlldll!'·z
V
- -.~!;-~~i_~·_.,. IV:~·;;..~·
:r; ~~~~~: S :;· .t. ' ~ it:d.q:O~"=~V rt ~10 ~-
I Cf. Damasc., Joe. dt.
3 Cf. Oamaac., lot. cit.
2 Cf. Oamasc., loc. cit.
• Cf. Damasc., Joe. ~t
.s Cf. Bernard., Dt grat. et lib. Qrblt., c. 9, 11 • 28 (
182, 1016); cf. S. Bonav., II Sen/., P· 11 5, nota 6·
487
consiliaretu1' 3 : ornne enlm eonsillum tit actuurn
gratia qui 1 per nos flunt; restat ergo quod est homo
causa aliquo:rum actuum per liberum arbltrlum:
hoc enim optimum 4 et potentiS$\mum s dlc\tur In
natura homini$.-Quod concedendum est.
Ad obfeotum 1. autem respondendumd' quod
praeter ilia quae dicta sunt et -sunt non In no..
his, sunt contlngentia ad utrumUbet' quae sunt
in nobis, et horum est homo princlplum per Hbe~
rum arbitrlum. Sic ergo possunt dlstlngui genera
causarum: aut enlm est omnium causa, et s\t
est dlvina providentia; aut non omnium, sed
quorumdam. Si vero quorumdaml: aut eorum
quae sunt in nobis aut quae non sunt in nobis.
Quae vero&~ non sunt In nobis: aut sunt semper,
et eorum dicltur esse necessltas causa~ aut fre-
quenter, et sic natura in lis inferlorlbus; aut
raro, et lr sfc casus. Quae vero in nobfs, slc 1 li-
berum arbitr!um habent pro principia, sl per se
causantur; sl vcro per accidens, fortunam, se-
cundum quemdam modum dictum, slcut est de
invcntlonc thesauri.
41!
In futuro; sed in futuro erunt actus necessarii;
ergo liberum arbUrfum non tantum est eorum,
scilicet contlngentlum, sed necessarlorum.
2. Item, Am bros\ us 0 : • Fidei succed\t vislo
verltatlsj spel similiter tcntlo ardul, carltatls aue
tem actus erlt dilectlo summl bon!•; sed II actus
indeslnenter erunt et non exlbunt nisi a lfbero
arhltrlo; ergo liberum arbitrlum est necessaria-
rum actuum, non tanlum contingcntlum.
3. Praelerea, nobilius prlnclplum est liberum ar-
bitrlum quam natura vel necessitas sive' fa tum i
sed ilia dlcuntur esse causa nccessariorum,. ut
semper vel ut' frequenter; ergo multo fortius
liberum arbitrium.
(Solutio): J-2. Ad quod dicendum quod liberum
arbltrium humanum de se est causa contingen-
uum. Quod autem erit In futuro causa necessa-
rlorum hoc est ex superadditione determinationis,
quae ~st a iustitfa causae primae retribuentis.
3. Ad i d vero quod obldtur ~liberum arbi-
1
trium esse nobJJiorem causam' etc., dicendum
.
fl. • S ::. '::OIIttm '1"
• c o~.' •Ita v. aUI."'-4. rat.
I a CJ'. D.a.muc., loc. cit., c. 25 (PO 94, 958).
1 Cl. s. Bonav., II Sent., d. ~. p. 2, .a.. t, q. 2 (II, 612sq).
8 Cap. 105 (PL 40, ZBI) .
t Cf. Augu.5tJn., De doct. christ., I, c. 38 {PL 34, W).
 INQ. IV. TRACT. 1. SECT. II. QUAEST. 111. TIT. Ill. - 412-413.
488
. .
11
. . d motum: et hOc modo no-
stb.t suffi~1ens est 3. . atura in supe-
bill us est hberu~ arbttr •u~ qfu~m ."bus. vel quoad
rioribus & corponbus ve 1 c m enon
412
RESPECTU QUORUM ACTUUM LIBERUM ARBITRIUM SIT LIBERUM.
einde quaeritur utrum liberum arbitrium sit
Dliberum respectu actuum interiorum et exte-
riorum aut interiorum tantllm.
Quod respectu actuum tntartorum et exte--
riorum, v!detur a. per illud quod dicit Dam a~
seen us t: • Libere consiliatur, libere iudicat, li-
bere disponit, libere agit, libere impetum tacit •.
Ergo respectu utrorumque actuum dicitur li-
berum.
contra: 1. Ab actu exterior! potest impediri;
Jiber autem dicitur eo quod sit dominus actuum
QUORUM ACTUUM SIT PROPRIE LIBERUM ARBITRIUM.
einde quaeritur respectu quorum actuum sit
D principaliter et proprie liberum arbitrium. Assi-
gnantur autem multi actus a Damasceno unde
dicit: .. Libere t arbitrio appetit, libere arbitrio
vult, libere arbitrio inquirit vel scrutatur, libere
arbitrio iudicat, libere arbitrio disponit, libere
arbitrio eligH, et libere arbitrio impetum facit, et h
libere arbitrio agit, et operatur semper in iis quae
secundum naturam sunt •.
413
Utrum aliquis il/orum actuum sit principafis et quis sit.
Quod autem sit unus princlpalls, vldetur per
hoc quod unius potentiae particularis aut unlver-
salis est unus actus principalis; ergo ipsius li-
beri arbitrii. llle ergo aut erit primus inter istost,
cum sint ordinati, vel ultimus vel aliquis mediorum.
1. Primus non videtur: Secundum enim hanc
enumerationem 'appetere 'm est prim us actus; sed
ille est voluntatis sive virtutis appetitivae; ergo
non est proprie liberi arbitrii. Secundum autem
illam enumerationem !1, qua dicitur quod primo
• T a4d. ttttun ~ S111/trlortbu.• pro 1. '·
" L OlD. ' T tOI"IUII. ~ L nomllwlur pr~ n. d.
I De fide orthod., II, c. 22 (PO 94, 946).
z De grat. et IUJ, arbtt., c. 2, n. ' (PL 182, 1004).
I inffuat
mod urn influent~ae actuum, ut liberum ar~Urium
necessartos actus vel non necessanos: et
'
sic potest natura esse nobilius principium,
CAPUT Ill.
suorum; unde Bernardusz: .. Liberum arbitrium
dicitur eo quod non d tan tum potest in actus suos,
sed t super se ~. Ergo libertas non dicitur proprie
respectu actuum exteriorum, qui cogi possunt,
sed respectu interiorum, qui non possunt cogi,
Respondeo 3 : 1. quod liberum arbitrium dicitur
respectu actuum interiorum et respectu exterio-
rum ut ab interioribus procedunt I, quia hoc
modo non possunt impediri; sed ut exteriores
sunt a virtute motiva corporali, sic possunt im-
pediri, ct hoc modo non est libertas respectu
illorum actuum.
CAPUT IV.
Cum ergo p\ures sint actus, quaeritur:
4;
Utrum aliquis il\orum 1 sit prlncipatis ad quem
alii ordinentur, et quis sit ille actus;
item, quaeritur, si est unus principalis actus,
scilicet eligere, propter quid non denomlnatur t
ab illo, sed magis a iudicio vel sententia:
deinde quaeritur de ordine actuum qui sunt
ex parte rationis et ex parte voluntatis.
ARTICULUS I.
consUiatur n, deinde iudicat quid o melius est,
prim urn est 'consiliari ', et illud est rationls prin-
cipa\iter; non ergo est principalis actus tiber!
arbitrii. Praeterea, imperfectus actus est consi-
liari; principalis au tern debet in P perfectione con-
sistere; ergo non est q principalis.
2. Si vero dicatur ultimus, hoc non videtur: Quia
uttimus ponltur 'impetum facere' aut • operari ',
sed neuter est principalis. lmpetum enim facere aut
operari ad virtutem obedientem pertinere dicuntur;
• Z add.. ln.
1 V IPID•. "Tom. • Tom IT proudenJ. , v (eorr.) tlbtr, ltrlll inlrll.
"' RLCZ op~llllw. . • 1l consii/QI. ~ R qiJQ(!. ,. T nl. • L om.
3 Cf. S. Bonav.,ll Sent., d. 25, p. 2, a. 1, q. 4 (II, 61 t b.).
I 4 Loc. ell. 6 Datnascenl, de qua Cf. supra, nota J.
 DE LIBERO
non ergo alter illorum principalis dicitur u~
berum arbitrium, cum liberum arbitrium a sit
• potenHssimum • in homine, secundum Bernar~
dum 1, et • pretiosissimum •, secundum Dam a-
scenuma.
3. Nee videtur esse actus med\us: Quia actus
medii post primos ordinantur et ante ultimos, et
quamdam habent colligantiam utrobfque.
(Solutio]: Ad quod dlcendum 3 quod 'eligere'
est principalis horum actuum secundum unum
modum, et hoc attenditur quantum ad illam enu-
merationem 4, ubi 'consiliari' ponitur prim urn.
Nam ' eligere' est prim us actus interior ex parte
voluntatis: hoc enim est" • duo bus praeiacentl-
bUs alferum alter! praeoptare 5 •. Ef, llcet sit
actus voluntatis, non obstat quod non sit 1\berl
arbitrli: est enim Iibert arbltrli .: in quantum
est inter duo; In quantum autem inclinatur In
AR8fT~IO.
489
unum, voluntatis, Secundum autem alteram enu-
merationem e prlnclpalta actus Hberl arbttrt\ est
appetere d vel velle, secundum quod veUe vel ap--
petere est actus generalis clrcuiens omnes alfos
actus: est en\m llbere appetere vel velle super
ludlcare•, d'1sponert, et Ita de aUis actlbus qui
enumerantur; unde quantum ad hoc prlnclpalts
dicitur actus.
Si vero quaeratur differentia Inter appetere et
velle. potest lntetlig\ dupliclter, uti appetere sit
finis, vel\e vera eius quod est a ad flnem; vel
appetere illius" potentlae In quantum non habet,
vt;:!le vera sit 1 inclfnatio ad habendum vel ut
e;teat actus. Appetere enlm est llberl arbitrli
creatl quantum ad hoc quod est aliquo modo
materiale et deflciens; velle vera est eius secun·
dum quod convcn\t cum Deo: In Deo enlm est
vetlc, sed non appe1ere proprle.

ARTICULUS II. 414

Quare liberum arbitrium non denominetur ab actu eli'gend(,

Deinde quaeritur, sl eflgere est eius princfpalls
actus, propter quid non denomlnatur ab lllo, sed
a iudicio sivc arbltrio.
{Solutio]: Ad quod dtcendum est quod, cum
dlcitur t; • Liberum arbitrlum •, sicut dicit B o e-
thlus 7 •, •est llberum 1 de votunt.ate ludlcfum •,
habet m In se quod est raUonls cl quod est vo-
Juntatls, sed quod est raHonis material\tcr 't,
quod est voluntatls forma \Iter. Unde quod substcr-
nitur, dicitur arbitrlum ex parte ratlonls; quod
supponitur, dlcftur Ubcmm, et hoc est ex paiie
voluntatJs. Ellgere autem, prout ponlt Dama-
s c en us 8, est prim us actus voluntatls, penes
quem 0 attenditur libertas. Secundum au tern'
quod ponltur In deflnUione Augustfni 0, cum
diclfur • qua bonum ellglfur •, 'cllgere' resplcll
tam ratlonem quam voluntatem, et sic simpli-
citer dlcltur actus prlnclpalis. Denomlnatur ergo q
ut matcrlallter ab Ipso ludh::lo vel arbitrlo, for-
mallter vera ab co unde est tlberum, quod sci-
fleet est electio.

ARTICULUS Ill.

De ordfne fpsorum actuum.

Delnde quaeritur de ordine fpsorum actuum, rationls ab lmperfecto procedltur ad perfectum;

quorum qufdam r sunt ex parte rationls et qui~ non sic autem vldetur In actlbus voluntatis.
dam ex parte voluntatis, et quare in una enu-
[SolutloJ: Ad quod dicendum 1 quod in ilia enu-
meraUone in principia et in ultimo ponuntur
meratione, ubi primo ponuntur appetere et velle,
actus voluntatis, in medio autem actus rationls,
In altera vero qui sunt rationis primo, qui sunt siC Ill actuum distlnctlo et ordo, ut illl actus, qui
sunt Iibert arbitril ut est universalis potentia,
voluntatis consequenter' 10• Praeterea, in acUbus

,. V --.:./.a. • V add.,.,. • ST olll. r. t.l. •· • II• ST, aliioppt~t~•-add ·,~ llldlco': ;"~Pf.:/·'· •~ :..::
1 VST llr rtbro pro r. I.
• LCZ t.tlu. • L jU. • V qiiDd pro t. q. t. d. · p.
r v 0111 . T 7 q/Udrm. , s•t<JUIIltr. '1ta VS, alii add. eM.
' Damast., loc. cit., c. 22 (PO 94, 946).
t Cf. De grat. rt /lb. ariJtt., c. 9, n. 28 (PL 182, 10!6).1 o Damastenl, de qua d. supra, p. 488, nota 4.
2 Dt fkk ortlwd., JJ, c. 25 {PO 94, 938). 1 In Arhlot. PuJhemt., ed. 2, Ill (PL 64, 492).
3 Cf. S. Bonav., 11 Stnt., d. 25, p. I, a. I, q. 3, ad 5 a ct. supra, nota 5. t Cf. supra, p. 471, nota 10.
(II_; :~ceal, de qua d. supra, p. 488, nota 1.
to Cl. supra, num. 418.
 INQ. IV. TRACT. I. SECT. II. QUAEST. III, TIT. llf, - 416.
490
cuius actus transit super actus et super res, primo
ponantur, et il\i sunt appetere et ve\~e: passu.~
enim" velle iudicare et disponere, et tta de alns
actibus; similiter est de appetere. Sequentes vera
actus pertinent ad liberum arbitriu~ ex part~ ra-
tionis; ultimi vero ex parte voluntafls op.era~tvae.
In alia vero divisione ponuntur actus hben ar-
bitrii ex parte ratlonis prima, et deinde ex parte
voluntatis operativae. Et ponuntur tres ex parte
416
MEMBRUM VII.
Utrum secundum liberum arbitrium attendatur meritum vel demer!tum '.
~equitur ultima quaestio de Iibera arbitri~,
~ utrum sit potentia secundum quam attend!-
tur meritum vel demeritum.
Quod vJdetur: o.lloan. 3,3: Qui sanctijicat se,
G J ossa 2 : • Non auferlliberum arbitrium •. Ergo
est illud in quo est meritum.
b. Item, in libra De hebdomadibus 3 : • Motiva
bani est in Iibera arbitrio •.
c. Item, Bernardus•: "Totum et solum opus
liberi arbitrii est, eius meritum quod consentit e •;
unde in consentire meritum, in non consentire
demeritum; ergo liberum arbitrium est in quo
est meritum vel demeritum.
Sed quod debeat esse ln voluntate, vldetur:
d. Bernard us, in libro De virtutibus 5 : Sensus
isle est: • Penes voluntatem reside! ratio meriti vel
demeriti •. Et haec est ratio: • Nihil est tam in
patestate nostra sicut voluntas 6 •; ergo voluntas
est illud in quo prima attenditur ordo ad Deum:
ultimum enim in Trinitate est summa voluntas
Patris et Filii, primum autem in nobis est vo-
luntas creata. Unde secundum voluntatem debet
attendi meritum vel demeritum.
e. Praeterea, dicit Bernardus 7 : •Sola vo-
luntas, quoniam pro ingenua sui libertate aut dis-
sentire aut consentire, nulla vi, nulla cogitur
necessitate, non immerito capa~ est iustitiae vel
J Cf. Guil, AltissiO<I., Summa, II, lr. 11, c. 1, q. 2
(f. 69tSQQ.); S. Bonav., II Sen/., d. 19, a. I, q. 2, od 6
~~·. ~:). 2, dub. 3 ac: d. ~. p. I, dub. 1 (II, 464,
2 Ordin., In h. I. (PL 114, 698).
J De reguils fld., ct. reg. 90 (PL 210, 600).
rationis, qui procedunt ab imperfecto ad perfec-
tum h: primo est motus inquisitivus c de faciendo
vel non faciendo, scilicet consilium; secunda est
judicium de faciendo; tertio est propositum fa-
ciendi, quod dicitur dispositio vel potest dici
arbitrium. Ex parte vera d voluntatis prima ~st
electio, et ille est simpliciter motus interior; deinde
progressus ad motum exteriorem, et dicitur im-
petus; deinde motus exterior, et dicitur usus.
iniustitiae •. Ergo est vis penes quam attenditur
meritum.
Quod autem ilia vis slt ratio, vtdetur f. per hoc
quod pueri et phrenetici non possunt mereri, llcet
voluntatem habeant, quia non habent usum ra-
tionis; ergo penes rationem residet t vis merendi.
g. Praeterea, in ilia distinguitur imago Dei; mens
enim habet imaginem in potentia cognoscendi 8,
[Solutio}: Ad quod dicendum k, quod illud,
penes quod attendltur meritum sive quod est
capax meriti, attenditur secundum h liberum arbi-
trium, rationem et voluntatem. Meritum enim est,
cum conformatur in actu gratuito ipsa anima ra-
tionalis, quae est ad imaginem ex parte motivae,
imagini increatae. Unde conformitas liberi arbitrii
est ex parte posse, rationis ex parte iudicare 1
vel arbitrari, voluntatis ex parte velle sive eli~
gere: tollatur enim aliquod istorum, non iam
dicitur capacitas meriti. Nam si non esset pote--
stas [aut esset potestasJ ex necessitate determi-
nata, unde esset meritum? Si iterum sine iudicio
ageret vel appeteret, non esset meritum: !unc
enim non habentia usum rationis, quae agunt
secundum impetum, mererentur *. Si iterum esse!
iudicium 1 et non esset voluntas in illud, non
esset meritum. Restat ergo quod penes haec tria
attenditur meritum, ut sicm trinitas creata Trini·
tali increatae in actu conformetur.
4 De grat. et lib. arbit., c. 14, n. 46 (Pl. 182, !026}.
~ Ct. Pseudo-Bernard., De statu virtalum, p. 2, n. 11
(Pl 184, 800).
6 Augustin., De fib. arbit.,111, c. 3, n. 7 (PL 32, 1274).
1 De grat. et llb. arbit., c.
3, n. 6 (PL 182, 1004).
8
Cf. supra, num. 887 et 889.
 DE SYNOEA:ESI ET CONSCI~TIA.
491

TITULUS IV.

DE SYNDERES! ET CONSCIENTIA.

MEMBRUM I.
De synderesl.

onsequenter dicendum est de synderesi et ratione eius de conscientia. Circa

autem synderesim:
Primo quaeritur utrum sit potentia vel habitus·
sec~ndo, si est ratio vel voluntas vel differens potcnti~ ab its;
tertJO, utrum secundum earn contingat peccare;
quarto, utrum contingat • earn cxtingui vel non extingui ·
quinto, si extinguitur in parte, secundum quem actun; cxti11guitur et in quibus
cxtinguitur •.

CAPUT I. 417

UTRUM SVNDERESIS SIT POTENTIA Vl!L IIAHITUS 1,

uod autem sit potentia, I. accipl potest ex co

Q quod dicit B. Gregorius 2, super illud Ezech.
1,10: Facies aquilae desupcr ipsorum quatuor:
• Dicunt pleriquc iuxta PI atone m rationabillta-
tem et lrasdbllit.atem et concupisclbllitatem, quar-
tam ponentes supra has, quam Oraeci vocant
~P'Iot" •. Cum ergo allae Ires sint potentlae,
potentia autem potenfiis condividatur, crit 1 syn-
deresis potentia.
2. Item, synderesls et sensualltas sunt oppositae
quantum ad lnclina.tionem, quia. sicut sensualltas
inclinat rationem ad bona transltoria, ita synde-
resis inclinat ad bona spiritualia et aeterna; sed
sensualitas est vis motiva ex parte lnferiorJ 3 ; erlt
ergo synderesis vis " motiva a parte superior/;
ergo est potentia.
3. Hem, Mat. 2, 15: Custodite spiritum vestrum, et
uxorem adolestentioe nolite despicere, 0 I ossa 4 :
• Per uxorem adolescentiae intelligit legem na-
turalem scriptam in corde, spirHus vero dicitur
non animalis pars, quae non' percipit quae Dei
sunt 5 , sed rational is spiritus qui interpel/at pro
nobis gemitibus inenarrabilibus 6 •. Est ergo ratio-
naBs spiritus. de quo loquitur, potentia quaedam
in nobis quae lnclJnatur in Deum, cui conlun..
gitur lex- naturalls a principia vitae; sed non
est alia quam synderesis, quae semper stimuJat
ad bonum; ergo est potentia.
Contra, vtdetur quod slt habltua: a. Prohae-.
resls enlm et syndcresis opponl vldentur quem~
admodum voluntas naturalls et dellberatlva; sed
prohaeresls est habitus quo Jnformatur vo\untas
dellberatlva; ergo syndcresis ex opposlto crlt ha-
bitus quo informatur voiuntas naturalls.
b. Item, synderesis et fomes peccatl opponun-
turl: slcut enlm fomes peccati •rahit ad malum ex
parte carnls, Ita synderesls trahit ad bonum ex
parte spiritus et retrahlt' a maio; sed tomes est
lncentlvum quoddam ad malum praeter substan-
Uam Jpslus animae et quasi accidens itt!; ergo
synderesis erlt quoddam lncentivum ad bonum
prae1er substantiam an/mae, et ita non erit po-
tentia, sed habitus.
c. Item, synderesls vldetur esse lumen quo po-
tentia illuminatur ad bonum, slcut habetur in
l Jibro De Baptismo parvulorum 1 : • Si" ratlonem
ipsam, quae adhuc velut quieta et quasi sopita,
tamen insita et quodam modo lnseminata In

• T add, lUll. ~ V om. 1. 1. q. 1, • V om. ~Rom. • L oJD. J L l>P.PDJIJIJI.t , Itt Y, •Ill om. • R o•.

1 Cf. supra, nurn. tflt; s. Bonav., u &nt., d. 39, .a. 2,

q, 1 (II, 910). Apud Philip. Orev., SlUfU7l(1, II (1. .JJa-446)
I 3 Ct. supra, num. 86..,...3U.
' Ordln., In h. t., ap. lyrao., ex Hleronymo, fn tr. I.
verbotenus vel ad sensum ottarrunt multa eorum quae (PL 25, 1562sq).
5 I Cor. 2, 14. 11
hie et in aequentibus de synderesi ponuntur. Rom. 1:1, 26.
a Rectius Hierouym., In /!,uck., J, t. 1, (PL 25, 22). 1 Lib. 1, c. 25, n. 38 (PL 44, J30).
 492 INQ. IV. TRACT. I. SECT. 11. QllAEST. Ill. TIT. IV. - 418.
parvulis latet, illuminationem voluerit appellarc,
tamquam lnterlorls oculi cteaflonem d, norr re!lishm~
dum est tunc earn fieri, cum anima creatur, et non"
absurdt" hoc intelligi, cum homo venit in mun~
dum '"· Sed hoc lumen quid aliud est quam syn~
deresis? cum synderesis r dicatur 1 • .scintilla con-
scientiae '"· Ergo synderesis est lumen quo poten-
tia rationalis illuminatur; ergo non est potentia.
sed habitus.
d. Item, circa cognoscenda d ponebatur a phi! o-
sop his lumen intellectus, quod vocahant t in tel~
lectum agentem 2 ; pari ratione vel multo ampliori
erit lumen in parte moHva. ad operanda, et illud
erit synderesis; est ergo synderesis lumen quo
111uminatur potentia motiva.
e. Praeterea, Augustin us 3 ponit lumen re--
rum cognoscendarum et bonum agendarum aeter~
num; sed huic aetemo respondet aliquodf lumen
intra creatum; ergo etc.
(SolatioJ: Ad quod dicendum quod syndercsis
nee tantum sonat in potentiam nee tanturn in
habitum, sed in potentiam habitualem, ut notetur
418
UTRUM SYNDERESIS SJT RATJO VEL VOLlJNTAS 5,
ecunda quaeritur si est ratio vel voluntas vel
Sdiflerens potentia ab iis.
Quod autem rdt diffeft!ns, vtdetur 1. per hoc
quod dicit Gregori us in Glossa super Eze-
chielem 6 . Dicit enim hanc esse quartam non se
tribus miscentem, sed errata corrigentem; sed una
ill arum est ratio; ergo synderesis non est ratio.
2. Praetcrea, ratio, sicut dicit A u g u s tin us, in
libro Dt Trinitatt 1 , dividitur in duo, quorum
unum aptatur viro, alterum muUeri; sed in utra-
que parte rationis contingit esse peccatum ; ergo
in utraque parte potest esse rectitudo et non
rectitudo; sed ipsa synderesis, quantum est de
se, rernurmurat peccato; ergo diflerens est synde-
resis ab utraque; ergo synderesis non est ratio.
Cont.l'a, videtw> quod &Jt ratio D. per boc quod
dicitur super illud Job J, J5: Evasi so/us, ut nun-
tiarem tibi, Gregorius 8 : • Unus, id est rationis
distretio, ad animum redit, quae amissa nuntiat,
• Clitdd. Prnruoum. • V11. • S WP. e. •·
; ! =:~ Ul. 'Ct ~-:: P«<;:. acid. IIU/j(UUJI.
1
il pcn/n.d; T t>lb. wt.
I Cf. ..,ra, p. 491, oota 2; Lombard., II &rd., d. 39,
t. 3 (JI. 517).
2 Cf. Arlalot., Dt ani.tnll, Ill, t. 5 (Ill, 468); d. •upra,
num. 872.
3 Cf. Dt TrlnJJ., XIV, t. 15, n. 21 (PL 42, 1051).
"Ari•tot., E1lrk4 ad Nlwm., II, c. 2; V, c. II et VI,
tt. I, 4, 5, 13 (II, 15, 65, 66, 68, ti9, 75).
!i Cf. S. Bouv., II &nt., d. :S, a. 2, q. 1 (11, Ma.qq.).
habitus naturalis, non acquisitus; ct rattone po-
renthu: R pntet~t opponi allis potentlls, ratione"
vero h.1hlhls Rlil~ hahitlbue vel lnclinationibus.
Undc co modo quo est potentia, dividetur In
ratione contra alias potentlas.
[Ad obtectaJ: l. Et per hoc 1 solvetur illud quod
(•biectum est. Secundum enim quod perk aqullarn
signlficatur, dividetur contra rationabilftatem, prout
est potentia deliberativa.
2-3. Sic etiam intelliguntur aliae rationes obiec-
tae ex ilia parte.
a-b. lllae vero rationes, quae obiciuntur ex
alia parte, ad habitum naturalem referuntur.
c-e. Quod autem dicitur esse lumen, hoc atten-
ditur de lumine innato, prout cognitio rerum fa-
ciendarum quae pertinent 1 ad adeptionem gloriae
et vitationem poenae, lumen intelligitur, et haec
etiam cognitio habitus naturalis dicitur. Unde ra-
tio, in libra De Baptismo parvulorum, quae lu-
men dicitur, huiusmodi habitus m intelligitur, et
torten illud est quod Philosophus• rectam
dixit rationem.
CAPUT II.
ut quod praeoccupata mens perdidit, afflicta reci-
piat •; sed unus iste quis est nisi synderesis?
Ergo synderesis est ratio.
b. Item, videtur hoc idem per hoc quod dicitur
in libra De Baptismo parvulorum 9, ubi dicitur
quod ratio • insita sive inseminata • lumen ani-
mae dicitur; et hoc lumen synderesis iudicatur.
c. Item, Luc. 10,30: Abierunt, semivivo reliclo,
Glossa 10 : •lmmortalitatem exuere ",sed rationis
sensum abolere non possunt quin homo sapere
et Deum possit cognoscere '"· Sed illud quod tolli
non potest in parte motiva, synderesis dicitur;
erit ergo synderesis ille sensus rationis.
d. rtem, !II De libero arbitrio l1: • Ante omne
meritum boni operis non est parum accepisse na-
turale iudicium, quo sapientiam praeponat errori
et quietem difficultati •; sed hoc naturale iudicium
est syndereseos - est enim - naturale iudlcato-
rium .. , sicut dicit Basi li us 12: • Iniacet P nobis
iudicativum •, id est q discretivum, • vitandi et
• V pot~ntla "'fROu~ndl pru c. c • T notahutU. 1 V o/lud. ' T 0111.
,. VRLZ ldd". non, quod Cup • Z oil!. t. f. • S t:lfll~
6 Cl. supra, p. 491, nola 2.
1 Ub. XII, c. 7, n. 12 et c. 8 {Pl. 4'2, 1065).
II Cf. Moral., II, c. 46, n. 73 (PL 75, 500).
II Augustin., I, c. 25, n. 38 (PL 44, 130).
10 Ordln., In h. 1., ap, Lyran,
II AII&UIIIIh., cap. 20, n, 55 (Pl 32, 1298).
12 In Hexalm., hom. 7, n. ~ (PO 29, t58sq.); Suptr
prlnc.lp. Ptolltrb., n. 9 (PO 31, 406).
 DE SYNOERP.SI ET CONSCIENTIA,
elfgendl •. Edt ergo synderesis ipsa ratio, cum
iudlcativum In nobis ratJo dicatur.
Quod autem stt voluntaa, vldetur e. per hoc
quod duplex ponltur voluntas a Damascene.'
naturalis et dellberativa a. Voluntas au tern natu-
ra lis est • vlrtus appetitiva elus quod secundum
naturam est, et omnium quaeb naturae substan-
tialiter adsunt contentiva 2 •; sed haec est synde-
resis; ergo synderesis est voluntas.
f. Item, voluntas naturalis est naturaliter appeti-
tiva boni et detestatlva c mali; sed haec est syn-
deresls; ergo synderesis est voluntas naturalis.
Respondeo: Oicendum d ad hoc quod ratio di-
citur multipliciter. Uno modo secundum quod ratio
dividitur ex opposito contra sensibilem e vim, et
hoc modo synderesis pertinet ad rationem et di-
citur ratio. Sed ratio, sectmdum quod sic dicitur,
accipitur multipliciter: nam ratio dicitur I cogni-
tiva et motiva. Secundum vero quod cognitiva,
potest dici dupliciter: vel in quantum est iudi-
cativa credibilium vel operabilium quae t perti-
nent ad bonos mores, vel in quantum est iudi-
cativa cognosdbilium quae non pertinent adh mo-
res: et hoc ultimo modo non pertinet synderesis
ad rationem. Primo autem modo accepta ratio ad-
hue dicitur dupliciter: vel in quantum est natu-
ra lis vel in quantum est deliberativa. Prout est
UTRUM SECUNDUM SYNDERESIM CONTINGAT PECCARE •
einde quaerHur de synderesi utrum secundum
D earn sit peccare.
Quod ale. videtur: 1. QuiaP idem est synderesis
quod conscientia5. Unde Gregori us, Super Eze--
chitfem 6: c Hanc conscientiam, c.um impius in
profundum peccatorum venerit, videmus praeci-
pitari ., et loquitur de synderesi; sed secundum
conscientiam est peccare; ergo et secundum syn-
deresim.
2. Item, anima tota punitur; et poena aeterna
non debetur nisi peccato; ergo, cum vermis con-
scJentiae sit poena, ergo est in ea peccatum. et
ita in synderesl.
3. Item, consclentla dicitur erronea; hoc "daute~
non esset nisi crraretr synderesis; ergo syn ereSJS
errat; ergo secundum ean1 contingi_t'_P_"_'_"_'e_.______
aS JJ~trotha. • T om. •T dtltsllna/1~. S ;
!a~o:~ i ~~~ ~~/~!/t/1/c,tl~ ,,,;,~/ndp:\ o~:~., Rti)III'OIII.
1 De fide orthod., n, c. 22 (PO 94, 9f3).
2 Damasc., !oc. cit.
11 9168q.
3 ct. s. Bonav., II Sent., d. 39, dub. 2 ( •
.., Cl. Gull. Alllulod., summa, II, tr. I 2• qq.
493
na~ralis, dicitur synderesfs, sed 1 non prout est
dehberatlva.
(Ad oblecta): l. Per hot patet solutio ad ea
q?ae oblciebantur. Nam ratio, contra quam cnv;..
d•t~r syn~eresis, sicut dicit G regorius, dic:itur
ratto dehberativa, et de hac concedimus quod
ipsa non est synderesis. Et per hoc patet solutio
ad primum.
2. Similiter et ad secundum. Nam cum di-
vidit Augustin us rationem in duas porUones,
scilicet superiorem et inferiorem, aedpit k rati()o
nem prout est deliberativa; et hoc patet per hoc
quod dicitur quod secundum utramque' porti()o
nem contingit peccare: non enim ratio peccat in
quantum naturalis, sed solum in quantum est
deliberativa.
e-f, Ad hor autem quod quaeritur utrum sit
voluntas, dicendum 3 quod sicut ratio dicitur du·
pliciter, similiter et voluntas, scilicet naturalis et
deliberativa. Synderesis autem est eadem cum
voluntate naturali, sed non est idem quod • v~
luntas deliberativa. Voluntas tamen • naturaUs
communior est quam sit synderesis: nam volun-
tas naturalis se extendit ad ea quae sunt meriti
vel praemii et ad ea quae non sunt meriti vel
praemii "; synderesis au tern coarctatur soium circa
ea quae sunt meriti vel praemii.
CAPUT Ill. 419
4
4. Item, contraria nata sunt fieri in eadem vi 1 ;
sed virtus et vitium sunt contraria; ergo sunt nata
in eadem vi esse; sed virtus. quae est donum
sapientiae, est nata esse in eadem vi animae, et
ita in synderesi; ergo est peccatum in ea.
Contra: a. Remurmurare peccato et consentire
sunt opposita; ergo, cum unum per se sit' ipsin:'
synderesis, scilicet remurmurare peccato, ~b­
quum, scilicet consentire peccato, non erit e1us.
b. Item, synderesis et femes se habent per_ mo--
dum oppositionis, quia centrarias habent mel~
nationes: femes semper ad malum, synderesls
semper ad bonum; sed p~catum es~ secutndum
tomitem ; ergo et secundum syndeteSJm es me-.
ritum u; ergo nunquam peccat.
c. Item, synderesis ~ respicit bonum et ~alum
secundum diHerentias communes: haec entm est
1 ITW. t>C.Idd.bsted.-. •TMkl
~ ~ll~".111.j 0 ~. ~~:..:::. tm ... z ~.,.. • V .:rat""·• ST .... lt... ,.,...,.-:.:.
'T •· • R•dd· /wf. • L(1111.) C •""· """""
(f. 72Uqq.); S. Bonav., II &nt., d. 39, a. 2, q', 3
(II giJsqq.}. $ Ct. infra. mun. 4 ..0.
)
i...J Ii Recllus Hiero:~ym., In &tch., I, c. I, (PL Zl, 22}.
1 Cl. Arlstol., ttUtgph., VIII, c. 2 (ll, 565).
 494 INQ. IV. TRACT. t. SECT. lf. QUAEST. Ill. TIT. IV. - 420.
eius differentia ad ea quae sunt potentiae deli-
berativae; sed peccaturn, cum sit circa opus, est
in singularlbus ex omissione bonorum et trans-
gressiorre malorum; ergo non est in syndercsi
peccatum.
Respondeo quod non est secundum syndere-
sim peccare.
[Ad obtecta}: 1. Ad hoc autem " quod obici-
tur quod 'videmus earn praecipitari' etc.: respon-
deo quod praecipitari ll dicitur duobus modis. Uno
modoc dicitur ' praecipitari' ruere in pcccatum
et cadere d a statu gratiae, et hoc modo solum t
liberum arbitrium dicitur praecipitari f, Alio modo
dicitur 'praecipitari' retardari a suo eftectu sive..:
non consequi suum effectum, et hoc modo dicitur
praecipitari. Est enim duplex effectus eius, sci-
licet illuminate ad bonum et retrahere a malo
remurmurando contra peccatum sive etiam sti-
mulare ad bonum. Quantum ad primum effectum
dicitur obnubilari per peccatum, cum scilicet
anima non consequitur effectum il!uminationis h;
quantum ad secundum dicitur praecipitari, cum
anima per earn non retrahitur a malo.
2. Ad a I i u d dicendum quod, licet tota anima
puniatur, non tamen secundum quamcumque par-
tern punitur, peccat 1• Dicitur enim puniri anima,
non solum ratione eius quod principaliter peccat,
scilicet voluntatis k vel liberi arbitrii, sed ratione
eius quod ordinatur ad illud. Licet ergo anima
420 CAPUT IV-V.
UTRUM ET SECUNDUM QUEM ACTUM CONTINGAT SYNDERESIM EXTINOU1
Deinde
tingui.
quaeritur utrum synderesis possit ex-
Quod autem ita sit, vldetur I. in haeresiarchis
quibus conscientia dictat subire martyrium pr~
fide sua defendenda; sed hoc est error peccati;
ergo non remurmurat synderesis in eis contra
peccatum.
2. Hem, in" Glossa super Ezechielem~:.., Hanc
conscientiam, cum impius in protundum peccato-
rum venerit, videmus Jocurn suum amittere ,.. sed
quid est locum suum amitlere' nisi non sempe; esse
contra peccatum 1 Ergo, cum omnino in damnatis
irreparabiliter sit praecipitata, in eis erit extincta.
------
1 Cf. Infra, num. 426. 2 Cf. supra, num. 418 .
3 Ct. supra, p. 443a, Solutio.
4 Cf. S. BWlav., JJ &nl., d. 39, a. 2, qq. 2 et 3
(II, 911 sqq,).
puniatur ex parte syndereseos, quia non potest
consequi actum eius, non tamen in synderesf est
peccatum.
3. Ad tertium dicendum quod conscientia 1
habet respectum ad id quod supra est, et ex ilia
parte non dicitur crronea; habet etiam respectum
ad id quod inferius est sivem quod accipit ab infe~
riori, et ex illa parte dicltur erronea, sed tamen
non pertinct ad synderesim. Utrum autem con-
scientia sit idem quod synderesis, tractabitur
postea in Quaestione de conscientia 1,
4. Ad quartum dicendum quod donum sa-
pientiae et alii habitus gratuiti non sunt in syn-
deresi, sed in suprema parte rationis, in quantum
est deliberativa; ilia autem non est eadem cum n
synderesi, sicut dictum est 2,
b. Ad iII u d quod obicitur pro alia parte, di-
cendum quod 0 , cum dicitur quod 'pcccatum est
secundum fomitem ',hoc potest intelligi dupliciter:
vel scilicet formaliter, ut sit in ea peccatum sicut
in subiccto, et hoc modo non est P peccatum se-
cundum fomitem 3 nee meritum secundum synde--
resim; vel potest intelligi causaliter, ut scilicet
fames sit q causa peccati sive inclinans ad pec-
catum, et hoc modo dicitur esse peccatum secun-
dum fomitem et meritum secundum synderesim,
sed non ideo est peccatum secundum syndere-
sim, quia neutro illorum modorum potest dici
peccatum secundum earn.
4•
3. Item, lerem. 2,16: Filii Mempheos et Caphnes
constupraverunt te usque ad verticem, G I ossa ti:
• Malign us spiritus de membris inferioribus usque
ad vertict:m pertingit, quando castam celsitudi-
nem mentis diffidentiae morbus corrumpit •; sed
celsitudo mentis dicitur synderesis; ergo etc.
4. Item, super illud Psalmi 7: Corrupfi surrt et
abominabiles facti sant, Glossas:. Omni vi ra-
tionis privati •; sed 1 quaedam vis animae est
synderesis; ergo etc.
5. Item, synderesis et tomes se habent per rna-
dum oppositionis propter diversas inclinationes;
sed ex toto potest tomes extingui per gratiae am-
plitudinem, ut in B. Virgine; ergo per cumulum
: Hitronym., In Ezech., I, c. 1 (Pl 25, 22).
Ordtn., in h. 1., ap. Lyran.
1 Psalm, 13, 1.
1 8 Lombardi, Jn h. 1. (PL 191, 163),
 DE. SVNDE.RESI ET CONSCIENTIA,
malitiae synderesis poterit in aUquo reproborum
e.xtingui, ut in Antichristo.
Contra hoc est a. quod dicitur lsai. ultimo, '24:
Vermis eorum non morietur; vermis autem il\e
est remorsus conscientiae; ergo non extinguitur
synderesis in damnatis.
b. Item, Sap. 5,38 dicitur: Dicent intra a se
poenitentiam agentes: Quid projuit nobis iactan-
tia? etc.
c. ltem, hoc videtur per illud quod dlcitur
Luc. 16,24, ubi to petiit dives ut mitteretur laza-
rus, ut ~ extrema digiti d tactus refrigerium sen-
tiret et nuntiaret duobus fratribus ne venirent in
hunc locum tormentorum, Glossa 1 : ~ Reprobo-
rum mentem poena sua erudit quandoque inuti-
liter ad dilectionem, ut etiam suos spirituallter
diligant, qui hie, dum peccata diligerent, nee se
amabant •. Petiit ergo sibi' bonum et aliis; ergo
non videtur in damnaUs synderesis extincta.
d. Item, Bernard us, in libra/ De Iibera arbi-
trio 2 : • Quo modo non est ibi aliquod sapere,
ubi mala, quae tolerantur, cogunt poenflere ma-
lorum quae facta sunt? Numquid aut .r in tor-
mentis non est poenitere aut poenitere 11 mali non
est sapere? • Ergo in damnatis et\am est aliquls
actus syndcreseos.
e. Item, Hieronymus 3 : • Scintilla consclen-
tiae in Cain non extingultur •, sicut habetur super
Ezechielem.
{Solutio}: Ad quod dicendum 4 quod non ex
toto cxtinguitur synderesis, etlam in damna.lis:
remanet enim aliquis actus. Notandum autem 1
quod sunt quidam effectus syndercseos quantum
ad instinctum bani t et quantum ad disp\lcentlam
mali, et hoc dupliciter: vel in collatione ad poe~
nam vel praeter. Dicendum ergo quod, quantum
ad instinctum bonl et displicentiam mall culpae,
absolute extincta est synderesis in diabolo et
damna tis; secundum vero tertium mod urn non est
extincta et haet remanet ad poenam. - Quod
patet per alteram partem Glossae-5 Luc. 16.27;
.. Servatur diviU ad poenam et cognitio pauperis
quem despexit et 1 memoria fratrum quos reli-
quit, ut de m visa gloria despecti et de poena inu-
tiliter amatorum amplius torqueatur •. Et de hac
dicitur in fine fsai.: Vermis eorum non morietur.
Habent ergo displicentiam mali in collatione ad
poenam. - Quod patet 11 ex petitione illius
1 Ordin., in h. 1., ap. Lyran.
2 Dr grat. rt fib. arbit., c. 9, n, 31 (P
3 In &ech., J, c. I (PL 25, 22).
L 182' JOI7).
495
divitis: petiit enim ut hoc o nuntlaretur lratrlbus
ne In hunc locum veniant tormentoram e., hoc est
ne dlgna taciant poenls aeternis; et hoc est opus
syndereseos, cui disp\lcet malum in collattone ad
poenam.
(Ad oblecta): 2. Ad secundoP obiechlm di-
cendum quod conscientla slve synderesis dlcitur
amittere locum suum, quia il retardatur a suo et-
fectu sive non consequltur effectum, qut est re-
trahere a malo vel trahere ad bonum, non quia
non habeat aliquem actum.
I. Ad hoc quod obicltur de haeresiarchls, dl-
cendum quod non om nino in fpsls extinguitur, sed
propter depravatlonem liberi arbitrii non sentitur
actus elus. In inferno autem magis sentletur, quia
erit eis in poenam, eo quod non poterit consequl
elfectum suum, qui est retrahere a malo vel tra-
herc r ad bonum, et habebit lbi remorsum con-
scientiae slbi manifestum.
3, Ad tertIum dicendum quod celsitudo men-
tis non dlcitur synderesls, sed fides, quae est in
superior! parte rationis. Unde anima dlcltur cor-
rumpi usque ad vtrticem, quando integrltas fidei
in ea corrumpitur.
4. Ad hoc quod ob\citur·quod erunt omni vi
ratlonis privati, sicut habctur' in 0 I ossa super
illud P sa I m I: Corrupt/ sunt 1 tt obom/nabiles
facti sunt etc., d\cendum quod ratio dlcitur lbl
vis animae deliberatlva: unde non supponlt pro
synderesl.
5. Ad u l t I m u m dlcendum quod non est simile
de fomite et de 11 synderesi. Nam synderes\s na~
turaliter est In hom inc et potentia naturalls; lllud
autem, quod naturae • est, non potest ex toto
amiUi per peccatum; sed fames accJdentallter
est in anima: unde palest extlngul per gratiae
excel\entlam.
e. Ad 1II u d x quod oblcltur de Cain, dicen-
dum Y quod aliter est in viatore et aliter in dam-
nato. Nam in vlatore stimulat ad bonum et
potest, dum est vlator, habere effectum _in illo,
et similiter z de retrahendo a malo i sed m dam-
nato nullum potest huiusmodi elicere effectum,
et ideo quoad hos effech.1s dlcitur extingui ~n
damnato, non autem in v\atore. Llcet enlm Cam
desperaret, ex Iibera arbltrio tamen potuit, dum
erat vlator, non desperare, et ita aliquem usum
potuit elicere synderesis.
•
Ct. S. Bona\'., IV Stnt., d. ~. p. 2, a. q. 2, ad 4
I
(I~,~:~:. in h. 1,, ap. Lyran. II Luc. 16, 28.
 496 INQ. IV. TRACT. 1. SECT. II. QUAEST, JH, TIT. IV. - 421-422.

MEMBRUM II.
De conscientla.
aJonsequentcr quaerendum est a de conscicntia: I ~e.rtio, si sit ~abit~s natura lis, utrum sit co-
~Primo, an sit potentia vel habitus;
se ndo si sit habitus utrum naturalis vel
acqu~~itus; '
I gmhvus vel motrv.us, .
quarto, utrum SJt semper m actu;
quinto, utrum sit idem quod lex naturalis;
sexto, utrum sit idem quod synderesis.

4Z1 CAPUT I.

UTRUM CONSCIENTIA SIT POTENTIA VEL HABITUS.

uod autem non sit potentia, sic vtdetur : 1.
Q Quia b conscientia dicitur erronea et recta,
tranquilla et perturbata; sed ista nulli potentiae
conveniunt ; ergo c conscientia non est potentia.
2. Item, consdenfia est scientia qua a!iquis sibi
conscius est; sed :Scientia non est potentia, sed
habitus; ergo conscientia est habitus d.
Quod autem non sit habitusr, videtur: a. Quia
conscientia in damnatis est poena; sed nullus ha-
bitus est eis poena; ergo conscientia non est ha-
bitus.
b. ltem, conscientia dicitur aliquando munda,
aliquando immunda; sed nul\ us habitus immun-
dus aliquando potest esse mundus nee e converso;
ergo conscientia non est habitus I.
Item, vtdetur quod nee sit potentia nee ha-
bitus. c. Dicit enim Dam a seen us 1 quod • con-
scientia est lex nostri in!ellectus •; sed lex non
dicitur potentia vel habitus; ergo nee consclentia.
(Solutio}: 2. Ad quod dicendum quod conscien-
tia tripliciter accipitur. Aliquando enim accipitur
pro eo quod conscimus '• et sic conscientia nee est
potentia nee habitus, sieut nee scibile in anima
proprie dicitur potentia vel habitus, et sic aeeipitur
a loa nne Damasceno 2, cum dicitur. conscien-
tia esth lex nostri intellectus •. A!iquando vero
accipitur pro eo quo 1 conscii sumus, et sic di-
citur habitus, quo scilicet conscimus, et sic pro-
cedebat secunda obiectio, quae dicebat quod
conscientia est scientia. Tertia modo accipltur con-
scientia pro ipsa potentia habente vel recipiente il-
lud quod conscimus, secundum quod dicitur quod
lex mentis nostrae scripta est in conscientia; et
sic dicitur conscientia naturalis potentia animae.
1. Ad hoc quod obicitur quod • conseientia
dicitur esse recta vet erronea, tranquilla vel per-
turbata t, munda vel immunda 1, quod non convenit
potentiae naturali •: dicendum 111 quod conscientia
accipitur ibi pro habitu acquisito, qui scilicet re-
linquitur in anima ex eo quod conscitur; unde
concedo quod secundum hunc modum non di-
citur potentia prima et principaliter.
o. Quod autem obicitur quod 'conscientia in
damnatis est poena ': dicendum quod conscientia
accipitur ibi pro atflictione consequente, non pro
habitu vel pro n potentia.
b. Cum autem dicitur quod ' conscientia dicitur
esse munda vel immunda ', accipitur pro poten-
tia, quae dicitur aliquando munda, adveniente
gratia, aliquando immunda, adveniente culpa.
Et sic patet solutio ad omnia obiecta per di-
stinctionem conscientiae supra dictam 3•

4Z2 CAPUT II.

UTRUM CONSCIENTIA SIT HABITUS NATURALIS VEL ACQUISITUS 4.

Secundo .quaeritur u.tr~m conscientia sit habitus I Et vtdetur quod sit habitus acqulsltus: 1. Quia
naturahs vet acqutsttus. conscientia aliquando est munda, atiquando

•Rom. L T f.uod.
• S 11"· ' S om. 1. c. I. h. ' II• S, al!J om. J V bona , R (corr) tonniJur ~ 111 L (miJ:.) C,
alii om. < C quod.
• Ill CZ (corredl), alii trt11nro. HI lrunquWo., mundt.r HI lmmunda ·pro rtrla ... p~r/urbu/a. • tzup.m.r.t.
• ST d(titor. '" 5 0111.

~ De fid~ orthod., IV, c. 22 (PO 94, 1199).

Loc. Cit. 3 Hie in Solulione.
I 4 Cf. s. Bonav., 11 Sent., d. 39 , a. 1, q. 2 et a. 2,
q. 3, ad 4 (II, 901 sqq., 915).

immunda; sed hae differentiae contrarlae non ln-
sunt" ei a natura, sed potius ab acquisitlone, quia
quod naturallter ei inest, semper inest et a prin-
cipia; consclentia autem non semper est sub
huiusmodi differentiis; ergo non videtur esse ha-
b"llus naturalis, sed potius acquisitus.
2. Item, modo potest quis habere conscientiam
alicuius rei quam prius non habuit, sicut patet
de )udaeis, qui ante dationem Legis non habebant
conscientiam deb immundis, sed post dationem
habuerunr vel habere debuerunt; consdentia ergo
incipit t esse de allquibus de qui bus anted non
fuit; sed habitus natura lis semper est de iis de
quibus est; ergo ut prius.
contra: a. loannes Damascenus 1 dicit
conscientiam esse legem nostri intellectus, prout
Jegi mentis repugnat lex carnis; sed lex carols r
est-in homine quam cito homo incipit esse: quam
cito enim anima I conlungitur carni, Ita bet homo
legem carnis; unde, quia ex coniunctione ad car-
nem habet homo legem carnis, ideo eam habet
quam cito incipit esse. Cum ergo • lex mentis
tnsit animae a sua creatione, patet quod multo
DE SYNDERESI ET CQNSCIENTIA.
497
habeant legem scriptam, habent tamen legem na-
turale~ qua" qu\sque intelllgtt et slbi consdus
est qUid sit bonum et quid sit malum •. sed
huiusmodl lex natural\s habitus est natu;alls·
ergo et ipsa conscientla, quia ea consclus es;
quid sit bonum et quid sit malum.
Respondeo: t-2. Sicut scientla accipUur secun-
dum actum et secundum habitum - secundum ac-
tum, quando aliquis hab~t sci~ntlam actua\lter a\1-
cuius scibilis et actualiter 0 convertitur super U\ud:
secundum habitum, quando, etsi habeat stientiam
alicuius scibilis, non tamen convertitur actuaUter
super UludP -similiter et consclentia, quae in se
sclentiam II includlt, potest acclpl secundum actum
et secundum habitum. Unde conscientia est talis
habitus, a quo potest elici actus qui prius non
fuit elicitus; 1\,ihl\ominus tamen semper habet all-
quem actum secundum habitum 3, etsl non secun-
dum actum, ut post videb/tur 4• Prout ergo accJ~
pitur secundum habitum, bene concedimus quod
est habitus naturalls, sed prout r secundum actum,
acqulsltus. Unde bene concedimus quod huius-
modl differentiae mundum et immundum' et sic j

magis debet habere homo legem mentis quam de a\ils dlflerentils, non sunt differentiae conscien-
cito inclplt esse; ergo et conscientlam, cum haec tiae prout est habJ!us naturalls, sed prout dicit ac-
dicatur ilia h; sed quod inest 1 homini a princlplo ceptlonem iuxta huiusmodl habitum, et hoc prout
ct est habitus, est habitus t natura lis; ergo 1 con- se tenet ex parte rationls. Et iferum conscfentia
scientia est habitus naturalis. de se dlclt duo: sclllcet 'sclentlam ', et sic potest
b. Item, Rom. 2, 14: Cum gentes, quae legem mm dicere habitum naturalem; vel potest dicere accep-
habent, naturaUter ea, quae legis sunt"', jac:i11nt, tlonem ratione eius quod dlcitur 'cum', et sic re-
ipsi sibi surrt lex, G I ossa : • Etsi gentiles non clpit errorem, et potest dicere habltum acquisitum.
2

CAPUT 111. 428

5
UTRUM CONSCIENTIA SlT HABITUS COONITIVUS VEL MOTIVUS •

crtio, quaeritur utrum sit habitus cognltivus
T vel motivus.
Et vldetur quod motlvus I. per hoc quod dicit
0 am as c en us 6 quod • conscientia est lex nostri
intellectus; sed immissio perniciosi, hoc' est lex
peccati, superveniens membris carnis, per ~am se
nobis immittit •. Et subdltur: • Conscient1a con-
gratulatur legi Dei, scilicet mandata, lex autem
peccati, scilicet immissio per legem, quae est in
membris, scilicet pert corporis surrectionem et
motum et irrationalem partem animae, repugnat
legi intellectus nostri u •. Ex quo apparet quod
Damas c en us dicit consclentlam esse legem
mentis, prout el opponltur lex carnls; sed lex car-
nis' motiva est et semper incllnat ad malum;
ergo per opposltum conscientla, quae est lex
mentis, in bonum, et ita, cum x consclentla sit
habitus, erit habitus motivus.
2. Ad idem, deiectabile et poenale attenduntur
penes voluntatem: unde delectablle dlcitur quod
est consonum voluntati, poenale quod non est
nsonum · sed delectabile et poenale attendun-
~~r circa ~onscientiam: unde super i\lu~ II ~d'
Cor. 1,12: Gloria nostra haec est, test1momum
conscientiae nos/rae, Olossa 1; • Sicut lmplis

Ill • v om. "· I. :· v o~- s...O:.· r. / s o~-S om~ !t~".:;:.; 1111#;;/~';:::

•V; ~m~a;.t~-
• R tDO!rrltnl/am.
• ITVo~dd. d.' ST !."~cl:~- In~~~ ~d:. ra~~-
• ST add. r&t. • VRL' lttt. ' L Dill. "
•C
II~ R.
qao~
1111
'
• V om.'· I. t. • S om. • V ora.

1 De fide orthod., IV, c. 22 (PG 94, HOO).

2 Lombardi, Jn b. I. (PL 191, 1345). .._ .._
I ' Cf. S. Bonav., II Stnt., d. 39, a, I, q. I (11, 898Bqq.).
11 Loc. dt., ubi et sequens. Cf. Rom. 7, 22-23.
1 Lombardi, In b. I. (PL 192, 13).
3 Ct. supra, num. 418. 4 Cl. Infra, num. 2 32
SuMMA THEOLOOICA - Tom. IJ.
 INQ. IV. TRACT. 1. SECT. II. QUAEST, Ill. TIT. IV, - 423.
498
est magna poena conscientia, ita pits est ga.u-
dium ... Ergo conscientia est a ex parte voluntahs,
et ita cum sit habitus, erit habitus motivus.
Co~tra: a. Conscientia ponit scientiam; sed
scientia determinat habitum cognitivum; ergo et
conscientia.
b. Hoc idem arguitur per simile, quia, cum di-
citur 'iste homo est conscius sccrctorum huius b
hominis ', sensus est quod iste nov it secreta il-
lius c. Unde 'con sci us ' dicitur propter aliquam
notitiarn communem, et ita ' conscius ' ponit co-
gnitionem; ergo et conscientia; ergo est habitus
cognitivus.
c. Item, I Cor. 4,4: Nihil mihi conscius sum;
non est sensus:' non moveor ad peccaturn ', sed
potius 'non cognosco me esse in peccato '; unde
Glossa 1, ibidem: «In nullo me,..remordet con-
scientia mea "· Quare consclentia non erit habi-
tus motivus, sed potius cognitivus.
d. Item, corrigere, consiliari et huiusmodi ad
cognitionem pertinent d: corrigere enim magistri r
est, consiliari sapientis; sed ista ad conscientiam
pertinent. Unde in Glossa 2 super Ezech. 1,10,
ubi loquitur de conscientia, dicitur quod putant
ipsam errata corrigentem; et ita ad cognitionem
pertinet.
e. Item, Eccle. 7,23: Scit conscientia tua, quia
et tu crebro maledixisti aliis, et ita conscientiae I
est scire; et ita ut prius.
f. Hoc idem arguitur ex hoc quod dicitur E in
Glossa 3 : • Qua iudice nemo absolvitor nocens ,,
Ex quo apparet quod iudicare ad conscientiam
pertinet; sed iudicare cognoscentis est; et ita ut
prius.
Respondeo: Est habitus pure cognitivus, sicut
habitus huius principii: • omne tatum est maius
sua parte '; et est habitus pure motivus, sicut
est habitus virtu tis; et est habitus qui non sol urn
e~t cognitivus, sed etiam inclinativus in motum,
s1cut .in prosecutionem h {boni} aut fugarn mali,
et tahs habitus 1 est conscientia. Unde non debe-
mus ponere conscientiam sub uno habitu, sed
sub duobus, secundum quod dicit ph j los o-
ph us 4, quod peccant qui ponunt sub uno ge-
nere ea quae sunt sub diversis generibus. Sic
e~t de conscientia, quia" ratione cognitionis or-
dmatur sub habitu cognitivo; ratione eius quod
G V om ~ V hlllu,mod/, • R lpduit, .s s add. ~I
IS om. ~ L ildd, dt. I V om. • ST om. ltgl . opponttur.
1 Lombardi, In h. l. (PL 191, 1565).
: Hieronym., in h. 1. (PL 25, 22).
lnterlill., in h. L, ap. Lyran.
; Arislot., Topic., IV, c. 5 (1, 215),
Ct. supra, p. 497b, l?espondeo.
ordinat ad prosecutionenl boni et fugam man
ordinatur sub 1 habitu motivo. Et prout est ha~
bitus naturalis non dicitur mala, cum est de malo,
et bona, cum est de bono. Tamen prout dicimus ac-
ceptionem quamdam rationis, recipit aliquo modo
istas differentias • rectum, erroneum' et alias hu-
iusmodi, secundum quod dictum fuit superius 5,
secundum quod intellectus semper est rectus,
ratio autenl recta et non recta 6 • Sic conscientia
prout est habitus naturalis, semper est recta;
prout vero dicit acceptionem quamdam rationis,
potest dici quandoque recta, quandoque non
recta.
[Ad oblecta]: I. Ad id quod primo obicitur
quod ' lex carnis solum pertinet ad motivam et
non ad cognitivam, ergo et lex mentis, quae ei
opponitur': dicendum 7 quod non est omnino si~
mile, quia lex mentis semper dirigit ipsam mo-
tivam per cognitivam, lex carnis sine praecedente
cognitione potest movere et aliquando praecedente
cognitione. Quemadmodum enim tomes est poe-
nate inflictum ex prima peccato, similiter lex car-
nis, quae ips urn dirigit: et ideo se ipsa sine prae~
cedenti cognitione potest dirigere ipsam motivam
in malum, et ideo accidit quod ipsam praecedat
aliquando cognit1o, sed essentialiter exigitur co-
gnitio ad hoc ut lex mentis dirigat motivam 8• Unde
prima respicit quod est intellectus, postmodum,
mediante hoc, quod est voluntatis; et ideo etiam
appellatur • lex mentis ' ab eo quod est memi·
nisse quae sunt facienda.- Ad hoc ergo quod
obicitur quod 'lex mentis opponitur legi carnis':
dicimus quod solummodo opponitur m ei ex parte
qua est motiva in bonum 1 et non ex parte qua
est cognitiva. Unde ex illo non potest concludi
quod non dicat rationem motivi, sed non solum
quod dicat rationem cognitivi, et hoc bene con-
cedimus.
2. Ad sec u n dum dicimus 9 quod, cum di-
citur' conscientia est poena aut gaudium' ", quod
non dicitur per essentiam, sed solum ex conse-
quenti. Unde ipsa disponit ad hoc vel ad iilud
secundum quod diversimode est in diversis, quem-
admodum cognitio 0 disponit ad motum. Unde
quandoque accidit quod atiquis habens conscien-
tiam de malo, affligatur et habens conscientiam
de bono, delectetur.
' LC mognum. I V add. tue. ~ R add. ibi. h V pusecutfonrm.
" Z ndd. d/cemJum ~ s om.
6 Cf. Aristot., De anima, Ill, c. 10 (Ill, 472).
7 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 39, , 2, q, 2, ad 4
8
(II, 913).
I 6 Ct. supra, num. 864-866.
9 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 39, a. 1, q. I, ad 5 (II, 900).

UTRUM CONSCIENTIA SEMPER SIT IN ACTU I,
onsequenter quaeritur utrum conscientia sem-
Cper sit in actu suo,
Q~od vldetur: a. Quia ignis material is semper
est m a~tu suo: unde quamdiu est ignis, semper
habet ahquem actum; sed conscientia dicitur esse
ignis, Ezech. 28, 18: Producam ignem de mtdio
tui, G I ossa 2 : « Omnia quae aedificasti male
~onscientiae ignis. absumet •; unde Ezech. 1,10:
m G I ossa 3 dicttur synderesis • scintilla con-
scientiae •; ergo sicut ignis, ita et conscientia
semper erit in actu suo.
b. Praeterea, etsi ponderosum non semper fe-
ratur deorsum, nihilominus semper inclinatur ad
hoc ut deorsum feratur: unde semper est sub actu
suae inclinationis naturalis; sed inclinare liberum
arbitrium ad fugiendum malum et prosequendum
bonum est actus qui in est a conscientiae a na-
tura: non dico movere liberum arbitrium ad
hoc aut b ad illud, quia liberum arbitrium non
potest moveri ad hoc aut ad illud c sine proprio
UTRUM CONSCIENTIA SIT IDEM QUOD LEX NATURALIS '·
uinto quaeritur utrum conscienti.;t. sit idem quod
Q lex naturalis.
Et videtur quod non: a. Lex enim g natura lis
non est deponibilis; sed conscientia est h deponi-
bilis: unde habenti conscientiam erroneam dicitur
' depone conscientiam tuam '; ergo lex naturalis
non est idem cum 1 conscientia.
b. Praeterea, quorum sunt diversae differentiae,
ipsa sunt diversa; sed huius et illius sunt di-
versae differentiae: non enim lex naturalis recipit
istas differentias ' mundum et k immundum ' 1, et
ita de aliis; ergo etc.
c. Item, Ioannes Damascenus 5 : • Lex
Dei m intellectum nostrum attrahit n ad se ipsam et
pungit nos tram conscientiam 0 • ; et ita ut prius.
Contra: I. Rom. 2, 14: Cam enim gentes etc.,
G I ossa 6 : « Etsi P gentiles non habeant legem
scriptam, habent tamen legem naturalem, qua
quisque intelligit et sibi conscius est quid sit
b V ut, quod R c:orr., Item Infra.
• Rut.
uS auttm. A S om. • C quod. 1 V om.
PSttnon. v R om. quid 111 bonum .•. tJI.
I Cf. S. Bonav., II Sent., d. 39, dub. 2 (II, 9l6sq.).
2 Ordin., In h. 1., ap. Lyran.
3 Loc. cit., ex Hleronymo, In Ezech., I, c. I (PL 25, 22).
DE SYNDERESI liT CONSCIENTIA.
499
CAPUT IV.
424
cons_ensu; conscientia ergo semper erit sub huius-
modl actu, et ita semper erit in suo actu.
Contra:. 1. Conscientia est scientia~ scientia
?utem hab1tus est; habitus autem non semper est
m actu; ergo conscientia non semper est in actu.
~· Item, conscientia non efficit actum in par-
vuhs; ergo, cum consdentia sit in parvulis
eo quod naturalis est, non semper est in su~
actu.
Respondeo 2. quod, etsi d non appareat actus
conscientiae in parvulis, tamen in adultis semper
apparet in suo actu. Semper enim stimulat in
aduiUs liberum arbitrium ad bonum vel ad ma-
lum, licet ips urn non ducat ad consensum: hoc
enim non est actus eius.
1. Ad a I i u d vero dicendum t quod, licet con-
scientla ponat scientiam, scientia habitum, nihilo-
minus conscientia est semper in aliquo actu,
quia I quidarn habitus potest semper esse in actu
aliquo et quidam non semper est: de prima
autem genere est conscientia.
CAPUT V. 425
bonum et quid sit malum •. lege ergo naturali
est unusquisque conscius; sed conscientia est
illud quo sibi unusquisque conscius est qi ergo
conscientia est idem quod lex naturalis.
Respondeo: Dicimus quod haec differunt quem-
admodum aliquod principium, quod facit scire
aliquam conclusionem, et scientia illius principii.
Lex enim naturalis scripta est in corde: unde est
sicut quoddam scibile quod dirigit potentiam in-
tellectivam ad motum, prout habet in se ratio-
nero cogniti. Unde sicut in scientia principii in-
cluditur ipsurn principium, sic in conscientia r lex
naturalis.
[Ad obleota]: I. Ad i d quod obicitur quod
' conscientia' est qua aliquis sibi conscius est, et
similiter lege naturali ', dicimus quod diversa ha-
bitude notatur per hunc ablaUvum et per mum t:
per hunc enim ablativum 'conscientia' notatur
habitudo formalis, sed per hunc ablativum ' lege
naturali' dispositio materialis.
----- • RLCZ iidd. u/: V /llud pro allud. I Z tl.
• ST om. qllla ... ltfud. • ST sl.
1 R add. lnlerl. trrotltum non trrotuum. • R om. • R adU. "lllctt. • Z scitiii/QIIt.
• S add. ut. ~ R sc/tlllla. ' T add. tl.
I 4 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 39, a, 2, q. I, ad 4 (II, 911).
.5 De fide orthod., IV, c. 22 (PO 94, 1199).
tl Lombardi, In h. I. (PL 191, 1~).
500 INQ. IV. TRACT. 1. SECT. 11. QUAEST. Ill. TIT. IV. - 426.

426 CAPUT VI.

UTRUM CONSCIENTIA SIT IDEM QUOD SYNDERESIS '·

exto quaeritur utrum conscientia sit idem quod consdentia vera plus est in parte cognitiva, licet
Ssynderesis. inclinet ad motum, sicut dictum est 3•
Respondeo quod conscientia habet duo in se:
Quod sic', vldetur: I. Ezech. I, s, super illud: unum, quod est sicut supremum, et quoad hoc
Quatuor partes habebant, Glossa 2 : • Synderesis coniungitur ipsi synderesi et dicit habitum natu~
est scintilla conscientiae • ; et postea subditur: ralem 4 ; et aliud, quod est inferius, et sic coniun~
• Hanc autem conscientiam, cum impius in pro- gitur magis rationi, et sic dicit rationem acceptio~
fundum peccatorum venerit, praecipitari vide- nis quae notatur in hoc quod dicitur 'cum ', et
mus •. Ex quo videtur quod conscientia sit idem sic recipit errorem et perturbationem et huius~
quod synderesis. modi similia. A parte enim inferiori bene potest
2. Hoc idem patet argumentis quae dicuntur in accidere error; tamen e quod erret, hoc non est
eadem Glossa. Vult enim dicere quod quatuor de se: plus enim se tenet ex parte synderesis,
sunt vires animae, scilicet rationabilis, irascibilis quae potentia habitualis dicitur, quam I ratione
et b concupiscibilis, quarta, quae supra has et scientiae quae includitur in ipsa, ratione cuius est
extra has est, dicitur synderesis. Et, ut patet ex in ipsa rectitudo. Unde ratione eius quod dicit ha-
eadem G I ossa, conscientia reducitur ad aliquam bitum, se tenet ex parte synderesis, quae potentia
istarum virium. Cum ergo non sit alia vis ab iis habitualis dicitur; sed ratione eius quod dicit
in anima c nisi synderesis, patet quod conscientia acceptionem ex parte rationis, ex parte huius re-
ad synderesim reducitur. cipit praedictas differentias. Et ita patet solutio:
Contra: a. Praedictae differentiae conscientiae dicendum enim est g quod conscientia a h parte
non competunt synderesi; ergo haec non est ilia. superiori Secundum rem reducitur ad synde-
b. Et iterum, synderesis est in d parte motiva, resim 1•

6
dd: C stt. SZ om. • R o.nlmD. d S u. • V add. hu. J Codd, quia. 9 V om. ~ R tx. 1 In z (lol. 92d) per Vacat
c ur dhnldla columna, ld eat a Quonfam dictum crt dt ~ubsta11tfa spiritual( utque ad fd e~t fmmobllitas tl tncommutabtlltas fn aUqua
(dr. infra, p. 00!-5021), acd lol. 93a lltrum eadem manu inclplt: Quonlam etc. Hie cessal cod C (I 76d) ct rellcto vacuo unlua fere columnae
tr::t ad St-cundam Partem Llbri 11, De malo. Hulc dcinceps substltuilur Florentlnus Bib!: Lau;en\lanae, s. Crucis, Plut. 24, Dext., cod. 4,
~ flttera F algnab\mua. Alii dlam codlcea, sed paud, ltlc flnem laclunt Primae Partls Secundi Ubr\. SG!us cOO. Vindobonenals, Bib\. Nation.,
1
.
c/pf~ !;1!~; :~~·~~~ ~r~~~~::~~~~!1 ~ 1 :~:)~rnol::~l;~l:::~l:rl; 8:.d inltlum quatstionum sequentium De corpore humano, annotat: Hfc fn-

~ Cf. ~- ~onav., II Sent., d. 49, a. 2, q. 1 (II, 91t). 3 Cf. supra, num. 423.
Ordm., m h. 1., ap. Lyran., ubi et sequentia. 4 Cf. supra, num. 422.
 TRACTATUS SECUNDUS
DE CORPORE HUMANO

SECTIO I. - De corpore humano quoad fieri.

QUAESTIO I.
DE CAUSA EFFICIENTE CORPORIS ADAE.

uoniam dictum est de substantia spirituali unibili, cuiusmodi est anima ratio-
nalis, dicendum est de substantia corporali unibili, cuiusmodi est corpus hu-
manum. De quo considerandum est quantum ad duplicem statum, innocentiae
scilicet et naturae lapsae.
Quantum ad statum innocentiae, considerandum est de ipso et • conditionibus eius
dupliciter, scilicet • quoad fieri et quoad esse.
Quoad fieri considerandum est de ipso quadrupliciter' secundum genera quatuor
causarum:
Et primo, quoad causam efficientem;
sec undo, quoad 4 formal em;
tertio, quoad' materialem;
quarto, quoad finalem.
Quoad efficientem tria quaeruntur:
Primo '• si corpus humanum, scilicet corpus' Adae in statu innocentiae, fuit a Deo;
secundo, si potuit esse a creatura spirituali, scilicet ab angelo;
tertio, si a creatura corporali, cuiusmodi est natura aliqua inferior creata.

CAPUT I. 4.117

UTRUM CORPUS ADAE FUIT A DEO 1•

irca primum sic: a. Formavit Deus hominem
Cde limo terrae, Gen. 2, 7, quod intelligitur quan-
tum ad corpus.
b. Item, Job to, s: Manus tuae jecerunt me et
p/asmaverunt me, et, ut patet ex Olossa 2, lo-
quitur ibi lob in persona hominis simpliciter sive
hominis primi; G I ossa 3 : • Fecerunt secundum
animam, tatum in circuitu secundum corpus •; et
posth: • Manibus dicitur factus, praemisso con-
silio 4 : Faciamus hominem ad imaginem et simili-
tudinem nostrum •.
c. Item, si corporis alicuius decebat Deum esse
causam, maxime decebat eum esse causam cor·
poris primi hominis, cum in genere corporum

• p add. dt. & y om. • T dupllt:lttr. .,. P add. cwuam. • P add. t:"""am. I Ita Y, aUI prl.lfiiUfl. 11 VZ om. • V prl.MG.

1 Cf. S. Bonav.~ Brevlloq., p. 2, c. 10 (V, 227sq.). / 3 Ordin., In h. 1., ap. Lyran.

2 Cf. Gregor. M., Moral., IX, c. 49, n. 74sq. (PL 7~, 900). _. Oen. 1, 26.
502 INQ. IV. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. I. - 427.
fuerit nobilissimum; sed constat quod aliquod
corpus a conditum est a Deo, scilicet corpus su-
premum; ergo etc.
d. Item, Augustinus, 83 Quaestionum, 35b 1,
arguit omne corpus esse a Deo, sic: • Omnc
bonum c a Deo; omne speciosum d bonum; ergo
omne speciosum t: a Deo; sed omne corpus, ut
corpus sit I, aliqua specie continetur; ergo omne
corpus a Deo •. Ex hoc potest argui ulterius:
ergo corpus Adae est a Deo.
Contra: 1. Sicut in genere essendi extrema non
coniunguntur nisi per medium, ita in genere ope-
randi inter primam c causam et effectum ultimum
debet intercidere h operatio causae mediae; sed
Primum est causa prima, corpus humanum ulti-
mus effectus; ergo inter haec debet intercidere
causa media in operando ad hoc quod sit effec-
tus ultimus, scilicet corpus human urn. - Quod
corpus humanum sit ultimus effectus,
confirmatur theologice: Nam corpus humanum est
ultima creatura in operibus sex dierum. Similiter
et philosophi, istum ponentes ordinem: ut prima
sit Deus, deinde angelus, deinde corpus caeleste,
deinde elementa, quae sunt corpora simplicia,
deinde mineralia, deinde vegetabilia, deinde sen-
sibilia, ultimo corpus humanum.
2. Item, Prim urn est substantia immobilis et 1 im-
mutabilis, corpus humanum substantia mobilis
et mutabilis; inter haec autem est aliqua k sub-
stantia mobilis et immutabilis, ut corpus caeleste,
quod est mobile quoad situm, immutabile 1 quoad
formam 2 ; est et alia, quae immobilis, sed muta-
bilis, ut terra, quae est immobilis m quantum ad
situm et mutabilis quantum ad formam n; nulla au-
tern creatura est immobilis et immutabilis sed so-
lusDeus3.- Quod patet per Oregori~m Nys-
senum 4 ostendentem quod haec duo in creatura
esse non possunt; unde dicit 0 cap. 1: c Sapientia
~ei, proprietates uniuscuiusque permutans, immo-
~liem P naturam convertibilem fecit, mobilem vero
mconvertibilem, providentia quadam haec ita
dispensans, ne quod q divinae naturae est sin-
gulare vel proprium, id est immobilitas et r incom-
mutabilitas •, in aliqua creatura conspecta Deum
aestimare faceret creaturam, ostendens haec ex-
trema~· caelum scilicet et terram, participare t has
propnetates, ut caelum sit mobile, sed immutabile,
1 Quaest. 10 (PL 40, J4).
2 Cf. Aristot., De roeto, II, c. 1 (II, 389).
3 Cf. Alex. HaL, Summa theot., I, oum. 48· supra
I 5 Cf. Liber de causis, § 1 (p. 163).
num. 68-66. ' '
terra immobilis, sed mutabilis •. Sed sicut est
ordo in essendo, ita debet esse in operando sive
in causando a: aliter enim destrueretur b bonum
ordinis in universo; et si sic, erit ultima substantia,
scilicet corpus humanum, a mediis vel a c media.
3. Item, causa primaria causando influit super
suum d causatum 5 ; sed sua influentia est ex inti-
nita potentia; igitur quod est immediate causatum
influentia divinae potentiae, maximae debet esse
potentiae; ergo, cum corpus primi hominis maxi-
mae fuerit t infirmitatis, non videtur fuisse effec-
tus primae potentiae.- Si dicatur quod ex actu
ipsius Adae sec uta est haec infirmitas - con-
t r a: Plus erat causa prima potens influere
quam ali quod aliud infirmarc vel destruere; non
ergo videtur ex aliquo infirmitatem huiusmodi
incurrisse, si I esset immediatus effectus primae
potentiae.- Si adhuc diceretur quod, licet
conditum fuisset corpus primi hominis a summa
potentia, non tamen c ex hoc sequeretur h quod non
esset impotens sive infirmum- contra: Bonitati
artificis attestatur bonitas artificiati, eodem modo 1
videtur quod potentiae artificis attestetur poten-
tia artificiati.
4. Item, corpus humanum in genere rerum est
ultimae compositionis, quia maxime est compo-
situm k: unde inter creaturas maxime distat a
summa simplici; propter quod videtur quod, si
quae non tantum distant, causantur a causis
mediis, et istud 1,
5. Item, Dionysius 6 : ~.Qptimi est optima fa-
cerem •; igitur, cum corpus hominis primi, in quan-
tum corpus est sive determinatum omnino in esse
corporali, non fuerit n de numero optimorum, non °
fuit productum in esse ab Optima.
6. Item, ut habetur in Commento super librum
De causis 1 : "Anima facta est causa corporum,
et P facta est creata q ab intellectiva quae est ante
ipsam',.; sed magis decet ~ divinam providen-
tiam creare animas per se quam corpora, cuius-
cumque sint t condition is; igitur, si non per se
creat animas, sed creatae sunt ab intelligentiis,
ut habetur in verbo proposito, multo fortius et
corpus, cuiuscumque situ conditionis, debet ab
intelligentiis creari.
7. Item, corpus primi hominis productum fuit
ad esse ultimum, scilicet beatitudinis, mediante
4 De hominis opljlcio, c. I (PO 44, 129sq.).
6 De dMn. nomin., c. 4, § 19 (PO 3, 715, PL 122, 1138).
1 Est verbotenus lp&t! textus § 13 (p. 176).
 DE CAUSA EPPICIENTE CORPORIS AOAE.
creatura; similiter, et ratione fortiori, videtur
quod productum fuerit 0 ad esse primum aliqua,
creatura mediante, cum esse ultimum sit nobi-
lius quam primum.
8. Item, prima rerum conditio lex erat originalis t
naturae succedentis; unde Basi 1ius, in Hexal-
meron, V, in fine 1 : • Naturae ratio, ex priori Dei
mandata sortita principium, per omne transit ae-
vum, donee ad communem terminum finemque
perveniat ,._ Si ergo corpus humanum in processu
naturae originalis ab alio corpore eiusdem generis
producitur in esse mediante virtute superiori -
homo enim generat hominem et sol d 2 - videtur
quod similiter tunc e debuit in esse produci.
[Solutio]: Ad hoc potest dici quod corpus primi
hominis fuit conditum a Deo, ut ex textu Gen. 2, 7
patet, non ab angelo vel alia creatura 3. Unde
Augustin us, Super Genesim ad litteram 4 : • For-
mare vel aedificare costam ut mulier esset, usque
adeo non potuit nisi Deus, ut nee illud quidem
carnis supplementum in corpore viri, quod in
illius I costae successit locum, ab angelis esse
crediderim, sicut nee ipsum hominem de terrae
pulvere ,.. Ratio autem quare decebats divinam
providentiam ut homo, etiam h secundum corpus,
esset a Deo, est quaedam ex duabus completa 1,
quarum prima est sumpta a causa exemplari,
secunda a causa finali. Prima est haec 5 : Homo
secundum corpus est imago Dei, quia sicut Deus
est principium simpliciter omnium, sic homo, se-
cundum corpus, corporum omnium sui generis
fuit principium. Unde II Sententiarum, 17 dist. 6 :
.. Imago Dei in homine apparuit, quia sicut Deus k
omnibus rebus 1 extitit principium creationis, ita
homo omnibus hominibus principium generatio-
nis •; proximitas enim imaginis ad illud cuius
est imago, omnem renuitm mediationem in creando
sicut in imitando". Alia est haec: Cum Deus sit
alpha et omega, principium et finis, Apoc. 1,8,
voJuit ut homo, quantum ad utramque sui par-
tern, a nullo alio sortiretur esse, ut se tatum
sciret Deo esse obnoxium, quem etiam quantum
ad corpus tantum nobilitavit ut illi soli serviret,
ut eum assequeretur quasi finem. Nee est contra
hoc quod omnes homines sunt Deo omnino
• Ita P, alll/ult. & Valia. • V mporolls.
pltxus, l'PRL. camptrxa; RL.Z dt pro tx. a L. add. lolerl. ~~~.
(torr,), alii mulando; V om. slcut. ~ L ldto, STRom., In z cat add. lt;•T om· ~·Rom
• Ita V (corr.) P, alii SUCCUilOftU. l Ill VP, Iaiii producttoncm. l VrimD:
pro auttm. - V om.; R prtma pro primo.
~ S artlftcl: V add. de.
1 Num. 10 (PO 29, 115) sec. version. Eustathii (PO
30
2~~)Arlstot., Phys.,II, c. 2 (tl, 263).
3 ct: supra, num. 816, IV; S. Bonav., II Sent., d. 18,
dub. (II, 454).
.t Lib. IX, c. 15, n. 26 (PL 34, 403).
503
obnoxii, quia omnes in prima homine quodam
modo conditi sunt. Non enim conditus fuit pri-
mos homo, etiam quantum ad corpus, solum ut
res quaedam singularis, sed potius ut generale
principium omnium corporum generis humani.
Praeterea, successores 4 primi hominis non sunt
ea ratione imago Dei quantum ad corpus qua
ipse; unde tota ratio, qua convenit prim urn ho-
minem a Deo formari, non convenit eis.
(Ad obtecta}: 1-2. Ad prima duo obiecta
dicendum quod, licet ordo creandi conveniat par-
tibus universi sicut essendi, non tamen attenden~
dus est ordo iste in productione" prindpiorum
originalium in esse, quorum unum erat primus
homo secundum corpus, sed potius in produc~
tione principiatorum sive causatorum ab eisdem,
immo conveniebat ut a c causa primaria et summa
immediate producerentur in esse secundariae et
inferiores et d ab utrisque effectus ultimi, scilicet
qui non sunt de numero causarum. Theologi vera
ponunt ipsum ultimum conditione- undee Hugo 7:
• Constat creationem hominis rerum omnium vi-
sibilium conditione posteriorem quidem tempore,
sed causa I priorem fuisse, quia qui factus est
post omnia, propter eum facta sunt omnia 8 • -
phi 1o sop hi' au tern natura, eo modo quo com-
positum posterius est simplici natura et magis
compositum minus composito: omnium enim cor-
porum corpus hominis est compositionis maxi~
mae, cui us ratio infra patebit 9•
3. Ad terti urn dicendum 10 quod influentia a"
Primo, qua creaturae exeunt in esse, non est na-
turalis vei 1 necessitatis, sed est electiva. Propter
quod secundum libertatem electionis influentis
sunt quaedam potentiora, quaedam minus poten-
tia. Unde non sequitur si maxima est potentia
causae influentis, quod propter hoc maximae sit
potentiae ipse effectus. Primaria t au tern causa
dicitur maxi me influere a Phi I o sop h o 11 , quia
quod' aliae causae influunt super 111 causata, hoc
habent a causa prima: unde 11, quia aliae causae
habent potestatem influendi ab ipsa et cum hoc
in omni actione ipsa est intime agens, ideo dicitur
maxi me influere. - Ad i d quod inducitur quod
0 • bonitas artificis attestatur bonitati artificiati 'a,
IT add. d. ~·l~ao;'p 'o~i!:!~":iu o::::::~oal=· ~~ceHt;,. :!:~~·
Z z '·~t:o;
m . v' om /kO
• RZ a. J V -· • F JHUtcrir~s: La
I J.. (~. Ill&·) q/UdDlft. • f add. oJ!a. • V rd.
V d, T 11«. P
s Cf. S. Bonav., II Stnt., d. 16, a. 2, q. t (II, 401 sqq.).
6 Olst. 18, c. 1 (p. 388).
7 Dt sacram. chrl:sJ. jld., I, p. 2, c. I (PL 176, 2m).
6 Cf. supra, num. 88.
9 Cf. infra, num. 434-448. 10 Cf. supra, num. 18.
11 Ubtr de causis, § I (p. 163)•
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. I. - 427.
504
dicendum 1 quod non est simile: esse enim 6. Ad ali ud dicendum 2 quod illud verbum 'anima
boni determinatum est in sui communicatione a creata est ab intellectiva a' simpliciter Joquendo
sive diffusione. Unde, quando aliquid est sui falsum est et haeresim sonat 3, tamen aliquo modo
diffusivum sive communicativum, sicut accidit intellectum habet veritatem. Secundum autem
in rei b creatione, hoc est quia bonum est et quan- quod 'creare' dicitur quandoque communiter, prout
tum ad hoc se esse bonum ostendit. Unde, etsi c dicitur productio in esse cuiuscumque sive b sub~
quis per potentiam aliquid alii d communicat vel stantiae sive accidentis, secundum quod dicit Psal-
per scientiam, per se loquendo hoc ut bonus facit, mista 4 : Emitte spiritum tuum et creabuntur', scili-
non ut patens vel sciens. Quia igitur in crea- cet quantum ad innovationem in bonis operibus,
tione rei est diffusio quaedam a causa in can- sic d potest dici quod animae creantur t ab an-
saturn et communicatio, bonitas r causae attestator gelis, quia multae innovationes fiunt in animabus
bonitati causati, non autemf potentia potentiae vel mediantibus angelis, a quibus animae frequenter
sapientia sapientiae. Unde bene sequitur 'causa recipiunt illuminationes; sed prout 'creare' dici·
est bona, ergo effectus, per se loquendo'; non tur proprie productio rei de non-ente in ens, sic
autem sequitur 'causa est patens vel sapiens, est falsum. - Aliter etiam potest intelligi et ha-
ergo effectus '. bet verum intellectum secundum ponentes intel-
4. Ad aliud dicendum quod est distantiac mul- ligentiasf esse motores orbium caelestium 5, quia,
tiplex creatorum a prima causa sicut appropin- cum motu orbium fiunt corpora organizata et sic
quatio sive approximatio. Est enim appropinqua- disponuntur et aptantur ad animarum susceptio-
tio 11 per conformitatem et quantum ad esse et nem, cum huiusmodi motus fiat ab intelligentiis s,
quantum ad nobilitatem sive dignitatem; simili- secundum hanc opinionem, aliquo modo loquendo,
ter est 1 duplex distantia per difformitatem dupli- sed valde per accidens, potest dici animas crea-
cem. Creaturae spirituales, scilicet angelus et tas esse ab intelligentiis. Licet autem sic soleath
anima, utroque modo maioris sunt approximatio- exponi verbum praedictum, sanius tamen est il-
nis creaturis corporalibus et minoris distantiae; lud ut simpliciter falsum negare quam sic expo-
sed inter res corporales secunda modo propin- nendo concedere.
quitatis k fuit corpus primi hominis maxi mae 7. Ad hoc quod obicitur quod 'corpus primi
propinquitatis et minoris distantiae, quia maxi- hominis productum est ad esse ultimum mediante
mae 1 dignitatis et nobilitatis, utpote inter omnia m creatura' etc. 1 : dicendum quod est esse prim urn,
corpora maxime imago Dei sive homon secundum scilicet naturae, secundum, scilicet gratiae, ter-
illud, et quod mediante sui perfectione est Deo tium, scilicet gloriae, quorum nulliusk est operator
uniendum unione gloriae et sic beatificandum. creatura, cooperari tamen potest ad unumquod-
Licet igitur maxime distet a Deo ratione suae que. Dicit enim Augustinus, IX Super Gene-
compositionis, minime tamen distat et maximae sim ad litteram 6 : • Salus uniuscuiusque' naturae
est appropinquationis 0 ratione suae dignitatis creator est Deus, non quod m nulla sit angelorum
vel nobilitatis. operatio ut quid creetur, sed non ideo sunt crea-
5. Ad aliudP dicendum quod corpus primi ho- tores '"· Loquitur enim Augustin us de forma-
minis erat optime factum et de optimis, immo tione mulieris ex costa viri, quam ipse diciP
potius optimum in genere corporum, tum ratione quamdam creationem, forte ratione multiplicatio-
finis, utpote speciali ministerio Deo serviturum nis qua de tantilla materia fiebat corpus tantum;
e~ consequenter beatificandum, tum quia princi- quae quidem formatio fuit a Deo, tamen, ut ipse
pmm omnium sui generis. Licet igitur non sit de dicit 8, aliquod fuit ibi ministerium angelorum. Ea-
optimis simpliciter, est tamen de optimis in genere dem modo Deus est per se operator et dator
corpo~um. Praeterea, etsi non fuerit optimum per gratiae et gloriae, aliquo tamen modo angeli ope-
se, fu1t tamen optimum in universo, quasi q quo- rantur, scilicet illuminando et excitando sive dis-
dam modo necessarium ad perfectionem universi. ponendo9.

~ Cf. Ale:.:. Hal., Summa theol., I, p. 172, Solutio. 5 Cf. supra, num. 291, III.
Cf. supra, num. 829; S. Bonav. II Sent d 18, 6 Cap. 15~ n. 26 (PL 34, 403).
a. 2, q. 3 (II, 452). ' ., ·
a Cf. supra, num. 829. 1 Loc. cit., nn. 26 et 28 (PL 34, 403sq.).
8 Loc. cit. Cf. supra, num. 816, IV.
" Paalm. 103, 30. 9 Cf. supra, num. 211-212.
 DE CAUSA EPPJCIENTE CORPORIS ADAE. 505

8, Ad ultimum dicendum quod prima rerum producere •. Et in principia V 4 : c Vox, quae

conditio est lex originalis naturae succedentis In
hoc quod a virtus et proprietates collatae rebus
tunc conditis perseverant, et b hoc principaliter
quantum ad tria, scilicet quantum ad collationem
virtutis et proprietatum quae requiruntur ad per-
tectum esse individui in se et quantum ad pote-
statem operandi temporibus congruis ad sui simi-
lis multiplicationem et quantum ad incessationem
operation is c huiusmodi, quousque sit status mul-
tiplicationis sive creationis rerum a divina pro-
videntia determinatus. Cum enim dixit Gen. 1, 11:
Germinet terra herbam virentem, virtute huius
verbi accepit terra virtutem fructificandi in se et
renovandi d fructum secundum congruam tempo-
cis renovationem 1 et hoc ipsum incessabilitert fa-
ciendi quousque venerit status multiplicationis
rerum.- De prima Basi I i u sf, Hexai!meron, V 2 :
• Oerminet terra. Respice quoniam ex parva voce,
ex' praeceptione brevissima tell us arida steri-
lisque repente parturiens et ad effectum fructifi-
cationis impulsa, velut quodam luctuoso amictu
deposito h sumptisque laetioribus indumentis et
cultu proprii decoris exultans, omnia, quae iussu
caelesti conceperat, effundebat » , - De secunda
idem, in fine V libri 3 : • Germinet terra. Parva
isla 1 praeceptio cogit terram vires proprias, quan-
tas k habet, singulis annorum curriculis 1 ad infor-
mandum genus herbarum, seminum lignorumque
tunc emissa est, et prima ilia praeceptio ve-
luti lex quaedam naturae fuit et inhaesit terrae,
creandl fructiflcandique sibi praebens in paste-
rum facultatem •. - De tertia idem Basi I ius,
in principia IX~: .. Adverte igitur Dei verbum
currens per omnem creaturam, quod olim coepit,
sed usque nunc operatur 6 et properat ad finem,
donee consummationem mundus accipiat. Sicut
enim pila cum ab aliquo fuerit impulsa, cum
spatia divexa m repererit, ipsa, sui volubilitate"
locique proclivitate velocius incitata, profertur nee
prius stare poterit quam ad plana descendat, ita
natura rerum, Del praeceptione commota, nascen~
tium morientiumque passim e1 facturam penetrans,
uniuscuiusque generis sobolem per similitudi--
nem sui custodit aequaliter, donee ad statutum
terminum valeat pervenire. Equum enim facit equo
succedere et leonem Ieoni et aquilam aquilae
et singulas P ani mantes sequentium successione
servata usque ad finem omnium exitumque per-
ducit. Nullum q enim tempus valebit proprietates
animantium commutare, sed tamquam nuper con-
stituta natura, ita recens fertur cum tempore '"·
Unde non dicitur lex naturae servari quoad hoc
quod produceretur' corpus ex corpore, sicut
modo fit per decisionem substantiae, sed modis
praetactis: tunc enim oporteret generationem
esse • vel circularem vel infinitam t a parte ante.

CAPUT II.
7
UTRUM CORPUS ADAE POTUIT FORMARI A CREATURA SPIRITUALI •

equitur inquirere si corpus primi hom in is po-~ Et prima, ~~ a bono a?~eto a; .

S tuit formari a creatura spirituali, scilicet ab secundo, st a malo, scdtcet a dtabolo vel dae-
angelo. mane aliquo.

ARTICULUS I. 428

Utrum corpus Adae potuit jormari a bono angelo.

Primo ergo quaeritur si bonus angelus potuit
formare sive condere corpus primi hominis.
Quod non, vldetur sto~: a. Sicut ostendi! Augu~
s tin us, IX Super7; Genesim ad Utteram , angeh
non poterant formare mulierem ex costa viri;
sed 1 in maiori distantia et minori dispositione
est pulvis sive lutum ad corpus bumanum quam
os et caro humana et difficilior transmutatio, cum
in habentibus symbolum sit facilior transmutatio 9 ;

a T add. dlcCJ. b V u. • p e1prrum c T add. ta st. lnceua:~STL ~r!b~~· Ill; Ita ~.P.~~- ,~:!1111~;'~\ o~. ~.o:.~
• V
ll L quan/11. 1 LZ drcul/1.
9 ~ ~~~~::~;:~. VST~Lu:'";;~~.:~op;::~::/ur. • p 111d. tlliiUn. • S fin/tum. • R om. Et .•. <llt(do.
codd. naluram pro facturam.
VSZ
r /lett.
• R om. • Ita P, alii om.
5 Loc. cit., hom. 9, n. 2 (PO 29, 190, PO 30, 959).
1 Cf. supra, num. 809. .
2 Homllia 5, n. 2 (PO 29, 98), sec. vers1on. Eustalhll
(PG 30, 913).
I 8 loan. 5, 17.
7 Cf. supra, num. 316, IV.
s Cap. 15, n. 26 (PL 34, 403).
3 Loc. cit., n. 10 (PO 29, 115, PO 30, Q22). 9 Cf. Arlstot., Dt general. tt c:orrupt., 11, c. 4 (II, 457).
4 Loc. cit., n. I (PO 29, 95, PO 30, 9 ll).
 INQ. IV, TRACT. II. SECT. I. QUAEST. I, - 428,
506
igitur, si angeli impotentes erant a facere corpus
humanum sive muliebre ex carne et osse hu-
mano multo forti us erant impotentes" corpus
hurna~urn formare ex pulvere vel t luto.
b. Item, non est diminuta virtus sive potesta~ d
angeli post tempus conditionis primi homints;
ergo, si nunc non potest ang~lus ed~ce~c corpu_s
humanum in esse ex seminahbus rahontbus exl-
stentibus in e\ementis, nee tunc poterat. - Q u o d
nunc non potest, ostenditur sic: Nullius rei
substantia, proprie et per se educenda e in esse
per naturam, potest educi in esse ministerio an-
gelical; corpus humanum est tale; ergo etc.-
Probatio primae: Ut dicit Augustin us, IX
Super Genesim 1 : • lnsunt rebus corporeis ratio-
nes, quibus cum data fuerit opportunitas tempo-
ralis, prorumpunt in species debitas suis modis
ct finibus ~. Prorumpunt, inquam, per se operatione
naturae: quantacumque enim sollicitudine opera-
retur angelus circa horum productionem in esse,
nunquam in essec producerentur nisi natura ope-
rante, bene h tam en operatione naturae in esse
producerentur angelo non cooperante, sicut quan-
tacumque sollicitudine operaretur agricola circa
productionem segetum vel arborum, nunquam pro-
ducerentur in esse nisi operaretur natura 2 • Unde
angelus, cooperans naturae in naturalium pro-
ductione, solummodo expedit et accelerat opera-
tionem naturae nee est educens rem naturalem
in act urn vel esse nee patens 1 educere, sicut nee
agricola segetes vel arbores, sed natura potius,
quae propria virtute sufficit ad horum produc-
tionem in esse tempore congruo k.
c. Item, si angelus potuit formare vel condere
corpus humanum, tunc fuit possibile et ponibile.
Ponatur ergo; inde sic: Angelus eduxit in esse
corpus Adae; ergo angelus fuit conditor alicuius
substantiae.- Contra: Damascenus3: "Qui-
cumque dicunt angelos conditores alicuius sub-
stantiae, ii omnes sunt os 1 patris sui diaboli ...
- Si dicatur quod ibi sumitur conditor pro
creatore- nee hoc impedit processum ratio-
nis, cum formatio corporis primi hominis ex pul-
vere fuerit m creatio quaedam, ut infra pate bit 4.
Contra: 1. Eiusdem est potentiae vel amplioris
reformare corpora mortuorum ex pulvere et for-
mare ex pulvere 11 : utrobique enim videtur esse
1T :!~ t':· ~ltRV ~~ln. :';add. u. 'P potrntia.
• S om. r./. t. p. • 5 llfdurali• poir;tp l STR om. t. c., in LZ etl add. mg.
• TR mflttrio. ~ V qllDd. , IU VF, alii .:~~attm~V ~'~ ~~::
0
1 Potius ln Heptat., II, c. 21 (PL 34, 602}.
2 Cf. supra, num. 244.
3 De [Ide orthod., II, c. 3 (PO 94, 874).
4 Cf. infra, num. 481-482. . 358sq., 351, 406).
:.; Cf. supra, num. 244.
ti Cf. Matth. 24, 31; I Thessal. 4, 16.
'I Ct. c. 15, p, 26 (PL 34, 403).
tantum potentia passiva vel obedientia materia-
lis o tan tum 5 ; primum au tern fiet ministerio ange-
lorum, sicut dicitur 6 ; ergo vidctur quod et P se-
cundum fieri possit, et ita videtur quod corpus
primi hominis potuit formari ex luto vel pulve-
ribus ministerio angelorum.
2. Praetcrea, IX Super Genesim, August i-
n us 7: • Nonnulla est in angelis potentia ut aliquid
creetur ... Ex hoc arguitur sic: Cuicumque con-
venit potentia, potest convenire actus illius po-
tentiae 8 ; sed potentia creandi q con venit angelis,
ut patet ex auctoritate praedicta; ergo et actus
convenire potuit, et ita nihil impedit quin corpus
Adae potuerit' educi in esse ab angelo, etiam
si Hla s eductio esset creatio.
3. Item, ut habetur ab Augustin o, VII t Su-
per Genesim 9, corpus Adae fuit in operibus sex 11
dierum semina liter, scilicet in quatuor elementis.
Si ergo angeli noverunt proportiones elemento-
rum quae requirebantur ad conditionem corporis
humani, et constat quod ministerio v eorum pate-
rant coaptari et compingi in tali proportione,
relinquitur quod poterant corpus primi hominis
for mare.
Respondeo: Concedo quod angeli non potue-
runt per eorum ministerium educere corpus hu-
manum nee ad hoc erat eorum potentia ordinata,
ut patet in Quaestione de miraculo 10• Et hoc dicit
Augustin us, IX Super Genesinz 11 : • Formare
vel aedificare costam ut mulier esset usque adeo
non potuit nisi Deus, a quo universa natura
subsistit, ut nee il1ud. quidem x earn is suppiemen-
tum in corpore viri, quod in illius costae succes-
sit locum, ab angelis factum esse crediderim,
sicut nee ipsum hominem de terrae putvere ...
[Ad obiecta]: l. Ad prim urn 12 ergo dicendum
quod non est simile de formatione et reforma-
tione. Nam in pulveribus, ex quibus erit refor-
matio, erit quaedam aptitudo sive appetitus ad
hoc quod simul uniantur in corpore et ulterius ad
unionem Y cum anima, cui attestatur ordinatio
corporis ad necessitatem non moriendi; quae qui-
dem aptitudo non erat in pulveribus vel in luto
ex quibus z formabatur corpus primi hominis.
Praeterea, etsi ministerio angelorum, sicut dicitur,
quod tamen ego non assero, fiat reparatio cor-
porum quae resurgent, non credo tamen quod ilia
•Ita F, V rducrndo, alii rduundr 1 f PH mlnlsltrlum t~ngdlpro nt. a.
1 Ita VF, alii om.; V om. 1uf. "' Ita P, alii /11/t.
• Ita V, alii potu.lt. • P l1fo. 'Ita VP, alii om. ~ STRL vi}.
8 Cf. Aristot., De somno et vigilia, c. I (Ill, 500).
9 Cf. c. 6; item VI, c. 14 ac IX, c. 17, n. 32 (PL 34,
lO Ci. supra, num. 227 et p, 293b.
11 Cap. 15, n, 26 (PL 34, -'03).
12 Cf. S. Bonav., IV Sent., d. 43, a. 1, q, 6, ad 6
(IV, 893sq.).
 DE CAUSA EPFICIENTE CORPORIS ADAE,
reparatio, in quantum erit ab angelis, sit ultimae
completionis sive perfectionis, sed quaedam com-
pictio sive coadunatio Q partium in toto ultima
completione a suo Conditore reformando. De hoc
habebitur b plenius infra, cum agetur de resur-
rectione 1•
2. Ad a I i u d dicendum quod angeli creare non
possunt, possunt c tamen iussu Dei, in quantum vo--
luntati eius obediunt, de rebus subiectis tamquam
rnateriam d ministrare ut aliquid creetur 2• Unde Au-
g us tin us, IX Super Genesim 3 : • Cum Deus unl-
versam creaturam suam bipartito t quodam modo
opere providentiae et in naturalibus et in vo-
luntariis motibus administret 1, creare naturam
tam nullus angelus potest quam nee se ipsum.
Voluntas vero angelica, obedienter Deo subdita g
eiusque executa iussionem, nafuralibus moHbus
de rebus subiectis tamquam materiam h ministrare,
ut secundum illas principales in Verba Dei non
creatas vel secundum illas in primis sex dierum
Utrum corpus Adae potuit jormari ab angelo malo
Sequitur inquirere I, utrum corpus primi ho--
minis poterat educi in esse ministerio mali an~
geli, hoc est utrum malus angelus poterat illud
ed ucere in esse.
Quod non, a. patet ex rationibus quibus osten-
sum est supra 7 quod nee angelus bonus hoc
potuit.
Contra: 1. Angelus malus tempore conditionis
primi hominis 0 non fuit minoris potentiae quam
nunc· sed constat quod tam bani angeli quam
mali 'assumunt corpora humana in quibus appa-
rent, quae formant ex ipsis elementis 8 i ergo vi-
detur quod tuncP similiter potuerunt; et ex hoc
videtur quod mali angeli poterant formare cor-
pus primi hominis. . in semine humano de quoHbef elemento, simili-
2. Item, A u g u s t i n u s, in libra 83 Quaestto-
num, 45 quaest. , dicit: • Non hoc op~rtet mir~ri,
9 portiones' elementorum in tali propo~tione co~­
quia omnia quae visibiliter fiunt 11, et1am per
feriores potestates a~ris huius non absurde fien
posse creduntur •. Ex hoc videtur quod non so-
lummodo corpora humana, sed etiam alia c quae
• S ~·Z ad~.~!~h~br~.lil
0
• R Qdunot/o. b STRLZ habtlur.
• F ,ab/tcto. • Ita V. 1111 tnQ/ula. ' L om.
,. Ita VF alii om. q Ita V, alii add. ftunt.
• LF p,.;portionu; R ut pro d. • V color/$.
1 De resurrectlone non agltur In Summa.
2 Cf. supra, num. 48.
3 Cap. 15, n. 28 (PL 34, 404).
.. Loc. cit., n. 71 (PL 34, 404).
~ Cf. Infra, p. 509, ad 4 et num. 4-87.
operibus causaliter creatas rationes aliquid in
tempore creetur, more agricolandi vel medendi
potest•. Et est exemplum Augustini' .. de me-
dico qui aegro ad hi bet alimentum et vulnerato t
mcdicamentum: non hoc facit de rebus quas crea-
vit, sed quas creatas invenit; de huiusmodi au-
tern quae adhibet nee vires 1 creat nee carnem,
sed natura potius hoc agit operatione medici
adiuta.
3. Ad ultimum dicendum quod, etsi angeli
sciant proportiones. elementorum quae requiruntur
ad formationem <:orporis humani et elementaria
materialia corporis humani debita formatione
membrorum compingere, tamen corpus humanum
formare non possunt. ltlam m enim harmoniam et
dispositionem, qua aptum est ad susceptionem
animae rationalis et ilia tamquam propria et de-
bita perfectione perfici, imprimere sive inserere
non possunt, quod necessaria requiritur ad cor-
pus humanum: quod 11 infra melius patebit 5•
ARTICULUS II. 429
6•
visibiliter fiunt, etiam per inferiores potestates
al:!ris •, id est daemones, • fieri possunt •.
3. Si diceretur quod Augustin us loquitur
de operibus mirabilibus sive miraculosis quae
quandoque visibiliter fiunt, quod videtur per hoc
quod loquitur de factione serpentum a Magis et
a r Moyse, Exod. 7 10 : - hoc non impedi t pr~
cessum rationis, quia si opera mirabilia quae •
• visibiliter fiunt, possunt fieri pert inferiores
potestates aeris 11 •, multo fortius et alia quae
subiacent naturae.
4. Item, cum optime sciant naturas et proportio--
nes rerum" naturalium sive elementorum et sem-
per sciverint, non est dubium quin scirent a prin-
cipia conditionis bominis quantum debeat ~ esse
ter et proportiones x elementorum in semine et
_m: misceri, et sic semen, quod est matena corpons
humani, facere. - Praeterea, cum scirent qua
proportione cal oris.: et quibus nutrimentis em-
brio coalesceret et confoveretur, et constat quod
Q
1 • Ita f, alii bipllttltam. ! Z Qd.minUtNl, quod L corr.
m~t:; :itlltn. • v 11/Q. • v $leal, q11od P cwr. • S om. p, h.
, L Qm. 1 y om. • z om. • F dtbeb/JI. • It& V, alii proporlioiWill.
•• STo:iuctrt'l.
6 Cf. s. Bonav., II Sent., d. 8, p. I, a. 3, q. 1 (II, 219sq.).
1 Cl. supra, num. 428.
s Ct. supra, num. 186-186.
11 Cf. cap. 79 (PL 40, 90)•
10 Cl. supra, num. 248. 11 Cl. supra, nota 9.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. I. - 429.
508
sciverunt vas aHquod parare a quod tali cal ore
vigeret et huiusmodi nutrimentis b .abundaret et
ita foetum huiusmodi c nutrire et nutncndo ad sta-
tum convenientem perducere, videtur quod tunc
sciebant et poterant corpus humanum in esse sine
viro et muliere producere d,
5. Item hoc videtur per hoc quod, quia dracones
erant se~inaliter in rebus corporeis r, mali angeli
perduxerunt eos in esse, similiter ~~ b~ni • Quod
1 tactum est in opponendo 8• Cuius ratio est haec
vult A ugu sti n us 2, dicens/: c S1 ven dracones
facti sunt ex virgis Magorum, non fuerunt tamen
creatores draconum nee Magi nee angeli mali,
quibus ministris ilia fiebant: insunt enim rebus
corporeis ,. etc. ut supra 3• Et post: .. Nee dicun-
tur angeli, qui faciunt ista, animalium creatores,
sicut nee agricolae segetum vel arborum • etc. Ecce
plane habetur ab Augustin o quod dracones
fiebant a bonis angelis et malis et illos facere
poterant, et hoc quia erant in rebus corporeis
secundum seminalem rationem; similiter videtur
in proposito.
6. Item, maius est corpus organizare quam qua-
Htates elementares ad aequalitatem perlectam de-
ducere; ergo, cum malus angelus possit illud quod
estg maius, potest illud quod est minus; sed ad
hoc quod corpus human urn educatur in esse ista
duo sufficiunt, scilicet perfecta aequalitas quali-
tatum et corporis humani organizatio. De prima
dicit A I gaze 1 4 : • Cum commixtio elementorum
fuerit pulcrioris et perfectioris aequalitatis, tunc
erit dispositio ad susceptionem animae rationalis •.
II. Item, quaeritur incidenter si daemones pos-
sunt generare et sic corpus humanum ad esse
perducere, sicut opinatur de Mer I in o h 5, qui,
ut dicitur, genitus fuit a daemone incubo 6•
Quod videtur 1. ratione praetacta 7, quia no-
scunt quantum sit in 1 tanto semine de quolibet
elemento et in qua proportione et portiones ele-
mentorum et tales portiones k in tali proportione I
sciunt commisceri et sic semen human urn facere
et matrici infundere et sine viro corpus humanum
producere m.
2. Hem, sciunt semen decisum a viro colligere
et in ilia virtute, qua dedsum est, observatum in
matricem aptam n ad prolis productionem infun-
dere, et ita ut prius.
::';rue, q~ ~ ~'· ~V
IIlli
P V add. d:~lnt.
Ubro; VS •lfltnJ•
v ; adu;· ln ~~:t
pro rtr6t~l. z
.;R~ :,:·a.~./~ =:n~ !. pcr~uR"·,,,,,,',Z,,p.
nulflmtntum.
R auaorllatt
• F add. d.
proportl:tttr.
1
1 1
1Cf. supra, nLim. 248-244.
2 In Heptal., ll, c. 2i (Pl 34, 602), ubi et sequens.
3 Cf. supra, p. 506, nota I.
4
Cf. Philosopltia, II, tr. 4, c. 5 (ed. Colon. 1506).
5 De quo d. A. Potthast, Biblioth. hist. lll£dii aevt 1
voce Oa/jrldu.s Monmutell8is (ed. Berlin. 1896, 487 aq:). '
3. Item, lob 41, 24: Non est super terram potestas
quae comparetur ei. Ergo, si aliqua est potestas
in terra quae potest corpus humanum in esse
producere, etc.
[Solutio]: [,Ad hoc dicendum, sine praeiudicio,
quod nullam rem, cuius proprie natura est causa,
potest angelus bonus vel malus educere de po-
tentia seminali in actum vel in esse, sicut supra
quod o, cum duplex sit operatio creaturae, quae.
dam scilicet agentis necessitate, ut ilia quae est
naturae, quaedam agentis per electionem, ut ilia
quae est voluntaria, ilia, quae est angeli, cadit sub
secunda differentia. Unde Augustin us, VIII Su-
per Genesim 9: • In ipso mundo gemina opera-
tio P providentiae reperitur, partim naturalis, par-
tim voluntaria: naturalis quid em per occultam
Dei administrationem, qua etiam !ignis et herbis
dat incrementum; voluntaria per angelorum opera
et hominum •. Est ergo ope ratio angelica, quantum
ad ea quae operatur in mundo, voluntaria: unde
et artificialis, maxi me cum operatur q circa haec
inferiora in r producendo illa in esse vel perfi-
ciendo. Unde angelus in talibus est agens ut
artifex et operatio eius operatio artis et operatum
ab eo artificiale. Unde nihil quod est proprie pro-
ducendum in esse secundum decretum naturae,
potest ab angelo produci s in esse, sicut nee natu-
rale potest esse artificiale. Potest tamen angelus
naturam expedire et in productione 1 rerum na-
turalium in esse opus illius accelerare, sed illud
in esse producere non potest, sicut nee agricola
segetes vel arbores.- Quod manifeste patet,
quia u si in huiusmodi producendis in esse multa
sollicitudine angelus operaretur, cessante opera-
tione naturae in nullo proficeret. Unde Ansel-
rn us ~. De conceptu virginali 10 : • Sicut creata na-
tura nihil per se facere potest nisi quod a volun-
tate x Dei accepit, sic voluntas creaturae nequit
quidquam Y per se operari nisi quod natura adiu-
vat vel concedit "· Est ergo agens ut artifex;
propter quod ab Augustin o comparatur me-
dico et agricolae, ut supra dictum est 11 • Unde
corpus compositum ab angelo, sive bono sive
malo, ad eHigiem corporis humani est corpus
artificiale, non naturale 12 : unde nee est z corpus
human urn, quod per se est corpus naturale, sicut
4 1111 F, alii ptrductrt.
z pori/au.
• V corporis.
'" V puducut
roductlontm. u
1 V om. "Ita F, V om.,
M V Dpla, F aptatam.
5 quod; v om. tn.
• F quia.
• R ad(). tn
• Ita F, alii 0111.
6 Cf. Augustin., De civil. Dei, XV,c. 23(PL41, 468sqq.);
S. Bonav., II Sent., d. 8, p. 1, a. 3, q. 1 (II, 220).
7 Cf. supra, p. 507, n. 4. 8 Cf. supra, num. 4-28,
~~Cap. 9, n. 17 (PL 34, 379). 10 Cap. II (PL 158, 445).
Cf. supra, p. 506, sub b et p. 507, ad 2.
12
Cf. supra, num. 186-188 et 191.
 DE CAUSA EFPICIENTE CORPORIS ADAE.
nee corpus artificfale ad effigiem corporis humani
compositum, ut statua vel huiusmodi.
[Ad obleota]: 1. Patet ergo qualiter ad p r i-
m u m respondendum est a, quia corpora formata
et assumpta ab angelis, sive bonis sive malis,
non sunt corpora humana, sed artificialia quae-
dam ad humani b corporis effigiem composita.
2. Ad illud quod dicit Augustinus, in libro
83 Quaestionum, scilicet e quod ... omnia quae vt-
sibiliter fiunt,. etc.: dicendum quod Augustinus
intend it determinare quod d daemones facientes
miracula sive mirabilia, simi\ia illis quae fiunt
ab angelis bonis, faciunt ilia vere et t non phan-
tastice. Unde vult dicere quod ab angelis malis
fiunt mirabilia/ similia illis quae fiunt ab ange-
lis bonis, sicut fuit de serpente Moysi et serpen-
tibus Magorum. Sicut enim verus fuit serpens, qui,
proiecta virga Moysi in terra, fiebat quodam
modo 1 ministerio bonorum angelorum, similiter
veri fuerunt serpentes Magorum, quodam modo
facti ministerio malorum 1.
3. Ad iII u d h quod obicitur quod 'si possunt I
in opera mirabilia quae sunt supra naturam,
multo forti us et in alia quae subsunt naturae •:
dicendum 2 quod non sequitur, quia quandoque
dicitur opus mirabile sive miraculosum ratione
modi agendi, non ratione rei actae sive produc-
tae in esse, sicut fuit de mirabilibus quibusdam
factis in Aegypto, ut scilicet de mutatione aquae
in sanguinem et virgarum in colubros, et aliis hu-
iusmodi, quae, ut vult Augustin us, naturalia
erant. Determinat 3 enim quod ... insunt rebus corpo-
reis per omnia elementa mundi quaedam occultae
seminariae rationes, quibus cum data fuerit oppor-
tunitas, prorumpunt in species debitas '"• quibus
agricolae praebent • quasdam visibiles opportuni-
tates et causas,. nascendi et • quod illi faciunt vi-
sibiliter, hoc angeli faciunt invisibiliter:o. Unde,
quia k angeli ministrant invisibiliter et repente pro-
ductioni t talium, quod ministraret natura visibili-
ter et successive, nee est differentia nisi m in modo
producendi, quia hie repente et invisibiliter, illic
temporali protelatione et visibiliter 11 , dicit Au~
gus tin us huiusmodi opera naturalia. Verumta-
men ratione modi producendi in esse, qui qui-
dem repentinus fuit et contra solitum cursum na-
turae, qui erat ministerio angelorum, erant illa
opera mirabilia. Ex quo patet quod angelorum
ministerio quandoque even it 0 aliqua mirabiliter
4 f
"Ita v, alii om. 11- Ita Vf, alii humlll!am • Z om.
alii pout/If. 11 L (corr.) quando. I Ita V, all\ prortu.ctlolltm
a R add. notu.rt. ,_ L ~ldd. 'lla VP, alii Pf,tdu.e~r~.
L corr. • v al dicot pro a. d • STR ono. s. d. I. f, f., In LZ es a ·
J> Ita f, alit om.
1 Cf. supra, p. 297, Solutio.
2 Cl. supra, nurn. 284.
3 Augustin., In Heptal., II, q. 21 (PL 34, 602sq.).
509
producl in esse, quae tamen secundum ordina-
tionem effectuum ad suas causas naturalia sunt
et opere naturae in esse a producta. Ex hoc patet
quod hoc argumentum non valet b per se lo-
quendo: 'angeli possunt in opera mirabilia, ergo
possunt producere ~ in esse naturalia '. Intelli-
gendum est tamen quod in opere praedicto et
consimillbus opus operans erat mirabile, in quod
solum potest angelus, opus operatum naturale,
in quod non potest d. Potest enim angelus mira-
biliter operari, id est contra cursum naturae sive
supra, ut fiant naturalia, non tamen potest ilia
facere "·
4. Ad a I i u d dicendum quod, supposito quod
noverunt proportiones elementorum et portiones
quae requiruntur ad seminis compositionem et
quibus nutrimentis et qua temperantia: caloris
foetus est~ conservandus et nutriendus, non ta-
men possunt de seminalibus rationibus educere
corpus humanum in esse, quia ad hoc quod
corpus humanum ex semine educatur in esse,
praeter substantiam seminis requiritur/ dispositio
sive virtus" quae relinquatur in semine ex virtute
decidentis sive generantis et forte a tota specie
illius, qua praeparetur et disponatur ipsum cor-
pus ad animae susceptionem, sicut proprie et per
se perfectibile ab h eadem. Quod patet per hoc
quod non omnes qui possunt decidere semen,
possunt generare. Dicendum igitur quod semen,
quocumque modo fuerit habitum, nisi fuerit de-
cisum a corpore perfecto anima rationali, in quo
rt:!licta fuerit virtus a decidente, qua corpus ex
illo educendum praeparetur et disponatur ad ani-
mae susceptionem ut ad propriam sui perfectio-
nem, non potest esse materia corporis humani.
5. Ad a I i u d dicendum quod non intendit Au-
g us tin us quod dracones, de qui bus obiectum
est, facti fuerunt sive a bonis sive a malis angelis,
quia tunc non determinaret ilia opera naturalia
fuisse, sed dicit 1 illos factos fuisse" ab angelis
eo genere loquendi quo ille dicitur facere qui
iuvat et expedit facientem per se.
6. Ad iII u d I quod sequitur patet responsio,
quia corpus compositum abm angelis, cum sit arti-
ficiale, ut supra tactum est 5 , non est corpus orga-
ni2atum nee potest angelus corpus huiusmodi or-
ganizare, licet possit partes quasi membra quae-
dam compingere et illis n quasi instrumentis uti 0 ,
non organis 6• Qua liter au tern" intelligendum est
1
V mtrocu/q, • L om. " Ita VF, alii om. Ita P,
S d. • P om.
• R inu/1/blllttr. • S otllltur.
• Ita VP, alii om. 11 S ad, quod
f VTRl nqulntur. • V rtrlul/1.
• SL om.t u; Pm:~· 1 V t~ltud. • S om. • V /Ill~. 0 V ut
4 Cf. supra, num. 282.
5 Cf. supra, p. !108, Solutio.
6 Cf. supra, num. t87.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. I. - 430.
510
illud verbum AI gaze I, scilicet •cum c?m~ixtl~a
elementorum fuerit • etc., infra deter~unajbl~ur •
II. 1-2. Ad hoc quod postea qua~ntur Sl dae-
mones incubi possunt tJ generare et SIC corpus hu-
manum ad esse perdu cere': dicendum quod non
2
possunt; quod patet ex prae~ictis • Potes.t !~men
dici, sine praeiudicio, quod s~ sem~n, matncJ mfu-
sum a daernone incubo, fuent decJsum a potente
generare et validum ad hoc ut de eo ~iat c?rpus
humanum et servaturn fuerit usque ad mfus10nem
in virtute in qua decisum fuit, similiter et fue-
rint ex parte mulieris recipientis quae requirun-
tur et sufficiunt r ad foetum perficiendum, bene d
poterit perduci E ex tali materia in esse corpus
humanum. Si autem semen infusum matrici ali~
qua arte extractum fuerit a I corporibus ele~
mentaribus, in quibus latent t rationes semina~
riae, nullo modo ex huiusmodi semine educetur
in esse corpus humanum: cui us ratio patet ex
dkt\sh.
3. Ad hoc quod obicitur quod 'non est super
terram potestas' etc.: dicendum quod, etsi maxima
sit potestas illius et maior potestate potentis ge~
nerare, quia tamen a datore potestatis i11ius non
est data ad hoc, nullo modo potest in hoc. Non
enim potest creatura in aliquid, nisi in illud in
quod data est illi potestas a Conditore sive 1 da~
tore eiusdem.

430 CAPUT III.

UTRUM CORPUS ADAE POTUIT FORMARI A NATURA ALIQUA INFERIOR!.

equiturk inq.uire~e utrum natura inferi~r, ut .vir~ ! i~ materia et specie.: ~st..enim ~at~~a vis in-
S tus caeleshs stve astrorum vel etla"': tpsa
1
virtus insita corporibus inferioribus, potUtt pro- [ tnter . et.
~tta
rebus procreand! stmtha. ex
1

corpora corpo~a cael~sha

stmthb~s 6 ; .sed
a~ta mfen?r~
ducere corpus primi hominis in esse. non est hutusmodt asstmtlaho cum corpore pnmt
hominis i ergo etc.
Et videturprimoquodnon,slc:a.Omneedu- Contra: 1. Augustinus 7 , in Glossa Exodi
censm aliud in esse, nobilius est eo quod educitur 7,12: « Insunt rebus corporeis per omnia elementa
per ipsum; igitur, si in genere corporum n cor- mundi quaedam occultae seminariae rationes, qui-
pus primi hominis sit nobilissimum etiam 0 se- bus cum data fuerit opportunitas ternpora1is ¥,
cundum statum in quo conditum erafP, nulla prorumpunt in species debitas suis modis et fini-
virtus corporis q poterat illud educere in esse, bus "· Ex hoc verba August i ni patet quod ea,
cum nulla virtus sit nobilior substantia r cui us quorum x rationes seminariae occultatae sunt in
est virtus. rebus elementaribus vel elementis, data temporis
b. Item, dicit Damascenus 3 : • Nos dicimus opportunitate exeunt in esse; et constat quod ille
quoniam astra non sunt causa alicuius eorum quae exitus Y est per operationem naturae; igitur, cum
fiunt neque corruptionis eorum quae corrumpun~ corpus primi hominis secundum seminalem ratio~
tur '"· lgitur nulla fuit eis data potestas faciendi s nem z erat in rebus operum sex dierum s, videtur
aliqua eorum quae fiunt a suo Conditore, cum quod data temporis opportunitate eductum esset
ipse nihil agat frustra neque deficiat in neces~ in esse operatione naturae; sed hoc esse non
4
sariis • posset nisi natura hoc posset; ergo etc.
c. Praeterea, si pater at producere illud in esse, 2. Item, Augustin us, VI Super Genesim ad
1
au~ hoc fuit mirabiliter aut voluntarie aut natu- litteram 9 , dicit: « Si omnium futurorum causae
raht~r. Non mi~abi~i~er, quia solus Deus opera- mundo sunt insitae, cum ille factus est dies quando
tur m cursu m\rabth, secundum quod dicit An- Deus creavit omnia simufW non aliter Adam factus
s; I m u ~ • Non v~luntarie, q~ia haec est u operatio est, sicut est credibilius, /am perfectae a virilita-
5

s bsta~hae age?hs per elechonem. Non naturali-~ tis quam erat in illis causis ubi Deus hominem
ter, quta operaho naturae requirit assimilationem in sex dierum operibus fecit: ibi enim erat non

, v ~ai:nt7b;llo, •S~Lp~;:;;:.~to, qu~~ Z dc;rr. ~ Rtoulnl. • F turrc suf/lclf!lt pro t. "· <~ ltn SZ, alii umlt. • V producl. I Z tx.
natura Ill/trior wl •utnrlor pDiuit prod a a. F toWm hoc caput allo modo disponit. Sic lnclplt: Stqultur fmJUirtrt 11trum corpora/11
11
flOC cmtu:lt; utlllllfo lllrum vlrtua Ultl~t~trtl corp11. prim~ homlnls In n.-t. Primo ergo polul qutrl utrum /nsl/a p/6 corporlbur tn/trlorlbua
111 1
rJJuctn• ttc. Oe/nde,omoJ 1 argumentatran•;o~ll ror~~· tjrtlo, ad ldtm quuttur dt comtta siPt sltlla comota. Cl"a pr{mum sic: Omne
"P 1dl1. omnl CDrporr ilulusmodl. q p add hut In ra. • ,. ll.ll F, all! ductnll. • I' om. t. g. c. u p noblltu.- trat pra 1. n. t.
~V • z o~.
11
!m.; :~r/tctlon:.· ~d:; ;~~ :,0;,_
11
llld.IWII. v V {sit pro q. t. r. • T /acltnda. ' P om. M z om, 'S om.

1 Cf. infra, p. 512, ad 3 et num. 4-36.

2 Cf. supra, p. 509, ad 4. 6 Arlstot., Magn, Moral., I, c. 10 et Melaph., IV, c. 4
(II, 140, 517).
3 De fid£ or/hod,, II, c 7 (PG 94 894) 1 In lfeptal., II, n. 21 (PL 34, 602).
4
Cf. Aristot., De ani~a, JJI, c. (Ill, 471).9 8
5 De cone. virg., cap. II (PL 158, 446). Cf. supra, num, 816.
9 Cap. l~, n. 29 (PL 34, 351). 10 Eccll. 12, 1.
 DE CAUSA EFPICIENTE CORPORIS ADA!!.
solum ut ita fieri posset, verum etiam ut eum
ita fieri necesse esset •. Si ergo ita erat corpus
primi hominis in illis causis, non solum ut fieri o
posset, sed ut ipsum fieri necesse esset, videtur
quod in causis illis non erat tantum possibilitas
producendi illud in esse, sed neccssitas.
3. Item, solum corpus humanurn est dispositum
ad susceptionem ani mae rationalls; quod ergo
potest facere corpus dispositum ad susceptionem
ani mae rational is, potest fa cere corpus humanum;
sed hoc potest natura caelestis; ergo etc.-Quod
potest, probatio: Dicit Algaze1 1 : .. Cum com~
mixtio elementorum fuerit pulcrioris et perfectio-
ris aeq ualitatis, tunc erit dispositio ad susceptio-
nem animae rationalis •. Sed natura caelestis po-
test facere huiusmodi commixtion em elementorum:
potest enim per influentiam 6 virtu tis lucis con-
trarietates elementorum conciliare 2 et consequen-
ter per actiones frequentes quod erat intensum
remittere et quod remissum intend ere; igitur, cum
inter qualitates elementares contrarias non sit
infinita distantia et natura agens incessanter agat
-dicit enim Algazel 3 : c Non cessat natura
operari in materia sicut nee dator formarum in-
fluere • - videtur quod possit huiusmodi aequa-
litatem facere elementorum.
4. Item, triplex est conditio materiae: potentia,
dispositio et necessitas; omne c agens in materia
inducens dispositionem in ilia, per actuum mul-
tiplicationem inducere potest necessitatem in ea-
dem. Hoc patet per exemplum et rationem. Exem-
plum est quod calidum, ut ignis, disponens ma-
teriam aeris ad susceptionem formae ignis, potest
continua actione inducere necessitatem ad eam-
dem. Hoc idem patet ratione tali: Cum non sit
infinita distantia inter qualitates elementares, sive
contrarias sive alias, cum unum agat in aliud,
si d quo modo agens potest disponere patiens ad
illius formae susceptionem, potest actione fre-
quenti inducere necessitatem ad eamdem, ideo t
videtur de virtute caelesti quod, cum possit ma-
teriam corporis humani dlsponere ad susceptio-
nem animae rationalis, ut ex praedictis patet", cum
sit continue agens, potest in eadem I necessita-
tem inducere ad eamdem: quod non potest esse
nisi per eductionem corporis humani in esse.
5. Item, anima K vegetabilis, cum sit vita quae-
dam h, dignior est omni corpore humano in
------
1 PhU.osophia, II, tr. 4, c. 5.
2 Cf. supra, p. 350b.
3 Cf. Joe. tit., II, tr. 2, c. 5.
" Cf. argumentum praecedens
5 Cf. De div. quaesl. &1, q. 54 (Pl 40, 3B).
6 Pseudo-Arlstot., De pJanlis, I, c. 7 (IV, 21).
511
quantum est corpus: hoc autem t patet per Au-
g us tin u m 5 , in multis Jocis; sed natura caelestis
educlt an imam vegetabilem in esse: quod patet
in libro De vegetabilibus 6, ubi appellatur terra
mater plantarum et sol pater; si igitur potest illud
quod est maius et nobilius, potest et 1c illud quod
est minus et ignobilius; ergo 1 etc.
6. Item, per impressiones relictas in inferioribus
a corporibus supercaelestibus sive a virtute cae-
lesti educuntur in esse minuta animantia: per
accessum enim solis secundum motum eius an-
nuum, ut manifeste videmus, minutorum sensibi-
lium fit renovatio 7• Si ergo huiusmodi minuta, ra-
tione animae sensibilis qua agunt et sensifican-
tur, nobiliora sunt omni humano corpore, in
quantum est corpus, videtur idem quod supra.
7.ltem, ut ostendit Philosophus, scilicet m
A I bum as a r, in Libro introductorio ad 11 artem
astronomiac 8, in locis, in qui bus abundat frigus
vehemens G sive superfluum propter solis remotio-
nem aut calor immoderatus sive superfluus prop-
ter nimiam eiusdem appropinquationem, non edu-
citur aliquod animal in esse, sed solummodo in
locis mediis, in quibus calor et frigus in quodam
temperamento se habent ex convenienti situ solis.
Ex iis patet quod ex praesentia virtutis corporis
solaris in proportione convenienti animalia sor-
tiuntur esse et ex contrario non-esse. Ex quo
patet virtutem caelestem, et maxime solis, posse
animalia producere in esse; ex quoP videtur quod
et corpus humanum, ut prius.
S.ltem q' ut dicit Hugo 9, • homo factus est ut Deo
serviret propter quem factus est, et mundus factus
est ut serviret homini propter r quem factus est •.
Si ergo mundus factus est ut serviat homini, si
aliqua quae sunt de nobilioribus partibus mundi s,
sicut stellae, sunt causa dissolutionis corporis
humani et in illam possunt, videtur quod aliae t
stellae vel alia aliqua in mundo sint causa com-
positionis corporis humani et in illam possint;
sed potestatem quam habent ea quae principa-
liter agunt in mundo, habebant a principia; ergo
a principia erat potestas in eis componendi corpus
humanum.- Quod autem stella aliqua,
videlicet comata, sit causa dissolutio-
n is huiusmodi, videtursic:Utvolunt philo-
sop h 1 to, in omni re complexionata terrestri sunt
res corporeae .11 spiritales 11 assimilatae naturis
7 Cf. supra, num. 292, I.
8 Cf. lib. II, c. 4 (ed. Augustae Vindelicorum 1489).
9 CH sacram. christ. jid., I, p. 2, c. I (Pl 176, 205).
10 Cf. Avlceona, De anima, tr. 2, c. 8 (f. 28b).
11 Scilicet spiritus qui sunt in corporibus; cf. infra,
p. 514b.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. I. - 430.
512
caelestibus, incorporatae ipsis rebus complexio-
natis, quae res spiritales separabiles sunt a rebus
complexionatis a per actiones corp~rum sup.erca~le­
stium. Cum que fit t> haec separatio, derehnqmtur
res a natura complexionata sive dissolvitur com-
plexio et infirmatur r res et corrum?itur.- ~rae­
terea, ponunt astronomi quod om~ts stella Sl~ de
natura unius septem planetarum . Ponunt cham
quod si fuerit aliqua stella trahens comam de
natura solis, virtus eius, quae scilicetd sublimavit
comam et separavit a natura terrestri, separavit
spiritus, qui sunt in corporibus complexionatis
assimilati naturae solis, et erit infirmatio ac cor-
ruptio in hominibus et sementis t, quibus sol
principaliter dominatur. Similiter, si fuerit stella
trahens comam de natura Martis, patientur detri-
mentum aut corruptionem res martiales, et simili-
ter currit res per ceteros planetas. Ex iis videtur
quod stella comata sit causa infirmationis et
corruptionis corporum humanorum. - Praeterea,
astronomi ponunt stellam aliquam esse causam
corruptionis corporum f humanorum et aliorum
naturalium. Damascen us 2 ponit contrarium,
scilicet quod ipsa astra • non sunt causa ali-
cuius eorum quae fiunt neque corruptionis eorum
quae corrumpuntur ...
[Solutio]: Ad hocc dici potest quod nulla na-
tura inferior h poterat corpus primi hominis de-
ducere in esse: hoc enim 1 non fuit alicui crea-
turae inferiori neque superiori datum a Deo. Ut
enim dicit Augustin us, Contra Faustum 3 : • ld
erit cuique rei naturale quod ille fecerit a quo
est omnis modus, numerus et ordo naturae ... Unde,
cum natura inferior k nihil potest nisi quod est ei
naturale, hoc est inditum a Conditore naturae
educere corpus primi hominis in esse non fuit ei
naturale; ergo etc. t
[Ad obiecta]: 1. Ad prim urn ergom dicendum
quod, licet corpus primi hominis secundum semi-
nalem rationem esset in elementis, non tamen n de-
buit operatione naturae produci in esse sicut o alia
quae secundum eamdem rationem erant in ele-
~entis. Et haec est ratio: summa potentia, quae
m elementis mundi rationes causales et P semi-
nates inseruit 4, non indidit illis sive eorum naturae
ut illorum q operatione omnia huiusmodi in esse
educerentur, sed eductionem quorumdam sibi re-
servavit, de quorum numero erat corpus primi
• p ~~=tb~~t ';11p··:t:~:uio":s~': SP e:,tpadd. mg.
• P obitdum In contrgriu;,, . • Ita r, ~Ill om. ' '?~'"~d llljulorum.
0
• V lllorum. ~ T om. • S nihil. ~ z q
~ro unum. • Codd. cum mlJ.nd/ cotut/IIJI/ontm ;~~ n. m. c 1 t, 1 Po:~, 1 V 111/r.
Tom. ud ... /ltrf. • P primum tn ccntrorium.
~ ~- Ariatot., Meteor., I, c. 6 (Ill, 559).
fid£ orlllod., II, c. 7 (P094, 894); d. supra, num. 289.
3 Lib. XXVI, c. 3 (PL 42, 480).
hominis. Licet enim praefixerat in prlmis rerum
causis, ut corpus primi hominis fieret et sic vel
sic fieret, non tamen praefixit ut operatione ilia-
rum a fieret vel sic fieret. Unde Augustin us, VI
Super Genesim ad litteram 5 : • Sic factus est homo
quemadmodum illae primae causae habebant ut
fieret primus b homo, quem non ex parentibus
nasci qui nulli '" praecesscrant, sed de limo for-
mari oportebat secundum causalem rationem, in
quad primitus erat factus. Si ergo in illis primis
rerum causis, quas mundo primitus Creator in-
seruit, non tantum posuit quod de limo forma-
torus erat hominem, sed etiam quemadmodum
formaturus, utrum sicut t in matris utero an in
forma iuvenili, procul dubio sic fecit ut illicf
praefixerat: ncque enim contra dispositionem suam
faceret. Si autem vim tan tum g ibi posuit possi-
bilitatis ut homo fieret, ut sic et sic posset, id
est ut ibi esset quia 11 sic et sic posset 1 i unum
autem ipsum modum quo erat facturus in sua
voluntate servavit, non mundi constitutioni k con-
texuit ...
2. Ad a I i u d dicendum quod non est intentio
Augustin i quod necesse erat corpus primi ho-
minis ab illis causis inferioribus, in quibus cau-
saliter erat, cduci in esse nee in quantum in ipsis
erat, sed potius in quantum erat in divina volun-
tate ut sua potentia produceretur in esse, sed 1
ab illis quibus dederat ut de m .illis fieri posset.
Et hoc patet ex verbis Augustin i, ibidem di-
centis 6 : « Manifestum est sic non factum esse ho-
minem, contra quod n erat in ilia prima condi-
tione causarum, quia ibi erat etiam sic fieri posse,
quamvis non ibi erat ita fieri necesse esse: hoc
1 enim non erat in conditione creaturae, sed in
placito Creatoris, cui us voluntas rerum est neces-
sitas ... Ecce quod dicit plane quod non ibi, id
est o in causis inferioribus, erat necesse itaP fieri,
sed ut erat sic fieri q in voluntate Creatoris.
3. Ad tertium ' dicendum quod hoc 11 ' sol urn
corpus humanum dispositum est ad susceptio-
nem animae rationalis ', verum est si intelligatur
dispositum propinqua sive t coniuncta disposi-
ti?ne, ut illa quae est necessitas, quo modo dispo-
mtur corpus humanum quando est organizatum. Si
vera intelligatur dispositum u dispositione remota,
non est verum, quia semen humanum dispositum
est quodam modo, scilicet disposi.tione remota,
• Ita P, alii aft: V comparo/lo pro Btpara/lo.
1
< V (n/ormatur "S om.
Ita P, aJH auttm • P add. Pel tl/om IIUJHt(or IF om. t. t.
: p · t·
z P V om.
v V add divlna
~ P add tllam
•v n~n. , V P;/,
P V lantam.
·~~~=biz, all; l~t~~~~~~q:,a;,:rv~ ~
.. !: • 1 V om.; P utrum
.S om. I. t. :P Z ib/.
-4 Cf. supra, num. 286-288.
ti Cap. 15 (PL 34, J.4.hq.).
6 Loc. cit.
 DE. CAUSA E.FFICIE.NTE. CO~PO~IS ADA!:..
secundum quod dicit Algazel:. Cum commixtio a
~le~entorum fuerit pulcrioris et perfectioris aequa-
htah~, tu~c. erit dispositio •, et b tamen intelligitur
d: dtspo~thone remota, quia loquitur de spermate
Stve semme humano, in quo, ut ipse dicit, cum
es~ commixtio e~ementorum in aequali tate c pul~
cr10re et perfect10re, • quad nihil possit inveniri
s_ubtilius et pulcrius, tunc est aptum ad suscep-
tJOnem formae pulcherrimae •, scilicet ani mae hu-
manae. Dicit enim sic 1 : c Cum commixtio ele-
mentorum fuerit pulcrioris et perfectioris aequa-
litatis, qua nihil possit inveniri subtillus et pul~
crius, sicut est sperma hominis, cuius necessitas
venit in corpus hominis ex cibis qui sunt sub-
tiliores cibis animalium et cibis vegetabilium et
ex virtutibus et mineriis t 2, quae sunt pulcriores
virtutibus et mineriis animalium, tunc fiet apta
ad recipiendum a datore formarum pulcriorem
formam I, quae est anima hominis •.
4. Ad iII u d quod obicitur • quod i\lud agens,
quod potest inducere dispositionem ad formam ali-
quam in patiente, potest necessitatem inducere in
eadem': dicendum quod quando sic est quod
dispositio, quae est necessitas, sequitur ad remo-
tam dispositionem sine aliqua innovatione formae
alterius generis, bene e verum est, sicut patet de
igne inducente in materiam aeris dispositionem re·
motam ad formam eiusdem, qui per actionem con-
tinuam potest inducere illam quae est necessitas.
Quando autem inducltur necessitas per innova-
tionem formarum diversorum generum, sicut fit
in deductione corporis humani in esse ex ele·
mentis, ubi prima requiritur commixtio elemen-
torum in h perfecta aequali tate, deinde coagulatio
spermatis, deinde informatio elusdem in mineriis 1
et harmoniis, qui bus k aptatur ad susceptionem ani-
mae rationalis virtute relicta ab ipso decidente 1,
unde efficitur semen et materiale congruum cor-
pori humano, deinde post multas innovationcs
action urn partium organizatio: non est verum.
5-6. Ad iII a quae consequenter obiciuntur, sci-
licet quod 'natura inferior'" potest educere vegeta-
bilia in esse et animalia min uta n sive quae exeunt
in esse per putrefactionem' etc.: dicendum quod,
etsi o ista sint nobiliora aliqua ratione corpore hu-
mano, in quantum corpus est, non tamen in qua~­
tum humanum, propter ordinem quem habet ad. ant-
roam rationalem et maxime quia corpus prim1 Ito-
minis mediante sua perfectione, scilicet animaP
• S mlxtlo. ~ Ita V, alii de. • T ad~.Zt~m. l. ~-.'~/~::.11/n~'"'· • Ita P, V qua, alii qulfl.
alii /ormlt. , Z undt. • P om.
,. P ultstl:r. ~ V munlla. • V sl. • V om.
d V add. gloria.
alii quod. • S fat/t.
:":
• ~L",".·mptf:n~,.t;n::,~~~~T~~::::~.pro
1 Cf. Philosoph/a, II, tr. 4, c. 5.
2 Cf. Algazel, toe. cit., tr. 3, c. 5.
3 Cap. 11 (PL 158, 445), ubi et sequens.
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
513
rationali, erat serviturum Deo, eta quo erat totum
genus humanum accepturum esse et etiam Chri-
stus secundum carnem, unde erat Deus maxi me a
glorificandus, et etiam erat glorificandum et Deo
uniendum, nobilius erat quantum ad hoc re ali-
qua vegetablli et etiam omni minuto animante. Et
sic interlmitur media supra dicta, quia vegetabilia
et animantia minuta se habent sicut excedentia et
excessa respectu corporis primi hominis. - Prae-
terea, etsi vegetabile quodcumque et min uta ani-
mantia cuiuscumque generis essent corpore primi
hominis nobiHora, non tamen sequeretur quod, si
natura inferior b posset educere ilia in eHectum c,
quod similiter posset d corpus prim I hominis '·
Ratio huius est, quia quandoque quae ignobiliora
sunt cum maiori difficultate educuntur in esse:
cum maiori enim difficultate educitur lapis vilis-
simus in esse, ad cuius eductionem requiritur
congelatio multorum annorum, quam planta aliqua
valde nobllis in genere suo. Propter quod non
sequitur: 'hoc potest educere I in esse illud quod
est nobilius, igltur et illud quod est minus no-
bile'. - Praeterea, alia causa est, quia creatura
non potest in aliquid nisi in illud in quod data est
IIIi potestas a suo Conditore. Unde An s e I m us,
De conceptu virginali 3 : c Creata natura nihil per
se facere potest nisi quod a votuntate Dei acce-
pit •. Idem s, in eadem: • Sola Dei voluntas fecith
in principia rerum naturas, dans quibusdam com·
petentes 1 singulis voluntates, ut naturae et vo-
luntates secundum ordlnem sibi traditum suum
opus in rerum cursu persolverent •. Propter hoc
dico quod id quod potest facere illud quod est
maius, non potest facere illud quod est minus:
sicut qui potest generare hominem non potest
generare asinum, quia hoc non est sibi datum ab
illo a quo est k omnis potestas. - Praeterea, ut
volunt a I i qui, sol non produtit in esse an imam
vegetabilem '· Et hoc ostendunt 1 sic: Sol quarto
die conditus est, vegetabilia tertia die; causa
autem origine et natura debet praecedere suum
effectum et non sequi. Unde Basi I ius, in prin-
cipia V Hexaemeron 5 : • Germinet terra herbam
pabuli 6• Per se videlicet tell us germinare prae-
cepta est, nullius indigens adiumento. Quoniam
quidam opinantur plantis ac seminibus salem
causas praestare crescendi, dum ea, quae de terra
pullulant, proprii caloris attractu m ab imis sedi-
n,
bus ad summa perducit idcirco sole antiquior
• Codd. bit el p;ualm lalra, ntn/1 vel muntrls. /Ill P,
' V declndtndt, f" dudndrntt.
d "v om. tduttrt ... poutl. • Z add. tt. IV add. /Uud. 11 Ita F.
~m. 1 v o:rttndllur, L o:rtrnd/1. • Vattrodfl. • Ita F. alii produclt.
t Cf. supra, num. 285.
5 Num. I (PO 29, 95, PO 30, 911).
6Gen. I, 11.
33
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. I. - 430.
514
terrenae foecunditatis ornatus emicuit ut occ.asio
venerandi salem, utpote auctorem nas~enhum,
iis, qui in errore positi sunt, aufe~retur, Sl tamen
suaderi potuerint quia priusquam a Ipse creatus .est,
erat iam terra suis fructibus decorata, conslde-
rantes quod herbis et pabulis sol in nascendo
posterior est~. . .
7 Ad a 1i u d dicendum quod m loc1s valde re-
motis a sole et valde propinquis non componitur
animal, quia materia, ex qua fieret animal, non
aptatur per operationem solis, ~on .quia .sol ha-
beat naturam productivam b ammahum 111 esse,
sed solum dispositivam. Cum enim ex vapore
et fumo, resolutis ex e\ementis, habeant esse di-
versae compositiones, virtute corporis supercae-
lestis disponente, cum fuerit nimia elongatio solis,
coagulantur et compinguntur ibidem vapores et
non elevantur in sublime et flant ibidem et r hie-
me et d aestate venti validi et non componitur
ibidem aliquid ex animalibus et sementibus. Si-
militer si sit nimia approximatio, sicut est in
Jocis meridianis combustis propter vehementem
exustionem, nihil componitur ibi. Haec" est ratio
Philosophi 1•
B. Ad u I tim u m dicendum quod cometae neque
compositionis neque dissolutionis sunt causae,
sed signum tantum. Ut enim ponunt astronomi 2,
coma est ignis sublevatus a partibus mundi sen-
sibilis, generatus ex materia deorsum veniente,
habens diuturnitatem permanentiae suae, cuius
natura est sublimata virtute alicuius stellae, sepa-
rata a natura terrestri et assimilata naturae cae-
lesti. Stella autem trahens comam et sublimans I
et separans a natura terrestri separat spiritus
qui sunt in corporibus complexionatis assimilatig
naturae stellae, unde fit infirmatio et corruptio
in hominibus et sementis, quibus dominatur stella
ilia. Unde coma signum est praecedens sublima-
tionis et separationis naturae spiritualis a rebus
complexionatis et assimilatae stellae trahenti co-
mam in natura spirituali. Sic igitur patet quod
cometae sunt signa tan tum: apparent enim in
mortibus regum iussu h Dei, non tamen semper,
sed secundum dispensationern divinam. Unde
Damascenus 3 : • Constituuntur multotiens et
coniugae cometae signa quaedam mortis regum,
quae non sunt ex iis quae a principia gcnita sunt
" Codd. postquam. b V productus
<
Z autmflalt. ~ T lusll; L ditllur pro Dtl.
' Ita FL, alii om.; I' prt pro sed
Fa 110/un/a/t dl~lno pro t. JO. d. ~ z om.
• lla VF, alii divuw.
1 Cf. Aristot., Meteor., I, c. 9 (Ill, 564).
2 Cf. Aristot., Meteor., I, c. 6 (Ill, 558).
3 De fide orthod., II, c. 7 (PO 94, 894).
.4 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 14, p. 2,
ad 4 (II, 364).
astra 1, sed divina iussione secundum ipsum tem-
pus constituuntur et rursum dissolvuntur •. Et
quod dicit "' non esse eorum quae a principia
genita k sunt astra "• hoc intellige non quantum
ad planetam trahentem comam, sed quantum ad
comam. Et nota quod dicit « signa •.
Si vera quaeratur 4 unde est quod apparet
aliquando stella comata in morte regum, responsio
brevis est secundum Da rna s c en u m 15 : • Secun-
dum dispensationem hoc fit et voluntatem divi-
nam m •.
Dicunt autem astronomi quod hoc non fit
propter mortem hominis, ut est homo individuus,
sed propter turbationem regni aut aliquid circa
regnum: sic enim ponunt significationem comae.
- Sed, quidquid sit de cometa, ut ex dictis patet,
stellae sunt causae dissolutionis corporum huma-
norum, quia, ut dictum est 6, stella trahens com am
separat spiritus qui sunt in rebus complexionatis
quibus dominatur stella, undc infirmantur et cor-
rumpuntur.
Responde o quod, secundum philosophos 7,
quandoque opcratione alicuius n stellae fit im-
mutatio aliqua in corpore humano, ad quam
sequitur defectus naturae conservantis et conti-
nuantis rem complexionatam in esse, ad quem
defectum sequitur rei dissolutio. Unde operatio
stellae non est per se loquendo causa dissolutio-
nis, sed potius natura deficiens, non conservans
rem huiusmodi in esse: unde operatio stellae est
dispositiva ad dissolutionem, non causa, sicut
sol per se loquendo non est causa hominis, quam-
vis operetur ad generationem eius, disponendo
materiam generationis et aptando ad hoc quod
sit materiale corpori humano. Potest ergo dici ad
obiectum quod sicut stella quandoque est 0 causa
dissolutionis, scilicet dispositiva, sic et stella est
causa compositionis, scilicet dispositiva.
Ad hoc quod dicit Damascenus quod ~~.astra
non sunt causa alicuius eorum quae fiunt »: di-
cendum 8 quod Dam a seen us intelligit de causa
per se, cuiusmodi est ilia quae est infallibiliter
operans et coniuncta effectui. Bene autcm P vult
quod sint causae disponentes ad esse complexio-
nis. Dicit enim 9 : "Qualitas afris facta soleq, luna
et astris, ali is et aliis' diversas s complexiones
et habitus et dispositiones constituit •.
Ita F, alll ln. d R add. tn. g v asstmllarl.
• I' add. tnlm. IV SUbil'vans.
• Ita 1', alii om. I L /toe Damasttni. '"L om.;
~ V om. P r tnlm.
~ P add. tt. • Ita P, ceterl all/ tl alii pro a. t. a.
I 5 Loc. cit.
6 Cf. supra, ad 8.
7 Cf. supra, p. 5llb, n. 8.
a 2 3
0
0
q. ' I 8 Cf. supra, num. 289.
9 Loc. cit.
 DE CAUSA FORMAL! CORPORIS ADAE. 515

QUAESTIO II.
DE CAUSA FORMALI CORPORIS ADAE.

equitur consideratio de causa formali ipsius corporis. Et appellamus causam

fo~malem,. non 1llam quae est essentialis rei vel quae est exemplaris - haec
. . ~n1m mag1s perlmet ad esse corporis quam ad fieri - sed ' formam huius-
modl • d1c1mus, prout in fieri consideratur, modus exeundi in esse. Et de hac tria quae-
runtur:
Primo, utrum co~pus primi hominis exivit in esse per creationem vel aliter;
. secundo, suppos1to quod aliquo modo per creationem, utrum maioris potentiae
fuent creare de nihilo ipsum vel de limo ;
tertio, utrum isle modus educendi corpus de limo pertineat' ad perlectionem universi.

CAPUT I. 431

UTRUM CORPUS PRIM! HOMINIS FUERIT CREATUM VEL NON 1•

Quaeritur ergo I. utrum corpus primi

fuerit creatum vel non.
hominis
cum anima non sit 1. ex elemento vel elementis,
ut ostcndit AugustIn us, Super Genesim ad Jit-
feram 4 ; ergo quantum ad corpus.
Quod sic, vldetur: I. Nobilissimus modus ex- Contra: a. Gen. 2, 7: Formavit Deus hominem de
eundi in esse est per creationem, qui est a Deo t•t limo terrae,· ergo formatus fult quantum ad cor-
a tota causa et qui tolllt omnem obnoxietatem re- pus, non creatus, quia, ut dicit H u go ,5' c quod
speclu creaturae; igitur, si convenit quod aliquod creatum est, de nihilo factum est: nam quod de
corpus hoc modo fuerit egressum in esse, maxime allquo factum est, factum est 11 , sed creatum non
hoc convenit corpori nobilisslmo; hoc autem est est, quia de nlhilo factum non est,.,
corpus primi hominis; sed alia quaedam corpora b. Item, creatura spiritualis et corporalis distin-
exierunt in esse per creationem; igitur etc. guuntur per condltionem nobilitatis et ignobilita-
2. Item, est distinguere spiritus per differentias tis: cuiuscumque enim 1 condition is sit res corpo-
nobilitatis maioris et minoris: maioris enim sunt ralis, ignobilis est et vilis k respectu creaturae
nobilitatis spiritus qui immediate ordinati sunt splrltualis, rt loquor de spiritualibus separabilibus
ad fruendum Deo, cuiusmodi sunt angelus et et t separatis a corpore; si ergo nobilioribus crea-
anima, quam alii, ut d spiritus vitales corpore! et turis debetur nobilior modus producendi in esse,
alii huiusmodi, ut quibus quasi mediis unitur qui est creare, et aliis debetur minus nobilis
anima cum corpore 2• Similiter est distinguere cor- modus; ergo etc.
pus per differentias nobilitatis maioris et minoris. c. Item, An s e I m us, in Monologion 6, videtur
Cum igitur quidam spiritus exierint t in esse per ostendere quod nulla res sit ex nihilo, et ita
creationem, similiter corpora quaedam; spiritus nihil creatur, sic: c Ex quocumque fit aliquid, id
autem nobilioris conditionis sic exierunt in esse 3 , causa est eius quod ex se fit; et omnis causa
et similiter videtur quod et I corpora nobiliora necessaria aliquod m ad essentiam effecti praebet
debuerunt; sed inter corpora corpus nobilissimum adiumentum; si ergo factum est ex nihilo aliquid,
fuit primi hom in is; ergo etc. ips urn • nihil' causa fuit eius quod ex ipso factum
3. Item, Eccli. 17,1: Deus creavit de terra homi- est. Sed quo modo id, quod nullum habebat esse,
nem; sed ista creatio non fuit ratione ani mae, adiuvit 11 aliquid ut perveniret ad esse? Si au tern

b STRZ hit, quod L corr. • Ita P, all! ptrllntl. 4 S tl. • It& VP, alii uttrunt. I P om.
a Ita FR tco11.), 1!11 suundum.
'V fll. ~ L om. f. t. 'L causa. a z om. t. r. 1 V om. • P om., S om. ad. • {fa V, aliladturat.

1 Cf. s. Bonav., 11 Sent., d. 17, a. 2, q. I (II, 419sq.). 4 Lib. VII, cc. 12 et 14 (PL 34, 362sq.).
5 De sacram. christ. ftd., 1, p. I, c. I (PL 176, 187).
2 Cf. supra, p. 420, Solulio.
6 Cap. 8 (PL 158, 155), ubi et sequentes duo loci.
3 Cf. supra, num. 99.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. II. - 431.
516
nullum adiumentum de nihilo pervenit ad aliqui~,
cui aut qualiter persuadeatur quia ex nihilo all-
quid effkiatur? • , .. , . .
d. Praeterea, idem ad idem: • N1htl aut s1gm:
ficat aliquid aut non significat aliquid a; sed 51
• nihil' est aliquid, quaecumque facta sunt ex nihil~,
facta sunt ex aliquo; si vero 'nihil' non est ail-
quid, quoniam intelligi ~ote~t ~t ~x eo, .q~o~
"?"
penitus non b est, fiat ahqu1d, m~il. fit :x. mhilo.
sicut c vox omnium est quia ex mlnlo mlul. Unde
videtur conscqui, ut quidquid fit d, fiat ex aliquo •.
11. Item, potest quaeri quo vocabulo proprie no-
minanda est eductio corporis humani t de limo.
(Solutio): I. Ad hoc intelligendum quod quando/
aliquid educitur in esse secundum legem.e propa-
gationis naturalis, necessaria est sufficientia in
principiis et quantum ad principium passivum h
sive materiale et quantum ad principium activum
sive form ale: formale dico quodam modo, eo
modo quo phi I o sop hi ponunt in naturalibus
actionibus materiale, quod est subiectum trans-
mutationis, non solummodo esse principium pas-
sivum, sed quodam modo activum. Ubi autem
aliquid educitur in esse cum defectu horum duo-
rum vel alterius, est potius cursus secundum
legem creationis quam naturalis propagationis vel
eduction is, et tunc non potest esse 1 eductio ali-
cui us in esse nisi ab illo qui potest creare.
Sed attendendum est quod in productione rei
potest multiplex esse k defect us in principiis. Potest
enim esse defectus, quia neutrum aliquo modo
est, ut quando utrumque simpliciter non est, aut
quia aliquo modo principia sun!, sed non suffi-
ciunt. Haec autem insufficientia potest esse vel
ex parte principii formalis vel ex parte principii t
materialis et forma lis: quandocumque enim est
insufficientia ex parte principii materialis, est m
et ex parte formalis, non autem e converso. Et
dico insufficientiam ex parte principii materialis,
quia materia sive res material is n, de qua aliquid
ed_uci debet, est imperfectae 0 quantitatis respectu
re1 educendae, sicut fuit in costa respectu cor~
poris Evae. Unde Hugo': .. QuandoP simplex
corpus in semetipso multiplicatur et in plura
excrescit, fit aliquid de aliquo in rnaius. Hoc
modo operandi de substantia costae, in se divina
:·t~~-ai~~~~~7~. ' 1·
6
1 T ::.om. • F nihil. • F lltm 'lc; VTR rcpet. omnium,
ptr/~dlone. ,. y quoniam. L pa,~fonum. ' 5 om.
• V numtris. b Z add. mg. prlnctplorum In ct om. mado.
' Ita P, alii Gentris pro s. a. • v om. , V achul 1V 1
• Ua P, alll htt;. "f puto.rtt. ~ F om. , Ita F, aiiladd. dl;~uu:o..
I De socrom. chris/. fld., I, p. 6, c. 37 (PL 176 286)
2 Cf. supra, p. 53, in Solutione. ' ·
3 Loc. cit., I, p. I, c. 6(PL 176, 190); cf. supra, num, 62.
4 Cf. hie, parum supra.
~ Cap. 15, n. 26 (PL 34, 403).
virtute absque extrinseco additamento multiplicata,
corpus mulieris 0 factum est •. Quando au tern neu-
trum dictorum 11 aliquo modo est, sicut fuit in
productione rerum prima creatarum in esse, tunc
est vere et simpliciter c creatio 2, de qua Gen. I, 1:
fn principia creavit Deus caelum et terram d, se-
cundum quod exponit Hugo 3 verbum istud, di~
cens: .. Per caelum et terram materiam illam
omnium caelestium terrestriurnque hoc loco signi~
ficari puto, de qua postea succedenter in forma
facta sunt quae in ipsa prius per essentiarn simul
creata fuerunt. lbi namque terra erat ipsum terrae
elementum, et caelum erat mobilis ilia et levis
confusio retiquorum trium, quae~ in circuitu media
iacentis I terrae suspensa ferebatur •. Haec Hugo.
Quando au tern est defectus principiorum, ut dictum
est\ tunc est creatio secundum quid, sicut fuit in
formatione corporis Adae de limo, Eccli. 17, t:
Deus creavit de terra hominem, et in formatione
Evae de costa Adae, de qua A u gust in us, IX
Super Genesim c ad litter am~: .. Natura quippe
mulieris creata est h, quamvis ex viro qui iam
erat •. formatio autem Adae de limo creatio erat,
quia in limo erat defectus principii activi '· Nee
enim habuit limus ut corpus humanum ex eo
fieret, sed ut ex eo fieri posset, sicut dicit An·
s e I m us, De conceptu virginali; dicit enim II
cap. 6 : .. Limus terrae non acceperat naturam aut
voluntatem, qua operante vir prim us de illo fieret,
quamvis esset de quo a Deo fieri posset •.
Praeterea, Scriptura 1 dicit illud esse creatum,
cuius materiak creata est. Unde Augustinus,
in libra 1 De Symbolo 8: "Rectissime credimus
Deum omnia fecisse dem nihilo, quia etsi de aliqua
materia factus est mundus, eadem ipsa materia
de nihilo facta est, ut ordinatissimo Dei munere
prima capacitas formarum fieret ac deinde n for-
marentur quaecumque forma fa sunt. Hoc 0 au tern
diximus, nc quis putctP contrarias [sibi] esseq divi-
narum Scripturarum sententias, quoniam et omnia
Oeum de nihilo fecisse scriptum est et mundum
factum de informi materia •. Et iste modus creandi
communis est, qui fere omnibus convenit crea~
turis et quorum omnium dicitur Deus' creator.
lste tamen modus forte potest reduci ad ilium
modum creationis quo aliquid educitur in esse
ex aliquo in quo est defectus principii activi sive
quod
5LZ up. d Ita VF, alii sit. • Ita F, alii om.
• F lnuse. 1 Ita F, alii om. • z om. • S add. ~~~t. • V in
• p s/rnpl" 4
T add. ttc. • R quo J V iaunt~s. F lublo.ant/s.
1
VSTR om l l, In LZ est add mg. • F ~x. • Z dtmum.
5 PL 158, 445; cf. Augustin., Joe. cit., c. 18, n. 34
(PL 34, 407) et supra, p. 512b, ad 2.
1 Cf. Gen. I, 21 et 5, 2.
8 De fide el Symbolo, c. 2, n. 2 (PL 40, 183); cf. su-
pra, p. 34, ad 2,
 DE CAUSA FORMALI CORPORIS AOAE. 517
formalis, cum non erat in ilia materia ut ex ea fieret modum de summa essentia et de eo quod penitus
mundus, sed sol urn ut fieri posset, cum solummodo nee fuit nee est quaerentt • unde factum sit', recte
in elementis et rebus elementaribus, in qui bus respondert potest 'de nlhilo ', id est • nequaquam
sunt rationes II' seminales rerum, sit unde res fiant. factum est', qui sensus de nullo" eorum quae
Praeterea, adhuc dicilur aliquid esse creatum facta sunt intelligl potest. Alia significatio est,
in Scriptura ratione eduction is formae Ill ius in quae die! quidem o palest, vera tamen esse non
esse, sicut Gen. 1,21: Creavit Dtus cett 0 grandia. potest, utc si quldem dlcatur allquld sic esse
1
Unde Hugo : • Lectorem admonere volumus ut factum de d nlhilo ut ex Ipso nihllo, id est • ex
quotiens in iis operibus, videlicet c sex dierum, eo quod penitus non est, factum sit, quasi/ ipsum
aliquid fieri audierit, ut verbi gratia cum dlcitur 'nihil' sit aliquid exlstens ex quo posslt a liquid
prima die facta est lux 2, secunda die factum est fieri: quod quonlam semper falsum est quotlens
3
firmamentum , tertia die facta est terra d•, quarta esse ponltur, impossibllis lnconvenientta• conse-
die facta sunt luminarla ~, non modo prlmum cum qultur. Tertia lnterpretatio, qua dlcltur aliquid esse
facta dicuntur haec, de nihilo creata fuisse exist!~ factum ex nlhllo, est cum intelligimus quidemll
met, sed potius de ipsa, quae prius creata crat de factum esse, sed non esse aliquld unde sit factum.
nihllo, materia formata intelligat, etiamsi aliquando Per slmllem slgnlficatlonem die! vldetur, cum ho-.
verbum creation is positum repererit ', ut est Ibill: mo contrlstatus t sine causa dicltur contristatus
Creavit Deus cete grandia ct omntm animam de nlhilo •. Hoc autem ultimo modo dlcuntur res
vivtntem atque motabilem, non ad materiam qua simpliciter creatae esse ex nlhllo. Unde sublunglt
esse coeperunt, sed ad formam, qua hoc quod An s e I m us: • Secundum lgltur hunc sensum si•
sunt esse coeperunt, referendum esse sci at J •• lntelllgatur quod supra conclusum est, quia prae-
Ecce quod vult Hugo quod haec creata dicuntur tersummam essentlamcunctaquaesunt,abeadem
ratione eductlonls formae illorum in esse. ex nihllo facta sunt, ld est non ex aliquo, sicut
(Ad obtecta): a. Ex lis patet quod tsta pos- Ipsa concluslo praecedentia convenlenter conse-
sunt simul stare, scilicet corpus priml homlnis quctur, Ita ex eadem concluslone nihil inconve-
fuisse creatum et forma tum de limo et quo modo nlens subsequctur •. Oblcctlones autem An s e I mi
intelligendum est corpus prim! 1 homlnls fulsse currunt secundum mod urn secundum, et lllo modo
creatum de terra, quia tribus modis ultlmls, et non 1 dicltur verc a liquid fieri ex nlhllo, sicut Ipse
quat modis aliquid dicltur creatum. dicit. Adhuc autem sublungit 8 quartum modum
b. Patel ctlam quo modo ad a II u d quod sc- quo palest diet allquid fieri ex nlhilo, illo scilicet
quitur est" respondendum, quia etsl quodam modo • modo quo dlcltur dives ex paupere factusm, ld est
crealum fuerit corpus prlmi homlnls, non tamen qui prius pauper erat, nunc est dives, quod ante
simpliciter slcut substantiae I spiritualcs. Splrl- non n erat •. Undc sublungit: • Non lnconvenienterg
tuales enim substantiae, sicut noblliores sunt, sic et sine omnl repugnanlla ea P quae facta sunt a crea-
nobiliori modo creationls eductae • sunt In esse, trice substantia dici possunt esse facta ex nlhilo,
quia creatione simpliciter, corpus primi homlnls eo modo quo dlci solet dives lfactus] ex paupere
creatione secundum quid. ct reccpissc quls sanitatem ex aegrltudlne •.
c-d.Qualiterautemrespondendumestadobieda Ad oblecta ex alia parte, quibusostendi
ab An 5 e 1m 0 patet ex distlnctione quam subiun- videtur quod debult simp-liciter fuisse creatum,
git consequenter, ubi 1 distinguit quod tribus modis dlcendum quod non: convenlebat enim ut" Deus
diciturm aliquid fieri ex nihilo, sic1:. Tribus mo- hominem faccret ex materia praeiacente propter
dis, quod ad praesentis impedimenti sufficit expe- plures rationes. Nota ergo quod ratio condltionis
dimentum, exponi potest sin qua substantia di- creaturarum et praecipue creaturae rationalis est'
9
citur esse facta ex nihilo. Unus quidem modus est declaratlo dlvinae potentiae, saplentlae, bonitatis •
quo o volumus intelligi penitusP non factum esse Una ergo ration urn talis eduction is in es~e fuit
uod factum dicitur ex nihilo, cui simile est cum congruentia declarationl~ divina~ poten.ll~e in
~uaerenti de tacente 'de quo loquatur', respondetur m~rabili unlonc carports et am mae pnml ho-
'de nihilo •, id est • non loquitur •: secundum quem . mmis pro maxima diversitate sive differentia •

1 De sacram. christ. jid., 1, p. 1, c. 7 (PL 176, 193). II Gen. I, 21.

1 Monol., c. 8 (PL 158, 156), ubi et sequens; d. su-
2 Oen. I, 3. pra, num. 60.
3 Oen. 1, 7. 8 Anselm., loc. cit. (PL HSS. 157), ubi et sequens.
• Oen. I, 9. v Cf. supra, p. OOb.
5 Oen. I, 15.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. II. - 431.
518
distantium. Unio enim ani mae cum corpore propter
eorum ab invicem a distantiam est una de mira-
bilibus assignatis ab Aug u 5 tin o, in b Ub:o D_e
spiritu ct anima 1; dicit enim: « Plenum futt mt-
raculo quod tam divisa etc tam diversa ab d in vi-
cern ad invicem potuerunt coniungi •. Distantia
enim corporis~ primi hominis ab animal fuit
multiplex, scilicet existentis ~:in differentia esse a
posse ad non existens h z, corporalis ad s~iritu~le,
corruptibilis ad incorruptibile. Corpus en1m 1 e1us
fuit corruptibilek, corporale, in quo differebat esse
a posse; anima autem incorruptibilis, spiritualis, in
qua non differebat esse a posse. Quia ergo ad hoc
ut divina potentia in unione tam distantium osten-
deretur, corpori tan tum distanti 1 a sibi unibili con-
gruebat modus huiusmodi eductionis in esse, quia
omne corruptibile corporale, in quo differt esse a
posse, est ex praeiacenti materia, convenienter
formabatur sic, ut formatio talis congrueret mani-
festationi potentiae eius in tam distantium unione.
Aiia ratio est congruentia declarationism d i vi nae
sapientiae in convenienti ordine finis~'~ et conse-
quentis ad finem ad principia u et antecedentis ad
principium. Conveniebat enim quod resolutionem
corporis in materiam mancntem post resolutioncm
praecederet compositio ex materia existcnte ante
compositionem: nunquam enim est talis resolutio
quin sequatur talem compositionem et quam P
talis non antccedat 11 compositio; congruebat ergo
ut sic fieret corpus illud, ut ex ordine praetacto
divina sapientia ostenderetur.
Tertia ratio est congruentia ostensionis divinac
bonitatis', quae ostenditur in completione uni-
versi: perfectioni enim universi congruebat quod
corpus illud sic fieret. Quia s enim omnis corpo-
ralis creatura in homine perficitur et completur,
cum omnis forma naturalis ordinetur ad animam
rational em sicut ad 1 dignissimam omnium for-
marum, et corpus humanum constituatur ex na-
lura omnium corporum ut 11 in quo complentur v
et quodammodo beatificanturx, rectissime dicitur
homo finis omnium 3 et ideo fieri debuit post om-
nia septimo die, sicut dicunt auctoritatesY 4, scili-
c~t ut ostenderetur esse illorum complementum.
St ergo hanc perfectionem creaturarum in homine
exigebat perfectio universi - in homine, inquam,
-------
d/."1.1; ~,:~~
1
0
,i:j<'rtlt;f!laq:;d
V dlsttUitla.
~~ ~~- ::om 4
VTZ ad
• F t~ngrutnlie dtc~~rotlu pr:: n;n tX!I~n;il:sst u~ puue pro
' Ita T (curr.) F, altl os/tnsiuni dMnt boll/lot/ · · d b I '·
'"V b~tl/lc~tur, p dtlfltontur. • Ita P, am ~~:~~~t~. · 'T quud.
V .;.d. :,;:, ~- 1
1 L um.
u:
• F add. crtaturo; 5 om. et.
1
~~. PR ~d~~n;:~~~a~j ~~~t';:-;:~onvtn:e~at pro ~· t.
~ V u/
·~ V omz all~;; Obttcto pro oblutum. "Rex.
' IU VF, ,1.1U ln/latloMm. ~ Ita P, alil urn. S • sufflal/une~
I Cap. 14 (PL 40, 790).
2 Supple in dlfferenlia esse a posse.
3 Cf. supra, num. 88 et 848.
4
Cf. Lombard., II Sent., d. 15, c. 5 (p. 315).
qui ratione dicta post alia a conditus est, etiam
quantum ad corpus, quod ex natura aliorum corpo-
rum fuit constitutum - necessaria sequitur ips urn
fuisse ex materia praeexistente et hoc congruere ad
universi perfectionem. - Item, alia ratione: Hoc
enim congruebat b ad perfectionem universi quod
essent quaedam res corporales simpliciter, quae-
damt spirituales simpliciter etd quaedam corpora-
les quantum ad sui partem et spirituales quantum
ad aliam, cuiusmodi est homo. Similiter conve-
niebat horum productioni in esse quod quaedam
fierent ex nihilo, quaedam ex materia praeiacenti,
quaedam secundum quamdam sui partem fierent
ex nihilo e, secundum quamdam sui partem I ex
materia praeiacenti: talis fuit prim us homo.
I. Ad prim o ergo obiectum ex ilia g parte
11
dicendum quod, licet Deus creaverit de nihilo
aliqua corpora, utpote materiam primam et cae-
5
lum primum, ut dicit Bed a , licet in genere
corporum corpus primi hominis esset nobilissi-
mum, non tam en 1 conveniebat ut educeretur in
esse per creationem propter rationes praedictas:
unde secus fuit de hoc corpore et de k aliis. -
Ad iII u d quod 1 tangitur quod 'crcari dcbuit
ex nihilo ne obnoxius csset homo crcaturae': di-
cendum quod propter hoc quod fuit ex aliqua
creatura, non magis erat obnoxius creaturae, sed
Deo, cuius erat ilia m et a quo condita. Unde Au-
gustin us, in libra De Symboto 6 : • Si a liquid Deus
fecit ex aliquo, sicut" hominem de limo terrae,
non utique fecit ex eo quod ipse non fecerat, quia
terram, unde lim us erat u, ex nihilo fecerat •.
II. Ad hoc quodP ultimo quaerebatur, scili-
cet quo vocabulo nominanda est haec eductio, po-
test dici quod q plasmatio. Unde lob 10,8: Manus
tuae fecerunt me et plasmaverunt me, G I ossa 7 :
• Fecerunt quantum ad animam, et' plasmaverunt
quantum ad corpus •. Unde Damas c en us s 8 ,
volens assignare differentiam inter factionem ani-
mae et corporis, dicit corpus cductum per plasma-
tioncm, an imam vero factam per insufflationem 1,
dicens: • Ex visibili et invisibili natura condidit
hominem Deus propriis manibus secundum ima-
ginem et similitudinem suam ", ex terra corpus
plasmans, animam autem rationalem et intelligi-
bilem per familiarem insufflationem 11 dans ei •.
• Ita Vf, alii urn
<'Ut .
/Ita Vf, alii om. a a
r:x:lsttns. 1
T urn.
11 p txlsttns: STZ In
1 L om. carpus ... currupltbllt.
F ad pr/ndplo ad ./inem pro a./. a. p. 1• SZ quud. ~ antettdlt.
z
'L (curr.) ln. "Ita VF, alii om. • VST tompftrt/ur.
• S om. oJ Z om.
• T urn. q11 otdam ex matulo ... nthtlo;
• Ita f, aiU om. • Ita P, alii om.
0111 · ~ VSTL add. fire, quod R e:a:p. • F urn. • f add. II cap.
5 Cf. In Gen., c. I et 1/exa~m., 1 (PL 91, 191, J5sq.).
6 De fide el Symbolo, c. 2 (PL 40, J82).
7 Ordin., in h. I. (PL 113, 786); cf. supra, p. 501, litt. b.
8 De fide orthod., 11, c. 11 (PO 94, 911).
 DE CAUSA FO~MALI CO~PO~IS ADAE.
UTRUM MAIORIS POTENTIAE FUERIT CREARE DE NIHILO CORPUS PR:IMI HOMINIS
QUAM FORMARE DE LIMO.
sequitur inquirere ~tr~m m~i~ris potentiae fucrit
creare corpus pnm1 homm1s de nihilo an for~
mare de limo.
_ Quod malorls, ~ldetur sl~ :. a. Augustin us, in
hbro De Symbolo : •Ideo dac1tur Deus omnipotens,
quia de nihilo fecit omnia quae fecit; non enlm
aliqua materies cum iuvit 11 ex qua demonstraret
artis suae potentiam, sed ex nihilo cuncta crea-
vit ... Si ergo manifestatur Dei omnipotentia in
crcando aliquid ex nihilo, non autem formando
aliquid de aliquo quocumque, cum in lila forma~
tione iuvet cum materia subiecta, vidctur malorls
potentiae esse crearc de nihilo quam formare de
limo.
b. Item, inter aliquid et nihil est lnfinlta distan-
tia, inter aliquid et a liquid fin ita 11 : undc In factionc
alicuius de nlhilo est actus potcntlac inflnitac, in
formatione aliculus de allquo r est actus fin ltac;
igilur, cum infiniti ad finitumd nulla sit proportio 2,
improportionabiliter est maiorls potentiac fonnarc
aliquid de nihilo quam facere aliquid de aliquo;
ergo etc.
Contra: 1. Ut habetur ab AugustIn o 3, malus
est facere de impio pium quam crearc caelum et
tcrram, et hoc est, ut dicitur, quia In creatlone
cacli et terrae non est aliqua dispositio contra-
ria, sicut in iustificatione, ubi invenitur dlspositlo
liberi arbitrii repugnans gratiae. Ergo a sirnili,
cum limus haberet suam formam, quia erat hoc
aliquid, nee ilia materia inclinationcm haberct ad
corpus humanum, sed quasi oppositam ~. co quod
complebatur perf formam suam, videtur, cum de
limo factum fuit corpus humanum, maloris fuissc
potentiae quam si illud fuisset ex nihilo.
2. Praeterea, arguit' Magister, in Senlentiis,
II libra, dist. 18, cap. Sole/ quaeri 4 : "Angeli non
possunt creare naturam, ergo nee formare co.stam
in mulierem 11 •; sed sive hie sit argumentum a sl-
mili sive a maiori, non sequitur quod maio-r sit
potentia facere aliquid ex nihilo quam facere
mulierem ex costa. A simili videtur in proposito,
• p add. dl•lllnllll: T oJD. undt.
• V lnnuit.
, V llfKJlllur. • Codd. fiWiltrt. • y OlD. • Cocld. lp•um.
~ f' optrrllur.
,. v tt. t v om. • Ita f', L tompruabatur. alii opuabatur.
1 Quodvultdeus, c. 3, n. 6 (PL 40, 640)-
2 Cf. Aristot., De caelo, I, c. 6 (II, 37~).
3 Cf. In Joan., tr. 72, n. 3 (PL 35, 1823).
4 Cap. 4 (p. 389); cf. Augustin., De Gen. ad litt., IX,
c. 15, n. 26 et c. 16, n. 30 (PL 34, 403sq.).
519
CAPUT II. 438
cum eadem fuerit conditio in formatione mulieris
de costa el corporis Adae de limo, quia sicut in
costa non fuit unde fleret muller, sed unde fieri
posset 5, similiter in limo non full unde fieret cor-
pus Adae, sed unde fieri posset; igitur non fuit
maloris potentlae creare corpus illud de nihilo
quam formare de limo.
3. Item, Deus est infinltae vlrtutis et 1 necessaria
agit tota virtute quidquid aglt, quia eius virtus,
cum sit ipse t, simplex est et impartlbills; igltur
In formallonc homlnls de limo operatus est tota
virtute, scilicet inflnlta; sed malore non opera-
bator 1 In crcando caelum ct terram; ergo etc.
4. Praeterea, ut habetur a Phllosopho 6, po-
tentia est princlplum transmutationls in aliud in
quantum aliud; sed non-ens non est sublectum
transmutatlonls; ergo potentia est prlncipium
transmutatlonls elus quod est In allud; ergo ubi
salvatur ratio potentiac agcntis slve facientls, nc-
cessario crlt materia sublecta action!; ergo ubi
non est materia sublecta action!"', nulla est actio
potcntlae; igitur nihil est quaerere utrum fucrit
maloris potentlae creare etc., ex quo nulla po-
tentia aglt allquld ex nlhilo.
[SolutloJ 7 : Ad hoc n notandum quod duplex
est potentia materlae sive sublectl transmutatio-
nls, scilicet activa ct passlva: passiva, quae nihil
cooperaturo formae inducendae in materiam ipsam,
sed Pest tantum potentia reclplendi formam; activa,
quae aliquo modo cooperatur ipsl agenti ad induc-
tionem formae, quia allquld formae latet in ma-
teria vel quia appetitus materlae habet aliquam q
lnclinationem ad illam formam 8, sicut est in lllis in
quibus est ratio seminalis ad aliqua producenda
in esse ex illis. Quan!.loque ex parte materiae sive
subiecti est delectus potentiae sive principii activi,
sicut fuit in limo, in quo non erat ut fieret ex
eo corpus Adae, quia non erat in illo potentia
formalis sive activa, quae cooperabatur' eductioni
Hilus in esse, potentia Creatoris educente illud
ex eo. Quandoque est duplex delectus, scilicet
diminutio ex parte materiae et carentia principii
• V om. nlhl/o ... llllquo. • STRL lfl/lnttam. • Codd. oppottla. J V uuuldum.
1 Ita I'R (con.), A!U tomprobatur, •Ita V. f' Jill, .Ull OlD. • 5 lzct.
I 5 Cl. Augustin., loc. cit., c. 18, n. 34 (PL 34, 407);
cl. supra num. 227.
e Mefaph., VIII, c. I (II, 564).
1 Ct. supra, p. 516, Solutio.
B Cl. Arlstot., Phys., I, c. 9 (II, 260).
 JNQ. IV. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. II. - 432.
520
1 b. Ad a 1i u d quod sequitur, dicendum quod ilia
activi sicut fuit in costa. Unde Hugo , distin-
guendo operationes quibus substantiae producun-
tur in esse, ponit opus unum, quod est • facer_e
de aliis aliquid secundum substantiam_ e~ ~~anh­
tatem in maius .. , et hoc modo operandi d1c1t cor-
pus rnulieris factum ex costa • divina virtute absque
3 est c substantia. Unde, quia in Deo est idem po-
extrinseco a additamento •, ut supra tactum est •
In eductione autem b rei sive formae de materia
sive subiecto primo modo sumpto potest natura
in eductione c rei de subiecto; secunda modo
sumpto non potest et multo fortius nee tertia,
sed solus Creator. Secundum igitur hos gradus
est facilius et magis difficile d educere res in esse,
quia ex materia vel t subiecto prima modo se
habente est modus facillimus, ex secunda modo
se habentef difficilior et ex tertia adhuc difficilior,
sed adhuc producere aliquid in esse ex nihilo
simpliciter difficillimum est et magis mirabile est c.
Unde Hugo 4: • Magis 11 est mirabile de nihilo
aliquid facere quam de aliquo plus facere •. Haec
autem ultima tria genera operum 1 sunt de genere
mirabilium et nonnisi a solo Deo esse possunt.
Cum ergo quaeritur 1 utrum maioris potentiae
sit creare' etc.: dicendum quod neque k maioris
neque minoris, sed omnino indifferentis, quia di-
vina potentia, quae est idem cum ipso, omnino
simplex est et impartibilis in se; opus tamen
sive effectus eius, qui est productus 1 in esse ex
nihilo, simpliciter est magis mirabile eo quod
producitur in esse ex aliquo, scilicet ex limo,
sicut habetur ab Hugo n em 5• Concedenda est
ergo ratio A ugustini qua ostenditur Deum
esse omnipotentem, quia fecit omnia n ex nihilo 6,
[Ad obieeta]: a. Cum autem obicitur quod
' non ostenditur eius potentia esse infinita in for-
mando aliquid de aliquo, cum in ilia formatione
iuvet eum materia ex qua': dicendum quod
hoc non dicitur quia aliquo modo eius o possit
iuvari potentia in P actione, sed hoc dicitur 11
iiJO tr0p0 r loquendj QUO ilJUd dicitur I iUVare I
agentem quo effectus agentis facilius exit in
esse. Unde, quia quod educitur in esse de ali-
quo, facilius exit in esse quam quod ex nihilo,
quantum est de se, quia minus distat ab esse
sive forma fienda 5 , quando scilicet proportio-
natur t virtus agentis distantiae rei educendae
in esse ad illud de quo dicitur educi, dicitur
' iuvare' eum materia ex qua.
hab:~!~ VP; ~~a~~lrl.IU!ca. ~ L (torr.) suundum, S aut. <Ita VP, alii eductlonrm.
• Ita V, alii mal~s.
1
L torr. 5 Rom F apuQt/onum.
• L om ."t-· 1 V Dtul. "VL add. eue, Z add. tnt ln. ~Ita P alii add dt • SZ modo. , L fuc/endu. 1 V proportfonata.
~ F om. ·~ poul~~tlll~~~ ~~-tx/~l/"~ :~.
p
1
: ~t=d~: ~~I concl:~~:~~-·
1 De sacram. christ. jid., I, p. 6, c. 37 (PL 176, 285).
2 Loc. cit. (PL 176, 286).
3 Cf. supra, p. 516, Solutio.
4 Loc. cit.
l! Loc. cit.
ratio argumentandi locum non habet ubi eadem
est potentia et substantia agentis: ibi enim a non
commensuratur virtus sive potentia· agentis di-
stantiae cxistenti b inter illud de quo fit aliquid
et quod fit, quia potentia est impartibilis sicut
tentia quod essentia, impartibiJis est potentia sicut
et essentia: unde in omnimoda indifferentia se
habet quidquid d ea producitur in esse. Sicut enim
eadem voluntate potentia et indifferenti volo rna-
lora et minora, similiter si eadem esset in me
voluntas et potentia agendi, ipsa indivisa poten-
tia et omnino indifferenti facerem maiora et mi-
nora.
t. Ad iII ude quod obicifur ex alia parte, sci~
licet quod 'rna ius est facere de impio pi urn' etc.:
dicendum 7 quod hoc non dicitur quia maior vel
minor difficultas faciendi hoc vel illud sit ex parte
Dei, sed potius propter repugnantiam ex parte
creaturae fiendae. Cum autem Deus creavit cae-
lum et tcrram, nulla erat/ repugnantia ex parte
ali qua divinae potentiae sive voluntati; cum au-
tern Deus de impio tacit pium, infundendo c gra-
tiam disponentem et praeparantem ad gratiam
perficientem, ipsa voluntas impii est contraria et
repugnans divinae operationi.- Ad argumen-
t u m autem dicendum quod non est simile de
forma quae continue transmutatur circa mate-
riam et de h deformitate liberi arbitrii quam sol us
Creator removere potest per gratiam. Unde forma
ilia quae erat in materia passibili 1, scilicet limo,
de facili transire poterat et eo facilius quo erat
subiectum eius transmutabilius, quod competebat
limo, in quo erat natura terrea et aquea: haec
enim duo maxime ordinantur ad passionem, hu-
mor et humus, sicut dicit Augustin us 8, et etiam
Phi I o sop h u s 9 pro bat ea, quae k ex iis duo bus
resoJvuntur, maxime esse materialia et passibilia,
scilicet vaporem et fumum, et ideo non valet ar-
gumentum.
3. Ad hoc quod postea 1 obicitur quod • Deus
agit tota virtute sua, quae est infinita, quando-
cumque aliquid agit' etc.: dicendum quod verum
est et vera est conclusio quae ex hoc consequiturm.
- Si au tern quaeratur: unde est ergo differentia
tanta etfectuum et quo modo ex tanta, scilicet
infinita, potentia agente exeunt effectus minoris
4 Jta F, alii facile. • p s/~c. 1 Tom. est...
""T 0111.; F om. quod. I L (corr.) produc/tur. .. z August/no, quod
ln. . 'I; allud. I SL ert.t, quod R corr. • P tn/lutnda.
6 IJ Macbab. 7, 28. Ct. Alex. Ha.l., Summa lheol., J,
num. 187. 7 Cf. supra, num. 228.
I 8 Ct. De Gen. ad lilt., Ill, c. 10 (PL 34, 284aq.).
9 Cf. Aria tot., De general. animal .. V c. 4 (Ill, 423).
 DE CAUSA FORMALI CORPORIS ADAE.
virtutis et maioris Q in ess ? Oi d
Deo idem est potentia ~
voluntas et uod
cen ~m quod in
q ,od essenha et quod
ct coniu~cta ~ffect:?.Juntas t est caus~ propinqua.
tia cum agit non ~~~r:op er quo~ davina paten-
tiu~ elective; immo xd ne~ess ate e, sed pO-
est efficere. Pro fer • ~~~ ~ us est, suum ~elle
renti agat pote~tia ~t in'n!~~et semper indaffe-
gruentiam sui bene laciti ml a, secundu~ .con-
producuntur effectu~ in esse~derate et dishncte
2. Ad argument u m M I .
r· d. d ag stri, m Senten-
t~~ a ~~~n . ~m quod ben~ tenet et est argumen-
tione alicm.1h' quia. ~tr~baq~e, scilic~t in form~-
Ad d U tus de mhdo ~t m formahone corpons
ae e 1imo et mullens de costae, est actus
UTRUM MODUS EDUCENDI CORPUS PRIM! HOMINIS PERTINEAT AD PE.RFECTIONEM UNIVERSI.
Sequitur inquirere utrum modus educendi cor-
pus primi hominis, scilicet formando illud Q
de limo, pertinet ad perfectionem universi.
Quod b slo, vJdetur: a. Gen. 2,2: lgitur perfecti
sunt caeli et terra et omnis ornatus eorum. Haec
est autem conclusio quae infertur ex eis quae
educta sunt in esse inc operlbus sex dierum,
cuiusmodi fuerunt conditio, distinctio, ornatus3,
et d ad haec pertinebat eductio corporis human!
de limo, sicut in sexta die determinatur 4• Patet
ergo quod non fuit completio universi sine hac
eduction e.
b. Praeterea, An s e I m us, 11 e Cur Deus homo :s:
" Quoddam est corpus humanum eductum in
esse de viro et non de fern ina., cuiusmodi I
fuit corpus Evae; aliud ergo respondere debuit
per oppositum, scilicet quod csset eductum de
fern ina et non de' viro: et hoc fuit corpus
Christi; tertium fuit de viro et h femlna, ut cor-
pus Abel; ergo per oppositum respondere debult
quarta corporis differentia, scilicet quod neque
de viro neque de femJna: et hoc fuit corpus
Adae de limo, aliter esset dimlnutio et defectus •.
Et haec ratio confirmatur per illud XI De civitate
Dei, cap. 18 6, ubi dicitur quod 1 anti theta, id est
oppositiones, valent ad ordinem universi; ubi no-
tatur ordo unius contra unum, quod hie reperitur.
a p add. ll/rtutls. ~ L 0111. t. q. r., quod Z up. • V 0111. t. n.; S om. non Q~/1.
Sl.Z om. d. 1 z omntmoda pro c. m. g Ita V, alii malus; l. om. ut; P Qlltto pro fJilo.
1 Ita VP, alii UtQte. 1 P WI.
• Ita VP, alii om. • v d. • Z om. 4 S om.
Inter!. dt. ' v quomodo. 1 Tom. a ... ornQflll.
1 Cf. supra, num. 18 et p. 503, ad 3.
2 Cf. supra, p. 520a.
3 Cf. supra, num. 257, 306, Ill et 306, J.
521
I sumpta
infinitae potentlae et creatio,
creatione, llcet unum
communi modo I
opus sit magis~"
mirabile alia, ut dictum est z.
4. Ad hoc quod obicitur de auctoritate phi-
I o sop h t, scilicet quod ' potentia est principium
transmutatlonis in aliud ' etc.: dicendum" quod
Phi I o sop h us determinat virtutem potentiae
creatu.rael quae non potesl aliquid agere nisi in
mater! a slve natura subiecta: unde action! natu-
rae sa~e potentia~ creaturae lr. agenti semper sub-
est alaqua matena. Non sic est de potentia in
creata, cuius virtus in agenda non est determi=
nata sive distincta circa materiam sive t in rna-
teria, immo ex nlhilo facit quod competit sicut
ex allquo.
CAPUT Ill. 4.83
c. Item, non esset completum universum sine
modo disposition is et modo ornatus; ex quo pa-
tet quod modus dlspositionis et ornatus t requi-
ritur ad pcrfectionem universl. A slmill videtur
de modo condition is; igitur, cum corpus primJ
hominis erat de nobilibus partibus universl, mo-
dus educendi illud in esse erat de completione
universi.
d. Item, ilia proprle sunt de perfectione universl
quae habent similitudinem aliquam, scilicet ve-
stigil vel imaglnis, cum eo qui est complemen-
tum et 1 perfectio omnium, scilicet Deo; talis fuit
eductio praedicta, in qua erat unitas, veritas et m
bonitas; ergo etc.
e. Si au tern diceretur quod,licetaliquo modo
haberet similitudinem vestigii, tamen quia statim
transiit, non est de complemento universi - con-
t r a: Transitus rei temporalis non impedit quin
res fransiens sit de pulcritudine universi. Unde
Augustlnus, in 11 libroDe natura boni 7 : •fit
decedentibus et succedentibus rebus tempora-
lis quaedam in suo genere pulcritudo, ut nee
ipsa quae moriuntur vel desinunt" esse quod
erant, turpent aut P turbent mod urn, speciem et
ordinem universae q creaturae, sicut sermo bene
compositus pulcher est, quamvis in eo syllabae
atque omnes soni nascendo, moriendo transeant •.
A simili videtur quod, Hcet res transeant sive
"STRZ ullquo, quod l. corr. • P om. m. d. c.;
a V add. quldtm. 'STRZ ~t"Nit; S add. d.
• V In /lbll'. J TR r:l~~osmrxll; V om. 11011. ' P ~lne p10 t. ll. d. a L add.
1 Z vtl. .. P om. • RI.Z om. • P dt}feliUII. "P <IC. • V lllll~ral.
4 Cf. supra, num. 298.
5 Cap. 8 (PL 1~. 406). 6 PL 41, 332.
1 Cap. 8 (PL 42, ~).
 JNQ. IV. TRACT. 11. SECT. 1. QUAEST. 11. - 433.
522
transcurrant a, bene sunt de completione univcrsi;
ergo etc. 1 omnia quae aliquo tempore fuerunt 7• Undc ad
Contra: 1. Ut habctur" a Philosopho , na-
tura est causa totius ordinationis; quae ergo fiunt
contra naturam sive contra cursum naturae, or-
dinationc totius carent, id est non sunt ordinata
in toto sive in c universo; quae au tern ordine
carent in universe, magis ipsum dedecorant d
quam compleant vel perficiant; sed eductio cor-
poris primi hominis fuit contra cursum naturae;
ergo etc.
2. Item, nihil quod non est aliquo modo de uni-
verso sive in universo, est de complentibus uni-
versum vel ad completion em universi; modus
autem quo cducebatur ~ corpus illud in esse, id
est formatio de limo, non est aliquo modo de
universo, quia nullo modo est; ergo etc. - S i
au te m d i ceretu r quod hoc quod/ non est sive
transiit, non impedit quin sit de compJetione
universi, sicut videtur ex obiectis ad aliam c
partem 2 - contra: Malum, eo quod necessa-
ria substantificatur in bono 3, non tantum distat
ab illis quae simpliciter sunt, quantum 11 illud
quod simpliciter non est; sed malum non con-
fert ad completionem universi 4 , ut habetur a
Dionysio; ergo nee iflud quod simpliciter non
esl Dicit enim D ion y s ius, De divinis nomini-
bus, 5 cap. i 5 : • lnconveniens est k quod malum
conferat ad completionem omnis et toti 1 non im-
perfectum esse per se ipsum largiatur •.
3. Item, magis videntur esse de perfectione uni-
versi nobilissimae creaturae, cuiusmodi est anima
hominis, quam eductio corporis humani in esse,
quia nobilior est anima humana quam corpus hu-
manum, et corpus human urn m quam sua eductio in
esse; igitur, si non existente anima humana es-
set completum uni versum - quod videtur ha-
beri ab Augustino; dicit enim", in libra De
libero arbitrio, 111 6 : • Si deessent animae, sive
peccarent sive non peccarent, nihil universitatis
ordini minueretur o • - multo forti us si non es-
set vel fuisset exitus corporis humani in esse.
lgitur eductio huiusmodi non est de completione
universi.
[Solutio]: Ad horum evidentiam intelligendum
est quod universum universaJitatemP dicit et quod
continentia eius non arctatur ad universalitatem q
. I Phys., Jl, c. I (U, 260).
2 Cf. supra, sub litt. e.
3 Cf. Alex. Hal., Summa tlleol., I, num. 126.
4 Cl. supra, num. 92.
5 Ct. c. 4, § 19 (PG 3, 718, PL 122, 1139).
6 Cap. JJ, n. 32 (PL 32, 1287).
subiectorum, sed coimportat temporis generallta·
tcm: con tinct enim omnia quae nunc a sunt et
completionem univcrsi non sufficiunt quae nunc
sunt tantum, sed rcquiruntut quae a mundi exor-
dia cxtiterunt, id est a primo exitu rerum in
esse. Quae autcm a prima exitu rerum in esse
extitcrunt sunt sub duabus differcntiis, quarum
quaedam ad productionem generum rerum per-
tinent, quaedam ad ipsa genera producta. Quae
ad genera rerum producta spectant, principaliter
sunt tria, penes quae exprimitur vestigium Con-
ditoris b omnium, scilicet essentia sive substan.
tia, virtus et ope ratio c: esscntia Patrem reprae-
sentat, virtus Filium, operatio Spiritum Sanctum 8 •
Operatio autem ad virtute educitur, virtus vera
in essentia radicatur. De completione ergo uni-
versi sunt haec: eductio gcnerum rerum in esse,
substantia, virtus et operatio eductorum. Nee dico
haec cum praecisione esse de completione hac,
sed simpliciter haec esse necessaria: non cniln
posset compleri univcrsum nisi genera rerum,
quae sunt cius partes, producercntur c in esse;
nee perpetuarentur partes in esse nisi data esset
cis/ virtus multiplicandi se sive suam spcciem
in sibi similibus, secundum quod determinatum
est a Philosopho 9• Dicit enimc quod simul
cum individuo collata est virtus multiplicandi se
ipsum in suo simili, ut salvetur illud divinum
appetibile: sic enim Deus complevit omnia, con-
tinuam faciens generationem. Adhuc autem re-
quiritur egressio operationis a virtute. De qua
Augustin us, Super Genesim ad litteram 10 :
~ Potest intelligi Deum requicvisse a condendis
generibus creaturae, quia ultra iam non condidit
alia genera nova i deinceps autem usque nunc et
ultra operatur 11 eorumdem generum administratio-
nem "· Dicitur autem Deus operari, cum operatur
virtus data 11 creaturae, quia in omni operatione
creaturae Deus intime operatur. Concedi ergo po-
test quod eductio corporis primi hominis pertinet
ad completionem universi. Haec autem eductio
sive modus educendi differens fuit ab aliis se-
cundum speciem, ut ex 1 dictis patet.
Praeterea, non fuit eductio rei tantum singu-
laris, immo quodam modo generalis, eo quod in
ipso corpore completo sua perfectionc, scilicet
1 Cf. supra, num. 97.
8
Cf. Alex. Hal., Summa /1/eul., I, p. 179b.
\1 Cf. De anima, II, c. 4 (Ill, 44B).
10 lib. VIII, c. 12, n. 22 (PL 34, 304), ubi ct sequcnlla
ad sensum.
1l loan. ,:)1 17.
 DE CAUSA POkMALI CORPORIS ADAE.
anima rationali, erat a semina liter toturn genus
h~manum: unde ratione qua modus educendi
d1fferebat ab aliis secundum speciem et ratione
qua educebatur res non omnlno singularis, sed
quodam modo universalis, non immerito debet
dici esse de completione universl.
[Ad oblecta}: 1. Ad hoc quod prim o obici-
tur in contrarium, dicendum 1 quod non dicitur esse
contra naturam quod ab auctore naturae eHicitur
in conditione naturae, ut in conditione generum
rerum, quibus inseruit legem secundum quam
debebat esse cursus naturae in productione con-
similium: in ilia enim conditione naturam con-
did it et esse rerum naturale et legem propaga-
tionis naturalis. Ut enim dicit Augustin us,
Contra Faustum 2, " hoc erit unicuique rei natu-
rale quod ille fecerit a quo est omnis modus,
numerus et ordo naturae •. Tamen potest dici hanc
eductionem fuisse supra naturam, non contra. -
Si contra hoc obiciatur per illud Augu-
stin i dicentis ibi, Contra Faustum 3 : " Non in-
congrue dicetur aliquis b facere contra naturam,
qui tacit contra id quod novimus in natura; hoc
appellamus cognitum nobis cursum, solitumque
naturae • - ad hoc patet responsio, quia
quando erat ilia eductio, nondum fuit cognitus
neque solitus cursus naturae producendi corpus
hominis secundum modum qui fuit ipsi naturae
insertus. Aliter tamen intelligifur verbum Aug u-
s tin i secundum quod illud dicitur esse contra
naturam quod est destructivum naturae sive cur-
sus naturae in operando, sicut faciunt abusores (
naturarum et earum d cursus pervertentes.
2. Ad i J J u d quod sequitur patet responsio ex
dictis e, quia continentia universi non extendit se
sol urn ad ilia quae sunt, sed ad omnia quae ali-
quando fucrunt et ita ad ea quae modo non sunt,
sicut patet ex auctoritate Augustin i supra dicta,
De Libera arbitrio 4. - Ad hoc quod obicitur
de verba D ion y s i i dicentis quod " inconvc-
niens est ponere quod malum/ conferat ad com-
pletionem omnis • etc.: dicendum 5 quod loquitur
Dionysius de malo culpae, quod potest con-
siderari multipliciter, scilicet ut est malum, hoc
est privatio bani, scilicet modi, speciei et or-dinis;
item, ut est culpa, id est prout suum perp~­
tratorem foedat et culpabilem et reum reddat.
Et neutro istorurn g modorum sumpturn est ad
I Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 152 et supra,
num. 280.
2 Lib. XXVI, c. 3 (PL 42, 480).
3 Loc. cit., (PL 42, 481).
-4 Cf. supra, p. 522, nota 6.
523
completionem universi. Unde AugustinusB:
• Non ipsa peccata vel h ipsa miseria sunt per-
fectioni t universitatis necessaria '· Item, potest
considerari ut ex 1c eo elicitor bonum. Unde Au-
g us tin us, XI De civitate Dei 7 : • Neque Deus
ullum, non dico angelorum, sed vel hominum 1
crearet, quem malum futurum esse praescisset,
nisi pariter nosceret 111 quibus eos bonorum usibus
commodaret atque ita ordinem saeculorum tam-
quam pulcherrimum carmen etiam ex 11 qui bus-
dam quasi antithetis honestaret •. Item, potest
considerari in quantum ordinatur" ad poenam.
Unde A ugu sti nus, XI De civitate Dei 8 : "Sicut
Deus naturarum bonarum optimus creator est,
ita et P malarum voluntatum iustissimus ordinator,
ut, cum q illae male utuntur nat uris bonis, ipse
bene utatur etiam voluntatibus malis •. Item, po-
test considerari in quantum bcnum ei oppositum
et comparatum magis apparet bonum. Hoc osten-
dit Augustin us', De civitate Dei 9, exempio
tali: " Sicut pictura cum colore nigra in suo loco
posito • congruit, ita universitas rerum cum pec-
catoribus pulcra est •. Secundum istos rnodos
tres occasionaliter est de completione universi.
- Ad hoc igitur quod obicitur quod 'malum 1
non tan tum distat' etc.: dicendum quod distan-
tia mali ab esse non impedit quin sit de comple-
tione universi, sed quod est privatio modi, spe-
dei et ordinis, quae sunt de completione et pul-
critudine universi, et deturpatio illius cuius est
ut subiecti. Unde sicut quod partem deturpat,
tatum deturpat, sic quod a parte alicuius perfec-
tionem to!lit, ipsi toti subtrahit aliquid perfec-
tionis. Quia ergo peccatum partem universi reddit
imperfectam 11 , habet Dionysius pro inconve-
nienti quod " non imperfectum esse largiatur
toti •.
3. Ad illud quod ultimo obicitur,quodscili-
cet ~ completum esset' universum si deessent ani-
mae' etc.: dicendum quod ad completiouem uni-
versi duo requiruntur x, scilicet partes, et maxime
principales, quae requiruntur ad integritatem uni-
versi, et ordo earumdem in eadem. Si igitur ani-
mae, quae sunt partes principal-es universi, dees-
sent, constat quod deficeret aliquid de integritate
completionis, similiter quantum ad completionem
ordinis. Tamen, si aliquae animae deficerent, et
non omnes, nihil deficeret ordini universitatis,
5 Cf. supra, num. 82 et 92.
6 De lib. arbit., Ill, c. 9, n. 26 (PL 32, l2S4).
7 Cap. \8 (PL 41, 332).
s Cap. t7 (PL 41, 332).
9 Lib. XI, c. 23, n. 1 (PL 41, 336).
 INQ. IV, TRACT. 11. SECT. J. QUAEST. Ill. TIT. I. - 434.
524
licet a fortasse aliquid deficeret integritati; ordo
enim non attenditur in numero vel in multitudine
quacumque, sed in differentia eorum quae nume-
rantur: propter quod idem potest esse ordo pau-
corum et multorum, dummodo sint eaedem dif-
ferentiae paucorum quae sunt multorum. lntentio
ergo Augustini videtur esse quod, si quaedam
animae deessent, nihil minueretur ordini univer-
sitatis, non b autem quod nihil minueretur inte-
gritati; hoc au tern videntur sonare verba sua,
scilicet haec 1 : • Si deessent, scilicet ani mae, quae
sive peccarent' sive non peccarent, nihil univer-
sitatis ordini minueretur, etiam si plurimum d de-
essent 2 •, id est in plurium multitudine, vel forte
littera est « si plurium deessent •, scilicet ani-
mae. Nee videtur quod Augustin us intelligat e
quod nihil minueretur 1 universitati, quia tunc
contradiceret sibi ibidem. Dicit enim 3 : « lnferioris
officii est ista, quae tantummodo si non esset
non autem si peccaret, aliquid minus haberei
universitas R •. Item, ut videtur ex serie litterae
loquitur ibi Augustin us de ordine officiorum:
Quaedam enim sunt officia angelorum, quaedam
sunt 11 animarum sive hominum; offici a au tern
hominum omnia continentur et comprehenduntur
in officiis angelorum. Unde videtur Aug us ti-
n us dicere quod, si animae deessent, nihil de-
periret ordini universitatis, scilicet quantum ad
ordinem officiorum, quia angeli habent exercere
omnia officia 1, scilicet in genere, ut hominum
sunt; unde quod supra dictum est, intelligit k de
ordine in officiis, ut habetur 1 ex littera.

QUAESTIO III.
DE CAUSA MATERIALI CORPORIS ADAE.

TITULUS I.
DE CORPORE ADAE QUOAD COMPOSITIONEM EX ELEMENTIS.

equitur consideratio de causa materiali, de qua duo quaeruntur:

Pnmum, quoad m compositionem illius ex elementis ·
. secundum, quoad aequalitatem elementorum in com~osito.
De pnmo duo quaeruntur:
Primum, si corpus_ illud lui! sive debuit esse ex quatuor elementis vel non;
secundum, suppos1to quod ex quatuor elementis, cur denominatur ab uno scilicet
terra. '

CAPUT I.

UTRUM CORPUS ADAE DEBUIT ESSE EX QUATUOR ELEMENTIS '·

Qua~r~tur ergo prima utrum corpus primi ho-
mmis debuit esse ex quatuor elementis.
~uod. stcn, videtur: a. Anima enim unitur cor-
pan _u~ perfi:iatur in illo quoad actum vel usum
cogn_thvae stve cognition is et hoc mediantibus
sens1~u~ corporalibus; sed sensus apprehendit
per SJmi_Ie; cum ergo sensus omnia corpora et
corporaha apprehendat, necesse est quod habeat
___
quid~-~::·. ut. ~ V ':";com < V adcl prlmo corent.
1
dlur pro •· e. R om. o. o.
convenientiam cum omnibus corporalibus · sed
hoc non posset fieri nisi compositum essei o ex
quatuor elementis. Et voco sensum corporalem
non solummodo ipsam virtutem sensitivam sed
ipsum organum cum virtute qua P perficitu; s.
b. l~em, quanta forma nobilior, tanto plurium
operatJ~num diHerentium specie est q principium;
sed am rna rationalis est form arum nobilissima;
ergo~ principium plurium operation urn; sed
<1 v paul
• R inte/llgttur. 1 ' V lnlelllgtrtl. IV dlminutrttur 11 L unlvtrsltatls,• S om. all·
p vldetur. "' V ergo ad. • V 51. . • T nt. ,. L quia. • Z dl·

~ Cl. supra, p. 522, nota 6. 4

3 Text~s Augustin! habet: etiam sic plurimum deeSSI!t. Cf. S. Bonav., II &nt., d. 15, a. 1, qq. 2 et 3 et d. 17,
De lib. arbit., 111, c. 11, n. 33 (PL 32, I2B7). a. /• q. 2 (II, 377sqq. et 420sqq.).
Ct. supra, num. 864-867.
 DE CORPORE ADAE QUOAD COMPOSITIONI!M EX ELEMENTIS.
opera!ionum h.u. iusmodi usum exercet mediantibus
organ1s p a uniatur corpori organizato, cuius organa maxime
. roprn.s ; ergo, cum organum propr,·um
ea res d t
. pan ea m convenienti proportione, necesse
est
. apsum esse ex muitis naturis compos'•tum ·,
I
Ita e au t em naturae sunt elementa; ergo etc.
It
. c. em.' corp.ora. secundum quod progrediuntur
~n esse ~ ~aJOn difformitate slve distantia ab
1
lmperfechsS!mo corpore, scilicet pr,·ma mater,·a
nobiliora su.nt et perfectiora, sicut mixta qua~
cle t gana sensuum habiliora essent ad specierum di-
men a; st ergo corpus prim I hominis in ge-
n b
e~e c?rporum erat nobilissimum, maxime de-
bu1t dtstare per difformitatem a prima materia.
ergo debuit esse maxime mlxtum. ' 5, Item, cum corpus primi hom in is erat in genere
d. Item, sicut dicit A I gaze )I: «Cum comm·•xtlo
e 1ementorum fuerft pulcrioris et perfcct'1orls ae-
q~a~itati~ • etc., ut supra; sed corpus priml ho~
mlms fud aptum ad susceptionem animae ratio~
nalis; ergo In ipso fuit commixtio elementorum.
Contra: I. Anima est substantia simplex; cum
ergo omnis unio sit secundum slmllitudinem, vi~
detur quod debult illud corpus cui unltur esse
simplex et ita non c ex elementls. ' num est effectiva; anima igitur intellectiva, cum
2. Praeterea, anima unitur corpori sicut motor d
et forma; sed corpus simplex magis est habile
ad motum quam compositum; ergo magis el
aptari debult per unionem prout ipsa anima est
motor; similiter prout est forma, cum utroblque
simplicitas esset symbolum, sicut tactum est
2
supra •
3.1tem, Augustinus, De animaet spiritu 3 :
• Sicut Deus est capabilis et particlpabilis omni-
bus, sic anima omnium capax est •; haec autem
capacitas est omnium per acceptionem similitu~
dinum mediante ipsa cognltiva; ergo, si neces-
sarium est acceptioni t sive comprehension! ani-
mae corpus sibi multum I conveniens in simi-
litudine etc conformitate, prout possibile est h,
prima autem materia inter corpora maximae erat
capac ita tis, quia erat capax omnium formarum
sensibilium 4, videtur quod debuit corpus huius-
modi, prout posslbile 1 est simile esse suae per-
fectioni in capacitate, fieri ex prima materia.
4. Praeterea, elementa singula aptiora sunt et
habiliora ad susceptionem plurium formarum quam
mix tum aliquod: secundum enim quod corpora k
elongantur a capacitate primae materiae per sus-
ceptionem forma rum ultima rum, minus habilia sunt
ad susceptionem diversarum formarum; unde ele-
menta habiliora sunt ad susceptionem huiusmodi
quam mixta. Si ergo con venit ani mae quod
------
• R om. • SRLZ trlt. • T add. u/. "V motor/.
' V pau/b/lt; p tUtl pro uu. • L (torr. mg.) fornuJ.
q 1111 F, am multl/u.dtn1. • p oq:rutllalurum. • It• P (torr.), alii limptltlttU. ' l llltu.
1 Philosophla, 11, tr. 4, c:. 5; cf. supra, p. 513, nota I.
2 Cl. supra, num. SSt. 3 Cap. 6 (PL 40, 783).
4 Cf. Aristot., Melaph., VII, c. 6 (II, 563); Augustin.,
De natura bonl, c. 18 (PL 42, M6).
525
d b
e ent esse susceptibilia specierum sensibiliu m
- species enim sive ldolum rei sensibilis relin~
.
quatur in' organa in comprehensione rei sensibilis
a sensu - magis convenit quod corpus buius.-
d
mo I fiat ex uno elemento quam quod sit mi:x:-
tum ex omnibus: si enim fieret ex uno element a
propter co . t' . •
nven1en aam eJUs cum ilia elemento or-
versarum sensibilium susceptionem quam si es.-
set mixtum ex omnibus.
corporum nobilissimum, videtur quod debebat fieri
ex aliquo corpore vel corporibus nobilissimis
cu 1·usmoct1· t 1 '
sun corpora cae arum et corpora cae-
lestia; ergo etc.
Respondeo. ut habetur in libra De fonte vitae •:
Corpus hominum inter omnia corpora compositis-
simum est. Et ratio huius est 1, sicut scribitur in li-
bro Fontis vitae 1 : Quanta substantia aliqua magis
est immunis a materia, tanto plurlum operati~
maxi me sit immunis a materia eo quod non de-
pendet ex ea secundum essentiam, et cum simili-
ter multarum sit operatlva m operation urn, et ideo,
cum has operationes de se habere non possit
nisi prout utitur organis, oportuit ipsum corpus,
per quod eas" exercet, esse heterogeneum et
maxime composltum.
[Adobleata]: t.Ad primumergoincontrarium
dicendum 8 quod, licet anima sit simplex propter
carentiam dimensionis quantitativae sive mol is a,
multiplex est nihllominus multiplicitate potentia-
rum sive virtutum operativarum. Attendenda est
ergo convenientia corporis et animae in hoc quod
utrumque est multiplex: ista multiplicitateP paten·
tiarum, illud multiplicitate q natura rum et partium
organicarum r; unde multiplicltas potentiarum at-
testatur multiplicitati operationum, et quod tale
est habilius est ad merendum et per consequens
ad glorificandum. Nee debet attendi convenientia
in simplicitate, cum simplicitatis • corporis et
animae convenientia nulla est nisi secundum no-
men: huius enim est per carentiam dimension is
quantitativae sive molis, illius per carentiam
commixtionis '·
2. Per hoc patet responsio ad sequens, quia,
etsi habilius esset ad motum corpus simplex, non
tamen ita conveniens ad eliciendas 11 multas ope-
rationes. - Ad a I I u d dicendum quod ange~us,
' V autptlrmll, Ll autpllontm. IV llrt/tum. • V om. II RIll.
1 Tom. • R om. • Z 111. • V lllobl/b. ., Ita VF, aiU mr.~l/ltiKiiM.
• STRLZ ul/lcltndtU.
I 5 Cf. Arlstot., De anima, Ill, c. 8 (Ill, 470).
6 Avencebrol, V, 42 (ed. Baeumker, p. 333).
1 Cf. Joe. c:it., 15 (p. 285).
8 Cf. supra, num. 849-868.
 INQ. IV. TRACT. 11. SECT. I. QUAEST. Ill. TIT. I. - 435.
526
cum sit motor tantum, aptat sibi corpus ha-
bile ad motum, anima autem. cum sit forma,
aptat sibi habilc ad cognitionem: nam
gelus intendit ut in corpore perficiatur nee
nisi mediantibus scnsibus perfcctioncm cogmho-
nis assequitur.
3-4. Ad duo quae sequuntur dicendum quod
ali us generis ct modi est capacitas corporalium_ for-
ma rum in materia susccptibili et alius genens ct
modi est" susccptibj/itas spccicrum sensibilium
sivc idolorum in organo scnsitivae, nee una dis-
ponit ad aliam, sed potius ad contrarium. Multi-
plicitas cnim r operation urn, quas exercct anima
in corpore, rcquirit multiplicitatcm organorum ct
ita multiplicitatem naturarum ct harmoniarum.
Undc multiplex susceptibilitasd specierum scnsi·
bllium multlplidtati naturarum attestatur; e con-
tra habilitas ad capacitatcm multarum fonnarum
attestatur simplicitati natura rum sive naturae:
unde clementum habilius est t ad capacitatcm plu-
rium formarum quam mixtum I. Undc rationes pro-
positae magis sunt contra propositum quam pro.
5. Ad u It i mum dlcendum quod Conditor ge-
nerum rerum in operibus sex dierum res ct natu-
ras rerum legibus certis et immutabilibus distlnxit,
in ilia autem distinctione lnslitult quid ex quo
vel ex quibus debuit esse immutabititcr ct ex
quihus J: nihil. Unde Augustin us, Super Gene-
sim, IX 1 : • Elcmcnla mundi huius corporci ha·
bent definitam vim qualitatemquc suam, quid
unumquodque valcat vel non valcat, quid de quo
fieri possit vel non h possil •. Unde quaedam
condita erant in posslbilitate ad formas diversas,
ut ilia quorum matcriei appctitui non fuit satis-
factum per formae imprcssionem, qualia fucrunt
436
QUAilE CORPUS ADAE DICITUR FACTUM OE TERRA.
Deinde a quaeritur, ex quo corpus Adae fac-
tumb fuit ex quatuor elcmentis, quare dicitur
factum de terra, Eccli. 18, 1: Deus creavit de terra
hominem.
Bt oblcitur sic: I. Quod pluribus est com-
mune, non est uni attribuendum; sed commune
erat quatuor elementis ut ex illis fieret corpus
Adae; ergo non c debuit terrae attribui.
• L a"ttJUl • V c T
• It• Vf', alii quo. 'r~"::m. autt':'$ tco:.)L;~n/.
,. V lndttutam. t V lndtt. • Tom.
V q:am pro •· l. t. • L om. 'Ita Vi', alii quod t'I{O pro 1 t
f ltcundo • Lad tl/ttlum pro A. f.
1 Cap. 17, n. 32 (Pl. 34, 406}.
: Cap. 18, n. 29 (PL 34, 351).
Ct. S. Bonav., II Sen/., d. 17, a. 2, q. 1 (II, 419 sq.). 1
elemcnta et 1 elementata quaedam; quaedam t
condidit in immutabilitate et in 1 impossibilitate
0
nee .an- ad tormas diversas, cuiusmodi sunt corpora
a~1~a supercaelestia et caelorum, quorum materiel ap--
petitui satisfactum fuit per propriarum formarum
impressionem. Haec instituit Dominus certa lege
et immutabili, provida et ordinatissima voluntate,
contra quae ire non deceret m. Augustinus,
Super Gcnesim, Vi libro 2 : • Tam non tacit Deus n
contra causam, quam volens praestituit 0 , quam
contra voluntatem suam non fadt •. Fecisse ergo
corpus human urn ex materia caelesti esset contra
legem et naturam rebus a sua causa Deo prae--
stilutamP 3 • Non enim indidit q Deus ipsis caelesti~
bus ut rei alicuius corruptibilis essent materia;
propter quod nee ex' illis debuit aliquod cor..
ruptibi1e componere. Dicit enim A u gust i nus,
Super Genesim, IX 4 ; • Potestas Crcatoris habet
apud sc posse de iis omnibus faccre aliud quam
eorum quasi seminales rationes habent, non ta-
mcn id quod non in cis posult ut de tis fieri
vel ab ipso possit. Nequc enim potentia tcme--
raria, sed sapicnte! virtute omnipotens est, et
hoc de 1 unaquaque re in tempore suo facit,
quod 11 an tea in ca ~ fecit ut possit •. Quare autem
convenit ut ex Juto fieretx, infra diccturs.- Ad
i!lud ergo quodY obicitur, quod 'corpus primi
hom in is erat nobilissimum' etc.: diccndum quod,
clsl nobilissimum esset in quantum erat pcrfcc-
tibilc ab anima rationali et consequenter ordi-
naturn ad servicndum Deo et beatificandum, Ia·
men corruptibile fuit, corpora autem caelestia in·
corruptibilia et sic quodam modo digniora, contra
divinam dlspositioncm esset si ex h,corruptibili
ficrct corruptibile,
CAPUT II.
2. Praetcrea, cum terra maxi me sit passibiHs d,
secundum A u gust in u m 6, ct corpus Adae in
st<1tu illo minime passibile, videtur quod non de-
buit dici ipsum factum ex terra.
3. Praeterea, cum homo r dignissima creatura~
rum sit et I alia rum bestiarum corpora de terra
facta sint, videtur quod similiter g corpus hominis
dcberet fieri de digniori materia: sexto enim die
dicitur Deus fecisse bestias de terra, Gen. 1, 25.
• ;LI~amfL <cr;rr} Z (~),all\ mu11/pllc/tas prom ! • L om. 1 v mattrla.
• Ita F, alii lapitntlt VTL '017.1 F. ,·,,,~!.ruf. • Rom ' T om lam Q V prutatait.
"'" "L tx. • Rom. 1. t.; z no" pro I. t.;
• Tom ~ V po!l/JIIIttJtil • z non. f V om. 'Ita VF, alii om.
I 4
Cap. 17, n. 32 (PL 34, 406).
5 Cf. infra, num. 436.
«< Ct. De Gen. od /itt., I, c. 15, n. 20 (PL 34, 257).
 DE CORPORE. ADAE QUOAD COMPOSITIONEM EX EU!MENTIS.
4. 1tem,. dicit Augustin us, Suptr Gtn~sim,
VII a 1 : .. l1mus est terra humida •. Idem~ Contra
!tlanichatum 2 : •limus est aquae et t~e com~
mixtio •. Potest igitur quaeri quare magis dldtur
forman ex materiali continente haec duo elemcnta
quam ex continente alia duo.
5. Uem r, quare dicltur quandoquc materia cor·
poris Adac terra, qua.ndQque 1\mus, quandoquc
pulvis?
Contra: a. Dcnominatio sequitur naluram prae-
dominantis 3 ; cum ergo in corporibus humanls
praedominctur terra, debet did pottus de t-erra
quam de aliquo alia dcrnento: se1:undum enhn
Philosoph.um', corpora constantia maxlmc so--
lido terrcno participant 11.
Respondeo ': Quatuor sunt cau!t..·u.• qu.1rc cor-
pus humanum dicitur esse factum de terr,,: prima
est Philosoph I, secunda Augus~lnl, tertia
Bernardi, quarta lhsl1li. N.1m, SL'Ciuu.lum
Philosophum 5 , plus est de terra in compos\·
Iiane mixti, quia minus habet de specie et magis
de materia. Quod patet per hoc quod rnotus se-
quitur naturarn pracdominanlls secundum quan-
tilatem '• cl ideo dicllur poilus factum de tcrrn.
Secunda ratio est secundum Aug u stlnu m 1,
scilicet/ haec: Duo sunl elemcnta habilia atl
palie11dum, humor et humust, duu :~d agen-
dum, Ignis ct aer; ct quia fieri ex hoc dicit
ralionem passihills ct terra inter alia passil>i·
lior est •, ideo polius dldtur fieri de terra. Ter-
tia raUu 1 : Quia terra est vilisslrnurn clcmcntum,
ideo ad humiliationem ct cohibitloncm cl.atio-
nis dicltur factus de terra Umosa, quae est vilis-
sima, vel d~ pulvrrt •, secundum aliam lillcram "·
Undc 8 ern a r d us, Ad Eugtnium 8: • Cogilans tc
summum pontificem, cogita vilissimum pulvetem;
unde non sine mystcrio 1 hac duae diHcrcntlac
'rationale, mortalc' posltae sunt In dcfinUionc
homlnis, ut, si cievetur .. ex uno, deprimatur ex at..
tero•.ltem, Gregori us Nazianzenus" 10,Dt
primis epiphaniis: • Homo o caeleslls est et tcrre-
stris, temporalis et immortalis, visibilis cl lnvi~
sibilis, humilis et excelsus, spiritus propter gra~
ham, caro propter elationem, illud ut intellcctum
habens gratiae magnificet et collaudet Auctorcm,
hoc ne magnitudine muncris clatus Japsum ruinae
t Cap. 11, n. 18 (PL 34, 362).
2 lk Gtn. ~- Manich., II, c. 7, n. 8 (PL 34, axJ).
3 Cf. Arislot., Phys., II, c. I (II, 262).
4 Dt gmtraJ. tt corrupt.~ II, c. 8 (II, 462).
:7 Dtg:: Gtn.
~~~:itt.". Dt animal. gtntral., V, I (Ill, 411).
C.
ad lUI., Ill, c. 10, n. 14 (PL 34, 284Sq.).
527
excelsioris fncurrat •. Quarta ratio: Quia tn terra
reperiuntur omnia alia elementa. secundum B a~
silium, inP 1/txaimtron, 111 , dicentcm: • Aquarn
et acrcm ct ignem terrae cohaercre certlssimum
est; nam ex f1!rro et" lapide ignis per lrlcatlo.
nem' solei excutt, quae utique de tcUure m'scun-
tur •; aqua rum quoque naturam vents lnessc'
terra rum fossorcs Indicant puteorum; nlhilominus
aercm cllam esse permixtum ex eo cognoscere
J'fiSsunms quod, cum tuerlt 1uamectata tellus et
lcntperlcnt s.olis accC(l~rit, mox vaporcs exhalat
larglsslmos •.
(Ad oblecta): I. Ad prlmum ergo ohlectum
diccndum quod dcnomlnatlo crat secundum ra-
1\nncm pracllnmlnnntls, slcut ex domlnlo ~holt.'­
rae d£dh1r aUq\\iS cho\erlcns, non quia nor1 slnt
In • Ipso hurnorcs alll.
2. Ad sec 1111 d u 111 patct responslo ex lam
dlclls. Dcbcrcl enlm .'lrKUI ad opposltum: 1 quia
maxhnc tcrr:1 ' p<l!islbllls, Ideo de tcrrn factum
debuU dlcl', cum hoc quod lllco 'fieri allquiU ex
aUquo' p>lsslhii\C(\tl attesl\!tur. Posse\ tamcn dl-
stlllKIII de hoc nomine 'paMslhllc.' quod dlc~re
potcst vel passloncm vel dlffercntlam: sic uno
modo pat~slbilc, allo modo non. Sed de hue me·
llus infra t'l,
3. Ad tertium dlccndum quod, Ucct homo
sll dlRnfulma crcaturanun rntlone qua est Imago
Dei, nlhllominus hahct allquld commune cum
hcstlis. Pruplcr quod 11011 est lnconvenicns sl
communlccl cum cisdcm quantum nd ca quae
sunt malcrlalla corporum corum, rnatcrlalla dlco
remota, ()Uia, ctsl" ex clsdcm materiallbus eo-
rum corpora cumponantur, tarncn non fn eadem
acqualltate et harmonia cxlstentibus i quanta au~
tem all aequalllas clcmcntorum ct harmonia In
commixllonc corporis human!, patet ex auctorl-
talc A lgazclls supra dicta"·
4. Ad hue quodquaerUur 'quare maglsdebuU
formarl ex matcrlall contlnente tcrram ct aquam
quam' etc., paid responslo, quia, ut dictum est 14,
fieri dlcitur ex aliquo ex parte eius ex quo'
pastibllitatl allcslatur; humor au tern et humus
habilia sunt ad paticndum, ut habetur ab Aug u-
s tin o 15 • Item, revera noanine 'liml' non tan tum
intelliguntur terra ct aqua, sed materia quatuor
a Sdlket ltalam.
e Dt consltkr., II, c. 9, D. 18 (PL 182, 753).
10 Cl. Oralio 38 ill Thtop/Uuria, D. II (PO 36, 323).
n Num. 1 (PO 29, 19, PO 30, 811).
12 Cf. Infra, ad 4.
Jl Cf. supra, p. 513, nota I.
14 Ct. •upra, ad 2. l!t Ct. supra, nola 7.
 INQ. IV. TRACT. II, SECT. I. QUAEST. Ill. TIT. II. - 436.
528
elementorum, prout erat ad susceptionem for~ae
corporis humani; sed Augustin.us loq~~tur
prout qualitates aquae et terrae magis notablht~r
apparent secundum sensum in lin~o .. Item, ah:
r st ut ex nominatione matenahs, ex qu
ra IO e • 1 officium
formatur corpus, ostendatur opus ve s sa
quod exercet anima in corpore. U~de 0 I o .
Augustin it' super illud: Form~vzt Dcu~ homi-
nem de limo, Gen. 2, 7: • Sicut fit hmus ex co":'-
mixtione b pulveris et liquoris, sic anima corpons
rnateriam unit nee patitur dissolvi "· . . .
5. Ad hoc quod quaeritur de mulhpln:.t n.o:-
minatione materialis corporis Adae, potest dlCl
quod potest considerari ut est massa quaedam
DE CORPORE ADAE QUOAD AEQUALITATEM ELEMENTORUM IN COMPOSITO.
einde quaeritur si corpus Adae erat. ex ele~entis mixtis secundum aequalita-
Il tem. Et quoniam triplex est aequahtas, molts vel ponderis, virtutis et iustitiae,
ideo quaeritur:
De aequalitate molis prima;
secundo, de aequalitate virtutis;
tertio, de aequalitate iustitiae.
486
Utrum elementa secundum aequalitatem molis fuerint in corpore Adae '.
~irca primum sic proceditur. Quaeritur* primo
~ si elementa secundum aequalitatem molis
fuerunt in corpore Adae.
Quod non, videtur sic: a. Ut supra dictum est!!
et vult Philosoph us, denominatio fit a natura
praedominante; unde, licet corpus prhni hominis
formatum fuerit ex quatuor elementis, tamcn di-
citur formari de terra propter rationem praedo·
minantis; sed non habet terra praedominium vir-
tutis: quod patet, cum sit elemcntum, minimum'
habens de specie et minime activum 6; igitur m
praedominatur in mole.
b. item, Augustin us, Vfl" Super Oenesim 71
assignans differentiam inter creationem anhnae et
corporis plasmationem, dicit: "Quid est, unde
• Ita f, TL om., &I!! fn. 6 R add. tt. < T und~.
F om< t•t. I Z add. 4/cltar. • SL qutl, quod R con.
am add. qala; L actuum pro ad/~um. ~ Ua Vf, alii .,,
I Cf. De Gen. t. Manich. 1 II, <:. 7 (PL 34, 201).
2 De planlls, IJ, c. 3 (IV, 33).
3 Ill h. 1.1 ap. Lyran.
simpliciter nondum in formation;, et si~ dicit~r
terra. vel c ut est in formatione corpons, et Sic
dicit~r lim us; vel ut est terminus II! resolutionis
ipsius corporis, e.t ~ic t pulvis: Unde Phi 1o-
5 0 ph us 2 ponit tna, m quae g alta resol~~ntur, et
ipsa ulterius in alia non resolvuntur, scthcet pul-
vis cinis et arena. Vel potest dici quod limus
dicitur, ut est materia in formatione; pulvis, ~t
est terminus resolutionis; terra, ut est commums
ad utrumque. Unde Eccli. 17, 1: Deus creavit de
terra hominem h et secundum imaginem suam fecit
ilfum ct convertit ilium 1 in ipsam, id est terram;
undc lnter1inearis 3 : •Terra es et in terram
ibis •.
TITULUS II.
MEMBRUM I.
I anima Hatu Dei facta est? Nam qu~d est aliud
lim us nisi terra humida? • Ex hoc v1detur quod
corpus primi hominis fuerit 0 solummodo compo-
1 situm ex limo, qui est terra et aqua, vel P quod
dicitur ex iis componi propter praedominium il-
lorum in corpore ipso, et, sive sic sive sic, e1e-
menta non sunt in aequalitate molis in ipso.
c. Si dkeretur quod haec, scilicet terra et aqua,
habcnt praedominiurn in virtute, quod tamen non
credo esse verum, ex hoc adhuc sequeretur pro-
positum, quia impossibile est haec q habere in
aliquo praedominium virtutis nisi haberent prae-
dominium mo!is.
d.ltem,siaequalisessent molisaut' quantitatis,
igitur ibi esset omnimoda intemperantia et impro-
portio virtu tis, quia virtus ignis improportionaHter
.. SOld.~~ lit ... !ormat1011t. • S add. tanlum; R soluJtonfs pro ruofuHonls;
!. S QIQ. ' Ita VF, alii om ,. T om. I TLZ nfmlum, • Ita P,
• L flunt • Ita Vf, all! Ul!l. t S'Tl.Z hoc. ~ F ~tl.
"Cf. S. Bonav., II Sent., d. 17, a. 2. q. 3 (U, 424sqq,).
~ Ct. supra, p. 527, nota 3,
ll Cf. supra, p, 527, nota 5. 7 Cap. 12 (PL 34, 36,).
 DE CORPORE ADAE QUOAD AEQUALIT ATEM ELEMENTO~UM IN COMPOSITO.
exceder~t virtutem turae et ipsam o, cum sit
corpus mflammabile, ut patet in impressionibus
elementafis 11 , ex vapore terrestri inflammaret et
consumeret' vel forte aqua ignem destrueret et
ita nullo modo miscerentur~ ' dum rei et exlstentlae 6 naturam: lsta non fuit in
e. Praeterea, in corpore humano abundant partes
grossae respectu subtilium; sed grossae fiunt ex
soliditate terrena; ergo per inaequalltatem rna lis se
habent elementa.- Maio r manlfesta est sen sui d
Minor patet per Au gu sti n u m, Super Genesim:
Vll t 1 : • Non est quidem ani mae humanae natura
nee de terra nee de aqua n~ de a~re nee de
igne quolibet, sed tamen crassioris corporis sui
materiam, hoc est humidam quamdam tcrram, quae
in carnis versa est qualitatem, per subtlllorls
naturam corporis adminlstrat, id est per 1ucem
et aerem •; et parum infra: • Anima, quonlam
res est incorporea, corpus, quod lncorporeo I vi-
cinum est, stcuU Ignis vel potius quasi• tux et
aer, primitus agit, et per haec cetera quae cras-
siora sunt corporis, sicutl humor et terra, unde
earn is 11 substantia so11datur •.
Contra: I. Omnls mtxtlo est secundum minima a;
igitur et mixtio 1 in corpore Adae erat secundum
minima; sed minimi t ad minimum non potest
esse proportlo inaequalitatls; ergo etc.
2. Item, quaelibct pars mixU est mixta 3 : unde
in singulis partibus mixtl est reperirc unlonem
miscibilium. Ex lis potest sic argul: Ubicumque
est rcperire unum elementum secundum molem,
est reperlre 1 aliud, et eisdem termlnis clauduntur;
ergo nullum excedit vel exceditur ab allo; aequalls
est ergo extensio omnium secundum molem sive
molis dimensionem ~ ergo sunt ibi tn aequalltate
mol is.
3. Item, ut habetur ab Algazel 4, •cum com-
mixtio '" elementorum tuerit pulcriorls et perfec-
tioris aequalitatis • etc., tunc est corpus aptum ad
susceptioncm animae rationalis; sed constat quod
corpus Adae fuit aptum ad susceptionem anlmae
rationalis; ergo in illo erat commixtio elcmento-
rum in perfectiori aequalifate; sed, ut habetur a
Constantino, in Pantechni', aequalisn est
commixtio elementorum quae confinet aequaliter
quantitates et qua1itates 0 elementorum; ergo etc.
[Solutio): Ad horum P evidentiam notandum
quod duplex est aequalitas complexionis: vel in
----·----
529
quot nullius qualitatis est excessus ab optima
temperantla, ubi• nullum elementum vel qualita·
tive vel quantitative abundat respectu alterius, et
haec est magis secundum rationem quam secun·
Adam; alia est aequantas, In qua, ncet qualitatls
vel qualltatum sit excessus, non tamen ultra me-
tam secundl grad us extenditur, secundum quod di-
tunt physici' quod complexlo' aequalis diciturd
incolumis usque ad secundum gradum, et lsta •
aequalitas non ponit aequalitatem a mole, sed
magis a Justitia, et haec fuit in corpore Adae, et
tanto melior quanto melius tomp\exlonatus. Non
tamen lntendlmus de aequalitate a iustltla hoc
modo, hoc I est In sensu • quo utuntur physIc I,
sed aUo modo, ut" Intra T patebit. Concedendum
est 1 ergo, slcut ostensum est 8 , quod elementa
non t erant In corpore Adae secundum aequali-
tatcm ' molls; et dlcimus hie 111 molem quantlta·
tern" materialcm mixtorum. -Quod au tern
elementa non possunt esse In corpore
secundum aequalltatem a mole, haec est
ratio: Quaedam sunt e1ementa magis habentia
de materia, alia magis de specie. Quae magis
habent de materia, magis comprlmuntur 0 ; quae
magis de specie, magis distenduntur: propter
quod non potest esse aequa11tas molls, sed ne.
cessltate JnacqualitasP, Ratio alia ad idem est:
Sl esset aequalls complexlo hoc modo, • tunc co ...
pus illius comp1exionls nee qulesceret nee move-
retur; si enim quiesceret in terra, tunc terra vlnce-
ret; similiter sl quiesceret In aere, tunc'~ aer vln·
ceret; sl autem moveretur ab a~re In lgnem, tunc
ignis vlnceret ~ si vero moveretur ad terram, tunc
esset terra vlncens i sl au tern qulesceret in aere,
tunc aer esset vlncens. Convenlt igltur ef ut nee
qulescat In loco nee moveatur ad locum: quod
est impossibite •. Et haec est ratlo Algazeli& 9 •
(Ad oble<lta]: I. Ad lllud ergo quod prl rno
obicitur contra hoc, dicendum quod pars dicitur
minima secundum r speciem et secundum mate-
riam. Secundum speciem, lila scilicet • in qua
salvatur species et in quo minori non potest
species slve forma sa1vari, et hoc modo sumpto
1 minima' non est mixtio secundum minima , quia
1
secundum hoc miscibilia" essent in mixto se.
cundum suas species et esset compositio, non
34
 INQ. IV. TRACT. 11. SECT. I, QUAEST. Ill. TIT, II. - 436.
530
mixtio. Secundum materiam, et hoc dupliciter:
uno modo secundum quod quanta est, et hoc
modo! quia materia, in quantum est qua.nta, divi-
sibilis est in infinitum 1, non est repenre in ea
minimum secundum actum, sed solum secundum
potentiam; alto modo, secundum quod est per-
fectibilis fonna elementari, et sic dicitur minimum
illud quo minus non est susceptibile speciei: hoc
ultimo modo dicitur quod mixtio fit secundum a
minima. Praeterea, notandum quod non est pos-
sibilis mixtio plurium corporum manentium in
suis tJ corporeitatibus 2 ; sed c, sicut so let dici, sicut
ex pluribus d form is fit una forma media, sic ex
pluribus corporeitatibus fit una corporeitas, cuius
est locus unus. Unde miscibilia in mixto non
sunt distincta secundum locum et situm, quia
habent unam formam et unam corporeitatem.
Ad i d ergo quod obidtur quod ' minimi ad
minimum non est proportio inaequalitatis ': dicen-
dum quod non est verum, prout dicitur mixtio
fieri secundum minima; sicut enim determinatur
a Phiiosopho 3, ex uno pugillo aquae fiunt
decem pugilli al!ris. Cuius ratio est quia huiust
est materia grossior, illius subtilior; unde hoc
habet f magis de mole, illud minu!;. Unde mi-
nimum materiae elementi, quod habet magis g
de specie et minus de materia, ~onge minus est
minima materiae h elementi, quod habet magis de
materia et minus de specie. Unde patet quod
minimum est proportionale 1 minima proportione
inaequalitatis; unde minimum elementi ignis et
minimum elementi terrae, prout sunt in mixto,
valde sunt inaequalia, sicut illud quo minus non
est susceptibile speciei terrae et ilJud quo minus
non est susceptibile speciei ignis, quorum unum
est ad aliud in magna distantia etA: inaequalitate.
Si au tern quaeratur quo modo illud mini-
mum, quod est ignis elementi, potest diffundi
sive extendi per omnes partes mixti I per quas
6
p P~; :::::::: ~ 1 ~y;,o:r:::~. it~: i~iu.
1 T mW~RU. • z 0111 ., T
• v roll4llt. • L (corr.) UUlruiUm
0111
; ;ta P, alii pout tst al/qu.id per pro P· r. a.
• Ita 'VF, am mi;c/i:.agis., P :/ta r~~·~:~r~7:J~• ~t~t:::::a~lt, P tonatlr pro ronsertot.
v ditJ.iN:.« pt(l. dlj/allfU
1
Ci. Arl..stot., Phys., Ill, c. 6 (JI, 281 sq.).
2 Cf. Arislot., De gt!n.erat. et wrrupt., I, c. 10(11, 451 sq.).
3 Ct loc. cit., II, c. 6 (If, 460).
se diffundit et extendit illud minimum, quod est
terrae elementi, quod est magnae quanutatis re-
spectu illius: dicendum quod hoc cstm ratione
materiae, quae, ratione qua quanta est, potest
extendi et diftundi secundum extensionem corporis
Ionge maioris; sicut patet de gutta vini, si effun.
datur in vas aquae magnum, rcspectu illius dif·
funditur materia illius per tatum vas illud se-
cundum quantitatem aquae, cui commiscetur4, et,
ut volunt a I iq u in, aliquid parvae quantitatis pos-
sibile est ad 0 diffusionem infinitam ratione quan-
titatis suae materiae, sicut divisibile P est in in-
finitum ratione qua quantum est q.
2. Ex iis patet responsio ad i 11 u d quod se-
quitur, quia, licet miscibilia in mixto aequaliter
se diffundant et extendant, non ex hoc sequitur
quod sint aequa!is molis, quia partes materiales
eorum elementorum, quae minus habent de specie
et magis de materia, magis consertae r sunt in
mixto et compactae, partes autem s materiales
elementorum, quae habent plus t de specie et
minus de materia, minus" consertae sunt et ma-
gis v diftusae.
3. Ad illud AI gaze I quo videtur dicere quod
1
commixtio x elementorum in corpore apto ad sus-
ceptionern animae rationalis debet esse pulcrioris
et perfectioris aequalitatis • etc. Y; dicendum quod
ipse loquitur comparative, scilicet habita compa-
ratione ad corpora brutorum, ut patet per ea quae
dicuntur ibidem. Dicit enim ibidem consequenter 5 :
c: Spermatis necessitas z venit in corpus hominis ex
cibis, qui sunt subtiliores cibis animalium et cibis
vegetabilium, et eK virtutibus et mineriis, quae
sunt pulcriores virtutibus et mineriis animalium •.
-Ad illud quod dicit Constantin us quod
'aequalis est commixtio elemcntorum' etc.: dicen-
dum quod ilia aequalitas, quam ibi describit, est
magis secundum rationem quam secundum rei
existentiam, sicut tactum est 6•
" Ita Avr, aiU plurlmis. • V homo. I Ita VF, alii htc hobent pro h. h.: STZ maills,
1 V lmpropar!tornlle.
L modo ~ VSTR om d r In LZ est add ~~~~-
P Ita P, alii dl~islbilis; Sn~Li:' om. fn. T
q om.
0 1 ~ lla PZ, alii minus;
• Ct. Aristol., Joe. elf. (II, 452).
5 Philosoph/a, II, tr. 4, c. 5.
6 Cf. supra, p. 529, Solutio.
 DE CORPORE ADAE QUOAD AEQUALITATEM ELEMENTORUM IN COMPOSITO.
531

MEMBRUM If.
De aequalltate vlrtutls et potentiae elementorum In corpore Adae.
~equitur inquirere de aequalitate · t 1. t
~ potentiae: VIr u IS e
I
elementares, quae sunt calidltasa, frigiditas etc.;
Primo, quantum ad . secunda, quantum ad qualitates consequentes,
proprias quahtates quae sunt gravitas, 1evitas.

CAPUT I. 437
UTRUM ELEMENTA ERANT AEQUALIA SECUNDUM VJRTUTEM QUALITATUM
ELEMENTARIUM IN CORPORE ADAE.

uaeritur ergo si elementa erant 6 aequalia se-

Q cundum virtutem qualitatum elementarium in
corpore Adae.
Quod sic, vldetur! a. Complexio aequalis ponit
aequalitatem qualitatum elementarium, ut habetur
a Constantino 1, aequalitas c quanta tum elemen~
tarium ponit aequalitatem d virtutis; in Adam au tern
fuit aequalis complexio; ergo etc. Aequalis au tern
complexio est quae qualitates elementares aequa~
liter continet in se vel quando cum moderationee
ducitur corpus incolume. Constat enim quod t,
cum Adam secundum corpus esset optimae com~
p1exionis, complexio eius continebat aequaliter t
qualitates elementares, non solummodo ducens
corpus cum moderatione incolume.
b. ltem, effectus proprius in causa propria radi~
catur h; sed longaevitas effectus est aequalis pro~
portionis elementarium qualitatum in corpore;
patet igitur, cum Adae fuerit haec longaevitas,
poterat enim diu vivere et sine dissolutione, quia,
clementares qualitates in ipso fuerunt secundum
aequalitatem virtutis 1• Si enim mixtum propter
inaequalitatem dissolvitur, videtur quod" illud
quod non est dissolubile aequalitatem habuit in
proportione virtu tis; cum 1 enim omnia corpora
ex quatuor elementis constituantur, non est ex
mixtis diuturnitas, sed ex proportione mixtorum.
c. ltem, ubi in corpore alicuius est inaequalitas m
virtutis elementarium qualitatum, virtus excellens
in potentia, inferens aliis violentiam, frequenti
actione abicit a substantia ill arum; quod autem est
tale, causam suae corruptionis habet in se. Sed didt
Hugo 2 quod • in corpore primi hominis ante
peccatum corruptlo et infirmitas nulla tuit •; ergo
in illo non erat inaequalltas virtutum huiusmodi.
Contra: 1. Si proportlo qualitatum elementa·
rium in corpore Adae causa erat continuationis
vitae, poterat" igitur sine ci.bo esse immortalis
et continuare vitam; ad quid igitur Jignorum
fructus in paradiso iussus est edere o?
2. Item, elementa, quae minus habent de mole,
magis abundant virtute, et quae magis, minus:
unde quantitas virtutis non respondetP quantitati
molis et e converso, ita quod maior minori et
minor maiori, et hoc necessaria et infa!Hbiliter;
ex quo igitur nullo modo in mixto potest esse ae-
qualitas mixtorum in mole, videtur similiter quod'
nullo modo potest esse aequalitas in virtute.
3. Item, elementa, quae abundant in levitate,
abundant in virtute respectu illorum r quae abun-
dant in' gravitate: unde levitas attestatur abun-
dantiae virtutis, gravitas diminutioni; si ergo
levitas quorumdam elementorum et gravitas alia-
rum nunquam in aequalitate corporis connniunt
- quod patet per hoc quod gravitas abundat in
corporibus animalium respectu tevitatis - igitur
nee virtutes elementorum similiter t, et ita, cum
gravitas in corpore Adae abundabat respectu levi-
tatis, et virtus 11 similiter respectu virtutis, et ita
non erant elementa aequalia secundum virtutem.
[Solutio 1: Ad hoc dicendum quod virtutes ele-
mentares possunt considerari dupliciter: vel in
relatione ad elementa quorum sunt virtutes vel:
in relatione ad elementa contraria in quae agunt
et quibus agentibus resistunt. Eadem modo du-
plex est aequalitas virtutum: una virtutum rela-
tarum ad elementa propria ut in quibus radi-
carttur, et haec non est in elementis prout sunt
in mixto: ignis enim, sicut plus habet de specie
et minus de materia quam terra, sk abundat
virtute activa respectu terrae; alia au tern est
aeq\lalitas ipsarum secundum quod considerantur
in relatione ad elementa contraria respectu quo-
rum est mutua actio et resistentia, et haec aequa-
litas est quando ita proportionantur virtutes quod

2 De sacrum. christ. jfd., I, p. 6, e. 18 (PL 176, Z75).

1 Ct. supra, p. 529, nota !5.
 INQ. IV. TRACT. 11. SECT. I. QUAEST. Ill. TIT. II. - 437.
532
quantum una potest in ageTldo, tantum alia pot~s~
in resistendo, vel quando ita est quod non est. tbt
actio aliqua neque resistentia: et haec aequah~as
potuit esse in corpore Adae. Unde in corpore ems
erat aequalitas complexionis et virtutum, eo ~ado
quo dictum est 1• Nee dico quod aequafltas VIrtu-
tum erat tota causa perpetuae continuationis vitae
in prima homine, sed cum hoc requirebatur fomen-
t urn aliquod fructuum paradisi 2• Unde Hugo :
3 Sed adhuc c poterat talis mixtio deficere, etsi esset
• In corpore eius •, id est a Adae, • corruptio et
infirmitas nulla fuit et extrinsecus praeter b cuncta
tomenta ciborum, quibus corporalem vitam nutrire
et sustentare debuit, special em in ligno vitae medi-
cinam acceperat, qua earndem vitam contra mortis
defectum sanarn t atque incorruptam potu it conser-
vare •. Cum enirn corpus iiHus esset ani male, id est
indigens alimoniis, defecisset utique nisi aHm<miis
conservatus esset d. De hoc infra 4 plenius dicetur.
[Ad obiecta]: I. Ad iII u d quod obicitur in
contrarium, potest dici 5, sine praeiudicio, quod
perpetuitas vitae corporalis Adae ex f tribus fuit,
scilicet ex proportione mixtorum in aequalitate
virtutum, ex fomento fructuum paradisi et natura
continente mixta.- Ad huius/ rei evidentiam nota
quod unum elementum agit in aliud magis vel
minus secundum maiorem virtutem vel minorem
resistentis. Verbi gratia, ignis tantus agit in tan tam
aquam et minus agit sive abicit minus a substantia
quam in minorem, et iterum in maiorem R maiori
prima minus quam h in minorern minori primo,
et, secundum quod additur aliquid quanti aquae,
detrahitur proportionatiter aliqua aliquota actionis
ignis agentis. Esset ergo possibile tantam aquam
esse et tanta virtute resistere quod penitus in
earn 1 ignis non ageret, scilicet abiciendo aliquid
de k substantia, nisi virtus ignis roboraretur. lstud
autem accideret, si tanta esset aqua et tantus
ignis quod virtutes eorum penitus aequarentur 1,
ita scilicet quod huius esset tanta in resistendo
quanta illius in agenda, vel tanta fieret aequalitas
quod unum in aliud om nino m non ageret, sed "
esset ibi pax et harmonia secundum cornmensura-
tionem virtutum, et ita o esset mixtioP optima. Haec
~ut~m mixtio, cum sit nobilissima, decet nobi-
hssJ~~m formam, scilicd animam rationalem primi
homm1s. Quod si q alterius mixtionis r corpus
aptaretur sibi ', cum anima naturaliter amet cor-
pus suum, cum corpus naturaliter defkeret, iniuste
1 L ~~=:· : ~::\sf', .: ~lol~~t~m.
R om. : V ~ t' fufsut
r P commlxttont 1 1 ::· alii•/ "Ita VS, alii tsto, f sed prod, T a<ld tlfom.
/lllf.:A~II~.m, I.:·~; ~r;;;dl4lo. 1 II:~~~~ !il ~~;"':~
pro l. 11. • ILl VF, aW.pou/t. 'II'V tdllt;r~lllllr
'R tquall~t • Ill! VF, am 11 u. • L (corr.) tlu,
~ Ct. hie, in Solutione et &u.pra, p. 529, Solutio.
Ct. supra, num. 814.
J De sacrum. christ. fid., I, p. fi, c. 18 (PL 17fi, 275).
ageretur cum ea, cum sine culpa sua privaretur
suo amato a, quod esset ef poena. Formae igitur
in aeternum duraturae congruebat corpus in aeter-
num duraturum; talis ergo debebat esse mixtio in
corpore Adae: talis au tern tJ mixtio est causa opti-
mae cornplexionis et perfectissimae sanitatis, qualis
erat ipsius. Dicit enim Augustin us, De civitate
Dei6, quod in carne eius c summa sanitas erat •.
optima ex proportione virtutumd in elementis prout
erant in mixto, nisi alicuius extrinseci adiutorio
conservaretur et nisi natura continens mixta salva-
retur. Unde ad Jongaevitatem sive perpetuitatem
corporis eius haec! tria requirebantur. De iis dice-
tur infra r, ubi agetur de corruptione corporis Adae.
2. Ad a 1i u d quod obicitur, dicendum quod,
licet virtutes elementares respondeant I proportio-
naliter mali elementorum secundum quod ete-
menta sunt completa in suis formis et speciebus,
nihilominus, quia virtutes Ulae confringuntur" in
mixtione et diminuuntur, nihil autem h deperit de
mole in ipsa mixtione, unde 1 rediguntur virtutes
ad aequalitatem et efficitur in mixtis aequaHtas
virtutis, non existente aequalitate molls. Nee valet
argumentum illud, quia, Iicet quantitas mo1is
respondeat quantitati virtutis k eo modo quo fac-
tum 1 est in opponendo, tamen, quia non respondet
uniform iter, scilicet m maior moles maiori quanti-
taU virtutis et minor minori, sed e contrario, non
sequitur quin possit esse aequalitas virtutis in
mixto, licet non n possit esse aequalitas in mole,
quia elementum minoris virtu tis posset 0 esse in
tanta mole et elementum maioris in tantilla, quod
virtutes reducerentur P ad quamdam aequalitatem,
ut ex dictis patet. Si autem sibi invicem respon-
derent q uniformiter, bene sequeretur.
3. Ad aliud dicendum quod gravitas etr levi-
tas sunt quaUtates materiales respondentes proprie
quantitati molis ipsorum elementorum, et propter
hoc, sicut s non potest esse aequaHtas. 1 molis
elementorum in mix to, sic non u potest esse aequa-
litas gravitatis et levitatis; aliae au tern sunt v
qualitates formales, penes quas attenditur virtus
elementaris. Unde, quia, licet Jevitas, gravitas re-
spondeant virtuti maiori et minori, non sunt
qualitates formales, non se habent consequenter
ad aequalitatem virtutum elementarium, quae
penes qualitates formales attenduntur.
• V /11 ! L tlus • V mtnoum - V om. 1 T rousam. • Z a.
1• P commfxt/o, Item Infra. q V ttsl.
L • Tad he!. ~Ita V, am l'irtul/1.
1
'V om. IV rtSpOI!dtrt!lll. I RL tOtr'
corr~ TZ t~ quol!llt~s. S (corr.) uttum. • L (con.) z sf. • V btc oultm
' polldtllt, V lnformJ/tr pro Ulli/ormlttr. • lla F, alii om. • T 11c.
4 Cf. infra, num. 492.
5 Ct. S. Bonav., II &nt., d. 19, a. 3, q, I (II, 468sqq.).
6 Llb.XIV,t.26(Pl41,434). 7Cf.infra,num.473.
 DE CORPORE ADAE QUOAD
AEQUALITATEM ELEMENrORUM IN COMPOSITO.
DE AEQUALITATE QUALITATUM C
ONSEQUENTIUM, SCILICET ORAVITATIS ET LEVITATIS.
consequentium ad qualitates elem ~u a um I Primo ergo quaeretur si erant in corpore Adae
equitur inquirere de aequalitate al't
S
licet gravitatis et Jevitatis.
1
en ares, sci- secundum aequalitatcm
Utrum gravitas et le11itas erant in corpore Adae secundum aequalitatem •.
.~ prima sic.: 1• ~~ _habe.tur a Ph lloso ph o,
6
sctllcet Isaac, 10 Dletts umversalibus 2 , quacdam
sunt quae componuntur ex materia cui dominantur
clementa gravia, scilicet terra et aqua; quaedam
quae cornponuntur b ex materia cui domlnantur
clementa levia, scillcet aer et ignis; quacdam quae
componuntur ex materia cui aequaliter dominantur
quatuor e1ementa, d haec sunt aequaliter gravla
et levia. Sed duo prima se habent ut extrema
respectu tertii: esse enlm ex c materia cui domi-
nantur gravla, et esse ex materia cui domlnantur
1cvia, sunt extrema eius quod est esse ex rna-
tcria cui aequaliterd dominantur gravla et levia;
quae au tern sunt huiusmodl, aequaliter participant
gravitatem et levitatem. lila autem complexto,
quae tenet proportionem et harmoniam In ratione
medii, melior est ill a quae tenet harmonlam el
proportionem in ratione extremi; ilia autem quae
tenet rationem medii, est Ilia quae tenet aequa-
litatem gravitatis et levitatis, ut patet ex dictls;
igitur, cum primi hominis erat complexio optima,
erat in aequalitate gravitatis et lev ita tis.
2. Hem, ratio conditionis corporis Adae fuit ut
obediret voluntati rationali animae eiusdem et
consequenter cursu praesenti finito praemiaretur
perpetuitate gloriae; conveniens ergo fult ut sic
esset conditum sive dispositum in conditione, ut
obedire posset imperio voluntatis iuxta nutum
imperantis; voluntas autem rationatis anhnae est
quod corpus sibi subiectum se moveat ascen-
dendo et descendendo, et non sol urn modo quod'
graviter, sed quod I expedite et agiliter se moveat
et circumferat, et consimiliter se habeDat voluntas
Adae. Cum ergo anima Adae non determinate se
habebat ad imperandum hoc vet illud, sed ad
imperandumk in quadam indifferentia respectu
• S rt, quod L corr. • L potuurttlr. • Rom., S ttL
II T om. • ItA VTF, aJIJ om. • S om. tRDIU... atl/uoltttJJrm.
I Cl. S. Bonav., J1 Sent., d. 17, a. 2, q. 3(11, 424aqq.).
1 Cap. 29 (ed. l.ugdunl 1515, f. 63a).
533
CAPUT II.
t
non; veld
.secunda, data quod non, quae lllarum praedo-
mmabatur in illo.
ARTICULUS I. 438
u.trlusque, conveniens fuit ut corpus elus ita dispo-
sttum essct in conditione, ul se haberet in indif-
ferentla ad descendendum et ascendendum et ad
t t d
rans,eren urn se gravlter et agilller; sed hoc
esse non possct nisi in eo csset aequalilas gra.
vltatls et levltatls; ergo etc.
Contra: a. Proprietas levis est ferrl sursum
gravis deorsum 3 ; si ergo aliquld aequallter part!:
clpet gravitatem et levltatem, acqualltcr trahitur
sursum et deorsum; lgitur, sl corpus Adae fuis-
set tale, eius locus neque fuisset sursum neque
deorsum neque, sl essct deorsum, ascendere pos-
set per naturam neque, si sursum, descendcre:
quod esset lnconveniens; non igitur habebat ae-
qualltatem gravltatls et IevUatis.
b. Praeterea 1, aequalltas gravitatls et levitatis
sequitur aequalltatem molls i sed corpus Adae non
habebat aequalltatem molls, ut supra ostensum
est"i ergo non habebat aequalitatem t gravitatis
et levi taUs.
(Solutio I: I. Quod concedimus, dicentes ad
prim u m quod aequalitas gravitatis et lev ita tis,
licet ponat quamdam rationem medii, tamen non
ponit illam harmoniam et rationem medii quae
est laudablUs complexionls vel commixtionts, quia
ponit aequalitatem molls et per consequens im-
proporttonem quaUtatum elementarlurn. Unde ratio
medii, consequens ad aequaJitatem gravilatis et
tevitatis, vituperabilis est; illa autem quae est
virtutum elementarium, bona est et laudabilis,
et haec erat corporis Adae. - Si autem quae-
ratur quo modo possunt duo elementa dominari
in aliquo et quatuor, situt ditit lsaac, dicen-
dum quod ille loquitur de gravitate et levitate
secundum quod disponunt ad motum vel stabi-
5
litatem. Quod patet; dicit enim sic : • Quae
• Ita VP, .-1 om. I 5 0111. ' T om, /we . tmprtTIIIIIIUtl.
"R rqlll»>lfU,
3 Cl. Arlalol., Phyl., II, e. 9 (II, Z72).
Loc. cit.
• Cf. supra, oum. 486. 5
 INQ. IV. TRACT. 11. SECT. I. QUAEST. Ill. TIT. II. - 439.
534
componuntur a ex materia cui gravia dominantur
duo elementa, inde ilia. fiunt quae sunt b s.tabili~;
sicut arbores, herbae; quae vero ex matena cu1
principantur ambo elementa levia, fiunt inde ~o­
bilia et motu Jocalia, sicut animalia a loco m d
locum mobilia; quae autem ex materia cui aequa-
liter quatuor elernenta dominantur, id est gravia
et levia commixtirn, fiunt animalia ad movendum
dura, sicut testudines et similia, unde in testudine
quiddarn sensibile, quiddam insensibile habetur "·
Vult ergo iis verbis determinare in quibus est
maior aptitudo ad motum ex dominio levium et
in quibus ad stabilitatem ex dominio gravium,
in quibus secundum partes diversas est aptitudo
ad motum et ad eius oppositum, ut testudines,
quae sunt sensibiles secundum aliquid et insen-
sibiles secundum aliud: secundum quid habent
possibilitatem ad motum, secundum quid nequa-
quam. Unde non intelligendum est quod in aliquo
corpore dominentur quatuor elementa simpliciter
loquendo, sed hoc t dicit quia in aliquo duo dorni-
nanturf comparative in una parte, sicut gravia
in conchat testudinis, et duo comparative in alia
parte, sicut levia in corpore. Quod ergo dicit duo
dom~nari, inteHlgitur comparative respectu alia-
rum duorum. Quod h dicit quatuor dominari, in-
telligitur quantum ad partes diversas, ut duo
inteltigantur dominari in una parte magis l quam
alia duo et alia duo in alia similiter.
2. Ad a I i u d dicendum quod nulla ratione de-
buit corpus Adae fieri in tali aequalitate, scilicet
gravitatis et levitatis, quia hoc nullo modo posset
esse, nisi maxima k esset improportio et pugna
consequenter in ipso et ita aptitudo propinqua
ad dissolutionem: quod non conveniebat corpori
perpetue duratmo. Praeterea, si ista aequalitas
fuisset in corpore Adae, induxisset impotentiam
sive difficultatem maximam transferendi se se-
cundum imperium voluntatis, immo ineptum esset
omnino ad motum animalem, quia, cum motus
animalis efficiatur ex influentia virtutis ani mae in
corpus organizatum et existens in debitis mineriis
439
ARTICULUS II.
Utrum gravitas vel levi/as praedominabatur in corpore Adae 3,
b ~q~itur inquirere utrum gravitas praedomina-~
a ur m corpore Adae vel levitas.
1 Scilicet Algazel; d. supra, p. 530, nota 5.
2 Cf. supra, p. 428b.
et harmonia secundum quod congruit corpori per-
fectibili anima rationali; corpus autem existens
in aequatitate praetacta vel esset ineptum ad
organizationem debitam vel, si forte distingueretur
per 1 organa, propter defectum harmoniae, cuius
gratia organa habilia sunt ad recipiendum virtu~
tern influentem ab ipsa anima, omnino esset inep-
tum ad motum huiusmodi. Sicut enim m parvuli
et paralytici inepti sunt ad motum animatem
propter defectum ex parte corporum - unde est
quod virtus animae non habet effectum talem in
illis -- similiter aliquid habens corpus existens in
proporlione praetacta propter defectum a parte n
ipsius corporis ineptum esset ad motum animalem
propter causam praetactam. lmmo verisimile 0 est
quod tale corpus ineptum P esset ad hoc quod
perficeretur anima rationali, cum corpus aptum
ad susceptionem animae debeat esse ex quatuor
elementis mixtim q in aequalitate pulcriore et
perfectiore et virtutibus et mineriis, quae r sunt
pulcriores virtutibus animaliurn, ut habetur a Phi·
losopho 1• - Praeterea, motus animalis est
quasi medius inter naturalem et violentum 2; in
motu enim animali uterque s cxercetur et recti-
ficatur virtute ani mae sive potentiarum animae;
cum ergo huiusmodi corpus non esset mobile
motu naturali quantum est de sua natura - quia 1
quantum traxisset illud gravitas ad motum dear-
sum, tantum traxisset illud levitas ad motum
sursum u - impotens esset vel inexpeditum et
difficile ~ ad motum tal em vel tal em. Unde ratio
iUa est magis contra propositum quam pro. Ad
exequendum autcm imperium voluntatis rationalis
ascendendo et descendendo, secundum quod via-
tori congruebat, sufficiebat ei potentia movendi
motu animali, quoadusque merito huius exe-
cution\s pervenisset ad statum gloriae et re-
muneratum esset dote agilitatis, cuius virtute
poterit se transferre quocumque voluerit et se·
cundum quod voluerit x ipsa voluntas, cuius-
modi motus sive translatio illi statui tantum
congruit.
Et videtur quod gravltas. a Sicut habetur a
phi I o sop h o, IV Metaphy~ic~rum Y 4, animalia
• P om. I L add. lnterl. d; V comparatione
1
V ~tf. "' L (corr.l/am. • Tom. a. p.
• V utrunzque. • F om. " FL add. tl /Ia.
~ Ua f, alll Mett~Jrorum.
3
Cf. S. Bonav., IJ Seut., d. 15, a. 1, q. 3 (JI, 379sqq.).
.t Cf. t. 4 {It, 517); Di! resplrat,, c. 14 (Ill, 547).
 DE CORPORE ADAE QUOAD AEQUALJTATEM ELEMENTORUM IN COMPOSITO.
constant ex illis per praedominlum in qulbus ha-
bitant et ex quibus nutriuntur, Unde omnia ani-
malia 0 sunt ex gravibus elementis per praedo-
minium, quaeb habitant in terra et in f aqua et
quaed ex illis nutriuntur, scutcet skco terreno
et humido aqueo; sed corpus Adae erat habl-
taturum in terra et nutriendum ex tructlbus ter-
rae, quae erantt gravia per praedominium; ergo
in eo abundabat gravHas per praedominlum, quae
est proprietas gravis.
b. ltem, hoc probatur ex motu elusdem: motus
enim sequitur praedominans 1 ; sed constat quod,
si sursum esset elevatum statim post elus con-
ditionem etl sibl relictum, deorsum descendisset•;
ergo in illo gravitas praedominabatur.
Contra: I. Corpus illud magis erat a plum et
dispositum ad agendum quam ad patiendum: om-
nino enim erat indispositum in statu innocentiae
ad patiendum. Unde 1s l do r us, in libro De Trini-
tate2: «Dum homo in paradise innocenter vlveret,
ignis cum non ureret 11 nee aqua mergeret nee
spinarum aculei vulnerarent •. ~d ex proprleta-
libus gravium habet esse passlo in corpore, ex
proprietatibus levium habet esse actio in cor-
pore; ergo magis abundabat in illo levitas quam
gravitas.-Quod virtus agendi sit a pro-
prietatibus levlum,patetper Augustlnum
dicentem, Super Oenesim ad litteram, libra V 3 :
• Sicut Deus omnem 1 creaturam, sic anima om-
nem creaturam corpoream naturae dignitate prae-
cellit. Per lucem tamen et aerem, quae in ipso
quoque mundo praecellenUa sunt k corpora ma-
gisque habent faciendi praestantiam quam pa-
tiendi corpulentiam, sicut humor et terra, tam-
quam per ea, quae spirltui similiora sunt, corpus
administrat •.
2. Item, corpus Adae erat in convenienti et pro-
pinqua dispositione ad vitam; haec autem dispo-
sitio fit maxime per calidum et humldum: calor
enim et humor disponunt ad vitam et illam 1 in
esse conservant: unde vita stat per calldum et
humid urn 4 ; igitur in corpore Adae erat dominium
eorum quae dant caliditatem et humorem vltalem;
haec autem sunt elementa levia.
3. Item, natura Jucis maxime disponit ad r~­
ceptionem vitae, quia, secundum Avicennam •
natura lucis est media ad vitae receptionem; ergo
corpora quae magis naturam lu.cis partic.ipant,
cuiusmodi sunt elementa m in QUlbus dommatur
• VTLZ olfo, • ST qul. • IU V, alii om. "Tom.
~ ~~~~~~~~ Ita" SV (~::/
1 1
6 V «1m MeeUt PfO c. R, u. I L homllltm.
L :: pro~t;q~=~~::u::~~· d. 1 ; ~m.tJonum,;. R om. vlt~U... hllfliOf.
1
pro"· t. h. q 11a v, am tompo•ftlollt.
4 Cf. Arlstot., De tongil. vitae, c. 5 (Ill, 529}.
l Cf. Aristot., De animal. general., V, c. lp~l~ 4~)., 5 Dt anima, p. 4, c. 5 (f. 21a); d. supra, p. 433 et
;z Potlus De ordlnt creaturar., c. 10, n. 8 ( ' num. 266.
3 Ub. vn, c. 19 (PL 34, 364).
535
levltas, erant per praedomtnium in i11o corpore
quod erat in propinqua dispositione 11 ad vitam.
4. Item, est a1iquod genus anlmalis, cuius esse
et actus slve perfectio est omnino temporalis, ut-
pote culus esse determlnatum est in corpore, et
vila corruptibilis, tamen ex praedominio elemen~
torum levlum " habet potestatem efferendl se de
terra et transferendt ad loca caelo propinquiora.
Est et t aliud genus anlmalls, cui us esse et actus
sive perfectio non est omnlno temporalis, sed d
quodam modo caelestis, utpote culus vita est spi-
rituaUs quodam modo et incorruptibills, ut homo
et maxlme prlmus homo. Praeemlnebat ergo pri-
mus homo aliqua' nobilitate et dignitate, et ratione
nobilttatis eius et dlgnltatis I dignus erat man-
sione caelesti, scilicet in statu lnnocentlae; vide-
tur ergo fortiori ratione quod debebat habere
potestatem elevandi se a terra et transferendl se
ad loca caelo proplnquiora '; hoc au tern esse non
posset nisi praedomlnaretur In Ulo levitas gravi-
tati; ergo etc.
[Solutio}: Ad hoc dicendum quod in corpore
prim! homlnls erat praedominatio duplex: quae-
dam enim elementa domlnabantur in illo quantum
ad molem, quaedam quantum ad vlrtutem. Quan-
tum ad molem terra et aqua, quantum ad virtutem
aer et lgn\s; gravitas et levltas consequuntur
molem sive materlam: propter quod dominabatur
in illo gravitas et non levitas.
(Ad oblectaJ: I. Respondendum ergo ad p ri mo
oblectum, quod in illo corpore abundabant cor-
pora tevia et praedomlnabantur, non quantum
ad molem, sed quantum ad virtu tern; nee propter
hoc consequens est quod ln illo praedominabatur
Jevltas, sed quod elementa levia, et 11 hoc quantum
ad pr'aedominlum vlrtutls: gravitas enim et 1 levitas
molem sive materfam elementorum comUantur .t
et praedomlnantur in mixtis secundum prae~~mi­
nium molis, non autem secundum praedommiUm
virtu tis.
2. Ad a 11u d similiter dicendum 1 quod in cor-
por'e Adae abundabat calor et humor vitalis et
praedominabantur elementa a quibus .est calor
et humor m huiusmodi; nee tamen sequ1tur quod
Jevitas, ut" ex praedictls patet 06• Nota tame~ hicP
quod secundum physico s duplex est cahd~tas
natural is: una elementaris, et ista non est mediUm
in participalione vitae; alia est ~u~e resultat
ex oppositione t eternentorum ad mv\cem et ex
• s:: '::"m t I p o::·T om:l~ta SP, VZ duttndtrtt, TRL dt&attdct.
~,a..f.[ll ~DI.
6
' , Jla alia. I L I. t. d, ' f rtWIJOfTl. S:!
• V Olll. • V om. 1 V Et Mllllldlllfl. STRZ lllllll tum
6 Cf. hie, ad I.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. Ill. TIT. II. - 439.
536
confradione qualitatum, sicut ex commixtione
elementorum resultat mixtum.
3. Ad tertium patet responsio ex dictis. Nota
tamen quod triplex est lux. Prima lux a caelesti~,
cuiusmodi est ilia quae est b in corpore caelesh,
alia ignea: et neutra secundum .sui esse~tiam
dispositiva est ad susceptionem VItae i tertia est
lux quae consistit in commixtione elementorum
perductorum ad ultimam subtilitatem: et haec
lux c est dispositiva ad vitam et vacatur, secun-
dum physicos, spiritus 1
• motus diversos k, quibus sunt contra ria impassi~
4. Ad quartum dicendum quod in illis ani-
malibus sive volucribus, quibus data est virtus
cfferendi se ad loca caelo propinquiora, non
praedominatur levitas gravitaU, sed e converso 2,
sed virtus levium elementorum in illis praedomi-
natur sicut in homine. Quare autem d illis data est
potes.tas efferendi se sic, ratio est declarat\o d\-
vinae sapientiae in convenienti ornatu at!ris sive
mediae regionis. Ratio autem quare habitatio
sive mansio hominis primi quantum ad corpus
erat in terra, utpote in quo maxime gravitas prae-
dominatur t, similiter et aliorum, est declaratio
virtutis divinae, scilicet/ sapientiae, potentiae,
et bonita tis: sapientiae in conditione, potentiae
in reformatione, bonita tis in remuneratione. Sa-
pie n t i a e, inquam '• in conditione, quia Deus, fa-
ciens illud ex elementis gravibus per praedomi-
nium molis, providit h illi de optima complexione
secundum quod conveniebat perfectibili perfec-
tione in perpetuum duratura; si enim esset in illo
1evitas praedominans, necessaria abundasset in eo
MEMBRUM Ill.
De aequalitate a iustitia in corpore Adae.
~eq.uitur d~ aequali~ate a iustitia. Et non in ten-
~ d1mus h1c de hmusmodi aequalitate, secun-
dum quod physici' intendunt, quae attenditur pe-
nes mensuram elementorum cum suis quantitatibus
et qualitatibut> in optima proportione quam debet
habere natura hum ana, de qua dicit Avice n n a 4:
• Debes scire quod 'aequale', de quo medici in
suis inquisitionibus tractant, non est denominatum
ab ae~ualitate, in qua u aequalitas cum pond ere
aequahter existit, sed denominatur a iustitia in
divisione: et hoc est quod comp\exionatum v in
1 Ct. aupra, p. 328, nota 1.
2 Cf. supra, num. 296, II.
calor in tanta intemperantia quod proximum esset
dissolutioni. - Praeterea, in reformatione corporis
ta1is dotibus gloriae ostenditur maxima potentia
Dei, talis dico, id est in quo dominabatur per
praedominium 1 elementum maxime grave, ex quo
erat contrariarum dispositionum ad proprietates
datum et in maxima distantia ab ill is; ex hoc
enim quod praedominabatur in illo elementum
maxi me grave, scilicet terra, erat passibi1e, obscu~
rum, grossum et ponderosum et minus agile ad
bile, c1arum, subtile et agUe, cuiusmodi fiet in re-
paratione. - Praeterea, in remuneratione corporis
talis ostendetur 1 bonita s pei, scilicet iustitiae,
quia sicut primus angelus, in puritate maxima
conditus et sine mole m, merito elationis deiectus
est de caelo empyreo ad loca inferiora iustitia
divina, ita corpus illud, in mole gravi conditum,
in remunerationem n obedientiae et servitii suo
Conditori in gravitate ilia exhibiti, transferetur 0
ad locum excelsum et luminosum, et eo magis
congrue et iustius quo in gravitate, in qua con-
ditum erat, prout debuit, Deo obedivit.
Ex iis patet responsio ad u It i m o quaesitum,
quia ilia quae habent potestatem efferendiP se
ad loca caelo propinquiora, hoc non habent quia
in eis praedominatur levitas gravitati, sed quia
virtus levium praedominatur in illis virtuti gra-
vium, sicut praedominatur q in homine. Quare
autem in illis tantum dominatur r quod sic se
possunt s efferre, et non in homine, ratio tacta
est 3•
primis attenditur, sive sit corpus tatum sive sit
membrum unum x, ut sit in eo de elementis cum
suis quantitatibus et qualitatibus mensura, quam
humana natura habere debet secundum meliorem
proportionis et divisionis aequitatem •. Sed inten-
dlmus de ilia aequaHtate quae fuit in corpore Adae
a divina iustitia ante peccatum.
Quaeritur ergo:
Primo, de aequa1itate collata;
sec undo, de aequalitate eadem sublata;
tertia, de eadem restituta.
3 Cf. supra, ad 4.
4 Cf. De animal., XII, c. 1 (f. 45a).
 DE CORPORE ADAE QUOAD AEQUALIT ATEM ELEMENTORUM IN COMPOSITO.
CAPUT I.
UTRUM AEQUALITAS FUERIT CORPORI ADAE COLLATA A DIVINA IUSTITIA.
Quaeritur ergo si aequalitas corporis Adae erat a
ei co1lata a dlvina iustitia.
Quod slc, videt\11': a. Dicit enlm Dionyslus,
De divinis nominibus, 'ap. 8 1 : • Justitia Deus
velut omnibus quae sunt, secundum II dlgnita~
tern distribuens laudatur et mensurationem et
formam et ordinationem etc dlspositionem •. Ex
hac littera sumitur in scholis d haec ratio: • lu-
stitia est habitus aequaUtatts dlstr\butorius •.
El dicit ibi Abbas Vercellensis": • Deus di-
cltur iustitia tamquam dlstrlbuens omnibus se-
cundum c singulorum congruentiam et commen-
surationem et pulcritudinem et bonam ordlna-
tionem "· Si ergo I divina iustitia est 1 omnium
commensuratio 11 et ordinatio, ut ex auctoritate 1
D ion y s i i patet, igitur et mensuratio et ordi~
nafio aequalitatis, quae fuit in corpore Adae,
fuit a divina iustitla.
b. Item, Dlonysius, De di11/nis nomln/bus,
cap. 8 3 : • Divina iustitia est secundum quam
omnis aequitas mensuratur et terminator •, et po~
nit aequitatem pro aequalitate. Sl ergo omnls ae~
qualitas mensuratur a divlna lustitla, et aequa..
litas corporis priml hominis.
Contra: 1. Oionysius, De divlnis nominibus,
cap. 8": • Divina Justitia, omnia ab omnibus clara
et inconfusa salvans, uniculque cognata omnibus
existentibus donat secundum unlculque" existen~
tium insitam dignitatem •. Abbas Vercellen-
s is, ibidem 5: • Justitia divina singula a singuHs
incommixta et inconfusa salvat •. Ex hoc verbo
Dionysii duo videntur, scilicet quod divina
Justitia sal vat singula a singulis sine commixtione
et quod t ea, quae donat, donat m secundum quod
exigit dignitas rei cui dat 11• Ex prirno videtur quod
{nee} in corpore primi hominis similiter nee in ali-
quo alio sit aliqua commixtio a divina iustitia; ex
secunda videtur quod, cum corpus primi hominis
ante conditionem nullius esset dignitatis et sic
ill ius dignitas nihil exigebat, quod a divina iustitia
nihil ei donabatur 0 ,
I § 7 (PO 3, 800, PL 122, 1158).
z Paraphrasls in h. I. (lnler opp. Dionysli Carlus.,
ed. Tomac., XVI, 287a).
I ~ Loc.
l § 9 (PO 3, 898, PL 122, 11!)9).
, § 7 (PO 3, 895, Pl 122, 1158).
537
~
2. Item, aliquid fieri de iustitia dicit debitum
fiend!, quod autem 0 mera liberalitate fit, non
dlcitur de Justitia fieri; igitur, cum minus recte
diceretur Deum aliquid facere ex debito et praeci ..
pue quoad illud quod ex sola llberalitate eius fac·
tum est, sicut fuit corpus Adae, non videtur quod
debeat die! allquid in illo factum a divina Justitia.
3. Item, D ion y s Ius, In eadem G: • Divina Justi-
tia 11 et sal us omnium laudatur, et propriam unius·
cuiusque et puram ab allis essentlam et ordinem c
salvans et custodlens •. Ex hoc verbo patet quod
propria, quae rebus creatis dlstribuit, in suo ordine
et virtute salvat. Sl igitur aequalitas corporis
Adae h1lsset a dlvina lust\tia, esset 4 salvata in
suo ordlne et virtute ab eadem; igitur ex quo
non fuit salvata - quod patet per hoc quod ne-
cesse erat ips urn dlssolvi c - relinquitur quod
Ilia aequalitas non fuit a dlvina lustitta.
4. Item, Idem, in eodem 7 : • Oportel scire divi-
nam iustltiam in hoc vere existentem, quia om-
nibus rctribuit/ propria secundum unluscuiusque
exlstentlum dlgnltatem, et unluscuiusque natu-
ram In propria salvat ordinatione et virtute •. Ex
hoc patet idem quod supra.
5. ltemt, Dlonysius, in eodem 8 : •Justitia
est secundum quam omnis aequltas mensuratur et
omnis inaequltas h, quae est per privationem in ip-
sis slngulis aequitatis, exterminator •. Hie surnitur
aequitas et lnaequltas pro aequalitate et inaequa·
litatet. Abbas 0 : •lustitia est secundum quam
omnis aequalitas mensuratur et deiinitur et omnis
inaequalitas, quae privat dictam aequalitatem, a
singulis exterminator" •. E.x. Us verbis habttur
quod divina Justitia exterminatur 1 inaequalitas,
quae est privatio aequalitatis, quae est a divina
Justitia. Jgitur, cum inaequalitatem, quae fuit pri·
vatio aequalitatis quae erat prlmo corpori5 Adae,
non exterminavit m, sed esse permisit, videtur
quod ilia aequalitas non erat a divina iustitia.
6. Praeterea, potest quaeri quam inaequalita-
tem sustinet divina iustitia in rebus et quam ex-
terminat.
o Cap.
7 Cap.
cU. (XV1, p. 287b).
8, § 9 (PO 3, 895, Pl 122, 1159).
8, § 7 (PO 3, 895, PL 122, 1158).
a Cap. 8, § 9 (PO 3, 898, PL 122, t 159).
9 Vercellensis, Joe. cit. (XVI, p. 288b).
 INQ. IV. TRACT. II, SECT. I. QUAEST. III. TIT. II. - 440,
538
(Solutio}: Ad hue dicendum quod lila aequa~
litas erat a divina a iustitia.
(Ad obiectaJ: 1. Ad hoc quo~ prim~ obicitur
quod • divina iustitia b sa/vat smgula .sme com~
mixtione • etc.: dicendum quod est multiplex com-
mixtio. Una est, quae ponit confusionern rerum
quantum ad dignitates earum, et virtutes et ordi-
nem rerum ( auferens, quam ponunt illi qui dicunt
Deum debuisse eos, qui mortales sunt, fecisse
immortales et d eos, qui imperfecti sunt, feci sse
perfectos et eis, qui habent liberum arbitrium
eligendi bonum et malum, induxisse necessitatem
faciendi bonum, et variabilibus contulisse inva-
riabilitatem, et consimiliter de aliis, dignitatem e
rerum et ordinemf confundendo. Et hoc est quod
dicit D ion y s ius post t determinationem sive
definitionem divinae Justitiae subiungens h 1 : « Etsi
haec recte dicimus, quicumque divinis maledicunt,
Justitia eos latet, suam iniustitiam ' in aperto
condemnantes. Aiunt enim debere inesse morta-
Ubus i.mmortalitatem et imperfectis perfectionem k
et per se ipsos motis alteram moventem necessita-
tem et mutabilibus immutabilitatem et perfectam
potentiam 1 infirmis et aeterna esse temporalia et
intransmutabilia natura mobilia et temporales
delicias m aeternas, et omnino n quae sunt aliorum
alils porrigunl 0 •. Alia autem est mixtioP, quae
ponit harmoniam et proportionem miscibilium
secundum temperamentum conveniens naturae
mix.h 11 producendi in esse. Ex huiusmodi conve-
nientia miscibilium et sine hac mixtione non sal vat
divina iustitia singula, sed potius mediante hac
mixtione salvat et conservat mixta in esse. Unde
Dionysius, De divinis nominibus, cap. 82: c Pro-
cedunt ea quae sunt indeficientis virtutis, et ad
homines et ad animalia et plantas et totam ho-
minis' naturam, et firmat unita ad sui invicem
amicitiam et communionem ~. Unita autem vocat
ea quae rnixta sunt in aliquo, quae firmat et
confortat virtus inde1iciens ad amicitiam, quando~
~ensurate et mansuetudine quadam unita sunt
tn toto. Unde Expositor 3 ; • Deus largitur et
confortat ad amicitiam unita et ad communionem
id est semina omnium seu elementa mensurat~
ad collegium pariter incedentia, et ad invicem
mixta, id est 1 propinquantia, mensurate et man-
s~ete ad virtutem t.it::ducit sensibilia gignendi "·
S1c ergo duplex est mixUo: una, quam non
1 Lot. cit., c. 8, § 1 (PO 3, 895, PL 122, 1158).
'§ 5 (PO 3, 89I, PL I22, 1157).
3 Maxim. Conf., in Dt dMn. nomin.,c. B,§ 3(PG 4, 358).
sustinet divina iustitia; alia, quam sal vat et con~
fortat, qua conservantur mixta in esse. - Ad
a 1i u d quod obicitur quod 'ea, quae donat,
donat a secundum exigentiam dignitatis rei cui
dat' etc., dicendum quod in rebus est duo con-
siderare: ipsam substantiam b et essentialem pro-
prietatem, qua c substantia et virtus rei huius
specie! distinguitur a re alterius speciei. Quod
ergo dkitur aliquid dari rebus a divina iustitia
secundum uniuscuiusque dignitatem, hoc intelti~
gendum est quantum ad proprietates essentiales
ipsarum rerum, secundum quas ordinem habent
et virtutem, sicut alia est virtus et ordinatio terrae
et alia ignis, et hoc est d ex proprietatibus eis
datis secundum convenientiam suae speciei. Unde
dare existentibus secundum suam dignitatem, hoc
est dare illis secundum convenientiam specierum
eorumdem e. Quod au tern intelligi habet quantum
ad huiusmodi proprietates, patet ex verbo supra
dicto B. D ion y s i i 4 , quod est': • Oportet scire
divinam iustitiam in hoc vere existentem, quod
omnibus retribuit propria g secundum uniuscuius~
que ex:istentium dignitatern, et unluscuiusque na~
turam in h propria sal vat ordinatione et virtute"·
Nota quod dicit « existentium • et « propria •, ex
quibus 1 patet quod intclligit de existentibus et
proprietatibus collatis ipsis existentibus.
2. Ad a I i u d dicendum quod, sicut dicit k An~
sel m us, in Proslogion, 10 5, Deus dicitur 1 quan~
doque iustus secundum se, quandoque secundum
nos: secundum se, quando non est aliqua ratio ex
parte eius respectu cuius dicitur iuste agere, sed
solummodo ratio el5t condecentia suae bonita tis i
secundum nos, quando meritum ex parte nostra
hoc requirit. Cum ergo dicitur • aliquid fieri de
iustitia importat debitum iiendi ffl I dicendum quod
1
hoc verum est quando aliquid dicitur fieri de
iustitia secundum nos, non autem quando dicitur
aliquid fieri de iustitia secundum Deum, nisi ve-
limus extendere quod dicitur • debitum' ut su-
matur pro decenti, ut illud dica[Ur debitum quod
est decens 6.
3-4. Ad hoc quod postea obicitur quod 'pro-
pria quae rebus creatis distribuit, in suo ordine et
virtute sal vat' etc.: dicendum quod hoc n intelli-
gitur de illis quorum virtus et operatic determi-
natur secundum legem naturae, non de illis quae
subiacent Iibera arbitrio. lUa enim, quorum virtus
4 Cf. supra, p. 537, nota 7,
~ PL 158, 233.
6 Cf. Alex. Hal., Summa theot., J, num. 281 et 282.
 DE CORPOIIE ADAE QUOAD AEQUALITATEM ELEMENTORUM IN COMPOSITO.
ef operatio secundum legem naturae determl-
natur ll, secundum legem eis inditam" in operibus
suis progrediuntur: unde, quia non declinant a
lege indita quoadusque ( sua claudantur periodo,
inftuentia virtutis primae If salvantur in esse. Ali-
ter~ est de iis quae subiacent Iibera arbitrio
quorum potestas est declinandi a lege eis indita:
quae, cum declinant a lege eis indita, avertunt
se a suo Conditore et Salvatore; unde influentiam
ab illo non recipiunt: propter quod necessaria
deficit quod in lllis conditum est. Tale fuit cor-
pus Adae, quod erat regendum tibero. arbitrio,
quod peccato sui motoris et perfectionis cecldit
in defectum et carentiam naturalis iustitiae; unde
in illud, quodam modo aversum a Deo, non in~
ftuebat virtus divina salvans quod condlderat In
illo: propter quod defecerunt quae in eo/ condita
erant. Auctor autem duos insinuat intellectus
verbi propositi, quorum unum ponit, alium ap~
pro bat'· In illo, quem ponit, intclligitur salvatio
quantum ad esse rei, quantum ad ordinem h,
quantum ad operationem; quod patct ex verbis
ipsius, quae sunt haec 1 : • Oivina iustitta et salus
omnium laudatur, propriam uniuscuiusque ct pu~
ram ab aliis essentiam et ordinem sa1vans et
custodiens, foetida purgans in omnibus propriae
actioniS'"'· Et secundum Exposltorem 1 : • Pro~
priam actionem nominat unluscuiusque exlsten~
tium secundum naturam special em motum; neque
enim quae angelorum sunt, hominibus est possibile
agere, aut quae ignis, aquae et e converso •. lntel-
lectus iste plenius patet ex verbis Abba tis di~
centis J: • Ipsa divina iustitia recte etiam dicitur
omnium salvatio, in quantum sa!vat et custodit
uniuscuiusque propriam substantiam munde se-
gregatam ab aliis, similiter et cuiuslibet rei ordi~
nem, et in singulis rebus munde existit propriae
operationis causa •. Et vocat ipsam mundam se-
gregationem, quando nulla est communicatio alie-
narum proprietatum, sicut ignis munde segrega-
tus est ab aliis t elementis, quia nullum illorum
communicat cum illo in essentialibus proprletatibus
illius nee e converso.- Ali us au tern est intellectus
quem approbat, scilicet de salvatione mor_ali, sci..
licet quando salvator salvat a statu detenore dC:
ducens ad meliorem. Unde Dionysius4: • Sl
quls salutem 1audaverit et sic ex malls velut
I Pseudo-Dionys., De diVJn. nomin., c. 8, § 9 (PO 3, 895,
PLl ~~~~~g~,onf., Scho/la, In b. I. (PO 4 • .366).
3 Vercell., Parapflr., in 11. I. (XVI, 228a).
539
parturientem eriplentem, om nino 4 fbi et hunc
laudabilem laudatorem largissimae salutls acci-
plemus •. Abbas 5 : • Si Deitas vocatur salvatio
tamquam ex statu peiori ad meUorem cuncta
salvatorie 6 quocumque modo deducens, nos
hanc laudem dignissimae sa\vationis bene re-
cipimus t •.
5. Ad hoc quod obicitur postea quod 'divina
iustitia exterminator inaequalitas, quae est prtva-
tio aequatitatls' etc.: dlcendum quod ista extermi-
natio inaequalltatis est salvatio rerum in intrans-
mutabilitate d ad alienas proprietates et operatio-
nes. Unde salvat e ignem in intransmutabilitate I
ad allenas proprietates et operationes, scilicet
aquae et terrae et huiusmodi. Unde paulo ante
dicitur in eadem 6 : • Et hanc primam salvationem
toto rum rogabimus ips urn definire, qui' omnia in
se I psis intransmutabilia h et fortia contra peiora
salvat et omnia custodit non pugnantta et non bel-
lantla, singula suis 1 ipsorum rationibus ornata, et
omnem lnaequalitatem et allenam operationem ex*
totis extermlnat et proportlones uniuscuiusque
constituit, non valentes cadere ad contraria nee 1
transire •. Hanc autem inaequalitatem extermi-
navit In Adam, scilicet salvans cum in intrans-
mutabilltate m ad alien as proprietates et opera-
tlones.
6. Ad illud quod ultimo quaeritur, dicendum
quod duplex est lnaequalitas: una est, quae pri-
vatur11 om nino, alia, quae salvatur. Prima duplex,
scilicet peccatum In anima bus o et confusio in re-
bus. Utramque removet DominusP: primam per
gratuitam misericordiam, secundam per iustitiam
provislvam, scilicet providendo ne subintrasset
universum. Alia est inaequalitas, quae salvatur
scilicet, ve\ differentia unlus totius ad atiud totum,
ut quando unum maius est altero aut qua totum
maius est sua parte. Hanc enim inaequatitatem
salvat divina iustitia et custodit, sicut dicit Oio-
n y s ius, non permittens turbari universitatem
commixtione. Et hoc est, quod q sequitur 1 : • Et-
enim inaequalitatem si quis accipiat differentias in
toto' totorum ad tota, et huius iustitia est ser-
vativa, non concedens commixta tota in totis
facta turbari, custodiens autem existentia omnia
sEcundum speciem unumquodque, in qua unum-
quodque 1 esse natura.m habet 1 •. Ex hac enim
I 4 De d/Vin. nomin., c. 8, § 9 (PO 3, 895sq., PL 122, 11!i9).
.5Cf. supra, nota 3.
Pseudo-Dionys., loc. cit.
&
1 Loc. cit.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. !. QUAEST. Ill. TIT. II. - 441.
inaequalitate consistit pulcritudo in universo, s~cut
tangit Commentator, super :~P· I aAngeltcae
hierarchiae ', vacans earn • umflcam c.onte~­
perantiam provisorum •. Alia es_t i~a.equa!Jtas SI-
militer b, quam salvat divina mstltla, quae est
CAPUT II.
441
uTRUM A DIVINA JUSTITIA SUBLATA fUIT AEQUALITAS QUALITATUM MIXTORUM IN CORPORE ADAE.
equitur inquirere utru~ a divi~a iustiti~ erat
Ssublata aequalitas quahtatum m1xtorurn m cor-
pore Adae.
Quod sie, v1detur: a. Ut habetur ab Aug u-
stino(', De civitate Dei 2 , summa sanitas eratf
in corpore Adae ante peccatum, post peccatum
infirmus effectus est c et hoc demerito peccati;
infirmitatem autem sequitur inaequalitas qualita-
tum huiusmodi: sequitur enim, si corpus aliquod
inftrmatur, quod ·m illo sint quaJitates mixtorum
in inaequalitate 1'; subtracta ergo fuit a corpore
primi hominis aequalitas praehabita 1 propter pec-
caturn; sed omne quod redditur pro rneritis aut
subtrahitur pro demeritis, iuste redditur et sub-
trahitur; ergo haec k aequalitas iuste fuit ill is
subtracta sive sublata.
b. Item, iuste fuit illi inflicta necessitas moriendi
et dissolutionis corporalis; ad haec au tern 1 se-
quitur necessaria inaequalitas qualitatum prae-
dictarum; ergo iuste; sed si divina iustitia pu-
nitus fuit necessitate moriendi 111 et dissolutionis
corporalis, quibus annexum est necessaria et
consequenter se h.abens carentia aequalitatis 11
praedictae, ergo haec 0 inaequalltas fuit inflicta
divina iustitia.
c. Item, primus homo peccavit in corpore et
in anima; divina autem iustitia punitus fuit in
anima divisione partium ipsius, qua erat pugna
quaedam in ipsa: unde sensualitas concupiscit
adversus partem superiorem; ergo videtur a si-
miH quod fuit punitus divina iustitia in corpore
divisione partium ipsius, qua erat pugna in cor-
pore ipso; huius autem pugnae causa est sub-
latio aequalitatis; ergo P etc.
. C~ntra: L Sublatio sive subtractio q aequa-
htabs non est aliud quam defectus aequalitatis;
' Scotus Eriugtna, De cal!/. IJier., I, § 2 et Expo~. in
h. J. (PL 122, 1038, 135). ' Loc. cit. (PL 156, 438).
2 Cf.Jib.XJV,c.26(Pl41,434). 3 PL 158,439,
manifestativa et comrnendativa divinae iustitiae,
et ilia est in corpore humano et fuit in corpore c
Adae post peccatum, secundum quod non per-
misit Deus dedecus culpae in illo • sine decore
vindictae.
subtrahere autem aequalitatem non est aliud
quam deficere ab ilia: non enirn dicitur ali-
quod' bonum huiusmodi subtractum a Deo vel
a divina iustitia, quia Deus agat aliquid circa
ntud cui dicitur subtrahi, sed quia deficit ab
illo; sed dicit An s e I m us, De conceptu virginali,
cap. 5 3 : • Oeesse bonum, quod debet adesse, non
est aliquid esse»; ergo huiusmodi defectus boni
nihil est; sed omne quod est a divina iustitia,
aliquid est; ergo ista sublatio non est a divina
iustitia.
2. Item, Anselm us 4 : "Iniustitia" omnino nihil
est, sicut caecitas. Non enim est aliud caecitas
quam absentia visus, ubi debet esse, quae non
magis est in oculo, ubi debet esse, quam in li-
gna, ubi non debet esse». A simili patet quod
inaequalitas qualitatum nihi1 est; ergo non fuit
in corpore Adae a divina iustiUa.
3. Item, in inflictione iusta alicuius requirttur
quod aliquid infligatur et propter a liquid; sed
ilia absentia aequalitatis, ut tactum est 5, nihil est,
neque t peccatum, propter quod dicitur fuisse in~
flicta, aliquid est 11. - Quod au tern pecca~
tum nihil sit, habetur ab Anselmo, De con--
ceptu virgin ali 6 • Dicit enim; • Sicut iniustitia nihil
aliud est quam absentia debitae iustitiae ', sic
malum non est a1iud quam absentia debiti boni;
deesse vera x bonum, quod debet adesse, non
est aliquid esse», Et ex hoc concludit ipse quod
malum sive peccatum esse non est aUquid esse.
Ex hoc sequitur idem quod prius.
4. Item, potest quaeri urtde defectus iste sive
absentia erat, ex quo nulla fiebat circa corpus
illud operatio a Deo neque ab alio.
5. Item, videtur quod iniuste sit corpori illata
haec inaequaHtas. Si Y enim lege naturali con-
dita a divina iustitia tenebantur membra obedire
• v add, in tlbro·
1 V hanc pro h. a.
• STl.Z juflllla, q11od
4
5
Cf. supra, sub nn. 1-2.
1 ti Loc. cit. (Pl 158, 439).
 DE CORPORE ADAE QUOAD AEQUAUTATEM ELEMENTORUM IN COMPOSITO.
voluntati ilia moventi, immo peccarent ordlnem
impositum transgrediendo, si non moverentur ad
voluntatis nutum a: ergo iniuste actum est cum
corpore, infligendo poenam illam quae est in ipso.
Unde An s e I m us, in 6 libro De conceptu virgi..
nali, cap. 4 1 : c{Si] de actionibus voluntariis, quae
iniuste fiunt, arguuntur membra et sensus, qui-
bus fiunt, respondere possunt: Deus nos et po-
testatem, quae in nobis est, subieclt voluntati, ut
ad imperium eius non possimus non movere nos
et facere quod vult, immo ilia movet nos velut
instrumenta sua et tacit opera quae videmur fa-
cere, nee nos possumus illi per nos resistere,
nee opera, quae facit, possunt non fieri; divinae
legi, quam nobis Deus dedit, nee debemus nee
possumus non obedire; cum iUi obedimus, Deo,
qui c nobis hanc dedit legem, obedimus d. Ergo
quid peccant membra vel sensus vel opera, quae
Deus sic subiecit voluntati, si servant quae Deus
iltis ordinavit? Quidquid t ergo faciunt, totum
imputandum est voluntati •.
[Solutio]: Ad hoc dicenduml quod ilia aequa-
litas fuit sublata a divina iustit\a.
[Ad oblecta]: I. Ad lllud quod prima obl-
citur in contrariurn, scilicet quod ' detectus ae-
qualitatis nihil est, ergo non est a divina R iustl-
tia • etc.: dicendum quod Deus non est solum-
modo causa conditionis rerum sive productlonis
in esse, sed custodiae earum et salutis. Unde
Di on ys ius, De divinis nominibus 2 ~ • Divina iu-
stitia et salus omnium Jaudatur essentlam et or-
dinero salvans et custodiens •. Quia ergo, peccato
Adae exigenteh, non salvavit Deus in illo aequa-
Htatem illam, necessaria defecit. Unde illo modo
loquendi, quo ille dicitur subtrahere beneficium
vel auferre qui non praestat ut solet, dicitur
ilia aequalitas I subtracta vel sublata a Deo, et
quia, peccato eius exigente, dicitur iuste sublat.a
sive subtracta k a divina iustitia. Cum ergo <11-
citur quod 'illud, quod esfl a divlna Justitia,
a1iquid est', dicendum quod m quandoque dicitur
Deus agere de iustitia, et tunc quod est an divina
iustitia, aliquid est; quandoque cessare ab ac-
tione, et tunc quod divina iustitia est, .defect~s
est sive carentia boni praehabiti; et SIC est m
casu proposito: quia enim Deus cessavi~ a~ a~­
tione conservationis praehabitae aequahtahs m
, T ln.
P
• L mtrllum.
V rumma.
• ltll P, atu om
~ L txlrllntt.
• PZ Ulud: p om. tf61J.
1 S quolttar.
• V lmmo.
•
1 1
5 :0~' all~~:-
1 Ita P,
In RZ tst add. mg. " P om. ' r alld. d.
I Pl. 158, 438.
2 Cap. 8, § 9 (PO 3, 895, PL 122, 1159).
541
corpore Adae, ilia defeclt et subsecuta est inae-
qualitas in illo.
2. Ex iis ergo patet responsio a d a 1i u d a
quod sequitur.
4. Ad consequenter quaesitum dicendum quod
ilia absentia aequalitatis et defectus provenit ex
cessatione virtutis divinae ab actione conserva~
tlonls, non ex hoc quod aliquid fecerit sive"
agenda reliquerlt in corpore illo e.
3. Ad tertium dic.endumd quod Anselrnus,
De conceptu virginali, cap. 5 3, determinato quod
peccatum nihU est", ponlt hanc quaestionem:
• St peccatum nihil est, curl punit Deus hominem
pro peccato, cum pro nihilo nemo puniri de-
beat? • Et determinat hanc quaestionem sic,
quod, • licet nihil sit absentia iustitlae et ubi
debet esse et ubi non debet esse• •, non tamen
est peccatum et h ubi non debet esse, sed sol urn
ubi debet esse. Peccatum ergo dicit haec duo
sive concernit absentlam iustltiae 1 ubi debet esse.
Unde, licet absentia iustitiae nihil sit, tamen t
debitum habendi illam aliquid ponit. Unde, cum
Dominus non puniat creaturas pro absentia Ju-
stitiae in quibus Justitia esse non debet, sed
solum illas in qulbus esse debet, non omnino 1
punit pro nihilo, quia punit pro debito habendi,
cum absit quod adcsse debet. Dicit au tern sic:
'" Licet pariter nihil sit absentia iustitiae et ubi
debet esse Justitia et ubi non debet esse, punit
tamen Deus rec.te peccatores, non pro nihUo, sed
propter aliquid. Creaturas autem, in quibus iu-
stitia esse non debet, non punit pro absentia
Justitiae, hoc est pro nihilo, quia non est aliquid
quod ab lllis exigat, nee ordo congruus univer-
sitatis rerum hoc expostulat. Sic itaque, cum punit
Deus pro peccato, quod est absentia debitae iu-
stitiae, quae nihil est, non omnino punit pro nihilo;
et verum est, quia"' nisi sit aliquid, propter quod
punire debeat, omnino non n punit pro nihilo •.
5. Ad ultimum responde! Anselmus 4 : •Cum
nihil sit poena aHcul nisi quod est contra volun-
tatem membra autem vel fJ sensus voluntatem
non habent per se, sicut voluntas in corpore
operatur, ita ipsa in corpore aut torquetur a~t
delectatur •. Punita ergo erat voluntas Adae m
hoc defectu, quia multiplices et frequentes susti~
nuit ex hoc molestias.
~ v om. lha ... obtdtmur. • Ita Vf', alll quid. IV RtrpondtO ad h()( di(Uift PW A. h. d.
0111 •
alii
V, ~~! :=~ndu:.T
1 v om., L ldw.
0111
: L =~~~ P, ~~~ ~=~n.
• P qaod; S nihil pro ntri.
•YSTL om. r. a. n. d. r.,
• P om. • Z om.
3 Cap. 6 (PL 158, 440), ubi et sequentia.
4 Loc. cit., c. $ (PL 158, 438).
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. I. QUAEST. Ill. TIT. II. - 442.
542
CAPUT III.
442
UTRUM JLLA AEQUALITAS FUIT DJVINA JUSTITIA RESTITUTA PER GRATIAM.
equitur inquirere utrum ilia aequalitas, divina
SJustitia sublata propter peccatum, fuit divina
iustitia restituta per gratiam.
Et vJdetur quod sic: 1. Si oppositum est causa
oppositi, et propositum a propositi 1, et hoc est
consonum omni aequitati et iustitiae; ergo, si
aversio a summe aequalibus, scilicet tribus per-
sonis et sum me indivisibili, scilicet b divina es-
senti~, fuit causa divisionis et inaequalitatis in
corpore Adae, igitur conversio ad idem et ea-
dem c per recuperationem d gratiae sive per gra-
tiam debuit esse causa aequalitatis reparatae t;
sicut ergo aversio iuste fuit causa inaequalitatis,
et conversio iuste fuit causa I reparation is ae-
qualitatis vel esse debuit.
2. Item, iustum est Deum esse summe miseri-
cordemJ! sicut summe bonum: misericordia enim
boni1as est; unde An s e I m us 11 1: co: Ideo miseri-
cors es, quia totus et summe bonus es 1 •; iu-
stum enim est ipsum esse summum k in omni
bono; sed summa misericordia est qua maior ex-
cogitari non potest, sicut summa bonitas, summa
potentia 1, summa scientia; sed si gratia data de
misericordia non essent omnia reparata et resti-
tuta quae sunt amissa per peccatum de iustitia,
posset maior misericordia excogitari, scilicet ilia
qua m omnia essent restituta; igitur misericordia,
quam Deum habere iustum fuit, debuit fieri om-
nium amissorum reparatio; igitur et aequalitatis;
ergo n de iustitia debuit esse illius reparatio.
3. ltem, Matth. 8, 15: Dimisi! eam febris et sur-
rexit et ministrabat 0 eis, G 1ossa 3 : co: Sanitas
quae datur Domini imperio, tota simul red it P ...
Sed sanitas dabatur Adae in receptione gratiae
post lapsum; ergo tota rediit; sed ante laps urn
erat in corpore eius summa sanitas, ut dicit Au-
g_u .s tin.~ s 4 ; ergo, cum ilia red ire non posset
ntSJ redusset aequalitas praedicta, ergo q etc.
Contra l'i: a. Si primi parentes non peccassent,
propagata esset natura humana quantum ad
SL; Ita P, aU\ Mid. uf COll.lSo. ~ V om. trlbulS ... ISclftu/
.:::~~~· ~ ~ =/n:,~~:~itot~.f :~ ~ 1
0 10
' ..vZ111
!~trl~ordlt.
1p
~ p fulliUu • l. ~
"L (corr.) quia
• Z ob tqu.ollttUtm pro a. Q.L 1
0 11
txutum · .. San/:·
R n/IS/ru~/1.
: V full.
V e«m pro 1om. V
• l. om., v hobtt. , IS/fll duo pro·•. d. f '!d/::.· non"f!c~~~t:!::·. '. ~~-SZ ntc. 'i
I Ct. Aristot,, Topic., IV, c. 4 (1, 212).
1 Proslog., c. 9 (PL 158, 232).
3 Ordin., in b. l. (PL 114, 113).
4 Cf. De civil, Dtl, XlV, c. 26 (Pl 41, 434).
corpus Jn ilia integritate, in qua condita fuit, et
ita esset propagata in a ista aequalitate virtutum
elcmentarium, in qua condita fuit; et hoc iustum b
erat, quia, ut dicit An s e I m us, 2 cap. De con-
ceptu virginali 6, « tota hum ana natura in ill is erat
et extra ipsos nihil erat •; sed qua ratione iustum
erat ut natura ilia esset propagata in sua inte-
grltate in qua erat, et iustum erat ut esset pro-
pagata in i\la corruptione et inaequalitate in r
qua ilia erat. Hoc concludit Anselm us, 2 cap.
De conceptu virginali, dicens 7 : ,.; Sicut itaque si
non pcccasset, qualis facta est a Deo, talis pro·
pagaretur, ita post peccatum qualem se pee.
cando d fecit, talis propagatur •. Ex hoc patet
quod illud quod fuit corruptum in corpore primi
hominis, non debuit reparari, sed ipsa natura
humana sive c corporea in sua corruptione pro-
pagari.
JSolutlo]: Quod concedimus. Praeter hanc
ration em alia est haec I: Ut habetur Rom. 6, 23,
stipendium ~ peccati mors 11, et hoc iusto Dei iu-
dicio, propter 1 quod primos homo peccando
iuste fuit addictus necessitati moriendi; ad casum
au tern ab aequalitate t et carentiam ill ius sequi-
tur divisio et pugna ipsorum rnixtorum in cor-
pore illius, quae praeparant el disponunt ad dis-
solutionem et animae separationem, quibus exe-
cutum 1 est decretum divinae"' iustitiae de poena
debita peccato; Dominus ergo, qui iusto iudicio
decrevit ipsum pro peccato morte n puniendum,
defectum inducentem o mortem non~ debuit repa-
rare, ne P sic impediret quod futurum decreverat.
Ut enim q dicit Augustin us, Super Oenesim ad
litteram, VIr 8 : • Tam non tacit Deus contra .s cau-
sam, quam sine dubio t volens praestituit, quam
contra voluntatem suam non tacit s, Quia ergo
non praestituit contra voluntatem suam u quod
esset causa mortis, nee debet aliquid facere
unde mars non sequatur peccatum. Propter quod
dicitur Gen. 3, 22-23: Nunc ergo, ne forte mittal
manum suam et sumat de Ugno vitae' et comedo/
• P ~d tumdtm pro II V trmpcrnllontm. • V trmptrult,
1
" F Augutlnus. t. ; Rom. • p bonum 11 ummum tt; Tom. tn/m.
,. V dtdit.
IV hie.
• t\a l', alii
~ f' ktlptndlo
om.
~ P add. tilt. 1 Ita fl. (CQrr.), a!llatd.
., T om. • F add. flbro;
~Ct. supra, num. 816.
6 PL 158, 434.
7 Loc. cit.
8 Cap, 18 (PL 34, 351).
 DE CORPORE ADAE QUOAD AEQUALITATEM ELEMENTORUM IN COMPOSITO. 543

et vivat in aeternum. Emisit r:um Domina~ Deus sed sapiente a virtute omnipotens est • - sic II
de paradiso voluptatis etc.
non deceret aliquid fieri de misericordia, quo de-
(Ad oblecta): 1. Ad primo 4 obiectum In con~ rogarefur eius iustitiae. Ad hoc ergo quod obi-
trarium, dicendum quod gratlae imperfectae, ut b
dtur quod 'summa misericordia c est qua maior
quae est viatoris ~. effectus est liberare a domi- excogitari non potest' etc.: dicendum d quod hoc
nio peccati, non a d defectibus corporis; gratiae verum est, sed hoc non intelligitur in singulis ope-
autem perfectae, ut quae est comprehensoris, ef- ribus mlserlcordlae. Sicut enlm in operibus Dei dif-
fectus est liberare ab Ulis. Unde Aug us 11 nus, ferent! bus in quadam diHerentia erat' Dei bonltas,
Contra lulianum, libra VI 1 : • Gratia perfecte scilicet quantum ad diflerentlam In effectu, verbi
novum hominem tacit, quandoquidem, quantum gratia In opere lncarnatlonls et passionls et in
ad corpus attinet, ad immortalitatem plenamque alUs quibuscumque, slmUiter dito de operlbus
lelicitatem t ipsa perducit. Nunc autem Ipsa mlsericordiae; in allquibus enlm est magis divlna
perfecte innovat hominem, quantum atunct ad misericordia quam In allis. Unde, Hcet maior
liberationem ab omni domlnio peccati, non quan- posset/ excogltarl misericordia quam ilia qua re-
tum attinet ad Uberationern ab omnibus malls et paratlluerunt casus Adae, non propter hoc sequitur
ab omni corruptlone mortalltatis I qua nunc cor- quod Deus non sit sum me mlsericors; summitas
pus aggravat animam •, Sap. 9,t!i.- Ad ill ud• enim slvc abundantla dlvinae mlserlcordlae non
quod obicitur • si oppositum est causa oppo- In • uno eftectu neque h In muttis, quotquot essent,
siti ' etc.: dicendum quod verum est, secundum esse potcst, sed est In voluntate miserendl. U11de
quod causae opposUae comparantur ad eftectus slcut non sequitur ' Deus est Ita bonus quod 1
immediatos ct proprios, ut si h albedo est causa dis- melior excogltarl non potcst, ergo quaecumque
gregaUonis2, et nigredo congregationls; proprius flunt a dlvlna bonltate Ita bona sunt .t quod non
autcm effectus peccatl non est inaequalitas corpo- possunt excogltarl meliora fieri', Ita nee sequi-
ris, sed deformatio imaglnis 1 Dei in anima, cui us tur 'Deus est ita 1 miserlcors quod non potest
reformatio est per gratlam. , - Vel aliter potest cxco~~;itarl magis mlscrlcors, ergo omnia quae dl~
dici quod inaequalitatls k qualltatum in corpore vlna"' misericordia reparantur, ita rcparantur quod
Adac non fuit peccatum causa, in quantum est non possunt cxcogltari melius rcpararl': Deus
sive erat 1 opposltum gratiae, sed pot! us In quan- enlm, etsi sua summa n bonltate, summa miser!~
tum oppositum m naturali lustitiae; unde, cum non cordia res o reparet, non tamen sum me.
sit per gratiam reparation natura lis Justitiae, nee 3. Ad allud dicendum quod Glossa ilia
est reparatio illius inaequalitatis. Praetcrea, pee.. quae dicit quod • sanltas, quae datur Domini im-
catum non fuit causa inaequalitatis pracdictac nisi perio, tala slmul red it •, non generallter lntelli~
merltoria; similiter est gratia causa" merltoria re- gltur, sed lntclligitur iuxta nutum divlnllmperil,
paration is aequalitatis. Quare autem non statim sub hoc sensu: • sanltas, quae datur Domini \m~
adveniente gratia facta est rcparatio, plures sunt perio, tota slmul redlt •, scilicet secundum Domini
rationes, quarum una est ilia quae facta esl 3, sci.. imperium, quia aliquando Dominus simul inte-
licet quod haec P inaequalitas disponit ct q prac-- gram sanitatcm dabat, aliquando non simul, sed
parat quodam modo ad executionem divlni de-- successive, ut patet Marc. 8, :24--25 in caeco illu-
creti, cui contraire mm deceret. Alia est ratio minato, qui prius vidlt homines velut arbores
Anselmi praetacta". ambulantes P et postmodum vidlt clare; unde
11
2. Ad a 1i u d dicendum quod Deus est summe dicit ibi G 1ossa : • Quem r.z uno verbo tatum
misericors sicut summe bonus, summe patens, simul curare poterat, paulatlm curat, ut magnitu-
sum me s~piens; sed slcut non deceret aliquid dinem humanae caecitatis ostendat, quae vlx et
fieri ab eius potestate vel' bonitate, quo deroga- quasi per gradus ad lucem redeat •. Et sic non
retur eius sapientiae - dicit enim Augustin us, est generaliter et ubique intelligendum quod dl-
lX Super Genesim s; c Neque potentia temeraria, citur: • sanitas tota simul rcdit •.

4 Cf. supra, p. 542, nota 7.

1 Cap. 13, n. 40 (PL 44, 844).
2 Ct. Arlstot., Topic., ll1, c. 4 (I, 203).
3 Cf. supra, p. 542, Solutio.
I & Cap. 17, n. 32 (PL 34, 406).
G Ordin., in h. I. (PL 114, 210).
 QUAEST IV. - 443.
!NQ. IV. TRACT. II. SECT. I. •
544

QUAESTIO IV.
DE CAUSA FINAL! CORPORIS ADAE.

ct quacruntur tria :
einde quaeritur de causa finali corpo.ri~ i~~ius. Adae,

Il Primo a, si. vol~pta.s carnalis est fnus dims'

sec undo, s1 am rna,
tertio, si Deus.
CAPUT I.

UTRUM VOLUPTAS CARNALIS FUIT FINIS CORPORIS ADAE.

uaeritur ergo pri~~ si v~l~p!as carnalis II fuit
Q finis corporis pnm1 hom101S ·
Quod sic, videtur: l. Rerum differentium. in
substantia sunt fines differentes in substantia:
unicuique enim respondet finis proprius; sed cor-
pus et anima differunt in substantia; ergo eorum
fines sunt differentes, et non differentia quacum-
que, sed differentia respondente relatione con-
formi, quae reperitur penes spirituale et corpo-
rale, eo modo quo corporale respondet corpori
et spirituale spirituali; sed voluptas spiritualis
erat finis animae eius; ergo voluptas corporalis
erat finis corporis.
2. Item, sicut se habet spiritus ad spirituale,
sic se habet corpus ad corporale; ergo eodem
apposito utrique consimiliterd se habebunt; ergo
si spiritus se habet ad voluptatem spiritualem ut
ad finem, ergo et ~ corpus se habebit ad volupta-
tem corporalem ut ad finem, et ita I ut prius.
3. Item, solummodo rationalis creatura et intel-
lectualis aptae sunt ad appetendum quod est
maius se et supra se: aliae enim creaturae, quia
appetunt appetitu naturali, qui quidem appetitus
reflectitur in suum subiectum, non extendunt se
ad aliquid quod est supra illud, sed terminator
earum appetitus in appetendo quod est suis
subiectis delectabile; ergo, si appetitus rerum est
maxime respectu' finium suorum, finis corporis
cuiuscumque, in quantum huiusmodi, terminator
in delectatione sive voluptate corporali; ergo etc.
4. Item, homo quantum ad corpus et corpo-
rales proprietates con venit cum brutis; ergo quan-
tum ad ea quae corpus h consequuntur, similiter
1
convenit; sed in brutis est finis voluptas cor-
poralis; ergo, cum hoc sit general~ et con_v~­
niens homini simpliciter, convenit pnmo hom1m;
ergo etc. .
Contra k: a. Corpus hominis animatum s1ve
homo ipse est in propinqua materia ct magis
dispositum ad voluptatem 1 carnal em quam corpus
simpliciter; ergo, si corpus hominis anima perfec-
tum sive ipse homo non habet finem voluptatem
corporal em, multo forti us nee corpus simpliciter m.
- Quod autem corporis humani sive
ipsius hominis non sit finis voluptas
car n a Ji s, ostenditur sic: Omne quod appetitur,
sub ratione delectabilis appetitur; si ergo voluptas
carnalis non habet rationem delectabilis, sed af-
flictivi, patet ipsam non esse in ratione finis.
8 o e t hi us, in 11 libra De consolatione 1 : • Quid
loquar de corporis voluptatibus, quarum appe-
tentia plena est anxietatis, satietas vero poeni-
tentiae? Quantos illae 0 morbos, quam intolera-
biles dolores, quasiP quemdam fructum nequitiae
fruentium solentq terre corporibusl •
b. Praeterea, T u IIi us, in Paradoxis 2 : • Dicunt
quid am voluptatem summum bonum. Quae quid em
mihi vox pecudum videtur esse, non hominum,
cum tibi sive Deus sive mater, ut ita dicam, om-
nium' rerum, natura, dederit animum, quo nihil
praestantius atque divinius sit. Te ipse abides ,s
atque prosternes, ut nihil inter te et quadrupedem
interesse putes? • Ex iis ergo patet quod vo-
luptas carnis non est finis corporis humani in-
formati anima sive ipsius hominis; ergo etc.
c. Item, corporis, in quantum est corpus, nulla
est concupiscentia. Ut enim habetur in G I ossa

• STL om. "V cam!.&. • I' Ad~ prop. h. .. V 11 &lm//1. • Jta 1', aJil om. t Ita VP, alii om. ~ v , uod. h p corpor11;
1 1
S om. quru Ita P, alii ro/uptatt1. • V lt~m. 1 V ~o/unta/tm. '" P almplu. • ST~ ulllmo, quod L corr. ~ TP lifo,.
"S quod. • S lfiftl. 'SL omnl. • V ad{(/.~1. S abtcttm; z tp&o pro lprt.

• Lib. Ill, pr. 7 (PL 63, 749). 2 Lib. I, n, 3.


tinP, super iilud ad Gal. a 5,17: Caro
Augu ~ if adversus spiritum: • Caro nihil nisi per
co~cuptscconcupiscit •; sed concupiscere dicitur,
anJmam·ma carnali concupiscentia spiritui reluc-
cum . "~d voluptas carnalis nullius est nisi con-
3
5 ~r~t:r. • dici~ hie b mediocritatem in significando,
tatu.r' ntis. ergo voluptas carnalis, sib est finis
cuplsce ' . . I .
. . nullius est finis ntst concup scentJs, quale
a]ICUIUS, c ,
·t corpus Adae m quantum corpus.
non f ut . .
Respondeo u quod corp.ons t, m quantum est/
corpu S S
impliciter, non mformatum neque mo-
. licet omnia bonum appetant 5, quod quidem bonu~
, ab anima nullo modo voluptas carnahs
tum •
t finis. Ut enim habetur abh Anselmo, De
es
conceptu Virginis, 4 ca~..2 : .. N'h'l
1 1 poenam sen-
tit 1 et delectationem mst quod habet volunta-
tem •. et ita nihil est voluptuosum aut delectabile
1
corpo ri simpliciter, sed solummodo rei habenti
voluntatem k; unde corporis Adae, in quantum
corpus', non erat voluptas carnalis finis.
[Ad oblecta]: !. Ad primo ergom obiectum
dicendum quod bene n verum elSt quod diversorum
secundum substantiam sunt diversi fines respon-
dentes relatione conformi, sed ex hoc non sequi-
tur quod corporis et animae sint fines voluptas
carnalis et voluptas spiritualis: haec enim non
respondent illis 0 relatione conformi. - Quod
patet, cum voluptas carnalis non appetatur ali-
quo modo a corpore in quantum huiusmodi; quod
oporteret, si esset finis eius, sicut voluptas spiri-
tualis appetitur a spiritu. - S i aut em a r g u a-
t u r ad idem per regulam illam P ' si oppositum
est causa oppositi, et propositum erit q propo-
siti' 3 etc.: d i ci pot est quod corpus Adae et
anima illius non habent r illius rationem oppo-
sitionis quam habent opposita, circa quae tenet
huiusmodi modus arguendi, licet disparationem
habeant et naturarum differentiam, quoniam sub-
stantialiter conveniunt et unam constituunt per-
sonam, et unum ad aliud ordinatur sicut perfecti-
bile ad suam perfection em: unde finis unius ex
altcro dependet.
2. Ad a I i u d dicendum quod voluptas, secun-
dum quod additur iis quae dico 'spiritualis' et
'carnalis ', non est eiusdem s ration is: trahitur
~nim ad significandum diversa prout illis additur,
~~~ ut huic addita vitium t sonet et peccatum,
llh autem contrarium. Unde sicut in alia facultate
4
V Cor
/aptottm It.
b V non
.
• v 1
an ma.
<1 p
rtspons o.
,y ' em Infra. 1 Ita VP, alii corporis; VZ trlt pro trot.
Ghabutt. ' V quid. 1 V malum.
• S Ullta f'~ (mg.), alii 0111. o. s.
b V 0111.
pro u~s/bi f' add. et. ' f' partie/polio.
nrrntot liter. ~ P e:xptrltntlo, tltm infra; S tn suo pro Ins/to.
or... dtsfdtrcml. 1 Ita I', alii om.
ad l~;di~,
1
In h. I. (PL 114, 584), ex Augustlno, De Qen.
, Pl., • c. 12 (PL 34, 416sq.).
158, 438
3 Cf A • 8 § 5 (PO 3, 395, Pl 122, 1117).
4 C · rlstot., Topic., IV, c. 4 (I, 212).
I. Aristot., Topic., VI, c. 10 (I, 249).
SUMMA TUEOLOOICA - Tom. 11.
DE CAUSA PINAL! CORPORIS ADAE.
545
dicitur quod saepe in definitionibus latet asse-
quens aequiv~um • - verbi gratia, significati-
vum et perfechvum sanitatis est quod mediocriter
se. habet ad sanitatem a, quod dicitur , medhr
1b1 m factendo - sic quodam modo est in pro-
posito quantum ad hoc quod voluptas huic addita
unum significat, illi add ita d aliud.
3. Ad a I i u d quod sequitur dicendum quod
est participatio esse divini, differens tamen est
appetitus rerum secundum differentiam perfectio-
n~m t earumdem. Unde alterius est appetitus ina-
mmati, ut lapidis, quia participationis divini esse
in continuatione essendi f; alterius est appetitus
plantae, quia participationis divini esse in conti-
nuatione essendi et' vivendi; alterius est appe-
titus animalis, bruti scilicet, quia participationis
divini esse in continuatione essendi ", vivendi et
sentiendi sive cognoscendi; alterius est appetitus
rationalis creaturae, quia participationis t esse di-
vini in praedictis et in coniunctione cum Optima
per gloriam, quae est finis eius et beatitudo, nee
ante assecutionem huius stat .t appetitus creaturae
rationalis 1, cui nihil minus Deo sufficiL Aug u-
s tin us 6 : « Tantae dignitatis est humana conditio,
ut null urn m bonum praeter summum ei sufficere
possit •. De isto appetitu et distinctione appeten-
tium habetur a D ion y s i o, De divinis nominibus,
cap. 4 7, ubi dicitur: c Optimum concupiscunt om-
nia, intellectualia quidem et rationalia scienter, sen-
sibilia n vera sensibiliter, sensus autem expertia"
insito motu vitalis appetitus, inanimalia et tan-
tummodo existentia ad solam essentialem partici-
pationem •; sensus expertia dicuntur plantae, in-
animalia P quae nullo genere animae animantur, ut
Iapides. Haec 11 omnia optimum appetunt, id est r
participationem essedivini, non solummodo ut sint,
sed ut consistant. Unde cap. l eiusdem dicitur 8 :
• Ipsam •, id est divinam providentiam, • omnia
desiderant •. Commentator 9 : • Omnia divinam
providentiam desiderant ', per quam sunt et c~n:
sistunt •• Dicendum ergo quod, quia t corpus pnm1
hominis conditum fuit ut perfectibile anima ratio-
nali et ilia mediante beatificabile, appetitus illius
non erat determinatus circa voluptatem corporalem
i
I
p dd A.dt
a . .
I Z om. f V om. II. ""·
• Ua V, alii alii$.
• S 111·
P
' V llwUil.
S Olll. t
~ V-
V &dd • .:aa.sa.
"'F om. • V om.
1 f add. t1 11011 •lwadi
• Fdo"'.U.:,U.:,::,'/:'
1011 5
• V u/. 4 F add. $lgnijf.:ot. ! 1~::F,paUI nn:uWla, f smsa~~lih!r
• p status. r F add. tumlnabttv.r. , V tt pro /. r. 1 v Olll. COM-
P V onimdlla tt. • Z add. rntm.
5 Cf. Alex. Hal., Summa thto/., I, num. 104.
6 De spir. tf anima, c. 14 (PL 40, 790).
7 § 4 etc. I,§' (PG 3, 699,395, PL 122, 1131, 1117).
9 Maximus Coni., SchoUa, In h. I. (PO 4, :D)).
""
 INQ. IV. TRACT. 11. SECT. I. QUAEST. IV. - 444.
546

sive carnalem, sed extendebatur ad sui bea.tifi- attenditur in delectatione clbabitis, quod requiritur
cationem: unde beatitudinem appetebat tamqu?m ad restaurationem deperditi et sic ad conserva-
finem ultirnum.l.icet igitur aliorum corporum s1ve tionem 1 individui, vel in decisione seminis, quae
rerum corporalium determinatus sit a appctitus requlritur ad k salvationem speciei.
circa voluptuosa sensibilia sive corp_orales de_lec- 4. Ad hoc quod postea obicitur quod 'corpus
tationes, et hoc quia illorum 11 amor Stve appehtus homtnis convenit cum brutis': dicendum quod hoc
est pure naturalis, scilicet reflexus supra .sua non est verum quantum ad tendentiam 1 ad finem
subiecta, non sic est de appetitu corporis primi consimilem, licet forte verum sit quantum ad
horninis, qui extendebat se ad illius assecutionem r, quasdam conditiones generales. - Quod autem
4 1
quo suam assequeretur beatitudinem, et hoc fi- dicit Augustin us, Xll De Trinitate , hominem
gura eiusdemd praetendit. Unde Basilius, Hexae- habere a1iquid commune cum brutis ', hoc non est
meron, lX 1 : " Pecudes omnes terrenae sunt, ob e ratione corporis simpliciter, sed ratione impetus
hoc inclinantur ad terram; sed alia est plantatio passionum sive motuum insurgentium"' ex sensua-
caelestis, homo, qui quantum habitu figurae, tan- litate5. Utenim habetur ab Augustino6, «<:ar-
tum dignitate distat a pecoribus. 111orum facies nalis vel sensualis animae motus, qui in sensi-
deorsum flexa est uterumque prospectat, et quod! bus corporis intenditur, nobis pecoribusque com-
Jibidini iucundum est, hoc sectatur; tuum vero munis est"· Unde commune illud quod habet
caput ad caelum semper erigitur, oculi tui su- homo cum brutis, unde appetit voluptatem cor-
perna respiciunt. Sed, si tu quoque te corporis poralem, non communicabat corpus Adae secun-
foedaveris voluptate, obediendo luxui 1: ventris et dum quod hie intendimus de ipso, hoc est in
inferioribus eius partibus, comparatus es iumentis quantum erat n corpus simpliciter, non coniunc-
insipientibus et simi/is jactus es illis 2 "'· - Ad tum animae.
iII u d h ergo quod obicitur quod 'appetitus cor- a. Ad iII u d 0 quod obicitur pro alia parte, sci-
poris cuiuscumque terrninatur in voluptate cor- licet quod 'voluptasP corporalis est afflictiva' etc.,
poral\ sive earn ali': dicendum quod non est ve- quia ratio sophistica est, Beet verum concludat,
rurn, et est instantia in corpore humano, cuius dicendum quod hoc non est quia voluptas, sed
perfectio est anima rationaJis, qua mediante est quia ducta q cum excessu et culpa, quae fit cum'
particeps esse divini eo modo quo dictum esf3. remorsu conscientiae, secundum quod dicit Au-
Aliorum autem animalium appetitus terminator g us tin us, in Ill De" libero arbitrio 1, quod in
in voluptate corporali, quorum perfectio est ab nullo instanti permittit Deus dedecus peccati sine
anima sensitiva: voluptate dico naturali, quae decore vindictae.

CAPUT II.

UTRUM ANIMA FUERIT FINIS CORPORIS ADAE.

quaeritur si anima est finis cor-

Deinde
poris.
bonis corporis numerari solet, sed omnino anima.
Nam ista, quae commemorata sunt, praesentia
sui exhibet corpori et, quod antecellit omnibus,
Quod sic, videtur: 1. Augustin us, Demo- vitam», Sed illud est finis quod est summum
rib_us Ecclesiae, cap. 4 8 : • Corporis si quaerimus et optimum rei 9 ; ergo etc.
quid optimum sit, id certa ratio cogit fateri per 2. Item, secundum Gregorium Nazianze-
quod t fit ut sese corpus optime habeat u. Nihil
n u m 10 : c Hoc est anima corpori quod Deus
est .autem omnium quae vegetant corpus anima
ani mae,.; sed Deus est finis animae; ergo anima
mehus atque praestantius. Est~ ergo summum corporis Y,
bonu~ corporis non voluptas eius, non vires, non
3. Item, secundum Philosoph u m, in Meta-
pulcntudo, non velocitas et si quid x aliud in
physicis, libra V z 11 , finis est ex quo fit motus;
d Ita Vf, alii om. • V 11/arum; T amorum pro amor
' VP /luxu.t, q~ l. eon, • Ill Vi'R (interl) aJU · 1 V • Z flttllllontm; V om. lit. ~ p etu 11 • v ab 1 f1 1dd. e1u1.
~ll ltlldtlltltl. • f rtlllfllttdium. p' ~ 111 om • tta VP strvat/OIItm • T add. constr~Qt/OIItm v;t; p quod PI"~ quae. 1 Ita f,
• Z in. ' Ita f'R (corr.), aJU om, 111. Dt. · , V quid R (l~terl.), alll om. P !Ia P, aJJl ~oluntas. f VZ dltta, STRl. ditto.
S om, t. 11• c. • VST 0111. I. r.; Tom. &teu.rulum. · L llabtbat. ~ P om. ~Ita PR {t:on.), all\ numquld pro c. q.
1
Hom. 9, n. 2 (PG 29, 191, PG 30, 960).
2 Psalm. 48, 12. : Cf. c. 9, n. 26 (PL 32, 1284).
3 Cf. aupra, ad 3. Lib. l, c. 5, n. 7 (PL 32, 1313),
~ Cf. Aristot, Mor. Eudtm., 11, c. 1 (II, 192),
• Cap. 12, D. 17 (PL 42, 1007).
' Cf. supra, num. 868-366.
0 Oralio apologe/ica 11, n. 17 (PO 35, 428).
6 Loc. cit. It lib. IV, c. 17 (II, 528).
 DE CAUSA FINAL! CORPORIS ADAE. 547

sed ex influentia ani mae fit motus in corpore; ut ani mae uniretur et mediante illa unione effkeretur
enim dtdt Ph \losoph us, in tine 1 De anima a I aptum m ad merendum beatitudinem cooperando
recedente anima corpus exspirat et marces<:.it: e~ ipsi animae. Prout autem conslderatur in statu
quo patet 6 quod movetur ab anima; ergo anima conlunctionis, multiplex est eius finis: duplex ex
est 1inis inius. Ex iis videtur quod finis corporis parte animae et duplex ex parte illius. Ex parte
Adae fuit anima. animae est prim us exercitium bonarum 11 operatio--
4. Praeterea, omnes dispositiones materiales nurn ordinatarum ministerto elusdem, non opera.-
ordinantur ad uitirnam formam ut ad flnem et ad tionum voluptatis, quae nullo modo cadunt o sub
quod stant; sed omnia corpora ordinantur ad 1inc condltionls illius neque unionls cum anima:
animam, similiter omnes dispositlones materiales non enim condldit Deus corpus Ulud neque animae
secundum Avicennam, in principia De anima2, univit hoc fine ut converteretur ad explenda
et secundum Aristotelem, in n De animal, opera voluptatls. Secundus est augmentum meriti
dicentem omnia corpora esse instrumenta ani· in exercendo deblte et ordinate huiusmodi opera;
mae r; et in de ut prius. propter hoc autem voluit Deus quod corpus ani~
Contra a. Finis est in ratione bani •: unde nihil mae unlretur ut anima illo mediante ordinate
deterius efficltur ex assecutione finis; sed corpus operaretur et operando mcreretur. Gregori us
primi hominis deterius efficiebatur ex anima, quia Nazianzenus 8 : •Una causa quare colligavU
ab ilia corruptionem contraxit, et harmoniam 11 Deus an imam corpori, quantum P ego opinor, est
acqualitatis, in qua conditum erat, amislt; ergo etc. ut per agones certaminurn, quae sunt adversus
b. Item, finis extra rem, de cuiusmodl nunc terrena 11, caelcstis gloriae heredltatem petat '• et,
intcndirnus, non est idem quod forma elusdem: sicut aurum igni, praesentls vitae aerumnarum
licet cnim tres causae in unam incldant, scilicet probetur examine, quo vlrtutls praemla', non ex
cfficiens, formalis et finalis, quod potest esse de Dei dono tantum speret, sed ut vere virtus sum-
fine intra, qui est finiens actionem slve motum mum el bonum sit, sic earn opere et Iabore con-
operantis, nunquam tarnen forma et finis extra qulrat, ut a Creatore nobis naturaliter insitum
in r unam causam incidunt; sed anima fuit forma vidcatur bonum, a nobis autem voluntate nostra
et perfectio corporis Adae i ergo etc. ac proposlto excultum et llberl arbitrl\ motibus t
c. Item, diciturl in Commento super t3 proposi· exterlus propagatum •. Ex parte autem corporis est
tionem Jibri De causis ~, quod • anima facta est primus obedicntia et cooperatio animae moventi,
causa corporis •i ergo non est finis corporis, sed secundus dignltas ad beatiflcationem. Propter hoc
potius e converso, cum flnts sit cuius gratia enim unlvlt Deus corpus Adae animae, ut ilti
lmperanti obedirct et operant! cooperaretur, ut"
fiunt alia 6•
Respondeo quod sumendo finern proprie, prout sic obediendo et cooperando efficeretur dignum ~
definitur ' cuius gratia sunt a11a ', ut quod est beatiiicatione. Ad haec sequitur finis obtinendus
prim urn in e intentione et ultimum in h execu- in statu remunerationis, qui est beatitudo utrius-
tione 7, anima non fuif finis corporis Adae. Si que: beatitudo enim unius, scilicet" corporis, de-
autem distinguatur finis, ut dicatur iinis s~~ pendet ex beatitudlne animae'. Gregori us N a·
zianzenusD: •Alia causa quare Deus colligavit
fine sive propinquus et remotus, sic potest d1c1
animam corpori est ut hanc deteriorem substan-
anima, immo potius unio corporis cum anima,
tiarn corporis sec urn traheret et sursum in supernis
fuisse finis corporis illius. Nota ergo quod corpus
sedlbus collocaret, et cornplemcntum gloriae ipsius
Adae potest considerari quantum ad statum con-
animae quodam modo dependeret ex gloria cor-
ditionis sive quo condebatur 1, quantum ad statum
poris •• Augustin us, ultimo Super Gen.esim ad
unionis cum anima sive quo uniebatur, et" quan-
litteram 1o: • lnest animae quidarn naturahs appe-
tum ad statum remuneratlonis. Prout consideratur titus corpus administrandi. quo appetitu .z retarda-
in prima statu, erat 1 finis duplex: prim us s~ve tur quodammodo ne tota intentione pergat in illud
propinquus, unio cum anima; secu~~us. SJ~e summum caelum, quamdiu non subest corpus,
consequens, aptitudo ad merltum beatlftcahoms. cuius administratione appetitus ille conquiescat •.
Propter hoc enim fecit Deus corpus Adae, ut

• VSTL om. 1 f I D a
: ~ ~~U/It. ~ ~ ~mquam. • z, ~::.ar p!ou! ;, alii prtlf.om.' V prtmlc. 'Codd. motu. "2. tt. • Codd. dllM.
, T om. • 'VZ apptlilul.
1 Cap. 5 (Ill, 443).
2 Parte I, prooem. (f. Ia).
,
------ rD ) alii om. d stCUIIdiJm •.• aaimat. 4 TLZ hllrmii/IJII.
• Z om. I L om.
l V apportt ~~~ ;R ( II>' 1 Ita PR, alii rrtt; R /flit pro $1w. "'Codd.lJJitQ. •Ita V, &ll.l 0111.
•lla'i',alilolllo
6 Cf. Arlstot., Phys., II, c. 8 {II, Zll).
1 Cl. Aristot, Metaph., VIII, c. 8 {11, 570).
s Oralio apotogttlca II, n. 17 (PO ~. 426sq.).

~ ~~~ft.:i~!~·..~~;s., u, c. 3 (II, 264).

g Loc. cit. (PO 35, 428).
10 Lib. XII, c. 25 (Pl. 34, 483).
5o Est ipse textus § 13 {P· 116).
548 INQ. IV. TRACT. 11. SECT. 1. QUAEST. IV. - 445.
Ex iis patet ordinatio finium formationis corporis
Adae et eorum distinctio, quia proprie loquendo
a1iquis finis respondet conditioni simpliciter, ali-
quis conditioni addita unione cum anima, ad quos
sequitur me qui est ultimus et optimus, scilicet
beatificatio. Patet etiam quod anima non est finis
corporis nisi per accidens, eo modo quo dicitur
homo esse finis domus, cum potius finis eius sit
utilitas u contingenda homini, ut protectlo ab im-
bribus et caumatibus vel tuitio a laesione.
fAd obiecta]: I. Ad illud Augustini 'anima
est optimum corporis' etc.: dicendum quod hoc
intelligitur habita comparatione ad ilia quae cir-
cumstant corpus in via, ut patet ex exemplis
suppositisb et etiam exc verbo Augustini,
ibidem, quod est 1 : -' Nihil autem omnium, quae
vegetant corpus, anima melius atque praestantius •,
quasi dicat eorum quae circumstant corpus, dum
est in vegetatione, anima est optimum eius, quia d
est illud quo optime se habet, ut qua proficit ad
beatitudinem. - Vel potest dici quod, sicut bo-
num non solum dicitur finis, sed quandoque quod
promovet et expedit ad finem, sic optimum non
solum dicitur finis summus, sed quod ad illud
optime perducit sive quo mediante ad illud optime
pervenitur, et sic hie.
2. Ad a I i u d dicendum quod similitudo illa,
de qua loquitur Oregorius Nazianzenus~
attenditur quantum ad etfectum vivificationis.
Deus enim vivificat animam infundendo ei c gra-
tiam et virtutes vivificativas praecipue, ut fidem,
Rom. l, 17: lust as ex sua fide vivit1 et caritatem,
I loan. 3, J4: Qui non diligit monel in morte, et
eadem~ Scimus quoninm translati sumus de morte
ad vitam, quoniam diligimus jrafres.
3. Ad a I i u d dicendum quod finis dicitur a
quo fit mot us metaphorice dictus, quia finis movet
eff~cientem 2, non quia sit proprie mavens, sicut
antma movet corpus.
UTIWM DEUS SIT FINIS CORPORIS ADAE.
Deinde quaeritur si
prirni hominis.
Deus est iinis corporis
Q~o~ sic, videtur: a. Dian y s ius, De divillis
nomtmbus, 4 cap. 5 : • Omnia ad se ipsam bonitas
• S add. tt. ~ V IUptr posiUa. • P om
'V otcurr11nt. I Ita FZ, alii llu, Item Infra. 1'v ltmlnallu
9 P tl 'V prlmordla/ll, • V ld til , R om.
I Cf. De morlb. Eccl., I, c. 5 (PL 32, 1313).
2 Cf. Arlstot., Phys., 11 c. 3 (II, 264).
1
3 De arrha animae (PL 176, 955).
4. Ad u It i m u m dicendum quod revera om.
nium corporum aliorum a corpore humano finis
est homo, quia condita sunt ut homini deserviant,
et praecipue ratione corporis. Unde Hugo, De
arrha sponsae f 3 : " Respice universum mundum
is tum et considera si aliquid in eo R sit quod tibi
non serviat. Omnis natura ad hunc finem cursum
suum dirigit ut obsequiis tuis famuletur et uti~
litati deserviat tuisque oblectamentis pariter et h
necessitatibus secundum affluentiam indeficientem
occurrat 1 ; lloc caelum, hock terra, hoc aer, hoc
maria cum iis quae in cis sunt universis, explere
non cessant ... Corpus autem humanum servit ani-
mae, et non solum in iis quae simpliciter et abso-
lute sunt ipsius animae, cuiusmodi sunt scien-
tialia 1 tantum, sed in illis quae spectant ad
cultum Dei; et non servit illi ut lnstrumentum,
sed ut organum, propter quod assequetur prae-
mium cum ipsa anima, quod est finis eius: propter
hoc enim conditum est ut huiusmodi ministerio
hunc finem consequatur. Unde secus est de hoc
corpore et de m aliis quae homini serviunt, quo-
rum licet homo sit finis, non ex hoc sequitur quod
anima sit finis corporis, cuius est perfectio et
motor. Praeterea, philosoph\ 4 posuerunt mate-
riales dispositiones et corpora ordinari ad animam,
non quia anima sit finis eorum sive causa fina1is,
sed quia inter formas completivas et perfectiones
corporum, ultimum gradum et terminum tenet
nobilitatis et dignitatls n, et Hni simpliciter, scilicet
Deo, est propinquissima.
c. Ad iII u d 0 quod obicitur pro alia parte
quod • anima facta est causa corporis et ita animaP
non est finis corporis, sed q e converso': dicen-
durn quod hoc non dicitur quia corpus sit causa
principalis' quare creata sit anima, sed quia anima
est ..:ausa tompletiva et perfectiva corporis. Unde
sensus est: "anima facta est causa corporis •, scili-
cets ut sit perfcctio sive causa perfectiva corporis.
CAPUT Ill.
convertit, et principaliter congregatrix est disper-
~orum ut principalis et vivifica deitas, et omnia
1psam ut principium, ut continentiam, ut finem a)r
petunt ... Si autem omnia ipsam t ut finem appe-
tuntu, ergo est finis omnium; ergo corporis Adae.
<1 T qua
~ VT add, per. IIIII P, alii sponsl. M TRL tilt. A ltn P, alii om.
~ V om, al :;;t;~, am om. '" V dlgnltatrm. ~ lh Vf', alll om. P V anlmt.
4
. Cf. Arlstot., De animal. general., 11, c. 4 (Ill, 353sqq.)i
I Av1ccnna, Joe. cit.
'§ 4 (PG 3, 699, PL 122, 1131).
 DE CAUSA fiNAl! CORPORIS ADAE.
b. ~tern, Philosoph us, in Ethicis•: •Opttme
enunha~t bonum. q_uod omnia optant •. Optabile
ab ommbus est fims omnium; et idem est sum~
mum bonum, ut vult Dionysius2.
c.ltem, illud est finis rei, propter quod deducitur
in esse ab etnciente; sed dlcitur Prov.16,4: Uni~
11ersa propter semetipsum operatus est Dominus"·
ergo ipse est finis universorum; ergo corpori~
Adae.
Contra: 1. Secundum Augustinum De Trl~
nitate l, in visa possumus diligere, incognita nequa~
quam. Ergo motus cognitionis praecedlt motum
dilectionis; ergo, cum non sit ponere in corpore
naturam cognitionfs, nee appetitum dilectionls;
et si sic, non erit Deus finis corporis, cum finis
appetatur ab eo cuius est finis.
2. Praeterea, secundum Phi I o sop hum .., flnls
est ultimum rei et est in re; sed Deus, etsl sH
ultimum rerum omnium, tamen non est in re sicut
pars rei: hoc enim modo intelligit 'esse in b ',
sicut patet in exemplo, cum dicltur 'cutis ultlmus
est finis corporis, et tamen est aliquid corporis •;
non ergo est finis corporis Ipse Deus.
3. Praeterea, cum finis sit iltud ad quod est
motus, ut habetur V Primae Philosophlae5, et cor-
pus non movcatur in Deum, non erlt Deus finis
corporis.- Quod au tern corpus aliquod
non moveatur in Deumt, p~tet, quia omnis
motus aut est circularls aut rectus aut obliquus,
ut patet ex Dionysio, De divinis nomlnibus,
4 cap. 6, ubi determinat quod creaturae spirituales,
scilicet d intellectuales et rationales slve ani mae,
is to triplici motu moventur in De urn, dit.::ens sic:
• Et moveri quidem 1 divinl dlcuntur anlml, circu~
lariter quidem uniti non inchoantibus et non ter~
minatis illuminationibus bani et optlmi; directim I
vera quandocumque R proveniunt in subiectorum
providentiam, recta h omnia terminantes; oblique,
quia et providentes inferioribus irreversibiliter
manent in immutabilitate, circa immutabilltatis
causale bonum et optimum incessanter circum~
1 6. Praeterea, hoc non vldetur verum, cum sint
euntes •. Post ostendit illud idem de animabus •
lbi dicit Commentator 8 : • Caelestibus essen~
tiis, quas etiam caelestes angelicasque virtutes
divina nominant Eloquia, nil aliud esse substan-
tialiter a sanctis traditur patribus nisi intelli-
gibiles, aeternos incessabilesque motus circa
• V ut d/~unt pro I. D.
•Ua P, alll~u.s. •Rrd. , y om. • V pmtt.
, TP quandoqut. - PZ rttlt.
• Ita VP, alii add. qu.t. • Z trwumltnm!ur.
P R doctntu. ~ R frilt/tJtlttu.
~ ~~~·~; ~~~~~~~~~~!in.,c. I, § 5i c. 4, § 10 et § 35
(PO J, 594 sQ., Tf!1, 755, PL 122, 1117, 1134, 1146).
3 Lib. X, cc. 1-5 (PL 42, 971 sqq.).
4 Melaph., JV, c. 16 (II, 528).
5 Metaph., IV, c. 17 (ll, 528).
6 § 8 (PO 3, 703sq., PL 122, 1133).
549
principium omnium, a quo et per quem et 1 In quo
et ad quem et moventur et subsistunt. Est enim
lste circularls motus caelestium virtutum circa
suum prlntlpium: ab eadem videlicet incipiens
ut a principia; per ipsum, per causas creatas
currens; in ipso, ut in It legibus naturalibus, quae
in ipso 1 sunt; ex utrisque, quas egredl nee vult
nee potest nee posse vult, In ipsum ut In finem
rediens. Et in sola intelligentla talis motus est:
intetligunt en\m se ab \pso esse et per ipsum et
In ipso intellectum suum mover!, et nullum alium
finem praeter ilium"' se habere non ignorant.
Quid obstat ne simUiter \nte\Ugamus humanos
intellectus circa Deum volvl, quoniam ab ipso
et per lpsum net In ipso et ad ipsum sunt'? Eadem
namque lntelllgibili circulo volvuntur, praesertim
cum divlna Eloquia hominem ad lmaginem Dei
factum perhlbeant •. Cum ergo nullo istorum
modorum moveatur corpus aliquod in Deum nee
movebatur corpus prim! hominls, Deus non est
finis llllus.
4. Si au tern diceretur quod aliae creaturae
moventur hoc tripllci motu in Deum -quod vlde-
tur velle Dionysi us, in eadem, dlcens 0 : • Et sen~
siblllum In universo trium motuum •; ibi Expo-
s ito r 10 : • Et senslbillum Ires a it esse motus quos
dixit • - contra: Revera bene determinat ibi Ires
esse motus sensibUium 11 , sed non circa Deum.
Unde Commentator, Ibidem 11 : • DocemurP au~
tern inteUigere ex lis quae de anima dicta sunt, cir~
cularem quldem, quando ipsa sensibilia secun-
dum proprias vlrtutes et qualitates operantur, ut
ignis calefaclens et aqua frlgenst; oblique vero r,
quando transmigranter" sive transmutabiliter ope-
ratur, ut ex aquis pisces et volatllla et virga Moysi
in serpentem et iis similia; porro rectum, quando
rursus in propria t principia recurrit, ut post dis~
solutionem factorum iterum In elementa, quae
corrupta sunt, resolvuntur •.
5. Item, quaeritur unde est quod omnia appetunt
Deum ut finem.
allqua corpora, in quibus Iota materia terminator
per formam, sicut sunt corpora supercaelestia;
unde, cum in 11 talibus satistactum slt eorum
appetitui, non moventur ad aliquid appetendum,
ut videtur.
~ S fd till. • Y qu./daM, Item lnlra. I P dtnctl, alii dlnciM.
I Z tp.Ji.J; v om. ln. • Z IP.JII.Ri. • Z om. e.p. I. • V st/1$1bllts.
1 V om.
.. V O"'·
T Lot. cit., § 9 {PO 3, 100, PL 122, l\33).
8 Cf. Maxim. Conf., Scholia in De dMn. nomin., c. 4,
§ 9 (PO 4, ~; Abbas Vereen., Paraphr., In h. 1. (XVI,
204), ad sensum.
9 Loc. ell., § 10 (PO 3, 706, PL 122, 1133).
10 Maxim. Conf., Joe. cit, c. 4, § 10 (PO 4, 258).
11 Maxim. Coni., loc. cit.
 INQ. IV, TRACT. 1\, SECT. I. QUAEST. IV. - 445,
550
Respondeo 1 : Ad praedictorum evidentiam nota
quod, cum a idem sit fin ire et terminare, finitum
ct terminatum, nomen finis et termini concurrunt
in idem. Cum ergo sit terminus rei permanentis
et rei succedentis et rei dependentis sive incli~
nantis, erit et tripliciter dictus finis, scilicet cxten~
sionis sive rei extensae, operation is et appetitus
slve inclinationis. Finis autcrn extensionis rei est
duplex, ultimurn et pars, sicut cutis corporis el
terminus agri, et ultimum et non pars, ut punctus
est finis t> lineae. Finis au tern operationis similiter
est duplex, quia quidam r est per mod urn defi-
cientis sive consumentis, sicut finis combustion is
candelae dicitur ipsa consumptio, quo modo finitur
panis in rnanducando; quidam est per modum per-
ficientis et d consummantis, sicut complementum
operis, ut consummatio domus est finis domifi-
cationis. Finis vero inclinationis est duplex, quia
qui dam est respectu appetitus mobilis, quidam
respectu appetitus motoris: respectu appetitus
mobilis, forma est finis; respectu appetitus mo-
toris, utilitas est finis vel etiam honestas. Secun-
dum autem quod appetitus motoris fertur ad fi-
nem sub fine, util\tas est finis, quia utilitas est
occasio ducens in fin em; secundum autem quod
fertur ad finem ultimum, sic est finis honestas,
quoniam honestum est propter se appetibile, et
maxi me illud in quo consistit Ia us et honor Dei,
qui est summe honestum ~. Et hie est finis ultimus 2 ,
qui ab omnibus/ debet intendi et propter quem
universa operatus est Dominus, Prov. 17,4; et
propter hunc finem inter alia corpora specialiter
et praecipue fecit Deus corpus primi hominis,
scilicet in laudem suae potentiae, sapientiae et
bonitatis. Laus autem suae potentiae apparet in
eius creatione sive conditione; Ia us sapientiae in
debita et proportionata et ordinata spiritus et cor~
pori~. co~iun;tione; laus ver? bonitatis in eius
gl~n~1catJOne • Haec au tern d1cta sunt per appro-
pr~at~onem. ~x iis_ ~atet quo modo Deus fuit finis
pnm 1 c~rpons, Scilicet e Adae, et hoc evidentius
appareb1t consequenter 4
[Ad b' ta). · . . o 1que, eo modo quo tact urn est in opponendo.
0 1
. ~ • I. Ad P r 1m u m ergo m con-
tra.num, dlcendum quod duplex est appetitus:
qul.dam naturalis, quidam deliberativus. DeHb-e-
rahvus est ex cognitionc praehab'ta 1 ' e t d e IS· t
bene . .
opp~mtur. Altus vero naturalis, et istum
IIa be t omms creatura sed quaedam creatura h b t
d . . ' . a e
eum a. contmuatwnem SUI esse et conservationem,
1 Cf. Avicenna, Metaph., tr. 6, cc. 4·5 (f. gJbsqq.).
2 Cf. supra, QUm. 14-17.
3 Cf. supra, p. 517bsq.
4
Cf. hie, in aolutionlbus ad obiecta.
ut creaturac omnes irratlonales, quaedam vero
ultra hunc appetitum addunt appetitum ad unto~
nem cum Deo, secundum quod possibile est. Et hoc
fit duobus modis: vel immediate, sicut creaturae
spiritualcs, vel h mediate, sicut corpus humanum,
quod 1 mediante anima unitur Deo per intellectum
et affectum ips ius animae. Unde D ion Y S ius, De
divinis nominibus, cap. 1 !1, ostendit quo modo om-
nia Deum appetunt secundum suam capacitatem et
in ipsum moventur et differenter) ut supra tacturn
est 6 , scilicet intellectualia et rationalia k cognitive,
irrationalia 1 sensibiliter, terrae virentia per mot urn
vivificum, inanimata secundum habitudinem sub~
stantialem. Unde dicit 7 : " lntellectualia quidem et
rationalia appetunt eum scienter, subiecta vero
iis essentialiter, et alia secundum vitalem motum
et essentialem et conditionalem necessitatem ~.
2. Ad a I i u d m dicendum quod illud verbum
Phi I oso phi n: Finis est ultimum rei etc., potest
intelligi de fine secundum quod dicitur respectu
inclinationis mobilis, eo modo quo finis et per-
fectio rei sive forma in idem concurrunt; vel
etiam potest intelligi ita quod sit pars rei 0 , eo
modo quo cutis est iinis hominis et terminus
finis agri, sicut tactum est 8 et sicut habetur in
Glossa 9 I ad Tim. 1,5, ibi: Finis praecepti est
caritas. Alio modo dicitur ultimum finis, ita P quod
non sit pars rei, et iste est q a!ius modus appel~
Iandi fin em; unde exemplificat in magnitudine;
sic autem punctus est finis lineae: non enim' est
pars lineae nisi secundum rationem aut definitio-
nem. Et hoc modo metaphorice potest Deus dici
finis omnis creaturae, quia sicut linea non exten-
ditur ultra punctum, qui tamen non est pars lineae,
sic nullius creaturae appetitus extenditur ultra
illam summam diffusionem quae est divinae bo-
nitatis.
3. Ad ali u d dicendum quod contingit moveri
in De urn dupliciter: mediante alia et non me-
diante; non mediante alio ', sicut angeli et anima.
I Angeli tripliciter, scilicet circulariter recte et
bl' '
Similiter anima tripliciter: circulariter recte et
oblique. Circulariter 1 quando investlga~do quasi
egrediens a se intcll~ctualiter quasi ad pu~ctum
d .. ' '
o e quo exutu, circulariter reflectitur et, in se unita
et uniformis facta manuduciturv ad unum qui
t · · · · ' ' ·
es sme prmc1p10 et sine fine: in quo est quasi
circulus. Movetur et;,; recte, quando non in se
:~ Cap. 4, § 4 (PU 3, 699, PL 122, 1131).
: Ct. supra, p. 545, ad J. 7 Loc. cit.
Cf. hie, sub Ref.pundeo.
9 Lombardi, in 11. 1. (PL H.l2, 328).
 DE CAUSA FINAL! CO~PORIS ADAE.
rcflcctitur, sed ad exferiora progreditur et ex eis
symholice sursum agitur. Movetur et obHque,
quando non slmplici extensione, sed quadam na-
turali investigatione manuducitur in divina: quae
quidem investigatio secundum proprie!ates aut
conditiones aut effectus in creatura dicitur quae-
dam esse a obliquitas. Praeterea, sensibilia mo-
ventur in Dcum per appetitum participationis esse
divini, ut factum est supra 1, sensibiliter, terrae
nascentia per motum vivificum, inanirnata b per
habitudinem substantialem, ut habetur a D ion y-
s i o 2• Corpus au tern primi hominis movebatur in
Deum non mediante alia, consideratum quoad
stat urn conditionis i mediante alia, scilicet anima,
consideratum quoad statum coniunctionis. Dicen-
dum est ergo quod c, cum omnia participent divi-
num esse differenter secundum gradum differen-
tem suae naturae, sicut determinatum est a D i o-
n y s i o 3, ubi quinque membra assignantur, de
prima membra planum est quod corpori Adae
non conveniebat nee humano corpori convenit;
quatuor vero alia conveniebant, sed differenter,
quia ultimum conveniebat perd se, alia tria conve-
niebant per accidens, habito respectu ad statum
coniunctionis.
Nota ergo quod illi tres modi movendi ~ in
Deum conveniebant corpori Adae et conveniunt
corpori humano, per accidens tamen, quia/ non
ratione qua corpus, sed ratione qua erat£ anima-
tum. Sed adhuc differenter, quia duo modi, sci-
licet sensibiliter 11 et per motum vitalem, conve-
niebant quasi per participationem 1, quia has actus
anima communicabat corpori, exercendo eos in
corpore et per corpus; sed tertius modus, qui
est moveri scienter sive rationabiliter, conveniebat
per redundantiam, sicut dicimus quod passiones
spiritus redundant in corpus quod unitum est
spiritui: affectiones k spirituales, sive gaudii sive
doloris, mira modo redundant in corpus, ut ex-
perientia docet; simili modo motus in Deum sive
affectio in Dcum corpori convenit per quamdam
redumtanfiarn. - Vel posset dici quod hie motus
appetitus in Deurn personalis est, licet prima et
per se sit ipsius ani mae; tarn en, quia corpus et
anima in eamdem concurrunt personam, quodam
modo con venit corpori, sicut intelligere et huius-
modi, qui sunt actus personales, secundum quod
dicit Phi I o sop h us 4 : • Qui dicit animant intelli-
gere, nihil aliud dicit quam animam texere vel
A V 0111. b V in an/mam. • V ergo pru ~. t. q.: p om. ~~t.
tlallttr, i V antlrlpa/lontlll. ' V llftiOIIII. I VST 0.111., Ln RlZ tal add. lUll·
"~~~ 1', all\ Qnl.; V e}}ec/11~ pro apptlitu~. v ltll Vt', alii aoJoJ. esl.
T om. fftdo. v I' qufu ~ I' dfcflur uppt!tltu$ tnent ptu D. a. f..
1 Ci. supra, p. 545, ad 3.
3 Cf. supra, p. ~. nota 7.
2 Cf. supra, p. 550, nota 3.1
4 De anlrnu, l, c. 4 (U\, 439).
!l Maxim. Cont., Scholia, In h. 1., § 10 (PO 4, ~).
551
aedificare •; et ideo quodam modo excellentiori
respectu aliorum corporum corpus humanum par-
ticipat summum bonum.
4. Ad hoc quod obicitur quod 'nullo motu mo-
vetur in Deum, scilicet neque motu circulari' etc.:
dictndum quod immo, quia movetur 1 motu cir-
culari; motus autem circularis est quando fit
reflexio ab eadem in idem. Unde quando aliquid
movetur per appetitum in Deum, ut participet
esse divinum per continuationem sui esse, quia
in isto appetitu fit reflexio appetentis 111 in se,
dicitur esse motus circu1aris. Unde Commen-
tator5 super illud Dionysii, De divinis nomi-
nilJus, cap. 4 6 : • Et sensibi1ium in universo trium
motuum •, dicit circularem esse motum, quando
sensibilia secundum propri.as virtutes et quaHtates
operantur, ut ignis calefaciens et aqua frigens.
Quia enim 11 ignis ca1efaciens agit ut esse suum
conservet, dicitur moveri circulariter ", et ita,
cum P appetitus agentis re11ectitur supra se, rli-
citur moveri circulariter. Similiter dicendum est
in proposito; unde respondendum q ad obiedum
per interemptionem.
5. Ad iII u d r quod consequenter quaeritur
' unde est quod omnia, id est omnes creaturae,
Deum appetant': potest dici secundum q uosdam
quia, cum tria sint principia naturae, scilicet ma-
teria, forma~ 7, privatio, ex parte privationis est
appetitus vel t instinctus naturalis in omni re desi-
derandi Deum. Quod non credo propter duo:
unum est u, quia non esset haec ratio univoca in
animabus et angelis, in quibus nulla est privatio
ex parte principii naturalis; secundum est. quia
privatio non remanet in re, sed est tantum prin-
cipium in fieri quoad ea tantum quae per actum
naturae educuntur. Potest ergo did, sine praeiu-
dicio, quod v ratio univoca quare Dei appetitus
inest x cuilibet creaturae, est quia ex nihilo. Unde,
quia inditum est unicuique' creaturae appetere
continuationem in z esse, quod non potest a1iquis
assequi nisi ab eo a quo est omne quod est,
propter hoc omnia appetunt illud summum bo-
num, a quo est non solummodo esse, sed conti-
nuatio et permanentia in esse. De quo Diony-
s i us, De divinis nominilJus, 4 cap. 8 : • Principium
omnium bonum velut factivum et mavens omnia
et continens ea propriae pulcritudinis amore, et
summum omnium et dilectissimum velut perfectis-
simum causale •. lbi Expositor 9 : • Summum
.. Ita F, alii s«unJam. • V om. J F 0111. tV 0111. "P ts.JCII"
• V uppdltw.:s. • V llllft. ' Ita F. ;IJil Ola. d. IR. c.
• VSTR om. • f add. fl. 'VSTR Oal. •Ita f, alii 0111.;
- t' fuilfbct. • It'll FL (latul.}, &.Ill 011:1.; T \liD, oWtui.J.
6 § 10 (PO 3, 706, PL 122, 1133).
1 Cl. Aristot., Phys., I, cc. 6 ei 7 (II, ~sqq.).
• § 7 (PO. 3, m:l, PL 122. 1132).
Y Maxim. Coni., In b. I. (PG 4, ~).
 552 INQ, IV. TRACT. II. SECT, II. QUAEST, I, TIT. I.

omnium est Deus sive finis, et omnia in muni-
mentum circumprehendens a et velut iis per ipsum
productis. Unde sicut principium omnium, utpote
auctor omnium, dicitur, ita et medietas, ut dans
statum ad consistendum, et finitio, ut in voluntate
ipsius finita sunt b quae sunt, in quibus con-
versus est secundum id quo etiam finalem
ait, ut initium existentem et finem, iuxta sacrum
loannem in Apocalypsi 1 •.
6. Ad i d quod obicitur de illis quorum totus
appetitus materiae terminator per formam, sicut
de corporibus supcrcaelcstibus d: dicendum quod,
licet sit terminatus appetitus materiae r quantum
ad esse, tamen appetunt continuationem esse,
quae a diffusione summi boni est, a qua est con-
tinuatio et conservatio I rei in esse. Ut enim dicit
Gregorius 2 : •Cuncta ex nihilo facta suntR
c eurn eorumque essentia ad nihilum tenderet nisi ea
auctor omnium manu regiminis contineret. Omnia
ergo quae creata sunt, per se subsistere non va-
lent nee moveri, sed in tantum Subsistunt, in quan-
tum ut esse debeant, acceperunt •.

~--

SECTIO II. - De corpore humano quoad esse.

QUAESTIO I.
DE CORPORE VIRILI.

TITULUS I.
DE CONDITIONIBUS INTRINSECIS CORPORIS ADAE.

, J--··"-'."' expeditum est de corpore primi hominis prout consideratur ut in fieri,

sequ1tur de eadem prout consideratur • in esse.
Primo erg?. investigabitur de conditionibus respicientibus corpus virile;
secunda, ~e..cond1hombus respicientibus corpus muliebre.
Item, de vmh dupliciter:
Primo, quoad eius conditiones intrinsecas ·
secunda, quoad extrinsecas. '
In prima parte prima agetur ' de um·1ate filius
. corporis;
secunda, de veritate ·
tertia, de dignitate e't nobilitate .
quarto, de animalitate eius '· '

MEMBRUM I.
De unitate corporis Adae.
~iirca conditiones illas corporis quae 'd
~ resp· · t • QUI em
runtur: ICIUn unitatem, tria principaliter quae- secundum est 1 si hoc decebat fieri propter
causam mutuae dilectionis m •
Primum est s·
, h I congruebat ex uno corpore in spe- si propter ha~c unitatem est ma-
. tertium est n
Cie umana propagare omnia hom inurn corpora; XIma dilectio inter individua o speciei humanae
plus quam inter individua aliarum specierum.
II 5 a T tomprefwldem, quod I' ttlrr. 6 VT add t
om. ~Zadd.Mt. 'lflof alfl .t. •1'./ltw/t;Tom alt o~y
p. '· m. d. • Ita V, all! tutlo pro 't ql!ur. 4 Ita R add. poattr., ail! o~ . . d ct/UIIQn ~ VTL mo(fo. I STR conlerWJIIJID,
1
·e. VSTR Qm. t. 1., In LZ eat a-dd. mg. q ·a, e. Ita V, alii w:undo pro •· t. "'V om.
1 Cap. t, 8.
2
Moral., XVI, c. 37, n. 45 (PL 75, 1143).
 DE CONOITIONIBUS INT~INSECIS <;O~PO~IS ADAE.
CAPUT I.
UTRUM CONO~UEBAT OMNIA CO~PO~A HUMANA P~OPAOA~I EX CO~PO~E ADA!!'·
rimo igitur quaeritur si congruebat omnia cor-
P pora humana propagari ex corpore Adae.
Quod sic, vldetur: a. Corpus humanum confor-
mitatem habet ad spiritum secundum quod con-
venit et possibile est, cuius signum est quod
corpus humanum alterius est figurae quam corpus
aliorum animalium 2• Unde 8 as iIi us a, Hexai!-
meron; IX 3 : • Pecudes omnes terrenae sunt, ob
hoc inclinantur ad terram; sed alia est plantatio
caelestis, homo, qui quantum habltu figurae, tan-
tum dignitate distat a pecoribus. lllorum 6 dear-
sum facies flex a c est uterumque prospectat et
quod eius libidini iucundum est, hoc sectatur;
tuum vera d caput ad caetum semper erigitur,
oculi tui superna respiciunt •. Conformitas au-
tern corporis cum anima signum est conformitatis
et unitatis in ordine ad unum et idem bonum et
signum indivisionis in beatitudine; conveniens
ergo fuit quod sicut conformes erant in esse et
in ordine et indivisione ex parte finis, quod
convenirent sive conformes essent ex parte prin-
cipii, ut scilicet t sicut omnes spiritus perficlentes
corpora humana ab uno Spirito producuntur in
esse", sic omnia corpora humana ab uno corpore
humano producerentur in esse.
b. Item, in divinis person is est processio prima I
ab una e, tonsequenter a duabus; sed expedit
humanae imperitiae et divinae h convenit provi-
dentiae quod ad 1 ilia, quae in divinis consistunt,
per ilia, quae ink inferioribus reperiuntur, manu-
ducatur; oportuit ergo quod ilia emanatio 1 perso-
nalis quae est in divinis, in illis quae homini
innotescunt, manifestaretur; sed non potu it decen-
tius manifestari quam in productione homlnis,
quia non'" in productione n angeli in esse, cum
unus ex altero non procedat, nee in productione
brutorum ita competenter; ergo etc.
c. Item, duplex est principium generationis ho-
minis: activum et materiale; activum au tern
quoddam est universale ordinatum a divina sa-
pientia, sicut sol; ergo a simili videtur 0 quod a
divina sapientia debuit aliquid P ordinarl, quod
1 Cf. supra, p. 378, ad 3. Quae In tribus sequentibus
capltihus diffuse tractantur, S. Bonav. breviter langlt
II Sent., d. 18, a. 2, q. 3, dub. I (II, 454sq.).
2 Cl. supra, num. 820, sub b.
553
esset principium materiale, universale dico; hoc o
non potuit esse nisi esset prim us homo; ergo etc.
Contra: I. Jn nulla lege licitum fuit patrem con-
trahere b cum fllia, filium cum matre: cui us ratio
est, quia filia est de patre secundum propaga·
tionem carnalem et filius de matre; cum ergo
prima mulier condita fuit ut esset primo viro in
adiutorium 5 ad multiplicandum genus humanum,
et hoc in contractu matrimoniali, videtur quod
non debuit aliquo modo ex carne viri propagari.
2.1tem, ut habetur ab Augustino6, homo est
animal sociale; conveniebat ergo ut huius pro-
prietatis conditio in formatione primi hominis, qui
erat causa et principium huiusmodi societatis c,
esset expressa; sed melius esset ex:pressa si
plures essent simul conditi quam sid unus tantum
solitarius conditus esset, ex quo alii; ergo etc.
3. Praeterea e, animantium quaedam sunt soli-
vaga, quaedam in congregatione viventia I; sed
animantia, quae soJlvaga sunt '• non propagavit
Dominus ex una corpore, sed multa simul h,
cuiusmodi sunt milvi, leones etc.; ergo multo
fortius huiusmodi plura individua facere debuil
Et est locus a maiori: nam si quod magis vide-
bator facere debere 1, non fecit, ut solivaga so-
litaria k, nee quod minus, ut hominem solitarium.
Unde Augustinus, X DecivitateDei,cap.2 1 :
• Animantes ceteras alias solitarias et quodam
modo solivagas, id est 1 quae sofitudinem magis
appetant, ut aquilae, milvi, leones, lupi, alias
congreges instituit, quae congregatae atque in
gregibus malint m vivere, ut colurnbae, sturni n,
cervi, damulae, utrumque tamen genus non ex
singulis propagavit, sed plura simul iussit exi-
stere •.
4. Praeterea, si conveniens fuit quod. omnes ho-
mines propagarentur ex uno, videtur quod debe-
bant propagari ex moliere, quae est vas con-
gruum o propagationi tali, et nan ex viro.
Respondeo quod multae sunt rationes, praeter
eas quae tactae sunt, quare conveniebat genus
humanum propagari ex uno P, non ex pluribus.
Quarum una sumpta est a perfectione conditionis
I 3 Hom. 9, n. 2 (PO 29, 191, PO 30, 960).
.. Cf. supra, num. 822. 5 Cf. Gen. 2, 18,
6 De bono conlugali, c. I (PL 40, 373).
7 Potlus lib. XII, c. 21 (PL 41, 372).
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUA EST. I. TIT • I. - 446.
554

rerum, alia a sacramcntorum exprcssione, tertia potestati et ad hoc ipsum opus dilatum esse,
ab expeditionc meritorum, quarta a commenda- nil convenientius quam ut de femina sine viro
assumat ilium hominem quem quaerimus "·
tione divinorum iudiciorum.
Perfcctio conditionis sumitur a ~u?bu~, Item, alia ratio sumitura sacramentorum~~
scilicet ab ordine a in producendo et a ~ufftctentla expressione, et haec sumitur a duobus. Pri-
numerali in multiplicando. Una ergo rat10 sum pta rnum est sacramentum sive significativum spiri-
est ab ordinc propagationis, ut scilicet tualis propagationis a secunda Adam, ut sicut
sicut homo medius est in ordine inter angelos prim us Adam fuit principium omnium b proceden-
et animalia" bruta, sic in modo propagandi or- tium in esse carnali per generationem carnalem
dinem teneret eumdem. Propter hoc conveniens ita secundus Adam, scilicet Christus, fuit prin~
fuit, cum in conditione sive c creatione rerum cipium c omnium procedentium d in esse spiri-
originalium conditi cssent angeli ita quod nul- tuale per generationem spiritualem. Unde I Cor.
Ius ex alia erat propagandus, bruta vera ita 15,45: Factus est primus homo Adam in animam
quod omnia erant propaganda ex duobus, quod viventem, novissimus Adam in spiritum vivifican-
in genere hominum, quod est medium tenens in tem, Glossa 3: .. Tatum genus humanum quo-
ordinc, unus esset conditus ex quo alii propa- dam modo sunt illi duo homines, scilicet primus
garentur. Unde Augustin us, XII De civifate Adam et secundus, quia ex illo sunt nati, ex isto
Dei, cap. 21 1 : • Non est arduum videre multo renati, et ideo uterque dicitur pater humani ge~
fuisse melius quod factum est, ut d ex uno homine, neris •. Et ad Rom. 5, 14: Adam, quit est forma
quem primum condidit, multiplicaret genus hu- futuri, G I ossa 4 : • Sicut iste fuit I pater omnium
manum quam si id c inchoasset a pluribus. Nam, secundum carnem, sic Christus est pater omnium
cum animantes alias solitarias et quodam modo secundum fidem • . - Secundum est sacramentum
solivagas, id est quae solitudinem appetant, sicuti spiritualis unionis, ut scilicet sicut Adam et
sunt aquilae, milvi, leones, lupi et quaecumque Eva quasi unum corpus carnale erant, quia mu-
ita sunt, alias vero congreges instituerit, quae lier formata fuit de viro, sic Christus et Ecclesia
congregatae atque in gregibus malint vivere, ut quasi unum corpus spirituale sunt R, quia Eccle-
sunt I columbae, sturni, cervi, damulae et cetera 11 sia de ipso formata est, ad Ephes. 5, 30: Membra
huiusmodi, utrumque tamcn genus non ex sin- sumas corporis eius et de carne eius et de ossibus
gulis propagavit, sed plura simul h iussit existere. eius; ibi 0 I ossa s: • In cui us rei signum Adam,
Hominem vera, cui us naturam quodam modo me- qui erat forma futuri, cum de costa sua factam
diam inter angelos bestiasque condebat, unum ac mulierem vidisset, in h Gen. 6, dixit: Hoc nunc os
singulum creavit •. - Item, perfectio quantum ad de 1 ossibus me is ef caro de carne mea est k ••
sufficientiam numeralem in multipli- Item, tertia ratio sumitur ab ex p edition e
cand o ostcnditur in hoc quod sicut vir processit merit or u m, et haec sumitur a duo bus. Primum
in esse a sola moliere, scilicet Christus a Beata est commendatio unitatis, scilicet duplicis,
Virgine, tam viri quam muHeres a duobus, nisi membrorum ad invicem et membrorum cum ca-
mulier processisset a solo viro, non esset nu- pite. Di prima 1 Augustin us, XII De civifafe
merus sufficiens in multiplicatione; in hoc ergo ' Dei, cap. 21 7 : • Hominem unum ac singulum crea-
quod a primo viro processit mulier sine mulieris vit, non utique solum sine humana societate de-
adiutorio, fuit sufficientia in multiplicatione. Unde serendum, sed ut eo modo m vehementius ei com-
Anselm us, IJk Cur Deus homo, cap. 8 2 : . Qua- mendaretur ips ius societatis n unitas vinculumque
tuor modis.potest Deus hominem facere, videlicet concordiae, si o non tan tum inter se naturae P si-
1
aut de viro et fern ina, sicut assiduus rnonstrat militudine, verum etiam cognationis affectu ho-
usus; aut nee de viro nee de femina, sicut creavit
mines nectcrentur q' quando nee ipsam quidem
Adam; aut de viro sine femina, sicut fecit Evam;
feminam copulandam viro, sicut ips urn creare'
aut de femina sine viro, quod nondum fecit. Ut
illi placuit, sed ex ipso, ut omne ex ' homine
igitur hunc quoque modum probet suae subiacere
uno diffunderetur 1 genus human urn •. De secunda

--------·--
'S :o~RLZao~i~:::· '~pu:lla. • RLZ add. /n "V om. • p ~dem. I Rom.
M SRZ om., L exp. - Ita VPL (mg.), am om.
aUl :r:~m. a.·~ f lj. 6 V o~Z ~"· < E'L (mg.) add. tl cau•a. " TL puudenuunr.
• Ita P, olll tJIII. 1 VT ul, I' om. I Ita V,
9 V YtlltUIItur • S add. d. , z Om~ S ~~ dl//u:W~,:;::.. • SRLZ nltdto. ~ R fUCit/af. o Ita P, olll 1 rd. P SRZ ntc.

I PL 41, X/2.
4
2 PL 158, 406. Lombardi, In h, 1. (PL 191, 1392).
5 Lombardi, In h. I. (PL 192, 215).
3 Lombardi, in h. 1. (PL 191, I6B8).
6 Cap. 2, 23. 7 PL 41. 372.
 DE CONDITIONIBUS INTillNSECIS CORPORIS ADAE. 555

Augustin us, XXI De civitafe Dei, cap. 22 1 : et prolem est ordo prioris ad posterius, inter ge-
e Ut in exordia generis humani de latere virl dor~ nerantes est ordo paritatis: parentes enim sunt
mientis costa detracta femina· fieret, Christum et comites generationis. Si ergo altera persona pa-
Ecclesiam tali facto iam tunc prophetari oportebat. rentum conveniret cum prole sua in opere gene-
2
Sopor quippea ille viri mors erat Christi, cuius rationis, sortirentur ordinem paritatis existentes a
exanimis in cruce pendentis latus lancea perfora- in ordine prioris ad posterius, et ita confunde-
tum est atque indeb sanguis et aqua fluxltc 3 , quae retur ordo generationis. Propter hoc copula con-
sacramenta esse novimus, quibus aedificatur Ec- iugalis non sustinetur neque in lege aliqua su-
clesia. Nam hoc d etiam verba Scriptura usa est, stinebatur inter parentem et protem. Ratio autem
ubi non Jegitur 'formavit aut finxit ', sed aedifi- quare non sustinebatur non fuit solummodo quia
cavit earn in mulierem 4 • Creatura ergo Dei fe- proles sumpsit originem materialem a parentibus,
mina sicut vir, sed ut de viro fieret, unitas com- sed quia pars iila sive portio, ex qua erat ori-
mendata est; ut autem illo modo fieret, Christus ginaliter, per coitum descindebatur: ordo enim
et Ecclesia figurata est •. - Secundum est inc i- paritatis qui b est inter generantes et prioris ad
tatio caritatis sive amicitiae. Augustin us, posterius inter parentes et protem maxime est'
De bono coniugali, in principia 5 : • Quoniam t ex cooperatione generantium in decisione seminis,
unusquisque homo humani generis pars est I et qua mediante disponitur semen mineriis conve-
sociale quiddam est humana natura magnumque nientibus et debita harmonia ad organizationem
habet et .e- naturale bonum, vim quoque amicitiae, et per con sequens ad susceptionem informationis
ob hoc ex uno Deus voluit omnes homines con- animae rationalis 8 ; illud autem corporis Adae,
dcre, ut 11 in sua societate non sola similitudine de quo formata fuit Eva, non fuit divisum d ab
generis, sed etiam cognation is vinculo teneren- ipso hoc modo; propter quod non est simili-
tur •. Et II Sentenfiarum, 28 dist. 6 : • Ideo ex tudo inter Evam et Adam, quae est inter patrem
uno homine omnes esse voluit Deus, ut dum ab et filiam e.
uno cognoscerent se esse, omnes se quasi unum 1 2. Ad a I i u d quod obicitur quod' me !ius esset
arnarent ... expressum quod homo est animal sociale, si
Item, quarta ratio sumitur a commenda- plura individua simul essent condita' etc.: di-
tione divinorum iudiciorum, et hoc a cendum quod, etsi/ forte citius, non tamen me-
duobus. Primum est humilis sublimatio, id lius, immo minus bene, quia' socialitas sive
est sublimatio" hominis primi, ad excellentiam societas animalis semper pruvenit ex conve-
imaginis Dei; secundum est superbi, id est 1 dia- nientia aliqua naturali, magis autem conveniunt
bali, confusio. De iis duo bus II Sententiarum, quorum est conformitas sive convenientia in na-
18 dist. 7, ubi dicitur: • Hie attendendum est quare tura propinqua, sicut fuit primorum 11 parentum,
non creavit simul virum et m mulierem sicut an- quam quorum est convenientia generalis sive in
gelos, sed prius virum, deinde mulierem de viro. natura remota, cuiusmodi esset inter illos si es-
ldeo n scilicet ut unum esset generls humani prin· sent simul conditi de limo. Respondendum 1 ergo
cipium, quatenus in hoc et superbia diaboli con- ad obiectum per interemptionem.
funderetur et hominis o humilitas Dei sublimaretur 3. Ad a I i u d dicendum quod in animantibus
similitudine. Diabolus quippe aliud a P Deo prin- duplex concreatus" est appetitus, scilicet conser-
cipium esse cupierat, ideoque, ut eius superbia vationis 1 individui et multiplicationis speciei. In
retunderetur, hoc homo in munere accepit quod signum primi quaedam sunt animantia solivaga,
diabolus perverse rapere voluit, sed obtinere non cuiusmodi sunt praedaria omnia: melius enim
potu it: et per hoc imago Dei in homine appa- provident sibi solitarie incedendo quam si con-
ruit, quia sicut Deus omnibus rebus existit q prin- gregata incederent; propter secundum tempore m
cipium creation is, ita homo omnibus hominibus coitus conveniunt. Unde Basi li usn, VIII Hexae-
principium generationis •• meron 9: « Quaedam sunt animantes congregales,

_ ___
[Ad obiecta]: 1. Ad primum ergo dicendum exceptis praedatricibus, quarumo nulla cum aliis
quod inter gcnerantes et genitos sive ___:.___:.
parentes praeter coitum sociatur P. Aliae sunt communiter

• P qu/d.tm. ~Ita P, alllldtm. 'P projluxlt. ,. Ton~. •Ita P, alllquotulo. ·'TSLR~/:';;;nynuu: Z o:'Z om.. ~L~m~~!:
I SRZ quad se pro .s. q. u. • T om. 1. t . .s. 1 L om. /. t.; Z !!Upulllo pro :. t. t. • L ut.
PSom. ~Ptxtltlt. 11 11 I' alii dd df p
"Codd. uflltrntlll.
A f pr/orum. I Ita 1', alii add. tsl. .. 11
b Ita P, alll que.~ F'L ',,',~m,· •
4
:~~~:~·. ::~ gd~;::~uon;:~ :~~u:.·indi:l:u:'" ..~ ua vfL, .U:, •
,;,:;:~.quo ua"v:
alii add. //bro. ~ Ita P, aJU quorum. " V :oclantur; RL que pro allat.

• Lib. XXII, c. 11 (PL 41, 778); cf. supra, num. 316, I. 5 Cap. I (PL 40, 374).
6 Cap. I (p. 388).
2 Ct. Gen. 2, 21.
1 Loc. cit. 8 Ct. supra, p. 513a.
J Cf. loan. 19, 34.
9 Hom. 8, n. 3 (PO 29, 111, PO 30, 950).
4 Gen. 2, 22.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. U, QUAEST, I. TlT. t. - 447.
556
viventes, ut columbae, sturni, graculi. ... Quia
·n iisa animantibus intendebat Dommus spe~
~~~l~t~r salvafionem speciei ad ornandum
et non individuarum principaliter - non em~
est Deo cura de bobus' -in humana_ vero _specie
maxime circa individuum ferebatu~ m_tent10 ~o­
mini: ideo ilium fecit Dominus solltan~m et lila
plura, in signum quod intentio divi_na. ~rat per
se et principaliter circa salutem mdlviduorum
in quantum huiusmodi, id est ut in
salvaretur divinum esse et perpetuaretur.
Ad iII u d quod obicitur patet responsio ex d
dictis, quia quod c primus homo conditus fuit
solitarius et post factum adiutorium simile sibi
447
UTRUM CONVENIEBAT EX UNO HOMINE TOTUM HUMANUM GENUS PROPAGARI
PROPTER CAUSAM MUTUAE DILECTIONIS.
einde quaeritur si conveniebat ex uno homine
D totum humanum genus propagari propter cau-
sam mutuae dilectionis.
Quod sic, vldetur a. ex illo verba II Sentcntia-
rum, dist. 18, cap. 4 In eodem quoque para-
diso etc.: • Ex uno 1 homine voluit Deus omnes
esse, ut dum cognoscercnt se ab uno esse, omnes
se k quasi unum a rna rent'"· Ratio hut us est, quia
similitude est causa amicitiae sive amoris, Eccli.
13, 19: Omne animal diligit sibi simile, sic et
omnis homo proximum sibi; conveniens ergo fuit
ut Dominus omnes homines ex uno produceret,
quos a se invicem amari voluit.
b. Item, causa immediatissima 1 et proxima amo-
ris est conformitas sive iden.titas naturae, cuius
signum est quod ubi est summa m identitas naturae,
ut in divinis personis, ibi est summus amor.
Volens ergo Deus homines a se inviccm amari
non sine congruentia et ratione, ut in quada~
unitate n persisterent et ex hoc se invicem o ma-
gis diligerent, omnes ex uno in esse produxit.
Contra: I. Unitas, per quam ex uno corpore P
prodeunt et educuntur alia, est unitas carnalis;
ergo ~r~t radix et causa carnalis am oris; igi-
tur, Sl 1deo voluit Deus q omnia corpora homi-
num ex una propagari carne ut se amarent, vi-
detur quod Deus voluit ut se homines amarent
carnaliter; quod non est verum, cum dicatur,
I f' ;,:;;~:~o, 6 F domini. S om. ' f add. lllm.
:r:';:':·m .,1 :~
<
SR non pro ldto. ;,: ~~.~~:~:;;,. f tic~
Rl. ~ddtntur.
I Cf. [Cor. 9, 9. 2 Cf. supra, p. 555a. 1
3 Cf. supra, p. 555, nota 5.
de ipso, Gen. 2, 18, causa I fuit amicitiae tam in
primis parentibus quam in posteris, ut ex dictis
terr~m patet 2, quia, ut dicit Augustin us, De bono con-
illgali 3, • ob hoc ex uno Deus voluit omne.s
homines condere, ut in sua societate non' sola
sirnilitudine generis, sed etiam cognationis vin~
culo tenerentur "·
4. Ad hoc quod ultimo quaerebatur, dicen-
dum quod conveniens fuit ut sexus esset princi-
t singulis palioris qui humani generis debebat esse princi-
pium. - Ad hoc quod obicitur quod ' mulier
est vas propagationis ', dicendum quod hoc ve-
rum est quantum ad iHos qui coitu seminis ex h
viro et muliere propagantur.
CAPUT II.
I Matth. 10,34-35: Non veni pacet~ mittere, sed gla-
dium; veni enim separare hamcnem adversus pa-
trem suum et filiam adversus matrem suam et
nurum adversus sacrum suam r.
2. Item, amor carnalis est impedimentum amoris
spiritualis; non ergo debebant omnes homines
ab s uno propagari, ut se maiori affectu carnali
ad invicem complecterentur, cum huiusmodi af-
fectu amoris impediatur amor spiritua1is.
3. Item, si amor praesentiae Christi corporalis
discipulos eius reddidit non idoneos ad gratiam
Spiritus Sancti, multo forti us quilibet amor quo-
rumlibet conformium natura vel generis propin-
quitate; sed amor praesenHae Christi corporalis
discipulos reddidit non idoneos; unde loan. 16,7:
Nisi ego abiero, Paracliius non veniet ad vas;
Glossa 5 : • Non quod positus in terra non pas-
sit dare, sed quia t non sunt idonei accipere, nisi
cum secundum carnem desistant nosse •; sed non
est divinae providentiae, cuius est omnium " sa-
l uti providere, aHquid iacere unde aliqui red-
dantur v non idonei ad gratiam Spiritus Sancti;
hoc autem facit amor hominum, quorumcumque
sit i ergo etc.
4. Item, odium propinquorum expedit ad vitae
perfectionem; igitur am or impedit. - Prj m a
patet, Luc. 14,26: Si quis venit ad me, et non
odit patrem suum et matrem et uxorem et fi/ios
et Iilias et fratres et sorores, adhuc autem et
• f om. J R om , f dd i A f dt. I TLZ lliro. • R om.
um,",'~·.:·v'~~~.".m,,..
om . • a ·,~add. in tUt. ., ua P. 1.111 Domino6;
A " I T quod. " SR omni. • f nddtrtnlur,
• Cap. I (p. 388).
5 Ordin., In h. t. {Pl 114, 413).
 DE CONDITIONIBUS INTRINSECIS CORPORIS ADAE.
animam suam, non potest meus esse discipulus«.
Ecce quod odium propinquorum expedit ad vitae
perfectionem; sed nihil debebat fieri a summa
bonitate quod istud bonum impediret; non ergo
conveniebat ut prim us homo aliquo modo factus
esset quo illud bonum impediretur; sed si factus
esset modo aliquo quo excitaretur ad amorem
proximorum t~, impediretur istud bonum; ergo etc.
Respondeo: Dicendum quod convenienter ordi-
navit Deus ut omnes homines ex una prod~rent
origine, ut ex hoc magis excitarentur c ad rnu-
tuam dilectionem. Quia enim via dilectionis sive
amoris graditur in patriam, providit divina pro-
vidcntia humano generi in multis quae, ipsum
ad amorem excitando d, expediunt in hac via.
Unum est idcntitas originis, aliud est sustentatio
eodem cibo spirituali. De quo I Cor. 10, 3, ubi t
loquitur de patribus nostrls, dicit: Omnes cam~
dem escam spiritalem manducaverunt et omnes
eumdem potum spiritalem biberunt. Quia, sicutl
illis datum est manna de caelo, Exod. 16,14, sic
nobis corpus Christi, loan. 6, 4~50: Pal res vestri
nwnducavrrunt manna in deserto et mortui sunt;
hie est pan is de caelo dcsccndcns, ut sl quls'
ex ipso manducaverlt, non morlatur "· Aliud est
cohabitatio in eadem domo, aliud est subiectlo
uni Domino, aliud est unitas legis, aliud est uni~
tas 1 sacramen1alis. De iis Cyprian us 1 : • Unum
corpus, um1s spiritus, una spes vocatlonis vestrae,
una fides, unus Dominus 11 , unum Baptlsma 2, et
quo modo multi radii sunt et 1 unum lumen, et
multi arboris rami et 111 unum robur, unum tc~
naci radice foecundatum, et quo modo n de fonte
uno rivuli plurimi dcfluunt et numerositas 0 , llcet
diffusa videatur ex undantis copiae largitate, uni~
tas tamen servatur in originc •. Quod quidem tam
verum est de corpore primi hominis quam de
ecclesiastica P unitate.
[Ad oblecta[: 1-2. Ad argumenlum ergo in
contrarium dicendum quod triplex est amor: carna~
lis, naturalist spiritualis. De carnali dilectione, Isal.
57,8-9: Di/atasti cubile tuum et pepegisti cum els
foedus 9, dilexisti stratum eorum manu aperta et
ornasti te regio unguento. De naturali, II Reg. 1,26:
Sicut mater amat unicum /ilium suum, ita le di~
ligebam, dicit r David de Ionatha. De spirituali,
loan. IS, 12: Hoc est mandatum meum, ut dill-
galls invicem sicut dilexi vos. Unitas autem car-
nis propagatae ad hoc fuit ut se mutua diligerent
I De unltale Eccleslae, n. 4 sq. (PL 4, 501sq.).
2 Ephes. 4, 4sq. 3 Cl. infra, p. 558a.
557
homines, non carnaliter, sed naturaliter, et per
naturalem amorem induceretur spiritualis. Non
ergo omnis amor earn is carnalis est, sicut o nee
omnis amor spiritus spiritualis est b, Amor au~
tern carnalis, qui est libidinosus sive inordinata t
afiectio earn a lis, est quem Christus venit evacuare.
-Ex lis patet responsio ad duo primod o~
iecta, quia amor carnalls, qui est pure naturalis
et nullo modo libldinosus, splritualem non im-
pedit; spiritualem e dico simpliciter et absolute,
non ut pan it grad urn perfection is: huiusmodi
enim fortasse impedit, ut infra patebifJ. Non ergo
huiusmodl amor impedit amorem spiritualem sim-
pliciter, sed potius ad ilium disponit ut quo per-
ficlendus est, nee I huic amori contradicitur a
Sacra Scriptura. Unde Gregori us', in homilia
quadam super illud loan. 15,12: Hoc est prae-
ceptum meum, dicit: • Sunt nonnulli qui diligunt
proximos, sed per affectum cognationis et carnis,
quibus in hac dilectione Sacra Eloquia non con-
tradicunt •.
3. Ad iIi u d ll quod obicitur quod 'amor prae-
scntiae corporalls 11 Christi reddidit discipulos non
idoneos ad gratlam Spiritus Sancti ' etc.': di~
cendum quod discipull, quando Dominus promisit
cis Splritum Sanctum, loan. 14, 16, habebant Spl-
rltum Sanctum, sed non In ilia abundantia gra~
tiae in qua crant habit uri. Unde Augustin us 5 ,
super illud loan. 14,15-16: Si dillgltis me, mandata
mea servate et ego rogabo Patrem et allum Para-
cilium dab/1 vobis 11 , dicit: •lam habebant Spirit urn
dlscipull quem Dominus promittebat, sine quo eum
Dominum non dicebant, nee tamen adhuc eum
habebanl sicut eum Dominus promillebat. Habe-
bant itaque 1 minus, dandus 111 erat eis amplius;
habebant occulte, accepturi erant manifeste, quia
et hoc ad n; maius donum Spiritus Sancti perti~
nebat ut eis innotcsceret quod habebant •. Quia
ergo ad hoc quod discipuli essent idonei ad il-
Jam abundantlam gratiae Spiritus Sancti, quam
erant recepfuri 0 1 oportuit quod essent elevati
quantum ad intellectum et abstracti quantum ad
affectum P a delectatione corporali sive sensibili
et q quasi omnino conversi ad primam veritatem
et summam bonitatem. Unde oportebat quod es-
set eis subtracta praesentia Christi corporalis, in
qua maxime delectabantur secundum hominem
exteriorem, ut ilia r subtracta quasi omnino ele-
varentur et converterentur ad ipsam divinitatem
j 'In Evang., hom. ZT, n. I (PL 76, 1205).
.5In Joan., tr. 74, n. 2 (PL 35, 1827).
 JNQ. IV. TRACT. 11. SECT. II. QUAEST. I. TIT. I. - 448.
558

in qua delectarentnr secundum hominem interio- progressum ad'' ilium impedit, sic con venit di-
rem. Am or ergo pracsentiae corpora lis ° Christi vinam bonitatem inter homines amorem mittere
non reddidit eos non idoneos ad gratiam Spiritus naturalem, ut illo mediante disponerentur
1
ad spi-
Sancti, sed b fecit illos minus idoncos ad abun- ritualcm, quamvis eo quandoque impediatur pro-
dantiam gratiac praedictam r, gress us ad perfectionem amoris spiritualis. Non est
Si au tern obiciatur adhuc quod si amor ergo inconveniens Deum in conditione hominum
praesentiae corporalis Christi reddidit cos minus aliquid fecisse unde excitarentur ad amorem na-
idoneos ad illam abundantiam gratiac, multo for- turalem, quam vis eo k quandoque tardatur sive
tius amor quicumque, quantumcumque d sit con- impeditur progressus ad statum caritatis perfectac.
formium in natura vel generis propinquitate, 4. Ad ill ud quod ultimo obicitur quod' odium
idem faciet; ergo am or naturalis, de quo quae- propinquorum expedit ad vitae perfectionem' etc.:
rimus, est bani impedimentum; ergo non conve- dicendum quod est odium personae, et illud
niebat etc.: dicendum quod sicut timor, qui odium non expedit, sed impedit; et est odium
est introductivus amoris, non stat cum perfecta vitii sive malitiae, et hoc odium non est contra-
caritate, I loan. ultimo, 18: Perfecta caritas foras e rium amori naturali, ad quem invitamur ex hoc
mittif timorem, immo impedit quodam modo per- quod sumus ab uno principia. Unde Grego-
fectionem I caritatis, sic quodam modo am or natu- ri us ' 2, super illud Luc. 3 : Quim venit ad me, et
ralis praeparat et disponit ad amorem gratuitum non odit etc., dicit: " Si vim praecepti perpendi-
sive spiritualem. Tamen quandoque accidit quod mus, utrumque agere per discretionem valemus,
impedit progressum ad perfectionem amoris spiri- ut eos, qui nobis carnis cognatione coniuncti
tualis, scilicetc si nimis adhaereat. Unde, sicut de- sunt et n quos proximos novimus, diligamus, et
cet divinam bonitatem quandoque incutere timo- quos adversarios in via Dei patimur, odiendo 0
rem, ut illo mediante praeparetur tim ens ad amorem et fugiendo nesciamus. Quasi P enim per odium
et illo introducatur, sicut vult Augustinus 1, diligitur qui carnaliter sapiens, dum prava nobis
licet timor non stet cum amore perfecto, immo ingerit, non auditur »,

CAPUT Ill.

UTRUM PROPTER HANC UNITATEM MAGIS SE DEBEANT DILIGERE INDIVIDUA

SPECIE! HUMANAE QUAM ALIARUM SPECIERUM.

Deinde. quaeritur
mag1s
utrum propter hanc unitatem
q
se d.ebeant diligere individua huius
speciei 'homo' quam individua aliarum specierum.
Quod sic, vldetur a. ex rationibus praetactis 4.
Similitudo enim est causa dilectionis · unde
Eccli. 13,19-20: Omne animal diligit sib/ simile
sic r et omnis homo proximum sibi'; sic omni;
caro ad sibi simile coniungitur et omnis homo
simili 1 sibi sociabitur. Si ergo inter individua
h.ui~~ speciei 'homo ' est maior propinquitas et
S1m1ht~do quam inter individua alterius, et hoc
e~t ~ahone_ convenientiae et similitudinis, de qua
h1c mtend1mus, ergo etc.
. b. Ite!", hoc patet per hoc quod in divinis perso-
ms, Ubi est summa similitudo, est summus amor.
c. Item, istud patet ex supra tactis auctorita-
t1bus 5 •
Contra: 1. Unum dividitur sicut et idem 6 ; erit
ergo dividere unum genere, specie et numero 7 ;
sed individua huius speciei • homo • sunt unum
genere et specie et non unum numero, similiter
individua aliarum specierum; ergo non est maior
identitas vel unitas inter individua hominis quam
alicuius" alterius speciei. Si ergo ratione unitatis
aut identitatis est dilectio, non erit ~ maior inter
hominis individua propter unitatem iam dictam
quam inter individua alterius speciei.
2. Praeterea, maius signum affectionis videmus
in individuis quibusdam quorumdam animan-
Hum, utpote gallinae et aliorum multorum, quae
erga pullos suos plus afficiuntur quam individua

• SRZ corporl•. ~ L exp. < Ita F alii prtdldt .t

~ V 0111. 1 SRZ om. • SRZ tor.' , Ita p " A R qullnlu~cumqut. • Ita VF, alll/orts. IV /mpuftctiontm. , Jta F, alii om.
" RZ quod. 9 PZ rl, 0111
TL om.; R ptr pro proptu. ' , SR:s::!~nus, ,vl;a ~~~:::~t~~~uptr. L rin:l~. qut ... z o~.z o~.T tnln:. SRZ obtdltndo.
1

.
1
In Ep/st. ad Parthos, tr. 9, c. 4, n. 4 sqq. (PL 4 Cf. supra, num. 447.
~·~~
~In Evang., 11om. '51, n. 1 (PL 76, IZ7S).
351 ti Cf. supra, num. 447.
6 Cf. Aristot., Mefaph., IV, c. 10 (II, 522).
Cap. 14, 26.
7
Cf. Alex. Hal., Summa theCJl., t, num. 74..
 DE CONDITJONIBUS INTRINSECIS CORPORIS ADAE.
speciei rationalis; et sic videtur quod propter
unitatem iam dictam non sit maior dilectlo inter
individua huius speciei 'homo' quam inter indl-
vidua alterius speciei.
3. Praeterea, supposito quod in una specie an-
1
gelorum sint multi angeli , non est dubium quin
sc plus diligant quam individua hominis, et ta-
men non est unus ab alia.
4. Item, non videtur ratio quare haec individua
debeant se maiori aftectu diligere quia descen-
derunt ab aliquo uno, quia hac ratione Adam et
Eva et alii a homines se magis dilexissent, quia
fuerunt b de eadem limo.
5. Item: Omnis creatura vanitati subiecta est,
Rom, 8, 20, et hoc est proprium creaturae ratione
qua est originaliter ex nihilo, habet autem ali-
quid veritatis ratione qua est ab eo qui~ essen-
tialiter est; sed ratio sive causa dilectionis, spe-
cialis dico, non est emanatio creaturarum ab eo
qui essentialiter est, quia tunc esset ratio aliqua
specialis quare debeamus quaecumque vilia et
nociva nobis diligere d; multo fortius, ut videtur,
non est ratio ali qua specialis quare individua
huius speciei ' homo ' debeant se diligere ratione
emanationis in esse a creatura.
Respondeo quod, sicut primis rationibus osten-
sum est 2, magis se debent e diligere individua
huius speciei 'homo' propter causam praedictam
quam individua alterius.
[Ad oblecta]: 1. Ad prim o obiectum in con-
trarium dicendum quod, etsi individual hominis
non sint unum numero sicut nee individua alia-
rum specierum, tamen amptlor est in eis simili-
tudo quam in aliis vel unitas, sicut aqua fl fontis
cum aqua eiusdem, signatis diversis parfibus
aquae in eodem foote, similiores sunt quam aqua
unius fontis cum aqua alterius, sicut vult Phi-
I o sop h us, in libro Topicorum 3 : hie enim est
unitas speciei et ultra hoc identitas originis, ibi
vero unitas speciei tan tum. Similiter et h in indi-
viduis humanae speciei ultra rationem unitatis in
specie est identitas origin is, quae non est in 1
individuis alterius speciei.
2. Ad a 1i u d dicendum quod divina bonitas ita
providit quod quando pulli vel catuli animalium,
sive quocumque alio nomine nominentur, sibi
providere non possunt, extat eis necessaria pa-
rentum provisio et inest parentibus appetitus sive
a S om. ~ L jlu.trU.IIl, p /lltrallt. 0 R add. torum.
11a VP, alii qt~la. "",~'SRq~l~~o~~~u";'~~ :~~ ';,;;/~tu;·llaf'~~~":;...
1 o
llo P om.; VSTL om. t 11. 1 STL om. • SRZ tldtm.
V om. quia. p Ita VI', aHI tt. q Ita 1', aUI volult. • R add. lnltrl. 11/sl.
I Cf. supra, num. 114.
2 Cf. supra, sub a-c.
3 Cf. lib. I, c. 5 (I, 176).
4 Num. 2 (PO 29, 151, PO 30, 940).
559
affectio natura lis ad providendum eisdem .t; et
quia ilia affectio currit secundum impetum na~
turae non moderatae regimine rationis, in ilia
provldentia magis affici videntur quam individua
hominis. Unde Basil ius, Hexalmeron, Vlf", au
specialiter de piscibus:. Belluarum pars maxima
et delphini et phocae catulos pariunt, quae foe-
tus suos recenter editos, cum ex aliqua causa
fuerint territi, denuo sublapsos in uterum prote-
gere et fovere narrantur •• Sed quod non sit ve-
rum generaliter, patet, cum processu temporis
pugnent cum parentibus et coeant.
3. Ad a 1i u d dicendum, sine praeiudicio, quod
angelus plus diligit angelum amore naturali et
spirituali sive gratuito quam homo hominem.
Quod 1 gratuito, non est dubium. Quod naturali,
patet: quia, cum homo propter carnis infirmita-
tern maiore indigeat sustentatione et fulcimento,
amor illius magis incurvatur et reflectitur super
ipsum quam amor angeli super ipsum, et amor
naturalis quom magis recurvatur super ipsumcuius
est, eo minus ad aliud se dilatat, sicut est de
amore spirituali, secundum quod vult Bern ar-
d us~. dicens: • Domine, qui tecum aliquid diligit,
quod 11 propter te non diligit, minus te diligit •.
Quia ergo o amor angeli naturalis 6, eo quod non
ita incurvatur sicut hominis, libertate ampliori
se extendit ad alium et dilatat - propter quod
magis diligit unus alium amore naturali quam
unus homo ali urn - unde, quia divina providentia,
attendens amorem naturalem hominis non posse
nisi in actum debilem propter carnis infirmita-
tern, providit homini in multis quae excitant ad
amorem proximi, ut quae supra tacta sunt, in P
auctoritate B. Cypriani 1• Voluntq tamen qui-
dam B dicere quod non sunt' duo amores, natu-
ralis et spiritualis, cum sint in eadem. Cum enim
am or naturalis per se est, sine spirituali potest
in actum debilem; superadditur autem gratia
amori naturali et fit caritas et fit naturalis spi-
ritualis per additum gratiae, sicut color' vehe-
menter illuminatus mediante luce potest in actum
suum et non distinguitur actus coloris ab actu
lucis in ilia operatione ubi concurrunt. Unde
dicunt quod in .patr~a non eru~t ~ duo am?re.s,
I naturalis et spintuahs, se~ .tran~tbtt natural~s .'~
spirituatem. Sed amor sptntuahs est quo "!~II
diligitur nisi propter Deum: unde homo dlitget
• SRZ add. tt. • SL dtbtt, Z dtbtant. f SRZ dl,/dt~a. 'v 0111,
5 OlD,;
~ Potius Augustin., Conjtss., X, c. 29 (PL 32, 796).
6 Cf. supra, num. 164-172.
T Cf. supra, p. 557, nota 1.
1:1 Cf. Oull. Altisslod., Summa, II, tr. l, c. 6 (f. 39d.sq.).
 INQ. IV. TRACT. 11. SECT. II. QUAEST. I. TIT. I. - 448.
Oeum maxi me in patria, et angelus similiter. Deinde
ordine distrihuto, si homo magis hahcat Deum
quam angelus, plus diliget homo" hominem quam
angel urn; s\ t> anRelus plus, plus ( diliget ange-
lurn. Sic est de angelo respectu hominis. Sed,
etsi ita sit de amore d patriae aliquo modo, sicut
dicunt non credo quod ita sit de amore in via,
immo 'vehementer opinor du~s esse amores, sci-
licet naturalem et gratuitum sive spiritualem.
Si autem obiciatur quod homo convenit
magis cum homine quam angelus cum angelo -
homo enim convenit cum homine in hoc quod
omne genus naturae, scilicet corporalis et spiri-
tualis, repraesentat 1, non autem sic individua r
aliarum specierum, sed vel corporalef tantum,
ut omnia homine inferiora, vel spirituale g tan-
tum, ut angeli - igitur si unitas et convenientia
est causa dilectionis, etc.: dice n dum quod hoc
verum est aliis existentibus paribus i non au tern
sunt alia pari.a in homine et in h angelo, quia,
ut tactum est z, non aequali libertate extend it se
affectus angeli in diligendo et hominis. - Prae-
terea, forte maior est unitas et convenientia
angeli ad angelum quam hominis ad hominem,
licet 1 in pluribus conveniant homines ad in vi-
cern t quam angeli, sicut maior est unitas et con-
formitas 1 universaliter puncti ad punctum quam
lineae ad lineam: universaliter dico, quia m, licet
lineae omnes unitatem quamdam habeant et con-
formitatem, possunt quasi infinitis modis differre,
quod non possunt punctus et punctus. Similiter
est in proposito; homo potest difterre n multis
modis ab homine, scilicet o ratione commixtionis
multiplicis et compositionis illius, quibus non
potest differre angelus ab angelo.
4. Ad a I i u d dicendum quod individua humani
generis in duobus conveniunt, in quibus nulla
individua P alterius speciei conveniunt, scilicet
quod sunt ex uno et ab uno; • ab • autem dicit
circumstantiam efficientis, ' ex ' vera materiae.
Quia materia omnium corporum humanorum fuit
in Adam, de singulis hominibus potest dici quod
sunt ex uno: et haec est unitas rnateriae, quae9
in indi~iduis aliarum specierum non reperitur;
non entm creata erat r inter rerum originalia una
avis ex qua aliae essent propagandae, sed plu-
res, nee unus equus vel bos ex quibus debebant
~ Cf. Au&uatin., lkdiv. qU4eit. 83, Q. 67, n. 5 (PL 40,fi?).
Cf. supra, ad 3. a Ct. Infra, num. 4-M.
alii descendere. Et quia non quocumque modo
processerunt posteriorcs, scilicet filii et filiae, ab
Adam, sed per gcnerationcm sunt omnia eo rum o
corpora propagata 11 ex uno corpore, sicut inferius
patcbit 3, ideo, cum ipse Adam fuerit princlplum
gencrationis omnium humanorum corporum sive
primus generator, vcrum est nos fuisse ab uno
, sicut a principia gcnerante et ex uno sicut ex c
principia materiali. Non ergo propagatio mate-
rialis a prima parente est tan tum in d individuis
gencris humani ratio sive causa dilectionis, sed
potius formalis, quae est similitudo aliqua oc-
culta t vel manifesta relicta I in individuis huius-
modi ex virtute et operatione primi generantis.
Haec autem plana sunt consideranti. Patet ergo
quod non est ratio quare individua huius speciei
'homo' debeant se magis diligere, quia quodam
modo fuerunt de eodem limo, de quo non habe-
bant esse nisi materiale remotum, sicut quia
fuerunt de eodem parente, a quo sunt, non solum-
modo secundum esse materia1e, sed quodam
modo secundum esse formale: form ale R dico, non
ultimum, quod habent ab anima, sed ultimum
quantum ad esse corporis, quo h aptatur ad ani-
mae susceptionem.
5. Ad iII u d quod postea obicitur dicendum 1
quod in communicando individuis huius speciei
'homo' a propinquis parentibus esse k derivatum
et propagatum a primis parentibus, non solum
communicatur eis 1 illud quod est vanitatis, sed
quod est veritatis. Ratione enim vanitatis, cui
subiecta est creatura ex hoc quod estm ex nihilo,
statim deficeret nisi a veritate, quam habet ex hoc
quod est ab eo qui essentialiter est, fulciretur et
sustentaretur in esse 4, Unde in esse individuorum
huius speciei 'homo' duo continentur, scilicet
vanitas et veritas, et haec sunt derivata et pro-
pagata ad 11 posteros a primo parente mediantibus
propinquioribus. Non ergo conveniunt posteri
primf parentis solum in participatione vanitatis 0
in quantum sunt ab ipso, sed etiam in participa-
tione veritatis.- Cum ergo diciturP quod 'ema-
natio ab eo qui essentialiter est non est q causa
dilectionis specialis' etc.: dicendum quod immo,
in quantum ilia emanatio est mediante primo pa-
rente, a quo omnes sum us matcrialiter et forma-
liter eo modo quo dictum est 0•
:CCII . Orcgor. M., Mvrul., XVI, c. :n, n.45 (PL 75, 1143).
1 11upr.a, ud 4.
 OR CONDJTIONIBUS INTRINSECIS CORPORIS ADAE.
f"~"luaeritur consequenter de veritate corporis
~ Adae. Et quoniam a veritas illius corporis tri-
pliciter b variatur - consideratur enim ut creata t
tan tum vel ut creata et propagata vel ut creata d,
propagata et occasionata - ideo tria sunt hie
quaerenda.
UTRUM CORPUS ADAE ERAT VERE CORPUS HUMANUM.
primum oblctturf sic: a. Anselm us in
Circa
libroc De conceptu virginali Pariter ve~us
est 1'
homo et Adam de non homine et Jesus de
sola muliere et Eva de solo viro, sicut est verus
homo quilibet vir 1 aut mulier de viro et mu-
liere •; sed non esset verus homo nisi habuisset
veritatem corporis humani.
b. Item, veritas causati est a veritate causae;
omnia autem corpora humana sunt a corpore
primi hominis, ut tactum est 2 ; ergo, cum h.umana
corpora, propagata a corpore illo, sint vera cor-
pora humana, relinquitur quod illud fuit corpus
huiusmodi.
c. Item, An se I m us, in librok De verifate 3 :
«Magister: Quidquid est, vere est, in quantum
est 1 hoc quod in summa veritate est. Disci-
pulus: Absolute pates concludere quia m omne
quod est, vere est, quoniam n non est aliud quam
quod ibi est». Sed ibi fuit ut producendum in esse
secundum veritatem: quod patet ex Sacra Scrip-
tura 4 ; ergo etc.
C-ontra: 1. Christus, ut pro baret se assumPsisse
veritatem humanae naturae, assumpsit delectus
nostros; ergo, si non fuerunt in illo corpore de-
fectus, non fuit in eo veritas humanae naturae.
2. Item, participatio naturalium proprietatum
attestatur veritati rei; sed corporis compositi
ex elementis naturalis est proprietas pugna et
0 Z quonwdo. ~ L om. < P trtlllllra, Item Infra.
g P om././.; l U. • l 0111.; Z om. nun
0 V oppos/tlo ,. p om v T supru. • V tttGturl.f.
Ansetmus: S d pro ut • T add. til am.
I Cap. II (PL 158. 446).
2 Cf. supra, num. 44.6.
3 Cap. 1 (Fll 1~. 47~).
4 Cf. Ocn. 1, 26 cl 2, 7.
5 lk fide orthod., I, c. 4 (PO 94, 798).
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
561
MEMBRUM II.
De verltate corporis Adae.
Quaeritur ergo primo de veritate corporis
Adae creata, scilicet si erat vere corpus~ huma-
n urn;
secunda, de veritate propagata;
tertia, de veritate occasionata.
CAPUT I.
1: •
dissolutio: ut enim dicit Damascen us5,. com-
positio 0 est principium pugnae, pugna disso--
lution is • etc.; ergo, si pugna et dissolutio non
erant naturales proprietates corporis Adae, ergo
non erat verum corpus; ergo nee verum corpus
huiusmodi.
3. ltem, ad hoc ostendendum inducunt qui-
damP illud: Gen. 2,7, secundum" aliam trans-
lationem 6, dicitur: Finxit Deus hominem de te"a;
sed veritas et fictio opponuntur; si ergo corpus
illud fuit fictum, non fuit corpus verum.
4. Item, ut ex verbis An s e I m i, libra De veri-
tate, supra dictis 1 patet quod veritas in creatura r
non est aliud quam • quod est in summa veri-
tate 8 ; sed nihil est in summa veritate nisi quod t
est immutabile et invariabile. Praeterea, dici-
tur ibidem 9 : • Veritas est in omnium quae •
sunt essentia, quia hoc sunt quod in summa
veritate sunt •. Ex hoc patet. cum corpus illud
possibile fuit et perductum ad • non esse, corpus
h.om1nls non h.abuit veritatem corporis bumani..
5. Item, quod incipit esse quod non erat, desinit
essex quod fuit vel quod est; quod autem est
tale non habet verum esse, quia veritas, in quan-
tum veritas, semper manet una et eadem, ut vult
Augustin us 1 10 ; sed corpus Adae desiit esse
quod erat: primo enim fuit immortale et.r incor-
ruptibile et postmodum ntortale et corruptibile;
,. L add. tt: V 001. t. P· r. a. c. " P 0111 • ' P ~.; V A~WUius pro A.ue:IIIUll.
V ~':: • ~ ~~ta.. : ~~
1
• \Ia P, T Mbt, alii nisi. 'I. a.. l. I.
• S IJm. 'T qalll. • S add. ill.
6 Scilicet ltalam.
7 Cf. supra, nota 3.
s Cf. Alex. Hal., Summa thtOI., I, a.um. 91.
It Anselm., Dt ~rifcllt, c. 7 (PL 158, 47~).
10 Cf. Dt div. quuest. 83, q. 9 (Pl 40, 14).
36
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I. TIT. I. - 449.
562
ergo incepit esse quod non e~at ct. dcsiit ess:
quod fuit o:; ergo in eo non fmt ventas essend1,
et ita ut prius.
Item aut erat corpus illudb artificiale aut natu-
6
rale: Si a~tificiale, habeo propositum, quia nullum
corpus artificiale potest esse v~rum c?rpus h~­
manurn. Nee naturale, probat1o: QUia non fu1t
productum in esse operati~ne. natura~; . ~atura
enim est vis insita rebus s1mlle ex Slmlh pro-
creans 1; ergo non fuit in eo veritas huius rationis c.
7. Praeterea, haeretici 2 quidam ponebant
Christum non esse filium naturalem Virginis, quia
non erat ex similibus productus in esse, qui ea-
dem ratione possent ponere corpus Adae non
esse corpus humanum naturale.
8. Ad hoc potest esse confirmatio, quia sub-
stantia spiritualis, cum format corpus ex aliqua
materia, non dicitur formare verum corpus, sicut
angelus, cum assum\t corpus a\iquod, Hlud non
est verum corpus humanum 3 ; ergo a simili vi-
detur in proposito.
[Solutio): Ad hoc dicendum quod corpus illud
verum corpus humanum erat.
[Ad obiecta]: I. Ad prim o obiectum in con-
trarium, dicendum quod Christus assumpsit de
quatuor statibus hominis: de statu ante peccatum
immunitatem peccati, de statu naturae Japsae
poenam et defectus, de statu gratiae plenitudinem
gratiae, de statu gloriae perfectam contemplatio-
nem, ut patet HId Sententiarum, dist. 16, cap.
ultimo 4• Christus ergo, assurnendo nostros delec-
tus, ostendit se assumpsisse veritatem humanae
naturae quantum ad stat urn naturae lapsae: unde
ex hoc non sequitur quod Adam in statu condi-
tionis suae sive innocentiae r non habuit verum
corpus humanum, eo quod non habuit quasdam
proprietates accidentales quas postea habuit, sci-
licet in statu naturae lapsae.
2. Ad aliud dicendum quod, sicut dicitur in
VI Topicorum 5, si mortale fiat immortale, non
est ta.ctal difterentia secundum substantiam sed
secundum statum, ita dicendum est g hie ~uod,
si prima h fuit corpus immortale, post vero mar-
tale, non propter hoc variata erat essentia · cum
e_rgo veritas essentiam respiciat, patet quod ve-
ntas erat corporis humani in illo corpore. Ad
hoc ergo quod obicitur quod ' pugna et dis-
solutio sunt proprietates naturales' etc.: dicen-
dum quod non sunt proprietates simpliciter, sed
• Z:!.d~:~
pro ~•toditiU.
'l~ ~~:·all"1
• p lbl.'
• V llomlniJ; p ltulu•mod/ pro h. r.
:dy d/~~b P, ~ Ji"Lom., RZ e;~P
8 1
'Rom.; V om. tamen
om.
1 Aristot., Metaph., IV, c. 4 (II, 517).
2 V. g. Doc.etae, Manichaei et Prisclllianus.
3 Cf. supra, num. 186-186.
• Cap. 2 (p. 622). 6 Cap. 6 (1, 245).
habito rcspcctu ad statum humanae naturae lapsae
universaliter 1 loquendo. In corpore enim primi
hominis, antequam lapsus esset k, erat tanta aequa-
litas virtutum elementarium quod non crat ibi
actio abiciens a substantia, sed potius pax et
harmonia secundum optimam earum commensu-
rationem, ut dictum est supra 6 • Unde verbum D a~
masceni intelligitur quantum ad statum natu-
rae 1 lapsae.
3. Ad aliud dicendum quod 'fingere' acqui-
voce dicitur: unom modo idem est quod componere,
secundum quod dicit 0 reg or i us 7 quod • com~
positores !uti figulos vocamus et sic Dominus,
111 ,
operans in massa lutea, fingere dictus est, et haec
fictio veritati non opponitur; alio modo dicitur
'fingere' actus virtu tis aestimativae componentis
et dividentis ea quae veritatem non habent, et
tale 'fingere 1 non fuit ibi: nam illud opponitur
veritati secundum quod dicitur Sap. \4, 16: Hie
error tamquam lex n custoditus est et tyrannorum
imperio colebantur figmenta.
4. Ad iII u d quod consequenter obicitur quod
'veritas in creatura non est aliud quam quod est
in summa veritate, ubi 0 nihil est mutabile et va-
riabile 1 etc., dicendum, sine praeiudicio, quod
ratio dictiP huius est haec: quia veritas creaturae
est q secundum artem et exemplar aeternuml quod
est ipsa summa veritas. Unde veritas in creatura
dicitur esse in veritate aeterna, sicut aliquid di-
citur esse in exemplari vel arte secundum quam
est. Ratione enim' trium quae sunt in creatura,
quae sunt unitas, veritas, bonitas, est ipsa vesti-
gium Creatoris, scilicet Trinitatis, repraesentans
potentiam Patris per unitatem, sapientiam Filii
per veritatem, bonitatem Spiritus Sancti per bo~
nita tern 8, secundum quae' tria ipsa Trinitas cadit
in triplex genus causae, scilicet efficientis ratione
potentiae, formalis ratione sapientiae sive veritatis
vel exemplaritatis 1, finalis ratione bonitatis 9• Non
ergo dicitur veritas quae est in creatura, esse in
veritate summa, quia 11 sit in ilia per essentiam,
sed quia est in ilia sicut effectus in causa for-
mali exemplari sive in arte secundum quam est.
- Quod autem dicitur quod 'ibi nihil est va-
riabile et v mutabile' etc.: dicendum quod hoc
verum est in quantum ibi est. enim ars ma
sive exemplar aeternum nulli subiacet varietati;
quae tamen secundum x ipsam producuntur in
esse, variabilia sunt. Unde Augustin us, De
d p ln.
V om.
'V om. I. I.
"'P add. mlm
I Ita F, IIIII om. v VSTR om.
"Ita VP. nlll add. tsl; T cu11odlen1
• S quod. V txemplorlr. N 1111 f', alii quod. ~ V om.
1
om.
6 Cf. supra, num. 487.
7 In Evong., hom. 23, n. I (PL 76, 1189).
8 Cf. supra, num. 86.
9 Cl. supra, num. 6wt8.
 DE CONDITIONIBUS INTRINSECIS CORPORIS ADAE. 563

conjessionibus 1: • Apud te, Deus, omnium rerum humani. Alia modo didtur 'naturale' quod actione
instabilium stant a causae et omnium rerum mu- naturae producitur in esse: et secundum hunc
tabilium imrnutabiles manent origines et omnium mod urn non erat naturale; non enim producebatur
irrationahilium b et temporalium sempiternae vi- in esse operatione' naturae, sed potius operatione
vunt rationes"· Conditoris naturae. Cum enim sit triplex cursus
5. Ad hoc quod consequenter obicitur, dicen- sive exitus rerum in esse~ ut habetur ab An-
dum quod, si corpus illud prius c fuit incorrupti- se I m o, De conceptu virginali 3, scilicet mirabilis,
bile ct post corruptibile, non propter hoc desiit naturalis et voluntarius, naturalia prima modo
esse quod prius fuit, sed d cuiusmodi primitus dicta cursu mirabili exeunt quandoque in esse.
fuit. Tamen circa hoc notandum quod quidquid Unde originalia rerum principia, et maxime corpus
in corporibus humanis immutabile intelligitur, pri- Adae producebatur in esse cursu mirabili 4 ; erat ta-
mae conditionis est e proprium; quidquid vera men corpus humanum habens quidquid requiritur
mutabile et varium I, illud superadditum est et ad veritatem corporis huiusmodi: unde non sequi-
extra naturam substitutum, quantum ad statum tur ' non fuit productum in esse operatione natu-
conditionis. Unde universaliter in omnibus corpo-. rae, quae est vis ins ita etc., ergo non fuit naturale'.
rib us humanis una et eadem forma communis g 7. Ad positionem haereticorum dicen-
intelligitur et semper incommutabiliter stat: va- dum quod aliquando Deus ex simili simile producit
riabilcs enim differentiae, qu-ae eidem formae in esse, aliquando ex dissimili, sicut dicit Cas-
accidunt, non contingunt ex ratione primae- con- sian us, De incarnatione Verbi 5, contra haereti-
ditionis. Unde Gregori us Nyssenus, cap. 27 cos praedictos scilicet, qui ponebant Christum non
De imagine 2 : c Non per omnia quod h est no- esse Filium naturalem Virginis, dicens sic: c Si
strum in fluxu et transmutatione est. Si enim ideo natum ex Xirgine Deum non putas, quia ho-
esset, reprehensibile esset universaliter quod nul- moousios parenti debet esset nativitas, quo modo 11
lum statum habet ex 1 natura; sed iuxta subtilio- res dissimiles ex dissimilibus crediturus es sub-
rem rationem eorum quae in nobis sunt, quoddam stitisse v naturis? Ergo apud te nee coturnices su-
quidem stat, quoddam k vera ex mutabilitate oc- bito ventus intulit 6 nee manna decidit 7 nee vinum
cidit. Mutatur enim secundum augmentationem 1 ex aqua prodiitB nee multa millia hominum ex uno
et diminutionem corpus, veluti vestimenta quae- cibo pasta sunt 9 nee post lutum caeco lumen appa-
dam secundum consequentes aetates indutum. ruitx 1o "· Et ponit u aliam instantiam de apibus
Stat vera per omnem conversionem intransmuta- quae nascuntur ex Y floribus. Unde in hoc patet
bilis in se ipsa forma insitis sibi semel ex natura quod differt virtus infinita a virtute naturali sive
signis non desistens, sed in omnibus secundum creaturae, quoniam virtus increata operatur et ex si-
corpus transmutationibus cum suis notionibus ap- milibus et ex dissimilibus, in quibus non est poten-
paret. Subtrahetur per verbum •, Domini videlicet, tia activa; virtus vera creata ex similibus similia
"ipsa, quae ex passione est, mutatio, quae formae aut saltern ex tali bus in quibus est potentia quodam
superaccidit •. Notatur ergo in hac auctoritate modo activa, non solum materialis sive passiva.
triplex status naturae humanae, scilicet naturae 8. Ad illud quod adiungitur quod 'spiritualis
conditae per statum immutabilitatis ipsius formae, substantia non format verum corpus huma-
12
naturae lapsae per mutabilitatem m passionum va- num' etc.: dicendum quod non est simile, quia
riarum circa ipsam essentiam, naturae reparatae ilia formatio non est nisi quaedam compactio ar-
per subtractionem mutationis n, quae accidit circa tificialis ad operationem aliquam exercendam per
essentiam vel formam. us urn illius corporis nee z est ibi proportio nu-
6. Ad a I i u d dicendum quod corpus illud erat meralis ad animam humanam, quae debet esse
naturale. Sed naturale dicitur o dupliciter. Uno inter corpus organicum perfectibile anima ratio-
modo dicitur 'naturale' in quo est veritas quaeP nali, nee inter substantiam angelicam et illud. Sed
congruit naturae tali: et secundum hunc modum corpus Adae, quamvis formatum fuerit a Deo de
erat q corpus illud naturale, quia in illo' erat limo, tamen fuit organum verum animae Adae et
tota veritas quae congruebat naturae corporis ipsa forma eiusdem.

l lib. I, c. 6, n. 9 (PL 32, 664). a loan. 2, 9.

~ De homin. opij., c. 27 (PO 44, 225sq.). t Matth. 14, 19; Marc. 6, 41: Luc. 9, 16; loan. 6, II.
:1 Cap. 11 (PL 158, 446). 4 Cf. supra, num. 227. 10 loan. 9, 6·7.
S Lib. VII, c. 4 {PL 50, 204 sq.). u Cass\an., lac. dt., c. 5 (PL 50, 206}.
6 Ct. Exod. 16, 13. 1 Cf. Exod. 16, 14. 12 Cf. supra, num. 186.
 INQ. IV, TRACT. II. SECT. II, QUAEST. I, TIT. I, - 450•
564

CAPUT II.

DE VERITATE PROPAOATA CORPORIS ADAE.

equitur inquircre a de veritate

propagata. Et I Primo, si tota vcritas humanae naturae fuit in
Squaeritur: 1
corpore Adae quoad esse corporale;
secunda, de modo propagationis.

ARTICULUS I.
450
Utrum Iota verifas humanae naturae fait in corpore Adae quoad esse corporale 1•

De prirno arguitur quod b sic: a. August i-
n us Jibro XIII De civitafe Dei, cap. 14 2 : .. Ornnes
fuim,us in illo uno quando fuimus ille unus, qui
per peccatum lapsus est •; sed non fuimus in Hlo
secundum animam; ergo secundum corpus fuirnus
omnes corporaliter in illo primo corpore.
b. Praeterea, Anselm us, De conceptu virgi-
nali, cap. 23: • Quia tota in wimis parentibus
erat humana natura et extra ipsos nihil erat,
de ilia tota infirmata et corrupta est •; sed si-
militer in prindpio fuit Eva in Adam; ergo null urn
humanae naturae individuum exceptum r est, et
inde ut prius.
c. Praeterea, idem, in d eadem libra, cap. 9 4 :
"Poterat Deus de Adam, in quo semen omnium
hominum creaverat, aliam facere mulierem, per
quam de Adam propositum Dei perficeretur •.
Praeterea, quod hoc possit esse, patet per Au-
gustinum, De vera religione 5, dicentem: .. De
uno semine possunt secundum suam naturam vel
segetes segetum vel silvae silvarum vel greges
gregum vel populi populorum per saecula pro-
pagari, ut nullum folium sit vel nullus pilus per
tam numerosam/ distensionem, cuius non£ ratio
in Hlo prima et uno semine fuerit "· Ergo, cum h
ex uno grana seminentur omnia grana et in eo
contineatur omnium granorum virtus, videtur si-
militer quod ex uno corpore propagari possit vel
propagatum sit omne corpus humanum seminaliter.
Contra: I. Si 1 in illo corpore fuit tota human a
natura, ergo aut secundum formam aut secundum
materiam k aut secundum utrumque. Non secun-
dum materiam, quia non erant in ilia corpore tot
atomi quat ex eo seminata sunt corpora 6. Neque
secundum 1 formam, quia, cum veritas humanae
naturae, quae fuit in Adam, sit transfusa ad
• Ito r,' •u om • P om. ' P mmptom-.-,-,,.-,-.-,,11-om-.-,11-,,-,,-111-om-.
~Rom ~ V MIUrDm.
1
Z om. • f' pontt "V om
posteros, formarum autem non est transfusio sine
transfusione materiae, videtur quod non fuerit In
eo natura humana secundum formam, cum non
possit m materia ad tot corpora formanda dividi
quot'sunt ex eo propagata. - Praeterea, cum
veritas ilia naturae sit transfusa ad posteros,
transfusio autem ilia per divisionem facta est,
forma autem simplex est et indivisibilis 7 , patet
quod non fuit n in illo humana natura secundum
formam.
2. Praeterea, ut habetur in alia Philosophia 8 , se~
men est ex superfluo ultimae 0 digestionis sive nu-
trimenti. Dicit enim Aristoteles, inP libra De ani-
malibus9, quod sperma est superfluitas ultimi cibi;
quod autem est tale non est de veritate substan-
tiae generantis; ergo corpora propagata de prima
homine non erant de veritate substantiae illius.
3. Praeterea, cum illud quod est hominis debeat
in ipso resurgere, si omnium hominum corpora
fuerunt in Adam, ergo in ipso resurrectura sunt.
4. Praeterea, pars non est idem per essentiam
cum suo toto; ergo, si quod in Adam fuit se-
cundum carnem, propagatum est lege naturae et
per decisionem partium a toto, non rema:1sit in
ipso Adam tota veritas saltern post decisionem
nee insuper eadem est humana natura in nobis
et in Adam.
5. Item, omnis divisio alicuius partis, naturaliter
unitae cum toto, in re habente sensum fit cum
dol ore et tristitia; sed decisio spermatis fit per
divisionem alicuius ab aliquo in re habente sen-
sum sine dolore; ergo non fit per divisionem
alicuius partis unitae naturaliter alii.
6. Item, differenter est in appetitu et potestate
rationalis et simpliciter naturalis, quia appetitus
et potestasq rationa1is est ad opposita, natura1is
I V '"""m""'m. , z odd. ul. • T om.
"V ultimo. I' Ita f', alii om. q Sill pote.statl:s; Z om. est.

1 Cf. Lombard., U Senl., d. 30, cc. 13-14 (p. 466sq.);

S. s;~a;;: ~~nt., d. 30,
2
a.
3, qq. 1 et 2 (II, 72£Jsqq.).
6 Cf. Lombard., Joe. ell.
7
8
Cf. Gilbert. Porretan., De sex princlp., c. I (I, 3lc).
3 PL 158, 434. Afistot., De animal. general., 1, c. 18 (Ill, 334)j cf. Avl·
4 PL 158, 443.
5 Cap. 42, n. 79 (PL 34, 158).
cenna, De nat. animal., XV, c. 2 (f. 60c).
9 Loc. cit.
 DE CDNDITIDNIBUS INTRINSECIS CORPORIS ADAE.
simpliciter ad unum; igitur, cum appetitus na-
turae sit ad hoc quod uniatur illud quod est
pars membri cum suo toto, eius appetitus non
erit ad divisionem eiusdem; ergo nunquam ap-
petit aliquid dividi a membro quod est de sub--
stantia illius; ergo decisio seminis est per di-
visionem alicuius quod non est de membra
aliquo.
Respondeo: Cum 'tatum' tripliciter dicatur In
V Primae Philosophiae 1 - uno modo idem est a
quod perfectum; alia modo secundum quod di-
citur tatum aliquod unum continens naturaliter
partes in eo, quae uniuntur in aliqua forma una
substantiali: sic 6 dicitur tot urn universale, uniens
quodam modo contenta inc forma una; tertia
modo dicitur tatum aliquod unum continens plu-
res partes, quae, existentes d in tota potentia,
uniuntur in eadem quantitate vel secundum na-
turam vel secundum artificium: et hoc modo di-
citur tatum in quantitate respondens parti in
quantitate - prima modo erat tota natura in
Adam, qui perfectus erat homo ex anima et cor-
pore; similiter secunda modo: erat enim in eo
tota humana natura t, in quantum hoc quod dico
'humana natura 1 quaedam forma erat dans! esse
contentis, secundum illud 8 o e t hi i 2 : • Species est
tatum esse individuorum •; quae quidem partici-
pata est ab omnibus hominibus et in qua omnes
uniti suntc, secundum quod dicit Porphyriush 3 :
• Participatione speciei plures homines unus •;
tertia modo sol urn in potentia et non in actu per
materiam 1 distinctam erat omnium corporum ma-
teria in corpore Adae. Tripliciter igitur dicitur
tota humana natura fuisse in Adam: et quia na-
tura humana perfecte erat in eo et quia species
humana quandoque in illo k solo salvata erat,
quae postea ab aliis est participata, et etiam quia
aliquid in ipso erat quod per propagationem est 1
de c6nstitutione corporum omnium hominum.
Cum ergo quaeritur quo modo tota humana
natura fuit in Adam, scilicet secundum mate-
riam aut etc. m: dicendum quod secundum ma-
teriam, quia materia omnium corporum sive
materiale, quod est de constitutione omnium cor-
porum humanorum, erat irt corpore Adae. - Et
ad maiorem huius notitiam notandum 11 quod in
corpore Adae erat quantitas molis cum ratione
seminali. Ratione quantitatis illius molis poterat
extendi et diffundi secundum extensionem cor-
poris quasi improportionaliter maioris, sicut gutta
I Metaph., IV, cc. 16 el 26 (II, 527, 531).
2 In Porphyr., 111 (PL 64, 112 el 115); cf. Dt dill/sione
I 3 De praedicam., c:. De sptcie (PL 64, 111).
(PL 64. 882).
565
vini effusa in magna vase aquae, materia illius
ditfundit se per tatum vas illud, immo, ut ponunt
noti in o Philosophia alia 4, aliquid parvae quan-
titatis possibile est ad ditfusionem quasi infini-
tam ratione quantitatis suae materiae, sicut quan-
tum, ratione qua quantum est, divi.si.bHe est in
infinitum. Ratione ergo quantitatis molis sive
materialis corporis Adae partes ipsius decisae in
generatione, quantacumque eis facta fuerit ad-
ditio per susceptionem alimenti, diffundebant se
secundum extensionem quantitatis additae. Prae4
terea, ratio seminalis in ilia virtutem habuit P
activam, qua poterat se multiplicare in materia
susceptibili, sicut potest virtus lucis et ignis et
conslmilia. Quia ergo portio decisa a corpore
illo ratione quantitatis materialis poterat se exten-
dere secundum extensionem corporis cuiuscum-
que quantitatis additae, virtus autem multiplicare
se in materiali addito sufficiebat ad omnia cor-
pora generis humani seminanda.
Ad praedictorum evidentiam potest suaderi sic:
Constat quod corpus parvum q sive humor mo-
dicus potest ita commisceri magna, quod nulla
est post commixtionem distinctio, ut, quando est
commixtio usque ad homogeneum ', tali mixtione
facta, nihil fits de ilia magna corpore quod non
fit de parvo eidem commixto. Similiter intelli 4
gatur illud mixtum commisceri maiori, et sic
procedendo intelligatur quod res parvae quanti-
tatis sic possit commisceri et uniri rei maiori,
ut nihil de maxima re fiat quod non possit ra-
tionabiliter dici t factum de illo parvo. Sic igitur
intelligendo, satis rationabile videri potest etiam
secundum operationem naturae omnes homines
materialiter fuisse in Adam et de Adam, quamvis
modicum ex ipso fuerit decisum.
E t s i obi cia t u r quod res parvae quantitatis
non possit adeo extendi: dice n dum quod hoc
non impedit 11 , cum omne corpus, quantum est
de natura quantitatis, sit divisibile in infinitum.
Et hoc dicunt physicP et approbafV Augusti-
nus, II Super Qenesim ad litteram 6, ita dicens:
c Physici autem subtili ratione persuadent nullum
essex quantumlibet exiguum corpusculum, in quo
divisio finiatur, ac per hoc si potest aqua ad
tantas guttarum minutias pervenire, ut super
istum aerem vaporaliter feratur, qui natura levior
est aquis, cur non possit et super illud levius cae-
lum minutioribus guttis et levioribus immanare"
vaporibus? • Praeterea, quo modo haberet illud
4 Cl. Arislol., Phys., Ill, c. 6 (II, 281 SQ.).
:t Cf. Arlslot., loc. cit 6 Cap. 4, a. 8 (PL 34, 266).
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I. TIT. I. - 450.
566
1 principium aliorum: hoc est una est a veritas na~
verbum Augustini veritatem, quod Chri-
turae quae respicit esse Adam in sc, alia quae
stus fuit in Adam secundum corpulentam sub-
respicit esse illius ut est ad producendum alios
stantiam, nisi aliquid descendisset de corpore
in esse. Veritas ergo naturae, quae erat in Adam
Adae usque ad Christum 2 ? Item, lsai.' 11, t.:
Egredietur virgo de rod ice Jesse; ergo m Chn- respectu sui, resurget in ipso Adam, sed b quae
sto fuit a liquid de radice /esse; Rom. 1, 3: Fac- erat in ipso respectu speciei resurget ·in alia. Et
tus est ex semine David secundum carnem ; est' simile: dicimus enim Petrum verum hominem,
0

ergo in Christo fuit a liquid de carne David; quia participat naturam spcciei et quia habet
collectioncm proprietatum quas in alia impossi-
Hebr. 2, t6: Semen Abrahae apprehcndil.
[Ad obiecta): 1. Cum ergo obicitur quod 'non bile est reperire: ratione primi non distinguitur
erant in illo corpore tot atomi' etc.: dicendum .ab aiiis hominibus, sed ratione secundi. Simi-
quod, etsi non erant tot atomi b existentes in actu liter a veritas humanae naturae in Adam, prout e
et secundum speciem sive secundum formam, erant respicit naturam speciei, non appropriator Adae,
tamen tot existentes in potentia et secundum ma- et ideo in ipso non I resurget, sed prout consi·
teriam, quia ~ateriale, decidendum de corpore deratur in quantum est proprietas rei naturae,
illo, ratione quantitatis ill ius fuit possibile c quasi ipsum distinguit et in ipso resurget.
ad infinitam extensionem et divisionem. 4. Ad a I i u d dicendum quod~:, secundum quod
2. Ad a 1i u d dicendum quod semen dicitur esse 'tatum' sumitur prima modo, id est dicitur perfec~
de superfluo nutrimenti, non quia a in embrione tum, sic post propagationem factam per decisio~
non r sit alia substantia quam de mo superf\uo, nem portionis carnis Adae remansit in ipso tota
sed f quia pars maior in quantitate est de illo, se- veritas humanae naturae; similiter, secundum
cundum quod solet quandoque tatum a parte maiori quod 'tatum' sumitur secunda modo. Licet enim
denominari 3• Duae enim circa hoc sunt opiniones: species humana, antequam de eo h fieret aliqua
una, quae ponit prolem seminari et propagari de propagatio, in ilia 1 solo salvata esset, post au~
vera.: substantia patris 4 ; alia, de superfluo nutri- tern in eo et in aliis, nihilominus in eo k post
menti 5• Prima autem habet respectum ad quanti- propagationem erat perfecte quantum ad suam
tatem virtutis, secunda ad quantitatem molis: essentiam sicut et ante: non enim eo quod in
aliquid enim in generatione descinditur de vera pluribus existit, minus perfecte existit in sin-
substantia patris, quod, licet forte minoris sit gulis. Quantum autem ad esse quod attenditur
quantitatis ilia parte quae est de superfluo nu- in actu continendi et dicendi, non erat 1 tota post
trimenti, est tamen maioris virtutis et plus confe- sicut et ante, quia, cum ante m continebat actu
rens substantiae foetus sive prolis genitae. Propter solummodo individuum primi hominis n et de eo
quod videtur quod medium sit tenendum et po- solo actu dicebatur, post continebat plures et de
nendum sit prolem de utraque substantia seminari. pluribus dicebatur. Secundum quod 4 tatum' di-
3. Ad a I i u d dicendum quod natura in prima citur tertio modo, sic non remansit in ipso tota
homine erat duplex: una, quae erat simpliciter veritas humanae naturae uno modo, quia cum 0
ipsius ut erat individuum; alia, quae erat illius ut veritas humanae naturae in Adam non tantum
erat principium aliorum. Haec 11 autem natura du- determinata erat circa esse ipsius Adae prout
plex respondet duplici appetitui - quorum 1 unus erat persona ista P, sed prout erat princi'pium
erat respectu salutis in se, alius respectu k sa- aliorum - unde q respectum habebat ad speciem
lutis in a\iQ - e\ dup\ici v\rtuti, scilicet nutritivae, salvandam per propagationem aliorum de sua
qua intenditur salus sive conservatio rei in se substantia- cum uniuscuiusque substantia et vir-
et generativae, qua intenditur conservatio rei i~ tus sua mensuretur periodo, subtracta aliqua por-
alia. Un_de Eccli. 30, 4: Mortuus est pater eius, tione substantiae suae in generatione, similiter
et quast non est mortuus, simi/em enim t reli- et virtutis, non habebat substantiam et virtutem
quit post se. Unde filius dicitur quia fit ut iUe in il\a totalitate qua prius, scilicet secundum
qui ge~uit. Huic duplici naturae duplex respon- quod erat principium aliorum, licet haberet se-
det ventas: una quae respicit esse individui ab-
cundum quod crat hoc individuum vel r persona.
solute m; alia quae respicit esse in quantum est
Sic ergo quantum ad primum modum sumendi

• V" 11~ "Ill; ;· :~. f d: :oPa,:, .,',,Ita V.alll <>Ill • Ita i', alii pottnllu "I( (eorr.) qulr< • Ita 1', alii om. 1 z tt. u I' mtra.
..11 ' V c/. • V om.
A f;:. f.~~:· •'/u,:WJ·. ~~u. , It: ~~~al~:.~~ro l'~tf' rl/t,:.~.. t fiJO
'""' 0
• Rom flf/11/1/tr ... prrm/
" I. om. • V ut. " I' tl/u
1 y om.
., I' om.
~ 1111 f', alii 001.
• VJ.. ct.
1
Dt Qen. Dli lilt., X, c. 20, n. 35 (I'L 34 424)
2 Cf. S. Bonav., 111 SenJ., d. 3 . 2 a /
(Ill, 89sq,).
." ,
' p ' . 2, q. 2, ud 3
I gerfl!~ul.,
4
E11t
·
upwlo Alcxandri Apl1rodltiil; cf. Avcrroes, De
I, text. :J8 (V, 161).
6
~ Cf. Aristot. Phy:;. 11 c J (II ""'') E~;t uplnlo Arltilotclla ct Avh:cnnac, cf 11upra, p. 564,
• • • · • -~ · nota 8.
 DE CONDITIDNIBUS INTRINSECIS CORPORIS ADAE.
• tatum ',
tota humana natura fuit in ipso post
propagationem factam de eo et ab eo sicut ante;
quantum ad secundum uno modo similiter, alio
modo non °j similiter quantum ad tertium. -
Quod au tern infertur quod 'non erat in
nobis eadem natura humana quae in eo': dicen-
dum quod eadem fuit quantum ad veritatem na-
turae humanae, licct non quantum ad totalitatem
sive multiplicitatem veritatis; in nobis enim est
veritas humanae naturae quantum ad esse indi-
vidui, non b quantum ad esse principii, generalis
scilicet, sicut fuit in eo.
5. Ad a I i u d quod sequitur, dicendum quod
quandoque fit divisio uniti naturaliter et iuxta
ARTICULUS II.
De modo propagationis humani generis ab Adam '·
Quaeritur consequenter de modo propagationis,
id est utrum propagatio humani generis ab Adam
sit c per multiplicationem substantiae decisae ab
eadem in generatione, a. sicut ponit Magister,
Illibro Sententiarum, 30 dist. 2, dicensh: •Omne,
quod in humanis corporibus naturaliter est de-
scenditque a prima parente lege propagationis
et in se auctum et multiplicatum est, nulla exte-
riori substantia in idem 1 transeunte, et ipsum in
futuro resurget, tomentum quidem habet a cibis,
sed non convertuntur cibi in humanam substan-
tiam, quae scilicet per propagationem descendit
ab Adam », Ex hoc verba videtur quod illud
solum sit de veritate substantiae posterorum k
quod propagatum est a primis parentibus.
b.ltem,adidem, Beda 3 superilludMarc. 7,15:
Nihil est extra hominem introiens in eum, quod
possit eum coinquinare etc.: • Quia ad prim urn tac-
t urn liquidior cibus et potus per membra diffun~
ditur, quam vis tenuissimus humor et liquens esca,
cum in venis et 1 artubus cocta fuerit et digesta,
perm occultos meatus, quos Graeci poros vacant,
ad inferiora dilabitur et in secessum" vadit •. Igi~
tur omnino quod intrat as, exit nee cedit in na-
turam eius quod alitur.
c. ltem, Augustin us, XXll De civitate Dei,
cap. 20 4, quaerit: Si aliquis nutriatur carnibus
humanis, in quo debent carnes illae resurgere? Et
dicit o respondendo: • Reddetur caro ilia hominl,
in quo esse caro ilia P humana primitus coepit;
1 Cf. S. Uonav., 11 Sent., d. 30, a. 3, qq. I et 2(11, 726sqq.).l
2 Cap. 14 (p. 467).
3 In Marc., II, c. 7 (PL 92, 201).
567
appetitum naturae, et ilia non infert tristitiam, sed
delectationem, in quantum huiusmodi; quando-
que contra appetitum naturae et per violentiam
factam naturae, et ilia infert tristitiam.
6. Ad iII u d c quod obicitur quod • appetitus
naturae est ad unum ' etc., dicendum d quod est
considerare naturam in homine dupliciter: vel
ut appetitus naturae est salvare se, in quantum
potest in hoc individuo, et sic eius appetitus est
unire, et in quantum huiusmodi exercet opera
nutritivae et' augmentativae; vel ut appetitus eius
est salvare se in simili specie, cum non potest
in eodem, et sic eius appetitus est dividere, et,
in quantum huiusmodil, exercet opera generativae.
ab illo quippe altero tamquam mutua sumpta
deputanda est q •. Ex hoc patet quod non conver~
titur r alimentum in veritatem naturae alendi s.
d. Item, Augustin us, in t eodem, determinat
de parvulis quod resurgent in perfectione corpo-
rali. Unde dicit, cap. 14 5 : c [psa membra omnia
iam u sunt latenter in semine, cum etiam natis
nonnulla adhuc desint, sicut dentes et si quid eius-
modi. Secundum hanc rationem profecto in resur~
rectione corporis detrimenta non timemus • etc.
Igitur videtur quod in semine lateant omnia mem-
bra quantum ad perfectionem corporalem, et ita
nihil de nutrimento est de veritate naturae.
e. Item, in libra De animalibus 6, babetur quod
semen, quod est materia generationis, assimilator
filio egredienti de domo patris sui. Quod sic
exponitur: sicut filius egrediens defect secum
partem substantiae suae et earn negotiando mul-
tiplicat, sic semen partem substantiae prolis aug-
mentandae secum defert et earn multiplicat •.
f. Item, Augustin us, XXII De civitate Dei,
cap. 14 7 : c In ratione uniuscuiusque materiae in-
dita corporali, iam quodam modo, ut ita dicam,
liciatum x videtur esse quod nondum est, immo
quod latet, sed accessu temporis erit vel potius
apparebit. ln hac ergo infans' iam brevis aut
longus est, qui brevis longusve futurus est •. Ex
hoc patet quod tota quantitas hominis.: est in
portione ilia quae descinditur a parentibus, et
quantitas in qua resurget. Unde subiungitur
4 Num. 2 (PL 41, 783) _, PL 41, m.
6 Cf. Aristot., De ani~Ml. general., II, c. 4 (Ill, 356)
'f Loc. cit., ubi et sequeatia.
 INQ. TV, TRA.CT. II. SECT. II. QUAEST. I, TIT. I. - 451.
568
J.ltem, Hugo 5 : .. Sane sex sunt opera, quihus.
ibidem: • Secundum hanc rationem profedo" in
omnia, quae fiunt, rtd effectum perducuntur a.
resurrectione corporis detrimenta non timemus .•· Primum opus est de nihilo aliquid facere. Se.
lgitur, ut videtur' nihil resurget nisi quod est 111 cundum opus est de aliquo aliqua /J facere se-
semine. . cundum substantiam et quantitatem in maius.
g. Item b, eodem libro et eode~ ~ap.: • Creaton Tertium opus est dec aliquibus aliquid face.re
rerum, qui creavit cuncta de mhllo, quo modo secundum substantiam et quantitatem in minus.
deesse posset unde adderet quod adden~um
Quartum opus est de aliquo aliqua a facere, non
fore mirus Artifex nosset ? • Ex hac auctontate
tamen secundum substantiam et quantitatem in
arguit Augustinus, ibidem, cap. 14 , q.uo~,
1

maius. Quintum opus est de aliquibus aliquid

cum tota giganteae r magnitudinis moles stf 1~
ratione modica, possibile est resurgere eum ~u1
iacere, non tamen secundum substantiam et quan-
brevis est cum d moritur, in magna mole et _sme titatem in minus. Sextum opus est de aliquo
additamento extrinseco, ut videtur, cum Dommus nihi1 facere. Ex iis sex operibus quatuor soli Deo
tantam ibi r veritatem in ilia ratione creaverit. possibilia sunt, duo reliqua tantum creaturae
Ergo a simili in proposito. . . possibilitati conveniunt. De nihilo enim aliquid
Contra: 1. Omnes tuimus in Adam semmahter, facere et de aliqu£> aliqua t in maius et de ali.
secundum An s e I mum 2• Sed, licet in grana uno quibus aliquid in minus sive de aliquo nihil,
6
sit virtus seminalis ad granum producendum in solus Deus potest • Duo reliqua, id est de aliquo
esse, non tamen f illud in esse producit nisi aliqua non in maius, sicut cum totum in partes
subintrante humiditate extrinseca. Quod sic de- dividitur, vel de aliquibus aliquid non in minus,
terminantt habentes notitiam huius: dicunt enim quemadmodum cum partes in toto uniuntur, crea-
quod granum, terrae mandatum, si fuerit ni- tura facere potestf ... Facere autem de ali quo ali-
mis h calidum, aduritur; si nimis frigidum, mor- quid secundum quantitatem et substantiam in
tificatur; si nimis siccum, arescit; si nimis hu- maius, est opus multiplicationis, sicut habetur ab
midum, putresdt. Similiter est, si terra, in qua eadem 7 ; ergo etc.
seminatur, eamdem patitur intemperiem, corrum- 4. Item, An s e I m us 8 : c Triplex est cursus re-
pitur granum; si vera conveniant in temperie rum in esse, voluntarius, naturalis etR mirabilis ...
granum et terra, vis humorositate relaxatur; ca- Propagatio ergo h hominum a prima homine aut
liditas autem existens in ipso, elementaris dico, est secundum cursum voluntarium aut etc. Non
inveniens substantiam granl relaxatam agit quod secundum 1 voluntarium: non enim est generatio
suum est, dissolvit ipsum et dissolvendo humi- vel productio hominis ad statum completum se-
ditatem multiplicat; humiditas autem replet sub- cundum actum voluntatis. Neque secundum mi·
stantiam grani, donee repleto grana fiat ruptura rabilem: non enim sunt opera mirabilia generatio
et post fit transsubstantiatio alicuius partis egre- et productio hominis ad k esse completum, ex
dientis in radicis i essentiam, quae terrae infigi- quo fiunt secundum cursum naturae. Neque se-
tur et mediante ipsa attrahitur k nutrimentum, cundum naturalem, quia actio naturae est finita.
quod transit in substantiam grani. Similiter est Sed si fieret huiusmodi multiplicatio per natu-
de semine quod deiectum est in moneta concep- ram, natura posset 1 in actionem infinitam, quia
tionis, sicut patet in medic ina 3, ubi determinatur non reperiret ubi staret et semper inveniret ma-
quo modo fit relaxatio humorosae substantiae et teriam m convenientem suae actioni, quia qua ra·
attractio 1 nutrimenti et multiplicatio et augmen- tione ex ilia materia parva successive sive con-
tum per nutrimenti subingressum. Non ergo in sequenter possent multiplicari quasi homines in-
propagatione a prima homine est hominum pro- finiti per naturam, eadem ratione possent alii tot
ductio et esse completum per multiplicationem mu1tiplicari ex eadem, et ita in iniinitum.
eius quod decisum est ab Adam, sed m per addi- 5. Si autem diceretur, sicut supra tactum
tionem factam ex subingressu alimenti. est 9 , quod ratione quantitatis materiae divisi-
2. Item, opus multiplicationis est a solo Deo: bilis et extensibilis est Inn infinitum - contra,
est enim creatio quaedam, ut supra tactum est 4. habetur a Phi I o sop h o 1o: Omnium constantium
---·----
• Ua F. \' profutW, alii prr/~dW. ~ kL UnterL) lldd. 111
I V add. /11, quod R Cl.p,; Z IIU pr<J ni1/. • SLZ dtltrmlrwl • Ita PZ {corf.), alll glgmllll, " Sl'L t.umt/1. • z ~ib/, qu<Jd S torr.
'"Z tt; Sum. ptr '' \'T mlfiUI. 'V rad/ce. 4 V u//ruft/1. 1 T add. uulcm.
• VT prod~IUilu.r " Z altqWd. < T om. d p ultqutd
! L om 1
S porurtl '" f IWUlram. • l:iL om. • f'Z all(Ju/d. I Z UIQ, U Jt Ulll lo f' Olll, I J' add. CU(IUffl.

I Loc. cit. et c. 15.

6 Cf. supra, num. 24.
2 Cf. De cone. virg., cc. 2 et 23 (PL 158, 434, 454). 7 Loc. cU.
3 Cf. Alfred. Anglic., De molu cordis, c. 14, n. 2 (p. 70).
4 Cf. supra, num. 481. 8 lJe COlle. virg., c. I I (PL 158, 446).
ilCf. 11upra, p. 565, nota 4.
5 De sacram. cltriSI. jid., I, p. 6, c. '51 (PL 176, 2fS5J. 10 De unimu, II, c. 4 (Ill, 449).
 DB CDNDITIONIBUS INTRINSBCIS CORPORIS ADAB.
natura terminus est et ratio magnitudinis et aug-
menti; sicut a ergo est status in rebus naturae et
terminus in augmentando, similiter est, ut videtur,
in diminuendo; ergo non est possibile huiusmodi
extension em vel divisionem esse b per naturam.
Respondeo: Circa quaestionem propositam di-
vers! diversa sentiunt, quorum propter difficul-
tatem quaestionis expedit manifestatio. Sunt c
igitur quid am consentientes determination! M a-
gistri Sententiarum, quidam dicunt contrarium.
Ponunt enim quidam 1 cum Magistro 2 quod
"'transmisit Adam modicum quid de sua substantia
in corpora filiorum quando eos procreavit, id est
aliquid modicum de massa substantiae eius di-
visum est et inde formatum corpus filii, suique
multiplicatione sine rei extrinsecae adiectione auc-
tum est •. Ad ostendendum autem quod quando-
que fit d augmentum rei per multiplicationem
huiusmodi, dicunt quod materia, quae est in mi-
nima a~re, hoc modo est sufficiens ut ex ea fiat
quasi infinitum, non quidem alterius speciei, ut
ignis vel terrae, sed etiam eiusdem, ut aeris; et
eadem ratione, cum semen decisum de Adam,
habuit in se quatuor elementa, in minima terrae,
quod fuit in semine illo, fuit materia sufficiens
quasi ad infinltam terram et in minima aquae
quasi ad infinitam aquam, et similiter de aere et e
igne: et ita in illo minima semine erat materia
sufficiens quasi ad infinitos homines, non dico
materia nuda, sed materia cum rationibus semi-
nalibus. Materia enim, ut dicunt, quae est sub
modico aere, est possibilis ad tantam extensio-
nem quantae est totus aer, immo quod tantus
aer inde posset fieri quantus est totus aer uni-
versi. Cum ergo sit triplex natura in nobis, in-
fima, ut terrena, media, ut diaphana, suprema,
ut caelestis, potest fieri multiplicatio sic: ex na-
tura enim I media, quam habet materia ex aquat
et aere 3, habet ut rarefiat et sic fiat maior per
rarefactioncm; ex natura lucis, quam habet ma-
teria cum corporibus caelestibus communem, ha-
bet ut maxime ditfundat se sine sui diminutione,
ut patet in lumine candelae, quod per sui mul-
tiplicationem crescit et diffundit se in alias can-
delas sine sui diminutione. Volentes ergo opinio-
nem h Magis t r i sustinere de huiusmodi multi-
plicatione, dicunt quod ex potentia et sufficientia
materiae et ex rationibus seminalibus, quae erant 1
in ipsa materia, secundum quod dicit August i-
n us, De vera religione, quod de uno grana sunt
• Ita P, alii 1lc. 6 VTPL om. • V lttm.
' SRL rrat. • Z jlt. • S add. rt. • V tfl.
1 Cf. Hugo de S. VIet., De sacram. christ. fid., I, P· I,
c. 31 (PL 176, 286); Pst!udo-Hugo, Summa Sent., tr. 3,
c. 10 (PL 176, 105sq.). Cf. Petr. Plclav., Senten/., II, c. 19
(PL 211. 1017sq.).
569
segetes segetum vel silvae silvarum etc., ut su-
pra 4, quae quidem habent materiam distendere,
quatenus eis inditum est a Creatore, et ex con-
gruentia rarefactionis, quae fit secundum proprie-
tates qualitatum elementorum mediorum, cuius-
modi sunt aer et aqua, et ex proprietate lucis
diffundentis se - quae quidem est in corpore
humano, sicut natura, qualitates contrarias ele-
mentorum concilians, cuius nunc actus occulti
sunt - erat potentia in ilia materia diffundendi
et multiplicandi se sine quanti extrinseci addi-
tione, sicut dicit Magister in &ntentiiss. Et
ponunt exemplum in puncta, qui est contermi-
nalis infinitarum linearum, a quo si auferatur una
linea, habet eumdem punctum separata pro ter-
mino quem prius habebat, nee est ille punctus
nunc auctus, licet obtineat duo loca punctalia
et prius nonnisi unicum, sed est multiplicatus.
Similiter in proposito: sicut enim non est hie
novi puncti creatio, sed prioris multiplicatio, sic
non est hie novae materiae creatio, sed prioris
multiplicatio.
Huic autem opinioni assentientes ulterius ex-
planando dicere possunt quod, cum in homine
sit .t caro secundum speciem, caro secundum ma-
teriam 6 et similiter de aliis partibus - quia in
singulis et similium 1 partium et dissimilium est
quaedam pars secundum speciem, quaedam se-
cundum materiam - quantum ad illud quod in
homine dicitur esse secundum speciem, est de--
scensus secundum propagationem a prima ho-
mine; quantum ad illud quod in homine est
secundum materiam, est ab m alimento. Quantum
igitur ad illud quod est in homine secundum
speciem, est augmentatio per multiplicationem;
quantum ad aliud, per receptionem alimenti. Et
potest dici quod in homine est natura habens
potentiam multiplicandi se a natura elementari
et virtute lucis coexistentis in tali harmonia. Et
videtur posse persuaderi ad hoc per hoc quod si
minimum ignis convertatur in aquam vel" aerem
vel terram, materia, quae fuit prius sub specie
ignis, iam est sub specie 0 alterius elementi: quod
esse non potest nisi iuxta congruentiam formae
fiat multiplicatio materiae. - Praeterea'. materia.
secundum se considerata, est in termino simplici-
tatis; quod sic est, non palest augmentari per ra-
refactionem nee augeri per appositionem; igitur
nulla est q eius augmentatio nisi per multiplicatio-
nem. - Praeterea, ubicumque est forma, cuius
"VJtt. •Tadd.dt. /Pom. •LqU!IRI. • T Nirllluqu up pro '· r. 11.
t z Will.
• Ita P, alii ct. • L $.11l>UOIItie pco '- J. r V .;,a.
I 2 Stntenl., II, dist. 30, c. 14 (p. 467).
3 Cf. supra, p. 340b.
" Cl. supra, p. ~. nota 4. , Loc. cit.
6 Ct. Aristot., Dt general. d corrupt., I, c. 5 (U, 441 sqq.).
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I, TIT. I. - 45 1.
570
esse determinatur circa rnateriam quantam, materia
divisionem habet et extensionem. Hoc etiam patet:
quia, s\ consideretur materia sine omni f?rma,
considerabitur ut sine omni extensione et dlmen-
sione; prout consideratur cum forma, conside~atur
ut in maiore vel minore a quantitate iuxta exJgen-
tiam formae; natura autem ignis ad salutem suae
speciei minus requirit de materia quam natura a!!-
ris et natura a~ris quam aquae, et b aquae quam
ter~ae. In c animabus autem et angelis, secundum
Damascenum et alios 1, est ponere materiam,
quae quidem materia nullius est dimensionis,
quia extensio materiae, qua locum occupat, non
est a se, sed a sua forma earn extendente, et
ideo si tota materia universi posset esse sine
forrr:a extendente earn, ut est forma in spiritibus,
non occuparet locum nisi punctalem, ut spiritus.
Unde videtur dicendum quod materia multipli-
cabilis d est natura liter iuxta congruentiam for-
mae cuius est materia, et potestatem huius mul-
tiplicationis dicimus esse in natura elementari et
virtute lucis 2• Cum autem augmentatio per addi-
tionem et rarefactionem data est infimae e naturae
corporali et nobilissimae naturae, quare non data
est virtus augmentandi per multiplicationem?
Dicimus ergo, secundum hanc opinionem, quod
in semine deciso a parentibus ad procreationem
prolis est duplex natura: quaedam est ad illud
quod requitur ad partes secundum materiam I, et
illa habet virtutem augmentativam per suscep-
tionem nutrimenti; qua edam ad illud quod re-
quiritur ad partes secundum speciem, et ilia ha-
bet virtutem augmentativam per multiplicationem.
Quantum igitur ad illud quod in nobis est par-
tium secundum speciem, descendirnus a prima
homine per multiplicationem ipsius naturae c;
quantum ad illud quod est in nobis secundum
materiam, nequaquam.
S i obi cia t u r quod semen est ex superfluo
cibi ultimi secundum Philosophum3- re-
sponderi potest, sicut supra tactum esth4.
Vel potest dici quod hoc intelligitur quantum ad
illud de quo sunt partes secundum materiam, non
de quo sunt secundum speciem.
. (Ad obiecta(: I. Ad illud quod primo obi-
c~tur m contrarium, dici potest quod revera
stcut ad propagationem grani ex grana requiritur
lUll~ Ita f ~~), d~ll QIU. ~. rn. ~z add rug nQJuru
w:::::::: quod P awr/IUI. : ~ : n ) ~ui.~!!'u:d: 1 ':~m
ll:LZmullipliClllionihut • V complda T p '
'S tmJ.t. "VSTR o~ .• In fLZ eat add.' mg~mp:t:~ V,
1
Cf. Dam.as~., De fide orthod., 11, c:. 3 (PO 94 , 867); Am-
bros., ~ vtrgm., I, c. tl, n. 53 (PL 16, 203); S. Fulgent
D~ Trinif., c. 9 (PL 65, 505); supra, num. 106 ct 828 .,
Cf. Alex. Hal., Summa t~ot., 1, p. 141 , ad 5 _ ·
3 Cf. supra, p. 564, nota 2.
subintratio hurnoris, ut tactum est'· similiter in
propagatione generis hllmani ex prima homine re-
quiritur subintratio alimenti ut fiat multiplicatio et
augmentum partium secundum materiam per nu-
trimenti subingressum et tomentum partium se-
cundum speciem. Unde propter duo necessaria
est attractio alimenti, scilicet ut sit materia par-
tium secundum materiam et tomentum partium
secundum speciem, quae multiplicantur 1 et aug-
mentantur ex portione k substantiae generantis de-
cisae in generatione.
2. Ad a I i ud quod sequitur, scilicet quod 1 opus
multiplicationis est a solo Deo ': dicendum quod
hoc intelligitur ubi res multiplicabilis nulla sub-
stantia coniuncta vel communicata aliquo modo
multiplicatur, ut erat in multiplicatione panum,
Marc. 6, 34-44; similiter in formatione Evae de
costa Adae 6• Unde multiplicatio lucis, quae est
substantia, secundum Augustin u m 7 , nulla ei
coniuncta substantia, non 1 posset esse nisi a solo
Deo, ut si vacuum esset circa corpus solare,
credo quod lux solis non posset multiplicare se
per naturam nee posset m fieri nisi a prima po-
tentia; potest au tern lux multiplicare se, coniuncta n
illi substantia apta 0 ad susceptionem huius mul-
tiplicationis. Similiter potest dici in proposito:
nisi illi parti, quae est de vera substantia patris,
esset aliqua substantia coniuncta, scilicet sub-
stantia alimenti ministrantis tomentum eidem P,
non multiplicaretur nee posset multiplicari nisi
a solo Deo. Sic videtur posse dici de multipli-
cabilibus q habentibus esse completum per ali-
quam formam determinatam. De re autem com-
pleta, ut quae caret forma complente ', ut de
prima materia in ratione qua prima, potest dici
quod ilia est multiplicabilis iuxta quod requirit
forma perficiens eamdem. Et hoc videtur proba-
biliter posse dici quod sicut s dispositione or-
dinatissima summae sapientiae a prima potentia
est creaturis, praeditis virtute activa, data potestas
multiplicandi se sive formas proprias in earum
susccptibilibus, ut patet de quibusdam elemen-
tis, similiter existenti in 1 gradu extrema possi-
bilitatis debeat u dari possibilitas a pta ad sui
ipsius multiplicationem a forma completiva il-
Hus sine 11 natura alia. Et hoc videtur congruere
perfecto et ordinatissimo Artifici omnia ordine
• S om 4 V mu/1/pUcatur. • Ita p (corr.) R, alii lnflrme. I Ita f'Z, alii
• Z prupurll1me 1 Z om., (n I' ut adtJ. (nttrl. '" L ponent • Z COli'
aub,lunllu uplt pro 1 a ,. V quod ~ Ita y (curr ) VST mulllpllctbua,
al: 1 1!~~t:· al!l add o, VSTRZ om q 1., In p c~t at.hl mg, p (c~rr) ~iderl pro die/
4
Cf. supra, p. 566, ad 2.
5
Cf. supra, p. 568, n. 1. 6 Cf. Gen. 2, 22.
7 Ct. De Gen. ad lilt., HI, c:. 4, u. 7; Vll, c. 15, n. 21
ct c. 19, n. 25; XII, c. 16, n. 32 (PL 34, 281, 363, 364,
466); S. Bonav., II SenJ., d. 13, a. 2, q. 2 (II, 319sqq.).
 DB CDNDJTIDNIBUS INT~INSBCJS CO~PO~JS ADAE.
congruentissimo producenti In esse, ne a tanto Ar-
tifice sit aliquid productum in esse ut forma natu-
rali perficiatur, quod nullo modo natura perfici
possit: quod esset, si materia, naturali forma per-
ficienda, quae'\ in quantum est materia, omnino
simplex et ita nulli formae 6 naturali a pta, in
quantum huiusmodi, per naturam aliquam infe-
riorem muUipHcari non posset ita ut aptaretur
ad' formae convenientis susceptionem. Nee vide-
tor dissonum rationi quod carni primi parentis,
quae condita fuit ut esset principium omnium sui
generis et ita divinae gereret imaginis rationem ',
quae etiam in aliqua sui parte erat deificabilis,
scilicet per gratiam unionis cum Dei virtute nee non
et d in multis partibus per glorificationem, data
esset aliqua e praerogativa naturae quantum ad
potestatem multiplicationis sui, cum hoc da-
tum sit quibusdam creaturis incomparabiliter mi-
noris dignitatis quantum ad formas earumdem.
Unde ponentes materiam simpliciter posse in se
naturaliter multiplicari, similiter et illud quod
crat decisum a prima parente, non videntur a
ratione sive a probabilitate deviare. Non hoc!
autem sic se habere assero, sed quadam con-
gruentia coniciendo, ne videar dicta a tantis
doctoribus obviare, ex quo non invenio ab ali-
quo doctorum sanctorum dici R contrarium.
Si obiciatur contra hoc per verbum Au-
gustini, Super Genesim ad litteram, X 2 , in tine,
quod videtur asserere quod nullum corpus au-
getur per multiplicationem, opponens contra Ter-
t u IIi anum 3, qui pone bat animam esse cor-
pus et commetiri se corpori maiori et minori
sine aliqua sibi facta additione, et hoc explanat
ponens exemplum de massa metalli, quae ali-
quando dilatatur per tunsionem h sine aliqua ad-
ditione sibi facta- contra istum dicit Au gu-
s tin us: c Quid absurd ius quam putare massam
cuiuspiam metalli ex aliqua parte crescere posse,
dum tunditur 1, nisi decrescat ex altera, vel augeri
latitudine, nisi crassitudine minuatur, aut ullum
esse corpus, manente naturae suae quantitate k,
quod undique crescat, nisi rarescat? • Ex ultimo
verba hie posito videtur quod absurdum sit ponere
corpus aliquod, manente sua quantitate, crescere,
nisi rarescat; ex quo videtur quod nunquam
crescit aliquod corpus per sui multiplicationem.
-Ad quod dici potest quod Augustinus lo-
quitur secundum modum communem quo res
crescunt sive eftiduntur maiores. Rei enim ma-
nentis in sua quantitate, id est cui nulla fit
1 quod huiusmodi propagatio est secundum cursum
·----
"V qua.
'T add. ln.
v
~ nulla forma pro n. f. • Ita Vf, alii ollqu/d. "SFL om. • R t;
~ VTRl. terulonem, z fu~lontm: V sl~t pro sine.
o V multlplicato. I' VTR ll/iu.r. q V dfcunt. • P sum/.
1 Cf. supra, p. 503, Solutio et p. 547, Solutio.
2 Cap. 26, n. 45 (PL 34, 428).
3 Cf. De anima, c. 37 (PL 2, 715).
571
additio, non est alius modus crescendi secundum
cursum communem quam per rarefactionem. Vel
potest fieri vis in hoc quod dicit • manente sua
quantitate •, ut sit sensus: corpus manens in
sua quantitate, ita quod non sit augmentata per
additionem quanti neque per multiplicationem,
non crescit nisi per rarefactionem, quia istis tri-
bus modis, ut videtur, est corporum augmentatio,
scilicet aut per additionem quanti aut perm mul-
tiplicationem aut per rarefactionem.
3. Ad hoc quod sequitur potest dici quod opi-
nio Hugo n is fuit quod haec multiplicatio a solo
Deo fuit et inter opera mirabilia computanda.
Unde dicit 4 quod • quando simplex materia sive
atomus simplex factus est, de nihilo aliquid fac-
tum est; quando vera id n ipsum simplex corpus
in semetipso multiplicatur et in plura excrescit,
fit aliquid de aliquo in maius, quod, licet mica-
bile videatur, maius tamen est de nihilo aliquid
facere quam de aliquo plus facere. Hoc modo
operandi de substantia costae, in se divina virtute
absque extrinseco additamento multiplicata 0 , cor-
pus mulieris factum est •. Et post quibusdam in-
terpositis subiungitur: • Non itaque costae illi P
extrinsecus aliquid additum est, sed ipsa ex se-
metipsa, divina virtute operante, multiplicata est,
quemadmodum postea naturam humanam a primis
parentibus in subsequentem generationem semi-
natam a modico iam in tantum multiplicatam
cernimus, ut multa hominum millia ex ea iam
excrevisse videamus. Et hoc tatum ad secun-
dum opus pertinet, quando de aliquo fiunt aliqua
in maius •.
In hoc ergo consentiunt illi, quorum praetacta
est opinio 5 , et Hugo cum Magistro Sententia-
rum, quod illud quod seminatum est a primis pa-
rentibus ad sequentem generationem non crescit
neque crevit additione extrinseca, sed sui in se
multiplicatione. Sed differunt in positione modi,
quia Hugo ponit quod ilia multiplicatio est opus
mira bile et sola virtute divina; a Iii ponunt q
quod est a natura et virtute data naturae. Et forte
possent hae opiniones, quae diversae videntur,
concordari, si verba Hugo n is retorquerentur
ad conditionem originalem corporis primi hominis,
in qua praeter legem communem aliis corporibus
inditam, potestas multiplicativa sui, quae est po-
testas mirabilis, fuit data eidem, ut ex congruentia
praedicta potest supponi r.
4. Ad id .. quod postea obicitur, dicendum
' STRLZ ttndltur.
S-~ :~:it!:~ibu; R :~.11 VZ,;. ~i~!~; T ~-::- .::
'Ita V, 4111 om.
4 De sacrum. chris/. jid., I, p. 1, c. :rT (PL 116, 286),
ubi el sequens.
I 5 Cf. supra, p. 569, nota I.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II, QUAEST. I. TIT. I. - 451.
572
naturalem. - Ad ida quod obicitur quod 'opera-
tin naturae finita est': dicendum quod verum est;
unde et multiplicatio generis humani et propagati?
finita est. Nee videtur inconveniens aliquod sequ1,
posito quod actio esset infinita, conc~rre~ti~us
causis superioribus et inferioribus in actlone ii!IUS,
sed quia operatio naturae, et maxime in propa-
gatione humani generis, est propter finem specia-
lem, scilicet multiplicationem electorum qua~t~m
ad quemdam numerum praeordinatum in d1vma
sapientia, illo numero adimpleto, iuxta nutum
primae causae, cessabit efficacia ac.tionis causa-
rum illarum. Sicut enim scribitur in libra Fontis
vitae I, causa, propter quam omnia facta sunt, est
voluntas adinveniens omnia, quia motus, per quem
fiunt omnia, alligatus est voluntati Primi; sed vo-
luntas agit secundum beneplacitum volentis; ergo
omnis creatura pro voluntate Creatoris deficiet,
non habens in ratione sua b causam permanendi.
5. Ad c a I i u d quod sequitur, dicendum quod
sicut omnium constantium natura terminus est
magnitudinis et augmenti, ita omnium constan-
tium natura terminus est diminutionis et detri-
mcnti d, univoce loquendo, quia sicut est terminus
in actu magnitudinis habentis formam et speciem,
ita r est terminus in actu detrimenti et diminu-
tionis habentis formam et speciem: forma enim
hominis non salvaretur in corpore cuiusque ma-
gnitudinis neque forma ignis. Unde res naturalis
quanta, existens in quacumque differentia, non
est apta ad susceptionem cuiusque formae, sed
qua~titas materiae limit.ata est secundum exi-~
genham formae, et hoc est quod dicit Phi I o so-
phus: Omnium constantium etc. Si vera conside-
retur res quanta ut est quanta, non terminata sub
finita forma aliqua, non est determinatus status
eius sive limitatus neque a parte magnitudinis etl
augmenti neque a parte dirninutionis et detrimenti.
. Alii sunt opinionis contrariae, ponentes
lllud modicum, quod decisum erat a prima pa-
rente, augmentari exteriori substantia in id trans-
eunte, non autem fuisse auctum in se ct multi-
plicatum. Qui 1 possunt sic respondere ad obiecta
pro Magistro.
a. A~ Prim u m ergo pro ilia parte dici potest
quod ahmentum non totaliter emittitur per seces-
su~•. Ut enim habetur ab Augustin o, De vera
rebgJ~ne. : Aliquid de cibo sive de alimento " foe-
2
culentJsstmum redditur terrae ad aliquas formas
assumendas •, et foeculentissimum illud vocat
1 Tract. 1, n. 2 (p. 4).
2 Cap. 40, P. 74 (PL 34, 155).
stercora; • aliquid per totum corpus exhalat ., sci-
licet per fumositates et sudores; "'aliquid totius
animalis latentes numeros accipit et inchoatur in
protem • - et vocat • latentes numeros ,. rationes
et distinctiones quae necessariae " sunt ad hoc
quod corpus perfectibile anima rationali sit in
convenienti harmonia et organizatione, quae requi-
ritur ad animae susceptionem - aliquid mutatur
in carnem. Sic ergo, secundum Augustinum
ali mentum in quatuor dividitur, quorum unum in~
choatur sive transit in prolem. Quod ergo dicit
Dominus 3 : Omne quod in os intra! etc., non in-
telligit universaliter, sed sub hoc sensu: de om.
nibus cibis aliquid in secessum vadit, utpote de
cibis corporaHbus pars foeculentissima. Unde
dicit G u it mu n d us, H libra De corpore Do·
mini contra Berengarlum 4 : • De cibis nostris
corruptibilibus physici et medici docent, dicentes
partem ciborum et potu urn earn quae corpulentior
et corruptior est per secessum egeri; partcm au.
tem subtilitate utiliorem vi naturae per diversas
corporis partes distrahi et in carnis naturam et t
sanguinis versum iri; partem vera aliam, subtilem
quidem, sed minus utilem, per partes corporis si-
militer transfusam, per poros evaporari; partem
vera residuam, neque k tant\sper subtUem neque
adeo, ut post est, corpulentam, per fluxum narium
aut per sputa vel quolibet simili modo iactari.
Quae si ita sunt, imma quia ita sunt, non igitur
cibus omnis, qui in vent rem vadit, in secessum cmit-
titur 5, sed id tan tum dixit 'et in secessum emitti-
tur', de parte videlicet cibi notissima loquens ,..
b. Et similiter 1 patet responsio ad auctorita-
tem Bedae.
c. Ad a I i u d dicendum quod, cum in hom inc
dividatur substantia corpulenta, quia quaedam
pars itlius est de veritate humanae naturae, quae-
dam nequaquam, quantum ad illud quod fuit de
veritate naturae illius, quia hoc fuit illi proprium
- et dico de veritate illius quantum ad veritatem
quae requiritur ad hoc quod salvaretur in essem
proprio, non in suo simili - si quis educatus
essct carnibus humanis huiusmodi, illae essent
reddendae illi in quo prius fuerunt, tamquam
mutua sumptae ab illo.
Ex" hac ratione patet quod in homine est
veritas naturae duplex, scilicet ilia a quae requi-
ritur ad hoc quod persona salvetur in proprio
esse et quod salvetur in simili in specie. Quaeri-
tur ergo, posito quod illud veritatis quo appetit
generans salvari in sibi simili, non descimJeretur
, L quia. -' S ntttuarla.
3 Matth. 15, 17.
• Nurn. 14sq. (Pl 149, 1451). 5 Matth. 15, 17.
 DE CONDITIONIBUS INT~INSECIS CO~PO~IS ADAE.
per coitum, utrum resurgeret in illo. Si non, ergo
aliquid de veritate primi hominis non resurget,
posito a quod propagatio facta est per multipli~
cationem partis decisae ab illo. Si autem resurget
in ill a b, ergo videtur quod illud, quod proprie
est ad hoc quod sit de veritate unius personae,
in casu resurgere possit in alia; ergo, cum nihil
resurget in aliquo quod non sit proprie" de veri-
tate illius, nulla est praetacta distinctio.
Ad hoc potest dici quod non resurget in illo
neque in alia.- Quod patet sic: Ratio resur-
rectionis corporum est ordinatio eorumdem ad
an imam rationalem, et non ordinatio cuiuslibet d
corporis ad quamlibet animam, sed corporis ad
animam sibi quadam individua coniunctione so-
ciatam, ex qua sortitur esse perpetuum, quale est
corpus cuius veritas est fundamcntum fabrlcae
corporis humani, et qua~ fulcluntur quae non
habent esse fixum in corpore ilia, sed fluunt et
refluunt, cuiusmodi est caro secundum matcriam
ct Ilia pars substantiae quae est ad alium pro-
ducendurn in esse per generationem. Quia I ergo
veritas naturae carols sive substantiae quae est
ut sit principlum alterius, non habet esse fixum
in corpore, cuius aliquo modo est pars, nee est
ani mae individua coniunctlone sociata, ex coniunc-
tione cum ilia anima, quae est perfectio cor-
poris huius, non sortitur esse perpetuum nee
rationcm resurgendi. Si ergo non fiat per genc-
rationem apta ad susceptionem alterius animae
nee ex ordinatione ad illam' sortiatur esse perpe-
tuum, non resurget. Nee est inconveniens aliquam
partem corporis Adae, ut illam quae erat ad h
corpus producendum in esse, non resurgerc. Et
hoc etiam patere potest per hoc quod semen de-
cisum sufficiens ad protem producendam, si fiat
in coitu cum sterili, ex eo quod nunquam perfi-
citur anima rationali, non resurgct.
d. Ad a I i u d dicendum t quod non est intentlo
Augustin i quod parvuli mortui debeant re-
surgere in perfcctione corporali, quia fuerunt in
CAPUT Ill.
DE VE~ITATE OCCASIONATA CO~PO~IS ADAE.
einde quaeritur de veritate occasionata. Et quo-
Dniam veritas corporis palest occasionari dupli-
citer: vel per operationem erroris, ut in peccatis
• Ita V... ii propo:rtto. • V tt lilt pro l. I.
• P add. mg. a/lad. I F add. ut. l V pottntl~.
P II• V, alii quod. • S om. qlllu . . polrl:r. • T nu/lum.
P produttndu. 2
T add. ln.
1 Ct. supra, p. 569b. 2 PL 41, 777.
3 Cf. supra, p. 568, lltt. g.
573
semine deciso ab Adam secundum totalitatem
molls corporalis actu vel potentia - potentia dico,
propter opinionem Magistri 1, ex qua sequitur
quod in illo fuerunt potentia t - sed quia fue-
runt in illo secundum seminalem 1 rationem, secun-
dum quam slve cui us determinattonem m supple bit
Dominus quod deficit ex parte molls. Unde di-
cltur, XXII libra De civitate Del, 14 cap. 2: • Se-
cundum hanc rationem profecto in resurrectione
corporis detrimenta non timemus, scilicet quia
Dominus supptebit quod deticit t.x parte moHs ...
Unde subiungltur eodem cap.: • Creatori rerum,
qui creavlt cuncta de nihllo • etc., ut supra n 3,
e. Ad a I i u d quod sequitur, dicendum quod
praedictam expositionem ponunt tenentes opinio-
nem Magistri. Tenentes autem 0 contrariam aliter
exponunt, scilicet sic: materia generation is assi~
milatur filio egredlentl de domo patris, quiaP sicut
filius egrediens de domo patris' defert secum
partem substantiae patrls et illam' accrescere facit
acqulrendo et addenda illi aliam, scilicet acqui-
sltum, sic • semen partem substantiae pro lis se-
cum defcrt quae augetur alimento converso in
lllud slvc addlto 1111.
f. Ad a II u d quod sequitur, patet responsio ex
dlctls, lntelllglt enim t AugustIn us de latentia"
in ratione seminal!, secundum quam limitata est
quantitas et dcterminata lpsius prolls, iuxta illud
Ph II o sop h 14 : Omnium constant! urn natura etc.
g. Ad u1timum d1cendum quod verbum Au-
gustin I est magis ad oppositum quam ad propo-
situm. Dicit enlm: • Creator! rerum quo modo
deesse posset unde adderet quod addendum? • etc.
Ex quo liquet quod necessaria erlt ibl additio.
Unde quod ibidem tangit Augustlnus quod
moles giganteae magnitudinis est in ratione mo-
dica, non dicltur quia in particula decisa a pa-
rentibus sit ilia magna moles potentia perdu-
cenda v ad actum per sui multiplicationem, sed
quia ratio semlnalis cum ilia particula est deter~
minata ad magnitudinem tantam.
45Z
I et x monstris, vel per debilitatem caloris, prout
dicltur, in libra De animalibus-', {\uod -~utter
est mas occasionatus, de hoc secunda mhtl ad
• Codd. /Ua·
• V opln/D~Wm·
• V ptrdll«nd/o
I 4 Cf. supra, p. 568, nota ll.
!iArlstot., De animal. gtntrat .• II, c. 3 (Ill, 352).
574 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I. TIT. I, - 452·
propositum. De primo ergo agendum est a et po-
natur quaestio, quam quaerit Augustin us, De
civitate Dei, libro XVI, 8 cap. 1, • utrum ex corpore
primi hominis propagata sint monstruosa genera
hominum, quae gentium narrat historia •. Et enu-
merantur ab Augustino, ibidem, dicente: •Per-
hibentur quidam unum habere oculum in fronte
media; quibusdam plantas versas esse post crura;
quibusdam utriusque sexus esse natur~m et de~­
tram mammam virilem, sinistram muhebrem,
cibusque b inter se coeundo ct gignere et parere;
aliis ora non esse eosque per nares tantummodo
halitu vivere; alios statura esse cubitales, quos
Pygmaeos a cubito Graeci vocant •; et alia mon-
strorum genera enumerantur ibidem.
Ostenditur autem quod huiusmodi monstra
sunt propagata de corpore primi hominis: a. Di-
cit enim Augustin us, ibidem 2 : "Quisquis
uspiam nascitur homo, id est animal rationale,
quodlibetf nostris inusitatum sensibus gerat,. cor-
pus seu .. corporis formam seu colorem d sive rna-
tum sive sonum sive qualibet vi, qualibet parte,
qualibet qualitate naturam, ex illo protoplasto
originem ducere nullus fidelium dubitaverit •.
b. Praeterea t, rnonstruosi partus apud nos in
genere hom inurn deputantur; ergo et monstruosae
gentes inter homines. Quod vult Augustin us, in
eadem cap. !3, dicens: • Qualis redditur ratio de
monstruosis apud nos partubus, talis de monstruo-
sis quibusdam gentibus reddi potest •. Sed constat
quod omnes homines ab uno; et inde ut prius.
c. Praeterea, grammaticus aliquando scribit
recte, aliquando non recte et medicus recte et
non recte dat potionem; sed, sive sic sive sicK
scribat, nihilominus ad grammaticam pertinet;
ergo a simili, sive recte sive non recte propaga-
tum sit aliquid ab humana natura, nihilominus
ad naturam humanam pertinet.
Contra: 1. Maior est similitudo, ut videtur, inter
simias et homines quam inter multa genera mon-
str~rum quae ponuntur in genere hominum, skut
rec1ta\ Augustin us, in XVI 11 De civitate Dei,
8 cap. , ponens • quosdam sine cervice oculos ha-
bere in humeris •, et cynocephalos inter homines
mo~struos~s, et dicuntur cynocephali • quorum
canma cap1ta atque ipse latratus magis bestias
quam homines confitetur ••
2.. l~em, q~od magis naturam bestiae quam
homm1s conhtetur, non distinguitur a bestiis
IT:~. om. • y ::~ 21 ~ 11 vl;~":dd. 1 '1 ~b 911Um.llbel; L Ull/alum
0
tr · ru. 'L om. a d. li
1 Num. 1 (PL 41, 485); cf. supra, num.
2 Loc. cit. (PL 41, 486). 79 •
3 Num. 2 (PL 41, 486).
~ Num. I (PL 41, 485JQ.).
specifica differentia; quod autem tale est, non
pertinet ad propagation:m fact am ex Adam; tales
autem sunt cynocephali; ergo etc.
3. Item, natura est vis insita rebus ex simili si~
mile producens.5; ergo corpora, quae per naturam
propagationis de corpore primi hominis produ-
cuntur, sunt illi corpori similia; talia autem non
sunt corpora monstruosa, sicut ilia quae utrius-
que sexus naturam et membra participant et sicut
VI-
existentcs sine cervice et habentes oculos in hu~
meris et sicut sunt cynocephali et alia huiusmodi;
ergo etc.
4. Item, anima est actus sive entelechia corporis
physici organici potentia vitam habentis 6 ; corpus
ergo huiusmodi est proprie susceptibile animae
et perfectibile ab eadem et secundum diversita-
tem generum animarum diversorum generum 1 et
diversarum dispositionum sunt corpora perfecti-
bilia ab eisdem; ergo null urn corpus, habens or-
gana aliqua similia in specie vel eadem organis
animalis irrationalis, est corpus perfectibile anima
rationali; sed omne corpus human urn, secundum
legem propagationis descendens a prima homine,
est perfectibile anima rationali; ergo null urn cor-
pus, habens k organum simile organa animalis
irrationalis, descendit a prima homine.
5. Item, nulla ratione dicendum esset corpus
canis naturale, quod secundum propagationem
naturalem et 1 consuetam capite careret canino vel
quod haberet caput alterius animalis, ut bovis
vel avis vel simiae; eadem ratione non dicendum
est corpus humanum vel quod secundum consue-
tam et naturalem propagationem caret capite vel
quod habet caput alicuius animalis irrationalis.
6. Item, cum virtus et veritas corporis humani
principaliter attendatur penes organa sive membra
principalia, quorum unum est cerebrum, videtur
quod nullo modo dicendum est esse corpus hu-
manum quod caret capite; et si hoc, cum lege
propagationis descendant omnia corpora humana
a prima homine, nullum tale descendit ab ipso.
Sunt enim quatuor membra principalia, scilicet ce-
rebrum, cor, hepar et testiculi 1. Cerebrum, corm,
hepar dicuntur principalia, quia conservant rem
speciei; testiculi, quia con servant speciem rei;
quod autem caret capite, caret cerebra.
7. Occasione au tern dictorum rt. quaeritur per
quam viam monstra procedere possunt in natura
humana, cum dicat B. Augustin us, in multis
locis 8, • nihil esse inordinatum in universo •.
pro lnullllatum <I Ita F (carr.), alii calortm. • Ita F, alii add. /n.
• T om. 1 Z om. "' T om. n V tstonsm, STLZ dictarum.
5 Aristot., Melaph., IV, c. 4 (II, 517).
6 Arlstot., De anima, 11, c. 1 (Ill, 444).
7 Cf. Alfred. Angl., De motu cordis, c. 16, n. 1 (p. 85sq.).
8 Cf. De dill. quaest. 83, q, 27 (PL 40, 18); supra, num. 79.
 DE CONDITIONIBUS INTRINSECIS CORPORIS ADAE.
Respondeo quod, sicut dicit Augustin us,
• quisquis uspiam nascitur homo, id est animal
rationale eta mortale • etc., ut supra 1• Et in eodem
Augustinus 2 ait:•IIIa,quaetalia de quibusdam
gentibus b scripta sunt, nulla sunt; aut si sunt,
homines non sunt; aut si homines sunt, ex Adam
sunt•. Etnarrat ibidem Augustinus 3 ,adma-
nifestationem huius, quod in tempore illo erat
• duplex t homo natus in superioribus membris et
in d inferioribus simplex. Nam duo erant capita,
duo pectora, quatuor manus, venter autem unus
et pedes duo sicut uni homini •. Narrat etiam de
quodam homine, qui • quasi lunatasc habebat plan-
tas, et in eis binos tantummodo digitos et manus
similes •. Et post dicit: • Sicut haec ex illo uno
negari J non possunt originem ducere, ita quae-
cumque gentes in diversitatibus corporum ab
usitato naturae cursu, quem plures ct prope om-
nes tenent, velut exorbitasse tradunturK, si defi-
nitione ilia includuntur ut rationalia animalia sint
atque mortalia, ab eadem ipso uno prima patre
omnium h stirpem trahere confitendum est 1 •.
[Ad oblecta]: I. Ad ill ud ergo quod primo obi-
1
citur quod maior est similitudo inter simias et ho-
mines' etc.: dicendum quod si sunt homines, quae
ibi numerantur, non est verum. Augustin us 4
enim relinquit indeterminatum utrum sint homines
vel non, dicens: • Omnia genera hominum quae
dicuntur esse, credere non est necesse •. Ponatur
ergo quod illi qui sunt sine ccrvice et habent
oculos in humeris et cynocephali homines sint,
maior est eorum convenientia cum hominibus
habentibus perfectam et decentem organizationem
membrorum quam simiae, licet forte, quantum ad
dispositionem exteriorem organorum, simia videa-
tur esse shnilior. Ut enim vult Augustinusk 5 ,
in iis monstris, licet videatur aliquid mirabile ex
inconsuetudine 1 et raritate indecentiae alicuius
partis, plura sunt ibi secundum naturam rectam
ordinata. Dicit enim ibidem, scilicet m XVI libra
De civitate Dei, 8 cap. 6 : • Apparet quid n in plu-
ribus natura obtinuerit et quid sit ipsa raritate
mira bile •. Nee videtur mihi verum o nee verisimile
quod huiusmodi animalia sine cer~icibus sive
capitibus sint homines, nisi aliquod organum sit
in corpore illorum quod, quantum ad virtutem et
opera, vicem capitis gerat. Similiter non videtur
• T 0m. h Ita Pl.Z In mg., all\ om. • SRL duplld!tr.
alii tradunt. ~ Ita p (torr.), alii omntm. I Ita P (lnltrl.), alii om.
alii quod. • L om. " s non. 1 RZ carltatt.
~ Ita P, all\ om, 2 LZ om.; STPL om. !HI.
I Cf. supra, p. 574, nota 2.
2 Loc. cit., n. 2 (PL 41, 487).
3 Loc. cit. (PL 41, 486), ubi et sequentla.
4 loc. cit., n. t (Pl 41, 486).
.5 Loc. cit.
575
mihi veri simile quod cynocephali, siP sint homi~
nes, habeant om nino capita similia capitibus can urn
et quod om nino modo canino latratus emittant, sed
potius quod ex indecenti et turpi capitis disposi-
tione quodam modo capita canum repraesentent
eo modo quo quandoque dicitur quod aliquis
habet vultum cati ve1 simiae, quia indecens dis-
positlo partium vultus deformitatem vultus si-
miae vel cati repraesentat: sic videtur mihi de
latratu eorum, scilicet quod dicuntur emittere Ia-
fratus, non quia om nino latrent ut canes nee aliam
habeant loquelam, sed quia habent modum lo-
quelae sive pronuntiationis latratui aliquo modo
consimilem.
2. Ad iII u d quod obicitur quod animal quod 1
magis confitetur naturam bestiae quam hominis
non differt a bestia differentia specifica ' etc.:
dicendum quod, sicut habetur ab Augustino 7,
plura sunt in talibus quae ordinata sunt secun-
dum naturam rectam sive non errantem, pauciora
ex raritate q mirabilia. Unde, etsi in aliquo sit ali-
quid quod propter suam raritatem magis confi-
teatur nomen bestiae quam hominis et in pluri-
bus magis naturam hominis quam bestiae, bene r
potest differre a bestia' differentia specifica, et
ita fuit in talibus, si homines censendi sunt.
3. Ad a I i u d 1 quod sequitur, dicendum quod in
talibus monstris natura producit simile quantum
ad ea quae sunt substantialia 11 rei speciei, 1icet
dissimile quantum ad quid aliud, scilicet quod
non est de necessitate rei speciei. Natura enim
dicitur producere simile ex simili, sive producat
marem sive feminam de viro: hae enim differen-
tiae non ponunt differentiam rerum secundum
speciem: ut enim vult Philosophus 8 , mulier
est mas occasionatus ~ et etiam, quia natura pro-
ducit huiusmodi ex mare et femina, non omnino
est dissimile quod de eis producitur, cum andro-
gynus in esse propagatur 9. - Vel potest dici quod
supra dicta ratio convenit naturae agenti sine
errore, quod non accidit in ~ monstrorum pro-
ductione. Vult autem Augustinus huiusmodi
homines esse de prima et denominari viros a
sexu principaliori, ut patet XVI libra x De civi-
tate Dei, cap. 8 10•
4. Ad a 1i u d quod sequitur, dicendum quod
est Y quaedam dispositio organorum exteriorum
• ST 0111 ,, VP om. d. • Codd. /lmaJas. I SRL vtgttari. 'ItA f,
a v add. origtnali. ' L (OnsutludUtt. • V in. ~ Ita P,
, Ita pt, am 0111. a. b. ' P 11/ud. • R sub ulla; S om. siUit.
• Z Wtdt.
• TZ tum.
6 Num. I (PL 41, 486).
1 Loc. cit.
8 De animal. gtntrat., II, c. 3 (Ill, 352).
9 Cf. Augustin., loc. cit., n. 2 (PL 41, 486).
IU Num. 2 (Pl 41, 485).
 576 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I, TIT. I. - 452.
quae attenditur in linea mentis talihus vel tali~us:
et quantum ad hanc potest esse similit~do m!er
homines et bruta, ut patet de urso, qu1 excona-
tus habet membra exteriora valde membris ho-
minis similia, et de parco dicitur quod habet
intestina in simili dispositione cum intestinis cor-
poris humani, immo etiam inter homines et plantas
est organorum exteriorum similitudo, sicut patct
de mandragora. Et est dispositio interior, quae
attenditur in convenientia et congruitate a numero-
rum et hannoniae corporis organici b ad an imam:
et quantum ad hanc dispositionem secundum dif-
ferentiam animarurn est diversitas dispositionum
ipsorum organorum. Nee habent homines et bru~a
quantum ad huiusmodi dispositionem organa 51-
milia: non enim r requiritur diversitas multa quan-
tum ad dispositionem exteriorem inter membra
hominum et brutorum quorumlibet, etiam quan-
tum ad principalia membra, cuiusmodi sunt
cerebrum, cor, hepar et testiculi, ut patet in
multis.
5. Ad a I i u d dicendum quod non est simile de
corporibus irrationalium et rationalium quantum
ad rationem et causam d exitus monstruosi. Plures
enim sunt rationes quare congruit corpora crea-
turarum rationalium esse monstruosa, quae non
congruunt irrationalibus. Una est deordinatio pec-
cati: solummodo enim inter res corporales homo
deordinat se per peccatum, quod non faciunt bruta
animalia; propter quod de r divina iustitia est
quod in poena deordinationis et deformationis cul-
pae deordinationem et deformationem incurrunt
in corpore, utI dicere possint illud Augustin i 1 :
• Quod patimur, nostra peccata meruerunt •. -
Alia ratio est pulcritudo universi. Unde Au-
gustinus, XVI libro De civitate Dei, 8 cap.2:
• Deus creator est omnium, qui ubi et quando
creari' quid oporteat vel oportuerit, ipse novit,
sciens universitatis pulcritudinem, quarum partium
vel similitudine vel diversitate contexat h. Sed
qui tatum inspicere non potest, tamquam defor-
mitate partis offenditur 1, quoniam cui congruat
et quo" referatur, ignorat •. Et hoc est quod ha-
betur, XI De civitate Dei, cap. J83: • Sicut con-
traria contrariis opposita sermonis pulcritudinem
reddunt,. ita 1 quadam, non verborum, sed rerum
el~quentJa cont~ariorum oppositione saeculi pul-
cntudo compomtur. Apertissime hoc positum est
• Z Wf16nunttrz tl wrltau pro c. t. c.; y add. uut~nt(l
1alii lrzmtn. • R om.· L add iaterJ tt 1 L add_
L add. ut.
' VR 111111.
• Ita 'vf', aUi ~m
'Ita VL (m&.), alli utn
• v add tl cun~
~ T ~~~.
t'rntr . _
1
Cf. E.tuJrr. in Psalm. 37, n. 5 {PL J6 3!18)· A
lob, c. 38 (PL 34, 871). ' ' nnot. in
2 Num. 2 (PL 41, 486).
in m Eccli. hoc modo: Contra malum bonum. con-
tra mortem vita etc., Eccli 33,15 •.- Si obice-
r c t u r quod eadem ratione monstra in brutis et
pi antis essent ad decorem n universi: dice n dum
quod non, quia penes quae principaliter consistit
pulcritudo universl, sunt creaturae rationales.
Unde illorum opposita ", ex quibus ipsae crea~
turae rationales magis fiunt commendabiles et
pulcritudinis maioris, maxime sunt ad decorem
universi. Praeterea, decor iustitiae, quae apparet
in tali bus, cooperatur P decori provenienti ex or-
dine oppositionis. - Tertia ratio est cautela
contra errorem, ne scilicet crederent aliqui mon-
stra, quae inter nos accidunt, errore perfecti Opi-
ficis contigisse. Unde Augustin us, XVI libro q
De civitate Dei, 8 cap. 4 : • Si homines sunt, de
quibus ilia mira conscripta sunt, quid sir prop-
terea Deus voluit etiam nonnullas gentes ita
creare ne in iis monstris, quae apud nos opor~
tet ex hominibus nasci, eius sapientiam qua na-
turam fingit humanam, velut artem cuiuspiam
minus perfecti opificis putaremus errasse 7 Non
itaque nobis videri debet absurdum ut quem-
admodum in singulis quibusque gentibus quae-
dam monstruosa sunt hominum, ita in uni-
verso genere humano quaedam monstruosa sint'
gentium •.
6. Ad iII u d 1 quod sequitur patet responsio ex
dictis supra 5 , quia, ut dictum est, animalia sine
cervicibus sive capitibus non sunt homines, nisi
aliquod organum sit in corpore illorum, quod
quantum ad virtutem et opera vicem capitis gerat.
7. Ad u It i mum dicendum quod duo bus mo-
dis potest fieri monstrum in natura vel peccatum,
scilicet vel ex improportione virtutum inter se
vel ex improportione virtutum u coniunctarum ad
materiam. Et hoc manifestatur sic: determinatum
est percutienti chordas in cithara, in quo minore
non potest chordas percutere; in libra De coelo
et mundo 6, virtuti etiam moventi primum mobile,
secundum phi I o sop h o s, determinatum est, in
quo minore non potest movere tatum corpus, et
etiam determinatum est ei quod si moveret mi-
nus corpus, in minori tempore moveret, et si
maius in maiore: unde determinata est proportio
moventis ad mobile primum. Similiter determi~
natum est a natura universali quod virtus na-
turae particularis in tempore tanto potest movere
bV
urmonlct, STJ. urllon/c/ • I' add mg ltmptr <1 Ita PL {corr.l,
11
;t'z crruu.
~lrt:tu,; aUI appu11tu
• llu f' (corr.), alii conltxerat
~' V cumpuru/ur.
' SRZ o!ltnd/fur
q T 0111 .
t T om.
, Ita p (curr.), alii 1//JI
I 4
Num. 2 {PL 41, 487).
~ Cl. supra, p. 575, ltd 1.
3 PL 41, 332.
ti Lib. II, c. 9 (II, 399).
 DE CONDITIONJBUS INTRINSECIS CORPORIS ADAE.
hanc materiam. Similiter determinata est materia
secundum magnitudinem vel parvitatem, in qua
magnitudine vel parvitate erit proportio virtutis
moventis ad materiam motam. Si ergo diminuaturQ
vel augmentetur quantitas, cum iam in materia
non sit proportio, lam erlt improportio b virtutis
moventis ad materiam motam. Sed proportio vir~
tutis ad materiam est causa cur natura operatur
recte; ergo improportio c erit causa erroris; im·
proportio d au tern potest esse, quia materia potest
augeri vel minui; si augetur, monstrum est; si mi~
nuitur, peccatum dicitur. - Alia ratio est: Si non
movet natura inferior nisi per influentiam virtutis
naturae superioris vel caelestis neque virtus na~
turae t inferioris agentis intra sufficiat ad moven~
dum rnateriam, sed fit! unum movens ex virtute
moventis intra e et virtute caelesti quae influit, et
hoc est mavens sufficiens quod est compositum
ex illis duabus naturis, et etiam hoc habet mo·
vere quotiescumque a\iquid fit h in natura etc., et
tunc oportet quod sit proportio illarum duarum
MEMBRUM Ill.
De dignitate et nobilitate corporis Adae.
~l"uaeritur de dignitate et nobilitate corporis
~ humani. Et quoniam haec nobilitas est quoad
quatuor, scilicet quoad compositionem, quoad
habitus exterioris dispositionem, quoad unionem,
quoad locationem, ideo de iis quaeritur:
CAPUT I.
DE DIGNITATE CORPORIS HUMANI QUOAD COMPOSITIONEM.
uoad primum proced.itur sio: a. Dicit Philo-
Q sop h us, De cae/o et mundo 3, quod stellae r
multae sunt in caelo propter multitudinem opera-
tionum; ergo a simili interiora corpora, et maxi me
corpus humanum, propter multitudinem operatio-
num multiplicitatem habebit organorum; ergo
maxime compositum erit corpus humanum : anima
enim rationalis p\ures elicit operationes a corpore
humano quant aliqua alia forma.
b.ltem, ars lmitatur naturam quantum potest ;
4 stinctione~ partium secundum speciem: quaelibet
sed ita est in arte quod secundum diversltatem
1 Cf. supra, p. 576, nota 2.
2 Ct . supra, p. "76
;J , a
d 5. 3 Lib. II, c. 12 (II, 401)•
SUMMA Tlll'.:OLOOICA - Tom. It
577
virtutum inter se et harum coniunctarum ad mate-
riam; similiter multipliciter erit improportio 1, quia
et a parte materiae et a parte harum virtutum con-
iunctarum ad materiam. Cum enim sit possibilis
proportio inter virtutes, similiter et improportio·.
corpus enim superius sive stella aliqua in tali po.-
sitione tantam influit virtutem et in tali tantam et
in maiori approximatione maiorem et in minori
minorem; sed, si determinata est virtus quae est
proportionalis huic virtuti ad hunc effectum, ergo,
cum aliquando possit k esse plus de virtute, ni·
hilominus tunc possibili.s est improportio 1 virtu-
tum inter se. Si autem sit superfluitas in materia,
virtus super earn non poterit; si diminutio, ef-
fectus non producitur ab ipsa m. Haec tamen om-
nia, etsi lateat" nos cur Dominus haec producat.
tamen augent 0 pulcritudinem universi, sicut de-
terminal B. P Augustin us, in libro De civitate
Dei, ut q supra tactum est 1 ; unde ex ipsis non
provenit aliqua inordinatio in universo, sicut
tactum est 2 •
Primo, de compositione corporis humani;
secunda, de dispositione quoad rectitudinem
habitus;
tertia, de unione quoad animam rationalem;
quarto, de loco eius.
453
operum requiritur divecsitas instrumentorum; ergo
et in J natura, quam imitator ars, ita est quod
quanta plura elicit genera operationum, tanto
pluribus utitur organis; anima. autem humana est
motor per naturam corporum in elicione generum
operum diversorum; ergo etc.
c. Item, corpora, secundum quod aptiora sunt
ad 1ormas nobiliores, maio~m habent parti.um d1-
versitatem sicut patet ~ elementa non habent di-
enim t pars ignis est ignis~; plantae habent,
IVJiJUpn>J./,
• Codd. tQJtunl-
I 4 Ct. Aristot., Phys., II, c. 2 (II, 263).
~ Cf. Aristot., Dt cat/o, Ill, e. 5 (II, 418).
 INQ. IV. TRACT. II, SECT. II. QUAEST. I. TIT. I. - 453.
578
sed non tan tam quantam sensihilia _ igitur, cum
anima rationalis sit forma nobilissima, corpus
perfectibile ilia maximam habet diversitatem par-
Hum; et ita est compositissimum.
Contra: I. Tria sunt in rebus penes quae atten-
ditur vestigium Creatoris, earum scilicet essentia
sive substantia, virtus et operatio 1; sed quanto
aliquid est simplicius essentia, tanto est multi-
plicius virtute 2, et quanto multiplicius. virtute .a'
tanto multiplicius operatione: quod emm mag•s
abundat virtute plures potest elicere operationes;
ergo simplicitati rei attestatur multiplicitas o~e-
rationum; ergo propter multiplicitatem operat10-
num non requiritur compositio multiplex in eo
quo fiunt operationes; et ita ut prius.
2. Item, simplicitas attestator nobilitati: unde
summe nobile est summe simplex et minus no-
bile minus simplex; cum ergo corpus primi ho-
minis et aliorurn hominum consequenter in genere
corporum sint nobilissima, videtur quod sint sim-
plicissima; ergo lnequeJ corpus primi hominis
neque corpus humanum est compositissimum.
3. Item, genera animalium imperfectissima rna-
xime abundant organis; ergo nobilissimum in
genere animalium et perfectissimum minime de-
bet abundare organis; ergo b pauca debet habere
organa ad eliciendum opera sua.
4. Item, nobilitati intelligentiarum adscribitur
quod ipsae faciunt per unum, scilicet intelligunt
et sentiunt virtute intellectiva, quod homo tacit
per plura; et ita ut prius.
5. Praeterea, si propter multiplicationem opera-
tionum requireretur multiplicitas' in corpore hu-
mano, ergo, cum in sole sint multiplices opera-
tiones, sol esset corpus multiplex et eo compo-
sitius quo p~ures o~erationes ab ipso egrediuntur.l
E~ ~~ec ratio conflrmatur per 0 ion y s i u m, De
d~v_lms nominibus, cap. 5 3, dicentem: • Sol sensi-
bthu_m essenti~s et qualitates _et quidem multas
et .dlScr~tas exastentes, tamen apse unus d ens et
umf~rmts illuminans lux, renovat et nutrit et cu-
stod•t et perficit et discernit t et refovet et foe-
cunda facit et auget et mutat et collocat et
plantat et remove! et vivificat ·
p . . omma "·
6· rD.eterea, m caelo sunt diversae partes et se-
cundum i11uminationem et secu d
d.
·t I t
n urn Sl urn e
/versae operatio~e~ secundum diversast influen-
135
~ nee ~men d~catur caelum esse corpus com-
posttu~, •mmo Slmpl~~ •; ergo propter diver.sas
operatiOnes non requmtur comp ·r .
OSIIO In corpon:
• Tom. t. fl. m. v. 'L £t
• F om.; Z add. ln. I V tt, L om ~ ·~~ ~::~:!:~; lttm ;nf~•m/'"',' V 11111 ' f' ~d11.•·~~K'·· tl
1
Cf. Pseudo-Dionys., De cere/. hi£r., c II,§ 2 (PO J,
~· Pl 122, 1059); &Upra, p. 522b. .
Cf. Uber de co&U, § 16 (p. 1791 .
!§ 8 (PO 3, 823, PL 122, 1150).
Cf. Ariatot., De cuelo, 11, c. 4 (II, 3931 .
humano. Et haec ratio confirmatur per Bas 1..
1i u 111, I h Hexafmeron, 11 \ dicentern caclum esse
quintam naturam simplicem corporis et esse ali-
quid praetcr naturam elementorum.
[Solutio]: Ad hoc dicendum quod corpus prim I
hominis et generaliter corpus humanum est com-
1
positissimum inter omnia corpora: quod conve-
niebat propter multiplicem actionem ipsius ani-
mac, quae tum k elicitur sive exercetur mediante
motu qui est ab anima, tum qui est ad ani-
mam. Cum cnim anima sit omnium similitudo,
6
ut dicitur libra De spiritu et anima , et quamdam
gerens Dei imaginem ex hoc quod in Deo est
multitudo idearum, in anima multiplicitas vir-
tualis 7 quam exercet mediante corpore, necessaria
requiritur quod in illo sit multiplicitas partium
consimilium et organizatarum, ut sit conformitas
inter motorem et mobile, sicut ex altera parte
est conformitas inter imaginem et illud cui us est
imago. Hoc patet ex motu in rebus extra ad 1
animam: habet enim recipere sensibilia diverso-
rum sensuum, in quorum apprehensione opus
erat multiplicitate organorum, quibus apprehensis
anima movetur. Et est exemplum Gregorii
Nysseni, in libra De imagine, cap.10 8,dicentis:
.. Mens per oculos ea quae extra corpus suntm
apprehendit et in se similitudines apparentium
pertrahit, figuras similium sibi ipsa describens
et quemadmodum si qua civitas multitudinis ca-
pax, quae diversis aditibus ad se recipit con-
fluentes n, non tam en in unum civitatis locum uni-
versi conveniunt, sed alii ad forum, alii ad ha~
bitacula sua, alii ad ecclesias et o plateas iuxta
suam quisque sententiam properant, talem quo-
dam modo mentis nostrae civitatem considero
interius constitutam, quam Iicet sensus nostri
diversis aditibus impleant, tamen singula intro-
euntium genera mens eadem diiudicans et di-
scernens, locis intelligentiae congruis universa
disponit ... Unde patet quod si tantum simplex
esset natura corporis non ;sset organum con~
gruum animae neque 'quoad apprehensionem ne-
que quoad motum sive operationem. - Prae-
terea, sicut ponunt noti in medicina 9, tres sunt
cellulae deservientes viribus cognitivis scilicet
· ' ·
phantastJca, logistica et memorialis Phantashca
cellula estp in anteriori parte ca~itis in qua
sedem suam habet imaginatio · logisti~a Cl!llula
est in medio in qua sed em' suam habet ra-
. . '. .
tw; memonails cellula est in posterion parte
un/1. I Z •latmn. ~ T om,; V om. lu/1/tiL
u, " STRI..Z conjtrvtnltl • L om. v V om. r. t.
3 Hom. I, n. II (PU 29, 26, PO 30, AAO).
6
Cap. 6 (I'L 40, 783).
1 Cl. 11upra, n11m. 8&0-868.
11 IJe hom. oplj., c. 10 (1'0 44 1~211q.).
~ Cf. »uprii, p. 423, Solutio. '
 DE CONDJTIONJBUS INTRINSECJS CORPORIS ADAE.
capitis, in qua sedem suam habet memoria. Et
habetur a Damasceno 1 quod organum imagi-
nativae est ventriculus cerebri anterior, et exco-
gitatlvae est • medius ventriculus cerebri instru-
mentum eta animalis spiritus qui est in ipso 2 . , et
memorativae • est organum posterior ventriculus
cerebri et spiritus animalis qui est in illo J ... Simi-
liter ipsi intellectui operanti deservit aliquod b or-
ganum corporale, quod patet ex PhiJosopho•
dicente quod corrumpitur intellectus, id est actus
sive operatio intellectivae, interiori quodam cor-
rupto. ~ Praeterea, hoc idem patet ex motu qui
est ab anima, secundum quod determinatur r: in
alia Philosophia, scilicet in Ethicis 5, I, quod
est motiva rationalis imperans et non imperata,
ut liberum arbitrium sive intellectus practicus &,
scilicet quae omnibus aliis motivis imperat et a
nulla sibi imperatur; alia autem est motiva, quae
subiecta est imperio rationis, cui etiam alia vis
subicitur, sicut concupiscibilis et irascibilis 7, qui-
bus subieda est vis sensibiHs sita in musculis
et lacertis, sicut dicit Avice n n a 8, quae exequitur
imperata a motivis superioribus: unde executio
imperii motivarum organa requirit. Et ita quoad
motus qui iiunt ab anima et ad animam, neces-
saria sunt organa corpora!ia, et hoc propter mul-
titudinem actionum, quae medianti.bus potentiis
animae exercentur.
Mu1titudinis autem d actionum huiusmodi du-
plex est causa, scilicet animae immaterialitas et
virtutum diversarum substantialis e identitas. De
primo dicitur in libra Fontis vitae 9, ubi dicitur:
... Quanta substantia aliqua magis est immunis a
materia, tanto plurium aperationum est eifectiva •.
Immaterialitas au tern huius patet sic: multiplex/
enim est forma 10 ; quaedam enim formae perficiunt
partes et tatum similiter, ita quod partes deno-
minantur a perfectione totius, cuiusmodi sunt
formae elementorum; et denominantur partes a
perfectione propter distension em c. materiae et
partium eius: unde, quia tota perfettio, quam dat
forma, est in qualibet parte materiae, ideo di-
citur quod quaelibet pars ignis calet et quaelibet
pars ignis est ignis ' 1 et ita de aliis elementis. Unde
forma huiusmodi ~:ommunkat attum et compte-
mentum in genere suo partibus suis sive ope-
rationem et denominationem, ut dictum est 12 ; et
huiusmodi forma, quia maxime est materialis et
I De fide ortl1od., H, c. 11 (PG 94, 934).
2 loc. cit., c. 19 (PO 94, 938).
J loc. cit., c. 20 (PO 94, 939).
• Dt anima, I, c. <4 (Ill, 440).
II Cf. lib. I, c. 13 (II, 13).
l\ Ci. supra, num. SS9~qq. 1 Ct. supta, tum\. !62.
579
dlstensa secundum distensionem suae materiae,
non requirit distinctionem h partium sui perfecti-
bilis. Aliae sunt formae minus materiales, ut quae
non habent distensionem in materia neque dis-
tenduntur1 secundum distensionem suae materiae:
culusmodi sunt anima vegetativa in plantis, sen-
sitiva in brutis et anima rationalis sive intellec-
tiva, quarum mini me immaterialis est k vegetativa,
magis sensitiva, maxi me intellectiva. - Quod
sic pate t 13 : Anima vegetativa perficit totum et
partes suae materiae, sed dissimiliter: perficit enim
tatum dando illi actum suum, influendo ei vitam
et complementum generis sui; partibus autem eom-
municat actum, sed non complementum in aetu,
sed sol urn in potentia: partes enim plantae vi-
vunt, non tamen pars plantae est planta actu,
sed solum in potentia. Anima autem sensitiva
perficit totam materiam suam et partes, sed dis-
similiter: toti 1 enim communicat aetum et com-
plementum, sed partibus communicat actum, non
tamen omnibus: non enim omnes partes animalis
sentiunt, sicut nee ossa nee ungulae m et huius-
modi; nee partibus communicat complementum
nee actu nee potentia: pars enim animalis non
potest tieri animal, sicut pars plantae planta - et
Ioquimur de partibus quae proprie dicuntur par-
tes, ut membra quae dividuntur per membra 11
consimilia et officialia - pars enim plantae ab-
scissa efficitur planta, pars autem animalis nun-
quam. Magis ergo materialis est vegetativa, quae
communicat partibus plantae vitam et poten-
tiam propinquam ad 0 complementum, quam sen-
sitiva, quae neque omnibus partibus tommunicat
sensum et nulli sensibilis parti complementum
neque actu neque potentia. Alia autem est rationa-
lis sive intellectiva, quae nee communicat partibus
actum neque tomplementum sive operationem et
denominationem P, quia nee pars eius materiae est
homo nee pars intelligit; et sic patet quod haec
forma est minime materialis. Anima ergo ratio-
nalis principatum tenet inter formas et plus elon-
gatur a natura materiae sive materialitate ••; unde
ipsa est forma nobilis et multarum operationum
principium, et propter hoc necesse" est mult~s
esse compositiones et distinctiones r in parti-
bus corporis, cui unita est, ut quibus median-
tibus multiplices eius potentiae progrediantur in
actus suos.
8 Cf. De anima, p. I, c. 5 (f. 4d).
9 Cf. tr. 4, a. 14 (p. 243).
10 Cf. supra, p. 422, Solu.lio.
11 Cf. Arlstot., De rudo, Ill, c. ~(II, 418).
1~ Cl. bic, p.arum supra. 13 Cf. supra, num. 326.
•• Cl. supra, p. ~. IKI J.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II, QUAEST. I. TIT. I, - 453.
580
Item, alia causa est virtutum diversarum suh-
stantialis a identitas. Multae cnim virtutes sunt
in eadem substantia, scilicet animae rationalis.
Hoc autem patet per hoc quod vegetativa, .se~­
sitiva et rationalis non differunt in substantia m
homine: una enim" est anima, scilicet rat\onaHs,
indifferens in substantia a vegetativa et sensitiva,
a qua~ est vegetatio et sensificatio in homi~e •
Unde distinctio, quae est in plantis ab amma
vegetativa - licet enim ab anima vegetabili non
sitd distinctio in plantis per organa, est tamen
distinctio quaedam partium gerentium officia
quorumdam organorum, secundum quod dicit
phi 1o sop h us 2 quod radices sunt ori similes -
et distinctio quae est in brutis per organa a sen-
sitiva, sunt in homine ab anima rationali, quae
unica est in hominc, cuius partes vel potentiae
sunt sensitiva et vegetativa. Et praeter has di-
stinctiones addita est alia, quae attenditur penes
interiora organa et motiva, ut patet ex dictis 3•
Dicendum est r ergo quod corpus primi ho-
minis et generaliter corpus humanum composi-
tissimum est, quia, cum anima sit plurium ef-
fectiva operation urn, quas sine corpore ut instru-
mento illius exercere non possit, necesse est
corpus esse multiplicium organorum, ut multi-
plicitati potentiarum et consequenter operationum
ex parte motoris respondeat multiplex I compo-
sitio sive organiz.atio ex parte mobi\is sive g or-
gani. De hoc supra tactum est, ubi determina-
tum est si corpus primi hominis erat ex quatuor
elementis 4.
[Ad obiectaj: I. Ad id ergo quod' primo
obiectum est 1, dicendum quod, licet non requi-
ratur multiplex compositio in eo quo k fiunt ope-
rationes ut 1 eliciente primo propter multitudinem
operationum, nee aliud concludit ratio prima, ta-
men requiritur multiplex compositio in eo quo
fiunt utm organa, id est ex parte animae non re-
quiritur multiplex compositio, sed ex parte cor-
poris.
2. Ad a I i u d dicendum quod, cum forma no-
bilitet materiam per eius informationem et com-
pletionem, materia censenda est magis et minus
nobilis ex aptitudine eius ad formam nobiliorem
et minus nobil~~ ", ~orpus au tern human urn inep-
tum esset perftcl amma rationali nisi o abundaret
organis in convenienti harmonia et numero vir-
tutibus sive potentiis animae respondentibus.
Qu~. e~go diciturP quod simplicitas attestator
nobJhtatJ eiusdem, intelligitur de illis quorum
~ • S SJI«/QJ./a. ~
Ita f {lng.), &lil om.
1
lilllta-~.:11~,11 q'":!,,','•P•(~~~~,,I). ~·,,•,, •.,
l!a' Vf', alU om. ' l t:~lld.
'""' .... " '"'
alii aptu.ns. • R lnforml~:'T om.'"'
1 Cf. supra, num. 832.
2 lk planUs, I, c. 9 (IV, 23).
substantia scparata est a materia corporal!, culus-
modi sunt angcli ct animae ct etiam primum prin-
cipium.
3. Ad a 1i u d dicendum quod non quaecum-
quc q multitudo organorum attestatur imperfec-
tioni animalium, sed ilia, quae est organorum
eorumdem in specie, sicut vermium imperfectioni
1 attcstatur multitudo pedum.
4. Ad a I i u d dicendum quod secus est de
anima ct de angelo 5 : anima enim de sua condi-
tione nata est ut sit corporis talis actus sive
perfectio et motor. Unde non requiritur solum-
modo convenientia proportionalis corporis ad r
animarn, quae est perfectibilis ad suam perfec-
tionem, sed quae est mobilis ad motorem. Quia
ergo anima habet diversos motus exercere cor-
pore mediante, et hoc secundum distinctionem
suarum virium sive potentiarum, oportet ipsum
corpus varietate partium organizatarum distin-
gui, quae s ipsis potentiis deserviant in elicione
suarum operationum. Non sic est de angelo
qui actus proprios, scilicet sentire, intelligere et
huiusmodi, sine instrumento corporali natus est
exercere. Unde sicut innatum est angelo, qui est
omnino spiritus separatus a corpore, in ultima
sirnplicitate, quae convenit creaturae, existens,
unica potentia indistincta per essentiam sentire
et t intelligere, sic ani mae rationali, quae actus est
et motor corporis huiusmodi, potentiis diversis
ad diversa organa aptatis u, operationes suas exer-
cere. Unde sicut simplicitas attestator nobilitati
angelicae, sic multiplicitas organorum, quibus
corpus human urn suo motori convenienter deser-
viat, illius nobilitati et dignitati.
5. Ad a I i u d dicendum quod sol habet unam
essentialem operationem, scilicet Jucere, tamen
multae sunt eius accidentales operationes per re-
lationem ad materiam, quas exercet in diversis
materiis; et secundum hunc modum loquitur D i o-
nysius, et hoc patet ex verbis Dionysii ibi-
dem, cum dicit: " Sol sensibilium essentias et
qualitates et quidem multas et discretas existen-
tes, tamen ipse unus ens et uniformis v illuminans
lux, renovat et nutrit » etc. Ex hoc verbo videtur
quod actus illius proprius est x uniformiter lu-
cere sive illuminare, et ex illo actu uniformi in
se relinquuntur multae operationes consequentes,
quae ibidem enumeratae sunt.
6. Ad u It i mum dicendum quod caelum,
prout unum est, unam habet essentialem opera-
tionem et unum motum, qui est aequalis; tamen,
----------·-
' Jla f' aJJJ q " Rl. /ll.
• 1 , "m, 'T 0111. IS mu/tlplltller. ~ VT add. tX part~.
0 V dtl ,._ u , . Ua I' (wrr.), aUI In; V d pro tel ul. "II• 1•
$ T :n~: v VL oporttt quod. • V tl • L om, 'J\a 1', ulll om. "J\a V, I' optl~.
3 Cf. supra, p. 579a. 4 Cf. supra, num. 434.
5 Cl. supra, num. 112.
 DE CONDITIONIBUS INTRINSECIS CORPORIS ADAE.
secundum quod In caelo sunt diversae partes se-~
c~ndum disti~lctionem spha~raru~ aut stellarum
d1versarum, m sphaerl~ dJverSIS possunt esse
diversae operationes, s1cut probat Avicenna
DE DIGNITATE CORPORIS HUMANI QUOAD RECTITUDINEM HABITUS'·
ecun.do quaeri.tur de dig~itate. ~ominis sive cor-
Spons hum ant quoad d1sposJhonem sive recti-
tudinem habitus. Quaeritur ergo utrum competatQ
corporis humani dignitati habere flguram erectam.
Quod sic, videtur: a. Summus Opifex omnia
prudenter condidit, Psalm. 3 : Omnia in sapientia
fecisti etc.; unde secundum congruentiam sta-
tuum diversorum diversas dedit rebus disposi·
tiones. Unde animalia, quorum forma et motor
omnino ad terrena conversus est, quantum ad
corporalem dispositionem in terram reflexit; quo-
rum autem forma et motor ad caelestia conversus
est, quantum ad dispositionem corporalem in
caelum erexit, et hoc in b indicium status dignio--
ris et minus digni, et hoc estc quod dicit poeta 4 :
Pronaque cum spectent d anlmalia cetera terram,
Os homlni sublime dedit caelumque videre
lussit et erectos ad sidera tollere vultus.
Ex hoc patet propositum.
b. Item, ut habetur a Phi I o sop h o 5, mirabi-
lise est potentia loci, qua unumquodque/ appetit
locum proprium; igitur, cum corporis primi ho-~
minis et similiter alia rum sit caelum locus natu-
ralis - inditum enim fuit corporis Adae in sui .
conditione ut in caelo quasi in loco collocaretur,
et ad hoc factum est: propter quod videtur esse
locus eius naturalis- unumquodque autem loca-
bile erigit se ad suum locum, quod maxime vi-
demos in igne flam rna h; relinquitur quod corpus 1
huiusmodi debet habere vultum erectum ad cae-
lum, quod dignitati eius convenit ratione qua est
in caelo collocandus.
ContPa: I. Quaedam creaturae minimae digni-
tatis habent figuram rectitudinis et ad caelum
criguntur, sicut fere omnia genera plantarum et
quaedam corpora nobilissima in genere corporum,
ut k supercaelestia et Iapides pretiosi; nequaquam
ergo huiusmodi rectitudini veil erectioni ulla m
1 Fol 40
2 Ct. ·sup~=:~·um. 820, sub b, c.
3 Psalm 103 23
4 o ld · M 1' · h 1 84-86 Cf lsldor Etymol
c.
1
(~L. ·~. e3':/;~rp ·• ' · ' .,
581
ostendens aequalitatem motus in caelo quoad se
et tamen sunt diversi motus in caelo propte;
diversas rationes, sicut probat Avicenna, 11 et
12 cap. De caelo et mundo•.
CAPUT II. 454
dignitas adscribenda est; ergo ex huiusrnodi rec-
titudine in corpore humano nulla erit dignitas in
homine.
2. Item, quod est dignitatis in homine reddit
hominem commendabilem, quia efficit illum di-
gnumn bono aliquo; sed quod a natura est non
est laudabile vel vituperabile 6 ; habitus au tern rec-
titudinis sive erectionis in homine est naturale;
ergo non est laudabile; ergo ex hoc nulla est
dignitas homini.
3. Item, per peccatum cecidit anima a rectitu-
dine sua; ergo huiusmodi deperditionis factae in
anima debuit esse aliquod vestigium in corpore;
sed nullum congruentius quam curvitas corpo-
ralis. - S i d i cat quod corpus nihil demeruit
-hoc nihil est, quia corpus fuit instrumentum
demerendi.
4. Praeterea 0 , homo propter peccatum compa-
ratus est fumentis Psalm. 7 : HomoP, cum in honore
esset, non intellexft4, comparatus est r iumentis in-
sipientibus" et similis factus est illis; haec au tern
similitudo est quantum ad curvitatem animae, quae
attenditur t in concupiscentia noxiorum: ut enim
habetur ab August i. ~ o 8, ~uo sun~ nobis inflicta
propter peccatum, sc1hcet Ignorantia agendorum
et concupiscentia noxiorum. Quare non similiter
quantum ad curvitatem corporis?
Respondeo: Deus fecit hominem rectum, ut
Eccle. 7,30 habetur, et quoad dispositionem cor-
poris et quoad habitum mentis. Unde co~cedo
quod naturalis rectitudo dignitas est carports hu-
mani et attestatur ista dignitas homini secundum
triplicem statum, innocentiae, gratiae, gloriae.
Vestigium ergo innocentiae quoad tria re-
praesentatur in hac rectitudine: quoad potentiam"
in praesidendo, sapientiam in loquendo, bonitatem
in dHigendo. Haec tria, sciliceP potentia, sapien-
tia et bonitas, erant conditionis x hominis quan-
tum ad statum innocentiae, antequam cecidit in
I 5 De caelo, l, c. 8 (II, 378).
6 Cl. Arlstot., Ethicu ad Nicom., Ill, c. 5 (II, :Jl).
T Psalm. 48. 12.
XI s Cf. De conliMniia, c. 3, n. 8 (PL 40, 354); Lombard.,
., ' 11 Sent., d. 32, c. l t,p. 413sQQ.).
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I. TIT. I. - 454.
582
infirmitatcm potentiac et tenebras ignorantiac et
malitiam concupisccntiae. De prima manifcstum
est secundum illud Oregorii Nysscni,Dc
imagine, cap. 91, quod • rectus est hominis habitu_s
ct ad caelum sese sustollens sursumquc respt-
ciens; principalia haec dona certissimu~ est esse
approbantia regiam potestatem: quod ~mmo solus
ita formatus est ceterorumque ommum prona
sunt corpora et in deorsum proclivius inclinata,
manifesta differentia eius honoris ostenditur, dum
constet ilia esse huius subiecta potentiae, hunc b
autcm supcreminentis cxistcre dignitatis •.- De
secunda manifcstum est in hunc mod urn: Salus
homo r est animal rationale mortale; sed si cor-
pus eius csset inclinatum et non erectum, non d
posset habere usum sermonis et ita non esset
cxcellentissimum signum sapientiae divinae. Et
quod ita sit, patet per Grcgorium Nysse-
n u m, cap. 9 2, ostendentcm c quod solus homo
habet manus ad loquendum. Unde potest confici
ratio secundum conscquentias huiusmodi: si enim/
homo haberet corpus inclinatum, non habcrct
manus, quia in omnibus animantibus inclinatis
anteriora membra corporis pedes sunt ~: et, se-
cundum Gregorium 3 eumdem et secundum
Philosophum 4 , si non haberet manus, non
haberet h usum sermonis in communicatione ad
alterum, et tunc non ita manifestaretur in ipso
sapientia, et in de 1 ut prius. Unde 0 reg or ius
Nyssen us, cap. 9~: • Si homo sine manibus
extitisset, percipiendorum ciborum necessitate
membra vultus eius ad instar quadrupedum
formarentur, ita quod oblonga facies tenuaretur
simul et emineret in naribus k, oris etiam labia
callosa et grassiora essent atque firmissima et
ad carpendas herbas competenter aptata, ct lin·
gua 1 grandiori corpore durior esset ct aspcrior,
quae cooperaretur dentibus ad ea quae man-
denda perciperet, liquidior existens. Si ergo
manus non adessent corpori, quo modo ei vox
articulata figuraretur? cum talis cius oris for~
matio ad usum sermonis minime conveniret ·
nunc au!e~ s~nt manus accomodatae corpori, uf
os ad mnustenum verbi liberum permaneret •. -
~e terlio manifestum est, quoniarn, cum m illud
s~t a1~o~ in spiritibus quod est pondus in corpo-
nbus ' Ipsa autem corpora naturali suo pondere
- • V dtnlm pro q. t ~ lla f (torr.), alii hu/c.
V om. m. n. h. 1 Vita. • Ita sz, a.lllnulibus·
• Ita p (inlerl.), alii om. t. {, ~ V ap/rltuQ/1 e/ R c.o~~oaa ~ro callosa.
aibllibiU; Rom. 1lmllia. - v cOnU/'WVIlt
• Z t.x auia pro d. 1, "L om. t. c.
1 De hom. oplf., c. 8 (PO 44, 143).
2.Loc. cit. (PO 44, 147).
3 Loc. cit.
4 8 Hom. 9, n. 2 (PG 29, 191, PG 30, 960).
De partib. animal., IV, c. 10 (Ill, 290).
~ Loc. cit. (PO 44, 147).
tendant deorsum, ipsum autem corpus huma-
num, quod est organum spiritus et ita a quodam
modo spiritualeb, quodam c naturali affectu ten-
dit sursum, secundum illud: ubi amor, ibi ocu-
lus· unde Cassiodorus, cap. 9 De anima7.
.. P~ocerum animal homo et in effigiem pulcher~
rimae speculationis erectum ad res supernas in-
tuendas •.
Vestigium gratiae imitandae apparet in hac
erectione, et hoc quoad duo: prim urn est quoad
carnalem delectationem abiciendam, secundum
quoad spiritualem sectandam. Prim urn patet sic:
animantia cetera prona sunt et in ventrem suum
reciprocator eo rum visus: in quo designator vo-
luptas carnalis quam appctunt; homo vero non.
Unde Basi I ius, Hexai!meron, libra JXS: • Pecu-
des omnes terrenae sunt, ob d hoc inclinantur ad
terram. Sed alia est plantatio caelestis, homo,
qui quantum habitu figurae, tantum dignitatc
distat a pecoribus. Illorum facies deorsum fixa
est uterumque prospectat, et quod eius libidini
iucundum est, hoc sectatur; tuum vera caput ad
caelum semper c erigitur, oculi tui superna respi-
ciunt. Sed si tu corporis te voluptate foedavcris
obediendo luxui ventris etf inferioribus eius par-
tibus, comparatus es iumentis insipientibust et si-
mi/is jactus es illis 9 • . - Secundum patct per Ber-
nard u m, Super Cantica, sermone 24 10 : • Corporis
staturam dedit Deus homini rectam, forsan ut ilia
corporea exterioris viliorisque rectitude figmenti
hominem ilium, qui ad imaginem Dei factus est
spiritualis, suae servandae h rectitudinis admoneret
et decor limi deformitatem argueret animi. Quid
cniln indecentius quam curvum recto 1 corpore
gerere animum? Perversa res est et foeda lu·
teum vas, quod est corpus de terra, oculos ha-
bere sursum, caelos libere suspicere k caelorum-
que luminaribus 1 oblectare aspectus, spiritualem
vera caelestemque creaturam suos em contrario
oculos, id est internes sensus, atque affectus tra·
here in terrarn deorsum, et quae debuit nutriri
in croceis, haerere luto tamquam unum de sui-
bus 11 amplexarique stercora 11 •.
Similiter vestigium gloriae proponitur ei in
hac rectitudinc quoad contemplationem duplicem,
scilicet terrestrium et caelestium 0 , Inter terrestria,
ut contempletur se ipsum pulcherrimum. Unde
L 11
om.
• om.L • V osttndtndum. Ita
1 VF,alii om. 'Z om.
I VRZ llgno. • z om.
1 j: rutW: Tl' (c:rr.), alii add. modo. " S ab. om.
• T 1 5 om. ~ Codd. IJUU'-
· · L susdput. 1 STL l/mlnortbu.s, quod F corr. • Ita f, alii om.
6 Cf. Augustin., Confess., XIII, c. 9 (PL 32, 849).
7 PL 70, 1295.
9 Psalm. 48, 12.
10 Nuru. 6 (PL 183, 897). II Cf. Thren. 4, 5.
 DE CONDITIONIBUS INTRINSECIS CORPORIS ADAE.
Ambrosius, i.n Hexaemeron, hornma 6 et u1·
tima. 1 : • lam aliqua dicenda sunt de corpore ho-
minis, quod praestantius ceteris decoris gratia esse
quis abnuat? Nam si una atque eadem omnium
terrenorum corporum videatur esse substantia,
fortitudo quoque et proceritas quibusdam maior
in bestiis, forma tamen humani corporis est venu-
slior, status erectus et mediocris, ut neque enor-
mis proceritas sit nequc vilis et abiecta pusii-
Jitas •. - Inter caelestia 0
1 ut ibi semper habeat
animam. Unde Bernard us, 24 sermone Super
Cantica 2 : • Erubesce, anima, divinam pecorinab
commutasse similitudinem: crubesce volulari in
coeno, quae es de caelo •; et sequitur 3 : • Quae-
rerc et sa perc quae sunt super terram \ curvitas
est animae, et de regione rncditari et desiderare
quae sursum sunt, rectitudo '· Huius autem rec-
titudinis vestigium est in erectione c corporis:
unde Poeta 5 :
Os homlnl sublime dedit caelumque vldere
lusslt <~ et ercctos ad s\dcra to\lere vultus.
Et hoc dicit Augustin us, 83 [Quaestionum],
27 quaest. 6 : • Corpus hominls solum inter ani-
malium tcrrcnorum corpora non pronum tn ar-
vum r prostratum est, cum sit vlslbile, ct ad in·
tuendum caelum erectum •. Et infra 1 : • Tale est
ut ad contcmplandum caclum sit aptius; magis
in hoc ad imaginem et similitudinem Dei quam
cetera corpora animalium merito videri potcst •.
)Ad obleota]: I. Ad prlmum contra hoc
obieclum dicendum quod non tantum attestator
dignitati corporis humani habitus rectitudlnis, sed
et I erection is; habitus enim rectitudinis erectae
indica I ad quid conditum est corpus huiusmodi:
signum enim est perfectionis eius forma nobill
ct caelesti ct aliorum quae supra tacta sunt 8, et
appctitus beatitudinis obtinendae in caelo. Non
sic est de plantis, quae, Heel rectae sint, non
tamen sunt erectae, sed potius demissae per
fixionem partis, a qua habent vitam et malum,
in terra: homo enim et planta in contra ria posi-
tione se habent, propter quod homo dicitur
1b&pamo" id est arbor eversa 9• Unde neque plantae
neque corpora caelestia neque terrestria, cuius-
modi sunt Iapides cuiuscumque generis, regula-
riter habent rectitudinem in ilia positione quam
habet corpus humanum, culus habitus_ et partium
• Z cdua. • Codd. diiiM ptcoriruurl pro d. p. • T t'vd~':.tllt.,
sublcltllda. • f honorantur vtl laudantur pro h. •· I.
I Num. 54 (PL 14, 264sq.).
2 Num. 6 (PL 183, 897).
3 Loc. cit, n. 7 (PL 183, 897).
• Col. 3, 1-2.
!iOvid., Metamorph., I, 85-86.
6 Quaest. 51, n. 3 (PL 40, 33).
7 Loc. cit. 8 Cf. supra, sub Respondeo.
583
dispositio magnorum indicia sunt sacramentorum.
Dicit enim Casslodorus, De anima,cap.9'o;
.. Corporis homints harmonica dispositio lngentia
nobis sacramenta declarat •. Et statim manifestat
ilia sacramenta, quae propter prolixitatem vi·
dentur hie subticenda K,
2. Ad ali u d dicendum quod, sicut habetur a
Philosopho 11 , honor est exhibitlo reverentiae
in testimonium virtutis, cui superaddit laus ad
express\ontm sermoni.s; unde 1aus est exhibitio
reverentiae In testimonium vlrtutis expressae per
sermonem. Unde honor et laus referuntur ad ali-
quod bonum vel dignum in Ipso qui honoratur
vel laudatur h, Illud autem bonum vel dignum
potest suml speclaliter ad bonum vel dignum in
genere morum; et sic intelllgit Philosoph us,
loqucns, in Philosoph/a Morali 12, dicens 1 quod
propter illud, quod a natura est, non est aliquid
laudabile. Vel potest sumi bonum vel dignum
communius, secundum extenslonem ad ea quae
sunt naturae, et t sic laudabile est bonum quod est
a 1 natura, magis tamen Auctor naturaem, qui, nulla
creatura rationali cooperante, talia perducit ad 11
esse. Unde dignltas corporis human\ ex nobilitate
habitus sui non est laudabllls, secundum quod
taus rcfcrtur ad bonum vel dignum In genere
moris; secundum au tern quod ad bonum com-
munlter sumptum, est utique.
3. Ad aliud dlcendum quod bene manlfesta-
tur signum In corpore rectitudlnis spiritualis de-
perdltae. Cum enim rectitudo sit motus animae
In Deum, sicut determinat B. D Ion y s ius 13, ani-
ma, quae non potest libere exercere operationes
spirituales, sed volvltur ad creaturas et delectatur
in eis per condescensum ad corpus, bene prae-
tendit In hoc signum reclitudinis deperditae, quia,
cum constet animam creatam fuisse a Deo 14 et ita
ratione suae originis nu1\um habuisse vitium,
constat ipsam a corpore sibl unito 11 fuisse cor-
ruptam et rectitudinem, in qua condita fuit, ami-
sisse. Et loquor de posteris primi hominis, qui
contraxerunt corruptionem ab ilia cuius corporis
curvatio fuit obnoxietas incinerationi, iuxta sen-
tentiam Domini, Gen. 3, 19; Pulvis es et in pul-
verem reverteris.- E t s J d i cat u r quod rectitudo
corporalis debuil amitti in corpore, sicut spiri-
tualis amittebatur in anima: dicendum quod non
• Ita V, alii all11m. I Ita f, alii om. • Ita SFL, alii
11: f~ ~~~:.. 1 p om. • V add. N•l· • V ln. • T /wtclo.
9 Potlus lnvtrSlJ. Ct. Alex. Neckam, De llllluriS rerum,
p. 11, c. 152 (ed. Wright, p. 232).
10 PL 70, 1295.
u Cf. EJhlca ad Nlcom., IV, c. 3 (II, 44).
o EJhica ad Nlcom., Ill, c. 5 (II, 30),
13 Ct. Dedlvln. nomin., c.4, §9(P03, 706, PL 122, 1133}.
1• Cf. supra, num. 322.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I. TIT. I. - 455.
584
est verum, lrnmo eo a magis confundi debet anima,
quia amisit suam b rectitudinem et corpus non
suam, et per hoc etiam ulterius a.drnonetur a~
revertendum in Deum, sicut determmat B. Ber
nard us •. Praeterea, cum prim us homo. p.ost pec-
catum 1uit recondliatus Deo et anima ems pur-
gata a culpa et imago Dei per gratia~ re~arata,
nullo modo deceret corpus deorsu~ mclmatu~
illi uniri. Cassiodorus, De amma, 8 cap. ·
"' Convenit ut de anirnae templo, id est c?rpore,
dicamus quoniam ilia imago Dei non patJtur ut
corpori deformi coniuncta esse videatur •. Propt~r
quod non decrevit divina Sapientia, a qua c omma
decenter fiunt, hominem propter peccatum de~
bere puniri corporis inclinatione.
4. Ad illudd quod obicitur quod 'peccator
est similis iumentis ', dicendum quod hoc non
est verum quantum ad corporis inclinationem, sed
quantum ad mortalitatis necessitatem, Eccle. 3,19:
Unus interitus est hominis et iumenforum et aequa
utriusque conditio: sicut moritur homo, sic et ilia
moriufltur; etr antecedit3: Dixil in corde meo de
jiliis hominum, ut pro~.aret eos Deus et osten.
deref similes esse besfus. Haec autem est poena
convenientissima corpori damnato propter pecca..
tum: conveniens enim · fuit quod corpus primi
hominis, exequens opus inobedientiae contra pra~
ceptum vitae et eius qui dederat ei vitam per
unionem cum animal!, eadem privaretur, iuxta
divinum decretum, Gen. 2, 17: Quacumque die
comederitis, morte moriemini. Praeterea, dicitur
peccator esse sirnilis iumentis propter impetum
desiderii et inclinationem h quasi brutalem ad ilia
turpia quae carni placent et in quibus delectatur.
Et hoc est quod dicit Bern a rd us 4 : "'Erubesce 1,
anima, divinam pecorina,.. etc. Et Basilius, in
Hexaemeron 5 : c Si tu te corporis voluptate foeda-
veris .. etc.

405 CAPUT Ill.

DE DIGN!TATE CORPORIS HUMAN! EX UNIONE CUM ANIMA RATIONAL\ 6•

Tertia quaeritur de dignitate corporis primi he--

minis et generaliter cuiuslibet quantum
manifeste quod unio ista est nobilitatis 0 eorum
osten~
ostensiva.
ditur ex unione eius cum anima rationali. c. Item, unio, quae maxime conformis est nobi-
lissimae unioni, attestatur nobilitati unibilium: hoc
Circa quod arguitur sic: a. Non quaelibet patet, quia quod conformius est nobili, illud est
materia apta est ad susceptionem cuiuslibet for~ magis nobile; sed unio corporis cum anima maxi~
mae, sed quanta forma sit nobilior, tanto requi~ me conformatur unioni gloriae, quae est animaeP
ritur materia nobilior; ergo, cum anima rationalis cum Deo, post illam summam unionem quae est
sit t forma nobilissima, requiritur quod perfe<:ti~ trium personarum in una essentia; ergo haec
bile ab ilia sit nobilissirnum in genere suo. Hoc unio attestatur nobilitati corporis uniti.- Minor
autem' patet ex hoc m quod quando aliquid uni~ patet, II Sententiarum, J dist. 9, ubi dicit Magi-
tur rei nobili, manifestatur eius nobilitas: unde unio ster: a: Pro exemplo futurae societatis, quae inter
ani mae cum Deo attestatur eius nobilitati; ergo, Deum et spiritum rationalem in glorificatione
cum anima sit nobilissima formarum, unio cor~ eiusdem perficienda erat, animam corporeis indo-
paris cum anima attestator nobilitati corporis. mentis et terrenis mansionibus copulavit luteam-
b. Item, finis est optimum in re et cuius gratia que materiam fecit ad vitae sensum vegetare, ut
7
alia ; ergo in genere causarum finis est optimum sciret homo quod, si potuit Deus tam disparem
et ad quem ut ad eorum optimum alia referuntur naturam corporis et animae in foederationem
et etiam secundum ilium distinguuntur: non enim unam et in amicitiam tantam coniungere, nequa-
unumquodque ad unumquemque finem ordinatur, quam ei impossibile futurum, rationalis creaturae
sed comparabilia ad ilium; unde ex nobilitate humilitatem, licet Ionge inferiorem, ad suae glo~
finis ostenditur nobilitas eius quod est ad finem; riae participationem sublimare •.
ergo, cum corporis Adae et generaliter omnium Contra: 1. Corpora caelestia nobilioris sunt
hominum finis sit beatitudo n gloriae, et hoc conditionis corpore humano, nee tamen sunt q
mediante coniunctione eorum cum anima a, palet apta ad unionem cum anima rationali nee cum

• L ut.
natlonem '~ ~,::,u~. Ita~· lal~:.uo. 'V "t~: om • l add. quando. I Ita P, alii dixit. ~ PL add. 11/a. ~Ita P, alll dedi·
'"V om • R lwiJitudu: Z om. f/nfl. o L naiJl/lla.J. ,. s anima. g L 001 ·
I Cf. supra, p. 582, nota 10.
supra, num. 384, ad 1 et 2.
Ct.
2 PL 70, 1295.
4 Cf. supra, p. 583, nota 2.
3 Eccle. 3, 18., ii
7 Cf. Aristot., Pllys., II, c. 8 (II, 271).
8 Cf. supra, num. 448-446.
!5 Cf. supra, p. 582, nota 8.
9 Cap. 6 (p. 311).
 DE CONDJTIONJBUS INTRINSECJS CORPORIS ADAE.
ali qua forma ita nobill; non ergo videtur quod
unio corporis humani cum anima rationali atte-
stetur dignitati illius.- Probatio primae:
Nobilius est illud corpus quod magis est activum
quam illud quod est passivum; corpus au tern su~
percaeleste maxime est activum et formae suae
maxime unitum, quia ibi tota forma terminal
tatum appetitum materiae 1, corpus au tern huma~
num maxime passivum nee insuper forma sua
terminat tatum appetitum suum; ergo dignius est
corpus caeleste quam humanum.
2. Item, ut habetur ab Augustin o, coniunctio
corporis humani cum anima fuit opus rnirabile
sive miraculosum. Dicit enim, in a libra De spiritu
et anima 2 : • Plenum fuit miraculo quod tam di-
visa et tam diversa ab invicem ad invicem potue-
runt coniungi ... Et ratio huius est quantitas di-
stantiae inter limum terrae et spiritum vitae. Unde
dicit ibidem: • Tanta societas carnis et ani mae,
spiritus vitae et limi terrae I ,. Ex b horum autem
mirabili societate ostenditur vilitas corporis hu-
mani; ergo haec unio non attestator nob\1\taU
eius, sed potius vilitati.
3. Item, opposita iuxta se posita magis appa-
renf3; ergoc delectus corporis humani ex positione
iuxta animam, hoc est ex d unione corporis cum
anima, magis apparent; igitur ilia unio magis est
indicium delectus in corpore quam attestans no-
bilitati.
4. Item, unio corporis cum anima rationali est
opus plenum miraculo, ut habetur in ' libra De
spiritu et anima 4 ; in operibus autem miraculosis
materia existit in sola potentia obedientiae et
passiva ad susceptionem formae 5 ; unio autem
formae cum materia tali non attestator nabilitati
materiae, cum ipsa materia sit omnino indispo-
sita ad ill am formam; ergo etc.
[Solutio]: Ad hoc dicendum quod unio cor-
poris primi hominis ad animam attestator nobi-
litati corporis eiusdem et generaliter aliorum cor-
porum humanorum, utI rationibus praetactis'
ostenditur; et non sol urn manifestando, sed fa-
ciendo in hoc quod ex tali unione corpus huma-
num habet dignitatem magnam in participatione
vitae rationalis et effectuum gratiae: gratia enim,
informans animam, incerttiva vitiorum corporalium
mitigat. Habet et ampliorem dignitatem ex hoc
quod propter vitam illam particeps efficitur bea-
titudinis, quia ilia unio, quae est animae ad Deum
G Ita P, alii om. • Rd. < lla V, alll 001.
l S om. s. a. g. c. 1 L om. • Ita p (oorr.}, alLI ut.
• L om. • VSR om. habllltatt ... tx, tn LZ tal add. mg.; T aptttudllli& pro uptltu.d/llf d.
I Cf. Aristot., Phys., I, c. 9; De caelo, I, c. 9 (II,
260, 380sqq.).
2 Cap. 14 (PL 40, 790), ubi ct sequens.
3 Ct. Arlstot., Rlietor., Ul, c. 2 {1, 381).
585
per deiformitatem gloriae, quodam modo redundat
in ipsum corpus. Habet etiam et h perfectissimam
dignitatem in genere corporum ex hoc qu<•d ex
Hla unione, quam habet 1 cum anima, redditum
est idoneum ut secundum aliquam partem sui
sive aUquod generis sui k uniretur Filio Dei in
unitate personae, quae unio praecellit et illam
quae est naturae et gloriae; quam etiam dignita-
tem manifestavit 1 Filius Dei per incarnationem
suam. Sic ergo secundum modos iam dictos unio
talis et m ad nobilitatem corporis primi hominis et
generaliter omnium hominum tacit et plurimum
attestator eldem.
[Ad oblecta[: I. Ad primum ergo obiectum
contra hoc dicendum 11 6 quod revera corpora cae-
lestia quantum ad aliquid nobiliora sunt quam
erat corpus primi hominis et similiter quam cor-
pora aliorum hominum: habent enim aliquas con-
ditiones, scilicet impassibilitatem, incorruptibili-
tatem 0 , subtilitatem, claritatem, virtutem, quam
influunt in corpora inferiora, et appetitum mate-
riae omnino terminatum per formam, quas non
habuit corpus primi hominis, in quantum corpus,
nee corpora aliorum. Habuit autem corpus primi
hominis et similiter corpora posterorum eius
aliquas conditiones, quas non habent corpora
caelestia, et nobiliores simpliciter conditionibus
ill arum: ut quod sunt perfecta sive perfectibilia
forma nobiUssima et mediante ilia sunt in potentia
producendi in esse sibi similia etP in participatione
vitae rationalis et aliorum quae tacta sunt 1 • Unde
nobilitas corporum supercaelestium terminata est
in nobilitate naturae q' corporis humani non, sed
potius quodam modo gratuita, scilicet gratiae et
glariae, ut ex dictis patet '· Praeterea, hoc argu-
mentum non valet: 'corpora nobiliora non sunt
apta ad huiusmodi unionem, ergo unio ista non at-
testator nobilitati corporis unibilis ', quia ex alia
causa habent esse nobile quam ex habilitate ad
huiusmodi unionem, corpus autem unibile habet
esse nobile ex' aptitudine et habilitate ad illam.
2. Ad a I i u d dicendum quod corpus humanum
et anima possunt dupliciter ad invicem compa-
rari: vel secundum quod utrumque habet pro-
prietates sibi determinatas in genere suo vel
secundum quod ad invicem ordinantur ut per-
fectio et perfectibile. Secundum quod prima modo
comparantur 1, sic propter opposit~s condition~s
corporis et animae ex comparatione corpons,
SZ ct. P ~ ~.:.~~~; ~
1
1 ail~ ~n~:i.
1 • 5 0111.
.. V de. • lla P, a!U om. • V om..
• V add. ut. " V illtoffllPliollt'",. atu.r
L cumpur ·
I 4 lac. cit.
5 Cf. supra, num. 239, II.
6 Cf. Aristot., De caelo, II, c. 9 (II, 389).
T Ct. supra, in Solutione.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I. TIT, I. - 456.
586
cuius sunt conditiones ignobiles, a~ animam,
cuiusa conditiones nobiles sunt, ostendJtur corpus
esse ignobile,.. respectu ani mae: c.t secundum hanc
considerationem unio huiusmodJ n~n at~cstatur
nobilitati corporis, sed ignobilitati pohus. S1 aut~~
secunda modo comparantur, s\~, quia no~ms1
aliqua conditione nobilitatis ipsiUS corp~ns et
harmonia convenienti aptum est et hablie ad
unionem formae tantae nobilitatis, unio ista atte-
stator nobilitati illius. Unde ipsorum unio in alia
consideratione attestator nobilitati corporis, in
alia ignobilitati.
456
DE OIGNITATE CORPORIS HUMAN! QUOAD LOCATIONEM •
uarto quaeritur de dignitate corporis humani
Qquantum ad Jocationem, et quaeritur utrum
caelum sit locus eius.
Et videtur quod sic: a. Quorum eadem est
natura, idem est locus natura lis 3; sed angelus et
anima eiusdem sunt naturae: dicit enim Aug u-
s tin us, in libra De Iibera arbitrio 4, quod • an-
gelus et anima natura sunt pares, officio dispa-
res •; ergo locus naturalis eorum est idem; sed
corpus et anima unam personam constituunt;
idem autem habere diversa loca naturalia impos-
sibile est 5 ; ergo, cum homo sit unus et idem, non
debebitur ei alius locus ratione animae et alius
ratione corporis.
b. Praeterea, si deberetur ei ali us locus ratione
corporis et ali us ratione ani mae, aut t haberet
corpus locum sibi debitum naturaliter et anima
suum aut non. Si non, non esset illis perfecta
quies, cum unumquodque quiescat naturaliter in
loco suo 6 • Si sic, non esset similiter perfecta quies,
quia anima esset in uno loco et corpus in alio;
erg? divis~ essent; ergo non esset terminatus ap-
petdus ammae quem habet ad unionem corporis.
c. Item, secundum considerationem Aristotelis
in Topicis': '"Si optimum in hoc genere est me~
li.us ~p~mo. in illo genere, tunc hoc genus est
St~phc1ter Illo genere melius •; sed corpus Chri-
stl, quod est optimum in genere humanorum cor-
porum, est melius omni I alia corpore; ergo
~ v; !.:!'.· !~~~~o":'bllt. • n: ~ ~~i ttrre. "~ dl•poJlta. •Ita PR (corr.), alii ut.
1
&1 :
Ita PI,. (ms.), 1111 om. J" sz om., lA L 'q .;:~a:.; S .!~~ ::. P tonottat quod, lllll '0111tat.
G
1
1 Cf. supra, num. 436.
2 Cf. supra, p. 130, ad 5 et num. 312;
S.mt., d. 17, dub. 2 (II, 246sq.).
3 Cf. Aristot., Phys., Ill, c. 5 (II, WJ).
4 Lib. II~, c. II, n. 32 (PL 32, 1287).
• Cf. Anatot., loc. cit.
3. Et per hoc patet responsio ad illud quod
sequitur.
4. Ad aliud dicendum quod Augustinus,
dicens illam unioncm esse mirabilem, habebat
respectum ad originem materialem ipsius corpo-
ris'· ut patet ex verbis eius. quia corpus huma-
n urn vocat limum, confirmans quod dicitur per
illud Oen. 2, 7: Fecit Deus hominem de limo
terrae et inspiravit in faciem eius spiraculum
vitae. Vel potest verbum Augustin i intelligi
de corpore primi hominis tormato de limo c et
disposito d ad susceptionem animae.
CAPUT IV.
2
corpus humanum simpliciter melius estc omni alia
corpore; ergo sole et luna et stellis etc.-Quod
e t i am pate t sic: Nee natura nee Artifex naturae
tacit mclius propter peius h, sed potius e contra 1,
finis est optimum et melius iis quae sunt ad
"finem 8 ; sed stellae factae sunt in ministerium
corporum humanorum, Deuter. 4, 19: Ne forte
elevatis oculis ad coelum videos solem aut lunam
et omnia astra caeli, et errore deceptus adores
ea et colas k quae creavit Dominus Deus tuus
in ministerium cunctis gentibas etc.; sed ista 1
non ministrantm animabus nostris, sed corporibus;
igitur corpus human urn melius est stellis; sed,
ut patet per inductionem, corporis melioris et
nobilioris locus n natura lis est locus superior;
ergo locus naturalis corporis humani est caelum.
d. Item, locus naturalis corporis Christi est cae-
lum, alioquin, cum locus naturalis animae 0 eius
sit caelum, concupisceret caro adversus spiritum 9
etiam nunc, quia caro naturaliter appeteret suum
locum naturalem, et tunc Christus miser esset; sed
idem est locus naturalis totius terrae et unius gle-
bae 10, eadem ratione unius corporis et omniumP;
igitur corporis nostri locus naturalis est caelum.
e. Item, materia et sua per se forma proportio-
nantur, ita ut nobilioris materiae sit nobilior
forma et e converso 11 ; sed forma corporis humani
est nobilissima, scilicet anima rational is; ergo
ipsum est nobilissimum; ergo naturaliter ei de-
betur locus supremus.
f z omnium. 11 lla V, R esp., alit om.
"' Ita Sf, alii mln/ltrat. " V a.dd. tsl.
S. Bonav., II 6 Cf. Arlstot., Phys., IV, c. I (II, 285).
7 Lib. Ill, c. 2 (1, 200).
8 Cf. Arlstot., Moral. E.udem .• II, c. I (II, 192).
9 Gat. 5, 17 .
1
° Cf. Aristot., Phys.,
11
Ill, c. 5 (II, 280).
Cl. Aristot., De general. et corrupt., II, c. 3 (II, 4!)6).
 DE CONDITIONIBUS INTRINSECIS CORPORIS AOAE.
f. Item, cum absque ambiguitate et haesitatione
animae locus naturalis sit caelum, habet natura~
!em caeli appetitum, culus indicium est manife-
stum quod omnibus insitus est appetitus caeli;
sed quod inest omnibus, est naturale, ut dicit
Augustin us, in libroUnde ma/um 1 ; igitur anima
humana naturaliter appetit locum supremum, quia,
si esset innaturalis corpori nostro, accideret ho-
minem nunquam fore plene beatum, quia b nun-
quam haberet quietum appetitum.
Contra: 1. loan. 3, 13: Nemo ascendit in cae-
lum nisi qui descend it de caelo ,· sed corpus hu-
man urn non descendit de caelo; ergo non ascendit
in caelum; sed res naturaliter ascendit ad locum
suum, et ita videtur caelum non esse locus cor-
poris.
2. Praeterea, corpus et locus easdem proprie-
tates participant; sed natura corporis humani etc
caeU sunt pcnitus oppositarum conditionum ct
pro prieta tum; ergo unum d non est locus alterius.
3. Praeterea, sicut dicit Augustin us, ultimo
De civitate Dei, II cap. 2, et in aliis multis locis,
arguunt phi I o sop hi 3 caelum non esse locum
corporis humani: res enim t ponderosa et ex ele-
mentis constituta locum superiorem non obtinet;
sed corpus hominis ex elementis est ct grave
est 4 ; ergo etc.
4. Praeterea, homo creatus est propter caelum 5,
non caelum propter hominem; ergo dignior res est
caelum quam sit homo, ergo multo fortius quam
corpus humanum; ergo locus ignobilior!, quam
caelum debetur ei.- Prima patet per Magi-
strum, in Sententiis, lllibro, 14 dist., cap. Sequi-
tur: Dixit Deus 6, et in fine subiungitur: • Post
omnia factus est homo de terra et in terra g' non
ad terram ncque propter terram, sed ad caelum
et propter caelum •.
5. Item, arguit Mer c u r i us 1 hominem existen-
tem duplicis naturae, corporalis et spiritualis,
debere creari in caelo propter naturam spiritualem
quae excellit in eo et non in terra propter na-
turam corporalem; sed dicit quod proprietates
terrae magis dominantur in eo; locus au tern se-
quitur naturam praedominantis, et ita patet cor-
pus humanum pertinere ad terram et non ad
caelum .
.. R QUt. ~ S quod. • V om. "VT om.
labortm "I'd pro 1. '· k z vtl. 1 s tnlm.
P V port;ont&. •I Ita VP, alii "1'/dtrttu.r. • Ita FL (corr.), alii agno.
I De natura bonl, c. 3 (PL 42, 553).
2 Lib. XXII, c. 11, n. 1 (PL 41, 773); cf. XIII, c. 18
(PL 41, 390sq).
3 Nempe Platonlcl, de qulbus loquitur hie Auguslinus.
4 Cf. supra, num. 484.
l:l Ct. supra, num. 88. 6 Cap. 9 (p. 313}.
1 Cf. Ad Ascleplum, cc. 7, 9, II, 22, 23.
587
Respondeo quod corpori humano de divina
providentia triplex debetur locus, scilicet pa-
radisus terrestris, terra et caelum. fuit enim
homo collocatus in statu innocentiae in paradiso
voluptatis, ut h operaretur et custodiret ilium,
Gen. 2, 15: operaretur, inquam, non ad fasti-
dium vel laborem, sed 1 ad solatium et k corporis
exercitium 8• In statu culpae eiectus de paradiso
positus fuit in terra, ut laboribus et sudoribus
ea vesceretur, sicut habetur Gen. 3, 17. In statu
gloriae collocandus est in caelo, ut ibidem in
vita beata et pcrpetua glorletur. Dicendum ergo
quod caelum est 1 locus corporis humani quantum
ad statum gloriae, et caelum empyreum sive an-
gelorum, ubi erit in participatione gloriae cum
anima. Unde A ugu s tin us, De anima et spiritu9:
.. Si enim tam disparem naturam carnis et ani-
mae ad unam foederationem atque amicitiam Deus
toniungere m potuit, nequaquarn erit ei impossibile
rationalem spiritum, qui usque ad consortium
terreni corporis humiliatus est n, cum eadem cor-
pore glorificato, ut sit ei gloriae quod fuit sarci-
nae, ad consortium beatorum spirituum, qui in
sua puritate perstiterunt, exaltare atque ad suae
gloriae participationem sublimare; ad hoc siqui-
dem sola caritate, nulla necessitate, ilium creavit
Altissimus, ut suae beatitudinis particeps fieret •.
Argumenta igitur quae sunt ad istam partem,
sunt concedenda.
[Ad obiecta]: 1. Ad prim urn in contrarium
dicunt quid am quod, quamvis debeatur corpori
humano locus superior, non tamen ascendit in
caetum nisi virtute divina uniente 0 corpus animae
et elevante animam et corpus; quod quidem cor-
pus dicitur descendisse de caelo ratione animae,
quae creata est, in qua sunt proportionesP nume-
rales et harmonicae concreatae ad corpus suum.
Sed, quia ista solutio videtur '~ aHudere errori
phi 1o sop h or u m ponentium animas creatas in
caelo et descendere per zvdiacum ad incorpora-
tionem, quod est error et haeresis 10, ideo potest
responderi ad illam auctoritatem aliter, secun-
dum quod respondet Augustinus, in libra De
agone' christiana 11 • lila enim auctoritas magis in·
telligitur de Christo 12 quam de puro homine; unde
sequitur t3: Filius hominis, qui est in caelo. Dicit
• S ld tst pro r. t. /lla f, am rwbilior. ~ lla f, alii lt"a~mVs-r ~~:::: Z v:!~
• Ita S (corr.) P, am crmtlngtn. • Z om.: P om. corpon.
s Cf. supra, nunt. 818.
9 Cap. 14 (Pl 40. 790).
10 Neoplalonicorum. Cf. Macrob., In somnium Scipio-
nls, (, c. 12; S. Bonav., In Hexai!m., coli. 7, n. 5 (V, 366).
11 Cap. 25 (PL 40, 304).
12 Ci. S. Bonav ., ll Sent., d. 2, p. 2, dub. 2 (ll, 85sq).
13 loan. 3, 13.
 JNQ. JV. TRACT. 11. SECT. II, QUAEST. I. TIT. I. - 456.
588
enim Augustinus: • Non intelligun.t quoni~rn
corpus non ascendit In caelum. Dommus enun
asccndit, corpus autem non ascendi~, sed !:vatu~
est in caelum, illo levante qui asccnd1t. Vcrb1 graha
si quis descendat a de monte nudus, cum au tern
descenderit ~. vestiat se et vestitus iterum ascendat,
recte dicimus: Nemo ascend it nisi qui descend it;
nee vestem consideramus quam secum levavit,
sed ipsum, qui vestitus est, solum dicimus ascen-
disse •. -·Vel potest intelligi de membris verbum
illud, ut pate! ex G I ossa I, quae, etsi ascendunt
in caelum, non ascendunt propria virtute, sed
virtute capitis cui adhaerent. Unde Glossa
ibidem: .. Renati spiritualiter ascendunt in cae-
lum, sed nonnisi sint membra cohaerentia illi
qui in una persona est homo et Filius Dei, ut
sciat iste nullum ex se, sed per Christurn d posse
ascendere, et ideo non dicit homines ascendere,
sed Filium hominis tatum cum corpore, qui secun-
dum deitatem descendit de caelo et est in caelo "'·
2. Ad a I i u d dicendum quod, licet corpus hu-
man urn et caelum sint oppositarum conditionum,
scilicet habito respectu ad staturn viae, cornmu-
nicabunt tamen easdem, quantum requirit conve-
nientia quae debet esse loci et locati, quando
ablata erit corruptio, corpulentia r, obscuritas et
ponderositas a corpore, ut quando dotatum erit
dotibus gloriae, quod erit, quando verificabitur
illud Apoc. 21,18: Ipsa civitas aurum mundum
simile vitro mundo. Quod verbum exponens
Gregori us, lob 38 2, dicit: • Auri metallum
novimus potiori metallis omnibus claritate ful~
gere, vitri vero natura est ut extrinsecus visum
pura 1 intrinsecus perspicuitate perluceat. In alio
m_etallo quidquid intrinsecus continetur, abscon-
~Jtur, in vitro quilibet liquor, qualis continetur
1~teri~s, talis exterius demonstratur atque, ut ita
d1xenm, omnis liquor in vitreo vasculo clausus
p~tet. Quid ergo aliud in auro vel vitro acci-
plmus. n_isi illam supernam patriam, illam beato-
rum cJvJum societatem, quorum corda sibi invi-
cem et claritate fulgent et puritate translucent?
U~de hie d_icitur: Ipsa vero civitas etc. t. Quia
em~ sanctJ omnes summa in ea beatitudinis
c~anta_te tu~gebunt, inst~ucta auro dicitur. Et quo-
n~a~ Ipsa eorum clantas vicissim sibi in alter-
ms c~rdibu~ patet, et dum uniuscuiusque vultus
~ttendttur, SJmul . et_ conscientia penetratur, hoc
lpsum aurum t stmlle vitro mundo esse memo-
r~tur. fbi. quippe uniuscuiusque mentem ab alte-
nus ocuhs membrorum corpulentia non abscondet
• L ilt~lt.
Orqor1R.1 • Tom.
• Codd. fUUIII1trlt
, Cod ·
• S
om. 1· ~-
~ S Nkrr~/. ,, Ita f a1 d. flltuWA.
~ ~ PUs':"llltbJU.
1 9 f d/11po•lta; VP om. 011mt.
'IU. F, alii tnau.
• RZ ~alitudlnl•; V lu~rpolltlcmlr pro •uppo
I 0
2 M'~· in /oQif., 3, l3, ap. Lyran., ubi et sequens
or ., XVIII, c. 48, no. 77-78 (PL 76, 83aq.), .
sed patchit animus, patcbit corporalibus oculis
ipsa eliam corporis harmonia, sicquc unusquisque
tunc erit conspicabi\ls altcri, sicnt nunc esse non
potest conspicabilis 1 sibi •.
3. Ad i 11 u d quod sequitur patct rcsponsio ex
dictis. Praeterea, potest addi verbum Petri A 1-
phonsil dicentis: • Passer et anser ex rn cisdem
elementis sunt, sed passer sursum ascendit, anscr
non. Unde hoc? Si 11 quia passer minoris cor-
poris et ideo Jevior, anser maioris et ideo gravior,
ergo secundum hoc vultur et aquila, quae gran-
diora sunt, non volarent 0 supcrius. Si forte quia
ex subtilioribus P elementis, patet tam en quod spi-
ritus facit ea ascendere sursum: nam sine spiritu
non ascenderent "'• Cum ergo corpora unita crunt
spiritibus, deposita q corruptione omni et grave-
dine', quid mirum si corpora facta conformia
spiritui sursum poterunt ascendere et ad nutum
spiritus moveri? Augustin us, ultimo~ De ci-
vitate Dei, II cap. 4 : u Cum valeat nunc natura
corporum terrenorurn deprimere animas deorsum,
aliquando et animae levare t sursum terrena cor-
pora non valebunt?"' Quasi dice ret; sic.
4. Ad a I i u d dicendurn quod, cum homo di-
catur factus esse propter caelum, haec praepo-
sitio ' propter' non dicit habitudinem finalem
illo sensu quo caelum sit finis hominis, sed po-
tius habitudinem u suppositionis, sub hoc sensu:
'propter caelum •, id est ut sit dominus. caeli, eo
modo quo dicit Apostol us: Omnia vestra sunt,
I Cor. 3, 22. Vel potest dicere habitudinem loci
ad locatum, sub hoc sensu: homo factus est
propter caelum, scilicet inhabitandum.
5. Ad a I i u d patet responsio ex dictis. Et in tel~
ligendum est quod, licet homo sit duplicis naturae,
propter quam videtur ei duplex locus congruere,
tamen propter plures causas congruebat homini
t~rra ad inhabitandum: una fuit aptitudo ad poe-
mt_udinem; alia fuit aptitudo ~d merendum: aptior
emm erat locus ad faciendum poenitentiam et ad
merendum terra ista miseriae et defcctus multi-
plicis quam ali us locus; alia fuit convenientia
corporis humani corrupti cum terra maledicta,
Gen. 3,17; alia fuit indigentia alimoniae quae con~
~ruebat.-Si autem obiciatur quodvidetur
f1eri violentia animae ex hoc quod detinctur in
~oco inferiori, sicut fieret corpori tali si teneretur
m~ loco superiori: dicendum quod anima
~otest esse deorsum sine violentia quia non est
Ita _essentialis spiritibus locus sur~um sicut cor-
ponbus locus deorsum.
- -' - -
• VTL u:emplum , II• I'
J V llllru_ ' V om. afl~rl ' alti curpulmtu. f S puram. v PLZ a<.lll. 111(1;.
11
--; :1: '/itablllll. ,. Ha F, alii urn. "Ita 1', alii 11011.
• VSTL IIII(Udl11e, J~Z 11/grrUir•e pro e. g. , v 1/J.
I 111 onr.
1 •JtaV,aJUom.
3
Dialog., lit. I I (PL 157 652) ad scnt~um
•PL41,773. '' '
 DE CONDITIONIBUS INTRJNSECIS CORPORIS ADAE.
589

MEMBRUM IV.
De anlmalitate corporis Adae.
t~iuarto quacritur de animalitate illius corporis. 'I secunda, utrum magis conveniebat esse ani-
~ Primo quaeritur utrum corpus Adae erat a male an spirituale.
ani male;

CAPUT I. 457
UTRUM CORPUS ADAE ERAT ANIMALE.

irca primum proceditur sic, et vldetur plane praeceptis potentia praestaretur ut animale hoc et
Cquod animate fult: a. Augustinus,inlli-
1
bro De Baptismo parvulorum convincens eos qui
rnortale habens corpus, haberet in eo quemdam
, statum, quo sine defectu esset annosum, tempore
dicunt Adam sic creatum esse ut etiam sine pec- quo Dominus vellet a mortalitate ad immortali-
cati merito moreretur, non poena culpae, sed neces- tatem k sine morte media transiturus?,. Praeterea,
sitate b naturae. Dicit enim: • Quid ergo respon- Augustin us, in eodem 7: • Talem puto habitu-
debunt, cum legitur hoc Deum prima homini c dinem adhuc in corpore animali atque mortali,
etiam post peccatum increpando et damnando etiam ill is 1, qui sine morte hinc translati sunt,
dixisse 2 : Terra es et in terram ibis? Neque fuisse concessam. Neque enim Enoch et Elias per
enim d secundum animam, sed, quod manifestum tam longam aetatem senectute marcuerunt nee
est, secundum corpus terra erat et morte eiusdem tamen credo eos iarn in illam spiritualem quali-
corporis erat iturus in terram. Quamvis enim tatem corporis commutatos ...
secundum corpus terra esset, et corpus, in quo d. Praeterea, si non esset corpus illud animale,
creatus est, animale gestaret, tamen, si non pec- cur praeciperetur comedere de lignis? • HabeDat
casset, in corpus e foret spirituale mutandus/ et enim de lignorum fructibus refectionem contra
in illam c incorruptionem, quae fidelibus et sanctis defectionem et de m ligno vitae stabilitatem con-
promittitur, sine mortis periculo transiturus ... Ecce tra vetustatem ... ut ibidern dicit Augustin us 8•
quod animale erat. Contra: 1. Corpus illud erat conveniens organum
b. Praeterea, Adam, si non peccasset, transisset animae; sed anima rt erat deiformis; ergo, cum ani-
ab animali corpore in spirituale i ergo animale mae deiformi corpus mutabile et o animate magis
corpus habebat ante peccatum.- Prim a patet per opponatur quam congruat, non erat tunc corpus
Augustin u m, in eadem libro 3 : • Sinon peccasset Adae animale. Unde Gregorius Nyssenus.
Adam, non erat expoliandus corpore, sed super- cap. 27 9, secundum aliam translationem: c In
vestiendus immortalitate et incorruptione h, ut deiformitate animae non fluxibile corpus per mu-
absorberetur mortale a vita 4, id est ab animali in tabilitatem et transmutabile est, sed quod per-
spirituale transiret ... manet ...
c. Praeterea, si dicatur quod non habuit corpus 2. Praeterea, corpus illud beatumP fuit; sed nui-
animale, quia tunc paulatim senesceret et defi- Jum animale beatum; ergo ani male non fuit. -
ceret, quod non competebat illi statui - contra Prima patet per Augustin urn, De civitate
10
hoc arguit Augustinus, in eadem, dicens 5 : Dei, XIV libro, 10 cap. : "' In illo memoriali beati-
"Si Deus Israelitarum vesttmentis et calceamen- tudinis loco, id est paradiso, quis tandem abso-
tis praestitit quod per tot annos non sunt ob- lute dici beatus potest, qui timore afficitur vel
4
trita 6, quid mirum si obedienti homini eiusdem 1 dolore? Quid autem timere aut dolere poterant

" Ita VPR (corr.), olll aderat pro A. t. b (. u.p. ct !;(lrr. mg. "ttlltrtft. • Ita FL (mg.), alii OJII, p. II: c:od.U. dtdlllll pro Dt!Uit.
d V om. • L om. I. c. 1 T lmnrutandus. • S anima. A V /IK'Orraptibllltatt. • Ita Fl. (1111.) Z (meJ. alii om. ' T 1110rtalitfltt111.
1 • L dtltre.
ltn VP, nlU t/11. '" S om. ~ p anlmt. • S ut. ' Ita T (co.rr.) P, alii Ytllllll.

I Lib. I, c. 2 (Pl 44, 109 sq.). 6 Cf. Deuter. 29, 5.

2 Gen. 3, 19. 7 Lo<:. cit. (PL 44, Ill).
3 Loc. cit. a Loc. cit.
4 II Cor. 5, 4. 9 Dt hom. opif., c. 'Z1 (PO 44, 227).
5 Cap. 3 (PL 44, 110 sq.). 10 PL 41, 417.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I. TIT. I. - 457.
590
homines illi in tantorum tanta atfluentia bonorum,
ubi nee mars metuebatur nee ulla corporis mala
valetudo, nee aberat quidquam quod bona v~­
luntas adipisceretur nee inerat quod c:trnem anl-
mumve hominis feliciter viventis offenderet ? •
3. Item, Augustin us, De civitate Dei 01 : • Sum~
rna in carne sanitas erat •. Sed summa sanitas
ilia requirebat mixtionem elementorum in tali
pace et harmonia virtutum, quod in illo h non
tieret passio aliqua quae abiceret a substantia ;
2 adhuc dupliciter, secundum Augustin urn, in
ergo non requirebatur aliqua restauratio deper~
diti per ali mentum; ergo non fuit indigens ali-
menta et ita non animate: calor enim digestivus
in nobis semper resolvit, et ideo semper oportet
fieri restaurationem per alimentum; huiusrnodi
autem resolutio non fuit in Hlo, propter quod nee
restauratio necessaria; huiusmodi autem deper~
ditio poena est; propter quod non debebat ante-
cedere culpam.
4. Item, esse in huiusmodi egentia sive indi~
gentia videtur attestari statui culpae: sic enim
egere poena est, quam praecedere culpam non
con venit.
5. Item, si Adam indiguisset alimento in statu
innocentiae et illo usus esset, necessaria indi-
guisset purgatione per egestionem: quod videtur
inconveniens, cum huiusmodi purgatio sit poe-
nalis.
[Solutloj: Ad hoc dicendum quod hoc nomen '
'animal' quandoque sumitur generalius, quanM
doque specialius. Quandoque enim dividitur ge-
nus in duo, quorum unum habet nomen proprium,
aliud non habet 3 ; illud autem dividentium, quod
non. ha?et nomen proprium, retinet nomen ge-
nens, stcut patet cum dicimusd animal dividi in
rationale et irrationale: animal rationale habet
nomen proprium, quia huius speciei 'homo'·
irrati~nale vera non, et ideo irrationalia nomin~
genens nominantur et dicuntur 'animalia '. Cum
ergo animal dupliciter dicatur, uno modo est
~orne~ generis communise ad rationalia et irra-
h~n~~ta, a}io vero modo est nomen brutorum.
~tm!hter, a~i~ale ', derivatum ab eo quod est
an,nn~l ' .~ICJtur! dupliciter. Nam, si derivetur
ab ammalt quod est genus ad hominem et bruta
t~nc ~onvenit homini secundum omnem Statum'
stve. mno~entiae sive culpae sive gratiae siv;
glonae; Sl vero derivetur ab 'animali' quod est
nomen brutorum, tunc dicitur homo animalis id
est similis brutis, sed hoc dupliciter, quia 'vel
-----
' v;
P Tom
:m~~dS:JV libra, •26 r:ap.
' v Scu;;;~
~ Z fila. • T om. " v",','.'"' -_ T • V commune.
R quart: codd. fru.tlur PJU ftrlllr
• Ita vr, aiU nunquum pro n. q.
1
Ub. XIV, c. 26 (PL 41, 434).
2 Cf. supra, num. 487.
3 Cf. Aristot., Top/c., I, c. 4 el II, c. 4 (I 175 189)
.4 Cf. supra, num. 808 et 814. ' '
similis brutts secuttdum corpus vel secundum
animam. Si prima modo, sic dicimur animales
nunc et Adam similiter tun~ _Paradiso, quia !"
cib\s indigemus ut bruta et cab1s mdigehat Adam
secundum corpus 4 • Undef Augustin us, XIV De
civilate Dei h, cap. 26 5 : • Cibus erat ne esuriret
potus ne sitiret, lignum vitae ne ilium senedu~
dissolveret ». Si vero animalis dicatur homo se-
cundum animam, scilicet simi!is bruto, hoc dicitur
libro 83 Quaestionum 6 : dicitur enim homo anima-
lis vel vita vel animi 1 sensu. Vita animalis dicitur
quando k .. fertur dissoluta Ia sci via ani mae suae:
quam intra naturalis ordinis metas spiritus rector
non continet, eo quod ipse se Deo regendum non
subicit •. et sic animalis idem est quod carnalis.
Animi 1 vera sensu dicitur animalis, qui de Deo
iuxta corporum phantasiam vet Legis litteram vet
rationem philosophicam iudicat, et de tali dicitur
illud I Cor. 2, 14: Animalis homo etc. lis duobus
modis ultimis non erat Adam animalis in para·
diso 7 nee de iis modis est quaestio, quia hie
intendimus de animalitate quantum ad corpus
secundum quod dicitur animate, id est egens
alimoniis, et sic intendit Augustinus et alii
loquentes de materia ista. Concedimus ergo quod
corpus Adae erat animate, id est indigens ali·
moniis, sicut determinat Magister, II Sententia·
rum m, 19 dist., cap. 1; Solent pluran quaerfS etc.
Dicit enim ibi: « In prima statu fuit corpus ho·
minis animale, id est egens alimoniis ciborum •.
Et ad hoc ostendendum introducit 0 illud I Cor.
15,45: Factus est primus homo Adam in ani-
mam viventem, id est in animam corpus sensifi-
cantem, quod adhuc erat animate, quod egebat
cibis, ut per animam viveret.
[Ad obiecta]: 1. Ad prim o ohiectum contra
hoc dicendum quod anima nondum erat in plena
et perfecta deiformitate, quam erat P habitura in
acceptione propriae stolae. Unde Hlam q deifor-
mitatem non impediebat animalitas corporis prop-
ter eius omnimodam puritatem- nihil enim im~
puritatis sive corruptionis erat tunc in corpore
ilia - et obedh:ntiam animae. Quod autem dicit
Gregori us N y sse nus: a In deiformitate • etc.,
~ntelligitur de nomine quantum ad conditionem
J~t~lligibilem, non quantum r ad temporalem. Con-
~Jhonem autem' intelligibilem hominis appellat
Illam quae est quaedam notio existens ab aeterno
in mente divina, et illi conditioni non 1 competit
v, f Z ""'· " II• P, •Ill •m. A STRL om.
, SRZ om. 1
~nm~tnl. II pro 11. S. "!Ia P, ,1111 phi/Oilaphl. ~ V tnductl.
5
5 PL 41, 434.
: Quaestio 67, n. 5 (PL 40, 68) .
· Cf. supra, p. 364, ad 5..fi.
8 Pag. 393.
 DE CONDITIONIBUS INT~INSECJS CORPORIS ADAR. 591
corpus fluxibile vel animale a, Unde, in penultlmo quae erant corporis illius. - Si autem diceretur
capitulo De imagine 1, hanc duplicem hominis quod nulla res sive qualitas extrinseca agere po-
conditionem distinguit, scilicet intelligibilem et terat in illo propter continentiam animae, cui
temporalem. De intelligibili dicit: •In praescientia omnia huiusmodi erant subiecta in statu illo,
divinae virtutis omnem plenitudinem b humanae multo fortius videtur quod ilia quae erant de
conditionis subsistere confitemur, contestificante esse illius corporis et in harmonia convenienti,
nobis Propheta 2, qui dicit Deum nosse omnia debebant moderari ipsius animae continentia, ita
antequam fiant •. Et consequenter loquitur de quod nullam inducere possent passionem, quae
temporali. abiceret a substantia ipsius corporis, cuius anima
2. Ad aliud dicunt quidam 3 quod animale ilia erat perfectio et actus. Videtur ergo aliter
potest dicere differentiam vel passionem. Si primo dicendum, scilicet quod corpus illud fuit defecti-
modo, bene compatiuntur se t animale et bru- bile, non quia haberet in set qualitates activas
tum; secunda modo non, et hoc ultimo modo et passivas, ex quarum actione et passione fie-
opponitur. Alia modo potest dici quod status in- ret aliqua deperditio substantiae ipsius corporis,
nocentiae dicitur beatitude sive status beatitu- sed ratione qua erat creatura, cuius appetitui
dinis propter abundantiam bonorum et absentiam non fuit omnino satisfactum per formam pro-
malorum, ut innuit August l nus, XIV De civi- priam. Unde videtur dicendum quod fuit defecti-
tate Dei, cap. 104, qui post multam bonorum d bile, non propter actionem et passionem qualita-
enumerationem quae in statu isto affluebant, tum interiorum nee propter hulusmodi defectibi-
subiungit: • Quam igitur felices erant et nullis Jitatem erat illi alimentum necessarium, sed magis
agitabantur perturbationibus animorum, nutus cor- quia ex hoc quod erat creatura talis, possibilis 1
porum laedebantur incommodis t! Atque ista per- erat deficere in se. Unde sicut est de spiritibus,
manente felicitate, donee per illam benedictionem, scilicet angelo et anima rationali, quod m deficerent
qua dictum est~: Crescite et multiplicaminl, prae- ex hoc quod creaturae sunt, nisi virtute Conditorisn
destinatorum sanctorum numerus compleretur, sui influente sustentarentur 0 in esse 7, nee tamen
alia maior daretur, quae beatissimis angelis data in eis est allqua actio sive aliquod agens cor-
est •. Huic ergo felicitati sive beatitudini non est rumpens vel detrahens a substantia eorum: sic
contraria animalitas de qua hie intendit, llcet sit corpus illud fuit defectibile P et defecisset, etiam
contraria illi quae est patriae. si permansisset primus- homo in innocentia in
3. Ad a I i u d dicunt quid am quod in cor- qua conditus fuit, nisi q sustentatum esset virtute
pore illof erat calor naturalis resolvens et dis- cibi concessi, non propter aliquam violentiam illi
perdens carnem secundum rna teriam, non tam en illatam a virtute aliqua intrinseca, sed quia de
omnino sicut in nobis, sed 1 moderamine malore, se non habebat unde stare posset in esse per-
ad cuius restaurationem necessarium fuit illi ali- petuo, ratione qua erat creatura talis, sicut ignis
mentum. - Videtur autem aliter dicendum, quia si quandoque deficit per' violentiam ilia tam ab
aliqua qualitas ita fuisset praedominans in cor- agente contrario, quandoque in se sive ex se ipso.
pore illo, quae posset inducere passionem quae Virtutes autem activae et passivae erant in ipso
abiceret a subiecto, in illo corpore fuisset prin· in quadam harmonia et' pace, neque per se ne-
cipium dissolutionis illius, et ita non esset con- que per adiutorium alicuius virtutis extrinsecae
veniens materiale sive perfectibile anima rationali, se mutua infestantes neque de substantia cor-
dum erat omnino subiecta et obediens Deo, ut poris illius abicientes, sed potius ipsum in esse
supra tactum est 6• Praeterea, si corpus illud fuis- salvantes per conversionem alimenti sive cibi
set passibile modo praedicto a calore intrinseco sumpti ad restaurationem deperditionis ortae vel
vel aliqua alia qualitate, quae non erat ibi in oriundae ex ipsa natura vel substantia deficiente
ultimitate suae virtu tis, sed in proportione et h in se.
harmonia convenienti optimae complexioni, tunc 4. Ad a 1i u d dicendum quod est indigentia
multo fortius passibile fuisset a calore vel aliqua necessitatis naturalis et est indigentia passion is se-
alia 1 qualitate extrinseca, quae non erat in tali cundum sensum. A prima est defectus, a secunda
harmonia sive proportione respectu qualitatum est sensus defectus. Prima non ponit poenam,

JS llloram ~ S lldd. ln.

• V qulo. • V trftltorll.

1 Cf. De hom. opljlclo, c. 29 (PO 44, 234). 5 Gen. I, 28.

2 Dan. 13, 42. 6 Cf. supra, p. 590, Solutio.
3 Cf. supra, p. 527, ad 2. T Cf. Gregor. M., Moral., XVI, c. 37, n. 45(PL 75, 1143).
"' PL 41, 417.
 INQ, IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I. TIT. I. - 458.
592
consecutus foetor sive immunditia vel turpitudo,
sed manifestat naturam; secunda vero ponit; a
sicut modo quando teruntur fructus vel calcantur
prima est deficere, a secunda sentire defectum.
uvae et eliquatur illud quod est puritatis et suJ>..
Adam vero, si defecisset sine culpa s~a, non
tilitatis maioris a substantia grossiore c 1, Nee
sensisset aliquam passionem; unde appehtu~ n~­
aestimandum est fructus paradisi, qui erant paren~
turalis a infuit illi cum indigentia n~ce~sJtat~s
tibus primis dati in cibum, fuisse similes fructibus
na.turalis, non autem appetitus vel mdJge~ha
quibus vescimur, qui nascuntur ex terra male-.
passionis secundum sensum. lndigentia er~o lila
non attestabatur statui culpae, sed def~ctm ~atu­
dicta in grossitie vel sapore veld etiam virtute
rae, defectui dico I! respectu perfection!S ulhmae,
sed ;rant multo maioris e subtilitatis, saporis ei
virtutis. - Vel potest dici, sicut forte ponebant
quae erit in participatione gloriae. . . .
5. Ad a 1i u d potest dici, sine praem?lCI~, quod quid am , purgationem illam fieri per evapora~
2

in statu illo bene poterat esse purgatJO SIVC. se- tiones et exhalationesf. Vel, ut ponunt quid am,
paratio impuri per eges~ionem; ~ec esset h~ms­ totus ille cibus aph1s fuit ad conversionem propter
modi egestio poena ahqua, QUia nullus fmsset sui puritatem et virtutem.

458 CAPUT II.

UTRUM MAGIS CONVENIEBAT CORPUS ADAE ESSE SPIRITUALE QUAM ANI MALE 3•

ecunda quaeritur si co~v.eniebat corpus .primi
Shominis magis esse spmtuale quam ammale.
Quod sic, videtur: 1. Quia conveniebat ut no.-
bilissimae formae sive perfectioni nobilissimum
in genere suo aptaretur materia sive perfectibile;
anima autem est forma nobilissima, corpus au~
tern spirituale nobilissimum est in genere corpo~
rum; ergo etc.
2. Item, optima et nobilissimo Artifici, scilicet
Deo, convenit cum forma nobilissima g nobilissi-
mam in genere suo coaptare materiam; et ita
ut prius.
3. Item, inter creaturas spirituales, quae sunt
ad imaginem Dei, sunt nobilissimae, ut angelus
et h anima; a simili videtur quod inter corporales,
quae sunt ad imaginem Dei, de beret 1 esse no-
bilissima; sed inter omnes creaturas corporales
corpus primi hominis maxi me gerit imaginem Dei;
ergo debuit esse de genere corporum nobilissi-
rnorum.
4. Item, perfectio universi hoc videtur requi-
rere, quae semper requirit k in singulis rerum
generibus differentiam et distinction em: verbi
gr~ti~, in spiritibus aliquis est unitus corpori,
a~J~UJS se~aratus; unitorum aliquis est separa~
btl.ts.' ut spt.ritus rationalis, aliquis inseparabilis, ut
spmtus QUI est perfectio brutorum. Similiter vide-
tor quod ex parte 1 corporum unitorum debeat esse
aliquod animale unitum et aliquod spirituale. Unde
I Cor. 15,44: Si est corpus animate, est et splrl-
tuale, G 1ossa 4 : «Cum dicit 'corpus', frustra
additur 'animate' nisi sit aliud spirituale, ad
cui us discrepantiam m dicitur 'animate' •; tale non
posset esse nisi corpus unitum ani mae rationali;
ergo etc.
5. Item, animae quae perficiunt corpora, quae-
dam sunt spirituales, ut anima rationalis, quae se-
parabilis est a corpore et spiritus dicitur; ut enim
dicitur, inn libra De anima et splrltu 5 , «anima
et spiritus idem sunt in homine, quam vis aliud o
notet anima et aliud spiritus: spiritus namque
ad substantiam dicitur, anima ad vivificationem •.
Quaedam quodam modo sunt animales, ut ani-
mae in brutis, quae neque secundum substantiam
neque secundum esse possunt esse nisi in anima-
libusP, A simili videtur quod debeat esse ex parte
corporum perfectibilium, scilicet q quod quaedam
sint animalia ', quaedam spiritualia, et ita idem '
quod prius.
6. Item, formae immortali et perpetuae conve-
nit habere materiam sive perfectibile huiusmodi,
et secundum hunc mod urn producere res in esse
convenit optima Artifici, cuius est omnia opthne
facere, ut vult D ion y s ius 6; ergo ani mae ratio-
nali con venit habere corpus, ab t ea perfectibi~e~
immortale; sed non potest esse immortale niSI
sit spirituale; ergo etc.

• V lima/. h Ita F, LZ dt/tcllll d/CQ pro rJ. d., quod alii o •T

• RL om. ~o Ita F, am <Jm. 'Codd dtberfttt I< l.
111 · gronltfe. ~ vet. z• mlnorlt. J z txollalftJtltl·
~ S al/UI. "T anlmabu,. q Ita F, aili om. ·• R alftJ; ~;d~.'~~lrtr.e.T '. F a~dV ~.torum. ... s dccrepantfom. "Ita F, alii 0111 ·
0111
I Cf. supra, num. 814..
2 Cf. p, 572b. 4 Lombardi, In h. I. (PL 191, 1688).
3 Cf. supra, nua1. 808. 5 Cap. 9 (PL 40, 784).
6 De dCv. nomln., c. 4 § 19 (PO J, 715, PL 122, 11'38).
1
 DE CONDITIONIBUS INTRINSECIS CORPORIS ADAE.
7. Item, constat quod Adam habiturus est cor-
pus spirituale post resurrectlonem, quando ho-
mines erunt sicut angeli Dei, Matth. 22,30 et
sicut habetur I Cor. 15,44, ubi dlcitur: Surgtt
corpus spirituale; sed si Adam habuit corpus
animale, et constat quod resurget spirituale, ergo
quod fuit factum a sapientissimo Artifice, minus
sapienter factum est, cum prima factum est de-
struendum et post permanendum, I Cor. 6, 13:
Deus autem hunc et has Q destruet, a I 0 s sa I:
• Jd est b ventrem et escas; quod erit, cum corrup-
tibile c: hoc indue! incorruptionem 2 •; et ibi loqui-
tur de necessariis naturae d, sicut dicit 0 I ossa.
Ex quo e patet quod Deus destruet corpus ani-
male. Quod videtur inconveniens: si quis enim vel-
let construere domum, convenientius faceret si sta-
tim faceret earn bonam et pulcram quam si primo
faceret vllem et turpem destruendam, et post! ex:
eadem faceret bonam et pulcram permanendam.
Contra : a. Primus homo R conditus erat ut
csset principium humani generis, I Cor. 15,45:
Factus est primus Adam in animam h viventem,
novissimus Adam in spiritum vivificantem 1• Ibi
0 I ossa Augustin i 3: • Attende quare Christ us
dicitur Adam et novlssimus. Adam dicitur, quia
de eadem materia est k; novissimus, quia post
eum non succedtt altus qut sit caput vel auctor
humani generis sicut illi duo fuerunt. Tatum enim
genus human urn quodam modo sunt illi duo ho-
mines, scilicet primus Adam et secundus, quia
ex illo sunt nati, ex isto renati, et ideo uterque
dicitur pater humani generis •. Non 1 au tern pas-
set esse principium humani generis nisi m corpus
haberet animale: corpus enim spirituale non po-
test esse principium propagationis per generatio-
nem; ergo conveniens fuit ut haberet corpus
animale, non spirituale, ne auctor naturae aliquid
egisset frustra.
b. Item, in rerum conditione, ut vult Aug u-
s tin us\ non utitur Deus rebus ad miraculum
suae potentiae, sed omnia producit secundum
exigentiam suae n naturae; sed anima rationalis
praesupponit vegetabilem et sensibilem; ergo se-
cundum conditionem competentem naturae de-
buit uniri corpori habili ad actus istarum poten-
tiarum, scilicet vegetabilis et sensibilis; sed tale
est animale; ergo etc.
c. Item, anima rationalis ex sua prima unione
cum corpore tacit animaturo et animal; sed in
hoc communicabat homo cum brutis; quae autem
• Codd. ham:. ~ L lfl pro 1. e. • P /flforrupllbJ/r.
1 V ,l,tflltm. • V om; p add. cum Adam.
" S om. f. a. ~ V multfplh:lltr. r z llabt:lral.
add. :stalum. ~ SZ prlntfplam. • Ita P, alii add. rut.
I Lombardi, In h. 1. {Pl.J91, 1579). 2 I Cor. 15, 53
3 Episf. 205, c. 2, n. 11 (Pl. 33, 946), ap. Lombard.,
in b. I. (PL 191, 1688).
SUMMA THE.OLOOJCA - Tom. II.
593
communicant in forma, debent communicare in
dispositione ex parte 0 materlae; sed si corpus
hominis esset spirituale, non communicaret in
aliqua P dispositione huiusmodi nee etiam cum
lpsis brutis; ergo quantum est de primaria con-
ditione, naturale videtur animae rationali habere
corpus animale.
[Solutio]; Quod con ced im us, dicentes quod
illud mulUpHdter congruebat ad maniiestandam
sapientiam Conditoris, quae ex hoc manifestatur
ex ordine multiplici 9, Primo, propter ordinem
producendi ab imperfecto ad perfec-
t u m: secundum enim ordinem rectum imperfec-
tum praecedit perfectum, et prius est quod est
animale, deinde quod est spirituale, I Cor. 15, 46,
-Secunda, propter ordinem merit I ad prae-
m i u m: cum enim homo prius debebat' poni in
statu meriti quam praem\i, debuU tale corpus
eius fieri quod esset aptlus et efficacius ad me-
rendum; sed corpus ani male maxime com petit
statui merendi, spirituale statui praemii, et ideo
prius animale, deinde splrituale.- Tertia, propter
ordinem lapsus ad resurrectionem: quia
enim habuit liberum arbitrlum patens labi et
resurgere 8, debuit habere corpus quod posset
etiam labi in mortem et postea, anima facta in-
vertibBi, ipsum per resurrectionem amnino fieret
immortale; et Ideo prius animate, deinde spiri-
tuale. ~ Quarto, propter ordlnem qui' attenditur
in comparatione unius creaturae ad al-
ter am: ut slcut homo in terris factus fuerat
ut servaretur perfectos ordo ex comparatione
hominum ad angelos, qui facti sunt in caelis,
sic I et decebat ut prima haberet corpus compe-
tens habitationi terrestri magis quam caelesti;
sed corpus competens terrestri habitation\ est
animate, sicut caelestl spirituale, et ideo prius
animate, delnde spiritua/e. - Quinto, propter
ordinem principii ad principiata in propa-
gatione generis hum ani; propter hoc enim con-
ditum fuit corpus Adae ut ab eo propagaretur
genus humanum secundum corpus, quod fieri
non posset nisi esset" ani male 6• Propter istum
ergo multiplicem' ordinem in prima conditione,
scilicet propter ordinem hnperfecti ad perlectum,
meriti ad praemium, lapsus ad resurrectionem,
unius spiritus rationalis ad alterum sive hominis
ad angelum, principii x ad principiatum in gC:
nere hominum, decebat' animae rationali dan
corpus animale.
4 S wro. • V hot. If (eorr.) p<Uita. 'T om. • S om. I. 11.
• R q11l. • S add. po/tfltlt, quod TLZ exp. • L om.
1 TL afi/MO, Z an/mr. • SL (mg.)
o VT llltllt, quod L c:orr. • f add. 'orprq,
• Ita VP (corr.), aUiqflt,
·1 " Cf. De Gen. ad lilt., II, c. 1, n. 2 (PL 34, 263).
!S Cf. supra, num. 889.
!I Cf. supra, oum. 303.
38
 INQ. IV. TRACT. II, SECT. II. QUAEST. I. TIT. I, - 458.
594
{Ad obtecta]: 1. Ad primum contra hoca
dicendum 1 quod est considerare animam rationa-
lem diversimode, habito respectu ad diversos
status scilicet b imperfectionis et perfection is:
primu~ est status viae, secundus patriae; sim~­
liter et corpus humanum. Convenit ergo ut am-
mae existenti in statu suae perfectionis et nobi-
litatis aptetur corpus nobilissimum in genere suo,
scilicet spirituale. Unde tres sunt status hominis,
scilicet innocentiae, Japsus et gloriae, in quibus
corpus et anima primi hominis quamdam parita-
tem in nobilitate et ignobilitate e communicabant.
Sicut enim anima in primo statu, scilicet ante
lapsum, sortita fuit esse nobile, in quo vivebat vita
naturae integrae, roborata et sustentata vita d
gratiae, qua erat in potentia et habilitate ad esse
eius finale et ultimatum nobilitate, similiter cor-
pus in illo statu erat in e integritate naturae op-
timae in genere suo et, mediantibus fructibus
sibi datis ad sustentamentum, poterat perpetuari
in esse illo quoadusque perductum esset ad esse
corporis nobilissimum. Unde sicut anima in vita I
naturae alebatur et sustentabatur gratia quasi
alimento spirituali in progressu ad suum esse
optimum, sic corpus alimento corporali, scilicet
fructibus paradisi. Praeterea, sicut in statu culpae
anima sortita est esse ignobile per Iapsum in
culpam, duplex malum incurrens, scilicet corrup-
tionis et mortis spiritualis, unde indigna efficie-
batur bono ad quod condita erat, similiter corpus
sortitum est esse ignobile, duplex malum incur-
reus, scilicet corruption is et necessitatis g mo-
riendi, et indignum efficiebatur bono h ad quod
conditum erat. Praeterea, sicut anima poenitendo
recuperavit aptitudinem et dignitatem recuperandi
suum optimum; quod amiserat per culpam, quo
habito sortitur esse nobilissimum, similiter om-
nino erit de corpore. Unde secundum congruita-
tem divinae dispositionis corpus existens in suo
esse nobilissimo non est aptandum animae an-
tequam sit in suo esse nobilissimo. Unde ante
statum gloriae non convenit corpus primi homi-
nis nee alterius esse spirituale.
2. Ad a I i u d dicendum quod optima Artifici
convenit etc., salvato t rerum ordine secundum
divinam statuto providentiam. Quod autem ordo
~eru~ a. divina providentia statutus exigat t quod
m v1a Sit corpus animale perfectibile anima ra-
tionali, ex die tis patet 2.
• u::. ~~· tx:;IJ~ ld e:!·5 o;.Rn/O,:t. ~u~'''· 4
'TRI.Z amPtn/rtl
1 Cf. supra, p. 406, ad 4--5.
2 Cf. supra, p. 593, Solutio.
:I Cf. supra, num. 340, I et p. 593, Solulio.
4 Diet. 18, c. 1 (p. 388).
3. Ad a I i u d dicendum 3 quod primus homo,
quantum ad corpus! Dei imago esse non posset
nisi corpus eius esset animale, quia aliter non
possct m esse principium omnium hominum per
vi am propagation is; propter quod dicitur esse
ad imaginem Dei, II libra Sententiarum, dist. 17 ",
ubi dicitur: «Per hoc imago Dei in homine ap-
paruit, quia sicut Deus omnibus rebus extitit
principium creationis, ita homo omnibus homi-
nibus principium generation is ... Unde ratio ilia
magis est ad oppositum quam ad propositum.
4. Ad a I i u d dicendum n quod bene requirit
hoc 0 completio universi, sed non in quocumqueP
statu, immo magis contrarium, sed hoc requirit
habito respectu ad statum perfectae completionis,
hoc est quando ea, quae sunt de completione
universi simpliciter, erunt in suo q ultimo, ut
quando Deus erit omnia in omnibus, I Cor. 15,28.
5. Ad a I i u d dicendum quod, si anima ratio-
nalis perficiens corpus sit spiritualis, non tamen
est in plenitudine spiritualitatis antequam sit per-
fecte unita cum Summa Spiritu. Unde Glossa
Au gu sti n i 5 super illud I Cor. 15,45: Factus est
primus homo itz animam viventem: • Anima in
corpore spirituali, quia perfecte adhaeret Deo,
sic vivificat ut spirituale corpus efficiat ... Quando
au tern perfecte adhaeret, habetur in G I ossa 6 su-
per illud I Cor. 6, 17: Qui adhaeret Deo etc., ubi
dicitur: c Unus spiritus est cum Spiritu Dei, cum
quo est unus spiritus, non substantiae identitate-
diversae enim substantiae sunt spiritus hominis
et Spiritus Dei -sed quia accedit iste spiritus ad
participationem naturae, veritatis et beatitudinis
illius r. Unus ergo spiritus est cum Spiritu Dei,
cum ei s sic adhaeret ut sit particeps beatitudinis
eius; quod plene erit, cum satiabitur desiderium
eius in bonis immutabilibus, scilicet in ipsa Trini-
tate, Domino suo, cui us imago est,, Unde quando
erit anima in ilia spiritualitate, competit ei ha-
bere corpus spirituale et non ante.
6. Ad a I i u d dicendum quod, quando anima
erit immortalis quantum ad esse sive vitam gra-
tiae, ut quando erit beata, tunc conveniet t illi
habere perfectibile immortale et corpus spirituale.
Sicut enim dictum est', dum modo liberum arbi-
trium ani mae est patens Iabi et resurgere, congruit
illi habere corpus quod potest labi in mortem;
sed anima facta invertibili et corpus ipsum
I convenit fieri immortale per resurrectionem. Si
S om. • l. om. 1 L vtte. ' V nueullattbu•. h v dono. • L om. ~ z •ol~llrl.
" T om. ~ VT lite. 1' Z quo/1/Jtl. •1 I' add. eue. • L uflua. • z rntm.
IS Eplst. 205, c. 2, n. II (PL 33, 946), ap. Lombard.,
ln h. I. (PL 191, 1688).
I 6 Lombardi, in h. 1. (PL 191, 1582sq.).
1
Cf. supra, p. 593, Solutio.
 DE CONDITIONIBUS EXTRINSECJS COR:PORIS AOAE. 595
enim anima posset labi in mortem, et corpus, quia remanet quaedam ordinatio in pulveribus
perfectibile ab a iHa, esset immortale et spirituale,ad animam et ex hac ordinatione possibilitas ad
accidcret multiplex inconveniens, scilicet perfec- necessitatem non moriendi sive non corrumpendt.
tibile ab ipsa anima perfectissimum esse secun- Hoc alias explanabitur 1, Habuit ergo corpus illud
dum quod possibile est, perfectione sua existente ex conditione sua passibiUtatem et ordlnationem
impertecta; praeterea, aliud inconveniens, scilicet ad necessitatem non moriendi; quae quidem or-
animam non posse resurgere post lapsum, sicut dinatio a.ttestatur aptitudini relictae in pu1verlbus
nee angelum. Ut enim dicitur Gen. 6,3: Non ad suam perfectionem, id est ad animam; hanc
permanebit spiritus meus in homine in aeternumb, autem aptitudinem sive possibi1itatem reducet d
quia caro est; sed tunc non esset caro in ho- Dominus ad esse in corporum resurrectione.
mine, id est pronitas carnalis infirmitatis, et Praeterea, in nullo praeiudicatur! Artifici sapien-
propter hoc permaneret spiritus indignationis Dei tissimo, scilicet secundum tempora diversa et
in homine, si peccaret. ex:igentiam mutationis rerum, quod factum est
1. Ad a I i u d dicendum quod, etsi corpus ani- uno tempore, in alia mutetur vel pro parte de-
male surget spirituale, non propter hoc destruetur struatur. Unde Esther, ultimo, 9: Nee putare de-
opus Artificis optimi ~:, sed perficietur.- S i obi- betis, si diversa iubeamus, ex animi nostri venire
c i at u r quod destruitur quando redigitur in pul- levitate, sed pro qualitate et necessitate temporum,
vcrem: dicendum quod non omnino destruitur, ut reipublicae poscit utilitas, terre sententiam.

TITULUS II.
DE CONDITIONIBUS EXTRINSECIS CORPORIS ADAE.

ictum est de corpore primi hominis quoad conditiones . ~ntrinsecas. Sequitur

Il ·
q uaerere de ipso quoad extrinsecas, quae sunt duae, scilicet tempus et locus.
Primo ergo quaerendum est de tempore;
secunda, quaerendum est de loco.

MEMBRUM I.
De tempore conditionls corporis Adae.
~· . .
~B@..~.c pnmo duo sunt quaerenda.
I secundum, si non cum aliis, de ordin~ tern~
dT . urus ad tempus conditioms I aha-
~ Prim urn est si fuit conditum vel creatum ris con 1 toms 1
sim~l cum aliis creaturis; rum creaturarum.

459
CAPUT I.

UTRUM CORPUS ADAE FUERIT CONDITUM SIMUL CUM ALliS CREATURIS.

2. Item, dicitur in libra Fontis vitae l, • scilicet

uaeritur ergo I. utrum condltum fuit corpu~
QAdae eo tempore quo aliae creatur~e,. P.ro~
in principio, quod virtus, per quam o~ma f~ct.a
sunt, est vo\untas Dei adinvenien~ omm~g; et tbl-
videtur 1. ex illo verba Eccli. 18, I: Qtll vrvtt m
dem ~ dicitur quod sicut resultat am ago m spe~ulo
aeternum, creovit omnia sinwl. Hanc autem quae- ola oppositione h rei, sit ex sola converstone
stionem proponit Augustin us, VI Super Ge- :~ :es omnia perduxit t in esse; sed non potest
nesim ad litteram 2•

o V om. ~ F txposillont.
~ V rtdu~/t.
• L prtllullcat. J Tom. i. ll. t. c.
~ L ml b Vom.l. a.;STLZom./.h. • RZ om.
1
V prodm:;JI,
3 Tract. I, n. 2 (p. 4>·
1 Cf. Infra, num. 491-4.94. ~ Tract. 5, n.. 41 (p. 330).
2 Cap. 18sqq. (PL 34, 351 sqq.).
 JNQ, IV. TRACT. 11. SECT. II, QUAEST. I. TIT. II, - 459.
596
esse in Den nisi una conversio, quia, ut scribitur
in Epistola lac. 1, 17: Apud ilium non est trans-
mutafio; ergo etc.
3. Item, Augustin us, XI De confcssionibus :
1 «Quo modo sexto die factum 1, hoc potest intclligi,
.. Verbo tibi coaeterno simul dicis omnia quae
dicis, et fit quidquid dicis ut fiat, nee aliter quam
dicendo facis 11 "·
4. Item, in Psalmo 2: Semellocutus est 11 Deus,
et ita idem quod prius. Ecce quod simul dicit
omnia; ergo ut prius.
II. Et hie potest incidenter quaeri quo modo
est hoc verum quod Deus creavif multa simul
vel omnia, ut dicunt auctoritates praedictae 3•
Quia huius contrarium videtur sic: 1. Ad hoc
quod aliquid creetur sive producatur in esse ex
nihilo, requiritur inti nita potentia; nee hoc intelli-
gendum est quod existens infinitae potentiae possit
in huiusmodi effectum finita potentia, quia et tunc
existens finitae potentiae, sed requiritur virtus
in fin ita ad huiusmodi production em; sed virtute
infinita non potest esse virtus maior; igitur Deus
non potest esse maioris virtu tis quam infinitae;
ergo tota virtus divina requiritur in creatione
unius rei; igitur in eodem instanti non potest
plura creare.
Contra: a. Ut habetur Gen. 2, 7, post opera
sex dierum fecit Deus hominem de limo terrae.
b. Item, haec idem habetur a Magistro, II
Sententiarum 4 , et aliis expositoribus d Scriptu-
rae 5, scilicet quod omnibus creatis et dispositis,
novissime factus est homo t.
(Solutio]: I. Ad hoc dicendum I 6 quod in duo-
bus locis Scripturae fit mentio de conditione cor-
poris Adae, scilicet Gen. 1,27, ibi: Masculum et
feminam creavit eos, scilicet inter opera sex
dierum, et Gen. 2, 7, ibi t: Formavit Deus homi-
nem de limo terrae; et ilia formatio, secundum
A_ u gust in u m 7, non numeratur in operibus sex
d_Jerum, sed potius inter opera ilia de quibus di-
Citur loan. 5, 17: Pater meus usque modo operatur
et ego operor. Prima conditio fuit in causis suis
primordialibus, in qui bus seminaliter fie bat; se-
cunda conditio fuit in esse actu et completo 8.
Unde Augustin us, Super Oenesim ad lifte-
ram, Vl 9 : • Fecit Deus Adae adiutorium" simile
·L~. ~Ftl,quodReorr. •Fom.
---- - -
'fadd m11ctt
•SR 1 z
S om. lwmi~m. A V add. db/. ' V add. est; Z om. •uto.
• S qwmwdo • F tul.. PIta F, alii Adam; z om. Ips/. a
• TIn, RZ om.
1 Cap. 7 (Pl 32, 813).
2 Psalm. 61, 12.
3 Cf. bic, sub nn. I, 3 et 4; supra, num.
260 .
4
Dlst. 15, c. 5 (p. 375).
!I Cf. Gregor. Nyssen., De hom. opificio c. 2 (PO 44
1~2); Abaelard., In Hexalm. (PL 178 , 7 59).
Ct. supra, num. 298 et 324
T Cf • 17
· nota 9 · 8 Cl. supra, num. 481-432.
de costa lateris eius; hoc au tern factum est, cum
easdem bestias agri et volatilia caeli adhuc de
terra finxisset et ad ilium adduxissct •. Adhuc:
quandoquidem illo die .t terra produxit an imam
vivam •o secundum verbum Dei, volatilia vcro
quinto die produxerunt 1 aquae 11 similiter secun-
dum verbum Dei? Non itaque hie dicerctur 12: Et
finxU Deus adhuc de terra omnes bestias agri
et omnia volatilia caeli, nisi quia iam terra pro-
duxerat omnes bestias agri sexto diem et aqua
omnia volatilia caeli quinto die. Aliter ergo tunc,
id est potentialiter atque causaliter, sicut illi
operi competebat quo 11 creavit omnia simul, a
qui bus in die septimo requievit 13 ; aliter autem
nunc, sicut ea videmus quae per temporalia spa-
tia creat, sicut usque nunc operatur. Ac per hoc
iam per istos notissimos lucis corporalis dies,
qui o circuitu solis fiunt, Eva facta est de Jatere
viri sui. Tunc enim Deus adhuc finxit de terra
bestias et volatilia, in quibus cum adiutorium si-
mile 14 ipsi Adae P non esset inventum 15, ilia for-
mata est In talibus ergo diebus etiam ipsum de
limo finxitq Deus 16• Neque enim dicendum est ma-
sculum quidem sexto die factum, feminam vero
posterioribus diebus, cum ipso sexto die apertis-
sime' dictum sit 17 : Masculum et feminam fecit
eos et benedixif eos, et cetera quae de ambobus et
ad ambos dicuntur. Aliter autem tunc ambo et
nunc aliter ambo: tunc scilicet secundum poten-
tiam per verbum Dei, tamquam seminaliter mundo
inditam, cum ~ creavit omnia simul a quibus in
die septimo requievit, ex quibus omnia suis
quaeque 1 tern pori bus iam per saeculorum or-
dinero fierent; nunc autem secundum operatio-
nem praebendam temporibus, qua usque nunc
operatur "·
Sed contra hoc obicitur, quia Gen. 1,29,
dicta de conditione hominis, subditur: Dixitque
Deus: ecce dedi vobis omnem herbam afferentem
semen etc.; sed constat quod Dominus non lo-
cutus est rebus existentibus in causis suis et u
potentialiter, sed potius habentibus esse in actu.
Et haec est obiectio Augustini 1s.- Et respon-
det Augustinus quod Dominus loquebatur
existentibus in potentia et non in esse actuali, eo
om ' n est add mg I liD V aiiJ add ut • SR tfl tst i
Co~d.
9
ltlt dt pro I d ' z produxlt. :., Ita VP." Dill .om.; Tom. stxlo.
/tdt. • F aptlulmt. • T om. • Codd. 1ulsqut pro 1. q.
11
Cap. 5 • nn. 7-8 (Pl 34, 342), ubi ct sequens.
IO Cf. Gen. 1, 24.
11
Cf. Gen. I, 20; supra num. 317.
12 Cf. Gen. 2, 19.
14
13 Cf. Gen. 2, 2.
' 16
Ct. Gen. 2, 18-20.
Gen. 2, 7.
Ill Gen. 2, 20.
Gen. I, 27-28.
16 De Gen. ad 1111., Vi, c. 7 (Pl 34, 343).
 DE CONDITIONIBUS EXTRINSECIS CORPORIS ADAE.
modo quo Christus quandoque loquens praesen-
tibus sirnul loquebatur ct futuris. Unde dicltur,
Super Oenesim ad litleram, Vl 1 : .. Quo modo lo-
quebatur, inquit, eis qui nondum audiebant nee
intclligcbant, quia nee erant qui verba percipe-
rcnt? Possem respondere, sic illos allocutum
Deum quemadmodum Christus nos nondum na-
tos, etiam Ionge post futuros, nee tantum nos, sed
ctiam cos omnes qui futuri sunt post nos. Om-
nibus enim dicebat, quos suos futuros videbat2:
Ecce ego vobiscum sum usque ad a consumma-
tionem saeculi, sicut Deo notus erat Propheta,
cui dixit 3 : Priusquam te formarem in utero, no vi
te •. Haec autem locutio nihil aliud erat quam
inscrtio causarum sive conditio rerum futurarum.
Unde Augustinus, eodem 4 : •CumveroDeus
dicebat 5 : Ecce dedi vobis omne pabulum seminole
seminans semen, quod est super omnem ferrum,
et omne lignum jructiferum, quod habet in se
fructum seminis semina/is, quod erit vobis ad b
escam, ipse sermo eius ante omnem aeris sonum,
ante omnem c carnis et nubis vocem, in ilia eius
summa sapientia, per quam facta sunt omnia,
non quasi humanis auribus instrepebat, sed rebus
factis rerum faciendarum causas inserebat et d
omnipotenti e potentia futura faciebat, hominemque
suo tempore formandum in tern porum I tamquam
scmine vel tamquam radice condebat •. lis visis,
patet quo modo responderi potest ad quaestionem
propositam.
[Ad obiecta]: 1. Ad hoc ergo quod obicitur
quod 'creavit omnia simul, et ita hominem': di-
cendum quod hoc verum est eo modo quo dic-
tum estR 6, scilicet causal iter et seminaliter in ipsis
mundi elementis, non eo modo quo res suis pro-
priis temporibus producuntur in esse completum 7•
Quod insinuat Augustin us, distinguendo h mo-
dos essendi, VI Super Genesim ad litteram 8, di-
cens sic: .. In ilia prima conditione mundi, cum
Deus omnia simul creavit, homo factus est, qui
esset futurus, ratio creandi hominis, non actio
creati. Sed haec aliter in Verba Dei, ubi ista
non facta, sed aeterna sunt; aliter in elementis
mundi, ubi omnia simul facta futura sunt; aliter
in rebus, quae secundum causas simul creatas,
non iam simul, sed suo quaeque 1 tempore crean-
tur, in quibus Adam iam formatus ex limo et
Dei flatu animatus ».
a Ita VS, nUl ln. ~ z In ct om. lp$t. • VTL om. a. 1. u. o.
v V om. - T cl/$tlngu~ncll, quod L corr. • Ita f', alii quoqut.
• R sum. ~ Z om. " V om. ~ V a<hl. cliulldum. • Ita S (corr.). aW add. Ql.
• V num. ~ V quando.
I Cap. 8 (PL 34, 344). 2 Matth. 28, 20.
3 lerem. 1, 5. 4 Loc. cit.
.5 Gen. I, 29.
6 Cf. supra, p. 596b.
1 Cf. supra, num. 239, 260 et 260.
597
2. Ad ali u d dicendum quod ilia conversio,
de qua loquitur liber" Fonfis vitae, non dicit ali-
quam innovationem sive mutationem circa Con-
ditorem rerum, sed dispositionem aeternam de
illis producendis in esse in tempore suae pro-
ductionis,
3. Ad a I i u d dici potest quod est dicere res
in suo esse completo: et sic non dicit Deus Pater
res simul 9 nee sic intelligit Augustin us 'omnia
simul' dici; et est dicere res in sua arte: et hoc
modo dicit Deus 1 Pater res simul, scilicet in
Verbo suo, quod est ars omnipotentiae illius. -
Sed vide t u r ex hoc quod tangit in fine aucto-
ritatis, scilicet .. non aliter quam dicendo facis"' •,
quod res non sinf'l aliter quam in Verbo suo
vel in ° arte. Respondeo: Per hoc notatur
quod sine omni P innovatione orta circa ilium
suae dispositioni obedit fluxus rerum in esse;
unde dispositio sua in arte, quantum ex parte
ipsius est, est productio rerum in esse.
4. Ad a I i u d' quod sequitur, patet responsio
ex G I ossa ibidem, scilicet: Semel loculus est
Deus, G I ossa' 10 : .. Inter homines multis mo-
dis' loquitur Deus, apud se semel, quia unicum
Verbum genuit, per quod omnia facta sunt 11 et in
quo simul omnia disposita sunt •. Unde semel
loqui, ut vult G I ossa, .. est Verbum aeternaliter
gignere, in quo omnia disposuit •.
II. 1. Ad illud quod quaeritur 'quo modo potest
Deus simul multa creare, cum ad unius rei crea-
tionem requiratur infinita potentia' etc.: dicendum
quod sicut prima bonitas summa dicitur, quia sine
sui diminutione diffunditur et diffundi potest in in-
finitum, sic et virtus summa, quia sine sui dimi-
nutione influit; unde eius potentia t, quantumcum-
que influat, nunquam in aliquo 11 diminuitur; prop-
ter quod infinita simul creare potest. Non • autem
intelligendum est, cum ll: dicitur quod divina vir-
tus influit in creaturas creando illas vel operando
in illis, quod dividatur virtus eius et sic impar-
tiatur illis, immo quia ad nutum suae voluntatis
omnipotentissimae sine diminutione suae virtutis
fiant vel creentur. Unde in ipso nihil accidit in-
novationis, sed quidquid innovationis ibi est, ac-
cidit circa creaturas. Augustin us. Ad Marcel-
linum 12: .. Nihil corrigi posse asserunt, nisi quod
ante non recte factum probaretur. Quibus respon-
dere copiose si velim, tempus me citius deseret
"' Ita f. a!U Ufl. • T onulipattlltia. f YRZ tufporl. quod f corr.
II STLZ //bro. fIll Ubro. 1 T OCII. • Y /otU; L .ldd. iatal. fa.
' R a.. ' Y pollu. • Ita f, aUl IIlio.
8 Cap. 9, n. 16 el c. 10 n. 17 (PL 34, J.a6).
g Cf. Alex. Hal., Summa thNI., I, num. 422.
10 Lombardi, lu h. I. (Pl 191, 568), u.bl et sequens•
11 loan. I, 3.
11 EpW. 138, c. 1, nn. 2 et -1 (PL 33, ~).
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I. TIT. II. - 460.
598
quam exempla, quibus rerum ipsa natura ct opcr_a
humana certa ratione pro temporum_ op.Portum-
tate mutentur, nee tamcn eadem ratl? s~t muta-
bilis, qua isla mutantur. Non_ne u hlem_l aestas
add ito cal ore sensim " succedlt? ~~ohens va-
riantur a elates! Adolescentiae puenha non re-
ditura cedit, inventus adolescentiae non mansura_ c
succedit. Haec omnia mutantur, nee mutatur di-
vinae providcntiac ratio, qua fit ut ista muten~ur.
Non autem, opinor, cum agricola acstate almd
iusserit quam iusserat d hicme, ratio mutatur
460
UTRUM CORPUS ADAE CONDITUM FUIT ANTE ALIA VEL POST.
ec undo g quaeritur de ordine temporis ~~nd_i­
Stionis corporis Adae ad tempus cond1homs
h
aliorum. Et quaeritur utrum conditum fuit ante
alia vel post.
Et videtur ex d.ictis quod post: a. Quia 1, ut
habetur Gen. 2, 7, post opera sex dierum fecit
Deus hominem de limo terrae.
b. Et hoc idem habetur ab Augustino, VI
Genesis ad Jitteram 1•
c. Item, idem habetur a Magistro, II Senten-
liarum, 15 dist., cap. Omnibus creatis a/que dis-
positis2: "'Novissime factus est homo tamquam
dominus et possessor, qui et omnibus praeferen-
dus erat »,
Sed videtur quod contrario modo fieri de-
buit, sic: 1. In emanatione personarum a Patre
prius natura est emanatio personae quae est
imago Patris quam illius quae non k est imago,
et hoc secundum ordinem convenientissimum 3 ;
a simili videtur quod in emanatione sive crea-
tione personarum creatarum a Deo debent prima
produci in esse sive causari illae quae sunt ad
imaginem creantis sive imago; et si hoc, homo
debebat cum prim is creaturis creari; ergo et
corpus.
2. Item, corpus primi hominis inter omnia cor-
pora singulari ratione fuit imago Dei vel homo
secundum illud; unde, ratione qua supra 4, debe-
bat inter prima creata creari.
3.1tem, ut dicit Bed a~. quatuor fuerunt simuJl
in principia creata, scilicet angelica m natura,
pori:. Cod~ ~m::::l~ h Ita VTL, am orn.: codd. IUtUdllur. Nonnf pro :sutt~d/1
, Ill f (torr.), all[ Ideo.
.. S ltlfiPQU. • lta J> tcorr.), alii rtdlo, " L add. hoc Ul. • Ita I' (corr.), alii ei/um.
I Cap. 6, n. 10 (PL 34, 343).
2 Cap. 5 (p. 375).
3 Cf. Alex. Hal., Summa tluol., I, num. 326.
4 Cf. supra, sub n. 1.
agriculturae. Et cum mane surgit qui nocte quie-
sccbat, vitae consilium non mutavit. Aliud magi-
ster adolescenti quam puero solebat, imposuit.
Non itaque verum est quod dicitur, semel recte
factum nullatenus esse mutandum. Mutata quippe
temporis f causa, quod recte ante factum fuerat,
ita mutari plerumque vera ratio flagitat, ut, cum
ipsi dicant rectc non fieri si/ mutetur, e con ..
tra veritas clamct recte non fieri nisi mutetur:
quia utrumque tunc erit rectum, si erit pro tern ..
porum diversitate diversum »,
CAPUT II.
caelum cmpyreum, prima materia et tempus 11 , ln
genere au tern corporum duo sunt nobilissima:
humanum, et maxime primi hominis, et caelum
empyreum; et si inter haec est dii'ferentia nobi-
litatis, nobilius fuit corpus primi hominis simpli-
citer - ut illud quod erat forma nobiliori per-
1ectibi1e et ordinatum ad iinem nobiliorem et
magis deiforme, ut secundum quod homo erat
ad imaginem Dei -quam caelum prim urn; ergo
videtur quod ratione' suae nobilitatis debuit
creari inter prima creata, sicut caelum empyreum.
4. Et potest hie incidenter quaeri quare ilia
quatuor tempore fuerunt prima creata.
5. Item, homo et angelus habent paritatem in
natura, licet habeant disparitatem in officio i si
ergo paritas est sufficiens ratio quare paria de~
beant pariter, id est simul, creari, ergo etc.; sed
homo non potest creari nisi corpus eius creetur;
ergo, cum angelus sit de primo creatis, et corpus P
hurnanum debet esse similiter vel quare non?
6. Item, Hugo 6 : • In tan tum rationalis creatu..
rae conditio ceteris omnibus, quae propter ipsam
facta sunt, excellentior esse probatur, quod om-
nium causa ipsa est "'· Ex hoc verbo videtur
quod et 'I propter hominis excellentiam et prop~
ter eius causalitatem sive dignitatem prius aliis
creari debeat.
7. Item, caelum et terra, in quibus omnia alia
intelliguntur, prima r creabantur 7, unde Gen. I, t:
In principia creavit Deus caelum et ferrum; per
caelum autem materia omnium spiritualium in~
telligitur sive creatura spiritualis; per terram
• Codd. man:sure. d Ita PL, alii OPl q 1 • Codd. tor-
~ Rom. I Ita. F. aLII om. 1< 1\a p {mg ), am
0111 1 z om. ,. z anttrorum .
• lla PL (mg.), all\ om.: T om. alia.
~ Cf. Hexai!m., I (PL 91, 15); Pseudo-Beda, Quaesl.
super Oen., (PL 93, 239sq.); supra, num. 70.
6 De sacram. clirlsf. jld., I, p. 2, c. 1 (PL 176, 206).
7 Ct. supra, num. 62.
 DE CONDITIONJBUS EXT~INSECIS CO~PO~IS ADAE.
corporalium, sicut ex a Glossa 1 patet et Hu-
gone2: • Per caelum et terram materia omnium
caelestium terrestriumque hoc loco significaci
puto •. Sed similiter homo est quodam modo
omnis crcatura, ut dicit Gregori us 3, super u-
lud Marci ultimo, 15: lte, praedicate Evangelium
omni creaturae. Ergo homo debuit b creari inter
creaturas primo conditas eadem ratione.
8. Item, aut observatur in conditione rerum ordo
naturalis aut artificialis. Non naturalis: non enirn
praecedunt c bruta animalia hominem natura, sed
potius homo ilia, cum sit causa eorum d. Nee ar-
tificialis, qui attenditur in ordine dignitatis, ut
quando praeordinatur quod est ma\oris dignitatis.
Et sic neutro ordine videtur hominem sive cor-
pus humanum post alia debere creari.
Respondeo: Corpus primi hominis condltum
iuit post alias creaturas, et hoc propter multiplicem
rationem. Una est, ut hominis dig nit as osten-
deretur, qui erat ali is creaturis dominaturus. Unde
Hugo 4 : • Prius siquideni opifex Deus mundum
fecit ac ~ deinde hominem possessorem et domi-
num mundi, ut ceteris omnibus lure conditionis
dominaretur homo •. Nota quod dicit • iure con-
ditionis •. Hanc autemf rationem declarat Gre-
gori us Nyssenus tali exemplo~: •Prius con-
venit illud esse, cui debet g princeps aliquis prin-
cipari, quam ipsum principem •. Unde, determinate
de conditione mundi sensibilis, dicit: • Nondum 11
magna haec et pretiosa res, homo, mundi domi-
nus, aderat; nee cnim decuerat prius existerc
principcm quam ilia quorum gereret principatum.
Sed ubi cuncta ei subicienda parata sunt, iam
consequens erat apparere recforem. Quia igitur
veluti quoddam regni domicilium futuro regi
Creator universitatis effecerat, id 1 autem erat
terra, insulae, maria, et super hoc caelum in mo·
dum carinae curvatum, divitias vero reposuerat
regni multiplices, divitias autem dico totam crea-
turam, quidquid est in herhis et plantis et k arbo-
ribus, quidquid in spiritalibus et sensibilibus et
animatis. Quod si metalla quoque convenit iis
annumerari divitiis 1, quae propter colorum m pul-
critudinem pretiosa humanis oculis visa sunt, ut
auri et argenti et lapidum eorum quos homines
amant, horum omnium copiam velut quibusdam
I Ordin., in h. 1. (Pl I 13, 67).
2 De sacram. christ. jid., I, p. 1, c. 6 (PL 176, 190).
J In Evang., hom. 29, n. 2 (PL 76, 1214).
4 De sacram. christ. jid., I, p. 2, c. I (PL 176, 205).
~De hom. oplf. c. 2 (PO 44, 132sq.), ubi et sequens.
6 Cl. supra, num. 47.
599
regalibus thesauris terrae slnibus" occultis, in
hunc mundum hominem protinus introduxit: prop-
terea 0 in hunc mundum post creaturam novissi-
mus introductus est homo, non ut vilissimus in
extrema parte proiectus, sed quem decebat genitum
max esse rectorem ·~- AUa ratio fu~t or do in-
completi ad completum 6• Ad completionemP
enim universi requiritur quod aliqua creatura sit
simpliciter spiritualis, aliqua simpliciterq corpo-
ralis, a1iqua composita ex spirituali et corpora1i,
ut sic trinitas creata Trinitatis increatae sequatur
sacramentum, sicut habetur II libra Sententiarum,
dist. 2 7 ; creatura autem composita ex spirituali et
corporaU est homo.- Alia est or do fin i tor u m r
ad s u u m fine m. Homo enim est finis aliarum
creaturarum, sicut habetur a Ph it as o ph o 8 et
Hugo n e 9, dicente: • Constat creationem hominis
rerum omnium visibllium conditione posteriorem
quidem tempore, sed causa priorem fuisse, quia
qui factus est post omnia, propter eum facta sunt
omnia •. Hae ergo tres rationes sumuntur ex
congruentia ordinis, scilicet servientium ad domi-
num, incompleti ad completum, finitorum ad finem.
Alia enim ratio fuit compositio ex multis.
Homo enim inter omnes creaturas est compositissi-
mus, sicut habetur in libro Fontis vitae 10, et ut su-
pra tactum est 11 • Propter quod dicit Isaac, in, li-
bra De elementis 12 : • Homo in naturali generatione
ultimum est •.- Alia ratio fuit com m u n ica tio
cum multis. Sicut enim dicit Gregorius 13,
super illud Marci ultimo, 15: Praedicate Evange-
lium etc.: • Omnis creaturae aliquid habet r homo:
esse cum Japidibus, vivere cum arboribus, sentire
cum u animalibus, intelligere cum angelis. Si ergo
commune habet aliquid cum omni creatura homo,
iuxta aliquid omnis creatura est homo •. - Alia
ratio est~ indigentia multorum. Homo enim
primus introducendus erat in mundum, ut ibi re-
fectus et educatus transferretur in patriam. Undead
instar hominis prudentis invitantis aliquem ad re-
fectionem, qui praeparat x domum suam et alia ne-
cessaria antequam' introducat pransorem, sic"
fecit Dominus: ne homo ad momentum indigeret,
praeparavit i\U quae erant necessaria ad refedio-
nem et educationem et post introduxit eum in lo-
cum, ubi erat reficiendus et educandus. Et hoc est
1 Rectius d. I, c. 6 (p. 312).
8 Cf. Phys., II, c. 2 (II, 263); supra, num. 88 et 330.
9 lJt sacram. chr/31. jid., I, p. 2, c. I (PL 176, 205).
10 Cf. tract. V, 15 (p. 285).
11 ct. supra, num. 434 et 463. 12 fol. 4C.
13 In Evang., hom. 29, n. 2 (PL 76, 1214).
 TNQ. IV. TRACT. II. SECT. II, QUAEST. I, TIT, II. - 460.
600
quod dicit Gregori us Nyssenus 1 : • Sicut
quidam optimus invitator non prius in domum
pransorem quam praeparet epulas, introducit, sed
omnem apparatum instruens domumque con-
gruenter exomans discubitumque et mensam et
cetera, tunc ad praeparatas iam delicias convoca-
tum invitat: iuxta hunc mod urn dives et copiosus
nostrae conditor educatorque substantiae, bonis
omnibus replens habitaculum mundi huius et ma-
gnas has epulas variasque disponens a, sic intr~
duxit hominem, dans ei opus eximium custodire
mandatum, quo non appetitu rerum non exstan-
tium, sed praesentium possessione gauderet "·
lstae tres rationes sumuntur ex exigentia consti-
tutionis. Quia enim ex multis constabat, cum
multis communicabat et multis indigebat quae
illi conveniebant ex constitutione sua, convenie-
bat ut post multa, ex quibus constabat et cum
quibus communicabat et quibus indigebat, produ~
ceretur b in esse.
{Ad obiecta]: Ad evidentiam eorum' quae ob-
iecta sunt, sciendum quod in conditione rerum
primordialium attenditur ordo naturae. Sed notan-
dum quod natura dicitur multipliciter: uno modo,
prout est in ratione efficientis, secundum quod di-
citur principium motus et quietis 2 etc.; alio modo,
prout est in ratione materiae veld formae vel com-
positi. Adhuc intelligendum quod est rem con-
siderare dupliciter: vel t prout est in produc-
tione in esse sive 1 in fieri vel prout est in esse
completo sive in facto. Et secundum istam du-
plicem considerationem est attendendus ordo na-
turae diversus: quia prout consideranturg res
in fieri, ordo attendendus est naturae secundum
quod natura est in ratione materiae sive in ra-
tione h efficientis, quia penes ista duo atten-
ditur fieri rei, quia fieri rei est proprie per actio-
nem agentis in materia; prout in esse, secundum
quod est in ratione formae vel compositi. Ubi
ergo determinatur de rebus secundum ordinem
rerum secundum quod producuntur in esse atten-
d~~dus est 1 ordo naturae secundum quod' natura
~1cJtur materia. Notandum ergo quod in condi-
tione. re~u~ prima agitur de rebus prout habent
esse. mdJstinctum, scilicet ubi agitur de creatione
cael! et terrae, quia ibi omnia quodam modo
c:e~ta sunt,3 et hoc ante prim urn diem. Ut enim
d~cJt Hugo : • Operis huius materia ante prim urn
dJem creata est, quia mox cum ipsa luce coepitk
• 5 dilpllaltlonn. • T prod,u.rrt
=~~~· qiJUI. ~ Ita PLZ (m~t.), alii om. ~- '· (~ :. ' p ~co;'j~ aut hrmt.m.
1
wn. • R UCII.IUtum. 1 ·
'Ita P Ollterl.), alii 0111 ~ ta f (lntuJ.), f.IJJ om.
~ De hom. opij., c. 2 (PG 44, 134).
Cf. Ariatot., Phys., 11, c. 1 (II, 260).
! g: ';c~am. chrht. /id., I, p. I, c. 9 (PL 176 19J)
. r tot., Phys., II, c. 8 (II, 271). ' .
dies"· Consequenter in operibus trium dlerum
praecedentium agitur de rebus secundum quod
ulterius t habent esse, scilicet distinctum; in tribus
diebus ultimis, adhuc secundum quod ulterlus et
magis perfectum habent esse, scilicet m prout ulti-
mam sortiuntur completionem, scilicet ex eorum
ornatu. Et sic" proceditur secundum vi am natu~
rae, prout natura materia 0 dicitur, quia proceditur
a magis materiali ad minus et (a magis impcrfecto
ad) magis perfectum. In ordine enim causarum,
prout creaturae causae dicuntur, prima est materia
sive natura ut materia dicitur, secunda efficiens,
tertio forma inducta per efficientem operantem
circa materiam, cui immediatum sive annexum est
ipsum compositum, ad quae secundum ordinem
congruum sequitur finis, ut quod est ultimum et
cuius gratia alia 4 • In conditione ergo rerum primo
creata fuit materia 5 circa quam agens efficiens
prius P formam induxit distinguendo rem a re et
ulterius complendo per rerum distinctionem orna-
tum, ad quae secundum viam istam sequi debebat
ilia creatura propter quam aliae q' scilicet homo.
Sic ergo in conditione rerum primum attendendus
est ordo naturae prout natura materia dicitur.
Si au tern obiciatur quod ordo iste non vi~
detur litterae 6 consonare, quia prima distinctio
dierum est penes triplicem naturam sive tres dif-
ferentias naturae, quae sunt luminosum, trans-
parens et opacum - prima enim distinctio, sci-
licet diei primi, est lucis a tenebris, secunda
est transparentis a transparenti, scilicet aquarum
ab aquis, tertia est opaci a transparenti, id est
terrae ab aquis - hie non attenditur ordo naturae
secundum quod natura materia dicitur, prout ordo
huiusmodi est a magis materiali ad minus sive
a magis imperfecto ad magis perfectum, sed e
converso, ut patet - dice n dum quod ordo prae-
d~ct~s .attenditur penes partes principales, quae
dtstmctionem habent per opera conditionis di-
stinctionis et ornatus; partes au tern partium 'alio
m~do ordinantur et ratione alia: quod hie deter-
mmare non est nostrae intentionis.
1. Ad i d' quod prim o obicitur, dicendum
quod sicut in emanatione aeterna personae a
pers~na prima emanatio est per maximam con-
formJtatem, sic est in emanatione crcaturarum
q~ia angelus sive natura angelica est de pri~
m1s exeuntibus in esse a Primo ut vult Bed a 7
qui inter omnes creaturas maxim; est s deiformis 8 :
~ RL rl.
'Z d. /Ita!', alii vd, ' V Wlllldcralur;
• L (corr.) •u•ctpl/. 1 V lntrrlu1; Z om. lrll/crl.
P P (torr.) pr/mum. • lla 1'1. (Inter!.),
Y V ulta; L om. lwmo. • lla V, alii om.
6 Cf. supra, num. 248.
6 Nempe Geneacos, c. 1.
7 Cf. flexa~m., I (PL 91, 14),
8 Cf. supra, p. 142.
 DE CONDITJONIBUS EXTRINS&:IS CORPORIS ADAE.
Quare homo non est similiter de primis, ratio
facta est 1 . - Vel potest die! quod in divinis per-
sonis summa requiritur germanitas, eta propter
hoc rcquiritur quod Spiritus Sanctus, qui est tertia
persona, ordine naturae procedat a Patre et filio.
Ad quod sequitur quod sit aliqua conformitas
notionalis inter Patrem et Filium, quae non est
inter Patrem et Spiritum Sanctum: propter quod
filius dicitur imago, non Spiritus Sanctus 2• Huius-
modi autem germanitas non requiritur inter Crea-
torem et creaturas: propter quod non requiritur
ordo ille in creatione, qui requiritur in emana-
tione personarum increatarum.
2. Per hoc patet responsio ad iII u d quod
conscquenter quaeritur de corpore, quia" eadem
est responsio ad illud et ad quod praecedit t.
3. Ad a I i u d dicendum quod ordo condition is
primi hominis sive corporis eius non attenditur
secundum rationem nobilitatis, sed secundum or-
dinem naturae, eo modo quo dictum estl i et hoc
maxi me quoad d opera sex dierum, prout deducta
crant in esse ex primis materialibus, quae con-
dita erant ante primum diem.
4. Ad illude quod quaeritur quare ilia qua-
tuor, quae dicit Bed a, primo creata sunt: dicen-
dum quod iuxta divinae providentiae dispositio-
nem conveniens fuit ut in prima rerum conditione
prima exirent in esse quae inter alia magis sor-
tita sunt rationem generalem potentiae, et hoc tam
in corporalibus quam in spiritualibus, activis et
passivis, et mensuris actionum et passionum. In
agentibus spiritualibus maxime habet potentiam
agentis natura angelica; in corporalibus caelum
primum; in passibilibusf sive passivis maximum
est materia prima; in mens uris actionum et pas-
sion urn maximum est tempus, secundum quod
est primae mutationis mensura, quod se habet
ut praecedens aevum et tempus alio modo sump-
tum 4 : propter quod conveniens fuit iuxta divi-
nam ordinationem haec primo oereari.
5. Ad a I i u d dicendum quod ordo condition is&
rerum non attenditur penes paritatem rerum con-
ditarum, quia tunc conveniret vel hominem fuisse
creatum cum angelo in principio vel angelum cum
homine ultimo i sed, quia conditio creaturarum
crat propter hominem, non propter angelum, con-
veniens fuit ut ordo conditionis esset secundum
relationem crcaturarum ad hominem, non ad
angelum; propter quod conveniens fuit quod
ft Ita I' (lnterl.), alii om. • Ita I' (rorr.), alii quad.
v V crtullrmt.r, - Ita V, alii crNI/OIIt. • R om. • z om.
Z /<urllt; STI'RLZ qutm pro V<l<lm. • L (oorr.) lllllt«dtbllt.
I Cf. supra, p. 599, Respondeo.
2 Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 418.
3 Cf. supra, p. 600, ad obiectu.
4 Cf. supra, num, 49,
601
secundum diversos ordines fieret hominis et an-
geli conditio. Praeterea, intelligendum adhuc quod
anima rationalis, ratione cuius homo parificatur
quodam modo angelo, potest dupliciter consi-
derari: ut est substantia nata subsistere per
se vel ut est actus corporis. Ut autem est nata
subsiste,·e per se, sic definitur 11 : • Anima est
substantia incorporea, illuminationum, quae sunt
a Primo, secunda receptione receptiva •; prout
est actus, sic 6 : • Anima est actus corporis phy-
sici, organici, potentia vitam habentis •. Oicendum
igitur quod, licet in quantum est substantia nata
per se subsistere, solum a Creatore" dependeat,
non tamen prout actus est; sed quia, in quantum
talis est 1, conditio eius est ut sit unum cum cor-
pore tali t, esse eius, in quantum huiusmodi, a
corpore dependet et ita quodam modo a terra
et aliis elementis. Nota igitur quod, sicut dicit
Philosophus 7 : • Vegetativum est in sensitivo
sicut trigonum in tetragono •; unde vegetativum
est in sensitivo et sensitivum in intellectivo. Unde
omnia, quae exiguntur ad conditionem aliorum
animalium, exiguntur ad conditionem corporis
humani, in quantum est formabile 1 anima ratio-
naB ut actu suo ultimo. Requiritur tamen quod
ilia meliorata sint et quasi sublimata, et ideo
post conditionem aliorum omnium determinanda •
erat conditio hominis et quantum ad animam,
quia de ea intenditur in quantum est actus huius-
modi, et quantum ad corpus. Si de animae deter-
minaretur conditione ut est substantia separata
et non forma vel actus substantiae corporeae,
inter opera prima esset eius conditio nume-
randa.
6. Ad iII u d quod sequitur, dicendum quod
homo non fuit causa conditionis creaturarum quae-
cumque, sed causa propter quam sive 11 finalis,
sicut dicit Hugo expresse in auctoritate propo-
sita. Hoc autem genus causae, licet primo sit in
intentione agentis, convenientius sequitur quan-
tum ad esse ea quae sunt propter ipsum quam
antecedit a 8•
1. Ad aliud quod sequitur, dicendum quod
alia ratione sunt materialia rerum principia •omnia'
et alia ratione homo. Principia enim materialia
rerum sunt potentia 'omnia', et in eis intelliguntur
ea quae sunt ex illis, sicut res intelligitur esse
in suis principiis materialibus. Sed in homine non
sunt 'omnia • nisi per quamdam communicationem,
• Ita f' (coer.). alii pro«dit. ,. Codd. ~. • R prlmUt. I R ackl. ...,.,.
1 R /ortlffJlt. • Ita 1', aUI ddtnttiltflta. ~ Ita F (conJ L. VSTR /flit.
~ Cf. Alfred. Anglic., De motu cor~, proiO£., n. I (p. 2).
6 Arlstot., Dt anima, U, c. I (Ill, 44-l).
7 Dt anima, II, c. 3 (Ill, +&8).
• Ct. Arlslot., lrletaph., VIII, c. 8 (II, ~70)
 602 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I. TIT. II. - 461.
ut patet ex verba Gregorii. Unde ratio propo-
sita non est ad propos\tum. .
8. Ad a I i u d quod sequitur, patct rcsp~ns10,
quia ordo conditionis rer~m respec:u homims. es!
naturalis eo modo quo d1ctum est . - Ad t d
quod obicitur quod bruta non praccedunt natura
hominem: dicendum quod hoc falsum est secun-
dum quod natura dicitur materia. Licct enim
MEMBRUM II.
De loco conditionis corporis Adae.
~Jequitur de loco corporis primi hominis.l
~6 Quaeritur:
CAPUT I.
UTRUM CORPUS ADAE FUERIT CONDITUM IN PARADISO 2.
Quaeritur ergo
paradiso.
prima utrum conditus fuerit in
Et videtur quod non: a. Dicitur enim Gen. 2, 8:
Plantaverat autem Dominus Deus paradisum vo-
luptatis a principia, in quo posuit hominem, quem
formaverat. Ex hoc patet quod formatus fuit et
post formationem positus in paradiso, ut e ibi
dicit G I ossa 3 : • Datur intelligi non ibi fuisse
hominem conditum, quia Deus praesciebat ilium
peccaturum et inde pellendum ad bane terram,
ubi condiderat/ eum •. Ex hac Glossa patet
quod conditus fuit in terra hac inferiori, non in
paradiso.
b. Praeterea, Magister, in Historiis 4 , dicit
quod formatus fuit in agro Damasceno; ergo etc.
Sed videtur quod debult crearl ln paradiso,
sic: 1. Conditioni nobilioris creaturae congruit
locus nobilior, sicut patet per hoc quod creaturae
spirituales, scilicet angeli, creati sunt in caelo em-
pyreo 5, corporales in terra; ergo, cum prim us homo
fuerit nobilior ereatura brutis animalibus, debuit
loco condi nobiliori; non ergo in terra hac inferiori.
2. Hoc etiam videtur per hoc quod mulier
prima, quae non pervenit ad nobilitatem viri
primi, condita fuit in paradiso.
I Cf. supra, p. 600, ad obi£cta.
2 Ct. S. Bonav ., ll Sent., d. 11, dub. 1 (11, 426sq.).
3 lnJerlin., In h. 1., ap. Lyran.
4 Petrus Comestor, HUt. $Cho/aslica, lib. Genesis, c. 13
(PL 198, 1067).
bruta non sint materia hominis, quia tamen eo-
rum esse est maxime materiale respectu esse
hominis, et omnia, quae requiruntur ad esse il-
Jorum, requiruntur ad esse hominis, et ilia etiam
mcliorata et nobiliori 6 formae propinquiora se-
cundum ordinem naturae, quae est materia,
non inconvenienter c dicuntur ordinari ad ho-
minem.
Primo d, de loco condilionis;
secunda, de loco habitation is sive educationis.
3. Item, in animalibus irrationabilibus et plantis
idem est locus conditionis et educationis; similiter
videtur quod animalium rationalium idem debuit
esse, saltern ante peccatum.
4. Nee vidcntur rationes, quae assignantur quare
conditus fuit extra paradisum, valere, quarum
una est quod Deus sciebat ilium peccaturum et
in de pellendum ad hanc terram a, quia hac ratione
nee angelos apostatas creasset Deus in caeto nee
mulierem primam in paradiso, quia Dominus scivit
illos peccaturos et de illis locis expellendos.
5. Praeterea, nee prim us homo esset eonditus in
terra, quia in ilia non fuit permansurus, sed in caelo.
6. Item, alia assignatur ratio: • ut non naturae,
sed gratiae hoc s assignaretur •. Hanc ponit M a-
gister, IJ Sententiarumh, dist. 17, cap. Hominem
autem ita forma tum 1 ; sed hac ratione mulier non
debuit ibi creari, • ut non naturae 1 • etc.
7. Praeterea, non videtur quod vir, spirituali
mente praeditus, tanta ducendus erat ignorantia,
quod aliquid sola gratia sibi factum, et maxime
tam evidens beneficium gratuitum, naturae adscri-
beret et non gratiae.
Respondeo quod, sicut dictum est 8 , Adam
plasmatus fuit extra paradisum in agro Damasci,
ubi terra est rubra 9 et crescit quando terra
• Ita V, alii tt. J Z consldtrat. • Tom. Jo. V in
5 Cf. supra, num. 101-103.
6 Cf. Lombard., II Sent., d. 17, c. 4 (p. 385); supra, JUt. a.
7 Loc. tit. a Sub litt. a-b.
9 Cf. Hieronym., De nomin. hebtaicis, voce Adam
(PL 23, 773).
 DE CONDITIONIBUS EXT~INSECIS CORPO~JS ADAE.
subtrahitur; ad quam translatus est post peccatum,
Gen. 3, 23: Emisit eum Deus de paradiso vo/uptatis,
ut operaretur terram, de qua sumptus est. Sunt
autem ptures rationes quare tonditus erat extra
paradisum. Una est praevisio election is, ut
habetur in 0 I ossa praedicta 1, quae est: • Datur
intelligi » etc. - Alia est excitatio gratitudi~
nis: nam quia volebat Dominus quod non naturae,
sed gratiac adscriberetur permanentia sua in para-
diso, condidit eum extra. Unde Magister, II Sen-
tentiarum, dist. 17 2 : • Aperte Moyscs insinuat
quod homo, extra paradisum creatus, postmodum
in paradiso sit positus. Quod ideo factum dicitur,
quia non erat in eo permansurus vel ut non natu-
rae, sed gratiae hoc assignaretur •. ·- Alia ratio
est incitatio humiliationis: ne enim homo
ex hoc quod universae creaturae erat praepositus.
ut patet Oen. 1, 26, superbiret, voluit Dominus ut
ipse, considerans se de humili parte terrae factum,
humilis esset in oculis propriis.~ Alia est prae-
Rionstratio rcvocationis: quia enim Deus
sic ciecit cum ut aliquando revocaret, non taliter
dcbuit homo fieri ut omnino eiceretur extra lo-
cum suurn, sicut Lucifer in signum ciectionis ir-
rcvocabilis, in nt11lum locum sibi proprium fuit
eiectus, id est in nullam partem caeti. Et ideo
alius fuit locus habitationis et alius a conditionis,
ut ciectus de loco habitationis b in signum revo-
cationis inveniret locum conditionis c sua e. ~ Alia
est congruentia resolutionis, scilicet cor-
poralis: quia enim res debet resolvi in id unde facta
est, et Adam merito pcccati moriturus eral ct in
pulverem sive terram resolvendus in hac parte
terrae, ideo ex hac debuit fieri. - Alia est m in a-
ratio afflictionis; novit enitn Deus insitam
homini affectioncm d ad originem suam, scilicet
ad locum ct tcrram, de qua est. Undc t Pocta 3 :
Ncscio qua natale solum dulcedlne cunctos
Ducit et immemores non sinlt esse sui.
Unde si hominem primum fecisset Deus in pa-
radiso ct de limo paradisi, semper I haberct na-
turalem inclinationem ad ilium locum, et ita ma-
gis affligeretur ex elongatione ab illo et ilia csset
ei augmentum miseriarum.
[Ad ob!ecta]: 1. Ad i!!ud ergo quod primo'
obicitur, dicendum quod h conditioni nobilioris
creaturae congruit locus nobilior, salva disposi-
tione divinae providentiae. Unde bene congrueret
nobilior locus conditloni hominis loco conditio-
nis animalium, nisi Deus aliter faciendo melius
• R om. • Codd. condltlonb. ~ V oil\. ln ... 'ondiUonl.t. " Ita fL,
Z .tit, quod f corr. • s om. • s om. ' L om.
" R om., In p est add. lnterl.: V tam ubi pro t. ~. t.
I Cf. supra, p. 602, sub litt. a.
2 Cap. 4 (p. 385).
3 Ov\d., Ex Ponto, 1, cpist. 3, '¥. 35&q.
603
homini providisset et suam magis sapientiam
condeceret; melius autem providit Deus homini
casuro sic faciendo quam aliter, et plus suam de-
cuit sapientiam, ut ex dictls patet 4• Praeterea, di-
vina providentia, omnia convenientissime faciens,
operatur quandoque quae eius decent nobilita-
tem circa quod operatur, sicut Dominus creavit
angeles in caelo empyreo, quod fuit locus maxime
nobilitaU angelicae conveniens ll; quandoque quae 1
magis congruunt perfectioni nobilitatis, sicut Do-
minus condidit primum hominem in loco Ionge
minus nobili paradise, et hoc, quia ille locus
magis congruebat et quasi cooperabatur perfec·
tioni nobilitatis humanae, quae erit in patria,
quia quodam modo excitabat hominem conditum
ad humilitatem et ita retincbat a casu, scilicet
ne maveretur ad elationem ex coltato sibi domi-
nic, ut factum est 6, - Si quaereretur quare
non hac ratione creavit angelum extra caelum,
ut sic incitaretur ad humilitatem et retinerelur k
a casu per elation em: d icc n dum quod angelus
praeditus fuit in creatlone bonis Ionge melioribus
bonis quibus praeditus fuit homo 1 in conditione,
et propter hoc plus decebat divinam bonitatem
providcrc homini per aliqua quae erant extra
hominem quam angelo per a\iqua quae erant
extra angelum.
2. Ad iII u d quod obicitur de muliere quod
j condita fuit in paradiso ' etc.: dicendum quod
ratio huius non fuit nobilitas mulieris, sed hoc
factum est dispensatione divinac providentiae.
Licet enim condita cssct in paradiso, non tamen
de aliquo quod crat de paradiso, quia formata
fuit de costa vlri; unde nihil contraxit de loco
iUo m, sic.ut ne~ vir: unde ratione origin is suae
nulla accrevit praerogativa mulieri ex loco con-
ditionis; unde causam habuit ex sua origine lm·
miliationis sicut vir. - Praeterea, licet ex con-
ditione in loco tali nulla sibi accrevit praeroga-
tiva ratione originis suae, accrevit tamen ratione
loci: propter quod magis debuit excitari ad gra-
titudinem. Unde sicut vir ex collocatione" in
loco ilia ad inhabitandum 0 excitatus fuit ad hoc
quod gratus essd Deo, similiter et muliec, et
etiam ad maiorem gratitudinem ratione condi-
tionis suae in loco eadem. Propter hoc ergo Deus
condidit earn in paradiso, tamen non de para-
diso, sed de viro, ut ratione eius de quo condita
erat, humiliaretur, sicut et vir, et P ratione col-
location is in paradiso excitaretur ad gratitudinem
~:::at), a~l :'{::~~lrmtn~•." TL ~~::u::~.'· a.~ V Jh:i~::::;
• SP rdiMrtt.
4 Ct. sub Respondeo.
5 Ct. 11upra, num. 101-103.
o Cl. llub Respolldeo.
604 INQ. IV, TRACT. II, SECT. II. QUAEST. I. TIT. II. - 462.
similiter sicut et vir, ratione condition is 0 in eadem
plus quam vir; ut ilia, quae non fuit praedita tantis
bonis quantis fuit vir et ita minus habilis ad bo-
num, ex aliquibus praerogativis extrinsecus prae-
stitis magis habilitaretur ad bonum, ut defectus ex
parte naturae ex donis superadditis suppleretur.
3. Ad iII u d quod obicitur consequenter quod
4 idem est locus condition is et educationis alia-
rum • etc.: dicendum quod in hoc quod aliter
fiebat hornini et a\iis creaturis, maxime animali-
bus et plantis, ostenditur differenter cura provi-
dentiae divinae de homine et de illis, scilicet
quia de salute humana est sibi cura, quam non
habet de ali is, iuxta illud: Non est b Deo cura
de bobus, I Cor. 9,9.- Quod patet, quia"
per hoc quod hominem condidit extra paradi-
sum, excitavit ilium ad humiliationem; per hoc
quod hominem conditum in paradiso collocavit,
incitavit ad gratitudinem, et sic duobus modis
bumanae providit saluti.
4. Ad e a quae obiciuntur contra rationes as-
signatas, quare ita fieri congruit: dicendum quod
revera, quia d prim us homo eiciendus erat de pa-
radiso, conveniens fuit ut ibi collocaretur tam-
quam advena, et non ibi t plasmaretur tamquam
indigena; si enim esset plasmatus ibi, conveniens
esset quod ex terra loci illius plasmaretur. Nee
est simile de Eva, quae ex costa Adae compo-
sita tuit; unde. licet plasmata tuit in paradiso,
quia non erat plasmata ex aliquo ipsius, istud
non fecit earn indigenam. Nee similiter est simile
de angelo, qui ex nihilo creatus erat nee ex ali-
quo conditus quod erat caeli empyrei. Quando
autem aliquis in alieno regno vel loco delinquit,
evidentiori ratione meretur eiectionem quam si in
proprio, et similiter quando extraneus sive ad vena
iustius quam indigenaf.
CAPUT II.
DE LOCO HABITATIONIS PRIMORUM PARENTUM '·
Sequitur .inquirere utrum paradis us erat locus
P
conveniens habitation\ primorum parentum.
I. Ad cuius manifestationem praenotandum est
quid sit paradisus et situs eius•: situs, dico du-
plex, scilicet respectu terrae, cuius est par's, et
respectu caeli, a quo ambitur.
Quid au tern sit tangit Da rna s c en u s5, dicensll:
• Quia vera ex visibili et' invisibili creatura
J Cf. aupra, ad 4.
2 Lib. XIV, c. 3, n. 2 (PL 82, 496).
3 Cf. S. Bonav., II Sent., d. J1, 6ub. 3 (ll,427sq.).
5. Ad iII u d quod obicitur <:onsequenter quod
• nee ratione praedicta esset prim us homo con-
dendus in terra, quia in ilia non fuit permansu-
rus' K etc.: dicendum quod non est simile, quia h
Glossa supra dicta et Magister, in Sententiis,
intel\iguntur de permanentia In vita mortali, non
de permanentia post mortem, sub hoc sensu:
non fecit Dominus prim urn hominem in paradiso,
quia expellendus crat, non pennansurus ibi in
vita ista, quia 1, etsi non peccasset, transferendus
erat ad locum alium k finito cursu vitae istius, et
non semper permansurus ibi.
6. Ad i II u d quod obicitur de alia ratione quia
' ilia non debuit Eva formari in paradiso, quia
adscriberet naturae' etc.: dicendum quod non
est simi1e, quia, ut dictum est 1, non de aliquo
paradisi, sed de costa viri formata fuit; unde
nihil de natura sua fuit de paradiso: propter
quod nihil poterat adscribere naturae 1 ex ilia
conditione.
7. Ad ultimum dicendum quod, si primus
homo conditus fuisset in paradiso, quia tunc
fuisset conditus de terra paradisi, locus ille esset
illi naturalis et ratione participationis in substan-
tia et forte in qualitate, quia, sicut dicit Is i do-
r us, Iibro Etymologiarum 2, perpetua erat in eo
temperies et homo ille, qui m erat temperatae et
optimae complexionis, forte aliquid temperamenti
ex loci temperie contraxisset n. Unde, ticet non
sit dubium naturalia ex gratia divina dari, non
tamen solent ita movere ad gratitudinem sicut
ilia quae illis addita sunt, et hoc quia haec at-
tribuuntur naturae, ilia gratiae. Unde, licet fuisset
mente spirituali praeditus, minus esset excitatus
ad gratitudinem ex beneficia praestito in condi-
tione quam ex post addito, quia prima o iudican-
tur naturalia, alia gratuita.
conditurus erat Deus hominem secundum pro-
priam imaginem et similitudinem sicut quemdam
regem et principem omnis terrae et omnium quae
sunt in ipsa, constituit ante eum velut quamdam
regiam, in qua conversans beatam et omnium
ditem' habeat vitam. Et hie iste divus paradi~
sus, Dei manibus in Eden plantatus, gaudii et
exultationis universae promptuarium: Eden enim
voluptas interpretatur 6• In Oriente quidem omni
• Cf. 11upra, num. 312.
6 De fide orthod., II, c. II (PO 94, OIOsqq.).
6 Cf. Hl-eronym., Quuest. hebr., c. 2 (PL 23, 940).
 DE CONDITIONIBUS EXTRINSECIS CORPORIS ADAE.
terra excelsior positus, temperato vera et tenuis-
sirno et purissimo aere circumfulgens, plan tis
semper floridis comatus et bono adore plenus,
Iumine repletus, pulcritudinis universae eta au-
rae sensibilis superexcedens intelligentiam, di-
6
vina vere regia et digna eius, qui secundum
imaginem erat Dei, conversatio, in quo nullum
irrationalium habitabat, solus vero homo divina-
rum manuum plasma t •.
1
Item, I o s e Ph us : • Deus ad Orientem plan-
tavit paradisum omni germinatione florentem, et
in hunc locum introduxit Adam et eius uxo-
rem, praecipiens eis plantationum habere sollici-
tudinem *·
Et lsid or us, Etymo/ogiarum libra XIV,cap. Jd 2
a it: • Paradisus est locus in Orientis partibus
constitutus, cuius vocabulum a Graeco in Lati-
num vertitur ' hortus '; porro hebraice Eden di-
citur t, quod in nostra lingua ' deliciae' interpre-
tatur; quod utrumque iunctum tacit 'hortum
deliciarum '. Est enim omni genere ligni et po-
mifcrarum arbor urn consitus, habens et lignum
vitae. Non frigus ibi, non aestus, sed perpetua
aeris temperies; ex I cui us media fans prorum-
pens to tum nemus irrigat, dividiturque in quatuor
nascentia flumina. Cuius loci post peccatum ho-
minis aditus interclusus est: septus est enim
undique romphaea flam mea, id est g muro igneo
accinctus, ita ut eius cum caelo pene iungatur
incendium •. Ex iis patet quid est paradisus,
quia locus maxi mae amoenitatis, et de situ eius
respectu terrae.
Item, S tr a bus 3 et Bed a 4 dicunt quod hie
locus c in Oriente positus, interiecto Oceano et
montibus oppositis • a regionibus, quas incolunt
homines, secretus et remotissimus est pertingens-
que altitudine c usque ad lunarem circulum; unde
aquae diluvii minime illuc pervenerunt •.
II. lis suppositis, quaeritur si paradisus fuit lo-
cus conveniens habitationi primorum parentum.
Et videtur quod sic: a. Ex verba Damasceni
supra dicta~. quod est c divina regia et digna
eius » etc.
b. Item, tria faciunt locum convenientissimum
habitationi, scilicet abundantia bonorum, temperies
et amoenitas. Abundantia bonorum h fuit maxima
4 L (ndd. mg.) omn/ formt tt.
(intttl.), nUl om. , V tt pro l. t.
• Rl. om. ... TL om. • T om.
' Antlq. lud., 1, c. 2 (ed. Parlslis 1845, I, p. 5). Cf. Petr.
Comestor, Hlst. scholastica,lib. Oencsis,c. 17(PL 198, 1070).
2 Num. 2sq. (PL 82, 496).
J 0/ossa ordln. in Qen. 2, 8 (PL 113, 86).
4 1/exalm., I (PL 91, 43); cf. Lombar~ .• II Stnl., d. 17,
c. 5 (p. 385sq.).
~ Cf. supra, p. 6()5a, In princlplo.
605
in paradiso, ut patetper Augustin urn, XIV Dt
c£vitate Dei, cap 106, dicentem: • Quid timere aut
dolere poterant in tantorum tanta affluentia 00..
norum, ubi nee aberat quidquam quod bona vo-
tuntas adipiscere1 nee inerat quod carnem ani-
mumve hominis feliciter viventis offenderet?.
Temperies maxima fuit ibi, ut patet per 15 i-
do rum, Etymologiarum 1ibro XIV 11, dicentem:
• Non frigus ibi neque aestus, sed perpetua k
a~ris temperies •. Similiter amoenitas, quod patet
per Oamascenums, qui dicit quod est • pul-
critudinis universae •.
Contra hoc potest oblci ex positione exposi-
forum Sacrae 1 Scripturae, Bedae et Strabi et
quorumdam aliorum 9• Una fuit de loci celsitudine,
alia fuit de situ respectu circulorum caelestium.
A. Dicit autem Bed a et Strabus 10 quod hi.c
locus altitudine pertigisset • usque ad lunarem
circulum •.
Circa quod dubitatur: 1. Quia, cum luna sit
frigidissima effective, videtur quod ibi sit maxima
intemperies frigiditatis, cui us oppositum dicit Is i~
do r us 11 •
2. Item, sub circulo solis tria sunt interstitia,
quorum prim urn est in m intern perle caloris propter
coniunctionem vel approximationem ad salem;
secundum est in intemperie frigiditatis propter
remotionem et distantiam a sole, ubi generantur
nives et grandines et huiusmodi impressiones
frigidae; tertium est infimum, ubi quandoque
abundat calor ex reflexione radiorum, sicut quando
I
sol approximat ad zenith nostrum, et quandoque
frigus, ut quando sol elongatur. Sed constat quod
locus paradisi, secundum eorum positionem, a~t
est in prima interstitia, et tunc est in intempene
caloris, aut in secunda, et tunc est in n intern-
perie frigiditatis, et ita ut prius. .
3. Item, ignis attingit orbem Iunae, ut VJdetur,
quia tuna est corpus infimum inter caelestia et
suus orbis infimus 12• Aut ergo ignis locatur in illo
aut aliquod aliud corpus aut aliquid est vacuum
inter ultimum corpus caeleste et supremum corpus
elementi; sed constat quod non est ibi vacuum
nee aliud a quinque corporibus, scilicet corpore
caelesti et quatuor elementis; relinquitur ergo 0
quod ignis sit ibi; igitur amoenitas et foecunditas
non potest esse ibi nee locus ille habitabilis.
11 PL 41, 417. 1 Cf. supra, nola 2.
8 Cf. supra, p. 605a, In principia.
s Ct. Remig. A\Uss., In Qen., t. 2 {PL 131, 00).
10 Cf. supra, nota 3 et 4.
11 Cf. supra, nola 2.
12 Cf. Arislot., De mundo, c. 2 (Ill, 628); Meteor., I,
'· 4 (Ill, !156).
 606 INQ. IV. TRACT. II, SECT. II. QUAEST. I. TIT. II. - 462.
4. Item, in monte Olympo, qui multo est inferior
sphaera \unae, non vivitur propter puritatcm a{\ris:
aere enim crasso vivirnus et nos et animalia; unde
asccndentes ilium montem spongias aquosas a fc-
rcbant secum ad nares 1 ; ergo multo magis in sutr
tilissimo a~re paradisi non potu it vivere; erat
autem Adam t> in paradiso anima lis 2, et ideo c
crasso aCre indigebat.
5. Item, supposito quod paradisus sit ita eleva-
tus non erit idem d medium sive centrum terrae
et ~aeli 3, quia punctus, qui aequaliter distaret a
superficie paradisi et ab alia superficie terrae
diametraliter opposita, non esset centrum e caeli,
quia non aequaliter distaret ab omni parte cir-
cumferentiae cacti, sicut facit punctus qui est
centrum terrae, circumscripta ilia altitudine, qua
dicunt paradisum elevari. Item, si tota terra per-
foraretur diametraliter et lapis unius cubiti de-
scenderet per foramen, descenderet quidem usque-
quo medium lapidis esset ex f parte una centri
caeli t et alia pars eius ex parte altera. Eadem
ratione, si paradisus, scilicet pars terrae, eleva-
retur ad globum Iunae, necesse esset terram ex
omni parte, ad minus in duabus partibus diame-
traliter oppositis, habere consimiles elevationes
ad hoc ut centrum terrae esset centrum caeli, et
tunc pateret manifeste quod terra respectu caeli
non esset punctus sicut nee sphaera lunae; igitur
aut paradisus non tantum elevator aut centrum
terrae non est centrum caeli. Ex hoc etiam vi-
detur sequi quod nee paradisus nee locus alius
superficiem h terrae notabiliter excedat
*
6. Item 1, si esset in tantum elevatus, ut dictum
est, accideret quod tardius esset dies in parte
orientali et locis vicinioribus quam in occiden-
tali et locis remotioribus: amplior enim erit di-
stantia inter supremum paradisi et superficiem
reliquae 1 terrae quam inter Oriens et Occidens.
Cum ergo oritur sol in Oriente, umbra, quam
proidt paradisus, extenderetur uJtra terminum
terrae occidentalem; unde, sole ascendente, cur-
tabitur umbra ista paulatim in Occidente, et sic
in parte occidentali "' prius erit sol apparens et
sic prius dies.
[Solutio]: Ad hoc dicunt quid am quod at-
tingere n ad lunarem circulum potest intclligi duo-
bus modis: vel secundum dimensionem local em
et sic non est verum verbum Bed a e; vel se~
cundurn proprictatem sive o conformitatem, et sic
verum est, sub hoc intellectu quod sicut circuli
" VT 11 1/IU! lac '·I( um. • ll ltD.
' SR eat tJIWd, Q"ud Z corr., T om., L quod
~u~. ':;~Qbol~~- C()fll/f14!trt ~ T et, R w/
I Cf. aupra, num. 282.
2 Cf. toupra, num. 467.
lunaris et ipsius lunae est status et natura incor-
ruption is, similiter ct loci paradisi fuit proprietas
immortalitatis et incorruptionis. Sed secundum
hllnc intcllcctum vcre posset dici paradisum at-
tingerc ad circulum solis vel Saturni. Propter hoc
aliter potest dici, sine praeiudicio, quod circulus
lunaris dicitur uno modo orbis lunae, quae ultima
est sphaerarum caelestium, alia modo terminus hu-
midarum cxhalationum, qui est post istum aerem
turbulentum. Quia vera virtuti P lunae attribuitur
ducatus humorum et q augmentum et progressus,
potest dici lunaris circulus terminus vaporum
humidorum ascendentium. Quod igitur dicitur r
quod pertingit usque ad \unarcm circulum, hoc est
usque ad aercm quietum. Vel, ut dicunt quid am,
illud verbum Bedae non habet veritatem sermo-
nis proprii, sed potius parabolici: unde dicitur
paradisus ascendere usque ad lunarem circulum,
ut sic eius altitudo maxima et aliis terrae partibus
quasi incomparabiliter excelsior insinuaretur.
[Ad obiecta]: I. Et ex hoc patet quo modo
ad prim u m sit respondendum.
2. Ad a I i u d s dicendum quod, licet in supremo
interstitia propter coniunctionem et approxima-
tionem ad salem sit calor intemperatus et in
media frigus, tamen in suprema parte medii in-
terstitii propter coniunctionem cum infima parte
supremi interstitii, in qua est intemperies caloris,
et puritatem aeris - in ilia enim parte non est ita
crassus aer sicut in partibus inferioribus illius
interstitii, quia exhalationes sive vapores aquei
et terrestres non ascendunt ad illam partem sicut
ad partes inferiores - non fiunt in ilia parte ita
sensibiles impressiones neque caloris neque fri-
giditatis sicut in aliis partibus; unde in ilia parte
est aer quietus et temperatus et sine excessu
caloris vel t frigoris.
3. Ad aliud patet responsio ex dictis, quia di-
citur verbum Bed a e debere intelligi eo intellectu
quo circulus lunaris dicitur terminus vaporum hu-
midorum ascendentium; vel verba illo hyperbo-
lico" eius altitudinem maximam voluit intelligi.
4. Ad a I i u d dicendum quod homo ante pec-
catum subtiliori contentus erat a~re quam nunc,
sicut homines modo contenti sunt subtiliori elc-
mento quam pisces.
5. Ad e a quae sequuntur, dicendum quod lo-
cus ille non est ita clevatus ut ad lunarcm circu-
lum pertingat, sicut supra dictum cst 4 • Nee intcl-
ligendum est, ut q u l dam aestimant, paradisum
" It• Sl' (conc:.cU), aJIJ ila. , v unlro
• V terru 1 11.11 f'L (ru~r:.), alii um
I Z ll r Z om. c. c. " T IUptr fur/em.
• lla 8 (curr. lliK.), alii urltll/u/1; V uut pro ertl,
P II• V, •Ill wlrlul~ v 8 om. • V dtc/1. • S om. 1 z tl, quod I. corr.
3 Cf. lsldor., 1-lymul., Ill, c. 32 (PL 82, 171).
4 Cl. !Supra, In Sululloru.
 DB CONDITIONIBUS EXTRINSBCIS CORPORIS ADAB.
clcvari super allquam a partem terrae aequa-
}itcr distantem a centro terrae et conformiter aliis
partibus, sed h ex parte una terrae erigitur ma-
gnae profunditatis ita ut vallis undique relin-
quatur c, propter quod multo apparet elevatior.
praeterea, quia huiusmodl elevatio sive moles
respectu magnitudinis caell est insensibilis, quod
est centrum terrae est centrum caeli: licet enim
tofa terra sit alicuius quantitatis respectu circu-
Jorum inferiorum, nullius iudicatur esse respectu
magnitudinis caeli.
6. Ad u It i mum dicendum quod, licet magna
sit ill ius loci erectio et extensio, tam end respectu
totius orientalis partis et distantiae inter Orientem
et Occidentem parva est et quasi insensibilis ~;
unde oriente sole, umbra, quam proiciebat para-
disus, non extendebatur ultra terminum terrae oc-
cidentalem I, Non enim est amplior distantia inter
supremum paradisi et superficiem reliquae terrae
quam inter Oriens et Occidens, quia, sicut dictum
est 1, ilia erectio c secundum veritatem non 11 fuit
usque ad globum lunarem; ratio enim proposita,
si quid habet efficaciae, habet ex ilia suppositione.
B. Item, ex probabili positione aliorum Scrip-
turae expositorum similiter dubitatur.
Aestimant enim quod sit in sectione orientali
ctuorum marium, scilicet Oceani et maris Medi-
terranei. Dicit enim lsi do r us, libro Etymolo-
giarum 1, XIII 12 , quod c Oceanum Graeci et La-
tini ideo nominant eo quod in circuli modo ambit
orbem •. Idem 3 : c Mare magnum est, quod ab Oc-
casu ex Oceano fluit et in Meridiem vergit, deinde
ad Septentrionem tendit. Quod ideo magnum ap-
pellatur quod cetera maria in comparatione illius
minora sunt. Illud est etiam Mediterraneum, quia
per mediam terram usque ad Orientem perfundi-
tur •. Dicunt ergo quod paradisus sit in sectione
illorum k marium, scilicet in angulo orientali
quartae 1 habitabilis; ex quo situ ponunt quod
paradisus est sub circulo aequinoctiali. Ad hoc
au tern potest sic persuaderi: circulus aequinoc-
tialis dividit sphaeram in duo aequalia, qui se--
cundum quamlibet sui partem aequaliter distat ab
utroque polo; unde circulus iste dividit sphaeram
in duo aequalia super eius centrum. Si ergo mare
Mediterraneum transit in Orientem per mediam
terram, transit sub circulo aequinoctiali in ilia
parte in qua transit in Orientem. Ut enim patet
per Is i do rum 4, licet mare magnum, quod
• Z tt.
1 111: I~(;!!~~ ;n~~ u~:r:::a:,~~/i~~~- ttrmlnum.
I v '''''·
ulla pro /rna
"'Ita r
• s
(curr.),
0111.
alii
allquando. . •
" V uutrm. • T u/
I Cf. aupra, p. 606, Solullo.
2 Cap. 1~,
n. 1 (PL 82, 484).
3 Lac. cit., c. 16, n. I (PL tl2, 484).
dicitur Mediterraneum, fluens ab Oceano a parte
Occasus, obliquando m transit per Meridiem in
Septentrionem, nihilominus secando terram n per
medium transit in Orientem, ut 0 dicit Isidorus.
Unde, in P parte orientali secando terram, in me-
dia terrae transit in Oceanum; medium au tern
terrae est sub circulo aequinoctiali; et ita patet
quod angulus orientalis, iuxta sectionem prae-
dictam, est sub circulo praedicto, et ita pa-
radisus.
lis autem supposttis, vtdetur quod locus me
non sit aptus habitationi bumanae, scilicet quia
locus ille est maxime intemperatus, sic: I. Sol bis
in anna transit per zenith eorum qui habitant sub
aequinoctiali, sciticet quando est in principia
Arietis et in q principia Librae. Et tunc sunt illis
duo alta solstitia, quia sol est in directo super
capita eorum. Sunt iterum illis duo ima' solstitia,
quando sol est in primis punctis Cancri et Capri-
cornii, et dicuntur ~" ima solstitia, quia sol exi-
stens in praedictis primis t punctis maxime remo-
vetur a zenith capitis eorum. Unde patet ex prae-
dictis quod, cum semper habeant aequinoctium.
in anna quatuor habent solstitia, duo alta et duo
ima. Patet etiam 4 quod duas habent aestates,
scilicet sole existente in alterutro duorum punc-
torum aequinoctialium vel prope; habent et duas
hiemes, scilicet sole existente in primis punctis
Cancri et Capricornii vel prope. Et hoc est quod
dicit Alphraganus 5, quod hiems et aestas sunt
eiusdem complexionis, quia ilia tempora, quae
nobis sunt hiems et aestas, illis sunt duae hie-
mes et duae aestates. Sed regia ilia, in qua solum
semel in anna transit super zenith, utpote' quae
est sub capite x Cancri, tam intemperata est ut
fere prae calore solis-' accedente ad eos sit inha-
bitabilis, sicut sunt forte partes lndiae maioris 6•
Quanti ergo tervoris erunt loca ilia, in quibus
sol bis in anno transit super zenith!
2. Item, hab"1tantes sub circulo aequlnoctiali
habent quatuor umbras, quod non habent ha-
bitantes sub circulis"' aliis. Cum ergo umbra
obscuritati attestetur, videtur quod in ma hab'-
tabili maxime abundat obscuritas et ita lucis
carentia, et ita locus illc est minoris amoenitatis
et etiam utilitatis quam alia toea, quia ex de-
scensu radio rum corporum luminosorum est amoe-
nitas locorum et fructuositas.
3. Item, videtur quod positio Bed a e de ele--
vatione et aliorum de situ sub circulo non
--.-.-.-m-.1-,.-...-n-llnq-~-,.-,,-.-.-Ita"• \~~.). aU~ om. ; v' ~~-F.:".).\\~ vsc.:~~:
' Tl. tl«tlo: VL add. tWit/Ill/. Mil • • y pii!UI. • L diculll; YZ
~-add. ,"ro~:.· p. ~T·~~-. F solt.
1
s olll. • z an":i z
~ SR lroptco, qll
c:n,
.
.,
• Ita v• .Jlli .slntlli./.S.
' Loc. cit.
~ Cl. In/rod. in aslrotwm., dift. 6 et 7 (ed. Ferrarlae 1493).
6 Cf. Arislot., Mdeor., II, c. 5 (Ill, ~).
 INQ. JV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. I. TIT. II. - 462.
608
possunt simul ~tare, sic: Si locus ille esset tantae
altitudinis, apud manentes ibidem quaelihet nox
esset maior die et plus de anno esset ibi no_x
quam dies.- Quod patet, sin intclligamus _h:
neam rectam transeuntem per superficiem paradiS!
usque ad punctos Orientis et Occide~tis: maior
enim erit pars caeli sub ilia linea et rnmor supra;
sed sole peragentc cursum suum supra Jineam, fit
dies, peragente sub, fit nox; ergo etc. Hoc autem
non potest stare cum ilia positione quae est
quod paradisus est sub circulo aequinoctiali, quia
circulus aequinoctialis dicitur rati.one qua est
aequatio diei et noctis, quia adaequat diem arti-
ficialem nocti. Unde ex situ paradisi sub circulo
aequinoctiali sequitur quod ibi omnes dies arti-
ficiales suis noctibus essent aequales et esset ibi
semper aequinoctium: est enim eis semper aequi-
noctium quorum zenith est in aequinoctiali cir-
culo, cuius causa est quod videre possunt utrum-
que polum, et ideo eorum horizon est horizon
rectus, transiens sd\ket per utrumque po\urn,
circulus autem per utrumque polum transiens
omnes para\lelas b aequidistantes aequinoctiali
secat in partes aequales, ita ut arcus super hori-
zonta, qui est arcus diei, sit aequalis arcui sub
horizonte t, qui est arcus noctis.
4. Praeterea, si locus iste esset ita d elevatus,
ut ponit Bed a vel ut ponunt alii exponendo
verbum Bed a e, esset magis sterilis locis ali is.
-Quod sic patet: Montes maxime aduruntur
a sole, Eccli. 43,4: Tripliciter montes exurit so/ 1,
eft' hoc est quia celsitudo montium plus excipit ra-
dios solis orientis et radios meridianos incidentes
excipit a propinquiori, et ita secundum virtutem
calefactivam maiorem, quia pyramides radiosae,
quarum omnium communis basis est in sole et
coni diversi in punctis diversis celsitudinis moo-
tis f haben1 conos obtusiores quam habeant pyra-
mides, quarum coni' a sole terminantur ad loca
humiliora et remotiora ab ipso; angulus autem
pyramidis h radiosus quanto est obtusior, tanto
est ad urendum efficaci.or, quia concursus oppo-
sitarum linearum in eadem pyramide directe oppo-
siboni sive basi oppositae est vicinior. - Prae-
terea, omnis pyramis luminosa a singulis pone-
tis solis 1 faciens basim in celsltudine mantis
plus recipit de quantitate luminis ab unoquoque
puncta solis quam eadem quantitas celsitudinis
reciperet a singulis punctis, si esset eiusdem
celsitudinis spatium t maioris elongationis a sole.
Adicit autem ad causam adustionis sol occidtns,
qui radiis suis post occasum diutius illustrat
·z·-··-
··-
1
~ v pllfuboUil
• T add. diUdvn
'L om. 'II VIII
Cf. R. Bac.o, Op. ltUlilu, p. tV (eel. Blid&e., I, 21hqq.). I
montium celsitudines, sicut scrlhit Philosophus,
in Jihro Mctrororum 2, quod cuiusdam montis 1
verticem illustrant radii solis post occasum usque
ad tcrtiam horam noctis. Sed adustio est causa
sterilitatis m et lnfoecunditatis; ergo, cum locus
ille sit eminentior allquo alio loco vel monte,
videtur quod locus illc maxlme uratur a sole;
ergo etc. Et ex hoc etiam videtur quod locus ille
fuit maximc inhabitabilis.- Si au tern dice-
ret u r quod irrigatio fontis paradisi non sin it" ibi
esse aliquam adustionem: dicitur enim Gen. 2, 10,
quod fluvius egrediebatur de loco voluptatis ad
irrigandum paradisum - contra: cum aquae 0
fontium ex mari scaturizent, cum aqua sit pon-
derosa, non videtur quod possit ad loca tantae
celsitudinis ascendere.
5. Item, terra inter omnia elementa est P foecun-
dissima, et huius ratio est quia foecunditas et
procreatio terrae nascentium et animalium cau-
sata est a luce corporis caeli cum suis lumina-
ribus, nee a\iquis anus locus extra terram et
mundi medium posset esse tam conveniens gene-
rationi q vegetabilium et sensibilium. - Quod
sic pro bat u r: Omne corpus luminosum a quo-
Jibet sui puncta undique circa se lumen dirigit et
omnium' Jinearum luminosarum ab eadem puncta
Juminosi' corporis directarum ilia maioris est 1
virtutis et fortius agens operationem luminis, quae
a corpore luminoso procedit ad angulos undique
aequales super corporis obiecti superficiem; et
quaelibet linea luminosa alia, quanto propinquior
est lineae exeunti ad angulos aequales, tanto
eidem in fortitudine actionis magis accedit, et
quanta ab ilia remotius est, tanto minoris est
virtu tis; omne quoque corpus luminosum sphae-
ricum, concavum, a quolibet puncta sui dirigit
unam lineam radiosam in centrum suum ad an-
gulos aequales super superficiem evexam illius
corporis sphaerici. Ad aliquod vera punctum
praeter centrum signatum non possunt concur-
rere nisi quatuor lineae radiosae ad angulos
aequales exeuntes a superficie evexa illius cor-
poris, quarum videlicet duae lineae veniunt a
punctis oppositis per diametrum sphaerae trans-
euntem per punctum extra centrum signatum, quae
<1uae lineae non sunt nisi una diameter sphaerae
-secta in duas partes in puncto praeter u centrum
signato, et aliae duae transeuntes dlametraliter
a circumferentia ad eumdem ~ punctum. -- Item,
ad quodlibet x punctum intra corpus sphaeri·
cum 1 luminosum pcrvenlt unica linea luminosa
a quolibet poneto superficiel sphaericae corporis
01 Lib. I, c. I:J (Ill, MiY), ubi loqullur de Caucaso.
 De CONDITIONffiUS P.XTRINSeCIS CORPORIS ADAE.
luminosi. Unde in quolibet puncta intra conca-
vum sphaerae luminosae aggregantur tot lineae
Juminosae quat in alio, hoc est quat sunt puncta
in concava superficle corporis sphaerici tuminosi.
Quoad numcrosilatem igitur luminis quodlibet
punctum intra sphaeram luminosam aequaliter
habet de lumine, sed quoad fortitudinem virtutis
luminls centrum recipit maxime de lumine et
quodlibet punctum praeter centrum, quanta est
centro propinquius, tanto recipit de virtute Jumi-
nis maius, et quanta est a centro remotius, tanto
recipit minus, quia in puncta propinquiori centro
aggregantur plures radii minus oblique egredien-
tes a superficie concava circumdantis luminosi
et in puncta remotiori a centro congregantu;
plures radii magis oblique egressi.
Ex iis patet quod, cum terra respectu a caeli
non obtineat nisi vicem puncti, quod in terra est
aggregatio maxima virtutis luminis caeli et stel-
larum, et ideo ipsa maxime congruit genera-
tioni et provectui vegetabilium et sensibilium.
Unde si haberet terra quantitatem respectu caeli,
non caperet sufficienter de virtute luminis ad ge-
nerationem et provectum b illorum; quapropter
oportuit etc caelum esse quantitate magnum et
terram parvam d, Ex iis argui potest quod, cum
centrum cae1i maxirne abundet virtute 1uminis,
pars terrae centro propinquior erit fertilior; ideo
fertiliores sunt e valles naturaliter montibus; unde
Psalm. 1 : Valles abundabuntf frumento; ergo, si g
paradisus est h a centro terrae remotissimus, erit
omnibus terris minime 1 fertilis.
[Solutio]: Ad hoc dicendum quod locus ille,
ut ex dictis patet, futt convenientissimus ad inha-
bitandum.
[Ad obiecta]: I. Ad illud quod primo obi-
citur de vehementia intemperiei illius 2, dicendum
quod causa multiplex est eius temperiei. Quarum
una potest esse aequatio diei et noctis, quod
accidit existentibus sub circulo aequinoctiali: noc-
tes enim sunt naturaliter frigidae; unde ipsarum
noctium succedentium diebus, quorum est natu-
raliter abundare calore respectu noctium earum,
frigiditas non sin it calorem diei in t intemperiem
intendi. Hoc patet exemp1ariter, quia 1 in aequinoc-
tlis nostris est regulariter temperies.- Alia causa
potest esse suppositio fontis humoris fonti
caloris. Fons calorls est sol, tons humoris sim-
pliciter est mare; sed in paradiso fuit fons qui irri-
gabat paradisum 3 et dividebatur in quatuor flu-
mina, Gen. 2, to: aquae entm essentialis qualitas
------
I Pulm. 64, 14.
a Cf. supra, p. 007b. :s Cf. 8 upra, num. Sll.
SUMMA THHOLOOICA - Tum. II.
609
est frtgiditas m; unde ex fonte supposito soH in
paradiso, vaporlbu.s humidis vlrtutt: solis elevatis
erat in illo repressio intemperiei caloris. ~ Ali~
potest esse puritas a!rls sive subtilitas: propter
enim loci erectionem est aer purior, sicut patet
de Olympo monte 4, et n sic minus retentivus ca-
loris et minus incorporatur illi afri calor solis.
~ Ad i d igitur quod 0 obicitur quod 'regio illa,
in qua semel in anna transit sol super zenith,
est maxi me intemperata' etc.: dicendum quod
non est simile in proposito propter causas tem-
perantiae praedictas. Praeterea, in inferioribus
habitabilibus, inferioribus dico respectu paradisi,
non est vehementia caloris tantum ex transitu
solis super zenith capitis, in cuius transitu diri-
guntur radii ad angu1os rectos, sed magis prop-
ter congregationem et refractionem P radiorum.
Hie autem inferius est maior congregatio radio-
rum et refractio radiorum, tum propter spissitu-
dinem aeris, tum q propter inaequalitatem terrae,
quae valde est valliculosa: ubi r enim non est
solis directio ad angulurn rectum, sed est refrac-
tio ' radiorum et congregatio per aliquod oblique
resistens, sicut patet quando aliquis in magna
aestu est iuxta murum, ex ilia parte qua sol di-
rigit radios, ibi est vehemens aestus sive inten-
sus, sicut patet in speculis comburentibus. Hoc
minime potuit esse in paradiso propter loci pla-
nitiem et evexitatem.
2. Ad aliud dicendum quod revera existentes
sub circulo aequinoctiali habent quatuor umbras,
sed non propter hoc sunt in maiori carentia lu-
cis, quia ista multiplicatio umbrarum est in di-
versis temporibus secundum diversam peragra-
tionem t solis. Quando enlm sol est in alterutro
aequinoctialium punctorum, in mane iacitur umbra
Jinealiter • versus Occidentem, in • vespere e co,..
verso x, in meridie est eis umbra perpendicularis
super caput eorum. Cum autem est sol in signis
septentrionalibus, tunc iacitur umbra ipsorum
versus Austrum; et quando sol est in australibus,
tunc iacitur versus Septentrionem 1 •
J. Ad ali u d dicendum quod, licet ille locus
altus sit respectu aliarum partium terrae, tamen
respectu caeli non est sensibilis quantitatis. ut
dictum est 5, et ideo, etsi nox exced.at diem, hoc
est in quantitate insensibili.
4. Ad a 1i u d dicendum quod locus ille non
exuritur aliquo modo a sole, tum propter causas
supra tactas: '· tum propter flu vii irrigationem.
Si autem non esset aliquid temperans aestum
• Ct. supra, p. 3M, s\lb Rnpondw.
I .5 Cl. supra, p. 007a. 6 Ct. supra.
3U
ad I.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. II. - 463.
610
solis, bene sequeretur quod rationibus. illis con-
cluditur, supposito quod in monte .fuJt ~ongre­
gatio radii in angulo pyramidal~ s~cut ~~ loco
plano et non dispersio sive lubncatio radJ.orum
propter nimiam eius evexitatcm, quod mulh pro-
babiliter ponunt. Ad quod potest esse argumen-
tum quod in montihus excel sis frigus a plus abun-
dat quam in terra plana: quod patet per hoc
quod nives in montibus diutius permanent quam
in terra plana. Sic b probabiliter con:luder~t~~
illis rationibus propositum de paradJSO, nJSt
essent causae speciales aestum solis temperantes.
~ Ad iII u d quod obicitur quod ' propter aquae
ponderositatem • etc.: dicendum quod multi montes
spongiosi sunt: unde illorum spongios~!ate. aquas
sugendo attralmnt, unde fontes et ~luvu onuntu.r.
5. Ad aliud dicendum quod, qu1a sua elevatao
a centro terrae insensibilis est respectu caeli, non
dicenda est fertilitas eius sensibiliter minor ferti~
litate locorum aliorum ex hac causa. Praeterea,
secundum elongationem eius a centro terrae sor~
titur situm viciniorem soli et proiectioni radiorum
solarium perpendicularium super locum ilium,
propter quae omnia loca. exc.edit fert~~itat~, ~His
concurrentibus, scilicet imgahone fluvu QUI ontur
in ipso, perfecta temperie et ceteris conditioni~
bus nobis ignotis, quas divina providentia illi
loco inseruit.

QUAESTIO II.
DE CORPORE MULIEBRI.

icto de conditionibus respicientibus corpus virile, dicendum est de conditionibus

Il
torium;
respicientibus corpus mullens. . . . . . .. .
Primo ergo quaeritur utrum corpus muhens forman debuent m vm adiU-

secunda, quod debuerit esse materiale principium, scilicet costa vel a!IUd membrum;
.

tertia, utrum illius corporis tormatio fuerit a Deo immediate an per ministerium
angelicum;
quarto, de illius corporis integritate;
quinto, de illius corporis fortitudine et virtute;
sexto, de illius corporis dignitate, utrum fuerit aeque magnae nobilitatis ut corpus
virile.

463 CAPUT I.

UTRUM CORPUS MULIERIS FORMARI DEBUERIT IN VIR! ADIUTORIUM 1•

en. a 2, 18 scribitur: Non est bonum hominem
Gesse solum; jaciamus ei Super
Et quaerit Augustin us,
adiutorium simile sibi.
Genesim ad lit~
teram, IX 2, ad quid 1 debuit habere hoc adiuto-
rium. Et determinat quod ad procreationem filio~
rum, dicens: "' Si quaeritur ad quam rem fieri
oportuit hoc adiutorium, nihil aliud probabiliter
occurrit quam propter filios procreandos, sicut
adiutorium semini terra est ut virgultum ex utro-
que nascatur •. Et hoc ostendit sic 3 : Quia non
oportuit sibi darj adiutorium mulieris magis quam
viri propter terram excolendam nee ad tollendum
fastidium nee ad convivendum vel colloquendum
nee ad hoc quod unus alteri esset conformis in
pace et voluntate. Et huiusmodi causis exclusis
concludit quod non fuit alia causa quam pro...
creatio filiorum. Dicit enim sic, Super Genesim, IX:
"' Si ad hoc adiutorium gignendi filios non esset
facta mulier viro, ad quod ergo adiutorium facta
est? Sil quia simul operaretur terram: nondum
erat labor ut adiumento indigeret, et, si opus esset,
melius adiutorium masculus fieret. Hoc et de so~
latio dici potest, si solitudinis fortasse taedebaf8,
Quanta enim congruentius ad convivendum et

• lUI PZ (In Q)£.}, alll 0111 6 Codd. ltd. • S nihil. "'f (wtr.) In Otn. • Codd. quud; V ~td vro IX. /Ita VP (cord, alll~td.
, VTudtbat.

1 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 211, a. I, q. 1 (II, 478sq.); J 2 Cap. 3, n. ~ (PL 34, ;i95).
supra, num. 802 et 808. 3 Loc. cit., c. ~ (PL 34, 396), ubi et sequens.

colloquendurn duo amici pariter quam vir t
mulier habitarent I Quod si oportebat ali urn i:~
bendo a, alium obsequendo pariter vivere, ne con-
trariac voluntates pacem cohabitantium pertur-
barent, nee ad hoc retinendum ordo defuisset
q.uo prior .unus, alter pos~erior, maxime si paste~
nor ex pnore crearetur stcut femina creata est
An aliquis dixerit de costa hominis Deum tern~
nam tantum, non etiam masculum, si hoc vellet
facere potuisse? Propter quod non invenio
quod adiutorium facta sit mulier viro, si pariendi
causa subtrahitur ,._
Quaeritur ergo primo utrum conveniens fuit
corpus rnulieris formari in viri adiutorium ad
prolis procreationem.
Et quod non, videtur: 1. Quia natura operatur
in quantum brevi us b potest 1, et hoc spectat ad
eius nobilitatem et dignitatem; ergo, si generatio
humana fieret ab uno solo principio, videlicet ab
una persona, et uno sexu, natura humana dignius
et perfectius esset instituta; ergo videtur quod
Deus non debuerit earn condere in sexuum plu-
ralitate.
2. Item, ratio quare omnes homines ex uno
procedunt est ut invicem conglutinentur glutino
dilectionis per unitatem quam habent in principia
propagationis 2 ; sed si ab uno solo sexu homines
orirentur, magis invicem coniungerentur quam cum
propagantur ex plurium sexuum concursu; ergo
vtdetur q.uod magts ~ompetebat h?mmem fien in
sexus umtate quam m sexuum d1vers1tate.
3. Item, nihil debuit Deus dare homim m c
adiutorium, quod praevideret ei esse in ottendt-
culum; sed Deus praevidit muliebrem sexum
praestiturum esse viro occasionem lapsus, et ita
fieri ei in scandalum; ergo minus provide videtur
fecisse, cum virili sexui addidit muliebrem.
4. Item, homo in statu innocentiae debuit
tieri expeditus ad hoc quod posset assurgere
sursum; sed intensio amoris circa creaturam
aggravat men tern ne sursum tendat; si ergo mu-
Her, ex viro formata et in coniugium ei copulata,
magis attrahebat affectum viri quam a liquid d
aliud creatum, sicut patet ex e textu Geneseos 3 et
ex eventu consequente, videtur quod tormato viro
non fuit conveniens De urn form are I mulierem.
• V om. a. I. 6 V lt~lu:t. • S om.
r LZ tnt: VLZ om. tnlm, In F tal add. mg.
., lla P (corr.), alii ellam. e V om. t. p. l.
1 Cf. Aristot., Metaph., VIII, c. 5 (II, 567); De partib.
animal., IV, c. 6 (Ill, 28.5).
2 Cf. supra, p. 5M et num. 441-448.
3 Cap. 2, 24.
4 Cf. Arlstot., De animul general., IV, c. I (Ill, 392).
5 Melaph., lX, c. 4 (11, 578).
DE CORPORE MULIEBRI.
611
. 5• Item, in genere animalium est aliqua species
1
~ qua non est distinctio sexus, sed sunt sexus'
51
~e gene~is promiscui h, ut cuniculus, lepus et
hu~usmod~; est et alia species in qua est distinctio
hu1Usmod 14 ; sed ilia species animalis videtur esse
perf~ctioris in genere suo, quae sine adiutorio
altenus sufficit ad produdionem sui similis quam
~u~e non s~fficit: pertectum enim est 1 quod nullo
1nd1get, ut dicit Phi I o sop h us s; ergo, si decet
ad genus humanum communicare cum animalibus
naturae perfectioris, videtur quod decebat homi-
nem fieri in 1 unitate sexus.
6. Item, in omni genere animalium, scilicet tam
pertectorum quam imperfectorum, fit procreatio
foetus sine adiutorio"' consimilis spec1ei. Hoc
autem" patet in genere animalis habitantis in tri-
plici elemento, cuiusmodi sunt reptilia in terra
aquatilia in aqua et volatilia in aere. Et illoru~
duplex genus: imperfectum et perfectum. lmper-
fectum' appeltatur totalum a Philosopho', quod
dicitur totalum, quia est totum simul propter
carentiam perfectae distinctionis in sensibus vel
quia totum in alis, secundum expositionem alia-
rum, cuiusmodi sunt apes et vespae; perfectum
vero quod habet omnes sensus perfecte. De repti-
libus, quae habitant in terraP, hoc patet: cicadae
enim nascuntur ex pluvia et ranae et mures de
terra 7• Unde Basi I ius, Hexaemeron, IX 8: c Non
enim cicadas solum ex imbribus terra rigata pro-
ducit vel aha plunma volatihum mlllia, quorum
I maxtma pars propter su1 tenuitatem vocabulis
caret, sed eham mures et ranas ex terra generari
I videmus; denique m Aegyptiacis Thebis si plu-
vias largiores aestivo tempore terra fudent. mox
infimhs muribus tota completur re~o •. StmJiiter
de aquatilibus patet. Dicit enim idem Basil ius,
eadem tibro: • Anguillas q non aliter nisi de coeno
nasci certissimum est, quarum genus nee ovum'
nee aliquis alter partus instaurat, sed de lime
gignendi sortiuntur otiginem •. De animantibus
a~ris vagis vel volatilibus similiter patet: apes
enim nascuntur ex floribus, sicut dicunt et phi-
losophi 9 et sancti et max\me Cass\anus, in
10
libro VII De incarnatione Verbi contra Nestorium :
cApes sicut minima admodum, ita prudentissima
ac solertissima animalia, ex diversissimis edi le-
gimus atque exire naturis. Cum enim sint miri
IS (Ofi/OrfiiOR. I L om. ,II. 1. 1. a Ill V, aUiptrflfittu/.
" L om. • f' add. 111g. Ipso. r Ita f' (later!.), a111 om. • V add. id ut, T add. xilictt.
a ua p {Inter!.), am om.
• S (UI,gu.stt.u, quod. L CQlT. < L om. 11. o.
P Ita Vf (IUa;.), alii om. f. I .
6 Cf. De anima, Ill, c. II (ftlpl -,:Nv oiuAWv); De somno
et yigllia, c. 2; De iuYentute, c. 2 (Ill, 473, 503, ~).
1 Ct. lsldor., E.tymot., Xll, c:. 3, n. l (Pl.. 82, 440).
8 Num. 2 (PO 29, 190, PO 30, 959), ubi d sequens.
o Cf. Theophrast., Dt! causis plantar•• II, n. 17 (ed.
Oidot 1&30, 216). to Lib. VII. c. 5 (PL 50, 206).
 INQ. IV. TRACT. 11. SECT. II. QUAEST. II. - 463.
612
ingenii animantia et non solum sensu a, sed ctiam
prudentia abundent, ex quibusdam herbarum flo-
ribus procreantur "· De animalibus etiam perfec-
torum sensuum habemus exemplum a Basilio
in vulturibus, Hexaemeron, Vlll 1, dicente: • Ear~~
quae altius b volitant animalium quaedam ster~ha
omnino sunt, sicut vultures, quos asserunt sme
coitu generare r, praecipue cum sint longa~vi: nam
vitam a eorum centum annis man ere conf1rmant •.
Praeterea, ut habetur ab Augustin o, De civi-
l ate Dei 2, equa gignit sine commixtione cu~ m~re,
scilicet in Cappadocia. Quare ergo oportmt
qui conditus fuit in maxima potestate et v~rtute,
dari adiutorium sibi simile ad procreat1onem
prolis?
7. Item, nihil cuius simile in specie occasiona-
liter deducitur in esse operatione naturae, debuit
inter prima principia rerum, id est e inter ilia opera
ex quibus operatione naturae aliqua sunt in esse
producta, cuiusmodi sunt de quibus habetur in
operibus sex dierum, in esse produci; sed tale
quid est mulier, id est occasionaliter operatione
naturae producitur in esse. Unde Phi I o sop h us,
libra De animalibus 3, dicit quod • mulier est mas
occasionatus •; hoc autem dicit, quia natura inten-
dens producere virum in esse, occasionaliter pro-
ducit in esse mulierem; igitur mulier! non debuit
produci in esse inter prima rerum principia.
B. Item, summa sapientia, creaturis optime et
discretissime providens, inter creaturas existentes
ad eius imaginem non debuit aliquid condere
quod non ad divinam formam principalifer con-
formaretur, sed magis irrationabili naturae: quod
enim est Dei imago sive ad eius imaginem, prin-
cipalem debet habere respectum ad i!lud cuius
est imago et' non ad naturam irrationabilem,
cuius imaginem non gerit; sed huiusmodi est
mulier. Unde Gregori us Nyssenus4: c Qui
novit omnia antequam fiant, sicut Propheta 5 pro-
nuntiat, providens atque prospiciens virtute prae-
scientiae suae, in quae declinaret homo iuxta
spontaneam voluntatem humanam motus arbitrii
quia id quod futurum erat inspexit, tribuit ima~
gini differentiam maris et feminae, quae iam non
ad divinam formam principalemque respiceret sed
irrationabili naturae propinquaret '' '"· ' notandum quod conveniens fuit genus humanum
. 9.ltem, ex ista auctoritate Gregorii Nysseni
v1detur quod mulier condita non esset in adiu-
torium viri ~isi vir fuisset lapsus per culpam.
Unde vult d1cere quod, quia Deus sciebat primum
• V uxu. ~ ST rzfterlu•. ~------
1 V 11tl tbt, TL lbf. k R om. 1• V lfn.trarl. "Ita V. alii ~flo. • V tl pro f.~.
S om. • V dupl~x.
I Num. 6 (PO 29, 179, PG 30, 954).
2 Lib. XXI, c. 5, n. J (PL 41, 715).
:De animal. general., II, c. 3 (Ill, 352).
De hom. oplf., c. 22 (PO 44, 206).
15 Dan. 13, 42.
hominem peccaturum, et ita merito peccati defi~
cere a virtute in qua conditus erat, formavit Deus
mulierem ut esset sibi 1 in adiutorium ad filios
procreandos, et sic sexus differentia propter pec-
catum er.at, non propter peccatum ut tunc perpe-
tratum, sed ut perpetrandum sive praecognitum
a Deo fore perpetrandum.
Contra: a. Cum sit generatio in plantis et in
animalibus, perfectiori modo est in animalibus
quam in plantis; sed quam vis in plan tis non sit
manifesta distinctio sexuum, in animalibus tamen
VITO, est distinctio sexuum manifesta, et hoc attestator
generationi perfectiori; ergo, si homo perfectis-
simum t!St omnium animalium, videtur quod
conveniens fuerit hominem fieri in distinctione
sexuum.
b. Item, ad perfectionem universitatis spectat
quod agentia et patientia sint distincta; si ergo
ad generationem humanam necessaria concurrunt
agens et patiens, et hoc secundum quod competit
perfectioni universi, videtur quod debeant esse
distincta.
c. Item, in prima statu homo conditus erat ex
duplici principia, scilicet ex spirituali et corpo-
rali, et in prima communicabat cum angelis, in
secunda cum animalibus brutis 6 ; sed principium
spirituale hominis, quod est anima, sicut commu~
nicat cum angelis in participatione rationis, sic
communicat in modo productionis et cibationis:
sicut enim angelus producitur in esse per crea-
tionem et reficitur per Verbum vitae 7 , sic et anima
rationalis; ergo videtur quod consimiliter ex parte
corporis homo habeat cum brutis cibari et gene-
rari; sed homo habebat cibari ex fructibus arbo-
rum et terrae nascentibus sicut animalia bruta;
ergo debet communicare in modo generandi cum k
animalibus brutis; sed, cum sit 1 duplex modus-
est enim quidam m modus generandi in distinctione
sex us, quid am sine - magis convenit n homini
ilia communicatio quae est per modum nobilio-
rem quam alia; modus au tern nobilior est quo
distinguitur agens a patiente quam ille quo con-
funduntur in eadem i ergo etc. - Quod c P n-
cedirnus.
[Solutio]: Ad praedictorum intelligentiam est
formari in sexuum distinctione secundum quod
innuit textus Geneseos s. Huius autem ratio fuit
litteralis, moralis, allegoric a et anagogica. Lit t e-
ra I is quidem, quia natura desiderat perfection em
1 L mutttp/fcfltr. u Lorn. ~ V uppropfnquartl
• SZ add flff, quod I' up.
6 Ct. supra, num. 4&7 sq.
7 Ct. loan. 6, 69; Augustin., In Eplst. Joan. ad Par-
II "·
lhos, tr. 1, n. I (PL 35, 1978); Enarr. In Psalm. 77,
17 (PL 36, 997).
II Cap. I, 'Zl.
 DE CORPORE MULIEBRJ.
1
et refugit confusionem , et ideo debuit homo fieri
taliter ut es~et in_ eo per~ectio ad actum propagandi,
et ita in pnmana hommis conditione debuit fieri
agens et patiens, et haec inconfusa. Et hinc est
quod mulier formata fuit a viro distincta, ne, si
pluralitas sexuum in unam personam concurrereta,
confusionem faceret 6• quam refugit natura et rec-
tum rationis iudicium, sicut videmus circa e her-
maphroditum. - Ratio vero moralis fuit ut
in hoc erudiretur homo quantum ad usum hu-
militatis et exercitium caritatis, videlicet ut dum
vir videret se alieni sexus indigere, se ipsum
humiliaret; dum etiam attenderet alium sexum
suo auxilio indigere, se ips urn illi liberaliter d
impenderet et caritative. - Ratio a II ego ric a
fuit ut in illorum sexuum distinctione et con-
iunctione in carnis unitatem e significaretur con-
iunctio Christi et Ecclesiae 2 , - Postremo/ ratio
fuit an agog i c a, ut in ill a amicabili coniunctione
viri et mulieris significaretur coniunctio animae et
Dei. Unde H u go 3 : • Erant duo in ipso coniugio,
coniugium ipsum et coniugii t: officium, et utrum-
que sacramentum erat. Coniugium constabat in
consensu foederis socialis, officium coniugii con-
stabat in copula carnis. Coniugium sacramentum
iuit cuiusdam societatis spiritualis quae per di-
lectionem erat inter Deum et animam, in qua so-
cietate anima sponsa erat et sponsus Deus. Offi-
cium coniugii sacramentum fuit cuiusdam societa-
tis quae futura erat per carnem assumptam inter
Christum et Ecclesiam, in qua societate Christus
sponsus futurus erat et sponsa Ecclesia ,., Signifi-
catur ergo hac coniunctione coniunctio animae et
Dei et quantum ad magnitudinem adhaerentiae
et quantum ad fructus foecunditatem. Sicut enim
mulier in coniunctione ad virilem sexum habet
foecundari, sic bona voluntas foecundari habet
dum h Deo adhaeret per gratiam Spiritus Sandi,
quae est tamquam summularium Spiritus Sancti.
Unde Hugo 4 : • In hoc officio, masculo quidem,
qui superior erat, datum est quod propagandum
fuisset de suo semine, feminae autem concipere
et parere, ut in eadem similitudine demonstra-
retur quoniam in ilia invisibili societate anima
rationalis nu11atenus fructificare posset nisi prius
semen virtutis a Deo conciperet "· Ad hoc etiam
1 esset sibi datum in conditione quod ad modum"
faciunt rationes quae supra in opponendo 5 ad-
ductae sunt.
>·1
1 Cf. Arislo1., De general. el corrupt., II, c. 10 (II, 465
2 Cf. Ephcs 5 32 · supra p. 554b, sub Rtspondeo.
3 De sacran;. ;hrtsf. jid., i,
p. 8, c. 13 (PL 176, 314).
4 Loc. cit. (PL 176, 315).
5 Sub !Itt. a..c.
613
[Ad oblecta): 1. Ad prima obiectum in con~
trarlum dicendum quod 'bonitati sive virtuti k na-
turae attestatur quod non facit per plura' etc.,
hoc verum est, quando ita bene et ita conve-
nienter tacit brevi operatione sicut fieret prolixiore
et uno operatore sicut pluribus. Sed non est ita
In ~roposito: melius enim et convenientius pro-
ducttur proles ex mare et femina quam fieret si
ex mare solummodo produceretur, sicut ex dictis
patet 6 •
Si au tern quaereretur quare Deus non fecit
virum talis potestatis et virtutis ut sine adiutorio
ierninae posset genus humanum propagare: d i c i
Posse t quod Deus sapientissime condidit res et
unicuique dedit naturam quae sibi competebat;
ut enim didtur, IX {Super} Genesim ad litteram'l,
• potentia Dei non est temeraria, {sed] sapiente I
virtute omnipotens "· Et H ugo 8 : • Singulis provi-
det ut habeat unumquodque quod sibi debetur et
convenit "· Natura autem creata de sua natura,
ratione qua creata est, indigens est: unde alieno
eget auxilio. Homo ergo"', ratione qua est crea-
tura, naturam habet inn indigentia constitutam 0 ,
Unde Hugo 9: • Homo natura egens erat alieni
auxilii, quo vel salvaret quod mutabile acceperat
vel augeret quod non consummatum habebat "·
Divina ergo sapientia, optime providens hominis
indigentiae, providit non solum de adiutorio, quo
sa1varet quod mutabile accepit, id est" bonum
quod ad corporis mutabilis salutem spectat, sed
quo augeret quod q non consummatum habebat,
id est bonum quo aptus fuit ad divinam partici-
pationem in gloria. Propter hoc Deus in provi-
dendo prima homini iodigenti adiutorio ad pro-
lis procreationem provldit illi modo optima', ut
quo illi innotescerent divina sacramenta et humi-
liaretur et ad amorem Dei et proximi accende-
retur, ut patet in assignatione causarum quare
data fuit primo viro mulier in adiutorium 10• Prae-
terea ', non decuit humanam t dignitatem in tali
opere, scilicet propagationis humanae, confusio-
nem agentis et patientis sustinere. Ex iis patet
quod melius et decentius factum fuit cum homine,
qui erat principium generationis humanae, quando
datum fuit illi adiutorium sibi simile, quam si
quorumdam irrationalium sine tali adiutorio posset
prolem producere.
6 Cf. hie, In Solutione.
1 Cap. 11, n. 32 (PL 34, 406).
8 Loc. cit., p. 2, c. 19 (PL !76, 213).
9 Loc. cit., p. 2, c. I (PL 176, 2m).
J 10 Cf. hie, In So/ulione.
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAF.ST. If, - 463.
614
2. Ad ali u d dicendum quod modus procrean.di
prolem per commixtionem a similiu.m in ~~ecre,
dummodo una persona commiscentmm ongmcm
hahuerit ex altera, non diminuit rationem mutuae
dilectionis in prole, quia et in hoc modo propa-
gationis sicut in alio omnes sunt ab uno, .e11ste
modus est propagatis utilior ratione qua m hac
commixtionc divina percipiunt sacramenta, et con-
venientior /) ratione qua confusio naturarum non
admittitur.
3. Ad a 1i u d dicendum quod divina sapientia
sive providentia, quae est lex aeterna, non est
eventibus. temporalibus regulanda: quod fieret, si
facienda non faceret neque ordinanda ordinaret
nisi secundum proventus consequentes rerum
conditionem. Sicut enim divina ' voluntas non ha-
bet causam I, sed ipsa est causa simpliciter et per
se, nee iuste vult aliquid quia il\ud d futurum est
iustum, sed e converso- unde H ugo 2 : "Prima
rerum omnium causa voluntas est Creatoris, quam
nulla praecedens causa movit, quia aeterna est,
neque subsequens aliqua confirmat, quoniam ex
semetipsa e iusta est. Neque enim idcirco iuste
voluit, quia futurum iustum fuit quod voluit, sed
quod I voluit, idcirco iustum fuit, quia ipse vo-
luit • - similiter nee suac dispositio vel providen-
tia recta h est sive ordinata, quia aliquod futurum
est ordinatum et rectum, sed _quae bona sunt
et bene facta secundum ipsam sunt talia, et quae
mala secundum ipsami ordinata. Unde Hugo3:
c Secundum hanc universalem providentiam cunc-
torum non solum suis, quae bona fecit, sed alie-
nis quoque, quae mala non ipse fecit, sed per-
misit, quod debitum est, dispensat, ut nihil in
regno suo iustam ordinationem evadat •. Quod
ergo summa sapientia convenienter et utiliter
disposuit, scilicet mulierern dari viro in adiu-
torium, non debuit propter malum, occasionaliter
sequens, non fieri, sed malum, si fieret, conve-
nienter ordinari. Unde Hugo 4 : c Bona k disposi-
tionem de super 1 habent, et ut sint, quia bona sunt,
et ut sic sint, quia ordinata sunt; mala vero ex
dispositione superna non habent quod sunt, quia
mal.a sunt, et tamen habent quod sic sunt, quia m
ordmata sunt Deus enim malum non tacit, sed,
cu~ factum est, inordinatum esse non permittit,
quta rnaJorum auctor non est, sed ordinator •.
• S mi:dloMm_ ~Ita f (c::orr.), alii con~enientiorl
• R k ipfQ. IV quia. ~Ita f (c::orr.), alii lp•a. AS rtt:Jt
&UI Wup~r. '" Ita VP, alii qi«UI. • 5 OBI, • V .Utr IU . ,_ V or:n. lUll/ .. , lpsam.
V lml. lllllun, • V lalttu, S laletll, TfL lalt/IJ; VTL in ta! ~ro trUU~I~dd. dk/1, quod Sup.
1 Cf. Alex. HaL, Swnma IIU!ol., I, num. 271.
2 De sacram. christ. fid., I, p. 4, c. l (PL 176 233)
3 Loc. cit., I, p. 2, c. 19 (PL 176, 213). , .
4 Lac. Cit, c. 20 (PL 176, 213).
li Cf. aupra, num. 82,et SlllniTWtheQ/.,1, num. 277 et279.
Multa enim sunt bona quae elicit divina sapien-
tia ex malis, ut supra factum est~, propter quae"
convenienter permittit ea fieri. Ut enim dicit A ugu-
s tin us, Xllibro De civifatc Dei, cap. 18 6 : c Neque
Deus ullum, non dico angelorum, sed vel homi-
num crearet, quem malum futurum esse prae-
scisset, nisi pariter nasset quibus eos bonorum
usibus commodaret :&,
4. Ad a I i u d dicendum quod adiutorium illud
datum viro non impediebat assurrectionem eius
ad superna, quia nondum movebatur aliqua affec-
tione amoris libidinosi, quia adhuc habebat iusti-
tiam naturalem cum integritate naturae, sed potius
promovebat, ut patet consideratis rationibus su-
pra dictis 7, scilicet quare datum fuit illi adiutorium
tale. Amor enim naturalis proximi in statu inno-
centiae non impediebat erectionem affectus per
amorem in De urn 8 : quod patet, quia regu1abatur
iustitia naturali.
5. Ad a I i u d quod obicitur de ani mali bus
promiscui sex us: dicendum quod ad procreatio-
nem foetus talium animalium est unum gerens
vicem maris et aliud vicem feminae, verumtamen
vicissim hoc faciunt: utrumque o enim utriusque
utitur officio; quod enim uno tempore vicem gerit
maris, alia vicem gerit feminae. Unde in talibus
non est procreatio foetus ex uno nee modus iste
procreationis perfectus est, sed imperfectus, et in
natura nobili abusio esset, non usus.
6. Ad ill u d quod prima obicitur de triplici
genere animalium quae non producuntur in esse
per commixtionem maris et feminae in suo genere:
dicendum quod hoc est naturae delectus in illis
et imperfectionis. Ut enim dicit Pllilosophus '•
tunc est unumquodque perfectum, cum potest
attingere propriae virtuti; tunc au tern dicitur res
naturae attingere propriae virtuti, sicut ibidem P 10
patet, quando potest fa cere q quale ips urn est. lste
igitur modus productionis naturae attestator im-
perfectioni; quare homini non conveniebat. Nee
dicit Basi I ius vulturem produci in esse sine
semine consimilis in specie, sed potius quod dicit
relatio est quaedam secundum assertionem aJio..
rum. Quae autem virtus conata huiusmodi avibus
et aliis animalibus est a Conditore eorum, meam
latet a insipientiam et mod urn propagationis in
il1is ignoro, sed quod generatione univoca aliquod
• It
: V, otiU om. ~ lla f (carr.}, S quod nu, alll quod 1/fu.d pro Ill· t.
• Ita Sf (con.), a\11 b011an1. I Ill\ f (con.),
q LZ add, mg. tale. • V om., alii quia:
ti PL -41, 332.
7
Cf. aupra, in Solullone.
8 Cf. supra, num. 447.
.,. Melaph., IV, c. 16 (II, 527); De anima, 11, c. 4 (Ill, 448).
10
Arlstot., De anima, II, c. 4 (Ill, 448).
 DE CORPORE MUUEBRI.
hulusmodi sine semine vel aliquo seminls virtu.
tern habente non producatur in esse, vehementer
opinor.
7. Ad a I i u d dicendum a quod quaedam est
occasio quae importat vitium, sicut inordinatio
vel b ex parte superflultatis vel indigentiae, ut
in c monstris, et ista non fuit in prima con~
ditione; alia est occasio quae magis respicit
proprietatem aut veritatem ex parte finis, et sic
posset dici mulier occasionata, id est occasione
viri iacta quodam modo. Sed hoc modo ultimo d
non loquitur Phi I o sop h us nee verbum eius
veritatem habet quantum ad Statum primae con.
ditionis: natura enim muliebris aeque c pertinet
ad veritatem naturae humanae sicut natura viri~
Hs,sic.ut probat lulianus Toletanus, in libra
qui dicitur Prognostica futuri saeculi libra III
cap.23 1, et introducit verbum Augu~tini2 di~
centis: 11. 'Non est viti urn sex us femineus, sed na·
tura '; corporibus enim illis in fUturo vitia detra~
hentur et natura salvabitur "'· Quod nullo modo
esset, nisi I differentia sex us pertineret ad na~
turam.
8. Ad illud quod dicit Nyssenus, dicipo--
testg quod mulier condita fuit ut esset viro in
officium h, habito respedu ad statum innocentiae,
et ut esset illi in remedium, habito respectu ad
statum lapsus. Et hoc videntur insinuare verba
eius in quibus dicitur: • Quia 1 id, quod futurum
erat, inspexit, tribuit imagini differentiam maris et
feminae, quae iam non ad divinam formam prin·
cipalemque respiceret, sed irrationabili k naturae
propinquare videretur "'· In statu enim lapsus irra~
tionabili naturae videbantur appropinquare, quia
tunc insurgebant in eis motus brutales et inor~
dinati, nee poterant ad invicem carnaliter com-
misceri sine libidine et voluptate inordinata, in
qua factus est homo totus caro ad modum bruti.
Si autem stetissent in innocentia in qua conditi
erant, non esset sic. Unde Hugo 3: c Ante 1 pee·
catum institutum fuit coniugium et coniugii offi-
cium, utrumque ad sacramentum; ut coniugium m
quid em sanctificaretur n pura mentis dilectione,
officium quoque coniugii impleretur sine carnis
pollutione. Nunc vera, quia per peccatum homi~
nis caro humana corrupta est, iam post peccatum
carnis commixtio sine carnali concupiscentia fieri
non potest •.
• V add, tsf • S rt, quod pz corr • PLZ add mg ~NtiS rt
I Rom, In PLed add mg. sz sl, quod L corr 'ST add . .dicit; R .dicit pro d. p., quod L corr.
aJU quod. • VT irrattonall. 1 v quando. • Ita L (C'IJrr.), aUiadd. d.
» L om. " Ita VPL, am rr•pondlt, quod PL corr. r F om.
I Cap. 24 (?l 96, 507).
2 De civil. Dei XXII c. 17 (Pl. 41, 778).
3 De sacrum. ;hrist. ftd., 1, p. 8, c. 13 (Pl. 176, 316).
4 De. fide orthod., U, t:. 30 (PO 94. 91~).
5 Cf. Raba.n., In Oen., 1, c. 14 (PL 107, 485). Contrarium
615
.9: Sed, quia videtur esse opinio Graecorum,
sc1hcet Gregorii Nysseni et Joannis Da-
masceni, quod non fuisset condita mulier nisi
Dominus praevidisset lapsum humanum - dicit
enim Damascenus, H 4 : • Sciens praecognitor
Deus quod in transgressione fieret et sub cor·
ruptione caderet, fecit ex ipso feminam auxilia~
hicem ipsi secundum ipsum: auxiliatricem autem
~d earn quae per genesim, id est o per genera-
honem, post transgressionem generis P ex succes-
sione consistentiam • - propter hoc aliter respon-
dendum'· Si enim dictum N y sse n i cum praeci~
sione intelligatur et causam importet sub hoc
sensu: 'si non peccasset prim us parens vel non
esset peccaturus, non sequeretur mulieris forma-
tic', ut quasi peccatum praescitum futurum esse
causa fuerit formationis corporis muliebris: hoc
nullo modo est concedendum, sed est contra catho--
licos et Iatinos expositores 5, et maxime contra Au-
g us tin u m, XIV libro De civitate Dei'. cap. 21 6,
dicentem: • lila benedictio nuptiarum, ut coniu~
gata crescerent et multiplicarentur et implerent s
terram 7 , quamvis et in delinquentibus perman-
serit, tamen antequam deliquerint data est, ut
cognosceretur procreationem filiorum ad gloriam
connubii, non ad poenam pertinere peccati "'· Et
sic patet quod neque coniugium neque filiorum
procreatio ex viro et moliere respicit tantum pri~
mam culpam. Aliter ergo intelligendum est ver~
bum N ysseni et Damasceni.
Ad quod nota 1 : Primus homo conditus erat ut
participaret divinum esse; unde intentio naturae
in illo fuit perpetuatio esse talis, id est esse rei
rationalis. Non autem in hoc stabat intentio Con-
ditoris, sed intendebat ut ex eo fieret propagatio
humana et multiplicatio numeri electorum beati~
ficandorum in participatione Dei in gloria sive
deiformitatis. N yssen us ergo et Dam a seen us
referentes considerationem ad primum finern. sci-
licet finem intentum a natura, quia primus homo
conditus fuit immortalis, si non peccasset - unde
poterat assequi finem ilium, scilicet perpetuitatem
esse sine commixtione sive coniunctione cum mu~
liere - ponunt quod non oportuit sibi dari adiu~
torium mulieris nisi fuisset casus in culpam.
Unde non est dicendum quod ipsi crederent mu-
lierem non debere dari viro in adiutorium nisi
peccasset, sed quod non oportuit propter prim urn
4 S ultro. • lla F (COITJ, a!llqur; T mllllrrts pro malttbris.
1
a R lldd. 111. Ita P (con.).
• S santl(/l.~ant. • STRZ lbl pro l. 1., quod L con.
• V rtpltrtllt. ' R add. <lllfl4.
I tenet loan. Scotu3 Eriugena, De divisiont naturae, IV,
n. 21 (PL 122, 846); cf. Anselm. Laudun., SenJtntiat di-
vinae paginae (ed. Bliemetzrleder, Btitriige... &eumker,
XVIII, fuc. 2-3, P· 22sqq.).
t PL 41, 428. T Cf. Gen. I, 28.
 INQ. IV. TRACT. II, SECT. II. QUAEST. II. - 464.
616
finem; si au tern non peccasset, debuit si~i ~ari
in adiutorium ad procreationem sive multlpl•ca-
tionem numeri electorum. Unde si quaereretur a
utrum Nyssenus et Damascenus .P?neb~nt
mulierem non debere formari sive crean Ill ad•~­
torium viri nisi causa vel occasione peccah:
potest dici quod non, sed quod ponebant non
464
CAPUT II.
UTRUM COSTA VEL ALIUD MEMBRUM FUERIT MATERIAL£ PRINCIPIUM EVAE •
equitur de materiaH principto ipsius Evae.
SQuaeritur ergo quod fuit materiale princi-
c:
pi urn ill ius, utrum costa vel membrum aliud?
Quod eosta, videtur: a. Gen. 2,22: Acdificavit
Dominus Deus costam, quam tulerat d de Adam,
in mulierem.
b. ltem, mulier formata fuit ut esset viro in ob-
sequium sociale sive paritatis: hoc significatur
Gen. 3, 12, ubi dicitur: Mulier quam dedisti mihi
in sociame etc. Ergo debuit fieri ex illo membro
quo maxime paritas exprimitur utriusque sexus;
sed tale membrum est latus sive costa; ergo etc.
Contra: 1. Omnis sapiens operator, etsi t pro-
ducit rem aliquam de aliquo materiali principia,
iUud praeeligit quod magis est habile ad illius for-
mae susceptionem; sed humor seminalis, qui c
erat in corpore viri, habilior erat ad susceptionem
formae novi corporis quam costa; ergo etc.
2. Item, mulier formata est de corpore viri, ut
sicut illorum magna fuit unjo e" parte corporum,
sic esset magna ex parte animorum, quae est
unio dilectionis, ut scilicet ille diligeret earn tam-
quam partem sui et ilia ilium tamquam sui prin-
cipium; ergo debuit formari illo modo de Hlo
quo magis ipsi coniungerentur, prima carne et
consequenter animo; sed side omnibus membris
eius esset formata, magis esset illi colligata unione
corporis; ergo h etc.
3. Item, si haec formatio sic fiebat ut maior esset
inter eos colligatio amoris, dehebat ita fieri ut
nullo modo esset provocatio odii vel occasio; ergo
debebat ita fieri ut nullum posset oriri dispen-
dium ipsi viro ex hac formatione; ergo non de-
bebat fieri ex aliquo membra integro, cuius sub~
tractione passus fuisset dlspendium vel incurrisset
infirmitatem; sed dicit G Iossa Augustin i 3
• S Uf/~Urdu.r pro 1. fl. ~ Codd. IIeut. c V om
• L om
; g:·· ~:· ~- 61
!11>&.
ar ., 11 ent., d. 18, c. 2 (p. 388); S, Bo~
nav., II Sent., d. 18, a. J, Q. I (II, 431aqq.); aupra,
num. 227, 816·817.
oportere illam dari viro in adiutorium propter
esse sui perpetuationem nisi peccasset, oportuit
tamcn propter multiplicationem numeri electorurn.
Unde dicentcs quod Deus praevidens transgres-
sionem futuram, sic, muliercm etc., non dicunt
totam causam conditionis eius neque praecisam,
1
ut dictum est •
2
'I su~er il_lud Gen. _2, 20: Adam non inve~~ebatur
adwtorrum: <Multer facta est. de latere v1~1, quae
per ips urn firma facta est, ~Ula ex osse eiUs; me
propter ipsam infirmus, quta non costa, sed caro
suppleta '"'·Ergo non debuit iila formatio ex atiquo
uno membro fieri, cui us carentia vel subtractione
damnificaretur ipse vir, sed ex multis vel omnibus
per subtractionem alicuius partis quasi insensi-
bilis, ita quod in nullo passus esset dispendium
sertsibile.
4. Item, mulier condita fuit ut esset viro in so·
ciam, ut patet Gen. 3, 12; ergo debuit ex illis
membris formari, in quibus maxima monstraretur
aequalitas; sed magis esset monstrata eorum
aequalitas, si de omnibus membris esset sumpta;
ergo etc.
5. Item, multiplex reperitur formationis modus
in genere humano, scilicet quadruptex, sicut mon-
strat An s e I m us 4 , ut supra tactum est; sed in
quolibet aHorum trium corpus formatum fuit in
quadam integritate et perfectione respectu mate-
rialis principii: nam corpus Adae ex omnibus
elementis, corpus Filii Dei ex humore seminario,
quod habet respectum ad omnia membra Virginis,
ex qui bus operatione Spiritus Sandi erant collecti
purissimi sanguines ex quibus erat corpus eius;
pari ratione corpus mulieris debuitformari de viro
ita ut aliquid haberet de singulis membris viri.
6. ltem, nori videtur quod corpus mulieris for-
matum sit de corpore viri. Dicit enim Is i do r us 5 :
• Adam et Eva conditi sunt simul •. Ergo neutrum
ex neutro formatum.
7. Item, si facta fuit ex costa, utrum ex osse
tan tum aut ex osse cum carne.
8. Item, si facta fuit ex costa viri, quare non sup·
plevit Deus aliam costam pro ilia, sed carnem, ut
sic in nullo damnificaretur ex formatione mulleris?
• L om. l. a. 1T tt ~ Ita f' (corr.), alii quod. ~ V om.
I 3 Cf. De Oen. ad lltt., IX, c. 15 (Pl 34, 403), ap. Ly•
ran., in h. 1.
-t CurDeushomo,JI,c.8(PLI~,406);d.supra,p . .5.54a.
5 Stnl., J, c. 11, n. 4 (PL 83, 560).
 DB CORPORE MULIE~RI.
Respondeo: Dicendum quod, sicut in praece-
dentibus habitum est 1, multis de causis mulier
debuit formari de viro, q ufa omnes homines de~
buerunt esse ex uno, congruitate multiplici exi-
gente. Nee tantum corpus mulieris decens fuit
tormari ex viro, sed etiam ex costa. Et potest
multiplex ratio huius a congruentiae assignari:
prima attenditur secundum exigentiam identitatis
viri; secunda secundum exigentiam significatio-
n is sive praefigurationis; tertia attenditur secun-
dum officium paritatis; quarta ratio secundum
exigentiam socialis dilectionis.
Prima ratio sive congruentia patet sic: Si
aliquod membrum debult detrahi ad formandum
mulierem, illud potissime fuit idoneum in cuius
subtractione mutilatio non praeberet deformitatemb
nee ablatio damnificationem; hoc autem fuit co-
sta inter omnia membra organica: detractio enim
costae nultam attulit deformitatem c, quia costa
fuit de membris occultis. Nee aliquod attulit
damnum. Dicit enim d C ass i odor u s 2 : • Costae
viginti quatuor radiis pro viscerum defensione
flectuntur, ne teneritudo ilia intraneorum impor-
tuna iniuria facillime laederetur '"· Et constat quod
ita efticax reperitur ista causa in uno latere sicut
in alio. - Alia fuit congruentia p rae fig u ratio-
n is sivc significationis. Modus enim formandi
mulierem fuit ordinatus ad instructionem nostram.
Nam sicut debuerat mulier fieri, ut sua coniunc-
tione cum viro significaret coniunctionem Christi
cum Ecclesia, sic et form<i.ri, ut sua formatione si-
gnificaretur formatio Ecclesiae de Christo. Unde
ad Eph. 5, 31-32: Et erunt duo in carne una 3 ; sa-
cramentum hoc magnum in Christo et Ecclesia;
Glossa Augustini 4 : « Dormit Adam ut fiat
Eva, moritur Christus ut fiat Ecclesia; dormiente
Adame fit Eva de Jatere; mortua Christo Janceaf
percutitur latus, ut profluant sacramenta, quibus
formetur g Ecde"sia '"· Et Rom. 5, 14; Qui est forma
futuri, ibi G 1ossa C h ry sosto m i 5 : '"'Sicut ille
est pater omnium secundum carnem, sic Christus
pater est omnium secundum fidem h; et sicut ex
Iatere ill ius dormientis assumpta est costa, unde 1
iormata est k Eva, sic ex istius 1 latere profluxe-
runt sacramenta, scilicet aqua ablutionis et san-
guis redemptionis, per quae salvatur Ecdesia •.
4 V hufusmod/. & R dtl/ormitattm, quod fLZ torr.
• P Adt. 1 S tonuam. t VR !arntatv.r. - RZ /ldt pro .t. f., q_uod f1 corr.: Z om. t.tt; VTL sic pro situ.t.
PZ corr. • VL facta ~ro f. t., I' jatta pro Jrmnata; R om. Ewl; Tom. ut.
o S scllicel. f s crtdolu 1. ' z. quo-d. • V ol!trwn.
1 Cf. supra, num. 46S.
2 De anima, c. 9 (Pl 10, 1291).
3 Gen. 2, 24.
• Enarr. In Psalm. 126, n. 1 et in Psalm. 127, n. II
(Pl 31, l672, 1684); ap. Lombard., In h. 1. (Pl. 192, 216).
!i Cf. In Eplsl. ad Rom., hom. 10 (PO 60, 414sq.);
ap. Lombard., In h. I. (PL 191, 1~).
617
- Tertia ratio fuit officium parltatis in
procreatione prolis; officium autem illud medium
tenet inter il1os qui vacant huiusmodi operi. Quia
ergo hoc officium, scilicet generationis, est of-
ficium paritatis et aequalitatts, mulier, quae for-
mata fuit ad hoc officium exequendum, de loco
paritatis debuit formari, scilicet de latere sive
de costa, hoc est de loco qui m medium tenet
inter supremum in corpore et infimum. De pa-
ritate maris et feminae in hoc opere habetur
l Cor. 7,4: Similiter et vir potestatem sui cor-
poris non habet, sed mulier; ibi G 1ossa 6: • In
hoc pares sunt vir et mulier •. Et in eadem 7:
Similiter et uxor viro; ibi G I ossa 8 : « Jnvicem
sibi subici" in hac causa dicit, ut una sit eorum
voluntas in lege naturae •. id est in proHs pro-
creatione sive commixtione in opere camis, quod
fieri debet secundum legem naturae. - Quarta
autem ratio est coniunctio sive., unio dilec-
tionis. Unde Hugo 9, et idem habetur a Magi-
stro, 11 Sententiarum 10 : «facta est de Jatere Viri,
ut ostenderetur quia in consortium creabaturP di-
lectionis '"· De utroque, scilicet officio paritatis et
consortio dilectionis, potest intelligi illud quod
dicit A ugu s tin us, libra De bono coniugali 11 , in
principia; dicit enim: « Quoniam unusquisque
homo humani generis pars est et sociaJe quid-
dam est h.umana natura magnumque habet et
naturale bonum vim quoque amicitiae, ob h.oc
ex q uno Deus voluit omnes homines condere,
ut in sua societate, non sola similitudine generis,
sed etiam cognationis vinculo tenerentur. Prima
itaque naturalis humanae societatis copula vir et
uxor est, quos nee ipsos singulos condidit Deus
et tamquam alienigenas coniunxi~ sed alteram r
creavit ex altero, significans etiam vim coniunc-
tionis in latere, unde ~ et ilia detracta formata
est: Jateritms enim sibi iunguntur qui pariter
ambulant et pariter quo ambulant t intuentur •.
Si autem obiceretur contra hoc quod
dictum est, scilicet quod ad insinuationem pari-
tatis inter virum et mulierem facta fuit mulier
de latere viri, per hoc quod dicitur I Cor. 11,3:
Caput mulieris vir, ibi dicit 0 I ossa 11 : « Quia ex
eius costa, Dei virtute, formata est, et ideo debet
subici viro, de quo facta est •; et ad Eph.es.. 5, 23:
• VRZ dtiformftattm, quoU F corr. 4 F {om.) Ul tnlld ditit pro d. t.
' SRZ tit q~~G, Q,uod.
1
VT llliru.. • SfRLZ q/Uid. • Codd. $Ublrctl.
' L om. • V wnllulcll!.
6 Lombardi, in h. (PL 191, 1392).
1 Cap. 7, 3.
8 Lombardi, Joe. cit.
9 Dt sacram. christ. jld., I, p. 6, c. 35 (Pl 176, 284).
to Dist. 18, <:. 2 (p. 388).
II Cap. I (PL 40. 374).
12 Lombardi, In h. I, (PL 191, 1629).
 JNQ. IV. TRACT. II, SECT. II. QUAEST. II. - 464.
618
Vir 11 caput est mulieris, G I ossa 1 ibi: • Rector et
auctor a quo mulier sumpsit initium • - ad h ~ ~
potest dici quod mulier fuit indicta dupllct
subiectioni, scilicet reverentiae -
tum ad statum innocentiae et quantum ad sta-
tum ~ culpae; et hoc insinuatum fuit in formatione
mulieris de parte viri: licet enim mulier condita
esset ut aliquo modo par esset viro, tamen t pe-
nes virum residebat auctoritas regiminis respectu
mulieris, sicut viri est regere partes corporis sui;
et hoc insinuatur in G I ossa quadam Aug u-
s tin i mystica super illud Gen. 2, IS: Facta est mu-
lier in adiutorium viri; quae G I ossa sumitur
II libro Contra Manichaeum 2, et in eadem dicitur:
• Vocavit Adam uxorem suam tamquam potior in-
feriorem d: et dixit 3 : Hoc nunc os ex ossibus
meis r .. etc. ~ et subiectioni servitutis, et hoc
quantum ad statum culpae, et hoc significatum est
Gen. 3, 16, ubi dicitur: Sub viri potestate eris.
De hac subiectione, ad Eph. 5, 22 I: Mulieres viris
suis subditae sint sicut Domino; Glossa 4 ibi:
• In ea simplicitatc, qua Domino subditae sunt,
sicut Sara subdita erat viro, quae dominum vo-
cabat Abraham .. , I Petri 3,6. Haec autem subiec-
tio sive g servitus debet intelligi, ut mihi videtur,
de subiectione obedientiae. In quibus autem te-
netur uxor subdita esse viro sive obedire, habet
quaestionem et ad minus, ut aestimo, in iis quae
ad bonum spectant matrimonii. In h formatione
au tern mulieris de parte viri 1 quae situm habet
in media corporis, insinuatur illam habere ali-
quam paritatem cum viro, ut quantum ad ea
quae dicta sunt. Unde haec bene compossibilia
suntk: mulierem conditam fuisse ut subesset illi
quantum ad aliqua ~ et hoc significatum est ex
hoc quod ex parte aliqua illius formata est et
maxime ex hoc quod ex parte inferiori, non su-
prema~ et ut esset par quantum ad aliqua, et
hoc significatum est per hoc quod fuit formata
ex parte quae locum sive situm habet in media
iiJius, scilicet de costa.
[Ad obiecta]: 1. Ad primum obiectum in
contrarium, dicendum quod omnia sunt apud Om-
nipotentem eiusdem facilitatis: eadem enim faci-
li~te. pro~~cit aliquid in esse ex principia ma-
tenah habth ad formam rei producendae in esse
et ex non habili, ex nihilo et ex 1 aliquo. Propter
•Pro :!:;'d'1 ,~~!KI non ,~lUI,
.... f',ro5"· S om. l.nnounJ/ru ... ltatum.
TRL (eorr.) Z full. • V
V alld. propUr. • Rom. Q. 1. p y pu/abQ/ur.
forlllllllll.~a. quod P eorr.; R: om. 1. p. t. • R: 11/'···.
.....
1 Lombardi, in b. I. (PL 192 213)
:tC I •
f. c. 13, o. 18 (PL 34 200) ap Lyran In Gen 2 20
3 Oen 2 23 ' ' · ., ., • ·
: Lo~ba;di, .In b. 1. (PL 192, 213).
Cl. lupra, in SiJiuliont el num. 876, J.
quod in producfione rei in esse ex principia rn
materiali eius omnipotentia non est attcndendus
ordo habilitatis sive dispositionls ad formam in-
ducendam, sed potius exigentia congrucntiae vel
et hoc quan-
utilitatis.
2. Ad a I i u d dicendum quod non fuit formata
de Jatere propter unionem dilectionis ut" to tam
causam sive praecisam, sed propter alia iam
dicta 5 et etiam propter alia quae tangit Magi-
s te r, II Sententiarum 6, et Hugo, libra De sa-
cramentis7, dicens: • Facta est de latere viri ut
ostenderetur quia in consortium creabatur dilec-
tionis, ne forte, si fuisset facta de capite, prae-
ferenda videretur viro ad dominationcm aut, si de
pedibus, subicienda ad servitutem 0 • Quia igitur
viro nee domina nee ancilla parabaturP, sed sa-
cia, nee de capite nee de pedibus, sed de latere
fuerat producenda, ut iuxta se ponendam q co-
gnosceret quam de iuxta' sc sumptam didicisset "·
3. Ad a I i u d dicendum quod in nullo damnifi-
catus est prim us homo ex s formatione ilia. - Ad
Glossam supra dictam quae est quod • ille prop-
ter illam infirmus, quia non costa, sed caro 1 est
suppleta .. ; dicendum quod G I ossa ilia intelligi-
tur de futura infirmitate, sub hoc sensu: propter
ipsam sive per ipsam infirmandus u erat. Unde
verba illo exprimitur causa infirmitatis tunc ha-
bita, sub hoc sensu: • propter ipsam infirmus .. ,
id est habuit causam infirmitatis. Affectio enim
amoris, qua movebatur erga earn, licet non esset
inordinata tunc, causa fuit illi v infirmitatis sub-
secutae: quia enim noluit contristari suas deli-
cias, ut dicit Augustin us 8, consensit illi in ac-
tum prohibitum; unde peccavit et infirm us ef-
fectus est. Non ergo intelligitur ilia G I ossa de
infirmitate aliqua corporali quam incurrit ex sub-
tractione costae. - Si obici~tur contrax
hoc quia ex ipsa 0 I ossa videtur quod intelliga-
tur de infirmitate corporali, quia in 0 I ossa sub-
ditur • quia non costa, sed caro suppleta esfY •:
dice n dum quod hoc dicitur significative, non
causative, id est suppletio carnis, non costae,
signum fuit infirmationis, non confirmationis z
sive virtutis. De hoc infra habebitur fortasse 9•
4. Ad iII u d quod sequitur, patet responsio,
quia, ut dictum est 10, socialis coniunctio non fuit
solum causa formationis mulieris ex costa, sed
•T a~.m.
1
4 V lnflrmtortm. • STPRL om 1 L '''· "''· dl<llo<,· p o""l<<l•
......
, om. Ita V, aJU om. • Tom., In L etl add. mg. I SL repel. "'V om.
Codd. potUndQ. •ita f (mg.), alii om, • T ln. • Codd. carnt. ~ TRZ In·
• S tt. • V om. • y urn. n. c.
o Dlst. 18, c. 2 (p. 388).
7 Lib. I, p. 6, c. 35 (PL 176, 284).
8
Cf. De Gen. ud lilt., XI, c. 42, n. 59 (PL 34, 453).
" Auctor de hoc Infra dilfuse non tractat; cf. Infra, ad 7.
1
° Cf. supra, ad 2.
 DE CORPORE MULIEBRI. 619
aliae rationes praetactae hie et lila quae tacta dicens quod simul sunt conditi rationis ordine,
t!st ab Hugone et Magistro, in Sententiis 1• non temporis unitate; et dicitur ordo ration is,
5. Ad iII u d quod sequitur, dicendum quod quando 1 res rationalis ad summum bonum or-
alia fuit ratio compositionis mulieris ex viro et dinatur. Vel k simul dicuntur conditi rationibus
compositionis Adac ex elementis et corporis Chri- seminalibus, secundum quod dicit August i-
sti ex Virgine. Sicut enim patet ex dictis 2, mul- n us 7 ilia fuisse creata simul cum aliis creaturis,
tiplex est ratio quare congruebat quod fieret ex iuxta illud: Qui vivit in aeternum, creavit omnia
parte corporis et ex parte tali, cui us consimilem a simul, Eccli. 18,1.
non est assignare de formatione corporis primi 1. Ad iII u d quod quaeritur 1 'utrum formata
hominis de limo, in quo erant elementa qua- erat de costa cum carne' etc.: dicendum quod de
tuor 3, et corporis Christi de sanguinibus cor- costa cum carne, non ex osse tan tum; et hoc patet
poris B. Virginis. Gen. 2, 23, ex verbis Adae, dicentis: Hoc nunc
6. Ad illud b quod sequitur, dicendum quod os ex ossibus me is et caro de carne mea 111 • ~
verbum Is i do r i debet intelligi sicut illud verbum Ad aliud potest dici quod secundum quos-
lob 40, 10: Ecce Behemoth, quem feci tecum, dam 8 pro costa in latere viri Dominus" replevit
ubi quod dico 'tecum' non est nota sirnultatis locum costae carne ad litteram, sicut dicitur
in tempore, sed similitudinis in ratione; unde Gen. 2, 21. Unde dicunt quod mulier in dextera
sensus est: Quem feci tecum, id est tibi similem parte abundat in una costa respectu viri. Alii
in ratione. Unde Gregori us, in Moralibus 4 : dicunt quod Dominus pro ilia costa supplevit
c Si rerum causas subtili discussione pulsamus, aliam et o quod caro ponitur hie pro costa ut
simul factum angelum hominemque cognoscimus, significetur P affectio viri ad mulierem de se for-
simul videlicet, non unitate temporis, sed e cogna- matam et inclinatio amoris carnalis. Et hoc irisi-
tione d ration is, simul pert acceptam imaginem sa- nuat hoc nomen ' mulier': dicitur enim mulier
pientiae et non simul per coniunctam substantiam molliens herum 11 9• Mihi videtur, sine praeiudicio.
formae, ut dum homo eum, qui in ratione secum dicendum quod, sicut dicit textus Gen. 2, 21, quod
factus est, periisse considerat, vicinum sibi ca- Dominus replevit carne pro costa, non costa
sum superbiae ex ipsa propinqui sui perditione alia. Et hoc dicit Glossa 10 Augustini superr
pertimescat •. Ecce vocat diabolum propinquum Gen. 2, 20: Adam non inveniebatur adiutorium
hominis propter rationabilitatis similitudinem, et simile sibi, et sumptum est a IX Super Genesim
hoc est quod dicit; c simul in cognatione ratio- ad litteram 11 ; dicitur enim ibi : c llle propter ip-
nis •. Similiter dicendum est in proposito quod sam inflfmus factus est, quia non costa, sed caro~
Eva et Adam dicuntur simul conditi, non I uni- suppleta est •.
tate temporis, sed cognatione rationis 5• ~Vel ali- 8. Ad iII u d quod quaeritur 'quare non resti-
ter posset dici quod dicuntur simul conditi, sci- tuit Dominus illi aliam costam ': potest did quod
licet in quadam simultate ordinis ad idem. Sicut non est sibi alia restituta, ut gereret t signum et
enim vir est ordinatus ad summum bonum t ut memoriale formationis ex se, et sic plus earn
participet summum bonum h in quadam deifor- diligeret ut partem sui, et ipsa magis illi fieret
mitate, similiter et mulier. Et hoc videtur Is i- obnoxia ut sui principia et quasi in membra
d or us 6 velle, determinans quo modo 'simul ', damnificato 11 propter ipsam 12•

CAPUT Ill.

UTRUM fORMATIO CORPORIS EVAE fUERIT IMMEDIATE A DEO 13•

forma-~ angelicum. Et haec est quaestio Augustini,

Sequitur inquirere utrum illius corporis
tio fuerit a Deo immediate an per ministerium IX Super Genesim ad litteram 14•
aS a~$/mllem. • L altud. • L add. tn. "Codd. COillitlo/lt, ittm infra. • lt. f add. latal .• alii a._ ! Rill- • f ;add.
lnltrl. ~cflictl. A Rom. 11. p. s. 11. 1 R q11art; Tom rts. -Ita f (corr.), all! at. 1
P dlcitru. • Ita V. alii u C1U1M" PnJ d. c. Ill.
~ Z dfttlls, • STL om. I' FL add. mg. 11 at 11 ralts. Q S htra/11, R rirum. ' F add. inlerl. illllll. 'Cod.d. aurw. ' R ifR.'itl"fl.
~ V add. per.

1 Cf. supra, in Solulione et ad 2.

2 Cf. supra, in Solutione. 3 Cf. supra, nu1n. 484.
I 9 Cl. lsldor., Elymol., XI, c. 2, n. 18 (PL 82. 411).
10 Ordin., in h. 1., ap. Lyran.
4 Lib. XXXII, c. 23, n. 48 (PL 76, 664); cf. supra, p. 123b. II Cap. 18, n. 34 (PL 34, 407).
5 Cf. supra, num. 260 et 459, II. 12 Cf. S. Bonav., II &nl., d. 18, a. I, q. I, ad 7-9 (II, 434).
6 Cf. Sent., I, c. II, n. 4 (PL 83, 560).
7 Cf. supra, num, 224.
I 13 Cf. supra, num. 316, IV et 428-429; S. Bonav.,
II Sent., d. 18, dub. (II, 454).
8 Cf. Infra, nota II; Beda, Hexafm., I (PL 91. ~I). 1-4 Cap. 1~, n. 26 (PL 34, 403).
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. II, - 465·
620
Quod Immediate a Deo, vtdetur a. ex textu
Gen. 2, 22: Acdificavit Dominus Deus costam,
quam tulerat de Adam, in mulicrcm. .
b. Item, Augustin us, IX Super Oenesrm ~d
fiffcram 1 : • Natura mulieris creata est, quamv1s
ex virili quae iam erat; angeli autem nullam
om nino possunt creare naturam a •. .
c. Item, A u gust in us, IX Super Oenestm ad
Jitferam: • Form are vel aedificare costam ut mu·
Jier esset, usque ad eo non potuit nisi b Deus, a
quo universa natura su_bsistitc, ut n~ ~llud qui~e~
carnis supplementum m corpore vm, quod In
iflius costae successit locum, ab angelis factum
esse crediderim, sicut nee ipsum hominem de
terrae pulvere •.
Contra': J. Nihil occasionatum sive occasionc
productum in esse est e a Oeo; sed mulier est
mas occasionatus, utdicit Philosophus 2,et ita
prima muher non fuit immediate formata a Deo
de costa neque a natura; ergo mediante mini-
sterio angelica.
2. ltem, nullum corporale, quod habet princi-
pium praecedens simile in specie, producitur a
Deo immediate in esse ut a tota causa, quia mul-
tiplicatio individuorum in eadem specie est opus
sequens opus primum; sed corpus mu1ieris habuit
principium praecedens simile in specie, quia cor·
pus viri; ergo etc.
3. Item, nihil seminaliter existens in aliquo pro·
ducitur in esse a Deo immediate sive ut a tota
causa; tale fuit corpus mulieris; unde August i·
nus, VI Super Oenesim ad litteram 3 : .. Aliter
autem tunc ambo et nunc aliter ambo; tunc se-
cundum potentiam per verbum Dei tamquam se·
minaliter mundo inditam, cum creavit omnia si-
mu/4, nunc autem/ secundum operationem prae·
bend am temporibus qua usque nunc operatur 5 ,. •
Ecce quod secundum Augustin u m, Adam et
Eva seminaliter erant mundac lndita.
4. Item, quando aliquid fit ex aHo, inter quae
non est infinita distantia, ad producendum unum in
esse ex alio non requiritur infinita potentia; cum
ergo corpus mulieris et costa h non differant di-
stantia infinita, non requiritur infinita potentia ad
hoc quod unum fiat ex altero; igitur videtur suf-
ficer~ fi~ita, et maxime ilia quae in creaturis est
max1ma , hoc est angetka; ergo etc.
. 5. Item, Deus in omni operatione naturae in-
hme operatur etk natura illi cooperatur; sed
1
Cap, 15, n. 26 (PL 34, 403), ubi et sequens.
: Dt animal. general., U, c. 3 (Ill,
Cap. 5, n. 8 (PL 34, 342).
3~2).
4
Eccli. 18, J. ~loan. 5, 17,
6 Cf. supra, p. 503, ad 3, p. 593, Utt. b.
quando aliquod opus Deus operatur, in quo potcst
ei cooperari 1 natura sive cooperatur, nullo modo
eius excludit opcrationem 6 ; ergo similiter videtur
quod, si angelus poterat cooperari Deo sive co-
operabatur in formatione mulieris de costa, quod
Deus non de beat eius operationem excludere.
sed angelus poterat coopcrari sequestrando co~
stam et praeparando; ergo etc.- Media patet
ex Augustinom, Super Genesim ad litteram7,
qui dicit quod nonnulla est angelorum operatio
ut aliquid creetur. Et in eodem 8 : • Quid mirum si
hominem ex osse hominis factam n non novi-
mus, quando creanti Oeo o quemadrnodurn ange1i
serviant ignoramus! Fidetiter credimus iactam
femtnam ex viro, nullo interveniente concubitu,
etsi forte costa hominis ministrata sit per angelos
in opere Creatoris, sicut fideliter credimus etiam
virum factum ex iemina nullo interveniente con-
cubitu "·- Si aut em responderetur quod
producta fuit in esse opere P mirabili, propter
quod non potuit ab angelo fieri, sed ab illo qui
estsuperomnem naturam- hoc non videtur
v e rum, cum sit unus ordo angelorum, scilicet
Virtutes, quibus attribuitur officium faciendi mi-
racula sive opera mirabilia.
6. Item, 1l Thess.' 2, 9, dicitur de Antichristo:
Cuius adventus est secundum operation em Satanae
in omni virtute, signis et prodlgiis mendacibus;
0 I ossa 9: • Tunc solvetur Satanas, et per iltum
Antichristus in omni sua virtute mirabiliter qui-
dem, sed mendaciter operabitur •. Et dicitur
' mendaciter' sive 'mendacibus ' secundum unam
expositionem Gloss a e, quia, etsi r vera sint, Dei
permissione ad mendacium trahent. Et ita videtur
quod angelus apostata potest facere miracula.
7. ldem s videtur de hominibus, I Cor. 12,28:
Deinde Virtutes, 0 1ossa 11>: « ld est eos qui mi-
racuta faciunt •.
[Solutio]: Ad hoc dicendum quod congruebat
mulierem primam fieri ex viro et ex costa, ut
patet ex dictis 11 : ex quibus sequitur quod imme-
diate facta fuerit a Deo. Si enim de viro facta
est, et 1 non secundum cursum naturae, eo modo
quo fiJia de patre, et hoc congruebat, oportuit
quod fieret de ipso opere supra naturam, et ita
per potentiam mirabiliter operantem. Praeterea,
cum costa non esset in propinqua potentia ut de
ea fieret mulier, sed in valde remota et nullo
modo disposita, cum de ea debuit fieri corpus
I 1 Lib. IX, c. 15, n. 26 (PL 34, 403).
8 Loc. ell., c. 16, n. 29 (PL 34, 405).
11 Lombardi, In h. 1. (PL 192, 521).
10 Lombardi, In h. I. (PL 191, 1657).
11
Ct. supra, num. 468 et 464.

m~lieris in~ilate. sive sine. mora temporis, opor·
tutt quod fteret dla potenha cui perfecte obedit
omnis creatura. Praeterea, sicut mulier debuit
fieri de viro, ut monstraretur Viri nobilitas quan-
tum ad dignitatem principatus sive principii, et
sicut a decuit mulierem fieri de latere, ut osten-
deretur viri et mulieris aequalitas 1, sic b decuit
ut immediate fieret a Deo, ut servaretur primi
principii dignitas: dico in genere muHerum sive
matrum. Unde sicut Adam, qui erat pater omnium
viventium, immediate a c Deo factus est, sic Eva,
quae erat mater cunctorum viventium, sicut ha-
betur Gen. 3, 20, immediate debuit ab ipso fieri.
Non enim debuit mulier in genere hominum di-
gnitatem perdere, quam habuerunt animalia utri-
usque sexus in omni genere animalium. Et in hoc
mira apparet Dei providentia, qui sic nobilitat
unum d sexum, ut nihil detrahat de nobilitate
alterius. Conveniebat ergo ut immediate fieret a
Deo et non ab angelo. Et hoc habetur ab Aug u-
s tin o, IX Super Oenesim, dicente 2 : • Certissime
dixerim supplementum illud carnis in costae lo-
cum ipsiusque feminae~ corpus et animam con-
formationemque membrorum, omnia viscera, sen-
sus omnesf et quidquid erat quo ilia creatura
et homo femina erat, nonnisi in illo Dei opere
factum, quod Deus non per angelos, sed per se-
metipsum operatus est ,.,
[Ad oblecta[: I. Ad primo obiectum in con-
trarium patet responsio ex praedictis, scilicet in
Quaestione qua quaeritur utrum corpus mulieris
debuit formari viro in adiutorium, ubi' determi-
natum est quod Eva non fuit mulier occasionata,
eo modo quo occasio vitium impmtatl. Secundum
enim quod occasio vitium importat, ut in mon-
stris, sic non est mulier mas occasionatus; se-
cundum autem quod occasionaliter dicitur factum
quod factum est praeter primam intentionem na-
turae, quae respicit esse nobilissimum in re quam
intend it, dicitur mulier mas occasionatus: natura
enim in productione hominis primo et principa-
liter intendit producere hominem In sexu nobi-
liori; unde, quia deficit quandoque ex ali qua
causa ex parte materiae vel ex aliqua h circum~
stantia occurrente, ut quando generatur mulier,
dicitur mulier occasiona1iter producta in esse et
dicitur mas occasionatus, id est occasione maris,
qui fuit intentus principaliter a natura, in esse
productus. Nee hoc modo fuit prima mulier mas
occasionatus.
• SRZ sk. ~ z slcut. , L 0111 . 4 SRLZ llfont, quod F torr.; SZ Ills! pro nihil.
' Ita VL (corr,), alii undt. A VT add. artlulmu.
• SRZ quod, quod TP torr. ~ 11 11 P, alii om.
q. a. I.~.}.; al/lfacil. I Z Oth. I• .t.
t Cf. supra, p. 617, In Solutlone.
2 Cap. 15, n. 28 (PL 34, 404).
3 Cf. supl'a, num, 469. • Cf. supra, num. 446-449.
DR CORPORE MULIEBRI. 621
2. Ad a I i u d dicendum quod instantia est in
proposito. Huic enim universali propositioni • nul-
lum. co~porale, quod habet principium praecedens
sim1le m specie, producitur' etc., est in stare in
proposito. Quare autem in genere hominum primo
conditum fuit unum individuum, quod erat prin-
cipium omnium ill ius generis et etiam 1 HI ius
individui, quod debuit coexistere principium re-
~pectu totius prolis procreandae, quod non fuit.t
m principiis aliorum generum rerum, dictum est
supra 4•
3. Ad a I i u d quod sequitur, dieendum quod
aliquid dicitur esse in alio seminaliter duobus mo-
dis: communiter et proprie. Communiter, secun-
dum quod ratio seminalis dicitur quidquid est
inditum rei a Conditore eius ut de ilia aliquid
fiat vel fieri possit, id est ut de ilia fiat aliquid
vel cursu 1 naturae vel eo qui m est supra
naturam; proprie au tern, secundum quod ratio
seminalis dicitur natura quaedam indita rei, qua
simile ex simlli cursu naturae producitur, ut
planta de planta et 11 granum de grana eiusdem
generis 5• lstos duos modos tangit August i n u s,
Super Genesim, JX6, dicens: • Elementa 0 mundi
huius corporei P habent definitam vim qualitatem-
que suam, quid unumquodque valeat vel non
valeat, quid de quo fieri possit vel non possit.
Ex iis velut primordiis rerum omnia quae gi-
gnuntur suo tempore exitus processusque sumunt
finesque et discessiones sui cui usque generis:
unde fit ut de grano tritici non nascatur faba
vel de faba triticum vel de pecore homo vel de
homlne pecus. Super hunc autem q rnotum cur-
sumque rerum naturalem potcstas Creatoris habet
apud se posse de Hs omnibus facere aliud quam
eorum quasi seminales rationes habent, non ta-
men id quod non in eis posuit ut de lis fieri vel
ab ipso possit: neque enim potentia temeraria,
sed sapiente' virtute omnipotens est et hoc de
llnaquaque re in tempore suo facit quod antea
Jn ea fecit' ut possit. Altus ergo est rerum
modus quo ilia herba sic germinat, iJia sic 1,
ilia aetas parit, ilia non parit, homo Joqui potest,
pecus non. Et talium modorum rationes non tan-
tum in Deo sunt, sed etiam ab itlo rebus crea-
tis indltae atque concreatae •. Et hoc ostendit
tribus exemplis, subiungens et dicens: • Ut autem
lignum de terra excisum, aridum, sine radice ulla,
sine terra et aqua, repente floreat et fructum gi-
gnat 7, ut sterilis femina in senectute pariat 8, ut
• \Ia f. 11.111 stmiM. ! 1\a f tcorT.), alii hom/nJs.
' R ln. a F ~~~it. 1
Ita FL, T ~I JHr ~ursum, alii mundum r::ursum pro 11. t.
"V omnia. 'V ~orpo/'d. 1 Tom.; V add. rtrllnl. • Codd. VJpi~JJllt. • L 0111.
I !iCt. supra, n1.1m. 227.
6 Cap. 17, n. 32 (PL 34, 406), ubi et sequens.
7 Cf. Num. 17, 8. 8 Cf. Gen. 18, 11 et 21, 2.
 JNQ. IV. TRACT. II. SECT. ll. QUAEST. 11, - 465.
622
asina loquatur 1 et si quid huiusmo~i _est, dedit
naturls quas creavit, ut ex iis haec ft!n possent.
Neque enirn ex eis vel o ipse face ret q~od ex
eis fieri non posse ipse praefigeret, quomam ~e
ipso non est nee ipse potentior. Ver~rntamen alw
modo dedit ut non haec' haberent m motu na-
tura.li sed in eo quo ita creata essent ut eorum
natur~ voluntati potentiori amplius subiaceret ».
Ex iis verbis Augustini patet quod ratio se-
minalis duobus modis d sumitur, ut tactum est ,
2 5. Ad ali u d quod sequitur, dicendum quod,
et natura similiter, quia natura potest dici vel
naturalis virtus activa per r quam est generatio
simi!is ex simi!i vel natura potest dici possibiti-
tas secundum quam quaelibet natura subiecta est
et possibilis respectu operationis divinae. Prout
primo modo sumitur ratio seminalis, corpus Evae
fuit seminaliter in primis principiis rerum et
etiam in I costa, non prout secunda modo. Prae-
terea, prout natura sumitur secu ndo modo, potest
dici factum materia1iter de costa, non prout prima
modo.
4. Ad ali u d quod sequitur dicendurn quod .e
infinitam distantiam esse inter aliqua dicitur duo-
bus modish: vel ratione distantiae primi 1 imagi-
nabilis et sui oppositi, id estk esse et non-esse,
vel ratione distantiae imaginabilis consequentis
et sui oppositi negative, sicut est distantia entis
dispositi ad aliquid et non dispositi 1 vel entis
potentia ad aliquid et non-en tis potentia: inter
enim quaelibet opposita negative est quodam
modo distantia infinita, quia negatio convenit
etiam non-enti. Sicut m inter esse et non-esse
infinita simpliciter, similiter non-entis potentia
et entis actu; maior autem n est distantia inter
non-ens potentia 0 aliquid et esse i11ud actu
quam inter non~ens potentia ad P aliquid et ens
potentia ad illud: plus enim distat inter non-ens
potentia ad aliquid q et illud quam ,. inter non-ens
potentia ad aliquid et ens potentia ad illud s
quia plus distat esse actu a non-esse potenti~
quam non-esse potentia 1 ab esse potentia re-
spectu eiusdem. Quia ergo costa u non se ha-
beb~t . ut ens ~n dispositione ali qua ad corpus
muhens vel eharn ~ potentia, nisi obedientiali x
qua omnia obediunt Creatori, producere ho~
in ~sse e~ re tanturn distante non est pote-
statJs cond1tae. Dicendum ergo quod, licet inter
pUd;t~ ;:·d.~. Z ftzr~t.V ,,·,mR,hoc. ~"TL ,",m,,_--,.-,,-..-V-,-.,,-,"-,-u,-,-.,-,.-ndum pro a P f V Oil\.
:~:.· ;~::: •...
~ ,!:::~ z~-P~:·~~~~ om. 1 VS; Z d.
z lt1 V, alii obtditntkiu.nlwer1uu.
y quod VF torr
add.• ,:;n~m.
1 ll; ~~. P&l~:="o:~ Z, : 1~ ~:~~- " ;
• V om., S Q/lltm • V llCetltraJo, Z ucultrutu.
1
Cf. Num. 22, 28.
3 Cf. supra, num. 428sq.
2 Cf. supra, p. 621b, ad 3.
'C1. De Gen. ad lilt., IX, c. 15, n. 28 (PL 34 404)·
supra, num. 282. ' '
praedida non sit infinita distantia simpliciter, est
tam en infinita quodam modo. Propter quod (l ad
producendum hoc ex hoc non sufficft potestas
a/iqua creata, et maxime operatione repentina
sive mornentanea. Hoc dico, quia fortasse aliqui
ponerent quod multiplici transmutatione posset
de costa fieri semen unde posset b mulier semi~
naliter produci in esse per motum naturalem
aliquo modo; quod ego non assero 3,
1icet angeH aliquod ministerium exhibuerint c in
forrnatione rnulieris de costa, sicut vult Augu~
s tin us\ non tamen d formatio membrorum ali-
quo modo erat ab angelo, sed ab opere divino,
ut ex verba Augustin i supra posito :~ habetur.
Unde, licet angelicum ministerium aliquo modo
cooperarctur, ut forte detrahendo costam et r
praeparando vel aliquod ministerium exterius
exhibendo, non tamen formationi corporis coo~
perabatur: propter quod convenienter excluditur
ab ilia operatione. 111ud autem in rebus produ~
cendis in esse non f dicitur cooperari Deo, sed
quod intime in ipsa rei productione operator.
- Ad i 11 u de. quod sequitur, dicendum quod
angeli dicuntur facere opera rniraculosa sive mi~
rabilia ministrando materiam et praeparando, sed
Dominus formam et completionem inducendo 6•
Unde sol us Deus, proprie loquendo, tacit itla quae
exeunt in esse cursu mirabili.
6. Si obiciatur, sicut tactum esth, quod tem-
pore Antichristi fient miracula a diabolo operante,
sed non videtur quod diabolus et Deus commu-
nicent in aliquo opere, quia non est communicatio
Christi et Belial sive conventio, II Cor. 6, 15, i~i
Glossa 1 : • Christus et diabolus non conveniunt •
- respondeo 1B: quod diabo1us non facitk a1i-
qua miracula sive rnirabHia nee potest facere nisi
cooperando naturae, expediendo earn l et accele-
rando, sicut fuit in factis aHquibus, quae erant
similia allquibus plagis Aegypti, ut in serpentibus
Magorum 9 ; facere autem opera huiusmadi quae
sunt omnino supra naturam et ubi nulla est ope.-
ratio m naturae, sed sola obedientia, nullo modo
potest. ln operibus ergo n mirabilibus, quae fiunt
a daemonibus modo iam dicta, cooperatur Deus
ipsi naturae, quae redditur expedita et accelera~
tur o opere daemonis, ipsis daemonibus cooperatur
t d
: J~a a;~·{!:~r~uoa~Up a~~~·IR p:ttnll~
q YST om tf
Rom. q. n. t.
1
L om ad dl8po itf 1
ullquld, quod 111 allis ut add. mg. · '
t/1.5
p., In aUla eat add. mg.
• v tl/om, L quo.
"Ita FR (eorr.) L, alii constat. ~ TL ln.
!~ P (corr), •Ill tXIIibutrunt 11 VTRL llmtum, quod p corr. • Ita VP (cornctl}, all!
'I.Z add mg dlctmu• ~ VL /tc/t. I U om. "'SPL opera; R /teet pro ltd.
I & Cf. supra, p. 6.20, litt. r.
6
Cf. supra, p. 299, In Solulione.
7 Lombardi, in h. 1. (Pl HY.!, 59).
1:1 Cf. supra, num. 244. D Cf. aupra, nunt. 248.

continue influendo in illis potentiam unde 0 e.
rantur. Nee videtur mihi inconveniens pon~re
Deum coop~rari sive cornmunlcare cum daemone
quandoque m opere operata, licet non conveniant
in fine operis. Et sic Q intelligitur illud II Cor. 6, t 5:
Quae autem conventio Christi ad Belial? Unde
Gloss a b 1 : « Belial apostata interpretatur, cum
quo Christus non convenit, quia ille omnia male
Christus omnia bene agit •; bonum enim et rna~
tum dicunt conditiones finis.
7. Ad hoc quod obicitur per il!ud { Cor. 12,28;
'Deinde Virtutes, quod homines c faciunt mira-
cula •, dicendum 2 quod hoc d intelligendum est
per invocationem. Neque enim faciunt homines
miracula auctoritate et primae potentia operante
quia modus iste est soli us Dei, neque praeparand~
DE CORPORIS EVAE INTEGRITATE '·
S ns, mtegntate. Quaentur ergo
e~uit~r de _corporis illi~s, id est primae mulie-
I. Si Eva in
statu innocentiae fuisset cognita sive concepisset
a viro, perdidisset integritatem carnis in qua con-
dita erat?
Et videtur quod sfc, 1. per hoc quod mulierem
cognosci a viro et manere in carnis integritate
sunt incompossibilia et semper erant.
2. Item, habere integritatem carnis et esse vir-
ginem tunc consequenter se habebant, quia tunc
non fuit integritas earn is sine integritate mentis;
sed cognosci a viro et esse virginem in nulto
statu fuerunt compossibilia; ergo cognosd a viro
et habere integritatem carnis, tunc fuerunt m in-
compossibiJia; ergo, si tunc cog nita fuisset a viro,
perdidisset integritatem carnis in qua condita erat.
3. Item, duos esse in carne una 6 et eosdem non
esse in carne una non se compatiuntur ad invi-
cem neque poterant se compati in primis paren-
tibus; primum au tern ponit divisionem carnis in
muliere secundum integritatem; ergo divisio car-
nis et integritas non poterant n simul esse in
prima muliere.
4. Item, singulare privilegium B. Virginis fuit
gravidari in integritate carnis, quia hoc tuit supra
omnem naturam; sed si aliqua cognosci poterat
... lh F {torr.), alll s/tut. • Jla Fl. tin mg.}, alU om. 11. G.; TL om. Bt/lol.
alii prl.rno. 1 ~ $/c. • Ita p (eorr.), alll ftclt; V mlracula, S mira pro m/rabi/la.
• STP ~ontractos. 1 y om. '"Ita V, STRZ 0111., PL mil· uant.
' Ita V, alii om. ~ V add. nune.
I Loc-. cit.
2 cr. supra, nu m. 240.
3 Quaest. 79, n. 4 (PL 40, 92).
4 Cf. supra, num. 247.
DE CORPORE MUUEBRI. 623
materiam et disponendo, sicut angeU, sed impe~
_trando per invocationem. Et hoc dupliciter: vel
mvocando sive per invocationem in sanctitate
personae, sicut 1 iusti, vel in sanctifate EccJe-
sia~, non personae, sicut mali, ad quorum invo-
catto~em Deus quandoque mirabilia facit • prop-
t~r f1dem E~clesiae confirmandam vel propter
f1de~ ~c~les1ae probandam, sicut faciet tempore
Anhchnst1. Quo modo differenter faciunt mira-
cula bonJh et mali habetur ab Augustino
83 Quaestionum 13, dicente: • Aliter Magi fa~
ciunt miracula, aliter bani Christiani, aliter mali·
Magi per privates contractus t, bani Christiani
per publicam iustitiam, mali per signa publicae
iustitiae •. De hoc determinatum est in Quaestit>ne
de miraculo 4•
CAPUT IV. 466
in integritate earn is, poterat gravidari similiter;
1:
ergo hoc est supra omnem naturam, scilicet
cognosci in integritate et sine corruptione camis;
ergo, si iuisset cognita a viro in statu illo, incur-
risset corruptionem integritatis suae.
ContPa: a. Sicut deterrninat Augustin us, XIV
De civitate Dei 1, si stetissent primi parentes
numerus electorum propagatus fuisset ex illis pe;
semen coitus, et hoc o de ordinatione et volun-
tate Dei ut convenissent in opere tali obediendo
divinae voluntati; sed, si altera pars illarum ex hoc
incurrisset corruptionem suae integritatis, deterior
et indignior eHecta esset, et h.oc sine culpa sua,
quia ex P executione divinae voluntatis: quod
videtur inconveniens i ergo etc.
b. Hem, corruptio integritatis poena est; poena
au tern q non poterat prior esse quam culpa.
c. Item, corruptio integritatis habet annexam di-
visionem continui; sed do1or est divisio continui;
ergo huiusmodi corruptio non poterat esse sine
dolore.
d. Item, vir poterat tunc cognoscere mulierem
sine corruptione suae integritatis: sicut enim non
dicimus modo virum suam amittere integritatem
poll utione noctuma, sic r nee tunc cognoscendo
mulierem. Similiter videtur quod mulier tunc
poterat cognosci a viro sine corruptione suae
~ Ita F (laa.), a.l\1 om. 9. h. .( T om. • lb. P,
• S bona. 1
PL add. <111!1:. IJO qutstlottt.
• Ita V, alii pottrWit. o Ita f lcorr.). alii add. tU. • VS 1»11.
!5 Cf. Oui.t Altissiod., Summa, 1, tr. 10, c. 2, q. 4(f. 66c);
S. Bonav., II Stnt., d. 20, a. I, q. 4 (II, 482sq.).
6 Cf. Oen. 2, 24.
, Cap. 23 (PL 41, msqq.).
 INQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. II. - 466.
624
integritatis, cum conditi a essent in qu~dam. pa-
ritate quantum ad hoc officium. Nee m ~hrq~o
demeruerat 11 mulier, propter quod debuent tn
sua integritate darnnifieari, sicut nee vi~. - ~t
potest hie incidenter quaeri qua~e muher .cx1~
gentia peccati magis fuit punita m corruph.one
poenali quam vir: mu!ieres enim. d quando pnmo
cognoscuntur, corruption em patmntur poenalem,
viri non sic. . . .1
e. Item, ab Augustin o, XIV De CJI'Ifale Det ,
habetur quod, si stetissent primi parentes, pr.o-
creata esset proles sine corruptione integritatJs.
Dicit enim sic: .. In tanta felicitate hom inurn absH
ut suspicemur non potuisse pro\em seri sine
libidinis morbo, sed eo voluntatis nutu rnove-
rentur t membra illa quo cetera, et sine ardoris
iJiecebroso stimulo, cum tranquillitate animi et
corporis, nulla eorruptionc integritatis infunderetur
gremio maritus uxoris •.
[Solutio]: Ad hoc dicendum quod duplex est
corruptio1 proprie sum pta corruptione f. Una est
integritatis carnis, et hanc non incurrisset Eva,
si fuisset cognita in statu innocentiae a viro suo,
et de hac loquitur Augustinus, XIV De civi-
tate Dei. Alia est corruptio foeditatis, quae pro-
prie est naturae propagativae et rnembrorum ge-
nitalium, quorum natura non est solurnmodo
corrupta sicut aliorum mernbrorum, sed infecta:
nee bane incurrisset. Ut enim dicit Augustin us,
lXt Super Genesim ad litteram 2 : .. Potuerunt in
paradiso esse nuptiae honorabiles et thorus im-
maculatus 3 sine ardore lihidinis •. Unde, si Eva
1uisset in illo statu eognita a viro, mansisset porta
propagationis in eadem integritate et ipsa natura
propagativa in eadem honestate qua prius. Ter-
tia modo potest dici torruptio nomine extenso,
scilicet susceptio seminis sive commixtio earnis
in opere coitus, secundum quod intelligitur illud
verbum Gen. 2, 24: Erunth duo in carne una et
ha~ corruptio potest dici corruptio purit~tis,
qu1a facta commixtione maris et feminae in coitu
femi~a non mansisset in ea puritate in qu~
condlta erat, secundum quod purum I dicitur in
quo non est permixtum aliquid quod est alte-
rius naturae, quia iam carni suae esset permixta
caro viri. Cum ergo quaeritur • si Eva fuisset
cogn.il.a '. ~tc.: dic~ndum quod, prout integritas
carms d1c1t absenham corruptionis primae et se~
cundae, quod sic; secundum quod tertia modo
nequaquam.
I Cap. 26 (PL ~·. 434).
2 Cap. 3, n. 6 (PL 34, m).
[Ad obiecta[: I. Ad iliud quod prlmo obt-
citur quod • mulicrem cognosci a viro et manere
in t integritate carnts, sunt incompossibilia •: di~
cendum quod, secundum quod integritas dicit
absentiam corruption is tertia modo sumptae, ve~
rum est et quantum ad statum naturae corruptae
et quantum ad statum naturae 1 conditae. Secun~
dum autem quod dicit absentiarn corruptionis
prima modo dictae et secunda, verum est quana
turn ad statum naturae corruptae, sed m non quan-
tum ad statum naturae conditae n.
2. Ex iis etiam patet responsio ad a I i u d, quia o
habere integritatem carnis et esse virginem con-
sequenter se habent, secundum quod integritas
dicit absentiam corruptionis tertia modo sumptae,
et hoc quantum ad statum utrumque. Puritas
enim virginalis in neutro statu compatiebatur
impuritatem commixtionis carnis; in prirno autem
statu ex cognitione viri neque accidisset corruptio
primo modo dicta neque secunda. Unde non se~
quitur quod, si fuisset cognitaP in statu Hlo, quod
amisisset integritatem quae tot!itur per corruptio-
nem primo modo q dictam vel secunda modo r,
sed so1umrnodo i11am quae privatur per tertiam.
3. Ad tertium dicendum quod duos esse in
carne una in statu prima posuisset solummodo
divisionem carnis, prout earn iss divisio consistit
in commixtione carnis, non autem divisionem
quae attenditur in violenta separatione partium
carnis circa portam propagationis, sicut in statu
corruptionis. Unde divisio carnis, quae esset in
statu illo in cognitione mulieris a viro, bene 1
compassa esset integritatem carnis quae ponit ab-
sentiam curruptionis violentiae poenalis.
4. Ad iII u d quod obicitur quod 'singulare
privilegium B. Virginis fuit' etc.: dicendum quod
est triplex corruptio, sicut tactum est" 4 , scilicet
violentiae poenalis ex parte carnis mulieris et
foeditatis seminalis et commixtionis carnalis. Nulla
vero istarum corruptionum fuit in B. Virgine;
unde in ilia fuit cum foecunditate perfecta puritas
virginalis 5• In foecundatione mutieris in statu illo,
licet stetisset in integritate, secundum quod diciP
absentiam primae corruptionis et secundae, non
tamen stetisset in integritate, secundum quod
dicit absentiam x tertiae, quia subiisseP' corruptio~
nem quae attenditur in carnis commixtione.
Sed ex dictis oritur dubitatio quo modo
'
semen viri posset deduci ad monctam conccptionis,
si nulla fuisset fractio sive corruptio in carne
:i Hebr. 13, 4. 4 Cf. 10 upril, In So/utlont.
° Cf. S. Hanav., Ill Senl., d. 4, a. 3, q. 2 (Ill, 114b).

mulieris. ~on e~im videtur quod, porta existente
clausa et s1gillo mtegro, allquo modo deduci a pas-
set ~~ locum pro lis .sive foetus formandi et edu-
cendt 1 . - Responsw est ad hoc quod, sicut sin
sigilli alicuius fractione emittltur sanguis men:
truus, ut in virginibus, sic tunc immitti ~ potu it
sernen sine ulla laesione vel fractiane. Unde Au-
g us tin us, XIV De civitate Dei, 26 cap. 2: .. Ita
tunc credendum est potuisse utero coniugis, salva
integritate ieminei genitalis, virile semen immitti
sicut nunc potest, eadem integritate salva, ex uter~
virginis fluxus menstrui cruoris emitti. Eadem
quippe via posset illud inici qua hoc potest eicid •.
Sed adhuc est quaestio quo modo mem-
bra viri sine corruptione sive fractione carnis
potuisset semen infundi, an carnes in porta pro-
pagationis post peccatum magis sint consertae
sive concretae quam ante. ~ Respondeat.,
sine praeiudicio tam en I, quod eadem erat dis-
positio portae illius tunc quae et nunc, sed
omnium membrorum tanta erat obedientia vo-
luntati, quod R iuxta nutum voluntatis h tunc po-
terat homo 'facere membris omnibus quod vo-
lebat. Dicit enim Augustin us, XIV De civitate
Dei, J5 cap. 3 : « In paradiso, etsi non omnia
poterat ante peccatum, quidquid tamen non po-
terat, non volebat, et ideo poterat omnia quae
volebat •. Et hoc ostendit manifestius Aug u-
s tin us, XIV De civitate Dei, 24 1 cap. 4 per tatum
fere. Fuisset ergo iUius rnembri tanta obedientia
voluntati, quod iuxta nutum voluntatis et in con-
ceptione et in parturitione, secundum quod exe-
gisset natura omnino consona voluntati, se con-
iunxisset et relaxasset, sicut videmus quod se-
cundum quantitatem morselli sumendi ad usum
alimoniae dilatatur et constringitur os sine ali-
qua sui laesione. Unde Augustinus, XIV De
civitate Dei k 5: " Ut ad pariendum non doloris
gemitus, sed maturitatis impulsus feminea viscera
relaxaret, sic ad foetandum et concipiendum, non
libidinis appetitus, sed voluntarius usus naturam
utramque coniungeret •.
a. Ad hoc quod prima obicitur pro alia
parte, dicendum quod, etsi corruptio integri-
tatis naturam rei corruptam indigniorem efficit
et deteriorem, non tamen hoc efficit 1 corruptio
impuritatis sive commixtionis carnis, quia ex.
hac corruptione sive commixtione nihil deperit
• 5 om. • I' {ton.) edu,andl. • R mltll.
11V quto. ~ lla p (corr.), alii add. quod. 1 V o"'. D. t. D. U.
"SLI tanta, quod TP corr.; L persona pro ptrlOnPt..
• R .l(tut. 1 y aliud. • LZ adll. mg. 1 nm. :J.
am auptrbla. ' 5 pCit/ua sed, quod L corr. q 1' om 'SL quod
I Cf. Praeposll., Summa, II (f. 93b).
a PL 41,
'3 Num. 2 (PL 41, 423).
4 PL 41, 432.
o Cap. 26 (PL 41, 434).
SUMMA THEOLOOICA Tom. II.
DE CORPORE MUl..IEBRI.
625
sive diminuitur de virtute sive bonitate rei sive
personae, immo tanto" ipsa meliorator et nobi~
litat~r, quanta ipsa expeditur et perficitur, ut
poss1t suum simile in esse producere sive pro-
ducttoni cooperari. Et est simile quodam modo
de vino puro et" condito. Vinum au tern e cuius
puritas quandoque corrumpitur, ut scilicet quan-
do d spedebus conditur, nan ex huiusmodi cor-
ruptione et 1 admixtione det~rioratur, sed potius
nobilitatur, quia ex huiusmodi admixtione potest
in effectus nobiliores quam potuit in sua existens
puritate,
b-e. Ad e a quae proximo sequuntur patet re-
sponsio, quia ilia corruptio non est poena 1 neque
habet divisionem continui annexam, divisionem
dico violentam: non enim quaelibet divisio con-
tinui dolorem infert, sicut patet' in coitu, sed iJJa
quae est violenta et non naturalis.
d. Quod autem consequenter concluditur, con-
cedi potest, quia sicut nee vir damnifkatus esset
in illo statu cagnoscendo mulierem, similiter I.! nee
mulier. - Ad iII u d 1 quod quaeritur conse-
quenter, scilicet quare mulier, exigente peccato,
magis iuit punita, utpote corruptione poenali,
quam vir, potest breviter dici: quia plus peccavit6,
-Quod sic patet: UtdicitApostolus.t7, mu-
lier seducta est, non 1 vir. Quod exponit Hugo s
dicens: • Eva quippe seducta est, quia verum esse
credidit quod diabolus dixit, et idcirco non soium
inordinate similitudinem Dei cum scientia m bani et
mali appetiitt sed n in tantarn etiam prolapsa per-
versitatem verisimiliter putatur, ut Deum ex invi-
dia lignum scientiae bani et mali homini vetuisse
crederet, ne ipse homo ex eo gustando ad ae-
qualitatem ipsius proficere potuisset. Hanc ergo
muller, in superbiam 0 elata, appetiit, et ne bane ha-
bere potuissetP, ipsum Creatorem, invidia tactum,
lignum hoc" vetuisse putavit. Voluntaria ergo
malitia se contra Creatorem suum erexit, perverse
contra ipsum vo1endo et impie de ipso sentiendo.
Adam vero non est seductus 9 , quia quod diabolus
promislt, falsum esse sciebat. Neque idcirco po-
mum vetitum corned it, quasi r per illam comesti~
nem Deo se parificari posse crederet vel etiam
parificari vellet, sed tantum ne mulieris animum,
quae sibi per affectum dilectionis sociata fuerat,
eius petitioni et voluntati resistendo, contristaret,
maxime quia putavit se et mulieri morem gerere
4 Ita FLZ In me,., llll om. q. h, p. e.
1
• Z re.1po~W. - Ua Vf trou.), alii twllwn.
1
ll SFLl ow. V dt/lcit prg ft. t. I 0 V ·-.
'V otn. • S Gil. 4 Z W.!. u. • S ¥Cl. ! RZ ~na is. """
• Ll add. mg. tamtn. • V add. ln. • V quod: ST tunta Pf'O tan/am. e Ill P,
434., 6 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 22, a. I, q. 3 (II, 520sq.).
1 Cf. 1 Tim. 2, 1-t-.
8 Dt sacram. chris/. jid., I, p. 7, c. 10 (PL 176, 290sq.).
~ I Tim. 2, 14.
AO
 INQ. IV. TRACT. 11. SECT. 11. QUAEST. II. - 467.
626
et postea per poenitentiam et ve~i~e po~tula~
tionem Creatori posse placere. Vere ~gltu~ dlctu~
est quia minus peccavit qui de poemt~ntla ct mt:
sericordia cogitavit; peccavit tamen,. qUia peccant!
consensit et peccantem non correxlt "·
n. Adhuc autem dubitatur utrum ex hac cor-
ruptio!1e o incurrisset mulier :orrupti~nem virgini-
tatis hoc est quaerere utrum m statu tllo per com-
mixt'ionem carnalem csset corruptio virginitatis.
Et vldetur quod non, 1. cum in illo statu non
fuisset fractio claustri sive sigilli virginalis in
commixtione sive copula carnali.
2.ltem, virginitas est virtus vel status 0 virtutis;
quod autem tale est, non corrumpitur nisi per
viti urn vel quod est ex vitio; in statu autem illo
neque erat vitium neque aliquid ex vitio; ergo etc.
Contra: a. In nullo statu compossibilia erant
susceptio seminis virilis in monetam conceptionis
per coitum et virginitas.
Respondeo quod non est dubium quin ex coitu
sive commixtione tali perdidisset mulier virgini-
tatem. In ilia autem statu solummodo requirebah1r
ad amissionern virginitatis carnis commixtio sine
fractione claustri virginalis - nisi velirnus dicere
apertionem portae propagationis fractionem clau-
stri - secus c autem fuit post Japsum hominis.
467
DE FORTITUDINE CORPORIS EVAE.
d~
Sequitur fortitudine mulieris quantum ad
corpus s1ve quantum ad sexum, sexus autem
ad corpus refertur. Quaeritur ergo utrum aequalis
erant tortitudinis sive virtutis vir primus et mu-
lier prima quantum ad corpus sive ad sexum.
Quod non, videtur: a. Quia vir erat maioris
virtu tis quam mulier, ut habetur ab Hugo n e 13
dicente de m diabolo: «Quasi n parum de suis viri:
bus praesumens, hurnanam naturam in earn partem
~~i de~ilior videbatur, aggressus est, ut, si fort~
Jihc aiJq~at~n~s praevalere potuisset, postmodum
cu_m maJOn fJducia ad alteram, quae rohustior
full, pulsandam aut potius subvertendam acce-
deret •. Jdem habetur a r\1. agist r o Sententia-
rum, II, 21 distinctione •.
Q z corrtclloM. ~ S COniiiUIIIfr. < VT ltXUI.
~ ~:~.:~~ ~~-rl. • It' V, illJI wmmmlo.
~ F l«<d. lllterJ. lUI ·" V ·~tl.
• V quod.
J Cf. S. Bonav.,IJ &nt., d. 20 dub 3 (II 488)· IV S
d. 23, a. 2, q. 2 (JV, 754sq.).'
2 Ci. infra, num. 497.
· ' ' ent.,
3 De sacram. christ. jid., J, p. 1, c. 3 (PL 176 2S7)
' Cap. I (p. 403). ' ·
[Ad oblecta]: I. Cum ergo obic!tur quod 'tunc
non tuisset fractio sig!!li ' etc.: dicendum quod
verum est secundum quod fractio dicit divislo--
n.em violentam continui sive divisionem poena-
!em; se<:undum au tern quod dicit apertionem
portae propagationis, quae ante erat quasi sigH-
lata, quia omnino intacta, sic fuisset ibi fractio
quodam modo.
2. Ad ali u d dicendum 1 quod in statu innocen-
tiae virginitasd neque fuit virtus neque status vir-
tutis neque post, quousque cessasset praecepturn
Domini de multiplicatione prolis, et maxime tunc
quando e nulla erat excitatio libidinis ad opus
carnis. Praeterea, in statu illo non erat matrimo-
nium nisi in officium naturae: unde opus illud
nunquam fuisset nisi in spe J sive certitudine
prolis. Et est praesumptio probabilis, immo vera,
ut aestirno, quod quodlibet commercium huius-
modi mulierem foecundasset 2• In statu ergo illo
non fuit virginitas virtus vel status virtutis, sed
matrimonium fuit maioris gloriae quam virginitas:
officium enim matrimonii, id est g coniunctio h
carnalis, fuit 1 opus obedientiae; datum enim erat
praeceptum de prolis multiplicatione, ibi: Crescite
et multiplicamini, Gen. 1, 28; continentia enim
virginalis nondum fuerat inspirata neque prae-
cepta.
CAPUT V.
k b. Item, Is i do r us, in 1ibro Etymologiarum,
41 cap. De aetatibus hominis 5 : .. Vir nuncupatur,
quia maior in eo vis est quam in femina; unde
et nomen virtutis accepit »,
Contra: 1. Is i do r us, libra Etymologiarum 6 ,
eodem quo supra: • Eva, statim facta de latere
viri 0 , appellata est a viro, dicente Scriptura 7 : Et
formavit eam, id est costam, fnP mulierem,- virgo a
viridiori aetate dicta, sicut et virga et vitula; alias
ab incorruptione, quasi virago, quod ignorat femi-
neam passionem, virago vocata, quia virum agit,
id est virilia opera tacit et masculini q vigoris est •.
2. ltem, Basi I ius 8 : • Aequales sunt eorum
virtutes .. , et loquitur de viro et muliere.
3.ltem, ut habetur ab Augustinoo, mulier data
fuit viro in adiutorium quantum ad productionern
4S I I I
1 Codd l/~t
1
":'vn ::~ •: ~ om. tnnoctnllae. • R quia. 1 R 1pec/e; Z :~· :~~.11~~
,1 111 %'o~~)/,u:;il IIIU&c~/ ~a l' (corr.) Z, alii AU6UIIIno.
p 1
I : Lib. cit., c. 2, n. 17(PL(PL 82, 417).
Loc.
XI,
nn. 20-22 82, 417). 7 Gen. 2, 22.
~~- ~seudo-Basll., De hominls slruclura, or. I, n. 22
8
j (PG JO, :!<I).
g Cf. De Gen. ud Jill., IX, cc. 3 et ~ (PL 34, 395sq.).
 DE CORPORE MULIEBRI.
prolis 11 ; quod au tern difficultatis et oneris b erat
in productione prolis, utpote portatio in utero, mu.
lieri fuit addictum ',non viro; ex quo ergo divina
providentia "' slngu1is providet ut habeat unum.
quodque quod sibi debetur et convenit .. , ut dicit
Hugo 1, con venit autem ut ille, cui rna ius onus
tmponitur sine culpa, plus d habeat fortitudinis
plus fortuudinis debuit dari mu\ieri quam viro:
et hoc, cum t nihil erat viro imponcndum quan-
tum ad statum ilium, propter quod I requirehatur
quod esset amplioris fortitudinis quam mulier.
4. Item, illud quod facilitate maiori resistit ac-
tioni violentae g' non immerito iudicatur maioris
esse virtutis sive fortitudinis eo quod minori, et e
converso, et quod aequali aequalis; sed, sicut dicit
lsidorus, Hbro De Trinitate 2 : oc Dum homo in
paradise innocenter viveret, ignis eum non ureret,
aqua non mergeret nee spinarum aculei vulnera.
rent nee omnia quae nocent mortalibus impedi-
rent •. Ex quo h videtur quod nulla actio, quan-
tumcumque violenta, corpori humano in statu
innocentiae nocere poterat, et hoc neque corpori
viri neque mulieris; et ita videtur quod modo
quodam indifferenti poterat utrumque corpus
actioni violentae 1 resistere; et ita videtur quod
erant aequa1is virtutis.
5. Item, sicut dicit Augustin us, XIV De civi-
tate Dei*, 26 cap. 1 : oc Quamdiu homo volebat hoc
quod Deus iusserat, summa in carne sanitas erat •;
ct constat quod hoc inte1Ugitur tam de carne
mulieris quam de carne viri; ergo in corpore
utriusque erat summa sanitas; ergo aequalis s.a-
nitas: quod enim per' superabundantiam diciturm
pluribus con venire, aequaliter con venit sive modo
unico; sed indifferentia sanitatis est ex indiffe-
rentia n miscibilium in mixto, aliis existentibus
eisdem; per quamdam ergo indifferentiam erant in
corporibus primorum parentum elementa activa o
et passiva et aequalis consertio et consolidatio
in membris; ergo aequalis erant fortitudinis:
ex maiori enim abundantia P elementorum agen-
tium in bene complexionatis est maior abundantia
spirituum, et ita maior virtus sive fortitudo, et
ex maiori abundantia elementorum passivorum
minor, et ita virtus minorq, et ex aequali aequalis.
Respondeo: Ad praedictorum intelligentiam no--
tandum quod congruebat mulierem fieri minus
a L om. 6 L homlffl. , y adftc/um, p addttum.
~ P (cord hoc. • Jla V, alii ~tolt/11(. • Ita VP, alii Olll.
"z :7t~ y;, ~~~~~adr:p~/~::~.'· I. :· t'~tcut. 0 V h/C.
1 Ita Vf (cort.), am add. tt. J lla V, alii om. a. h.
S qut, IIIII quo. P L corr. mg. AU£U&tlllus.
I De sacram. christ. ftd., I, p. 2, c. 19 {Pl. t16, 213
2 De ordlne creatur., c. 10, n. 8 (PL 83, 940). ...u.
3 PL 41, 434. _. Ct. Phys., I, c. 9 (II, Q.JU).
627
fortem et virilem quantum ad corpus quam vi-
rum. Huius autem potest ratio quadruplex a assi-
gnari: prima ex parte action is et passion is; se-
cunda, ex parte regtminis et subiectionis; tertia,
ex parte nutriendae prolis; quarta, ex parte spi-
ritualis significationls. Ex parte action is et pas--
sion is sumltur ratio congruentiae. Quia entm
sexus virills ordinatur ad agendum, mulieris ad
patlendum, non solum secundum statum naturae
lapsae, sed etiam institutae -- et hoc dico in officio
generationls, secundum illud Phi I o sop hi -4: Ma-
teria est, sicut mulier, passiva - sicut agens pa...
tiente praestantius et viri1ius est, sic & forti us et
robustius debuit esse corpus vlri quam mulieris.-
Ex parte regiminis et subiectionis ratio su-
mitur, quia regens in virtute praevalere debet ei
quod regitur; sed vir c deputatus erat ad regimen
mulieris, ut d habetur XI Super Genesim ad litte-
ram5, non solum secundum animam, immo secun..
dum tatum conlunctum; unde I Cor. 11,3: Volo vos
scire quod omnis viri caput Christus, caput autem
mulieris vir; sensibus autem, qui vigent in ca-
pite, reguntur aliae partes corporis. Et quod hoc
fuit in statu innocentiae, ostendit Apostolus' con-
sequenter in eadem' dicens 6 : Non enim vir ex mu.
liere est, sed mulier ex viro. Propter quod decuit
corpus viri fieri robustius". - Ex parte nutrien-
dae pro lis ratio sumitur,quia mulier ad hoch ma-
xime deputatur ut prolem nutriat intra se ipsam, et
ideo necesse fuit ipsam magis abundare in humi-
ditate 1 quam virum et ratione maioris humiditatis
minor est consertio It: et consolidatio in membris
feminae quam maris1 et hinc est' quod naturaliter
sunt minoris roboris et vigoris. - Ex parte vera
spiritualism significationis sumitur quarta ra-
tio: quia enim in 11 coniunctione maris et feminae
significatur coniunctio Dei et animae, sicut anima,
quae est per se imbecntis, recipit a Deo virtu-
tern sive vigorem multiplicandi Deo prolem spi-
ritualem, sic, ut signum signata responderet, de-
buit mulier, quae opere viri multiplkativa est
prolis materialis, minus fortis fieri et vir magis~
Minime enim deceret ilium, quo Deus significatur,
minoris esse virtutis ilia qua 0 significatur crea-
tura. Unde Hugo P 7 : oc Coniugium sacramentum
fuit cuiusdam societatis spiritualis, quae per di-
lectionem erat inter Deum et animam, in qua
ol TL pri/U, quod P torr.
1 f add. ~~ptrlJlum.
•..v~~=tf z,c:::,, AI: ~:_rndt q. • ~ ~;:~::::
4 Codd. Arrdt. • ST phti~SOp/IJU, quod R \ltlev., 4111 ~:~»r. IV QID. /. t.
1 t. om. f. lt. • R t1)1Qurllo. ' L om.. • T I)ID. .. V 1MB. ~ Ita Vt',
>·1 ' Ct. <. 31 (PL 34, >100).
6 1 Cor 11, 8.
1 De SIJtram. christ. jld., I, p. 8, c. 13 (Pl. 176, 314).
 !NQ. IV. TRACT. II. SECT. II. QUAEST. II. - 467.
628
sodetate anima sponsa [erat] et sponsus Deu~; ct
qui sponsus erat, superior erat, quae sponsa, l.nfe-
rior. Propterea, natura humana duplici. qu~lltate
distincta est, ut in viro quidem robustwr, In fe-
mina vero infirmior et aliena ope egens app~­
reret •. Ex hac autem debilitate ex parte corpo~1s
est sexus femineus imbecillior virili. Non emm
ponitur quod Deus infuderit an_imas a infirmior~s
corporibus mulierum quam v1rorurn, sed qUJa
dispositiones spiritus, existente.s in corpore, con-
comitantur dispositiones corporis cui unitur, cor-
pus autem muliebre ab initio fragilius et infir~
mius erat corpore virili, ideo spiritus sive anima,
unita corpori muliebri, infirmior est ilia quae
unitur corpori virili: anima enim forti us et me~
lius viget in corpore meliori. Quod tamen corpus
Evae iuit iniirmius et imbecilHus corpore Adae,
non iuit poena spiritui mulieris, qui utique plus
viguisset in me\iori corpore, sicut 6 nee fragilitas
corporis Adae respec.tiva, id est comparatione
atterius corporis fortioris, fuit spiritui eius poena,
qui spiritus plus viguisset, si unitus iuisset cor~
pori fortiori. Rationes ergo c qui bus ostenditur
mulierem fuisse infirmiorem quantum ad corpus
concedimus.
[Ad obiecta]: I. Ad iilud quod primo obi-
citur in contrarium, dicendum quod mulier non
dicitur ab Is i do ro esse virilis vigoris, quia
quantum ad naturalia, quae corpus respiciunt,
tantae virtutis fuerit prima mulier quantae fuerit
vir primus vel quia mulier generaliter viro ae-
quivaleat in viribus huiusmodi, sed potius inten-
dit dicere illas d, quae vel dono gratuito gratis
dato vel gratum faciente ad opera virilia assur-
gunt, hoc nomine quod est ' virago ' quodam
modo etymologizandi debere censeri, ut patet, si
considerentur verba ipsius J s j do r i. Hoc modo
1oquendi dicitur Jl Machab. e 7, 21 de matre sep-
tem filiorum interfectorum pro Iegibus paternis:
Femineae cogitationi mascu/inum animum infe-
rens dixit etc.
2. Ad illud quod dicit BasiJius quod 'ae-
quales virtutes sunt 1 viri et mulieris ': dicendum
quod hoc intelligitur quantum ad virtutem spiri-
tuatem quae potestatem merendi respicit quo
modo t dicitur ad Gal. 3, 28: Non est ma~culus
neq~e femina; omnes enim vos unum es/is in
Chnsto lesu, id est differentia in sexu tali vel
tali non ponit differentiam in fide Christi sive
• T ttnlllllt. ~ R 1fr
~ V om. " L Ilia ' V
alii 1/; R om. dlctndum. • Ita f (corr,), L wuo, ~II nu.
"z om. tt ... IIOIUilt
1 Lombardi, in h. J. (PL 192, 133).
2 Cf. supra, p. 626, nota 8.
3 Cap. 3, n. 6 (PL 34, 395).
4 a loc. cit.
Hebr · 13• 4· 0 Ct. infra, n11m. 469.
in merito fidei. G I ossa 1 ibi: • Propter nihil ha-
rum aliquis dignior est in fide Christi •. Et quod
haec sit intentio Basi Iii, patet ex verbis quae
sequuntur verba proposita. Dicit enim sic 2 : • Ha..
bet cnim mulier fieri ad imaginem Dei sicut et
vir; sunt enim aequales eo rum virtutes, aequales
pugnae, aequales retributiones. Nee dicat mulier
• infirma sum •: infirmitas enim earn is est, po-
tentia vero in anima est •.
3. Ad iII u d • quod sequitur, dicendum quod,
etsi 1 mulieri incumbebat portare prolem et nutrire
et huiusmodi, quae in statu culpae non sine onere
et labore fieri possunt, tamen in statu illo nihil
inferrent oneris vel laboris. Sicut enim habetur
ab A u gust in o, IX Super Genesim ad litteram 3,
si perstitissent primi parentes in illo statu, • essent
nuptiae honorabiles et thorus immaculatus 4, sine
ardore libidinis, sine lahore pariendi •: sic sine"
onere et Iabore proles portaretur et educaretur.
4. Ad i 11 u d quod sequitur, dicendum 5, sine
praeiudicio, quod corpora humana, sive 1 prima-
rum parentum sive aliorum, non habebant de se
virtutem resistendi cuilibet actjoni sive agenti vio-
1ento m, sed quod in statu innocentiae nulli ces-
sissent actioni, hoc fuisset ex virtute superiori,
scilicet primae potentiae, conservante et prote-
gente. Dum enim homo innocenter n vixit, om-
nino Deo subditus et in nullo ab eius declinans
vo\untate, omnibus homine inferioribus domina-
batur, iuxta illud divini decreti, Gen. 1,26: Prae-
sit piscibus maris et volatilibus caeli et bestiis
terrae universae etc. Unde de omnibus quasi de
sibi subditis facere potuit quod vo1ebat. Unde
Au gu sti nus, De civilate Dei, XJV 6 : "'In para-
disc si non omnia poterat ante peccatum, quidquid
tamen non poterat, non vole bat, et 0 ideo poterat
omnia quae volebatP ».Sed ut dicit Bed a 1, • post-
quam Conditori subditus esse no1uit, iure domi-
nium perdidlt •: unde creaturae habent potestatem
motestare hominem. Unde subiungit A ugusti-
n us 8 : "' Nunc vero vanitati simi/is jactus est 9 i
ipso namque invito et animus plerumque turba~
tur et caro dolet et veterascit et moritur et quid~
quid aHud patimur ~.
5. Ad lllud quod sequitur, dicendum quod non
1
sequitur summa sanitas erat in carne utriusque
primorum parentum, ergo erant aequalis fortitu-
dinis corporaUs '. Fortitudo enim in corpore hu~
mano causatur ex duobus, scilicet magnitudine
tnl Ml h
~ T :m· pro I! MRL. IT om. g R om. " V allud. 1 tla f (carr.),
• ~/olen/a; V qulu pro quod. • S add. 111. ~ S om.
I 6 Cap. 15, n. 2 (PL 41, 423).
1 llrxal!m., I (PL 91, 31sq.).
9 ha\m. 143, 4.
 DE CORPORE MULIEBRI.
extremitatum sfve membrorum convenienter dlspoa
sitorum et multitudine spirituum. Unde, Ucet ratione
aequali_tatis complexionis convenirent fn aequali--
tate spultuum, membrorum magnitudini propor-
~ionalite~ re~pondentium, poterant tamen differre
1n rnagmtudme membrorum, et ita a differrent in
magnitudine_ membrorum et multitudine spirituum.
Praeterea, d1ctum per superabundantiam dupliciter
inte1ligitur dici: ve\ quia omnibus superponitur,
CAPUT VI.
DE DIONITATE CORPORIS EVAE.
equitur de corporis praedicti dignitate. Quae~
S ritur ergo utrum fuerit tantae dignitatis sive
nobilitatis quantae corpus virile vel maioris vel
minoris.
Quod tantae, videtur: I. Basil ius' dicit:
"'Mulier et vir sunt eiusdem dignitatis •. - S i
responderetur quod hoc est secundum ani-
mam- tunc opponitur quia h.oc non potest
esse nisi corpora eorum sint eiusdem dignitatis,
quia dispositiones spirituum existentium in corpo-
ribus concomitantur dispositiones corporum qui~
bus uniuntur. Unde secundum dispositiones cor~
Porum sunt dispositiones animarum perticientium
ipsa corpora. Ergo secundum quod corpora di-
gniora sunt et nobiJiorum dispositionum, et ani-
mae similiteri ergo, si corpora sunt bene disposita
Sive bonarum dispQsitionum, et animae, eorum
perfectivae, erunt similiter; si corpora meliorum
disposition urn vel etiam optimarum d, et animae
Similiter; ergo etc.
2. Item, nobilitas rnateriae distinguitur secun-
dum nobilitatem formae 2 : non enim cuilibet mate-
riae convenit quaeli bet forma, sed nobilis nobili
et nobilior nobiliori; ergo, cum aequalis nobiJitatis
Sit forma sive perfectio corporis mulieris primae
et perfectio corporis viri primi, ergo etc. Non
enim ponitur quod animae virorum sintt' nobi-
lioris condition is et melioris 1, mulierum ignobi-
lioris et deterioris.
Quod autem corpus prlmae mullerls malorls
fuert.t dignitatls, vldetur sle: 3. Nobititas rei de
Qua fit aliquid sive materia, attestatur nobilitati
eiusdem: unde quanta nobilior est materia de qua
• v illud. & Ita Vf' (corr.), alii approximtt.
'Ita V, alii quo; z om. noblliul... mo.
pro mqi1. • S 0111.
h Tom.
• R trot.
1 Ita V, alll ex.
1 Cf. supra, p. 626, nota 8.
2 Ct. Aristot., De animal. generat., II, c:. 3 (Ul, 352).
J Cf. supra, num. 102sq.
4 Cf. supra, num. 461. Hie agerdlcltur sltu,luxtaHebron;
cf. B. Melstermann, Guide de Terre Sainte, Paris. 1923, P· 357 ·
et s~c uni _soli convenitj vel quia valde approxi-
mat termmo a quo lmponitur, secundum quod
albissimum dicitur valde album: et sic intellfgitor
qu.od_ sumrnam sanitatem corporalem habebant
pnm1 parentes; quod autem sic pluribus convenit
non neces~ario convenit modo indifferenti: pro;
!er quod, hcet summa sanitas erat in corporibus
ll_lorum, non propter hoc sequitur quad erant ~
eJusdem fortitudinis.
468
fit aliquid sive dignior, tanto illud nobiHus est
quod fit ex ilia. ut quando lit aliquid ex auro
nobilius est illud vel consimile illo quod' fierei
ex argenta, et maxime ubi nullus est defectus
ex parte efficientis, Similiter videtur de corpore
humano quod illud dignius est et m>bilius quod
fit ex nobiliori materia. Ex quo ergo h. corpus
mulieris primae factum erat de materia nobiliori
et digniori quam corpus viri, quia de osse et
carne viri, Gen. 2, 23: Hoc nunc os ex ossibus
meis et caro de 1 carne mea est, corpus autem
viri de limo terrae, Gen. 2, 7; ergo .t etc.
4. Item, locus conditionis rerum primarum
attestatur earum nobi1itati: creaturae enim nobi-
lissimae, scilicet spiritus angelici, conditae 1 erant
in loco nobilissimo, scilicet caelo empyreo 3, minus
nobiles et minus dignae in loco minus nobili;
sed corpus mulieris conditum fuit in loco nobi~
liori, quia in paradiso, corpus viri in loco minus
nobili, quia in agro Damasci 4 ; ergo etc.
Contra, videtur quod corpus Adae nobillus
erat et dlgnius corpore Evae, sic: a. Illud, quod
est propter aliud, minu.s est dignum iUo propter
quod est, secundum illud Philosophi 5 : Unum~
quodque propter quod, illud m magis; sed sexus
femineus n sive corpus femineum fuit propter vi-
rilem, l Cor. 11,9; Non est creatus vir propter
mulierem, sed mulier propter virum ; G l o s sa 6 :
"' Non est creatus Adam in auxilium Evae, sed
Eva in adiutorium viri, ut ostendatur mulier sub-
iecta viro •.
b.ltem 1 in VI Musicae 7, Augustinus: "'Om-
nino agens praestantius est patiente •. Et Phi I o-
sophus8: •Omne agens nobilius est patiente•;
~ Codd. opportllllll.nJ":;! om.,','f
• R oat. v.,. ton t · .,... .,..
.
:l~a ~-~~~=~hi ~l!da~~ !"~':.·
5 Anal. Poster., I, c. 2 (I, 123).
o Lombardi, in h. l. (Pl UU, \63Z).
7 Cf. cap. 5, n. 8 (PL 32, 1167); De Otn. rul lilt., XII,
I c. 16, n. 33 (PL 34, 467).
s De anima, Ill, c. ~ (Ill. 468}.
 INQ. IV. T~ACT.
630
sed sexus virilis est agere, mulicris pati a, maximc
in iUo opere propter quod est distinctio sexu.u~,
quae penes (:orpus attenditur; ergo corpus vmle
nobilius est corpore muliebri. . . .
c. Huic nob11ita.t1 maiori sive mawntatl noblh-
tatis maxi me b attestatur quod Salvator ~aster na-
turam humanam assumpsit in sexu talr. . .
Respondeo quod, simpliciter loquendo, ma.wns
dignitatis fuit -corpus primi vi.ri. _quam . pn~ae
mulieris et' genera!iter sexus vmhs muhe~n, et
hoc multiplici ratione: Quia rationed contJnen-
tlae generalis; tota enim humana natura pro·
paganda et etiam natura humana assumpta a
filio Dei erat in illo' se-cundum corpulentam
substantiam, secundum Augustin u m 1• - Item,
ratione produttionis principalis: Quia,
etsi corpus mulieris coopera.batur productioni hu-
rnani generis, ab i!lo tamen fuit principa1ior pro-
ductio, quia in produdione vir erat agens, mulier
autem patiens t. - Item, ratione vigor is sive
roborisc amplioris. Corpus enim viri erat rnaioris
vigoris et roboris corpore mulieris, ut ex dictis
patet 2. - Item, ratione conditionis nobi-
liorish, quae attenditur penes sexum. Nobilior
enim est sex us virilis sexu muliebri: sex us enim
penes corpora distinguitur. - Item, ratione s pi-
ritualis significationis, quae ex coniunc-
tione marls et feminae intelligitur, ut ex dictis
patet 3 •
[Ad obiecta]: I. Ad illud 1 quod prima
obicitur contra hoc per verbum Basi Iii dicentis
quod 'vir et mulier sunt eiusdem dignitatis ':
dicendum quod ipse intelligit hanc aequalitatem
esse t secundum animam, secundum quam sunt
ad imaginem Dei 4 ; unde subiungit explanando
verbum propositum 5 : • Quia igitur eiusdem est
i~ ei~ dignitatis secundum Deum imago 1, aequalis
s1t VJrtus et bonorum operum adiectio. In m omni-
bus enim quae ad veras pertinent virtutes ae-
quiparari potest, si vult, mulier viro •. Int;lligit
ergo earn 11 aequaUs dignitatis quantum ad po-
testatem merendi. - Ex hoc patet responsio ad
h.o~ quod ~~icitur contra hoc, quod, licet dlspo-
SJti~nes .spmt~s concomitentur dispositiones cor-
pons .CUI tomungitur sive quod perficit, non ta-
men Ita enervatur o virtus ipsius ex huiusmodi
1
Ct. De Oen. ad lilt., X, c. 20, n. 35 (PL J4, 424 ).
2 Ct. aupra, num. 4.67.
3 Cf. supra, p. 611a et 627b.
.4 Ct. supra, oum. 802.
II. SECT. II. QUAEST. II. - 468.
concomitantia quin posset, si vellet, opera vir-
tutum exercere et ad statum perfectionis, coas-
sistente gratia divina, quae nulli, quantum de se
est, subtrahitur, pervenire. Unde irnbecillitas rnu-
. lierls ratione corporis vel sexus non fmpedit
quin mulier viro aequiparari possit in meriti di-
gnitate, cuiusmodi manifestatio satis evidens est
in vita et passione sacrarum virglnum.
2. Ad ill ud quod sequitur, dicendum quod, etsi
nobilitas materiae quandoque distinguatur secun-
dum nobilitatem formae, hoc non est generaliter
verum: in multis enim est instantia. Corpora
enim caelestla nobitioris materiae sunt quam
multa genera brutorum; nu11um tamen est animal
quod non perficiatur forma nobiliore quam ali-
quod corpus caeleste, cum haec a suis perfectio-
nibus vita vigeant et sensu discernant, illa autem
nequaquam 6 • Praeterea, in iis quae exeunt in esse
secundum elcctionem etP arbitrium agentis, huius-
modi genus argumentandi nullam habet necessi-
tatem. Artifex enim secundum arbitrii sui electio-
nem operans, in materia nobiliori quandoque for-
mam imprimit minus nobilem et in materia minus
nobili nobiliorem. Quia ergo conditio animarum
et earumdem infusio fit q secundum arbitrium et
electionem Conditoris, hoc genus argumentandi
nullum habet locum In proposito.
3. Ad iII u d quod sequitur quod 'materia, de
qua fit a!iquid, attestatur nobilitati' etc.: dicen-
dum quod hoc verum est in iis quae' Hunt a
virtute incompleta sive creata, cui confert ma-
teria in qua agitur; in iis au tern quae fiunt sive
producuntur in esse a virtute sive potentia prima,
quia materia nihil confert ipsi agenti, ita nobUis
effectus producitur in esse ex nihilo sicut ex ali-
quo vel nabilior, et ita nobilis effectus prodncitur
in esse de materia minus nobili sicut de materia
nobiliori, omnino iuxta nutum voluntatis ipsius
agentis 7 •
4. Ad a I i u d quod obicitur de loco condition is
corporis mulieris, patet responsio in Quaestione
de loco conditionis corporis ,J Adae, ubi 1 deter~
minatum est quod ratio conditionis mulieris in
paradiso non fuit nobilitas illius, sed potius hoc
factum fuit dispensatione divinac providentiae,
ut jbidem tactum est e.
~De homlnis structura, or. 1, n. 22 (PO 30, 35).
6 C£. infra, num. 487.
7 Cf. supra, num. 432 •
8 Cf. supra, p. 603, ad 2.
 TRACTATUS TERTIUS
DE CONIUNCTO HUMANO

QUAESTIO I.
DE PASSIBILITATE NATURAE.

TITULUS 1.

DE QUATUOR PRIII!IS II!ODIS PASSIBILITATIS.

eterminato de corpore primi hominis, sequitur de coniuncto. De quo inquirenda

sunt haec:
Primo, de passibilitate naturae;
sec undo, de prolis propagatione;
tertio, de adiutorio gratiae;
quarto, de illuminatione scientiae ';
quinto', de dominio praesidentiae;
De passibilitate quaeruntur plura:
Primo, si fuit passibilis;
secundo, si fuit passibilis per impressionum extrinsecarum receptionem ';
tertio, si per membri vel substantiae alicuius ablationem;
quarto, si per aetatis mutatiOnem •;
quinto, si per corporis dissolutionem;
sexto, si per animae separationem.

CAPUT I. 469

UTRUM CORPUS PRIM! HOMINIS FUERIT PASSJBILE 1•

irca primum quaeritur sic: utrum fuit passi-
Cbile vel impassibile.
Quod passibllo, vldetur sic: 1. Nulla dos cor-
poris glorificati est vel erat proprictas alicuius
viatoris: hoc autem erat proprium soli us Chri-
sti, qui assumpsit dotes in via; sed impassibi-
litas est dos corporis glorificati; ergo etc. - Item,
hoc idem videtur per hoc quod nulla alia dos,
scilicet claritatis, subtilitatis et agilitatis t, conve-
niebat Adae; eadem ratione nee dos impasslbi-
litatls.
2. Item, quod subiacet versioni sive corruptioni,
subiacet et passibilltati; sed, secundum Dam a·
s c en u m, I libro, cap. 4 2, c quae creabiUa sunt,
om nino sunt vertibilia: quorum enim esse a ver-
sione incipit, haec versioni subiecta sunt •; sed
corpus primi hominis a versione incepit; ergo etc.
Contra: a. Passibilitas et impassibilitas sunt
rerum passibilium et impassibilium proprieta-
tes, earum attestantes nobilitati maiori et minori,
sci1icet impassibi1itas maiori, passibilitas mi-
nori; cum igitur multae creaturae corporales om-
nino sint impassibiles, sicut caelum et corpora

• Ita PZ In mg., alii om. q. d. 1. 1. • lla PZ, aiU qu.orlo. • Sf'Z lmptetllone,n utrlnncutWif t«tptlot14m pro /, t. r.; VT tXItlltH'"
rorum pro rxtrlnsuarum; Tom. 11. <~ v om.~· 1. p. a.m. • S 0111. f, a.

1 Cf. S. Bonav., U Sent., d. 19, a. 3, q. I (U, 468sqq.). I 2 Dt fide e~rlhod., I, c. 3 (PO 94, 795).
 JNQ, JV. TRACT. ill. QUAEST. J. TIT. I. - 469.
632
supercaelestia I' qua rum a omnium ilia, de qua
hie intendimus, fuit nobilissima 2, videtur quod
omnino deb-uit esse impassibilis.
Respondea: Ad hoc dicendum h quod ncqu_e
omnino fuit impassibilis neque simpliciter pass~­
biUs. Unde Hugo 3: ,. Sicut immortalem non d!-
cimus primum hominem fuisse ante peccatum, ut
mori omnino non posset, sic etiam nequaquam
impassibilem fuisse credere debemus, _quasi c nih!l
omnino pati potuisset, quia naturarn m se passl-
bilem habuit; sed tam en, si non pcccasset, sicut
nee mortuus, ita etiam sive ad molestiarn volun-
tatis in mente sive ad corruptionem integritatis
in corpore passus aliquid omnino non fuisset ~·
Ad huius evidentiam notandum quod potentia
cadit sub differentia multiplici 4 • Quaedam d est
potentia obedientiae, quae scilicet solum perdu-
citur e in act urn 1 potentia prima: quo modo in
costa fuit potentia ut ex ea fieret corpus mulie-
ris, secundum quod dicit Augustinus 5 quod
c in costa non erat ut ex ilia fieret corpus mu-
lieris, sed ut fieri posset "· Est etc alia, quae
est solum materialis, ut illa quae passiva est
tanturn, nullam habens inclinationem sive appe-
titum ad acturn h illius potentiae, potest tamen
perduci 1 in acturn actione creaturae, multiplici
rnedio subiectum sive susceptibile disponente.
Quod autem supra dictum est 6 quod potentia,
quae est pure materialis 1 nullo modo k inclinata
ad acturn, sotummodo divina potentia potest in
effectum perdud, debet intelligi: nulla superve-
niente 1 forma sive dispositione media i multiplici
tamen interveniente m forma sive dispositione n
potest opere creaturae perduci in actum, Est et
alia, quae est possibHis 0 , ut ma quae habet ali-
quam inclinationem sive appetitum ad acturn. Est
et alia quae est propinquius disposita, ut est illa
quae non sol urn est in P inclinatiane qualkumque
ad actum, sed habet aliquam dispositionem super-
additam. Est et alia, quae est necessitatis, ut i11a
quae est in q coniunctione cum actu. Quaelibet r
autem istarum trium potentiarum ultimo dlctarum
est potentia disposita, sed prima disposiUone
remota, secunda propinqua, tertia 1 coniuncta t.
Quadam autem correspondentia tot modis po-
test dici passibilis, ut dicatur passibilis patens
pati vel potentia obedientiae vel materiali vel
1 Cf. Ariatot., Dt CtUlo, I, c. 10 elll, c. J (II, 383, 389).
Z Cf. t.upra, num. 468-466.
3 De sacram. chrilt. fid., I, p. 6, c. 18 (PL 176, 275}.
4 Ct. supra, num. 289.
~ Dt Gen. ad lilt., IX, c. 18, n. 34 (PL 34, 40'1}.
6 Cf, blc, parum supra.
possibili a vel disposita vel b necessaria. Et hoc
dico, extenso nomine potentiae: proprie enirn 1o--
quendo, potentia patiendi est c potius defectus po~
tentiae quam potentia. Et quia, secundum Philo-
soph urn 7, si unum oppositorum dicitur multipH-
citer, et reliquum, tot modis dicitur impassihile.
Et intendimus hied de passibilitate et impassibili-
tate e secundum quod dicunt positionern vel t
privationem passionis innaturalis, secundum quod
dicit Damascenus, II libro 8, quod •passioest
motus praeter naturam ,, et est haec passio cum
contrarietate recipientis et recepti. Est enim quae-
dam passio naturalis, quaedam innaturalis, ut
infra patebit 9•
Cum ergo quaeritur utrum primus homo in
prima statu erat impassibilis, dici potest quod
secundum quod per hoc quod dicitur 'jmpassibile'
notatur privatio necessitatis ad patiendum vel
dispositionis vel possibilitatis sive inclinationis,
sic erat impassibilis. Quando enirn erat in inte..
gritate naturae conditae, non erat in eo natura
disposita vel possibilis, scilicetg aliqua infirmitate
inclinata ad patiendum, sicut postea erat infirmior
facta per peccatum. Secundum autem quod 'im~
passibile' dicit privationem potentiae prima modo
sumptae vel secunda, sic non erat impassibilis.
Non enim omnino non erat natura ilia suscepti-
bilis passionis, cum esset aliquo modo infirma-
bilis per lapsum in peccatum. fuit ergo passi-
bilis eo quod erat susceptibilis infirmitatis; im-
passibilis, eo quod non inclinatus sive declinatus
ab integritate, in qua conditus erat, per infirmi-
tatem. Unde neque omnino erat impassibilis neque
simpliciter passibilis, ut vult Hugo 10•
[Ad obiecta]: I. Ad illud ergo quod primo
obicitur quod ' impassibilitas est dos corporis
glorificati • etc.: dicendum quod eo modo quo
est dos, non conveniebat prima homini. Secundum
enim quod dlcitur dos, sic dicit privationem om-
nino et omnis potentiae sive omnis modi patiendi 11 ,
secundum quem modum, ut ex dictis patet, non
dicitur ille fuisse impassibilis.
2. Ad ali u d h quod sequitur, dicendurn 12 quod
Damascenus intendit determinare quod unum
solum, scilicet ipsum Primum, sua natura et vir-
tute est invertibile et immutabile 1, omnia alia
sunt vertibilia et mutabilia de natura propria et
1Cf. Topic., I, c. 13 (1, 182).
8
De fide arthod., ll, c. 22 (PO 94, 942).
D Cl. Infra, p. 634, sub Re.spondeo.
1
°Cf. supra, nota 3.
11
Cf. S. Bonav., IV Sent., d. 49, p. 2, sect. 2, a. I,
qq. I et 2 (IV, 1021 sqq.). 12 cr. supra, num. 68~66.
 DE QUAiUOR P~M1S MODIS PASS1BJLITATIS.
virtute, quia nihil praeter Prim urn constat propri 3
virtute. Propter quod nullo modo est vertibile i
non·ens a neque etiam 6 est mutabile secundu~
electionem liberi arbitrii sicut rationales creatu.
rae, quae sunt mutabiles secundum electionem
per naturam et vertibiles in non·esse c, nisi ma-
nu Dei, id est omnipotentia, conservarentur, ut
dicit Oregorius 1 et Damascenus2. Licet
ergo omnes creaturae sint mutabiles et passibiles
modo iam dicto, non tamen sunt passibiles, lo-
quendo proprie, secundum quod hie" intendimus
de passibilitate et irnpassibilitate.
a. Ad a I i u d quo ostenditur quod ' prim us
homo debebat e esse omnino impassibilis ratione
UTRUM PRIMUS HOMO FUERIT PASSIBILIS PER IMPRESSIONUM EXTRINSECARUM RECEPTIONEM.
S SJOnum
e~undo quaeri_tur si fuit passibilis per impres-
1 extnnsecarum recepHonem.
Quod sic, videtur m: 1. Divina dispositione et
ordine naturali corpora supercaelestia agunt in
elementa et elementata 4, et hoc ab initio condi.
tionis eo rum; ergo, si divina dispositio non fru.
stratur nee ordo naturae suspenditur nisi In casu
vel opere mirabili, cum primus homo in statu
primo cursu naturali ageret vitam et non mira.
bili, videtur quod corpora caelestia habebant
actionem in illo, cum haberet corpus elementatum,
et ita ab extrinseco passibilis fuit.
2. Item, ut habetur a Philosopho', durum
est quod non cedit secanti sive sectioni et moUe
quod cedit; sed caro humana naturaliter mollis
est et fuit in primo statu; ergo habuit necessi-
tatem cedendi ictui tapidis vel gladii ve1 n alicuius
hulusrnodi, et ita ab extrinseco fuit passibilis.
3. S i dicere t u r quod, dum permansisset in (I
innocentia sua, protegeretur sive conservaretur
a virtute superiori ab omni inferente sive potentj
inferre Jaesionem: non propter hoc diceretur
irnpassibilis, cum P potentia, qua non posset pat!,
non fuisset in eo, sed in alia: nullus enim deno--
minatur ex aliquo quod non est in illo, sed tan-
tum in altero.
4. Item~ homo in statu innocentiae fuit passi.
bilis secundum animam q ab extrinseco: potuit
• S vacat. • s enlm. • z add mg tl q//1 $lrtliltttr ~rtlbfltt alllllln IW~JU, quod L dcJev p.cr r«aa
JT ut. , SR unde quod p corr • z 0111 ' z onull trWdo
• STL om. , T t~t. 1 S om'. , p add. ~1. • V add. /Wff,
I Moral,, XV1, c. 37, n. 45 (Pl. 75, 1143).
2 Cf. De fide orthod., I, c. 3 (PO 94, 795).
3 Cf. Psalm. 16, 1~.
.fi Cf. Arlstot., Meteor., I, c. 2 (II~ 552}
.5 Ct. De categor., c. 6 {1, 13).
6 De anima, 11, c. II (Ill, 460).
633
suae _nobilitatis •: dkendum quod impassibili·
tate SIC sum pta non fuit praedita nee est ali·
qua creatura nee attestator nobilitati creaturae
ut est creatura, sed ut est creatura completa ~~
esse completissimo, ut scilicet quando totus ap--
petitus illius satiatur. Unde 1, quando satiabitur
appetitus tmmanus omnino, uta quando apparebit
gloria. Creatoris, secundum Psalmistam 1t l, tunc
dotabltur homo omnimoda I impassibititate. Unde
licet primus homo esset in prima statu omniu~
creaturarum corporalium nobilissima, non tamen
exigebat k status ille quod praeditus esset huius--
modi impassibi1itate, sed solummodo status glo--
riae hoc exigit.
CAPUT II. 470
enim pati tentationes', deduci sive seduci vel falli,
ut rei eventus ostendit; multo fortius fuit passi·
bilis ab extrinseco secundum corpus: immediatius
enim se tlabebat Deus' ad animam quam ad
corpus ; et ita ut prius.
5. Item, in statu illo sentire potuit ab obiecto
extrinseco'; sen tire autem est quoddam pati, ut
vult Philosophuss.
6. Praeterea, si sensitivum in statu Hlo delecta-
batur in medio- quod patet Gen. 3,6, cum dici-
tur: Vidit mulier quod bonum esset lignum ad ve-
scendum et pulcrum oculis aspectuque delectabile
- videtur quod tristaretur in extrema~ tum 11 per
hoc quod passiones contrariae natae sunt fieri
circa idem 7, tum per hoc quod, si oppositum est
causa oppositi, et propositum est causa propo...
siti 8 : contrariorum v enim contrariae sunt causae 9.
7. ltem, homo in iUo statu poterat moveri per
appetltum sive desiderium tlabendi aliquid; huius--
modi autem appetitum passio aliqua concomitatur:
non enim oritur appetitus alicuius in aliquo nisi
potentia appetitiva aliquid patiente; et ita ut prius.
Contra: a. Omne quod patitur, ignobilius est
eo a quo patitur 10 ; sed corpus Adae, informatum
anima, nobllissimum erat inter omnia corpora,
sicut supra tactum est 11 ; ergo a nullo corpore pat)
poterat ante peccatum.
b. Item, I s i do r u s, libro De Trinitate 12 : • Dum
in paradiso homo innocenter viveret, ignis non
"S lie • R d•t.
• s trittbtll I I' llflprtuiontm • Z add quomam • Ita VfZ, ali! et.
' Ita I' (cOrr.). L 0111., alii {tatrWtr:o. ,. SL gun, " T 'ontrarf.ll.
1 Ct. Aristot., Metaph., Ul, c. 5 (il, 5C8).
8 Cf. Arlstot., Topic., IV, c. 4 (I, 212).
9 Cf. Arlstot., De general. et corrupt., II, c. 10 (II, 464).
10 Cf. supta, p. 629b, sub !Jtt. b•
11 Ct. $upra, num. 466 •
12 Potlus Dt ordirtt creatur., c. 10, n. 8 (PL 83, {NO),
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. I. - 470.
634
ureret, aqua non mergcret nee spinarum aculei
vulnerarent neque at!'ris absentia suffocaret neque
omnia, quae nocent hominibus mortalibus a, im-
pedirent •. Ergo etc. . r.
c. Praeterea, si aliqua creatura extenor posset
in ilium per actionem passionem c inducere, pos~
set per actionem frequentiorem inducere cor~up~
tlonem: quod est impossibile nisi viti~m in ~pso
praecessisset; ostendit enim August 1 nus, hbro
III De libero arbitrio 1, quod nihil alio potest cor~
rum pi nisi in illo viti urn praecedat d.
Respondeo r quod est passio vel passibilitas
proveniens ex impressione relicta ab extrinseco
duplex, scilicet naturalis sive consona naturae
et innaturalis sive destructiva naturae. Prima
autem est duplex, quia quaedam respicit ea quae
sunt ad sa.lvationem esse, quaedam ea quae sunt
ad perfectionem esse. Ea quae sunt ad salva-
tionem esse respicit passio quae relinquitur ex
operibus/ generativae et nutritivae: opera enim
generativae et nutritivae g passionem relinquunt,
uniendo quod erat extra ei quod erat intra; unde
passiones relictae opere generativae et nutritivae
quodam modo ab extrinseco fiunt. Ad ea quae
sunt ad perfectionem esse refertur passio, quae
est ex receptione specierum sensibilium in organa
sensitivae h et ex receptione specierum intelligi~
bilium in Jntellectu. Huiusmodi autem passiones,
quae erant consonae naturae, poterant relinqui
ab extrinseco in primis parentibus in statu prima,
et respectu huiusmodi passionum erant passibiles.
Alia modo est passibilitas a passione innaturali,
secundum quod dicit Damascenus 2 : .. Passio est
rnotus praeter naturam :.; et haec passio, ut dictum
est 3, est cum contrarietate receptibilis et recepti;
haec autem est a contrario alterante et abiciente
a substantia. Sumendo ergo passibilitatem hoc
modo, potest dici quod anima fuit passibilis ab
extrinseco, prout 1 passibilis ' 1 dicit pure poten-
tiam materialem, eo modo quo dictum est supra 4.
S~cun~~m autem quod dicit potentiam dispositam
d1sposJt10ne coniuncta, propinqua vel remota ne-
quaquam, sed impassibilis. ' sicut in initio creaturae 3 non 1aeserunt neque
(Ad obleetaJ,: I. Ad ·'I I u d ergo quod prim o
obJcJtur quod et k dwma dispositione et ordine
natur~li corpo~a caelestia agebant in corpore
Ada~ etc: d1cendum, sine praeiudicio, quod
hoc verum est, nulla tamen vehementia vel
immoderantia, sed solummodo secundum quod
' Capp. 13 et 14 (PL 32. 1290).
2 Dt. fide ortlwd., II, t. 22 (PO 94, 942).
3 Cf. tupra, p. 632b, sub Rtspondto.
4 Ct. supra, p. 632a, sub Rtspondeo.
~ PL 41, 434.
conveniebat naturae ipsius, nihil m molestiae vel
corruptionis in ferenda. Unde Augustin us, XlV
De civitate Dei, 26 cap . .5: .. Vivebat homo in pa~
radiso sicut volebat. Quamdlu hoc voiebat quod
Deus iusserat, nihil corruptionis in corpore vel
ex corpore ullas molcstias ullis cius sensibus
ingerebat, null us intrinsecus morbus, null us ictus
metuebatur extrinsecus '"· Et 6 : « Sicut in paradiso
null us aestus aut frigus, sic in eius habitatore nulla
ex cupiditate vel timore accidebat bonae volun~
tatis offensio •. Unde, sicut tactum est 7, nulla erat
in paradiso intemperantia sive intemperies caloris
vel frigoris neque aliquid quod corporibus habi-
tatorum nocere potuit. Unde, si quae impressiones
relictae fuissent ex actione corporum supercaele~
stium, magis erant ad solatium naturae et iuva-
men 11 quam ad contrarium.
2. Ad a I i u d quod obicitur quod 'corpus iliud
habuit necessitatem cedendi ' etc., sine praeiu-
dicio dicendum quod hoc non est verum: nulla
enim creatura in statu illo habebat potestatem o
inferendi illi laesionem. Cuius sunt plures causae
vel una ex pluribus connexa. Una est or do di-
vinae iustitiae, qua homini omnia subdita
erant, dum in iustitia, qua conditus erat, Deo
obediret. Unde Damascenus, lllibro 8 : <~Quia
ex visibili et invisibili creatura conditurus P erat
Deus hominem secundum propriarn imaginem et
similitudinem sicut quem dam regem et q princi-
cipem omnis terrae et eorum quae sunt in ipsa,
constltuit ante eum velut quamdam regiam, in
qua conversans beatam et omnium ditem habeat
vitam'"· Ex hoc ordine erat quod nulla creatura
aliquam violentiam sive laesionem ei inferre pate-
rat. Unde Sap. ultimo, 6: Omnis creatura ad suum
genus ab initio refigurabatur, de serviens luis'
praeceptis at pueri lui custodirentur illaesi. Et
loquitur ibi auctor de filiis Israel transeuntibus
Mare Rubrum, quibus creaturae, effectae quasi
conformes rebus sui generis in principia, id est
in statu innocentiae, in nullo fuerunt molestae
nee aliquam intulerunt molestiam. Quasi diceret:
habebant 1 potestatem Jaedendi hominem, sic obe-
diendo tibi non habebant u potestatem laedendi ~
iilios 1srael transeuntes mare. Item, 0 I ossa 9 su-
per illud Gen. 1,29: Dixit Deus, ecce dedi vobis
omnem herbam, dicit: .. Postquam Conditori sub-
iectus esse noluit, iure dominium perdidit. In
0 Augustin., loc. cit.
1
Ct. supra, sub !itt. b et num. 462, IJ,
6 De fide orthod., II, c. II (PO 94, 911). I
9 Ordln. In Oen. J, 28~ ap. Lyran., ex Beda, Hexalm.,
(PL 91. 3Joq.).
 OE QUATUO~ PRIMJS MODIS PASSIBILITATJS.
testimonium a vero primae creation is legimus aves
viris sanctis servisse 1 et rictus b bestiarum :z et ser~
pentum venenum cessisse 3 •. ~Alia eratdonum
speciale c additum naturae, inseparabiliter conco--
mitans naturalem iustitiam et perfecfam obedien~
tiam, qua subiecta erat omnino divinae voluntafi
quo poterat dorninart aliis creaturis et de ei~
facere quod volebat, sicut subiecit se dominio
Creatoris et suae obediit voluntati. Unde Aug u~
stinus, De civitate Dei, XIV libra, 15 cap.":
"In paradiso non omnia poterat ante peccaturn;
quidquid tamen non poterat, non volebat, et ideo
poterat omnia quae volebat •. Et sicut patet ex se~
rie litterae, haec potestas ei d congruebat ex hoc
quod omnino obediens erat. Unde, sicut e dicit
Augustinus, VI Super Oenesim ad litteram5
quod prim us homo erat ""morta1is conditione cor~
pods~ immortaHs beneficio Conditoris •, sic potest
probabiliter opinari quod passihilis erat conditione
corporis, eo tamen modo quo dictum est 6 , impas-
sibilis beneficia Conditoris, id est aliquo dono
sibi praestito. Unde non habebat necessitatem
cedendi alicui violentiae, si occurrissct, sicut non
habebat necessitatem moriendi, ctiam si occurris-
sct aliquid quod posset mortem inferre post lap-
sum.- Tertia erat influentia divinae vir~
t uti s conservantis, quia dum homo erat omnino
ad Deum conversus, ut qui erat praeditus habHu
Justitiae naturalis informa to f gratia, eHicaciae
maioris erat virtus divina inc ipsius conserva-
tione in esse quam post aversionem: cuius si~
gnum est quod aversus a Deo, statim addictush
fuit necessitati patiendi. Divina tamen virtus in
nulla parte sibi subtrahebatur quantum erat ex
parte virtutis, sed ipse se subtraxit ab ilia, minus
earn reddens efficacem propria aversione. I is igitur
tribus concurrentibus necessaria fuit prim us homo
impassibilis.
Hugo vera deS. Victore 7 duo ponit,qui~
bus existentibus non pateretur, scilicet propria
providentia et divina. Propria, ut in fugiendis
et appetendis et utendis nihil negligeret 1i di-
vina, qua omnis violentia rcpelleretur. Unde, quia
providentia humana nihil negligente, semper di~
vina repelleretur omnis k violentia, hac duplici
custodia custodiretur a laesione. Dicit ergo sic:
.. Data est homini ratio et provldentia, per quam
hanc vitam suam inferiorem custodiret, eadem
provldentia naturali fugiendo noxia, salubria
1 ct. 111 Reg. 17, 6. 2 Cl. Dan. 6, 22., 1 De sacram. cllrls/. fld., I, p. 6, c. 9 (PL 176, 269).
3 Cf. Act. 28, 3sqq.
4 Num. 2 (PL 41 , 423 ). 5 Cap. 25 (PL 34. 3.54).
a Cf. supra, p. 632!1, sub Respondeo.
635
appete~do, m~diis ad _utrumlibet utens. Hac ergo
custodta mumtus negllgentiam vltare potui~ sed
violentiam repeUere non potuit. Propterea rationi
humanae adiuncta est providentia divina, quasi'
ratio humana in parte una vigilaret contra negli-
gentiam, providentia autem divinam in partealtera
staret 11 contra violentiam. Hac itaque gemina cu~
stadia munita civitas vitae humanae nullis adver-
sis laederetur, quia, si ratio humana non tepuis-
set aversa 0 per negiigentiam, providentia divina
nunquam in homine violentiae locum dedisset·
quia vera ratio primum P per negligentiam locu~
suum deseruit, divina postmodum providentia
iuste se a custodia sua subtraxit •. Ex iis verbis
videtur quod negligentia fuit prima dispositio
primi hominis peccantis vel primum peccatum.
Nee haec quae dicuntur ab Hugoneq contraria
sunt r praedictis, quia illis duobus, quibus, secun-
dum Hugonem, munitus erathomo ne illi posset
laesio a\iqua inferri, exprimuntur duo, quorum
uno poterat caveri a peccato, qua existente cau-
tela, alia repeUeretur omnis ~iolentia., scilicet dl-
vina providentia, qua provisum esset h.omini tri~
bus modis praedictis. Praeterea, quod dicit 8 quod•
"' violentiam repellere non potuit •, hoc intelligen-
dum est, si sibi sive naturae propriae, non assi~
stente sibi divina providentia speciali tuitione,
relinqueretur. Licet ergo caro prirni hominis in
statu illo mollis esset, non tamen habebat neces-
sitatem cedendi actioni violentae t propter causas
praetactas.- Quod autem dicitur a Philoso-
ph o quod ~ durum est quod non cedit' etc., se-
cundum quod generaliter est verum, intelligen-
dum est in statu corruptionis.
3. Ad iII u d quod obicitur quod • propter hoc
quod protegebatur a virtute divina a laesione, non
debebat did impassibilis. etc.: dicendum quod a,
quia ilia protectio ex ordine divinae iustitiae ne-
cessaria inseparabititer fuit assistens bomini, in
statu illo quasi naturale iUi reputabatur. Skut
enim in omnibus actionibus nostris, quantum~
cumque sinf v naturales, est divina virtus intimc
agens, nihilominus quod huiusmodi actionibus
fit, a nobis fieri dicitur: sic x est in proposito.
Nee intelligendum est quod ilia protectio erat
consimi1is illi qua proteguntur sancti miraculose,
quia fult quasi naturalis, secundum quod dicitur
naturale quod est idem apud., omnes, secun-
dum B o e t h. i u m 9 ; quotquot enim vixissent in
8 Nempe Hugo de S. Vtc:t., hk parum Sl.l~ta..
II De consol. ph/los., Ill, proaa 4 et IV, proaa 2 (PL 63,
7~7 et 792sq.).
 INQ. JV, TRACT. Ill, QUAEST. r. TIT. l. - 471.
636

lntegritate ilia lnnocentiae et iustitia natur~li, et ut ilia quam concomitatur libido sive appe-
titus libidinosus: ltaec non poterat esse in statu
quantumcumque ilia gavisi fuissent protechone.
prima; unde mulier non delectabatur in aspecttt
4. Ad ill u d c quod sequitur, dicendum. quo~
tentatio quandoque dicit actum tentationis s~mpl~­ fructus nee movebatur appetendo ilium perverse
citer, quandoque actum tentationis pro~t ~elmqutt scmcet contra divinum praecepturn, antequa~
passionem in tentato: passionem dico m.clmantem peccaverat, sed post. Et m est delectatio ordinata
affectum ad consentiendum tentatorl. Pnmo modo et moderata sine omni motu libidinoso: hanc po-
sumpta tentatione potuit homo pati tentationes tu it homo habere in illo statu, scilicet volendtl
in prirno statu, scilicet verba tentatoris vel ~~t~s b uti fructibus sibi concessis ad praeveniendullJ
concipiendo. Haec autem passio sive pass1blhfas defectum naturalem, quem incurreret si alimonia
non est e innatura!is, sed potius naturae consona, non uteretur. Quare autem non tristaretur in e:ll-
eo modo quo consonum est naturae quod est ad tremo, si delectaretur in n media, ratio est, quia
eiusdem perfectionem, secundum quod receptio tristitia poena est et passio innaturalis, scilicet
specierum sensibilium et intelligibilium est ad quantum ad naturam conditam, quae ex ordine
perfectionem sensitivae et intellectivae. Secunda iustitiae divinae non poterato praecedere culpam.
modo sum pta tentatione non potu it: non enim - Ad i 11 u d quod obicitur quod ' contraria nata
tunc d inclinari posset ad consentiendum diabolo sunt fieri circa idem ': dicendum quod hoc non
tentanti nisi praecessisset in eo corruptio aliqua. est verum, ubi alterum tan tum inest; quod fuit
Unde Augustin us, Ill e libra De libero arbitrio 1 : in illo statu. - Ad i 11 u d quod tangitur quod
• Si natura, quae accedit cum vitio suo ad aliam • oppositum fuit causa oppositi' etc.: dicendum
corrumpendam f, non in ea corruptibile invenit, quod non est verum P, proprie sumendo opposi-
non earn corrurnpit, si autem invenit, adiuncto tum, eo modo quo extremum est oppositum ex-
eius vitio corruptionem eius g operatur :., Unde trema, quia medium est causa delectation is; me-
Augustin us, Super Genesim 2: • Non est arbi- dium autem non opponitur proprie extrema.
trandum quod hominem deiecturus esset tentator, Praeterea, huiusmodi genus argumentandi 'oppo-
nisi praecessisset in eo elatio quaedam compri- situm est causa oppositi, ergo propositum est
menda •. Unde, ut habetur ab Augustin o 3, au- causa propositi ' non habet necessitatem prout
dita 'si comederitis, eritis sicut dii, scientes bonum opposita eidem subiecto comparantur, nisi utrum-
et malum' 4 , subrepsit elatio quaedam et am or que possit inesse: ubi enim tan tum alterum
propriae potestatis, quo appetebat quod proprie h inest, non habet necessitatem; unde in proposito
erat Dei, scilicet immortalitatem, ut volunt qui- non habet necessitatem hoc genus argumentandi,
da m, sive scientiam bani et mali, et ex hac per- quia tantum alterum intuit, alterum autem inesse
versa voluntate excaecata credidit diabolo. Unde non potuit.
pati hoc ultimo modo et deduci 1 seu seduci non 7. Ad ultimum dicendum quod in statu illo
potuit in prima statu. poterat esse motus appetitivae q ad aliquid ha-
5. Ad a I i u d k quod sequitur, dicendum quod bendum et appetitivae sensibilis et rationabilis,
pa!i potui~ in illo statu 1 prout sen tire est pati; sed senslbilis r, n~m ut moveretur contraria rationi,
hutusmodl autem passio est naturae consona ut sed prout moveretur obediendo rationi: unde et
dictum est s. '
passio concomitans non fuisset innaturalis, sed
6. Ad ali u d quod obicitur, scilicet quod 'si in consona naturae. Unde non est inconveniens ho--
i1lo statu potuit delectari in media' etc.: dicendum minem in prima statu fuisse passibilem susti-
quod est delectatio inordinata sive immoderata, nentia mot us appetitivae modo iam didos.

471
CAPUT Ill.

UTRUM PRIMUS HOMO FUERIT PASSIBILIS PER MEMBRI ALICUIUS ABLATIONEM.

re~io qu:eritu~ I. si.fu~t passibilis per membri I Quod sic, videtur l. per Magistrum, di-
Stve su stanbae ahcu1us ablationem t. centem u 11 Sententiarum, dist. 17 6; "'Dormienti

• T tzllud. • VL (corr.) lntuc, SR wtNilS. • La

1
SR tlldltt, Qllod Tf'L carr. ~ SZ lllud 1 R om !· 2
4
L om. ' RZ ln. I Codd. ;~dd. 11. 11z om. .\ V proprlum.
• T uppetllum. 'S orn. t. r. 1. 1. 'R om. o 2 potutt.
• V ·,QJTI tllctt p;o m. (. d.aut., f' o~l=tl:~~: I. d~ p T hoc non vtrum pro tf. 1• ~.
1
Cap. 14, n. 39 (PL 32, 1290).
' Lib. XI. c. 5, n. 7 (PL 34, 432). " Gen. 3, 5.
a Cf. Joe. cit., c. 30, n. 39 (PL 34, 445). I)Cf. hie parum supra, et p. 634a, sub RespondeD.
6 Dlst. 18, c. 3 (p. 388).
 DE QUATUOR PRIMIS MODIS PASSIBILJTATIS.
potius quam vigilanti detracta est costa, ut nullam a
in eo sensisse poenam monstraretur •. Ergo, si
ad evasionem poenae ablata est costa in dOr-
miendo, poterat ergo pati in vigilando.
2. Praeterea, causa cur aliquando b non sen-
tiatur, duplex estc: membri mortificatio, sicut
patet in paralytica, vel ani mae a corpore separatio,
sicut patet in mortua i sed Adam neque erat para-
lytic us neque mortuus. - Si addatur tertia
causa, oppressio somni, in quo est quies anima·
Hum virtutum cum intensione naturalium •; utenim
patet in pluribus animalibus et maxime in glire
qui non sentit motus maximos et passiones non
modicas propter somnl vehementiam: unde simi-
liter posset poni in proposito- hoc nihil estd,
quia saltern post somnum, cum anima sen tit'
membra inefficacia/ neque ex eo potest elicere
debitas operationes, sentitur dolor; et saltern post
soporem Adam sensisset poenam, sicut glis
combus1us post exustionem 2 ; et ita videtur quod
fuit sensibHis R per rnembri ablaUonem.
3. Item, quanta maior est aliquorum untto-
rum amicitia, tanto vehementioris h doloris causa
est eorum separatio: unde, quia ani mae et earn is
colligantia est rnaximae amicitiae, eorum separatio
est causa maximi do loris; si ergo maxima fuit
amicitia naturalis inter partes corporis illius, non
poterat earum 1 fieri separatio sine dolore. Unde
Augustin us, libra De ordine rerum 3 : • Dolor
inde k perniciosior est, quia id, quod unum erat 1,
discindere nititur », Propter hoc dicitur dolor
• distantia m partium naturalium 4 ••
4. Item, rerum passibilium eiusdem generis
quanta aliqua est nobilior, tanto citius ft patitur
illata sibi violentia aliqua: unde membra nobl-
liora in homine citius laeduntur illata sibi vio-
lentia et magis patiuntur aliis; ergo, cum natura
Adae fuisset nobilissima in genere hominum, vi...
detur quod non o sine gravi laesione posset sibi
membrum abscidi.
II. Et quia dicit Magis te rP !i quod dormienti
viro non sine causa detracta est costa, incidenter
quaeritur hie utrum homo tunc indigult somno.
Etq videtur quod sic: t. Quia Philoso-
ph us, in Hbro De somno et vigilia 5 , concludit
I Cf. Aristot. De somno et vigil., c. 3 (Ill, 504).
2 Ct. lsidor., 'Etymol., XII. c. 3, n. 6 (PL 82, 441).
3 Lib. 11, c. 18, n. 48 {PL 32, 10l7sq.).
4 Hanc definitlonem lmprobat Aristot., Top/c., VI, c. 6
(I, 245).
.5 Cf. supra, p. 636, nota 6.
6 Cap. I (Ill, ~1).
637
necesse esse a omne quod vigilat, contingere 6
dormice.
2. ltem, si corpus primi hominls fuit animale
id est indigens alimonia 7, somnus autem confert ~
nutr~tivae, ut habetur a Phttosophoe, prima
hommi nihil fuit subtractum quod expedition\
naturae illius conveniebat: vldetur quod quan-
doque gratus et conveniens fuerit illi somnus.
3. Item, Phi 1o sop h us determinat, in libra De
somno et Vigilia 9, quod omnia animalia commu·
nicant somno; sed Adam erat animal, habens
etiam d corpus ani male •o; ergo etc.
Contra: a. Ut ostendit Philosophus 11 , ne-
cessitas somni est languor et fatigatio sensu urn;
haec autem prima homini in statu prima non
conventebant; ergo etc.
b. Item, Philosophus~ 12 , ponens c:ausas somni,
determinat quod causa somni est ascensio fumi
a cibo, qui digeritur In stomacho per naturam
caloris, usque ad cerebrum/, ubi infrigidatur ex
1rlgiditate cerebri - cerebrum enim est frigidum
et humtdum - et infrigidatus' naturaliter de-
scendit h ad organa sensuum et opprimit ea et
maxi me oculos; haec au tern oppressio poena est
et est 1 causa somni; cum ergo poena culpam
non praecesserit nee poterat praecedere existente
ordine divinae iustitiae, videtur quod utrumque
sit impossibile, scilicet primum hominem in statu
primo poenam sustinuisse in membri abscissione
et etiam somno indiguisse vel dormivisse,
Respondeo I. quod ad bane quaestionem, scili-
cet t si prim us homo fuit passibilis per membri
alicuius ablationem, respondendum est sicut 1
supra tl, Secundum enim quod ' passibilis 1 dicit
potentiam obedientiae vel materialem, passibilis
fuit; secundum quod dispositam m modis supra
dictis, nequaquam.
[Ad obleota]: 1. Ad iII u d' quod dicit M a-
gister, in Sententiis, • ut nullam in eo fuisse
poenam, monstraretur .. etc.: dicendum quod non
est intentio Magis t r i ditere quod, si subtracta
esset costa ipso vigilante, quod poenam sensis--
set, sed ostendere per hoc intendit quod nihil
sensit in costae subtractione 0• Unde more hu-
mano communiter loquitur, ut sicut aliqui P,
quando sunt rapti, usum sensuum actualem
7 Cf. supra, p. 590b, in Solutlone.
s Cf. loc. cit. (111, 502).
v Loc. cit. (Ill, ~1).
10 Cf. suprA, num. 457.
u Loc. clt., c. 3 (UI, MW).
12 toe. clt.
13 Cf. supra, pp. 634a et 632a, sub Respondeo.
 INQ. IV. TRACT. Jll. QUAEST. I. TIT. I. - 471.
638
autem poneretur quod Deus permlslsset diabolo
amittunt, unde dolorern non sentiun.t, simi/itera 1~­
inferre illi Jaesionem mutilationis vel alicuius
quitur de Adam, qui tunc non sensJt, sopore 11-
corpora lis afflictionis, sicut fecit de o lob •, nonne
gatis sensibus. Unde non dicit I ut. nullarn poe-
tristatus esset de difforrnitate P mutilation is et
nam sentiret ', sed .. ut nullam sensJsse monstra-
ctoluissct de laesione? Dicendum quod haec po-
retur "· -Vel potcst dici quod revera tunc non
sitio tollit ordinem divinae Justitiae. Unde, ut
doluisset, scilicet ante peccatum, nisi . dicam.us
dolorem forte displicentiarn naturalem dJssolutJo- aestimo, tristatus essct et poenam sustinuisset
nis suae II continuitatis; sed post peccatum p~sset
et fortassc t1 tanto maiorem quo naturam habuit
sibi t esse fomenturn horroris ex rccordahonc, meliorenl, secundum illud Augustin i 2: «Dolor
sicut accidit illis qui gravia sustinuerunt vulnera, est testimonium naturae bonae •.
quod post sanitatem in recordatione horrore con- 4. Et ex hoc patet responsio ad ill u d quod
cutiuntur: et sic poena illa horroris posset esse sequitur. Si enim natura in Adam esset sihi re-
causa odii inter virum et mulierem. Secundum licta, quod providentia divina sive' ordine dl-
hoc ergo sic d inteiligi debet " ut nul lam in eo vinae iustitiae non esset custodita a laesione,
sensisse poenam monstraretur •, scilicet per affec- vehementissime passus esset in membri alicuius
tum odii vel affectum ~ horroris post lapsum. ablatione.
2. Ad a I i u d dicendum quod insensibilitatis II. Ad a I i u d quod quaeritur de somno eius,
poenae prima et per se causa et generalis est in- dtcunt quid am 3 quod habebat necesse dorm ire
nocentia sive immunitas a culpa sive ordo di- sicut et comedere, unde praeveniret famem co-
vinae iustifiae nolens poenam inferri sine merito medendo sicut praevenit s fatigationem sensu urn
culpae: et haec fuit causa quare non sensisset dormiendo. Secundum ergo bane opinionem did
Adam poenam in ablatione costae, etiam si de- potest quod languor vel fatigatio ibi non fuit
tracta fuisset ipso vigilante. Vehemens oppressio causa praecedens somnum, sed haec debebat
somni, paralysis et separatio an\rnae a corpore somnum praevenire; unde cautela et vitatio ta-
vel abstractio, ut in raptu, sunt causae conse- lium poenalitatum fuit causa somni. Et ad hoc
quentes et particulares. Unde divisio praetacta potest induci 1 quoquo modo quod 11 dicit Aug u-
non est sufficiens, nulla facta determinatione sta- s t i nus, XIV De civitate Dei 4 : « Non lassitudo
tus alicuius. fatigabat otiosum nee somnus premebat invi-
3. Ad aliud quod sequitur, dicendum quod tum n, Quasi diceret: non oppressus aliquo modo
separatio unitorurn cotligantia naturali et amicitia dormivit tunc sicut post culpam, sed voluntarius
est I causa doloris et poenae in statu poenali. dormivisset, quando videret sibi conveniens. Et
In statui autem a quo ordine iustitiae divinae ex hoc patet responsio ad i 1l u d quod sequitur.
omnis poena exclusa erat, sicut in statu inno- Aliter autem vidctur aliquibus, scilicet quod
centiae, nulla divisio vel separatio erat poenalis. nullam habuit necessitatem dormiendi et quod
Quantum ad statum poenae addictum veritatem non dormivisset: quod videtur mihi probabilius.
habet illud verbum Philosophi: cDolorll est) Et haec videtur fuisse opinio lsidori et Ore-
distantia ?a~ium n.aturaliull_l •; similiter verbum [ gorii. lsidorus enim, in libro Deordine crea-
~ u gus t1 n 1 praed1ctum, V1detur tamen insipien- turarum 5 , ubi enumcrat miserias in quas cecidit
hae meae, salvo meliori iudicio, quod conside- homo per peccatum, enumerat somnum, dicens
ratis rebus existentibus in statu ilia, secundum sic: « In huius vitae defectu pari infirmitatis con~
quod erant subditae ordini divinae iustitiae nihil ditione pauperes et reges, stulti et sapientes ve-
fuit nee potuit esse homini poenale. Consideratis xantur; nam sensus omnes somno indigent •·
autem rebus 1 absolute, secundum naturarum 1c Item, 0 regori us, libro VIII Moralium 6 : • Omnis
pro~riarum, conditiones, una creatura alii poterat homo in Adam primo parente nostro persuasio..
laesJOnem mferre, qua illata sequeretur poena et nibus serpentis captus, dum, Domini praecepta
dolor. Et secundum hoc habita consideratione si contemnens, eum peccando dereliquit, humilitatis
Ada~ ~uisset mutilatus pede vel ' manu, poedam arcem v deserens, ad infirmitatis iugum super--
s.ushnuJ~set et dolorem; habita au tern considera~
biendo pervenit et cervicem cordis erigendo sup..
han~ p.r1ma, impossibile fuit ipsum m a creatura
posuit, quoniam qui subesse divinis iussioni"
mutJian vel poenam mutilationis sentire n. _ Si
bus noluit, sub suis se necessitatibus stravit •·

' V ·o.!. ':7,",: qll<HI~ ~ ::;~: aut:: tl~t; V •,L lbl. ~ V OUI • ~ (con.) R ~u~rtum, L officium. 1 T add. auum, rz add. tffarll·
' V forte. ' VTRZ llll~ • s provtnlt. '~ ;'dtct. • ~~,','.lim. R OIJI. ,. S om n z om. ~ T dt/11. " 1' dttform/IQft·
• ST arttm, R nollrt.
J Cf. lob 2, 6-7.
2 De ci11it. Dtl, XIX, c. 13, n. 2 (PL 4 Cap, 26 {PL. 41, 434).
41 Ml)
3 Ct. An&elm. Laudun., St'nlent. (p. 66)~ ' ~ Cap, 12, nn. 2-3 (PL H3, IJ44).
li Ct. c. 32, n. 52 (PL 7!S, 834).
 DE QUATUOR PRIMIS MODIS PASSIBILITATJS, 639
Ef post inter illa quae numerat, dicit 1: • Labore sensibilis a corde procedentis. DicitP Avi~
vexatur a ne quiefe forpeat, quiete refovetur ne
c en n a 10 quod somnus fit ex evaporatione corpu~
Jaboris exercitatione succumbat, fafigatab vigiliis lenta, ascendente ex nutrimento in stomacho et sur~
somno reparatur, oppressa" somno vigiliis ex~ sum lata ad cerebrum et ibi ex triglditate cerebri
cutitur ne sua peius quiete lassetur •. Ad hoc infrigidata et in descendendo oppilante vias vir~
videntur duo persuadere, scilicet sublimatio eius tutis sensibilis a corde ad organa exteriora pro-
quantum ad statum animae et sedusio omnls cedentis; et ex hoc sequitur reclprocatio caloris
poenae quantum ad statum corporis et animae. naturalis ad interiora et per consequens sensu urn
Quantum enim ad animam, tantum sublimatus ligatio et 1mmobilitatiot~.- Alia est privatio or-
tuit per affectivam d quod Deo fruebatur 2 - unde ganoru m naturalis caloris. Unde Galien us II:
Augustin us, XIV De civitate Dei, 26 cap. J: Somnus est revocatio caloris exterioris ad interiora,
" Vivebat fruens Deo, ex quo bono erat bonus. - ut dlgeratur nutriens. Et hoc fit hoc modo: post
ct per cognitivam, quod t Deum per praesentiam sumptionem cibi calor deserendo exteriora, trans~
contemplabaturl". Undc Hugo.5: "Cognovit homo fert se ad interiora ad cibi digestionem. Unde
Creatorem suum, non ea cognitione .t quae foris accidit quod organa, privata' calore naturali, ac-
ex auditu solo percipitur, sed ea potius quae in~ tiones suas, quae omnes fiunt per calorem, exer~
tus per aspirationem ministratur; non ea qua cere non possunt, sed deficiente calore torpe~
Deus modo a credentibus absens fide quaeritur, scunt spiritus' et membra defici unt et labuntur
sed ea qua tunc per praesentiam contemplatio- in somnum. - Praeterea, I abo r est causa; unde
nis scienti h manifestus cernebatur •. Nee tamen Philosophus, tibro De. somno et vigi!ia 12 : «Am~
ilia frultio fuit illius plenitudinis sive beatitudi· pilus ex laboribus quibusdam •, supple 'est som~
nis 1 quae est beatorum in patria nee ilia contem~ nus'. Et subdit: •Nam labor colliquativum est; col~
platio fuit contemplatio comprehcnsoris, sed maior liquativum vera fit quemadmodum nutrimentum
ea quae est viatoris per fidem. Unde Hugo 6 : indigestum •; colliquativum est idem quod dissoJu~
• Sdendum est k quod Hlam primam cognitionem tivum, hoc est labor dissolvit corpus et tacit mul~
110minis, quam de Creatore suo habuit, sicut tam vaporum elevationem sicut nutrimentum indi-
maiorem et certiorem ilia cognitione, quae nunc gestum.- Praeterea, aegritudo est causa; unde
in sola fide constat 1, veraciter dicimus, ita ctiam Pllilosophus, eadem libro: 13 : • Et aegritudines
ilia, quae postrnodum in excellentia contempla~ quidem illud idem faciunt quaccumque a super~
tionis divinae manifeste revelabiturm, minorem ftuitate humida et calida. ut accidit febricitantibus
necesse est confiteamur ». Cum ergo anima Ua vet lethargicist •.- Praeterea, aetas puerilis est
14
erat sublimata et tanta iucunditate beata, quae causa; unde Philosoph us, eadem libro : •Am-
debuit illi esse voluntas dormiendi et privandi se plius au tern prima aetas; pueri enirn dormiunt
ad horam modicam tanta vitae felicitate 7 ? ~ S i vehementer, eo quod nutrimentum fertur sursum
dicere t u r quod ut defectus ex parte corporis omne u •. Et post quibusdam interpositis, dicit:
praeventret- hoc non oportuit, cum per usum .. Cum multus feratur spiritus •, id est evaporatio,
Jigni vitae ab omni defectu poterat custodiri. c sursum, rursum r descendendo venas tumefacit.
Unde Hugo s ~ • Lignin vitae virtus tam o mira~ quibus coarctat poros, ubi fit respiratio •. Hac
bilis perhibefur, ut, certis temporibus sumptum, autem causae poenales sunt, et omnino a statu
vitam corporalem in homine, quamdiu ipse homo illo seiunctae: propter quod videtur quod somni
illo uteretur, non solum a morte, sed ab omni tunc nulla erat indigentia.
etiam defedu illaesam custodire potuisset ». - Quod concedimus, opinando, non asse-
Praeterea, ab isto statu fuit seclusa omnis poe- rendo, dicentes quod, si aliquo modo prae-
nalitas sive poena. Causae autem somni poenales venienda fuit membrorum fatigatio per quie-
sunt. Una enim causa somni est oppressio sen~ tem, praevenienda fuit sopore, non somno. Som~
nus enim, proprie sumptus et eo modo quo de
s u u m, causa supra dicta, ut determinat Phi 1o so--
phus9.- Alia est oppilatio viarum virtu tis eo disserunP phltosophi, potius praevenitur
• Ita VL ( ) aiU tg tur b om. ,-L-(N_<_d_Z_o_PP_'_'"_'_·- , -
..,-v-,-,N-n-.-)
L (corr.).alllt.fltmwun;Vqu.:~proquod. • Z ow.
5
co':~;,~Jatu: ~ L .om.; R na/11 n~m II S om. V sd'~· IS o.~. '· ~. ~111.1. ~tn.St.
1
I Ita V, 11.1\1 t pro a V o.m.. IV (.m/trl. • V
~ /Ia v, alii
• P pr/l'l.lto.
lignum.
• Rom.
~ STL caul.:~; Tom. ~lrtu1.
• SL pldafll/Cla pra r. 1., quo
d•' Pad.S.·~;'a/:!. ~~~ro::t ~~d.A:;~nna~ Ita fv {~T&~>.'::'::.!~atto~ q_;od~!~:t
corr. •
s Loc. cit., c. 31 (PL 176, 283).
I Loc. cit., n. 53 (PL 75, 834).
9 Ct. supra, p. 637, nota 12.
2 Cf. S. Bonav., 11 Sent., d. 23, a. 2, q. 3 (II, 542sqq.). 10 Cf. De anima, p. 4, c. 2 (f. 19a).
J PL 41, 434. 11 Cf. Ascriptae jlnitiones medicae in Ga/eni /sagogici
"' Ct. Alex. Hal., Summa theol., I, num. t8~t9. llbrl (ed. Juntas, Vet'etils 1586, t. 45a).
.5 De satram. christ.fld.,l, p. 6, c. 14 (PL. 116, 211). 12 Cap. 3 (Ill, !WJ4), ubi et sequens. u Lac. cit.
~ ~~~S.~~nav.,IISent.,d.IS,a.l,q. l,ad4-6(11,433sq.). 14 Loc. cit. (Ill, .505), ubi et sequens.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. I. - 472.
640
fatigatione quam e converso, ut patet ~~ di~tis. ifli quies somni; sed nulla poterat esse fatigatio
Si ergo debuit aliquis defectus praevenm ~Uie~e, vel languor huiusmodi in statu innocentiae
debuit praeveniri quiete soporis, non somm. Dlf- cum omnis defectus huiusmodi praeveniendu~
ferunt enim somnus et sopor, quia somnus est erat usu ligni vitae, ut habetur ab H u gone n 3
quies animalium virtutum cum intensione natu- Praeterea, somnus recreat post languorem siv~
ralium 1; sopor est quies animalium virtutu~ cum poenam, non autem est opus illius praevenire
intensione intellectualium. Unde qutes sopons non poenam.
priva1 animam iucunditate aliqua quam habet ex 2. Ad ill u d quod obicitur postea, dicendum
conversione sive elevatione mentis ad Deum, si- quod qualitates elementares in corpore primi. ho-
cut facit somnus, nee ponit illud corpus alicui minis se habebant in unione potissima et ami-
4
addictum poenalitati a. Unde haec positio in nullo citia, ut supra tactum est , et eo maioris erant
illi statui praeiudicaret li, virtutis et potestatis in actione in materia extra~
[Ad oblecta}: J. Ad illud quod primo obi- nea o. Praeterea, probabiliter aestimari potest
Citur contra hoc, dicendum' quod Philosoph usJ quod cibus, quo debebant uti in paradiso, maxime
intendit ostendere quod somnus et vigilia sunt fuit con son us et connaturalis naturae P utentium
eiusdem ' subiecti sive quod habent fieri circa et de facili conversivus in naturam illorum et
idem, id est eamdem partem animalis, hoc est cum hoc quod illo usi fuissent, non in superflui-
circa illud circa quod est sensus 1, sicut habitus tate aliqua, sed temperate et in modicitate. Unde
et privatio habent fieri circa idem. Dicit enim sic 2 : ratione qua virtus interior operans ad digestionem
.. Manifestum quoniam f. circa idem animalis vigilia erat va1idae potestatis et ratione naturae q cibi
et somnus est; opponuntur enim et videtur vigi- et modi quo sumeretur, scilicet in modicitate, non
liae somnus quaedam privatio "· Ex hoc non se- requirebatur rcvocatio ca1oris exterioris neque
quitur absolute et simpliciter quod) si quis vigi- ascendebant fumositates' quae somnum facerent:
lat, necesse habet dormire, sicut non sequitur fumositates enim mu1tae et grossae faciunt som-
• si h videt, necesse est caecum fieri '. In statu num, non autem paucae et subtiles, cuiusrnodi
tamen et materia, de qua loquitur Phi I o so- essent illae quae fuissent resolutae ex cibo ibi'
p h us, bene sequitur: loquitur 1 enim de ill is in sumpto, et maxi me ubi 1 virtus est vaUda et pa-
Quibus accidit languor et fatigatio organi propter tens in utente.
operis excess urn .t et temporis diuturnitatem. Osten- 3. Ad iII u d quod post • obicltur quod 'omnia
dit enim quod, quia omne 1 animal habet opus animalia communicant somno' "; dicendum quod
set:undum tempus determinaturn, et m excedendo omnia quaex determinat Philosophus circa
illud tempus necesse habet languere, ad recrea- materiam istam habent intelligi secundum cur-
tionem et reparatlonem languentis necessaria est sum naturae corruptae, non institutae.

472
CAPUT IV.

UTRUM IN PRIMO STATU POTUERIT HOMO SENESCERE.

sequ!tur quaestio ~e passibilitate secundum mu-
tahonem tempons, hoc est de passibilitate se-
nettutis. Quaeritur ergo si potuit in prima statu
senescere.
Et videtUl' quod oie: l. Augustin us, XIV
De ~tVtfate Dei', 26 cap.~: "Cibus aderat ne
esunret, potus ne sitiret, lignum vitae ne ilium
s~necta dissolveret •. Ex hoc verbo videtur quod
dlssolubilis fuit senecta quantum fuit de sua
natura.- ltem, Augustin us, De Baptismo par-
vulorum6: c Habebat Adam de Hgnorum iructibus
refectionem contra defectionem, de ligno vitae sta-
bilitatem contra vetustatem "i et ita idem quod prius.
2. Praeterea, qua ratione primus homo erat
stabiliendus contra senectutern per lignum vitae,
eadem et tota sua progenies :c, et ita omnes electi;
sed fructus, quos posset lignum illud exuberare,
~~ per atomos dividerentur, non possent singu~
hs elector urn impartiri; ergo non videtur quod

1
Cf. Aristot., loc. cit .• c. 3 (U, 504}.
4 Cf. supra, num. 487-440.
: Arlstot., loc. cit., c. J (Ill, 500).
Ct. supra, p. 639, nota B. ' PL 41, 434.
6 Lib. 1, c. 3 (PL 44, Ill).
 DE QUATUOR PRIMIS MODIS PASSIBILITATJS.
sufficeret fructus Ugni Hlius ad stabi1iendum natu~
ram humanam ne fieret disso\utlo per senectutem
3. Item, de lege naturae est quod virtus vigen;
in animalibus a proficit in perficiendo suum sub-
iectum, quousque perveniat ad statum comp1e-
tum magnitudinis et augmenti, de quo Ph 11o 5 o-
ph us 1 ; c Omnium constantium natura terminus
est et ratio magnitudinis et augmenti .. , quo per.
vento terminator progressus ill\ us; iuxta quod
dicit Ph II as o ph us 2 quod unumquodque termi-
nator sua 6 periodo nee permanet in statu mo
sed incipit declinare et deficere: ad hunc aute~
defectum sequitur senectus. Cum ergo haec sit
lex naturae universalis, prima homine existente
in statu completo sibi determinato secundum na-
turam, natura sive virtus vigens in eo coeplt' de-
ficere et dec lin are et ipse consequcnter senescerc,
4. Item, virtus gratuita in via aut profidt aut
deficit 3, et hoc fuit verum in omnl statu; et d a
simili videtur de virtute naturali, quod deHcU
quando non proficit slve incipit deflcere vel quare
non? Et si hoc, habeo propositum.
5. fteml', libra De morle el vila 4, dicitur: •Su.
pereffusa et multa semina senescunt clto •. Ex hoc
videtur posse argui quod qui descindlt semen per
coitum, quod senescibilis est! sive potest sene--
scere: non enlm superflua decisio cito senectutem
induceret in aliquo nisi qui descindit posset se-
nescere, sicut superflua comestio non induceret
morbum in allquo' nisi comedens posset infir~
mari; et ita omnis patens descindcrc de se semen
potest senescere; ergo et prim us homo.
Contra: a. Jn prima statu anima h potu it stare
nee habuit necessitatem cadendi, antequam sua
culpa se subiecerat itli necessitati. Similiter vi.
detur de corpore quod stare 1 poterat sine de.
fectu corporali aliquo, nullam habens necessl-
tatem deficiendi, antequam homo per culpam se
subiecerat huic necessitati, et ita nulla fult illi
neccssitas senescendi i ante peccatum.
b. Item, senectus est praeambula et introductiva
mortis: unde' quod potest senescere, potest mori;
unde ad Hebr. 8, t3: Quod antiquatur et sentscit
iam prope inleritum est. Si ergo primos homo
potuit senescere, potuit mori; et'" haec lex cur-
rebat in statu innocentiae, scilicet quod se-
nectus necessaria mortis introductiva fuit; unde
Augustinus, Xlll De civitate Dei, 20 cap.~, dicit
I De anima, II, c. 4 (Ill, 44.9).
2 Cf. Dt animal. genuat., IV, c. 10 (JU, 413).
3 Cf. Bernard., Ep/st. 91, n. 3 (PL 182, 224).
4 Arlslot., De /ongit. et bre11. ~itae, c. .5 (111, .529).
!i PL 41, 394.
6 Cf. supra, p. 634, sub Respondeo.
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
641
de prim is parentibus: ._ Litet morituri non essent
nisi peccassent, alimentis tamen ut homines ute-
bantur, nondum spiritualia, sed adhuc anirnaua
corpora terrena gestantes, quae, Ucet senio non
veterascerent ut necessitate perducerentur ad
mortem • etc. Ergo ut prius.
Respondeo: Cum quaerftur utrum prim us homo
fult passibilis secundum rnutationem temporis, id
est an 11 fuit passibilis per senectutem, distin.
guendum est", sicut supra dictum est e.
(Ad oblecta): I. Ad lllud aulem qucd primo
oblectum est P contra, dicendum quod ilia stabi-
titas, qua stare potuit sine defectu senectutis, non
intuit III I 9 solummodo a virtute fructus ligni vi-
tae, sed a natura suae conditionis ut a causa
lntrinseca et prima. Conditus enim fuit in qua-
dam stabi\itate naturae omnino sine necessitate
vel dispositione vel inc11natione ad defectum
senectutls, sed data fuit Uli alimonla de fructu
lign{ vHae ad illam stabilitatem perpetuandam
stve continuandam. Unde tausa impassibilitatls
defectus seniUs fuit stabilitas naturae, in qua
conditus fult '~ causa, sine qua continuarl sive
perpetuari non potuit, fult fructus vitae.
2. Ad iII u d quod consequenter obicitur, sci-
licet de sufficientia fructus vitae, quia, ut dicit
Hugo, pcriculum diligenlis inquisitionis nullum
crat, si praesumptio temerariae assertionis non
fucrit, nihil' asserere praesumo, tam en t opinando
potcst dicl quod, sicut determinant sacri Doctores 7,
si pcrstitissent primi parentes, et de illis propagati
in statu innocentiae successive fuissent translati
ad vitam aeternam. Unde Hugo 8 : • Hoc magis
rationi consentaneum et fide dignum videtur,
quod sicut in hac vita mortali aliis per mortem
decedentibus 11 alii per nativitatem victuri ~ sue.
cedunt, ita quoque tunc praecedentibus post ter-
minum huius vitae temporalis ad vitam aeternam
translatis, II qui ex els nati fuissent, decedentibus
succederent, et ipsi quoque tempora sua impleturi
et obedlentiam servaturi, donee tandem numerus
ad vitam praedestinatorum impteretur et tempus
buit inferiori vitae in genere humano deputatum
eonsummaretur •. Et secundum hoc potest proba-
biliter aestimari quod divina virtute lignum vitae
tanto numero fructus exuberare posset suffiden-
tes. - Vel potest aliter dici quod dicit Aug u-
s tin us 9, super illud Gen. 2, 1.5: Posuit eum in
1 Cl. Hugo de S. Viet., Dt sat:ram. christ. fld., I, p. 6,
c. Z$ (PL 176, 278); Lombard., II Sent., d. 20, c. 3
(p. 399).
8 Loc. cit.
9 Dt Qen. ad lltt .• VIU, c. 8, n. 16 {Pl34, :n9}; d. su-
pra, num. SIS.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. I. - 472.
642
paradiso l'oluptafis, ut operaretur et custodiret
eum: "'Quod maius mlrabi\iusque spectaculum e~t,
aut ubi magis cum" rerum natura human~. ratio
quodam modo loqui potest quam cu~, posJtls ~e­
minibus, plantatis b surculis, translatJS arbuscu!IS;
insitis malleolis, tamquam interrogatur quaeque
vis radicis et germinis quid possit quidve non
possit, unde possit, unde non po~sit, quid in ~a
valeat numerorum invislbilis intenorque potentia,
quid exterius adhibita diligentia, et_ d ipsa con-
sideratione perspicere quia neque qm p/antat est
aliquid neque qui riga!, sed .qui increme~tum r
dat Deusf 1, quia et illud opens quod acced1t ex-
trinsecus, per illum accedit~:, quem nihilominus
creavit et quem regit atque ordinat invisibiliter
Deus?" Ex hoc verba Augustini patet quod
operatio ilia debehat esse circa transplantationem
arbusculorum et insitionem h malleolorum et plan-
tationern surculorum et agriculturam huiusmodi.
Unde ex hoc verba non irrationabiliter aestimari
potes1, si fructus unius arboris non suffecissent,
illius generis arbores vel transplantatione surcu-
lorum vel insitione vel aliquo modo alia alias
generis eiusdem fuisse multiplicatas.
3. Ad a I i u d quod sequitur, scilicet quod 'se-
cundum legem naturae virtus vigens in anima-
libus, quando non proficit, incipit deficere' etc. t:
dicendum quod hoc non est generallter verum
nisi secundum legem naturae corruptae, non autem
integrae sive constitutae, Ut enim dicit 0 loss a
Hieronymi 2 super illud lsai. 30,26: Erif lux
lunae sicut lux so/is etc., "'omnia propter hominem
tacta, in eius lapsu peiorata sunt et sol et luna lu-
mlne suo minorata et ipse homo maxime infirmus
factus est•. Unde Gregorius, libra VIII Mora-
/ium 3 : • Dixit qui dam sapiens k 4 : Grave iugum
super filios Adam a die exitus de ventre matris
eorum usque ad diem sepulturae in matrem om~
nium •. • Omnis quippe homo in Adam prima pa~
rente nostro persuasionibus serpentis captus dum
Domini praecepta contemnens, eum peccando de~
reliquit, humilitatis arcem 1 deserens ad infirmi~
tatis iugum superbiendo pervenit5 "·Ex infirmitate
ergo quam incurrit homo, necesse habet in statu
natur~e c?r:uptae, saltern cum ad terminum suae
magmtudm1s pervenerit, declinare et declinando
senescere ~ quod non fuit necesse in statu prima.
4. Ad.tllud quod postea obicitur quod 'vir~
tus gratutta aut proficit aut deficit • etc., dicendum
1 l Cor. 3, 7.
2/nterlln., in h. L, ap. Lyran.; ex Hieronymo in II I
(PL 24, 349). ' · '
3
Cap. 32, n. 55 (PL 75, 835). o1 Eccli. 40, L
& Cf. supra, p. 638, nota 6,
quod secus est de virtute naturaH et de m gra~
tuita: et hoc dico habito respectu ad staturn
innocentiac. In statu vera culpae consimiU modo
se habent virtus gratuita et naturalis quanturn
ad hoc quod utraque proficit aut deficit, in statu
autem naturae conditae nequaquam i et ratio est
quia in statu primo determinatus fuit status vir~
tutis naturalis in via, non autem fuit determinatus
status virtu tis gratuitae, antequam perficeretur in
gloria: gloria enim est perfectio gratiae sive gratia
perfecta, ut quid am 6 volunt. Unde in statu
prima in progressu virtu tis naturalis fix us erat ter-
minus, ultra quem non erat progredi nee citra"
quem deficere. Non autem fuit sic de virtute gra-
tuita, cuius non erat terminus determinatus ante
perfectionem gloriae. Unde manente statu inno-
<:entiae sive naturalis iustitiae non esset status in
progressu virtutum gratuitarum, sicut est o in
progrcssu naturalium neque fuisset ibi defectus
vel declinatio P nisi accedente q infirmitate per
culpam.
Si autem quaeratur quare fixus fuit terminus
in progressu virtutum naturalium in via, non in
progressu virtutum gratuitarum, ratio est ex qua-
druplici genere causae. Primo, ex genere causae'
efficient is, quia profectus ' virtutis naturalis est
a principia intrinseco et finito, sed profectus vir-
tutis gratuitae a principia superno et infinito, sci-
licet a Deo. ---Ex parte causae formalis ratio
est, quia determinatum est virtuti animae, quae
est forma corporis, quantum corpus movere pos-
sit et perficere, et ideo ultra statum ilium virtus
corporalis sive in principiis corporis radicata,
prout ordinatur ad animam, statum habet. Secus
autem 1 est de gratia, cui us complementum per-
tectum non est nisi in gloria, ad quam non per~
venit homo quamdiu est in via.~ Ex parte finis
est ratio, quia virtus naturalis est ad aliquem
effectum creatum, sed gratia ordinat ad 11 adhae-
rendum Deo, similiter et virtus, sicut dicit Au gu-
s tin us, in libro De moribus Ecclesiae 7 ; et nemo
potest nimis adhaerere Deo, ideo etc. - Ex parte
materialis principii ratio est, quia virtus
et gratia non habent principium materiale unde
fiant, sed corpus, in quo radicatur naturalis virtus,
fabricari habet ex humido quodam radica1i, super
quod natura superaedificat tamquam supra fun~
damentum 8 • Et w quemadmodum fundamentum in
artificialibus habet determinatum posse respectu
6 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 21, a. 1, q. 3 (U, 659).
7
Cf. lib. I, c. 14 (PL 32, 1321).
'Ct. Avlcenna, Canon, 1, Fen 1, doctr. 4, c. I ef Fen 2•
doctr. 3, c. 3 (p. 21, 123); s. Bonav., II Sent., d. 30•
a. 3, q. 2 (II, 736).
 DE QUATUOR PRIMIS MODIS PASSIBILITATIS.
quantitatis fabricae construendae, sic humidum
non .debilltatur natura, immo potius quandoque
radicale secundum potestatem suae quantitatis
allev1atur et expedltior elflcltur, ut quando huius-
et extensibilitatls determlnationem habet et limi-
modl emisslone purgatur superfluitas naturae.
tationem ad corporis magnitudinem quod ex ipso a Unde effusio huiusmodi non est causa senectutls f!
produce.ndum est; e~ quoniam virtus corporalis sed multa sive immoderata. Haec ergo enuntiati~
concomttatur corpons quantitatem, ideo statum
'qui potest semen effundere, potest senescere'
habet. Non sic autem est in gratia et virtute falsa est pro statu d p·rimo, in quo non potuit esse
1
sicut dictum est • '
m~lta effusio, non interveniente culpa. Ad posse
5. Ad ultimum dicendum quod hoc argu- emm effundere non sequitur posse senescere
mentum non valet ' multa effusio" tacit senescere nisi quia qui effundit potest immoderate effun~
dto, ergo qui potest effundere semen, potest se- dere; hoc igitur, quia fieri non potest nlsi prae..
nescere '. Effusione enim quacumque seminls veniente culpa, non potuit fterl in statu primo,

CAPUT V. 473
UTRUM PRIMUS HOMO FUERIT PASSIBILJS PER CORPORIS DISSOLUTJONEM '·

equitur inquirere utrum fuit passibilis per cor-

S poris dissolutlonem.
Quod sic, vldetur: 1. Omne composltum est
natura dissolubite ~; unde corpus Adae fuit tale 4 ;
ergo etc.
2. Item, Damas c en us, libra I, cap. 4 !5: " Com-
positlo est principium pugnae, pugna distantiae,
distantia solutionis •, Ergo compositio est prin-
cipium solutionis; sed quod habet in se princi-
pium solutionis est passibile per dissolutlonem;
corpus Adae fuit tale; ergo' etc.
3. Item, corpus illius erat compositum ex qua·
tuor elementis 6 ; sed quatuor elementa ad invicem
contraria sunt, et actlva et passiva; ergo lndu-
centia corruptioncm, quia passio necessaria in-
ducit corruption em; ergo dissolutionem.
4. S i d l cat u r quod non erant in ipso ele-
menta agentia et patientia, quia erant aeque Ji-
brata I et in aequali proportione 7 - contra: ut
habetur a Phi I o sop h o 6, elementa in suis
sphaeris aequalem habent potestatem, nihllomi·
nus agunt et patiuntur ad invicem.
5. Item, Augustin us, in Quaeslionibus super
Oenesim, dicit 9 : .. Corpus Adae non erat tale quod
impossibile videretur dissolvi, sed gustus arboris
vitae corruptibilitatem inhibebat •. lgttur videtur
quod corpus in se dissolublle erat, licet ab ex-
trinseco reservari poterat sine dissolutione.
6. Item, omne quod est ani male, id est indigens
alimonta, dissolubile est deffciente alimonia; sed
omne tale est passiblle per dissoiutionem; corpus
Adae fult tale IO; ergo etc.
Contra: a. Matcrlatum, ordinatum per naturam
ad formam indissolubllem '• debet esse indisso-
lubile per naturam: quod patet per rationem et
per exemplum in corporibus supracaelestibus et in
allis lndissolubilibus 11 i sed corpus primi homt-
nis fuit tale; ergo etc. Nee est instantia in nobis,
qui damnati sumus dissoluUonih propter peccatum.
b. Item, ut dicit Plato, in Timaeo 12 , • quad bona
ratione iunctum est, dissolvl velle non est Dei •;
corpus primi hominls bona ratione iunctum fuit;
bona, inquam, ratione, secundum quad ratio dicit or-
dinatlonem In fin em; ordlnatum enim fuit ad finem
optimum, secundum quod passibile erat naturae
corporis 13, Similiter iunctum erat bona ratione, se-
cundum quod ratio dicit proportionem conveni.en-
tem et ordinatam miscibilium sive companentium
in compos! to, secundum Aug us ti nu m 14 dicen·
tern quod summa sanitas erat in corpore illius 1•
c. Item, Phi I o sop h us t, libro De generatione
et corruptione us: " Naturam inquimus semper de-
siderare quod melius est •; sed elementa non pas-
sunt esse sub forma meliori t quam erat forma ilia
quae erat perfectio illius hominis; ergo secundum
naturam stabat et terminatus fuit eorum appeUtus ;
ergo natura fuit corpus illud 111 indissolubHe..
Respondeo: SupposUa distinctione superius ha-
blta 16, dicendum quod primus homo fuit passibilis
per corporis dissolutionem, secundum quod • pas-
sibilis ' dicit potentiam obedientiae vel materialem,

• Ita VL, alii lp~a. ~ T om. , V /II'UUIIolb. " V straJu. • R OPI. I Ita R, alii ~lllll~rllto. t SRI bt~fnolubJJ~.
• R om. I T ut1u1. l z add. tn. 1 z nob/lfort. • L 0111.

9 Quaest. 19 (Pl ~. 2227).

I Ct. supra, p. 642, ad 4.
2 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 19, a. 2, q. 1 (II, 46Uqq.). lO C1. supra, num. %7.
l Cf. Aristot., De caelo, Ill, c. 5 (ll, 418). II Cl. Atlstot., Phys., lll, c. 5 (ll, 218).
4 Cf. supra, num. 484.
ll Num. 41 (p. 43). 1J Cf. supra, num. 446.
!I PO 94, 796.
14 De civil. Dei, XIV, c. 26 (PL 41, 434); ct. supra,
6 Cf. supra, num. 484.
num. 486-489. 1$ Lib. 11. c. 10 (II, 465).
7 Cf. supra, num. 486sqq.
16 Cf. supra, p. 634a, sub Respondeo.
8 De mundo, c. 5 (Ill, 635).
 INQ. IV. TRACT. Ill, QUAEST. I. TIT. I. - 473.
644
non s~cundum quod
d' 't
ICJ
t tiam aliquo modo
po en
dlspos1tam. . i mum obiectum quo
(Ad oblectaj. I. Ad P' t d' solubile • etc .
d' 't • compositum esse na ura IS ••
'.c' ur I natura dicitur multipliciter, scili~
d1cendurn qu?d . t rans et naturata.
cet creata et mcreata stve na u
undum uod natura sumitur pro natura natu-
Sec q d compositum natura
rante verum est quo omne
est d'issolubile, id est adiunctum naturae huius-
modi vel nisi hac natura conservaretur. Natura
naturata potest esse vel principium agens intra -
secundum quod natura dicitur principium rootus
et quietis eius in quo est2 etc., et hac natura non
est dissolubile quidquid est compositum.- v~l a
naturalis intelligentia, et sic omne compos1tum dis-
solubile, quia naturalis intelligentia dissolvit sem-
per compositum, discernendo inter partem et par-
tem; sed neque b huiusmodi modus dissolutionis
neque ali us, secundum quod dissolubile natura
dicitur a natura naturante, inducit dissolutionem.
2. Ad i 11 u d quod dicit Damas ce nus quod
.. compositio est principium pugnae •: dici potest
quod verbum Damasceni potest intelligi de
compositione contrariorum, in quibus est quae-
dam pugna ex mutua actione i!Jorum et r pas-
sione; huiusmodi autem pugna nee actio nee
passio talis erat in corpore primi hominis, in
quo erant componentia in quadam amicitia, ut
supra dictum esf\ pugna autem violentam signi-
ficat actionem. Sed videtur ex serie verborum
suorum quod ipse non intelligit de cornpositione
simpliciter, immo de compositione secundum quod
omnis creatura dicitur composita respectu simpli-
cis Pri~i·', quia ostendit ibidem quod omnis crea-
tura ratione suae. compositionis est dissolubi\is,
et solu~ Deus, qu1 nullo genere compositionis est
cornposdus, nullo modo est dissolubiJis. Propter
quod vide!ur aliter dicendum. Potest ergo dici
quod omms creatura, ratione qua est ex nihilo,
q~anturn d est de se, ut est talis, in nihil urn ten-
5
dlt Unde Gregoriu_s : «Cuncta ex nihilo facta
sunt eorumque_ essenha ad nihil urn tenderet nisi
ea auctor ommum manu · · · . r '
p reg1m1ms contmeret ...
. raeterea,_ ~reatu~ae, in quantum productae sunt
m esse dlv~n~ VIrtute sive potentia t, communi-
cant esse dJvmum et appetunt illius continuatio-
nem, secundum quod dicit Ph ito h G.
nia bonum/ a etunt.. . sop . u_s · • 0 .m-
'II" P? . '
t JUS esse continuabonem Unde in
Jd est esse divmurn Slve
.
est quasi duplex tendenf .' f omm. c~eat~ra
Ja ra Jone duphcls prm-
"S :~~· :L~ e: ati\ci,>~,HI. • V q!Uinlu. • V poll.
• V ~uillbfllt/o pro ll. I.
1
Cf.G"I!.AltiasiOO.,Summa 11 tr 10 c 2 J(l
2 Cf. Aristot., Phys., 11, c. '
1 (li,
~). 'q. · c). ·
3 Cf. supra, num, 66.
• Cl. supra, num. 437-439
!i Moral., XVI, c. 37, n. 45 (PL 75 , 1143).
I cipii ill ius, sumpto ' principia ' nomine extenso,,
secundum quod 'nihil' d.icitur quasi original~
principium creat~rarum • S1cut ergo. dicitur pugna
7
quaedam esse' mter corpus et an1mam slve in
. • • •
ter sensuahtaten: et ~artem ratl.onabllem propter
contrarios appehtus s1ve concuplscentias, similiter
d d . .
secundum quem am rna urn 1oque~dl dJcitur in
unaquaque creatura esse pugna rahone duplicis
. t . . . r t' .
tendenhae con ranae s1~e me ma_1oms. Huiusmodi
a~!em pugna. non ~omt ne~essttatem vel. dispo-
s~h~~em ad dissolu_h?nem ahqua~ quae s 1t. redu-
~IbJhS ad actum, niSI hoc supp?Sito q~o.d Sibi re-
hnquer~tur vel subtr~~ere~ur vutus diVma a qua
go r 1 us 8 . "' Omnta quae cr~ata s~nt, per se sub-.
acce~ent ~sse et c?ntmuahonem esse. Unde G r e-
sistere _non valent nee maven, sed 1~ tan tum subsi-
stunt, In quantum ut esse debeant acceperunt ...
3. Ad a I i. u d quod postea obicitur quod ' illud
compositum erat ex quatuor elementis' etc.: di-
cendum quod, licet corpus iiiud esset ex quatuor
elementis, tanta erat a.equalitas virtu tum elemen-
tarium et pax et harmonia ratione commensura-
tionis virtutum, ut unum in aliud ornnino non ag~
ret, aliquid abiciendo a substantia ipsius corporis g.
4. Ad i d 1 quod obicitur quod 'aequa librationr
e1ementorum secundum eorum virtutem non im-
pedit quin sit ibi actio et passio, sicut nee illo-
rum secundum quod sunt in sphaeris suis' etc.:
dicendum quod hoc non est in quantum sunt
huiusmodi, sed in quantum augmentatur virtus
unius et dirninuitur virtus alterius per motum
solis in obliquo 11 circulo. Unde per appropinqua-
tionem solis augrnentatur virtus alicuius elernenti
in aliqua parte ill ius, propter quod habet pote-
statem agendi et praedominium respectu alterius
elementi in parte atiqua ittius. Vel1orte, etsi esset
in ilia contrarietas elementorum et non esset
aequa libratio qualitatum, non datum 1uit illis
agere in i11o aliquo modo ad dissolutionem. Quod
videtur ex i1Jo verba Sap. ultimo, 6: Omnis
creatura ad suum genus ab initio refigurabatur,
deserviens tuis praecenfis ut pueri tui custodi·
.
rentur il/aesi Ex quo videtur quod omms crea-
tura quoad ~ius primam conditionem fuit depu·
tata quasi ad tuitionem et custodiam hominis et
nullam potestatem habuit laedendi eum.
•
5. Ad a I i u d quod sequitur, quod scilicet • cor
pus illud non erat tale quod impossibile videretur
.
dlssolvi, sed gust us arboris vitae inhibebat cor..
ruptibilitatem ": dicendum Io quod revera corpus
IV IHJ.nu, ~ V u:ltltnJio
~ v t}(/111/Q.' RZ ut; S qut til pro q. '·
• Itt f'L (correctJ), lliJJ uflquo
66 6 Elhica ud Nlcom., I, c. l (II, 1).
7 Cf. supra, num. 60.
8 Loc. dt., Bub nota !t
11
Cf. supra, p. 532, ad /,
°
1 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 19, a. 2, q. 2 (II, 466BQ'I·)·
 0£ PASSIBILITATB PER ANIMAE SEPARATIONEM. 645

illud possibile fuit dissolvl secundum quod
' possibHe ' dicit potentiam materialem, non se-
cundum quod dicit dispositam s. Unde quod dicit
Augustin us, quod • gustus arboris vitae inhi-
bebat corruptionem •, non dicit quia a dispositus
fuerit ad corruptionem aUquo modo, sed quia
gustus arboris conservabat ilium in integritate
sua b, Unde inhibitio ill a non est aliud quam con~
servatio indissolubilitatis sive integritatis habitae.
6. Ad ali u d quQd sequitur dicendum quod,
1icet primus homo esset animalis, nee tamen fu.it
dissolubllls etc., id est potens dissolvi potentia
inclinata vel disposita ad dissolutionem,sed sotum
propter defectum exterius conservantis. Licet
enim t in hamine prima nulla erat necessitas vel
dispositio ad dissalutianem, tamen, quia erat ani--
malls, indigebat alimento conservante il1um in sua
integritate, quo deficiente, necessaria deficeret et
dissolveretur, non propter aliquam dispositionem
vel aptitudinem intrinsecam ad dissolutionem.
Rationesd inductae pro alia parte 2, quia verum
concludunt, concedantur.

TITULUS II.
DE PASSIBILITATE PER ANIIIIAE SEPARATIONEI.

DISTINCTIO I.
DE VITAl,

ltimo quaeritur si fuit passibilis per animae separationem, hoc est si fuit mor-
talis vel immartalis. Sed quia, ut dicit Philosophus ', rectum recto cogn.o-
scimus et obliquum et privationes per habitus, pri~s inqui:e.n.dum est de v1ta
et post de vitae privatione, id est • de mortalitate sive mort1s passtbthtate.
De vita ergo inquirenda sunt haec:
Primo, quid est' vita;
secunda, a quo est immediate;
tertia, cui us est ut subiecti proprii '·

MEMBRUM I.
Quid est vita.

~irca prim urn duo sunt h quaerenda:

~ Primo, quid est' secundum definitianem;
I secundo.t, quid est secundum rem,

474
CAPUT I.

QUID EST VITA SECUNDUM DEflNITIONEM.

c. ltemrn, libra De motu cordis1: • Vitali est

troa prlmum quaeritur sic: a. Bernard us, prim us actus ani mae in corporis adaptati motu ..
C De libero arbitrio s: • Vita est internus l et
naturalis motus tantum vigens intrinsecus_ :.. et
vel corporis adaptati ad movendum. .
8
.
d. Item, Am bro si us, De bono mOrtiS : • Vtta
b.ltem,Philosophus': •Vitaestpflmus est frui spirandi munere •.
continuus actus viventis '·
T 4 It• f {eon.), all\ rEJJIOIUlOMI.
• v ri pco(.t. f v .u. f S o=·•· •·P·
•T~
• f quod. 6 PL (couectO 1/U ~onJJttonlr., S~ sec':dum. 1 V «tttf/11$. • R ..U. l/1.
" R ru11t hrt pro a. '· ' L •dd. m1. ,na.

t Cf. aupra, p, 634, sub Respondeo.

2 Sub 1\tt. a-c. et 4 43 a l,
I 4 De
.5
antma, I, c. 5 (Ill, 443).
De grat. et lib. arlJit., c. 2 (PL 182, 1003).
11 Cf. Deanima, II, c. 2 (Ill. 445).
l ct. s. Bonav., 1 &nt., d. 8, P· 1• dub.9• 1 . 3 I ad 3 7 Cap. 9, n. 8 (p. 37).
q. 1, ad 5 (1, 164, 767); Ill Sent., d. 21 • a. ' q, ' a Cap. t, a.. 2 (PL 14, 539).
(111, 598).
 lNQ. IV. TRACT. \11. QUAEST. I. TIT. II. - 475.
646
r. {tern, 11bro De intelligentiis, in
• VHa est processio, procedens ab ente quteto et
semp1terno, et prim us motus "· .
f. Item, Oionysius 2: • Vita est p~~cess10
theophanlarum ", id est divinarum appanttonum,
.. ab ente quieta et sempiterno •.
Contra hoc obicitur: 1. Si unius unum est
esse. definitio autem dicit quid est, esse unius
non debet esse nisi deftnitio una 3•
[Solutio}: Huius responsio apparere potest dc-
finitionum differentia manifestata.
a. Nota ergo quod prima, scilicet • vita est
intemus et naturalis motus • etc., assignata est
secundum substantiam, in qua • motus • ponitur
quasi pro genere, • intern us • vero et .. naturalis"
pro differentiis distinguentibus vitam ab actu qui
est a ad extrinsecus et ab actu qui est b praeter
naturarn sive non naturalis.
b. Alia, scilicet .. vita est prirnus et continuus
actus c viventis •, assignata est in relatione ad
subiectum, in qua supra praedictam additur com-
paratio ad viventem sive vivificatum.
c. Tertia, scilicet c vita est primus actus anirnae
in 4 corporis adaptati • etc., assignata est in re-
latione r ad subiectum dispositum, in qua additur
comparatio ad corpus aptatum ad motum sive ad
movendum.
d. Quarta, scilicet ista • vita est frui spirandi
munere ~, assignata est in relatione ad actum
vitae conservativum et manifestativum: vita
enim animalis conservator et manifestatur per
Comm.cnto 1 : spiratloncm. Unde Gen. 2, 7: lnspiravit in faciem
eius spiracufum vitae. Propter hoc potest anima
sive spiritus dici spiracutam vitae!, quia pote-.
state spirandi, quae est a sptrltu, conservatur
vita 1 ct manifestatur.
c. Quinta, haec scilicet • vita est processlo pro-
cedens ab ente quieto ,. etc., assignata est in re-
latione ad primum principiurn, et hoc genera1iter
exprimendo comparationern vitae ad ens sernpi-
ternum, a quo vita procedit.
. f. Sexta, scilicet • vita est processio theophania-
rum » etc., assignata est in relatione ad primum
principium, et hoc speciatiter secundum quod
respicit esse gratuitum, ad quod spectant divi~
nae apparitiones sive illuminationes, quae theo-
phaniae dicuntur.
[Ad obiecta]: 1. Ad' a I i u d considerandum est
in praedictis definitionihus quod quaedam respi~
ciunt vitam generaliter, scilicet ilia quae est Phi-
losoph i, scilicet "' vita est primus actus ,. etc.,
et ilia quam assignat Commentator libri 1
lntelligentiarum, scilicet ... vita est processio pro-
cedens ,. etc.; quaedam autem k specialius vitam
naturalem, ut quae est Bern a r d i, scilicet .,. vita
est naturalis ,. etc., et ilia quae est De motu cor-
dis, scilicet "' vita est primus actus animae in 1
corporis, etc. "'i adhuc quaedam specialius vitam
sensibilem, sicut ilia A m bros i i, quae est "' vita
est frui , etc.; quaedam specialissime vitam ra-
tionalem, ut quae est D ion y s i i, quae est • vita
est processio theophaniarum , etc.

CAPUT II.

QUID EST VITA SECUNDUM REM.

Sequitur de vita quid est secundum rem.

Primo ergo quaerendum est utrum sit sub-
I secundo, utrum sit anima vel aliquid illius.

stantia vel accidens; !

476 ARTICULUS I.

Utrum vita sit substantia.

Cirea pr1mum sic: a. Vita n est forma sive per- Sicut enim anima est forma et perfectio animati,
fectio viventis; dicit enim Philosoph.us"; .. Vi- sic vita eius quod vlvit, in quantum huiusmodi.
vere viventis est esse •j sed accidens non est b. Item, Commentator libri De inlefligentiis 6 :
forma vel perfectio substantiae 0 sive esse, sicut di- • Vita est id quod primo fluit ab ente quieto et
cit A verroes, super Jibrum De anima >5; ergo etc. sempiterno •. Ens quietum et semplternum est
-------------
• lt. Tl.Z, alii OllJ. ' j, V om. ad .•• Ut. • V add. 11trtw 11 . .- V et.
'P Ubro; Z in Ubro. V om. p. p. e. v. 11. 1 5 et. • p add. llll. tt
• R rdoUonrm. 1 s om. • Z 11plrttu•. ~ p (oorr.) et.
~som, •zorn.

1 Libtr de ca~als, § 17 (p. 179); d. C. Baeumker, De

motu cordis (p. 8, nota ti); S. Bonav., I Sent., d. 26, a. 2,
I 3 Cf. Arlalot., Topic., VI, c. 4 (1, 238).
4 De {Jfllma, II, c. 4 (Ill, 449).
q. I <UI 4 (1, 624). 5 Loc. cit., textu 31 (VI, f. 134b).
2 Cf_ De divln. oom., <. 6, §I (PG 3, 855, PL 122, 1151).
& Ct. 1upra, nota 1.
 DE PASSJBJLJTATI! PER AlllMAE SEPARATIONEM.
prima causa; quod pr!mo flu!! ab ipso ad es
viventium, non est acddensa, sed substantia
neque prius tempore neque natura in conditio
rerum v~ventium fluit ab ipso accidens
substantia.
c. Item, libro De motu cordis 1: c Vita est princi-
pium actus ani mae •. Sed principium actus ani mae
non est accidens b, sed substantia vel potentia c
vel potius utraque d, quia actus solent egredi a
substantiis mediante potentia; ergo, cum vita non
sit aliqua de potentiis animae, ut patet inducendo
per singulas, reUnquitur quod est principium ut
substantia.
Contra: I. Vita est iucunditas corporis hu-
mani; unde Eccli. 30, 23: lacunditas cordis est
vita hom in is; iucunditas au tern huiusmodi est
accidens; ergo etc.
2. Item, nullus motus est substantia; sed vita est
motus, ut patet ex illa definitione assignata jn
Commento super 1ibrum lntelligentiaram e 2, scili-
cet: «Vita est processio ~ etc.j ergo vita est ac-
cidens I.
3. Item. mars est prfvatio vitae; ergo mors et
vita opponuntur sicut privatio et habitus; vita R
ergo est habitus; sed habitus h, cui est opposita
privatio, est accidens; ergo etc.
4. Item, cum vita sit actus sive actio, haec vera 1
est ' vivens est agens sive operans '; sed quod
dicit 'pater', dicit relationem vel est in genere ad
aliquid, et hock non ratione substantiae suppo-
sitae, sed ratione formae, scilicet paternitatis, et
hoc quia paternitas est relatio sive in genere ad
aliquid. A simili videtur quod, cum vivens, licet
ratione substantiae quae vivit sit in genere sub-
stantiae, debet dici in genere actionis esse ratione
formae comportatae, scilicet vitae, quae est actio
quaedam sive operatio, et ita vita erit in genere
accidentis, non substantiae.
Respondeo: Ad hoc l potest dici quod vita non
est substantia, proprie dicendo substantiam, se-
cundum quod ilia solummodo dicuntur substan-
tiae quae secundum ordinationem praedicabilium
linea rem sunt in genere substantiae 3• Secundum
autem quod nomine extenso dicuntur substantiaem,
immo potius substantialia, quae aliquo modo
reducuntur ad ilia quae per se ordinantur in ge-
nere Hlo, dicl potest substantia ve\ potius sub-
stantia\e. Cum enim modus reducendi ad genus sit
• Cap. 9, n. 7 (p. 37).
2 Cf. supra, p. 646, nola 1.
3 Cf. S. Bonav., 11 Sent., d. 24, p. I, a. 2, Q.
(11, !162b).
647
qu~e ~ultiple~ ~ _quaedam enim reducuntur ad genus
13
SICUt pnncJpla, ut materia et forma ad genus sub-
qua~ s~ntla~, iuxta illud 8 o e t h J iII •: • Re!ictts extre-
~18 agJt de media, id est de substantia com
SJta •, similiter punctus ad genus quantitatis; qu:
~am autem reducuntur ut differentiae substan-
ba\es; ~uae~am ut potentiae, quae reducuntur ad
genus _lllud In quo est substantia o, quorum sunt
potentiae, ut potentiae animae ad genus illud .
qu_o est anima 5 ; quaedam ut actus proprius ~
pnmus, qui dicit esse eius cuius est actus, se-
cu~dum quod 'esse' dicitut actus entis - hoc
ulhm~ modo reducitur vita ad illud genus, in quo
est VIVerts, iuxta illud Philosophie dicentls·
• _Vive~e viventis est esse •. Quaerenti ergo utru~
VIta stt substantia ve\ accidens, dicendum est
quod substantia, id est redudbile ad substantiam
sive genus substantiae. Utrum autem aliqua con-
sideratione sit de genere accidentis, infra plenius
videbitur 7•
(Ad obiecta]: a. Ad ilia' ergo quae videntur
ostendere quod ll sit substantia, et primo per hoc
quod 'accidens non est pertectio substantiae, Sed
substantia' r: dicendum quod hoc verum est, se-
cundum quod 'substantiate' nomine ext~nso di-
citur substantia.
b. Similiter quod dicitur « quod prima fluit a
prima causa ad esse viventium, non est 1 acci-
dens, sed substantia a, verum est, sumpta sub-
stantia modo iam dicta.
c. Similiter quod dicitur 'accidens non est prin-
cipium actus animae, sed substantia', hoc verum
est, sumpta substantia modo praedicto.
I. Ad ea quae inducuntur pro alia parte, re-
spondendumt est, et prima ad prim urn. Cum
ergo obicitur quod « iucunditas est vita • etc.: di-
cendum quod loquitur de vita gratiae, quae est ex
~aritate quam debet concomitari iucunditas spi-
ritus.Undelnterlinearis8, super iUud 'iucun-
ditas cordis' dicit: c Quae est ex vera caritate,
haec est vita, scilicet per concomitantiam, non
per essentiam •.
2. Ad ali u d quod obicitur quod 'nullus motus
est substantia' etc.: dicendum quod, secundum
quod proprie sumitur motus, prout dividitur per
generationem, corruptionem, augmentum et dimi-
nutionem et loci mutationem, verum est quod
motus non est substantia.. Secundum autem quod
I • Ct. In Porphyr. Comment., II, lk g~ne~ (PL 64, 91).
!I Cf. supra. p. 158, ad 1~2 et num. 849.
I Dt anima, II, c. 4 (lU, 449).
I, ad 8
' Cf. infra, num. 41Q. 8 Ap. Lyran., in b. l.
 JNQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 476,
6411
motus concemit actum sumptum modo supra
dlcto '' prout scilicet dicitur actus prim us et pro-
prius, qui dicit esse eius cuius est actus, et s~b­
stantia nomine extenso dicitur substantiale SIVC
reducibile ad substantiam, sic aliquis motus est
substantia.
3. Ad a I i u do quod sequitur, dicen~um. ~uod
est quaedam privatio qua privatur _esse .slm~hclte~ ~
quaedam qua privatur esse partls,. S!CUt caec•
tate privatur esse oculi: oculus emm caecus non
est oculus nisi aequivoce dictus sicut oculus
erutus ~2. lila ergo privatio, qua privatu~ esse pa~­
tis, privat habitum sibi oppositum, qut est acc1~
dens· ilia autem privatio, qua tatum esse re1
tollit~r, non privat habitum, eo modo sumpto
476
Sequitur inquirere t si vita sit anima vel ali-
quid ani mae:
Et prima, si h sit anima;
secunda, si sit aliquid animae.
Quaeritur ergo prima utrum vita sit anima.
Quod' sic, videtur: 1. Ambrosius, libro De
bono mortis 4 , ostendit quod anima non potest
mori, quia est vita et vita est contraria morti.
Unde dicit: • Anima vita est. Quo modo potest
mortem suscipere, cum sit contraria? •
2. Item, Jibro De motu cordis 5 : • Anima ani-
malis una simplex est et ex ea tantum vivit
animal •. Sed vita est illud quo vivunt animalia,
et animalia vivuntk tantum anima; ergo idem est
vita quod anima; ergo vita est anima.
3. Item, Ambrosius, De bono mortis 1 6, pro-
bat quod anima est vita, sic: • Cui anima in-
funditur, vita infunditur; a quo anima discedit,
vita discedit; anima ergo vita est •.
4. Item, lsidorus, libra I De summo bono1:
• Vita corporis anima •.
5. Item, anima vivit se ipsa, ut vult Philoso-
phus8; ergo anima est sua vita; ergo etc.
6. Hoc etiam potest ostendi sic: Anima vivit; aut
ergo m se ipsa aut alia. Si alio, tunc similiter erit
--------·--
• v /lllul. ~ V add. o. • V uudtl~U; S om. nl1t ocuiQ
• R tm~rtllur. I lb. p (iaterl) i.lii om • STPR 0
• V acid. 'MI. • Ita I'L (Joe.. ) alll om. I a
alii tllllfradU. • V om .• z ~~ , "z :minu
pro
1 Cf. supra, p. 647, sub Respon.deo.
2 Cf. Aristot., Dt partih. animlll., I, c. 1 (Ill, 221).
3 Cf. infra, num. 4o79.
4
Cap. 9, n. -42 (PL 14, 559).
li Cap. 10, D. 10 (p. -43}.
habltu quo habitus et privatlo opponuntur pri-
vative, neque habitum qui est accidens, cuius-
modl est mors, quae prlvat esse slvc actum pro-
prium et primum ipsius rei specie! sivc substan-
tiae. Si tamen vita aliquo modo sit habitus, infra
dicetur 3•
4. Ad aliud dicendum quod, licet hoc quod dico
'vivens • imponatur a causa, quae quodam modo
est actio vel operatlo vel aliquid hulusmodi, quia
tamen actio ilia vel actus est prim us et proprius
ipsius substantiae qui dicit esse illius cuius est
actus, non debet poni in alio generc quam in
genere substantiae. Nee est simile de hoc quod
dico 4 pater • d, quia imponitur c a forma quae est
remota et accidental is esse rei sive I suppositi.
ARTICULUS !I.
Utrum vita sii anima.
quaestio de illo: aut vivit aut non; si non, ergo
non dat vitam; si vivit, aut ergo se ipso aut alio;
si alio '1, tunc similiter quaeritur de illo alio; si
ergo non est abire in infinitum, relinquitur quod
ipsa vel illud quo vivit, vivit se ipso. Sed verisi-
rnilius est quod ipsa anima vivit se ipsa quam
sit 0 aliud quo vivit; ergo anima vivit se ipsa
vita; ipsa ergo vita est anima.
7. Item, in praedicatis essentialibus si concre-
tum P de concreto, et abstractum de abstracto q 9 ;
sed animare est vivificare et animari vivificari et
animatum vivificatum sive r vivum, essentialiter
Joquendo; ergo anima est vita.
Contra: a. Nihil creatum est actus eius sive
actus egrediens a se .t; sed vita est actus egre-
diens ab anima; unde, libra De motu cordis 10, di-
citur: • Primus et continuus actus animae vita
est •.
b. Item, aliud est quod infunditur ab aliquo et
illud a quo infunditur; sed dicit Ambrosius,
libra De bono mortis II: • Quo modo substantia 1
eius, id est anirnae, interire potest, cum anima
sit quae vitam infundit? •
Ex iis patet quod vita non est anima nee e
converso, formaliter Ioquendo. - Quod conce-
dimus.
4 11 PZ 1 )
i""LZ · a corr., L pa/tr potut, alll pote•t; p (corr.) qui pro quia.
o Jtam"V Q l tit add. mg. - L •lc. ' T t:/. ~ V om. a. t. a. Jl. 'S morl.
'&ll' om.; R llllquod pro allud. P V com:rrtlo, 1" concrtlo. vIta VI' (~orr.),
0
• I. Z qiWn/am tubrlant/e pro q. m. '·
6 Loc. cit.
7 Sent., I, c. 12, n. 1 (PL 83, !562).
: Cf. De anima, II, c. 4 (Ill, 449).
CJ. Arlatot., De categ., c. 3 et Topic., 11, c. 2 (I, 3, 187).
°
1 Cap. 8, n. 1 (p. 30). 11 Loc. cit.
 DE PASSIBILITATE PER ANIMAE SEPARATIONEM,
!Solutio): Diccndum est ergo quod anima est
causa vitae in corpore et causa animae est causa
vitae in ipsa. Unde vitae", qua anima in se vivit,
anima non est causa, sed illud quod est causa
ani mac.
(Ad oblecta): I. Ad illud quod primo ohl-
citur contra hoc, per illud Am bros i i: c Anima b
est vita » etc., dicendum quod praedicatio ilia, ut
patct ex verbis Am bros i i, est effectus de causa.
Nee dicitur mars contrarla animae proprie, sed
co modo loquendi quo incontingentia sive incom-
possibilia dicuntur contraria. Et hoc ex serie ver-
borum ipsius Am bros i i patet; subiungit enim 1 :
.. Sicut nix calorem non recipit, nam statim re-
solvitur, et lux non recipit tenebras, nam statim
discutit ', infuso enim lumine, tenebrarum horror
aufertur, et sicut admoto d igne nivium rigor de-
sin it, ita et anima, quae vitam causat ', mortem
non recipit et non moritur ,., Ecce dicit quod
anima I causat vitam, quo significatur animam
esse causam vitae. Per exempla autem quibus a
simili declaratc quod anima non recipit mortem,
patet quod anima non est morti contraria proprie,
nisi eo modo quo contraria dicuntur incontin-
gentia h,
2. Ad a I i u d dicendum quod animal tan tum
vivit ex anima et nihilominus anima vivit vita.
Quia enim vita animalis est ab anima, per hoc
quod dicitur animal tantum vivere ex anima, non
excluditur quin ipsum vi vat vita; cum enim di-
citur c tantum vivit anima,., notatur praecisio cau-
sae primae sive principalis. Et hoc intelligendum
est ratione vivificationis sive vitae partis animalis,
scilicet corporis, quia animal ratione totius vivit
vita, sed ratione partis, id est corporis, vivit
anima 1 : anima enim non vivit se, formaliter lo-
quendo, neque effective, anima autem vivit vita.
Praeterea, cum dicitur ' animal vivit vita' t. et
' animal vivit anima ', habito respectu ad idem,
scilicet ad animal ratione corporis, diversa ratio
causalitatis notatur. Notatur enim in prima ratio
causalitatis forma lis, in secunda effectivae: anima
enim est causa effectiva vitae in corpore, vita
autem est forma ipsius viventis.
3-4. Ex iis patet responsio ad duo quae se-
quuntur, quia anima dicitur vita per concomitan·
tiam causalitatis, ut patet ex ipsis verbis Am-
b r o s i i. Praeterea, etsi vita corporis sit anima,
ut vult Is i do r us, quia hoc intelligendum est
per concomitantiam causalem, non ex hoc sequi-
tur quod sit anima per identitatem essentialem.
" R vita. & lla VP (corr.), all\ omlm~.
'T dtc/ara/ur. A R t/lam contl"ttntla. • z anlmt.
oR /pat. ,. L up . .r/cut... 'tlVtR. 1 !Ia p (mJ.), alii om.
rt.rpondro pro E. h. p. r " Z dt. ~ z ollttr.
I Loc. cit.
649
5. Ad ill u d 1 quod sequitur quod 'anima vivit
se ipsa' etc.: dicendum quod anima dicitur vi-
vere se ipsa, quia prlncipium vitae est in ipsa
nee est ab aliquo extra ipsam, sicut est de vita
corporis, quod est ab extrinseco, scilicet ab anima,
secundum quod dicit Ambrosius2 quod anima
causat m vitam, scilicet tacit quod vita sit in cor-
pore.- Nota ergo quod' vivere se ipso' est du-
pliciter: aut sicut se toto aut sicut aliquo sui.
Verbi gratia, aliter vivit anima se ipsa, aliter
vita: vita enim vivit se ipsa tota sicut est; unde
vivere vitae est esse: in vita enim non est ali-
quid quod non sit vita; sed anima vivit se ipsa '1,
id est aliquo sibi intrinseco, utpote formali prin-
cipia, quod non est alterius naturae quam ipsa
anima, et ideo ex hoc non sequitur quod anima
sit vita. Si enim haec esset vera 'anima est vita',
necessaria oporteret quod idem in ea esset in-
formans et informatum, id est ipsa., esset sua
forma, et idem esset illi esse et vivere sicut idem
est vitae esse et vivere P, quia vita se ipsa vi-
vit: hoc autem dico de anima rationali. Unde
Bern a r d us, 79 sermone Super Cantica 3 : c Vita
ani mae est vivens quidem '~, sed non aliunde quam
se ipsa •, ac per hoc non tam vivens quam vita.
ut proprie de ea loquamur. lnde est quod infusa
corpori vivificat corpus ut sit illud corpus de vi-
tae praesenUa non vita, sed ' vivens. Unde liquet
quod nee vivo • quidem corpori id vivere est
quod esse, cum a se minime vivere possit.
6. Ex hoc patet responsio r ad iII u d quod
sequitur. Et potest esse instantia: 1 animal se
ipso movetur, animal movetur motu, ergo animal
est motus '. Animal enim dicitur se • ipso moveri,
id est ab aliquo principia sibi intrinseco, eo
modo quo dicitur anima vivere se; animal ' di-
citur moveri motu, formaliter loquendo, eo modo
quo anima dicitur vivere vita. Unde sicut ibi non
sequitur 'animal est motus •• sic nee in proposito
• anima est vita'.
1. Ad u It i mum quod obicitur per locum a
coniugatis: dicendum quod non valet, quia, cum
dicitur • ani mare est vivificare ', potius est prae-
dicatio per concomitantiam quam per formam
sive essentiam, et ideo non sequitur quod anima
sit vita: ilia enim consequentia tenet in praedi-
catione formali.- Quod au tern illud dica-
tur per concomitantiam, manifestum est,
quia sicut 1 esse hominem' dicit formam con~
quentem totum compositum, sic 1 esse vivum ' re-
spectu ani mae et corporis; ' anima tum ' autem
• z dt.rcurrlt. • VL <lllfO/o, q11Dd. Z torr. • STZ aw~t, ~1lod L corr. IT dtriMI.
- S om. PratkrH··· liUa. 1
P add. ~~. "'Ita V, .UI erN/. • Z 11"f0·
• Ita f {ton.),. alll lfiJI#Itf. • STRLZ IUiio. 'Ita f (corrj, alii 114 it«
a Loc. cit. 1 3 Strmo 8/, n. 3 (PL 183, 1172).
 INQ. IV, TRACT. lfl, QUAEST. I. TIT. If, - 477,
650
. . ·
dJcrt perfection em partrs qu;.e ~s
·
non se
t altera pars
compositi, scilicet co~poris.t. Jcu,. ersgtoesse per~
quitur 'perfectum am rna ra 10t'la 1 e . ,
fectum humanitate, ergo anima est h umamtas ,
Utrum vita sit aliquid animae.
Sequitur inquirere ~trum vit~ sit a_liqui~ _ani mae:
Et prima, utrum Sit potenha ammae ,
477
An vita sit potentia animae.
Primo ergo quaeritur an vita sit potentia animae.
Quod sic, videtur: a. Commentator, IX
Ethicorum 1 : Vita plantae est potentia quae nu-
trit, augmentat et generare facit. - 1tem 0, vita
animalis est potentia sentire faciens, et quod illam
habet tam delectans quam tristans. - Item, ut
supra tactum est 2, anima vivit se ipsa, quia si
alia a se, erit processus in infinitum; ergo se
ipsa. Aut ergo tota se vivit aut aliqua sui po-
tentia. Si tota, ergo, cum non possit privari se,
non potest privari c sua vita nee mori, et ita
quaeHbet anima esset immorta1is; quod est tal-
sum. Si aliquo sui, ut potentia, ergo vita est
potentia.
b. Item, ornnis actus egrediens a substantia
creata egreditur ab ea mediante ali qua potentia:
solum enim essentia prima, scilicet increata, se
ipsa agit sine aliqua potentia sive virtute 3 ; ergo,
si actus vivendi exit ab anima, hoc erit mediante
aliqua potentia sive virtute. Unde sicut actus vi-
dendi d exit ab anima mediante virtute sive poten-
tia visiva, actus intelligendi mediante virtute sive
potentia intellectiva, similiter, ut videtur, et actus
vivendi~ mediante a1iqua potentia sive virtute
quae sit propria huius 1 actus; sed nulla potest
esse haec nisi vita, quae est praevia omnium
actuum potentiarum et a qua omnes habent quod
possunt e~ire in actus suos, quae, secundum quod
h~bet~r hbro De motu cordis", est potentia prae-
VIa al~arum; di~it enim idem: c Vivit' et vegeta-
tur ammal, ~entli. et movetur, discernit et intelligit,
et quae ex e1s onuntur, non facile numerabilia, ef-
ficere habet: et harum potentiarum haec prima
ut ~~~~~,~~~- EtJ"v~~ltumo~t~ta Vf'}:·~~~~a:m.
1 Ita PLZ ln mg., ~II OIQ, n.ll. •liau;,i(oorr_)::u und:.R o~.Ua P ;:,.)~&~~. om
.. VT •td.
1 Cf. lib. I, t. 13 (VI, f. 9a).
2 Cf. supra., p. 649, ad 5•
3 Cf supra. pag lMI ad 3 , C ( ti Ct. Topic., VI, c. 10 (l, 249); Ethlca od Ntcom.,l, •
• ' · , . ap. 11 n. 2 pag. 6).
I sicnalineeestin homo
proposito: perfectum enim anima ratio·
ratione partis, scilicet corporis.
perfectum humanitate est homo secundum s~
tatum.
ARTICULUS Ill.
I secunda, utrum sit actus animae;
tertia utrum sit habitus animae.
PARTICULA I.
distantia est quod vitam quasi praeviarn ceterae
sequuntur, sine qua h ceterarum nullam inesse
possibile est •. Cum ergo vita sit praevia aliarum
potentiarum et una illarum, ut 1 patet ex verba
praedicto, relinquitur quod ab ipsa es.t actus vi·
vendi.
Contra: 1. Vita in eadem ani mali est una et in~
divisa, potentia multiplex; ergo vita non est po-
tentia: ostendentes enim * qualemcumque diffe-
rentiam, ostendentes erimus quoniam non idem s.
2. ltem, vita non est potentia visiva neque sen-
sitiva neque auditiva l et ita de aliis, quia tunc
sequeretur quod corrupta visiva corrumperetur
vita: quod est falsum. - Praeterea, membrum
paralyticum vivit et non sentit; quare vita mem-
bri non est potentia sensus.
3. Item, si vita esset potentia animae, aut igitur
quaelibet potentia aut una solum aut duae vel
tres. Si esset quaeHbet potentia, tunc visiva po-
tentia esset vita: quod null us dicit. Si ornnes
insimul, tunc planta non haberet vitam neque
brutum animal, sed solos homo, quia ille solus
habet omnes potentias animae insimul. Si aliqua
una solum, ut sensitiva, tunc non viveret planta.
Si m vegetativa solum esset vita, tunc non esset
alia vita plantae et animalis: hoc n est falsum
et contra Aristotelem 6. Si duae vel tres insi·
mul, ut vegetativa et sensitiva, tunc non esset
planta viva, et ita de aliis combinationibus. Quare
videtur quod non est potentia.
4. item", si vita est potentia, potest exire in a~·
tum; quod autem exit in actum completum, exit
in actum mediante ali qua dispositione; ergo vita
exit in actum mediante aliqua dispositione; ergo
.al~llta f'Z (mi[.), alii om.'· n. p. p, "V vivendi, quod f'L (.Otr. 'Z vldtll~l
0
1 i Ita p (corr,), alii olttndtnltSIJUt pro · '
I .
0 Cf. Anat()t., Topic., 1, c. 16 (1, 185). c 7.
(II, 6).
 DE PASSIBILITATE PE~ ANIMAE SEPARATlONEM~
vita existit a in distantia ab actu; hoc autem est
falsum: vita enim est in 11 indistantia ab actu.
5. Item, si est potentia, diminutus est p 1\i loso-
phus, id est Aristoteles, ponendo potentias
ani mae et distinguendo, libro De anima 1, non
assignando illam Inter alias. Si non, tunc sunt t
supertlui notl in scientia medicinali, qui ponunt
virtu tern vitalem inter alias ani mae d virtutes.
[Solutio]: Ad hoc potest dici quod, cum vita
mu1tip1iciter dicatur, ut infra dicetur 2, in una ac~
ceptione, extenso nomine potentiae eo modo quo
virtus dicitur potentia, vita potest dici potentia;
proprius tamen virtus t dicitur eo quod est actui
coniuncta. Licet enirn potentia et virtus quando..
que idem dicant, id proprius dicitur potentia
quod ab actu est remotius, vtrtus vera quod
actui est magis coniunctum. Concedi ergo potest
quod I vita est potentia sive virtus, ut ostendunt
proposita pro prima parte istius problematis 3•
Unde, Jibro De motu cordis 4 : .. Prima virtus, id 1
est vita, certum praecipue organum vindicavit •.
Et haec forte est virtus vitalis, ut videturh ex
verbis A vice n n a e 5• Vita enim, quae est esse vi~
ventis, vigens virtute efficaciore in primo organa,
id est corde, motu ipsius aliis 1 opcrativls virtutem
operandi ministrat; propter quod dicitur virtus.
Et haec plane determinata sunt libra De motu
cordis 6, in capitulo quo ostenditur quod motus
cordis est prindplum omnium aUarum virtutum.
(Ad obtecta): l. Ad primum contra hoc'
inductum, dicendwn quod vita est alia all iUa po-
tentia quae dividitur: non enim est potentia sive
virtus apprehensiva neque motiva, quarum utraque
dividitur, quia comprehensiva dividitur in compre-
hensivas exteriores et interiores 7, motiva in moti~
vam naturalem et animalem 8, et, ut sit ad unum di~
cere, nulla est illarum quae dividuntur. Praeterea,
non omnis potentia dividitur, sicut ilia quae habet
esse determinatum in ultima differentia; propter
quod non sequitur 'vita est indivisa, potentia di~
visa vel multiplex 1, ergo vita non est potentia
vel virtus ': non enim omnis virtus vel potentia
dividitur. Ratio autem quare vita manet indivisa
et non dividitur sive multiplicatur sicut potentia
vel virtus alia, est quod Hla immediate egreditur
a substantia animae in corpus per indistantiam
ab esse: unde vivere dicitur viventis esse 9 ; unde
sicut esse in eadem manet indivisum, sic vita.
• LZ rJCit.
~ R habttur.
' V dOUIIfll$.
1 Ct. Ub. 11, cc. 3 et 4 (fll, 447sqq.).
2 Ct. infra, p. 654, ad 2 et p. 674 b sq.
3 Sub litt. a-b. 4 Cap. 2, n. 6 (p. 12).
5 Cf. infra, nota 10.
• Cap. 8 (p. J(Jsqq.).
651
Haec ergo est ratio quare manet indivisa, secun-
dum quod refertur ad actum primum a quo di-
cltur vlvens esse M. Alia est secundum quod re-
fertur ad actum secundum, qui" distinguitur per
sensum et motum, prout determinat sibi organum
unum, scilicet cor. Unde Avicenna, libro JIO;
.. Vitalis virtus est ilia quae spiritus esse con-
servat, qui sensus et motus vehiculum existit, et
ipsum reddit aptum ad eorum impressiones reci-
piendas, cum ad cerebrum pervenerit. et tacit ip-
sum potentem dandi vitam ubicumque expandituro,
et huius quidem virtutis sedes et operationis eius
processus est cor •. Unde neque in relatione ad
actum prim urn quo perficit suum perfectibile, neque
in relatione ad organum, quo egrediuntur in esse
operatlones illius, est divisibilis neque etiam ex
relatione ad motorem, immo, quia egrediuntur
operationes illius in esse ex immediata coniunc-
tione cum primo motore, debet esse indivisa.
Unde, Hbro De motu cordis 11 : " Semper enim mer
tori est proximum quod ab eo est prim urn; omnis
vera virtus quo magis accedit principia, perfectior
est, multitudine et divisione minor, potentia et
unitate praestantior, perseverantiae et operationi
accommodatior, essentia integrior, sibi sufficien-
tior •. Hoc: autem non est reperire in potentiis sive
virtutibus quae dividuntur.
2-3. Ex ils patet in parte responsio ad e a quae
sequuntur, quia vita neque est potentia visiva etc.
neque est una potentia neque duae vel tres ne-
que P omnes insimul neque etc.; est tamen alia ab
iis, ut ex dkUs patet, quae est praevia" et quasi
orlgo aliarum. Unde A v icenna, Hbro l, 4 cap. 12 :
.. Nos autfm dicimus' quod quemadmodum ex.
humorum spissitudine secundum aliquam com-
plexionem substantia generatur spissa, quae est
membrum aut pars membri, ita ex humorum va-
poribus et eorum subtilitate secundum aliquam
complexionem substantia generatur subtilis, quae
est spiritus. Et hie quidem spiritus, cum secun-
dum complexionem provenit quam debet habere,
ad bane recipiendam virtutem praeparatur, deinde
omnia alia praeparat' membra ad recipiendum
omnes alias animales virtutes et reliquas. Virtutes
equtdem animates in spiritu et ~em.bris non pr~
veniunt nisi postquam haec v1tahs provenent
virtus i ideoque, licet virtutes ani males alic~iu~
membri destruantur, vivum t tamen ad hue exJstit
1 ctr. supra, num. 3M'. & Ct. supra, num. 362.
9 Cf. Aristot., lk anima, U, c. 4 (Ill, 449).
10 Canon, 1, Fen I, doctr. 6, c. I (p. 7.5).
II Cap. 8, n. I (p. 30).
12 toe. clt., c. 4 (p. 78).
 JNQ. JV. TRACT. Ill. QUAEST. I, TIT. II, - 477.
652
nisi haec virtus in eo fuerit destructa .... Et dicuna
tur hie virtutes 'animales' communiter ab anima.
4 Ad a 1i u d quod obicitur quod 'omnis poten-
tia ~xit in actum mediante aliqua dispositione,
sed vita existit in indistantia a a suo actu ' etc:
dicendum quod actus perfectionis, qui est ex co~a
iunctione formae substantia1is cum suo perfecha
bili, non exit b in esse mediante aliqua disposi-
tione · forma enim huiusmodi se ipsa unit se suo c
perfe~tibili, ex cuius unione relin~uit~r in. per-
fectibili actus primus sive perfechoms pnmae.
Unde, quia actus vitae sive qui est vita. e~t pri-
rnus, ut dans esse viventi, omnino est md1stans
a suo actu, in quantum huiusmodi. Unde, suppo-
sito quod vita sit potentia a qua exit vivere, quod
est actus primus, non oportet quod hoc fiat ali-
qua mediante dispositione; potentia au tern, quae
egreditur in actum qui non est primus neque
perfectionis primae, sed potius in actum extrin-
secum vel secundum, requirit aliquam dispositio-
nem mediam. Verbi gratia, potentia sive virtus
visiva, in quantum exit in actum videndi, requirit
ahquam dispos1tionem mediam, scilicet ex parte
organi, et consequenter ex parted sui, qua exci-
tetur ad actum videndi: virtus enim ani mae, H-
cet, quantum est ex parte sui, non fatigatur ne-
que debilitatur, ratione tamen qua est coniuncta
organo, eius participat passiones. Similiter dici
potest de vita sive virtute vitali: quod e, in quan-
tum mediante motu cordis et spiritibus vitalibus
exit in acturn extrinsecum, scilicet in actum 1 qui
non est primus neque perfectionis primae, hoc
facit mediante a1iqua dispositione. Unde, libro De
motu cordis 1, dicitur quod • ipsius cordis effectus
ad reliquorum operationes est medius •, scilicet
inter vitam sive virtutem vitalem agentem et actus
potentiarum.
5. Ad ultimurn dici poles!' quod alterius inten-
tionis est medicus et physicus in determinatione
eorum quae ad animam referuntur. Medicus enim
prima et per st intendit de ill is 2 quae an imam in
unione cu~ corpore sive vitam conservant: prop-
ter ~uod elUs est proprie et per se de vita pro-
fundlOre et perfectiore inquisitione investigare et
determinare. Physicus autern de illis intendit qui-
bus pervenltur in cognitionem ill ius; per obiecta
aut~m, ~ctus et potentias convenientissime per-
~emtur. m cognitionem il1ius - et dico de obiec-
hs, ~c.tibus et potentiis exterioribus, scilicet quae
resptc1unt motum et sensum exteriorem - propter
I Cap. 8, n. I (p. 31).
2 Cf. supra, num. 3fi8, U.
a Cap. I (Ill, 444•q.).l
quod physic! est investigare profundius et per-
fectius de iis, medici perfectius de vlta. Propter
quod conveniebat quod medicus determinaret de
vita secundum quod est actus, et de virtute Vi-
tali et de aliis pertinentlbus ad vitam, quae non
oportuit a physico h determinari. Determlnat au tern 1
Philosoph us, in principia II De animal, de vita
suffidenter secundum eius intentionem, scilicet in
comparatione ad subiectum illius, scilicet corpus
physicum, ubi determinat quae corpora physica
participant animam, ut quae recipiunt alimentum,
augmentum et decrernentum; etk in comparatione
ad suam causam, scilicet animam, ubi determi~
natur quod anima non est l actus corporis nisi
habentis vitam; et in or dine ad potentias vel
actus ani mae, ubi determinat rn quod ~ vivere' di..
citur multipliciter secundum distinctionem poten-
tiarum veP'- actuum anirnae, et quod praevium
est ordine naturae. Ad unum ergo dicendum est:
quia o intentio medici est per se circa vitam, phy~
sici non, rnultiplicius habet determinare medicus
de vita quam physicus. Et potest dici, sine prae-
judicio- in lllibro De anima", cum dicit:~ Mulw
tipliciter autem ipso vivere, etsi unum aliquod ho-
rum insit solum, vivere dicirnus ipsurn, ut intellec~
tus, motus, sensus et status; etP secundum locum
adhuc motus, secundum alimentum et detrimen-
tum et augrnentum • etc. - quod ilia multiplicitas
vivendi est a virtute vitali. Unde ibi fit compa-
ratio actuum consequentium ad vitam sive virtu-
tutem vitalem, prout est quodam modo causa
illorum q. Quod videtur ex verbis PhiJosophi 5,
quae ibidem subiunguntur, quae sunt: c Vivere [vi ..
dentur] autem in se ipsis habentia principium et
potentiam huiusmodi, per quod augmentum et
detrimentum recipiunt,. etc. Hoc autem principium
et haec potentia secundum seriem textus videtur
esse vita sive virtus vitalis.
Ad argumenta introducta pro alia parte,
quia concludunt ex mediis non necessariis, re-
spondendum est.
a. Et primo ad p r i rn u m. Cum enim dicitur
'aut anima vivit se tota, aut aliqua sui paten..
tia ' etc. r: dicendum quod neque se tota neque
aliqua sui potentia, sed aUquo sui, scilicet suo
'quo est'.
b. Ad aliud quod" obiciturt quod 'omnis
actus exiens a substantia, egreditur in esse
mediante ali qua potentia': dicendum quod h.oc
non est verum de actibus primis, qui exeunt
• Cap. 2 (Ill, 445).
r. Loc. cit.
 DE PASSIBlL1TATE PER: ANlMAE SEPARATIONEM.
in esse ex coniunctione formae substantiali 8 d.
cum sua materia stve perfectibili. Anima e .
unit a se cum sua materia b nulla interven,·e"n'tm I1 a.Jquzs. actu~ m corpore, scilicet actus animandi
' e save vzvend1.
Consequenter quaeritur an vita sit actus.
Quod slc, videtur a. per Aristotelem IX
Ethicae 2, dicentem quod vita est actus. '
b. Item, tibro De motu cordis 3 : • Primus et
continuus actus animae vita est •.
c. Item, eadem~: « Aequalis et continua est vita
et primus actus formae ex quieta et sempiterno
fluens "·
d. Item, Bernardusr, De Iibera arbitrio et
gratia d 5 : .._Vita est intern us et naturalis mo-
tus" etc.; sed • omnis motus in actione firmatur,..
secundum quod dicitur libra Sex principiorum
ergo vita est actio vel actus.
e. Item, Ambrosius 7 : • Vita est frui spirandi
munere ,.; frui autern est actus quidam i ergo etc.
Contra: 1. Vita r est perfectio viventis vel ani-
rna lis vel hominis vel alterius huiusmodi; sed
actus, cum sit accidens, non potest esse talium
perfectio.
2. Si au tern diceretur quod non est actus
qui est accidens, sed substantia sive substantialis
- contrarium videtur per hoc quod dfcttur
libro De motu cordis 8 : • Primus et contlnuus ani-
mae actus vita est, quae motu cordis efficitur ,.i
quod autem efficitur motu cordis, accidens est.
3. ltem, in actione sive actu est difformitas
sive dissimilitudo terminorum ab invicem et a
media; in vita nulla est difformftas sive dissi-
militudo; ergo etc.
4. ltem, actus est signum vitae!; signum autem
et signatum differunt et nihil est signum sui.
5, Item, differunt actus et potentia in unoquo-
que; sed vita est potentia, ut ex auctoritatibus
patet supra dictis 9; ergo non est actus.
6. Item, omnis actus est actus alicuiUs poten-
tiae; ergo, si vita est actus, est& etc.; non est
autem reperire atiquam potentiam cuius possit
esse actus; ergo etc.~ Si diceretur quod est
actus virtutis vitalis -hoc non est verum,
• V Ylvlt. " l om. s!Pr ... mattriD. • V a~d. llbro.
• Z tt. 1 S om. ut attus ..• ]Jtr/fclt. '" Ita YP (oorr.), alii quf.a. • S om. t. s.
I Cf. supra, p. 420, In Solut/ofU!,
2 Cap. 9; cf. X, c. 4 (II, 113, 120).
3 Cap. 8, n. 1 (p. 30). 4 Cap. 1, n. 5 (p. S).
s Cap. 2 (PL 182, 1003).
o Cap. 2 (f. 32a).
T De bono morns, c. 1, n. 2 (PL 14, 539).
8 Cap. 8, n. I (p. 30).
653
. .
:~po.sJtione ~edJa 1, ex cui us unione rellnquitur
PARTICVLA II.
478
An vita sit actus an/moe.
quia v!rtus. v:~alis posterior est vita, quae dicitur
esse vtvenbs , de qua hie proprie intenditur.
7. Item, si vita est actus, aut primus aut se-
cundus. Non prim us, quia talis est ipsa anima·
unde definitur sic 11 : • Anima est actus primu~
corporis physici potentia vitam habentis "i duo
autem actus primi in eadem esse non possunt;
ergo est actus secundus; sed talis est accidens;
ergo non est esse h viventis; sed de 1 vita huius-
modi est quaestio; ergo etc.
Respondeo quod vita est actus, formallter Io-
quendo sive essentialiter, et actus prim us et con·
6; tinuus, scilicet substantiae nobilis. - Quod .t
sic patet: Omne illud quod prima perficit, est
actus prim us; vita est id quod prima perftcit t;
propter quod vita dicitur esse viventis. Praeterea,
omnes actus rei viventis vitam subiciunt quasi m
radicem et principium; unde, libro De motu cor-
dis 12 : • Potentiarum haec prima distantia est quod
vitam quasi primam vel praeviam ceterae se-
quuntur ,., Praeterea, est actus continuus: licet
enim vivens a1iorum actuum recipiat interpola-
tionem, tamen vitae interpolationem non recipit.
Unde, libra De motu cordis 13 : • Vitae actus ne-
cessaria confinuus est, ceterorum vera minime.
Intercipiuntur enim natura aut aegritudine sen-
sus, motus et similia "• ut somno, apoptexia; iis
demum solutis, in statum redeuntes ~. Sed, quia
vita est forma nobilis et inter omnes formas no-
bilissima, non potest esse actus cuiuslibet (I sub-
stantiae, sed substantiae P nobilis; unde vita est
actus primus et continuus substantiae nobilis u •• Et
quia nobUltas substantiae consistit principaliter
in duobus, scilicet in movendo et cognoscendo
- propter quod omnes definiendo animam, quae
est substantia nobiJis, definiebant eam penes mo-
tum et cognitionem, ut dicit Pb.ilo.sophus, in
( De anima 1.5 - vita ergo est actus primus et
continuus substantiae nobilis moventis vel co-
gnoscentis vel utrumque facientis. Dicendum ergo
•Tom. /Sadd.tt. •Lo~a. -'Zadlls. 'Tom.
« V add. d. ~ STFRL 'uluscrunq/lr. ~ Uai'Z add. IIIJ"•• aUI CPII1. s. s.
g Cf. supra, num. 477.
10 Cf. Arlstot., De anima, II, c. 4 (Ill, 449).
tt Aristot., De anim<~, ll, o;:. 1 {lit, 444).
1;/: Cap. I, n. 2 (p. 6).
13 Cap. I, n. 4 (p. 7).
t4. Ct. Af\s.tot., Dt anima, U, c. 4 (Ill, 448).
'' Cap. 2 (Ill, 433).
 JNQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 478.
654
quod vita est actus huiusmodi, ut patet ex auc-
toritatibus pro parte ista inductis.
[Ad obiecta]: I. Ad prim u m inductum con-
tra hoc, dicendum quod est prim us actus formae
substantialis sive formae substantiae et est actus
consequens ad primum. Licet autem consequen-
tium actuum aliquisn sit accidens, non tamen actus
primus, qui est perfectio et actus substantiae,
cuiusmodi b actus est vita.
2. Ad a 1i u d quod dicitur c in Hbro De motu
cordis, quod .. vita est quae motu cordis efficitur ",
dicendum quod vita d multipliciter dicitur. Quan-
doque dicitur actus primos simpliciter sive per-
fectio viventis, ut qua in coniunctione animae et
corporis tatis ipsum corpus vivificatur; alio modo
dicitur potentia, in quantum, vigens virtute abun-
dantiore in corde, motu ipsius aliis operativis
virtutem ministrat operandi; tertio modo dicitur
actus vel operatio e vitae. Sicut enim nomine in-
tellectus quandoque intelligitur ipsa potentia in-
tellectiva, quandoque actus eiusdem, actus, dico,
accidentalis, ut qui provenit ex comprehensione
rerum extrinsecarum, similiter est de vita. Unde
vita quandoque nominat ac:tum vitae, scilicet ac-
cidentalem sive secundum, et vita sic dicta est!
accidens; et haec est de qua dicitur in R libro De
motu cordis: • Haec efficitur motu cordis •; et
subditur 1 : •lbi igitur est movens •, scilicet anima;
in corde enim est anima movens 11 et ex hoc motu
efficitur vita, quae est effectus huius rnotus. -
S i obi cere t u r ex serie 1itterae ibidem, qua
videri posset quod auctor intelligit de vita quae
est prim us actus; dicit enim sic: • Primus et con-
tinuus actus anirnae vita est; haec cordis motu
efficitur. lbi igitur est movens• - potest dici
quod vita perficit viventem, et sic dicitur actus
primus, id est perfectio prima; et aliis operativis
ministra1 virtutem operandi, mediantibus spiriti-
bus vitalibus et operationibus sive rnotibus, quae
exercet mediante primo organa, scilicet corde,
et secundum hoc dicitur potentia sive virtus et
potest dici prima. Praeter hos modos dicitur mo-
tus vet actus quo ministratur virtus operandi
aliis operativis, et secundum hunc modum dici-
tur actus primus, scilicet ratione prloritatis et
p~aecessionis actuum aliarum operativarum.- Vel
ahter posset intelligi illud verbum, scilicet " vita
motu c_o~d.~s efficitur •, eo modo quo aliquid dici-
!ur effJCJ m suo effectu, ut diceretur vita ettici
Jd est extra fieri, scilicet in suo etfectu, ld est
---------
I Cap. 8, n. I (p. 30). 2 Ct. supra ad 2
3 Cf. supra, ad 2 et p. 652, ad b. ' ·
in operibus operativarum, quae ab ipsa vita ha-
bent principium et t potentiam operandi: et se-
cundum hunc intel1ectum sumeretur vita in sua*
prima significa1ione.
3. Ad aliud dicendurn quod vita 1, prout di-
citur actus primo modo sumptus, nullam dicit
dissimilitudinem sive difformitatem sicut nee esse.
Prout autem vita dicitur actus vel motus qui est
accidens, scilicet secllndum quod tertio modo di-
citur, sic m dicit difformitatem, quia sic non est
semper coniuncta suo termino vel fini.
4. Ad a I i u d dicendum n, secundum quod di-
cunt quid am, quod o vita quandoque dicitur
continuatio esse viventis, quandoque ipsa vis
continuativa, quandoque ipsa operatio sive actus
sequens, quae, inquam, operatio est effectus vis
illius et signum continuationis illius. - Ad il-
l u d ergo quod obicitur quod ' actus est signum
vitae' etc., patet responsio, quia actus sive ope-
ratio, sequens ipsarn continuationem P, signum
est continuationis ipsius: et sic vita est si-
gnum vitae, secundum quod vita sumitur in dl·
versis acceptionibus. Nee hoc est magis q in con.
veniens quam si diceretur ' continuationis esse
viventis signum est actus vel operatic sequens
ipsam '.
5. Ad a I i u d quod sequitur, potest dici quod
vita secundum diversas acceptiones est actus et
potentia, ut patet ex dictis 3. Nee hoc est incon-
veniens: simile enim reperitur de inte1lectu et
aliis potentiis animae.
6. Ad a I i u d quod sequitur, dicendum quod,
ut supra tactum est 4, non omnis actus est actus
alicuius potentiae, sicut actus primus a quo est
esse; actus enim animandi non est ab aliqua
potentia' anirnae, immo potius ab ipsa essentia
animae. Similiter dici potest de vita quod non
est actus alicuius potentiae, immo potius, ut dic-
tum est 5, inest viventi in coniunctione animaecum
corpore, non mediante aliqua potentia, sed ab
ipsa essentia animae, quae unitur immediate cum
corpore se ipsa, non mediante potentia vel dispo-
sitione aliqua.
7. Ad u I tim u m dicendum quod alio modo
est anima actus primus et alio modo vita. Cum
enim actus quidam sit ut scientia, quidarn ut
considerare, ut habetur a phi 1o sop h. o 6 , anima
est actus primus simpliciter et respectu actuum
qui sunt ut scientia et qui sunt ut considerare.
Vita autem est actus ut considerare, et primus
! 4
Cf. supra, ad 2 et p. 652, ad b.
~ Cf. De anima, II, c. 1 (Ill, 444).
 DE PASSIBILITATE PE~ ANIMAE SEPARATJONEM.

respectu actuum qui sunt ut considerarea: esse
enim vitae sive vita ipsa, in quantum huiusmodi,
est actus ut considerare, non ut scientia. Consi-
deratis ergo omnibus actibus, quorum principium
est anima - actibus, dico, existentibus ut constde-
rare - primus omnium est vita, prim us, dico, na-
tura, ut a quo non convertitur consequentla, et
prim us, ut a quo alia habent motus et operatio-.
nes. Unde, in b libra De motu cordis 1, determinatur
quod unum est organum primum, scilicet cor,
et unus est actus prim us et ab iis est motus et
operatio aHorum; dicit enim: "Vita in animali est
prima •. Dicirnus autem sic primam ut quat non
existente, reliqua nee actus invenit nee intellec-
tus attribuit, ipsum autem sine reliquis existere d
vel saltern intelligi e possit. Sic igitur vita sensu,
motu ceterisque similibus prior: neque enim co-
aequaevi sunt sensus et similes potentiae cum
vita; unius autemf una est anima, et ipsius ali-
quod instrumentum primumR·, ipsius igitur effectus
ad reliquorum operationes est medius ipsumque
reliquis motus et operationis prindpium.- Vel
potest a1iter dici quod anima est actus prim us
simpliciter, vita h est actus primus sequens unio-
nem animae cum corpore. Sed ad hoc' notandum
quod duplex est genus formae in genere forma-
rum quae sunt substantiae. Quaedam autem
est forma quae est substantia tantum, quaedam
quae est substantia k et motor, qualis forma est
anima. Ex coniunctione autem ani mae cum cor-
pore tali, in quantum est substantia, est esse
animatum; ex coniunctione ani mae cum corpore
tali, in quantum est motor, est esse vivum 1 : ex
I eo enim ex quo aliquid habet motum ex se, ex
hoc est vivum sive vivens. Ex se, dico, propter
gravia et levia, quae habent motum, non ex se,
sed a generante vel removente prollibens. Est
ergo vita actus prim us sequens unionem ani-
mae cum corpore, in quantum anima est mo-
tor et actus primus, relictus ex coniunctione
anlmae cum corp:ne, in quantum anima est
huiusmodi.

PARTICULA Ill. 479

An vita sit habitus an/mae.

Consequenter quaeritur an vita sit habitus. c. ltem, ut habetur ex supra dictis s, vita est
vis vel potentia; ergo non est habitus.
Quod sic, vtdetur: 1. Ut habetur a phi 1o· Respondeo: Dicendum ad hoc' quod, ut supra
sop ho2: "Habitus est qualitas difficile mobilis •; tactum este, vita dicitur multipliciter. Dicitur enim
talis est vita; ergo etc. _ Q u 0 d au te m vi t_a actus et actus prim us; et hoc dupliciter, quia vel r
5
it qua 1it as, videtur, quia a vita dicimur v1- ut actus dicit esse~ viventis substantiale vel' ut
ventes sicut 3 scientia scientes, et qualitas est accidentale. Dicitur etiam potentia vel virtus no-
secundum quam quales dicimur m 3• - Q u o.d mine extenso 7, quae, ratione alicuius proprietat.is
1
aut em d iff i c i I e mobilis, patet, cum non sit habitus, potest dici vis sive virtus babitua IS,
separabllis a vivente, dummodo anima sit unita scilicet propter facilitatem sive habilitatem ex-
eundi in actus sibi proprios. Sicut enim liberum
corpori. I arbJ'trium dicitur potentia habitualis propter f_a-.
2. Item, habitus est quo n habilitatur virtus ve
cilitatem exeundi in actus suos, sic" p>test d1c1
potentia ad exitum in opus sive actum sibi con- virtus vitalis virtus habitualis propter facilitate~
venientem; sed vita est qua habilitantur paten- sive habilitatem exeundi in actus suos et conti-
tiae vel vires animae sive animalis ad exeundum nuandi se in eisdem. Non est autem habitus, pro-
in opera vel actus convenientes i ergo etc. . prie sumendo habitum r, lice~ quod~m modo ~a-
3. Item, mars est privatio sive de genere p~J- beat proprietatem habitus SJVe potius potenttae
vationum 4 • sed habitus toiHtur privattone, v1ta
' morte; ergo etc.
autem tollitur . . ~--
[Ad oblecta]: J. Ad iJiud quod pnmo' ~bt-.
contra: a' Ha •u 1·tus cons•'st•'t 1'n d1stant1a ab • t
citur contra hoc, scilicet quod vita es quat
1 tas
actu, vita nequaquam; ergo ek. . difficite mobilis •: dicendum quod hoc x non est
b. Item, habitus activum 0 habile reddlt ad agen- verum. Cum autem obicitur 1 quod,' se:undum
dum: activumP enim ex habitu habilitatur a~ opus vitam dicimur" quales, quia viventes : dtcendum
vel act urn; vita autem est ipse actus; ergo etc.

•VInhl/lpn.
•Vf (C:On:.),
• f' (.:off.) tt.

l Cap. I, n. 5 (p. 8).

4 Cf. Ambcos., De bono mortis, c.. t, o. 2 (PL 14,
.5 Cf. supra, num. 477. 6 Cf. supra, p. 654,
::1·.
2 Cf. De categ., c. 6 (I, 13). 7 Cf. supra, ~1, in Soluliont.
3 Cf. Aristot., De categ., c. 6 (1, 1~).
 656 JNQ. IV. TRAC"f. Ill, QUAEST. I. Tli. II, - 480.

quod est praedicatio in quale substantiale, eo
modo quo differentia praedicatur in quale, et in a
quale accidentale, eo modo quo accidens prae-
dicatur in quale. Non ergo dicimur quales se-
cundum vitam, secundum quod 'quale' dicit
accidens et qualitatem, sed secundum quod
'quale • dicit substantiam vel substantiale: vi-
vens enim, licet modum dicat qualitatis, res"
tamen, quae subest modo, dicit substantiam vel
substantiale.
2. Ad a 1i u d quod sequitur, dicendum quod,
licet vita quodam modo expediat sive habilitet
potentias animae vel animalis ad exeundum in
opera sua, non propter hoc debet dici habitus,
quia si hoc, una potentia vel habitus unius po-
tentiae esset habitus alterius; potentia enim sive
habitus cognitivae ipsam affectivam reddit habi·
Iem quod am modo ad exit urn in actum suum:
cognitio enirn excitat et habilitat affectivarn ad
amandum; sed quando a liquid est additum ipsi
potentiae ut inhaerens eidem, disponens iflam et
habilitans et efficiens facilem in actum proprium,
illud potest dici habitus. Non sic t est de vita,
quae, quia est quasi radix virtutis et vigoris ip·
sarum potentiarum et etiam esse earumdem et
quia mediante spiritu vitae vel potius irradiatione
virtutis vitalis ad organa potentiarum iuvantur
ipsa operativa- unde, in libra De motu cordis 1:
• Matus quoque et sensus vitae obnoxii sunt;
ex ea enim sunt; spiritum enim animalem pri~
mum spiritu d vitae in actum produci, necesse
est" - dicitur vita potentias expedire et habiles
ad actus suos efficere.
3. Ad u It i mum dicendum quod mars, proprie
loquendo, non est privatio, sed potius corruptio
vel destructio t - privatio enim aptitudinem re~
linquit ad habitum privatione sublatum - et hoc
ratione vitae subtractael, quae non tollitur ipso
habitu sublato. Praeterea, habitus habet esse de.
terminatum circa poten1iam sive virtutem aliquam;
vita autem c non determinat sibi esse circa po.:.
tentiam aliquam neque ipsa morte sublata relin.
quitur aliqua aptitudo naturalis ad eamdem, cum
omnis aptitudo naturalis ad vitam sit ex aliqua
influentia animae ve1 praeparantis h corpus ad
susceptionem vitae vel perficientis illud, Jicet
forte, secundum a I i quos 2, aptitudo et appetitus
aliquis relinquatur ad eamdem sive ad unionem
cum anima ex ordine divinae iustitiae. Unde, in
libro De motu cordis 3 : «Vitam constare necesse
est 1 aut in universum animal deperire; id k au-
tern est mori •.

MEMBRUM II.
A quo sit vita.

riifete_rminato de v_ita quid est, sequitur deter- I Primo ergo quaeritur 1 a quo effective;
~ mmare a quo 1mmediate est. secunda, a quo originaliter.

CAPUT I.

A QUO SIT VITA EFFECTIVE.

P rimo ergo quaeritur de causa efficiente m •

mediata ipsius vitae. lm-
I p .
nmo de cau~a e~icie~t~ vitae rationabilium;
Et hoc dupliciter· secunda vera 1rrahonabJI1um n, ut animalium et
· plantarum.

ARTICULUS I.
4-80
De causa efficiente vitae ralionabilium.
Quaeritur ergo prima si vita ratio bT
sit a Creatore vel a creatura ut na 1 1 ~m
I .
Quod o a Creatore, vldetur slo: 1. Oen. 2, 7:
mediata. a causa lm· Formavll Deus hominem de limo terrae et inspl-
ravit in fact em elus sptraculum vitae; ab eodem

1
Cap. 81 n. 2 (p. 31).
2 Cf. supra, p. 506, ad I. I 3 Cap. I, n. 4 (p. 8).
 DE PASSIBILlTATe PER ANIMAE SEPARATIONEM.
autem et modo indlfferenti 11 est spiraculum vitae
et ipsa vita: non enim alia operatione venit In
esse vita et alia spiracu1um vitae nee ab alio
producebatur in esse vita primi hominis et alia-
rum; ergo vita immediate est a Deo: vita, dico,
hominis, de qua princlpaliter hie intenditur.
2. Item, actus vitae slve qui b est vita tnfaUga-
bills est i unde, libra De motu cordis t: • Vitae
actus necessaria continuus est, ceterorum t vero
minime •. Sed, ut habetur in 1ibro De somno et
Vigilia 2, omne i11ud, cui us opus est secundum
naturam, contingit fatigari et languere, si indesi-
nenter ageret. Dicitur enim ibi: « Quorumcumque
est aliquod opus secundum naturam, quando ex-
cedunt d aliquod tempus vel aliquid horum quae
possunt tempore facere, necesse est ea tanguere,
ut oculos videntes, et quiescere facientes hoc, si-
militer autem manum et a1iud omne cuius est
aliquod opus. Quare si aiiqti'orum est opus ali-
quid sentire continue, languebit, et non hoc ta-
ciet •. Ergo vita non est actus alicuius agentis se-
cundum naturam i ergo est actus progrediens ab
agente supra naturam.
3. Item, motus, quo vivit anima in se, ut dicit
Plato 3 et Macrobius 4 exponit, essentia est
ani mae; sed constat quod essentia ani mae est a
Creatore; ergo etc.
4. Item, Dionysius, De divinis nominibus,
cap. De vita 5 : • Omnis vita et vitalis motus ex
vita ipsa quae est supra omnem vitam •.
5. Hem, in libra De motu cordis 6 : • Vita est
primus motus ex quieta sempiterno fluens •; sed
quietum sempiternum est solum Primum; ergo etc.
6. Item, in libra De intelUgentiis 1 , itat dicitur:
• Vita est processto ex ente Primo quieta et sem-
piterno [et) primus motus •.
Contra: a. In 1ibro De motu cordis 8 : • Primus
et continuus animae I actus vita est: haec motu
cordis efficitur •i quod autem motu cordis effi-
citur, non est immediate a Deo.
b. Item, in eodem 9 : • ld primum est anirnae
organum cuius actus primus vita, qua mediante
ceteras corporis virtutes produdt •. Et ita 6 idem
quod supra.
c. Item, P 1at o 10 et eius sequaces ponunt ani~
rnam esse principium motus ex se ipsa et motum
ilium dicunt vitam, sicut Bernard us 11 dicit vitam
I Cap. 1, n. 4 (p. 7).
' Cap. I (Ill, 501).
3 Cf. Phaedrus, XXVI(Opp. omnia, SasUeae 1539, P· 450).
4 Cf. /n somnlum Scipion., ll, c. 16 (I, 186).
5 Cap. 6, § I (PO 3, SM, PL 122, li!H).
tl Cap. I, n. 5 (p. 8).
7 Liber de causls, § 17 (p. 179),
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
657
esse motum internum, et ex hoc ponunt et osten-
dunt animam esse immortalem ~ ex quo sequitur
quod non est a Deo immediate, sed ab anima.
d. Item, Boethius, De unitate et uno 12; c Omne
esse in causatis est ex forma •; sed vivere est
esse viventium; ergo est ex forma.
e. ltem, idem: ... Null urn esse est ex forma ubi"
non est materiae 1 unita •; igitur non est nisi ex
coniunctione formae cum materia: unde philo~
sophl 13 definiunt 'esse' esse.t effectum formae
in materia. Cum autem forma rnateriae unitur ex
coniunctione utriusque necessaria aliquod u~um
constituitur; quod au tern est tale non est imme-
diate a Deo, sed mediante forma et unitate formae
cum materia.
(SoluUo]: Ad hoc dicendum quod est aliquid
quod vivit ex se, in se et per se, ut vita prima,
quae est Deus; et 1 est aliquid quod vivit in se et
per se, sed non ex se, ut angelus et anima sive
spiritus rationalis; et est aliquid, quod vi.vtt in
se, sed non ex se neque per se, ut anima m sen-
sibilis et vegetabilis. lltorum autem quae vivunt
per se et in se, quaedam possunt communicare
vitam aliis, ut animae rationales corporibus or-
ganicis potentia" vitam . habentibus; quaedam
autem non possunt, ut spiritus angelici. Ex iis
patet quod quaedam sunt quae per se vivunt,
sicut spiritus angelici et rationales; quaedam,
(J
quae non per ~e, sed solum participando vitam
illis mediantibus quae per se vivunt. ut corpora
humana. Dicendum ergo quod vita illorum quae
per se vivunt est immediate a Deo sicut eorum
substantia sive essentia; vita autem illocum quae
vivunt participando vitam mediantibus illis quae
vivunt per se, non est immediate a Deo, sed illis
mediantibus quae vivunt per se.
(Ad obleota]: I. Ad illud ergo quod pr;mo
obidtur quod' vita est a Deo, per illud Gen. 2,7·.
lnspiravit' etc., quod videtur debere intelligi non
de vita eorum quae vivunt per se. sed de vita
eorum quae vitam participant, et ita videtur recte
contra hoc P quod dictum est - quid q enim atiu.d
signiHcatur per spiraculum vitae quam vita quae
mediantibus spiritibus vitalibus et motu cordis
participatur a corpore et a partibus siv~ organis
corporis? - dicendum l4 quod per sptraculum
vitae slgniticatur anima rationalis vel vita animae
s cap. 8, n. 1 (p. JO).
9 Cap. 10, n. 3 (p. 3S).
10 Cf. supra, notal; Cttalcld., In Tlmaeum, n. 226(p.2163).
u Cf. supra, p. 645, nota !i.
1:1 Qundlaai.,De uni/ate(ed.Correu,p. 3), ubi et sequens.
13 Cf. Arlstot., Metaph., Ill, c. 2 (II, 500).
14 Cf. supra, num. 322.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 480.
658
rationalis. Unde 0 Iossa 1, ibi: lnspiravit in fa~
ciem etc.: .. Vita ration ali anirnavit, id est anima."·
Unde Augustinus, Vll Super Genesim a~ l1t-
teramQ 2 : "Cur animam ips urn 11 Dei flatum dicere
dubitemus, dum intelligitur non esse ( de na-
tura atque substantia? Sed hoc ipsum est sufflarc
q uod est flatum facere, quod autem fla~um f~-
cere, hoc anirnam facere ,. . Et dici1ur am rna, m
quantum vita participatur in cor~ore veld a c?r-
pore ea mediante, spiracutum vllae metap~10nc~
ad similitudinem inspirandi interius et resp1rand1
exterius. Vita enim, quae ab anima est, quidam
est motus reciprocus et in se reflex us: vital is
enirn rnotus anirnae est quaedam de se splri-
talis egressio et in se reciproca reversio, et ex
hac reciprocatione motus animae in se sequitur
motus cordis, qui in se re.ciprocatur; movetur r
enim cor continue secundum systolen et dia-
stolen J sive secundum dilatationem et constric-
tionem, imitansl, ut potest, per dilatationem cor-
poralem extensionem virtutis animae vitalis, et
per constrictioncm corporalem, reciprocationem
spiritalem, et sequitur ex motu cordis naturaliter
motus inspirationis et respirationis. Quia ergo
anima, secundum quod est vita, est quaedam
sui de se spiratio in se reflexa, mavens propor-
tionaliter corpus, cui unitm sicut motor et forma,
et primo primum membrum organicum, non in-
convenientert dicitur spiraculum vitae.
2. Ad a I i u d dicendum quod operativum h sive
activum fatigatur in operando, cuius operatio
exit in esse per organum fatigabile, cuius illud
est perfectivum. Vita autem, secundum quod est
actus prim us simpliciter, non determinat sibi or-
ganum aliquod, sed tatum corpus organizarum
habens vitam potentia; unde vita definitur 4 ; (( Prin-
cipium actus animae in corporis adaptati motu"·
Secundum autem quod vita est virtus quaedam,
eo modo quo dictum est 5, vindicat sibi cor tam-
q~~m do_micilium et organum 6 , secundum quod
dicJtur,_ ~~~roD~ motu cordis 1 : • Cor est organum
etdomJcthum VItae • et illius motu vita, quae est
actus se~un~us; quae rationabiliter accidens dici
potest, 8dtstn~uJtur aliis partibus corporis. Unde
eode~ :. • VIrtus cordis in motu est et motu vi-~
tam distnbuit ·: Et quia, ut habetur eadem 9, • so-
lus ~otus cordJs est infatigabilis, propter hoc est
contmuus •; unde ista consequenter se habent:
• L :O~~~~~~~~.t1 °~T ~~- q. ~0 ~ lpsam. ' Z Ul.
• L (corr.) quia. ~ T dMna z d
1 V U.UJU.tfliWI/IU ~ T 001 _ 1~ tp~,:,O ~~
' Jta P, aJU t/ftcJu. v v mutum. , v mo:u.pro
1
lnttrlin., ill h. 1., ap. Lyran.
2 Cap. 3, n, 5 (PL 34, 357).
: Cf. Alfr. Angl., De motu cordiJ, c. 11 , n. 2 (p. 46).
Cf. Alfr. Angl., Joe. cit., c. 9, n. B (p. 37).
6 Cf. supra, P· 655, sub Rtspontho.
infatigabilitas et continuitas. Quare autem motus
cordis est infatigabilis, causa a una est maior ap~
proximatio et influentia a motore, scilicet anima.
10
Unde, in libro De motu cordis : o: lbi •, id est in
corde, .. est movens .. , scilicet anima b: • semper
cnim est motori proximum, quod ab eo c est pri-
mum. Omnis vera virtus, quo magis accedit prin-
cipio, perfectior est, mu\titudine et divisione minor,
potentia et virtute praestantior et operationi accom-
modatior "• Alia causa est perfectio organi: prima
enim organa secundum exigentiam officii sui et
situm et d perfectionem contulit Artifex optimus
et potentissimus, scilicet Deus. Unde, libra De
motu cordis 11 : «Anima, cum ex se irnmobilis et
impartibilis r usquequaque sit, cumque certam in
corpore sedem obtineat, instrumento, cuius actu
et ministerio vitam virtutesque corpori rninistra-
ret, indigebat. Creator ergo, uti perfectum opti-
mus efficeret insfrumentum, animam actu et
materialiter primae materiae lmpressit, quod.g
velut a centro in'' circumferentiam potentias cir~
cumquaque 1 deferret ». Prirnam materiam vocat
ipse primum instrumentum, cui Deus animarnk vir~
tuali praeeminentia impressit.- Vel potest aliter
dici quod est spiritus vitalis et animalis, similiter
est virtus sive vis cuius operatio est mediante
spiritu vitali, quaedam, cui us operatic est me~
diante spiritu animali 1• Opus spiritus vitalis a
causa intrinseca perflcitur: propter quod eius
causa sihi sufficit nee recipit fatigationern; opus
spiritus animalis est m ab extrinseco adveniente
et excitante: unde, quando illud extrinsecum ex-
cedit, vis n sive virtus operans fatigatur. Unde,
Hbro De motu cordis 12: ~<Duplex est spiritus, ani-
mal is et vitalis. Animalis interpolator operatione 0 ,
vitalis nequaquam: spiritus enim vitalis opere
uniformis, animalis vero multifariarn partibilis;
vitalis irradiando vivificat, animalis vero resolu-
tione sensum et motum exterius inducit. Et primi
quidem spiritus opus "• scilicet vitalis, • intrinseca
causa movet et perficit, ideo sibi sufficiens est
et semper in actu; animalis vera in effectumP ex~
trinsecus aliquid adveniens, tamquam minus per-
tectum excitat. Complet au tern innatum q: ideo,
quando metam r excedit fatigatur potentia et
do1et animal"· Ex iis paiet quo modo ad propo-
situm respondendum quia quod dicitur in Jibro
De somno et vigilia,' intelligitur de ill is quorum
11
V om. I. r. v. •V mo~tt. 1 /Ia p (wrr.) R, aiiJ mu.tans; V pa/tt pro poml.
0
a. '·
11
V •tatum ud pro s. t. • V lmptr/tetlbtlls. 1 R om 1 V tt. h 'I om-
11
' u. '"Rom, A Ua VTI' (~orr.), atllauls. u z ·operoltont, quod f cou.
I 6 Cf. Alfr. Angl., Joe. cit., c. 2, n. 6 (P· 12).
7 Cap. 3, n. 4 ct c. 8, n. 3 (p. 14 et 32). Zf)
8 Cap. 5, n, I (p. 17). 9 Cap. 1, n. 6 (p. '
IO Cap. 8, n. 1 (p. 30). II Cap. 10, n. 3(P· 38sq.).
12 Cap. 10, nn. 10 et 12 (p. 42, 44).
 DE PASSIBILITATE PER ANIMAE SEPARATIONEM.
operationes fiunt mediantibus spiritibus anima1i~
bus a et quae sine ali quo extrinseco & cooperante
in actum non egrediuntur.
3. Ad iII u d quod sequitur, scilicet quod • mo-
tus, quo vivit c anima in se, est essentia animae •;
dicendum quod haec praedicatio 'motus, quo vi..
vit anima in se, est essentia animae d •: non est
tormalis sive essentialis, sed causalis. Unde sen-
sus est: mot us, quo vivit anima, fundatur in
principiis substantialibus t sive essentialibus ani-
mae f sive causatur ab illis. Cum enim esse rei
causetur' ex eisdem principiis ex qui bus res
ipsa h, cum vivere sit viventibus esse 1, in eis-
dem principiis fundatur sive ab eisdem causatur
a quibus et ipsa.
4. Ad iII u d quod sequitur, scilicet verbum
D ion y s i i: dicendum quod intelligitur de vita
eorum quae per se vivunt, cuiusmodi est vita
angelica, de qua tbi principaHter loquitur, sicut
patet ex serie textus et commento.
5. Ad iII u d quod postea oblcitur quod 1 • vita
est motus ex quieta • etc.: dicendum quod anima
dicilur quieta et sempiterna, in quantum anima
est principium motus ex se ipsa, qui quidem mo-
tus internus est et dicitur vita. Et ad huius de-
clarationem k nota quod P Jato 2 et eius sequaces
posuerunt quod anima est principiurn rnotus et
ex se ipsa movetur et, quia illud, quod ex se
movetur, semper et continue rnovetur l, et motus
ab eo non potest separari, ideo m istum motum
posuerunt in anima sempiternum et animam
itnmortalem propter ipsum. Sed huic positioni
videtur A ri s tote I e s J contradicere, ostendens
prindpium motus esse in omnibus immobile. Cui
etiam videtur B. A u gust in us, Vlll Super Ge-
nesim ad litteram 4 , consentire, idem ostendens,
scilicet principium motus esse immobile. M a-
crobiuss autem in fine libri sui, hanc contra-
rietatem dissolvit :' utriusque enim rationes recitat
et ostendit quod Aristoteles Platoni no.n
contradicit, dicens quod itlud, cui innitttur A r.J~
s tote l e s et quod in omnibus rationibus SUJS
probare intend it", videlicet quod omne quod mo-
vetur, necesse est ab alio moveri, verum est in
eis in quibus motus non est de essentia rei, i~
quibus autem motus ipse est rei essentialis vel. rei
essentia, ex se movetur: unde duo ibi o, scihcet
movens et motum, ponere contingit. Exemplum
------
a S om . .t. o.. 6 Jta P (oorr.), alii tntrln.tt':. V r;
' Ita V, o.m coo.tAI~r. ~ V om. 'S qui.
~tt~i!dip!,~C,,;~~-ronl!n~~· .titnp;,; om~ V o;. ~-·~.d.
.
t Cf. Aristot., De anima, 11, c. 4 (111, 449) • supra, p.
od I et 649, ad 5. . De motu
:a Cf. supra, p. 657, nota 10; Rob. Lm~;otn.,
corporal/ et Jucc (ed. Baur, p. 91).
' Cf. Phys., VIII. c. ~ (II, 3!!0).
659
autem huiusmocli in igne et ferro calido ponit;
ignis enim se ipso calet nee duo ibi ponere
contlngit: unum quod' calefiat et alterum quod
caJefaciat, sed idem est quod se ipso calet; in
ferro autem calido, quia ex se non calet, duo
ponere contingit. Sic q dicit quod animae motus
est eius essentia vel ei essentialis, ideo in anima
mavens et motum ponere duo non contingit. Et
sic contrarietatem inter eos dissolvlt, ponens ta-
men cum PI atone, animam motu continuo et
sempiterno intr1nsecus moveri et per hoc in se
prtncipium habere vitae immortalis. Motus ergo
iste in anima causa est immutabilitatis nee facit
distare quod est: unde' moveri in ipsa non cedit
in genus s passionis nee cum aliis motibus est'
eiusdem generis; et propter hoc dicitur quieta
anima in huiusmodi motu.
6. Ad iII u d quod sequitur, dicendum quod
Commentator 6 loquitur de vita illorum quae
per se vivunt. Exponit 11 enim illud verbum: c Res
vivae sunt omnes motae per essentiam suam
propter vitam prlmam "; res autern vivae, quae
secundum essentiam suam moventur, sunt il\ae
quae per se vivunt: harum vita est causa prima;
quod intendit determinare consequenter, ut patet
per hoc quod dicit: " Ex ente prima quieta et
sempiterno •; unde subiungit ibidem: " Ens pri~
mum est quietum et est causa causarum •·
a. Ad primumv quod obicitur pro alia
parte, dicendum quod illud verbum De motu
cordis " vita motu cordis efficitur • non intelli~
gitur de vita a qua est esse viventi~ et quae est
actus prim us simpliciter :c, sed de tlla quae est
accidentalis. Quo modo autem illud verbum sit
intelligendum, scilicet utrum de actu primo ve~
secunda, supra tactum est 7, ubi quaerebatur st
vita est actus animae.
b. Ex h.oc etiam patet responsio ad itlud quod
sequitur, quia loquitur' ibi de vita quae est actus
secundus, Ucet sit primus respectu_ act~um quo-
rum motus cordis est causa. Et ebam lllud v.er-
bum " id z primum est animae organu~, cutus
actus • etc. valet ad expositionem verb1. praece-
dentis, quia illo determinatur ~uo mod~ vtta, quae
fit motu cordis, est actus pnmus, quta respectu
ceterarum corporis virtutum.
c Ad iII u d quod postea obidtur quod • esse
in ~ausatis est ex forma , etc., dicendum quod
of V om dictndum ... animo.t. • S srmlnQllbR.t. J lta p Unt:r:; ~~~;::.:
1 1
5
;! =~7.~nrm. , -t on
1• s. c. c. 1#., ill Put a<!<L. ll\l!.· , ; T ;:"· ,. R txpununt.
f 'tf>f ~ R .titut. r V honlfnl. • T CfliU{.t. 1nt ·
, 'It• P, aUI idtm: Rom./, p.
651 I' Cap. 20, n. 39sqq. (PL 3<1, 388sqq.).
5 Ct. In somnium Scipion., II, cc. l4-16 (1, 164 sqq.).
.
S. Bonav., 1 Sent., d. ~. p. 2, a. 2, q. 2, ad 4 (I, ~9).
6 Uber dt causis, § 17 (p. 179).
1 Cf, supra, nurn. 478.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 481.
660
hoc non impedit quin esse sit ex causa Pri'_'1a:
ex forma enim est forma1iter, ex causa pnma
effective. Forma enim dat esse formaliter sicut
principium intra a perfectivum, eff.iciens vera dat
esse sicut principium extra effectiVum.
d~. Ad illud quod sequitur, scilicet quod' es~e
est ex coniunctione formae cum materia' etc.: dt~
cendum quod hoc est formaliter si\•e essentialiter
481
De causa efficiente plantarum et animalium
Sequitur inquirere utrum vita in plantis et bru~
tis sit immediate a Deo creata.
Quod sic, videtur: 1. Gen. 1, 21 : Creavit Deus
omnem animam viventem atque motabilem. - Si
dicere t u r quod in principia conditionis rerum
animae brutorum et universaliter omnium viven-
tium exierunt a Deo immediate sive per crea-
tionem, non au tern sic d modo - contra, in
Psalmo 2 dicitur: Emitte spiritum tuum et crea-
buntur. Hoc intelligitur de vitis anima1ium et
plantarum; unde Commentator, super librum
De divinis nominibus, cap. De vita 3, dicit: " Vitae
irrationabilium et germinum non sunt divinae r,
sed materialis ignis et spiritus. De iis ergo solis
novissimis vitis! ai1 H1ud Davidicum 4 fieri':
Auferes spiritum eorum, et deficient et in pulve-
rem suum convertentur; emilie spiritum tuum et
creabuntur et renovabis faciem terrae. In sensi-
tiva enim tanturn anima et nativa vita haec acci-
pit divina Eloquia pater iste ~.
2.ltem, Augustinus,Devera religione 5 : • Nulla
vita est quae non sit ex h Deo, quia Deus summa
vita est et ipse fans vitae~.- Si diceretur
quod verum est mediate 1 vel immediate - hoc
non videtur, quia verbum Augustini est ad
commendandam vitam; sed k in nullo commenda-
retur vita, si sic intelligeretur, cum 1 etiam crea~
turae vilissimae sint a Deo mediate m.
3. Item, Augustinus, De vera religione6: cAt-
tend.endum est quae sit natura vitalis quae cuncta
sentJt, quae profecto, quoniarn vitam dat corpori
~raestantior eo sit necesse est: non enim" qua~
hscumque moles, quamquam ista visibili luce
praefulgeat, si vita caret, magna aestimanda est:
• R aM. t1futl~um ~ Ill V, alii allqulf.
1
L add."''· d fiiiNdloJt • Ua v, ~l14m
, R 011:1. v f crtoJI. • Y etlim: Tour. Iff.
'Ita Y, alii orn.
2
I Cf. supra, nu.m. 826sq.
Paalm. J03, 30.
3 Maxim. Conf., Scholia in De dlvin. nomin
(PO 4, 335). • P&alm. ·;03:
toquendo, eo modo quo didtur a1iquid b esse
ex suis principiis essentialibus c sive ex i!torum
unione. Appropriate enim loquendo forma dat
esse materiae et compositio materiae cum forma
dat esse compos ito; sed sic esse vel a forma vel
ex coniunctione formae cum ma1eria non excludit
esse a causa prima si~ut ab efficiente immediato
et hoc maxime cum res exit a Primo uta tota causa:
ARTICULUS II.
1
•
quaelibet namque viva substantia cuilibet non
vivae substantiae naturae o lege praeponitur ~. Si
ergo multorum non viventium creatio P est im~
mediate a Deo et nobilitas causati fl attestetur no-
bilitati causae, omnis vita, cuiuscumque sit con~
ditionis, debet esse immediate a Deo.
4. Item, non sol urn anima rationalis, sed etiam
animalis et plantae est motor corporis cuius est
perfectio; quod autem r tale est, est substantia
simplex; quod autem est simplex, tatum suum
esse habet simul; ergo quod est causa ipsius,
potest in tatum esse illius: hoc au tern est pro-
prium solius Dei. Ex quo concluditur nultam
creaturam, etiam spiritualem, posse animam ani~
rna lis vel plantae producere in esse; unde nee
vitam illarum.
5. item, si causatur a creatura, aut a creatura
corporali aut spirituali. Non a' corpora1i, quia
ex corpore incorporeum fieri impossibile est. Unde,
VII Super Oenesim ad Iitle ram 7 : c Omne corpus
in omne corpus mutari credibile est 1 ; quodlibet
autem corpus mutari posse in animam, credere ab-
surdum est Creatio autem corporis, in quantum
1).
huiusmodi, non est nisi per productionem eius in
esse ex parte illius quod est causa ve\ ex toto. Nee
etiam potest fieri a virtute corporali neque ex vir~
tute corporali u: non enim contingit virtutem corpo~
ream converti in naturam incorpoream; unde non
potest esse ex quo fiat substantia spiritualis; nee
sicut a quo, quia tunc effectus esset nobjlior sua
causa: quaelibet enim substantia simplex nobilior
est omni substantia et virtute corporali. Item,
Augustin us, De fide ad Petrum 8 : • Si Deus
Vita non esset, non~viventia corpora non fecisseti
non enim tacit rem non-viventem nisi res vivens •·
• Z tlfrntfu/lur. <f R a/cut. • z dljferenllt. 1 R »flf, ' V om.
' Ita f (corr.), alii quad. • S medfttult. " v uuttm, 5 111, T ora.
'Roar. "Ua p (JIIK.), all\ om. n. t, I'. t.
c 6 § 1
I ' Cap. II, n.
o Cap. 29, n.
1 Cap. 2il, n.
21 (PL 34, 131).
~2 (PL 34, 145).
:tiJ-JO. 26 (PL 34, ~).
8 S. Fulgent., c. 3, n. 28 (PL 40, 762).
 DB PASSIBILITATB PER ANIMAE SBPARATIONI!M. 661
Ex hoc potest argui quod vita sive res vivens et substantia, non solum ut forma sed sicut
non palest esse nisi a vita, quia, si Deus non quid, videtur impossibile: accidens e~im non po-
esset vita, non fecisset corpora non vtventla test esse prlncipium essentiaJe substantiae.
multo fortius si non esset vita, non fecisset v~ Contra: a. Gen. 1,20: Producant aquae reptile
tam vel corpora viventia i ergo, cum corpus, tn animae viventls. Et in eadem 3; Producot terra
quantum corpus, non sit vita etc. Unde videtur animam viventem in genere suo. Si autem imme--
quod vita non possit esse nisi a vita.- Nee potest diate essent a Deo, sicut ilia quae ex nihilo fiunt,
esse a creatura spirituali.Quod videtur sic: quorum Deus est tota causa, quo modo verifica-
Spiritual is creatura et maxime spiritualium nobilis- rentur quae hie dicuntur 4 : Prodacant aquae• rep-
sima, ut angelus, in productione rerum naturalium tile animae viventis, et ': Prodacat terra herbam
in esse non operatur uta natura, sed potius ut ars. vlrentem 11 ? Viror enim est vita virentium ut ha-
Dicit enim Augustinus, Vl11 Super Oenesim 1 : betur a B. Gregorio 6. '
c In ipso mundo gemina operatio providentiae b. Item, Philosophus1 7 : c Ornneconuptibile
reperitur, partim naturalis, partim voluntaria; vo- est generabile »; sensitiva in brutfs et vegetativa in
luntaria per angelorum opera et hominum •• Ex plantis est corruptibilis per se vel per accidens;
quo patet quod, quantum ad ea quae operatur ergo est generabilis per s~ vel per accidens *;
angelus in mundo, operatio eius est voluntaria nullum creatum generatum per se vel per acci-
et operatio eius operatio artis et operatum artifi- dens; ergo etc.
ciatum_ in quantum huiusmodi; ani mae au tern c. ltem, nulla forma constituta in esse per
animalis et plantae productio in esse non est opus suurn subiectum creatur nisi iUud sublectum con-
artis; ergo productio huiusmodi non est opus an- creetur; vegetativa in plantis est forma constituta
gelicum nee esse potest. Hac eadem ratione patet ln esse per suum subiectum: quod patet per
huiusmodi productionem in esse fieri non posse hoc quod forma divisibi1is per divisionem sui
a creatura spirituali quae est anima rationaHs. subiecti constituitur in esse per ipsum; ergo etc.;
6. Item, si ab aliqua creatura spirituali possent similiter est de anima sensitiva. ut patet in anu-
haec in esse produci, hoc maxime videtur posse losis; ergo etc.
fferl a consimilibus in specie, scilicet ab anima d. Item, sola anima rationalis sive intellectiva
anima tis et plantae; sed hoc esse non potest, ut exit in esse immediate a Deo, ut vult Phi I o so-
videtur, quia hoc non potest fieri per modum ph us 8, dicens quod c sol us intellectus intrat ab
divisionis: cum enim anlmae huiusmodi sint extrinseco •; de sensitiva dicit 9 : • Sensitivae vera
substantiae lmpartibi1es b, quae huiusmodi sunt, prima fit mutatio a generante •. Quia vera ab eo-
impossibile est dividi; ergo etc.- Si au tern dem est anima et vita in brutis et plantis, media
dicere t u r hoc esse substantiae tali impossi- quo ostenditur anima esse irnrrtediate a Oeo,
bile secundum se, sed quia virtus est impressa ostenditur consimiliter et vita.
materiae, ad ipsius divisionem partitionem re- [Solutio]: Circa materiam istam diversi diversa 1
cipere potest: unde etiam anima rationalis, eo sentiunt 10, Quid am enim ponunt progressum
quod non est impressa materiae, divisionem animarum huiusmodi in esse fieri per partitionem
non recipit neque est ex traduce 2 - ad h u c et multiplicationem animarum. Modum autem
istud non sufficit dicere, quiat, cum di- partitionis et multiplicationis assignare volentes,
viditur materia, aut cum ipsa cedit aliquid ponunt exemplum tale quod linea quando divi-
quod sit d ani mae aut nihil. Si nihil, quo modo ditur. sectio elus fit in puncto nee tamen punctus
ex eo quod decisurn est fiet t idem in spede et dividitur, sed ipsa divisione totus cadit ad utram-
quid ertt in materia itla principium vitae? Si que partem et existit in utraque linea. Similiter
aliquid, aut iltud erit virtus sola aut de sub- anima, cum sit hnpartibUis, non dividitur, sed a~
stantia animae. Si de substantia animael, ergo divisionem matedae sive decisionem tota tedtt
accidit quod est impartibiie secundum essentiam, utrobique m In partibus div!sis, et hoc quia im-
esse divis.ibile. Si autem sola virtus descinditur, pressa est materiae: quia enim sequitur mate-
riam et non potest dividi, tota cadit utrobique.
cum virtus sit accidens, quod ex ea fiat anima

• v ftt. • Jla PZ (contdi), alii ut. I VS1' om.

• Ita P (corr.), V om .• alii tn. • L tomparllblfts. • Ita VP (con.), alll qli(O(I.
11. v om. erp... Pedd-. ' Z dl'tt11hnl)dl;
' R om. lo SL ~~~lm. I Sl. MD.
a. d. a. a.: R sub1tantiat pro 1. a.
T om. l.tu.m.. • S om.
1 De caelo, I, c. 12 (II, 387).
• Cap. 9, n. 17 (PL 34, 379). 8 De animal. general., 11, c. 3 {lll, ~l); ct. supra,
2 Ct. supra, num. 327.
p. 396a.
! g::: !: ~: 5 Qen. t, U.
I g Artatot., Dt a~~ima, U, c. ~(Ill, 451).
10 Cf. S. 8onav., II Sent., d. 7, a. 2, q. I (U, 196 sqq.).
6 Cf. Moral., XXIX, c. 26, n. 52 {PL 16, 505}.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 481.
662
suam substantialem separarl contingeret, ipsa in o
~ Hoc a. u t em non vide t u r v e rum. Nee est
essentia manente praeter illud cui us erat forma:
simile, quia, si punctus actu esset in linea, ~1t
quod est impossibile. Si ex formis eorum in
linea esset ex Q punctis sicut anima actu est ~n
quibus suhststit, tunc aut ipsa manebunt sine
corpore, nee punctus divideretur in _linea nee 1~
forma substantiali aut necesse est animam esse
duo caderet, sed, si secant1s operation~~ sus~l­
peret, destrueretur 1• Nunc vera, qui~ 1.b 1 est m
formam qua sint substantiae et non solum anl-
matae: quod falsum est; aut aliarn novam for~
sola potentia, quod erat in potent•a '." actum
reducitur· nee quod erat unus punctus m poten- marn recipient, quae unde contingat non erit
tia efficit~r duo, sed duob potentia reducuntur' assignare. Non ergo corpus potest esse nee forma
in actum et sunt duo actu. corporis ex quo fiat anima vegetabilis et sensibilis.
A1i i vero mod urn multipHcationis per simile Aliter au tern aestimant a 1i qui 3, scilicet spi~
volunt ostendere in aliis, in quibus est potentia ritus hrutales P esse ex traduce et educi q de po..
multiplicandi se, ut in igne et luce, quae s~ mul- tentia in actum mediantibus corporibus cae1estibus
tiplicant sine sui diminutione: candela emm ac- ab eorum motoribus, qui motores, quia spiritus
censa multas potest accendere sine sui diminu- rationales sunt, ut ponunt, possunt in productio~
tione, et lux se ipsam multiplicare in qualibet d nem spiritus in esse; sed, quia non immediate,
parte aeris circumadiacentis; similiter dicunt de sed mediante corpore caelesti, ideo spiritum pro~
anima.- Quod non videtur verum. Nee ducunt rationali ignobiliorem' et talem quidem
est simile de anima et de il1is, quia multiplicatio qui sine corpore s non vivit, eo quod per corpus
ignis et lucis non est per divisionem vel decisio- caeleste in esse productus est. - Sed haec o pi~
nem t materiae alicuius; cum enim ignis multi- nio potest refelli rationibus supra tacUs4, sci-
plicat se, non dividitur materia in qua est ignis, licet per hoc quod motores orbium intelligentiae
quia si sic, minorareturf, sicut quando ligna sub- sunt, quorum operatio est operatio artis, et per
trahuntur. Similiter, si g subiectum Jucis dividere- hoc quod virtus corporum caelestium est vJrtus
tur in duo vel plura, de luce minus esset in parti- corporalis, quae t sunt minoris nobilitatis nobili-
bus quam in toto 11• Cum ergo ponitur productio- tate spirituum.
nem animarum huiusmodi in esse fieri per divisio- Alii 5 ponunt huiusmodi spiritus omnino creari
nem materiae, non per sui operationem solum, a Deo et nullo modo esse ex traduce sicut nee
sicut est de igne et luce, patet quod non est simile. spiritus rationales, dicentes quod ideo dicitur"
Item, aliter q u ida m 2 posuerunt, scilicet eas Gen. 6 animam de terra produci, quia corpus
fieri ex formis substantialibus elementorum quae organicum de terra producitur et ei infuit serni-
simplices sunt, ut generatio simplicis ex simplici naliter cum omnibus dispositionibus materiallbus
fieret, sicut fit corporalis ex corporali. Et quem- facientibus necessitatem respectu animae, cui
admodum ex qualitatibus activis et passivis materiae sic dispositae Dei bonitas animam in~
elementorum generatur 1 forma complexionis, ita fudit v. Quia igitur in terra sunt rationes semi~
ex eorum formis substantialibus forma addita nales, non tantum intendentes corpus, sed etiam
complexioni, et sicut ex accidentalibus acci- intendentes ultimam eius completionem, scilicet
dentalis ~~:, ita ex substantialibus substantialis. - animam, et habentes naturalem appetitum talis
Haec au tern positio 1 evidenter apparet formae, ideo dicitur terra animas producere.
fa 1sa. Primo per hoc quod aliquid fieri ex for- Aliter videtur insipientiae meae dicen-
mls puris est impossibile: forma enim pura non d u m, scificet quod in elemcntis mundi indita est a
est ex quo. Praeterea, substantia ex formis fieri Conditore eorum natura quaedam, quae est alia a
non posset nisi per earum mutationem, forma natura elementari, quae est simplex et incorpor~a,
au tern pura de se est"' invariabilis. Praeterea, si ut possit esse principium substantiae simpliCJSi
ex formis puris substantialibus elementorum sitn unde Phi 1o sop h us, Jibro De animalibus or,
forma huiusmodi, quae est forma et substantia omnia ista inferiora plena esse virtute anirnae
aut ergo erit ex formis eorum in quibus subsistif posuit.. Augustin us vero dicit rationes semina~
a.ut aliorum. Si aliorum, tunc ab aliquo formam les inditas mundo sive partibus mundi, ex quibus

1 Cf: Aristot., De aninlll, I, c. 4 (Ill, 440); Avlcenna,

De <IIWIUI, p. 5, c. 2 (1. 23a).
2
Cf. Avencebrol, Fom vlt~U, tr. 3, c.
3 Cf. Algazer, Philosophkl, tr. 4, c. 1. 17
4 Ct. aupra, p. 661A.
6 Cf. Avicenna, De lnJe/llgentlls, c. 3 el Me/aph., tr. 9.;
(p. llS). c. 5 (f. 64d, 105b sq.); Averroea, In Mttaph., IX, ted.
(VIII, 109a).
6 Cap. I, 24.
7 C!. lib. Ill, c. II (Ill, 390).
 DE PASSIBIUTATE PER ANIMAE SEPARATIONEM.

mundus gravidus est, ex quo, accepta opportunl· · serninalibus sive virtute animae, qua plena sunt
tate, prodeunt plantae et animalia, non tantum , haec inferiora, est origo et principium animae
secundum corpora, sed quod am modo secundum vegetabilis et sensibiiis. Sicut autem substantia·
animas. Unde Augustin us, Ill De Trinitate 1 : rum corporalium ab initio rerum Creator creavit"
, Aliud est ex intima et summo causarum car- principia, scilicet ipsa elementa, sic in elementis
di~e co.ndere atque administrare creaturam: quod corporalibus substantiarum simplicium, quae a
qm factt, sol us Creator est Deus; aliud vero pro corpore dependent, creavit elementa. Et sicut
distributis ab il1o viribus et facultatibus aliquam corpora ex elementis generantur elementa t tamen
operaUonem 1orinsecus ad movere 0 , uf tunc vel non sunt genera fa, sed creata, si~ ani mae k habent
tunc, sic vel sic exeat quod creatur: ista quippe principia unde generentur 1, tamen Ula principia
originatiter ac primordialiter in quadam textura non sunt generata, sed creata.. Et iterum, skut
etementorum cuncta iam creata sunt, sed acceptis corpora, quae fiunt ex elementis, sunt corruptl~
opportunitatibus prodeunt. Nam slcut matres gra~ bilia, elementa m tarnen, in quae resolvuntur, incor~
vidae sunt foetibus, sic ipse mundus gravidus ruptibilia, sic animae vegetabiliurn et sensibilium
est causis nascentium, quae in illo non creantur sunt corruptibiles, semina tamen eorum incorrupti..
nisi ab ilia summa essentia, ubi nee oritur nee bilia.
moritur aUquid nee incipit esse nee desinit •· (Ad oblecta): I. Ad illud quod prima obiec-
Praeterea, virtus primi orbis et aliorum inferio- tum est, dicendum quod 'creare' nomine extenso
rum cooperantur vitae sive productioni rei viven- sumitur pro"' producere' 8, eo modo quo sumitur
tis. Unde De cae/o et mundo, ll Hbm, veteris in verbo illo Augustin i 9 : • Quosdam spiri-
translationis '\ dicitur quod • orbis primus est tus sic Deus creavit • etc. Et post exponendo
principium et virtus et causa in vita omnis vivi quid 0 dicit ' creare ', subdit: • lllos itaque sic
plusb quam reliqui orbes valde •; et in nova trans- desituros, quosdam ex aqua produxit • etc.; unde
latione3: « Sciendum est quod primus orbis princi- producere ex aqua vel ex P terra dicit ipse
pium est potentiae et causa in vita cuiuslibet vivi, 'creare'. Praeterea, intentio Comrnentatori_s
plus quam alii orbes ., et hoc' per naturam lucis est osfendere differentiam inter vitam intellecti-
suae, quam ubique d diffundit, quae vitam et mo- vam et sensitivam et vegetativam quantu~ _ad
tum operatur in omnibus in quibus est vita et hoc quod vita intellectiva est perpetua, sens1~va
motus vitalis. Sed hoc solurn potest esse per et vegetativa nequaquam, immo pereunt etq ahae
modum disponentis et cooperantis sive adiuvan- creantur, et quod intellectiva est divin~, ~d est
tis, quia quodlibet corpus, sive caeleste sive aliud, omnino ex nihil~ creata, aliae ~x matenah, c~n­
aut virtutem corporis converti in naturam incor- ditae'. U~de_dicJt 10 : ." Se~mel VIta~ ~ssen~~~~~~~~
poream non contingit. Unde non potest esse sicut condens m Immortahtate Deus I~ m~lhgab1
ex quo fiat substantia spiritualis nee sicut a quo, bus 1 et anima bus nostris, non ut.Ique auferet
ut dictum est 4. Ex iis ergo mundi parUbus, quae eorum v vivere, alioquin nee esse~t1ae erunt,, s~
sunt plenae virtute ani mae, secundum phi 1o so- de vitis seu ani mali bus 'renovahs ~x t~rra alt.
ph u m 5, sive rationibus seminalibus, quibus non tamen de i~li~ •• Unde ex ve~b1s e1us ~a!~t
mundusestgravidus,secundumAugustinum6, quod non intell_Ig~t-'" ~~od haec smfl :~:::~:
opportunitate e accepta ut quando confluunt vir~ creata, sed pohus ongmem ~a.bent ex t •
• '. • · · t s Quod patet per hoc quod d1cd quod • sun r~
tus pnmi orbis et orbJUm mfenorum et vtr u t d' · e
generativa I in planta et in ani mali et virtus novatae ex ter~a ~ et qu~~ • non sun JVma •
simplex indita ipsis elementis, fitc corporis orga~ sed ~ateri~l~s ~gms ~ sp~It·~~;·dicendum quod
nizatio et productio animae sensibilis in esse et 2· d _a 10 qu~ t sd•.,"'one'reomnem vitam
· ·· t" D c- August1nus non men 1 p
an1mae vegetabJhs. Unde Aug us 1n u ~· e e . d" t Deo sed vitam rationabUem.
clesiasticis dogmatibus 'l: • Anima_lium anu~ae ~on ~s:;e ~~:~ ~i~t a. nutla vita est • ett. intetHgitur
s~nt substantiae, sed c~rn carne ~~~a carn~s v_Jva- de vit: rei rationaUs. Vult enim dicere quod
cttate nascuntur •• Ex us ergo, sc1hcet rat10mbus

• RZ admontrt, quod p corr. 6Jia VP (con-.), alll po~l· • Ill p (Inter!.), aJII om . ., ; o"m~lqrJ\ S 0~~ add••~:~ p t~~-).d!le!~':::
1 1
• V sit. - P crtavertt. j V eltmtntoto. 'R .1dd. ~~. V .e~r:~;ittate. • T inltlliptrtlbu.&. • f' (lllf:.) rd ttaqut.
P V ~lvt pro 11. t. t V u<i pereunt pro l. p. t, • V rnolt.
• V eorum. z V fntt/Ugat. ~ V .1dd. he.
6 Cf. supra, nota I.
~ ~~~~ ~~~·lo~~!;~e~;r~2~ernon.; cf. Blbl. Florent.
7 Oennadlus, c. IT (PL .58, 984).
8 Cf. supra, p. 516, in Soluh"one.
Laurent,, S. Cruc., Plut. 13, Sin., cod. 4, text. 67. . s.
9 Fulgent., Dt jiJJe ad Pttrum, c. 3, n. 31 (PL 40, 763).
3 Juxta ver8ionem Mich. Scoll, text. 68 (luntas, V, I. 61c, to Cf. s. Mu\m. Cont., Scholia ln De dlvin. nomin.,
Dldol, 11, 402). 4 Ct. supra, p. 660b, n. 5.
c. 6, § I (PO 4, 335).
5 Cf. supra, p. 662, nota 7.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAESi. I. TIT. H. - 481.
664
omnis vita huiusmodi est ab eo qui simpliciter
est, scilicet a Deo, et vita mala, in quantum est
vita, quia, in quantum est vita mala, non est a
Deo, sed ab a eo qui non est sive nequaqua~ e~t.
Unde verba praedicto b in opponendo subdttur :
• Nee aliqua vita, in quantum est vita, est malum,
sed in quantum vergit ad mortem i mors au tern
vitae non est nisi ncquitia, quae ab co quod ne
quidquam c sit, dicta est, et ideo nequissimi ho-
mines nihili homines appellantur •.
3. Ad a 1i u d quod sequitur, dicendum quod,
etsi nobilitas causati quandoque attestetur nobi-
litati causae d, hoc non est gencra1iter verum,
proportionaliter loquendo, ita quod illud, quod
nobilius est, sitC a causa nobiliore. Et hoc maxi me
quando ag:ens agit per electionem: agens enim
per election em, divcrsa hablta considerationc, nunc
nobiliorem, nunc minus nobilcm producit effec-
tum 2. Undc, quia in actionibus ubi Deus est tota
causa, ipsa voluntas est causa per sc, secundum
benepladtum suae voluntatis, omnino indifferentis
in se, effectus producit differentcs.
4. Ad i1 I u d quod sequitur, scilicet quod 'illud
quod est causa a1icuius simplicis, potcst in tatum
esse Ulius etc.: dicendum quod omnis causa
I alia/ operativa, ad hoc quod prodeant in actum.
creata I operatur ex suppositione matcriae; unde
sol us Deus potest in totam rei substantiam: undc
sol us Deus potest 1: creare, id est aliquid d.c
nihilo facere 3• Cum 11 ergo anima vegetabiHs et
sensibilis originem habeant 1 ex rationibus scmi-
nalibus iMdltis partibus mundi, in quibus sunt
aliquo modo, patet quod natura producens cas
in esse, operator ex suppositione materiae quo-
dam modo.- Ad id' quod obicitur quod 'anima
hulusmodi est simplex ' etc.: dicendum quod
slmp\ex est secundum quod 'simplex' dicit ca-
rentiarn partium quantitativarum, non ' tamen se-
cundum quod 'simplex ' dicit carentiam partium
s~bstantialium, eo modo m quo 'quod' et 'quo •
d1cuntur partes substantiale:S rerum quodam modo
simplicium. Habent enirn huiusrnodi ani mae 'quod
est' .et 'quo est', quae sunt quasi partes sub-
stantlales earum 4, alioquin non esset anima"
actus et motoro. Unde, cum 1 quod est' anima-
:u~ ~ huiusmodi sit in seminalibus rationibus
~ndJbs ~~rtibus mundi, licet natura producat hu~
tusm~ 1 m esse, non 9 propter hoc dicenda est
posse m totam rei substantiam, cum agat r sive
• V tx. b S P(
'Tom. ln .. pGtut.om. a 5° om tWT~\::::'::am pro 11 11 • L aft Pro ~It
CtJrpr"c m •TaGd v •ttt.V,&IUom
• Ita f..;,.ll om 9 . tt; • ~m. tat. v S vacat qwod tal tt 111.10 rat liOn,
A f aQd. m~. tt. . ~ j~'
P (latert.),q::':'""o• VIUf~t~l add., IVaterl. tx.
tlldtta pro t. I. q. t. · ·
; De vera ;tllg., c. 11, n. 21 (PL 34 , 131 ).
Cf. 6Upra, p. 630b, ad 2 et p. 520, ad 3 et503 ad 3
3 Cf. supra, num. 24. ' ·
4 Ct. supra, num. 661 UEI, 849 et 361 _
operetur ex suppositione eius ' quod est\ QUod
est a quasi materia.
5. Ad a I i u d quod quaeritur utrum causetur
a creatura corporali aut spirituaH: dicendum, ut
supra tactum est 5, quod elementis mundi indita
est quaedam b natura simplex et incorporea, aHa
a natura elementari, quae cooperans vjrtuti ope-
rativae in plantis etc animalibus, concurrente
virtute corporum caelestium, modo convenienu
prodeunt in esse animae d vegetabilium et anima-
Jium. Hae autem virtutes sive naturae possunt
dici corporales, quia radicantur in corporibus
sive naturis corporum, et spirituales, quia mole
carent corporali. A tali corporali et ex tali pa.
test fieri spiritua1e, sed non ex corporali habente
molem corporis in quantum huiusmodi. Dico ergo
opinando, non assercndo, quod illa natura quae
est simplex et fncorporea, tndita partibus mundl,
qua dicit Phi I o sop h us isla inferior a plena
esse, est principium et origo ut ex quo est' quod
est' animarum huiusmodi; a virtute decisa a
gcnerante est 1 quo est'; a virtute prlmi orbis
et aliorum corporum supracaeleslium e sunt ipsae
animac huiusmodi ut a disponente et corroborante
Et sic inteiligitur verbum Philosophi, quod
est quod R « orbis primus est principium ct vlrtus
ct causa In vita omnis vi vi h •. Ad hoc vfdetur
valere illud quod ponit Phllosophus•, scilicel
quod 1 de virtute animae declsa a generante fit
anima sensttiva et quodam modo consimili 1 anima
vegetativa. Didt enim Ph iiosop h us 7 quod vir-
tus dcscindftur 1 a generante, quae organiz.at mate-
riam, qua organizata, ingreditur cam, sicut artifex
in artificio, et fit eius non solum motor. sed
actus et perfectio. Virtus enim animae, quia cum
materia sibi proportionali descinditur, in ipsa
forti us radicatur et vehementius unitur: unde ab
ipsa facile non recedit, et iterum a calore matri·
cis adiuvatur, coalescit"', vigoratur et fortificatur
ut robur accipiat animae. Hoc autem dico, quia
videmus aliquam virtutem per elongationem ab
eo cuius est, debilitari, ut in motu proiectorum
et similibus tt. In hac au tern virtute secus est
propter causas praetactas 8• Ex hoc autem \lerbO
Philosophi videtur quod virtus decisa age-
nerante illam virtutem sive naturam, quae erat
elementis indila, quae erat • sola potentia ad
"'T nat, quod L corr • STL jU quod F corr. 1 VT tiJVillt~.
Som •stcunttt. •ltaP,alllom, I •VtlaaltrJtriDr,Rdntqltt
• lta VP (cwr.}l all\ iJIIt.
4 V modo. • z aupuutuffum. I T qua. =~
: VT
dcctdUu.r • • T tlllesctt. • z conslmfltbiU i R om. tlllttlfl.
I 5 Ct. aupra, p. 662 b et 663 a.
6 Cf. supra, p. 661, nota 9.
1 De anima/. gentrat., I, c. 2 (UI. 320).
8 Cf. hie, parum supra.
 DE PASSilliLITATE PER ANIMAE SEPARATIONEM.

animam, perducit a in actum. - Ex Us patet re-
sponsio ad illud quod sequitur, quo concludltur
quod 'vita non potest esse nisi a vita', et hoc ve-.
rum est. ~ Ad iII u d , quod postea obicltur quod
non possit esse ab intelligentla, bene concedo ut a
causa cfficiente simpliciter, llcet productto earumt
in esse posset ministerio angelica acce1erarl "·
Angeli enim, sive boni sive mali, causas rerum
originales non possunt facere, sed per tempera-
menta et accelerationes quasi sublto ex causls
orlginalibus inditis a Deo huius mundf elementis
possunt allquld producere quod vldetur mlrablle,
ut cum virgas t in serpentes Magi Pharaonls per
daemones subito converterunt. De hoc alibi ple-
1
nius tactum est • ad orgnnb:ationem, de potentia In ac:tum edudtur.
6. Ad ill u d quod oblcltur u I tlmo quod vl-
detur quod • huiusmodi animae non possunt fieri
a spiritualibus substantiis quae sunt consimlles in
specie, quia net: per dlvlsionem substantiae • etc.:
potest dici, stne praeJudicio, quod, ut factum est '•
liunt per divlslonem vlrtutls. Nee dlco quod Ilia
virtus accidens est, sed I substantia, extenso no·
mine dicta substantia. Neque enlm est simplex
substantia neque accldenst proprle sumendu sub--
stantiam et accidens, sicut nee multa alia. Dlvialo·
nem vero entis in substantiam ct accidens prae-
cedunt divisioncs lstae entium: altud • In potentia,
allud in actu, aHud unum, allud muUa; haec
autem sequitur haec: unum allud It substantia,
aliud accidens. lila ' ergo dlvislo in substantJam
et accidens est entis completl; sed vlrtus non est
ens compleium: Ideo neque substantia neque accl·
dens. Ad substantiam tamen, culus est prlnclplum,
est reduciblle, et ideo flert potest substantia'· -
Sed quoniam aUcui vlderetur • tnsoUtum et minus
bene dictum vlrtutem substantlam tlert posse, aliter
dtc:unt quid am', scilicet exponendo lllud verbum
" vtrtutem desclnd1 a generante •, manifestando
quae sit lsta virtus, dlcentes quod anima vegefa.
bills, culus est potentia generatival alimentum
altrahll et slbl asslmllat, asslmllat autem slbl non
partem sui vel vlrtutem In ea reUnquendo, sed
virtutem slbl slmllem, quae tn alimento erat In
potentia remota, in prox!ma fatiendo. In ipso
cnim alhnento est vlrtus Rnlmae indtta a Crea·
tore, scilicet ratio seminalis, quae per virtutem
anlmae, asslmllantem nllmcntum et dlsponentem
Et haec vlrtus nee est de substantia anlmae, quae
In allmentum aglt ct asslrnllat, nee virtus elus,
sed el slmllia. Et sic vlrtus 1 quae crat 1 semini
nrlglnallter lndltn, cum scmlnc desclndftur; nihil"'
autem de substantia a.nlmac generanUs et deacln·
dentls semen dcsdndltur nee etlam vtrtus elus,
quae cedat 11 In anlmam g~neratl. Secundum hanc
exposttlonem dlcendum quod anlmae hulusmodl 0
et quantum ad ' quod est' ct (quo est 1 sunt de
lila natura quae est lndlta partlbus mundl a Con~
dUore lllorum, et quantum ad utrumque erant In
lllls potentia, cl quod producuntur In esse a vir~
tute gencmntls P coopcrantc virtute caelestf. Uf
enlm habclur XIV Primae Phllosophlaea, • omne
quod lit, lit ex allquo In potenlla • lllud quod
tit •. Unde anlmac hulusmodl cum llunt,lluntlltud
quod flunt ex allquo ente In pot<ntla, ocllleet In
rebus &emlnaUbus.

CAPUT II.
A QUO SIT VITA ORIOINALJTeU.

equitur delerminare a quo sit, vita orlg n~ er, 1 lit I Et prlmo sl allquld sil In ilia unde vlvit In se;
d ' d IH Ham tribult scilicet UU qui
S hoc est determinare quid sit In substantia vi-
vente unde ipsa vlv!t.
secun o, un e a v
vlvlt per particlpatlonem.
•

482
ARTICULUS I.

Utrum vi/a sit al/qu/d In substantia vlvente ex st.

. . . b-1 d Quod aJo' exvtdetur:
Quaeritur ergo primo utrum ahquid Sit In su
a. Sicut tactum est 0, quae-
se quaedam • per particlpationem
1 1
stantia vivente ex se. cuiusmodi est anima. unde am v vun e vlv~nt ex se slcut anima dlcJtur
vivit eorum qua 1

• 5pfP6 1 VT o-. • A 0111. • V aJIIId

• ILl P, V prodacund, alii prod»dl. aV ~ Jb.; ~7."alll r/d::,~u:::~IIMilltaM IS add. Ill. • Y IIIHL • Ita p (con'.).
==-~~ ~: ;·~.
1
~~: ~..;_t~~- , L add. IIIIo /lr. 'T fU, P (corr.) ut. • SOIL '· 1. 1. f.

4 ct. •upra, p. 565, ad 2 et p. 569b IKJ.

Cf. aupra, num. 248 1q. et 428 tQ.
I
I
s Lib. XIII, c. 2 (II, 630).
~ Ct. supra, p. 664b et num. 826. e Cf. supra, p. 669, ad 2, 5, 7.
3 Ct. aupra, p. rn.
 INQ, IV. TRACT. 111. QUAEST. I. TIT. 11. - 482.
666
vivere ex se, corpus per a participationem; .quae
autem vivunt per participationem, non b VJvunt
per aHquid quod sit in eorum sub~tantia ~i~e de
illis, sed per aliquid quod est' almd.~b JI~IS se-
cundum substantiam; ergo ab oppos1t1s v1dctur
quod ea quae vivunt ex se, vivunt per ~Bq~i~
quod est de eorum substantia, et non per ahqmd
quod sit aliud secundum substantiam.. . ligendum quod vita est quidam rnotus sive actus
b. Hoc etiam patet per hoc quod d•cuntur VJ-
vere ex se: nulla enim ratione videtur debere
dici vivere ex se quod vivit per aliquid quod
non est de substantia viventis, et ita quae vivunt
ex se, habent aliquid in se quod est illis origo
sive principium intrinsecum I' vitae.
c. Item, illud quo vivit anima, ut habetur a
Platone et exponit Macrobius 1, essentia est
ani mae; sed constat quod in ente est aliquid
unde est essentia, cum rei sive entis essentia sit
originaliter ex principiis ill ius; ergo etc.
Contra: 1. Ut dicit Ambrosius 2, "anima vita
est .. ; sed anima non est origin aliter a se ipsa ne-
que ab aliqua illius/ parte, cum sit simplex, et
ita non habet partem; ergo vita non habet ori-
ginem in vivente ex se, scilicet anima.
2. ltem, in re vivente ex se non sunt nisi duo
principia, materia et forma sive illud quod est
quasi materia et illud quod est quasi forma, quae
in simplicibus t dicuntur ab aliquibus ' quod ' et
'quo ' vel potentia et actus 3 ; sed a materia vel
quasi materia non est vita sicut ab originali prin-
cipia, cum sit h actus prim us viventis et inter om-
nes actus nobilissimus sicut me a quo vel qui
est esse.
3. Item, vita semper est in suo actu: unde de-
finitur per acturn continuum, ut ex dictis 4 patet;
quod autem est tale, non est a materia sicut a
principia originali. Neque, ut videtur, est a forma
v~l quasi a forma, cum forma non sit ex forma :s,
1
VIta autem est forma quaedam. Unde, cum res
s~t ex _illo quod est eius principiurn originale
stve etus origo, videtur quod illud quod est
forma viventis non slt origo vitae eiusdem.
. ~· item, origo rei est principium eiusdem; prin~
ctpaum ~t cau~a idem, ut~: dicit Philosoph us6;
ergo ongo re1 est causa eiusdem; ergo, cum in
genere f.o~m~rum vita est nobilissima, causa autem
est noblhons condition is r illo cui us est causa,
nuHa forma est causa sive origo vitae.
•STom. •s111lM. •VaddQltquod <~s
1
pro :_-.;·,Ju Ita: (torr.) R, 1111 add. ·non. ·• 1' fl.
• SZ no . IS Ll add~ Olf!.
5 in /1M ux Prim:fptorum.
.. s &4/~turu. on;,. T a. em. lfUltum ... appetUum.
1 Ct. p. 657, dota 3 et 4.
2 lA! bono mortis, c. 9, n. 42 {PL 14,
559).
3 Cf. supra, num. 66.
' Cf. supra, num. 474.
5 Cf. Arlstot., Phys., o.:. 1 et 2 {U, 200 aqq.).
5. Si autem diceretur quod vita non est
a materia viventis neque a a forma, sed ab utro-
que- contrarium potest argui ex didis
iuxta modurn quo arguit Philosophusb7, con~
cludens i))ud quod ex neutro est aliquorum duo..
rum, non esse ex utroque.
Respondeo: Ad horum c determinationem intet..
et vigor internus. Ut enim dicit Bernardus,
Hbro De Libera arbitrio 8 : « Vita est internus mo-
tus, tantum vigens intrinsecus •. Videndum est
ergo quid sit in substantia vivente ex se, unde
sit motus iste et vigor qui est vita. Quod, ut
competentius fiat, incipiatur a principia generali
motus intrinseco in omnibus: est enim principium
motus duplex, scilicet intrinsecum et extrinse-
cum; hie autem intenditur de principia intrinseco.
Nota ergo quod in omni motu, sive ad for-
mam sive add situm, prim urn principium e motus
intrinsecum est appetitus: haec etenim est vis
a Creatore omnibus f indita creaturis, per quam
ad sui complementum ordinantur g et in sui com-
plemento stant et radicantur. Nee h solum sic est
in creaturis, sed etiam in creaturarum essentia-
libus principiis, quae sunt materia et forma, actus
et potentia: neque enim materia se ipsa movetur
ad formam, quia, cum 1 nullam determinet, non
magis moveretur ad hanc quam ad illam; neque
forma se ipsam facit in materia, sed per appe-
titum insitum utrique ad invicem ordinantur et
per appetitum k huiusmodi inseparabiliter coniun-
guntur9. Nee solum appetitus rem completam in
esse sequitur, sed in ipsis rerum principiis essen-
tialibus radicatur 1 et !undatur. Et sicut est in
motu ad formam, sic est in omni motu non vio-
lento m: in omni enim motu appetitus excitat rno-
torem ad motum. Ex quo patet ipsum esse prin~
cipium motus intrinsecum universa1e. Ex hoc ergo
patet quod appetitus in omnibus excitat ad mo~
turn et quem dam efficit n vigorem in illis; non
tamen vigorem vitae facit in omnibus, sed so1urn
in simplicibus. Quod manifestius patebit per dif~
ferentias appetituum et eorum in quibus est ap~
petitus. Supponatur ergo quod omnibus rebus
naturalibus inest appetitus, sed differenter, slcut
et diversae sunt. Rerum enim o 11aturatium quae--
dam magis habent de specie, minus de materia;
quaedam e converso magis de P materia et minus
0
•vttlit
~ :u:d~ ~~!~~u~d add ;,~ add in. u J R {pllw. ' S om. I. •·
t • T torum. 4 S om. • Rom. J Tom. ~Ita. VP (corr,), aUl ord~~::,~·
t tndlcatur. • S in~lulato pro n. v. cl om. ad jermam ... motu. • Z ..,.. ·
6 Metapf1., tv, c. 1 (II, 514). b,
7 Cf. Ollb. Porret., De sex princip., c. 8 (1, f. 34 ),
I
Ar!stot, Topic., VI, c. 13 (1, 253).
8 De grat. et lib. arblt., c. 2, n. 3 (PL 182, 1003)·
9 Cf. Aristot., Phys., I, c. 9 (II, 260).
 DE PASSIBILITATE PER ANIMAE SEPARATIONEM.
de specie; quaedam vero quasi totaltter sp-eci
sive actus sunt, sicut substantiae simplices a ques
. t • ' ae
semper 1n ac ~ sunt • In quibus autem magis est
de materia, mmus de specie, ut in terra, quasi
sopi~us et obtus_us estb appetltus; in quibus
mag1s de specte etc minus de materia, ut in
igne, quasi acutus et vi gens est d appetitus: unde
ignis semper est in actu et cito generatur. Quare
in eis, quae quasi tota t actus sunt t, validior
adhuc et acutior erit appetitus. Ergo, cum anima
sit~ substantia simplex et semper in actu, in ea
fortis et patens, acutus et vigens 1'1 erit appeutus.
Hulus vigoris modum exprimens maximus poe-
tarum Vlrgilius 2, dixit:
;!~~~~~u:~.t.~llls vigor et caeleslls orlgo
•lgneus vigor •, quia subtilis et acutusi • et cae-
testis origo •, quia vis est t lndita Uivinitus. Ecce
unde tantus est motus et vigor in animabus. Ma-
nifestum etiam est, si vita est vigor et motus in-
ternus, quare appetitus vitam operatur in slmpli-
cibus. In quibusdam tamen 1 corporeis, ut in Hils
quae m minus habent de materia, magis de specie
et de actu, ut in igne et luce, quamdam imagl-
nem vitae operatur, quia semper in actu sunt.
Unde et argentum fustle vlvum vacatur, quia
semper et continue movetur, et eadem ratione tons
vivus dicitur. Appetitus autem iste, qui vlgorem
intern urn et vitam operatur in substantiis simpli-
cibus, fundatur in earum principiis essentialibus.
Sicut enim corporalium principia sunt materia
et forma, sic simpHcium actus et potentia sive
'quod' et 'quo': per appetitum enim potentia
actui coniungitur et perficitur. Et sicut per appe-
titum medium forma cum materia unitur et actus
cum potentia, ut fiat substantia, sic per appetitum
fortem, acutum et vigentem potentia simplicis cum
actu ipsius ordinatur, ut fiat non solum substan-
tia, sed substantia vlvens: unde manifestum est
principia vitae n fundari in essentialibus rei 0 prin-
cipiis. Addunt tam en aliquid supra P principia
substantiae principia substantiae ¥iventis '~. Patet
ergo quid est illud quod vigorem tacit in sub-
stantiis simplicibus et quod vigor ille fundatur in
principiis earum essentialibus et vitam opera-
fur. Patel etiam quid vivere addat supra esse in
substantiis viventibus et quod motus internus
• V almplldl. ~ s add. tt. • s om • S octlll tt In j'tntro1IOIII pre- a. 1•· '· ·
• L om. a. •· • R lf16t1U. 1 T ltll4ibul, Z In onrniblll.
• 5:~·om.' V!d:·:::://~~· :: :;~~::,~· " 111 R, aJJI om.
S om. tst. 1 TRLZ add. dltendum, QLIOd p dclev.; y aUI«t pro illud.
• S tl. , T om. , ua p (CQn.), l.llt wtna.lt. • ua VSP (c:orr.), &!IIIli.
1 ct supra p 529 in Solulione
2 Ae~id., 1i1, ~. 1 ~; cl. Pseud~AIJ.gLlstio., De spiritu
et anima, c. l4 (PL 40, 790).
3 Ct. supra, num. 476.
667
substantiae slmplicis est vigens appetitus, qui vi-
tam operatur in simplicibus. Et ita vldetur a ne-
cesse ponere, quia praeter appetitum aut b desi-
derium impossibUe est aliquid reperire c quod vi-
vero geat intrinsecus.
[Ad obleota): I. Ad hoc ergo quod primo
ob1c1tur contra hoc, scilicet quod 1 anima est vita
e~ quodd anima non est t originaiiter a se ipsa • etc.:
d1cendum quod, ut supra tactum est 3, anima di-
citur vita per concomUantiam causalitatis non
per identitatem essentiae. '
2. Ad a I i u d 1 quod sequitur, dicendum quod,
ut ex dlctis 4 patet, principia vitae fundantur quo-
dam modo in principiis essentlallbus rei viventis:
unde ab ipsis quodam modo vita habet originem.
Licet enim materia, in quantum huiusmodi, non
sit per se activa • sive operativa, tamen ratione
qua habet appetitum inclinativum ad actum, po-
test esse origo quodam modo formae, quae est
omnino activa slve in actu qul 11 est vita.
3. Ad tIt u d quod obicitur 1 quod 1 formae
non est forma ' etc.: dicendum quod ttoc verum
est, per se loquendo, scilicet in ratione qua forma
est informans: forma enim, per se Joquendo .t,
non est perfectibills forma 1 neque forma est per-
fectiva formae!i, sed potius materiae sive existentls
in potentia, in quantum huiusmodl. Potest tamen
forma una esse originale principium alterius for·
mae: forma enim slve perfectio totius quodam
modo originern habet a forma quae est forma
sive perfectio materiae.
4. Ad a I i u d quod sequitur quod 'causa est
nobUiorls condiUonis '11 eo culus est causa' etc.:
dlcendum quod hoc non est verum de quacumque
causa, sed de causa" eHiciente, completa et suf-
ficlente. Principium autem origlnale rei non de
necessitate est huiusmodl, sed potius est dete-
rioris conditionis eo cuius est origo, ut patet de
limo, qui fuit quodam modo originate principium
corporis hominis primi 6,
5. Ad ultimum dicendum quod in multis
sorlitur aliquid esse a duobus, quod a 0 neutro
per se. Quod autem dicit auctor P Sex principio-
rum 7: " Si quis primam et secundam destruxit,
utique et tertiam destruit '1, quae ex utriusque
efficitur coniunctione .. , intelligitur ubi 1 ali-
quid ponitur esse ex utroque aliquorum divisim
1 • Ita SF {oxt.). -'It tott; Sum. q&U~e. f S 0111.
'" Ita P (corr.). S QJJ/1111, &Ill qtd. • R om.
• S om. Z om.
• twn. T IS 1111111. 'Z
aittrall~a.
1
"II• VSI' (corr.). .UI qll~;
~ S om. •dllttt . Joqtun4o. $ om. •1 om. • S om.
I• Ct. supra, sub Respondto.
'Cf. Aristol., Phys., V, cc. I et 2 (II, 307sqq.).
I Cf. supra, num. 481-438.
T Cap. 8 (f. 34 b).
668 INQ. IV, TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT, II, - 483.
sumptorum. Quod patet ex casu in quo loquitur:
intendit enim a determinare a quo dicitur aliquid
suscipere magis et minus. Et ponebant q u ida m
hoc esse a cremento vel decremento suscipientis;
quid am a cremento vel decremento eius quod
A~TICULUS
483
Unde vivens ex se alii vitam tribuit.
Sequitur inquirere unde vivens ex se alii vitam
tribuit, scilicet illi quod e vivit per participationem,
scilicet anima corpori.
Circa hoc proceditur f sic: a. A u g u s t i n u s,
De civitate Dei, xm, cap. 2 I : ~ Vivit corpus ex
anima, cum anima vivit in corpore, seu vivat
ipsa seu non vi vat ipsa ex c Deo •. Sed, ut habe~
tur a Philosopho 2, "anima est actus sive per~
fectio corporis physici organici, potentia vitam
habentis •; corpus ergo vivit ab anima h ut ab ea
quae est eius perfectio, et anima vitam tribuit
corpori ut eius perfectibili i cum au tern illud
quod est pertectio tribuat aliquid perfectibili in
quantum huiusmodi, unde i\li hoc tribuit 1 est
ali quo modo originaliter in ipso k tribuente; ergo
vivens ex se habet aliquo modo originaliter in
se unde tribuit vitam viventi per participationem,
b. Item, cum vivens per participationem recipit
vitam a vivente per se sive ex se, hoc est per
aliquod quod originaliter est in ipso recipiente:
a simi1i videtur 1 ex parte dan tis quod etc.
Contra: 1. Substantia dividitur in substantiam
spiritualem et corporalem, sicut animal in m ratio~
nale et irrationale: unde idem est genus distan.
tiae inter substantiam spiritualem et corporalern
quae est inter animal rationale et irrationale ·
substantia autem" vivens in se est spiritualis:
vivens per participationem est corporalis; sed
animali rationali nihil est inditum o neque habet
unde tribuat vel tribuere appetat animali irratio-
nali i11ud quod est in iUo nobilissimum vel inter
nobUia illius potissimum i eadem ratione videtur
quod nihil est inditum substantiae spirituali neque
habet aliquid unde tribuat vel tribuere appetat
substantiae corporali quod est in itlo nobitissimum
sive inter nobilia illius potissimum, cuiusmodi
est vita. Ergo videtur quod nihil sit in substantiaP
vivente ex se, unde vitam trlbuat illi quod vivit
per participationem.
t Pl 41, 377.
2 lk aninw., II, c. I (Ill, #1).
suscipitur i quid am ab utroque, scilicet et 6 ab
hoc et ab illo c. Et in hoc casu dicit quod, si non
dicitur aliquid magis vel minus a suscipiente
sive subiecto d, neque ab illo quod suscipitur, sci·
licet forma vel qualitas, non suscipit ab utroque.
II,
2. Item, actus q vel perfectio nobilis requirit
perfectibile nobile sibi convenienter respond ens;
ergo, cum vita sit de perfectionibus nobilissimis,
eius appetitus est determinatus circa perfectibile
quod est de genere nohilium; talis autem est
substantia spiritua1is, non autem corpora1is; ergo
fix us est' eius appetitus circa substantiarn spiri~
tualem quae vivit ex se et non extendit se ad
illud quod non vivit ex se i et ita nihil habet in
se unde appetat attribuere vitam illi quod vivit
per participationem.
3. Item, conditiones istae, quae sunt unitas,
simplicitas, attestantur nobilitati eorum quorum
sunt conditiones; ergo, cum formae minus nobiles
quam vita habeant esse determinatum circa unum
et idem nee diffunduntur sive extenduntur ad
plura, multo fortius videtur quod ita debeat esse
de vita, scilicet" quod in quadam indivisione
sive unitate habeat esse in uno materia1i et non
in divisione et extensione ad plura, scilicet spi-
rituale et corporale.
4. Item, quando aliqua proprietas communicatur
a duobus, necesse est hoc esse mediante aliquo
uno t in quo conveniunt: et non dico uno gene-
rali, sed uno propinquiori; sed substantia spi~
ritua1is et corporalis non habent convenientiam
nisi in genere nee videntur convenire in aliquo
propinquiori secundum quod requirit communi-
catio vitae; et ita videtur quod nihil habet sub-
stantia spiritualis in se unde communicet" vitam
corporali.
Respondeo 3 : Ad horum notificationem nota ~
quod sicut per appetitum anima in se vigoratur,
sic per appetitum in corpore, quod vivificat, vitam
operatur: per appetitum enim corpori unitur et
per appetitum corpus variis motibus movet, ut
et ipsum perficiat et ipsa etiam perficiatur. Quodx
ut manifestius fiat, modum unitionis animae cum
corpore et quare necessarium est ipsam unirl cor-
pori, videamus, Sciendum ergo est quod appemus
- S lp•a.
'z om.
3 Ct. Lib. dt. ln/ellig., prop. L9 {ed. C. Baeumker,
I p. 24oq.).
 DB PASSIBILITATB PER ANIMAE SEPARATIONEM.
in substantia simplici nee vigorem actualem fa-
cit nee vitam operatur nisi cum perficltur. Cum
autem suo actui coniungitur et suo desiderabUi
unitur et in eius unfone delectatur, perfectus est
et vitam ~peratur: tunc enim viget anima et de-
1ectatur. S1cut autem dicit Avice n n a 1, delectatio
cuiusque virtutis plena est acquisitio suae per-
fectionis, cum autem caret suo desiderabili mi-
nuitur aut deficit appetitus et vita Janguet' aut
extinguitur i unde argumentum efficax sumitur
quod supra appetitum vita fundatur 2 : si enima
cornpteto appeHtu vita perficitur, debilitato debi-
litatur et defidente extingultur, aut sunt idem
appetitus et vita aut unum est causa alterlus.
Quia igitur appetitus vitam non facit in actu, nisi
perficiatur, in quibusdam vera non est completus
de se, sed aliquo indiget exteriori ut perfic\atur,
in eis vitam non facit in actu, nisi ei quo indiget
coniungatur. Et haec est ratio quare substantia
simplex corpori unitur, ut videlicet appetitus suo
desiderabili coniungatur et sic in actu vigeat et
vita in ea perficiatur. Si enim completus esset in
se eius b appetitus, nunquam corpori essentialiter
uniretur. Per appetitum ergo corpori unitur et
inseparabiliter se tenet, nisi sit defectus ex parte
corporis, etc ut per hoc suo actul coniungatur et
vita perficiatur; per appetitum etiam variis moll-
bus movet corpus, ut etlam ipsum perficiat et
ipsa d perficiatur. Et haec est ratio colligationis
animae cum corpore, quamvis haec ratio colliga-
tionis multiplex sit et t differens in diversis: in
quibusdam enim maior, in aiHs vera minor repe-
ritur vis colligationis. In quibusdam enim/ quo-
dam modo idem est g vivere et vitam alii tribuere.
Unde quarumdam animarum et corporum est
quasi vita una et unum vitae complementum, ut
in vegetabili et sensibili: hae enim de se non
habent aliquam differentiam vitae nisi quam con-
trahunt a corpore; unde et secundum vitam suam
dependent a corpore, et ideo h vita eorum non est
separabilis. Jn aliis vera, ut in rationali, non est
idem vivere et' vitam corpori tribuere, quamvis
ab eadem sit ut ab appetitu, modo quo tactum
est 3 • Haec enim habet vitam propriam quae non
est corporis*; ab ipsa tamen derivatur unde tri-
buitur vita corpori, et ideo haec sola secundum
vitam suam a corpore est separabilis. Sic igitur
patet quo modo l per appetitum vitam corpori
tribuit et quo modo per ipsum est ratio unionis et
colligationis animae cum corpore et quo modo Jn
diversis diversimode. Et ex iis patet quod scilicet
) z 0111 • • s 0111 .
• R aultm.
1 V quam pro q. m. • L spttft.
J:T add. ut.
1 S 0111. a.m. " S 0111. ultquo ... ptr/tdibnt.
I Cf. Metaph., tr. 9, c. 7 (f. 106 d Jqq.).
2 Cf. supra, p. 666b, sub Respondeo.
l Cl. supra, parum ante et num. -'82.
669
eadem vigore quo vivit anima, vitam potest cor..
pori tribuere.
(Ad oblecta]: l. Ad illud ergo quod prlmo
~b1~itur, quo videtur ostendi quod • nihil est
m.d'tum substantiae m spirituali, unde trlbuat sive
tnbuer~ appetat vitam corpori propter distantiam
~arum etc.: dicendum quod, licet sit distantia
zllorum ea quae tacta est in opponendo, in quan-
tum hoc est corporate et iltud sphituale, est tamen
qul~a~ illorum ordo etn respectus•, qui est per-
f~ctJoms ad perfeetibile: unde est itlorum appe-
tJtus mutuus, quo est quaedam ratio colltgationis
eorum ad invicem, quibus mediantibus est tn-
tl.ue~tla vitae ab uno in aliud. licet ergo nihil
Sl~ mditum substantiae spirituali unde appetat
tnbuere vitam corporali, in quantum distant ut
corporale et spirituale, in quantum tamen est
~ppetitus huius a perflciendi illud et etiam in per-
hciendo illud sibi pleniorem acquirere perfectio-
nem, habet aliq11ld unde sibi vitam appetlt attri·
buereP.
2. Ad a I i u d" quod sequttur, dicendum r quod
est aliqua substantia • splritualis, cuius perfec.tio
nullo modo dependet aliquo modo ' a c.orporali;
est et alia, cui us perfectio aliquo modo dependet.
Quia ergo appetilus rei nullo modo lerminatur
nisi adepta Jpsius perfectlone 11, ill ius substantiae
spiritualis appetitus, cuius perfectio dependet ali-
quo modo a corporall, non terminatur nisi in
coniunctione cum substantia corporali. In nullo
ergo deterioratur conditio vitae ex hoc quod appe-
titus substantiae spiritualis viventis est ut coniun-
gatur cum substantia corporali, a cuius coniunc-
tione pleniorem sortitur perfecUonem, immo me-
lioratur. Nobilitas ergo huius actus, qui est vita.
non impedit quin appetitus substantiae spirltualis
viventis convenienter se extendat ad hoc quod
uniatur cum substantia corporal!.
3. Ad iII u d quod sequitur, dicendum quod
verum est quod unitas attestatur nobilitati, cuius
conditio in nullo deterioratur ex lpsius unius.,
multiplicatione, immo magis perficitur et perfec-
tior ostenditur, sicut patet de luce", cuiusx virtus
ipsius multiplicatione maior efficitur et perfectior
ostendttur. Similiter est in proposito: vita enim,
ut tactum est 6 , ex coniunctlone substantiae splri-
tualis cum 1 corporali, ex qua quodam modo mul-
tiplicatur in substantia corporali, magis viget et
etflcitur iucundior et perfectior, nee haec multi-
plicatio aliquid tollit de unitate ipsius vitae, cum
semper ilia sit una quae est substantiae spiritualis,
• Rom. -'T!I11. j v quod.
• s IP61'· • 1. 1dll. taJ. J Son~. malo'·" tnlm.
• V ut. • VL huliUmodl. ' R trtbutrt.
t s tllud. • S add. ut. • 5 om.
• S illlu pra l. u. • S om. r Z ln.
4 Ct. supra, p. 418sq., ad 1-J.
' Cf. Rob. Lincoln., De tuce (ed. Baur, p. 54).
6 Cf. supra, sub Responde&.
 670 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 484.
sed est causa perfection is \!!ius o et ostensio no~
bilitatis.
4. Ad iII u d quod sequitur, dicendum quod
substantiae spiritualis, scilicet animae, et c~rp~
ralis, quae ab anima perficitur, est conv.ementla
quaedam praeter illam quae est ~enerah~, qu~e
attenditur in mu1tip1icitate potenharum swe V1~­
tutum operativarum ex parte ani mae et b mulh-
plicitate naturarum sive partium organicarum ex
parte corporis. Ut enim supra tactum es~ 1: c?rpus
humanum inter omnia corpora compOSitiSSI"_lUm
est, et hoc requiritur propter hoc quod amma,
MEMBRUM Ill.
Cuius est vita ut subiecti proprii.
gn progressu t inquisitionis. de vita tria ~ro­
~ ponebantur quaerenda. Pnmo, quid est v1ta;
secundo, a quo est vita; tertia, cuius est vita.
lam determinatum est de duobus; sequitur de
tertio, scilicet cuius est vita ut subiecti proprii.
Primo ergo quaeritur utrum vita sit in natura
increata;
secunda quaeritur utrum vita Creatoris et crea-
turae in aliqua re conveniant;
484
UTRUM VITA SIT IN NATURA INCREATA 3•
irca primum sic: a. Damascenush, li-
Cbro 4
Excepta divina, tres species sunt vi-
: •
tae 1, plantativa, sensibilis, intellectualis •.
b. Item, Augustin us, in libro De fide ad
Petrum 5 : ,. Deus naturaliter vita est •.
c. Item, Dan. J4, 4: Non colo idola manu facta,
sed viventem Deum, qui fecit caelum et terram.
Ex iis patet quod in Deo est vita.
d. Item, videtur quod sol us Deus vi vat, sic: Se-
cundum Philosoph urn 6, vivere viventis est esse;
ergo viventis essentia est eius vita; ergo illud sol urn
vivit, cuius essentia est vita, hoc est solus Deus.
e. Item, libro De motu cordis 1 : c Oportet nosse
quoniam ipsa vita actio est •; e1 vita est esse
viventis; ergo viventis essentia est sua actio;
ergo illud solum vivit, cuius sua essentia est k
sua actio, hoc est solus Deus: in omni enim
11
"S om. S ut. • S lltm. fl. S Idem; L om. ut.
LIn pro /11. 1
RL add. d. • S ut nuntlo et prot. t.
In F etl add. m,e:.
I Cf. tupra, num. 484.
2 Cf. supra, num. 8&4 et p. 580, ad 4.
3 Cf. Alex Hal., Summa theol., I, oum. 69.
' fJe .fiJk ortlwd.• Ill, c. 14 (PO 94, 1031<).
15 S. Fulgeot., c. 3, n. 28 (PL 40, 762).
quae est perfectio eius et motor, est muttarum
operationum effectiva, quarum cum non possit
anima esse ettectiva per se, immo necessarium
est ut ex:erceantur per corpus, necesse est quod
corpus huiusmodi multiplicitatem habeat organa-
rum 2. Praeterea t, conveniunt in mutuo appetitu
perfedionis: appetitus en 1m corporis est ut ab
anima perficiatur; similiter et appetitus ani mae
est ut corpus perficiat et illud d perficiendo ple-
niorem sortiatur perfectionem. lste autem appe-
titus mutuus est causa colligationis illorum ad
invicem et communicationis vitae.
tertia, utrum vita sit in creatura corporali an
tan tum in spiritua1i;
quarto, supposito quod in corporali, utrum
sit in corporibus supracaelestibus I;
quinto, utrum sit in animalibus quae carent
sanguine;
sexto, utrum sit in embrionc;
septimo, utrum sit in humore vel in R humo-
ribus.
CAPUT I.
m creatura differunt essentia 1, virtus et actio, ut
vult Augustinuss.
Contra: I. Vita addit superm esse; in illo igi-
tur in quo nihil additur ad esse, hoc est in illo
de quo dicitur Exod. 3, 14; Ego sum, qui sum,
non est vita; si enim aliquid n esset in ipso quod
adderet ad esse, esset in o ipso compositio aliqua.
2. Item, vita caditP sub aliqua differentia entis;
unde contrahit ens, cui con venit, in genus: eorum
enim quae continentur in genere, quaedam vi-
vunt, quaedam non vivunt; ergo non con venit
illi quod non est in genere, sed supra omne genus,
scilicet Deo.
3. Item, esse viventem et habere animam con-
vertuntur; dicitur enim in libra De motu cordis 9 :
• Animatum et vivens ad se invicem pari a sunt •;
sed Deus non habet animam; ergo etc.
"v add. ln:
• T tngrtuu pro l. p. IS suprrtfleaHbus. PTom.
1
S om. .. R 1upra: S om. contra. " z lf/ud. ·• 5 cum. 1' Tom.,
6 De aulma, II, c. 4 (lll, 449).
7 Poilus Damaac,, Dejlde ortllod., Ill, c. 15 (PO 94, 104,7
8 Ci. potius Pseudo-Dionys., De cael. hler., c. 11, §
)i
(PO 3, 283, PL 122, J059)i cf. supra, p. 578, nota I.
ll Cap. I, n. 2 (p. ti).
 DE PASSIBILITATE PER ANIMAE SEPARATJONEM.
4. Item, in a quo est vita, est appetltus et d
siderium, ut ex dictis patet 1 ; sed in nullo e-
' a I'•cuws
.d~s1'd enum.
· . est
. sit indigentia respectu
qum
dims; sed m Deo nulla est indigentia; ergo etc
5.1t~m, secundum Bernardum2: cVita
motus mternus •; et hoc vitae convenit per se sic t
illud. quod P.onl_tur in eius. ratione; ergo conven~t
omna habenh v1tam; sed m Deo non est motus·
ergo nee vita. ' d1vma. Unde vult dkere quod sicut eiusdem est
6. Item, dicit D ion y s ius, De divinis nomlni-
3 d1~1na . Et post subd1t 8 : c Et omnis vita etP vi-
bus, I cap. : c Superessentialitatem divinam ne-
que ut verbum aut virtutem neque ut animam
aut vitam aut essentiam laudare est iustum •. Sed
omnia quae sunt in superessentialitate divina
id est Deo, Deum reddunt laudabilem; ergo ne~
que anima neque vita sunt in Deo t.
Respondeo: Dicendum quod in Deo est vita
non per differentiam a substantia, sed ipse est
sua vita et suum vivere, et tanto nobilior est
eius vita quanta simplicior. Quia autem divinum
esse est simplicissimum, nihil habens de possi-
bilitate d admixtum, ideo est in plena actualitate
et vigore. Quia igitur vita est quidam vigor in-
ternus et vivere est vigere quoddam, ut supra
tactum est 4, hinc est quod in Deo est vitam repe-
rire et in ultima perfectione, ratione praetacta.
Unde rationes pro ilia parte concedendae sunt.
(Ad oblecta]: I. Ad illud quod prima obici-
tur quod • vivere add it supra esse' etc.: dicendum
quod hoc verum est in eis in e qui bus vita est per
differentiam aliquam, ita quod differt in vivente il-
lud quod vivit et quo vivit; hoc autem est in rebus
creatis, quae habent possibilitatem' permixtam
esse sive e actui; sol us au tern Deus est in puritate
actus sive actus purus 5 , et ideo in ipso vivere non
add it ad h esse, sed sua essentia est sua vita,
2. Ad a I i u d quod obicitur quod 1 vita con-
tra hit in aliquod genus entis' etc., dicendum
quod est duplex I vita: una scilicet quae est origo
omnis vitae, quae non cadit sub determinatiooe
temporis vel motus, sed est aeterna, et haec est
per se vivifica et substantifica; alia est vita quae
est participata per distinctionem et proprietatem
convenientem unicuique viventi. Prima vtta est
causalis sive causa secundae. Unde Dionysius,
De divinis nominibus, in cap. A: De vita 6 : • Nunc
laudanda est 1 laudabilis vita aeterna, ex qua per
• S l)m. ~ s om. Ill ex ... duld~rtum. • S vita ut in Christo pro a. n. '· .r. I. D. ~ Ita Sf (co.rr.),
~ Ita Sf' (lntetU, L add. in, alii ora.
I 1111 SF (corr.), alll panibllltatem.
I. e .. quod p exp. "' Ita p (corr.), alii tnlt.
quod, Z om. z
• euential/ttr. "5 inttlttcl/~a.
I Cf. supra, p. 668 sq., sub Responde.o.
2 De grot. et lib. arbil., c. 2, n. 3 (PL 182, 1003).
3 Cap. t, § 5 (PO 3, 594, PL 122, 1116).
4 Cl. supra, num. 482 sq.
5 Cf. Arlstot, Metaph., XI, c. 7 (II, 600).
6 Cap. 6, § 1 (PO 3, 85.5, Pl 122, 1151), ubi ct duo
loci seqq.
671
se ipsam vita et omnis vita et a qua in omnia
ut~umque vitam participantia, vivere proprie uni~
c~1~ue exseminatur •. Et post: • Et sicut in ~vw m
esi ~~~lmus quia" eiusdem esse est causa lis, sic et
1~1 .•· lt~rum: • Quia et per se ipsam vita est
diVma VIta, vitalis et substantialis •, ut habetur a
c.o.mmentatore', /.hi a Graecis essentia dicitur
e~s~ c:usalis in divini.s, sic per se ipsam est vita
tahs motus ex vita ipsa, quae est super omnem
vitam et omne principium totius vitae •. Vita
autem primo modo sum pta est naturae increatae
secunda modo sumpta creatae. Prima est supe;
omn_e ~enus nee cadit sub aliqua differentia quae
trah1t m genus, sed est q idem cum eo quod est
s~~pliciter et per se, ut patet ex verbo Oiony-
SI1. Secunda modo sum pta trahit in r genus.
3. Ad illud quod sequitur, scilicet quod 'vi-
vere et habere an imam convertuntur': dicendum
quod sicut descendunt scientiae, sic et vocabula
scientiarum 9• Auctor autem libri De motu cordism
inquirit in illo de vita quae habet esse in corpo-
ribus, et" de ilia verum est quod • animatum et
vivens ad se invicem paria sunt •. Sed, generaliter t
loquendo, non est verum: spiritualis enim c.reatura,
sicut intelligentia u, vivit, licet an imam non habeat.
4. Ad a I i u d quod sequitur, dicendum quod
est appetitus rei distantis, et ille appetitus habet
annexam imperfectionem; est et appetitus rei in-
distantis, et hoc potest esse dupliciter: vel quia
coniungitur appetitus appetibili vel quia est v idem
per essentiam. Quandoque enim est appetitus con-
iunctus appetibili, tamen est aliud per essentiam
ab illo; quandoque au tern idem est appetitus et
appetibile per essentiam, et hoc est in Primo, ubi
idem est delectans et in quo delectatur. fruens et
quo fruitur; ubi au tern est talis appetitus, null us
est defectus, sed vita perfecte x delectabilis, nullo
indigens, existens in fine nobilitatis et deledatio-
nis, qualis est in primo et summo bono 11 •
5. Ad a 1i u d quod sequitur quod ' vita' est
motus' etc.: dicendum quod ilia praedicatio est
causalist quia vita est causa motus. Sed quaedam
est vita, quae esP principium sive causa motus
in vivente, quaedam in alio. lila quae est princi-
pium motus in ipso vivente, habet lmperfecti.onem
IJ.il posjlbllitatt. • I ;;L ;~,':
1
• Ita S, alii ora. S om. • TR nr.
• T qu~Xl. • S om. Et po.rt ... dl'llrta. "S tsl. • r om. 'S om_ • L (torr. IIIJ.)
• S 0111. ~ T on1. ' L om. • L 0111.
7 Cf. s. Maxim. Conf., &holia in De divin. nomin.,
c. 5, § 4sq. (PO 4, 314 et 318).
& Sclll.cet Pseudo-Oionys., loc. dt.
9 Cf. Aristot., Dt anima, ill, c. 8 (Ill, 470).
10 Cap. 1, o. 2 (p. 6).
u Cf. Lib. de intelligenliis, ·prop. 19 (ed. C. Haeumker,
p. 24 sq.).
 672 INQ. IV. TRACT. Ill. QLJAEST. I. TIT. II. - 484.
coniunctam, quia motu:!i-passio attcstatur imperfcc-
t\Qni; sed, quia Oeo non con venit nisi quod est
perfectionis, ideo vita in Deo est principium motus,
non quo Oeus moveatur, sed quQQmnia _movet.et v~­
ventia vivificat. Propter quod, ut vult D1onys1 us ,
.. divina vita est vita1is a et sub-stantialis "'• id est vi~
vifica et substantifica. Et secundum B o e t hi u m :
2 est duplex defectus ibi, unus ex hoc quod in~
• Stabilisque manens dat cuncta moveri • ·
Vel. si videatur dicendum quod vita sit motus"
essentialiter, secundum quod motus internus c est
vigor appetitus, dicendum quod ilia ratio Bernardi
.. Vita est motus internus " etc. est vitae quae dif-
fert per essentiam ab eo quod vivit eadem vita.
6. Ad illud Dionysii quo videtur quod vita
non sit in Deo, patet responsio per hoc quod se-
quitur ibidem, ubi ostenditur quod nominandus est
Deus • omnium d ablatione" sive negatione, super-
positione et causalitate. Unde intentio est auctoris
ostendere neque vitam neque alia dicta de Deo,
proprie et in propria acceptione surnpta, Deo con-
venire3. UndeCommentator 4, ibidem: .. Ratio
in hoc universaliter studet ut suadeat certisque
veritatis investigationibus t approbet nil de Deo
proprie dici posse, quoniam superat J omnem
intellectum omnesque sensibiles intelligibilesque
significationes, qui R melius nesciendo h scitur,
cuius ignorantia est vera sapientia, qui verius
fideliusque negatur jn omnibus quam affirmatur:
quodcumque enim de ipso negaveris, vere negabis,
siquidem si 1 approbaveris hoc vel hoc ill urn esse,
falsitatis redargueris, quia omnium quae sunt,
quae dici vel inte!Jigi possunt, nihil est ,.,
d-e. Ad ilia quae obiciebantur pro atia k parte,
qui bus concluditur quod sol us Deus vi vii: dicen-
dum quod illud argumentum non valet 1 vivere
est esse viventis, ergo vita est essentia viventis '.
Nee est hie locus a coniugatis: non enirn se ha-
bet vita ad vivere sicut essentia ad esse; vita
enim et vivere non differunt nisi in modo nomi~
nandi, quia vita est actus sicut et vivere: essentia
enim, quae est ipsa quidditas rei, dicit ipsam
substantiam rei, esse vera actum: esse enim est
actus en tis~. Praeterea, cum dicit 'vivere est esse
viventis ', esse dicitur viventis ut est vlvens, non
ut est substantia. Cum infertur: ergo vita est
1
I Ct aupr,_, p. 671, nota 6.
: Dt roi&IOI. phil., lll, metr. 9 (PL 63, 758),
asa'::J6AJ;xa:::ae::mma tlreQl., I, num. 7, llJ et num.
4 Cf. S. Maxim. Conf., &holla 1n lJt dMn. nomlll., c.
1 10
et 7, (PO 4, 186, 342), ad sensum.
6 Cf. Ubu de CllllliB, § 1 (p. 163),
1 l<r: S. Maxim. Coul., Joe. ell.
cssentia vivcntfs ', lbi sumitur essentia ut est quid~
ditas rei quae vivit, non ut dicit quldditatem
actus quo vivens, in quantum vivens, est in actu
vivendi. Unde non 1 est debrta coniugatlo ln ar~
gumcnto. Unde in argumento non infertur essentia
de essentia sicut proponitur actus de actu, tmmo
lertur essentia de actu: vita enim actus est •; ali us
ex hoc quod sumitur essentia in conclusione ut
est quidditas rei quae subest actui vivendi, non
ut dicit quidditatem ipsius actus.
Si obiciatur adhuc quod vita est essentia
viventis per hoc quod dicit D ion y s i us, cap. De
vita 7 : .. Si dixeris qualemcumque vitam aut vitae
principium aut vitae essentiam, ex ipsa, scilicet
prima vita, vivit•. Etibi Commentator 8 : •Vitae
essentiae intelligibiles sunt virtutes, et nostrae ani~
mae essentiam quippe, cum sint vita, habent ut rna~
teriam quamdam atque subiectam et ipsam spe~
ciem, quae vitae est, existentem, unde et vivificant
corpora ani mae ... Ecce quod in textu dicitur .. es~
sentia vitae .. , in Commento 9 dicitur • intelligibiles
virtutes "• id est intelligentiae m, • sunt essentiae vi-
tae,., - Res p on si o est ad hocn quod essentia
vitae dicitur substantia in qua radicatur vita.
In translatione Abba tis JO est .. substantia
vitae "• sed in Commento dicitur .. essentiam 0
quippe, cum sint vitaP, habent" etc., loquitur
de animabus nostris, ibi dicitur plane quod ani-
mae nostrae vitae sunt.- Respondeo: Prae-
dicatio ilia q non est per convenientiam identita~
tis, sed potius per convenientiam relationis actus
ad substantiam vel effectus ad causam, sub hoc
sensu: • ani mae nostrae sunt vitae r ,., id est sunt
substantiae in quibus sunt radicatae sive' sub-
stantiticatae vitae et quae sunt principia vitae
corporibus; et hoc dicit text us qui est secundum 1
translationem Abba tis II: .. Si dicas vitae princi~
pium" aut substantiam, ex ipsa vivunt et vivi~
ficant •. Dicit enim animam nostram esse~ sub-
stantiam vitae qua vivit, et principium vitae in
quantum vivificat corpus x, et utrumque esse a
prima vita. Unde dicitur in textu "ex ipsa vivunt
et vivificant a: vivunt in seY, vivificant corpora
sibi subiecta, ut dicit Commentator 12. Ex Us
patet responsio ad iII u d quod sequitur.
I 6 Cf. supra, num. 4.78.
7 De dM11. 11om., c. 6 § 3 (PO 3, 838, PL 122, 11!)2).
8 S. Maxim. Conr., Sclwlla, In h. I. (PO 4, 339).
11 Scilicet S. Maxlml Coni., ubi el sequens.
Abbas Vercell., In b. I. (XVI, 246).
11
Loc. cit.
 DE PASSIBILITATE PER ANIMAE SEPARATIONEM.
CAPUT II.
UTRUM VITA CREATORIS ET CREATURAE IN ALIQUO CONVENIANT.
ecunda quaeritur utrum vita conveniens Crea-
S tori et vita conveniens creaturae in re a1iqua
una convenianta.
Quod conveniant, vtdetur sic: a. Quaecumque
sunt ad invicem comparabilia, conveniunt in aliquo
uno: participantis enim ad non participans nulla
est comparatio 1 ; sed vita increata et creata sive
Dei et creaturae comparabiles sunt ad invicem
secundum prius et posterius et plus et minus;
ergo conveniunt in aliquo uno.
b. Item, omne creatum est vestigium et similitudo
suae causae 2 ; vita creata est causata ab increata;
ergo est vestigium et simititudo eius; sed simi-
litudo aliquorum est convenientia eorum in aliquo
uno3; ergo vita creata et increata conveniunt in
aliquo uno.
c. Item, omne exemplar convenit cum exemplato;
vita increata est exemplar vitae creatae; ergo
vita increata convenit in aliquo cum creata.
Ad oppositum videtur sic: 1. Quaecumque con~
veniunt et non sunt simpliciter idem, penes unum
conveniunt et penes aliud differunt: non enim
penes idem conveniunt et differunt; st ergo vita
increata et creata per aliquid 6 conveniunt, per
illud non differunt; quare per a1iud; ergo in vita
increata est unum et aliud; ergo non est omnino
simplex: quod est impossibile.
2. Item, si vita increata et creata non conveniunt
in nomine tantum, sed in aliqua re una per now
men significata, ergo ilia res nee est simpliciter
vita increata nee creata, sed aliqua res naturaliter
prior HI is: quod est impossibi1e.
[Solutio): Ad haec dicendum 4 quod ditfert unum
univocationis et analogiae. Un urn enim c univo-
cationis est quando unum inest pluribus uniens
ilia in aliqua re una priore illis naturaliter 5 ; sic
CAPUT Ill.
UTRUM VITA SIT IN CREATURA CORPORAL!".
. Quod sto patet: a. Super 1 illud Marci ul-
s equitur. inquirere utr_um in corporaltbus crea- timo
turis stt vita qua vtvunt. 1 • 15
: ~aedicate Evangelium omni creaturae.
) Ill II ~od • Ill V, alllwtem.
•v;/~~=::~lat,~ SP o;,p:,~:iu 11• n:; ::~:~ir~H~~~~x~m,luri ~Jro c.
b t.
I Cf. Arlstot., Phys., VU, c. 4 {tl, 339).
2 Cf. supra, num. 84-40 et 889.
3 Cf. Arlstol., Metaph., IV, c. 9 (II, .522).
4 Cf. Alex. Hal., S11mmu theol., I, num. 847 et 861.
:1 Cf. Arlstot., Metaph .• IV, c. 6 (II, 5llhq.).
G Cf. Arlstot., Joe. cU.
SUMMA TtiHOLOOICA Tom. IJ,
673
485
autem non conveniunt vita creata et increata.
Unum autem analogiae est quando unum inest
pluribus, ita quod alicui eorum prima et prin~
cipaliter, in quo est prima origo omnium alio-.
rum, aliis vero posterius et secundario et per
modum quo descendunt ab origine prima a. Et
tale unum non unit ead quibus inest in aliqua
re una naturaliter priore illis, sed tota prioritas
est in aliquo eorum naturaliter, sicut in causa
respectu causati: et istud unum, 1icet non sit
penitus univocum, non est penitus aequivocum,
sed medium, et( dicitur analogum 7 ; et sic vita
creata et increata conveniun1 in aliquo uno. -
Quodl autem vita increata sit origo
alia rum omnium et causa, patet ex verba
D ion y s i i supra dicta 8• Cum ergo quaeritur
utrum vita Creatoris et creaturae conveniant in
aliqua re una: dicendum quod conveniunt in
re una unitate analogiae, non una unitate uni-
vocationis.
[Ad obiecta): a-c. Ad iII a quae inducuntur pro
prima parte, quibus videtur ostendi quod con-
veniunt in re aliqua una, tum' ratione qua sunt
comparabiUa 11 , tum ratione simititudinis, quae est
vestigii ad illud cuius est vestigium, tum ratione
convenientiae exemplati' et exemplaris, benet
possunt concedi secundum quod res dicitur una
unitate anaJogiae, non autem secundum quod
dicitur una unitate univocationis: neque enim
comparatio neque similitude neque convenie':
tia, quae est creati ad increatum, condudtt
unitatem univocationis. - S i obi cia t u r per
verbum Phitosophi<J, dicentis quod saturn uni-
vocum est comparabile: dice n dum quod ibi
sumitur 'univocum' nomine extenso, secundum
quod etiam convenit analogo, facta exclusione
solius aequivoci.
486
" R add. '"· • Z ~Jt. ! Ita VF (con.), lUi qMJa.
• v llltdt. 'T Jl(r.
, Cf. s. Bonav., I &nt., d. 29, a. I, q. 2, ad I (1, 511);
11, d. ~. p. 2 1 dub. 3 (II, 626b).
8 Cf. supra, p. 671, nota 6 et p. 657, nota 5.
g Ct. supra, nota 1.
10 Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, P. ~2. sub Re-
spond~ et supra, num. Ui.
 674 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 486.
dicit Gregoriust: « Omnis creaturac aliquid
habet homo: habet narnque esse commune cum
lapidibus, vivere cum arboribus, sentire cum ani-
l .b
~~u~
animalia.
Ex~o~e t 1 quod arbores vivunt et
b. Item, vegetari, sentire, intclligere sunt actus
consequentes ad actum vivendi sive quo" est vita
nee insunt alicui cui non in est vita; unde in libra
De motu cordis2: • Vivit et vegetatur animal, sentit
et movetur, discern it et intelligit, et quae ex eis
oriuntur, non facile numerabilia, efficere habet. Et
harum potentiarum haec prima distantia est quod
vitam quasi praeviam ceterae sequuntur, sine qua
ceterarum b nullam in esse possibile est •. Si ergo
ii c actus sunt creaturarum corporalium - quod
patet rnanifeste de actu vegetandi et sentiendi, qui
sunt actus plantarurn et brutorum; similiter patet
de actu intelligendi per verbum Phi I o sop hi 3
dicentis: • Qui dicit animam intelligere, nihil aliud
est quam si diceret anintam texere vel aedifi~
care,. - relinquitur igitur quod actus vivendi
sive qui est vita, sit creaturarum corporalium.
Contra: l. Vita est forma sive actus praecipuus
et maxi me essentialis substantiae spirituali, sci-
licet angelo et ani mae rationali 4 ; quod au tern est
substantiis spiritualibus praecipuum et maxime
essentiale, non convenit substantiis corporalibus,
sicut nee e converso; ergo corporales substantiae
non vivunt.
2. Jtem, inter omnia quae in genere actuum
praecipue et proprie et essentialiter conveniunt
substantiis spiritualibus, cuiusmodi sunt discer-
nere, intelligere, sapere, diligere, prius et essen-
tialius con venit actus qui est vita; si ergo actus
discernendi, intelligendi, sapiendi, diligendi non a
sunt actus corporales neque corporalibus creaturis
conveniunt, multo forti us nee actus qui est vita.
3. Item, ut dicit Augustin us, Contra Maximi-
~um : In i.llis quae mutantur • nonnulla mars est
5
Ipsa. rnutatw •. ~ed creaturae corporales continuas
s~stment mutat.Jon.es, utpote rnutationes generatio-
ms vel co~ru~tmms ve~ augmenti vel diminutionis
vel altera!wms v.el l.oca mutat~onis; ergo, ut vide-
tur, sunt m .contmu1tate mort1s; ergo non vivunt.
4. ~tern, s~ cr~aturae corp?ra\es vivunt, quae
es~ ~lffe!enha Vl~a~ corporalaum creaturarum et
spmtuailum? spmtuales creaturas dico animas
et angelos.
Respondeo '. Ad propositi manifestationem
notandum quod est differentia .
vatae multiplex i
--·------- -------
•Ita V, aJU 1/Mt.
• Ita L, alii ollquori. 1 £ 1. add. :U'· ria.
V om. Ita V, f' {con.) tf aptt:lt, alii tt aprclrm pro a. '·
I In Evang., hom. 29, n. 2 (PL 76, 1.214).
2 Cap. I, n. 2 (p. 6).
3 De anima, I, c. 4 (Ill, 439).
• Cf. supra, num. 478.
I trahitur enim in spec_i_es ~ecu?~um q~od v~riatur
appetitus in su~stan~ns Sl~phcabus stve sptritua~
libus _et corporets. _s,cut ~~~m s_upra_ ~actum est6:
I appehtus substanttae
. sp1ntualts
.. fliSI. suo actu 1
coniu~gatur et stc perhctatur, ne~ m. se viget
1 nee vtta_m op~~at~r. Und_e ex conmn.chone_ cum
suo ~esJderablli m se vtget et qua~t sus~1.tatur
ad vttam ;_cum aute~ ca~et suo de~ader~bah, aut
languet v1ta aut extmgu1tur..sed . mtelhgendum
est quod non uno modo appehtus 1ste, sed diffe·
renti, p~rficitur, et secundu~ ~oc varias. vitae
different~~s ~per~t~r. A~t ~ntm aste a~peht~s. in
substantns sunpllcJbus mtrmsecus omnmo fm1tur
aut totaliter extrinsecusl terminatur aut partim
sic, partim sic. Si au tern intrinsecus totaliter fi..
nitur, ut nullo penitus indigeat, ne~ue propter
esse neque propter bene esse, sed m se et ex
se habet quidquid requiritur ad esse et ad bene
esse, utpote ubi est idem appetitus sive appetens
et appetibilc sive fruens et quo fruitur, tunc est
vita per se ct secundum se delectabilis et per~
fecta, scilicet in fine perfectionis et nobilitatis,
sicut in prima bono et sum mo. Si autem totaliter
extrinsecusc terminator, utpote ad a liquid h quo
indiget ad esse et sine quo neque etiam vita esse
potest, tunc est vita ipsa minirne de\ectabilis et
minimae perfectionis, ut in vegetabilibus et sen~
sibilibus. Unde D ion y s ius, De divinis nomz'..
nibus, cap. De vita 1 : c Animalia omnia et germina
secundum novissimam consonantiam vitae habent
vivere •. Cum au tern appetitus partim terminatur
intrinsecus, partim extrinsecus, tunc aliquo indiget,
non propter vitam, sed propter vitae illustrationem
et delectationem, hoc. est' non propter esse, sed
propter bene esse. Illud au tern quo indiget aut se
ipso potest adipisci, id est sine aliquo corpore
sibi unito: et sic est vita in angelis; aut se ipso
non potest, sed indiget unione cum corpore ut
illud possit adipisci: sic est vita animae ratio-
nalis. Unde dicit Avice n n a a quod anima unitur
corpori ut perficiatur.
Adhuc nota quod appetitus substantiae slmplids
terminatur extrinsecus, quando indiget aliquo ex-
trinseco sine quo non est in sua perfectione. Sed
hoc potest esse multipliclter: illud autem ex trin-
secum potest esse vel res vel rei species sive
similitudo vel utrumque, quia substantia. spiri-
t r . . t
ua '~· CUI~S test VJta, aut indiget re tan urn~ ~
q~a epen e qua~tum ad essentia.m, aut spec1e.
re1 quantum ad tllustrationem et bene esse. Sa
• T om. d V tl trito. • v rtlpon 11t0
IF /ntrlnucu.t. - L lntrtnst(UI.
·
5 Lib. 11, c. 12, n. 2 (PL 42, 768).
6 Cf. supra, p. 669a et 671, ad 4.
1
Cap. 6, § I (PO 3, 855, PL !22, 1151).
8 Cf. De au/ma, p. 1, cc. 3 et 5 (f. 4a et d).
 DB PASSIBILITATB PBR ANIMAe SEPARATIONeM.
autem illud extrinsecum, quo indiget, sit solum-
modo res a qua dependet essentiallter sive se-
cundum essentiam, tunc est vita vegetabllis. Si
autem illud extrinsecum sit res, a qua dependet
quantum ad essentiam, et species sive similitudo
rei, a qua dependet quantum ad illustrationem
tunc est vita sensibilis: substantia autem anima~
senstbilis essentialiter dependet a corpore; et quia
vita in sensibilibus est cognitiva, non solum re
sive corpore indiget, sed specie rei sive similitu-
dine. Vis autem sensitiva est bipartita: habet
enim quosdam sensus propter esse, quosdam
propter bene esse, quosdam propter vitam, quos-
dam propter illustrationem vitae. Unde duplici
principio naturali indiget, scilicet calore et Juce
sive qualitate fervida et luculenta 1, secundum
Augustin u m: calore slve quantate ferv,da
propter vitam, luce sive qualitate luculenta propter
vitae illustrationem; qualitas autem luculenta est
in cerebra, unde est origo sensuum. Dicit enim a,
VII Super Genesim ad litteram 2 : .. Omnis caro
habet aliquid ignis, non solum fervidam qualita-
tem, cui us sedes est ln iecore et in cerebra, verum
etiam luculentam, quam velut eliquari b ac sub-
volare ostendunt t in excels urn cerebri locum,
tamquam in caelum corporis nostrl, unde et
radii emicant oculorum et de cuius media, veJut
centro q uodam, non solum ad oculos, sed etiam
ad sensus ceteros, tenues fistulae deducunturd, ad
aures scilicet, ad nares, ad palatum, propter
audiendum, olfaciendum atquet gustandum • etc.
Et Phil osophus dicit, in libra De anima 3 :
• Sine igne non est sen tire •. Quando vero/ extrin-
secum, quo indiget substantia spiritualls, non est
res a qua dependet quantum ad essentiam, sed
similitude quantum ad illustrationem, tunc' est
vita rationalis. Vita enim rationalis non dependet
essentialiter a corpore, indiget tamen rei specie
propter bene esse vel propter illustratlonem vitae,
quae fit per rei similitudlnem, quae accepta ducit
in aliud et tacit cognitionem, quae est vitae illu~
stratio: et ideo haec vita est separabilis. Vita ergo
ista continetur quodam modo sub dup1ici membra
divisionis praedictae, quia et vita eius interius est
terminata et non terminata interius: quantum ad
esse terminata, quoad bene esse non termlnata.
Similiter ex parte creaturarum corporearum va·
riatur appetitus secundum variationem animarum
a quibus vitam habent. Unkuique enim corpori
1 Cf. supra, p. 433b.
2 Cap. 13, n. 20 (PL 34, 362).
~ Lib. Ill, c. 1 (Ill, 461). 4 Ct. supra, sub lilt. b.
5 Cf. supra, p. 163, ad 4, et p. 421, ad 1.
675
indilus est ab eius causa proprius appetitus
respectu sui delectabilis sive suae perfectlonis
a qua. vitam partlcipat, sicut ex parte perficienti~
for~ahter est inditus appetltus respectu sui per~
fech~llis: et ex isto duplici appetitu est colli·
ganha eorum ad invicem,
Concedendae ergo sunt rationes, quibus osten·
ditur quod in corporallbus creaturis est vita
Ad tllud tamen quo" persuasum • est quod
actus intelligendi sit actus corporis, per verbum
P.hilosophi: • Qui dicit an imam intelligere. etc.,
dtcendum quod duplex est inteUectus, scHicet
phantasticus et lmpermixtus phantasiae 5• Quod
igitur dicit Philosoph us: •Qui dicit animam
intelligere • etc.• intelligit de actu intellect us phan~
tasticl, qui non exit a potentia nisi 1 adminiculo
sensus et phantasiae. Quia igitur sensu I et t phan ..
tasiae deserviunt organa corporalia, convenientei
attribuit acfum huiusmodi !psi composito ex anima
et corpore. Aliter autem est de actu intellectus
impermixti phantaslae.
(Ad obtecta): I. Ad lllud quod primo obi-
citur contra hoc, dlcendum quod illud quod est
essentiale substantiae splrituali, bene potest par~
tiel pari sive communicari corporali; anima enim
essentialiter vivit, corpus animatum per partici·
pationem sive 1 communicationem: anima enim
perficiens corpus, communlcat illi vitam. Huius-
modt autem commun(catio attestatur nobHitati
creaturarum et bonltati: nobiliores enint creatu-
rae, ea, quae essentialiter earum 111 sunt, commu-
nicant allis per influentlam quamdam vel n multi-
plicationem, sicut corpora superiora inferioribus 0
et substantiae splrituales corporalibus 6• Sed illud
quod est essentiale et praecipuum substantil!r
spirituall, non est essentiaJeP et praecipuum cc:r-
porali, bene tamen est Uli aliquo modo commu-
nicabile.- Vel potest dici, secundum Dionysium,
cap. De vita 1, quod sol us Deus essentialiter vivit,
cuius vita est essentia, creaturae autem per par-
ticipationem, quia earum vita non est earum
essentia. Sed quaedam participant vitam a prima
vita ut substantiae spirituales; unde D i o u y~
sius: cap. De vita: • Laudanda est laudabil~s v~ta
aeterna, ex qua per se ipsam vita et omms v1ta
et a qua in omnia, utcumque vitam partici-
pantia, vivere proprie unicuique exseminatur"-.
Sed corporales creaturae participant vitam ab
animabus; unde Dionysius, cap. De 11ifa 8:
G Cf. supra, num. 488.
1 Dt divin. nom., c. 6, § 1 (PG 3, 855, PL \22, 1151),
ubi et eequens.
* Loc. cit., c. 6, § 3 (PG 3, 858, PL 122, \152).
 INQ. IV. TRACT. IJI. QUAEST. I. TIT. II. - 487.
676
.. Sive intellectualem dixeris sive rationalem sive
nutritivam et auctivam a sive qualemcumque vi~
tam aut vitae b principium aut vitae essentiam,
ex ipsa et vivit et vivunt, quae est super omnem
vitam •. Super illud • vitae principium • Com~
menta tort 1: • Vitae principium a it, ut puta
nostram animam sensibilemque. lpsae quippe
principia sunt vitae iis quae per ea in. vitam i~­
cipiunt moveri corporibus •. Et hoc ad Jdem red1t
quod supra tactum est 2, quia substantiae spiritua-
Jes, licet non essentialiter vivant eo 6 modo quo
Deus, essentialiter tamen vivunt, quia vita est
HUs essentialis. Non sic est de corporibus, quibus
vita communicator per influentiam a substantiis ~
spiritualibus, id est animabus.
2. Ad illud quod sequitur, dicendum quod
anima se ipsa est actus vel I perfectio corporis
organici 3 etc., non sui parte: unde se ipsa com-
municat vitam corpori, cuius est actus; sed, secun-
dum Phi I o sop hum~. • oportet accipere quod£
est in parte, in toto vivente corpore: simile nam-
quc habet, sicut pars ad partem, sfch tofus sensus
ad tatum corpus •. Unde est aliquis actus ab anima
ipsa in 1 corpore indistincte k, sicut vivere: non
enim vivit alia specie vitae oculus quam auris,
sicut alia specie sensus scntit. Actus igitur qui
est ab ipsa 1 secundum se to tam, cuiusrnodi est
vivere, communicatur corpori et toti corpori, sicut
anima illius totius est perfectio. Similiter actus,
qui est a parte seu potentia an\mae, quae est
perfectio partis, communicatur parti, sicut audirc,
videre et huiusmodi. Sed actus intelligendi et qui
ad actum intellectus sequuntur, non possunt cor-
pori communicari, quia pars anirnae intellectiva
neque corporis neque partis corporis est actus,
487
UTRUM VITA SIT IN CORPORIBUS SUPRACAELESTIBUS "·
inquirere I. utrum vita sit in corpori·
Sequitur
bus supracaelestibus.
Quod sic, vldetur: 1. In 11 De caeto et mundo 12
dicitur: • Sciend~m est quod primus orbis princi-
pium est potenhae et causa in vita cuiuslibet
• V ad/wun. • S <lll;l. • 'Y commlllllcafor.
1 p add. <~~11:- anfmu ·
1 V tllam. • Ill F, aJJJ llldlltlnrto.
• S 0111. r f' rllctrrtur, V om. , Codd. tt. 1 y rut.
1 S. Maxim. Conf., Scholia, in b. 1. (PO , 3J9)
2
Cf. hie, parum supra.
4
3 Cf. Aristot., De QJI/ma, 11, c. 1 (Ill, «4); supra, p.
sub Rtspondto. 4 Loc. cit. (Ill
8 De anima, Ill, c. 4 (Ill, 467).
Ci Ct. S. Bonav., I Sent., d. 43, a. 1, q. I, ad 5 {l, 167
II Sent., d. J, p. 2, a. 3, q. 2 (II, 50b).
ut vult Philosoph. us'. Licet ergo actus vivendi
sit praecipuus actus et maxime essentialis sub-.
stantiae spirituali, scilicet m ani mae 6 , tam en, quia
est actus animae secundum se, quae est perfectio
corporis, corpori communicator. Actus autem in-
telligendi et qui ad ipsum sequuntur, quia non
est actus animae ratione alicuius partis seu p()..
tentiae animae, quae est actus corporis vel partis
illius, corpori non communicatur.
3. Ad iII u d quod sequitur, scilicet • quia •
corpora continuis subiacent mutationibus, non
vivunt, quia non nulla mars est ipsa mutatio': p()..
test did quod, cum dicitur • nonnuUa mars est
ipsa mutatio •, ibi sumitur mars pro declinatione
sive tendentia ad non-esse. Unde dicit .. non.
nulla mars •, id est aliquod genus sive modus
mortis. Unde intellectus verbi Augustin i est
quod ilia quae subiacent rnutationibus, si o sibi
essent derelicta, deficerent et in nihilum decli-
narent 7• Unde mars, secundum intellectum verb[
supra dicti, non dicit privationem vitae, secundum
quod hie intenditur de vita, sed potius sumitur
per oppositionem ad immortalitatem, de qua
I Tim. 6, 16: Qui so/us habet immortalitatem. De
qua Augustin us, Hbro IP De Trinitate 8 : • Cum
anima q modo quodam immortalis esse dicatur
et sic non dice ret': So/us habet immortalitaltm,
nisi quia vera immortalitas incommutabilitas est,
quam nulla potest habere creatura •. Vel mutatlo
dicitur • nonnulla mars •, quia mutatio facit aliquid
non esse in re mutabili, quod ante erat. De hoc
I libra Sententiarum, dist. 8, cap. 4: Ut' enim ait 9•
4. Ad u It i mum quaesitum patet responsio ex
praedictis, scilicet ubi tactum est de differentia
vitae corporalium creaturarum et spiritualium 10•
CAPUT IV.
vivi plus quam alii orbes •• Et dicit ibi Com rn en-
t at or 13 : • lsti orbes non sunt causae 'litae eorum
quae sunt hie nisi per stetlas, cum sit visum
quod 1 nobiliora, quae sunt illic, sunt stellae.
Principia, quae sunt in istis orbibus, sunt viva
et sunt principia vitae quae est hie •. Ex iis
• F h~
• Ita VF (corr.). R a///6, alii sui$. I R tt. • T qur. • 2. littJI-
• V ld tst. • T quod. "S om. , R om .• In T HI add. lateri-
· I 1 Cf. Gregor. M., Moral., XVI,
8 Cap. I, n. 2 (PL 42, 821).
c. 37_(Pl 75, 1143).
420 • Cap. 2 (p. 59).
)•
'
445
· °
1 Cf. supra, p. 675a.
'
}·1 11 Cf. supra, num. 291, Dl.
12 Cap. 12 (II, 402).
13 Averroes, in h. 1., text. 38 (V, f. 57d).
 OE PASStBILITATE poo
~ ANIMAE SEPARATIONEM.
677
videtur quo~ s~el_lae ~int vivae: si enim orbessunt
causa et pr~nc1p1a. va!a~ per. stellas, ergo stellae 7•. 1tem, XI Primae Phllosophiae' dicilur quod
sun~ c~u~a et prmclpiUm vttae quae est hie i et • Pnmum mavens caelum movet slcut movet de-
• pnnctpta quae_ subnt in istis orbibus ., scilicet ~~~ratum et • inte1\ectum •. Ex quo potest argui
stellae, • sunt VIva •, ut ipse dicit; ergo etc. Commentatore• quod caelum est anima
2. Item, n~Ua cau_s~ effith~:ns principaliter et tum, quia, sl • movet caelum stcut movet desid~
per se est m.m.us nob1hs causato; corpus caeleste ratum et lntellectum •, tunc illud mobile quod
est causa effictens ~e.r se et principaliter tam ve-. mo~etu~ ab illo, scilicet caelum, est desiderans
~etativa~ qua~ ~ens1hvae, ut vull A r is tote J e 5 tt mte1hgens; ergo est anlmatum.
'". mult1s ~oc1s ; ergo corpus caeleste non est Contra: a. Non est nisi triplex vita creata
mmus nob•le vegetatlva et sensltiva; sed omne scilicet vegetativa qua vlvunt plantae, sensitiv~
non habens vitam est minus nobile vita; ergo qu~ vlvunt anlmalla, lntellcctiva qua vlvunt an-
corpus ca~leste non est non habens vitam, immo gel! et homines ; sl ergo corpora caelestla neque
de necessitate habet earn. sunt plantae neque animalla neque angell vel
homines, relinqullur quod nulla lstarum vitarum
3. Item, omne generans habet spedem rel ge..
"livunt, et Ha non vlvunl.
ncrandae apud se, et efficiens vel producens rei
produccndae, sicut dicU Aristoteles 2 et ellam 11
A • Item, lncidenter hie potest quaeri quare non
verroes", super XI Primae Philosophiat 3 , Spe- est nisi haec triplex vita.
cies autem rei vivcnlis non potest esse nisi apud Respondeo 1. quod corpora caelestia non sunt
4
rem viventem, cum species rei non sit minus viva. Haec autem quaestio non sine ratione
spiritalis ipsa re, sed magis vel acque; cum dlsputatur a theologls, quia posltlo qua quldam
ergo corpora supracaelcstia sint produccntta In ponebant caelos habere vitam, haereslm Induce-
esse res viventes, crRo • etc. bat. Ex hoc enlm ponebant corpora hulusmodl
4. Item, nihil dat quod non habet 4 ; sed omne esse deos, ut alibi scriptum est D. Propter hoc sa~
dans vel agens habet illud quod dat slvc aglt crl Doctorcs determinant corpora caelestla non
vel univoce cum redplente vel aliquo modo/ esse anlm.1ta ncquc vitam habere. Unde Dama~
cxce11cntiore; sed nu1lus est modus excellentior seen us 10; • Null us anlmatos caelos vellumlnarla
habendi vitam quam vlvendo; lgftur, si allquld exisflmet; lnanlmatl enlm sunt et insensiblles ••
dat vitam vel agit in aliquo, necessc est quod 0\cendum ergo quod non habent vitam stcut for-
vivat. mam sive actum, sed tantum effective, sicut tan-
5. Item, Augustin us, X Dt conftsslonibu:s 5 : tum effective habent frlgus et calorem nee tamen
• Nullum corpus •, scilicet tantum corpus, • cor~ sunt frlglda vel caUda, formallter loquendo. Et
pori vitam praeslal•. Sed generans slve produ- lslud vldetur velle Ph 11 o sop h us, dlcens quod
cens animalia • ex putretactione sive materia pu- • prim us orbts est prlnclpium potentiae et causa
trefacta non est nisi caeJum cum stellis er vir~ In vita··
lutibus quae agunt in ipsa materia putrefacla; [Ad oblectal: I. Quod aulem dicit Com me •·
ergo caelum cum stellis et virtuUbus caelestibus tator, quod • principia, quae sunt In orblbus,
est res vivens. sunt viva •, potest intelllgl de lntelllgentiis quae
6. Item, corpus natum est ad formam et cor- vivunt, quas ponebat 11 esse motores orbium. Vel
pus nobilius ad nobiliorem; sed corpus caell est potest dlci quod dicuntur viva effective. - S I
nobilius quam corpus plantae vet bruti; ergo oblciatur quod dicit quod • principia sunt
corpus caeli natum est ad nobiliorem formam; viva" •, et cum hoc quod sunt • principia vitae •:
sed tam corpus plantae quam bruti" natum est dlcendum quod intellectus Commentatoris
ad formam quae est vita; ergo corpus caeli 1 est quod orbis prlmus non solummodo est prin·
natum est ad formam nobiliorem; sed tails non cipium vitae, sed est causa conservation is vi-
potest esse nisi aliqua vita; ergo corpus caeli ventlum Jn vita. Et hoc videtur veUe verbum Ph I-
na tum est ad aliquam vitam; cum ergo natura Josophi quod est quod •orbls primus est prin-
nihil agat k frustra neque deficlat 1 a necea~riis ', cipium potenUae •, utP per hoc intelligatur quod
relinquitur quod vivunt et babent vitam. est princlpium vitae; et quod c est causa In vita

• R auu. • Codd. rtw.

------
• Codd APktMa. • V o• • lt. V, .W o• IT add. ' - · 'TIIIta. AVbnla. 'Z a:lutr.
1 Ita V, aJU qtt. • S !Mil. • L tt.
1 Ita V, aUf dtjkll • Ill! Vf (a6d- 1o1M), aUl - • Ita P, alU /»fflbalrt

I Cl. Plrys., II, c. 2 (II, 263); Dt llii/Jna/. gtneral., IV,

e Cl. Arlatot., Dt lllllm4, Ill, c. 9 (111, .nt).
c. 10 (Ill, 413sq.). 2 Mttaph., XI, c. 3 (II, 601). 1 Aristol., c. 7 (II. e).
l Averrou, In Mttaph., Vll, tnt. 30 et XII, tut. 13 s Anrroes. In Mttaph., XII, tea:t. 36 (VIII, I. 149d).
ll Cf. 1upra, p. 112, Qdl-1, et num. 98; S. Bonn .•
(VIII. f. 84d et J<Od).
4 Ct Aristot. Dt t/tndl., e. 10 (1, 28fi}.
II StnJ., d. 14, p. I, a. 3, q. 2 (II, 348).
10 De ftdl orthod., II, c. 6 (PO 94, 886).
' Cap. 6, n. 10 (PL 32, 783).
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 487.
678
cuiuslibet vivi •, per hoc intelligens quod sit causa
conservationis viventium in vita. Dicit ergo Com-
m en tat a r quod • principia sunt viva • effective,
id est conservantia viventes in vita.
2. Ad a 1i u d quod sequitur, scilicet quod
• nulla causa efficiens est minus nobilis' etc.:
respondendum est per distinctionem inter nobile
et nobile. Forma enim corporis caelestis, licet
vita non sit, tarnen nobilior est quoad a quaeda.m
omni vita in istis inferioribus. Forma enim cor-
poris caelestis omnino separata est a contrarie-
tate, et ideo incorruptibilis est per se et per ac-
cidens, physice dico 1 ; et quantum ad hoc forma
corporis caelestis est nobilior tam vita sensitiva
quam vegetativa: licet enim neutra cornposita sit
ex contrariis, utraque tarnen sequitur rnixtionern
contrariorum, et ideo utraque corruptibilis est. Item,
forma corporis caelestis est omnino inalterabilis
et impassibitis, et quantum ad hoc est nobHior
vita intellectiva in hominibus: huiusmodi enirn
vita est alterabilis et passibilis quodam modo, se-
quendo complexionem corporis. Praeterea, quan-
tum ad virtutem quam influunt in inferiora, qua
producuntur in esse et conservantur, et quantum
ad nobilitatem formae eorum, qua omnino ter-
minator appetitus materiae, quae non inveniuntur
in illis quae vita perficiuntur, nobilioris sunt con-
ditionis.- Vel potest dici quod verbum proposi-
tum, scilicet 'nulla causa efficiens principaliter et
per se est minus nobilis' etc., verum est de effi-
ciente proprio et immediato in productione uni-
voca, ut quando animal producitur ex animali
vel planta ex planta.
3. Ad iII u d quod sequitur, scilicet quod
' omne generans vel producens habet speciem
rei generandae vel producendae' etc.: dicendum
quod revera, ut vuJtb Philosoph us et Com-
ment at or, XI Primae Philosophiae, omne quod
fit, fit' ex convenienti, tam in naturalibus quam
in artificialibus: in naturalibus, ut quando ani-
mal tacit animal; in artificialibus, ut quando me-
diante forma in mente artificis efficitur forma
consirnilis in re artificiali. Sed deterrninatur ibi-
dem a Com menta to re 2 qui bus concurrentibusd
hoc intelligi debet e: ut forma rei vel similitudo
« sit. in agente, non in instrumento, et in agente
propmquo, non remota. et in agente es'5entialiter
~on accidentaliter •. Species enim rei producendaef
~n es_se per instrumentum aliquod, non est in
•pso mstrumento, ut species imaginis non est in
"5 om. • Z om.
~ L om. • V 44Uou.
~LqtU. •Tom.
1
Cf. Ar:lstot., rk auto, J, c. 10 (JJ, J83).
2 Loc. cit., text. 24 (VIII, f. 145c).
securi vel dolabro nee species hominis produ~
cendi in esse est in sole; neque g in agente acci~
dentaliter, ut in agente non secundum intentto-
nem nee propter finem. Sed quando est agens
proprie, non ut instrumentum, et agens propin.
quum, ut homo agit in generando hominem, et
essential iter, non casu, ut est in eis quae fiunt
ex causis agentibus propter aliquid, tunc fit h
quod fit ex convenienti, et generans vel produ~
cens habet speciem rei agendae vel producendae.
4. Ad iII u d quod sequitur quod 'omne dans
vel agens a liquid habet illud modo univoco 1
vel excellentiore ' etc.: dicendum quod dans vel
agens aliquid actione univoca, habet i11ud modo
univoco; agens au tern sive dans speciem alicui
ex proposito, habet illud quod dat, scilicet spe-
ciern illius, modo excellentiore. Agens enim aU-
quid ex proposito, quia agit comprehendendo k,
habet speciem eiusdem in intellectu; species au-
tern rei modo excellentiore est in intellectu quam
in re ipsa, quia est in maiori puritate et irnma-
terialitate. Et hoc maxime verum est in prima
agente, in quo excellentiori modo sunt species
rerum quam in ipsis rebus. Ut enim dicitur
XI Primae Phi/osophiae 3 : • Causae non tantum
sunt in eis quae iiunt, sed ea quae sunt extrin-
secus, sunt causa •. Super quod 1 dicit Com men·
tat or 4 quod .: Primurn mavens movet ad omnes
formas • et quod • forma primi moventis aliquo
modo est ornnesm formae •. Ut autem ibidem expo-
nitur, est principium extrinsecum dup1ex: primum
et secundum. Prirnum est commune omnibus mo--
ventibus, et hoc est principium de quo dicit
quod • forma primi moventis est aliquo modo
ornnes n forrnae •. Secundum autem principium,
quod est commune et remotum, non de necessi-
tate est conveniens, id est conforrne 0 ; hoc au-
tern P principium est Hlud quo est actio caeli,
quod q est agens ex natura, non ex proposito.
Unde tale agens vel dans aliquid non habet iJ..
lud quod dat.
5. Ad iII u d quod sequitur, scilicet quod dicil
Augustinus quod 'nullum corpus corpori vi·
tam praestat' etc.: dicendum quod hoc verum
est de principia intrinseco, quod per sui unio-
nem vivificat; tale enim non potest esse nisi
forma spiritualis. Et huius ratio est quia, ut su-
pra dictum est' 5, vita est vigor, qui non potest
procedere nisi a substantia simplici carente ex·
tensione propter suam actuaUtatem et nobilltatem.
3 Cap. 4 (II, 602).
4 Loc. cit., text. 24 (VIII, 145C)·
~ Cl. supra, p. 607a.
 DE PASSIBILITATE PE
Si autem intelligatur de principia extrinse
sic non est verum, nisi intelligatur quod non dco,
v1'tam per vu · tutem omnino corporalem. Potestat
t~~e.n ~orpus caeleste habere virtutem aliquam
vtvlft~atlv~m, per quam dat vitam aliquo modo,
quae qu1de~ non est omnino corporalis, licet
habeat esse m corpore, et ideo ex hoc non sequi-
tur quod huiusmodi corpus vivat.- Potest etlam
et aliter dici ad hoc et ad praeobiecta b, quod
illud est verum de eo quod dat vitam sicut prin-
cipium ~ffectivum, cui principaliter attribuitur
forma re1 generandae. Et ideo locum non habet
quando agens exterius se habet in ratione exci-
tantis illud quod latitat interius, sicut patet quod
calor fimi, secundum quod experientia docet, de
avo tacit pull urn - in Apulia enim de avis po·
sitis in fimo producuntur pulli sine decubatione
gallinae - nee tamen habet vitam nee spiritua-
lem virtutem, sed per corporale exterius excitatur
spirituale Ia tens t.. Nee huiusmodi productio at-
tribui debet excitanfi tamquam principal! effl-
cienti, sed magis illi qui illam rationem indidit d,
qui etiam illam ~ explicat tempore opportune.
Unde Augustin us, XXII De civilate Dei 1:
" Deus operatione qua nunc usque operatur 2,
tacit ut numeros suos explicent semina et a qui·
busdam latentibus ac invisibilibus involucris in
form as I visibiles huiusmodi quas aspicimus, de-
coris evoJvant •. Et sic potest intelligi in prcr
Posito: sicut e enim • ex causis nascentium, qui-
bus mundus gravidus est•, secundum Augusti-
n u m 3, tempore opportune animalia quaedam pro-
ducuntur in esse operatione consimilis in specie,
Virtute caelesti cooperante, ut in generatione uni-
voca, simili modo ex eisdem causis producun-
tur quaedam animalia in esse mediante virtute
caelesti, excitante virtutem intra latentem sine
operatione consimilis, cuiusmodi sunt ilia quae
exeunt in esse ex corporum corruptione. Et sJcut
prima productio sive virtus ad producendum est
indita creaturis modo isto a providentia Condl-
toris, sic et secunda modo secunda. Augusti-.
n us, Ad Orosium•: "Multa utique videmus ani-
malia ex corruptione corporum, maxime mortua-
rum, nasci. Numquid tunc creata sunt quando
ipsa corpora? Absit ut tunc h creata dicantur
Quando ipsa corpora, sed 1 corporibus inslta sunt
et quodam modo initiata quae sunt tempore
4 Z (rorr.) IIKtdlt.
• R OIP. 6 T «<ftt.to. t R tnttrfUJ.
' Z (corr. rng.) dft.ft. a V ~u~. 1 Ita P (rorr.), all! II.
,. Ita p (ColT.), alii Ultimo. f Z in fllO pro II. m.
tp.t .•• orbtum. • V till•. • Z -.:!d. tlt.llt.
t Cap. 24, n. 2 (PL 41, 789).
2 Cf. loan. 5, 17.
3 Cf. lh Trinit., Ill, t. 9, n. 16 (PL 42, 878).
• Quaest. 37 (P L 40, 745).
R ANlMAE SEPARATIONEM.
679
exoritura r Sicut enim semen cuiuslibet arboris
~abe1 qua~dam vim, ut k, cum obrutum fuertt
In t~rra, onatur et virgultum producatur deind
r~mls nihllominus constipata dilatetur ~t fran~
~lbus de eisdem floribus decorata fructificetur'
Ita ~st _et in corpore, ut ita dlcam, quodda~
seml_nanum, unde suo tempore, curante provi-
dentia Dei, ali qua genera oriantur •. De hoc
supra dictum ests.
, 6. Ad ill u d quod sequitur, scilicet quod
corpu~ caeleste est nobilius' etc.: dicendum
quod, hcet s\t nobilius quantum ad proprietates
lumlnositatis et incorruptibilitatis "', non tamen
quantum ad dignitatem suscipiendi vitam, pro eo
quod forma vivificativa est multarum operatio-
num prlnctptum; ideo corpus aptum ad talem
formam, non potest esse nisi" corpus heteroge-
neum et quantum ad naturam comp\exionis, quae
ex multis causis, et quantum ad esse organiza-
tionls6. quam quidem nullum corpus caetesteo
habet: et ideo non habet tantam idoneltatem re-
spectu vitae. Ac per hoc ratto uta non est a mi-
nori: quam vis enim slnt noblllora quantum ad
aliquas condiUones, non tamen quantum ad om-
nes, ut visum est 7,
7. Ad ultimum dicendum quod Philoso-
ph us loquitur de prima P movente, qui nullo
modo q movetur neque per se neque per acci-
dens, qui dicitur movere ut' desideratum et intel-
lectum, non quia sit desideratum et intellectum'
ab ipso prima orbe vel allis, sed a motore primi
orbis, et hoc secundum 1 ponentes intelligentias
motores orbium. DicUur enim movere ut deside-
ratum et quantum ad effectus qui fiunt in infe-
rioribus per motum orbls primi et aliorum et
quantum ad effectum assimilationis ipsorum or~
bium ipsi Primo. Motores enim orbium 11 desi-
derant et intelligunt ab ipso primo movente ali-
quos effectus fieri in istis v inferioribus mediante
motu corporum supracaelestium, et etiam in ipsis
corporibus caelestibus, quorum ipsl sunt motores
coniunctl, etfectus in orbibus ipsis est assimilatio
ipsi Primo. - Vel potest aliter dici quod Phi-
1o sop h us dicit quod • Primum movet sicut rna-
vet% desideratum et intellectum • non quia ipsa
mobilia seu mota, scilicet corpora caelestia, de-
siderant et inteUigunt ipsum, sed quia ipsum
primum mavens movet sicut illud movet quod
• lit PZ (rortedl), VTL om., SR ill II«. I R 111/orm~ pro l. f.
1 V JrtWI/lttt. • V U.torrupttbtlll. • R 0111. • R •dd. 111111.
a Z om. , z. om. non... ltrltlltdll,m. ' Ita P (eorr.), aiU qllla. • T om.
' Z {ton.) MR..
5 Cf. ~upra, num. 286, 289 et 291.
t Cf. S. Bonav., IV Sent., d. 49, p. I, a. 1, q. 4 et
I p. 2. sed. 1, a. 2, q. I (IV, 10J6b, 1016a).
1 Cf. supra, p. 618, ad 2.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 488.
680
desideratur et intelligitur, id est sicut finis movet
n. Ad iII u d quod quaerebatur in alia parte
scilicet' quare tan tum est vita huiusmodj triplex.;
desiderantes ipsum et intelligentes, hoc est rna-
potest dici quod vita in ~ its inferioribus actus
vet nullo modo motus. Unde Commentator•:
anlmae esf2 ; anima vero non potest esse nisi ad
• Cum primum mavens movet et non movetur
vegetandum vel cognoscendum: ad vegetandum d
neque secundum accidens tl neque se~undum se
est vegetativa; ad cognoscendum non potest esse
ipsum, sicut movetur anima, quae est '" corpore,
necesse est ut iste motor moveat quemadmodum
nisi respectu sensibilis, et sic est sensitiva, vel
respectu intelligibilis, et sic t inteUectiva. (tern,
desideratum et affectatum movet "?s ~. Not.a
quod dicit .. movet nos •. Si autem vld~atur ah~
sicut dimensio in corporibus non stat citra/ ter.
cui Commentatorem sensisse, ut ~Jdetur ex narium nee exccdit ipsum propter huiusmodi
verbis eius, corpora caelestia habere ~Jtam, non numeri completionem,
3
ut habetur in principio
est in hoc vis facienda, cum ille et alu comrnen- Caeli et mundi , sic vita sive anima, quae est
tatores in multis male senserunt et in b opinio- completio sive perfectio corporum, in numero
nibus suis erraverunt.
eodem completur.

488 CAPUT V.
UTRUM VITA SIT IN ANIMALIBUS QUAE CARENT SANGUINE.

equitur inquirerc utrum carentia sanguine vi-
S vunt.
Quod sic, videtur. a. cum certa experientia
sciamus quod i multa sunt genera piscium quae
carent sanguine, quae nihilominus vivunt.
Contra: 1. Super illud Gen. 9. 4: Carnem cum
sanguine non comedetis, lnterlinearis 4 : •Quia
sedes animae in sanguine est •. Et Deuter. 12, 16:
Cervum comedes, absque esu dumtaxat sanguinis;
lnterlinearis 5 : •Sanguis pro anima ponitur,
quia sedes animae, id est humanae vitae, in san-
guine est 6 •. Ex iis videtur quod carentia sanguine
neque habeant animam neque vitam, cum haec
habeant esse in sanguine.
2. Praeterea, cum anima sit substantia spiritualis
non habens situm neque determinans sibi partem
in qua sit per praecisionem h, quare dicitur habere
sedem in sanguine?
3. Praeterea, si se-des animae, id est vitae
humanae, est in sanguine, cum in omnibus mem-
bris sit sanguis, in omnibus membris 1 est sedes
vitae; cuius contrarium videtur ex Jibro De motu
cordis 1, ubi dicitur quod proprium .. domicilium
vitae est cor •.
4. Item, quandoque dicitur sanguis esse sedes
animae sive vitae, quandoque cor, sicut habetur
a Cassiodoro 8 et ex libro De motu cordis9
quandoque caput, sicut habetur a Cassiodoro 10:
quandoque cerebrum, sicut habetur a medicis 11 •
Quae est ratio huius differentis assignationis?
Responde() quod carentia sanguine vivunt et
habent animas.
[Ad ob!ecta]: I. Cum autem dicitur quod sedes
animae est in sanguine, ibi k dicitur anima vita
carnalis, quae Unitur morte; unde Levit. 11,\1:
Anima carnis in sanguine est.lbi Augustinus 12 :
"Aliquid vitale est in sanguine, quia per ipsum
maxime in hac carne vivitur, qui per omnes venas
corporis diffunditur; ipsam vitam corporis vocavit
animam, non vitam quae migrat, sed quae morte
finitur, qua locutione dicimus istam vitam tempo-
ralem esse, non aeternam, mortalem, non immor-
talem, cum sit immortalis anima, quae portaturab'
angelis in sinu Abrahae, Luc. 16, 22 •. Et hoc est
quod •dixit Apostolus, Act. 20,24: Non facio ani-
mam meam pretiosiorem me~; ibi vocat an imam
vitam temporalem. Vita ergo temporalis hominis et
vita pecudum dicitur esse in sanguine, quia inter
quatuor hum ores sanguis est temperatissimusm 13
et maxime amicus naturae et omnia membra, tam
solida quam mollia, ortum habent a sanguine
tamquam a nutrimento: omnium enim membra-
rum sanguis est nutrimentum. Cum ergo obicitur
quod, 'cum anima et vita habeant esse in san·
guine, carentia sanguine' etc.: dicendum est quod
verbum praedictum intelligi debet in habentibUS
sanguinem.

;!a~=~-'· ~ s 0 ~-~:~-mtm:r~.rx. •
4
alii • S OIQ. 1 11· c. u. ~- • Z add. t:st. IV circa ~Ita
V, alii quia. ~ II• p (corr.),
R ubi. R lmporttJIIIMr ab tpl/s pro p. a. .. p ~tmptr~mUulmul.
1
Averroes, In Metaph., XII, textu 36 (VIII, 149d).
2 Cf. supra, num. 4'78. 8 De. anima, c. 8 (PL 70, 1293).
' Cf. lib. I, c. I (II, 367). 9 Lac. cit.
4 Ap. Lyran., in b. 1. \I> Lac. cit.
6 Ap. Lyran., ia b. 1.
o Levit. 17, II. I 11 Cf. Avlcenna, De natura animal., XU, e. 10 (f. 48dscz.);
Alfr. Angl., De motu tordls, c. 10, n. 15 (p. 45. ).
7 Cap. 8, n. 6 (p. 33).
I 12 /n Hep1ul., Ill, q. 57 (PL 34, 702sq.).
13 Cf. Alfr. Angl., De motu cordis, c. 15, n. 8 (p.
Sl)
·
 DE PASSIBiliTATE PER ANIMAE SEPARATIONEM.
2. Ad iII u d quod consequenter quaesitum est
scilicet quare anima, cum sit substantia spiri~
1 dicentes quod ibl est purissimus sanguis et vi-
tualis' etc., •similiter et vita': dicenduma quod
anima non sumitur pro substantia spirituali, cum
dicitur quod ~ sedes ani mae est in sanguine •o etc.,
quae est perfectio corporis organici et quae sua
praesentia corpus vivificat, ut dicit Augustin us,
in libro De animo et spiritu 1, sedc sumitur pro
vita corporali, cuius sedes dicltur esse in san.
guine, quia sanguis est maxime amicus naturae:
unde maxirne est conservativus eiusdem, et ita
vitae per consequens. Et dlcitur, in libra De motu
cordis2, quod calor et humor sunt conservativa
vitae, quae sunt propriae qualitates sanguinis, et
quia sanguis maxime est nutrimentum membrG--
rum, quorum esse et ordo est propinqua dispo--
sitio ad informationem anlmae, ex cuius colll-
gantia cum corpore est vita corporaUs.
3. Ad iII u d quod scquilur, dlcendum" quod
cor dicitur domlcilium vitae ratione praesldentlae
vis vita lis i quod non impedit quln ' vita slt in
ali is membris corporis. Ut enim dicit August i·
nus, in libro De anima et splritu': • Vis vitalls
est in corde, quae! ad obtemperandum fervorem
cordis, aerem hauriendo atque reddendo, vitam
et salutem toti corpori tribuit: a(!re namque puro
sanguinem i purificatum per tatum corpus lmpelllt
per venas pu1satiles, quae arteriae vocantur, ex
quarum motu temperantiam atque distemperantiam
cordis physic! cognoscunt •. Et Cassiodorus,
libra De anima'S: • Quidam sedem ani mae, quamvls
sit toto corpore diffusa, in corde esse voluerunt,
681
taUs spiritus continetur •.
4. Ad u Ill mo quaesitum iam in parte palet
responsio, scilicet quare sanguis dlcitur sedes
vitae, similiter quare cor dicitur domicllium vitae.
-Quare autem antmae sedes dititur caput, ratio"
est subHmitas membri et flgura, quod bene com·
petit sublimitatl creaturae rationalls. Unde Cas--
siodorus6: •Plurimi in capite insldere manife-
stant, scilicet anlmam, sl fas est cum reverentia
tamen dicere, ad slmilitudlnem allquam 1 dlvini·
tatls, quae, Beet omnia lneffabili substantia sua
repleat, Scrlptura 7 tamen caelis insidere confirmat.
Dignum est enlm ut arcem peteret quae se no--
verat cae\esti operatione sublimem et tali loco
prae ceteris versarl, unde reliqua membra de-
buissent competent! regimine gubernarJ. Nam et
ipsa tlgura capitis sphaeroldes pulcherrima est,
In qua sibi lmmortaUs atque rationaUs anima di-
gnam faceret mansh.mem •.Item. medici 8 ponunt•
cerebrum esse templum slve sedem anlmae et
hoc maxtme quantum ad Ulam partem animae
qua esl cognitlva. Sicul enim In lemplo Ires
sunt partes prlnclpales, vestibulum, consisto-
rium et apotheca, ita phantastica cenula, logl-
stica et memorialls partes sunt cerebri principa-
les9. Anima igitur In phantastica cellula quasi in
vestibula l diversas per imaginattonem suscipit
formas · In Joglstica cellula quasi in consistorio
de lmaginatis ratione dlscernit; In memoriali cel-
lula quasi in apotheca anima ea, quae lmaglnatio
reciplt, ratio dfscerntt, per memoriam conservat.

CAPUT VI. 489

UTRUM VITA SIT IN EMBRIONE ANTE OROANIZATIONEM,

equitur inquirere utrum vita sit in cmbrione 3. Item, libra De motu cordis 11 , ordinantur actus
Sante organizationem. ani mae. Dicltur enlm sic: • Vivit et veget~t~r
animal, sentit et movetur, discernlt et intell~~t,
Quod m sic~ vldetur: t. Per P h.ilosop hum, et quae ex eis oriuntur, non facile numerab~ha,
XVI Animalium w, ubi dicitur: • Omne conceptum efficere habet. Et harum potentiarum haec pnma
vivit sicut vivunt arbores •; et vocat • conceptum • distantia est quod vitam quasi praevi~m ceterae
sequuntur, sine qua nullam ceterarum messe po~
semen relictum in matrice a generante.
sibile est, actus autem consequentes. necessano
2. Item, eadem: • Non potest n aliquis dicer~
praesupponunt priorem •. Ergo, cum m embrione
quod conceptum non habet animam omnino e
'ligent actus consequentes ad vitam, sicut actus
quod est prjvatum vita •.

0 oiUQIII /lh. P (con.}. &IU que~; st. om. t&C. 'R ~-

• V add. ut. • T add. ntC. • T rt. • Rom. ila:: ". p Et q/PHI. • y add. Dilquid; T ,., PlO q/Wd.
" VSLZ rrlf101Uio. I V OlD. " S OlD. I Ita yp (corr.), alii I'UI Cl.

7 Cf. Psalm. 2, 4; 122, I; II Mach. 3, 39; Mattb. 5, 16

~ g~.P~. ~~ !~~ ;~: !~~: 2 ; c.
3 Cf. supra, num. 868, ll.
4 Cap. 21 (PL 40, 700).
5 Cap. S (PL 70, 1293).
6 Loc. cit.
16, n. 6 (p. 10,22 el88). ets6'ci." Cauiod., Joe. cit., c. 9 (PL 70, 1297); supra,
P 680, nota 11. Qi Ct. supra, p. 423b.
·,o Dt animal. geMral., II, c. 3 (Ill, 351), ubi et sequens.
11 Cap. t, n. 2 (p. 6).
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 489.
682
vegetandi et augmentandi et huiusmodi o, relin-
quitur quod in illo& est actus prior, qui est vitae
sive vita.
4. Item, cum sine virtute animae vegetabili~ et
sensibilis non possit corpus homini~ organiz~n et
praeparari convenienter ad suscept10~em an1mae
rationalis, necesse est' prius ~sse ammarn veg~~
tabilern et sensibilem d in semme quam corpon
organizato infundaturl anima rationali~. E~ ho C
videtur velle Philosoph us, XVI De ammaitbus ·
1 men m tres animae in homine, quia anima no-
Dicit enim: .. Necessario.e erit in concepto prius
anima cibativa et, cum creverit, erit in eo anima
sensibilis, per quam dicitur animal et non est
animal simul et homo •. Ex hoc videtur quod em-
brio vel semen sit animatum in rna trice; et si
hoc, vivit; dicitur enim in libro De motu cordis 2 :
.. Animatum et vivens ad se invicem paria sunt •.
5. Item, in libro De mota cordis 3 : c Vitam actu
omnibus aequaliter in esse necesse est: aeque
enim est vivens em brio et adolescens •. Ex iis
patet propositum.
Contra: a. Sicut dicitur in libra De motu cordis 4,
.. animatum et vivens ad se invicem paria sunt •;
si ergo em brio vivit, est corpus animatum; ergo est
planta vel animal: quorum utrumque est falsum.
b. Item, ex hoc sequeretur quod plures animae
secundum suhstantiam essent in homine i cui us
contrarium dicit Augustin us, in libro De eccle-
siasticis dogmatibus 5, sic: • Neque duas animas
esse dicimus in uno llomine, sicut lacohus et
alii Syrorum scribunt, unam animalem, qua
animetur corpus et immixta sit sanguini, et alte-
ram h spiritalem, quae rationem ministret· sed di-
cimus unam esse eamdemque animam in 'homine,
quae et corpus societate sua vivificet et semet-
ipsam 1 sua ratione disponat, habens in se Jiber-
t~tem arbitrii et in sua substantia eligat cogita-
tiOne quod vult •. Idem dicit in libro De spiritu
et anima6.
Respondeo 'f: Circa hanc materiam diversi di-
versa sentiunt. Quid am enim dicunt quod em-
brio vivit ante organizationem et habet animam
vegetativam et sensitivam ante infusionem animae
r~tio~alis,. in.nitentes verbo Phi 1o sop hi supra
d1cto ; et ISh ponunt hominem habere tres animas
vel saltern tres substantias animae. Notandum
ergo quod quid am dixerunt tres substantias in-
corpor~s" in homine, sicut Ires vitas, scilicet
vegetahvam, sensitivam et intellectivam. Dicunt
•Rom.t.h. bVIfla eVom 4Som t 1
~~ ','.~.11P','""v·,. - un . •!!,.'rl'',,,,m_ 1V add •P:,:: corpore
'~PV•rl'"",d .._,.~•r,.,,',""'
_ '"'
1 Loc. cit.
2 Cap. I, n. 2 (p. 6).
3 Cap. I, n. 3 (p. 7).
4L
Gennad., c. 15(PL 58, 984); cf. supra, p. 404 au:~ittj'"
6
6 Cap. 48 (PL 40, 814). ' · ·
enim quod homo habet substantiam incorpoream
qua vivit, crescit et nutritur, et hoc 1 ex traduc;
in generatione, in qua convenit cum plantis·
habet substantiam incorpoream, qua scntit, e~
cae1o et stetlis, secundum quam convenit cum
brutis; habet et substantiam, qua vivit et intei-
Jigit, immediate a Deo per creationem; unde
ponunt tres animas in homine. - A 1i i dicunt
quod, quamvis sint tres substantiae, non fa-
men est perfection is; ideo substantia vegeta~
bilis non est anima nisi in plantis, quarum est
perfectio; sensibilis vero nisi in brutis; in he-
mine autem sunt quasi materiales ad rationalem
et rationalis est completio, et ideo ipsa sola est
anima in homine, aliis existentibus ut dispositio-
nibus materialibus ad ipsam. De unione autem
illarum adducunt exemplum in radiis ignis et
solis, qui quandoque uniuntur in aere, in quo
non est nisi quasi unus, et hoc propter eorum
simplicitatem. Et sicut contingit quod radius ignis
cum igne corruptibilis est, radius solis cum sole
incorruptibilis, sic duae corrumpuntur cum n cor-
pore, scilicet vegetabitis et sensibilis 0 , tertia re-
manet et separatur a corpore ut radius ab aere.
Et dicunt quod prius tempore est in semine ipsa
vegetativa qua nutritur et crescit; deinde, cum
creverit, subsequitur per influentiam corporis
caelestis sensitiva; ultimo vero infunditur per
creationem rationaHs ut perfectio ultima. Neese-
quitur: ~ante infusionem animae rationalis, qua
est homo, est sensibile et animatum, ergo leo
vel capra' etc., quia est animal imperfectum:
imperfectumP dico, non sicut dicitur animal im-
perfectum q quod non habet omnem sensum, sed
imperfectumt quod est materiale ad ultimum
completivum. Non sunt etiam differentes specie,
quamvis differentes substantiales perfectiones,
quia una est materia lis r dispositio ad aliam, et
ideo est simpliciter" una perfectio, scilicet ultima,
rationalis.- Sed haec positio est simpli-
citer contra Augustin u m 9, dicentem plu~es
animas non esse in uno homine. Non enim m-
tendit per hoc non esse plures perfectiones ul~­
mas in homine, sed intendit instruere unam anl-
mam rationalem esse in homine, cuius potenti~e
sive ex cuius essentia sunt vegetativa et sensl-
tiva. Quod pat et per hoc quod dicit, in Jibro
De anima et spirita 10 : .. Anima, dum carne e:tuta
V
IV lnfundltur."Ita v.'vali\nrcrsar. • It: 1'
"'s antmam.• V om.
_ • Z add 11«nt In; S om. aciUcet. ·
' 1Ia V, alii mattr/a vtl , Codd. lfmpltx:.
7 Cf. supra, num. 882; S. Bonav., II Sent., d. 31,1l· 1•
q. I (II, 740sqq.).
.
1
8 Cf. supra, nota t.
g Cf. supra, sub lltt. b.
10 Cap. 30 (PL 40, 800).
 DB PASSIBILITATE PE
R ANIMA£ S£PARAT10NEM.
683
~st, ~ivit•. vi~et, audit et omnes sensus atque
mgema v1vac1ter ~eneb·, Non enim poneret ani- ita t~me~ quod per hoc quod dicitur 'sicut~ no-
mam ~xutam s~nh~e nisi ex sua essentia haberet tetur Slmilitudo quantum ad genus actus no
pote~ham ~~nhend1, et Ula virtute, qua anima quantum ad modum, id est conceptum et arbore:
senht, senstftcat corpus quod a perflcit. habent similitudlnem In hoc quod utrumque ve--
getatur.
A IIi ponu~t, supposito quod rational is habeat
2· Ad Ill u d quod sequitur, scilicet quod • no
suam v.egetahvam et sensitivam, necessaria duas 11
ve~etahvas et duas sensitivas in eadem esse et potest dici quod conceptum non hahet animam
pnores cessare ab operatione, fortiore virtute su- om nino': dicendum quod hoc verum est, quia
perveniente.- Hoc non vide t u r pro ba bile habet antmam operantem aliquo modo in ipso
quia, cum natura nihil agatb frustra, ut vult ph~~ ld est o~eratlonem 1 ani mae, non tamen habe;
I o sop h us 1, multo forti us nee auctor naturae. animam tnformantem. Unde facienda est vis in
hoc quod dicit •omnlno•, quia non potest vere.t
~ed si ~uae essent vegetativae et duae sensitiva~
dici separari anima omnino a concepto, sciUcet
10 h~mme, altera esset frustra. Praeterea, ex hoc
quantum ad operationem et quantum ad sub-
sequttur quod in homine sunt plures animae
stanttam. Quod autem subditur • et quod priva-
distinctae secundum substantiam, cum potentia
tum est vita •, sic intelligendum est cum hac
animae non sit sine substantia: quod est contra determinatione • omnino -.., quia aliquo modo
Augustinum2.
vlvit, ut dictum est 3•
Quid am autem ponunt priores corrumpi ra- 3. Ad ! 11 u d quod obic!tur quod • v!vere est
tionali adveniente et tamquam ad tempus com- primus actus anlmae, qut!m 1 praesupponunt con-
missas, completa organizatione, deftcere. - Ho-c sequentes ': dicendum quod eo modo quo habent
autem non videtur probabile, cum orga- esse, habent ordlnem. Cum enim datur vita alicui
nizatione completa fortius vigeant vegetatlva et mediante anima intormante IUud, et consequenter
sensitiva, eo quod sunt fini suo magis c coniunctae. vegetatur et sentU mediante eadem 111 i cum autem
Praeterea, unde esset iiUs ratio def{ciendi, cum datur vita allcui a\iquo modo" ex contiguatione
huiusmodi animae non habeant defici nisi ex allqua et continentia aliculus allus, quod vivificatur ex
dissolutione sive corruptione facta circa subiec.ta praesentla animae iniormantis 111ud, et conse-
earum d? quenter vegetatur et sentit mediante illo a quo
Propter hoc videtur aliter dicendum. Potest .e contlnetur, et hoc per intluentiam quam reciplt
ergo dici, sine praeiudicio, quod, proprie loquen- ab !llo.
do, embrio non vivit, eo/ modo quo mud dlcitur 4. Ad Ill u d quod obidtur quod 'corpus orga-
vivere quod habet animam formam et sui per- nizatur et praeparatur ad susceptionem ani mae ra·
fectionem: huiusmodi au tern proprie dlcuntur tlonalis mediante virtute anlmae vegetatlvae' etc.:
vlvere. lmproprie loquendo et extenso nomine dicendum quod in decisione seminis a generante
vitae, eo modo loquendi quo omnia ilia dlcun- derellnquitur virtus in semlne, quae lnvalescit et
tur vivere qui bus communicatur aliqua operatio vigoratur a virtute continentis, sicut natura quan-
Vitae, sive hoc sit ex praesentia animae vivi- doque confortatur et roboratur opere artitlcis.
ficantis et informantis illud sive ex contigua- Unde ipsa virtus, rellcta in semine, sic vigorala
tione vel continentia alicuius vivificati vel viventis et roborata, operatur ad organlzationem et prae-
ex praesentia animae informantis Wud, sic potest parat corpus et reddit congruum ad animae ratio-
dici vivere, eo modo quo poma possunt did vi- nalls susceptionem, incessanter cooperante et"
vere, non quia viviflcantur ex praesentia animae influente ipso continente. Unde non est necesse
vivificantis sive informantis, sed ex influentia prius inesse animam vegetabilern et sensibilem
Quam recipiunt ex planta cui contigua sunt. Potest ipslP embrioni per modum informantis, ut sic
ergo dici quod em brio vivit, extenso nomine vitae, praeparetur ad animae rationalis susceptionem,
nee vivit ex praesentia animae informantis, sed sed solummodo per modum exterioris praeparantis
ex influentia quam recipit a corpore continente. ipsum corpus, quod debet esse organum sive per-
4
[Ad oblecta]: 1. Ad illud ergo quod primo fectibile ipsius animae pcrficientis • - Quod au-
obiciturpcr illud Philosophi quod •conceptum tern dicitPhilosophus: •NecessarioeritiniJ con-
vivit sicut vivunt arbores •, dicendum quod 'vi- cepto prius anima cibativa, et, curn creverit, erit in
vere' sumitur ibi pro vegetari, sub hoc sensu: eo anima sensibilis • etc., hoc potest intelligi quan-
conceptum vegetatur sicut vegetanturt arbores, tum ad virtutem operatlvam, non quantum ad

• V tl. • Ita v. alii a,:tt. • Tom. "'f totum. • S qaod. I Z todtm., 'VS om. •· •· • v '"'tiAf. I l OPfnJIIIJtW •
• S om. 1 L qut. • Ita VL ((otr.), alii todtm. • 1' om. • V u. P 1. om. 1 S om.

1
De anima, Ill, c. 9 (Ill, 471). 3 Cl. supra, p. 683a, Propter /we ~idetur etc.
2 Cf. supra, p. 682, sub UH. b. 4 Cf. S. Bonav.,ll Sent., d. 12, a. I, q. 3(U, 300sq.).
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 490.
684
substantiam informativam: prius enim fiunto in
eo operationes vegetattvae, quae ~u.nt alimento u!i
et augmentari, quam opera sens1hvae, et se_nsl-
tivae b quam intellectivae. Unde verbum Ph zl_o-
sophi debet intelligi quantum ad esse per vir-
tutem operativam, non quantum ad esse perc
essentiam informativam. - S i obi cia t u r quod
non est virtus sine substantia: d i cen dum quo~
hoc verum est, sed est subs.tantia in qua rad1~
catur virtus et est substantia qua quandoque
defertur virtus; unde nunquam est virtus sine
490
UTRUM VITA SIT IN HUMORIBUS '·
Sequitur inquirere utrum hum ores vivunt.
Quod sJc, vtdetur: l. Nihil resurget nisi quod
vivit, cum i1Jud quod resurget sit de veritate
humanae naturae·, ergo, si humores non vivunt,
non resurgent; sed resurgent t, sicut patet in
Christo, in quo resurrexit sanguis, cui us I sacra~
mentum est species vini in Sacramento altaris:
sanguis enim qui ibi sumitur, est glorificatus.
2. Item, Christus secundum corpus factus est
ex purissimis sanguinibus B. Virginis 2 ; sed con-
stat quod Christus g sumpsit carnem ex substan-
tia quae fuit viva in Virgine; ergo sanguis vixit
in ilia; consimiliter videtur quod in allis.
3. Item, omne illud vivit in quo est sedes ani-
mae sive vitae; sed humor sanguineus est huius-
modi, ut ex dictis patetl; ergo vivit; consimili
ratione videtur quod et alii humores similiter.
4. Item, cor est domicilium vitae, ut habetur
in Jibro De motu cordis 4 ; sed, ut recitat Cassio-
dorus5, • in corde purissimus sanguis et vitalis
spiritus continetur •; ergo humor huiusmodi, sci~
licet sanguineus, maxime approximatur principia
vitae, id est cordi; sed quanta aliquid est prin~
clpto vitae proximius, tanto magis vitam h parti-
cipat; ergo videtur quod huiusmodi humor magis
participat vitam quam extremitates corporis, quae
magis distant a corde.
5. Praeterea, humores nutriuntur, augmentantur
et diminuuntur: nutriuntur 1 enim et augmentan-
tur ex cibis sanis et amicis naturae; huiusmodi
autem actus sunt animae vegetativae; ergo etc.
Contra: a. Nihil vivit quod non est cotliga-
tum membro; humores autem non sunt membris
•T om. OIQ. ~. ' ' < F om. 11/rtu.ttm ... ptr.
• 'S
1 • V
T vlt4WIMI. S om, a. t. d. 11. • T hu.moru.m.
I Cf. S, Bonav., IV Sent., d. 44, p. J,a. t,q.l (IV,007t.q.).
2 Ct. Damasc., De fide orthod., Ill, c. 2 (PO 94, 986).
3 Cf. supra, num. 488.
substantia radicali vel deferente. - Quod autem
dicitur, in libra De motu cordis, quod « animatum
et vivens ad se invicem paria sunt .. , potest dici
quod hoc intelligi debet de vivente proprle dicto,
id est de vivente per praesentiam anirnae vivif1-
cantis.
5. Ad iII u d quod sequitur quod dicitur, in
libra De motu cordis, quod c aeque est vivens
em brio et adolescens •: dicendum quod em brio
dicitur nomine extenso foetus formatus et orga~
nizatus.
CAPUT VII.
colligati: sunt enim in partibus corporis sicut
in vase, scilicet in venis; unde sine laesione fit
horum k diminutio; ergo etc.
b. Item, ipsis humoribus nutriuntur membra;
atimentum au tern, quo membra nutriuntut ante-
quam conversum fuerit in membrum, non est
subiectum vitae; ergo etc.
c. Item, nihil vivificatur ab anima nisi quod
habet stabilitatem et fixionem in corpore; sed
humores non sunt huiusmodi, quia continue flu-
unt et refluunt; ergo etc.
Respondeo: Dicendum quod vivere, dictum t de
corpore, tripliciter accipi potest, scilicet proprie '",
minus proprie et minime proprie. Proprie dicitur
vivere illud corpus quod unitur animae lpsum
perficienti, sicut corpus organicum iam actu ab
anima perfectum. Minus proprle dlcitur vlvere
quod, licet non sit unitum animae perficienti,
coniunctum tamen est corpori habenti animam
ut perfectionem, et, Jic~t non habeat animam, ha-
bet aliquam vitalem virtutem, per quam ut per
virtutem alienam, scilket alicuius contigui vel
continentis, habet operationes consimHes rei vi-
vae, sicut in praecedentibus dictum est de em-
brione 6 et sicut est de capillis et unguibus. Mi~
nime proprie dicitur vivere quod ex co11igatione
sui cum corpore vivente recipit aliquam vegeta-
tionem: unde est in dispositione ad unionem cum
corpore vivificato et est sicut instrumentum re-
spectu vitalis virtutis, quamvis non sit unitum
animae nee habeat virtutem vitalem intra se: et
per hunc modum dicuntur vivere spiritus et hu-
mores qui deserviunt virtuti vitali et per iUam in
corpore quodam modo vegetantur et augmentantur
d S qu.acu.mqu.t pro q q ~ v vital.
om. 1. r. IT om. , v lplt.
1 T add. ut. .. T 1114. ~~- ·
' Cap. 3, n. 4 (p. 14).
5 De anima, c. 8 (PL 70, 1293).
1 6 Cl. supra, p. 683a.
 DE PASSIBILITATE PER ANIMAE SEPARATIONEM.
685
et restaurantur: vegetantur, dico, communiter lo-
quendo, eo modo quo a dicitur vegetari in cor- convenlenter sanguis nominator, qui est in pro-
pore quod non putrescit vel corrumpitur. Sic pinquiore contormitate ad semen quam caro.
igitur, improprfe accepto 'vivere ', concedi potest ~nde, sicut dicit Mag is te r, in Sententiis 1, Spi-
11
quod humores vivunt; si autem proprie accl- .tus Sanctus potenttam contulit generandi B. Vir-
6 gmt absque semine virlll; et Damascenuss
piatur, sic dicendum est quod non vivunt, sicut dicit quod in Virgine erat semen dlvlnum.
rationes ad secundam partem 1 ostendunt. 3 A
[Ad obleotaJ: I. Ad prim u m quo ostendltur
• d II I u d quod sequitur, pate! responsio
quod vivunt e proprie, quia resurgent, potest dici ex supra dlctis '. ubi tactum est propter quid
sanguis dicltur sedes anlmae et quis est lntel-
quod non solum resurget quod vivlt, prima modo lectus verb\ huius.
dicto vivendi, sed et quod d secunda, sicut capilli 4. Ad a 11 u d quod oblcitur quod , sanguis est
et ungues, et etiam quod tertia, sicut humores, proplnqulor principia vitae • etc.: potest diet
qui resurgent, ut dicunt quid am, forte ad de~ quod huiusmodi proplnqultas non est causa vl-
centiam repJetionis vacuitatis in corpore slve in tae sive vivlftcationis, sed potius aptltudo susci-
venis vel ad complementu~ corporis hum ani. piendl vitam 11 slve vlvlticatlonem ab anima, quae
Supponatur hoc de resurrechone humorum ', de provenit ex proplnqultate sive conformitate har-
qua erit quaestio in 1oco suo 2 • monlae et numerorum t quae est rei vlventls ad
I
2. Ad iII u d quod sequitur quod, cum dicttur animam v\vificantem to,
quod! Christus factus est secundum corpus ex 5. Ad ultlmum dlcendum quod humores
purissimis sanguinibus B. Virginis, sicut dicit D a~ non nutrluntur vel augmentantur slcut ilia quae
3
rna s c en us, et recitat Mag is te r, in Sententiis , vivunt ex influentia anlmae perflclenUs tpsa•, sed
non intelligitur de sanguine qui est unus de ex influentia ani mae perflcientis' lliud quod con-
quatuor humoribus, sed sanguis sumitur ibi pro tlnet ipsos humores. Unde 111a eadem impro-
carne4: unde quandoque dicitur factus de carne 5, prietate"' qua dlcuntur vivere, dicuntur nutriri
quandoque de sangulnlbus a. Ratio autem quare et augmentarl, prout nutrlri et augmentarl 11 di-
dicitur Christus K assumpsisse carnem de san- cuntur opera vegetaUvae. Hoc dlco, quia in ali·
guinibus B. Virglnis, potest esse quod lila portio quo vegetare et augmentarl non est opus vege-
carnis, de qua factus est Christus secundum tatlvae, sicut in lgne, qui dicltur nutrlrl et aug-
corpus, vim habebat seminis, propter quod mentarl.

DISTINCTIO II.

intenditur in parte isla determinare ' de passibilitate • p~imi hominis

per separationem ani mae a corpore,. ~oc es~ utrum erat mortal!~ •. mors a~­
tem est quasi privatio vitae, et cogmt1o habttus c?nfert ad cogmtionem pn-
vationis, aliqua sunt tacta de vita. Unde sequitur de mortahtate, de qua quatuor quae-
rentur: .
Primo ergo quaeretur absolute de eius mortalitate et immortahtate, ld est si erat
mortalis vel • immortalis; . . . .
secundo, habito quod immortalis, a qu? erat ill~ ·~mortahtas •
tertio utrum eadem erat cum immortahtate glonae • .
quart~, utrum eadem era! potentia qua erat mortalis et immortalls.

e Cf. supra, p. 684, nota 2.

• Cf. supra, sub a-c. 7 Lib. Ill, c. I (p . .559).
2 De resurrectlone non agitur In Summa. e Dt jlile qrthod., 111, c. 2 (PO 94, 986}.
3 Lib. Ill, d. 3, c. 1 (p. 558).
4 Cf. S. Bonav., Ill Sent., d. 3, p. I, dub. 3
.5 Cf. loan., 1, 14; Tim. 3, 16; I loan. 4, 2.
(Ill 79)
' ·
I " Cf. supra, p. 680, ad I.
10 Cf. supra, oum. 434.
 INQ. tV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 491.
686

CAPUT I.
491
1
UTRUM PRIMUS HOMO IN STATU JNNOCENTIAE ERAT MORTAUS •

uaeritur primo utrum primus homo in statui 5

Contra~a.~ugustinus,XIV ~ecivitateDei,
Q. .mnocenf laeerat passibHis per separatlonem
t h c esl utrum erat mortalis
26 cap. : " C1bus aderat ne esunret, potus, ne
sitiret, lignum vitae, ne ilium senecta dissolve--
ammae a corpore, e o . . . ..
quantum ad corpus. Hanc quaestionem determ1- ret ... Ex hoc verba v~detur quod dJssolubths
nat Magister, in Sententiis, ll libra 2, dicens fuit se.necta ~~antum fu1t de sua na~ura; sed si
sic:. Primus a homo, secundum naturam corporis erat dJssolubllJS se~ecta, erat mort~hs.
terrem,· et 1·mmortalis fuit quod am modo secun- b. Hem, August 1 nus, De Bapttsmo parvu/o-
dum al1quid, quia potuit non mori) et mortalis rum • :. • H abebat Adam d. e I'tgnorum. fructibus
uodam modo b quia potu it mori •. refechonem contra defectwnem, de hgno vitae
q ' stabilitatem contra vetustatem •. Et ita videtur
Sed ostenditur quod futt tmmortalls tunc) quod de natura sua fuit defectibilis et possibi1is
id est non potens mort, stet: I. Dicit Apostolus, ad vetustatem; et si hoc, fuit patens mori.
Rom. 6,23: Stipendia peccati mors; igitur nullo c. Item, in prima statu habebat potestatem pee..
modo infligenda est mars nisi post peccatum ~ candi i ergo et moriendi. Unde Hugo 7 ; .. Primus
igitur ante peccatum nulla est possibilitas d ad homo, quantum ad naturam corporis terreni, et
mortem, quia. peccatum est medium sine quo immortalis factus est secundum aliquid, quia
nullo modo potest suscipi ex: parte susc.eptibilis potuit non mori m, et mortalis secundum aliquid,
poena neque infligi ex parte infligentis; igitur quia potu it mori. Sicut enim in illo prima statu
videtur quod in statu innocentiae nullo modo habuit posse peccare et posse non peccare, quo~
fuit corpus susceptibile mortis. niam haec fuit prima arbitrii libertas, ita etiam
2. Item, mortem corporis concomitatur passio in eadem statu habuit posse mori et posse non
animae, scilicet poenalis; sed impossibile fuit mori, quoniam ista fuit prima corporis humani
animam passibilem esse passione poenali r 1n , immortalitas '*·
statu innocentiae; igitur et corpus esse mortale.l Respondeo quod Adam in prima statu fuit ime
3. Item, nulla creatura poterat inferre passio- mortalis secundum aliquid n et mortalis 0 secune
nem animae Adae in statu innocentiae 3 ; igitur nee dum aHquid. Sed intelligendum est quod, praeter
corpori eius mortem; igitur corpus fuit immortale; illam potentiam quae est obedientiae) est paten..
possibilitas autem passiva dicitur respectu pote- tia quae P est solum materialis, ut ilia quae est
statis activael.- Maior patet per lsidorum, tantum passiva, nullam habens inclinationem ad
in libra De Trinitafe 4, dicentem: "'Dum homo in actum i\lius potentiae; est et alia1 quae est pos-
paradiso innocenter viveret, ignis eum non ure- sibilis, ut ilia, quae habet aliquam inclinationem
ret", aqua non mergeret1 non spinarum aculei ad actum; est et alia, quae habet dispositionem
vulnerarent, non absentia al!ris suffocaret nee om- superadditam inclinationi q; est et alia, quae est
nia, quae nocent mortalibus, impedirent •. necessitas. Quaelibet autem istarum trium poten-
4. Item, potentia obedientiae in creatura est tiarum ultimo dictarum est aliquo modo r dispo-
respectu totius potestatis divinaeh; igitur, si Deus sita respectu primae, quae est materiaHs, saturn,
n~n. potu~t .infligere_ mortem in illo statu, quia sed quaedam remotiore dispositione, quaedam
1

m1mmum mconvemens est impossibile in Deo propinquiore. De hoc supra t, ubi quaesitum est
nee homo secundum corpus fuit possibllis' ad de passibilitate prirni hominiss. Cum ergo quae-
hoc: p~ssibilitas enim obedientiae amplissima ritur utrum erat mortalis etc.: die"endum 9 quod,
est ommum quae sunt ipsius creaturae. secundum quod • mortale' dicit possibilitatem u

• V :!;_':.t~~~\. : ~ :!~· ''~";~ut":ut~~~~~::~· • •,Ita V, am add. ut d L poutbltttall, S om nulla • Tom. I L affttlltt.

~ z om. t. "·
' S om. d. h. II.
• 1\1 Pl.Z In mg., a111 om. ~up.()ntl.to I a F (corr ),
.. R pautbtlllottm . morlD/tl
all~l' "'mfum, T fn quo ,''L' ,";',','t""llo:,vm.poufb'I/TI•,· ''· • L, Lom,m.'m' !,·,,',~,::
L (corr) qua " "'" " ..

1
Cf. supra, num. 478; S. Bonav., 11 Stnl., d. 19, 4 De ordine crea-t., c. 10, n. 8 (PL 83, 940).
a. 2, q. 1 (U, 464&qq.). I)
2 Diet. 19.' c. I (p. 393); ex Hugone de S. Viet., l1f 5 PL 41 1 434. 6 Lib. 1, c. 3 (PL 44, II ·
1 Cl. supra, nota 2.
socrom. chrut. fid., I, p. 6, c. JB (PL 176, 275). 11 Cf. supra, num. 469.
3 Cf. supra, num. 470.
9 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 19, dub. 2 (II, 473sq.)·
 DE PASSIBILITATE PER ANIMAE SEPARATIONEM.
ad actum moriendf prima modo, id est solum
materialem et in nulla inclinatione ad actum hu·
iusmodi, sic fuit mortalis. Praeterea, secundum
quod 'immortalis' dicit privationem possibilitatis
sive potentiae tribus ultimis modis dictae, id est
privationem necessitatis et dlspositionis propin·
quioris et remotioris, sic fuit immortalis, quia
neque fuit in necessitate moriendi neque in dis-
positione propinqua neque in a remota. Conce-
dendae ergo sunt rationes secundae partis quibus
ostenditur quod poterat b mori.
[Ad obl&cta]: I. Ad prim u m quod inducitur
pro alia parte, scilicet 'peccatum est medium,
sine quo primus homo non erat suscepttbilis
poenae neque poterat ab ali quo infligi ' etc. c:
dicendum quod ex hoc non sequitur quod non
poterat mori, quia illud medium, scilicet 4 pec-
catum, poterat induci. Unde ad hac' quod ar-
gumentum esset necessarium, esset addendum
1
et in statu lllo non erat patens peccare •: si
enim non fuit susceptibills poenae in statu prima,
non interveniente peccato, et non poterat pee-
care, ex iis sequeretur quod non poterat mori.
2. Ad a I i u d quod sequitur, scilicet quod ~ im-
possibile fuit animam eius esse passibilem in
statu innocentiae': dicendurn quod secundum
quod I hoc quod dico 'passibile' dicit potentiam
ad actum patiendi disposttam aliquo modo et
A QUO ERAT PRIMO HOMINI IMMORTALITAS 2•
Sequitur determinare a quo erat ilia
n
litas. Quaeritur ergo utrum haec h11mortahtas
fuit illi a natura vel a gratia.
Quod a gratia 0 , ostenditur: a. Luc. 10 30.:
Homo quidam descendebat de P Jerusalem in ler~­
cho 9 etc. Ibi habetur in 0 I ossa 3 4 quod fuat
spoHatus gratuitis, vulneratus in naturati~us •;
sed fuit spoliatus immortalitate; igitur fUJI de
gratuitis. . d. Item, Magister H u goo dishngutt tnpl~ce~
b. Item, Augustin us, Super Genesim ~~ 111-
teram VI\ dicit quod .. mortatis er~t ~ondttlone
corporis, immortalis beneficia Con~Jto~Js •. ~rg;
conditioni naturae' corporis fuit ahqutd addltU
•V--..-,-,--,
• z om. • STRL poltrlt, quod Z corr
aJU /HIIAlf. I II• V, alii om I a I • Z 0111
~~ ::· ·
9
~- :·~d~ ~:.,:,' 0
q. :s rr:Ct~; ~~~~~m.
. . . et 6, occurrunt, sed non verbotenus, ap. Pbillp. Orev.,
I Ct. aupra, num. 470. d -c 4 \ Sllmma, II (f. 61a).
2 Cf. supra, num. 472; lombard., II Sent., 'u Se-n~
19
(p. 395): Praeposil., Summa, II (f. 93a): S. Bonav., V 22Po)'
d. 19 a. 3 q. I (II 468qq.); Breviloq., p. 2, c. 10 {b,
Quae'dam 'argurne~ta hie allata, nernpe sub a,
687
haec determinatio in statu innocentiae referatur
ad i11ud, vera est; si autem referatur ad 1 hoc
quod dlco 'impossibile ', non est verum.
, 3. Ad iII u d quod sequitur, scilicet quod
nulla creatura poterat inferre passionem Adae
in statu prima', per auctoritatem Isidori etc.:
dicendum 1 quod, llcet, dum staret in statu inno-
centiae, nihil poterat inferre illi laeslonem, non
ex hoc sequitur quod omnino fuit impassibills,
quia habebat potentlam deflciendi ab Jnnocentia,
quae fuit causa quare nihil poenale poterat sibi
inferri. Unde, sicut non sequitur ' non poterat
laedl in statu illo, id est dum erat in statu illo,
ergo iUe, qui erat In statu illo, non poterat l laedi
sive fuit lllaesibills ', sic nee sequitur in pro-
posito.
4. Ad u It i mum potest did quod haec est
duplex 'homo in statu lnnocentlae 1 Sf(undum
corpus non k fult possibills marl slve ad morien-
dum ', ex hoc quod haec determlnatlo ' in statu
innocentlae' potest determinare hoc quod dico
'possibills ', et sic falsa; vel hoc quod dico 1
' mori ', et sic vera. Et hoc ultimo modo sequitur
ex prima, scUicet hac ' Deus non poterat intU-
gere llli mortem in statu innocentiae 'i quae si-
mltiter est duplex: In statu enim iUo poterat
Deus lnfHgere mortem, sed non poterat lnfligere
mortem"' in statu illo.
CAPUT II. 492
immo~ta­ beneficia Dei, quo erat immortale; hoc nihil est
nisi gratla.
c. Item, cum naturale est compositum ex con-
trarlis ut contrariis • dlssolvi, dissolveretur homo
nisi allquid esset superadditum naturae, in~ibens
huiusmodi dissolutionem naturae - quod vtdetur
dicere AugustIn us, XIV De civitate Dei t :~, di-
cens: • Lignum vitae aderat, ne Ul~m ulla senec~
tus dissolveret • _ igitur non vtdetur quod a
natura infuerit ei immortalitas. . . . .
statum: in primo potuit mori et ".non ~on; ~~
sec undo potu it mori et non potu It non . mori •
in tertia poterU non mori et non potent mori.
-L-~-.-.-,-.-.. .-,-,---.) sf~~~··~· ~ ~.:~ :~--: ~~ V. :~~:!:
p ...
1 Tom. pouibllU ... dfto. • Rom. '· n. P· · ·• , Ita VPZ. alii om. 11. (. I Ita V.
, V add. 11 fMidlt tn lotrvnu. ' V om. 1• c. "·
tn utund~... llf(1rl.
I
3 /nJerlln., In h. 1., ap. Lyran.
.._Cap. 25 (PL 34, 354). 5 Cap. 26 (P
l 41 434)
· !I·
4
tl Dt sucram. chrl&l. jld., I, p. 6, c. 18 (PL 176, Zl ).
' r,
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I, TIT. II, - 492.
688
Primus status est innocentiae, secundus culpae,
tertius a gloriae. Dicit ergo de tertia statu: .·.Ad
hunc statum pertinet et moricndi et peccand• 1m·
possibilitas, utraque tamen ex gratia, non ex na-
tura, quia, si gratia non adesset, in altero mo-
riendi, in altero peccandi naturae possibilitas non
deesset. Si ergo ultima immortalitas ex gratia
erit, ubi moriendi possibilitas b non erit, quan~o
magis prima immortalitas ex natura non fmt,
ubi moriendi possibilitas fuit! • Ex hoc patet quod
immortalitas fuit a gratia. Idem habetur a M a-
gistro Sententiarum 1•
e. Item, homo per naturam poterat mori; ergo
non erat immortalis per naturam, cum impossi-
bile sit duo opposita inesse eidem c secundum
eadem principia 2•
Contra: 1. A natura habuit corpus in perfecta
aequalitate et optima libratione qualitatum, ut ex
dictis patet3: illud enim dicitur esse a natura
quod est alicui inditum in sua conditione 4•
2. Praeterea, a natura habuit ex parte animae
potentiam nutritivam, qua appositioned nutrimenti
conservatur individuum. Praeterea, alimenta na-
turalia erant sibi data in usum, scilicet fructus
lignorum paradisi. Cum igitur haec omnia a na-
tura fuerunt sive naturalia, iis autem poterat vita
in ipso perpetuari, relinquitur quod immortalitas
fuit illi a natura.
3. Item, in statu innocentiae habuit unde pas-
set stare, licet non unde posset proficere: et
hoc a natura, quia nihil erat corruptionis in illo
quod esset' motivum ad malum; sed stan do non
peccavit, et non peccando non moreretur; quare,
si sine gratia poterat stare, sine gratia poterat
vitam perpetuare; igitur immortalis fuit a natura.
4. Item, immortalitas est a potentia continuandi
vitam; sed constat quod potentia vivendi est
naturalis, cum trahatur ex coniunctione animae
cum corpore, quae natura lis est; sed eadem est
potentia continuandi vitam quae est/ vivendi ut
videtur R, sicut eadem est gratia quae vivificaf et
con~ummat. per 11 perseverantiam; igitur potentia
continuandl vitam est naturalis.
5. Item, eadem potentia est principium vitae
et principium continuationis vitae; naturaliter
habuit in se principium vitae 1 i ergo etc.
6, Item, natura est ad hoc ut salvetur divinum
esse quantum potest 5 ; divinum autem esse est
• lh VZ, aJH a4d. w. ~ S om. t.t KUdla ... po,.fbtlftar
• L llllldJJ.r. o\ T om. 1 V • Ita v, aJU cum.
Vtlti.
"S wrrapto. ' z actiU. • p q~fll. , Tom. , LZ
(JJ.m.
1
Cf. supra, p. 686, nota 2.
2 Cf. Aristot., Perllrermen., 11, c. 14 (1, 38).
3 Cf.
supra, num, 437-440,
4 Cf.
Aristot., Moral. Eudem. 11 c. 8 (II 202)
6 Cf. Ari&tot., De anima, Jl, ~. (JII, 4 448). .
similiter se habere; igltur natura est ad hoc ut
iJiud, in quo est, similiter se habeat; quod autem
non potest natura in hoc ut salvetur esse divi-
num in eodem, hoc est propter corruptionem
peccati; igitur et natura non corrupta, scilicet
bene instituta, in hoc potest; ergo est causa
lmmortalitatis.
7. Item, in primo statu nihil erat in prima ho-
mine impellens ad corruptionem; igitur de natura
propria erat immortalis et k nihil extra ilium
laedere poterat.
8. Item, eo quod erat innocens, erat 1 immor-
talis~ ergo a quo erat ·,mm innocenfla, erat immor-
talitas; sed innocentia erat a natura; ergo et
immortalitas erat a natura.
9. Item, Augustin us, De civitate Dei 6 : • Deus
est vita animae, anima est vita corporis •. Unde
anima n sicut medium inter Deum et corpus, reci-
piens vitam a Deo, tribuit vitam corpori. lgituro,
si anima semper esset coniuncta suae vitae, semper
esset corpus coniunctum suae; sed statu durante
innocentiae semper esset anima coniuncta suae
vitae; ergo etc.; igitur semper dedisset vitam
corpori, et ita immortalitatem. - S i dicere t u r
quod hoc non sequitur, quia hac ratione homo
in gratia non moreretur- hoc tam en non est
simi I e, quia modo est corpus necessaria morti
addictum.
10. Praeterea, ilia influentia a Deo in Adam non
fuit gratuita, sed naturalis.
11. Item, ut dicit Augustin us, XIII De civi-
tate Dei1: • Nihil erat corruptionis in corporeP vel
ex corpore, nullas molestias ullis eius sensibus
ingerebat, nullus intrinsecus morbus, nullus ex-
trinsecus ictus q metuebatur •. Et ita sine gratia
fuit remota ab homine omnis causa mortis; quare r
fuit immortalis sine gratia.
12. Item, immortalitas fuit illi ex ligno vitae.
Dicit enim Augustin us, Super GenesimB: • Quo-
dam modo creatus est homo immortalis, quod
erat ei ex ligna vitae, non conditione naturae:
mortalis erat conditione corporis animalis immor-
talis beneficia Conditoris •. Et H u go9 dicit': • Quod
primus ille homo non secundum qualitatem cor-
poris terreni, sed ex' beneficia vita lis edulii non
mori potuit, manifeste Scriptura ostendit, ubi
1
eum ab eodem Jigno eiectum ", ne vitam ipsam
perpetuam conservare posset, testatur, dicens 10 :
L
, s • add. ptr tadrm. d V oppoa/llone. 'Ita V, alii trot.
J Tom.
1
om. • '·
• T tnctum.
,. fill P (corr.), V om., IIlli 11111 • ~ v ri!ld, nt. ~ L lttm.
6
Lib. XIII, c. 2 (PL 41, 377).
1
Lib. XIV, c. 26 (PL 41 434)
aD ' .
e Oen. ud /itt., VI, c. 25, n. 36 (PL 34, 354).
9
De sacrum. christ. /ld., I, p. 6 c. 18 (PL 176 275).
10 Gen. 3, 22. ' '
 DE PASSIBILITATE PER ANIMAE SEPARATIONEM.
Ecce Adam quasi anus ex nobis factus est •. Et
ita videtur quod neque ex a natura sua neque ex
gratia erat immortalis, sed ex ligno vitae.
II. Item, lncidenter quaeritur, si bruta essent
usa ligna vitae, utrum continuarent b vitam suam
huiusmodi usu.
Respondeo c: Quidam 1 ponebant quod immor-
talitas in primo homine esset a natura, quia a
natura sua haberet aptitudinem ad immortalitatem;
quid am quod ad gratia, quia~ a dono gratuito
habebat completionem. Et potest esse exemplum
ad hoc: cum dicitur 'homo est beatificabilis ', no-
tatur ibi aptitudo et dispositio superaddita, simi-
liter cum dicitur 'homo est immortalis '. Unde
sicut homo quodam modo potest dici beatifica-
bilis per naturam, quodam modo per gratiam,
similiter prim us homo immortalis; prout enim
hoc quod dico 'beatificabile' importat aptitudi-
nem, con venit homini per naturam: a natura
enim sua habet aptitudinem ad beatitudinem;
secundum autem quod importat dispositionem,
per quam quis sufficienter disponitur ad suscep-
tionem actus beatitudinis, inest illi per gratiam,
non per naturam. Sicut ergo, licet homo a natura
habeat aptitudinem ad beatitudinem, non propter
hoc dicendus est beatificabilis a natura nisi valde
per accidens, sed potius a gratia, quae est dis-
ponens et ordinans immediate ad susceptionem
beatitudinis, sic in proposito. Propter hoc dicen-
dum est quod immortalitas primi hominis non
fuit a natura, sed a gratia, ut habetur a Magi-
s t r o, II libra Sententiarum 2 , dicente: • Alterum
habebat in natura corporis, scilicet posse mori,
alterum vero ex dono gratiae ... Hoc idem habetur
ab H u gone'· ut patet ex dlctis 3•
Nota ergo quod sicut est triplex status- scili-
cet innocentiae, in quo poterat primus homo pee-
care et non peccare, similiter mori et non mori;
secundus, in quo e poterat peccare et non poterat
non h peccare, similiter poterat mori et non pate-
rat non mori; tertius, in quo poterit non peccare
et non poterit peccare, similiter poterit 1 non mori
et non poterit mori - similiter est triplex gratia,
scilicet perfecta et imperfecta in duplici differentia,
quia imperfecta est gratia gratis data respectu gra-
tiae k gratum facientis, similiter gratia gratum fa-
dens secundum quod est viatoris, in quantum
huiusmodi, qua solum tollitur miseria culpae, res-
pectu gratiae 1 gratum facientis, secundum quod
• V d~. u. --.-,-,-.-.,-.m-.--.-.-.-m-.
~ Ua v, alii ptrptluartnt pro t.
~ V om. p. n. 1 Z pottrat, Utm Infra. • Ita v, alil om.
9 s om. 1. c. 1. • Ita v, alii quod ueo pro 1. ~. q.
" P add. lnterl. mm.
• S tonrldtrtlur.
I Cf. Lombard., II Sent., dlst. 19, cc. 4 et 6 (p. 395, 397)
el Hugo deS. Viet., supra, sub Jilt. d.
2 Loc. cit. 3 Cf. supra, sub lilt. d.
4 De sacrum, christ. jld., I, p. 6, c. 18 (PL 176, 275).
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II.
689
est comprehensoris, quam tollitur non sol urn mi-
seria culpae, sed poenae. Fuit igitur immortalitas
primi status, id est possibilitas non moriendi, a
gratia gratis data, non gratum faciente. In secundo
statu est immortalitas, id est possibilitas non
moriendi spiritualiter 11 , a gratia gratum faciente.
Dicit enim Hugo 4 , quod in secundo c statu est
moriendi et peccandi necessitas, sed moriendi
necessitas 0 quamdiu P adest vita, peccandi neces-
sitas quamdiu a best gratia •. Ex quo patet quod
ex praesentia gratiae est possibilitas non pec-
candi. In tertia statu erit immortalitas, id est im-
possibilitas q moriendi, ex gratia perfecta. Pos-
sunt igitur rationes concedi quibus ostenditur
quod haec immortalitas non erat a natura, sed a
gratia naturae superaddita.
[Ad obiecta.J: 1. Ad ilia quae obiciuntur in
contrarium respondendum. Ad i d ergo quod'
obicitur quod 'aeque librata' erant elementa a
natura, similiter virtus nutritiva et alimentum si-
militer': dicendum quod huius immortalitatis erat
causa multiplex sive una ex multis unita. Una
illarum erat proportio mixtorum in convenienti
aequalitate virtutum elementarium et harmonia,
quae magis esset causa pacis quam pugnae, iuxta
quod exigebat optima complexio et sanitas per-
fectissima, qualis erat ipsius Adae 5• Unde A ugu-
s tin us, De civitate Dei 6, dicit quod in carne eius
summa sanitas erat. Huiusmodi autem mixtio et
harmonia defectibilis erat nisi conservaretur, et
mortis introductio possibilis. Et hoc 1 triplici de
causa intrinseca: ut si humid urn intrinsecum con-
sumeretur 11 , si mixtorum esset pugna et conse-
quenter abiectio a substantia et si illorum con-
traria esset inclinatio. Secundum enim quod vult
phi 1o sop h us 7 , propter humidi consumptionem. ·
propter mixtorum pugnam et consequentem abiec-
tionem a substantia eorumdem et contrariam
eorum inclinationem solet esse dissolutio in mixto.
Prima causa removebatur ab Adam per esum
lignorum: nam duplex est consumptio humidi,
scilicet radicalis et nutrimentalis. Consumptio hu-
midi radicalis impediebatur propter esum ligni
vitae, quod ideo lignum vitae dicebatur, quia per
illud vegetabatur illud humidum in quo radicatur
· vita; consumptio vero humidi nutrimentalis im-
pediebatur per esum aliorum ~ignorum paradis!,
quae optimum ipsi Adae stanti praestabant ah-
mentum. Sic igitur prima causa tollebatur per
esum lignorum paradisi. Secunda vero causa
--.-V-wl. I SL AllgiUI/~a~, Qllod F torr. 'T alto.
11
I II& V, alii om. • T qall'. • T slmpllcrtcr: f add. sed. • V om. s. •· '
I
' V tq<Ullibrata pro a. l., q11od f t'OIT. ' Codd. add. u.
.5Cf. supra, num. 486-440.
liLib. XIV, c. 26 (PL 41, 434).
7 Cf. Avicenna, Canon, I, Fen. 1, doctr. 4, c. I et
Fen. 2, doctr. 3, c. 3 (p. 21, 123).
44
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 492.
690
dissolutionis, quae est pugna in agendo et patiend~,
tollebatur trihus concurrentibus, scilicet aequali-
tate a mixtionis in optima proportione, et virtute
lucis conciliante contraria et ad quamdam amici-
tiam reducente et virtute ani mae continente, quae
quidem virtus 'consequebatur ipsam an imam. in
statu innocentiae et inerat ei per donum grahae
gratis datae. Tertia causa dissolutionis, quae
quidem erat ex inclinatione elementorum ad loca
sua tollebatur propter nobilitatem formae secun-
du~ statum innocentiae, quia anima rationalis,
omnino pura a peccato, adeo 6 nobilis erat quod
ita terminabat appetitum naturae, ut ilia, quae
perficiebantur ab ea, nequaquam sub aHa forma
vel situ appeterent esse. Nee mirum, cum secun-
dum ordinem naturae, ut dicit Philosoph us 1,
ceterae formae naturales ordinem habent ad ani-
mam rationalern sicut ad complementum et finem.
Ex hac igitur causa triplici erat in Adam pro-
prietas immortalitatis.
2. Ad iII u d quod obicitur quod 'a natura
habuit corpus in perfecta aequalitate' etc.: dicen-
dum 2 quod, etsi quaedam naturaliter cooperaban-
tur illi immortalitati, ut complexio etc alia quae-
dam, forte tamen, quia a continentia ani mae et d a
ligna vitae principaliter erat immortalitas ill a 3,
anima vera, in statu illo unita vitae suae mediante
gratia gratis data, habuit ex illa unione potestatem
perpetuandi vitam et participandi suo coniuncto,
scilicet corpori, dicitur fuisse a gratia. Anima
autem habebat a gratia, quam habuit unita vitae
suae, quae erat summa immortalitas, potestatem
participandi quamdam immortalitatem corpori sibi
unito, quae fuit subtracta sibi in prima separa~
tione, iuxta sententiam Domini, Gen. 2, 17: Qua~
cumque die comederis etc. Similiter concessio
ligni vitae ad usum fuit gratuita, quod habuit po-
testatem firmandi corpus stabili sanitate 4 • Unde
Augustinus, De civitate Dei, Xllllibro, 20 cap,5:
.. Alebantur aliis quae sumebant, ne animalia r
cor~ora molest.iae aliquid esuriendo ac sitiendo
sentnent; de hgno autem vitae propterea gusta-
batur, ne mors eis undecumque subreperet vel
~ene~tute confecta decursis I tern porum spatiis
mtenrent: tam quam cetera essent alimento, illud
sacramento •.lstud sacramentum fuit quantum ad
hoc quod praestitit vitam corporalem, sicut Chri-
stus vita~ sp~ritualem, qui dicitur lignum vitae6.
Unde subJungJtur ab Augustin o 7 : • Ut sic fuisse
u V 1ttund1.1m tquailtt~ttm pro •· a. ~ Z Adt
A Ita V, alii om. 1 v f/lud ~ V llu
'F om.
'L llbt • Ita F, alll om
' Cf. De a11lma, Ill, c. 4 (Ill, 467),
2 Cf. supra, p. 42f.J, sub Rtspondeo.
3 Cf. supra, p. 644b&q., (Jd u.
• Cf. supra, p. 641, ad 2.
II Cf. 8c:da, Hexaem., I (PL 91, 44),
accipiatur lignum vitae in paradise corporall
sicut in spirituali, hoc est intelligibili paradiso,
Sapientia Dei, de qua scriptum est: Lignum vitae
est amplectentibus cam, Prov. 3, IB •.
3. Ad a I i u d quod sequitur, scilicet quod
'potu it stare a natura et sine gratia' etc.: dicen.
dum quod hoc non est verum. Quod autem po.
tuit stare fuit a gratia, non a gratum faciente, sed
a gratis data: sicut enhn c. ad hoc quod profice-
ret, requirebatur gratia gratum faciens, sic ad
hoc 11 quod staret, requirebatur gratia gratis data.
4. Ad iII u d quod sequitur, scilicet quod 4 ea~
dem' est potentia continuandi vitam quae est
vivendi' etc.: dicendum quod sumendo potentiam
passivam, verum est, non autem sumendo poten-
tiam activam, hock est ilia potentia, qua fuit in
illo possibilitas ad vivendum, ipsa eadem fuit
possibilitas ad continuandum vitam; non tamen
effective potuit ilia potentia perpetuare vitam qua
potuit vivere. Nee est simile de gratia, qua est
vivificatio spiritualis, et potentia, qua est vivifi·
catio naturalis: gratia enim est forma quaedam
quae non sol urn 1 salvatur in suo subiecto, sed
perpetuatur ab influentia, quae continua est, a
primo bono, nisi fiatm aversio ab ipso 8 , et ex ilia
influentia ilia eadem gratia, quae vivificat, con-
summat per perseverantiam 9 • Potentia autem in
corporibus huiusmodi determinata est et limitata
usque ad tempus et tunc defectiva, quantum est
de natura sua. Praeterea, hoc supposito quod
eadem est potentia vivendi et continuandi, non
sequitur ex hoc quod ilia potentia, quae est vi-
vendi sive quae est principium vivendi et etiarnn
continuandi, quod ilia potest esse perpetuatio
vitae a: quia, ut dictum est 10, limitata est et defec-
tibilis secundum determinationem suae periodi.
5. Ex hoc patet responsio ad a I i u d quod se-
quitur.
6. Ad iII u d quod sequitur, scilicet quod
'natura est ad hoc ut salvetur divinum esse' etc.:
1
dicendum quod ex hoc non sequitur quod natura
1 potest perpetuareP se simpliciter in hoc subiecto,
j
quia si hoc, omnia essent natura perpetua. lnten-
dit enirn natura salvare divinum esse in subiecto
proprioq, si potest, sin autem, in consimili.
7. Ad iII u d quod sequitur quod 'nihil' fuit
impel!ens' etc.: dicendum quod nihilominus ipsa
natura creaturae talis declinabilis fuit et defecti-
bilis. Licet cnim nihil fuit in s ilia impellens per
'lla P, alii I.Om. "z Ill 'Jta P, 1111 alta. IV t(JnCiliiU.I. P Tom.
"' V /1.1/1 • T om. " V perpt/llu Plla pro p. v. " T ptrpttrart. Y f' propr/t.
7 Loc. cit.; cf. /J~ Gen. ad 1/tl., VJII, c. 5, n. 9 (PL
34, 376).
8 Cf. S. Bonav., II Se111., d. 26, a. 1, q. 4 (II, 6J9sqq.).
5 PL 41, 3Q4.
u Ct. s. Bonav., Joe. cit., q. 3 (II, 63Mb).
1
°Cf. hie, parum 11upra et p. tili9, ud I.
 DE PASSIBILITATE PER ANIMAE SEPARATIONEM.
violentiam sicut tn natura corrupta, nihilominus
fult ibi quaedam inclinatio ad defectum, ratione
qua erat creatura tails, et detecisset, nisi bene-
ficia Conditoris fulciretur.
8. Ad hoc quod oblcitur quod 'innocentia erat
a natura' etc., dicendum quod innocentia dupli-
citer dicitur: uno modo, uta dicit privation em,
scilicet a culpa, et sic erat a natura et non erat
causa immortalitatis; alia modo, ut dicit positio-
nem, scilicet iustitiae origina1is, et sic est causa
immortalitatls, et sic non erat omnino a natura.
9. Ad i db quod obicitur quod 'Deus est vita
animae' etc.: dicendum quod hoc verum est, et
quod, nisi anima Adae' esset separata a sua vita,
nunquam fuisset damnatus ad separationern a
sua neque esset separatus, sed nihilominus a se
non habuisset bane inseparabilitatem, sed a causis
supra dictisd 1. - Ad illud quod sequitur, sci-
licet quod 'durante statu innocentiae anima r
semper esset coniuncta suae vitae' etc.: dicen-
dum quod hoc verum est, nee tamen esset ilia
coniunctio 1, scilicet corporis cum sua vita, a
natura, sed a beneficia Conditoris naturae, simi-
liter et lmmortalitas eiusdem.
IO. Ad ill ud quod sequitur', quod 'ilia influen-
tia iuit natura\is': dicendum quod est quaedam
influentia in creaturam rationalem, qua salvatur in
esse, et haec est naturalis, secundum quod illud
dicitur naturale quod est idem apud omnes, ut
dicit Boethius2; est et aliah qua perpetuatur
in esse immortaH, et haec est gratuita. Et dico
UTRUM IMMORTALITAS JNNOCENTJAE EADEM ERAT CUM IMMORTALITATE GLORIAE •
I~
Sequitur inquirere utrum immo_rtalitas
centiae sit eadem cum immortahtate glonae.
Qu.od sle, videtur: 1. Potentia disposita et po-
tentia quae est necessitas non differunt in sub-
stantia sicut nee differunt secundum essentiam
dispositio et habitus; sed immortalitas innocenti_ae
et patriae non differunt nisi sicut potentia 11 ~Js­
posita et potentia quae est necessitas; lg1tur
non essentialiter diHerunt.
2. Item, potentia determinata et indeterminata
non differunt secundum essentian1, sicut patet de
G T tt 6 Ill V 1111 om
l R poulbittta1, quod' p corr. · t
• Z om. 4 Ita Vf' (corr.), 1111 prtd~dts.
Jta v. am filiUS.
I' LZ add. mg. tf substqu.tndllln P<l 1 '~ Ptrr/ ~) JIO'&I&Ilta.
Q Ita V, alii om.
' Ita V et FL (co nee II), S \!a.Cat, TZ pctll<l, R pos/t<l.
I Cf. supra, ad 1-2.
2 Cf. De canso/. phiJos., Ill, pr. 4 et IV, pr. 2 (P
757, 792sq.).
l Ct. supra. p. 690a, ad 2. _ )
4 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 19, a. I, q. 2 (II, .WJsqq. ·
691
esse . immortale illud quod perpetuatur ex con-
i~nctt?ne corporis cum sua vita, et hoc ex con-
tmentla animae coniunctae cum sua vita 3,
11. Ad iliud Augustini •nihil erat cor-
ruptionis • etc.: dicendum quod hoc verum es~
sumendo corruptionem proprie, secundum quod
est motus a contrario agente per violentiam; iuit
tamen quaedam possibilitas t ad declinationem
ad non-esse ratione defectus creaturae tans, id
est complexionatae.
12. Ad illud quod sequitur, dicendum quod
eo ipso quod immortalis fuit beneficia fructus
ligni vitae, fuit immortalis ex gratia, quia ex
dono gratuito illi praestito a Conditore ipsius t,
H. Ad i 11 u d quod quaeritur 'si 1 bruta anima-
Ha ex usu m ligni vitae possent continuaren vitam
suam ', dicendum quod non, et haec est ratio:
immortalitas huiusmodi fuit conditio carports ex
coniunctione sui o cum suo actu sive perfectione
apta nata coniungi cum summa vita, a qua tuit
apta recipere influentiam qua potu it continere cor-
pus et idem sibi unitum vivifkare et in vita perpe-
tuare. Unde haec immortalitas, praestita beneficia
1igni vitae, fuit imperfecta P et quasi dispositio res--
pectu illius q quae fuit perfecta et subsequenda in
patria: perfecta enim immortalitas est non posse
mori r. Quia ergo bruta non habent aptitudinem ali-
quam ad immortalitatem perfectam \ quae est non
posse mori, et haec est mediante influentia gratuita
existente a prima vita, non esset perpetuata vita"
in Ulis, 1\cet iuissent potita 1 fructu ligni voi,tae.
CAPUT III. 493
5
i~no-­
angelis, quorum erat potentia indeterminata ante
confirmationem, determinata post, qua non po-
terant nisi bonum 6, eadem tamen erat, sicut ca-
ritas viae et patriae est eadem numero, quia in
patria manet caritas viae, lice~ ei~s impe~ectio
toUatur1. Cum igitur irnmortahtas m statu mno-
centiae et immortalitas in statu gloriae ~on dif-
ferant nisi secundum determinationem et tnd~~r·
minationem sive r mutabilitatem et imrn~tablllta­
tem x, non differunt 1 secundu~ substantiam.
3. ltern, si immortalitas patnae non es: ea~em
cum inunortalitate innocentiae, ergo est ahqua
1
Z qu~- to • ~~~/Ius.
• Z om. 1 5 conlu!tclCJ. • Ita v, alii ubditur.
• LZ add. m.&. liH pupd.Pn: STfR om. •· 11-: LZ om;
, F add. mjl./mfHr/rdo pout mort: T 0111 • ~10·
::u::
• Z llllud.
• V om..
11
111 · • z tt. z VL om. "· I. • P {corrj J(jf<r 111•
) • 0 il
1. 6J
• (("0
' Cf. Lombard., II Sent., d. 19, c. 6 (p. ~sq. '
.,...:
Alti~tSiod., Summa, 11, tr. tO, c. 2, quaestio lnc.td. (f. 66a)~
u .
'
II S. Bonav., 11 Sent., d. 19, a. 3, q. 2 (II, 47\sqq.).
11 Cf. supra, num. 166.
1 Cf.
_
s. Bonav., Ill Sent., d. 31, a. 3, q. 1 (Ill, 688).
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 493.
692
potentia nova creata a Deo post opera sex dierum;
ergo non cessavit Deus die septimo ab omni opere,
quod patrarat; cuius contrarium dicitur Gen. ~' 2.
4. Item, mortalitas ante lapsum et mortahtas
post tapsum non differunt in substantia~ sed
ante lapsum erat morta.litas solum potentia ad
moriendum, post potentia quae est necessitas;
quare a simpliciter potentia ad non mo~iendum ~t
potentia quae est necessitas ad non monendu~ SI-
militer erunt indifferentesb secundum substantJam.
5. Item, idem est liberum arbitriurn viae et
patriae 1, licet homo primo possit peccare, non
sec undo; similiter videtur de immortalitate.
6. Item, immortalitas in via est potentia quae-
dam vivendi, in patria est potentia semper vi-
vendi; haec au tern est eadem.
1. Item, Augustinus, De vera religione 2 :
"'Per Christum recuperabimus quod perdidimus
in Adam .. ; in Adam autem perdidimus immor-
talitatem viae, in Christo autem recuperabimus
irnmortalitatem patriae; ergo eadem est irnmor-
talitas c viae et patriae.
8. Item, si homo stetisset, transferretur ad im-
mortalitatem gloriae, ita quod nullius d proprie-
tatis nobilis in eo fieret deperditio; ergo, cum
immortalitas in homine prima erat nobilis condi-
tionis, non fuisset in illo ill ius conditionis deper-
ditio in illa trans!atione; ergo duae immortalita-
tes simul essent in eo, sit alia est immortalitas
viae et alia patriae.
9. Item, si stetisset primus homo, eadem fuis-
set vita illius, scilicet/ in via et inc gloria, quia
una et continua h: unum enim continuum dicit
mod urn unius simpliciter; cum ergo immortalitas
innocentiae et immortalitas gloriae sint propriae
conditiones sive proprietates vitae talis et talis,
immortalitas haec et ilia erunt eadem.
Contra: a. lmmortalitas viae est vel a natura
vel a gratia gratis data, ilia quae est gloriae a
gratia gratum faciente; igitur sunt a diversis
causis; quare et ipsa diversa.
b. Item, non est 1 idem corruptibile et incor-
ruptibile; sed illa quae est viae potest non esse
quae est gloriae non potest non esse; ergo no~
sunt eadem k.
c. Item, non est horum solum differentia quae
est inter potentiam simpliciter et illam quae est
necessitas, cum 1 ilia quae est viae corrupta sit m et
J T ~ V ""~·It ~Ita V, alii lndllftrtn/lu < Cadd. murtulltaf.
om. • , aliJ om. t. n. '· '· (Ita VF (corr.) alii tt •ita V alii I
IIU trat: L om. ob. i L om. t. a. p. n. m. ' V /Ill. , • sTRL om.
I Cf. supra, num. 406.
2 Cf. c. 7, n. 13; c. 12, n. 25; c. 16, n. 30; c. 23,
n. 44; c. 46, n. 88 (PL 34, 128sqq.); De Qen. ad 1111
VI, c. 24, n. 35 (PL 34, 353sq.). .,
3 Cf. De Gen. ad lift., HI, c. 21 et VI, c. 24, n. 35
(PL 34, 293, 353); lere verboten us apud Bedam,
annihilata per peccatum: quando enim potentia sim..
pliciter mn potentia quae est necessitas, necesse
est ut maneat et stabiliatur in esse necessaria.
d. ltem, immortalltas gloriae est dos, viae au-
tern donum.
e. Item, immortalitas gloriae privat omnem po-
tentiam moriendi, alia non.
f. Item, Augustinus 3 : o:Alia est immorta-
litas carnis quam in Adam accepimus, alia est
quam" per Christum in resurrectione speramus;
ille enim factus est immortalis, ut posset non
mori, si non peccaret; filii resurrectionis nee ultra
poterunt peccare nee mori ...
g. Item, non est transitus ab cod em ad idem 4;
sed transitus erit P ab immortalitate viae ad im-
mortalitatem patriae; ergo etc.
h. Item, II Sentenfiarum, dist. 19 5 : "Aliud est
non posse mori et aliud posse non mori q '; sed
non posse mori idem est quod immortalitas pa-
triae, posse non mori immortalitas viae; ergo etc.
i. Item, immortalitas viae et immortantas patriae
status vitae distinguunt et diversificant; sed con-
stat quod status isti r sunt diversi; igitur et im-
mortalitas haec et ilia diversae sunt.
II. Item 6, ratione huius quaeritur si potentia
non moriendi ex toto sublata sit, ita quod non
remaneat potentia, aut remaneat, sed non ad hunc
actum, scilicet non moriendi.
Quod autem s non auferatur. videtur a~ per
hoc quod potentiae naturales non auferuntur.
b. Item, non creantur novae potentiae in specie:
quievit enim Dominus post opera sex dierum a
creatione quantum ad species et genera 7 ; igitur
mansit potentia, sed non ad hoc.
Quaeritur igitur si secundum ill am contingit 1 dici
in via: 'iste poterit non mori necessaria in patria '.
Et hoc videtur, cum non sit nova potentia
superinducta, qua homo dicitur immortalis im-
mortalitate patriae.
Contra: I. Non videtur posse dici in patria:
1
iste habet potentiam qua necesse habuit mori in
via', quia omnis potentia quam habebat, in pa-
tria erit sub necessitate contrarii; igitur nee in via
poterit dici: 1 iste habet potentiam qua" nunquam
poterit mori in patria '.
2. Praeterea, nonne spoliatus tuit homo prima
immortalitate?
" V nul/us. ' Codd. ltd. J V om. ~ Ita V alii om ~ L add. uadt.
I VP Ita VP(corr.). ~IUqua. , ItS V,
' f (co::.) COfl!:~:l. •~~~~~:~tVP lcorr.),
Q
alii quia.
Huaem., I (PL 91, 60); Lombard., II Sent., d. 19, c. 6
(p. 396). 4 Ct. Atistot., Phys., VI, c. 1 (II, JIB).
' Cap. I (p. 393).
6 Varia sequent!um usque ad Respondeo inclusive ver~
llotenus occ.urrunt apud Philip. Orev ., Summa, II (f. 62abl·
7 Cl. supra, num. 268 et 806, I.
 DE PASSIBIUTATE PE~ ANIMAE SEPA~ATIONEM.
1 693
Respondeo: I. Quid am dicunt quod eadem
est potentia secundum substantiam, differens se- gratia impertecta, non autem ad alietatem ipstus
cundum maiorem appropinquationem ad suum primae possibllitatis 2, Unde ibi est discontt~
actum sive ad a finem. Unde potentia, quae prima ?uatio "'.statu urn, quia quod erat potentia. in statu
fuit moriendi et non moriendl indeterminate, post l~noc.enhae, scilicet mortalitas sive potentia m~
erat per peccatum determinata ad unum, ut scilicet n~~dl, factum est necessltas in statu peccatl. Si-
ad moriendum, et haec eadem per meritum gra- militer est ex parte immortalitatis.
tiae et praemium supervenientis gloriae erit in pa- d. Ad a I i u d dicendum quod idem potest esse
tria determinata ad vivendum. Et ita immortalitas donum et dos, quia don urn dicitur respectu dan tis,
dos respectu sponsi dantis, secundum quod span~
in statu innocentiae et lmmortalitas in statu gloriae sus est"·
eadem potentia sunt secundum substantiam. Et 0
g. Ad i d quod oblcitur quod 'non est transitus
Joquor de iis prout nomine potentiae censentur,
ab eodem in idem': dicendum quod transitus
sicut rationalitas, non per 11 modum habitus.
iste, qui est ab immortalitate lnnocentiae ad lllam
[Ad oblecta]: a. Ad i d' quod obicitur quod
quae est gloriae, est per diversitatem statuum,
' haec d est a gratia • etc., dicendum: per hoc quia est transitus a statu in statum. Unde, sicut
quod dicitur quod 'haec~ est a gratia gratis data, quod proficit in moribus proficiendo a vita im~
ilia' etc., non dicitur aliqua diversitas quantum perfecta ad vitam perfectam, non dicltur habuisse
ad essentiam potentiae, sed dispositionis. Quod aliam et aliam vitam, sed eamdem, propter vitae
enim additur 'ipsi potentiac esse a gratia tali unitatem et continuitatem, licet allurn et alium
vel tali', essentiam non dicit, sed dispositlonem i statum vitae, sic est in propostto.
immortalitas autern dicit ipsam potentiaml praeter h. Ad iII u d quod oblcltur quod • aliud est
concretionern ad necessitatern vel non necessi~ posse non mori • etc.: dlcendum quod, cum dicitur
tatem; unde non nominat ipsam disposltionem, ' posse non mori et non posse mori ', llcet habi~
sed ipsam potentiam. litas potentlae sit alia et alia respectu actus qui
b. Ad i d R quod obicitur quod 'non est idem est terminus potentiae, quia in una notatur ha·
corruptibi1e' etc.: dicendum quod non est verum, bilitas quae est facilitas sive possibilitas, in alia
habito respectu ad subiectum corruptibilitatis et quae est' impossibilitas ad moriendum, non ta·
incorruptibilitatis, quia h idem in essentla secun- men est potentia alia et alia.
dum status diversos potest esse corruptiblle et i. Ad a II u d quod obicitur quod 'immortalitas
incorruptibile, sicut idem in essentia facile mo- viae et patriae status vitae distinguunt' etc.: di·
bile et difficile mobile; quod enim est facile mo- cendum quod hoc est verum, sed hoc est propter
bile in prima conceptione in anima, post efficitur ipsam dispositionem additam potentiae, non quia
difficile mobile per continuationem. ipsa potentia prima variatur.
c. Ad illud quod obicitur quod 'i11a,quaeest 1 U. Ex ils patet quo modo respondendum est t~
viae, corrupta est per peccatum; unde non est ad illud quod quaeritur postea, utrum sublata
differentia ibi solum quae est potentla.e simpliciter fuit ex toto potentia non moriendi, quia dicen~um
ad illam quae est ut necessitas~: dicendum quod quod non, sed sol urn in quantum erat hab1tus
per peccatum non fuit corrupta potentia immor- sive actus huiusmodl.
talitatis, nisi ut erat ad actum; unde manebat ipsa [Adobleota]: !.Ad iilud 3 quodobicilurquod
potentia, sed non cum k inclinatione ad actum: • non poterit vere dici in ~atria: .is~e hab~t po-
unde corruptio erat habitus, non potentiae. tentiam qua necesse habuit mon m via etc.:
e. Ad a 1i ud quod obicitur quod' immortalitas dicendum quod hoc est falsum, quia hoc quod
dico 'necessitas, non necessitas' modos dicunf po-
gloriae privat' etc.: dicendum quod haec privatio
tentiae sive dispositlones, non substantiam poten-
sive potentia privandi vel non privandi n~n 1 cau~
Uae. Sic videtur posse dici ad lila quae tacta sunt.
satur ex diversitate ipsius primae potenbae, sed
ex diversis dispositionibus superadditis, quae
sunt gratia et gloria.
Quia tamen alia est ratio ~sse~tiae alia p~
tentiae et alia potentiae r hab1tuahs, quta esse~ha
:t
j. Quod autem dicitAugustinus: •Alia est
absolute dicta est, potentia addit ~upra essentiam
immortalitas carnis .. etc., hoc retorquendum est
relationem sive inclinationem ad finem vel actum,
ad alietatem status diversificati per dispositiones
similiter potentia habitualis super utrumque, aUter
additas ipsi potentiae mediante gratia perfecta et
----- rlt& V, a1ll Oltl, -"Ita Vf' (QOrr.), Z HI• .UJI 'l"Cld;
• V om. • L o~•· • ua v, alii om. ,. V ~. ' v~~~~~Pl.:. ~.all4. :~~;u:~. • z co111tnuatlo. • s om. • Ita V, T allud,
S om. t. I. • LZ add. ~Ita. • Ita f (mg.), S om. •· "· t.,
alii om. • T 0111. v Ita V. alii om. • VS om. '· a. p.
:1Cf. Philip. Grev ., loc. dt.
1 Cf. Gull. Althlsiod., loc. cit., p. 691, nota .5; Philip.
3 Cf. supra, p. 692b.
Grev., Summa, 11 (1. 62b).
694 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. I. TIT. II. - 493.
videtur dicendum. Licet enim omnis potentia sit
essentla quaedam, tamcn alia est ratio potentiae
et alia essentiae. Unde sic ponere quod eadem
est potentia prima moriendi et non moriendi, post
eadem in substantia a necessaria moriendi, post
eadem necessariob non moriendi, nihil aliud est
quam ponere hoc subiectum primo receptibile
mortis et vitae indifferenter et post receptibHe
mortis necessaria secundum eamdem possibilita-
tem redpiendi, quae in substantia non mutatur r,
et tandem necessaria non receptibile mortis, sed
vitae continuaed. Ecce quod ad haec omnia erat
possibilitas in subiecto hoc eadem in substantia,
modus tamen sive habitus inclinans ad hoc vel c
ad illud variatur, quia prima erat potentia ad
mori et non mori, secundo per peccatum facta
est necessaria ad mori, deinde per gratiam ad
non mori: unde de indeterminata facta est deter-
minata per additam necessitatem 1• Praeterea, ea-
dem modo potentia non moriendi, prius indeter-
minata, facta est determinata ad necessaria non
mori. Unde qui considerat horum diversas incli-
nationes ad actus diversos, mediantibus modorum
rnutationibus sive habitibus, proprie loquendo,
dicere potest quod altera est potentia haec et ilia.
Considerando igitur essentiam potentiae sive sub-
iectum, dicetur eadem; cunsiderando potentiam
in ratione potentiae, alia est et alia, et non solum
ratione, sed natura, secundum quod alia est/
natura bene instituta et alia corrupta et alia glo-
rificata. Distinguantur ergo tres potentiae, ut
prima dicatur immortalitas incompleta - et patet
quod incompleta, ex hoc quod compatiebatur se-
cum potentiam moriendi - secunda dicatur mor-
talitas&, tertia dicatur immortalitas completa, quae
est necessaria ad actum sive quae habet secum
actum suum necessaria. Distinguendum autem
quod immortalitas dicitur duo bus modis 2, scilicet
positive: et sic idem est quod potentia vivendi et
sic comprehendit illam quae est viae et patriae;
et privative, et sic dupliciter, quia aut privatur ne-
cessitas moriendi: et haec privati a fuit in Adam in
primo statu; aut privatur potentia moriendi: et
haec est modo in Adam. Et haec ultima continetur
sub priore sicut species sub gtnere: sicut" enim
potentia genus est' ad potentiam quae est neces-
sitas, sic nega.tio potentiae quae est necessitask
superius est 1 negatione potentiae simpliciter. ' Dominus a!iquam potentiam novam post opera
.lAd obiect.a]': 1-2. Ad illud ergo quod obi-
CJtur quod 'immortalitas innocentiae et patriae
• S om. I.'
• L lnurwrtilWa& • ~L~/ om. ,";l :~t. n lo L • T lmilor/.
, y ~m. e. a ow. ,'~·-~;~c:·~~~~~· c.
alii ~tl. , T ~tl. v z ;a1.
l Ct. supra, sub Respo11deo.
2 Cf. 5. Bonav., II Sent., d. 19, dub. 2 (ll, 413sq.).
3 Respondetur ad obiecta 1-9, p. 691sq,
differunt sicut dispositio et habitus, similiter slcut
potentia disposita et potentia quae est necessitas,
similiter per determinatum et indeterminatum': di-
cend\1m quod non est verum quonlamm tantum sic
differunt, immo est ibi differentia essentialis, sicut
essentialiter vita animalis differt a spirituali. Cum
enim immortalitas positive dicatur potentia vi-
vendi, vita autem est duplex, scilicet animalis et
spiritualis, et potentia relata diversimode ad hanc
vitam dupticem duplicabitur, et loquor de ipsa
in quantum n est in ratione potentiae, ut tactum
est 4.. Similiter secundum quod privative dicitur,
alia erit essentialiter haec ab ilia sicut completum
ab incompleto, secundum quod did solet quod
essentia generis est incompleta, speciei completa.
Unde ", sicut est alia albedo intensa etP remissa
secundum essentiam, et hoc propter maiorem et
minorem lucis participationem, similiter sicut
aliud est concretum ex hac essentia et hoc ha-
bitu naturali vel acquisito et aliud concretum ex
eadem essentia et habitu contrario naturali vel
acquisito, dicoq per se loquendo, sicut aliud di-
citur hoc album ab hoc nigro, eadem demonstrato
in subiecto. vel hoc sciens ab hoc ignorante vel
virtuosum ab hoc malitioso, eodem semper in
subiecto demonstrato, secundum illud 5: Verte im-
pium et non erit: sic dico aliud esse immortali-
tatem innocentiae et patriae. Hoc etiam patet per
hoc quod immortalitas non est potentia simpli~
citer, sed vel habitus vet potentia habituatis. Per
quod patet quod alia et alia est, secundum quod
alia habitu et atio r informatur. Unde, cum atius
sit habitus qui est necessitas et alius qui est
possibilitas, et alia erit immortatitas concernens
necessitatem et alia conrernens s possibilitatem.
Patet igitur quod non est etiam t simile de illis
quae solum habent rationem potentiae, ut de po-
tentia angeli ante confirmationem et post, et de
immortalitate u innocentiae et patriae. Hoc au tern
patet ex auctoritate dicente 6: .. Alia est immorta-
litas carnis quam in Adam accepimus v, alia est
quam per Christum in resurrectione speram.us;
ille enim est factus immortalis, ut posset non
mori, si non peccaret, moreretur autem, si pee-
caret; filii vera resurrectionis nee ultra poterunt
peccare nee mori "·
3. Ad iII u d quod obicitur quod 'non creavit
sex dierum': dicendum quod verum est, cui us
antea non erat simiHtudo,
<I VL .tonllnentlt, quod P corr. • T •l~t. 1 L add. a, quad P UP·
; ~u:::~. "'.. Pi'Z(wm",!,',',,',~,·.. " R qua; T om. till.
1
u lla P (corr.),
, .. v S '"'lrtp/mua.
4 Cf. 11upra, sub p. 694a.
b Prov. 12, 7.
6 Cf. 11upra, p. 692, HUb lltt. j.
 DE PASSIBIL1TATE PER ANJMAE SEPARATJONEM.
4. Ad ali u d quod obicitur quod 'mortalitas
ante peccatum et post peccatum non differunt •:
dicendum quod, proprie loquendo, prout morta-
litas cum essentia potentiae hahitum concernit,
quia haec dicit possibllitatem ad moriendum, ilia
necessitatem a, haec non est ilia.
5. Similiter dicendurn 1 ad aliud quod sequitur,
quod, licet" liberum arbitrium, in quantum dicit
essentiam quamdam, sit eadem in via" et in pa-
tria, tamen, in quantum nominat potentiam cum d
concretione habitus sive aptitudinis, non este
eadem, ratione praetacta 2•
6. Ad ill u d quod obicitur quod 'immortalitas
in via est potentia quaedam vivendi' etc.: di-
cendum quod immortalitas innocentiae non dicit
solummodo potentiam, sed concernit habitum. et
hoc cum possibilitate ad contrarium. lmmortaUtas
enim innocentiae cum hoc quod dicit habitum
sive aptitudinem I facllitatis ad actum perpetuum
vivendi, dicit possibilitatem ad moriendum, im-
mortalitasc in patria dicit habitum sive aptitudi-
nem necessitatis ad actum perpetuum vivendi
cum impossibilitate ad moriendum. Unde, ut
dictum esP, prout immortalitas dicit potentiam
habi.tualem, haec non est ilia.
7. Ad illud Augustini • per Christum re-
cuperabimus quod • etc.: dlcendum quod per
hoc nomen • quod • notatur simplex relatio. Nee
695
argumentum valet 'quod perdidimus in Adam
recup_erabimus per Christum, in Adam perdidi~
mus tmmortalitatem innocenftae, ergo' etc.: est
enim ibi" commutatio praedicamenti. Praeterea,
cum dlcitur 'recuperabimus per Christum •, hoc
no~ dicitur quia illud Idem recuperabimus t, sed
quta damnum, quod incurrimus ex peccato .t Adae,
recompensabltur maiori bono et meliori per Chri~
stum.
8. Ad a Ii u d dicendum 1 quod in translatione
ad gloriam non fuisset deperditio alicuius nobilis
proprietatis, ratione qua est proprietas 111 nobilis,
sed ratione defectus coimportati "; immortalitas
autem in statu innocentiae, in quantum concer-
nebat possibilitatem ad moriendum, connotabat
defectum. Unde, sicut in translatione animae a
statu viatoris ad statum comprehensoris nulla fit
deperditio nobilis conditionis, nihilominus fides
evacuatur, sic est in proposito.
9. Ad ali u d dicendum quod, licet vita o na~
turae sive ut est naturaJis una fuisset quodam
modo, quia in gloria non esset omnino sublata'
vita naturae, sed perfecta et completa, non tamen
ut esset mortalis "• proprie loquendo, immo fuisset
mutatio vitae secundum mutationem status, iuxta
modum proprium loquendi, secundum quem ali-
quis dicitur mutare vitam, quia r transfert se ad
trugem vitae melioris.

CAPUT IV. 494

4
UTRUM MORTALIT AS ET tMMORTALITAS EJUSDEM ERANT POTENTIAe IN ADAM •

J. Praeterea, eadem est potentia ad vitam gra-

equitur inquirere utrum mort~lita~ et immor-
tiae et privationem vitae; quare_ videtur quo~ u~a
S talitas s ejusdem erant potenhae m Adam.
erit potentia in corpore aut comuncto rnorta~1tati~
et immortalitatis sive moriendi et non rnonendt.
Quod sic, vtdetur 1. per simile in aliis de na- . Item, mortalitas et irnmortalitast. pr~vative
4
turali potentia, ut in aere, condensandi et ra.re- opponuntur sicut mars et vita; s~d pr~va~ve op-
fiend,· ,,·ve condensationis et rarefactionis slve positorum eadem est paten 1·ta, ~u1a Pnvatio pro-
rarefiendi et non rarefiendi; similiter in aqua, venit ex defectu alicuius potentiae agentis usque
calefactionis et non calefactionis, passive die~, ad tempus et tunc deficientis.
similiter de aliis · similiter videtur de potenba • Item, per peccatum facta fuit ~ecessitas ~o­
5
activa ut istius ~urrendi et non currendi, exten- riendi in Adam; sed constat quod 1l1a necess1tas
dendi 'se et retrahendi; ergo videtur quod et de advenit alicui potentiae, non aute~ ante a.dve~~
acttvis et passivis verum sit quod una est ~o- tum ilium intuit illi potentiae ~ecessttas manendi,
tentia contrariorum; igitur ita erit in propos~t~; igitur ma potentia iult oppo_s1~orum.
2 Item vita et mars corpora lis proportionaht 6. Item, potentia moriendl m Ad~m aut . ~rat
se habent ad vitam et mortem animae;_sed in ad opposita. et si hoc, habeo prop.osltum, sc~J~cet
anima est eadem potentia vitae et mortiS, quo- quod eadem est potentia opposltorum, sctllcet
niam bene fac!endi et male faciend_l._ _ _ _ _ _ _--.-;:-:::::::
d T om. 1. n. ~ T add. non ul wdtn/. • S lila ~ z /n. •T ~/o/lt
I R Jtobitud/~1!1.
ptoJITIItllf.
• V mortailtu.t. "' R DDI.
• Ita f (rou.). alii C'OtQPt1rtatl.
o•: :.::
~ ~ ;m~m. ~~: ~· S1' 0111.. ~. I.
1 0
ptr... rttiAperabttmu. z ,er peccatllm prot. If· .
Z • "·dd. mo-lls. • F (con.} quin. hs
' suptrIaIa. ...., •y 4 Cf PbU\p. Grev .• Summa. Ll (f. 6lc.). pro ar&wne: 5
• Cf. supra, num. 406. 11-4, ~; S. Bonav., II Still., d. l9, a. 3. Q.
2
• a
3 Cf. supra, ad 1-2. et dub. 2 (11, 413).
:t Cf. supra, ad 1~2.
 INQ. IV. TRACT. 111. QUAEST. I. TIT. II. - 494.
moriendi et non moriendi; aut ad 11 unum tantum.
et si hoc, necesse fuit ilium mori sicut necesse
est caelum moveri &.
Contra c: a. Potentia moriendi erat natura lis
potentia a, potentia non moriendi naturalis impo-
tentia t; igitur, si haec eiusdem potentiae sunt,
eadem t potentia est natura liter patens et natura-
liter impotens.
b. Item) non est eadem potentia sanativitatis
et aegrotativitatis, et ita de aliis huiusmodi; igitur
nee mortalitatis et immortalitatis c.
c. Hem, mortalitatis et immortalitatis causae
sunt contrariae. Mortalitatis eni.m causa est com-
positio ex contrariis ut contrariis, id est ad invicem
repugnantibus: propter enim huiusmodi repu-
gnantiam consequitur compositi dissolutio natu-
raliter et ad hoc separatio animae \mmortalis a
corpore; causa autem immortalitatis erat ex gratia,
ut dicamus causarn extrinsecam 1, vel ex coniunc~
hone corporis cum anima non separata a summa
vita; sed potentia moriendi est ill ius proprie quae
est receptibilis dissolutionis, potentia non h mo-
riendi illius quae est susceptibilis inseparabilita~
tis 1 ani mae coniunctae cum sua vita et corporis,
sciHcet k coniuncti. Unde potentia moriendi est
ipsius corporis, non moriendi, coniuncti; igttur est
alia et alia, proprie et 1 per se loquendo: immorta~
litas enim determinat sibi et corpus et an imam ut
cuius est, morta1i1as corpus tantum, ut videtur.
Bespondeo 2 : Est considerare potentiam in tri~
plici differentia. Est enim potentia m nuda sive
prima, est et potentia disposita, est et potentia
quae est necessitas. Hanc triplicem differentiam
est considerare circa potentiam immortalitatis et
mortalitatis n. Potentia autem materialis sive pri~
rna, qua aliquis dicitur immortalis, est potentia
vivendi vita rationa1i 3• Potentia disposita est po~
tentia vivendi 0 vita rationali, concurrentibus ae~
qualitate mixtionis in optima harmonia etP virtute
caelesti reconciliante contraria et conservante in
quadam amicitia, sufficientia ex parte alimenti
s.tabiHentls et conservantis ipsum alendum ne pa-
hatur9 dissolutionem, et virtute' ex parte spiritus
rationalis contentiva corporis sibi uniti •. Potentia
autem ' quae est necessitas est potentia vivendi
habens aequalitatem indissolubilem ex parte cor~
poris et virtutem contentivam imrnutabiliter sta~
bilitam ex parte spiritus rationalis. Per hunc
etiam modum intelligatur ex parte mortalitatis,
I Cf. aupra, num. 492.
2 Cf.Odo Rigald.,llSent.,d.3l(cod.Brug.208,fol.l48v).
3 Cf. supra, num. •77.
quia potentia prima est potentia vivendi; secunda,
quae est disposita, est facilitas dissolutlonis ex
parte corporis et facilitas separationis ex parte
formae vivificantis; potentia vero quae est ne·
cessitas est facilltas dissolutionis cum irttrinseca
pugna ex parte corporis et defectu virtutis re~
gentis sive continentis ex parte formae perficientis.
S\ igitur has potentias comparemus, inveniemus
potentiam primam, quae dicit potentiam nudarn,
esse unam, potentiam vero a dispositam et quae
est effecta necessitas differre sicut differt poten-
tia et defectus sibi oppositus: nam immortalitas
dicit potentiam vivendi cum virtute in perpetuum
continuandi vitam, sed mortalitas dicit potentiam
vivendi cum privatione illius. Et sic quodam
modo potentia morta1itatis et immortalitatis in
Adam erant una potentia, quodam etiam 6 modo
diversae. Potentia ergo rnortalitatis et immortau.
tatis, scilicet 1 in qua', sic sum pta, est eadem, sic
sumpta c, nequaquam. Potentia enim vivendi est
potentia mortalitatis ut in qua, quia potest deli·
cere, et immortalitas similiter, quia potest perpe-
1
tuari. Potentia autem a qua' non est eadem, quia
potentia a qua est immortalitas, est d virtus ani·
mae continentis recipientis influentiam a sua vita,
id est Deo, a qua est illi virtus ista, et virtus
cibi lignorum paradisi et principaliter ligni vitae,
a quo poterat stabiliri contra defectum senectae
et dissolutionis cum aliis supra tactis 5 • Potentia
au tern a qua est mortatitas ~ - si potentia de-
beat dici et non magis defectus potentiae - fuit
defectibilitas et dissolubilitas naturae illius in
quantum huiusmodi, propter quae indiguit ali-
moniis fructuum paradisi. Unde Augustin us,
De Baptismo parvulorum 6 : • Hal>ebat Adami de
lignorum fructibus refectionem contra defectionem,
de ligna vitae stabilitatem contra vetustatem •.
Ex quo patet quod alia fuit potentia a qua mor-
talitatis et immortalitatis; potentia autem in qua
una consideratione eadem, alia consideratione'
diversa, ut dictum est 7,
)Ad obiecta): I. Ad illud quod primo obici-
tur 'per simile h de naturali potentia, quia in
aere est eadem potentia' condensationis et rare-
faction is' etc.: dicendum quod hoc verum est de
potentia passiva remota, quia proplnqua quodam
modo est diversa. Aer enim, existens in eadem
dispositione, non rarefit k et condensatur, sed
differentes recipit disposltiones secundum quod
4 Cf. aupr&, p. oooa. ~ Cl. aupra, p. 6S9, ad I.
' Lib. I, c. 3 (PL 44, Ill).
1 Ct. hie, parum supra.
 DE!: PASSJBIUTATI!. PER ANINIAE!: 5ePAR'AT10N!M.
recip.it diversas immutat~ones 11 a calido agente
et fngido, hoc qutdem d1ssolvente et subtlliante
illo vero congregante et partes magis conserta~
cfficiente.- Ad" simile quod inducit in actlvis
ut tn potentia currendi et non t currendi etc.: dicen~
dum 1 quod non est simile in effectivis voluntariis
ct in aliis. Utraque enim potentia, scilicet cur-
rendi et non currendi, est potentia voluntaria.
unde sunt ab uno eodemque prtndpio: principiu~
ertim voluntarium indifferenter est in opposita.
Unde non est simile in voluntariis potentlis et ope-
ribus quae ex eis sunt et in aliis, cuiusmodi sunt
posse mori, non posse mori d vel posse non mori.
2. Ad iII u d quod sequitur, scilicet quod 'vitae
et mortis spiritualis sive animae est eadem po-
tentia ' etc.: dicendum quod, ticet in anima sit
eadem potentia bene operandi et male - eadem
enim potentia, scilicet voluntate sive Iibera arbi·
trio, fuit bona et mala - non tamen est eadem
potentia effectiva vitae spiritualis et mortis: nam
vita est a Deo, mors a nobis. Licet ergo eadem
sit potentia bene operandi et male, non tamen
est eadem potentia effectiva vitae et mortis.
Praeterea, si daretur quod eadem esset potentia
vitae spiritualis et mortis, quia eadem est potentia
bene operandi et male, non tamen sequeretur ex
hoc quod eadem esset potentia mortalitatis et
immortalitatis ipsius corporis, quia ex parte cor·
poris non est principium effectivum neque coef~
fedivum t sive cooperativum vitae corporalis,
sicut est ex parte animae vitae spiritualis. Quan-
tum autem ad ali quid est/ simile: nam sicut nee
mortalitas et immortalitasK ab eadem potentia,
licet in eadem, similiter h nee mors et vita ab
eadem - nam haec a libero arbitrio, ilia autem
a Deo - idem tamen est principium sive potentia
susceptibilis utriusque, scilicet vitae et mortis
spiritualis, ut voluntas aut Uberum arbitrium 2•
3. Ad iII ud quod sequitur, scilicet' quod 'eadem
est potentia ad vitam gratiae et privationem ' etc.:
dicendum quod hoc verum est de potentia suscep-.
tiva sive in qua, non au tern de.t effectiva sive a qua.
4. Ad iII u d quod sequitur, scilicet quod
'eadem est potentia oppositorum privative' etc.,
patet responsio, qula eadem est susceptiva sive
in qua, non a qua sive effectiva, nisi forte di·
catur quod ipsa, ut est defectiva, est effectiva.
5. Ad aliud 1 quod sequitur, similiter patet
responsio, quia necessitas moriendi advenit pP..
tentiae in qua sive susceptivae m immortalitatis,
non autem eHectlvae sive potentiae a qua.
a R muttltlonn. • z 1dt.l lllud fiaod
~ ~t~~:) RL• ::t.p~· ~;~ I>D\ , ~~;;,~~Ill*' , ;
~ T 001. f.~. 11. p, • lla tt (t-G\"f.), &1.11 S(j{l«t; V
1 Cl. aupra, num. 4o10-4ot4.
3 cr. supra, num. 897.
6. Similiter patet responsio ad aliud quod
se~u1tur, quia potentia susceptiva sive in qua
!Uit ad opposita sive respectu oppositorum, non
11Ja quae fuit effectiva.
~d ill.a quae obiciuntur pro alia parte,
qutbus VJdetur ostendi quod nullo modo est
eadem potentia morta11tatis et immortalitatis, re-
spondendum est
, a. Et_ prim~ a~ iII u d quod obicitur quod
~otenba monendt est 11 naturalis potentia • etc.:
d1cendum quod potentia naturalis, sumpta nomi~re
extenso, se habet in biplici differentia. Quaedam
enim se habet in quadam aequalitate et indiffe-
rentia ad opposita, et hoc tam \n activis quam
passivis: in activis, ut est potentia extendendi se
ve1 non extendendi, ambulandi vel non ambu.
Iandi'; in pass\vis, ut est potentia rarefiendi vel
condensandi. Quaedam autem magis se habet ad
unum quam ad alterum: et hoc potest ~ du·
pUciter, quia aut forma vincit' supra materiam,
et tunc magis se habet ad agendum quam ad
patiendum, et tunc est facilis ad agendum et dif·
ficilis ad patiendum, et dicitur potentia naturalis;
aut materia vincit supra formam, et tunc est fa..
cilis ad patiendum et difficilis ad agendum et d~
citur naturalis impotentia. Quaedam autem quae
est tantum ad unum, ut in homine rationalitas,
quae est tantum ad ratiocinari. Potentia naturalis.
prout sumitur primo modo et tertio, non sumitur
eo 9 modo quo dicitur naturalis potentia in prae-
dicamentis 3~ sed prout sumttur 7 medio modo. Unde
potentia moriendi et non moriendi ', id est po-
tentia susceptiva vitae perpetuae vel non perpe-
tuae, non dicitur potentia naturalis secundum
mod urn secundum, sed, si debeat 1 ad aliquem
modum reduci, debet reduci ad primum, quia
sicut 11 potentia, quae est extendendi se et non
extendendi, quadam facilitate et quasi indifferenti
potest exire in utrumque actum, et sicut potentia,
quae erat rarefiendi et condensandi, in quadam
facilitate esP respectu utriusque, similiter potentia,
quae erat vivendi et moriendi sive vivendi per·
petuo et vivendi non perpetuox, fuit in qua-
dam facilitate ad susceptionem utrtusque. Potentia
ergo mortalitatis et immortalitatis reducitur ad
primum modum, non ad secundum,_ ut patet ex
dictis"'; neque ad tertium; in quo emm' subiecto
est potentia ultimo modo sumpta, no_n po~st esse
oppositum ill ius: ut in quo est rationahtas, n~n
potest esse irrationalitas; sed In quo est potentia
medic modu sumpta, potest esse eius oppositum.
----- 4 - -,-.--. L < /T •-· 'S .... •· I. 'V '""·
• P 1dd. /11 L 0111 · ILJI· a • y om. d prl-··· ••· ~ S 0111. '' L e.;
~:u;;pt(~v ~c::::. &a~«~::.~·.~- 1 y ftbct. • Z ~k. •Ita f, alii OlD.
tc.rpolldto (»"0 llfqtlt.
3 Cf. Aristot., Dt aJitg., c. 6 (1, 13).
.fo Cf. supra, p. 696, sub JhsptJIUWJ.
 698 INQ. IV, TRAC'f. Ill. QUAEST. II. - 495.

sed non simul cum Hla; sed in quo est potentia a Ad maiorem cvldentiam aliquorum praedkto-
prima modo sumpta, huius est et simul potentia rum notandum quod immortalitas non est nomen
oppositi, quia una est huius et eius oppositi. passionis, quia passiones victssitudinariae sunt,
b. Ad a 1i u d patet responsio ex dictis, quia, neque potentiae simpliciter- potentiae enim non
Jicet sanativitatis et aegrotativitatis non sit ea· tolluntur- sed est nomen habitus sive potentiae
dem potentia - sanativum enim et aegrotativmn habitualis et est proprie ipsius coniuncti, quia,
comprehenduntur sub illo gencre qualitatis quod cum vita sit coniuncti, et immortalitas, quae dicit
est naturalis potentia et impotentia - non prop- vitae continuationern sive perpetuitatem, erit con-
ter hoc sequitur quod mortalitatis et immortali- iuncti 3; similiter et mortalitas, quia mortalitas et
tatis 0 non sit eadem. Ut enim tactum est 1, po- immortalitas non solum nominant potentias, sed,
tentia susceptiva vitae perpetuae in prima homine cum potentiis habitus concernunt, non tenent re-
non fuit potentia naturalis neque potentia suscep- gulam consequentiae potentiarum. Unde, etsi con-
tiva vitae non perpetuae fuit potentia innaturaHs, cedi possit aliquo modo quod erat in Adam po-
eo modo quo potentia natura lis et innaturalis deter- tentia moriendi et non moriendi eadem, ut tactum
rninata sunt in genere praedicamenti qualitatis. est", non tamen sequitur quod mortalitas et immor-
c. Ad u It i m u m similiter patet responsio, quia, talitas idem. Similiter non d sequitur 'idem fuit e
sicut tactum est 2, potentia a qua est immortalitas patens mori et patens non mori vel I non patens
est alia ab ilia a qua est mortalitas, et hoc con- rnori, ergo eadem fuit potentia moriendi et non
cludit argumentum praedictum; potentia autem moriendi ', simpliciter dico, id est sine distinctione
'in qua' est tamen eadem, ut c est prima sive quia alia est ratio potentiae et essentiae et ali~
indisposita. potentiae R habitualis et potentiae simpliciter.

QUAESTIO II.
DE PROLIS PROPAGATlONE.

Il eterminato de passibilitate • humanae naturae ante casum, sequitur de prolis

propagat1one.
Primo ergo quaeritur de modo sive de via propagandi, id est de coitu
primorum parentum;
secundo, de ipsa prole propagata.

MEMBRUM!.
De modo propagationis.
~irca prim urn quaeruntur quatuor:
tertium k, si sol urn causa prolis habendae fuis~
~ Primum est si in statu innocentiae po- set maris et feminae commixtio;
terat esse seminis decisio .
quartum, si illicita fuisset continentia sive a 1
. ~~undum • si in decisi~ne huiusmodi fuisset
1
commixtione huiusmodi cessatio.
hbJdmosa vel saltern intensa delectatio;

496
CAPUT I,
UTRUM IN STATU INNOCENTIAE POTERAT ESSE SEMINIS DECISIO '·

Q uaeritur ergo prima utrum primi parentes

terant coire in statu illo, P
o·t Quod sic,. a. habetur plane ab August1n_o,
.
___ _____ XIV De civi/ate Dei, 23 cap. 6, Dicit enim s1c:
'" V 0!11. tMdto ... potMJia • Ita f' (corr) 11
1 RL ~t. 'T add. tt. ~Ita f'Z, alit po&llbliu~:~.mo~a~it::t,~7mor!a~t:~t:,~ t /L om. • l. el. "11a VT, alii ntc. • v Jaclt.
1
Cf. supra, p. flill, ad a.
z Cf. supra, p. 696, aub Respandeo et p 697, ad 2. ~Ct. Lombard., II Sent., d. 20, c, 1 (p. 398sq.); S. po-
: Ct. supra, p. 696, eub Jitt. c. · nav., II Sent., d. 20, a. un., qq. 1 et 2 (II, 477sq.), Brt-
Cf. aupra, p. 696, sub Rtspondeo et p. 632bsq. Yilaq., p. 2, c. 10 (V, 228b); supra, num. 468.
I 6 Num. I (PL 41, 430).
 llE PROLIS PROPAOATIONE.
• Quisquis dicit non fulsse coUuroR nee genera-
turos nisi peccasscnt, quid dicit nisi propter nu-
merositatem sanctorum necessarium homlnls fulsse
peccatum? • Et post, eodcm 1 : • lilac nuptiae di-
gnae felicitate paradtsi, sl peccatum non tulsset
et diligendam prolern gignerent et pudendam 11~
bidinem non haberent •. Hoc autem esse non
posset a r1isi habuissent potestatem coeundi In
statu illo i ergo etc.
b. Item, Gen. 2, ts: Non est bonum hominem esse
solum, faciamus ei adiutorium simile sib/; super
illud Augustinus, IX Super Genesim ad 1/t-
teram 2 : • Si au tern quaeritur ad quam rem opor-
tuerit fieri hoc adiutorium, nihil aliud probabi-
liter occurrit quam propter filios procreandos •.
Et post, eadem 3 : • Non in venia ad quod adiuto-
rium facta sit mulier viro, si pariendi causa suf>..
trahitur •. Sed constat quod ex viro et femina
fHii procreari non possunt nisi mediante coitu;
ergo etc.
Contra! L Data est homini virtus generativa
ut salvetur esse divinum, id est esse b perpetuum.
Unde, quia res corruptibiles salvari non pate-
rant secundum numerum, data est eis t generativa
potentia ut salventur secundum speciern, cum d
secundum numerum salvari non possint 4 : unde
sol et huiusmodi substantiae incorruptibiles, quia
salvari possunt secundum numerum, non habent
virtu tern generativam 5; sed prim us homo poterat
esse suum perpetuare secundum nunterum; igitur
superfluit in eo potentia generativa.
2.1tem, Damascenusa, superillud 1 :Crescite
et multiplicamini, dicit: • Poterat Deus hoc genus
multiplicare, si mandatum suum usque in finem
servassent; sed sci ens Deus praecognitione e
sua, qua omnia scivit ante generationem eorum,
quod futuri erant in praevaricaHoneml, fedt eos
masculum et feminam, eos multiplicandos esse et
crescere iussit •. Ecce hie dicit plane quod'· quia
eos praevidit praevaricaturos, fecit eos masculum
et feminam, et nisi hoc praevidisset, aliter multi~
plicaretur homo quam copula carnali; ergo vi~
detur quod casus erat causa copulae carnalis.
3. Item, Augustinus, De bono coniugali 8 :
• Concubitus nonnisi mort.alium potuit esse •.
4. Item, idem 9: .. Spirituales animae parent urn
non debuerunt voluptati carnali deservire •. Ex
~ Z pott,t. b v on1. • V om. " t.Z tanrtn.
I l, «. ~ V tOflllfllltbaf. 'ItA P (corr.), alii quod.
interJ. hot. • R tutt.
1 loc. cit., n. 2 (PL 41, 430).
2 10 Cf. supra, num. 468.
Cap. 3, n. 5 (PL 34, 395).
3 Loc. cit., c. 5, n. 9 (PL 34, 396).
"" Cf. Aristot., De anima, II, c. 4 (Ill, 448).
5
Ct. Arlstot., [h (aelo, I, e. 9 (ll, 382).
tiDe /ide or/hod., IV, c. 24 (PO 94, 1207).
1 Gen. 1, 28. 8 Cap. 2 (PL 40, 373).
lis auctorltatihu~ patet quod concubttus nonnisi
carnallum et mortallum esse potuit. Sf ergo primi
parentes in primo statu erant spirituales et im-
mortales 10, erR;o etc.
5. Item, semen est superfluum nutrimentt ••; su~
perflultas au tern 11 vltio attestator, quod non erat
In statu illo; ergo et non poterat esse semen
coitus in statu illo.
6. Item, semen in statu illo aut erat conve.
niens naturae stve complexioni tunc existentium
aut non. Si sic, sed quod est naturae conveniens
non separatur nisi per violentiam et cum qua-
dam deterioratione naturae sive debilitate: dete-
rioratur enim natura in separatione convenientis
sihi; quod non conveniebat in statu illo. Si non
erat conveniens, non videtur quod possit esse
principium prolis procreandae, cum proles debtat
esse de substantia parentum.
7. Item, divisio alicuius partis substantiae ab
aliquo est dispositio et via ad corruptionem;
ergo, cum proles sit de substantia parentum per 1
decisionem seminis, huiusmodi decisio est via et
dispositio ad corruptionem; hoc autem non con-
veniebat k in statu illo; ergo etc..
8. Item, nee videtur tunc sicut nee nunc com-
mixtionem posse esse rnaris et feminae, et maxime
in prima cognitione, sine rnembrorum genitalium
motu et virgae viri1is erectione, quod non con-
tigisset ante peccatum.
9. Item, non esset commixtio huiusmodi sine
sacramento matrimonii; sacramenta autern omnia
data sunt in remedium peccati.
R9Spondeo quod in statu illo, si stetissent primi
parentes, fuisset decisio seminis, sicut patet ex
verbis Augustin i supra tactis 11• Et etiam dicit
IX Super Genesim 13 : .. Non video quid 1 prohibere
potuerit ut essent eis etiam m in paradiso hono-
rabiles nuptiae et thorus immaca/atus •~. hoc Deo
praestante fideliter iusteque viventibus, ut sine
ullo inquieto ardore libidinis, sine" ullo Iabore
ac dolore pariendi ". foetus ex eorum semine gi-
gnerenturP :ro; et, ut patet ex i verbo August ini,
quod tunc sicut nunc fuisse~' prolls. procre~tio
ex commixtione seminis mans et femmae. Ltcet
enim sit de ordine et potestate naturae quod
proles procreetur per coniunctionem et commlxtio.-
nem duorum sexuum in homlnibus, qui respectu
• Ita p (corr), alii pro toinitlOIIt ! P prcwurcat10tte ' S oJD.. " om.
., T olD • y sll'l • VT JH!!Itlldi ' U• FL, \li\ JiallttctiU".
9 Cf. )0(:. cit., c. l1, n. 19 (PL -tO, 387).
11 Cf, Aristot., De animal. gen~rat., I, c. 18 (Ill,
Avlcenna, De nat. animal., XV, cc. 2 et 3 (f. I]O(;l.
12 Cf. supra, sub litt. a-b.
13 C•P· 3, n. 6 (Pl 34, 396).
t.t Hebe. 13, 4.
700 !NQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. II. - 495.

prolis se habent per mod urn materialis et effi-
cientis •, differenter tamen, quia ratio materialis
plus a residet penes mulierem et efficientis sive
activi penes virum. Unde oportet quod semen,
quod est materia prolis procreandae, descindatur
a viro et a b muHere 2, et hoc requirit natura bene
instituta sicut et natura fapsa.
[Ad oblecta}: 1. Ad prim u m ergo contra
hoc o: dicendum quod, licet secundum intentionem
naturae inferioris data est vis generativa ut sal~
vetur esse divinum in eadem secundum speciem,
cum non possit salvari in eadem secundum nu~
merum, tamen secundum intentionem et ordina~
tionem divinae providentiae data est homini vis
generativa ad completion em numeri electorum d.
Unde ratio praedicta, quam ponit Philosoph us,
non est ratio tota, sed praecipua est multiplicatio
numeri electorurn et consequens reparatio ruinae
angelicae J_
2. Ad iII u d quod dicit Damas c en us, di~
cendum quod hoc dicit ut ~ insinuet quod Deus
aliter genus hominurn multiplicare potuit: quod
verum est; unde non dicit quid faceret, sed
quid facere posset. Quod autem dicit quod • sciens
Deus quod erant praevaricaturi, fecit eos mascu~
Iurn et feminarn .. ; dicendum 4 quod hoc non dicit
quia, etsi non essent tuturi in praevaricationem,
non fecisset illosf tales, sed ut sic ostendat di-
vinam providentiamc respectu eventus rei. Unde
hoc participium h • sci ens "• secundum quod dici~
tur • sed 1 sciens Deus praecognitione sua " etc. k,
non est causate, id est non connotat causam
respectu actus qui consequitur, sed simpliciter
praestat consequentiam respectu actus sequentis.
Un.ct; non est sensus: 'quia praescivit hoc, sic j duplex superfluitas, scilicet residuitatis et impu~
fec1t ; sed sensus est: scivit quod caderent, et rita tis. Superfluitas au tern residuitatis est in se-
I
4. Ad iII u d quod sequitur, scilicet quod • spi-
rituales ani mae parentum non debuerunt voluptati
5
carnali deservirem,. etc.: dicendum quod in com-
mixtione viri cum muliere non esset voluptas
carnalis, prout 'carnale' sonat in vitium, quia,
ut vult A u gust in us, • in paradise, si non pec-
cassent prirni parentes, fuissent nuptiae honora-
biles et thorus immaculatus et sine ardore libi~
dinis et Iabore pariendi '"· - Nota ergo quod
caro uno modo sonat in vitium, ut ad Gal. 5,17:
Caro concupiscit adversus spiritum; alia modo
naturam dicit, ut ad Eph. 5, 30: Nemo carnem suam
1
odio habuit. Et sic carnale ' duplidter dicitur:
vel ut sonat in viti urn vel in naturam: prout
sumitur prima modo, sic n non poterant vacare
voluptati carnali; prout secunda, potuerunt.
5. Ad ill.ud quod sequitur, scilicet de super~
tluitate seminis: dicendum 6 quod propagatio prolis
de parentibus non ut per decisionem seminis,
quod quidem semen est totaUter de superfluo cibi.
- Quod pate t ex verbis sacrorum Doctorum 7
ponentium totam posteritatem fuisse seminaliter
sive matcrialiter in primo homine. Dicit enim Au-
gusti nus, Xlll De civifate Dei, c. 14 8 : • Omnes
fuimus in illo uno, quando fuimus ille 0 unus qui
per peccatum laps us est"· Item, An s e 1m u sP, De
conceptu virginali 9 : c Tota in prim is parentibus
erat humana natura et extra ipsosq nH erat •.
Et alibi, eodem libro 10: • Poterat Deus de Adam,
in quo semen omnium hominum creaverat, aliam
facere mulierem " etc. Verumtamen aestimo quod
caro prolis, quae est secundum materiam, qucr-
dam modo originaliter est r ex illo quod est
in semine de' super!luo cibi. Et nota quod est

ordinavit quod cas uri nihilominus multiplicarentur mine, et hoc modo superfluum est necessarium 1,
secundum rno~um secundum quem multiplicant sed necessarium conservationi speciei, superfluum
se quae su_nt ezusdem generis in diversitate sex us'. tam en individuo: necessarium, quia u est princi~
3. Ad. zll u d ~ _u gust i." i ~uo~ • concuhitus pium quod am modo generationis i supertluum,
non potud esse ms1 mortahum , d1cendum quod quia non necessarium ad nutriendum. Et haec
• morta)e ~ dupliciter dicitur: vel quod est po- superfluitas non so nat in vitium, sed est indi-
te~s mon vel quod habet necessitatem moriendi. cium completionis ~ naturae et perfectioni eius~
Pnmo_ modo s~mpto 'mortale ', primi parentes in dem attestator, secundum illud Phi I oso ph 1' 1 :
statu mn~cenbae erant rnortales 1 i non autem se~ • Tunc unumquodque perfectum est cum potest
cundo. Pr_zm? autem modo sumitur '" auctoritate attingere propriae virtutP: .. , hoc est' • facere tale
Aug u_s t1 nz i ~nde • mortale' dicitur ibi quod quale ipsum est 12 ... Superfluitas impuritatis est
est ammale, cuz congruit potestas generandi. ( in illis quae per organum egestionis et alia quae
---··---~

,. V; Z om. • VT om. ~Vi obiutum. "VT oblutorum • S rt L om 1 p to'; VT jult ~os pro f. 1. 'Rom.
ht !=kill. 'vY.i":.· • SLZ rt a~m. If• VT, alii tmmortgfu .. It~ VT, •lll srrvir~ • VT om. ~ T add. rnlrn; L om .
•v· 'OIJIP{~I. , •
t
L .:~,::::~11011. q s om.~. r. t; z ut pro d. 'z cum. • z om. 'Rom. .. Ita p (c:orr.), •IIi qllod.

1 Cf. Aristot., Dt animal. general., U, c. 1 (Ill 344).

6 Cf. supra, p. 566, ad 2.
supra, p. 627, sub Respondto. ' ' 1 Ct.
; Ct. A.ristot., lk parttb. animal., X, c. 6 (Ill, 216).
supra, num. 446 et 46i.
0 PL 41, 386. o Cap. 2 (PL 158, 434).
Cf. aupra, p. 61~. 10 Cap. 9 (PL 158, 443).
4 Cf. supra, p. 615, ad 9. 11 Cf. Phys,, VII, c. 3 (II, 337).
5 Cf. aupra, num. 468.
I<! De anima, U, c. 4 {Ill, 448).
 Dl! PROLIS PROPAOATIONI!.
701
deserviunt purgationi naturae emittuntur, situt
ad. corruptionem, est solummodo ubi est sepa-
rheuma per nares et urina per membrum emls-
ratlo partis necessariae t ad salutem generantis in
sioni illius deputatum et sudor qui per paras
se et quadam violentla facta et sine sufftcienti
corporis emittitur. Et haec est in duabus diffe-
restauratione: quod non fuisset in statu ilia.
rentiis. Quaedam enim superfluitas venit ex d~
8. Ad i 11 u d quod seqoitur, scilicet quod 'non
bilitate virtutis contentivae et conversivae, sicut poterat tunc esse commixtio viri cum muliere
rheuma et sud or: et talis non fuit in prima ho-
sine motu membrorum genitalium' etc.: dicen-
mine in statu i11o, et hoc propter efficaciam a vir~ dum quod ante peccatum non esset motus huius-
tutum naturalium existentium in ilia. Quaedam modi, quia, ut vult Augustin us, Super Gene-
venit ex nutrimenti quatitate et nutriti b puritate, sim ad litteram 2, si convenissent in statu mo,
qualis est ilia quae est egestionis et urinae, quae esset /horus immacu/otus 3 et commixtio sine con-
fit per separationem puri ab impuro, et haec cupiscentia, et genitalibus membris ad procrea-
fuisset in homine Hlo, si stetisset, sed non in tionem prolis imperare potuissent, et sicut ceteris
ilia immunditia et corruptione in qua est modo, in quolibet opere sine voluptatis pruritu uterentur.
ut supra tactum est 1 ; horum indicia sunt vasa et Quo modo posset cognosci mulier in statu illo
intestina et foramina, quae sunt homini a sua et claustrum integritatis sine carnis fractione re-
natura c, prima conditione, naturaliter deputata. serari, dictum est supra, ubi actum I est de inte-
Ex iis patet quod non omnis superfluitas sonat gritate primae mu1ieris 4 •
in vitium, sed potius in perfectionem et compte- 9. Ad a 1i u d dicendum quod, sicut dicit Au-
mentum naturae. g us tin us, Super Genesim 5, • quod sanis es-
6. Ad a I i u d quod sequitur, scilicet quod set in officium, aegrotis est in' remedium •. Unde
j semen aut erat conveniens naturae' etc.: dicen- ante peccatum matrimonium datum fuit in officium,
dum quod semen, Jicet superfluum sit quantum post autem in remedium. Unde quod dixit Do-
ad nutritivam, est tamen necessarium quantum minus6: Faciomus ei adiutorium etc. 11, non fuit
ad generativam, et, Jicet non conveniat naturae propter necessitatem quam habuit Adam, sed, ut
ut est salvans subiectum suum in se, convenit dicit Augustin us, Super Otnesim 1, • illud adiu-
tam en ut est sal vans in suo simili; unde natura torium fuit propter filios procreandos, sicut adiu-
non appetit illud retinere, sed, ut in alia salvetur, torium semini est terra, ut virgultum ex utroque
in altero transfundere. Unde separatio seminis nascatur •. Unde in officium procreationis data fuit
nullo modo esset violenta, sed naturalis. Adae uxor ante peccatum. Unde his fuit institu-
7. Ad i d d quod obicitur quod ' huiusmodi tum matrimonium: semel ante peccatum, et hoc
decisio esset via ad corruptionem': dicendum quoad t officium, ut in Gen. 1,28; et semel post
quod non est verum. Decisio enim quae est via peccatum, et floc quoad remedium, ut Oen. 9, t.

CAPUT II. 496

UTRUM IN STATU INNOCENTIAE FUISSET INTENSA DELECTATIO IN COITU '·

equitur inquirere utrum in statu illo poterat vigor in sensu maior; igitur, ut videtur, maior
Sesse delectatio intensa in coitu.
delectatio vel tanta. Ut enim dicunt Naturales\~'
delectatio est in coitu propter transitum humans
per locum nervosum, in quo magis viget sensu~.
Quod sic, vldetur: 1. Ut habetur a Philo-
2. Item, Bernardus 11 : cNemosanaem~ntis
sopho9, delectatio est ex coniunctione conve-
maiorem in vitiis quam in virtutibus aestim~t
nientis cum con venienti et sensu eiusdem; sed
esse delectationem •. ln opere ergo naturae Yl-
tanta erat convenientia tunc in coniunctione mem-
tiatae et peccati non est maior delectatio quam
brorum genitalium quanta est nunc et maier, et

J. Ita VT, alii om. •Pnmu#. !Ttadlllm.

< f ~Jp.
" Ita FL (corrtttl}. all\ unntlam.
- R 1tmllt 1/bt. 1 T qilt ad.

(f. 66c);s. Bonav., 11 Sent., d. 20, a. un., q. 3 {II, 4Ellsqq.),

' Ct. supra, p. 592, ad 5.
2 lib. IX, c. 10, n. 18 (PL 34, 399).
3 Hebr. 13, 4. 4 Ct. supra, num. 466
:1 Lib. IX, c. 7, n. 12 (PL 34, 397).
G Gen. 2, tS.
' Lib. IX, c. 3, n. 5 (PL 34, 395).
8 Cf. Gull. Altlssiod., Summa, II, tr. 10, c. 2, 'I· 4
ubi plura sequentium verboledus occurna.nt.
. 9 Avlcenna, Metaph., tr. 8, c. 7 (t. lOlb).
10 Cf. Arlstot., Probltm., ud. 4, u. 15 (IV, t39):
11 Potlus Oaufrldus, Dtclamationts de colloquio Slmonis
cum Jesu, ex s.
&rruudi sermonibus, c. 53, a. 64 (PL
184. 470).
702 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. II. - 496.
in opere naturae integrae et sine peccato; sed
coitus in statu illo esset opus naturae integrae et
sine peccato eta etiam opus virtutis, quia obe-
dientiae 1: dederat enim eisb Dominus praeceptum
de opere multiplicationis, Gen. 1,28 ibi: Crescile
et multiplicamini; coitus in statu naturae tapsae est
opus naturae corruptae et cum peccato; ergo etc.
3. Item, sicutt habetur ab Augustino 2, plus
diligit caritas Deum quam cupiditas aurum, plus
dtco, quia d itlcomparabiliter. Sed inter statum
gratiae sive caritatis et statum cupiditatis sive
peccati, medium est status originalis iustitiae;
ergo medio modo se habet in diligendo suurn
bonum, ita quod non tantum diligit suurn bonum
quantum caritas suum et plus e quam cupiditas
suum, sed quanto maiori amore appetitur aliquid,
tanto maiori delectatione habetur: et hoc regu-
lariter currit in Hs quae sunt in fieri et in facto
esse. Ex iis videtur quod opera gratuita, quae
fiunt ex caritate, maiori fiunt delectatione quam
ea quae fiunt! ex indicto originalis iustitiae; et
ea, quae sic fiunt, fiunt I! cum maiori delectatione
quam ea quae fiunt ex motu voluntatis inordinatae
per peccatum; et ita videtur quod coniunctio
maris et feminae in prima statu facta instinctu
iustitiae originalis., esset cum maiori delectatione
quam ilia quae fit in statu peccati sive cum
voluntate peccandi.
4. ltem, unaquaeque virtus cognitiva delectatur
in facilitate et complemento suae operationis 3; hoc
per se verum est; ergo quanta maior esset com-
pletio et facilitas h in exitu alicuius operationis,
tanto maior esset delectatio; sed vis generativa,
in qua viget sensus tactus, facilius et completius
exivisset tunc in actum suurn quam nunc; ergo
maior esset tunc delectatio quam nunc 1,
5. Item, oculus Adae in statu illo plus delecta-
batur in aspectu lucis et auditus in auditu cantus
sonori quam aspectus vel auditus hominis Iapsi
modo delectetur k in consimilibus, et hoc quia
melioris harmoniae et maioris vigoris praediti
erant sensus ill ius. propter quod magis I erant
apti ad delectandum in propriis obiectis quam
sensus hominis Ia psi; ergo pari ratione in gustu
et tactu, apposito'" sibi convenienti, maiorern
~a beret. ~electationem quam homo lapsus; ergo
In cogmt10ne uxoris maiorern habuisset delecta-
tionem quam etc.
1
Cf. supra, p. 6.26, ad 2 et infra, num. 498.
! Cf. Se~mo 349, ~· 5, n. 5 (PL 39, 1531).
Cf, Anstot., Elhua tU/ Nicom., X, c. 4. (U, 120).
4 Cf. infra, sub litt. d.
Contra: a. Generativa in statu il1o non erat
deordinata sicut nee alia vis aHqua 4 ; sed, si 11
tanta esset delectationis intensio quanta est nunc
cum modo sit deordinatiu generativae, et maxim~
in actu generandi, et hoc propter intensionem
deledationis, tunc fuisset consimU\s deordinatio
in eadem.
b. Item, A u gust in us, XIV De civilate Dei
23 cap.~: "Non incredibile debet videri illud
unum .. , id est membrum genitale, " sine ista Ubi-
dine voluntati potuisse 11 servire c, cui tot mem-
bra d nunc serviunt. An vero manus et pedes rna-
vern us, cum volumus, ad ea quae iis membris
agenda sunt, sine ulto renisu, tanta facilitate
quanta et in e nobis et in ali is videmus; et non
credimus ad opus generationis filiorum, si libido
non fuisset, quae peccato inobedientiae retributa
est, obedienter I hominibus ad voluntatis nutum,
similiter ut cetera potuisse ilia membra servire? •
Ex hoc patet quod g sine libidine aliqua posset
in statu illo opus generativae exerceri.
c. Item, si tanta esse! tunc delectatio quanta
modo in huius operis exercitio, tanto fuissent
moti appetitu ad illud opus exercendum quan-
tum et nunc moventur; sed tunc h non essent
moti a\iquo appetitu ad huiusmodi opus; unde
A u gust in us, lX Super Genesim ad litteram 6 :
" Honestius et melius creditur ita fuisse tunc
illorum hominum corpus animale constitutorum
in paradiso, nondum lege mortis damnatum, ut
non haberent' appetitum carnalis voluptatis, qua-
tern nunc k habent ista corpora, quae iam ex mortis
propagine ducta sunt •. Item, ex hoc verbo patet
quod huiusmodi voluptatis 1 causa lui! culpa pri-
morum parentum m.
d. Item, Magister dicit, ll Sententiarum 1, et
dfcti auctoritatem habet ab Augustino 8, quod
si homo non peccasset, sic membra genitalia
appHcarentur ad invicem sicut modo applicatur
manus ori; sed in applicatione manus ad os aut
nulla aut modica habetur delectatio; ergo pari
ratione videtur quod n nee in contactu illorurn
membrorum.- lstud autem verbum Magistri
videtur habere dubitationem, quia opus naturale,
quod ornni convenientia, quam requirit natura o,
exercetur, et maxime illud opus quod est ad
salvandum esse divinum, non potest sine P delec-
tatione exerceri et maxime natura existente sana;
5 Num. 2 (PL 4.1, 430).
6 Cap. IO. n. 16 (PL 34, 398).
1 Dist. 20, c. I (p. 398).
t1 Cf. De clvU. De.l, XIV, c. 23, n. 2 (PL 41, 430).
 DE P~OLIS PMPAOATION!!.
sed in apposltlone manus ad os nulla videtur
esse delectatio l,
Respondeo 2 : lntelligendum est hie duplicem
mod urn esse dicendl. QuId am enlm dicere vo-
Junta quod tanta vel malar erat delectatio tunc
quam nunc, et tamen non erat immoderata. Tanta
erat propter naturalis virtu tis perfectionem; im~
moderata non erat, propter inferiorum virtutum
subiectionem: ratio enim dominabatur illf delec-
tationi et earn deferebat in suum finem, et ideo
non absorbebatur nee erat ibi b repugnantia. Et
per hoc volunt solvere obiecta. - Est et alius
modus dicendi, qui magis concordat verbis Augu-
stini et probabilitati rationis, scilicett quod in
decisione seminum et commixtione sexuum tern~
pore naturae institutae aliqua fuisset delectatio,
moderata tamen et mensurata, secundum quod
exigebat hominis rectitudo, et ideo non erat tanta
quanta est modo. Nunc enim, quia virtus ilia
maxime exivit rationis imperium, dum ratio ami..
sit originalis iustitiae vinculum et retinaculum,
per quod imperabat viribus inferiorihus, ideo
laxatis sibi habenis toto impetu et conatu se
praecipitat d in delectabi1e sibi oblatum, non
propter intensionem virtutis moventis, sed propter
defectum virtutis retardantis. Unde sicut equus
lascivus rupto freno velocius currit et impetuo-
sius quam cum infrenatur et detinetur a suo ses-
sore, licet non habeat maiorem virtutem, sic et
in proposito inte11igendum est se habere. Et hoc
esl quod dicit Augustin us, De civitate Dei 3 :
"'Nuptiae illae dignae felicitate paradisi, si pec-
catum non fuisset, et diligendam prolem gignerent
et pudendam libidinem non haberent •. Et ideo
concedendae sunt rationes ostendentes quod non
esset tunc tanta delectationis intensio quanta estr
nunc, cum modo tanta sit ut mod urn et ordinem
debitum non observet.
[Ad oblecta}: 1. Ad ; 11 u d ergo quod obicitur
in contrarium, scilicet quod' delectatio est ex con-
iunctione convenientis cum convenienti I et sensu
eiusdem ': dicendum quod non tan tum venit ex
coniunctione, sed etiam ex virtutis conversione
super delectabite. In statu autem naturae instl-
tutae, etsi esset coniunctio convenientis cum con-
venienti et sensus, non tamen tanta esset vir-
tutis incurvatio et inclinatio quanta est modo;
et ideo non esset tam improba et tam intensa
delectatio.
V,
" It& alii l>e>/uwmt • v lfll. ~ R munJum. " Rl.Z pr«lpla~1u~!,p :0~ : ~~ ~. aJ~l ~~=t~~:lf.
;,~,;~~·Tm!~~~~~::;;. ~~ ~~:~.•;llvo;:n~~o. r'sJ. t:;"~~~~~~nt , s wts. t V /lbldint.
I
(Pl Cl. Gregor . .M., In sept. Psalm. poen., P· '· n.
261
79, 620).
2 Haec
responslo et solutlones ad I, 4 et 5 verbole·
nus occurrunt ap. s. Bonav., Joe. cit.
703
2•3· Ad duo quae sequuntur, dlcendum quod
est duplex delectatio: carnatis slve carnis et spi-
ritualls sive spiritus; malar autem est delectatio
splrltu~lis slve spiritus in operibus virtutis sive
quae fu.mt 1 motu virtu tis quam in operibus h
peccati sive quae flunt motu peccati. Et sic bene
P_otest conce.di quod maior fuisset delectatio spi-
nt~s in contunctione maris et feminae in statu
pn~o quam in statu moderno: et hoc concludunt
rahones lllae. Non au tern sic est de I delecta-
tione carnali, sed e contrario k,
4. Ad iII u d quod obicitur quod • virtus de-
l~ctatur in completione ' et facilitate sui actus •:
dicendum quod verum est, sed tamen adhuc ista
delectatio terminum fixum debet habere et ha-
beret m uti que, si homo stetisset; et quoniam il-
Ium merito peccati egreditur, hinc est quod am-
ptius delectatur, quamvis delectationis materia
non sit maior.
5. Ad iII u d quod obicitur quod • amplius
delectaretur homo in sensu visus et auditus':
dicendum quod verum est de delectatione natu-
rali, sed hoc non est verum de delectatione cu-
riositatis. Nee est simile de delectatione quae
est in visu et quae est in tactu, quoniam visus
delectatur in obiecto quod est nobile et magis
accedit ad naturam spiritualem, simiUter et audi-
tus, et ideo in beatis delectatio visus potissime
intenditur n 4 ; tactus vero delectatur in re magis
grossa et materiali 5, et ideo intensio co suae delec-
tationis magis repugnat statui spirituali et magis
reddit hominem carnalem et animalem, qualis est
homo in statu miseriae. Et sic patet quod illud
non est simile.
d. Ad illud quod quaeritur de verbo Magi-
stri, dicendum quod non intendit' Magister
dicere quod non esset delectatio in coniunctione
membrorum genitalium sicut non est delectatio
in coniunctioneq manus ad os, sed intendit'
quod est similitudo in duobus, scilicet in hoc
quod utrumque opus fieret in omnimoda obe-
dlentia voluntatis et in hoc quod. in neutro acci-
deret ardor libidinis. Et hoc patet ex verbis ipsis ';
et hoc est quod vult Augustin us, XIV De d-
vitate Dei, cap. 26, dicens 6 : • In tanta felicitate
hominum absit ut suspicemur non potuisse semen
seri sine libidinis 1 morbo, sed eo voluntatis nutu
moverentur ilia membra quo cetera et sine ardore
et illecebroso stimulo •.
•; !~~~~dd. i: =~
3 l.lb XlV, t. 23, n. 2 {PL 41, 430).
4 Cf. ·5 . Bonav., IV Stnl., d. 49, p. 2, sect. 1, a. 3,
I (IV JOI8sq.).
Q·, Ct. ~upra, P· 433, 6 PL 41. 434.
704 lNQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. ll. - 497.
497
UTRUM SOLUM CAUSA PROLIS HABENDAE FUISSET TUNC MARIS ET FEMINAE COMMIXTIO'·
equitur inquirere utrum saturn causa prolis
S habendae fuisset maris et feminae commixtio
aut aliquando causa delectationis.
Quod o solummodo causa prolfs, vtdetur sic:
a. Matrimonium pro tempore innocentiae solum-
modo instltutum fuit in officium; dicit enim
Augustin us, Super Oenesim IX 2 : • Quod aegris
datum est in remedium, datum fuit c san is in
officium "· Sed officium consistit in procreando
protem; ergo solummodo ad hoc erat in statu
illo; si ergo vir et mulier non coniungebantur
nisi propter id d propter quod erat matrimonium,
videtur quod nunquam essent coniuncti nisi prop-
ter prolis procreationem.
b. Item, qui debitum petit in statu naturae
lapsae praeter intentionem prolis procreandae, ut-
pote causa delectationis, peccat saltern venialiter,
nee hoc impedit natura corrupta ad hoc violenter
provocativa; multo forti us tunc peccassent conve-
nientes delectationis causa; sed tunc non poterant
peccare venia1iter; ergo peccassent mortaliter, et
sic caderent a statu innocentiae.
c. Item, delectari in aliquo propter se est frui
illo, quia • frui est amore inhaerere ali cui propter
se 3 »; frui autem creatura est t utendo frui: quod
est peccatum. Si ergo primus homo causa de1ec-
tationis, non causa proHs t procreandae, uxorem
suam cognovisset, ea frueretur: quod 1ieri non
posset sine peccato.
Praeterea, videtur quod in quaUbet ooniunc-
Uone esset procreatio foetus, sic: d. Nunquam
homo comedisset quin ex ilia comestione sensisset
refectionem, nee unquam nutritiva in suo actu
privata fuisset proprio effectu; ergo pari ratione
nee generativa in suo actu privata fuisset debito
fructu i sed fructus eius est proles; ergo etc.
e. Item, in statu illo actus non esset£ privatus
debita intentione nee intentio debito fine: privatio
eni~ intentionis rectae non est sine culpa, pri-
vatJO vero utilitatis intentae non est sine poena i
neutrum au tern istorum poterat h esse in statu
ilia; cum ergo finis actus generativae est pro-
creatio prolis, relinquitur quod nunquam caruis-
set ilia.
•. Cf. S. Bonav .•. II Sent., d.~. a. l, q. 5 (U, 483sq.),
ub1 multa sequeotlum verbotenus occurrunt.
:!! Cap. 7, n. 12 (PL 34, Jlifl).
CAPUT Ill.
Contra: 1. Appetitus coeundi non erat tunc
libidinosus, sed naturalis; ergo sicut necesse fuit
praevenire appetitum nutritivae, scilicet famem et
sitim 4, ita et appetitum generativae; ergo non
oportuit semper coire causa prolis, sed causa
praeveniendi appetitum, ne degeneraret in dear-
tJ dinationem.
2. Item, cum ille appetitus, scilicet' generativae.
esset naturalis, videtur quod sicut appetitus ali-
menti non esset subiectus semper Iibera arbitrio
in statu illo, sic nee appetitus ille; ergo semper
fluxisset sicut et iste nisi praeveniretur; sed si
semper fluxisset et non esset subiectus Iibera
arbitrio, provocasset aliquando ad opus causa
delectationis et non semper causa prolis.
3. Item, vis nutritiva semen administrat gene-
rativae 5 ; ergo, cum homo* continue nutriretur,
humor seminarius generativae administrabatur;
ergo vel oportebat hominem extra ordinem pollui
vel naturam gravari extensione seminis vel ali-
quando mulierem cognoscere quando non esset
apta generare, utpote quando esset gravida; si
ergo prima duo sunt inconvenientia, restat ter-
tium, scilicet quod uxorem aliquando cognovisset
quando prolem non procreasset. - S i au tern
dicere t u r quod in statu naturae 1 institutae non
fieret huiusmodi rnultiplicatio humoris seminarii:
-hoc non videtur verum, quia ex quo nu-
tritiva semper ministraret humorem huiusmodi,
cum non esset subiecta rationi, non videtur quod
itlius cessasset augmentum.
4. item, sicut comedere est actus naturalis, ita
etiam coire; sed homo naturaliter appetit corne-
d ere, non solum in statu naturae lapsae, sed
etiarn institutae; ergo pari ratione naturaliter
appetebat coire; sed homo tempore naturae insti ..
tutae debebat appetitui naturae satisfacere, cum
natura esset ordinata et ordinate appeteret, alia..
quin poenam senti ret; ergo videtur quod, sive
muller posset concipere sive non, vir praeter
necessitatem prolis generandae aliquando mu ..
lierem cognosceret.
5. Item, ponatur quod Adam cognosceret uxo-
rem suam praegnantem, quaero: aut peccatet aut
non 7 Si non m, igitur non n erat necesse quod in
3 Augustin., De doctr. christ., I, c. 4, (PL 34, 20).
4 Cl. supra, num. 471, n.
6 Ct. supra, p. 700, ad 5.

ornni coitu generaret. Sf sic- contra: sancUus
erat tunc matrimonium quam tempore naturae
lapsae et aeque rnagnae vel a mal oris efficaciae;
sed nunc b propter bonum matrimonii excusatur
coitus a culpa, etiam quando nulla est c prolis
generandae necessitas; ergo videtur quod multo
forti us tunc d.
6. Item, non erat maior inordinatio in contactu
illorum membrorum quam in admovendo manum
ad os 1 ; sed manus admoveri potest ad os' sine
aliquo peccato, etiam praeter necessltatem; ergo
videtur quod Adam potu it f cognoscere uxorem
suam absque peccato et praeter necessitatem
prolis generandae.
Respondeo: Dicendum quod vir in quolibet
actu quo cognovisset uxorem, suscepisset ex ea
protem. Et ratio huius est, quia congruentia or~
dinis exigebat et perfectio virtutis ad hoc suffi-
ciebat. Exigebat namqueg hoc congruentia du-
plicis ordinis, sive virtutis generativae ad ra-
tionem et utriusque ad suum finem. Vis enim ge-
nerativa ordinem habehat ad rationem: ordinern,
inquam, perfecfae subiectionis, et ideo in actum
non exibat 11 nisi secundum quod ratio dictabat,
ratio autem recta et ordinata dictat nulla re esse
utendum nisi ad id propter quod est; et quia
vis generativa data fuit homini ad prolis multi-
plicationem, ideo recta ratio 1 nunquam dictaret et
vis generativa nunquam exiret in actum nisi prop-
ter pro\ is generationem: hock enim congruentia
ordinis exigebat.- Perfactlo autem virtu-
tis aderat quae ad hoc sufficiebat. Quia enim
vis generativa in viro ad generandum erat po-
tens et sufficiens nee habebat impedimentum,
similiter et in muliere pro suo loco et tempore,
ideo, cum ordinate cognovisset vir uxorem, sem-
per ex ea prolem susciperet, propter exigentiam
duplicis ordinis et sufficientiam duplicis virtutis,
scilicet generantis et suscipientis, nee coiissent in
statu illo nisi causa prolis nee causa de!ectationis
nee causa 1 praeveniendi fluxum m appetitus.
[Ad obiecta]: 1. Ad illud quod obicitur primo
contra hoc, dicendum quod, licet appetitus gene-
rativae fuerit naturalis, non oportuit ill urn n prae-
veniri, quia omnino fuit sub obedientia rationis
rectae. Similiter non fuit de appetitu nutritivae.
Et ratio huius est, ut dicunt a I i qui, quod appe-
titus nutritivae dependet a natura eorum quae
concurrebant ad esse· sed esse alicuius creaturae
non subiacet eius a;bitrio, similiter nee natura
"'Ita VT, alll et. 6 T non.
qLiod Pcorr., alii n:/Jftbot. j Tom.
• VT om.
~ Ua P. alii fltc.
P Z ul. v S atld. ptr. • T om. hobtrtl . /{/gill.
• Jta L (con.), alll ~~qttDIIvu
' R dtbtunt.
1 Cf. supra, p, 702, sub Utt. d.
2 Hie, parum supra.
3
Cap. 10 (Pl 1~, 444).
DE PROLIS PROPAOATIONE.
705
e_orum quae ad esse requiruntur. Quia ergo appe-
htus nutrltivae dependebat ab il1is quae requi-
runtur ad esse, non subiacebat o arbitrio iJ1ius
culus erat. - Sed quod haec ratio nulla
sit, videtur, quia nutrltiva non data fuit creatu-
rae ad hot quod 9 per illam haberet esse, sed ad q
hoc quod per illam' salvaretur sive conservaretur
in esse: conservatio esse proprii subest arbitrio
eius cuius est, sicut produclio consimilis in
esse. Praeterea, cum ipsa generativa in statu illo
erat omnino • ordinata sicut etiam nutritiva, et
de natura sibi indita habuit posse regendi se in
omnimoda ordinatione, quae fuit necessitas vel
congruentia quare debuit omnino t subesse impe-
rio Hberi arbitrii magis quam nutritiva? - Dicen-
dum quod, sicut dictum est 2, nutritiva 11 non sub-
iacebat imperio liberi arbitrii sicut generativa:
praesente enim nutrimento ipsa nutritiva assur-
rexisset in actum vel opus proprium, sive vellet
sive nollet liberum arbitrium; sed praesentibus
personis aptis ad coeundum, immo etiam con-
iunctis membris genitalibus, non assurrexisset
generativa in actum sine consensu liberi arbi-
trii. Unde Anselm us, De conceptu virginaLi 3 :
• Cum Deus fecit Adam, fecit in eo naturam pro-
pagandi, quam subiecit eius potestati, ut ea pro
sua voluntate uteretur, quarndiu ipse vellet sub-
ditus esse Deo ...
Ad evidentiam autem quaesitorum nota quod
in prima homine vires inferiores erant subiectae
rationi, et hoc propter duplicem ordinem conser-
vandum; debuit enim homo ordinari in se et in
finem. Propter ordinem in se oportuit vires in-
feriores subdi rationi sicut minus nobile magis
nohili et inferius superiori i propter ordinem in
finem, quia ille sol us actus est· merit~rius qui
est voluntatis vel a voluntate imperatur . Ut ergo
voluntas, non tantum mereretur in actu suo, sed
etiam' in actibus virium inferiorum, debebant x
vires inferiores ei subici, secundum quod pot~
rant salvo iure naturae. Inter vires autem partis
vegetativae magis subiecta fuit g.enerativa q~am
nutritivaY, cuius multiplex est ratio. Una sumttur
ex parte eius ad quod sunt: .nutriti~a enim erat
ad conservandum hominem m se Ipso, gener~­
rativa ad multiplicandum et conservandum ID
simili, et sic nutritiva ordinabatur a.d conse~a­
tiQnem esse proprH. Et quia naturalts appehtus
maxime tendit ad conservationem es~e, et ess;
proprii magis quam alieni, cum natura stt recurva ,
• S 0111 std ... 01• f R potulsstl. • L nam. • V1"fXitbcil.
"Rom.
tr6() ••. tunc.
1 S tflnt. • 5 /twctt,
qu~ L corr. • Ita. VT, alli llltUfl. • Z Ulbiattl.
, VT dMfiO. ,. v \lo~J~.dlttndurn ... n11lrillr«. • T \loll'.
' T om.
" Cf. supra, num. 416.
I 5 Cf. Bernard., In CunJ., sermo 24, o. 6sqq. et serrno 80,
n. 3 (PL l83, 89'hq., l167),
706 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. II, - 497.
hinc est quod appetitus et opus nutritivae magis
erat secundum mod urn naturae. Et quia natura de-
terminate movet ad unum\ potestas vcro rationalis
se habet ad opposita, hinc est quod, cum appe-
titus et opus nutritivae magis sequerentur a im-
perium naturae quam opus generativae, quod
minus poterat subici imperio rationis. E contra
generativa magis, quia erat ad mu!tiplicandum et
conservandum" in simili, et ita ad alterum ordi-
nabatur ut ad r complementum numeri electorum,
et per hoc ad bene d esse; talia au tern habent
esse sub regimine rationis: hinc este quod genera-
tiva ei magis erat subiecta. - Item, alia est con-
gruentiae, quia scilicet generativa ordinatur ad
effectum dignissimum, scilicet ad generationem
simms-~ homo en1m generat hominem 2 - ideo
dignum est quod! actus illius potentiae subiaceret
ei quod est in homine dignissimum, scilicet rationi.
- Item c., alia est: In actu generativae est quidam
motus membrorum organicorum in coniunctione
coeuntium, qui reducitur ad motum progressi-
vum 1', et ideo, cum motus progressivus in ratione
utentibus ortum habeat 1 a ratione sive ab intelli-
gentia practic.a, sicut vult Philosophus 3, in
prima homine, qui perfecte ratione regebatur, de-
buit subdi opus membrorum genitalium rationi
sicut motus manuum et aliorum membrorum. -
[tern. alia est: Quia nutritiva est in attrahendo alie-
num quo indiget, sed generativae actus consistit
in impertiendok aliquid quo non indiget, immo quo
abundat, et ita quodam modo magis detrahitur
esse in actu 1 generationis quam nutritionis, et
ideo, ne fiat 111 excessus in huiusmodi detractione
actus huiusmodi potentiae magis debuit regi ra~
tione quam actus nutritivae. -- Item, alia est:
Quia, licet actui generativae vidcantur sola mem-
bra genitalia deservire, amnia tamen membra cor-
poris ei deserviunt vel delegando semen vel dele-
gando virtutem, ut ex semine, cooperante virtute,
producatur corpus per1ecte organizatum: et ideo
co_n~eniens erat ut vis ilia subderetur eius regi-
num quod debebat habere dominium in toto
corpor_e in statu naturae institutae magis quam
una aharu~ pote~tiarum minus generalium. Prop-
ter~ _mag1s debu1t generativa subdi rationi quam
nut_n~1va: nutritiva enim magis famulatur quam
rec1p1at famulatum; verumtamen et ipsa secun-
dum quod recipit famulatum a manu et ab ore
quorum ministerio intromittitur alimentum subia~
cebat imperio ratioois. Et sic patet quod et vis
Cf. Ar~stol., Mtlaph., VIII, cc. 2 el 5 (II, 5ti6, 567).
1
2 Cf. An&tot., Phys., ll, c. 2 (11, :.!63).
utraque, imrno etiam omnes debuerunt n subia-
cere rationi in primo homine, magis tamen ge-
ncrativa dcbuit esse subiecta quam nutritiva, mul-
t1plid tongruentia hoc exigente.
Ex iis patet responsio ad i II u d 0 quod quae-
rebatur consequenter4, scilicet cum ipsa genera-
tiva esset omnino ordinata, quae fuit necessitas
vel congruentia? etc.
2. Similiter patet responsio ad iII u d quod
sequitur, scilicet quod 1 sicut appetitus nutritivae,
eo quod esset naturalis, non esset subiectus ra-
tioni, sic P nee appetitus generativae, cum esset
naturalis ', quia alia est ratio subiectionis huius
et illius, ut ex dictis patet 5•
3. Ad iII u d quod obicitur quod 'nutritiva
semper deserviret generativae' etc.: dicendum
quod ita esset natura ordinata ut nunquamq de
cibo sumeret nisi adeo temperate quod super-
fluitas digestionis illius, quae semen dicitur, non
esset suificienter coadunata quousque veniret
hora debita generandi. Adam enim in statu iUo
posse suae naturae cognovisset et sufficientiam
alimenti et tempus et horam quando generare
debuisset, et ita viveret modeste et sobrie quod
nee ad superabundantiam nee ad indigentiam
declinaret.
4. Ad iII u d quod obicitur quod 1 naturaliter
appeteret' coire sicut comedere' etc.: dicendum
quod non est simile, quia s actus comestionis
ordinatus est ad salutem individul vel per re-
staurationem deperdHi 1 vel per praeventionem
deperditionis; actus vera generationis ad conser~
vationem speciei et multiplicationem similis. Na..
turalis" au tern appetitus maiorem habet incli~
nationem ad conservationem sui v in propria sub~
iecto quam in consimili, et ideo non sic esset
appetitus naturalis ad coitum sicut ad cibum
nee ita continuus x nee ita frequens. Si enim in
viris castis, etiam tempore naturae lapsae, non
sic est inclinatio ad coitum sicut ad cibum,
multo minus nee esset in Adam. Quod autem
ita intenditur appetitus vis generativae, hoc po~
tius est corruptionis naturae quam institutionis
primae.
5. Ad iII u d quod obicitur quod 'si cagno~
sceret praegnantem )', non peccaret' etc.: dicendum
quod praegnans non passet cognosci sine deor-
dinatione il, vel quae sit vel quae videtur; et
quia in statu innocentiae deordinationem tirnere
non poterat, 4uia non erat in i\lo titillatlo vel
3
Cl. LJe Uflimu, Ul, c. 9 (Ill, 41')· ' cr. oupro, ad/.
" Cf. !SUpra, p. 7illib.
 DE PROLIS PROPAGATION!!.
pruritus, ideo sf tunc cognovisset a, ex quo sciret
se inutillter cognoscere, inordinatus fuisset et ita
peccasset. Nee est simile quod inducitur de ma~
trimonio in statu naturae lapsae, quia non saturn
est in officium procreandae prolis, sed in reme-
dium vitandae fornicationis.
6. Ad i II u d quod obicitur quod ' non esset
ibi maior b deordinatio quam in admovendo ma-
nus ad os' etc.: dicendum quod similitudo ilia
attenditur quantum ad hoc quod utrumque mem-
brum rationi subiacebat et utrumque concupi-
scentiae ardore care bat, ut supra dictum est 1• In
hoc tamen dissimilitudo est, quia magis oporte-
bat actum ilium ad finem debitum ordinare quam
qualemcumque motum manus vel pedis, propter
determinationem actus illorum membrorum ad
procreationem prolis; usus autem manus vel pe-
dis non est ita deterrninatus, et ideo non opor-
tuit cum tanta discretione exerceri.
c. Ad illud quod obicitur pro alia parte,
scilicet quod 'delectari in aliquot propter se est
frui illo' etc., quia illud argumentum videtur
ostendere quod quicumque cognoscit d uxorem
CAPUT IV.
UTRUM ILLICIT A fUISSET TUNC CONTINEI'ITIA 2•
equitur inquirere ~trum illici.ta . tuisset co~ti-
Snentta sive cessaho a commtxhone carnah.
Quod sic, videtur: a. Sicut habetur ab Au-
g us tin o J: « Matrimonium datum fuit san is in
officium», scilicet multiplicandae prolis; sed ~t
habetur ab Augustino, Super Oenesim ad ltt-
teram 4, officium est congruus actus uniuscuius-
que personae secundum instituta Dei; ergo, cum
secundum divinam institutionem erant primi pa-
rentes conditi ut genus suum multiplicarent ad
cultum Dei, haec g autem multiplicatio fieri non
posset nisi per carnalem commixtionem, contra
divinam institutionem esset continentia primorum
parentum; ergo illicita fuit eorum contin~n!ia.
b. Item, Dominus dedit praeceptum pnm1s pa-
rentibus de pro lis multiplicatione, Gen. 1.' "Z!-28 =
Masculum et jeminam creavit eos; be~e~txttq~~
illis Deus et a it: Crescite el multlpllc~m:~~
et replete turam. lbi Glossa Augustin •
< Ita p :t.IIIOIIl. i. \1.
• T ::. wg;ot::nl. , ~ ~RZ :d;- 0";:~tc11lfl~~ Q~;d(~~~J:"alli illo~
I Cl. supra p. 703 sub \itt. d.
2 Cf. supra: p. 626: ad 2; S. Bonav., II Stntoo:~q~:
dub. 2 (II, 487 SCJ.); IV Sent., d. 26, a. 2, q. 3 (IV, . . )'
Quaest.dlsput.deptrfett.t'iang.,q.3,a.let3('1,lOOS4Q, ·
3 De Oen. aJ lit/., IX, c. 7 (PL 34, 397).
7(J1
suam causa delectation is, peccat mortaliter, potest
dici quod duplex est delectatio sicut et r appe-
titus, naturalis scilicet et voluntaria. Delectatio
vero naturalis, scilicet quae est ex appetitu sive
amort naturali, nullo modo est fruitio nee meri-
toria nee demeritoria, sed ilia solum quae est
ex amore voluntario et voluntaria. Talis autem
delectatio, si appetatur propter se, id est solum-
modo causa sui, id est ipsius delectationis, ita
quod nulla habeatur consideratio nisi ad ipsam,
tunc sortitur rationem fruitionis. Verbi gratia, iste
appetit delectari in uxore sua, non quia sua, nee
attendit quia licitum est sibi illam cognoscere,
sed sotummodo quaerit in ilia delectationem, et,
etiam si sua non esset, idem quaereret, haec de-
lectatio fruitio interpretatur et est mortale pec-
catum. Si autem quaereret in ea delectari consi-
derans quod sua est, non quaerens solum delec-
tationem, sed delectationem in 1 sua, nee aliter
quaereret, huiusmodi deJectari non est frui. Adam
vero in primo statu si appetivlsset delectari in
sua, quia huiusmodi appetitus et delectatio fuisset
voluntaria, peccasset.
498
1 « Multiplicatio hom inurn coniunctione marls et re-
minae perlicitur •; neghgere autem praeceptum
Domini vel contralre est illicitum; ergo etc.
ContPa: 1. Temperantia omni tempore fuit vir-
tus; ergo omni tempore habenda;. sed continentia
a coitu continetur sub temperantia; ergo etc.
2 . ltem, quanto 11 status alicuius est nobilior. et
excellentior, tanto magis de bono et aequo m-
cumbit ei observantia virtutum, et hoc quantum
ad omnes species et differentias virtu tum; sed
status ille nobilior erat quam status _natu~ae lap-
sae· ergo magis incumbebat existenttbus m statu
il1o' perfeda observantia v1rtutu~ q~antum ad
omnes Htarum t species.; sed con!~nentia est spe-
cies temperantiae, ut dictum est ' ergo ~tc. .
3. Si diceretur quod tenebantur coue~qula
Dominus praeceperat ntis, Gen. 1,~: Cresclte, et
multiplicamini etc.- contra: M agl st. er, U Sen-
tentiarum, dist. 20 7: Deus nondu~ IUssera~ ut
&
coirent, et poterat t divina expectan auctontas,
,. VSTR om.. <Ziiqu . cog~it. ill fU tt.t Wo:1.. Ia&·
- L polfrit.
I "' Cf. Joe. cit., c. II (PL 34, 400).
5 Ordin in h. 1., ap. Lycan., ubi Augushnus qwdem
citatur, s:dnon pro boC loro; d. Aug-ustin., Dt Otn.
. .
aJ /itt., IJI, c. 21 (PL 34, 293). :399
11
ct. supra, sub n. I. 1 Cap. 2 (p. ).
708 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. II. - 498.
ubi concupiscentia non angebat a •. Similiter dicit
Augustin us, IX Super Genesim 1 : "' Potest dici
quod non dum Deus 11 iusserat ut coirent ...
4. Item, supposito quod praeceptum Domini
erat datum de multiplicatione prolis, quae non
poterat fieri nisi per coitum, propter quod con-
tinere esset contra praeceptum Domini - con-
t r a: Abel, secundum Augustin u m, mot'tuus
est in virginitate etc ex hoc commendatur a per-
fectiori iustitia, Matth. 23,35: A sanguine Abel
iusti etc.; ut enim habetur ab Augustin o, in
libro De mirabilibus Sacrae Scripturae 2, a triplici
commendatur iustitia, scilicet d sacerdotii, virgi-
nitatis et martyrii; quantum ad ea etiam e per-
fecte gessit typum Christi. Dicit enim sic: "Tota
iustitia haec I est: virginitas, sacerdotium et mar-
tyrium. Quae triplex£ iustitia in Abel primo
fuit, qui et h munera Deo placita obtulit, prosa-
piam j generis non dereliquit et martyrii coro-
nam k sanguinis effusione promeruit "· Ex quo
patet quod, stante praecepto de multiplicatione
prolis, continentia virginitatis licita fuit, immo
grata.
5. Item, currente Lege naturae aliquis de per-
fectioribus, sicut Abel, finalitcr fuit virgo et ex
hoc commendatur, ut ex dictis 3 patet; similiter
currente Lege scripta, sicut Elias, qui vixit in
virginitate, sicut dicit Hie ron y m us, Contra
Jovinianum 4 ; similiter B. Virgo, Luc. 1,34: Quo
modo fief istud, quoniam virum non cognosco? id
est non cognoscere 1 propono 5 ; item, Paulus m,
I Cor. 7, 7: Vo/o omnes homines esse sicut me ip-
sum, •id est castos~. dicit Glossa6, Ex qui-
bus videtur quod illud praeceptum de mullipli-
catione prolis non cogebat.
6. ltem, super illud 11 Cor. 11, 2: Despond! n
vos uni viro virginem castam, haec virgo casta
Ecclesia est, ut dicit G I ossa 7 ; et dicit Aug u-
stlnus8: • Absit ut 0 membris prohibeatur vir-
gin\tas, cum sponsae conceditur •; sponsam vocat
corpus Christi mystic urn; sed Adam fuit de cor-
pore; ergo illi non fuit prohibita virginitas.
7. Item, Augustin us videtur velle quod ali us
modu~ 1~it tunc conveniens sive possibilis pro-
pagatJoms ex viro et muliere quam mediante co-
pula carnali, scilicet per affectum caritatis. Dicit
enim si~, Ill Super Genesim ad litteram II; "' lllud,
quod d1ctum est, Crescite et multip/icamini et
1 T; !~:e:/:~b:~~d ~r~.~~·
F uter:u: p~~-/lenu;.~ om.
L om. ~oto. • T add. tntm " T ln. 1, V om.
~ V d11111. ~ T non. r L »lr!Ufll.
1 Cap. 4 (PL 34, 3\16).
2 Pseudo~Augustin., 1, c. 3 (PL 35
2154)
3 Hie, sub n. 4. 4 Cf. lib. i,
n. 25.(PL 23 244)
~Ct. Hugo de S. Vkt., De B. Marlae vlrglnltat~ c j
(PL 176, 866).
6 Interlin. et Lombardi, in h. 1. (PL 191 , I590J.
implete terram, quamquam nisi per concubitum
maris et feminae fieri non P posse videatur- unde
hinc q quoque mortalium corporum extitit indi~
cium - potest tamen dici ali urn modum esse po-
tuisse in corporibus immortalibus, ut solo piae
caritatis affectu, nulla corruptionis concupiscentia
filii nascerentur •. Ex hoc videtur quod null~
fuit necessitas coeundi in statu Hlo.
8. ltem, potest quaeri: Si fuit praeceptum, nee
videtur quod adhuc fuerit revocatum, ergo ad-
ltuc r est continentia, saltern ill a quae est ex voto
Hlicita. Si autem dicatur quod sit revocatum:
quaeritur quando.
Respondeo: Ad praedictorum solutionem no-
tandum quod circa statum virginitatis plura sunt
attendenda. Unum est earn is integritas: haec au-
tern nullo tempore fuit meritoria per se, quia ne-
que virtus neque actus virtutis. Unde Augusti-
n us, De bono coniugali 10 : • Continentia non cor-
poris, sed animae, virtus est s ... Unde Matth. 22,13
legitur de talibus quod fuerunt reprobatae.- Aliud
est propositum conservandi carnis integritatem:
hoc fuit meritorium in tempore aliquo, in tem-
pore aliquo 1 non meritorium, immo illicitum, sci-
licet tempore naturae insHtutae. Cum enim Do-
minus creasset primum hominem, qui erat prin-
cipium omnium hom inurn 11 , skut in quo erat se-
minarium totius suae posteritatis, et dederat illi
praeceptum de multiplicatione sui generis, quae 11
fieri non poterat nisi per commixtionem maris
et feminae, et haec ilium non latuerunt - bene v
enim scivit quod ex ipso et muliere, data sibi in
adiutorium, debe bat genus human urn propagari;
unde vacavit uxorem suam Evam, eo quod ma-
ter esset cunctornm viventium, Gen. 3, 20 -
nullo modo poterat simpliciter continere, nisi~
fieret praevaricator divini praecepti et neglector
voluntatis eiusdem. Simi1iter tempore Legis na-
turae et Legis scriptae continentia generalis fuit
illicita, dispensatione tamen licebat alicui perso--
nae continere; tempore autem Legis gratiae fuit
licita et meritoria, propter quod multi castrave..
runt se propter regnum caelorum tempore illo,
Matth. 19, 12. - Tertium est habitus generalis ad
omnes modos continentiae, qui attenditur in vo~
luntate et detestatione omnis coitus illiciti: et
istud ratione sui generis, scilicet continentiae, vir..
tus Y est; et iste habitus sine voluntate habentis
'lla V, aiU fll«'. f V hoc ~z om q t ~ U:r F (corr), a1\l tUom
v Ita AP~, ~~~~~· !,~~,· •,,"',.t:g.nouere non pro n
, v' .",',. v. t • Ita 1/, alii om.;
'""' 1 .. • L om. ' SLZ om. I. /. a. "1' qlll.
/ 1 Ct. Ordin., in 11. I. (Pl 114, 566).
8 CJ. De SOIICIU virg/nltate, c. 2, n. 2 (Pl 40, 397).
°10Cap. 21 (PL 34, 293).
' . Cap. 21. n. 25 (PL 40, 390).
I ll C1. supra, num. 446; S. Banav., IV Sent., d. 26, a. 1•
qq. I et 2 (IV, 6tH sqq.).
 DE PROUS PROPAOATtDNE.
auferrt non pot~st sicut potest a earn is integritas.
Und·e-~ ugust1~ us, I De Iibera arbttriol: • De
pu?1caha ver~ qu1s dubitaverit quin ea sit in ipso
ammo constttuta, quandoquidem virtus est, unde
a violer1to stuprario nee ipsa eripi potest?-. Patet
ergo quod continentia a concubitu carnali in
statu prima non erat virtus nee actus virtu tis.
neque propositum conHnendi: non enim fuissei
circa bonum et circa difficile, circa quae est vir-
tus 2• Licet enim in statu ilia virtus sive actus
virtutis non fuisset circa difficile, fuisset tamen
circa bonum; continentia autem tempore
fuisset aliquo modo bona, cum in nullo ordi-
nasset ad finem, sed potius avertisset a fine
quia induxisset praevarkationem praecepti
et voluntatis eiusdem deformitatem.
[Ad ob!ecta]: 1-2. Ex iis patet quomodo ad
duo prim o 6 obiecta respondendum est. Conti-
nentia enim a coitu tunc non erat species tem-
perantiae nisi eo modo quo tactum est 3, scilicet
secundum quod continentia a coitu attendltur
penes voluntatem omnis illicit\ coitus~ coire au-
tern cum sua tunc nullo modo erat illicitum, ne-
que eo modo quo dicenda sunt illicita mortalia
neque illo modo quo veniaiia, tum quia thorus
erat immaculatus 4 et absque omni motu lllicito,
tum propter fructum prolis generandae ad cui-
tum Dei.
3. Ad illud quod obicitur per Augusti-
n u m et Magis t rum, in Sententiis, quod • Do-
minus nondum iusserat ut coirent •: dicendum .5
quod hoc intelligitur quantum ad specificationem
actus determinati in tempore, hoc est non de-
terminaverat cis tempus quo debebant coire, sed
in generali dederat illis praeceptum, quando de-
derat eis praeceptum c de generis sui muUipli-
catione, Gen. I, 28. Unde habebant in praecepto
ut aliquando coirent, non autem ut coirent d tunc
vel tunc; unde non peccabant ex hoc quod non
statim coierunt, sed peccassent, si nunquam
coiissent.
4. Ad hoc quod obicitur de virginitate Abel,
dicendum quod, si supervixisset, iniisset t coniu~
gium et non permansisset in virginitate. Unde
Augustin us, De mirabilibus Sacrae Scripturae 6 :
• St longiore tempore, ut Enoch, maneret, sine
ulla dubitatione coniugium iniret, quippe qui in
tempore illius Legis viveret quae dixit!: Crescite
et multiplicamini; et si itlud mandatum impkeret,
-R :!.om. 1•i,P~m. ~ ?/;;::~~~~::;,~itct1oT qu./u: om:,.qp ~u::e·; T :!. J';:a~" ·!"~~~·
alii contintbfltltur. t V in. • p om. • Codd. lttWlllt.
1 Cap. 5, n. 12 (PL 32, 1228).
2 Cf. Arlstol., Elhlca ad Nlcom., II, c. 3 (II, 17).
3 Cf. supra, sub Respondeo.
4 Hebr. 13, 4.
.5 Cf. S. Bonav., IV Sent., d. 26, a.l, q. 3(tV,664a.q.).
709
profectot nequaquam virgo esset ».- S i au te m
quaeraturh quar~ commendatur a virginitate,
ex quo causa vtrgimtatis in ipso erat mortis acce-
le~atlo, sl enim diu' vixisset, uxorem duxisset:
dIce n.d u m quod hoc est quia totius iustitiae
forma m eo servabatur 11:, Quantum au tern ad hoc
quod~ virgo fult, commendatur magis ex praefi-
gurahone virginitatis Salvatoris quam ex actu
co~tin~~tiae a coitu. Unde Augustin us. De
mlfabtltbus. Sacrae Scripturae 1: • Recte cornpe-
te~at ut QUI primus in terra iustus eligitur in eo
mo non totJU.s iustitiae forma servaretur illiquem prima [n
h~mmibus post delictum iiguram gestare conce-
datur Salvatoris, qui virgo et martyr et sacerdos
Dei esse v!detur »,
5. Ad ill u d quod obicitur quod' in omnl statu
sive tempore aliqui de perfectioribus continebant,
~ropter quod videbatur quod praeceptum de pro-
hs mu\tiplicatione non cogebat': dicendum quod
hoc fuit ex n speciali disposltione et dispensatione
Dei. Slcut enim tactum est 8, conveniebat quod Abel
in virginitate conservaretur, quia fuit prim us iustus
in quo totius iustitiae forma fuit conservanda, ut
qui fuit principium Ecclesiae iustorum. Ab Abel
autem dicitur incepisse Ecclesla iustorum, sicut
ecclesia malignantium a Cain 9 • Et ratio hulus est,
quia, quam vis Adam fuerit primus iustus 1 tamen
si propter hoc ab ipso diceretur incipere Ecdesia
iustorum, tunc eadem modo, cum ipse fuerit pri-
mus homo peccator, deberet dici quod ab ipso
in cepit ecclesia malignantium; sed hoc non erat
decens ut ab eodem diceretur incipere utraque
ecclesia. Et ideo recte distinguuntur duo, ut ab
eo qui nunquam fuit iniustus, sed iustus, prima
inciperet Ecclesia 0 iustorum, cuiusmodi fuit Abel,
et e contrario ab eo qui finaliter iuit malus, simi-
liter inciperet ecclesia malignantium, cuiusmodi
fuit Cain. Hac ergo ratione conveniebat ut in eo
totius iustitiae forma servaretur: quod ex divina
dlspositione et dispensatione factum est. Similiter
est de Elia et aliis viris sanctis in Lege, sicut de
Eliseo et si qui alii erant qui continebantP cur-
rente Lege scripta, dispositione et dispensatione
divina scllicet, ut figura essent futurorum. Unde
Hieronymus, I q libra Contra lovinianum 10 :
"'Obsecro te, lector, et id ipsum sa.epe' commo-.
neo, ut me scias, quae Joquor, necessitate dicere,
nee detrahere iis qui in Lege praecesserunt, sed
servisse 1 eos temporibus et conditionibus suis et
• s vacat. 1 L di:t.trit. • V pro {acto.
• p l<ld.. 11\tul. «t ut. ,. ltll VF tcou.),
I GLib. I, c. 3 (PL 35, 2154&q.).
1 Loc. cit. (PL 35, 2155).
8 Ct. hie, ad 4.
V Cf. Augustin., DeeM/. Del, XV, c. I, o. 2(PL41, 437sq.).
10 Num. 24sq. (PL 23, 243sq.).
710
ill am Domini implesse sententiam: Crescite ef
multiplicamini et replete terram, et, quod iis
maius est, futurorum typos praebuissc. Nobis
au tern quibus dicitur 1
: Tempus in collecto est, su~
perest ut et qui haVent uxores sic sint quasi
non habeant, aliud praecipi et virginitatem a Sal~
vatore virgine dedicari. Eliam et Eliseum quam
stulte posuerit in catalogo maritorum, me tacente,
manifestum est. Si enim loannes venit in spiritu
et virtute Eliae 2, et loannes virgo est, utiquc non
solum in spiritu eius venit, sed etiam in corporis
castitate •. Beata autem Virgo, non solum virgo
fuit quantum ad carnis integritatem, sed quantum
ad mentis sanctitatem: et hoc divina inspiratione.
- Praeterea, illud praeceptum de multiplicatione
erat affirmativum; praeceptum au tern affirmativum
non Jigat a ad semper neque secundum omnem
conditionem et circumstantiam, sed pro loco ct
tempore et circumstantiis aliis debitis, ct maxime
prout cadit sub intentione illius qui dedit. Prae-
ceptum autem illud datum fuit ad multiplicandum
genus human urn; unde, quia praeceptum illud
datum fuitb generaliter omnibus, non distincte
huic vel illi, exceptis primis parentibus, existente
numero sufficiente ad huiusmodi multiplicationem
expeditet faciendam, nulli singulariterd prohibe-
batur r tenere virginitatem: licet enim aliquis
contineret, erant famen alii per quos poterat ge-
nus humanum multipHcari. Sed tunc demum te-
neretur quilibet illi praecepto, cum videret alium
deesse per quem praeceptum it!ud posset impleri:
quilibet enim tenebatur ad hoc ut illud praeceptum
non remaneret inexpletum 1 etiam per se ipsum,
si videret quod per alium non posset impleri
aut quod Dominus aliter non disponeret.
6. Ad a I i u d I quod obiciebatur quod ' nulli
membra erat castitas prohibita' etc.: dicendum
quod hoc verurn est de castitate fidei, non autem
de castitate carnis. Ecclesia enim non est virgo
per integritatem carnis, sed fidei, et sic intelli-
gitur verbum Augustini, scilicet illud: •Absit
ut a m~mbris prohibeatur virginitas, cum sponsae
c?nc~dlf.ur ~; loquitur enim de prohibitione virgi-
mtatJs fidei.
7. Ad illud quod dicit Augustinus, Ill
Super Oenesim, • potest dici alium modum esse
P~tuisse . in. corporibus immortalibus, ut solo
pJae cantabs affectu ~ etc.: dicendum IJ quod
• Ita V, alii prtupta af/lrmatl~a non ligant pro
4 V IIR(UliUI: T prohlbtatllr pro prohlbtbQ/ur.
alll trW.ltitudtm; S om. dt. ~ z •dd. rng Ul
' VZ tlltm, quod f' toH. • V probatl$. · ,
' I Cor. 7, 29.
2 Luc. J, 11.
3 Cf. supra, num. 446-449.
4 De Gen. ad litt., IX, c. 7 (Pl 34, 397).
INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. II. - 498.
Augustinus exprimit modum a1ium posse
fuisse a Deo; unde dicit quid poterat fuisse
non quid conveniebat: conveniebat h enim uf
mulier de viro formaretur et de illis duobus
bumanum genus propagaretur propter multa su~
perius tacta 3•
8. Ad iII u d quod quaeritur de revocatione
praecepti de multiplicatione 1 proHs k: dici potest
quod illud praeceptum, Crescite et multiplicamini
non solum datum fuit ad augmentum et multi~
plicationem prolis carnalis, sed prolis spiritualis.
Unde sicut in primo statu melior fuit castitas
coniugalis quam virginalis propter paucttatem ho.
minum, sic post sufficientem multiplicationem ho-
minum maior crat necessitas multiplicare filios
spirituales quam carnales. Unde Augustin us"':
• Pro tempore isto apud Deum excetlit virginitas,
quia, cum ad implendum numerum m sanctorum
largissima suppetat copia, libido sibi nunc non vin-
dkat quod iam suscipiendae proHs necessitudo non
postulat "· Et ita virginitas melior, propter quod
conveniens fuit ut praeceptum illud quantum ad
multiplicationem prolis carnalis revocaretur. -
Nota ergo quod praecepturn illud era! rnultipliclter
et multis locis revocatum, scilicet praefiguratione,
id est praefigurata fuit eiusn revocatio, et hoc ante
Legem, scilicet in virginitate Abel, in qua lui! prae-
figurata virginitas Christl, ut habetur ab Augu-
stino, De mirabilibuso, in verbo supra dicto~; et
in Lege, scilicet in virginitate Eliae, in qua praefi·
gurata fuit virginitas Joannis Baptistae, ut patet ex
verbo HieronymiP supra dicto6, Fuit etiam revo-
catum inspiratione, scilicet in virginitate B. Vir-
ginis et B. Joannis Baptistae. Fuit etiam revoca·
tum exemplo, scilicet in virginitate Christi, qui fuit
forma vivendi perfectis; unde Luc. 6,40: Perfec·
Ius autem omnis erit, si sit sicut magister eius. Fuit
etiam revocatum doctrina Christi, Matth. 19, 10..11:
Dicunt ei q discipuli eius: Si ita est causa ho-
minis cum uxore, non expedit nubere. Qui dicit
eis etc.; super quod H i e ron y m us, Contra /ovi-
nianum1: • Apostoli uxoris onere contemplato, si
taUs est, inquiunt, causa hominis cum uxore, non
expedit nubere. Quorum Dominus sententias pro-
bans r: recte quidem sentitis, ait, quod non ex·
I pediat homini, ad regna s caelorum tendenti, acci·
pere uxorem, sed diffkilis res est et non omnes
capiunt verbum istud 1, verum quibus datum est 8 •.
. a a. .
• ~ 0 dd d~ 1., S om. aultm. b R om. ad mu/tfplttU.fldum ... jutt. < RZ t:r:ptdll·
, V · • ·non I L lllud. I Ita f (Inter!.), alii om. ~ 5 om. I Jt• VP (cord.
~m~tsnum. Hu~oi (f{u~.p numeroruns "Ita V, alli /p,a. ., VSTL add. Christ/. P 5 01!1·
5 Cl. supra, p. 709, ad 4.
6 Cf. supra, p. 709, nota 10.
7 Lib. I, n. 12 (PL 23, 228).
8 Matth. 19, II.
 DE PIIQUS Pl«lPAGATIDNE.
711
Et Matth., eadem, 12: Sunt eunuchi qui castr
runt a se propter regnum caetorum. Qui pole lave-~ necessitas, Sed voluntas; libenter eos recipio in
· Hteronyrnus
pert caplat. · Contra Iovin' s ca- meos sin ·
us qut St castravtrunt propter regnum
1
• Mihi illi eunuchi placent: quos castr:~~um : caelorum,. et ob meum cultum noluerunt esse
non quod nah sunt •.

MEMBRUM II.

De prole propagata.
fiite_terminato de modo sive de via propagandi,
Primo ergo quaeretur quales liberos genuis-
~ 1d. est de coitu primorum parentum, sequi- sent quantum ad iustitiam;
tur de 1psa prole propagata. Unde intentio ltuius sec undo, quales quantum ad scientiam;
partis est determinare quales liberos genuissent tertia, quales quantum ad virtutem corporalem;
primi parentes, si non peccassent, et poster! eo rum. quarto, quales quantum t ad sexum.

CAPUT l.

QUALES FILIOS GENUISSENT PRIM! PARENTES QUANTUM AD IUSTITIAM.

C irca ~rimum, qu~erunt_u_r _tria:

Pnmum est s1 gemh m' statu illo essent
I secundum est si d quantum ad iustitiam
tu\tam. gra-
he_re_des paternae iustitiae quantum ad iustitiam terli~m est si" quantum ad iustitiam confir·
ongmalem; rna tam.

ARTICULUS l. 499

Utrum geniti in illo statu essent heredes paternae iustitiae originalis 2•

Quaeritur ergo prima si essent heredes origi-
nalis iustitiae.
Quod sJc, v1detur a. per hoc I quod ex culpa
transgressionis primorum parentum generantur
filii heredes culpae paternae; propter quod vi-
detur quod' ex merito obedientiae eorumdem, si
stetissent, genuissent filios heredes lustitiae pa-
rentum, quia • si oppositum de opposifoh, et pro-
positum de proposito J •.
b. Item, An s e I m us, De conceptu l'irginali,
24 cap. 4 : c Si Adam nequivisset ad eos, quos ge-
neraturus erat, iustitiam suam perducere 1, nequa-
quam posset eis iniustitiam suam transmittere •.
c. Item, idem, De conceptu 11irginali, 10 cap. 5 :
• Dedit Deus Adam hanc gratiam ut sicut quando
ilium candid it nulla propagandi k operante natura
aut voluntate creaturae, simul fecit eum et ra-
tionalem et iustum, ita simul, cum 1 rationalem
haberent animam, iustl essent quos generaret,
operante natura et volunfate, si non peccaret •.
d. Item, nihil est medium inter iustum et iniu-
stum in hominibus; sed Adam, si stetisset, non
genuisset filios iniustos; ergo genuisset filios
iustos, scilicet naturali iustitia "'·
e. Item, cum minimum bonum est malus bonum
quam maximum malum est malum, videtur quod
non minus debuit remunerari meritum obedientiae
primorum parentum, sed magis, quam inobedien-
tiae demeritum puniri; sed inobedientiae demerl-
tum fuit punitum transfusione iniustitiae paternae;
ergo etc.
Contra: I.Hugo 6 : •Sic" primushomo, tem-
pore obedientiae suae 0 , casto coniugio ad propa·
gationem posteritatis institulioni divinae deser-
viens, filios generaret sine peccato quidem, quo-
niam ex natura ab omnl vitio Iibera, sed non
similiter paternae iustitiae heredes •.

• lf.1 V, .1111 tunuchlzawrunt. • L 1UIIJ. • Rom. ol UJ V, alii J«Uifdo pro .1. c. •· •It• V, aiU ttrtto prot. 1. .s. /Ita Vf •
1
.alU add. quod tddttur. , VSTR om. tX culpa ... quod, Ia f'LZ at add. mg. -' V om. d. o, 1 Ita f', ..W produttt'f. ~ T om. T rut .
.. V om. J. n. f. • Codd. Jl. .. L auo.

1
Loc. ell
2 Cf. S. Bonav., 11 Sent., d. 33, a. 1, q. 2, ad 1 (II, 786);
Brevlloq., p. 3, c. 6 (V, 235b).
I 3 Cf. Arlstot, Topic., IV, c. 4 (1, 212}.
4 PL 158, 457.
II De sacram. christ. jid., I, p. 6,
5 PL 158, 444.
c. 24 (PL 176, 278).
 JNQ. IV. T~ACT. Ill. QUAEST, II. - 499.
712
z. Hem, impossibile est fieri transfusionem ali-
cuius proprietatis nisi per transfusionem sive
traductionem subiecti ill ius vel causae a: causae,
dko, propter transfusionem originalis peccati, quod
transfunditur a parentibus in prolem per traduc-
tionem carnis corruptae, quae est causa ipsius
peccati originalis 1 i ergo, cum in generatione prolis
non sit traductio subiecti vel causae iustitiae
originalis, nullo modo potest esse transfusio ori-
gina1is iustitiae a parentibus in b prolem; subiec-
tum autem origina1is iustitiae est ipsa anima,
quae non est ex traduce 2 •
3. Item, anima Adae nullo modo poterat c effi-
cere peccatum in anima pueri geniti ab eo; sed,
quia persona Adae corrupit naturam in eo, quae
natura non erat eius solumrnodo ut erat singu-
laris persona d, sed ut erat generalis, ex transfu-
sione illius naturae corruptae corrupta erat na-
tura pueri, et hoc ratione qua aliquid erat com-
mune patri et proli. Si autern e natura, quae erat
in puero, non esset cum suo vitio traducta a
patre, nulla fuisset corruptio in puero. Si ergo
nihil quod era.t commune patri et proli, erat sub-
iectum gratiae vel causa 1, ergo etc.
Respondeo: Potest dici, secundum An s e 1-
m u m, quod, si stetissent primi parentes, quod
genuissent filios heredes pa.ternae iustitiae quan-
tum ad iusHUam originalem, sicut patet ex ver-
bis eius supra tactis 3.
[Ad obiecta[: I. Ad illud quod dicit Hugo
quod "non genuissent paternae iustitiae here-
des •, dicendum quod hoc intelligitur sic: paterna
iustitia non descenderet ad eos hereditarie. Illud
autem dicitur hereditarie descendere ad filios,
~uod filii habent a patre, domino et possessore,
lUre filiationis; illi autem filii non hereditarentg
?ona gratuita a patre ut a domino et possessore
tllorum, sed potius a gratia Conditoris. Ut enim
haberi potest ex verbis An s e I m i, in hoc osten·
deb~tur. ~agnitudo bonilatis Dei et plenitudo
grat1ae 1lhus, quod qualis erat primus homo iu-
Sti~ia et felicitate, tales propagaret; nee hoc est
qula ex ~ola propagatione essent tales, sed quia
propagah dono Dei essent tales: omne cnim do-
n urn gratuitum gratum faciens immediate est a
Deo ut a per se h efficiente.
2--3. Ex hoc patet responsio ad a 1i a quae se-
Quuntur, quod non intelligi debet transfusionem
~uisse iustitiae sicut corruptionis neque animam
mfusam carni incorruptae contraxisse a carne
... • V eue. ~ S om. < 11<11 VP, alii POtrrit
R prtmo prop. 11. • Rom. • y dam.l!a r 11·1
.. T trtuu/,.lilon/11. ror/
,. VZ ru•trtflli, quod L
1
Cf. Lombard., II &nl., d. 31, c. 4 (p. 469 sq.).
2 Cf. aupra, num. 827.
3 Cf. supra, sub Utt. c.
iustitiam originalem, slcut anima infusa carni
corruptae contrahit ab ilia culpam originalem, sed
quadam improprietate locutionis dicitur iustiti
originalis transfusa fuisse, Quia natura fuisse~
transfusa integra, ex qua anima, habens origina-
lem iustitiam~ ex sui conditione nihil contraxisset
vitii quo defecisset a sua rectitudine nee a sta-
bilitate confirmationis superadditae gratia Condi-
toris. Addendum est etiam quod iustitiae paternae
dicitur fuisse transfusio, quia iustitia paterna quo-
dam modo meruisset posteris gratiae huiusmodi
collationem. Quia ergo ex parte naturae transfusae
non fuisset aliquid quo declinassent posteri a rec-
titudine sua et quia paterna iustitia aliquo modo 1
cooperata fuisset, scilicet merendo, illorum iusti~
tiae, dicitur transfusio iustitiae a patre in prolem.
Sunt q u l d a rrt tenentes contrarium, scilicet fi-
Jios non fuisse heredes paternae iustitiae: quod
videtur sen tire H ugo 4• Dicit enim sic 5 : c Sunt qui
credunt veraciter asserendum quod primus homo,
si non peccasset, nullos nisi bonos filios genuisset
et nemo omnium, qui ex eius carne nascerentur,
damnareturk. Tamen illud merito quaeritur si sola
primi hominis obedientia probata omnibus po·
steris ex eo nascituris ad meritum sufficere de·
buisset aut si singuli quique temporibus suis post
eum, quemadmodum ipse prim us 1 probatus est,
sive eiusdem sive alterius cuiuslibet mandatl
observantia probandi luissent? Et potest !ortas-
sis non absurde credi'" quod idem mandatum,
quod primo parenti datum est, posteri quoque
illius observare debuerunt, ut singuli propria obe-
dientia probarentur et singuli n pro suis meritis
digna remuneratione glorificarentur -.
Tenentes hanc opinionem sic possunt respon·
dere ad obiecta contra partem istam.
a. Ad iII u d quod prim o obicitur, scilicet
quod 'ex quo cum culpa transgressioniso gene--
rantur filii culpae paternae' etc.: dicendum quod
non oportet; non enim ex carne incorrupta cDn-
trahit anima iustitiam sicut ex corrupta culpam.
Praeterea, inobedientia unius praevaricationis per-
tecta est; obedientia, quae deficit ante flnem sive
finis consummationem, non est perfecta; unde
adimpletio obedientiae particularis non debuit es~e
ita efficax in bono sicut inobedientia huius m
malo. Unde Hugo, De sacramenfis6: • Temere as-
serendumP non est, quia non similiter videturquod
quemadmodum nuncq ., id est in statu naturae
cv
00 persorrt. • Z rr~/m. tV communr VR MhrT"odm"'.','',~,',",~~.. fl'~;!t:
~'5 ~:cat
'
~~r. 1 V add. llomo. "'v co~cedi.
on, quod P core; V !rmpOrf pro In $latu.
tr
~ ..
~Ct. supra, sub n. 3.
5 Loc. cit.
6 Loc. ell. (PL 176, Z17).

lapsae, • natura per inobedientlam ad corruptl<>-
nem mutata cernitur, ita etiam tunc •, id est in statu
naturae a conditae, .. per obedientiam servatam"
nisi usque ad tempus praedefinitum c a Deo ser~
vata fuisset, ad incorruptionem mutaretur d, Semel
enim transgredi plena inobedientia fuit; sed non
similiter perfecta obedientia fuisset, si in ipsa
obedientia homo usque in l' finem non perstitisset.
Propterea, sicut inobedientia uno tempore con~
summata naturam ad corruptionem mutavit, ita
etiam obedientia naturam ad incorruptionem non
mutasset, donee tempore suo usque in finem
servata perfecta fuisset •. -
subiungitur 'si oppositum de opposito 'I etc.:
dicendum quod haec maxima tenet ubi iit compa-
ratio oppositorum per se et propositorum, quae
sunt proprie respondentia sive propria ipsis
oppositis£: verbi gratia, si albedo disgregat •,
nigredo congregat. Non est autem proprium pec-
cati sive culpae transfundere suam inordinationem
ad personam aliquam aliam a delinquente; quod
autem primum peccatum transfunditur ad prolem
peccantis, magis fuit ex congruentia dlvinae iusU-
tiae quam ex efficacia peccati. Praeterea, ad ln-
ducendum inordinationem aliquam sive demeritum
unicus sufficit delectus, non autem ad inducen-
dum ordinationem sive meritum unicus sufficlt
actus ordinatus, immo requiruntur rnultae circum-
stantiae. Propter hoc non se habet oppositum ad
oppositum sicut propositum ad propositum gene-
raliter in moribus.
b. Ad a II u d quod obicitur 'si nequlvisset
perducere h iustitiam suam ' etc., dicendum quod
'perducere iustitiarn sive transmittere' dicitur du-
pliciter: vel influendo illam, et sic est soUus Dei
qui animam creat et perficit; vel transfundendo
sive transmittendo carnem omnino consonantem
spiritui infuso et iustitiae sive rectitudini eius, et
hoc modo dici potest Adam transmisisse iuslitiam
Utrum geniti in il/o statu essent heredes paternae iustitiae gratuilae.
Deinde quaeritur si essent heredes paternae
iustitiae quantum ad iustitia.m gratuitam.
Quod sic, vldetur: 1. Adam peccans transmisit
nobis demeritum damnationis; ergo, si stetissel
sive profecisset r in gratia, transmisisset posterls
• u .. P, llll om. 6 V ltrwlllo: P (corr.)
~' propoJ!to. , lla P (corr.), R tp•lua opp~J~Untl• pro I. a., .. 1PI1u• pro 1P' '~ Ita Vf (corr.), alii habtt.
R tqe, I Z om • T conltq/JtiU · y dicit pro dlcltur.
• L 0111. •· p, • '
1 Ct. Arlatot., Top/c., Ill, c. !S (I, 203),
2 Cf. aupra, ad a.
DE PRDUS PROPAOATIONE.
113
in posteros, quia talem transmisisset carnem, si
stetlsset, quae nequaquam iustitiae obviasset
immo per omnia spirilui subiaceret. Unde, cu~
Adam generaret filium sine omni corruptela et
rebelllone ex parte carnis et Deus infunderet
animam innocentem et rectam, omnes posteri eius
recti et iusti essent. Et, licet ilia iustitia princi-
paliter quidem 1 esset a Deo qut eam trlbueret
animae, nlhilominus tamen did posset quod Adam
earn k transmltteret, quia carnem propagaret inno-
centiae et iustitiae consonantem. Et secundum
hanc viam inteiUgendae sunt omnes auctoritates
Ad iII u d quod quae lnducuntur ad lstam partem.
c. Et 1 per hoc patet responslo ad sequens m
quo dicitur quod 'generasset filium iustum': hoc
enim non esset lustitlam in animam filii infun-
dendo, sed It carnem mundam propaganda, quae
nata esset rectitudinl iustitiae subiacere.
d. Ad iII u d quod oblcltur quod 'nihil est
medium inter iustum et iniustum': dicendum quod
verum erat tunc de Justitia origlnali et iniustitia
sibi opposita, sed de Justitia gratuita non habet
veritatem: poterat enim homo esse in statu solius
rectlfudlnis naturaUs. Et ideo ex raUone ilia h.oc
solum haberi potest quod Adam generasset filios
innocentes, et hoc quidem verum est; sed tamen
ex hoc non habetur" quod transmitteret vel quod
filii principaliter iustitiam ab Ipso obtinerent.
e. Ad Ill u d quod obicitur quod 'Adam de-
bull transmittere meritum sicut demeritum': di-
cendum, sicut tactum est In praecedentibus 2, quod
illud non sequitur, quia plura requin~ntur ad
constituendum bonum quam ad inducendum ma·
lum, sicut patet in Tractatu de originati peccato 3 ;
inordinatio autem poterat habere causam fn carne~
non sic autem radix meriti, quae est gratia de-
sursum descendens ", et ideo non sequitur quw
si transmisit demeritum, quodP propter hoc me-
ritum transmisisset 9,
ARTICULUS II.
&00
merltum salvationis, iuxta iltud "' si oppositum in
oppostto 5 • etc. i sed salvari null us unquam po--
terat sJne gratia; ergo etc.
2. Item, Adam peccando, non solum sibi, sed
nobis demeruit; ergo, si stetisset sive profecisset,
aliquld posteris meruissetj sed non meruisset
ob~tnatam. ~:;=~~~;n; ~ =~.-'~l=:;,':;'
1
• V slbl dtf/fnltum. : 11::1:::-·a. •
w. 1
, v q11/a. • P tranlllrilltf,
5 add. tt.
3 Ct. Parte II Llbri II huiua Summae. 4 lac. 3, 15.
) Ct. Arlatot., Topic., IV, c. 4 (1, 212).
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. II. - 501.
714
quod erat naturae; ergo meruisset a liquid ultra;
ergo videtur quod non solum iustitiam originatem,
sed gratuitam aliis meruisset.
Contra: a. Omne quod transfunditur et etiam
quod tunc transfusum esset, fuisset naturale:
transfusio enim ilia naturalis fuisset sicut et
ilia quae nunc est; sed gratia sive gratuita iu-
stitia non est natura lis neque eius transfuslo;
ergo etc.
b. Item, iustitia gratuita 112 infunditur immediate
a Deo ; ergo etc.
(Solutio]: l. Quod concedimus, respon~
dentes b ad prim u m, scilicet quod ' transmi-
sisset posteris meritum salvationis sicut transmisit
demeritum damnationis ': dicendum quod rev era
50! ARTICULUS Ill.
Utrum geniti in il/o statu essent heredes paternae iustitiae confirmatae.
Sequitur inquirere utrum essent heredes pater-
nae iustitiae quantum ad iustitiam confirmatam f.
Quod sic, videtur: a. Malum non est potentius
in malum quam bonum in bonum; sectc Adam
peccando transmisit posteris necessitatem pec-
candi saltern venialiter; ergo videtur quod stans
sive proficiens transmisisset ill is necessitatem pro-
ficiendi sive merendi; hk autcm status, scilicet
necessitatis merendi, est confirmatorum in via h;
ergo transmisisset illis iustitiam confirmatam.
b. Item, angeli stantes statim confirmati sunt;
si ergo meritum Adae non fuisset minus quam
meritum angeli - quod patet per hoc quod non
erat tantae fortitudinis - videtur quod ipse, si
stetisset, statim esset confirmatus; sed tales filios
generasset qualis statim fuisset; ergo etc.
c. Hoc etiam videtur haberi ab An s e I m o, De
conceptu virginali3, dicente: "'Quid convenientius
ad ostendendum magnitudinem bonitatis Dei et
ad plenitudinem gratiae quam Adae concedebat
quam ut quorum esse in illius potestate' si~
~rat ut quod me naturaliter erat, hoc illi per
tUum essent, ita quoque in eius esset arbitrii
libertate ut qualis erat ipse iustitia et 1elicitate
tales vere k propagaret •. Ex hoc verba videtu;
quod filii fuissent heredes paternae iustitiae et
quantum ad iustitiam gratuitam et l quantum ad m
1 De ~acram. christ. fid., 1, p. 6, c. 24 (Pl..
176, Z7S).
2 Cf. supra, p. 7131.
3 Cap. 23 (PL 158, 456).
1 6 PL 41, 417.
aliquid meruisset i11is. Unde H u go 1 : • Potest
fortasse non absurde credt primam obedientiam
observatam causam fore gratiae adiutricis in om-
nes sequentes ct ipsam obedientiam obediendo
imitantes 11; sed hoc esset potius meritum con-
grui quam condigni, sed tamen propter hoc non
diceretur transtundere posteris iustitiam gratui-
tam, nisi aliquis valde vocabulo abutatur. Qua-
liter autem intelligenda est maxima ilia •.si oppo-
situm de opposito' etc. c, dictum est supra 2.
2. Ex iis patet responsio ad a I i u d quod se-
quitur, quia 4 bene potest concedi quod aliquid
posteris meruisset superadditum naturae nee ex
hoc sequitur quod transfudisset e eis iustitiam
gratuitam.
confirrnatam: non enim generasset similes sibi n
iustitia ct felicitate, nisi generasset a habentes
iustltiam contirmatam. Ut enim dicit Phi 1o so-
phus, I Ethicorum': • Nullus lelicitatem laudat
quemadmodum iustum, sed ut divinum quid et
melius beatificat ». Unde nonP diceretur felicitas
quid q di\'inum, si determinaret statum possibilem
ad miseriam '": neque enim videntur felices qui
a statu iustitiae cadere possunt.
d. Item, status primus fuit inter necesse mori
et impossibile mori ss, nihilominus magis ordinatus
fuit ad impossibile mori quam ad necesse mori;
ex quo videtur quod faciliter potuit illud assequi,
cum illud facilius possit t attingi ad quod est
maior ordinatio. Sicut ergo primi parentes, ca-
dentes a primo statu, incurrerunt necessUatem
moriendi et eorum posteritas similiter, similiter
videtur, et u ratione fortiori, quod, si profecissent
in primo statu, assurrexissent ad impossibilitatem
moriendi et eorum posteritas similiter. Hoc au-
tern~ non posset esse nisi essent confirmati, sci-
licet parentes et filii: dum enim haberent pote-
statem peccandi, et haberent similiter potestatem
moriendi, et ita videtur quod parentes et filii in
statu illo fuissent confirmati.
Contra: 1. Augustin us, XIV De civitate Dei,
cap. 10 6 : .. Quam fe1ices erant et nuHis agitaban-
tur perturbationibus animorum x, nutlis corporis
4 Cap. 12 (ll, 12).
5 Cf. supra, num. 491.
 DE P~OLJS P~OPAGATIONE.
laedebantur incommodisj tam felix universa 8 ~
detas esset humana, si nee illi malum quod
etiam in posteros traicerent, nee quisquam ex
stirpe iniquitatem committeret quae damnationem
reciperet •. Ex hoc verba Augustin i videtur
quod a ad hoc quod poster\ primorum parentum
stetissent in prima felicitateb, necesse fuissetc
quod nee parentes eorum nee illi peccarent. Ex
quo videtur quod, etsi parentes stetissent, quod
adhuc posteri pcccare potuissent; ergo poterant
esse alieni a paterna iustitia, et ita non esse d
heredes iustitiae confirmatae.
2. Item, homo de natura suae conditionis ver-
tibilis est ad bonum a malo et e converso: fuit
enim conditus mutabilis vertibiliter; unde neque
avers us per culpam efficltur confirmatus in malo,
neque conversus per gratiam efficitur confirmatus
in bono. Ex quo videtur quod sicut primus homot
non fuit confirmatus in malo peccando, similiter ne-
que fuisset confirmatus in bono stan do neque profi-
ciendo nee posteros multo/ forti us genuisset tales.
Respondeo: Ad hoc dicendum, secundum An-
s e I m u m, quod, si stetissent primi parentes,
quod' genuissent filios heredes paternae iustitiae
quantum ad iustitiam confirmatam, sed haec con-
firmatio esset quantum ad iustitiam originalem.
Unde An s e I m us, libro I Cur Deus homo,
cap. 17 1 : Quamvis nondum proveherentur ad
11
illam aequalitatem angelorurn ad quam perven-
turi erant homines, cum perfectush erat numerus
de illis assumendus, in ilia tamen iustitia, in qua
erant, videtur quia, si vicissent, ut tentati non
peccassent, ita confirmarentur cum 1 omni propa-
gine sua, ut ultra peccare non possent, quemad-
modum, quia victi peccaverunt, sic infirrnati sunt,
ut, quantum in ipsis est, sine peccato esse non k
possunt. Quis enim audeat 1 dicere plus valere
iniustiharn ad a11igandum m in servitute homi-
nem, in prima suasione sibi consentientem, quam
vaJeret iustitia ad confirmandum eum in libertate
sibi in eadem tentatione prima adhaerentem 7
Nam quemadmodum, quoniam humana natura
tota erat i11 primis parentibus, tota in illis victa
est ut peccaret - excepto illo solo homine, quem
Deus sicut [sdvit) sine semine vtri de Virgi~e f~­
cere, sic scivit a peccato Adae secernere - Jta m
eisdem tota vicisset, si non peccassent n •• Ho_c
idem videtur sentire Boethius, De fide chri-
stiana 2, dicens: Quoniam angelorum numerum,
11
id est supernae civitatis, cuius elves angeli sunt,
t Cap. lS (Pl 158, 387).
2 loan. Dlacon. (PL 64, 1334).
3 PL 41, 403.
715
immtnutum voluit Conditor permanere, formavit ex
terra hominem atque spiritu vitae animavit eum-
que praefixa lege in ° paradisi deliciis constituit,
ut, si sine peccato manere vellet, tam ipsum quam
efus progeniem angelicis coetibus sociaret '"'· Ex
hoc verba videtur quod, si ipse stetisset, nullus
de posteris eius periisset; quod non videtur
posse P accidisse nfsi canfirmati essent.. Et hoc
videtur posse haberi t ab Augustin o, qui vi-
detur dicere, XIV De civitate Dei, 1 cap. 3, quod
nulli de posteris primorum parentum fuissent
morituri nisi primi parentes peccassent; et con-
stat quod r, si non fuissent morituri, non peccas-
sent. Dicit enim sic: • Neque hoc genus fuisse in
slngulis quibusque' moriturum, nisi duo primi,
quorum creatus est unus ex nullo, alter ex illo,
id lnobedientia meruissent, a quibus admissum
est tam grande peccatum, ut in deterius eo natura
mutaretur humana, etiam in posteros obllgatione
peccati et mortis necessitate transmissa •.
[Ad oblecta]: I. Ad illud quod primo obi-
citur1 per verbum Augustini, dicendum quod
illud verbum videtur consonum esse sententiae
An s e I mi 4 sub hoc sensu: felix esset tota 11 so-
cietas humana, si primi parentes non traicerent
malum in posteros, quia tunc net. aUquis de po-
steritate iniquitatem committeret. Quod autem
subditur c quae damnationem reciperet ~ •, nota
est expressionis, quia omnis iniquitas in statu
illo damnationem induceret.
2. Ad illud quod obicitur quOd 'homo con-
ditus erat vertibUis a bono in malum et x e con·
verso' etc.: dicendum quod, licet talis fuerit de
natura, tam en superveniente gratia, poterat in b?no
indeclinabiliter stabiliri, sicut dictum est de pnmo
homine quod mortalis erat conditione corporis
animalis, immortalis beneficia Conditoris 5, et est
evidens exemptum in B. Virgine.
Sunt au tern quid am non acquiescentes. sen-
tentiae An s e I m i, dicentes quod semper fu\sse~t
filii geniti in statu illo in possibilitate Y peccan~J:
quod videtur sentire Magister Hugo .de. S. VIc-
tore6. QuP possunt respondere ratlombus con-
tra hoc propositis sic: .
a. Ad iII u d quod obicitur quod 'trans~~­
sisset necessitatem proficiendi sicut transmts~t
necessitatem peccandi ', dicendum_ quo.d. nec.ess~­
tatem peccandi dupliciter potest mtelhgt allquls
habere: aut quia necesse habet, secundum statum
------
~ Ita V alii om • Ita V, aJU om I~ multOI , V fXk'
z
• p 1ti(i:lllldunl. ftrYIMtm pro unttatt : ZV ::::t::,~·
' VSTZ qldb/UI:UIIIIlUt. 'T olll. " V olll.
4 Cf. De cone. ~/rg., c. 2 (PL 158, 434).
5 Cf supra, num. 492.
6 Ct: De sacrc:un. ch.risl. ftd .• 1, p. 6, c. 24 (PL 176, 2'78).
 !NQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. II. - 502.
716
in quo est, in aliquod peccatum incidere aut
quia l1 necesse habet in peccato permanere. Primo
quidem modo reperitur necessitas in statu naturae
humanae post lapsum, sed b secundo modo in
statu ruinae angelicae. Si quis ergo recto inte1-
lectu velit arguere, ex hoc non habebH quod
Adam, si obedivisset, necessitatem habuisset per-
manendi in iustitia, sicut habent angeli qui non
possunt labi, sed quod, statu illo manente, ne-
cesse esset ipsum in aliquod opus bonum et lau-
dabile exire. Et hoc utique verum est, quia sicutt
status naturae corruptae ponit defectus et deor-
dinationes, sic status ilte requireret rectas et ordi-
natas operationes et cogitationes: nunquam enim
homo in statu innocentiae otiosus d fuisset.
b. Ad iII u d quod obicitur de angelis, dicen-
dum quod non est simile, et hoc diffusius habet
expHcari, cum agitur de irremediabilitate peccati
angelici 1, sed nunc tantum sufficiat c dixisse quod
ratione nobilitatis et simpticitatis et incorporei~
tatis et deiformitatis naturae angelicae, quae nul~
Iurn habebat retardans, et ratione status merendi
sibi J praefixi, sicut vult Damas c en us 2 etA u~
gust in us 3, angelus statim in prima conflictu fuit
confirmatus in bono vel obstinatus in malo i homo
vera, quia erat alterius conditionis, sicut per de-
meritum non fuit in malo obstinatus, secundum
quod patet, nee in se nee in posteris, sic non fuit
in bono confirmatus, ideo non oportuit ipsum
iustitiam confirmatam in posteros transfudisse.
c. Ad a I i u d de auctoritate An s e I m i dici po-
test quod hie € opinatus fuit, tam en ex i11o verba
non potest haberi nisi secundum quarndam con-
gruentiam et dispositionem, quae non ponit ne-
cessaria ita esse. Praeterea, potest fieri vis in
verbo, ut per 'iustitiam' intelligamus naturalem
rectitudinem, per 1 felicitatem' privationem omnis
poenae, non confirmationem in statu iustitiae.
d. Ad illud quod obicitur quod 'facilius pole-
rat assurgere ad impossibilitatem moriendi quam
602
QUALES FILJOS OENU!SSENT PRIM! PARENTES QUANTUM AD SC!ENTIAM 8•
equitur inq~ire~e quales filios genuissent quan-~ Quod sic videtur: 1 Omnis ignorantia in ra-
S tum ad sctenham. Et quaeritur t
sent filios perfectos scientia.
· ·
u rum genUis~ tJ_onah creatura est poena peccati: ut emm di-
Cit Beda 9 , quatuor sunt nobis inflicta propter
• S om. 61ta V, a!li 11. • Z om .
1
V inc(lrJUU4lnun. • R uiUcd. l z d. .. V :l~u.Octlru•.
1 De qua in Parte secunda l.ibri II huius Summae .
cf. supra num. 166 et p. 15 la
2 De fuie orthod., 11, cc. 3 ef (PG
12 94 867 923
3 Cf. De cMt. Dei, XIV, c. Z1 (Pl.
41
~J5) '
4 PL 41 417 ' ·
6 Cf. su~ra, ~- 715a.
fl Pseudo-Hugo, summa Sent. tr. , c. (PL
1 3 7 176 •
lOO)
declinare ad necessitatem' etc.: dicendum quod
ordinatus fuit ad impossibilitatem moriendi, non
ut ad illud quod assequi debuit in vita animali
et terrena, sed potius in vita spirituali et caelesti.
Unde Augustin us, XIV De civitate Dei. cap. 10':
«Felix universa societas esset humana, si nee
illi » etc., ut supra 5 , « atque ista permanente feli-
citate, donee per illam benedictionem, qua dictum
est: Crescile et multiplicamini, praedestinatorum
sanctorum numerus compleretur, alia maiorh da-
retur, quae beatissimis angelis data est, ubi iam
esset certa securitas peccaturum neminem nemi-
nemque moriturum 1 ...
Contrarietas autem, quae videtur inter Hugo-
n em et An s e I m u m, ita potest dissolvi. Dicit
enim Hugo, in Sententiis suls k 6 : c Stultum vide-
tur dicere quod in hac vita confirmatus sit ita
aliquis, quod non possit fieri malus; quod 1 in
alia vita tantum promittitur ... A n s e 1m us 1 dicit
quod "' si prirni parentes vidssent in i1la m prima
tentatione, quod ita confirmarentur cum omni
propagine sua ut ultra peccare non possent "·
Quod autem dicit Hugo quod null us debet dici
ita confirmatus in hac vita quod non possit fieri
malus, intelligitur « non possit " negative sim-
pliciter, id est nullo modo possit •. Quod pate!
per hoc quod subiungitur, scilicet " quod in alia
vita tantum promittitur ... Quod autem dicit An-
s e I m us quod « ita confirmarentur quod ultra o
peccare non possent ", non intelligitur • non pas-
sent" negative, sed potius expressive; notatur
enim per hoc expressio stabilitatis in bono, sub
hoc sensu: ita essent stabiles in bono, quod
quasi esset illis impossibile facere malum, sicut
dicitur aHquando de a1iquo viro excel1enter bono
quod nesciret facere malum vet quod non posset.
Opinio autem fuit fere omnium et etiam maio--
rum quod, siP stetissent primi parentes, ita fuis-
sent confirmati et illi et posteri quod nullo modo
peccare potuissent.
CAPUT II.
· ' • ·
·
• T •U//lcil. IS mtrtndls pro m. 1. 'L hint.
• S posflnt. G L Intra. ,. Tom.; z 0111. etlum.
7
., De cone. llirg., c. 2 (PL 1~, 434).
8 Cf. Lombard., II Sent., d. 20, c. 5 (p. 402); Roland.,
l
), Sententlae (ed. Giell, p. 122sq.); S. Bonav., II Sent., d. 20,
dub. 5 et 6 (II, 488sq.).
9 De hoc loco cQmmunlter Bedae adscripto cf. 0/ossa
ordt~., In Luc., 10, 30, ap. Lyran.; Beda, In h. I. (PL 92,
· 469), S. Bonav., Op , om Ia ·
 DE PROWS PROPAOATJONE.
717
peccatum primorum parentum, scilicet ignorantia
rationales et perfectissimae in genere creatura-
infirmitas, malitia et ex Us conHata mali a con~
ru~; sed" angelus conditus statim habuit per-
cupiscentia; in statu primo nultum fulsset ll pec-
fechonem cognition is et hoc requireb.at' eius per-
catum nee poena peccati, et ita nee ignorantia.
tectios; similiter videtur quod anima creata statim
ergo filii procreati in illo statu fuissent perfecti
sit perfecta scientia sive quod debeat esse, nisi
scientia sine omni ignorantia.
culpa interveniente lmpediatur, vel quare non,
2.Item,secundumPhilosophum 1, ste senex cum hoc'= sit perfectionis 1.
haberet oculum iuvenis, videret utique ita bene 7. Si dlcatur quod animam non est statim
sicut et d iuvenis. Ex hoc patet quod si defect us perfecta sc.ientia propter coniunctionem cum cor-
aliquis sit in anima ex parte ilia quae spectat ad pore tali- hoc videtur inconveniens. Ut
cognitivam, hoc est propter defectum aliquem ex enim dicit Avicenna 6 , anima uniturcorpori ut
parte organi aliquo modo ipsi cognitivae deser- perficiatur; ergo sortitur pertectionem ex coniunc-
vientis vel ex parte corporis cuius anima est per- tione cum corpore et non imperf~tionem, et
fectio; sed corpora genitorum in statu illo fuis- maxime ex coniunctlone cum corpore existente
sent optimae harmonlae et san ita tis perfectisslmae, sine corruptione.
sicut habetur ab Augustin o 2 de corpore primi 8. Item, in prima statu geniti essent perfecti
hominis 3 ; ergo ex parte corporum illorum non cognitione sensitiva: non enim fuissent in aliquo
fuisset aliquod t impedimentum, propter quod defectu quantum ad sensitivam cognitionem i multo
animae incurrissent aliquem defectum quantum forti us videtur quod perfecti fuissent cognltione in-
ad cognitionem vet sdentiam. tellectiva, et ita essent in statu illo sclentia perfecti.
3. Item, corpus, quod corrumpitur, agf?ravat Dicitenim Philosophus 7 quod •lntelligereestin
animam, Sap. 9, 15; sed/ in illis nulla fuisset cor~ anima, cum velit, sentire autem non est in ipsa •,
ruptio in corpore; ergo nutla aggravatio in ani· supple' cum vellt' n. Ex quo videtur quod actus in-
rna; ergo in omni liberlale, qua gaudel ipsa sub- lelleclivae magis subsit libertati voluntatis quam
stantia animae, posset uti sclentia sibi indita et actus sensHivae; ex quo videtur sequi propositum~
allis bonis similiter, nullo existente impedimenta Contrahooa.arguitHugoB sic: •Prima 0 om-
in corporibus illorum; ct ita vidctur quod statim nia perfecta factaP sunt, cetera autem omnia, quae
habuissent illam perfectionem scientiae quae corn- ex ipsis orluntur et post ipsa sequuntur9, nisi.
petit animae secundum se, nullo occurrente im- per intervalla temporum crescendo ad perfectio-
pedimenta, et ita ut prius. nem venire non possunt •. Et hoc ostendit per
4. Item, duplex erat perfectio hominis in statu inductionem in plantls et animalibus, ex hoc in-
prima: una iustitiae originalis, quae spectabat ad tendens con(:(udere hoc' idem contigisse de co--
ipsam affectivam, alia scientiae rationalis, quae gnitione sensus et intelligentia mentis.
spectabat ad ipsamK cognitivam; sed statim habuis· b. Item, ut habetur ab Avice n n a 9, anima ra-
sent perfecte iustitiam originalem; ergo pari ratione Uonalis coniungitur corpori ut in eo perficialur
statim habuissent perfecte scientiam rationalem. sclentiis et virtutibus et sic perfecta coniungatur
5. Item, quod habuissent statim usum rationis, saeculo s alliori; sed hoc est verbum catholicum
videtur per hoc quod quaedam, quorum perfectio et est generale ad omnem statum; ergo In statu
est anima sensibilis, statim abundant cognitione innocentiae anima pervenisset ad habitum scien-
agendorum et notitia expedientium et noclvorum: tiae mediante adminiculo corporis; ergo non ha-
unde statim habent us urn suae cognitivae; sed buisset habitus scientiarum sibi innatos, sed eos
constat quod non fuisset homini subtractum quod tempore acquisivisset; igitur in statu illo geniti
est animalibus concessum, nisi hoc esset de me- non orirentur perfecti sctentia.
rita peccati; igitur, si non praecessisset peccatum, c. ltem, sl Adam stetisset, fUii eius per suc-
homo statim in ortu sive post ortum suum ha- cesslonem temporls pervenissent ~d perfectionem
beret usum ratlonis et sciret quae agenda et quae statu rae ex parte corporis; ergo a simiU videtur
quod successione temporls pervenissent ad per-
fugienda, et ita ut prius.
6. Item, duo creavit Deus ad imaginem suam, fectionem sc-ientiae ex parte mentis, aut 1 si non.
scilicet angelum et animam ", quae sunt creaturae quare non?
------ ~ z om • V om. /Ita F (torr.), alii d. ' V om. alfutl~iUft ... IJUillll.
• TRZ om., L up. • V /utt • L add. Ito; S om p (c:orr.), alii hu/110. 1 v add. malort.f. .. Ita V, IIIU 0111.
: ~ :::::·,~~~~r:.~~ ::~~i. ~~~e;l ut alj~_v::~ntt~ve,:}11;:,_:r/t;t~ on!.
1 114
• f' {corrJ substlliUUdur. • Tom. • V stltnUr. 'Z tt.
8 Cf. De anima, tr. t, cc. 1~ et tr. ~. c. 4 (f. 1csq .•
1 De anima, I, c. 4 (Ill, 440).
2 Cf. 5d et 24d).
De civlt. Dei, X1V, c. 26 (PL 41, 434}. 1 Arlstot., De anima, II, c. 5 (Ill, 451).
3 Cf. supra, num. 487·440. 11 De sarram. christ. fid., I, p. 6, c. 26 (PL 176, 279).
~ Cf. supra, num. 300, 886-348.
9 Cf. toe. cit.
.5 Cf. supra, num. t28sqq.
 INQ. IV. T~ACT. Ill. QUAEST. II. - 502.
718
Respondeo Dicendum quod parvuli geniti ab
1:
Adam in a suae nativitatis primordia illuminatio-
nem aliquam cognitionis et scientiae absque dubio
habuissent. Si autem natura, secundum quod vult
phi 1os op h us 2 , generaHter de ipsa loquens, non
deficit in necessariis, multo tortius co11igi potest
de ilia natura tam nobiH et tam hene instituta
quod non defuisset illuminatio necessaria intel-
lectui ad iudicandum, sicut non defuit rectitude
iustitiae ipsi affectui in appetendis et respuendis:
rectum enim appetitum voluntatis antecedit rec-
tum iudicium rationis, et ideo rectitudinem iusti-
tiae praeit illuminatio scientiae in iis quae sunt
capacia utriusque. Sicut ergo indubitanter dici
oportet quod 1ilii Adae rectitudinem b affectus
haberent tam respectu appetibitium quae sunt de
genere commodi quam respectu eorum quae sunt
de generec honesti, sic etiam ponendum estd
quod respectu utrorumque haberet parvulus illu-
minationem scientiae statim cum nasceretur, per
quam esset habilis et idoneus et expeditus ad
iHa discernenda, ne per ignorantiam vel errorem
cogeretur affectus in aliquo deviare. Et hoc qui-
dem dicere possumus sine calumnia, cum non sit
dissonum rationi nee auctoritas aHqua contradicat.
Verum ~. si ulterius procedatur ad illius illu-
minationis et scientiae usum et statum, difficile
est determinare, tum quia auctoritates super hoc
non! reperiuntur expressae, tum etiam quia ad
hoc vix haberi possunt nisi rationes congruentiae,
quae frequenter sunt ad utramque partem, tum
etiam quia in statu sumus ca!iginis et rniseriae,
adeo ut vix possimus cogitare quae in statu i\lo
fuissent, propter hoc quod sumus in aspectu
multiplicium defectuum assueti. Unde qui bus-
d am videtur dicendum quod statim parvuli ha-
buissent rationis usum, cum corpus non aggra-
varet spirit urn; prolecissent tam en in scientia per
experlentiam, sicui etiam datum erat eis profi-
cere in iustitia et bona vita per obedientiam. -
Aliis videtur quod parvuli non statim habuissent
usum rationis sicut nee in matrum uteris, et hoc
propter humiditatem, quae per naturam erat in
organis deservientibus usui potentiae cognitivae.
Unde per naturam fuissent aliquantulum retardati
et hoc quidem ·non fuisset poena nee ignoranti~
eor~m "• sed p.otius ordo naturae h esset, quae
ab 1mperfecto mchoat et tendit ad complemen-
turn. Non tamen fuissent ita diu retardati sicut
et I nunc, quia poenalis corruptio, superadiecta
in ; !~ o;,_ ~ V r~~ltud/11/:f. • V om, rommodL. gtntrt, In z ell add mg
• u, V, alii tn. .'u~ ;o;r.) ~or~:dtm ~ Z nrr; V qui pro fiU/4~
mg.' I om.; V puululfm pro puufull~r.
1
Cf. Pseudo-~ugo, Sumn:a Sent., tr. 3, ~. 4 (PL li7 6, QJ); [
Hugo de S. Vtct., loc. ctl.; Bandinus 11 Sent d w
(PL 192, 1048). ' De anitm~, c. 9 Ill, (liJ,
471). /
imperfectioni corporis, multum retardat et tm-
pedit usum rationis.
Quid autem k verius sit, difficile est videre.
Possumus tamen sine praeiudicio mediam viam
tenere, ut dicamus quod parvuli ilH 1 statim
noscerent quod pro illo tempore esset naturae
suae consonum vel nocivum, et hoc per indu-
striam naturalem. Si autem natura hoc conces-
sit agniculis ut per instinctum naturae lupum
refugiant quem nunquam viderunt, et mamillas
matris requirant, nequaquam credendum est hoc
filiis Adae fuisse negatum. Quantum vera ad
quaedam quae spectant ad bonum honesti, sicut
distinctio praeceptorum et cultuum quibus Deus
est venerandus et simHia, videtur probabile quod
cognittonis usus fuisset dilatus, quam vis non ab-
surde concedi possit quod eis habitus ad hoc
esset datus. lis visis patet in parte responsto ad
quaestionem propositam.
[Ad obiecta]: a-b. Pate! etiam pro magna parte
responsio ad obiecta. Nam rationes 3, quae probant
quod non generaret filios habentes perfectionem
scientiae, ostendunt quod filii Adae non statim
am principia habuissent cognition em in tanta ple-
nitudine et perfectione in quanta erant per suc-
cessionem temporis habituri, et hoc quidem ve-
rum est, et ideo concedi possunt.
c. Attamen ad ill am rationem quam ultimo
inducit de similitudine staturae: dici potest quod
non est simile, quia parvitas corporis et staturae
est propter exigentiam matricis, et corpus natum
est" paulative proficere, sed anima aeque ma-
gnae virtutis est in parvo corpore ut in magno,
quantum est de se, sicut vult Augustin us, in
libra De quantitate animae 4 •
J. Ad illud quod prima obicitur in con-
trarium quod • ignorantia est poena peccati ',
iam patet responsio o, quia ignorantia, prout
est poena, nominat privationem scientiae quae
nata est inesse et eo tempore quo nata est
inesse, sicut caecitas privationem visus; unde
catulus non dicitur caecus ante nonum diem.
Unde Hugo, De sacramentis 5 : • Non omnis qui
a~iquid nesdt aut aliquid minus perfecte scit,
statim ignorantiam habere sive in ignorantia esse
dicendus est, quia ignorantia non didtur nisi
tunc solum cum id quod ignorari non debuisset,
nescitur P, Talis itaque ignorantia nonnisi eJC
poena peccati inesse cognoscitur, cum mens a
lumine veritatis excaecata, ne ea, quae scire
Ill 5 om 'T lllrllm. IS om., in I' ~&t e,!,ld.l \pie;:/
. 1 z'om • Ita v, alii om.; p quod pro flUid. Z 1
o Z cotulio. . l• R lltfrlt; T atqut pro 1/uqu~.
3 Cf. supra, sub lilt a·c.
4 Cap. 16, n. 28 (PL 32, 1051).
!jLib. l, p. 6, c. 26 (PL 116, 219).
 DE P~OLIS P~OPAOATIONE,
719
de beret, cognoscere valeat, proprio vltio obscu. 4 Ad 1. 11
ratur. Ill am vero, quae in nascenUbus cunctis et p j tl ud quod obititur quod • statim essent
nunc Q a prindpio in esse videtur et tunc ~r ec quantum ad ori~n~lem iustitiam' etc.:
. b . . quo- 1 drcendum quod non est stmlle de perfectione ori-
que tnesse de utsse cred1tur, sensus sive cogni· ginalis iustHiae et rf · · . . .
tionis imperfectionem naturae esse, non culpae • tactum est' pte ecttro~l•l. sctentia~·~uta, ~tcut
C t t • • symp oma a 1 rus aetatis lmpec:hvis-
o~c~ss~rm es au ~m q~od tn primordia suae sent actum cognitivae et usum rationis uodam
nahvrtahs. habebant hab1tum convenientem itli modo, non autem src · rec t't d' · .. Q
1 u mem rustitiae origi-
temp?n et usum, secundum quod competebat Bli nalis. Ratio autem huius est, quia originalis iu-
statuJ,. cor~es~ondente~ ;ret i.deo~ quamvis aliqua stitia tst ipsius vo1untatis proprie sive libertatis
esset m .e1s 1mpe~f~ch~ SC1~nt1~e, ~on propter arbitrii, perfectio scientiae est ipsius cognitivae
~oc sequ.ltur quod In .e1s fu~nt pnvaho et' poena sive intellecttvae; actus autem voluntatis sive li-
Jgno.rantlae; nee sequ1tur, 51 non habuerunt igno- beri arbitrii non potest impediri nisi forte ex
ranhae p~en~m, quod propter hoc habuerunt per- defectu aliquo ex parte cognitivae, sicut nee eius
fedam sc~enham. . . . potestas vellibertas 1• Propter quod rectitudo~ quae
2•. ~d _111 u d .G.uod ob1:1tur quod t 1mp~rfe~tio erat originaliter ill ius, non nisi per se ipsam po-
cogmhoms sens1hvae vemt a parte orgam, s1cut terat amitti sive inclinari. Virtus autem intellectiva
patet in visu sen is', dicendum quod ratio ista non gaudet tanta libertate, tum quia indiget ad-
deficit dupliciter. Primum quidem, quia/ hot ve- minicu1o aliarum potentiarum et organorum ea-
rum est in cognitione sensitiva) quae non habet ad rumdem"' ad hoc quod exeat in actum suum,
perfectionem deduci per aliquem habitum acquisi- tum quia necessaria est multorum cognitio et
tum; nos autem quaerimus hie de cognitione inteJ.. multiplex ordtnatio et collatio ad hoc quod per-
lectiva quae ab experientia temporum R recipit veniat ad perfectionem scienti.ae. Propter quod
incrementum. Alius etiam defectus est ibi, quia, multis modis et de causis potest tardari actus
quam vis in corpore parvuli non esset pro statu sciendi sive perfectio scientiae et impediri; non sic
illo 11 corruptio aggravans, erat tamen imperfectio potest iustitia originalis, quae 11 solummodo aver-
retardans. Licet enim habuissent corpora optimae sione voluntatis amittitur. Praeterea, perfectio
harmoniae secundum congruentiam status illius, originalis iustitiae haberetur ex gratia sive ex
non tamen optimae simpliciter: status enim infan- dono Dei, perfectio scientiae ex acquisitione; quia
tilis semper haberet atiqua symptomata impedientia ergo omnino a dono Dei est et nu11um habet
actum cognitivae et usum' ration is atiquo modo. impedimentum ex parte retipientis, non autem
Ut enim dicit Cas s i odor us, De anima 1: • Oa- sic est de perfecttone scientiae, aliter est de per-
tum est animabus ad tempus suorum sequi cor- fectione huius et illius~
porum necessitates •. Symptomata au tern huius- 5. Ad a I i u d quod obicitur quod 'statim ha-
0
modi in statu illo essent ex naturae conditione, buissent usum rationis, quia habuissent usum
non ex vitio culpae, sicut sunt ilia quae modo cognitivae, sicut animalia habent usum suae co-
istum statum k circumstant. gnitivae' etc.: dicendum quod non oportet, sed.
3. Ad iII u d quod obicitur quod • in statu illo sicut tactum est", cognoscerent quod pro illo tern-
in nullo fuisset anima aggravata, cum in corpore pore esset naturae eorum consonum, et h~ per
nulla fuisset corruptio', iam patet responsio in instinctum sive indust~iam naturale~, e~ m h~
parte, quia, licet non fuisset corruptio aggravans, pertectius et excelltntlus. quam ammaha, q~1.a
esset tamen imperfectio 1 retardans. Praeterea, ver- instinctus ille sive industna quodam modo d~n~
bum illud Sap.: Corpus, quod corrumpitur, aggra- geretur ratione neP posset errare. ~oc ~amen d•.c~
vat animam, intelligitur de aggravatione quae recti- opinando, non asserendo: Valde emm v1detur m1h1
tudinem toll it originalis iustitiae, quae in statu absurd~m p~ner~. hom•.n~m _completu!" habere
illo esse non posset. Unde nihil deperiisset ani- rectitudmem JUStitiae ongmahs et om.mno ca~ere
mabus parvulorum in statu illo de Jibertate sua usu ration is: homi~~m co~pletum ~1co, ad. dJffe-
quantum ad rectitudinem naturalis iustitiae: ha- rentiam illorum QUI m utens materms nutnuntur
buissent enim parvuli in statu illo naturalem et ibi sunt in productione a~ .esse comple,tums.
iustitiam nee in aliquo declinassent ab ilia, nihilo- 6. Ad a\iudq quod. ob1c1tur ~u·od· .angt-
mtnus non haberent perfectionem scientiae. Ius statim habuit perfect1onecn cogmtioms etc.:

4 Z om. •Vrx. JVod. •V•dd.IIO/I. lllhl f

• 111 f' (corr.), alll ptr/rt(lo.
m P add. lnlerl. rt. 6 ~ hubtbat.
1 T pcr/rello. • 111 VS, alll torumdrm. •z qala. • F add. illlerl. sar "L om.
(lnltrl.). 1111 om. •v "'lum. • T 0111
'P illud.

Ct supra, .ad 2. " Cf. supra, sub Respondeo.

I Cf. c. 2 (PL 10, 1~). 3
3 Cf. aupra, num. 407-408.
' Cf. supra, p. 7Hla.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. II. - 503.
720
dicendum quod non est simile de angelo et anima
ration ali a, Anima ertim rationalis, ratione qua est
perfectio corporis, et sensibus corporalibus et
organis indiget ad hoc quod perveniat ad sui
perfectionem in cop;noscendo sive sciendo, quibus
non indiget angelus 1, non est ita b expedita ad
assequendum r: perfection em suam quantum ad
scientiam sicut est angelus. Quando enim est de-
fectus aliquis ex parte organi, propter quem non
est expeditum ad cooperandum illis quae requi-
runtur ad habendum scientiam sive perfectionern
scientlae, oportet ipsam animam deficere ab illa
pertectione 2• - Praeterea, .. inte!Hgentia est plena
form is 3 •; unde, quia ilia lux intima, per quam
estd visio sive cognitio actualis, semper illi prae-
sens est, post conversionem ad primam lucem
semper est in cognitione et scientia perfecta. Non
sic t est de anima humana, quae, secundum Phi-
1o sop hum", creata est quasi tabula rasa et per-
fectibilis virtutibus et scientiis.- Praeterea, intel-
ligentia, secundum Dionysium!i, est deiformis
ratione comprehensionis instantaneae etf collatio-
nis; anima autem non sic, immo intelligit et con-
fert cum continuo et tempore 6• Unde intellectus
humanus per naturam magis est cum collatione
et inquisitione et cum continuo et tempore quam
angelicus, ut vu1t Dionysius 1•
7. Ad hoc quod subiungitur quod 'anima
unitur corpori ut perficiatur etc., propter quod ex
coniunctione cum corpore non debet aliquo modo
impediri a sua perfectione': dicendum quod per-
fectio animae dependet a corpore quodam modo,
503
QUALES FILIOS GENUISSENT PRIM! PARENTES QUANTUM AD VIRTUTEM CORPORALEM 10•
in~uirere
Sequitur quales filios genuissent quan-
tum ad Vlftutem corporalem, utrum scilicet ge-
nuissent 1ilios tantae virtutis quod statim possent
exire tn opera propria organorum, hoc est ambu-
lare, loqui et huiusrnodi.
Quo~ Bic, ~"idetur a. per similitudinem sumptam
a bruhs. V1demus enim quod multa animaHa
bruta mox ut nascuntur vaduntq, sugunt mammas
et sequuntur matres 11; sed rninime aestimandum
• V om ~ L om. • L ltqutrutum. ot V om.
v 0111. ~. 1 Ita F (corr.}, aJU mutorf. .. Ita v, all( Qm. ft V um.
' Cf. supra, nurn. 119. 2 Cf. supra, p. 170 ad 1
3 Cf. Liber de causis, § 9 (p. 173). ' '
• De aniJTUJ, Jll, c. 4 (Ill, 468).
: Cf. De~ivin, nomin., c. 7, §2(PG 3, 870, PL !2'2, IJS4).
Cf. Anstot., De memoria, c. t (Ui, 494); De inletfl.
gentils, § 22 (ed. Baeumker, p. 27).
1 Loc. cit. (PG 3, 867, PL 122, 1153).
quantum ad satisfactionem appetitus ipsius. Nullo
enim modo potest om nino satisfieri appetitui ani-
mae nisi in e coniunctione cum corpore, ut habe-
tur ab Augustin o, Super Oenesim ad litterama
et quantum ad hoc statim per1icitur in coniunc~
tione. Dependet etiam quantum ad virtutem et
scientiam, et quantum ad hoc non statim perficitur
in coniunctione, sed per processum temporis
assequitur huiusmodi perfectionem adminiculo et
cooperatione corporis.
8. Ad hoc quod postea obicitur quod 'geniti
in primo statu essent perfecti quantum ad cogni-
tionem sensitivae' etc.: dicendum quod non est
simile de perfectione sensitivae et intellectivaeh.
Perfectio enim sensitivae a natura est, non sic
autem est de perfectione intellectus: dicit enim
Philosophus 9 quod sensus est a' natura ali~
qua, intellectus non. Propter quod natura sensifi.
vae existente in completione sua, et actus eiusdem
existit perfectus; perfectio au tern intellectivae
habetur per electionem et acquisitionem et acqui·
reretur k in statu prima, ticet maiori facilitate et
minori 1 tempore. - Ad i d m quod subditur, sci-
licet quod 'intelligimus, cum volumus' etc.: di-
cendum quod hoc n intelligitur secundum o quod
hoc quod dico 'intelligimus' copulat actum in-
te11ectusP in habitu. Loquitur enim Philosoph us
de actu inteliigendi qui est ex conversione vir~
tutis supra speciem habitam sive receptam in
anima; actus au tern sentiendi impeditur ex hoc
quod defectus est ex parte organi vel ex parte
medii vel ex absentia obiecti.
CAPUT Ill.
est quod illud quod est brutis praestitum, ratio-
nali creaturae ad hoc aptae sine demerito peccati
aliquo modo negaretur; ex hoc videtur quod
parvuli in statu illo nati statim habuissent usum
membrorum.
b. Item, duae sunt aetates in quibus minime
solent virtutes organorum humanorum sufficere
ad opera eorum exercenda, scilicet prima et ul-
tima, id est infanti\is et senilis: et hoc dico
in statu naturae lapsae; sed in statu naturae
• T add. outtm.
IS ul. v z rx, h s add. tf , p up. • z a,qufrttur;
Q RL rclilctt. " Ita VP (corr.), alii tf tnltl/utum. " V om.
' Lib. VII, c. ;n (PL 34, 369).
9 De antmu, II, c. 5 (Ill, 451),
°
1 Cf. Lombard., II Sent., d. 20, c. 4 (p. 400sqq.)i
Roland., Sentenl/ae (p. 122); s. Bonav., 11 Sent •• d. 20,
dub. 5 (II, 481l).
11 Ct. Auguslin., De peccut. merit. et Bapt. parvu/., I.
c. 38, n. 69 (PL 44, 1~).
 DE PI!OLJS PROPAGATIONE.
721
conditae, quantumcumque esset aetas provecta
bene a sufficeret_ virt~s organorum ad opera eoru~
4
· Item, mamillae datae sunt matribus a 03...
exerce~da; pan ratwne videtur quod, quantilla tura; ergo in statu i11o fuissent necessariae et
0 0
fuisset aetas, in statu illo sufficeret ad idem vel ~ frustra, tum natura nihil agat frustral; ergo
quare non? ~~~s~ent deputatae ad officium si¥e opus lacta·
· 1· 't b hams parvulorum. qui propter debi1itatem illorum•
c. Item, m 1rm1 as fnem rorum in parvulis, unde t d
. . e entium carentiam sic nutriri habent nee-......
irnpo ten tes sun t ex1re m opera sua in statu na.. ...;,_.
turae Japsae, congruit ipsi statui in quo ani mae er~o quantum~ ad hoc consimiles essent in infir~
quae sunt corporum perfectiones, sunt infirmae:, mltate parvuhs natis in statu naturae lapsae·
A . 1 eadem ratione et in aliis quae statum circum~
unde u gust 1nus : c Propriae infirmitau mentis stant infantilem, ut videtur.
congruit haec infirmitas carnis •. Ergo in statu Respondeo: Dicendum est, sine praeiudicio
ilia in quo non esset aliqua infirmitas animarum quod haec infirmitas, propter quam parvuli in statu'
non convenisset t: aliquo modo infirmitas huius~
d naturae lapsae non possunt assurgere ad officia
modi; ergo geniti in statu ill a non habuissent b
mem rorum, est poena peccati. Unde, si primi
membra ita infirma quod non possent exire in parentes genuissent filios in statu innocentiae
officia sive opera il1is deputata. sicut quorumdam animaHum foetus, statim cu~
d. ltem, si aliquid delectabile in statu illo mavis- nati fuerint, habent usus et officia membrorum,
set appetitum parvuli alicuius nee~' haberet usum et illi similiter habuissent: ur1de statim gradi
membrorum quo illud posset/ comprehendere, possent et matres sequi et iuxta congruentiam
nonneE ex carentia sibi delectabilis et impotentia opportunitatis illius status aliqua officia mem-
pertingendi ad illud affligeretur? Et ita poena brorum exercere. Absurdum enim videtur ponere
praecessisset culpam; ergo etc. quod rationalis creatura, quae nunquam fuent
Contra: 1. Fortitudo et debilitash virtutis mo- vitio incurvata, sed praedita rectitudine iustitiae
tivae in corpore proportionatur qualitatl mem- originalis, aliquando modo bestiali contra usum
brorum: unde homines habentes membra soli- naturae propriae ambularet sicut faciunt modo
diora solent esse forti ores; sed parvuli tunc tern- parvuli qui, manibus et pedibus ambu1antes, se
paris membra tenera habuissent, cum essent de loco ad locum transferunt. Potest ergo dici
nobilis complexion is- magis enim solent esse te~ quod infirmitas moderna parvulorum, qua non
neri qui erant nobilioris 1 complexionis et melioris possunt assurgere ad officia membrorum, est
naturae: unde dicitur de Christo quod tenerrimus poena peccati et infirmitati originalis culpae atte-
erat propter nobilitatem naturae ipsiusk 2 - ergo statur. Et hoc videtur sentire Augustin us, in
videtur quod sicut parvuli nunc non possunt 1 11.1 libra De Baptismo parvulorum, dicens sic":
gradi propter membrorum teneritudinem nee pon- c Movet nos, si illi primi homines non peccas-
dus corporis proprii supportare propter eorum~ sent, utrum tales essent tilios habituri qui nee
dem debilitatem, slmUiter quod nee tunc. lingua nee manibus nee pedibus uterentur: nam
I
2. Item, nunc temporis slmut proficit virtus propter uteri capacitatem forte necesse fuit parvu~
corporis cum statura; sed, si homo stetisset, con- los nasci. Sed poterat •, scUicet Deus, • certe quod
similis fuissetm in parvulis" profcctus a parte ) multis etiam pecoribus praestiti~ quorum pull~
staturae illi qui nunc est; ergo videtur quod quamvis sint parvuli, neque' accedentibus cor~
similiter esset a parte virtutis; ergo videtur quod paris incrementis, etiam mente proficiant, quo-
sicut nunc parvuli in principia feruntur ab aliis niam rationalem animam non habent, tamen etiam
quasi impotentes terre se ipsos et post paulative" minutissimi et currunt et matres agnoscunt_ nee
vadunt et postmodum currunt, ita videtur quod sugendis uberibuscuraetopereadmoventuraltena,
et P tunc. sed ea ipsi, in maternis corporibus loco abdito
3. Item, vis generativa in parvulis quantum q posita, mirabili facilitate nover~nt. ~ontra homini
ad usum fuisset dilata tunc sicut et nunc nee nato nee ad incessum pedes tdone1 nee manus
fuisset r impotentiae tunc non posse generare ante saltern ad scalpendum habiles et, n~si. opere nu~
I
tempus praefinitum a natura sicut nee nunc; si~ trientis admotis lab~isx papil_lae ubens a~geru~tur,
militer videtur de motiva in aiHs membris, cum nee ubi sint senhunt et auxta se' 1acentibus
virtus ilia similiter pendeat a corpore. mammis, magis possunt esurientes flere quam

l Cf. Arlstot., De anima, Ill, c. 9 (Ill, 471).

1
Loc. cit, j 4 Capp. :n et 38, nn. 68 et 69 (PL 44, lMI).
2 Cf. S. Bonav., 111 sent., d. 16, a. I, q. 2 (Ill, 349).
 INQ. IV. TRACT. Ill. Ql!AEST. II. - 503.
722
sugere. Proinde infirmitati mentis congruit haec
omnino infirmitas corporis"· Ecce quod plane
dicit quod haec infirmitas corporis congruit in-
firmitati mentis. Nee istud sent1re de statu illo
debet difficile videri, cum multa maiori a admira-
tione digna ibi accidissent, ut parvulos in aetate
tenerrima sine veste vel indumento, pariter et
tecto, absque omni difficultate quasi feliciter vi-
vere sine strato et stramento sedere et decubare
et aita multa huiusmodi quae nos latent Sed vix
creduntur talia, quia horum contraria consuetu-
dinis sunt. Unde A u gust in u s~ IX Super Ge-
nesim 1, loquens de iis quae accidissent homini si
sine peccato vixisset, dicit: « Qui haec fieri po-
tuisse non credunt, nihil aliud quam consuetu-
dinem naturae, iam post peccatum poenamque
hurnanam sic currentls, attendunt. Non autem in
eorum genere nos esse debemus qui non credunt
nisi quod videre consueverunt •. Potest ergo con-
cedi quod parvuli in statu illo habuissent usus
naturales pedum et manu urn et linguae quantum ad
gustum. Cum enim lingua congruat in duo opera,
secundum Phi I o sop hum 2 , scilicet gus tum et
interpretationem, habuissent usum linguae quan~
tum ad gustum, qui naturalis est et ad esse;
quod autem quantum ad interpretationem, non
definio, cum usus ille non sit ita naturalis neque
ad esse, sed quodam modo ab acquisitioneb et
ad bene esse. Concedendae ergo sunt rationes
quae adductae sun1 pro parte ista.
[Ad obiectaJ: I. Ad illud quod primo obici-
tur contra hoc, scilicet quod • propter teneritudinern
membrorum et debilitatem neque gradi possent
neque pond us corporis proprii c portare': dicen-
dum quod, 1icet membra habuissent tenera, mi-
nime tamen passibilia vel omnino impassibilia,
eo modo quo supra determinatum est de corpore
primi hominis 3• Unde nullam laesionem incurris-
~ent, q~antumcumque fortiter fixissent d pedem
m grad1endo. - Praeterea, quia corpus omnino
tuisset animae subiectum, maiorem recepisset vir-
tutem a sua viviticativa et regitiva, scilicet anima,
tunc quam nunc: unde suttecisset virtus tibia rum
ad corpusculum suum supportandum. --- Prae-
terea, natura corporalis in statu illo maioris erat
virtutis quam in statu naturae Japsae.
. 2. Ad. aliud dicendum quod, quamvis profe-
CJsset VJ~us corporis proportionaliter profectui
statu.rae etusdem tunc sicut t nunc, non tamen
sequttur quod tunt fuissent tantae debilitatis
1 Cap. 3, n. 1 (Pl... 34, 395).
2 De anima, Jl, c. B (Ill, 456).
3 Cf. supra, num. 4.69.
quantae sunt nunc. Ratio autem ilia non concludit
nisi ordinern in progressu virtutis a minori ad
maiorem tunc sicut est nunc. - Si autem
obit i at u r quod ab eadem imperfectione in cepit
statura tunc et nunc, ergo ab eadem imperfectione
incepisset virtus tunc et rtuncl- potest re--
span de r i vel per interemptionem, quia perfec-
tioris staturae fuissent tunc quam nunc; vel per
dissolutionem similitudinis, quia, licet consimilis
esset capacitas uterorum maternorum tunc et
nunc, propter quod oporteret tunc natos et nunc
ab eadem c impertectione staturae incipere, non
tamen fuisset consimilis virtus in corporibus
status ill ius h et istius, quia virtus naturalis fuit
fortior tunc quam sit nunc, nee tantam recipit
nunc virtutem corpus a sua regitiva, id est anima,
quantam recepisset tunc. Propter quod non se-
quitur, si ab eadem imperfectione staturae ince-
pissent tunc et nunc, quod propter hoc incepis-
sent ab eadem impertectione virtutis.
3. Ad hoc quod obicitur 1 per simile de vir-
tute generativa, dicendum quod non est simiJek:
virtus enim generativa habet a natura determi-
natum tempus et statum exitus sui in esse, quia
antequam homo sit perfectus aetate convenienli
et virtute sufficienti, non potest exire in actum
generativae. Unde actus iste non est nisi hominis
perfecti. Unde Phi 1o sop h us 4 : « Unumquodque
perfectum est, cum attingit propriae virtuti •. Se--
cundum au tern Phi I o sop hum 5, tunc dicitur ali~
quid attingere propriae virtuti, quando producit 1
in esse tale quale ipsum est. Et hoc insinuatum
est, cum dicitur Gen. l, 28: Crescite et multipli~
camini; crescere m enim in virtute et statura opor~
tet prima et post multiplicare sibi consimile.
4. Ad illud quod ultimo obicitur potest
dupliciter responderi. Uno modo sic: quod, etsi
parvuli in statu illo n essent edentuli et indigerent
alimento lactis materni o, non propter hoc se-
queretur quod carerent usu pedum vel manuum.
Videmus enim pullos animalium indigere huius-
modi alimento, non tamen carent usu pedurn:
unde ista non consequenter se habent • uti Jacte
materno' et • carere usu membrorum '; unde non
sequitur: 'fuissent consimiles parvulis genitis in
statu naturae lapsae in hoc, ergo in aliis'; haec
enim et alia non se habent consequenter si-ve con-
vertibHiter. - A\io modo did potest quod non
nati fuissent edentuli, sed muniti dentibus sicut
multi foetus brutorum. Omnino enim absurdum
• P add. lnterl. tl; Y om. tlu•dtm.
1 Sf om.
1 U produc/lu.r. ,. ST crtlcltt.
.. z 0111·
4 3
Metapll., IV, c. Hi (II, 527 sq.); Pllys., VII, c.
(II, 337).
5 De a/lima, !(, c. 4 (In, 448).

vi~etu~ quod corpus illud, _in quo omnia torpora
ammahu~ habent corn~let10ne~ et propter quod
sunt omn1a. corpora h_uiUsmodt, defi<:e.ret ab ali·
qua perfechone quae tn corpore animalis reperi·
tur, sin~ .demerlto peccati • Praeterea, usi fuissent
1
et nutnh essent fruc~ibus paradl~i, quorum qui-~
da~ forte ~rant ten~r~ores et mag•_s parvuli~ con-
gr.U1, et QUidam sohd10res et mag1s convementes
QUALES FILJOS OENUISSENT PRIM/ PA~ENTES QUAN"TUM AD SEXUM '·
equitur inquirere quales liberos genuissent
S quantum ad sexum. Quaeritur ergo utrum tot
generassent Ulios quot filias vel plures filios quam
filias vet e converso. Et haec quaestio d non est
solummodo de genitis a primis parentibus, sed
universaliter" de genilis in statu illo.
Quod autem tot generassent ftuos quat nuast
vJdetur sio: 1. Natura sic processisset in gene-
rando sicut earn Deus instituit; sed Deus, cum
produxit naturam humanam, produxit masculum
et feminam in pari numero 3 ; ergo similiter et na-
tura in pari numero/ eos multiplicasset.
2. Item, generatio hominis non poterat conti-
nuari nisi per masculum et teminam, et ita ne-
cessaria est ad generationem mulier sicut et mas-
culus; ergo videtur quod natura intenderet ae-
qualiter utrumque sexum; sed sicut intendebat,
multiplicabat; ergo etc.
3. Item, sicut vir intendit se salvare in simUi,
scilicet in viro quem generat, sic et mulier in
consimili, scilicet in muliere; sed natura aeque
bene esset ordinata in muliere sicut in viro; ergo,
si vir non frustraretur sua intentione, similiter
nee mulier; ergo quot conciperet masculos ad
conservationem sexus viriJis, tot conciperet femi-
nas ad conservationem sexus muliebris.
4. Hem, in statu innocentiae sicut quilibet come-
deret, ita quilibet prolem multiplicaret, cum omni-
bus esset dictum 4: Cresc/te et multiplicamini etc.;
ergo quilibet haberet uxorem; si ergo matrimo-
nium requirit quod sint duo in carne una~. totes-
sent viri quat mu!ieres nee plures nee pauciores.
Contra: a. Sicut dicit Phi I o sop h us, in libro
De animalibus6, • femina est mas occaslonatus •;
'" V om. b lfa V, alii ill(l. • V ratio.
1
V vtrlll. t P (eon.) p(urlts.
I Cf. supra, p. 719, ad 5.
2 Cf. S. Bonav., II Senl., d. 20, a. un., q. 6 (II, 485sqq.),
ubi mutta sequentlum verbolenus occurrunt, oJJilssls ar-
gum. d-g.
3 Ct Gen. I, Z/.
4 Gen. I, 28.
Dl! P~OLIS P~OPAOATION£. 723
adultis. Non enim reperitur scriptum quod aliquod
aliud a genus alimenti a fructibus paradisi in statu
iUo homini concederetur ante lapsum. Nee propter
hoc frustra essent ubera data mulieri sicut nee
data sunt vlro frustra, sed essent ill I a data ad
decorem et integritatem corporis humani. Et haec
responsio c videtur mihi magis appropinquare veri-
tati et magis co.nsona esse nobilitati iltius status.
CAPUT IV. 504
ergo videtur esse praeter naturae intention em; sed
tempore naturae institutae, cum natura esset recta,
nihil produceretur praeter intentionem ipsius; ergo
videtur quod nulla mulier generaretur vel saltern
paucae; igitur plures essent viri quam mulieres.
b. Item, sicutt vult Pltilosophus7, • natura
semper desiderat quod melius est •; sed sex us
virilis perfectior est et melior quam sexus muJie-
bris; ergo natura magis desideraret generare h vi-
rum quam mulierem; si ergo sic produceret se~
cundum quod desideraret, plures produceret viros
quam mulieres.
c. Item, generatlo maris est propter vigorem
virtutis generantis et seminis decisi, sicut dicunt
Naturales et Medici 8 ; sed in statu naturae insti-
tutae virtus generativa et semen decisum com~
pletam et sufficientem haberent virtutem; ergo
semper vel pluries masculos generari contingeret.
d. Item, quando semen viri praedominatur se-
mini mutieris, tunc ad propriam naturam trahit
et convertit; sed secundum ordinem naturae mas-
culus potentior est femina; ergo stante natura
semper vel pluries vinceret semen virile 1 ; ergo
plures .t generaret natura masculos quam mu-
lieres.
e. Item, eisdem rationibus potest ostendi quod
tantum viri fuissent geniti tum propter vigorem
maiorem virtutis generantis et seminis decisi, tum
propter dominium seminis virilis, tum pr~pter
appetitum naturae qui semper fertur ad tllud
quod melius est. . .
f. ltem, videtur quod tantum femmae gemtae
fuissent, sic: Ut habetur a B. Augustino, sex~s
muliebris devotior est sexu virili; vocat emm
sexum femineum sexum devotum, in Sermone de
,s mullrr. 1 R om. tf/tO-· llllmtto. • Rom. 'l1•P, alii Pill.
~ v hoc ldto pro II, q.
: r;n:v,~;,;:· general., 11, 3 (Ill, 352).
c.
1 De general. el corrupt., II, c. 10 (ll, 465).
& ct. Arlslot., De animal. gtntrat., IV, cc. 1 et 6 (Ill,
392aqq., ~sqq.); Av\cenna, Conon, Ill, Fen 21, tr. \,
'· 12 (p. 916)
 INQ, IV. TRACT. Ill. QUAEST. II. - 504.
724
Assumptione B. Virginis 1; si ergo de:otio est
maxima dispositio et optime praeparatona ad gra-
tiam obtinendam et ad obtentam perficiendam et
per consequens ad excellentiam gloriae cumulan-
dam, videtur quod feminae erunt excellentiores
in gloda quam viri. Si ergo convenit divinae pro-
videntiae, quae omnia optime disponit, itlam civi-
tatem supernam personis gloriosis reparare, et
quanto personae, quibus reparabitur, sunt glorio-
siores, tanto gloriosius reparabitur, videtur quod
sol urn person is sex us feminei reparabitur; sed,
si in statu innocentiae non essent personae a ali-
quae genitae nisi per quas repararetur civitas
il1a, ergo etc.
g. Ad hoc persuadet exemplum B. Virginis, ad
cuius perfectionem nulla persona virHis sexus,
quae fuit pura creatura, pervenit neque habuit
aptitudinem perveniendi, cum tantae erat sancti-
tatis quod maior sub Deo non poterat intelligi.
Unde Anselmus 2 : .. Quiab decebat ut illius ho-
minis conceptio de matre purissima fieret, decens
erat ut ea puritate, qua maior sub Deo nequit
inte\ligi, Virgo illa niteret' "· Probabile enim est
quod qui unicuique dat secundum propriam vir-
tutem, Matth. 25, 15, quod, si alius fuisset tantae
virtutis, id est tantae capacitatis gratiae, quantae
fuit ilia, tantam illi dedisset.
Respondeo quod huiusmodi quaestiones, quae d
non probantur auetoritatibus neque rationibus evi-
dentibus, Iieet euriosae videantur, non sunt par-
vae utilitatis. Unde Hugo, De sacramentis 3, ubi
ponit quaestionem de qualitate genitorum in statue
innocentiae, dlcit: .. Quae! nee auetoritas probat
nee ratio arguit manifesta, inter dubia relinquun-
tur; tamen etiam ista non inutiliter aliquando in
quaestionem admittuntur, ut vel inveniatur quod ve-
rum est vel saltern quod falsum est non credatur "·
Et~" de hac quaestione diversi diversa sentiunt.
A. Quid am enim sentiunt quod, si stetissent
parentes nostri, quod aequalis fuisset mul-
tlplicatio virorum et mulierum, et huius
t~\e~ ponunt rationes. Unam scilicet ex parte
hnts ad quem, scilicet talem: Quia distinctio
sexuu~ esset pro~ter multiplicationem generis
humam et complehonem numeri electorum et illa
multiplicatio ad omnes spectaret et hoc solum
secundum legem matrimonii, in qua tantum una
----·--- ----------
, Z :/ oo;; V ; T q~od ' Ita VP (torr), alii add
R ll4d ho~ • V add lUll
1 Pseudo.Augustin., &rmo 208, n. 11 (PL 39, 2134).
~ D_e cone. virg., c. 18 (PL 158, 451).
l1b. I, p. 6, c. 22 (PL 176, 271).
4 7 Cf. lsidor., Etymol., XII, c. I, n. 60 (PL 82, 43J).
Avlcenna, Canon, I, Fen 2, doctr. 2, c. 14 (p. 102}.
6 Ct. Augus-tin., De civil. Dei, XII, c.~ (PL 41 374)·
De Trlnil., Ill, e. 8, n. 15 (PL 42, 877). ' '
6 OloSiiO ordin., in h. 1., ap. lyran., ex Hierouymo,
erat unius, necesse est, si stetisset natura, tot
fuisse mulieres quat viros, cum nulla mulier ca-
reret viro .et nullus vir careret uxore nee una
csset plurium nee plures unius.- Aliam ponunt
ex parte principii, scilicet talem: Cum au-
tern multiplex sit ratio quare variatur generativa
in actu generandi, una surnitur ex parte animae,
Vis enim generatfva multum conformatur acci-
dentibus animae et imaginationibus, secundum
quod per experimentum patet 4 : nam ex memoria
delectationis frequenter fit excitatio pruritus car-
nis et ex imaginatione forti in somnis fit effusio
seminis sicut ad praesentiam mulieris, et vis
formativa, quae est praecipua virtus in semine
multum adiuvatur ab imaginativa, secundum quad
exempla ponuntur et sunt in Sacra Scriptura et
etiam h in medicina, ut patet in 1 ovibus lacob5,
Gen. 30,37-43, et hoc asseritur ibidem in Glossa
et exemplis ostenditur. Dicit enim sic 6 : « Nee mi-
rum hane in conceptu feminarum esse naturam,
ut qualem eonspexerint sive mente conceperint
in extremo voluptatis aestu quo concipiunt, so-
bolero tal em procreent, cum k hoc ips urn in
equorum gregibus et 1 apud Hispanos 7 dicatur
et Quintilianus 8 , inm controversia qua aceu-
satur matrona quod Aethiopem peperit, pro de-
fensione Hlius argumentetur hanc conceptuum
esse naturam quam supra diximus 9 • Et scriptum
reperitur in Hbris Hippocratis quod quae-
dam suspicione adulterii fuerat punienda, cum
pulcherrimum peperisset, utrique parenti gene-
rique dissimilem, nisi memoratus medicus sol-
visset quaestionem, monens quaerere ne forte
talis pictura esset in cubiculo 1 qua inventa, mu-
lier a suspicione liberata est~. Non saturn au-
tern 11 variatio generationis accidit a parte virtu-
tis anima lis moventis et imaginantis in statu na-
turae lapsae, sed in statu institutae potius. Tem-
pore enlm naturae institutae, in quo corpus
subiectum erat animae, cum vir intenderet et
vellet o generare virum, ex hoc quod imaginare-
tur virum, vigoraretur virtus naturalis in agendo
et esset semen maioris virtutis et generaretur
sex us vigorosus sive maseulus i quando vera
vellet et imaginaretur generare sexum femineum,
tunc minus forti impressione ageret in naturam
inferiorem corporalem et tunc semen esset minus
tnt~lf/gt quod F c.xp d z Ulll.
• P om. I. 1. 1 Z quod. ~rom. 1o. v om.
N R add. tal. , v om. ~. ~
Liber hebraic. quaest. In Oeneslm, c. 30 (PL 23, 985) et
Augustlno, /11 Heptat., n, 93 (PL 34, !572).
8 Cf. Calpurn. Flacc., Dec/amationes, n, 2 (Inter opp.
Qulnllllanl VI, M6sq.).
11 Hucusque ex Hleronymo, toe. cit.; sequentla ex .Au·
iliUijiJno loc. ell.

forte et generaret.ur .sexus femineus. Et ideo in
tempore naturae mshtutae generatio maris et fe-
~inae sub_esset ~oluntati rationali. Et quoniam
d1ctaret ratio omnia facien~a esse ordinate et tot
producere mulleres quat Vlros et quilibet vir h _
~eret ad~utoriu"! sim_~Ie_ sibi
1
secundum exige:~
Q
ham teg1s matn~onu, 1deo tunc viros et mulie-
res produceret m numero aequali. Nunc aute
quia generativa non omnino subest virtuti a:~
~ali .sive imaginaUvae nee etiam rationali, lic;t
et ahquo modo conformetur, sed magis variatur
propter alias causas quae in aliis scientiis deter-
minantur, hinc est quod non est certa deter..
minatio numeri in viris nee in mulieribus gene--
randis. lis ergo rationibus dicunt quod, si ste-
tisset homo, in aequali numero fieret multipli-
catio virorum et mulierum.
[Ad oblecta]: Hanc ergo sustinentes opinionem
ad obiecta in contrarium sic possunt respondere;
a. Ad i1lud ergo quod prima obiciturquod 'fe-
mina dicitur mas occasion at us': dicendum 2 quod
Philosophus non vult dicere quod femina sit
praeter naturae lntentionem, sed quod virtus natu-
rae ali quem defectum habet in produttione mulieris
respectu productionis viri; ille autem defectus non
repugnat ordini naturae, sed potius salvat. Se-
cundum enim ordinem naturae sicut producuntur
in eadem corpore quaedam membra magis for-
tia, quaedam minus, sic producuntur in eadem
specie quaedam individua unius sexus, quaedam
alterius. Et, licet ille delectus qui ordinem natu-
rae corrumpit, utpote est i!le qui est causa defect us
rnembri vel bonae comp1exionis, sit b praeter na~
turae intentionem, generatio tamen mulieris non
est praeter naturam nee contra naturam c, sed se~
cundum naturam.
b. Ad i It u d quod ohidtur quod 'natura sem..
per desiderat illud quod melius est': dicendum
quod non intelligitur quod semper desideret me-
lius simpliciter, sed melius in ordine. licet autem
sexus masculinus melior sit in se quam femineus,
non tam en esset d ita sufficienter sal us naturae
in solo virili sexu sicut est in virili et muliebri,
et ideo natura desiderat magis utrumque quam
alterum solum.
d. Ad ill u d quod obicitur quod 'semen virl
praedominabatur semini mulieris' etc.: dicendum,
quod hoc verum est. Nunquam enim, proprte to-
quendo, semen mulleris praedominatur semini
viri; quandoque tamen semen viri t adeo debilis
... L om. ~ V om., z /ft. • L om. 11. c. 11.
V ma~:l•; T
1
om. natura.
1 Cf. Gen. 2, t8.
2 Cf. supra, num. 468 et p. 621, gd l.
3 De tJn/mal. general., I, c. 20; II, c. I et IV,
(Ill, 338sqq., 344aqq. et 401sqq.).
DE PROLIS PROPAOATIONE.
725
~irtutis est. quod magis est idoneum ad produc~
ttonem muheris quam viri: sicut enim vult Ph·-
l~sophusl, principaliter mavens in generation~
Slve viri s~v~ mulieris, est semen virile. Et ide~
semen muhens, proprie loquendo, semini viri non
praedominatur; dicitur tamen praedominari pr
ter d~bilitatem seminis viritis, qua accedit ad c~~
for~u~atem seminis mulieris. Licet tamen hoc non
accldJsset in statu naturae conditae secundum
n~turam ut erat natura, tamen quando vir ima~
g1~aretur et vellet generare sexum femineum, tunc
mmus forti impressione ageret in naturam infert<r
re~ corporalem et tunc semen esset minus forte
rattone praetacta et generaretur mulier •.
~~· Et per hoc patet responsio a d a l i u d quad
obJcltur de fortitudine ca1oris et virtutis. Gradus
enim ibi fuissent secundum ordinem rationis et
secundum exigentiam finis, ita quod vir aHquando
operaretur actione magis fortificata in productione
vir~ aliquando minus fortificata in productione
mulieris.
B. Aliqui autem aestimant quod mulier
semper geminosl conciperet. ita quod
pars dextra attraheret quod est maioris virtutist
de semine ad generationem viri et pars sinistra
quod est vlrtutis debilioris ad generationem fe--
minae. Secundum istos facile est ad ea quae sunt
obiecta respondere.- Sed quia hoc non vi-
detur consonum rationl, ideo modus sot-
vendi praehabitus .5 magis videtur tenendus.
C. Alii aliter sentiunt, scilicet quod pluries"
genuissent fllios quam filias, hac ratione:
a. Ut habetur ab Augustino, XIV De civitate
Dei, cap. 10 6, completo numero electorum danda
erat i\lis vita angelica, quae est vita perfectae beati-
tudinis; sed, stcut habetur ab Augustino, lX Su~
perOenes{m 7.data fuit mulier viro in adiutorium ad
filios procreandos; dicit enim: • Non invenio ad
quod adiutorium facta sit mulier viro, si pariendi
causa subtrahitur •. Sed constat quod geniti ex ul-
timis parentibus, ex qui bus genitis compleretur nu-
merus electorum, nuptiis non uterentur; ergo nulla
fuit necessitas viro adiutorii mulieris; ergo cessare
debuit procreatio mutierum nee deberet aliqua ge-
nerari ab ultimis parentibus, sed viri solummodo.
b. ttem, natura semper appettt producere id quod
nobilius est in genere suo et maxi me 1 natura
bene ordinata, et si quandoque appetit producere
id quod est minus nobile, hoc est quatenus est
v S om •
• Tom. • 5 om. q. t. ~. •· ! V ttm:IJW.J.
• Cf. supra, p. 124b.
.5Cf. supra, sub Rtspondeo et ad d-e.
a Cf. PL 41, 417.
7 Cap. 5 et c. 1 (PL 34, 396aq.); ct. supra, RUDI. <\63.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. II. - 504.
726
ad itlud qvod nobilius est. Unde, si natura in-
stituta appeteret producere mulierem, hoc fuit
quia mulier deberet esse adiutorium viro ad sal-
vandum ipsum in a consimili; cessante ergo ne-
cessitate huius adiutorii, sicut fuisset in pro-
ductione ultimo genitorurn, nullus erat appetitus
naturae ut mulier generaretur; ergo nullus ul-
timo genitorum debuit esse mulier.
c. Item, hoc idem potest ostendi per appetitum
et voluntatem generantium. lrrationabilis b enim
esset eorum appetitus et voluntas, si .::, cessante
causa quare mulier data erat viro, appeteretur eius
productio in esse et non potius vir, qui esset nobi-
lioris conditionis et dignitatis maioris. Si ergo in d
statu innocentiae neque ex parte naturae ut esset
natura neque ex parte naturae ut esset rationabi-
lis, fuisset deordinatio e in appetitu neque fru-
stratio in effectu, videtur quod ultimi generantes
tantum filios genuissent vel saltern pluries!.
d. Si au tern diceretur quod et tunc debuit
natura appetere quod generaretur mulier, quia
meHus salvaretur int utroque sexu quam in vi~
ri\i tantum- hoc supposito, saltern deberet
appe1ere quod persona virilis sexus frequentius
generaretur, cum melius salvetur natura humana
in eo, tamquam in nobiliori et digniori, quam lin]
persona sexus muliebris, et ita plures fuissent
mares quam feminae.
[Ad obieetaj: I. Ad illud. quod primo obi-
dtur quod 'natura sic processisset in generando h
quemadmodum Deus earn instituit' etc.: dicen-
dum quod hoc verum est ex parte generantium,
non autem ex parte generatorurn. Sicut enim Deus
instituit a.equales dlversi sexus ad muHip\icandum
cunsimiles in specie, similiter processisset natura
in generando aequates diversi sexus quoadusque
sufficerent ad multiplicandum numerum electo~
rum. Unde natura processisset in 1 generando
aequales ink diversitate sex us usque ad ultimos
generantes, • usque', dico inclusive: ad illos tan-
tum spectabat illud praeceptum 1 Gen. 1, 28: Cre-
scite et multiplicamini.
2. Ad illud quod obicitur quod 'generatio
non poterat continuari nisi per masculum et fe-
~inam • etc., iam patet responsio, quia natura
mtenderet virum et mulierem, quatenus personae
essent necessariae ad generandum et multip!i-
can~um .electos, sed illis sufficientibus satis pro-
babJie v1detur quod intenderet ilium sexum qui
est maioris dignitatis.
3. Ad iII u d quod obicitur quod • sicut vir inten-
d it et tunc intenderet in consimili salvare, id estm
all I : : Qln '5"- V
-----
nalur~ll{ • V ud " 5 u et om ntq.u
r S om:'· r. ;m. • LZ :a~d ~~~ l~llior "'V In pro I t
L om. h.. d. e.
I. rl. I., all! om. d. I. r T om I n q ,',
I Cf. t~upra, p. 724.1, sub Rt~pondeo, A.
viro, sic muller in muliere' etc.: dicendum quod
hoc non est generaliter verum. Natura enitn in
muliere, qua tenus potest, intendit sexum nobilio~
rem et tunc intenderet, nisi subesset voluntati
rationabili. Unde sufficientibus person is ad n mul~
tiplicationem numeri electorum, consonum es.t ra-
tioni voluntatem rationabilem velle magis fieri
generationem personarum sexus nobilioris et idem
appeti a natura obediente eidem.
4. Ad a I i u d quod obicitur quod 'in ilia statu
sicut quilibet comederet, ita quilibet generaret •
dicendum quod hoc falsum est. Non enim intende~
ret quilibet salvari in alia sicut in se, cum necessa-
rium esset, secundum divinam providentiam et dis-
positionem, generationem stare: suppositio enim
propositionis ponit generationem illius status pro-
cessisse in infinitum, quod simpliciter est fa!sum.
Ex iis patet rationes assignatas pro a Ji a
parte non esse magnae efficaciae. Ratio autem po-
sita ex parte finis 1 ponit multiplicationem activam
spectare ad omnes: quod falsum est, quia ex hoc
sequitur generationem debere procedere in o infi-
nitum. - Similiter patet de alia sumpta ex parte
principii 2, cum existentibus personisP quibus in-
tenderet, secundum divinam dispositionem, nu-
merum complere electorum, deberet voluntas ra-
tionabilis velle tales generari qui essent nobilio-
ris conditionis et maioris dignitatis.
Haec autem opinio videtur probabi-
lior et magis consona rationi et illius
status nobilitati conveniens.
f. Ad iII u d quod obicitur quod 'plures luis-
sent mulieres, quia sex us devotior' etc.: dicendum
quod 11, etsi sit sex us devotior, sex us virilis est
fortior' et constantior, sexus muliebris debi-
lior3; de facili enim assurgunt ad bonum et de
facili relabuntur, Viri enim, licet cum maiori dif-
ficultate assurgant, constantius stant; perfectio
autem gratiae est potius a constantia in stando
quam a facilitate in assurgendo. Unde illud bo-
num, quod est devotio in sexu muliebri, recom-
pensatur maiori bono in sexu virili.
g. Ad illud verbum Anselmi: cDecenserat
ut ea puritate, qua maior sub Deo neqult intel~
ligi "' etc.: dicendum quod est intelligere in Jn.-
tellectu et est intelligere in t re. Intelligere in '
11
intellectu est respectu veritatis quae potest esse;
intelligere in re respectu veritatis quae v est. Quod
ergo dicitur quod "maior puritas nequit inte1ligi •,
hoc debet intelllgi de intellectu x in re et hoc datur
inteHigi per hoc quod dicitur • nequit •: 'ne..
quit cnim intelligi' importat 'non quid intelligi'Y,
• V ordlnat/Q. I Z pluru. v s om. ~ V add. qllod. 1 ttt. V,
TSLur~m· P~ Lvs'Tdd~m''.",',',·,',",m.·,,,, ~ II•., ~~ ;t~Jnr~:
s; :;r /::!tllrdu" V ttln. :
v ..
2 Cf. supra, p. 724b.
 01! GRATIA PRIMO HOMINI IN CONDmONI! DATA.
1TT
Secundum enim veritatem nulla creatura pervenit i 11 u d quod subiungitur quod 'qui unicuique dat
ad B. Virginfs purltatem: nulla enim creatura secundum propriam virtutem, dedisset alii' etc.:
pura habuit maiorem puritatem quantum ad illam
dicendum quod virtus non a intelligitur ibi se-
pudtatem quae est per elongationem a peccato cundum quod est in sola potentia sive aptitudine
nee quantum ad i1lam quae est ex perfectione capatitatis, sed secundum quod est in effectu
virtutum. Habebat enim omnes virtutes in pleni-- operationis vel praeparando vel operando. Nun~
tudine, quia praerogativam in omnibus virtutibus, quam enim subtrahit Dominus beneficium coUa-
propter quod dicebatur plena gratia 1, secundum lionis gratiae, quin semper conferat plus et plus,
Hie ron y mum 2 , qua plenitudine solum ilia quae secundum quod aliquis plus. et plus operatur vet
fuit Christi rnaior erat. Quantum ad puritatem, quae praeparando se ad recipiendum gratiam vel coo-
est ex unione per caritatem cum Deo, nulla pura perando ad augmentum gratiae receptae. Quia
creatura ad eius pervenit puritatem; propter hoc igitur B. Virgo efficacissime et excellentissime
nulla intelligitur maior fuisse purltas iUa quae fuit operabatur in praeparando et cooperando, et Do-
B. Virginis. - Utrum Deus posset facere puram minus illi infudit gratiam abundantissime nee
creaturam praeditam maiori puritate, et intellectus alicuJ 6 alii tan tam, quia null us ita effectus est
capere, qui novit finito addere finitum, et sic dignus operatione praeparationis vel~ coopera-
multiplicare quasi in infinitum, non definio.- Ad tionis.

QUAESTIO 111.
DE PRIMO HOMINE QUANTUM AD GRATIAM.

TITULUS!.
DE GRATIA PRIMO HOIIIINI IN CONDITIONE DATA.

de primo homine quantum ad passibilitatem ' naturae et etiam

quantum ad prolis propagationem, sequitur determinare de ipso quantum ad
adiutorium gratiae :
Primo, de gratia in conditione data;
secundo, de gratia superaddita.
De primo quaeruntur tria: conditus luit in gratia et virtutibus aut in solis
Primum est • utrum primus homo
naturalibus; . · d· · ne ·
secundum t utrum potuit stare ex accepto m sm con 1110 '
tertium, ut;um ex accepto potuit proficere.
505
CAPUT I.
UTRUM PRIMUS HOMO CONOITUS FUIT IN GRATIA'·

et cupiditas; ergo alterum a semper .inest suscep-

utrum conditus fuit in
Quaeritur ergo prima
gratia sive virtute.
tibili nisi impediat tempus deternu~atum a n~­
tura, sicut, licet caecum eth videns smt contrana
immediata, tamen' neutrum inest. catulo ante_ no-
Quod slo, vtdetur: 1. Circa susceptibile con- num diem; sed spiritus rationahs non subJacet
traria sunt immediata virtus et vitium vel caritas
----
~ Z ~~oliftr, 'luod F oort. • f> (rorr.) ""· ,. V poui/Jilitattm; RL ont. ttiam. 'II• Y.
• V om.; L om. quod qul ... llltrllfRIIUr. 1 VT cuiU, S ft.
11 1
•Ill orn. 1 L .rtcUIIdO. f S altua. S om • .1. • t. '· d 2 (p 4b1) • S Bo-

I Luc. I, 28. m
2 Cf Pseudo-Hieronym., Epist. ad PauJametEusJo~h:;.,),
I 3 Cf Lombard., II Slnt., . 29' c. • ' •
nav., il Sent., d. 29, a. 2, q. 2 (11, 102sqq.), ubi plura
sequenHum verbotenua occurrunt; ct. au ta num. 1 ·
De As;umpl. B. M. V., c. .5 et c. II (PL .30, 127• e .
 INQ. IV. TRACT. 11\, QUAEST. Ill. TIT. I. - 505,
728
tempori, sed est quasi in horizonte aeternitatis et
temporis 1; ergo alterum contrariorum q~a: sunt se-
cundum ipsam, scilicet caritas vel cupJdJta~, sem-
per inest ei; sed non cupiditas: t~nc enmt .non
tuisset status innocentiae, sed peccat1; ergo cantas.
2. Item, Deus de sua a summa Hbera1itate
dat cuilibet J!rat1arn secundum eius capadtatem,
Marth. 25, \5: Dedit unicuique secundum pro-
priam virtufem etc.; sed anima Adae statim creata
et infusa corpori virili, non puerili, apta fuit re-
spectu gratiae; ergo statim habuit gratiam. -
Quod au tern statim ut creata est fuerit 0
apt a respectu gratiae, patet: Non enim fuit
imperfectiorc quam anima pueri baptizati, cum
creatus fuerit in statu virili et corpore incorrupto.
Nee po1est dici quod non obtulit statim gratiam,
alloquin non esset summe bonus, lac. l, 5: Qui
dat omnibus affluenter. Ergo, cum Deus offerret
ei gratiam, si noluit recipere, innocens non fuit;
ut enim dicit Augustinus2: .. Vera innocentia
est qua quis nee sibi nee alii nocet •; et, si in-
nocens fuit, statim recepit, quia aptusd ad reci-
piendum fuit.
3. Item, An s e I m us 3 : • Ideo homo non habet
gratiam, non quia Deus non dat, sed quia ipse
non redpit •; didtur autem non recipere eo quod
non praeparat se ad recipiendum; sed nulla est
melior praeparatio ad gratiam recipiendam quam
pura innocentia et recta voluntas; haec aute-m
semper fuit in prima homine ante lapsum; ergo
semper~ habuit gratiam ante laps urn; hoc esse
non posset nisi esset conditus in gratia; ergo etc.
4. Hem, Deus fecit creaturam rationalem, id est
hominem, ad lnhabitandum in ea 4, et hoc est
quod ipse Deus vult, scilicet habitare in ea
Prov · 8, 31: Deliciae meae esse cum filiis hom{~
num; habitare autem eius est per gratiam; quod
autem non inhabitat, prove-nit ex a1iquo vitio ex
part~ illius in quo vellet habitare; sed in prima
homme null urn erat vitium, immo omnimoda ido-
neitas ad gratiam; ergo etc.
5· Item, velle est actus voluntatis quem ipsa
se~per exercet, sicut lux lucere: unde voluntas
~nmi hominis statim act urn volendi exercuit · sed
tHud • veUe' fuit boni, quod esse non potest' sine
gratia, vel mali, quod non potest esse sine culpa.
ergo etc. '
~ T om_, in F ut &Qd. flit(
In F eat add. m&. • L om
G 1" uu P VT add. quod:
~ Cf. liber de causls, § 2 (p. IM).
. ~f. Pro~p. Aquita.n., Sent. ex Auguslino coliectae, n. I
QUI hber d1eitur etlam De vera innocenlia (Pl 45
3 Dt Cil.SU diaboli, c. 4 (PL 1!)8 333) 1859
" Cf. Alex. Hal., Summa theo/. '1 n~m LG-E.L
6 Diat. 23, c. 3 (p. 417). • ' · ·
' ).
6 Df sacram. christ. fid., I, p. 6, c. 12 (PL 176, 270).
6. Item, ut dicit Magister, II Sentenliarum'
et Hugo 6 , triplici I cognitione praedltus fuit prt~
mus homo: Creatoris sui et sui ipsius et rerum
propter se ipsum factarum, « ut quid deberet su..
periori, quid aequali, quid inferiori, non ignoraret •.
haec autem cognitio non poterat esse sine dilec:
tione; aut ergo diligebat se propter se aut Deum
propter Deum aut se propter Deum t aut Deum
propter se. Si diligebat se h propter se, ergo
creaturae, scilicet sibi, inhaerebat propter set·
ergo per definitionem eius quod est' frui' fruebatu;
creatura; hoc au tern est peccatum. Dicit autem 1c
A u gust in us, in libro 83 Quaestionum 7 : • Om-
nis humana perversio est, quod etiam viti urn vo--
catur, fruendis uti velle atque utendis frui ... Si
se propter Deum, sed haec dilectio est perfecta
caritas, ut habetur a Bern a r do, in libra De
amore 8 et similiter De diligendo Deo 9• Si Deum
propter se, ergo se magis: « unumquodque enim
propter quod 1, illud magis 10 ,.; hoc au tern est pee~
catum. Si Deum propter Deum, haec ditectio est
caritatis; et ita necessaria sequitur quod aut ha-
buit caritatem aut erat in peccato, et ita ut prius.
7. Item, ut ostendit Phi I o sop h us, in Meta-
physico sua 11 , actus melior est potentia, et ideo,
cum aliquid est in actu, melius est quam cum
fuerit in potentia tan tum; ergo, cum voluntas in
statu innocentiae potuerit in aliquem actum bo-
num, melior fuit voluntas Adae exercens illam
actionem quam non exercens; ergo, cum nihil
faciat se rnelius, non potuit po1entia il1a exire in
actuAl nisi adiutorio melioris educentis earn in
actum; nihil au tern in creaturis m melius voluntate
praeter gratiam; ergo tantum per gratiam 11 Dei
adiuvantem potuit tunc o voluntas in suum actum.
8. Item, divina bonitas, quae summa est, HaP
apta est diffundere se ad perficiendum q creaturas
spirituales ut ad perficiendum corporales et non
minus hoc illi congruit; sed constat quod prirnus
homo conditus fuit perfectos in corpore; a si·
mili videtur quod factus fuit perfectusr in anima;
animae autem perfectio est ab informa1ione gra-
tiae; ergo etc.
9. Item, anlma primi hominis condita fuit in
perfectione scientiae; unde Hugo 12 : .. lpse prim us
homo et secundum staturam corporis et secun-
dum statum mentis• perfectus mox condituS est•.
g l. uut. a. •· II· o.,
,. S o1n. I· t. P·l·
7 Quaest. 30 (PL 40, 19).
8 Potlus Gulielm., Abbas S. Theodericl, De conteniP1·
•
Deo. c. 4 (PL lB4, 372).
I g Cl. c. 15, n. 39 (Pl 182, 998),
IO Arlatot., Anal. Poster., J, c. 2 (1, 123).
I 11
12 De
Lib. VJIJ, c. 8 (IJ, ~). S
sacrom. christ. nd .. 1. n "' ,. '»i fPL 116. 11 )
 DE GRATIA PRIMO HOMINI IN CONDITIONE DATA.
A s~mili videtur quod in perfec«one virtutis vel
grahae, vel a quare non?
to. Item, ilia qu.ae fecit Deus propter hominem
sustentandum, feclt perfecta et completa in ge-
nere suo: unde arbores perfectas fecit et fructu
~bundant_es. Quod pa1et per hoc quod exposuit
dlas usUill humano, homine formato, Gen. 2 l6·
Ex_omni l~gno paradisi comedetis etc. Ergo, ~u~
mator fuer1t cura Deo de homine et eius perfec-
tione quam de perfectione hulusmodi creaturarum
videtur quod fecit hominem perfectum scientia et
virtute, penes quae attenditur eius completio.
11. Item, Gen. I, 26: Faciamus hominem ad
imagi~em et similitudinem nostram; sed, sicut
expon1t Augustin us 1, et habetur ll Sententiarum
dist. 16 2, imago est in natura1ibus, similitudo i~
gratuitis; ergo homo fuit conditus in naturalibus
et gratuitis.
12. Item, Eccli. 17, 1: Deus de terra creavit
hominem, et post 3 : Vesfivit ilium virtute. Ergo
a primaria sui conditione fuit vestitus virtute.
13. item, Damascenus 4 : c Fecit Deus homi·
nem innocentem, rectum, virtuosum, sine solli~
cltudine, sine tristitia, omni virtute decoratum,
omnibus bonis ornatum •. Ergo videtur quod
homo in gratuitis fuerlt conditus.
Contra: a. A u gust in us, De carreptione et
gratia 5 : • Saluberrime conntemur quod rectissime
credimus Deum dominum rerum omnium, qui
creavit omnia bona valde, et mala ex bonis exo-
ritura esse praescivit et scivit magis ad omni·
potentissimam bonitatem pertinere etiam de malis
bene fa cere quam mala esse non sinere, sic ordi·
nasse angelorum et hominum vitam ut in ea
prius ostenderet quid posset eorum liberum ar·
bitrium, deinde quid posset suae gratiae benefi·
cium iustitiaeque iudicium •. Ecce aperte habetur
quod sic ordinavit divina providentia vitam an~
gelorum et hominum ut ostenderet prius quid
posset c liberum arbitrium, id est quid de natura
possent d et postea quid de beneficia gratiae. Ex
quo patet quod conditi erant in puris natura·
libus.
b. Item, status gratiae est status medius inter
statum naturae et gloriae; conveniebat ergo di-
vinae sapientiae, omnia discretissime et sine con·
fusione ordinanti, primo condere hominem in
naturalibus, deinde ornare virtutibus, tertio gJoria
perticere.
• S om. I· 11. • T vlsu.l. o y poult. "" V p0$$1/tl. • Z om.
1 Rd. • R 1110\>ll. I L 001 . d. 1 • • T dl&tlH!l. " L om.
I Cf. De splrltu tl anima, cc. 10 el 39 (PL 40, 786, 809).1
2 Cap. 3 (p. 380); cf. supra, num. 840.
3 Eccl. 17, 2.
4 De jlde or/hod., JJ, c. l2 (PL 94, 922).
a Cap. 10, 11 • Z1 (PL 44 , 932).
729
c. Item, magis convenit gratia cum gloria quam
natura cu~ gratia; sed In homtne gratia prae·
ced~t .glonam; ergo pari ratione, immo multo
fortJon, natura praecessit tempore donum gratiae.
d. Item, per gratiam fit matrimonium inter Deum
et animam i sed l!!x matrimonii est ut non fiat
absque mu!uo consensu; ergo videtur quod nulli
adulto gratia debeat dari nisi praecedat consen·
sus; si ergo Adam prius fuiP quam consentire
posset, ergo non simul habuit gratiam et naturam.
t. item, donum gratiae infructuosum est nisi
~ecognoscatur esse a Deo: nemo enim gratiam
m se reservare potest I nisi pro ilia Deo gratus
existat; igitur, si magis tenet rationem gratuiti
quod est' naturalibus superadditum quam quod
est naturaliter 11 inditum, et donum gratiae est
mere gratuitum, ergo videtur quod non ab ipsa
creatione, sed post donum gratiae fuerit homini t
collatum.
Respondeo: Circa hoc diversi diversa sentiunt.
Quid am 6 ponunt hominem primum fuisse con.
ditum in gratuitis gratum fac.ientibus.. Et ratio
quae movet .t eos est ex parte Dei perfecta li·
beralitas, ex parte hominis sufficiens idoneitas.
A Iii 7 ponunt ipsum fuisse conditum solummodo
in naturatibus, non in gratuitis gratum facien·
tibus.
Hot magis sustinendum est, quia magis est
rationi consonum et auctoritatibus probatum et
divinae excellentiae declarativum: excellentiae 1
dico, sci1icet maiestatis, saPientiae, bonitatis. De-
cebatm enim ut sic homo fieret ut in eo reluceret
magnificentia divinae 11 maiestatis, decor sapien·
tiae et ordo bonitatis, ut ratione primi laudaretur,
ratione secundi veneraretur, ratione tertii amare-
tur. Ad laud em maiestatis tacit quod prius
erat homo conditus secundum naturam, deinde
informatus per gratiam, ut in se recognosceret
gratiam esse donum Dei et 0 illam a naturalibus
distingueret et distinguendo non suae naturae
illam attribueret, sed conditori Deo. et ex hoc
gratias debitas Deo exsotveret et sic divina opt.-
tulatio non inaniretur, sed gloria opitulanti con~
ferretur. Et hoc est' quod vult Augustin us,
De natura et gratia 6 , dicens: .. Melius Dei causa
agltur, cum et Creator et Salvator agnosdtur 4
quam cum, defensa velut sana viribusque integris
creatura, opitulatio Salvatoris inanitur •.- Decor
etiam sapientiae manifestatur per boc quod
'R add. Ill. • Y om. sMpUadditwn •.. IUilaTallttr.
J R om.
• VT COIM&dtllf.
~ S ~otd. ' T om.
Ci Cf. Hleronym., In EpisJ. ad E'.pMs. 4, 30 (PL 26, 514);
Basil., Contra Eunomium, V (PO 29, 721): Augustin.,
De spirltu et Jittera, c. Z1 (PL 44, 229).
1 Ct. Lombard., 11 Stnl., d. 24, c. 1 (p. 419).
a Cap. 42, n. 49 (Pl. 44. nn.
 INQ. IV. TRACT. Iff. QUAEST. Ill. TIT. I. - 505.
730
homo gradatim et secundum process~m .tern~o-
rum ad perfectionem perducitur: sap1enhs_ emm
est singula a secundum tern porum opportumtatem
distinguere. Unde, cum Deus posset simul crea-
turas in esse producere, distinguere b et ornare,
maluit c prima in esse producere et post distin-
guere et tertia ornarc, ad suae sa.pientiae mani-
festationem 1. Similiter, Hcet posset homini simul
dare naturam, gratiam et gloriam, ut pulcritudo
ordinis salvareturd maluit primo facere hominem
in statu naturae bene inst;tutae et post addere
donum grati.ae, deinde superaddere comptemen-
tum gloriae.- Or do etiam bonitatls in hoc
manifestatur, quia divina bonitas sic suam bani-
tatem communicat rationali e creaturae ut non
tantum tribuat ei effectum bani, sed etiam po-
tentiam cooperandi quodam modo, ut sic per-
fectius communicet se creaturae huiusmodi. Et
ideo sicut noluit dare gloriam hornini quin prae-
cederet in hornine quodam modo meritum con~
digni per usum gratiae -- opus enlm caritatis
omnia meretur ex condigno - sic noluit dare
gratiam nisi praeambuto merito congrui per bo~
num us urn naturae, ut sic homo efficeretur glo-
riosior et laudabilior. Et hoc to tum spectat ad
summam bonitatem, cui us erat hominem facere
optima modo et ordine secundum comparationem
ad complementum gloriae. Deus enim secundum
legem communem requirit aliquam praeparatio-
nem et dispositionem a parte nostra ad hoc quod
infundat alicui gratiam sive in eo cui intendit, ut
in/ adulto, sive in alio adiuvante, secundum quod
contingit in parvulo. Et ideo gratia non fuit ho·
mini' concreata, sed dilatah fuit quousque homo
per actum et usum rationis quodam modo se
disponeret ad ill am suscipiendam, ut sic verifica-
retur illud Augustini in primo homine 2 : • Qui
creavit le sine te', non iustificat te sine te •.
11
Adhuc ad evidentiam quaesitorum notandum
quod gratla uno modo dicitur communiter, prout
comprehendit quidquid naturalibus est additum:
naturalibus, dico, quae sunt de generali constitu-
tione rei, sicut dicitur gratia habere bonum in-
genium, bonam eloquentiam et huiusrnodi. Alia
modo dicitur gratia quod est su.peradditum li-
bero arbitrio faciens et disponens ad rectitudinem
illius, sicut dicimus virtutes naturales mititatem
pietatem et huiusmodi. Tertia mod~ quod esf
superadditum libero arbitrio tamquam rectificans
et complens et elevans, et sic dicitur gratia quae
gratum facit, quia facit hominem Deo acceptum 1,
G SR ill 6,/orta, quod P corr. ~ S om. und<r.~~-.- - - - - -
1 S om. , Z Ill. a SR:Z dtlato, quod p corr.
/HI~tU ... fratuUir. • LZ coatrahtbalur. ~ R ul. , Ita p ·(co~r.), aU I ~::::i~l. ~~~~:mg. tl ldto rtctptum, quod Z t:lP·
t Cf. supra, num. 267-260.
2 Sermo 169, c. 11, D- 13 (Pl 38, 923).
3 De sacram. christ. fid., I, p. 6, e. 17 (PL 176, 274).
! quia con forme~. Cum_ erg~ quae~itur. utr~m pri~
m~~ homo fu1.t. cond1tus m gratta SlVe m gra-
tUitJS, potest d!CI q~~d, secu~du~ q~od prima
vel secunda modo d!Citur gratia, SIC fu1t conditus
in gratia sive gratuitis m, secundum quod tertia
modo, nequaquam. Similiter potest dici de virtu-
tibus quod virtutes naturales, et hoc secundum
congruentiam naturae integrae, habebat a sui
primaria conditione, virtutes autem gratuitas, ut
caritatem et huiusrnodi, nequaquam. Prim urn
patetperHugonem 3 ; dicit enimsic: •Siquae-
ritur utrum primus homo in mo prima suae con-
ditionis statu virtutes aliquas habuerit, nullatenus
ambigendo putamus affectus bonos et secundum
iustitiam ordinates naturae illius a sua prima
origine insertos, per quos ad bonitatem et iusti-
tiam exequendam naturali appetitu trahebatur 11 ,
et in iis quidem affectibus bonis naturales vir-
tutes constitisse, qui bus a principia natura ho~
minis fermata est et 0 instructa •. Secundum
patet per verbum Augustin i supra dictum, De
correptione et gratia 4• Conceduntur ergo rationes
pro parte ista.
[Ad obieeta]: 1. Ad prim u m, quo videtur
'quod conditus fult in gratuitis proprie sumptis,
quia contraria immediata sunt virtus et viti urn' etc.:
dicendum quod multiplex est status hominfs,
scilicet naturae simpliciter, sicut status conditio-
nis; gratiae, sicut status ille quo erat informatus
gratia; status culpae, scilicet status post lapsum,
status gloriae et poenae aeternae. Quia vera ali-
quis propter sola naturalia non meretur laudari
vel vituperari 5 , illi statui neque virtus neque vi~
tium debet attribui. Et propter hoc potest dici
quod homo P in illo statu, qui fuit pure natura~
lis, neque debuit dici habere vitium neque vir-
tutem; in aliis autemq statibus, qui currunt per
distinctionem meritl et praemii, dicendus est qui-
libet habere virtu tern vel vitium: status enim illi
digni sunt laude vel vituperio, quia respiciunt
meritum vel demeritum. -Ad iII u d quod sub-
ditur quod • anima rationalis non subiacet tem-
pori' etc.: dicendum quod, licet non subiaceat
tempori secundum substantiam, subiacet tamen
secundum actum. Ut enim dicit PhilosophuS 6 •
est a\iquid quod secundum substantiam et actum
est in momenta aeternitatis, a liquid quod secun-
dum substantiam et actum est in momento tem-
paris, aliquid quod secundum substantiarn est in
momenta aeternitatis, secundum actum in mo-
mento temporis, et hoc est anima rationalis.
1
1 /add ·tl ~T add. trto. 4 Ita VPZ (torr.), alii Stfllattlar. • VT ,:0~':~:
" Cf. supra, sub 1\tt. a.
~ Cf. Arlstot, EJhica ad Nicom,, 11, c. 5 (II, 18).
6 Liber de causls, § 2 (p. 1~)-
 DE G~ATIA
2. Ad a I i u d quod obicitur quod • Deus dat
omnibus 0 secundum sui capacitatem, quia dat
unicuique secundum propriam virtutem • etc.: di-
cendurn 1
quod capacitas sive virtus, secundum
quam Deus dat unicuique, non est in sola po-
tentia vel aptitudine, sed in praeparatione vet
dispositione per motum liberi arbitrii, quae qui-
dem praeparatio sive dispositio cadit in genus
meriti, scilicet de congruo. Cum iis intelligendum
est quod, Hcet Dominus sit summe liberalis, sua
tamen liberalitas in nullo praeiudicat ordini suae
sapientiae, immo liberalis est salvo ordine sa-
pientiae et iustitiae. Quamvis enim ab instant!
crcationis cuiuslibet hominis posset eum beati~
ficare b, tamen longo tempore tardat; similiter,
quamvis possit cuiHbet parvulo gratiam dare sine
Baptismate sicut cum Baptismate, tamen non
dat c. Et ratio huius est quod gloria d est bo-
num laudabi!e, ideo non dat nisi per meritum
laudabile, et ideo convenit earn dare praece-
dente aliquo merito. Similiter quando confert gra-
tiam, si confert adulto, cum gratia faciat haben-
tem dignum gloria, non confert nisi ad motum
liberi arbitrii, si habet usum; si vero non habet,
confert ad motum fidei alienae sive ad meritum
Christi: ideo secundum ordinem sapientiae non
statim debuit eis dare, sed expectare motum li-
beri arbitrii, quod et fecit. Patet igitur responsto
ad iII u d quod obicitur de liberalitate et habi-
litate, quia non fantum exigit innocentiam ut dis--
positionem, sed motum liberi arbitrii in adulto;
parvulo vero potest alienum meritum suffragari
sicut demeritum nocere.
3. Ex hoc patet responsio ad a I i u d quod se-
quitur, quia, licet anima Adae fuerit in pura in-
nocentia et recta voluntate, tamen, quia haec i/11
erant quasi naturaliter inserta sive naturae~ a
prim aria conditione insita, ut habetur ab H u-
gon e 2 , non erat sufficienter praeparata, sed re-
quirebatur ut processu temporis disponeretur
motu Hberi arbitrii in Deum et bono usu gratis
datorum, quo facto congruebat ut gratuita gra-
tum facientia apponerentur.- Quod au tern di-
e it u r quod ' nulla est melior praeparatio quam
pura innocentia et recta votuntas ': dicendum quod
hoc verum est quando haec insunt per motum
liberi arbitrii sive usu rationis disponente et
praeparante I ipsam anfmam et efficiente illam
dignam dignitate congruitatis.
• lb, P (corr ), alii add non ~ V add. tl. • Codd. add. q/1/fl.
: t;:m'· .~ Vpom. ~~~!.om /it:· v, ,.u; ::u:~."';i·fuJt p;tt ~;,~P (C:';:i.'.:um.fl/1
11
1
Ct. Alex. Hat., Summa theol., I, nuro. 64· loc eft
2 Cf. p. 730, nota 3.
4 Cf. supra, num. 168
3 · •
PRIMO HOMINI IN CONDITIONE DATA.
73!
4· Ad iII u d quod obicitur 'quod Deus non
in~abitat ipsam animam, hoc provenit ex vitio
allquo, etc.: dicendum quod ltoc non est gene·
raliter verum nisi extenso nomine defectus dica-
tur .vltlum. Unde in prima homine causa quare
stabm non lnhabitavit Deus animam illius fuit
defectus gratiae '• non viti urn ali quod, secundum
quod viti urn proprie 11 sumltur, scilicet pro culpa.
5, Ad iII u d quod obicUur quod 1 'velle boni
non potest esse sine gratia • etc.: dicendum quod
hoc verum est secundum t quod bonum dicitur
~eritorium; sicut enim dicit Hugo l, • ad ba.
mtatem et iustitiam exequendam naturali appe-
titu 1 trahebatur primus homo •. Ex quo patet
quod potuit velle bonum sine gratta.
6. Ad a II u d quod obicitur de multip!icl dl-
lectione sui et Dei, potest die! quod duplex est
dilectlo 4 : voluntarla pure natura lis et voluntaria
quae non est pure naturalis, sed est 111 deliberativa,
et utraque respectu sui et respectu Dei. Volun~
taria naturalis respectu sui est, qua quis diligit 11
summe se ipsum et sui conservationem, et illud
semper magis quod magis o est necessarium slbi
adesse, ut caput quam manum vel pedem: hac
dUectione moti exponimus alia membra pro ca·
pite, et haec di!ectio curva est et est commu-
nis nobis et bruHs. Respedu Dei est dilectt.o
naturalls, qlta dUiglmus summum bonum. Hat<:
au tern dilectfo est naturalls; dtcit enim B o e-
t hi us 5 quod am or et notitia summi bani na~
turaliter sunt inserta P humanae anlmae. lis di-
lectionibus neque meretur quls neque demere-
tur, quia natural! appetitu trahltur homo ad hoc.
- Uem, est q dilectio voluntarla deJiberaNva, quae
dividitur in concupiscentiam et amicitiam. Di-
Jectio amicitiae est qua appetimus bonum illi
quem diligimus propter ipsum, secundum quod di-
cit phi 1o sop h us 6 quod di1Jgimus amicos prop-
ter se, etsi nihil boni debeat nobis ab ipsis esse;
dilectio concupiscentiae, qua quis affectat bonum,
quia sibi bonum vel detectabile. Utr~ue ~odo
diligitur Deus: prima modo e.x conslderatt~ne
benefidorum eius, quibus constderatfs appebtur
ei bonum, etsi nihil bani debeat inde .prov~n.ire
appetenti; secunda modo cogifata suav1tate diJU~
appetitur et affectatur dulcedo illi.us et delectan
in illo. Huiusmodi autem delectahonem quaerere
in illo propter se non est peccatum; quae~ere
autem in alio est peccatum, propter se d1co.
"V ,U/a. • S llllfllnl, quod. t. tvrr. IS a.4d. u. 'T II.Nt/1.
Iaiii 'fl#t/lul. .. 111 VT. aiU tt: Z om. at JOIIIntarl4... ud.
1
I, Dt r:onsol. phi/08., 111, pr. 2 (PL 63, 724); cf. Alex.
Hal. Summa theol., 1, num. t08.
6 'ethir:a ad Nir:om., VIII, c. 2 (11, 92).
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. Ill. TIT. I. - 505.
732
Potest ergo did quod primus homo diligebat se propter Deum, sclllcet dilectione gratulta. Et sic
propter seD, scilicet amore amicitiae, non amore triplex est differentia: prima .e.st a parte tnodi
concupiscentiae "; sic au tern diligere se pro~t~r diligendi, secunda a. parte cogn1tionls dtsponentis
se non est frui se, quia frui se est delectan m sive principii, tertia a parte motivi. Et stc patet
se: quod est delectationis concupiscentiae. Utro- quod primus homo poterat diligere Deum dilec~
que r istorum modorum poterat prim us homo tione naturali, ratione qua erat in optima habiH~
diligere Deum, scilicet dilectione amicitiae et con- tate et rectitudine naturali respectu boni et ra~
cupiscentiae, nee tamen oporteretd ilium habuisse tione qua habebat cognitionem naturalem bene
caritatem sive virtutem aliquam gratum facien- disponentem ad hoc et ratione qua Deus erat sibi
tem, quia naturali dilectione poterat iis duobus summe bonus, non tamen hoc poterat dilectione
modis moveri in Deum. gratuita, quam concomitantur tres differentiae op-
Ad cuius evidentiam nota quod motus di- positae.
lectlonis sive di\ectio aliter est gratiae, aliter 7. Ad a I i u d quod obicitur quod 'melior fuit
est naturae. Naturae vero est, et rnaxime insti- voluntas Adae exercens atiquam actionem' etc.:
tutae, ex quadam habilitate et rectitudine re- dicendum quod voluntas non sol urn est vis sive
spectu bani; grat1ae vero est in quantum capti- virtus activa, sed est quasi instrumentum re-
vatur affectus in obsequium Christi diligendo, spectu sui maven tis. Ut enim dicit An set m u sma,
sicut intellectus per fidem sive credendo. Tunc voluntas est « instrumentum se ipsum mavens •;
autem captivatur intellectus in obsequium t Chri~ propter quod • nihil est ita in potestate hominis
sti 1, quando contra id quod ratio dictat, assentit sicut sua voluntas 3 •; propter quod a sua natura
primae veritati; sic et affectus quando id, ad sive virtute naturali potest exire in actum.- Quod
quod diligendum naturaliter inclinatur, amore autem dicit Phi I o sop h us n « melior est actus
Christi paratus est odire vel e converso, ut quando quam potentia •: dicendum, quod hoc verum est
id, ad quod o-diendum I naturaliter inclinatur, pa~ per se Joquendo; similiter voluntas melior est
ratus est amare, et talis est affectus g qui con~ exercens aliquam bonam actionem, per se Jo-
temnit honores, divitias et omne delectabile carni quendo, quam ipsa cessans ab eadem. - Quod
et amat odientes se et persequentes propter Deum; autem dicitur quod 'non potest facere se ipsum
et huiusmodi affectus non est a natura, sed so- melius': dicendum quod hoc verum est, praecise
lum a gratia: non tarnen in statu naturae condi- loquendo, secundum quod 'melius' dicit compa~
tae fuisset ista dilectio. - Alia est differentia, rationem in merito sive in gratuitis, sed neces-
quia h quandoque di!edio est a cognitione naturali, sario requiritur adiutorium gratiae. Cum enim sit
I
e_t i~la simi_liter est natura!is, alia est a cognitione bonum triplex, honestum, utile et expediens 4,
hde1. Et d1ffert haec cognitio ah ilia, quia 1 co- secundum quod 'melius • dicit comparationem ad
gnitio naturalis cognoscit Deum summe bonum bonum honestum, non potest aHquis sine adiu-
propter diffusionem suae bonitatls in effectibus torio gratiae facere se meliorem; potest tam en
creatis, sed fides dictat Deum summe bonum secundum quod 'melius' dicit comparationem re-
propter communicationem bonitatis in divinis per- spectu bani utilis vel expedientis.
soots. Et utraque cognitio dicit Deum summe 8. Ad iII u d • quod obicitur quod 'divina bo-
bonum et summe diligendum, sed nobilius fides nitas ita apta est diffundere se ad perficiendum
si.ve ~ognitio gratuita. Per hunc modum utraque creaturas spirituales' etc.: dtcendum quod hoc
~de.cbo est summa respectu Dei, sed k modo nobi- verum est salvo ordine <iivinae sapientiae. Quod
h~n ~Hectio gratuita. ~-Alia est differentia, quia .autem congruebat divinae sapientiae dilatio perfec-
dtlect1one naturali diligit Deum animus sive af- tionis gratuitae similiter et divinae maiestati, ex
f~c~u_s rec~us, quia bonus sibl, et ideo summe dictis patet 5• Praeterea, divina bonltas ea perfe~­
dJhgtt, quia sibi summe bonus, et omne bonum tione perficit primum hominem quantum ad am-
quod. ~st et ~u.od habet, ex ipso est, et nihil es- mam qua quantum ad corpus, quia utrumque
set ~lSI per Jpsum, ideo ptus ilium diligit quam
perficiebat perfectione naturali sive quantum ad
se lpsum. Sed dilectione gratuita diUgit quis ea quae requirebat perfectio naturae; unde patet
Deum, quia simpliciter bon us; et quia sum me bo-
quod ratio ilia nulla est.
nus, summe diligit; et quia ipse homo non est
9, Ex iis patet responsio ad illud quod sequitur,
bonus, nisi in quantum est ad Deum, diligit, se
quia non luit similis ratio dllationis P perfectionis

• Ita VT, alii o,uqulo. 1st. obtdltndum. • R t~~~~;:

"Z tdd. quud. aLum. ,, Jla Tl' (corucU), alii dlflt '

1 Cf. ll Cor. 10, ~.

3 Augustin., Nelruct., J, c. 22, n. 4 (PL 32, 620).
2 Ct. Dt COill. prauc. Dei cum lib. arbtt., q. 3, c. ll 4 Cl. Arlstot., Ethicu ud Nlcom., II, c. J (II, 17)·
(Pl 158, ~37).
~ Cl. suprs . ·
 DE OllATJA PlllMO HOMINJ IN CONDITIONE DATA.
eius quantum ad sclentiam et quantum ad vir...
tutem. Multiplex enhn fuit ratio dilationis per...
fectionis quantum ad virtutem, ut ex dfctis patet 1,
quarum nulla fuit dilationls perfectionis quantum
ad sclentlam, immo multis rationibus congruebat
ut statim conditus fuisset praeditus scientia, ut in...
fra patebit 2. - Praeterea, addendum est praedictis
quod non est simile de perfecttone aetatis et co--
gnitionis et de a perfectione virtutis. Perfecti:o
enim aetatis et cognitionis non tantum elongatur
a perfectione naturae sicut pertectio gratiae: homo
enim per vim naturae sibi inditam potest perve-
nire ad perfectam aetatem et proficere ad cogni-
tionem, sed nunquam per se potest homo in
perfectionem gratiae, immo requiritur necessaria
quod infundatur a Domino.
10. Ad iII u d quod obicitur b de perfectione
illorum quae erant condita ad sustentandum ho-
minem, id est arborum: dicendum quod non fuit
ratio simHis harum c et illius. lstarum enim non
erat nee debuit esse nisi unica pertectio, scili-
cet naturalis; hominis autem secundum animam
UTRUM PRIMUS HOMO POTEilAT STARE EX ACCEPTO !N SUI CONDJT!ONE.
equitur inquirere utrum poterat stare ex
S in. sui condiltione. De quo quatrunt~ri:n:t~re
Pnmum est utrum ex accep 0
P0 u
simpliciter i
. h mo ex accepta in prima conditione patuit stare simpliciter •.
Utram prtmus o
Quaeritur ergo primo utrum ex accepto in sui
~onditione poterat stare simpliciter.
Quod autem sic, videtur a. ex verbis J\o_\ a·
gist r i, II Sententiarum, 24 dist. 5 Dicit emm:
o: Sciendum est I quod homini in creatione datum
est per gratiam auxilium et collata potentia per
quam stare poterat, id est non declinare ab eo
quod acceperat sed non poterat proficere in tan:
tum ut per gr,atiam creaHon1s sine alia meren
satutem valeret '"'· Et ad hoc ostendendum plures
inducit m auctoritates, cap. 1, 24 distinctione.
sz :,,~. ~:~. ~~'~a~;'~~~~. ~:r;u::t add.·!: hor:~· lnltiiiPRt
~Tom.
I Cf. supra, p. 729sq., sub Respondto.
a Cf. Infra, num. 616.
3 Ct. De spiritu tt anima, cc. 10 et 39 (PL 40• 7: · c j
4 Cl. Lombard., II Sen/., d. 24, c. 1 et d.
733
triplex, scilicet naturalis, gratiae et gloriae, quae
debebantd rationibus praetacfis discerni et secun-
dum ternporis et status opportunitatem distingui.
11. Ad i1lud quod obicitur de illo verbo
Gen.: Faciamus hominem ad imaginem etc. r,
dicendum quod similitudo attenditut ibi in gra-
tuitis gratis datis 3. - Vel dicendum quod Deus
dicitur fecisse hominem ad suam imaginem et si-
militadinem, non quia statim cum dedit ei/ ima-
ginem, simul etiam dederit similitudinem, sed
quia alterum dedit, scmcet i.maginem, et ad •
alterum habilem fecit, videlicet ad similitudinem,
quam postmod.um pro loco et tempore ei dedit.
Unde quantum est ex vi verbi, non potest con-
dudi quod simut et semel fuerit in homine imago
Dei et similitudo.
12-13. Et per hoc patet responsio ad d u as
au c to tit ate s sequentes, Ecclesiastici videlicet
et Damasceni, quia sic intelligunturh: non quia
Deus, statim ut hominem condidit, virtute vesti-
verit et ornaverit, sed quia tunc dispositum fe-
cerit et non Iongo post tempore complevit.
CAPUT II.
ac~e~to I. ~~c~ndum,
hb;~~ium,
utrum ex illo accepto fuerit
utrum potuit illi dari invertibilitas per
inver~
t scilicet sine additamento gratiae.
naturam '
506
AllTICULUS [.
b. Item, A nse 1m u sti: "Liberum arbitrium est
potestas servandi rectitudinem. propter se If ~; sed
servando rectitudinem non dec~l~asset. ab eo quod
acceperat; ergo, cum in conditione e• datum tue-
rit liberum arbitrium etc.
Item si non posset stare, cum nuUus pee·
ce~· ex e~ quod vitare non potest, ut ha~etur
ab Augustin o, De libero arbitrio 1, si cecidtsset,
non esset illi imputandum ad culpam; sed con-
stat quod hoc est falsum. .
d Item, natura nulli dat esse quin etiam d~t.e•
aliq~am potentiam permanendi, cum non defictat
4ft tt similit11dtnl11t IIOSffliM. 1 Ita vt.L~:,,o:;
• Ita VT, alll dtbao!Hilttllr a L om. p. If. ' ltl Yr, a.lil <.>a~ • ' II .
' Ita. VT. 3111 o~n.
809)
l (p. 419sq., 456sq.); S. Sonav., ll
q. 2 (11,
6
1
556sQ.).
Dt lib. arbit., t. t3 (PL t~.
505.)
·
Llb. Ill, c. 18, n. 50 (PL ~. !29!5).
Sttnt.,~dc::: r-~: :i~).
' ·
 JNQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. Ill. TIT. I. - 506.
734
in necessariis •: unde sicut aliquid naturalit~r gratuita non potest quis stare quin labatur in vi~
propagatur, sic u etiam in naturali _vi:tute m tium naturae, ergo consimili ratione nee per na-
esse conservatur; si ergo liberum arbttnum ho- turam aliquam sive naturalia quaecumque potest
mini datum, per naturam propriam innocens ~rat quis stare quin labatur inn vitium culpae; ergo
et b immune a culpa, ergo per naturam propnam prim us homo per naturalia non poterat stare quin
absque omni gratia permanere poterat in sua in- caderet in culpam.
nocentia; ergo etc. Respondeo: Dicendum quod prim us homo ex
e. Item, voluntatis rectitudo so\o actu servatur: acc.eptis in conditione poterat stare et resistere
qui c enirn rectus est, obliquus esse non potest, omni tentationi, sicut habetur a Magistro Sen-
4
quamdiu ipse vult esse rectus; sed • nihil tam est tentiarum , nee oportebat illum cad ere nisi vellet.
in potestate d nostra quam ipsa voluntas 2 », nihil Unde Augustin us, De correptione et gratia5:
facilius homini recto quam velle rectitudinem; si .. Tunc dederat Deus homini bonam voluntatem
ergo liberum arbitrium hominis, quantum est de in ilia quippe eum fecerat qui fecerat rectum:
sua conditione primaria, rectum erat, absque ,. dederat adiutorium, sine quo in ea non posset;
omni gratia superaddita rectitudinem servare po- permanere, si vellet; ut autem vellet, in eius re~
terat; ergo etc. Jiquit libero arbitrio. Posset ergo permanere, si
Contra: 1. lob 41,24: Non est potestas super! vellet, quia non deerat adiutorium per quod pas~
terram quae comparetur ei, didtur de Behemoth; set et sine quo non posset perseveranter bonum
ex quo patet quod nulla potestas humana natu- tenere quod vellet ""· Cum hoc autem intelligen-
raHs est R potestati suae comparabi!is; ergo ho- dum est quod, sicut supra dictum est 6, primus
mine habente solummodo naturalia, in quibus homo conditus fuit in gratia eo modo quo gratia
conditus erat, fortior erat diabolus; ergo ex ac- dicitur communitert scilicet secundum quod com-
cepto in conditione non poterat primus homo prehend it quidquid est additum naturalibus, quae
illi h resistere, sed illo impetente necesse habuit sunt de generali constitutione rerum, et quod est
cadere. additum Iibera arbitrio disponens et faciens ad
2. Item, Augustinus, De gratia et vera in- eius rectitudinem. Nota ergo quod primus homo
nocentia3: '"Natura humana, etsi in ilia integri- duplicem habuit gratiam in prima statu, hoc est
tate, in qua condita est, permaneret, nullo modo antequam habuitP gratiam gratum facientem, sci..
se ipsam sine Creatore adiuvante servaret "'· Ex licet gratis datam, communiter dicta gratia eo
hoc pate! quod sine gratia stare non potuit. modo quo dictum est 1, et gratiam superinfusam,
3. Item, si virtute propria posset homo absque quae erat continua influentia virtutis a causa
omni gratia tentationi resistere1 potuisset etiam prima. Cum ergo dicitur quod 'prim us homo po-
victoriam de inirnico obtinere; sed victoriae re- terat stare ex acceptis in conditione absque gratia',
spondet corona; ergo absque omni 1 gratia po- hoc poles! intelligi dupliciter: vel ita quod exclu-
tuisset mereri et pervenire ad gloriam; quod si datur continuatio divinae influentiae vel ita quod
ev~denter falsum ~= est, res tat etc. excludatur appositio novae gratiae. Prim urn sim~
4. ltem, maioris difficultatis est tentationibus pliciter est impossibile: nunquam enim liberum
resistere quam opera virtu tum exercere: hoc bene arbitrium tentationi resisteret nisi Deus suae
no~er~nt ~~perti difficultatem tentationum; ergo bonitatis influentia illud in bono conservaret.
ma10ns dJff1cultatis est stare 1 in bono accepto Secunda modo veritatem habet pro statu inno~
quam in bonum acquirendum proficere; si ergo centiae. Dicit enim Magister, II Sententiarum,
non poterat tunc proficere m, etc. 24 dist., cap. Hie considerandum 8 : .. IHud adiu-
5. Item, vitium culpae non opponitur naturae torium homini datum in creatione quo poterat
per se, sed potius gratiae, similiter vitium natu. manere, si vellet, fuit libertas arbitrH ab ornni
rae non opponitur gratiae per se, sed potius na- I abe et corruptela immunis atque voluntatis recti-
turae; est ergo similis comparatio vitii culpae ad tudo et omnium naturalium potentiarum anirnae
~ratiam_ ~t vitii naturae ad naturam et permuta-
sinceritas atque vivacitas •.
hm, Sc1hcet naturae ad gratiam et vitii naturae
[Ad oblecta]: I. Ad illud ergo quod primo'
ad vitium culpaei ergo si per gratiam sive
obicitur contra hoc per illud lob: Non est potestas

• 11 ' p (curr.), alll itd ~ t' aGd inlerl t/1

h V 1,1/.
9 S~LZ prlnuun.
'S om. ud ... omnl. f
~ }tsctu~ tsmi k
1 ,;.,11' P ~t~trr.), alll 'llllu.
1 ' ·
"VTPL vo/unltslt. • J.1 on1. IS om. 'T "7,"
S om. a/ ... proflcert. " VT 0111 . ~ z poterut. 11 1111 VT, alli hatlutr ·

1 Ct. Aristot, De anima, Ul, c. 9 (Ill,

2 Cf. supra, p. 732, nota 3. 471 ).
0 Cap. I I, n. 32 (PL 44, 935),
! ~~~~i~~· c. II, n. 37 (PL 33, 1$30).
6 Cf. ~upra,
1 L.oc. cU.
p. 730a.
8 Cap. 2 (p. 4Zl .
 DE 0RATIA PRIMO HO
super te:ram. etc.,_ pot~st dici quod, licet po- t
testas ~1abol1 mawr s1t per naturam, tamen 4 entatio non potest esse alicui violenta sine
tum qUJa e~ervata est per peccatum, tum quia ~~e~, poenam autem non ingerit tentatio nisi
non permittltur totam potentiam suam exercere
in tentando, tum quia ten tat suggerendo, non
violentiam inferendo, non est tantae potestatis
neque fuit tunc quod prim urn hominem vel etiam
. b' t 'b
aIIUm, non su 1ec um s1 i per peccatum, potest
veI po t era t superare. P raeterea, nullus superari
potest nisi volens; unde nullius potestatis est
d' b 1 t h . t~m m. merito, ipsa non habita, fuit impossi-
v~~c:n~~~.esbe~e~ 0 r~~~:~s:: ..p~~e:itl~!is~s~i~~s~~
qui non vincitb nisi volentem ••
2 Ad 'II d d b' .
• ~ u q.uo o ICJtur per Augustinum,
De
. vera mnocentta,
. . scilicet quod • nulla natura ,
m quacumque Sit mnocentia vel rectitudine, po-
d h
. d' .
d' 't .
.
t
. .
tes t se servare Sllle IVIOO adJUtono •: d1cendum
qu.o oc ~011 1c1 ur qu1a ~a u~a . ins~ituta in
pnmo homme, eo modo quo flllt mst1tuta, ad
h_oc qu~~ stare p~ss~t nes.::esse habuit nova gra-
tJa fulcm, sed qwa 10 quocumque statu essetd,
~ndiguit influentia divinae virtutis sustentantis
1llam.
3. Ad iII u d quod obicitur ' si posset stare,
posset victoriam de tentatione obtinere' etc.: di-
cendum 2 quod plus est victoriarn de haste obti-
nere quam stare sive hosti resistere. Ad hoc
enim quod aliquis victoriam obtineatt' de haste,
requiritur quod assequatur oppositum illius quod
ab hoste intenditur; hoc au tern est quando non
sol urn illi resistit voluntarie, veruml etiam meri-
torie. Tunc enim recte vincitur hostis diabolus,
quando exg vexatione tentationis, per quam in-
tendtt incurvare ad demeritum, homo proficit ad
meritum; hoc autem facere non potest liberum
arbitrium nisi per gratiae adiutorium nee potuit
in prima homine, quam vis per se posset refu~
gere h peccatum.
4. Ad iII u d quod obicitur quod 'maioris dif~
ficultatis est tentationi resistere quam' etc.: dicen~
dum quod quid am 3 posuerunt angelos beatos
magna difficuttate restitisse tentationi iiH qua
apostatae i ceciderunt. Secundum istos non mo-
die a difficultate restitissent primi parentes pri-
mae tentationi, quae ratione arduitatis habendae,
quam k proposuit, violentissime allexit, ut iJii po-
nunt.-Sed hoc simpliciter est ialsurn,quia
a VTZ OIQ, b VT pottst ~lnctrt. • R o~n. t. m. '1·
• Z om. 11 T ruuraHc. • fl. a poluhllt
• P con~lmflb. Q P 0111 P T om. ~ VT std.
I Cf M
nav., Se:~al.d, 6V,dcu.b223,elnd. 4328
2
ii
Ct. S.
· · · · · '·~~...~~·2(11, i7o."68•1}. Venet.
Bonav., II Sent., d. 28, a. I, q. 2, sub Rt·
SPOIIdeo (U, 678b).
MINI IN CONDITIONE DATA.
735
11115
• m quibus est aliquid quod ad malum com-
pelht i hoc non potuit esse in primo homine
ante. peccatum, ut habetur a Magis. t r 0 Sen-
t~nttarum, H libro, dist. 24 '· - Aliter ergo
d.Jcendum est I, scilicet quod in prima statu nul-
1
1US erat. difiicu.ltatis resistere tentationi, et,·am
h b
non . a da gratJa gratum 1aciente; proficere au-
bJI~. S1 au tern in illo statu prim us ttomo exer~
CUISSet op~ra de genere virtutum, non propter
hoc profecJsset In men to, quia opera tlla non
essent progressa de rad1ce menti sed ot 1us de
virtute et appet•t u na t uraI'1. Non' emm · p semper
I proficit homo in mert"tum , m 1 ·1
bonitate morali sive de gene
-..u ,
•-
ac1 opus uvnum
·rt u· m
re vt u s , sed
sotummodo quando ipse agens est bonus boni-
tate gratiae informantis.
5. Ad iII u d quod obicitur quod 'similis 11 est
comparatio vitii culpae ad gratiam et vitii naturae
ad naturam et permutatlm' etc.: dicendum quod
alia fuit comparatio istorum ad invicem in statu
naturae conditae et alia in statu naturae lapsae.
In statu enim naturae conditae consequebatur
integritas naturae ad informationem gratiae, immo
ad absentiam culpae. Vitium enim culpae intro-
duxit vitium naturae: ex culpa enim sive pee~
cato primi hominis introducta est corruptto naturae
humanae; unde culpa personae fuit causa vitii
sive corruptionis naturae 5• Unde in statu illo gratia
non solum erat incontingens vitio culpae, sed vi-
tio naturae; similiter integritas naturae non solum
erat incontingens vitio naturae, sed vitio culpae.
Propter hoc, licet 0 in statu lapsus gratia sustineat
lapsum in vitium naturae, tamen in statu illo
nullo modo sustinuisset: omnino enimP erant tunc
incompossibilia. Similiter, licet naturalia in statu
lapsus, quantumcumque sint bona, iuxta quod
sustinet status huiusmodi, sustinent lapsum in
) viti urn ~ulpae i~sis non cade~ti~us in ~ppositum
genus, m statu Jllo non sustmutssent, unmo ne-
cessario cecidissent in genus oppositum, quia in
corruptionem ab i~tegrita,te: q Propter q~od non
valet argurnentum dl.ud: s1 per gratiam . non
potest quis stare. q~m labatur etc., ergo pnmus
homo per naturaha etc.
, 1/T olltllltrtl. 1 Rl. lllldt. quod P oorr.; Z uJ pro'· t.
001
"'T · 1 T 0111., In t' est add. laterl. • VT 0111, ~. d. I· r.
l VT s~>pro pro h. q.
?02), 5 Po-~ 3 Cf. Oul!. Paris., De universo, II, p. 2, c. 60sq. (ed.
•c• 1~1, p. 85.5sqq.).
1\p 420).
_, c/A sel~l De cone. virg. c. 23 (PL 158 456).
· II ·• ' '
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. Ill. TIT. I. - 507.
736
ARTICULUS II.
607
Utrum primus homo ex accepto in sui conditione fuerit invertibilis in malum •.
Sequitur inquirere utrum ex acceptis in condi-
tione potuit stare invertibilis in malum.
Quod sic, videtur: 1. Duas fecit Deus creaturas
rationales a principia, angelum et animam; ange-
Jum autem fecit vertibilem in malum; ad hoc ergo
quod esset universum completum, decuit iiJum
facere animam invertibilem in malum; sed con-
stat quod iecit illam ta1em qualem decuit mum
facere; ergo etc. Et hoc videtur per August i-
nurn dicentern in Hbro HI De libero arbifrio 2 :
• Ad' plenam perfectionem universi decuit fieri
omnem creaturam quae a recta ratione potuit
excogitari •; sed recta ratione potest excogitari a
ad perfection em universi spectare creaturam tal em:
quod patet per hoc quod quando universum erit
in ultima completione, tunc erit creatura talis;
ergo etc.
2. Item, honestum propria virtute allicit; ergo
magis honestum magisb allicit; ergo summe ho-
nestum summe a\licit et infinitum infinite; ergo,
cum primus homo conditus fuerit in notitia et
amore summi bani- dicit enim Boethiusc 3
quod amor et notitia summi bani naturaliter
sunt insita humanae animae - ex quo sequitur
quod si d fuif illo bono allectus, summe fuit at-
Jectus illo r qui est summe honestus; nihil tale
est vertibile ab eo; ergo etc.
3. ltem, primus homo conditus fuit secundum
animam in esse naturali communi et rectitudine
sive iustitia naturali "; ratione qua conditus erat
ex nih.Uo fuit in possibilitate quadam et ad non-
esse quantum ad esse naturale, si sibi esset re-
lictus5, et similiter ad non-esse quantum ad esse
naturalis iustitiae; sed in utroque esse conser-
vab~tur per influentiam virtu tis divinae; sed
mellus et magis acceptum fuit Deo esse natura\is
rectitudinis sive iustltiae quam esse naturae sim-
pliciter, et quanta aliquid est melius et magis
~cceptum Deo, magis decet ilium in statu illo
1 ~fluen~o, virtu tern illi conservare; ergo, si con~
~mua mfluentia virtutis animal primi hominis
mv~rtibii~S' iuit quantum ad esse naturae, multo
fortJUs Vldetur quod fuit invertibilis quantum ad
esse naturalis iustitiae.
• TL om. Kd ... tXCORilo.r/. & Tom. • VT om.
' F add. qu.OIJ. • Z dMIIbllt1. ' s ld~m.
1
. Cf. S. B~nav., II Sent., d. 231 a. 1, q. I (II, 5315
ub1 fere omJUa aequentia verbotenus occurrunt.
2 Cf. c. 5, n. 13 (PL,
:n,
1277).
4. Item, hoc etiam videtur per divinam boni~
tatem. Ut enim dicit D ion y s ius 6 : c Optimi est
optima adducere »; sed melior est natura ratio-
nalis quae non potest peccare quam quae potest·
cum ergo conveniat Optimum, scilicet Deum, 0 ~
tima adducere, sed h secundum quod convenit
sibi, adduxit, relinquitur quod adduxit naturam
rationalem, scilicet hominem prim urn, impotentem
peccare et ita invertibilem ad peccandum.
5. Hoc idem videtur per Hberalitatem ipsius:
libera\is enim est, et maxime conferentis ex mera
gratia, statim dare indigenti quod intendit. Ad quod
hortatur divina sapientia, Prov. 3, 28: Ne dicas
amico tuo: Vade et rever/ere et eras dabo tibi,
cum statim possis dare; mora enim in dando
gratiam dan tis denigrat; sed constat quod Deus
intendebat facere primum hominem aliquando
invertibilem; ergo videtur quod statim fecit eum
tal em.
6. Idem videtur per divinam sapientiam, quae
summa est: maioris enim scientiae est scire ma-
lum praecavere quam malo facto remedium adhi·
bere; melius enim providet sibi et am qui prae--
cavet ne in malum incidat quam qui post casum
remedium adhibet; ergo, si divina sapientia maxi·
me manifestanda erat in hominis conditione, vi~
detur quod talem debuit eum iecisse et tanta
ilium cautela contra lapsum munivisse quod non
posset incidere in eum.
7. Item, idem videtur per divinam potentiam
quod, ex eo quod infinita est, influit unicuique
quantum potest capere: videtur enim 1, eo quod
divina potentia indivisibilis k est in se et cum
hoc infinita, non minus influere in dando quam
sit creatura capax in accipiendo; sed prim us
homo fuit capax invertibilitatis; ergo etc.
Contra: a. Gloria est bonum laudabile; sed
nuHus est laudabilis in eo quod habet, nisi h~·
beat illud 1 per merita; ergo, si Deus fecit h01m~
nem ad h.oc ut perveniret ad statum gloriae ~t
praemii, videtur quod debuit etiam facere h.om~:
nem in statu meriti; sed status meriti et pcaemu
sunt distincti sicut status viae et patriae secundum
legem communem; ergo et dona viae et patriae;
si igitur habere impossibilitatem ad peccandum
h v add. ,t.
"VT nOfl. • v lilt. 1 VT olllmt. 11 R fnulf/11.
) 3 Cf. supra, p. 131, ad 6.
qq. ' \
6 86
1 " Cf. supra, num. 604. ti Cf. supra, num. "- ·
6 De div. nomin .. c. 4. s 10 1Pn '-~ '7111i PI 122_ 1138).
 DE ORATIA PRIMO HOMJNI IN CONDITIONE OAT A.
737
hoc spectat ad securitatem beatitudlnls, videtur
quod a princlplo non debult homlnl darl. stilicet ex ordine malorum cum bonis sive ad
b. Item, universum ex oppositlone mali ad bo- OOnu~, vlrtutis ad actum proprium, mertti ad
num decoratur • quasi quibusdam antlthetis • praemtum. Ex vertibilitate enlm hominis in ma-
sicut dicit Augustin us 1, et Eccli. 33, 15 innuit;
lum, quod quidem malum Deus ordlnat cum bonis
Contra bonum malum etc. Si ergo Deus unlver~ et ex quo bonum ellclt, divina sapientla manl-
festatur. Maioris enim sapientlae est scire ordf-
sum debuit venustare et decorare, videtur quod
nare bona cum malls et ellcere bonum ex malis
hunc a decorem universo non debuit auferre · sed
quam ordinare solummodo bona cum bonis et
si fecisset hominem invertibilem, iam hie deco; ex bonis elicere bona: et ideo, cum non deceret
non esset; ergo etc.
Deum facere mala, debuit talem facere creatu-
c. Hoc b idem videtur, quia Deus untversum ram, quae posset in operando deflcere et malum
fecit ad sui ipsius manifestatlonem; et stcut Deus commlttere, ut Deus mala ilia ordlnando suam
est summe patens et sapiens, sic est surnme sapientiam dec1araret 7• Dicit enim Augustin us
iustus et misericors i ergo tale debuit facere unt- XI De civitate Dei, 18 cap. 8 : • Neque Oeu~
versum in quo manifestaretur eius summa ius.titia u11um h, non dico angelorum, sed vel hom inurn
2
et summa misericordia ; sed summa iustitia non crearet, quem malum futurum esse praescisset,
manifestatur nisi in severitate punitionis malo- nisi parlter nasset 1 quibus eos bonorum usibu:
rum, summa misericordia non manifestatur per- commodaret •. Ostenditur etlam divina sapient!;
fecte nisi in liberatione miserorum et remissione ex ordine virtu tis ad actum proprium: sic en in
delictorum; haec autem non possent esse nisi divlna providentia omnes res administrat, ut ea~
rationalis creatura fada esset in statu in quo agere propriis motibus slnatV: et ideo hominerr
posset peccare; ergo divina iustltia et misericordia condidit in libertate arbltrii et in manu consi/11
exigebat llomlnem vertibilem fieri. sui reliquit 10 ; hoc enlm competebat regimini divi·
Respondeo 3 : Ut ex supra dlctis c.t patet, Deus nae sapientiae in conservatione ordinis, qui atten·
creaturas, et maxime rationales, condldit et etiam dltur ex comparatione vlrtutis ad actum proprium.
modum et qualitatem in conditione convenienter Ostendltur etiam ex ordine qui attenditur ex
observavit ad sui magnificentiam declarandam et comparatione merit! ad praemium. Quia nemo
creaturae rationalis utilitatem. Nota ergo quod, dignus est coronari nisi qui legitime certal!erit,
etsi divina operatio non indigeat approbatione, II Tim. 2,5, ideo decuit divinam sapientiam homi-
pro eo quod quidquid Deus facit, optime tacit, nem prius quasi in campo cerfaminis examinare
verumtamen ad excitandam devotionem in men- quam in gloria exaUare. - Alia ratio est manf-
tibus lidelium et compescendam • rablem In ore festatio divlnae miserlcordiae, quae poU&-,
blasphemantium et r Deum in suis operibus in- sime manifestata est, cum Unigenitum suurdl
culpantium, multiplex potest assignari ratio quare tradidit pro servi liberatlone . t t l , - Alia ratio est
Deus fecit hominem vertibilem in malum. Una manifestatlo divinae iustitiae, quae potissime
est manifestatio divinae potentiaeti, Voluit enim manifestatur in hoc quod Deus refribuit unicui-
12
Deus ostendcre homini quod sicut sine eo factus que secundum opera sua , bonis scilicet bona
non fuerat, ita nee sine ipso persistere poterat. aeterna retrlbuendo, malis aeterna poena pu-
Ut ergo homo nosceret quod divinum posse non niendo. Haec autem retributio et punitio et prae--
sotummodol est omnis potentiae creatlvum 1 , sed fata misericordiae liberatlo non esset nisi Deus
etiam omnis potentiae conservativum et quod ille hominem in statu vertibilitatis condidisset. -
sol us est indefectibilis et invertibilis 6, ideo placult Praeterea,alia ratio est augmentum gloriae
beatorum. Oloriosius enim est homini, in verti-
sibi creaturam rationalem facere vertibilem nee
ipsam confirrnare in bono, quousque illi con- bilitate ad malum condito, quodam modo ex me--
ritls gloriam obtinere quam (in] invertibilita_te
staret quod ipse solus est in quo non cadit non
conditum fuisse et sic sine aliquo genere menti
posse. - Secunda ratio est manifestatlo d l vi-
beatificari; propter hoc ad commendationem iusti
nae sapientiae, quae ostenditur ex tribus,

• SZ 111. I L 6DIIIm.
• V hue. • p (corr.) Jttm hoc. • V prtdlctf• pro il. d. 4 S compolltrrdatn. L fOillpdltrrdom, quod p torr.
• R: couaalivum: L om. ttlam. • s ltfum. 1 ua Vf, alii mt~attl. • R dtl//Uftll/OM.
e Cf. Alex. Hal., Joe. cit., num. SO et supra, nurn. 66.
1 De civlt. Dei, XI, e. 18 (PL 41, 332): d. sul)C&,
1 Cf. Alex. Hal., loc. cit., num. 200 et 279.
num. 77-78. s Cap. 18 (PL 41, 332).
2 Cf. Alex. Hal., Summa theo/., I, num. 282.
9 Cl. Augustin., De cMt. Dei, VU, t. 30 (PL 41, 220}.
3 Cf. Alex. Hal., Joe. cit., num. 146; S. Bor:tav., I Sent.,
10 Ecclt 1~. 14.
d. 47, a. I, q. 3 (1, 843aq.). u Cf. Augustin., Enchir., c. 106, n. 28 (PL 40, 282).
4 Cf. supra, sub c.
12 Marth. 16, Zl.
ti Ct. Augustin., De Oen. ad lilt., XI, c. 5 (PL 34, 432).
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. Ill. TIT. I. - 507.
738
. .. . d' . E I' 31 10 . Qui potuit ' a tenebris obscuritatis naturalis purgata, ita quod
vert1b1hs m malum ICI 1ur cc 1.
· facerc malum [ apta sit ad figendum 1 aspecturn 1n can d ore Jumi-
, •
transgredl ef non est 1ransgrcssus, • • . ..
, . H · d' ergo raft'onibus patct quod 1 nis aeterru, non ent ap 1a neque e11 am poss1b1hs
et non ,ecz
.
1. umsmo · ' f'b'l II' ·
tedsse · unde ad hoc quod summe a ICI3 1ur, sc d m •
mspecto
congrUit Deum hommem ver 1 1 em • 2 .
rationes ad hoc adductae sunt concedendae. candore i\lo lucis actcrnac .' quae .es 1 ~naccessi-
(Ad obiecta]: 1. Ad illud quod primo obi- bilis viatoribus, pcrfecte r_a~telur amma m_ summe
· 1 ·1· t de complct 1'one universi·· honestum et summe alhc1etur:
ClfUr COil 1ra lOC, SCI ICC ,
unde SIC alllci
dicendum quod ex hoc potius esset deformatio comprehe~sorum est, no~ .v1atorum .•
universi et defectus a quam completio. Ad com- ~· Ad II~ u d quod. ob1C1tur quod quant? ali-
letionem enim universi et decorem est solum- qmd est mehus et mag1s acceptum Deo, tanto etc.:
~octo Deum deficere non posse nee vertibilem dicendum quod hoc ver.ul~l est conser~atis con-
esse et rationalem creaturam defectibilem et ver- gruitate ct condecentia d1vmae excellenhae, modo
tibilem esse: et hoc duo bus modis, ita quod et ordine perfectionis n statu urn et retributionis per-
aliqua sit vertibilis semel, id est vertibilis cum fectione 3• Ut eni~ ex dic·ti·s patet\ p~us cong.ruit
impossibilitate revertendi, scilicet angelica; alia divinae excellenhac, sc1hcet potent1ae, sap!en-
vertibilis pluries, id estb vertibilis cum possibi- tiae, iustitiae ct misericordiae, hominem fuisse
litate revertendi. Magis ergo est ad completionem conditum vertibilem quam invertibilem, et etiam
et decorem universi hominem fuisse conditum magis congruit statui perfectionis humanae et
vertibilem quam invertibilem. Praeterea, magis gloriae eiusdem perfectioni 0 , sicut infra patebit 5•
conveniebat ad divinam potentiam, bonita tern et 4. Ad iII u d quod obicitur per auctoritatem
sapientiam manifestandam hominem fuisse sic D ion y s i i quod ' eius est fa cere hominem opti-
conditum quam ( sic, et ad hominis gloriam. - mum': dicendum quod est optimumP simpliciter
Ad iII u d quod subditur quod 'ad plenam per- et est optimum in ordine. Cum autem dicit 0 i o-
fectionem universi decuit fieri omnem creaturam n y s ius quod "'Optimi est optima addu cere~.
quae a ratione recta potuit excogitari ': dicendum non intelligit absolute, sed in ordine, et ideo ex
quod aliud est dicere omnem creaturam et dicere hoc non sequitur quod homo debuerit fieri in
singulas creaturas vel unamquamque: 'omnem' optima statu simpliciter, sed in statu in quo
enim dicit multitudinem in ordined. Praeterea, optime salvaretur universitatis ordo et pulcritudo;
'excogitare' non dicit solummodo conceptionem e et sic factus est, cum productus fuit in statu
intellectus sive apprehensionem, sed cum ratione vertibilitatis q ut ordinato processu perveniret a
et iudicio; cogitatio/ enim est simul agitatio: merito ad praemium et ab imperfecto ad perfec~
unde 'excogitare' dicit conceptionem intellectus tum, ab inferiori ad supremum.
cum ratione et iudicio perfecto. Haec enim prae- 5. Ad iII u d quod obicitur de summa libera-
positio 'ex' auget in compositione, cum dicitur litate, dicendum quod, etsi Deus sit liberalissimus,
'excogitare '. Unde, licet hominem fuisse condi- tamen liberalitas non praecludit viam iustitiae et
tum invertibilem potuit a recta ratione concipi sapientiae. Ideo sic dona sua distribuit largiter,
sive apprehendi ut erat de numero singulorum, ut tamen non excludatur sapientiae recta ordi-
non tamen ut erat de numero omnium poterat natio vel iustitiae iusta retributio 6; ideo non sta-
excogitari. - Ad iII u d quod subditur quod tim debuit beatificare et confirmarer, sed merita
'quand~ universum erit in ultima completione, hominis expectare.
tunc ent homo talis': dicendum quod tunc erit 6. Ad iII u d quod obicitur quod 1 maioris sa-
status praemii et anima erit' in quadam deifor- pientiae est praecavere malum' etc.: dicendum
mitate; propter quod tunc erit quod nunc non est. quod falsum est, immo multo maioris sapientiae
2. Ad a 1i u d h quod obicitur quod 1 sum me est morbum bene curare quam naturam a morbo
honestum sum me allicit' etc.: dicendum 1 quod praeservare. Unde A ugu s tin us, in Enchiridion 7 :
hoct verum est quantum est de aptitudine et • Melius indicavit Deus de malis bona facere
efficacia ~llicientis, ipsa tamen anima, quantum- quam mala nulla permittere •. Et maiori etiam
c~mqu~ 511 ~aturalibus praedita, nisi fuerit gratia sapientiae attestatur, ut praedictum est s, sic res
d•sp.os•ta et mformata, non sic allicitur. Nisi en 1·m ord'mare, ut ex superveniente deordinatione non
f uent a curvitate naturae per gratiam erecta k et deturpentur, sed
ear urn' ordinatio decoretur.
~ S thform/,.
1 T om
~ SZ tl pro 1 e • v quod " S~L ordl , V
• V tl'tda. rIta p {corr) L (corr) ulgtndum ntm U(ctptiontm. J V tX(oglta//o. , T om. ~ P 11/ud.
• F (corr.) Z pu/edlonir , S 0 d ' a 111 <lgtndum. "' Ita VT alii 1/ttf n !Ia p (corr.) L, nlll pro/tdlon/B.
m. · q. t. 0 • 9 L ron~trllb/Uicll/r; SL d pro ul, quod'P corr . . • L om. t. c. , lla v, alii rruum.
1
Cf. infra, num. 617·618. 5 Cf. infra, p. 740, sub Respondeo et p. 747, ad 5.
2 Cf. Sap. 7, 26.
: Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 141. 0 Cf. Alex. Hal., loc. cit., num. 280-288.
7 Cf. c. 11 (PL 40, 236).
Cf. supra, sub Respondeo. 8 Cf. supra, sub Respondeo.
 DE GRATIA PRIMO HOMINI IN CONDITIONE DATA.
. 7. Ad a I i u ~a. quod obicitur per potentiam
d1vinam, quae mfmlta est et simplex etc.: dicen-
dum quod, licet sit infinita, eo tamen quod in-
fluit et agitb per electionem, moderate, secundum
quod. exigit quan_titas effectus inducendi, operatur.
Omn1potentla emm Conditoris non solum potest
in omnia quae~ vult ipsa divina voluntas sed
potest in omnia d ut vult; propter quod ~otest
ARTICULUS Ill.
Utrum libero arbitrio primi hominis potult dari invertibilitas per naturam '·
Sequitur inquirere utrum Iibera arbitrio hominis
primi vel alicuius creaturae poterat conferri quod
esset invertibile per naturam, scilicet sine gratia
superaddita.
Quod sic, vtdetur: I. Et prima a simili sumpto
a luce corporali. Contingit enim reperire lucem
corporalem quam impossibile est per naturam in
se obnubilari 1, sicut lucem empyrei vel k lucem
so lis; si ergo lux spiritualis multo purior est
quam corpora lis, videtur quod anima humana 1
potuit fieri in perfectione tanti luminis per na-
turam, quod nullo modo posset obscurari nee per
ignorantiam nee per culpam.
2. Item, contingit reperire aliquam substantiam
corporalem intransmutabilem quantum ad sub-
stantiam et quantum ad proprietates, sicut est
corpus ultimum, scilicet empyreum 2, et hoc non
habet solum per gratiam, sed etiam m per naturam;
ergo pari ratione est spiritualem substantiam per
naturam in tanta stabilitate 11 fieri, quod nullo modo
valeat permutari a rectitudine naturali; si enim
hoc reperitur in substantia corporali, multo for-
tius reperiri potest in substantia digniori.
3. Item, gratia est perfectio naturae et perfectio
conformatur suo perfectibili; si ergo o gratia con-
firmationis omnino reddit naturam impossibilem
ad peccandum, videtur quod anima humana natu-
raliter capax sit tal is stabilitatisP et invertibilitatis.
4. Si tu die as quod non est capax talis in-
vertibilitatis nisi mediante gratia - obi cit u r
contra hoc quia talis vertibilitas ad malum
aut est essentialis ipsi naturae aut non. Si est
essentialis, ergo videtur quod per gratiam non
possit auferri. Si non est essentialis, ergo videtur
~ FLZ l/lud. & RL add. d. z
• ut. " Tom. quae ... om11iu.
A Z /11. ' Z ob11ubiiau. ~ FR d. ' Z om.; V add. pot/us.
subtllltatis. 9 V (l/11, sl... quod. • R ad<l, lnterl. 11011, • STR ad-d. non. quod FLZ up.
v L om. red ... tnt~llu/us.
I Cf. S. Bonav., II Sent., d. 24, p. I, a. I, q. I
(II, 554sqq.), ubi sequentla fere verbotenus occurrunt;
supra, num. 66.
2 Cf. supra, num. 266-267 et 270.
3 Cf. supra, num. 82i, Vll el p. 139 ad 9 et /0.
739
in effectus nobiliores et minus no biles t maio-
res et minores I secundum electionem s~ae vo-
Juntatis. Et, licet. divina potentia simplex sit, non
propter hoc exent g se totaliter in agenda, immo
moderate operatur, iuxta beneplacitum suae vo-
Iuntatis. Und~ quod est in se impartibile, partitur
in s~is effect1bus, sicut legitur de tt spiritu inteltl-
gentlQe quod est multiplex et unlcus, Sap. 7, 22.
508
quod q sine tali vertibilitate ad malum possit na-
tura rationalis fieri, salva sua natura et nulla
superaddita gratia. - Propter hoc est quaestio:
cum tam liberum arbitrium hominis quam gratia
sit creatum, ut quid dari potest gratiae inflexibi-
litas ad malum et non potest dari creaturae ra-
tionali? Videtur enim ratione consimili quod, sir
potest dari uni, quod 1 possit dari alteri.
5. Item, licet omnis creatura per se sit verti-
bilis secundum naturam, aliquae tamen tales
creantur a sua origine quod impossibile est eas
corrumpi, et hoc habent sine aliquo addito natu-
ralibus, sicut patet in aliis simplicibus: unde
angeli et animae per naturam sunt immortales 3 ;
ergo pari ratione videtur quod aliquae animae
possint creari per naturam ad malum inflexibiles;
videtur igitur possibile tale adiutorium a Deo
conferri per quod natura liter ad malum non posset
inflecti.
Contra: a. lsta duo sunt convertibilia, sicut
vult Damascenus• et etiam Augustinus 5,
videlicet esse creaturam et esse vertibile '; sic
ergo in omni creatura necesse est esse aliquam
vertibilitatem; sed in substantia spirituali non est
vertibilitas secundum substantiam; ergo necesse
est quod sit secundum electionem; ergo impos-
sibile est substantiam creatam habere liberum
arbitrium per naturam inflexibile.
b. Item, non est per naturam magis arctatus 11
affectus quam intellectus; sed intellectus, eo ipso
quod intellectus v est, per naturam suam est natus
omnia intelligere 6 ; pari ergo ratione affectus per
naturam suam est potens hoc vel illud appetere,
ergo ab uno oppositorum in alterum transire;
ergo omnis affectus creatus, quantum est de
• L om. ~. m. n. 1 T om. tt mfllu . . 111/nonJ. • R tnxlt.
'" V um. • Co<ld. sKbtilltah. • R om. P Ita P (corr.), alii
• VZ "rtl&ll~m. quod f con. • S om. m. a.
4 Cf. De fide orthod., I, c. 3 (PO 94, 795).
5 Cf. De civil. Dei, XII, c. I, n. 3 (Pl 41, 349); fk
natura boni, c. I (Pl 42, 551).
6 Cf. Aristot., Dt anima, Ill, c. 4 (Ill, 467); Alex. HaJ.,
Summa theol.. I, p. 217, ad 5.
 TRACT. Ill. QUAEST. Ill. TIT. I. - 508.
INQ. IV.
74il
partel termini finalis. - Quod .sic .pa~et:
natura sua, non solum bonum simpliciter, sed Si liberum arbitrium creaturae rahonahs heret
etiam apparens, non solum bonum concessu~, naturaliter invertibile ad malum, aut hoc essetm
sed etiam prohibitum, potest velle ct potest eh- propter ipsius arctationem ad bonum au.t propter
gere; ergo etc. . 0 ipsius determinatione~ . ad bonum. S1 pro~ter
c Item liberum arbitrium creatum, hoc 1pso arctationem, ut sic n sc1hcet faceret bonum SICUt
qu~d cre~tum est, factum est debens a\iqui~ suo lapis tend it deorsum, iam revera . nee liberu~
Creatori, videlicet honorem; ergo, si dommatur
arbitrium esset liberum nee opus e1us laude dl·
suo actui, potest non reddere quod deb~t; sed
gnum, et ita ineptu~ esset ad fi~em pro~ter
hoc est peccatum; ergo necessarium est liberum
quem est factum, scil1cet ad praemiUm glonae.
arbitrium, quantum est de sua natura, fieri flexi-
Si autem inflexibile esset ad malum propter de-
bile ad peccatum. terminationem ad bonum, quia sic patens esset
d. Item, sib liberum arbitrium per natura~
per naturam propriam in bonum ut non posset
suam esset inflexibile ad malum, ergo stare m
verti in malum, sicut est de Iibera arbitrio divino,
bono et facere bonum esset ei c naturale; ergo
quod ad sola bona determinatum 0 est, iam tale
omne opus egrediens a libero arbitrio esset in
genere operis naturalis et nullum esset in genere liberum arbitrium careret vanitate per naturam
moris; ergo, si hoc verum est, nullum esse! me-
suam; ergo iam non esset creatura nee productum
ritorium, nullum etiam esset Jaudabile, per nul- ex nihilo, et ita hoc esset .contra naturam prin-
lum etiam opus quod faceret esset liberum ar- cipii initialis, quantum ad hoc quod dicimus 2
bitrium ad gloriam ordinabile; sed hoc est con- creaturam rationalem ex nihilo esse productam •
tra natural em liberi arbitrii institutionem; ergo Repugnante ergo natura rationalis creaturae et
impossibile est alicui creaturae dari liberum ar- ex parte initialis principii et ex parte finalis ter-
bitrium per naturam inflexibile. mini, impossibile fuit prim urn hominem vel aliam
Respondeo d: Cum dicitur 'a liquid dari alicui ', creaturam rationalem habere liberum arbitrium
per hoc quod dicitur 'dari' notatur aliquid me- per naturam invertibile ad malum: per naturam,
dium inter dantem et accipientem. Cum ergo dico, propter illos qui habent hoc per beneficium
quaeritur utrum dari potuit Iibera arbitrio primi gratiae perfectae, sicut illi qui iam gaudent bea-
hominis per naturam' quod esset invertibile in titudine.- Si obiciatur quod Deus de po-
malum: dicendum quod, in quantum hoc quod tentia absoluta posset contulisse illis naturam
dicitur ' dari ' dicit rem suam relatam ad acci- talem, ut supra tactum esf3, et nihilominus essen!
pientem, non potest; per naturam dico, quia hoc creaturac et producta in esse de nihilo: dice n-
est privare liberum arbitrium natura propria, et d u m quod Deus de potentia absolutaP non pas-
esse eius naturali repugnat, uti infra patebit 1• Se- set creaturae rationali contulisse naturam talem,
cundum autem quod dicit rem suam relatam ad scilicet quod staret per naturam propriam in in-
ipsum dantem, scilicet Deum, loquendo de po- vertibilitate tali. Posset tamen contulisse naturam
testate absoluta, potu it, loquendo de potestate & talem quod posset stare in tali invertibilitate
ordinata, non potuith. Et dico potestatem ordi· gratia superinfusa continue influente et ipsum
natam qua 1 influit esse rebus, secundum quod liberum arbitrium in hoc conservante. Unde talis
praevidit et ordinavit eas fiendas et ordinandas invertibilitas non posset esse per naturam, sed
ab aeterno; potestatem absolutam dico qua po- sol urn q beneficia Conditoris. Possunt ergo con-
tuit aliter ab aeterno praevidisse k res fiendas et cedi rationes hoc ostendentes.
ordinandas et illis naturas alias in tempore indi- (Ad obiecta}: I. Ad hoc quod primo obicitur
disse: potu it enim ab aeterno praevidisse prim urn contra hoc de luce corporali, dicendum 4 quod non
hominem futurum invertibilem quantum ad libe- est simile, tum' propter hoc quod fans lucis
rum arbitrium et ilium talis naturae condidisse corporalis reperiri potest in genere creaturae,
in tempore. Ex iis patet quod impossibile fuit fans autem lucis spiritualis in genere creaturae'
hominem primum vel aliquam creaturam ratio- nequaquam, sed est ipse Creator, iuxta illud
nalem habere liberum arbitrium invertibile ad Eccli. 5 : Fnns sapientiae verbum Dei in exce/sis;
malum, quia hoc repugnat naturae ipsius crea- tum etiam quia lux corporalis respectu actus lu-
turae rationalis et a parte principii initialis et a cendi arctationem habet a Conditore suae naturae:

~ lUI P (eorr.), ~~~ lpsum. • Z om. • ST tnlm, quod L eorr. • L add. mg. quod. • v om. p. n. 1 T om. 1 s om. obso·
!~·~:,::'·. z V : · loqutndo ... potu//. ' P qut. • Ita Z, alll provtdfut, 1 S om. prfnclptt ... porft. • R dicit. • V om.
oulur ... uet~/u~:U. om. no. P V om. pontt contu/lut ... obao/ulo. f V sotummodo. ' VT lomtn, S quod. ' R om. jons

I Cf. bic, parum Infra; Alex, Hal., Summa

num. 141, lll. theol., 1,1 3 Cf. supra, p. 740a, sub Respondeo.
2 Cf. supra, num. 822. 4 Cf. Alex. Hal., loc. cit., p. 96, ad 4, p. W, ad 10
et p. 712, ad 3. 6 Cap. 1, 5,
 DE ORATIA PRIMO HOMINI IN CONDITION!! DATA.
unde eius lucere non est laudabile, quia pure na-
turale. Non sic est de rectltudlne et operatlone
rationalis creaturae sive voluntatis deliberativae.
2. Ad iII u d a quod obicitur quod ' aliqua
substantia corporalis per naturam est immuta-
bilis' etc., iam patet responsio, quia non valet
creatura rationalis ut est creatura in sua natura
condita nee deceret illam sic esse arctatam ad
suum opus sicut corporalem ad suum, sive etiam
quia non tenet summum in genere spiritus, sicut
aliqua creatura corporalis tenet summum in ge-
nere corporum. Verumtamen dici posset quod
omne corpus mutabile est aliquo genere mula-
tlonis, ut vult Augustin us 1, sive quia ips urn
mutatur in se b, sicut ista corpora inferlora, sive
quia aliqua mutantur in ipso, et hoc ultimo
I naturale, sic In proposito intelligendum est: laus
modo posset esse mutatlo in supremo corpore,
scilicet in caelo empyreo. Isle tam en modus di·
cendi mutationem est extraneus.
3. Ad iII u d quod obicitur de gratia confir-
mante, dicendum quod gratia dlcitur esse per-
fectio naturae, non solum quia illam adiuvat,
sed quia defectum eius cxcludit. Unde in omni
741
natura creaturae rationalis est aliquls defectus.:
naturalls, qui per gratiam habet excludl, quan-
tumcumque ilia natura In genere creaturae sit
perfecta; et ideo non sequitur quod sl aliquid
convenlt alicul per gratiam, quod convenlat per
naturam.
4. Et si oblciatur quod Deus potult dare
naturae quod dedit gratiae- dicendum quod
natura, ut est natura haec, non fuit nata susci-
pere hoc quod Deus dedit gratiae. Sicut enim
alia est natura operis moralls, alia operis natu-
ralls, nee proprietas operis moralis potest con·
ventre operi natural! nisi naturale desineret esse
enim et vltuperlum, quae est proprietas operis
moralis secundum quod huiusmodi, non potest
competere operl naturali in quantum huiusmodil.
5. Ad iII u d quod obicitur de immortalitated,
iam patet responsio per praedicta 3 : quod enim
naturaliter est immortale ', ex hoc non est lau-
dabile vel vltuperabile; et ita, si liberum arbitrium
inflexibile creatum esset, nee laudis nee vituperii
, capax esset.

CAPUT 111.

UTRUM PRIMUS HOMO EX ACCEPTO IN PRIMA CONDITIONE PROFICERE POTUIT IN BONUM.

equitur inquirere utrum ex acceptis in cond_i- Primo quaereturl utrum in statu illo fuerit
S tione poterat in bonum proficere. Et quia m
bonum proficere non potest quis nisi sit gratus
gratus sive acceptus Deoj
secunda, utrum in illo statu poterat proficere.
Deo sive acceptus,

609
ARTICULUS I.

Utrum primus homo in prima statu fuerit acceptus Deo '·

quodam 6: • Quid est altus sum in 11 eos? Vindic~vi

Quaeritur ergo utrum fuerit in statu illo ac-
me de ipsis inimicis meis. Quo modo me vm-
ceptus Deo. dicavi? Occidendo in eis errorem • etc. lgitur
omnis ilia creatura rationalis grata et accepta est
Quod sic, vldetuP: 1. Solummodo culpa sive
peccatum est quod facit creaturam displicere Deo
Deo et semper fuit antequam aversa fuit a peo
per peccatum i cum ergo in prima statu pr~mus
et creaturam inimicam Deo. Unde hoc est quod
homo non habuerit peccatum, etc.
Deus sive corpus Christi mysticum intendit ul- 2. Item, Gen. 1,31: Vidit Deus cuncta quae fe-
5
cisci in creatura rationali; unde Psalm. : Ulius cerat, et erant valde bona; sed summa bono non
sum in eosR. Unde Augustin us, in Sermone

1 FZ qruf'Uft.r.
, I~ V, alii ca pro I. 4•
• vL (con.) t~tUrtlbtlttate. • R mtJrtalt.
• L alfud. • S om. • Ita V, alii 11/tttru.
- V om., alii ea• pro t. t.
3 Cl. supra, p. 740b. )
I Cf. De Gen. ad Jilt., VII, c. 20, n. 26 (PL 34, 365); Ik 'Cf. S. Bonav., II &nJ., d. 29, •· I, q. I (II, 694 sqq.'
civil. Del, XII, c. I, n. 3 (PL 41, 349); Dt Trlnit., Ill, c. 110, • 7 et fH verbotenus occurrunt.
ubi argumenIa r
n. 21 (PL 42, 88tsq.); [k natura boni,c. I (PL42,5-5 ).
IIi PUJm. 117, 1 I. (PL 39 ZJ49).
2 Cf. Arlstot., Ethica ad Nicom., II, c . .5 (II, IB); au· o Pseudo-Augusttn., &rmo 315, n. 1 •
pra, num. 416.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. Ill. TIT. I. - 509.
742
potest non complacere illud quo-d est valde. bo-
num; si ergo homo inter ceteras creaturas '.nfe-
riores principatum obtinebat, vid-etur quod . tpsc
valde bonus erat; et si hoc, ergo Deus ilium
acceptabat. . .
J. Item, Sap. 11, 25 : Diligis omma, Domme, et
nihil odisti eorum quae fecisti; sed homo in statu
innocentiae nihil hahebat quod esset dignum
odio, et tot urn quod habebat, a Deo a factum
erat; ergo Deus ipsum totaliter diligebat; sed
quod sic a Deo diligitur, ab eo acceptatur;
ergo etc. ..
4. Item, Prov. 8, 17: Ego diligentes me dlilgo;
sed homo secundum statum naturae institutae
diligebat Deum propter se et super omnia, quia
rectus erat 1; ergo videtur quod etiam praeter
omnem gratiam Deus eum amabat; et si hoc, ergo
Deo acceptus erat.
5. Item, artifex creatus complacet sibi in opere
suo et illud acceptat, quoniam b ipsum fabricat
ad voluntatem suam; sed Deus, qui est summus
artifex, hominem formaverat c ad imaginem suam 2
et optima ratione eum condiderat; ergo videtur
quod ex naturalibus sibi datis homo Deo pla-
cebat.
6. Item, nihil est quod plus faciat animam co-
ram Deo acceptam quam quod sit tota pulcra et
nulla sit in ea macuia 3 ; sed anima Adae in statu d
innocentiae tota erat pulcra et nulla erat in ea
macula quantum erat ex naturali conditione;
ergo absque omni gratia superaddita Deo erat
accepta.
7. Item, aut Deus poterat facere aliquam creatu-
ram ita bonam quod ex puris naturalibus sibi
placeret aut non. Si non: videtur quod non esset
omnipotens. Si sic: igitur non videtur quod ad
hoc quod natura placeat Deo necessarium sit
superaddi donum gratiae. Si ergo homo perfecte
conditus fuit secundum exigentiam status naturae,
videtur quod Deo placebat absque omni dono
gratiae superaddito.
Sed contra: a. Hebr. II, 6: Sine fide impos-
sibile est placere Deo; sed fides est don urn su-
peradditum naturae, secundum quod dicitur 1
Cor. 12,9; ergo sine dono gratiae naturae super-
additae e null us potest placere Deo.
b. Item, Sap. 7,28: Neminem diiigit Deus nisi il-
Ium qui cum sapientia inhabital; sed sapientia est
• V Adum pro a. D. • V qu. IUUI o. ' V (corr.) /abrtcavtru.l.
pro d. n.
t,l'tu.Unq1UU71 • S om. • V umm jut// pro o. j.
• VS om l l et amando .. ln. • Jta SF (corr.), alii tt.
1 Cf. supra, p. 731, ad 6. 2 Cf. Gen. 1, :a.
3 Cant. 4, 7; d. 1upra, num. 886-34.2
• Ca . 1
P: 4, § 23 (PO 3, 71!6, PL 122, 1142).
5 plufldo Deo, c. 7, n. 14 (PL 184, 374).
Sclhcet loan. Sarraceni, J. c. (ap. Dionys. Cartus
Opp, omn.IJJ, XVI, :112). .,
donum Dei naturae superadditum, secundum quod
infra subiungitur, cap. 9, 10: Mille illam de caelis
sanctis luis etc.; ergo absque dono gratlae na-
turae superadditac impossibilc est Dei amicum
esse.
c. Item, nihil est excellentius secundum natu-
ram in hornine ipsa imagine; non tam en ex esse
ad imaginem placet creatura Deo nee est ei ac-
cepta; ad hoc ergo quod persona aliqua Deo
placeat et acceptetur ab illo, requiritur aliquod
donum ipsi naturae superadditum.
d. Item, si naturalia redderent personam Deo
acceptam, daemones essent accepti Deo, cum
habeant naturalia optima. Dicit enim 0 ion y s ius,
De divinis nominibus, de daemonibus 4 : • Datas
eis angelicas donationes nunquam ipsas com-
motas fuisse dicimus, sed sunt integri etf cla-
rissimi "·Alia translatio 5 dicit: • Data ipsis ange-
lica dona nequaquamK ipsa mutata esse dicimus,
sed sunt integra et splendidissima ».
Respondeo 6 quod complacentia, acceptatio,
amor Dei respectu creaturarum non dicit aliquam
affectionem incidentem vel 11 accidentem in ipso.
Unde Bernardus, De amore Dei 1 : «Nos te
diligimus affectu amoris a te nobis indito; tu
vero, Conditor omnium et affectuum bonorum et
animarum afficiendarum, numquid accidenti vel
incidenti amoris affectu amas quos amas vel aU-
quo Imodo] in aliquo afficeris, quiet omnes facis 1
et omnia? Absit! Absurdum est, procul est a fide,
alienum ab omnium k Creatorel•. Acceptatio au tern
et am or eius respectu creaturarum est effectus 1
in creatura, non affectus in Creatore. - Quod
patet per Bernard urn, in libroDe amoreDei 8 ,
dicentem: " Hoc est amare tuum, quo tu amas
te amantes, dulcedine bonitatis tuae, quam habes
ad creaturam tuam, Creator bone, inspirare eis
hoc desiderium amandi te et amorem quo te
amant et amare te; non enim afficeris ad nos
vel a nobis, cum nos amas •. Solummodo ergo
Deus complacendo et amanda afficitur ad m se
sive de se. Sed hoc potest esse et amando se et
complacendo sibi in se et amando se et com-
placendo sibi in " nobis. Unde Bern a r d us, in
libra praedicto 9 : • Amas te, amabllis Domine, in
te ipso, cum o a Patre et Filio procedit Spiritus
Sanctus, am or Patris ad Filium et Filii ad Patrem;
et tantus est amor ut sit unitas, tanta unitas ut
• R add. lllfl. • V (con.) au.puaddllo. I T on1. u V dcmai/Otlt
• Ita t' (corr.), alii onm/. '!Ia I'R (con.), alll a/ftclu•. • V a.
6 Cf. Alex. Hal., Summu theol., 1, num. 244-261.
Rcctlus Guillelm., Abbas S. Theoderlcl, De contem-
8 Loc. cit., c. 4, n. g (PL 184, 372).
8 Loc. cit., c. 7, n. 14 (PL 184, 375).
 DE GRATIA PRIMO HOMINI rN CONDITIONE DATA.
743
sit homoousion, id est Patris et Filii substantia.
Amas et te ipsum in nobis, mittendo Spiritum modo isto ultimo: nulla enim naturalia efficiunt
Filii tui in corda nostra, a dulcedine amoris, a ho~inem isto modo acceptum. Haec autem accep-
vehemenlia inspiratae a te nobis voluntatis, cia· tah? reddit creaturam rationalem dignam beati-
mantem a: Abba, pater 1, sic nos efflciens tui ama· tudme aeterna; talis autem non fit puris natu.
tores •. Complacere ergo sibi in nobis est com. ralibus. Primo autem modo et secunda sumendo
acceptationem fuit acceptus.
placere sibi cfficiendo a liquid in nobis vel b alicui
effectui eius in nobis c. Notandum ergo quod [Ad oblecta]: 1. Ad primum quod obicitur
acceptatio et com placentia sive am or Dei, ut d quod 'solummodo culpa facit creaturam displi-
intelliguntur respectu sui, quodam genere loquendi c_ere Deo' etc.: dicendum quod inter displicen-
affectiones dici possunt, quia summe delectatur ham et acceptationem, eo modo quo peccatores
in se et perfectissime fruitur se; ut au tern in tel· displicent Deo k et habentes gratiam gratum fa.
liguntur respectu creaturae, dicunt effectus in cientem placent, est media acceptatio secunda
modo sum pta. Unde non sequitur 'primus homo
ipsa creatura, non affectiones, ut ex dictis patet2,
non displicuit Deo per peccatum in illo statu
nisi interpretando complacentiam vel acceptatio-
ergo fuit accept us', eo modo quo gratia et virtu~
nem Deum efficientem aliquid in creatura. Quo- efficiunt hominem acceptum.
dam ergo modo loquendi iuxta modum human urn,
2-3. Ad duas auctoritates quae sequun~
secundum quem meliora dicuntur magis accepta,
tur, patet responsio: nam intelliguntur de accep-
possunt dici, quodam modo generali sumendo
tatione et dilectione primo vel secunda modo
acceptationem, omnia facta a Deo illi esse ac- sumptis.
cepta; specialiori modo et pro priori creatura ra·
4. Ad iII u d quod obicitur de verbo il1o 'Ego
tionalis, in quantum est creatura huiusmodi; spe- diligentes me diligo' etc: dicendum quod non
cialissime sive propriissime creatura rationalis, intelligitur de dilectione naturali, qua primus
in quantum consecratur Deo ut sit eius templum, homo dilexit 1 Deum in primo statu, ut supra
adoptatur in filium, assumitur in sponsam. Haec tactum est 5, sed de dilectione caritatis, quae non
autem sublimatio creaturae rationalis est supra potest esse sine gratia, sub hoc sensu: qui dili-
naturale complementum, et ideo nee consecratio gunt me dilectione caritatis sunt mihi uniti et
nee adoptatio nee assumptio huiusmodi fit per con formes, et hoc habent a me; amor enim est
aliquam proprietatem naturae, sed per donum copula amantis et amati et amantem transformat
superadditum naturae, consecrans animam ut sit in amatum, secundum Augustinum 6 et Hu-
templum, assimilans Deo ut site filius vel filia, go n em 7 • Unde diligere Dei est copulare sibi et
confoederans Deo sive uniens per conformitatem efficere consimilem sibi dili'gentem ilium. Prae-
voluntatis ut sit sponsa 3 : haec autem fiunt/ a Deo terea, illo verbo nihil aliud dicitur quam dilecti~
mediante gratia gratum faciente. - Quod au- nem, quam diligitur Deus a creatura rationali,
tem creatura rationalis efficitur tern- esse a Deo sive donum Dei. Unde per hoc quod
plum per gratiam, habetur I Cor. 3,16: Ne- dicitur 'diligo' notatur effectus dilectionis, qua
scitis quia templum Dei estis et Spiritus Dei in Deus diligitur, esse a Deo. Et hoc patet per
vobis habitat? G I ossa 4 ibi: " Spiritus Sanctus Bern a r dum dicentem: " Hoc est a mare tuum,
habitat in templo suo, id est sanctis qui suntc quo tu amas te amantes, dulcedine bonitatis
templum Dei, modo secundum fidem ambulantes; tuae • etc., ut supra 8 •
et ad Eph. 3, 16-17 dicitur: Per Spiritum eius in 5. Ad a I i u d n quod obicitur quod 'artifex
interiori homine h habitare Christum in cordibus creatus com placet sibi in opere suo' etc.: dicen-
nostris per fidem.- Quod au tern efficitur dum quod non est simile de artifice creato et
filius per gratiam, habetur loan. 1,12: De- increato. Complacentia enim artificis creati in
dit eis potestatem filios Dei fieri etc. - Quod opere suo importat quemdam motum affectionis
autem sponsa, similiter Osee 1 2,20: Spon- respectu operati; non enim solummodo compla~
sabo te mihi in fide. cet sibi qui est causa operis, sed afficitur circa
Concedi ergo possunt rationes quibus osten- opus ipsum; quod non con venit artifici increato,
ditur primum hominem non fuisse acceptum Deo ut ex dictis patet 9•

• Codd. c/umantrs. b VTZ tl, quod P corr. • S om. w/ ... IIObl:s. " 111 F (q.), IIi! om. • V 0111. I V ./11, STR /rdl.
• LZ ~dd. ln. • s om.; LZ om. ln. ' VT M11tlll .. SL omnls. • VT on1. •z dll~; T om.. homo. '" V om.. d. q. • P J/lwl.

1 Gal. 4, 6. 6 Ct. In I Epist. loan., tr. 10, c. 4, n. 9 (PL lS, 2051);

2 Ct. hie, parum supra. Enarr. in Psalm. 144, n. I (PL :n, 1869).
3 Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 60-66. 7 Cf. Dt arrha animat (PL 176, 954).
4 Lombardi, In h. I. (PL 191, 1~2). 8 Cf. supra, p. 742, nota 8.
5 Cl. supra, p. 732a. ll Cf. supra, sub Respondto.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. Ill. TIT. I. - 510.
744
6. Ad i 11 u d quod obicitur quod 'natura insti-
tuta absque omni gratia erat tota pulcra et sine
macuJa •: dicendum quod, etsi esset sine macula,
non tamen tota pulcra t1; quae quidem pulcri-
tudo est ex gratia - quae IJ est nitor quidam,
ut dicit G I ossa 1 super i11ud Psalm\ 2 : Ut tx-
hilaret faciem in oleo - et ex virtutibus et
maxime ex caritate. Unde Augustinus , su-
3 naturae et gratiam esse naturam. Hoc autem
per illud fC loan. 4, 19: Quoniam ipse prior di-
lexit nos: • Anima amando De urn pulera effi-
citur. Pulcri eramus amando eum d qui semper
est pulcher; quantum in te crescit amor, tan tum
in te crescitr pulcritudo, quia ipsa caritas est/
animae pulcritudo ...
7. Ad hoc quod quaeriturt 'utrum Deus pos-
set 11 talem naturam facere quae esset ei accepta
sine dono gratiae': dicendum quod posset de
potentia absoluta, non au tern de ordinata; et
610 ARTICULUS II.
Utrum primus homo ex accepto in primo statu projicere potuit in bonum 6,
Sequitur inquirere utrum primus h.omo poterat
ex acceptis in conditione sua proficere in bono.
Quod slc, videtur: l. Primo per auctoritatem
Damasceni, II libra, 13 cap. 1 ; dicit enim sic:
,. Fecit Deus hominem innocent~m, rectum, virtuo-
sum • etc. Qui autem talis estP potest profkere.
2. Itemq, in eodem: • Fecit eum natura impec-
cabilem et voluntate per se potestativum, in elec-
tione vera sua potestatem habentem manere et
proficere in bono •.
3. Item, Damascenus 8 : • Manentes in eo
quod est secundum naturam, in virtute sumus ...
~ui _autem est in virtute, potest facere opera me-
ntona et proficere; cum ergo primus homo con-
ditus fuerit in integritate naturae et in ilia poterat
manere, poterat et' proficere.
4. Item, Augustinus, in libra De natura et
~ratio~: • Quis nesciat ita factum hominem, ut
m e~ ~~~erum arbitrium ad iuste vivendum pro
posstbrhtate et capacitate sua constitueretur? ,.
Ex hoc videtur quod ex naturali Jibertate arbitrii
posset 6 iuste vivere, et ita mereri et proficere.
1
Ordin., in h. 1., ap Lyran · Lomb d'1 1
(PL 191, 936). · ·' ar • n h. I.\
2 Psalm. 103, 15.
3 In 1 Epist. Joan., tr. 9, n. 9 (PL 35 205I)
4 Cf. supra, p. 740, sub Resporuteo. ' · loc. cit., c. 30 (PO 94, 97~).
15 Cf. supra, p. 729 et 7'R aub Rt$pondeo
6 Cf. S. Bonav., JJ Sent d '29 a 1 q (it
., · ' · ' · 2 • 697 sqq.),
sumatur potentia absoluta eo modo quo dictum
est supra", similiter et ordinata. Praeterea, supa
posito quod omnipotentia elus hoc posset, na.
tura tarnen, ut est condita, esset imposslbilis'
ad hoc; unde impossibi1itas ista proven it ex
parte creaturae k; si enim hoc faceret ', nihil
aliud faceret quam donum gratiae esse donum
impossibile est m quantum est ex parte creatu-
rae, cum donum gratiae sit ultra terminos naa
turae: unde sicut impossibite estn quod homo
fiat beatus a Deo per naturam, quamvis possit
creari beatusl quia o beatitudo consistit in bono
quod est supra omnem naturam, sic intelligen.
dum est de gratia et natura primi hominis. Prae-
terea, etsi hoc facere posset, minus congrueret
et deceret, cuius ratio mu1tip1ex haberi potest
ex praedictis 5 •
5. Item, Cantico Deuter. 10 : Dei perfecto sunt
opera, et • perfectum est aliquid .. , ut vult Phi-
losophus 11 , • cum attingit propriae virtuti•;
ergo, si homo perfectus conditus est, poterat exire
in operationem propter quam factus est; haec
autem est operatio per quam pervenitur ad glo-
riam; ergo etc.
6. Item, in omnibus creaturis si distant a suo
termino ad quem ordinantur, data est virtus per
quam possint ad ilium finem pervenire, sicut
patet in igne, qui, cum deorsum est, sua levitate
potest sursurn terri; igitur aut liberum arbitriunt
rniserabi1ius fuit inter ceteras creaturas aut, si
aliae creaturae per naturam habent potentiam
perveniendi ad suum finem, videtur multo tortius
quod et hoc homo posset per virtutem naturae
ante statum miseriae.
7. Item, • natura nihil tacit frustra nee deficit in
necessariis 12 •; sed nihil est magis necessariu~ h~..
mini quam iHud sine quo non potest beatiftcan i
ergo, cum potestas merendi hulusmodi sit, vtdetur
quod hoc inesset ei per naturam, Dei gratia cir-
cumscripta.
tu
ubi argumenta 2-8, b-d, Respondeo tere tolaliter et 10 •
tlonea ad dicta oblecta verbotenua occurrunt. 011
: De fide orthod., 11, c. 12 (PO 94, 923), ubi et seque ·
9 Cap. 43, n. 50 (PL 44, 271). 33'1)
10 Cap. 32, 4. 11 Phys., VII, c. 3 (I 1• ·
1 11 Cf. Arlatot. De
110 1ma 111 c o m• 470
 DE GRATIA PRIMO HOMINI IN CO-
B. Item, circumscripta • gratia intelligamus ho-
rninem In statu naturae conditae servare di i f~tartius qui Deo 11 servu soils naturalibus meretur
mandata; aut igitur meretur aliquid aut \~~ vr m aeternam •
Si nihil, ergo frustra operatur; sed frustra n~pe: ma14· l!em, .Augustinuss: •Servitia quanto
rari non potest esse sine poena aliqua; hoc
autem non poterat esse In natura instituta Si
aliq.uid mere.tur, cum . opus rectum sit ad ~ati-
tu~mem ordr~atum,. v1detur quod ex puris natu-
rahbus meren possrt praemium aeternum,
9. Si autem diceretur quod opus iUud non
fuisset ~eritorium beatitudinis, sed alicuius boni
temporahs - sed constat: cum opus huius--
modi in statu ill a non esset perversum esset
ordinatum ad bonum alterius, quod es~et or·
dinatum ad finem; sed prius est comparatio b
ipsius bani ad fin em quam ad ea quae sunt
ad finem, quia finis prima movet 1 ; ergo, cum e
posteriori posito supponatur prius et poterat
mereri a1iquid ordinatum ad gloriam, poterat d
mereri gloriam.
10. Item, liberum arbitrium essentialius com-
paratur ad bonum quam ad malum, quia secun-
dum naturam ad bonum factum est; ergo paten-
tius est ad bonum quam ad malumt; ergo, si
de se potest ad malum, multo fortius de se po--
test ad bonum; ergo etc.
1 1. Item, si de se poterat ad malum, non ad
bonum, ergo videtur quod affectus illfus non erat
rectus, immo quod conditus fuisset in quadam
inclinatione ad malum.
12. Item, si lapis esset creatus sursum, virtus
ilia, quae sine difficultate sulliceret ad tenendum
ilium ibil, sufficeret ad sublevandum eum de
loco deorsum ad locum sursum slve ad locum
eminentiorem quam esset locus in quo crearetur.
Ratione consimili videtur quod ad hoc quod t
primus homo staret in statu innocentiae, in quo
conditus fuit, requirebatur vis eadem vel tanta
qua h vel quanta posset proiicere in melius; erg<1,
si stare poterat tunc ex bonis acceptis in condi·
tione, ut dicit Magister, in Sententiis2, et alii
Doctores Sacrae Scripturael, videtur quod ex eis-
dem poterat proficere.
13. Item, constat quod primus ~omo poterat
in statu prima fa cere opera de genere bonorum;
sed, secundum Peragium4, potest argul sic: cum
maiori difficultate Deo servit qui solis naturalibus
quam naturalibus et gratultls; ergo meretur malus
praemium; sed qui Deo 1 servit naturalibus et
gratuitis meretur vitam aeternam; ergo multo
--
• S om /. t. • v optrotlo, quod P corr ' Ita I'
q:o:~~~ :~~
1
LZ" c ~~r P
1 (co:r.~~~~·!c~':. •~~/~.•
1 Cf. Arlstot., Phys., II, t. 2 (II, 263).
2 Lib. U, d. 24, c. 1 (p. 419sQ.).
3 Ct. supra, num. 606.
• Cf. Augustin., Dt J!ralia Christl. I, c. 28oq. (PL 44, 3'7~).
·nuiTIONE DATA
745
·
gis mdeb1ta, tanto gratiora •. sed servitium
servientis ex solis naturalibus m'agis est indebi-
tu~ quam servientis ex naturalibus et gratuitis,
QUia cui- plus committitur, plus ab eo exigitur·
ergo magis gratum; ergo magis remunerabile. '
15
. • Item, regis terreni meretur quis benevo1en-
~a~- ex Solis naturaJibus; sed Rex caelestts in
m~mtum est benevolentior rege terreno et ad
m,~re~dum pronior; ergo apud eum potest me-
ren quls benevotentiam ex so1is naturatibus..
16. Item, vis inteiJectiva nobilior r:t ~~nt:en
= ...•. = .... ._
': ·
et perfectior est quam sensitiva ftl -
sed hae possunt in suas operationes sb:: ·. .~ .. ~-
superaddito suae naturae; ergo multo forth<.·."£, .
intellectiva. ·
Ex iis similiter argui potest, primum hominem :· ·..
in statu prima posse proficere ". ' ..
Contra: a. Deus est summa veritas, creatura ·
autem est vanitas; ergo nullo modo potest untri
illi 0 nisi per medium quod sit partim sicut ve-
ritas, partim sicut vanitas; hoc autem est gratia
quae veritas est in'" quantum est a Deo, in
quantum creatura, vanitas; ergo impossibi1e tuit
hominem mereri absque gratia.
b. Item 9, hoc videtur auctoritate: lac. 4, 7:
Exaequabit graliam gratiot,· item, loan. I, 16:
Oabit gratiam pro gratia; item, Rom. 6, 23:
Gratia Dei vita aeterna; et Glossa 0 : •Nihil
aliud Deus in nobis corona! quam munera sua •.
Tarn ex textu quam ex Glossa colligitur quod
vitam aeternam non contingit mereri absque gratia.
c. ltem, meritum et praemium debent esse
proportionalia; sed natura, quantumcumque est
eminens, improportionabilis est et alterius ge-
neris est quam sit beatitude g1oriae; ergo 1m-
possibile est mereri gloriam per pura naturalia~1
d. Item, nobilior est substantia quam operatio ;
sed Deus nunquam acceptat hominem absque
munere gratiae; ergo nee operationem hominis
reputat meritoriam nisi procedat a Ubero arbitrio
et gratia.
Respondeo: Dicendum quod non solummodo
gratia necessaria est ad merendum secundum
statum naturae lapsae, sed etiam secuntium sta-
tum naturae' institutae, licet secundum statum
naturae Japsae magis indigeat liberum arbitrium
dono gratiae.
( "). 11111 add Ill. • Ita P (CI)rr.). 1111 potcrit. • Y om. qlli4 ... lruJIIUJI.
ttl · , VT ~m. - v o•· 1 s OJII. up... Gltlt'IIUI- .. SRZ ubra.
111
:U:;. v, alU ""''"tu.
I
0111 • • ltl. p (a!£). alii oa1. • L om. /IJPMX ..•
~ Ct ~ coniug. adulur., I, t. 14 (PL 40, 459).
11 Lo~bardi, In b. 1. (PL 191, 1412), eJ&: Auguslino, De
grot. tf /lb. arbit., '· 6, n. I~ (PL 44, 890).
1 Cf. Arlstot., Topic., Vl, t. l:l (l, 252).
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUABST. Ill. TIT. I. - 510.
746
Jn statu namque naturae conditae necessaria
erat gratia 1 tum propter conditionem retribuentis,
tum a propter conditionem r. retribution is. Prop-
ter conditionem retribuentis, quoniam
ipse Deus bonorum nostrorurn non indiget 1, ideo
nee acceptat hominem propter opera nee aliquod
meritum obligare potest Ipsum secundum ratio-
nem dati et accepti. Ideo ad hoc quod aliquod
bonum opus creaturae suae ad remunerandum
Deo complaceat, necesse est quod ipsius gratuitae
bonitatis influentia in operante praecedat, per
quam creatura ipsi Creatori grata c existat. -
Similiter, propter conditionem retribu-
tionis. Impossibile enim erat Iibera arbitrio me-
reri sine auxilio gratiae gratum facientis, pro eo
quod Hlud praemium, quod meremur, est beati-
tudo aeterna; beatitudo autem aeterna consistit
in habendo eum quid est omne et summum bo-
num et qui est super omnem naturam exaltatus
et lucem habitat inaccessibilem, I Tim. 6, 16; et
ideo impossibile est~ quod homo merendo ad
iUud summum bonum ascendat et perveniat nisi
per aliquod adiutorium quod sit ultra naturam.
Sic igitur ttomo in statu naturae insmutae abs-
que dono gratiae mereri non poterat, tum propter
conditionem retribuentis, tum propter conditionem
retributionis.
lnf statu vera naturae lapsae non solummodo
indiget gratia ad merendum propter has con-
ditiones, sed etiam£ propter conditionem operan-
tis et operationis meritoriae. 0 per an s enim in
statu naturae lapsae semper est in peccato et Dei
adverEarius et inimicus nisi a peccato relevetur
per don urn gratiae: et ideo, quidquid faciat, nisi
voluntas eius praeveniatur a gratia quae Deo
retontiliet, nihil meretur merito condigni, pro eo
quod Dei est adversarius et inimicus. Deus autem
o~era. non acceptat nisi prius acceptet personam,
s1cut mnuitur Gen. 4, 9: Respexit Dominus ad Abel
et ad munera eius; prius dicit ad Abel et h postea
di~it ad munera. - Propter conditionem
eham operat.ionis necessaria estgratia,quial
nulla est operabo meritoria nisi recta. et nulla
est recta nisi Hat exk recta intentione; et nulla
potest esse recta intentio nisi quae summum
bonum omni bono praeponit2, Nulla autem intentio
potest hoc t facere in statu naturae lapsae sine
dono gratiae, et propterea, qualemcumque vel
qua~tamcumque faciat homo m operationem sine
graha, non meretur, quia non pensat Deus quan-
tum, sed ex quanta hoc n faciat.
• F add. i11lerl. rtlrun. ~ S om. r, t. c.
h Rom. l Ita VP (wn.}, all\ quvd_ P-~ Rom. VR g~atlo., qllod PL. t.on. "V quod.
P V om. I. h. p. p. 9 SRLZ om. t. F. , 5 om.
J Ct. Psalm. 15, 2.
.2 Cf. Anselm., De cone. praesc. Dei cum lib. arbit
c. 3 (PL 1~, 523).
3 Cf. supra, p. 716, ~~~· 9:
Patet ergo quod multiplex est necessitas gra~
tiae ad rnerendum, scilicet propter conditiones
retribuentis et retributionis, operantis et bonae
operationis, ita quod haec quadruplex neces~
sitas 0 concurrit ad statum naturae lapsae, eUam
praeter ilia quae proveniunt ex poenis inflictis
propter primum peccatum, quae multum impe~
diunt opus bonum. Quatuor enim sunt, secun~
dum Bed am 3 , inflicta homini propter pecca-
tumP prirnum, quod accidit ex aversione a bono
incommutabili, scilicet Deo Patre et Filioq et
Spiritu Sancto, et conversione ad bonum com-
mutabile, scilicet ignorantia, infirmitas, malitia
et concupiscentia. Propter ignorantiam agendorum
necessaria est gratia, quae est lux spiritualis
ipsam animam illuminans. Propter infirmitatem,
qua homo impotens est assurgere ad opus vir~
tutis) quod' est difficHe - virtus enim est circa
bonum et difficile 4 - necessaria est gratia quae
virtu tern ani mae s ministrat. Propter malitiam, qua
homo pronitatem habet ad malum et aversionem
a Deo, necessaria est gratia quae animarn ad
Deurn erigat et a malo avertat. Propter concu.
piscentiam, qua ipsa anima corrupta, immoderate
concupiscendo, corruptibilibus inhaeret, necessa~
ria est gratia quae aeternorum saporem inducat t
et sic vehementia concupiscentiae diminuat. Sic
ergo multiplex necessitas in statu naturae lapsae
concurrit propter quam necessaria est gratia.
Duplex autem concurrit in statu naturae institu-
tae, ut tactum est5. Et hoc innuit Magister, in
Sententiis, II libro, dist. 29 6, dicens quod homo
indigebat gratia operante et coopetante in prima
statu, licet non secundum ornnem modum ope~
ran tis.
[Adobiecta]: 1. Ad illud quod primo obi-
citur in contrarium per illud verbum Dam a-
sceni, quod u 'fecit primum hominem virtuo-
sum' etc.: dicendum quod hoc sic inte11igitur,
non quia Deus illum in sui conditione fecerit
virtuosum, sed quia tunc aptum et quodammodo
dispositum ad hoc fecerit, quod non longo post
tempore complevit.
2. Ad iII u d quod obicitur postea quod ' in
electione sua habebat potestatem manere et pro-
ficere in bono • etc.: dicendum quod hoc non in~
te\ligitur quia statim conditus poterat proficere,
sciHcet ex datis sibi in conditione sed quia stare
poterat et stando pervenire ad statum quo posset
proficere in bono. - Vet potest aliter dici quod,
si proficere dicatur in merito gloriae, secundurn
,
• II a V, a.IJI urn. 1 S /lttrr /n. 'SR~~ :::
, V !~~:'· ,L ~:,",:,z. om.
..
" T homo; V om. IL
~ F quill.
f. G Ita P (mg.), '
3
I 4 Cf. Aristot., Elflica ad N/com. 1 II,
!I Cf. supra, p. 746a.
c. 3 (II, 17) .
6 Cap. l (p. 400).
 DE ORATIA PRIMO HOMINI 1N CON01T10NE DATA.
quo~ aliquis magis et magis meretur, sic Adam a
proftcere. non ?oterat ex acceptis a creafione nisi
daretur et gratt~ gr~tum fadens. Potest alio modo
profectus nomtnart largius, ut profectus dicatur
respectu q~orumcumque, et sic Adam sine gratia
gratum fac~ente proftcere poterat in cognitione
a~ce~ta e_t .'" :tmore naturali et in huiusmodi. Et
SIC. mtelllgttur verbum Damasceni: loquitur
e~1~ de pro~e~tu ~ecundo modo. - Vel potest
dtct quod_, Sl m~elltgit 6 primo modo, id est de
profectu tn mento, non intelligit illud absolute
se_d cum eo quod additur, cum dicit • fecit ho~
~mem potentem proficere per divin.am coopera..
honem •, quae est mediante gratia.
4, Ad illud quod dicit Augustin us: •Quis
nesciat ita factum primum hominem • etc., hoc
non intelligitur quia c liberum arbitrium in eo
tunc poterat in opus meritorium, sed quia erat
tunc in possibiHtate quadam ad recte vivendum
et in quadam capacitate gratiae, quia nihil erat
in il!o repugnans gratiaed,
3. Ad illudt quod dicit Damascenus,
quod • manentes in eo quod est secundum na-
turam, in virtute sum us •: dicendum quod I illo
verbo non intelligitur quod naturae integrae fuit
statim addita virtus, ita ut haberent primi pa-
rentes statim cum natura virtutem gratuitam 1, sed
quia stantibus et manentibus in natura integra
superaddita fuit virtus i non enim dicit 'existentes
in eo quod est secundum naturam, in virtute
sum us', sed • manentes •: man ere enim addit
moram z super esse.
5, Ad iII u d quod obicitur quod 'Dei per-
fee/a sun/ opera' etc.: dicendum 2 quod est per-
fectio quantum ad esse primum et est perfectio
quantum ad esse secundum. Perfectio quantum h
ad esse secundum duplex est. Quaedam enim
est quae habet ortum a perfectione secundum
esse primum, sicut ilia pcrfectio quae attenditur
in accidentibus quae oriuntur ex principiis sub-
iecti. Est alia perfectio quantum ad esse secun-
dum, quae non causatur a perfectione secundum
esse primum, sed potius est supra illud, sicut
est perfectio in esse gratuito vel glorloso, quae
quidem est in nobis, non ex nobis, sed ex
Deo. Cum ergo dicitur quod Dei perfecla sunt
opera, hoc intelligitur quantum ad esse prim urn et
quantum ad esse secundum quod causatur ab
illo. Quantum autem ad illud esse secundum
quod non causatur a perfectione secundum esse
• V a/lqurtlldo. • V lnttllfgltur: z om. 1l
• V mortm. A y om. ; p {mrq_lnfs. a S~LZ h«.
'IT om. • Tom. • L om. 1 Yom. t. t. w Tom.; Yom./.'· I.
I Cf. supra, num. 606.
2 Cf. supra, p. 307, ad I.
3 Cf. Alex. Hal., Summa theo/., I, num. 228.
747
primum~ veritatem non habet: non enim fecit Deus
omnes beato~, sed illos solos beatificavit quos
praedestlnavl/ c~nformes fit.ri imagini t Filii sui,
Rom. 8, 29; hoc enim disponit dare per merita
tamquam bonum laudabiJe3. Et ratio huius assi-
gnata fuit supra •.
6. Ad illud quod obicitur quod 'afiae crea-
turae. possunt pervenire ad finem ad quem sunt,
P_er. VJrtutem naturae': dicendum quod non est
Slmlle, quia finis creaturae rationalis est sum-
mum bonum, quod est supra omnem naturam :~.
finis vero aliarum creaturarum 1 est bonum crea.:
tum, quod est infra'" terminos naturae: ideo
creatur~ rationalis magis indiget donon gratiae
ut posstt pervenlre in suum finem quam aliae
creaturae.
7. Ad ill u d quod obicitur quod 'natura non
deficit in necessariis ' 0 1 iam patet responsio ex
praedictisP 6• Hoc enim intelligitur de necessarits
quae quidem attenduntur quantum ad esse pri-
mum vel quantum ad esse secundum, quod cau-
satur ex principiis naturae. Quantum vero ad
illud esse secundum q quod supra naturam est,
necesse est naturam' deficere: et tale est esse
gratuitum et gloriosum. Nullum tamen ex hoc
fit naturae praeiudicium, quia Deus 3 defectum
naturae supplet et semper praesto est, cum se
offert tempus et locus, complere et dare quod
natura non poterat.
8. Ad illud quod obidtur quod 'circum-
scripta gratia servando mandata, utrum merere-
tur' etc.: dicendum quod mereretur, quia dispo-
neret se ad gratiam quam Deus daret illi; mere-
retur, dico, de congruo, quia nihil meretur de
condigno sine gratia, et ita bona ilia ex conse-
quenti remunerarentur in gloria.
9. Ad iII u d quod obicitur quod ' prior est
comparatlo ad finem' etc., dicendum quod •prius'
dicitur dupliciter: vel prius, id est essentialius,
vel prius, id est efficacius. Prior est comparatio
ad flnem, id est essentialior, quia tamquam ad
ultimum; sed non prior, id est' efficacior, immo
efficacior est u ad ea quae sunt ad finem, quia
minora sunt, et ideo magis potest in ilia. Ergo,
si inferat: ' potest in hoc, ergo in finem ', fit fal-
lacia consequentis, sicut sir inferatur: 'potest in
minus, ergo potest in maius '. - Potest tamen
et aliter dici quod comparatio ad finem prior est
secundum intentionem, sed ad ea quae sunt ad
finem prior est secundum rem. et ideo non valet.
4 SRLZ adli. de. ' SRl.Z u!Wd. I Z a.W.. la; l. GilL. Aaa.
• VT quod. • R Intra. • V IHIIIo. • S lnJtltutu pro l. 11. ' S dldll.
1
Z ntduranutl.
•v 0111.
4 Cf. supra, p. 746a.
:1 Cf. supra, num. 14-17.
6 Ct. supra, ad 5.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. Ill. TIT. I. - 510.
748
10. Ad aliud iam pa.tet responsio, quod, quam-
vis liberum arbitrium essentialius comparetur ad
bonum, non tamen efficacius, quia facilius est
facere malum quam bonum, quia hoc potest de
sua natura quae est ex nihi1o, aliud non potest
sine adiutorio.
II. Ad i !! u d quod obicltur quod 'affectus
eius non fuit rectus, quia potuit in malum et non
in bonum •: dicendum quod non sequitur, quia
sicut poterat de se cadere, sirniltter poterat et
stare; si autem non potuisset stare", sequeretur
quod non esset conditus in rectitudine; sed quia
stare potuit neque habuit quid motivum vel in-
clinativum ad lapsum, rectus fuit 1
• ritas Augustin i vera est) sed sic minor est
12. Ad illud quod obicitur quod 'virtus, quae
sufficit sine difficultate ad tenendum lapidern
sursum, potest eumdem elevare 11 sursum a dear-
sum sive ad locum eminentiorem loco illo in
quo tenetur, similiter prim us homo, qui sine dif-
ficultate poterat stare in innocentia sua, poterat
ea virtute qua poterat stare1 elevare se proficiendo c
ad statum altiorem': dicendum quod~ sicut ex
dictis patet 2 , poterat elevare sed aliquantulum
profidendo, ut ad ea ad t quae poterat natura
attingere, non tamen poterat proficere ad statum
qui erat supra naturam, id est statum merendi
vitam aeternam: sicut ille qui potest tenere sine
difficultate lapidem sursum 1 potest mum altius
elevare, sed non potest elevarel ad locum re-
spectu cuius est virtus sua improportionalis, ut
ad circulum solarem vel caelum.
13. Ad i 11 u d' quod obicitur secundum P e-
lagiurn, dicendum quod non habet locum in
proposito, quia in ilia statu, de quo hie loqui-
tur, nulla poterat esse difficultas neque operatio
laboriosa. Unde Gen. 2, 15: Posuit eum in para-
d~s~ voluptatis, ut operaretur etc. i super quod
d1c1t Augustin us, Vlll Super Genesim ad lit-
teram a: • Credibile est hominem in paradiso posi-
tum ut operaretur, non laboriose, sed deliciose '"·
Nee etiam in statu lapsus qui plus laborat in
servitio Dei, plus mereturh praemii, nisi forte
6
•
, V ·,Ill~;~· ~ ~ ~:,.~:~t/lr. Z /~':;d mg. ~u:~~~~"do, quod P torr • SRLZ 11dd It
1
'S om. ' Ia p (con.}, etU dbt tqu.11lu pro I. '· "· • R om
t Cl. supra, num. 606.
2 Cf. supra, p. 746, ad 2.
plus diminutionis poenae, sed qui plus laborat
ex amore Dei maiore, non sui vel alterius, plus
praemii meretur i sed, cum dico 'amorem Dei •
dico gratiam, sine qua meritorie Deo non ser~
vitur.
14. Ad i 11 u d quod obicitur quod 'servitia
quanta magis indebita' etc., dicendum quod hoc
dup1iciter intelligitur: 'servitia t magis in debita'
scilicet vel quia is, qui servit, minus tenetu;
servlre quam alius, vet, Beet magis teneatur quam
alius, tamen tiberius servit, quia non respicit ad
debitum quo tenetur, sed magis ad bonita tern
Dei cui servit. Hoc ultimo modo k intettecta aucto-
Ia! sa.
15. Ad iII u d quod obicitur per simile sump-
tum a rege terreno, dicendum quod nemo meretur
gratiam regis terreni ex solis naturalibus nisi in
quantum ilia naturalia sunt grata ei, simiHter
nee Regis caelestis; sed grata ei esse non possunt
nisi ipse contulerit gratiam qua grata fiant.
16. Ad iII u d quod obicitur quod • sensitiva
et vegetativa possunt in suas operationes' etc.:
dicendum quod hac virtutes possunt in opera-
tiones vel obiecta sine superaddito naturae, quia
suae operationes viles sunt et obiecta earum ipsis
virtutibus multo 1 ignobiliora 4 ; sed tam nobilis est
intel!ectus, ut habeat actionem tam nobilem et
obiectum tam nobi1e, ut supra ipsum sint. Quia
igitur actio virtutum estm in inferioribus se, pos-
sunt in ea sine adiutorio; sed quia actio intel·
lectus est in eo quod est supra sen, non potest
in earn sine adiutorio superioris.
Si 0 quaeratur quo modo operaP misericor-
diae, ut dare e1eemosynam et huiusmodi, quae sunt
in proximum, et ita in sibi aequa1e q' sunt actio-
nes in aliquid superius inteUectu- respondeo:
lpsum 'dare manu' non est opus meritorium ex
se, sed ratione amoris proximi, et Hlud non est
meritorium nisi ex amore Dei, et ita omnis actio
meritoria habet quod sit merttoria ex eo quod
est in aliquid supra nos.
4 S lttundum. • V om.
"5 om.
JSom.1.n.p.t.
*V~tdst,Tud
Ita VP (corr ), all\ malta "' v om.
3 Cl. c. 8, n. 15 (PL 34, 379).
~ Cf. supra, num. 862.
 DE GRATIA HOMINI POST CONDITIONEM SUPERADDITA.
749

TITULUS 11.
DE GRATIA HOlliN! POST CONDITIONEII SUPERADDITA.

uaesitum ~st supra de gratia data in conditione sequitur inqu·•rere

superadd1ta. ' de gratia
Prdimo ergo. quaeretu~ si prim us homo habuit gratiam et virtutes ante lapsum.
secundo, e quant1tate grahae et virtutum. '

MEMBRUM I. 511

Utrum prlmus homo habuit grat!am et vlrtutes ante Iapsum '·

~-,uaeritur ergo utrum habuita gratiam et vir-
~ tutes ante lapsum.
Quod slo, vldetur: a. Luc. 10,30: Qui etiam
exspoliaverunt eum et plagis impositis etc.; et
exponunt Sancti 2 et G I ossa 3 quad c exspolia-
verunt eum gratuitis et vulneraverunt in natura-
libus •. Ergo, si hoc intelligitur in prima homlne,
primus homo non tantum habuit naturalia, sed
etiam gratuita ante peccatum.
b. Item, Bernardus 4 : cCum videretpatrem
nostrum hominum aemulus caritate circumda-
tum et omni virtute vestiturn, et hoc accepisse
terrenum hominem quod ipse per superbiam
ami sit, invidit insanabilis homicida •. Ex hoc igi-
tur patet quod primus homo et caritatem habebat
et omnem virtutem.
c. Item, Adam recepit mandatum disciplinae;
sed 6, si mud mandatum servassete absque gratia,
meruisset; si igitur illud mandatum datum erat
slbi in meritum obedientiae, videtur quod Deus a
nan dederit sibi in praeceptum praeter gratlae
adiutorium, alioquin dedisset ei in malum: quod
nullo modo decet facere Oeum.
d. Item, hoc habetur a M a g i s t r o Sen/entia-
rum, II libra, dist. 29, cap. t Praeterea, quaeri
solei 5, ubi ad hoc ostendendum introducuntur
auctoritates plures.
Contra: J. Deus sciebat ips urn statim esse
lapsurum; ergo sciebat quod illud gratiae donum
in nullo esset sibi utile, sed potius esset illi Jn
nocumentum; si igitur sapiens artifex non debet
aliquid frustra tacere vel etiam quod vertatur in
operis sui damnum et nocumentum, videtur quod
non dederit illi gratlam.
2.1tem, Adam quia iustitiam originalem habuit,
quando peccavit, et votuntarie perdidit, nunquam
earn recuperavit; ergo pari ratione, si habuisset
donum gratiae gratum facientis, nee ipse nee
aliquis posterorum eius gratiam recuperasset; si
igitur gratiam gratum facientem ipse recuperavit,
videtur quod ante lapsum earn non habuerit/~
3. Item, Adam habebat optima naturalia et
nullam habebat pronitatem ad malum nee diffi-
cuJtatem ad bonum 6; ergo, si caritatem et gratlam
habuisset, totaliter Deo adhaesisset; ergo nun-
quam in peccatum cecidisset; sed constat quod
cecidil; ergo' gratiam ante lapsum non habuit.
4. Praeterea, ex quo habebat optima naturalia,
gratia apposita ferebatur totaliter in Deum, et ita
esset confirmatus sicut erant angeli.
5. Item, lucifer non habuit gratiam gratum
facientem 7; si ergo Adam gratiam gratum faden~
tern II habuit et ab ilia cecidit, ergo de altiori
gradu cedidit quam angelus; ergo videtur quod
peccatum eius fuit incurabilius quam peccatum
angelicum; si ergo hoc 1 constat esse falsum,
ante peccatum non habuit gratiae donum.
6. Item, prius debet aliquis .t probari quam in
amicum assumi; hoc non sol urn est verum in

• PZ habutrlt. • R d. * V fulntl. ~ S om. • Ita p (m&.), a.tll om. J VTP ~IJit. • R q•od. a L om. tl ... /otlt/111111.
1
it nm. • SitLZ allqutd.
1 Cf L (p ) . supra/ 3 tnJtr/in., in b. !., ap. Lyran.
· ombard., II Sent., d. 29, c. 2 · 457 sq. • ' • Rectlus Quodvultdeus, ConJra Judtlt'OS etc. de Sym--
num. 606;5. Bonav.,IJ Sent., d. 29, a. 2, q. I (II, 700sqq.), L 42 1117 )
ubi sequentla, exceptls argum. 4 ac d tt allis pautls, ver· ~oC:~. 2<~.
2
,.;7 ,q.). sq. ·
bo:e~~s ;~cb~~:~\n h. 1., n. 73 (PL 15, 1718); Augustin.,/ 6 Cf. Lo~bArd., II Sent., d. 24, c. 2 et d. 25, c. 6
Quaest. £vang .• II, q. 19 (PL l:i, 1340); Beda, ln h. I. (pT ~~1, a~p:~ p 125 ad k.
(Pl 92, 468sq.). · - • · '
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. Ill. TIT. II. - 511.
750
amicitia humana, verum etiam in amicitia divina
unde dicitur Hebr. s 1: Abraham pater noster
tentatus est, et per muttas tribulationes probatus,
Dei amicus effectus est. Si igitur nullus habet
Dei gratiam quin habeat Dei b amicitiam
2
quod ante tentationem Adam non habue~tt gra-
tiam; sed statim post tentationem peccav1t; ergo
non habuit gratiam ante 1apsum.
Respondeo: Ad praedictorum intelligentiam t
notandum quod circa hoc duplex consuevit esse
opinio. Quid am 3 enim dicere voluerunt quod
Adam non habuit gratiam gratum facientem, pro
eo quod non videtur credibile quod lapsus esset,
s\ ta1e adiutorium habuisset. Ad auctoritates au-
tern et rationes respondent) dicentes quod Adam
habuit multas gratias gratis datas et naturam ha-
buit valde bonam et propterea Sancti videntur
aliquando dicere ipsum habuisse gratuita ante
lapsum, non quia habuit donum gratiae gratum
facientis, sed don urn gratiae d gratis datae, et per
iilud poterat tentationi resistere et ad gratiam
gratum facientem disponere se ipsum.
Sed, quoniam auctoritates Sanctorum expresse
videntur dicere de gratia gratum faciente, sicut
patet ex obiectis, et huic etiam consona videtur
Sacrae Scripturae auctoritas et rationis probabi-
Jitas, ideo est alia opinio communior, verior et
probabilior, quam etiam Magister Sententia-
rum 4 sustinet, scilicet quod Adam ante laps urn
gratiam gratum facientem habuit, per quam non
solum malo resistere, sed in bono proficere po-
tuit, et Ula gratia adiutus ita bene meruisset,
mandatum Domini observando, sicut demeruit
transgrediendo. Hanc igitur opinionem sustinendo
concedere possumus rationes quae ad primam
partem inducuntur.
[Ad obleeta]: I. Ad illud autem quod obi-
citur in contrariurn quod 'Deus sciebat statim
ipsum esse lapsurum 't: dicendum quod propter
hoc non debuit dimittere I don urn gratiae sibi
daret, duplici ratione. Primo quidem, quia simul
cum hoc praesdebat quod bonum debebat de
lapsu eius elicere. Secunda vera, quia Deus in h
conferendo gratiam non attendit futura peccata
sed idoneitatem praesentem ad graHam, sicut pa~
t~t icum confert gratiam in tempore praescitis et
ets quos ab aeterno reprobavit. Et in utroque
eorum commendatur Dei largitas et sapientia et
• SU ""!tr. ~Tom. • Ita V. IIUiadd tit
aJU daJt V om. • Ita v, alii to&. . _ V ~tuuiua 1 111 · i· f. s. d. ll· • Ita VP {cun.), all\ /ups11m.
' 1.. qu./d, quod E' torr. f V om. ~trllblltm . . Dcu . ' S om. t. r.
m add . .111g. "V dtlndt. • z ,.lh, % v ·om.
1 Rectius ludith 8, :22; cf. lac. , .
2 21 23 Earnde
roneam citationern habel s. Bo~av., loc. ~it. m er-
2 Ct. supra, num. 60Q.
nu.~~t:92:elagianl; cf. Denzinger-Bannwart,
l arguitur hominis ingratitudo et iniustltla k in h
quod a tam benefico et tam benigno se aver~!~
sine causa.
2. Ad itlud quod obiciturquod 'non potuitre-
, ~idetur cupcrare originalem iustitiam quam habuit quando
peccavit': dicendum quod haec non est tota ratio
scilicet quod voluntarie amisit iustitiam illam'
sed simu~ cum hoc facit quia iustitia originali~
non tantum respiciebat voluntatem deliberativam
sed etiam respiciebat ipsam naturam institutam'
gratia autem respicit ipsam voluntatem Iibera~
ut est Iibera. Et quoniam voluntas de facili ver~
titur et revertiturr, natura autem cum corruptione
non sic de facili relevatur, hinc est quod magis
potest recuperari gratia quam prima iustitia, quam~
vis utraque fuerit per peccatum amissa: non"'
de facili, dico, quia non ante naturae reparatio~
nem. - Ad huius evidentiam nota quod Deus
condidit duas creaturas vicissitudinarie inverti~
biles, scilicet nobilissimam, id est angelicam, et
inHmam, id estn irrationalem. Invertibilitas autem
huius suae attestator nobilitati, illtus. suae 0 vili-
tati. Mediam creaturam, scilicet hominem, qui se-
cundum aliquid est rationalis, secundum aliquidP
irrationalis, fecit Deus vertibilem !5. Angelicam
naturam fecit Deus q tal em quod ad quod se con-
verteret, illi r invertibiHter adhaereret 6 • lrrationabi-
lem s fecit talem quod, quantum esset de sua
natura, sibi inhaereret nee aliquid supra se nee
nisi propter se appeteret. Hominem autem fecit
Deus vertibilem vicissitudinarie quantum ad li-
berum arbitrium sive quantum ad partem rationa-
bilem, invertibilem de sua natura quantum ad par-
tern irrationabilern t. Pars autem rationalis, dum-
modo per obedientiam suherat dominio sui Condi-
toris, parti irrationali dominabatur; unde Aug u-
s tin us, XIV De civitate Dei, cap. 15 7 : " In pa-
radiso enim, etiam si non omnia poterat ante
peccatum, quidquid tamen non poterat, non vo-
iebat, et ideo poterat omnia quae volebat •; sed
nolens subesse dominio sui superioris, dominium
ami sit sui inferioris. Unde Augustin us, eo-
dem: « Denique ", ut breviter dicatur, in illius
peccati v poena quid inobedientiae nisi inobe-
dientia retributa est? Nam quae hominis estx
aHa miseria nisi adversus eum ipsum inobedientla
eius ipsius, ut quoniam no1uit quod potuit, quod
quidem non potest, velit? Quis enlm enumera.t
.J L f'
° IV umlllu&.
11 1 i
' 11 a ~,'
.. V sed. n F sctttctl pro I. f, • ltl VF (corr.), al '
R add. tt • V rullonultm. • nom. tnvtrtlblfrm ... lrrpllonRblf«/11, In
4
Cf. supra, sub Utt. d; Paeudo-Hugo, Summa ;en~j'
lr. _3, c. 7 (Pl. 176, tOO); Damasc., De fide ortho ·r, :
01
Enchlr.,
c. 30 (PO 94, 975). o Cf. supra, r~um.
1.1 Cf. supra, num. 166 et p. i51a.
7 Num. 2 ,...,r ,.., ..,,.<>~
 DE GRATIA HOMJNI POST CONDITIONEM SUPERADDITA.
quam multa, quae non potest, veHt, dum sibi
ipsi a, id est voluntati eius, ipse animus eius eo--
que b inferior caro eius non obtemperat? fpso c
namque invito et animus plerumque turbatur et
caro dolet et veterascit et moritur et qutdquid
aliud patimur, quod non pateremur d inv1ti si
voluntati nostrae nostra natura omni modo a;que
ex omnibus partibus obediret "· lrrationabilis ergo
pars, quantum~ est de sua natura et maxime in
quantum corrupta, tantum est convertihilis ad se
nee potest erigi sive converti secundum! debitum
iustitiae originalis ad suum superius dominio
sive potestate partis rationalis, cuius inobedien~
tiae inobedientia retributa est 1• Propter au tern
colligantiam partis rationalis et irrationa1is ne-
cesse est partem rationatem deflecti et decllnare
secundum motumE partis irrationabilis: propter
quod ante reparationem naturae corruptae non
recuperabitur perfecte naturalis iustitia.
3. Ad a I i u d h quod obicitur quod • si Adarn
habuisset gratiam, inseparabiliter Deo adhaesis·
set': dicendum quod hoc non oportet, quia libe~
rum arbitrium, habens gratiam, de sua libertate,
quae cogi non potest 2 dum manet in vertibilitate
in qua conditum est, moveri potest 1 praeter gra-
tiae inclinationem et frequenter movetur, nihil
considerans de eo ad quod movet gratia. Unde
frequenter contingit quod homo, valde praeditus
gratia et virtuhbus, inordinate afficitur, pro eo
quod non semper fertur actualiter in illud sum~
mum bonum, ad quod desiderium illius assurgit
per gratiam, et sic intelligendum est accidisse
ipsi Adae.
4. Ad a I i u d quod obicitur quod 'confirmatus
esset ut angelus': dicendum k quod non est simile,
tum quia angelus habet nobiliora naturalia, tum
propter corpus quod habebat adhaerens, ratione
MEMBRUM II.
De quantitate gratlae et vlrtutum prim! homlnis.
~Jequitur inquirere de quantitate grahae et
. I
~ virtu tum.
Et primo~ de quantitate quantum ad numerum
donorum, virtutum et gratiarum;
t Ct. supra, num. 408.
2 Cf. supra, num. 868~867.
751
cui us retardabatur ne totaliter ferretur in Deum.
er~t enim corpus iltud tunc animalel, Nihilominu~
aliter retardahat tunc, aliter nunc, quia nunc re-
tardat_ movendo ad contrarium, tunc retardabat
non smendo libere et expedite ferrl et movert in
Deum: propter quod non sequttur quod fuisset
confirmatus.
5. Ad Ulud quod obicitur quod' Lucifer non
habuit gratiam gratum facientem' etc.: dicendum
quod hoc' verum est•. Ex hoc tamen non se~
quitur quod homo peccaverit maiori ingramu~
dine, pro eo quod Lucifer optima habuit"' natu-
ralia, propter quod dlcitur fuisse quodam modo
deiformis, et pro eo quod proximior erat statui
g.loriae: unde simul recepisset gratiam et glo--
nam. Homo vera nee taUbus. fuit praeditus
naturalibus et conditus fuit ut magno tern-
paris intervallo haberet gratiam ante gloriam,
In cuius signum positus erat in terra. quae
est locus Ionge distans a caelo. Unde in trans-
grediendo nee adeo cecidit de alto ut lucifer
nee adeo fuit ingratus nee adeo per peccatum
depravatus.
6, Ad iII u d" quod obicltur quod 'prius debet
homo tentari quam in amicum assumi ': dicendum
quod illud intelligitur de Ula amidtia quae facit
hominem Deo privatum et familiarem, per quem
modum dicit ipse Dominus Apostolis, loan. 15, 15:
Vos autem dixi amicos etc. De amicitia autem
large sumpta hoc non potest intelligi apud Deum,
licet possit intelligi de amicitia apud homines,
pro eo quod, nisi Deus gratiam daret in pro-
banda, potius reprobaret quam approbaret: non
enirn habemus per quod possumus approbari a
Deo nisi per eius donum~ Non sic autem est de
homine respectu hominis, et sic patet responsio
ad illud".
secun •
do de quantitate quantum ad potestatem
et efficaciam earumdem .o.
I
l Ct. s.upca, num. 457-468.
4. Cf. s1.1pca, pag. 134. ad I.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. 111. TIT. II. - 512.
752
DE QUANTITATE OONORUM, VIRTUTUM ET GRATIARUM QUANTUM AD NUMERUM.
uaeritur ergo utrum hab~it universit.atem do-
Qnorum, virtutum et graharurn. Et c1rca hoc:
6!2
Utrum primus homo ante /apsum habuerit fidem.
Quod autem fidem habuerit b, vldetur sic:
a. Fides est fundamentum aedificii spiritualis, ad
Hebr. II, 1 : Fides est substantia rerum speran-
darum etc., 0 I ossa 1 : •ld est fundamentum •;
sed deficiente fundamento, deficit totum aedifi-
cium; ergo etc.
b. Item, tres sunt virtutes theologicae, fides,
spes, caritas i habuit spem ei caritatem; consimili
ratione et fidem habuit vel quare non?
c. Hoc etiam videtUr per verbum Bern a r d i,
Ad Eugenium, supra dictum 2 : • Cum videret pa-
trem omnium hominum t aemulus circumdatum
caritate et omni virtute vestitum d • etc.
d. Item, fides distinguitur per fidem formatam
et informem 1 , et haec duplex fides duplici statui
hominis respondet, scilicet statui gratiae et statui
peccati~ et ita patet quod existentes in peccato
habent fidem informem, existentes in I gratia
fidem forma tam; sed constat quod Adam, laps us
per peccatum, habuit fidem inform em t; ergo
stans h in gratia habuit fidem forma tam.
Contra: 1. Sicut dicit Magister, II Senten-
tiarum. dist. 23, cap. Cognitionem quoque3, • co-
gnovit primus homo a quo creatus fuerat, non
ita excellenter sicut post hanc vitam sancti vi-
suri sunt neque ita in aenigmafe • qualiter in hac
vita videmus •; sed constat quod fides est co-
gnitio sub aenigmate; ergo etc.
2. Item, H u go~: • Cognovit homo Creatorem
suum, non ea cognitione qua Deus modo acre-
dentibus absens fide quaeritur, sed ea qua 1 tunc
per praesentiam contemplationis scienti manife-
stus cernebatur •. Ex hoc patet manifeste quod
fidem non habuil
3. he~, ~i habuit fidem, ergo habuit cognitio-
nem artlcuh de reparatione; ergo de lapsu co-
gnitionem habuit; ergo cognovit casum suum;
• R add. /Ulbull. 6 VT habuit ' P homfntm
J. Ita VT, all\ dutu.r. 'P qut. • VTZ qua 1 V'f q/UI.
" S om. 1/fud... fp.rll. 9 V om. • L ().d\. a. q. f. c
• SFLZ add. tf; f om. ln. ~ L tf pro f. t. r L om.
J Inter/in., in b. l., ap. Lyran.
2 Ct. supra, p. 749, su.b Utt. b.
' Cap. 3 (p. 418).
" Ct. J Cor. 13, 12.
CAPUT I.
I Primo, utrum habuit fidem;
secunda, utrum a omnes alfas.
ARTICULUS l.
ergo habuit ante poenam quam culpam: quod
est contra divinam iustitiam.
4. Item, cognitio fidei est ex auditu; unde ad
Rom. 10, 17: Fides ex auditu: sed dicit Hugo •:
• Cognovit homo Creatorem suum, non ea cogni·
tione quae k foris ex auditu solo percipltur, sed
ea potius quae 1 intus per inspirationem mini-
stratur •.
Respondeo quod primus homo ante lapsum
habuit fidem. Sed intelligendum est m quod fides
duo concernit, quae sunt cognitto et adhaerentia
primae veritati propter se, quae est firrnitas cre-
dendi. Penes cognitionem determinatur eius esse
materiale, penes adhaerentiam sive 1irmitatem
eius esse formate. Unde Hugo 7 ! ... Duo sunt in
quibus fides constat, cogniUo et affectusn, id est
constantia vel firmitas o credendi. In altero con-
stat, quia ipsa illud est; in altero constat, quia
ipsa P in ilto est: in affectu enim substantia q fidei
invenitur, in cognitione materia. Aliud est enim
fides qua creditur, aliud quod fide creditur'. In
affectu invenitur fides'; in cognitione id quod
creditur fide. Propterea fides 1 in affectu habet
substantiarn, quia affect us ipse fides est; in co-
gnitione habet materiam, quia de illo et ad illud
quod in cogniHone est, fides est •. Praeterea, co-
gnitio, quae fidei est, dup1ex est. Quaedam quae
imperfectionis u est, scilicet ma quae est aenig-
matica, de qua I Cor. 13, 12: Videmus nunc
per speculum 11, in aenigmate; aenigma enim est
simUitudo obscura 8 : unde videre per speculum
est videre per creaturas aliquas, in quibus simi-
litude Dei relucet; et in aenigmate, id est$ in
obscura similitudine. Est aHa quae perfectlonls
est, scilicet ilta quae non est aenigmatica, sed
Iucida, qualis fuit ilia quam habuit Christus. Culll
enim haberet fidem Y, secundum iUud quod erat
4
I' om. • L ln}armatam, IS om ptuafo fn 'L Jormatam
"' T Olll. " T affuffo; VT tl Pf<l ld ut o SRl. ln.lfrmlfal, quod Z Cllrt
' SRLZ add. Vtl. ' Ita z(corr.), all/ add. qut. ~ SPRL ptrfttff/JIIII
5 De sacram. christ. fld .• l, p. 6, c. t4 (PL 176, 270·
6 Loc, cU.
7 Loc. cU., p. 10, c. 3 (PL 176, 331).
8 Ci. Augu11t1n., De Trln/1 yv " o .. tfi.IPI.A.2. 11)69}·
 DE D~ATIA HOMIN! POST CONDIT!ONEM SUPE~ADDIT A.
perfectionis in lila habuit lllam, ld est non ra-
tione visionis aenigmaticae, sed cognitionis luci-
dae. Huiusmodi cognitionem fidei habuit primus
homo in statu innocentlae, id est non illam quae
est aenigmatica, sed quae est Iucida. Triplex
enlm est cognitio, scilicet per speciem et lumen,
per speculum in lumine, per speculum in ae.nig-
mate: prima est patriae, secunda erat in statu
innocentiae, tertia in statu naturae lapsae. Habuit
ergo prim us homo fidem quantum ad Ulud quod
est substantiate in fide sive formale; quantum
autem ad illud quod est materiale, habuit fllud
quod erat perfection is, ut tactum est 1, Conceden-
dae sunt ergo rationes quae hoc ostendunt.
(Ad obleota]: I. Ad illud quod prima obi-
citur contra hoc per hoc quod 'non habuit co-
gnitionem aenigmaticam ', iam patet responsio,
quia, licet non habuit cognitionem aenigmaticam,
non propter hoc sequitur quod non habuit fidem,
quia habuit illud quod erat maioris cognitionls et
perfection is in fide; unde habuit cognitionem cer-
tiorem ilia quae est fidei in statu naturae 1apsae.
Et hoc innuit H u go~ dicens 2 : • Sciendum quod il~
lam primam cognitionem hominis, quam de Crea~
tore suo habuit, sicut maiorem et certiorem lila
cognitione, quae nunc in sola fide constat, vera·
citer dicimus, ita etiam ilia, quae postmodum in a
excellentia contemplationis divinae manifeste re-
velabitur, minorern 6 necesse est confiteamur •.
2. Ad i It u d quod obicitur quod 'non ea cogni-
tione cognovit qualiter modo a credentibus' etc.:
dicendum quod hoc dicitur, quia modo quaeritur
sive cognoscitur cognitione aenigmatica. Ob' hoc
enim dicitur • modo absens •, scilicet propter
aenigma interpositum inter ipsum et intultum
mentis sive cognitivae nostraed; et tunc dicitur
fuisse contemplatio • per praesentiam •, quia erat
in Jumine, sicut tactum est 3• Nee intelligendum
est quod tunc vfdit per praesentiam speciei, sed
per ' praesentiam 1uminis certiorem efficientem
Utrum primus homo ante Japsum habuerif tot virtutes quot habuit post t.
. .
Sequitur inquirere utrum habuit umver~Jtatem
virtu tum ante laps urn sive tot quot habuat post.
• Z om. ~ Codd. maf&r~m. • Zad.
quod P curr. • S om. modo•.• quat. - Rom.
P c~plt pro rtuplt.
I Hie, parum supra.
l Loc. cit., p. 6, c. 14 (PL 176, Z71).
3 Cf. supra, sub Respondeo.
4 Cf. Odo, Abbas Ursl Campi, Quaestiones, P· 2, §
De Adamo (ed. Pltra, Anal. novlsstma SpicUeg. Solesm.,
1888, II, p. 178); S. Bonav., II Sent., d. 23, dub. 4 (II, .549).
753
co~~iti?nem I ea quae est per aenigma. Unde co-
gmtlo tlla fuit media inter illam quae modo est
et illam quae t est in gloria.
. 3. Ad iII u d quod oblcitur quod • sl habuit
ftdem, habuit cognltlonem de articulo reparatio-
nis ', dicunt quid am 4 quod habuith tevera, sed
tamen non <:ontulit nee advertit, et sic nan co.
gnoscebat se casurum actu: unde nee ex casu
eius contrlstabatur.- Vel potest dici quod habuit
fidem articuJi de reparatione implicite, cognoscens
quod ille qui hominem paravit, ilium repararet,
quocumque modo indigeret reparatione, sive perfi~
ciendo quod erat defectus naturae conditae sive
aliqui aUi 1 defectus contingerent. Bene enim
scivit quod Deus paraverat sive condiderat ho-
minem ad hoc quod pertlceretur perfectlone glo-
riae et quod me qui hominem paraverat t ad
hoc, tempore opportuno ilium repararet tollendo
omnes defectus gloriae incontingentes. - Vel po-
test dici secundum opinionem iilam, qua ponitur
quod posteri eius non essent confirmati 5, primis
parentibus stantibus, quod habuit fidem articuli
de reparatione. Nee propter hoc tristabatur, quia
non cognovit quod propter casum illius futura
et necessaria erat reparatio.
4. Ad iII u d 1 quod oblcitur quod 'fides 051
ex audita' etc., dicendum quod duplex est m au~
dftus: interior et exterior e. Non autern est neces-
sarius auditus exterior ad hoc quod sit cognitio
fidei, sed quandoque suHicit interior, sicut, sup·
posito quod aliquis esset semotus • a fidelibus
nee esset qui eum instrueret in fide, dummodo
omnino viveret secundum dictamen rationis et
se o ordinaret et praepararet, quantum posset, ad
bonum, auditu interiori fidem reclperet et infor-
maretur illis quae essent sibi necessaria ad sa-
lutem. Unde non fuit auditus exterior necessarius
prima homini ad hoc quod haberet fidem, sed in-
spiratione interna fidei recepit cognitionem P, hoc
est id quod tuit perfedionis ln cognltione fidei.
ARTICULUS ll.
513
. Quod autem tot habuerlt, vlctetUI': a. Primo
e u ms dicentern quod • Deus fecit
1 per 0 am as c 0 '
f RLZ COJ!Utlonc,
" It• p (corr.), V om.,~~~ In rt. • Vf'L I)!Jl•• ln R nt 1dli.~la;"~·
I R om. • S om. I S om. • 5 Qm. • Z rtmotu. t.
~ R ncop/tlontm;
5 Ct. supra, num. &01.
a Ct. S. Bonav., Ul ~n/., d. 24, du.b. 2 (tu, 529).
1 Ct. S. Bona.v., ll Stnt., d. 29, a. 3s q. 1 (U, 704sq.),
ubi verbolenu=" occurrunt arg1.1menta a--d, 1-4, pars Rtw
331 '
sponsionls, et solutio ad I, 2, 4.
8 De fide orthod., II, c. 12 (PO 94, 922).
 INQ. IV. TRACT. ill. QUAEST. ill. TIT. II. - 513.
754
hominem omni virtute circumdatum et omnibus
bonis a ornatum ... Ergo non videtur quod aliquis
habitus virtutis, qui sit in nobis, deesset eidem.
b. Item, ex parte cognitionis non cognosdmus
plura quam Adam cognovit nee plurcs habemus
in nobis scientias; ergo pari ratione ex parte affec~
tionis non videtur quod plures habeamus in nobisb
habitus virtutum quam habuit primus homo.
c. item, connexio est in virtutibus, sicut Sandi
dicunt: ... Qui r habet unam, habet ornnes ""; ergo, si
Adam habuit aliquam virtutem, necesse fuit quod
omnes habuerit; ergo tot habuit quat nos habemus.
d. Item, aut aliquam virtutem habemus quam
non habuit Adam aut non. Si non: ergo tot vir-
tutes habuit quat nos habemus. Si sic: aut ergo
illius virtutis fuit Adam capax aut non. Si non:
ergo videtur quod per peccatum venerit in nobis
boni capacitas; quod absurdum est dicere. Si
sic: cum Deus daret gratiam Adae secundum
capacitatem suam, videtur quod ornnem virtutem,
quam nobis confert post lapsum, et ipsi Adae d
contulerit ante lapsum.
Contra: 1. Virtus fortitudinis consistit in per-
pessione terribilium 2 ; sed in Adam in statu inno-
centiae non potuit esse talis perpessio; ergo nee
fortitudo.
2. Item, temperantia consistit in coercendis
pravis carnis passionibus 3 ; sed tales non poterant
reperiri in natura instituta; ergo nee temperantia.
3. Item, poenitentia consistit in detestatione
ma\orum perpetrator urn et do lore; sed nullo modo
contingit in statu innocentiae de rnalis commissis
dolere; ergo non poterat in prima homine esse
virtus poenitentiae.
4. Item, qui habet donum perseverantiae non
cadit a iustitia; sed Adam a iustitia cecidit; ergo
perseverantiam non habuit; hanc autem multi
habent in statu naturae lapsae; ergo non omnis
virtus1 quae nunc est, 1uit in statu innocentiae.
5. Item, numerus sacramentorum post lapsum
non respondet per aequalitatem numero sacra-
mentorum ante lapsum, neque primi parentes, si
stetissent, habuissent exercitium tot sacramento-
ru~ quot habuerunt r exercitium post laps urn:
CUIUS ratio est quod homo pluribus indiguit adiu-
t~riis post lapsurn quam ante. Eadem ratione
v1detur quod numerus virtutum ante lapsurn non
debuit respondere numero virtutum post lapsum
nee quod primi parentes, si stetissent, praediti
~ss~nt tot virtutlbus ante quat post, quia pluribus
md1guerunt post quam ante.
8
T Olil. ~ V add rt/1/ ' F add. tnj!. tlilm
1
V In &:11/entllf pro //1. S. k T dlta$ ~lf/Uitl pro a u
1
Cf. Augustin., Episl. /67, cc. 2-3 (PL 33, 735 sqq.);
Bernard., _De consi~., J, c. 8, n. 9sqq. (PL 182, 737).
2 Cf. An_stot, Eth1ca ad Nif:om., 111, c. lOsq. (II, 35sqq.).
3 Cf. Anstot., loc. clt.
6. Item, idem ostenditur per comparationem
donorum. Cum enim sint septem dona, ut habetur
lsa.i. 11,2-3, scilicet donum sapientiae et intel-
lectus, consilii et fortitudinis, scientiae et pie1atis,
et timoris Domini, ante lapsum, ut videtur, non
fuit pietas, quae est circa opera pietatis, quae non
fuissent in statu innocentiae; neque fortitudo, quae
consistit in aggressu difficilium et perpessione
1 adversorum, quae necessaria sunt tempore lapsus.
7. Item, idem videtur per comparationem bea-
titudinum, de quibus Matth. 5, 3-11, quia ante
lapsum non fuit beatitudo luctus neque beatitudo
misericordiae, quia misericordia miseriam respi-
cit, quae necessaria erat post lapsum.
8. Item, idem videtur per comparationem true-
tuum, de qui bus Gal. 5, 22, quia ante lapsum non
fuit fructus qui est patientia, quae consistit in
to1erantia adversorum, sicut post.
Ex omnibus iis videtur quod non habuit tot
virtutes ante lapsum quot habuit post.
Respondeo: Diccndum quod, cum fit/ compara-
tio multitudinis donorum gratiae ad statum na-
turae lapsae et statum naturae institutae, hoc po-
test inte11igi vel de don is gratiae gratis datae vel
de donis gratiae gratum tacientis. Si intelligatur
de donis gratiae gratis datae, sic se habent sicut
excedentia et ex.cessa, pro eo quod a1iqua dona
gratiae gratis datae habuit Adam in statu Hlo,
utpote immortalitatem et impassibilitatem s 4, quae
non habuit aliquis posterorum eius; et aliqua
dona gratiae gratis datae habent posteri eius quae
ipse non habuit, sicut sunt gratia sanitatum et
operatio virtutum et genera h linguarum:; et con-
sirnilia. Ratio autem huius diversitatis venit ex
hoc quod ilia dona expediebant illi tempori et
alia competunt isti. - Si autem loquimur de do-
nis gratiae gratum facientis, quia dona ilia con-
nexionem habent quantum ad habitus et quan-
tum ad actus qui perfectionis sunt, sic conce-
dendum est quod in aequali multitudine fuerunt
in prima homine in qua reperiuntur in eius po-
steritate - hoc dico quantum ad habitus et
quantum ad actus qui perfectionis sunt ~ sicut
rationes ad primam partem inductae ostendunt.
Quantum vero ad actus qui habent imperfectio-
nem annexam, non contingebat virtutes secundurn
Statum ilium in Adam pan ere. Sicut enim habetur
ab A u gust in o, libra De Trinitafe XIV 6, et M a-
gister reci1at, ill Sententiarum 1, 33 dist. 7 , vir-
totes habebunt alios actus" in patria, quia maio-
ris perfectionis, quam habeant in via 8 • Actus enint
" V um h L alP·
• Z a.<.ld. po51. I S'fRLZ 11/1. ' S puulblf{la/l!m.
I "Cf. supra, num. 49tsqq. et 469sqq.
5 Cf. I Cor. l2, 9·10.
ti Capp. 8 et 9 (PL 42, 104sq.). 7 Cap. 3 (p. 698)·
8 Ct. S. Bonav., JJl Sent .• d. 33. a. J. u. 6 (Ill. 72611QQ·)·
 DE GRATIA HOMINI POST CONDITIONEM SUPERADDJTA. 755
sive usus prudentiae erit nullum bonum Deo 6-8. Ad ilia quae consequuntur, dici potest
praeponere vel aequare; fortitudinis, ei flrmissime quod dona, fructus, beatitudines conferuntur a
cohaerere; temperantiae, nu1\o defectu noxioo de- Deo ad perfectionem naturae lapsae, non insti-
lectari. Hos eosdem actus et usus habuerunt tutae. Ad tuius declarationem nota quod virtutes,
primi parentes in illa felicitate, in qua fuerunt secundum quod ex auctoritatibus Sanctorum po-
quando habuerunt gratiam 6 gratum facientem, test ratlonabiliter colligi, sunt ad informandum
licet non in' ilia perfectione in qua habent in sive ad rectificandum liberum arbitrium; tunc
patria, plurimum tamen erantd conformes. autem est liberum arbitrium informatum, quando
{Ad oblecta] ~ t-2. Per haec patet responsio est in iustitla rectlftcatum. Haec autem informatio
ad duo obiecta, quorum unum erat de forti- rectitudinis in statu naturae institutae potentias
tudine, alterum de temperanfia, quae procedebant anlmae reddidit habiles ad agendum bonum recte,
secundum actus habentes imperfectionem aliquam expedite, delectablliter et perfecte propter con-
annexam, quae quidem imperfectio t competitf formitatem et obedientiam naturae respectu gra-
solum secundum statum praesentis miseriae. tiac. Sed primus homo in lapsu in culpam spo--
3. Ad illud autem quodl obicitur de poeni- Jiatus fuit gratuitis et vulneratus in" naturalibus":
tentia, dicendum quod poenitentla reduci habet ex spoliafione autem lsta subsecuta est deformatio
ad virtutem justitiae: est enim de speciebus iusti- et impatenUa ad bonum et ex illa vulneratione
tiae 11 , existente statu naturae 1 lapsae; non autem effecta est natura humana lnfirma et subsecuta
fuisset de speciebus illius. si permansisset status est difficultas ad bonum i ex hac autem difficul~
naturae conditae: tunc enim esset actus iustitiae tate subsecuta est fatigatio et fastidium in pro-
Oeo regenti subiectum esse. gressu in bono sive in exercitio operum bonorum
4. Ad iII u d autem quod oblcifur de perscve- et ex iis oritur quaedam vitae imperfect\o s\ve
rantia, dicendum quod perseverantia .t uno modo versatio in operibus imperfettionis. Homo autem
dicitur propositum perseverandi in bono: ct hoc sic delectus sive humana natura sic lapsa non
modo est virtus vel dispositio consequens virtu- poterat per se reparari nee ilia, quae sutficiebant
tes inseparabiHter; atio tnQdo perseverantia est ad recte agendum, expedite, delectabllifer et per~
continuatio in bono usque in fin em: et sic non Ieete in statu naturae conditae, sufficiebant post
dicit habitum, sed potius dicit actum, et hanc 1 lapsum, scilicet virtutes solae. Pr~p~rea divina~
benignitatis largitas habitus mulhphces contuht
primus homo non habuit. Ex hoc tamen non
homlni contra 1 muiUplicia incommoda iam tacta,
sequitur m quod aliqua virtute caruerit pro eo
ut sic humanae naturae lapsae defectus rclevaret,
tempore quo inn gratia permansit.
ita ut per collationem gratiae in virtutibus refor-
5. Ad illud quod obidtur quod 'numerus
metur ipsa anima et etficiantur potentiae potentes
sacramentorum post laps urn non respondet' etc.:
ad bene et recte operandum, per collationem g~a­
dicendum quod hoc verum est 0 • Et ratio huius fiae in donis ad expedite operandum, per collabo-
est necessHas humanae reparationisP post lapsum:
nem gratiae in tructibus .ad ~electa.bllit.er. ope~an­
cecidit enim homo in morbum gravem per pee~ dum per collationem grahae tn beatttudtntbus ad
catum suum 1 propter quem indigebat sacramentis perf;cte operand urn .5, A virtutibus enim est anima
aliis ab illo quod fuit institutum tempore naturae potens ad operandum, ex donis ad .e~pedite ope-
1
conditae 1 scilicet matrimonio, qui bus curaretur • random v ex fructibus ad delectabtllter operan·
Unde H ugo 2: c Ex quo homo, a statu ~rimae dum :c, e~ beatitudinibus ad perfecte o~erandu~:
incorruption is lapsus, in corpore per mortaiJtatem ·ta quod contra quadruplicem oppressJonem stve
et in anima per iniquitafem aegrotare .coepi.t, ~eiecfionem, quae ex culpa habet origine~, auctor
continuo Deus reparando inde sacramenhs sots et reparator humanae naturae quadrupllcem ap-
medicinam praeparavit, quae, prout ratio p~stu~ ponit relevationem '· Ex iis ergo pat~t .quod dona,
Iabat et causa, diversis temporibus et locls ad fructus et beatitudines proprie resplctunt statu:
curationem illius exhibuit •. Virtutes autem neces- naturae lapsae; virtutes autem sem~er. fuerunt n
sariae erant in omni statu et 11 omni tempore et cessariae. Propter quod non est stm~le ~e com·
quantum ad substantiam et quantum ad numeru~, paratione donorum, fructuum et beahtudmum et
tamen secundum diversitatem statuum necessana ipsarum virtutum ad statum ante culpam z et post.
3
erat actuum variatio, sicut r tactum est •
""V novo. • z om. ~ lta VT, alii <>Ill.
-----
' V trunt. • Ita I'R (~t>Tf~~~~~~l
1
Pf
rJ Ho· Z om
·"v
!fui<ftll'l
c~n.uqu.itru
1 L s..W. jlt.

pro ~- .r.; z om. no/1.

"lb. V,
• S om.
aiU quod «u.!~m prQ I. II.. q. - T om. ' V p«ron~. ~ R om.• u: ~.II. .llll; :ou. ; V propltr. • R om. t. b. • V om. ~. II. a. ~- o.
~ S oqr. IP S parotlonl.r. ~ T s.dd. ln. • V secundum.
~ R om. , VSTL rtvttaflon~m. • R ~ccotu.m.
lV 48sq.)., 4 Ct. supra, p. 749, nota 2. 1 1
1 Cf. S. Bonav., IV Sent., d. 2, a. l, Q• ;L( nf. 313
). sCi. S. Bonav., Ill Sent., d. 34, P· 1• a. • q.
2 De sacrum. christ. fld., I, P· 8, c. 12 ( ' (Ill, 735sqq.).
3 Cf. supra, sub }?espondeo.
 INQ, IV. TRACT. Ill. QUAEST. Ill. TIT. II. - 514.
756
CAPUT II.
UM ET VIRTUTUM QUANTUM AD EFFICACIAM.
DE QUANTIT AT E GRATIAR
equitur inquirere de quantitate gratiarum quan-
S tum ad efficaciam.
Et primo quaeritur utrum in statu illo habebant
ARTICULUS I.
614
Utrum primus homo in statu innocentiae potuit mereri •.
Quaeritur ergo primo si primus homo poterat
illis mereri ante lapsum.
Quod" sic, vtdetur: a. Ex puris naturalibus non
poterat quis tunc mereri; unde Augustin us,
in Enchiridion 2 : • Sine gratia nee tunc ,. , id est in
primo statu, • meritum esse potuisset '"· Igitur, sib
etiam cum gratia sive gratuitis mereri non po-
tuisset, status ille fuisset pessimus, cum sine
merito nullus pervenisset ad gloriam.
b. Item, gratia sive gratuita modo sunt princi-
pium merendi, per se joquendo, I Cor. 15, 10:
Non ego, sed gratia Dei mecum; et fuerunt in
statu illo, cum illis mediantibus erat homo gra-
tus Deo, ut ex dictis patet 3, et illis solum; ergo
existens in illis per illas poterat mereri.
c. Item, gloria est remuneratio gratiae sive
merces, loan. I, 16: Graffam pro gratia, ubi'
Augustin us~: •Non solum gratiam,quaeplene
gratis datur sine merito, ut fidem, quae per di-
lecfionem operatur 5, ex qua iustus vivff6, sed et
pro ista gratiam 4 , id est beatitudinem aeternam ~.
quae et merces iustitiae dicitur 7 "'·Ergo, cum gloria
remuneratur merito, patet quod meritum est ex
gratia. Et hoc est quod subiungitur in G !ossa Au-
g us tin i I praedicta 8, ubi i dicitur quod h gratia,
• quia meritum ex gratia "'i et ita idem quod prius.
Contra: 1. Ubi est pugna, ibi est meritum;
ergo ubi maior pugna, maius meritum et ubi
minor, minus; ergo ubi nulla, nullum; sed in
statu illo nulla potuit esse pugna 1 ; ergo etc.
2. Item, II Tim. 2, 5: Non coronabitur nisi
qui legitime certaverit; sed in prima statu non
• Z Et fllllHJ. ~ VTL add. nut, quod p e~:p • V hie
' V P/6rlllil. • T 0111. ' VSRZ um., U1 TPL at add. lntcrl.
1 Cf. Lombard., II &nJ., d. 24, c. 1 (p. 419sq.).
2 Cap. IIlii (PL 40, 282).
! Cl. supra, num. 609.
. ~ Cf. In /Oilll., tr. 3, nn. 8-9 (PL 35, 1400); verbotenus
tn Olos.sa ordin., in h. I. (PL J 14 357)
li Gal. 5, 6. • .
efficaciam mercndi, hoc est utrum habens illas
potuit per ill as mereri;
secunda, utrum erant efficaciores tunc quam
nunc vel e converso.
erat certamen; ergo neque corona; ergo It neque
meritum.
3. Item, secundum Phi I o sop hum 9 , virtus est
circa bonum et difficile; igitur, cum meritum sit
mediante virtute, meritum requirit difficultatem;
sed difficultas non potu it esse in statu ilia;
ergo etc.
4. Item, Magister, II Sententiarum, 24 dist.,
2 cap.10, dicit quod Adam non meruisset non 1 con-
sentiendo tentationi, quia nullum habebat intus
impellens ad malum. Ergo ad hoc quod sit ibi
meritum, oportet quod sit m impellens ad malum,
et ita difficultas; ergo etc.
5. Item, si Adam sine difficultate potuit me-
reri, quare non similiter sancti in patria?
Respondeo quod gratuita habuerunt efficaciam
merendi in statu ante lapsum.
[Ad obiecta]: 1. Ad prim u m obiectum contra
hoc, scilicet quod 'ubi est pugna, ibi est meri-
tum' etc.: dicendum quod, licet ubi est pugna,
ibi sit 11 meritum etc., non tamen ubi nulla est
pugna, nullum est meritum, quia meritum est
sine pugna. Viri enim sancti frequenter merentur
quando in nulla sunt pugna, ut quando sunt in
iucunditate contemplationis. - S i obi cia t u r
de statu, scilicet quod qui est extra statum pu-
gnandi, est extra statum o merendi: dice n dum
quod, si hoc sit verum, hoc est solummodo in
statu naturae Japsae, qui non est sine pugna, quia
caro concupiscif adversus spiritum, ad Gal. 5, 17;
aliter fuit in statu naturae conditae.
2. Ad iII u d quod obicitur quod • non corona-
bitur' etc., dicendum 11 quod duplex est corona
• V add. Rlorlom. • Z om. IS om. ' V om., p up. h f (corr.)lllf.
• R add. lbt. " Ita V (corr.), P om., alii tal. • s om. Pll61lOIIJ11 ... •lotum.
6 Hebr. 10, 38.
7 Cf. II Tim. 4, 8.
8 Glossa ordtn., loc. cit .
II Elhlca ad Nicom., II, c. 3 (II, 17).
°
1 Cap. I (p. 420).
11 Cf. S. Bonav., II Stnl., d. 23, dub. 1-2 (II, 548).
 DE GRATIA HOMINI POST CONDITIONEM SUPERAODITA.
beatorum: una, quae respiclt praemium substan-
tiale, et haec respondet radicl meriti sive a caritati;
alia, quae respicit praemium accidentale superad-
ditum suhstantlall, quae proprie respondet trlum-
pho sive vlctorlae vitlorum habitae per confllctum
slve certamen: et de hac loquitur Apostolus. Quod
patet ex verbis illius b; dicit enim: Qui artat
in agone, non coronabitur nisit legitime certa-
verit d. Unde ilia corona, quae respondet triumpho
habito de vitiis, non habetur nisi post legitimum
certamen nee istam obtinuisset prim us homo me-
rita gratuitorum, sed aliam tantum.
3. Ad a I i u d t quod obicitur quod 'virtus est
circa bonum et difficile' etc.: dicendum quod
sicut duplex est meritum, duplex est difficultas.
Est enim meritum dimissionis poenae, et hoc
est meritum satisfactionisl, et est meritum' glo-
riae; sic duplex est h difficultas: uno modo di-
citur difficile, id est laboriosum, et hoc modo
difficile requiritur ad meritum satisfactionis; alio
modo dicitur difficile quod est super omnes vires
naturae: et hoc modo difficile requiritur ad me-
ritum gloriae, quae est supra naturam. lila ergo
difficultate, quae requiritur ad meritum dimis-
sionis poenae, non meruisset quis ante lapsum,
sed solummodo ilia quae est in elevatione ali-
cuius supra propriam naturam. Verbum autem
Phi I o sop hi, dicentis quod virtus est circa
difficile et bonum 1, intelligendum est habito
ARTICULUS II.
Utrum gratuita erant efficaciora ante lapsum quam post 2 •
Sequitur inquirere utrum gratuita erant effica-
ciora ante Japsum quam post.
Quod sic, videtur: 1. Nobiliori perfectibili no-
bilior s debetur perfectio 3 ; quia t ergo homo in
statu innocentiae multo nobilior erat quam nunc,
multo u nobiliora habebat gratuita 4•
2. Item, habitus cognitivae nobilior erat et me-
lior tunc quam nunc; cognitio ergo maior erat
et perfectior: inflicta est enim homini ignorantia
per culpam primorum parentum; sed, si ~ cognitio
fuit perfectior, et dilectio similiter, secundum il~
lud Augustin i .5: • Quantum cognoscis, tan tum
~ P ((orr.) sci/lett. 6 V tius. • V add. qui. <I SRLZ tk. ·' • F Iliad.
'P om. t. b. l F (cou.) slcu.t. • Tom. • vsz add. quod.
~ Z add. 111m. 'V om. • L om. p. 11. • Ita V, all! st. • SRL mlllta. • R Ollt. • Z o•. 'L o.. • R •uito. quod Tl'l.evn.
I Cl. S. Bonav., II Sent., d. 24, p. I, dub. I (II, ~71sq.).
2 Cf. S. Bonav., II Sent., d. 29, a. 3, q. 2 (II, 706), ubi
argum. 4-5, Respondeo et ad 4 lere verbotenus occurrunt.
3 Cf. Arlstot., De animal. general., II, c. 3 (Ill, 352).
4 Inter errores reprobatos anno 1241 nonus erat ~quod
qui habet mcllora naturalla, de necessitate plus habebit
757
respectu ad statum naturae lapsae, non naturae
conditae.
4. Ad Ill u d quod dicit Magister quod ' pri-
mus homo non merulsset non consentiendo ten-
tatloni, quia non habuit impellens' etc.: dicendum
quod" quid am dicunt quod 1 Magister intel-
lexit de merito dimissionis poenae. Sed quia
meritum dimissionis poenae esse non poterat,
dummodo esset status ille, videtur"' haec respon-
sio impertinens ad propositum. Propter hoc aliter
potest dici 1, scilicet" quod est meritorium quan-
tum est de genere operis et est meritorium quan-
tum est 0 ex radice caritatis. Meritorium de genere
operis dicitur quod est meritorium eo quod est
opus virtutis de se: hoc autem arduum et diffi~
cile; alio modo dicitur meritorium omne opus,
quodcumque sit, dum tamen ex radice caritatis
procedat. Vult ergo Magister dicere quod in
resistendo tentationi Adae non fuisset meritum,
si non habuisset gratiam nee prima modo nee
secunda. Si vero restitisset ex caritate, meritorium
fuisset secundoP modo, non primo. In nobis
autem q semper est meritorium vel utroque modo
vel saltern altero, scilicet propter difficultatem ad
bonum et pronitatem ad malum.
5. Ad u It i mum dicendum quod non est si-
mile de sanctis, quia iam non sunt in statu me-
rendi, Adam autem erat in statu viatoris, et ita
patet quod r non est simile.
515
diligis •; sed secundum quantitatem caritatis sive
dilectionis sunt gratuita efficaciora; ergo etc.
3. Item, fides in statu illo, ut.x ex verbis Hugo-
n is 6 patet, maior fuit et" excellentior ilia quae
fuit post lapsum; a simili videtur quod dilectio
sive caritas maior fuerit in statu ante lapsum
quam ilia quae fuit post et aliae virtutes simi-
liter; et ita ut prius.
4. Item, • albius est quod est njgro imper-
mixtius 1 •; ergo magis est meritorium quod mi-
nus habet in se de demerito ;r; sed omnia merita
nostra quodam modo permixta sunt culpae, se-
cundum illud lsai. 64, 6: Omnes iush"tiae nostrae
! V 0111. 1:• .II. 1:. • · s. 'T o.. .S.. f. t . ._ • f oa.
• Z om. • L om. a fml:n •.. ul. "So... IIi.•. ~-
de gratia et &Ioria •. Cf. Denille-Cbatelain, Chart. UniY.
Purls., 1, p. 171; S. Bonav., II Svd., d. 23, a. 2, q. 3
(II, 547).
5 Cf, De spin"tu d li/nra, c. 36, n. 64 (PL 44, 243).
6 Cf. supra, p. 7.52, nota 5.
1 Cf. Aristot., Topic., Ill, c. 5 (1, 203).
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. Ill. TIT. II. - 515.
758
sicut pannus menstruatac. Si er~o in A_dam ~e­
cundum statum innocentiac menta omnmo fms-
sent impermixta culpae, videtur" quod statu
illo merita fuissent maiora; sed quantttas mc-
riti est secundum quantitatem gratuit~ru~t
efficaciam; ergo gratuita tunc erant rna10ns ef-
ficaciae.
5. Item, meritum est a gr.:~tia et libero arbitri~;
quanto igitur liberum arbitrium gratiae ma~ts
obedit, tanto gratia efficacius in actum suum e~1t;
sed tunc" natura magis erat obediens gratlae
quam nunc, cum est corrupta; ergo tunc c dona
gratuita erant ad merendum efficaciora.
6. Item, rectitudo iustitiae naturalis magnum
fuit expedimentum gratuitorum et causa efficaciae
eorumdem, sicut concupiscentia noxiorum nunc
est impedimentum; ergo etc.
Contra d: a. Tam gratia quam virtutes sun!
divina quaedam et dona Dei, et hoc ante lapsum
et post; sed ante laps urn data erant ad perfi-
ciendum naturam institutam, post vero ad reparan-
dum naturam destitutam et perficicndum illam 1 ;
sed constat quod divina bonitas, omnia optime
ordinans et disponens, non contulit gratuita dona
minoris efficaciae ad reparandum naturam desti-
tutam et perficiendum quam ad naturam institutam
perficiendam; ergo post lapsum fuerunt tantae
efficaciae vel maioris quam ante lapsum,
b. Item, natura destituta ad hoc quod perve-
niat ad finem suum adiutorio indiget ma10n
quam natura constituta; ergo, cum dona gratuita,
ut gratia et virtutes, data sint r a summa bonitate,
quae omnibus dat affluenter, lac. 1, 5, in subsidium
et adiutorium naturae, ut illis mediantibus per-
venial ad finem, relinquitur quod gratuita data
post lapsum sunt maioris efficaciae/ quam quae
data erant ante laps urn: non enim dedisset uni-
cuique affluenter, nisi magis indigenti dona maiora
dedisset. -Quod autem natura hum ana
magis£ indigeat nunc quam in statu
iII o, patet per hoc quod multa sunt inflicta ho-
mini propter peccata primorum parentum, ex
quibus debilitata est et deteriorata.
c. Item, hoc videtur per hoc quod natura in-
ferior magis subvenit et efficacius magis indi-
genti: quod patet per hoc quod membro Jaeso
magis et efficacius subvenit natura quam membro
sano, et hoc attestatur eius bonitati; ergo multo
forti us hoc con venit bonitati auctoris naturae;
ergo etc.
a V vldtl'flur et 0111. UllPat. • V o P 1
., T dtblto • L om. m. '· • v o:. ' un:: om. cum.
,. L om ~lb. v, alll I'QPfJ!I(IUII. m. •·
• V prfl«dtnlt, RL ptrcurrtnlt, T procumnlt.
1
Ct. aupra, p. 745aq., &ub Rtspondeo.
2 3 Lib. I, p. 11, c. I (PL 176, 343).
EtJriUJ ad Nicom., II, c. 3 (II, 17),
d. Item, status post lapsum est status pugnae:
unde magis impugnatur homo quam ante lapsum;
!" unde 11 Tim. 2, 5: Non coronabitur nisi qui etc.;
sed has vincendo pugnas gloriosius. triumphat
et
et maiorem meretur coronam; sed maJOr corona
dtbctur maiori merito 11 , maius autem meritum
gratiae maiori sive gratuitis maioribus sive t
maioris efficaciae; ergo, cum homo in statu na-
turae lapsae gloriosius triu'llphat quam ante,
relinquitur quod gratuita habet maiora sive k
maioris efficaciae.
e. Item, habito respectu ad statum naturae lap-
sae intelligendum est verbum Phi I o sop hi 2 :
• Ars et virtus sunt circa diHicilia •; si 1 hoc per
se verum est, quanto actus virtutis est difficilior,
tanto virtuosior, et quanta virtuosior, tanto ad
merendum efficacior. Si ergo maior est difficultas
in perficiendis divinism mandatis nunc quam esset
in statu naturae institutae, videtur quod maior
sit merendi efficacia; efficacia autem merendi est
ab efficacia gratuitorum, et ita ut prius.
f. Item, sacramenta priora erant minoris n effi-
caciae succedentibus. Unde Hugo, in Sacramen-
tis 3: • Semper quae tempore posteriora fuerunt,
effectu gratiae spiritualis digniora inveniuntur •.
Ex hoc verbo patet quod gratia in sacramentis
sive sacramentalis minoris erat 11 efficaciae in
primis temporibus quam sit nunc. Similiter vi-
detur quod gratiaP in virtutibus et ipsae virtutes,
quae efficaciam habent a gratia, non fuerunt tantae
efficaciae prima quantae sunt nunc.
g. Item, secundum quod magis appropinquavit
ab initio adventus Salvatoris, maior erat effectus
salutis. Unde Hugo 4 : • Sciendum quod divinae
dispensationis ordo et ratio hoc poscunt q ut
sicut ab initio, procurrenter tempore, magis sem-
per ac magis adventus Salvatoris appropinqua-
vif, sic semper magis ac magis effectus salutis
cresceret et cognitio veritatis •. Sed maior ef-
fectus salutis est ex maiori efficacia gratuitorum,
et ita ut prius.
Respondeo s quod loqui possumus de efficacia
gratuitorum secundum comparationem personae
ad personam aut status ad statum. Si prima
modo, sic se haberent sicut excedentia et excessa.
Probabiliter enim praesumi potest quod aliqui
fuerunt post lapsum qui maiorem gratiam ha-
buerunt et in meritis efficaciorem quam aliqui
qui fuissent in statu innocentiae, si status ille
perseverasset, aliqui vero minorem, sicut creditur
S 4
V lttm. 'Ita P (corr.), alll.1unl. II. om. 11 sam. quod ... ma_fl.S.
Codd. nd. '"V om. "Ita PL (correcU) aUI motorl• G T add. /gtt r; s om. ln.
• L add. m~. dlttndum ~~~.
11
• Loc. cit., c. 6 (PL 176, 345).
 DE GRATIA HOMINJ POST CONDITIONEM SUPERADDITA.
de pcrsonis existentibus currente Lege Moysi et
existentibus currente Lege evangelica. Si secundo
modo, iU est sl comparetur generaliter status ad
statum, adhuc" occurrit duplex consideratio, quia
gratia sive virtutes possunt considerari vel in
comparatione ad illos quos informant et h perfi-
ciunt, hoc est ad suscipientes, vel in se sive
secundum se. Si considerantur in comparatione
ad suscipientes, quia efficacia gratiae et virtutum
maior est ex idoneitate suscipientis, quae quidem
idoneitas est ex consentaneitate voluntatis et
promptitudine obediendi sive subiciendi se ipsi
gratiae et virtutibus, potest dici quod gratia c
et virtutes efficaciores erant in statu naturae con-
ditae quam in statu naturae lapsae. Si consi-
derentur gratia et virtutes secundum se, non
usquequaque certum est in quo statu Dominus
gratiam contulerit maiorem et virtutes poten-
tiores sive efficaciores, pro eo quod magnitudo
gratiae distributae et efficacia virtutum attenditur
secundum discretionem distribuentis, quae cogni-
tionem nostram latct, et etiam secundum maiorem
praeparationem ex parte suscipientis. Pie tamen
et non omnino absque probabilitate supponendum
est quod maiora munera gratiae et virtutum lar-
gitus est homini lapso quam dedisset homini, si
in statu innocentiae permansisset, tum quia homo
maiori gratiae adiutorio indiget, tum etiam quia
decet Deum de malo maius bonum elicere quam
sit illud bonum, quod adimendo malum nocet 1•
Ex hac ergo duplici ratione, quarum una est in
commendatione misericordiae divinae, alia in com-
mendatione sapientiae, non irrationabiliter colli-
gitur quod dona gratuita secundum se sint ma-
iora et efficaciora post lapsum quam ante, et
maxime post adventum Salvatoris 2, qui mediator
et intercessor pro nobis interpel/at 3, quem decet
exaudiri in omnibus pro sua reverentia, Hebr. 5, 7.
Unde, cum appareat vultui Dd semper ad inter-
pellandum pro nobis, Hebr. 7, 25, et pro nobis in
cruce oblatus fuerit et quotidie offeratur, valde
probabile videtur quod maius d munus gratiae
tribuatur nobis quam si ipse non fuisset incar-
natus vel e pro nobis oblatus. Et hoc expresse
videtur I innui loan. 7, 39 t, cum dicitur quod Spi-
ritus nomfum erat datus, quia Jesus nondum erat
glorificatus. Unde, cum ascendit in altum, tunc
dedit dona hominibus 4 •
[Ad oblecta]: I. Ad illud quod primo obi-
citur contra hoc, per hoc scilicet quod ' nobiliori
4 Z ud hoc. & z vd. • Ita f, •Ill gratlt
1 ltu f', alii lgnorm•tia lfl/1/da pro l. 1. "' V Q6110:S.:Is.
llvfllrl, quod f' corr. • SL IIUifm.
I Cf. supra, p. 738b, ad 6.
2 Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 607.
759
perfectibili debetur nobilior perfectlo ': dicendum
quod hoc" verum est de perfectibili et perfec-
tione quantum ad esse primum, quia sibi invicem
respondent secundum quamdam praecisionem et
adaequationem; gratia autem et virtutes perficiunt
quantum ad esse secundum. Praeterea, haec, sci-
licet gratia et virtutes, sunt pure gratuita et se-
cundum libitum et electionem Dei collata, qui
quandoque personae viliori, quantum est de na-
turalibus, gratiam confert maiorem et nobiliori
minorem, secundum iudicium profunditatis sa-
pientiae illius, humanae scientiae incomprehensi-
bile, iuxta illud ad Rom. II, 33: 0 altitudo divi-
tiarum etc.
2. Ad iII u d quod obicitur quod ' habitus
cognitivae erat melior 1 et efficacior ante laps urn
quam post' etc.: dicendum quod hoc verum est,
sed hoc non est in ratione ilia qua gratuitus est,
sed hoc est propter potentiam k cognitivam, quae
demerito peccati obnubilata est, et ignorantiam in-
flictam 1• Sicut enim videtur manifeste in visiva
exteriori quod, licet ipsa potentia secundum se
non recipiat variationem deteriorationis, nihil~
minus melius videt iuvenis quam senex propter
defectum organi, similiter est in proposito. -
Ad hoc quod dicitur quod ' quantum cogn~
scis m, tan tum diligis. etc.: dicendum quod hoc
intelligitur de cognitione et dilectione ad invicem
comparatis in statu uno, scilicet vel in statu na-
turae lapsae vel conditae, non autem in diversis.
In statu enim naturae lapsae quantum cognoscis,
tan tum diligis, et in alio similiter. Nee intelligitur 11
de quacumque cognitione, sed de ilia quae est
experientiae sive sapientiae, quae est cum gustu;
et o etiam quae dico 'tan tum, quantum', non dicunt
praecisionem, sed proportionem P in genere, sub
hoc sensu: si multum cognoscis, multum diligis.
3. Ad iII u d quod obicitur de fide 'quae vi-
detur fuisse q tunc excelJentior et efficacior quam
ilia quae est nunc • etc.: dicendum quod, sicut
tactum est 5 , gratuita in statu innocentiae habebant
efficaciam quamdam ex ordinatione et obedientia
potentiarum ipsius animae et subittetione respectu
gratuitorum; unde efficacius movebant et ipsam
affectivam' et ipsam operativam quam faciant
nunc sive quando~ amissa rectitudine naturali
inclinatus est affectus per concupiscentiam et
operativa debilitata. Et sic comparatione fidei
et aliarum virtutum ad potentias recipientes,
bene potest concedi quod habebant quamdam
ol S mcwt:s. • V tt. _, V om. 'V om. I. 1. 'Tom. 'R IIObiliiH". • L o•.
• V intdl~tur. • V .t<l<l. ltn". " Z 0111. •· P· ' R o•· ' STRLZ t.#fl:"-
3 !Wm. 8, J.&. .t Cf. Eph. 4, 8.
5 Cf. supra, sub Rrspondw.
760 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. Ill. TIT. II. - 515.
efficaciam in statu illo quam post non habuerunt.
Unde bene potest concedi quod secundum hanc
comparationem fide tunc purius et quietius ad-
haerebant primae veritati 1 ; nee propter hoc ne-
cesse est quod fides et aliae virtutes, secundum
se consideratae, essent tunc maioris etficaciae
quam nunc. Si autem loquamur de visione fidei,
potest dici quod, quia visiva interior nullatenus
erat obnubilata, luculentior fuit quam sit modo:
unde clara fuit tunc et sine aenigmate; et quan-
tum ad hoc, ut vult Hugo, fides tunc erat maior
et efficacior, non tamen ut est virtus sive habitus
virtu tis 2 •
4. Ad a I i u d a quod obicitur quod ' albius est
quod est nigro impermixtius' etc.: dicendum
quod efficacia meriti ex pluribus venit, scilicet
ex difficultate operis, ex promptitudine voluntatis,
ex magnitudine caritatis et consequenter aliarum
virtutum. Difficultas enim operis multum
valet ad meriturn, ut patet b in operibus super-
erogativis, quorum quaedam efficaciter disponunt
ad augmentum gratiae et per consequens ad
augmentum rneriti; in aliquo autern, ut in marty-
rio, augmentatur gratia et meritum similiter. -
Promptitudo etiam voluntatis plurimum
facit ad meriturn. Quantacumque enim sit gratia
in homine, nisi sit voluntas gratiae consentanea,
nunquam elicit opera meritoria; et quanta magis
voluntas gratiae subiacet et conformatur, tanto
fructuosius homo in operibus rneritoriis exerce-
tur; prompta enim voluntate et hilari operantes
plus merentur quam illi qui minus sunt huius-
modi; propter hoc dicitur: Hilarem datorem di-
ligit Deus, II Cor. 9,7.- Magnitudo cari-
t at is efficacissime tacit ad meritum, quia secun-
dum illius quantitatem attenditur remuneratio
praemii substantialis: pond us enim amoris opera
meritoria tacit esse ponderis et valoris, Quantum
ergo ad prirnam conditionem, scilicet difficultatem
efficaciores sunt virtutes nunc quam tunc fuerunt:
-----------
• F lflud. b 11.1 PL (mg.), ali! om. < tta v, alii om.
I Cf. supra, num. 612.
:! Cf. supra, p. 753, ad I.
Nunc enim magis impugnatur et impugnando
probatur et examinatur virtus quam tunc, sicut
patet in exercentibus se in operibus supereroga-
tivis ct maxime in martyribus. Quantum ad se-
cundam conditionem, scilicet promptitudinem vo-
luntatis, efficaciores fuissent virtutes in merendo
tunc quam nunc, quia voluntas tunc continua
fuisset in bonis operibus Dco placcntibus sine
retardatione; nunc autem, sive ex fatigatione
sive ex surreptione, frequenter cessat a bonis
operibus et nocivis intendit et inutilibus, tum
propter difficultatcm ad bonum, tum propter pro-
ni1atem ad malum. - Ad i d c ergo quod obi-
citur quod 1 meritum magis erat impermixtum in
statu innocentiae' etc.: dicendum quod hoc est
ex eo quod voluntas non est nunc d ita prompta et
consentanea gratiae sicut fuit tunc, propter gra-
vitatem carnis coniunctac et pronitatem concu-
piscentiae contractae. Potest ergo concedi quod
secundum quod efficacia merendi venit ex promp-
titudine voluntatis, sic erant tunc gratuita effica-
ciora quam nunc.
5. Ad a 1i u de quod obicitur, scilicet quod
1
liberum arbitrium magis obediehat gratiae' etc.,
iam patet responsio, quia dictum esf3 quod quan-
tum ad promptitudinem voluntatis t, quod idem
dicit in re quod obedientia prompta liberi arbi-
trii, efficaciores erant tunc virtutes ad merendum
quam nunc. Ex iis tamen non sequitur quod
gratia et virtutes secundum se erant maiores et
efficaciores quam sint nunc.
6. Ad iII u d quod obicitur quod 'naturalis
rectitudo erat tunc magnum expedimentum' etc.,
iam patet responsio, quia g ex ilia naturali recti-
tudine erat voluntas prompta et omnino consen-
tanea gratiae, et, ficet ita sit quod efficaciores
erant virtutes ex hoc, non tamen ex hoc sequitur
quod ipsae secundum se et sua propria volun·
tate erant tunc efficaciores quam sint nunc, sicut
ex dictis patet 4•
4 v om.
' f ilfud. f V om. 11 T quod.
3
Cf. supra, ad 4.
~ Cf. supra, sub Respondeo.
 DE PlliMO HOMINE QUANTUM AD SCIENTIAM.
QUAESTIO IV.
DE PRIMO HOMINE QUANTUM AD SCIENTIAM.
Il icto de passibilitate naturae pri · h . . .
Iorio gratiae, sequitur quarto 7~ ommlsd de/ro~IS propagatione et de adiu-
ergo de cognitione sive scientia q~lr~re e. ~ luml?ahone _scientiae. Quaeritur
sive cognilionem habuit in prima statu : p ml hommls, scthcet cumsmodi scientiam •
Et prima, de cognitione quantum ad tempus;
secunda, quantum ad cagnoscibilia.
MEMBRUM!.
Utrum homo condltus statim habuit sclentlam perfectam.
~1ua~ritur ergo utrum conditus statim habuit
~ sc1entiam sive cognitionem perfectam an
proflciendo studio et disciplina pervenit ad ltlam.
Quod prlmo modo b, vldetur sic: a. Ut habetur
ab A ugustino, Super Genesim ad litteram 1,
primus homo perfectus conditus fuit secundum
corpus et in ea perfectione c quam competebat
habere in virili aetate; sed multum dedetuisset
hominem, talis perfectionis secundum corpus,
fuisse in tenebris ignorantiae secundum animam;
ergo, cum nihil exeat immediate ab Optima cum
nota indecentiae, relinquitur quod conditus fuit
perfectus in scientia: perfect us, dico, ea perfec·
tione quam requirebat perfectio ani mae perficientis
corpus huiusmodi.
b. ltem, Hugo, De sacramenlis 2 : .. Sicut, quan-
tum pertinet d ad perfectionem staturae et aetatis
humani corporis, primum hominem perfectum
factum t credimus, ita quoque, quantum ad ani-
mam, cognitionem veritatis et scientiam, earn
dumtaxat, quae primae perfectioni congrua fuit,
perfectam max conditum accepfsse putamus et
ad illam non studio etl disciplina aliqua per
intervalla temporis profecisse, sed simul et semel
ab ipso suae conditionis exordia una ac sim-
plici g divinae aspirationis illuminatione illam per-
cepisse -..
c. ltemh, idem habetur a Magistro, II Sen-
tentiarum, 23 distinctione 3•
Tom. •T 0111 •
• V an.imam. ~ Z om. • sz pcr/trtio. 4
I Cf. lib. VI, c. 13, n, 23 (PL 34, 348).
2 Lib. I, p. 6, c. 12 (PL 176, Z70).
3 Cap. 2 (p. 417).
-4 Cf. Alex. Hal.. Summa thi!ol .. I. o. 29. nota 5.
761
518
Contra: 1. lob 33,25: Consumpta est caro
mea, G I ossa 4 : • Primus homo ante peccatum
neque stultus neque sapiens fuit ••
2. Item, distinguitur natura angelica ab anima
humana, quia ilia creata est plena formis5, haec
autem nata est in corpore perfici: unde facta est
sicut tabula rasa 6• Si igitur anima Adae condita
est plena cognitione et multitudine formarum,
ergo videtur quod anima eius non distinguatur
ab angelo et iterum quod anima eius non sit
eiusdem specie! cum aliis animabus.
3. ltem, duplex est creatura rationalis: ange-
lica et humana; angelica natura in omnibus eius
suppositis fuit praedita eadem sive consimili
illustratione scientiae et cognitionis in suo exitu
in esse 1 : omnes enim angeli in sui conditione
praediti fuerunt perfectione scientiae; a simili
videtur de humana creatura quod i in omnibus
suppositis debuit esse praedita consimili illustra-
tione scientiae et cognitionis, et ita omnes homi-
nes debebant in ortu prima esse sapientes vel
ignorantes. Ergo, cum posteri Adae in ortu suo
sint ignorantes et studio et disciplina per tern·
paris intervaJJum proficiant, vjdetur quod similiter
lui! de lllo.
Respondeo quod Adam ab exordia suae con-
ditionis, sicut vult Hugo et Magister Stnfen-
tiarum', habebat scientiae complementum. Et hoc
conveniebat tum propter comparationem ipsius ad
principjum suum ab ipso colendum, tum propter
! SRZ rd. r R Wnpild,, • R 0111. j T qu.
5 Cf. Liber de causis, § 9 (p. 173).
6 Cf. Arlstot., De anima, IU, c. 4 (111, 468).
1 Cf. supra, num. t28sqq.
8 Cf. supra, aub litt. b-e.
 762
comparationem ad genus ex ipso propagandum,
tum propter comparationem ipsius ad genus
animaHum ab ipso gubernandum. Primo ergo
secundum comparationem ipsius ad suum
principium decuit fieri scientia completum. Si
enim decet Deum opera perfecta facere, quanto
magis ipsum natura decuit facere perfectum et
quantum ad esse et quantum ad bene esse, se-
cundum quod exigebat status naturae, qui origo
omnium sui generis et quodam modo est finis
omnium J! Et quia factus erat ad Deum colendum,
leges divinas scire debuit, secundum quarum
observationem posset Deo placere et in via rna-
rum recte ambulare. - Secunda, per camp a r a-
tionem ad genus human urn ex ipso pro-
pagandum. Si enim ipse conditus est ut quasi a
esset paterfamilias in to1a domo paradisi terre-
stris, et optime sedet sapientia ct scientia in ge-
nitoribus ut exempla praebeant posteris recte
ambulandi et sequendi se, indubitanter decens fuit
ut Deus hominem primum totius generis humani
patrem, principium et seminarium 2, secundum
possibilitatem naturae et exigentiam eius faceret b
in cognitione perfectum. - Tertia, per com p a-
rationem ad genus animalium regen-
dum hoc ips urn decens erat et idoneum. Si
enim Deus hominem praeposuerat ceteris bestiis
e1 anima1ibus ut ad nutum eius cetera obedirent 3,
sicut non decet sapientem dominum curam rerum
suarum stulto gubernatori committere, sed pru-
denti, quoniam acceptus est regi minister intel-
ligens, sicut dicitur in Prov. 14, 35, sic non
decuit Deum facere hominem non intelligentem,
sed intelligentem' et cognoscentem, ut sciret quid
unkuique expediret: quod et fecit. Cuius rei si-
gnum est quod Adam omnibus nomina imposuit
et hoc fuit eius nomen quod Adam primo nomi-
navit4: quod certe recte facere non potuisset nisi
~mnium naturas et proprietates a prima condi-
tione cognovisset. Unde Hugo 5 : .. ldcirco ipse
Cr~ator non a se aut ab angelo aliquo singulis
qmbusque animaHbus, sed ab homine nomina
formari voluit, ut rnaniteste ostenderet quod sin-
g_uJ~rum naturam et usum et officia ex insita
~1b1 homo ratione agnovit. Quae enim propter
ilium creata erant, ab illo regenda et disponenda
erant, et idcirco horum omnium Deus ilH et
scientiam tribuit et providentiam reJiquit •. --
Super omnes has rationes est ratio ex parte
status, quia, cum homo in statu iHo d deberet
esse rectus et expeditus t in actibus aHectus ut
non claudicaret, expeditus et rectus esse debuit
a L fiiUJd, b 1t1 P (torr.), IIU foctrt.
1
T llllturl$ ll/ius pro n. I. t. z om.
.i
1 Cf. supra, num, 88.
2 Cf. supra, num. 446sqq.
3 Cf. infra, num. 621 .. 628.
INQ, IV. TRACT. Ill. QUAEST. IV, - 516.
in considerationibus intellectus; hoc au tern est
per scientiae complementum. Et sic, ut rationi-
bus praedictis apparet, decebat sapientiam divi~
nam !acere hominem in scientiae complemento.
[Ad oblecta]: I. Ad illud quod primo obi-
dtur contra hoc per G I ossa m, quae dicit quod
• prim us homo neque fuit stultus neque sapiens •:
dicendum 6 quod intellectus 0 I ossa e non est
illum caruisse scientia vel sapientia ante pecca-
tum et post peccatum fuisse saplentem, sed in~
tellectus est ipsum, quantum ad considerationem
actus peccati et ad commissionem eiusdem, neque
fuisse sapientem neque stultum : sapientem non,
quia horum observatione non cavit sibi; stu1tum
non, quia non ignorans peccavit. Et hoc videtur
ex verbis G I ossa e, quae sunt haec: • Nota I
eum ante peccatum neque sapientem neque stu1-
tum fuisse neque sapienter neque stulte peccasse.
Sapiens enim est qui observatione peccati agenda
vel vitanda novit, stultus vero c qui sequenda
vel vitanda omnino ignorat "·
2. Ad hoc quod obicitur quod 'natura ange-
lica distinguitur ab anima humana per hoc quod
ill a creata est plena form is' etc.: dicendum quod
hoc h 'intelligentia angelica est plena form is' de
natura illius est 1• Eo enim quod non est nata
uniri alicui corpori, non est nata in corpore per-
fici, neque per progressum a cognitiva exteriori
ad interiores et ab interioribus proxirnis et me~
diis ad primam simpliciter et supremam in co-
gnitionem exteriorum pervenire, sed perficitur
quantum ad cognitionem actu plenitudine scien-
tiarum in sui conditione impressarum. Quod
autem anima Adae fuit condita in plenitudine
specierum, hoc non fuit illi naturale sive ex sua
natura, sed ex gratia superaddita, scilicetk gratis
data. Unde hoc non lacit quod anima Adae sit
eiusdem speciei cum natura angelica, quia hoc
habet natura angelica 1 ex sua natura"', sed ani-
ma Adae ex gratia superaddita. Neque hoc iterum
facit animam Adae alterius naturae quam sint
aliae animae, sicut rr neque arbores, quae statim
in sua productione fuerunt pJenae fructibus, fue-
runt o a1terius speciei quam illae quae procedunt
modo secundum temporis diuturnitatem et varie-
tateJn.
3. Ad iII u d quod obicitur quod 'angelica
natura in omnibus suppositis fuit praedita consi-
mili illustratione scientiae' etc.: dicendum quod
non est simi! is comparatio primi hominis ad alios
quae est angelorum ad invicem. Primus homo
erat origo et principium seminarium P omn\urn
-------
1
• V om. ' t "' V 1110 · • V txptdltns 1 v non. u T add. est. h P add. Inter!. quru/.
~
1
V om. q. h. h. n. a. "' S om. a. t. '· "· R V std. y om. , /. /.
11
r R •rmlnatlvum.
4
Ct. Gen. 2, 19-20; supra, num. 819.
r, De sacram. christ. jld., I, p. 6, c. 13 (PL t76, 271).
6 Ct. Alex. Hal., Summu lhPnt 1 n. m nA I
 De PRIMO HOMINe
. QUANTUM AD SCieNTIAM,
hommum: propter quod conveniebat ipsum creari
perfectum quantum ad ea quae requlrlt perfectio
Ipatet '• plures sunt rationes quare Primus homo
763

natura~ et quantum ad corpus et quantum ad ani- crearl debult in complemento sclentiae, quarum
mam, Slcut supra tactum est 1, Praeterea, ut ex dictls n~U.a est quod procreati tl ab ipso debebant in con-
Simili procrearl complemento, ut patet • intuenti.

MEMBRUM 11.
De cognltlone prim! homlnls quantum ad cognosclbllia.
~equitur ' de cognitione primi hominis quan-~
~ tum ad cognoscibilia: Et prima, de cognitione Creatoris;
secunda, de cognitlone creaturae.

CAPUT I.
DE COGNITIONE CREATORIS.

ed quia supra factum est 3 de cognitione t

SCreatoris
d,
quantum ad ilfam quae fidei est
Prlmum est si cognovit Deum In specie sive
facie ad faciem;
quae est cum cognitione aenigmatica, ubi deter~
secundum est! si cognovit eum in speculo
minatum est quod non habuit Utam quae est creaturae,
aenigmatica, inquiretur de cognitione Creatoris
quantum ad duo:

ARTICULUS I. 517

Utrum Adam cognoverit Deum in specie 4 ,

Circa prlmum procedltur sic: Vldetur quod
oognovtt Deum tn specie"· I. Dicit enim Hugo,
De sacra mentis 5 : • Cognovit Creatorem suum,
non ea cognitione qua modo a credentibus absens
fide quaeritur, sed ea qua h tunc per praesentiam
contemplationis scienti manifestus cernebatur •.
Sed cernere Deum manifestum, est cernere eum
facie ad faciem; ergo etc~
2. Item, Exod. 33, 11 : Loquebatur Dominus ad
Moysen facie ad faciem, sicut solet loqui 1 homo
ad amicum suum; sed multo excellentior fuit
status Adae ante lapsum quam status Moysi;
ergo videtur, si videbatur a Moyse facie ad fa-
ciem, quod fortiori ratione ab Adam~
3. Si diceretur quod ilia visio fuit in sub-
iecta creatura - contra, Num. J2, B: Palam et
non per figuras et aenigmata Deum vide!.
4. Item, sicut habetur a Damasceno 6 et aliis
orthodoxis 1, Adam non sol urn fuit constitutus in
paradiso corporali, immo et in spirituali quantum
ad mentis delicias: unde Deo fruebatur, sicut
dicit Damascenus 8 ; sed frul Deo non potest
quis nisi videat eum in specie; ergo etc.
5. Item, Adam ante lapsum Deum in se et im-
mediate arna bat; ergo, si ita facilis est intellectus
ad cognoscendum sicut affedus ad amandum per
naturam, videtur quod sicut Deum in se ipso
amabat, ita et in se ipso videbat.
6. Item, omnis anima recta desiderat Deum
videre in se 9 ; ergo Adam in ilto statu• hoc desi-
derabat; sed, ut habetur ab Augustino. De
civitate Dei 10, • Adam in paradiso quidquid vol~
bat, facere poterat •; ergo, si volebat videre
Deum, poterat eum videre et vidit.
1. Item, Augustin us, XIV De d11itate Dei,
10 cap~": •In paradiso non aberat 1 quidquam,
quod bona voluntas adipisceretur •. Ergo, cum
visionem Dei in se adipiscitur bona voluntas'", etc.
B. Item, mente humana nihil Deo propinquius
est, maxime quando est immunis ab omni culpa

J Ita Vf, alU unutdr~ pro •· ~. ' R 0.111. I. a.; V qlf(}•tt pro
~ V 'ftQI/, 6 L add, in. ~ Rom. 4 S tf, • T add. :ttllhl.rt,
I Z 4b<tut. • f lldcl. tffO.
cognolflt, ~ Ita P (corr.) R, am qut. >Ita f tma.), all\ om. l S om.
5 Ub. I, p. 6, c:. 14 (PL 176, 271).
I Cf. supra, sub Respondeo.
2 Cf. loc. cit. 6 Dt jldt ortlwd.• II, c. II (PO 94, 91.5).
1 Cl. Augustin., De cMt. Dei, XIV, c. 26(PL 41, 434).
3 Cf. supra, num. 612.
I Loc:. cit.
• Cf. Alex Hal Summa tlreol., I, num. t2;S. Bonav.,
II Sent., d. 2.3, a. 2:
q. 3 (II, .542sqq.), ubi multa sequentiunt
t Cf. Augustin., &rmo 53, c. 6, n. 6 (PL 38, 366).
lO Lib. XlX, c. 15, n. 2 (PL 4l, 423).
verbotenus occurrunt; in solutlonlbus ad oblecta, Ula II PL ·U, 417; S. Bonav. argum. 7 omittH.
sola quae est ad s yerbotenus hahetnr ap, S. Bonav.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. IV. - 517.
764
et poena; sed talis fuit mens Adae ante culpam
neque oculus mentis aliquam habebat nubem ob-
scuritatis; ergo videtur quod in a ipsum Deum
immediate poterat figere aspetturn, quod est vi-
dere Deum in se; ergo etc.
Contra: a. Exod. 33, 20: Non videbit me homo,
et vivet; hoc intelligitur de vita ani mali; sed
Adam ante laps urn vivebat vita animali 1 ; ergo
videre Deum non poterat.
b. ltern, loan. 1,18: Deum nemo vidit unquam
nisi Unigenitus etc. Si ergo rmllus unquam vidit
Deum et maxime ante adventum Christi, ergo
nee Adam.
c. Item, visio Dei in specie est tota merces 2 ;
ergo qui visionem Dei habet in se, habet plenam
mercedem, et qui hoc habet, plenam 11 gloriam
habet; nullus taHs potest cadere; ergo si Adam
cecidit, etc.
d. Item, lux increata perfecta delectatione de-
lectat aspicientes; ergo, si Adam illam sum-
mam lucem aspexisset, perfecte t in ea deJecta-
tus tuisset; ergo nunquam ab ea averti con-
sensisset.
e. Item, status viae et status patriae sunt di-
stincti; ergo pari ratione et visio viae et visio
patriae; sed Adam fuit viator; ergo non videbat
visione patriae, quae est in visione Dei in sed.
f. Item, quaedam sunt media ad idem genera-
liora, scilicet talia: cognoscens super cognosci-~
bile habet potentiam quantum ad illud per quod
cognoscit3; intellectus creatus non potest super
lucem increatam in se, quantumcumque elevetur,.
per gratiam sive etiam per gloriam I, quia ilia
semper in iniinitum excedit; ergo impossibile est
~uod oculus interior sive inteUectus ipsarn 1ucem
mcreatam videat in se ipsa.
g. Item, ~ognoscentis ad cognoscibile debet
esse proport10 ", maxime in cognitione in qua est
magna d~lectatio; si ergo illius lucis summae
r~spe~tu mtellectus nostri est excessus impropor-
il_onahs et. tant~s ut ~er i nihil additum possit
~~ pr~~~tiDnan,_ quomam semper excedit ilium
10 11
mfmJtu~, VJdetu~ quod nunquam intellectus
noster possit Iucem lllam contemplari.
• L •of om., Rb Ldom. m~r«<f~m ... pltnom • TL lmpujectt
am q~; TP(..Z ~r~:n::~ ,:/n,::oporttona.f/lal,.m
1 PIta V,
V fuculollofll!$ "' Z otn. I. t. p. L
1
1 Ct. supra, num. 467.
2 Cf. Augustin., E.ruJrr. In Psalm. 90, sermo 2 n 13
(PL n, 1170). ' .
3 Cf. Au~ustio., De vtra rei/g., c. 29, n. 53 (Pl 34, 145).
-4 Ct. Anstot., Elhica ad Nlcom., VI, c. 1 (II, 66).
li Plures vide ap. Petav., De theolog. dogmat,, VII
cc. 5sqq. (ed. Venet. 1745, I, 289sq.). Cf. Gregor M '
Moral., XVIII, c::. Z1, nn. 90-91 (PL 76, 93sq.).
6 In Joan., hom. I (PG 59, 98).
. .,
7 Est primus inter errores anoo 1241 reprobatos, 11t
Respondeo: Ad praedictorum intelligentiam no-
tandum quod fere omnes ponunt cognitionem,
quam habebat Adam de Deo, mediam fuisse inter
cognitionem status miser\ae et cognitionem status
gloriae i sed in modo ponendi multa est diffe-
rentia.
Quid am 5 enim, innitentes auctoritatibus male
intellectis et rationibus sophisticis, dixerunt 1
Deum nunquam in se sive in sua essentia videri
nee in via nee in patria, suum tuentes errorem
6
I per verbum C h r Yso s tom i dicentis: "' lpsurn,
qui Deus est, non solum Prophetae, sed nee
etiant angeli vident .,; similiter et aliis consimi-
Jibus a~ctorit~tibus ~ale inteHectis _puta~tes_ quod
Deus 1mmedJate et m sua essenha v1der1 non
possit propter improportionaHtatem k lucis increa-
tae ad oculum mentis creatae. Sed dicunt quod
Deus per quasdam luminosas influentias sive
lucubrationes 1, id est parvas luces m, videri habet
in statu viae et in statu innocentiae videbatur et
in statu gloriae videtur. Et in iis influentiis dicunt
Deum in iis statibus videri magis clare et minus
clare, secundum quod Deus magis se oculo mentis
creatae vult contemperare et ctarioribus theopha-
niis ostendere.- Sed ista positio haeretica
est 7, nee immerito, quia est plane contra Sa-
cram Scripturam, Nam I Cor. 13, 12 dicitur: Tunc
cognoscam, sicut et cognitus sum; et I loan. 3, 2:
Videbimus eum sicuti est; et aliae multae sunt
consimiles auctoritates 8, quibus error iste est re-
probandus. Si autem videantur aHquae auctori-
tates esse pro illis, omnes n exponendae sunt,
quia loquuntur de cognitione comprehensionis,
qua dicitur aliquid cognosci totaliter; hac autem
cognitione Deus sibi soli cognoscibilis est 9• Et
et1am contra rationern est, cum anima perfecte
quiescere non possit, donee ipsam lucero increa-
tam videat in se ipsa 10.
Item, a Iii 11 dixerunt quod Deus a purgatis
mentibus, non solum in patria, sed etlam in statu
innocentiae et in statu o viae in se ipso videri habet;
nee est differentia nisi in gradibus quia P c1arillS
et perfectius in statu gloriae vid~bitur et minus
perfecte in statu innocentiae et minime in statu
"L om. I. .s. • S om. 1 v om. 1. e. p. g.; z om. 1'1/am. "f om.
~ s om. t. t • .t.
" v om.
I dicit S. Bonav., "ab unlversitate magistrorum Parlalen-
slum, tempore Episcopi Gulielmi et Odonls Cancelladi
et lratris Alexandri de Hales, palris et maglstri nostrl ».
(S. Bonav., II Sent., d. 23, a. 2, q. 3,U, p. 541).
8 Cf. Hugo de S. Viet., In hierarch. caelestem, II, c. I
(PL 175, 935sqq.).
9 Cf. Alex. Hal., Summa theol., I, num. 9 et S6.
°
1 Cf. Augustin., Confess., 1, c. 1, n. 1 (Pl 32, 661).
11
Cf. Haymo, In II ad Cor., c. 12 {PL 111, 663); Alex.
Hal., lot. clt., num. U.
 DE P~IMO HOMINB QUANTUM AO SCIBNTIAM.
naturae Japsae~ Differentia autem lstorum gra-
duum vemt ex tloc quod anima in statu glorlae
est omnino a sarcina corporis absoluta aut om-
nino habet corpus spirituale, quod nullo
impediat ipsam quin possit immediate in
tendere et secundum tatum suum posse. In statu
vero naturae lapsae, quia habet corpus corruptt..
bile et animale, impeditur et aggravatur ex ter-
rena inhabitatione, ne possit in ipsam Jucem
intendere perfecte. In statu vero naturae lnstllutae
media modo ~e habebat, quia a corpus Adae, ets\
non esset subtectum necessitati moriendi et pas-
sibilitati b 1, erat tamen indigens alimonUs 2 et opor-
tebat animam circa regimen d vegetationem sui
corporis aliquando occupari, et ideo nee adeo
excellenter intuebatur primus homo Deum sicut
beaU totuentur in gloria nee adeo exiliter sicut
vlri sancti intuentur in praesenti miseria. Hanc
au tern positionem ex auctoritatibus Augustin i
volunt elicere, qui dicit, in libra De Trinitate,
scilicet e VJJJ3, quod etiam in praesenti vita potest
homo ~~ notiorem habere Deum quam fratrem •; et
docet in eadem per contuitum veritatis et bonitatis
intueri De urn; et etiam alibi 4 dicit quod a purga-
tissimis mentibus cernitur».- Haec autem po-
sitio non est sustinenda, quiad auctoritatibus
sanctorum non consonat. Dicit enim Dionysius,
in Jibro t De mystica theologia 5, quod excellen-
tissimus modus contemplandi est ignote ascen-
dere, quia nee ipse Moyses Deum valuit videre,
et ideo introductus dicitur fuisse in caliginem.
Unde D ion y s ius • vocat eos indoctos qui dlcunl
se nosse eum, qui posuit tenebras latibulum
suum 1 etc.; Augustin us, VIII De Trinitale 8 :
Veritatem ipsam, qua creata sunt, non potest in-
tueri; et loquitur de cognitione in via. Et 0 re-
gori us 9 dicit quod, "'quantumcumque mens
in contemplatione profecerit, non pervenit ad
contuitum Dei •. Et communiter Doctores in hoc
concordant, intelligentes illud quod dicit Apostol us,
quod quamdiu sumus in hoc corpore, peregrinamur
a Domino et per fidem ambulamus, non per spe-
ciem I, ll Cor. 5, 6. - Unde, si quae auctoritates
id dicere inveniantur quod Deus in praesenti ab
homine videtur et cernitur, non sunt intetugendae
quod videtur in sua essentia, sed quod in aliquo
effectu interiori i cognoscitur, nisi fortassis in iis
• lla Vf', alii quod.
• !Ia f Jill ponlbllltoft. • V ont.
a LZ tont:mpfllltlf. I V mon/ftsllll; 1- l)alo. t llr a .
• L quod ' Z qur.
I Cf. supra, num. 464-478.
2 Cf. supra, p. 590. sub Respondto.
3 Cap. 8, n. 12 (PL 42, 957).
4 Cf. Dt Trin/1., I, c. 2, n. 4 (PL 42, 822;
'cap. 1, § 1 (PO 3, 998sq .. P'oo:.22r~ ;,;~·1 j 13).
1
1 1-t Cf. supra, num. 462.
6 Cl. Joe. cit., c. I, § 2 (PO 3, • PL 42 947.
'l' s lm 8
765
qui rapiuntur, sicut aestimatur fufsse in Paulo IO
qui quadam spec.\aiUate pr\v\1egiata statum vi~
d forum In via supergrediuntur, ubi non aliquid
~0~
0 agunt~ sed solum aguntur.
AIiI autem ponunt quod in patria videtur
Deus immediate et plene sive perfecte, quantum"
e~t ~x part7 vldentis; in statu miseriae mediate et
d1m10ute; 1~ statu innocentiae medio modo, sci-
1\cet Immediate et diminute. Dlminute, dico, in
statu lnnocentlae, quia plena visio et perfecta
est plena et perfecta remuneratio, quae adhu..: non
competebat meritis primi hominis; immediate
a_utem, quia nullam habebat velaminis interposi-
t!One~. Et hoc vldentur sentire verba Hugonis
dlcent1s quod cognovit homo Creatorem suum.
11
non ea cognitione qua Deus modo a credenti-
bus ,. etc .• ut supra 11 ; per hoc quod dkit sed 11
ea qua 1 tunc per praesentiam contemplationis
scienti manifestos cernebatur •, insinuatur nullum
fuisse velamen ex parte contemplantis, quia tunc
est praesentia contemplati • quodam modo in
contemplatlone. quando nutlum velamen ex parte
contemplantis impedit quin templum temp\o con-
11 iungatur. Et hot idem vult Magister, lV Ubro
Senten.tiarum, dist. 1, cap. Triplici autem 12, dicens:
.. Homo, qui ante peccatum Deum sine medio vi-
debat, per peccatum a Deo abiit •. Non est ergo
intelligendum quod homo in statu innocentiae vi-
deret Deum in sua essentia sive tacie ad taciem,
sed in quadam clarit.ate non obnubilata, in qua quj..
dem claritate Ionge manifestius 1 apparuit et cer-
nebatur Deus quam in speculo el aenigmate. Unde
ilia evidentia visionis in quamdam certitudinem
scientiae inducebatm, secundum Hugonem 13•
Tenendum est jgitur quod cognitlo status
innocentiae media est inter cognitionem status
gloriae et status mtseriae, sicut et locus paradisi
medius est intern bane vallem miseriae et patriam
caelestem, et quemadmodum paradisus terrestris
plus se tenet cum terra quam cum caelo 1"\ sic
Adae cognitio sive status innocentiae plus con-
formis est cognitioni status praesentis quam fu-
turi. Unde in solo statu gloriae videbitur Deus
immediate in sui substantia. Unde rationes in-
du.ctae pro ilia parte sunt concedendae. Quod
autem in statu innocentiae videbatur Deus medio
aliquo et quo? infra dicetur IS.
; ~t q~od. • ~ ~,;~~b~t I. • ~ 'i: V, ~ SJMIII. ~ V In v.lerion.
I g Cf. In Ezteh., II, hom. 2, n. 14 (PL 76, 966).
10 Cf. II Cor. 12, 2sqq.
11 ct. supra, sub n. 1.
ll Cap. 5 (p. 747).
) tl Loc. dt.
t.s Cf. Infra, num. 618.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. IV. - 517.
766
[Ad oblecta]: 1. Ad illud quod primo obi-~
citur contra hoc, patet responsio ex dictis,
(I
2. Ad i 11 u d Exodi 'loquebatur Dominus ad
Moysen facie ad faciem ', respondendum est se-
cundum Gloss am Jnterlinearem 1,quae est:
.. Manifesta visione •; et alia 01 ossa 2 dicit: • Se-
cundum opinionem populi loquitur Scriptura, qui
putabat Moysen ore ad os loqui cum Deo, cum
per subiectam creaturam, quasi b per angetum et
nubem ei loqueretur et appareret. Nam c eius
substantiam nee hominum nee angelorum quis-
quam sicut est videre potuit•.
3. Ad hoc quod obicitur de illo Num. 12, B
' palam, et non per aenigmata' etc.: dicendum
quod est videre pal am in via et palam d in patria
et est differens visio haec et ilia. - Quod sic
patet: Est autem videre tripliciter 3 : per aenigma,
id est per similitudinem obscuram, et hoc visione
corpora1i; per tiguram, hoc est" per formam, a
materia etsi non a conditionibus materiae ab-
stractam, et haec est visio per imaginem I, hoc
est per formam spiritualem, quae dicitur imago,
quia ductiva est in aliud cui us est forma vel g
species; tertio modo est videre visione intellec-
tuali: et 11 est visio intellectualis, cum aliquid
mente conspicimus, non per imagines, sed sicut
est, sicut habetur in Prologo Apocalypsis 4 ; sic
autem videre est videre palam in via, quia sic
videre est 1 perfecte videre in via secundum quod
possibile est; videre autem per speciem, hoc est
vide~e sine medio ipsam lucem spiritualem per
spectem quae ipsa est, est videre palam in pa-
t~ia. ~idit ergo ~oyses Deum palam, id est vi-
swn~ mte.lle~tuaiJ.
. S 1 0 b 1 ~I at u r quod videre a liquid visiooe
tntellectuah" est videre aliquid sicut est, ergo
Mo~ses vidit De urn sicut est, hoc est per speciem
- d '.ce n dum quod est 'videre sicut est' duobus
modts: uno modo per speciem, et hoc modo neque
1
Vt.oyges neque primus homo vidit Deum ; alio
7odo per effectum: verbi gratia, est intelligere
1
lurn praesentem ani mae, non per imaginem ali-
qua~, sed per aHquam in1\uentiam, quae 1 est
abr tpso
. solo• et immediate • ut m · mam·1estahone
· cendum quod revera nihil erat propinquius tuxta ·
a ~U1us ~erit~tis vel infusione alicuius suavitatis
1
ve ex a~IQUo mco~sueto effectu, ex quo evidenter
cognosc1hu m bomtas vel sap·e
. 1 0 r D · ff' ·
ve I Operantis· et hoc modo pot t 'd
·
ta eJ e ICJentJs
D
sicut t · era VI ere eum
es •
1 Ap. Lyran., in h. 1.
2 Ordin., in h. 1, ap. Lyran.
1
3 Cf. Auguatin., Dt Gen. ad lilt., XII, c, 1 (Pl. 34
Ale". Hal., Summa theot., 1, num. u.
4. Ad hoc quod obicitur, scilicet quod frue-
batur etc.: dicendum . quod e~t frmtlo viae et
patriae. Primus homo m statu 1110 non fruebatur
Deo fruitione. patriae, q~ae requirit visionem s~
cundum spec1em, sed v1ae, modo tamen perfec~
tiore quam iusti post lapsum, quia perfectius
adhaerebat Deo, nullo existente impedimenta di-
Visionis n in ipso, quod revocaret vel tardaret
ipsum ab adhaerenHa perfecta.
1
5. Ad iII u d quod obicitur quod amabat
Deum immediate' etc.: dicendum quod non est
simile. Amor enim, sicut vult Bernardus 5, multo
plus se extendit quam visio: sola enim aestima-
tione sequitur dilectio. Et ipse etiam dicit, in
libro De amore Dei 6, quod ubi deficit inte11ectus,
ibi proficit affectus. Et ratio huius est, quia visio
est solummodo rei praesentis, sed dilectio" non
solummodo rei praesentis, sed etiam absentis.
Praeterea, visio huiusmodi non dicit qualemcum-
que mod urn cognoscendi, sed mod urn cognoscendi
completum; dilectio P vera et perfecta potest esse
et imperfecta: ideo, quamvis immediata sit q Dei
dilectio in via, non tamen oportet quod visio sive
cognitio sit immediata.
6. Ad a 1i u d' quod obicitur quod 'desidera-
bat videre Deum • etc.: dicendum quod deside-
rabat videre Deurn s eo modo quo ratio recta dic-
tabat. Non enim dictabat ratio recta eum in statu
ilio debere desiderare illam visiooem quae est
per speciem, quae est perfecta merces beatorum,
sed illam quae intellectualis dicitur, qua reficie-
batur et delectabatur secundum quod statui illi
competebat. Hac ergo visione desiderabat videre
Deum in statu ilto; ilia 1 quae est per speciem
desiderabat videre in statu gloriae sive ultimae
beatitudinis.
7. Et per hoc patet responsio ad a I i u d quod
sequitur quod 1 in paradiso non abe rat quidquam
Quod b~na voluntas adipisceretur' etc. u, quia
bona voluntas dicitur illa quae est ordinata se-
cundum dictamen ration is rectae.
8. Ad h 0 c quod obicitur quod 1 in statu illo
nihil erat propinquius mente humana' etc.: di~
quod exigit propinquitas status naturae, quia
I
nihil secundum esse naturale erat propinquius;
non tamen erat in illa propinquttate quam reqUJrit.
status gloriae. Unde erat in propinquitate qua~
dam, promovenda nihilominus ad propinquitatem
)·
I 4
Prolog. Gilbert. Plclav. In Apocal., ap. Lyran.
6 Recttua Gullelm., Abbas S. Theoderlcl, De notura
' 4598<l· ' et dlguitate umorls, c. 8, n. 17 (PL 184, 313).
6 Lac. cit., n. 21 IPL IR4 '.ll'l\
 DE PRIMO HOMINE QUANTUM AD SCIENTJAM.
ulteriorem: erat enim in similitudine gratlae, sed
perducenda erat ad deiforrnitatem g1orlae, in qua
non solum aspfceret divinum effectum, sed etiam
ips urn vultum desideratum; ilia autem propin ..
quitas a, in qua erat Adam in iUo statu, non po--
nit 0 aspect urn mentis ill ius immediate figi (' in
lucem aeternam.
Ad duo ultimo oblecta pro aHa parte,
quia d illis mediis concluditur Deum in nullo
statu videri per speciem sive per essentiam,
respondendum est.
f. Et primo ad iII u d' quod obicitur quod 'co-
gnoscens habet potentiam super cognoscibile' etc.:
dicendum quod anima in videndo Deum non agit
in Deum; unde non est necesse quod sit patens
super cognoscibile. Unde sicut visio materialis
potius est in suscipiendo quam in agenda, et
maxime cum videtur lumen vel luminosum, quia
tunc videtur per se in transmittendo 1, ita est in
proposito. - Ad iII u d f quod subditur quod
'lntellectus creatus non potest in lucem increa~
tam, quae est infinita': dicendum quod lux ilia,
licet sit infinita, tarnen quia est in ratione fi~
nis, ad quem g ut ad suum optimum ordinatus
est intellectus humanus, potest in illam sicut
ARTICULUS II.
Utrum Adam cognoverit Deum per speculum creaturae
Sequitur inquirere utrum Adam cognoverit De urn
per speculum creaturae.
Quod sic, vldetur: a. Quia alius est status
viae et alius status patriae et similiter modus
videndi ali us et ali us; sed modus videndi. qu~
est patriae, est sine media et modus videndl. qut
est o viae, est per medium; medium au tern tllud
non est aliud quam speculum creaturae P; sed
Adam erat via tor q; ergo etc.
b. Item Damascenus, ll1ibro 7 : •Huncpo-
suit in pa;adiso et inte1ligibili et sens•biU. ln ~en­
sibili enim super terram dietabatur corpor~h.te.r,
menta liter r cum angel is conversabatur et. dlV'.m.s
intelligentiis, et iis nutriebatur; nudus 51 ~ pilei-
tate et inartificialis vita, ad solum Condtto.rem
per creaturas inducebaturs et eius contemplatJOne
voluptabatur "·
" V propfnqu/tate. b V patuft. • V 010 ' 1· /. ' R qiiD.
pufectlbilem. 1 L j!nltalem. • Ita F (c:~'·~,~~,~~~~·
atmdjlrorttur. • S om. patriae ... ul. " f a ·
' ST et, quod L ~:orr. " Ita V, 11lll exprtniiSfml.
I Cf. supra, p. 335b.
2 Cl. S. Bonav., Joe. cit., p. 546b.
l Ct. supra, p. 7M, not. 11 et 12.
4 Rom. 14, l7; PhiUp. 4, 7.
:iPsalm. 35
767
perfectibile 11 slve possibile In suum fin em, non
tamen .in quantum est infinitum, sed in quantum
est flms.
. g. A d i II u d 2 quod obicitur quod ' cognoscen-
ti~ ad cognoscibile debet esse proportio' etc.:
d1cendum quod in vlsione Dei non requtrltur
proportio quantitativa, scilicet quantum ad Infl-
nltatem 1, sed sufficit conformitas similitudinis
expressae, secundum cui us k maiorem et minorem
participation em erit ordo in 1 gradibus praemio-
rum in glorla; proportio autem requiritur, ubi
excellentia rei visibilis oftendit'" vel obtundit.
Unde a ttq uP posuerunt Deum videri per me-
dium deducens sive contemperans, ne per excel-
lentiam lucis obtunderetur acies inte\lectus et po-
tius deiceretur quam laettficaretur "· -Sed hoc
ponere non est san urn nee ttabet ratio--
n em, quia lumen illud potius est salvativum
quam corruptivum; unde excellentia in nullo
obest, sed potius confert. Et quia pax et gaudium
et lux ilia superal omnem sensum 4, ideo homo
totus undique completur ut nihil aliud quaerat,
sed potius absorbeatur ipsa nostra intelligentia
ab eminentia lucis sicut et ipsa nostra affectio a
torrente voluptatis s.
518
6
•
Contra: J. Visio per speculum est per me-
dium · tunc au tern nihil erat Deo coniunctius vel 1
immediatius anima humana, maxime quantum ad
iJlam partem qua contemplabatur Deum, maxime
in statu ilJo in quo non erat nubes vel velamen
aliquod in anima demerito peccati II; ergo a~ima
se ipsa speculabatur Deum, non manuducttone
speculi alieu ius; ergo etc. . .
2. Hoc idem videtur per verbum MagiStrJ,
IV Sententiarum, dist. 19, dicentis: • Homo ante
peccatum sine media Deum vide~at ...
J. Item, quanto aliquid expressms repr~e~ntat
. 'd tanto manitestius ducit in cogmttonem
aItQUI , . d · hu
iltius, et quanta minus. ~mus; se antma -
mana slve homo expressissJme Deum repr~esentat
et maxime quantum ad mentem qua mtuetur
Oeum, quae est expressissima ~ ~mago ei~s ~~; ergo
manifestissime ducit in cogmtlonem eiUs' ergo
• ltil V, aUI om. 1 Ua V, aii~JID~~ttJ:It~ J~~~~ pro~~~: I' (l.'O:'.~o~~~
1 L om • Ita f, S otrJ., , ltlo p (ton), alll irldi4Cbalu.r.
Q A.
y 0111 , 1, t. r. • Cod4. llltima1Uer. '
II Cf. Alex. Hal., Summa theol., I. n;.m·9~~19.
1 Ct. Dt fide. orth.od., II, c. II (PO ' ).
s Cf. supra, p. 764, n. 8.
9 Cap. 5 (p. 747).
1o Cf. supra, num. 337.
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. IV. - 518.
768
se ipso luculentius videret Deu.m q~am manu-
ductione alicuius creaturae, maxtme st esset om-
nino absque velamine et obnubilation~, q~am
contraxit ex corruptionc carnis, qualis futt amma
Adae in i\lo statu; ergo, si quanta status est
nobilior, tanto limpidius videtur Deus e~ ta~to
assurgit oculus mentis ad modum v~de~d1 altiO-
rern et perfectiorem a, videtur quod m lilo statu
tam nobili oculus mentis primi hominis assur-
gebat ad intuitum ilium pro posse suo qui fuit
nobilior et perfectior, et ita non convcrtebat se
sive declinabat ad videndum tJ Deum per crea-
turas inferiores; ergo etc.
4. Item, idem t habetur ab An s e I m o, m
Monologion t, qui dicit: • Certum est quia per
illud magis ad cognitionem eius acceditur quod
illi magis per similitudinem propinquat. Quidquid
enim inter creata constat illi t esse similiusf, id
necesse est esse natura praestantius. Quapropter
id et per maiorem similitudinem plus movet K et
iuvat mentem indagantem summae veritati pro-
pinquare et per excellentiorem creatam esseniiarn
plus docet quid de creante mens ipsa debeat
aestimare. Procul dubio itaque tanto altius crea-
trix essentia cognoscitur, quanta perh propinquio-
rem sibi creaturam indagatur "· Ex hoc videtur
quod, si primus homo vel quicurnque alius con-
vertisset se ad inferiora se 1 ad Deum speculan-
dum, elongasset se ab eius cognitione: quod es-
set inconveniens in statu ilia.
Respondeo 2 : Ad evidentiam eo rum quae hie
quaesita sunt nota quod multiplex est visio:
quaedam enim est k fidei, quaedarn 1 intellec-
tualis sive contemplativa, quaedam per appari-
tionem in creatura, quaedam perm apertam visio-
nem. Prima est gratiae communis, secunda est
gratiae excellentis, tertia est n gratiae specialis,
quarta est gratiae consummantis sive perfectae.
Distinctio autem istorum modorum sic habetur:
omne quod cognoscitur cognitione intellectiva,
cognoscitur per aliquid praesens intellectui. Et
voco hoc 0 praesens, secundum quod vocat Au-
g us tin us 3, quod praesens est intellectui ad vi-
dendum. Praesens vera potest esse intellectui
per manifestationem factam per verbum, per ef-
fectum, per signum, per speciem •. Praesens autem
• 5 om. '· p. ~ R wrtuuJil/n. • Ita f' (mg.), alii om.
• L om. • J' up • 5 om , JU V, alii acid nl
9 V ltrutt • R qiUllltu, quod p curr
alii MuroUbur. 'V g/orl/icot, STf'Z glorlf/cubol, R gforlf/cublt, L (corr mg.) ~/gnlf/cobot.
1 Cap. 66 (PL 158, 212).
2 Cf. Alex, Hal., Summa lheof. I p 21· S Bona••
II Stn I ' ' ' • ..,
1.: d. 23, a. 2, q. 3 (II, ~5), ubi varia &equentia
respons1onls verbotenus occurrunt.
3 Cf. De cMt. Dei, XI, c. 3 (PL 41, 318); In loan., I,
n. 1g (PL 35, 1388); De Trinlt., X, c. 9 (PL 4:;1, lJt!O).
4 Cf. Alex. Hal., Joe. cit., p. 7 , ad -1.
43
fit Deus intellectui per manifestatlonem factam per
verbum in visione fidei: per verbum, dico, duplex,
scilicet cxpressionis vocalis ct inspirationis, id est
exterius ct intcrius. Quod autem Deus sit trinus P
ct unus, hoc ego credo Dei Filio, qui hoc enar-
ravit et praedicavit, et Spiritui Sancto qui hoc
inspiravit5. Quod eniln credimus debetur auctori-
tati, sicut dicit Augustin us, De utilitate cre-
dendi6.- Per manifestationcm autem in effectu
fit praesens in visione contemplativa sive specu-
Jativa. Per hoc enim quod Deus est praesens in
effectu proprio, vidct anima Deum, non in sua
essentia vel specie, sed in aliquo effectu gratiae
. d
sive influentiae quam in se per experientiam sen-
tit q• et hoc visione contemplation is sive specula-
tionis, quae tanto' est evidcntior, quanta effectum
divinae gratiae magis sen tit in se homo vel quanta
etiam melius scil considerare Deum in exlerio-
ribus creaturis. -Per manifestationem autem in
sign o fit praesens intellectui in visione appari-
tionis: hac visione vidit Abraham Deum, quando
• tres vidit et unum adoravit 7 "• Gen. 18, 2. Haec
apparitio solei fieri in subiecta creatura, quae
ipsum Deum significafS, et sic Spiritus Sanctus ap-
paruit in calumba, Matth. 3, 17. - Per manifesta-
tionem in propria I u c e fit praesens inlellectui
in visione apcrta sive per speciem, qua videtur
Deus facie ad faciem.
Praeter hos modos videndi Deum, qui sun!
a gratia, est modus quidam naluralis, scilicet
per speculum creaturarum. Naturalis, dico, quia
cognitio existendi Deum, naturaliter inserta, per
hunc modum in actum perducitur 8 • Dicit enim
Damas c en us 9 : • Omnibus cognitio existendi
Deum ab ipso naturaliter inserta est"· Cognitio
autem isla sive visio duplex est, scilicet per con-
siderationem et relucentiam Dei in imagine et per
considerationem et relucentiam in vestigia. Unde
H u go, De sacramentis 10 : u Ratio hum ana duplici
investigatione Deum deprehendit, partim videlicet
in se, partim in eis quae extant extra se •. Aptis-
sime !amen dicitur speculum anima sive mens
rationalis et efficacissime ducens ad Deum cogno-
scendum. Unde Anselm us, in Monologion 111 : • Si-
cut sola est mens rationalis inter omnes creaturas
quae ad eius investigationem assurgere valeat,
~ T
om. 'VS (curr.) illo. /Ita P (corr.), alllllbtrlus. ~ T movtrtf.
'" V om 0 I ' q P " V om • Z Me '' Ita f' (corr ) alii trlnltCJs.
·,·Ita f' (corr.),
6 Cf. loan. I, 18; II Petri 1, 21.
6 Cap. II (PL 42, 83).
7 Ex II Re8p. I Noct. Dom. In Qulnquageahna.
11 Cf. Alex. Hal., loc. ell., num. 26.
" D~ /ide orlllod., I, c. 1 (PO 94, 790).
10 Lib. I, p. 3, c. 3 (PL 176, 217).
11
Cap. 66 (PL 158, 213).
 DE PRIMO HOMINE QUANTUM AD SCIENTJAM. 769

ita nihilominus eadem sola est per quam maxlme est vestigium et quod est imago, videtur Deus
ipsamet ad eiusdem inventionem proficere queat •. a creatura rationali.
Omnibus autem iis modis cognovit primus homo 2. Ad iII u d quod" obicitur per verbum M a-
Deum ante lapsum.- Quod visione hac ul- gist r i Senfentiarum, dicentis: c Homo ante pec-
tima, patet per verbum Damasceni supra catum sine medio Deum vide bat,., dicendum quod
dictum 1. - Quod visione fidei, patet ex su- multiplex est medium secundum multiplicitatem
pra dictis in Quaestione de fide ill ius 2• - Quod status humani: est enim medium conferens et est
visione intellectuali sive contemplativa, medium impediens. Medium conferens 0 est du-
habetur ab Augustin o, Super Genesim ad lit- plex, scilicet disponens et deducens. Medio dis-
teram3, et in Olossa 4 super illud Gen. 3,8: ponente videtur Deus in patria, quia anima in
Cum audissent vocem Domini deambulantis etc.; patria mediante deiformitate et influentia gloriae
dicitur enim ibi a: • Fortassis enim b intrinsecus disponetur ad hoc quod clarissime possit Deum
effabilibus vel ineffabilibus modis Deus illis an- in se ipso videre: deiformitas enim gloriae suf-
tea loquebatur sicut angelis, immutabili veritate ficiens est P dispositio ad hoc quod anima Deum
illustrans mentes eorum, ubi est intellectus, nosse in se possit videre 9• Medio deducente videbatur
simul quaecumque per tempora non fiunt simul. Deus in statu naturae conditae et in statu naturae
Forte, inquam, sic eis loquebatur, et si non tanta lapsae: in utroque enim statu per speculum crea-
participatione divinae r sapientiae quanta capiunt turarum ducebatur anima ad cognitionem Crea-
angeli, tamen humano modulo minus, sed in ipso toris. Sed in statu naturae conditae non erat
genere locutionisd,.,- Quod visione appa- medium impediens, scilicet q velamen sive tenebra
ritionis, habetur consequenter in eadem Glossa peccati, sicut in statu naturae lapsae. In statu
Augustin i 5, ubi dicit: .. Quod Dei e deambu- vero innocentiae et naturae r lapsae videtur Deus
lantis vocem audierunt, nonnisi per creaturam mediante speculo, sed differenter, quia in statu
factum est, ne substantia invisibilis et ubique innocentiae videbatur Deus per speculum clarum:
tota, quae est Patris et Filii et Spiritus Sancti, nulla enim erat in anima peccati nebula. In statu
corporalibus sensibus et temporali I motu appa- vero miseriae videtur per speculum obscuratum
ruisse credatur », Omnibus ergo modis praetactis, per peccatum primi hominis, et ideo nunc • vi-
illo solo excepto qui est per speciem, vidit Deum. detur per speculum et in 1 aenigmate 10 : aenigma
[Adobiecta]: I. Ad illud quod primog obi- enim, sicut dicit Augustin us, in XV De Tri-
citur contra hoc quod 4 visio per speculum est nifate" 11 , est similitudo obscura.
per medium et nihil erat medium h inter Deum 3. Ad aliud quod obicitur quod' mens sive
et animam' etc.: dicendum quod huiusmodi im- anima humana expressissime Oeum repraesentat
mediatio non impedit visionem per speculum, quia et manifestissime" ducit in cognitionem Dei' etc.:
videre Deum considerando se, est videre per dicendum quod sicut melius et manifestius de-
speculum, quia ipsa mens sive anima; speculum clarator divina potentia, sapientia et bonitas ex
est 6 • Unde Anselmus, in Monologion 1 : • Aptis- conditione, gubernatione et sustentatione eorum
sime ipsa rationalis sibimet esse k velut speculum in quibus est reperire imaginem Dei et in quibus
dici potest, in qua speculatur, ut ita dicam, imagi- est reperire vestigium, quam declaretur ex con-
nem eius quem 1 facie ad faciem videre m nequit '"· ditione, gubernatione et:t sustentatione eorum quae
Praeterea, licet ipsa mens secundum suam essen- sunt ad imaginem Dei, aliis non existentibus, ita
tiam sit coniunctissima Deo, tamen inter mentem, perfectius et manifestius ducitur mens in cogni-
in quantum est speculans Deum in se vel per tionem Dei per speculum creaturarum, quae Deum
se, est aliquid quasi medium, quia ipsa ut est repraesentant per imaginem et vestigium, quam
imago ducens animam speculantem et dirigentem duceretur per speculum eorum quae sunt ad ima-
in Deum. Praeterea, hoc argumentum non valet: ginem tantum. Unde primus homo, videndo Deum
'anima Adae se ipsa speculabatur Deum, non per utrumque speculum, in perfectiorem et mani-
ergo manuductione alicuius creaturae inferioris ', festiorem assurgebat cognitionem quam si tan-
quia, ut patet ex dictis 8, et per speculum, quod tum Y per alterum vidisset.

Q lla VF (Inter!.), alii 0111.; V d/t/1 pro dicit11r. ~ F el. • S neat p. d. " V son/$. • SL q11oddam JWO q. D. I Z tt.pumi.
v L om. h L om. t. n. e. m. i SL add. ptr. t L /psu, R tsttt, quod F ~rr. I Ita V, F (con). Z q~~i, STRL qu. • I' (corr.)J'/dU/.
~ L om. • R om. tt tst ... confrnn$. " S om. • 1t11 I' (corr.) Z, alii ltd. • Z -- • Z IIIHI. • S om. • Ita I' (l.a.terl.),
alli om. D. T. • Ita I' {corr.), alii manl/tslt. -" Ita I' (int~rl.), alii om. ' Ita f (cord, alU tuhlm.

I Cf. supra, p. 767, nota 7. 1 Cap. 67 (Pl 1~. 213).

2 Cf. supra, num. 612. 8 Cf. supra, p. 768b.
3 Cf. lib. VIII, c. ?:1 (Pl 34, 392), 9 Cf, S. Booav.,ll Sent.,d.23, a.2,q.3,ad6 (11,5>16b).
4 Ordin., In h, 1., ap. Lyran. 5 Loc. cit. tO I Cor. 13, 12.
6 Cf. supra, p. 265, ad 9-11, 11 Cap. 9, n. 16 (PL 42, 1069).
SUMMA THEOLOOICA - Tom. II. ...
 INQ. IV. TRACT. Ill. QUAEST. IV. - 519.
770
4. Ad iII u d quod obicitur ad idem per An- sus" ulterior in cognitione. Speculatio enim c Dei
s e 1m u m, patet responsio. - Ad ida quod ad~